Wiktor Suworow - Lodołamacz

W serii:

Kontrola

Wyb

r

Ostatni milion

rtulil(zYu rilDnzEl iltErroustt I ptoTn [ttBEnszrtr

Żołnierze wotności

'

Akwarium

Lodołamacz

Dzie

Oczyszczenie Specnaz GRU

Radziecki vuywiad wojskowy

utDtuttrru0

wAnsz

NDAilITI AWA

rttEltf tt! I 9.9 9

Tytuł oryglnału JIeAonoa

Copyrtght @ by Wiktor Suworow

' '

KonsultacJa Leszek Ereryfelcłtt Redakcja

JąnKowąIskl

Wyb r tlustracJl I opracowanle mapek Leszek EretTfetcht

Źr

dła llustracji

Archlusum Autorą Archtr,pum Dokumentacjt Mecltantcznej

Wgdanłnlctlllo Espadon Skład l łamanie

Eua Brudzgriska

Komputerowe' Ópracowanle zdjęć t wykreślente mapek

Andrzcj fotka

For the Pollsh translatlon CopyrĘlt @ 1997 by AndrzeJ Mietkowskl & Piotr Halbersztat

For the Pollsh edttlon Copyrlght @ 1997 by Wydawntctwo Adamski t Blellrlski 'ltrydanle drugtc ISBN 83-85593-69-1 Wydawntctwo Adamskl t Blell skl Warszawa 1999 e -mąll a{bpuba@ft . com.pt ark. wyd. 22, ark. drrk. 24

Druk t oprawa Dmkarnla Wydawnlcza im. W. L. Anczyca SA w Krakowte, ul. Wadowlcka I zam. 184/99

Moj emu

|Br atu

P

o śurięcaftt

.."n

cI

zJqo'tttverullstyęlvłtll

uaazetumt' ptzekszfułcił sĘ ul c{/nrfu dmlwĘ t nteunbdctu:a?afunre plegątu Ęttt" bbg zbulqć, to ogtrLsko kt rado#. t tTyuu4fowt ntns pi,racl!ątgch tlsszgstldch

kr$

us.

J. StalIn 1918

Spis treści Do czytclnlk w w

Polsce

11

Rozdzlał 1 Droga ku szczęśctu Rozdzlał 2 Gł r:uny wr g Rozdzlal 3 Po co komunistom potrzebna brorl?

l

r5 23

jest

30

Rozdzlał 4 Rozdzlał 5 Rozdzlal 6

Rozbi r Polskl

40

Pakt ljego konsekwencJe

46

Rozdzlał 7 Rozdzlał E

Rozszerzanilebazy wojny

63

Czy czektścl potrzebują haubic?

74

Rozdzlal 9

Kiedy Zwtązek Radzieckl do II woJny światowej?

prrysĘlił

52

Dlaczegowprzededniu

wojny zllkuridowano strefę bezpleczeftstwa?

Rozdzlał lo Dlaczego stalin niszczyłllnfuę Staltna?

Rozdzlal lt Co to jest armia osłonowa? Rozdzlal 12 ParĘz'anct czy dywersarrci?

83 98 115

r3l 9

WIKTOR

STIWOROW

Rozdzlał 13 Rozdział 14 Rozdzlał 15 Rozdział 16

Milton spadochroniarzy Latający czoŁg

L37

.

L44

.

Do samego Berlina

150

Czemu miał sfużyć pierwszy rzut strategicznlr?

t62 176

Rozdzlal L7 Stalin w maju Rozdzlał 18 I{młIoŻer czy pacyfiści Rozdzlał 19 Komunikat agencii TASS Rozdz7ał 20 o porzuconych okręgach wojskowych

L97

204 235

.

24r

Rozdzilał 2L Czarne dywtzje RozćIzilał 22 Dow dcy brygad i dYwizji Rozdzilał 23 Po co utworzono drugi rzut

249

strategiczny? .

RozĆlz7ał 24 Nie wypowiedzlanta wojna Rozdzilał 2 Po co Stalin utworzył fronty?

Rozdzilał 26 Statin nie wierzył Churchillowi Rozćlzilał 27 Stalin nie wlerzył Richardowi Sorge

Rozdzlał 28 Jak Hitler pokrzyŻował Stalinowi szykl?

Rozdz7ał 29 Czy Stalin miał plan kampanii?

Rozdzlał 3o Wojna, kt Bibllografia

reJ rrie było

.

.

.

256

.

273

.

283 306

3r7 33r 342 352

.362

Do czytelnik wwPolsce czytany w wielu krajach, ale kstąlka "Lodołamacz" Jest ta została napisana dla Rosjan, Nlemc w i Polak w. opowiada o Ęrm, jak doszło do II wojny światoweJ, kt -

rej pierwszą oflarą padła właśniePolska. Choć minęło już ponad p ł wieku' skutkl tego kataklizmu odczuwa-

my do dziś. Kto rozpoczął II wojnę światową?Radzieckie kierownictwo wielokrotnie zmlenialo stanowlsko w tej sprawie. 18 wrześrria 1939 roku Kreml uznał w oficjalnej noc7e, Że winę za wszczęcIe wojny ponosi Polska. 30 listopada 1939 roku na łamach dziennika -Prawda" stalln vrskazał dalszych wirrowajc w: ''Anglia i F}ancja napadĘ na Niemcy' i tym sźrmym w^ęŁy na siebie odpowtedzialnoś ć za tę wojnę". 5 maja 1941 roku, przemawiając na zamkniętym spotkaniu do absolwent w akademii wojskowych, Stalirr wskazal kolejnego sprawcę: Niemcy. Po zakoriczeriu wojny krąg wteowajc w rozszerzył się. Moskwa oznajmiła, że II wojnę światowąrozpętały wszystkie paristwa kapitaltstyczne. I tak julż zostało. Jeszcze niedawno' za czas w Gorbaczowa gł wny historyk armii radzieckiej, $enerał porucznik P. ŻylLnpo1t

WIETOR STIWOROW

L{,.Doł.AJ',Acz

twierdził:,,Wnowajcami wojny byli nie tylko imperialtścl niemieccy, lecz imperialiścicałego świata''. Radzieccy komuniściobarczają imperialist w całego świataodpowiedzialnościąza rozpętanie wojny, ale przemllczają niechlubną rolę, jaką w tym największ5rm kataklizmie XX wieku sami odegrali. Po I wojnie śwlatowej na mocy traktatu wersalskiego Niemcy utraciły prawo do posiadania silnej armli i ofensywnego uzbrojenia: czołg w, lotnictwa bojowego' ciężkiej artylerii i okręt w podwodnych. Niemieccy dow dcy, pozbawieni możliwościprowadzenla ćuitczeit ofensywnych na terytorium Republiki Weimarskiej' mogli je kontynuować, dzięki traktatowi z Rapallo (1922 r.), na poligonach w... Ztmapku Radzieckim. Stalin udostępnił im sale wykładowe, poligony, strzelnice. Nie zabrakło objętego embargiem sprzętu: czołg w, samolot w i artylerii. Na rozkaz Stalina wyŻsza kadra oficerska Reichswehry uzyskała dostęp do radzieckich fabryk zbroJeniowych, w szczeg lnościzakład w produkujących czołgi. Stalin nie szczędził środkw na odbudowę niemieckiej potęgi militarnej' bo wierzył, Że przyszĘ konflikt obejmie Europę, a nIe ptzyjazny Niemcom Zwiryek Radziecki. Jak Stalin pomagał Hiflerowi objąć władzę i umocnić swe panowanie - to temat osobnej ksiallrl, nad kt rą

wlaśnie pracuję. T}mczasem przypomnę tylko'

Że

polityki stał się pakt Ribbentrop:Mołotow, zawarĘ w sierpniu 1939 roku. Gwarantował on Hitlerowi całkowitą swobodę działania w Europie' co był'o r wnoznaczne z zaproszeniem do agresji. Jeszcze nim Hitler został kanclerzem Rzeszy, radzileccy przyw dcy nadali mu tajny tytuł - Lodołamacz Rewolucji. ,,Lodołamacz Rewolucji" miał bezwiednie oczyścićdrogę dla światowegokomunizmu; rozbljając zachodnie demokracje mIaL przy okazji osłabić i rozptoszyć własne siły. Diagnoza była trafna. Popełniając straszliwe zbrodnie przeciw ludzkościHitler pozwolił Stalinowi w odpowiedniej chwili ogłosi się Wyzwolicielem Europy - t zastąrić brunatne obozy zvł7eilczenhem tej

czerwon5rmi. T2

W odr żnieniu od Hitlera Stalin rozumiał, że szansę przystąli do niej ostatni. CzekaŁ na moment' ''kiedy kapitaliści pokł cą się między sobą". Radzieckie archiwa już dawno zostały gruntownie wycąrszczo.rre. To co zostało, jest praktycznie nledostępne dla historyk w. Przypadek sprawil, że miałem szczęście przez kr tki czas pracować w archiwach Ministerstwa obrony ZSRR. Ale w tej ksiąlce śwladomie postanowiłem korzystać z Ęch dokument w w stopniu batdzn ograniczonym' oficjalne publikacje zawierają wystarczająco dużo materiał w obcialających, by posadzić radzleckich pr4rw dc w komunisĘcznych na ławie oskaźonych u boku nązist w. Mol$ł vnei świadkowie, to Marks, Engels, Lenin, Trocki' Stalin, wszyscy radzieccy marszałkowie czasu wojny i wielu pierwszoplanowych generał, w. W tej ksiąpce komunistyczni przyw dcy opowiadają o Ęm, jak przyczynlll się do rozpętania wojny, jak szykowali się do uderzenia na Rzeszę, jak planowali zawładnąć wyrriszczonąprzez Hit|era Europą. Wyjątkowość moich Źr deł polega na tym, Że zbrodniarze sami m wią o swoich zbrodniach. Hitler dokonał w Polsce straszliwych zbrodni, kt re nigdy nie zostaną zapornnlane. Jednak Stalin, Armia Czerwona i NKWD ponoszą winę nie mniejszą, niż Hitler, Wehrmacht i Gestap9. o tym właśnietraktuje ksiąŻka' kt rą oddaję wam do ra}<. Szczerze m wiąc, czynię to z ogromną tremą: polski czytelnik jest moim najvłyŻsrym sędzlą. Tak się stało, że właśniew Polsce moje książki uzyskują największe nakłady, to w Polsce powstaje film na podstawie 'Akwarium"', polscy dziennikarze jako pierwsi odszukali mnie przed laty w Londynie' przeprowadzil1pierwsze wywiady i nakręcili reportaŻ. Polska wersja "Lodołamacz.a", to pierwsze wydanie tej ksiąlki w krajach dawnego bloku komunistycznego. Nie na wygrante wojny ma ten, kto

13

t Film ''Ąkwarium'' w reżyserii Antoniego Krauzego miał premlerę grudnia 1996 roku tprzyp. red.l.

13

wtKToR strwoRow wydano jej r wnież po rosyjsku - ani w Rosji' ani na emĘracji.2 Na Zachodzie najczęściej ukazywała się w okrojonej postaci. Polski cą1telnik otrzytna pełnąwersję, i sam oceni ile jest warta' Pragnę podziękować wszystkim, kt rzy mi pomagali w trudnych chwilach, kt rzy tfumaczyli, wydawali, kolportowali i cąttallmoje ksiąiki, rieraz naraŻając się na szykany' Jestem waszym dozgonnym dłużnikiem. Mam nadzieję, Że zechcecle uznać ,,Lodołamacz" za drobną rekompensatę.

Rozdział 1

Droga ku szczęściu manzec 7992

Jesteśmg partiąklasg, idącej

,- pdf.

#. śwlatową i ału]

gotrwałe konflikty międzynarodowe, kt re ,,potrwają l5, 20, 50 lat''. Taka perspektywa bynajmniej nieprzerażała

autor w ,,Manifestu komunistyczrtego". Nie wzywali proletariatu, by zapobiegał wojnom. Przeciwnie, uważa11, Że prąlszły konflikt globalny jest bardzo pożądany. Wojna jest zarodkiem rewolucjl, wojna światowajest zarodkiem rewolucji światowej. Engels tłumaczył,że Jej bezpośrednim skutkiem będzie ,,powszechny gł d i powstanie wanrnk w dla ostatecznego zw5rcięstwa klasy robotniczej". Marks i Engels nie doczekali wojny światowej, ale ich pilny uczeri _ Lenln - kontynuował dzieło swych mentor w' od samego początku I wojny światowejpartla Lenina pragnęła porażki rosyjskiego rządu. Niech wr g 2 Jodołamacz'' po faz pierwszy wydano w Rosjl t' 1993 roku, do chwili obecnej sprzedano ponad milion egzemplarzy [przyp. red'l'

I M. Frunze, Sobranlje soczinienu, t. 2, s. 96. 15

LoDoŁAMAcz

wtKToR strwoRow

splądruje cały kraj' niech obalritząd', zbezcześci narodowe świąt5mie_ wiadomo, Że proletariusze nie mają ojczyzny. W zniszczonej i pokonanej Rosji łatwiej będzie ,,przekształcić wojnę imperialistycznąw wojnę domową".

Lenin byl przekonany, Że r wrieŻ w innych krajach znajdą się prawdziwi marksiści' gotowi wznieśćsię ponad ,,wą9ko pojmowane narodowe interesy'' i wystąpić przeciw swoim rządom w imię przekształcenia konfliktu w światowąwojnę domową. Ale Lenin zawi dł się w swolch przewldywaniach. Od jesieni 1914 Lenin - nie porzucając idei planetarnej rewolucji - przyjmuje program minimum: jeŻell I wojna śwlatowa rrie wznieci

rewolucji na całym świecie,to może choć w jednym kraju! W kt rymkolwiek. .Możliwe jest zwycięstwo socjalizmu [..'lw jednym, z osobna wziętym, kraju kapitalistycznyrn. Zwycięski proletariat tego kraju [..'l przeciwstawiłby się pozostałemu światu[...] w razie konieczności nawet siłą zbroJną'.2 Głosząc sw j program minimum Lenin nie zapomina perspektywie długofalowej: o światowej rewolucji. Ęo jakie czynniki mogą odegrać ro|ę zapaltanie brzmi: roku udziela jednoznaeznej odpowlenika? W 1916 w wyniku drugiej wojny imperialistydzi: nastąli ona cznej.s

Być może jestem w błędzle, ale choć ptzeczytałern wiele tekst w, kt re lvyszły spod pi ra Hitlera' nlgdzie r;je zrtalazłem potwierdzerl7a, by przyszły Fiihrer juŻ w 1916 roku śniło II wojnie światowej. Lenin - tak. Co więcej, Lenin już wtedy teoretycznie uzasadniał koniecznośćtakiej wojny dla zbudowania socjalizmu na całym świecie. Wypadld rozwijają się w błyskawicznym tempie. Rok p źniej wybucha rewolucja w Rosji. Lenin powraca do kraju' Na czele niewielkiej, |ecz Żorsanizowanej na wojskową modłę partii udaje mu się, korzystając z og llrego 2 W. Lenin: Europy", [w:l ,,Dzieła'', "o haśle Stan w Zjednoczonych Warszawa f95O-f975, t. 21, s. 360-36f. 3 Lenin, ,,Program wojenny rewolucji proletariackiej", op. cit., t. 23.

16

zamieszaria, dokonać zamachu stanu iprzejąć władzę. Jego pierwsze kroki są proste, a|e zręczne. W momencie formowania komunistycznego ruądu Lenirr ogłasza,,Dekret o pokoju", odnosząc znakomity skutek propagandowy. Miliony dezerter w uciekają z frontu do swolch chat, przekształcaJąc wojnę imperialistyczną w wojnę domową. odegrali rolę ,,lodołamacza", kt ry roztrzaskał Rosję' KraJ stopniowo pogrąŻał się w chaosie, a komuniścikonsolidowali władzę, krok po kroku rozszerzając swoje wpłylvy na cały kraj. R wnież wpolĘce zagraricznej Lenin wykazał się nie mnĘszą zręcznościlą.W marcu 1918 roku zawarł w BrześciuLitewskim traktat pokojowy z Nlemcami i ich sojusznikami. Strategiczna sytuacja kajzerowsklch Niemiec była w tym momencie beznadziejna. Waśnie dlatego Lenin nalegał na zawarcie traktatu, kt ry pozulol.t mu sklerować wszystkie siły na utnpalanie komunistyczneJ dyktatury w kraju. R wnocześnie Niemcy mogły ze zdwojoną energią kont5rnuować wojnę na froncie zachodnim, wojnę' kt ra wyniszczyła i osłablła wszystkich uczestnik w konfliktu. Zaułierając separatystyczny pok j z Niemcaml, Lenin zdradził sojusznik w carsklej Rosji. ZdradzLł r wnież samąRosję. Na początku 1918 roku zwycięstwo Francji' . Wielklej Brytanii, RosJi, Stan w Zjednoczonych i ich aliant w było tylko kwestią czasu. Rosja, kt ra poniosła w tej wojnie milionowe ofiary, miała zapewnione miejsce w obozie zvłycięzc w. Ale Lenin nie chciał takiego zwycięstwa. Przyw dca bolszewik w salnprzyrzt|awał, że pok j brzeski był tytko krokiem ku śwlatowejrewolucji, że władza radziecka .postawiła światową dyktaturę proletariatu i światową rewolucję ponad wszelkie, choćby najcięższe, ofiary narodowe''.n W ten spos b komuniści oddali bez walki bliskim porażki Nlemcom milion kilometr w kwadratowych najbardzieJ Żyznych teren w i najbogatsze lprzetnysłowione regiony kraju, nie licząc kontrybucjlw złocie. W jakim celu? s.

a Lenin, 135.

"Sprawozdanie

KC na YI|| zjeź:dzle RKP(b)"' op. clt., t. 29,

t7

WIKTOR STIWOROW

LoDoł'AMAcz

odpowiedź jest prosta: za'warĘ traktat faktycznie zdemobiizował miliony Żołnierzy, i te masy ludzkie, przez nikogo nie kierowane, ruszyły do swych dom w, nLszcząc na swej drodze podstawy rosyjskiej pa stwowości i młodej demokracji. Pok j brzeski dał początek wojnie domowej zrtacznie bardziej okrutnej i krwawej,

nż I wojna

światowa'

Pok j brzeski godził nie tylko w narodowe interesy Rosji, godzLł r wnieŻ w Niemcy' W pewnym sensie był pierwowzorem paktu Ribbentrop-Mołotow. Rachuby Lenina w l9l8 roku były identyczne jak te, kt rymi kierował się Stalin w roku 1939: pozwolić Niemcom na dalsze prowadzenie woJny na Zachodzie, doprowadzić do wyniszczeria jej uczestnik w - a wtedy... W chwili gdy w Brześciupodpisywany jest pok j z Niemcami' w Piotrogrodzie trwają gorączkowe ptzygotowania do obalenia berlir1skiego rządu. W 5oo-tysięcznym nakładzie drukuje się ,,Die Fackel'' - komunisĘlczną gazetę w języku niemieckim. Jeszcze przed podpisaniem traktatu, w styczniu 1918 roku, r wnieŻ w Piotrogrodzie powstaje niemiecka komunistyczna grupa inicjatyvrna ,,Spartacus". Wreszcie z rozkazuLenina właśniew komunistycznej Rosji, a nie w Niemczech, ukazują się pisma ,,Die Weltrewolution'' i ,,Die Rote Fahne".

E)

I\achuby Lenina

II

okazaŁy się trafne: niemieckie impenie wytrzymało długotrwałej wojny rLa Wczerpa-

rium nie, kt ra zakoitczyła się upadkiem Hohenzollern w i rewolucją. Lenin niezlrłoczrie anuluje podpisany traktat. W w1miszczonej Europie, na ruinach cesarstw po-

wstają kolejne paristwa komunistyczne wzorowane na bolszewickim reżimie. Lenin ma powody do zadowolenia: ,,Jesteśmy w przededniu rewolucji światowej!''. W tym samym czasie odrzrrca sw j program minimum, nie m wl już o koriecznościII wojny światowej.Wierzy, że pierwsza wystarczy' Że przynilesie oczeklwaną rewolucję światową. Powohrje 18

Kominterns, kt ry określasię jako wszechświatowa partia komunistyczna i stawia sobie za cel utworzenie Ra-, dzieckiej Socj alisĘcznej Republiki Światowej. Ale światowa rewolucja nie wybuchła. Reżimy komunistyczne w Bawarii, Bremie, Słowacji i na Węgrzech nie utrzylmały się. Zachodnie partie rewoluc5{ne wykazały słabośći brak zdecydowania w walce o władzę. Lenin m gł im udzielić jedynie moralnego wsparcia: wszystkie siły bolszewik w rzucono na wewnętrzrrc fronty, do walkl z narodami Rosji, kt re nie chciały komunizmu. Dopiero w l92o roku Lenin uznał, Że jego pozycja w paristwie jest na Ęle mocna, iŻ moŻe sobie pozwolić na ofens5rwę w Europie w celu podsycenia rewoluc54'nego płomienia. Sprzfrająca sytuacja w Niemczech została już zaprzepaszczona, niemniej Republika Weimarska nadal stanowiła dogodny poligon dla walki klas. Rozbrojony i poniŻony Wajbył pogrĘony w dramaĘcznym kryzysie ekonomiczn5rm. W marcu l92o roku sytuację dodatkowo pogorszył strajk powszechny. Była to istna beczka prochu, i dośćbyło jednej iskry... oficjalny marsz Armii Czerwonej (,,Marsz Budionnego'' z 1919 roku) za'wierał słowa refrenu: ,,7Aobędziemy Warszawę! Na Berlin!". Nikołaj Bucharin, teoretyk partii bolszewickiej' nie wahał się ogłosić na łamach "Prawdy" hasła bardziej zdecydowanego: 'Pod mury ParyŻa i Londynu!''. Ale Rosja Radziecka nie miała wsp lnej granicy z Niemcami. Aby wzniecić poŻar rewolucji trzeba było wpierw pokonać Polskę - buforowe paristwo, wolne i niezawisłe. WaśniePolska ząrodziła drogę czerwon5rm legionom. Całe przedsięwzięcie zakoilczyLo się klęską: radzieckie wojska pod wodząTuchaczewskiego zostaĘ roz5 Komintern _ Kommunisticzesklj Internacjonał _ (tzw. III Międzynarod wka) zrzeszał partie komunistyczne r Żnych kraj w. Powstał na początku 1919 roku, jego siedzibą była Moskwa. a jej pierwszym przewodniczącym G. Zinowjew _ członek Politbiura RKP(b). Komintern był otganizacją zdominowaną przez radzieckich komunist w, z czasem przekształconą w ekspozyturę w1'wiad w ZSRR. Skompromitowany poparciem udzielanym III Rzeszy (lata 1935-1940) oraz wsp łpracą z RSFIA i Abwehrą został _ decyzją Stalina _ rozwia?any w 1943 roku [przyp. red.l.

19

WIKTOR SI'WOROW btte pod Warszawą i salwowały się ucieczką. W krytycz-

nJ[n momencie starcia T\rchaczewski, szczeg lnie niekompetentny, nie dysponował }uŻ Żadnyrni odwodami, coprzewaŻyło szalę nakorzyśćPlłsudsldego. Klęska nie była prz5rpadkowa: p ł roku przedrozpoczęciem radzieckiego ,'mars^) Wz\rlo|eftczego" na Warszawę i Berlin,

właśnieTtrchaczewski wygłaszałteorie na temat n(eprzydatnościr ezer'ir strategicznych podczas wojny. Prawa strategtl są proste, lecz nieubłagane. Podstawową zasadąstrategii jest koncentracja. Chodzi o to' by zgron:adzlćprzytłaczające siły, kt re we właściwymmomencie uderząw najsłabszy punkt przeciwnika. Aby taka koncentracja stł była możliwa' niezbędne są rezerwy. Ttrchaczewski nte pojmował tej prostej prawdy _ 7zapłacił porażką. Zaśco do rewolucji w Niemczech, to wszystkte plany trzeba było odłolĄlć do 1923 roku. Rozbicie wojsk Ttrchaczewskiego miał,o dla bolszewik w fatalne następstwa. Rosja, kt rą, zdawałoby się, utopili Już we krwl i podporządkowali sobie bez reszty, nagle poderwała się w rozpacz|Iwej pr bie zrzrucettIa komunistycznego jarzrna. Zastrajkował robotnicąr Piotrogr d' kolebka rewolucji. Robotnicy domagają się chleba i obiecanej wolności. W chwili' gdy bolszewicy podejmują pr by zdławienia rewolty, na stronę robotnik w przechodzl eskadra Floty Bałtyckiej. Marynarze Kronsztadu, kt rzy ttzy |ata wcześniej podarowali Leninowi i Trockiemu władzę, obecnie Żądająusunięcia komunist w. Przez cały kraj przetacza się fala chłopskich rebelii. W lasach pod Tambowem chłop7BłłorząpotęŻną armię antykomunistyczną, dobrze Zorgarizowaną, |ecz słabo uzbrojoną. Tlrchaczewski otrzymuj e rozkaz opanowania sytuacJi. Rosyjską krwią marszałek zrlrpa z siebie haniebną porażkę w Polsce. Okrucieristwo akcjt pacyfikacyjneJ w Kronsztadzie przeszło do histoni, zaśeksterminacja chłopstwa w guberni tambowskiej naleĘ do najpotworniejszych kart w dziejach ludzkości.o 6 )o( wiek zra niemało wiellrich zbrodniarzy: Jeżow, Himmler' PoI Pot. Co do ilości przelanej krwi, Tuchaczewski w pełni zasłuźył'by zna|eźć się wśrd nich. Poza tym byłjednak prekursorem [przyp. aut.l.

20

LODOLAilACZ

W celu stłumlenia tej chłopskieJ rewolty nie zawahano się zastosować najbardzlej drastycznych środk w. Dokładna |Iczba ofiar nie jest znana, a|e bez ryzyka blędu moŻrta m wić o setkach tysięcy zabiĘch. W akcji pacyfikacyjnej brali udział rriemal wszyscy p Źniejsi marszałkowie i generałowie radzieccy: świadcząo tym ich życiorysy. Pod wpływem wypadk w w Kronsztadzie i Tambowie Lenin chwilowo porzucił ideę światowej rewolucji i zredukował stan armli z 5 milion w do 5oo tysięcy'

- NowąP.lityf; Ekonomiczną' Nie było w tej pollĘce żadnego nowatorstwa _ po prostu stary, dobry kapitalŻm' Wobec groźby klęski $łodowej komuntścizgodzt|i się na daleko idące ustępstwa, zaakceptowall nawet elementy wolnego rynku - byle tylko utrz5rmać się przy władzy. UwaŻa się, że to właśniepowstanla w Kronsztadzie lTambowie skłoniły Lenina do wprowadzenia NEP-u i Pewnego osłabienia presJi ideologicznej, wyvieranej na społeczeristwo. Wydaje mi się, Że przyczyn tej decyzji powinniśmy szukać $łębiej. W 1921 roku stało się jasne, że wojna światowa nie spowodowała światowej rewolucjl. Należało więc, za radąTrockiego, przejśćdo rewolucji permanentnej, uderzając w najsłabsze ogniwa wolnego świata - i przygotoTilrując r wnocześnie II wojnę światową, kt ra miałaby wreszcie przynieśćostateczne ,wyzwolenle". W grrdniu l92O roku, na kr tko przed v/prowadzeniem NEP-u, Lenin oznajmia bez ogr dek: ,,Nowa wojna, taka sama jak I wojna światowa, jest nieunikniona'. Sturierdza też: .Wyszliśmy z jednego etapu wojen, musimy szykować się do następnego". Oto dlaczego wprowadzono NEP. Pok j jest tylko pauząprzed kolejnąwojną: tak twierdzi Lenin, tak twierdzi Stalin, tak twierdzi,,Prawda''. NEP jest chwilą wytchnienia przed nadciągającymi wojnami. Komuniści muszą zaprowadzić w kraju porządek, skonsolidować władzę, rozkręcić potężny przemysł zbrojeniowy, wreszcie przy2t

WIETOR STIWOROW

gotować społeczeristwo do przyszĘch !ąfalli i Jmmpanil wyzwoleitczych". oto lch gł wna troska. Wprowadzenle element w wolnego rynku nle ozna_ czało bynaJmniej zaniechania przygotowari do śwlatowej rewolucjl, kt rej detonatorem mtała slę stać tI woJni światowa. W 1922 roku utworzono Zwlryeksocjatistycznych Re_ publtk Radzteckich. Miał to być decydujący krok na dro9ze ku Radzieckiej SocjallstyczneJ neputtice Śwtatowej. Początkowo zsRR turoruyĘ zaledwie cztery republtki. DeklaracJa o powstaniu parlstwa zal<ładala stopniowe nłięl
Rozdział 2

Gł wny wr

g

Jeślireusoltlcgjrta burzą u Europie ma sĘ rozpocząć zjakiejkolu:lek strong, to włąśnte od strong Niemiec [...I ztuucĘstwo rewoltlcji u Niemczech_ to zapewnienie zwgcĘstusa I reus oltlcj i międ-zg naro do uej. J. stąItn

1923 roku Niemcy ponownie znalaz|y slę na progu rewolucji' osłablony chorobą Lenin nie uczestniczy juŻ w kierowanlu paristwem ani Kominternem. Stalln niemal całkowlcie przejął ster rząd w, choć na razie ani kraj, ani światani jego partyjni rywale tego nie dostrzegll. oto jak sam Stalirr opisuje swoją rolę w przygotowanlach do rewolucJl niemiecktej 1923 roku: "Komisja niemlecka Kominternu, w skład kt rej wchodzili ZinoĘew, Bucharlrr, Stalin, Trocki, Radek i ktlku towarzyszy niemieckich, powzięła szereg konkretnych uchwał w spra-

' J. stalin,

"Dzieła', Warszawa

l949-l95l, t. 6, s. 269. 23

WIKTOR STIWOROW

wie bezpośredniej pomocy dla towarzyszy niemieckich w akcji zrnierzającej do zdobyciawładzy".2 Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, po swej ucieczce na Zacb d szczeg łowo oplsał te przygotowania. Z jego s} w wynika, że środkiprzezllaczone na niemiecką rewolucję były kolosalne: Politbiuro postanowiło, że nie będą w Żadnym stopniu ograniczane. W Zwiap,ku Radzieckim zmobilizowano wszystkich komunist w pochodzenia niemieckiego lub znających język niemieckt, by po specjalnym szkoleniu przerzucić ich do Niemiec. Na miejscu ich konspiracyjną działa]nościąkierowall radzleccy wysłannicy wysokiej rangi' jak ludowy komisarz ds. pracy W. Szmidt, wiceprzewodniczący GPU3 I. Unszlicht (przyszły szef wywiadu wojsko_ we$o), atakŻe członkowie Kc WKP(b) Radek i Piatakow. Radziecki ambasador w Berlinie N. Krestinski rozwinął burzliwą działalnośći rozbudował potęŻną sieć agenturalną. Poselstwo zsRR przeistoczyło się zorgarrizowane centrum rewolucji. Za jego pośrednictwem płynęły z Moskury dyrekĘwy i strumieri pieniędzy na w5nvrotowąpropagandę' zakup broni i amunicji. .Unszlicht miał organizować zbrojne oddziały powstar1cze (rekrutację' uzbrojenie), kt re dokonałyby przewrotu, oraz nlemlecką CzK,a kt ra po przewrocie wytrzebiłaby burżuuję i innych przeciwnik w rewolucji".s Radzieckie Biuro Polityczne opracował,o i zatwierdziłro szczeg łowy plan przewrotu, kt rego datę WzrLaczorLo na 9 listopada 1923 roku. Ale oczekiwana rewolucja nie

nastąliła'

Powod w było wiele. Przede wszystkim niemiecka partia komunisĘczna rtie miała wystarczającego opar2 Przem wienie na plenum KC i CKK WKP(b) w dniu 5 sierpnia 1927 roku, [w:]Stalin, op. cit., t. IO, s. 70. 3 GPU Gosudarshtsierurcje Politirzcskoje Uprau:Ienlle - Paristwowy 7arząd Polityczny' 1922-1923 |przyp. tfum.l. 4 wCzJś Wsżerossijską;a Czerezu:gczajnąja Ro'rtissga _ Wszech-

Kontrrewolucjąi Sabotażem, I9I7 - 1922 [przyp. t]um.l. 5 B. Bażanow. .Byłem sekretarzem Stalina'', Bibl. -Krytyki", War-

z\Îlązkowa Specjalna Komisja do Walki z

szawa 1985, s.42.

24

I,,ODOf.AMACZ

cia w społeczefrstwie, kt rego znaczr:a częśćopowiedziała się po stronle bardziej umiarkowanej socjaldemo-

kracji. Poza tytn partia rozdzie|lła się na dwie frakcje, kt rych przyw dcy (w odr żnieniu od Lenina i Trockiego w 1917 roku) nie wykazali w krytycznej chwill dość stanowczości.

Drugi pow d był ten sam, co w 1920 roku: Niemcy i ZSRR nie miaĘ wsp lnej granicy. Armia Czerwona nie mogła pośpieszyć z pornocą niemieckim komunistom i ich nlezdecydowanym liderom. Trzec7 pow d byłbez wątpienia najważniejsąr: umierający Lenin od dawna już nie przewodzlł Zwiaąkowi Radzteckiemu anl światowej rewolucji' Potencjalnych następc w był legton: Trocki' ZinoĘew, Kamieniew, Rykow' Bucharln. U ich boku skromny Stalin wydawal się pozostawać w'cieniu i nikt nie upatrywał w nim możliwego pretendenta do władzy' c}:oć już w wczas, cytując słowa Lenina, ''skupił w swych rękach nieograniczoną władzę".

Niemiecka rewolucja 1923 roku była sterowarLaprzez

Kreml' $dzie w t5rm czasie toczyła się zaŻarta walka. Żaden z pretendent w nie chciał widzieć swego rywala w roli przyw dcy niemieckiej, a więc europejsklej rewolucji. Trwała ciĘła przepychanka' padały sprzeczne dyrektywy - co w Żaden spos b nie mogł'o przybliĘć upragnionego zw5lcięstwa.

Mądrala Stalin nie pchał się do steru; całą energię poświęciłos tate cznej kons olidacj i swej władzy, odkładając na p źniej wszystkie pozostałe problemy, ze światową rewolucjąwłącznie. W następnych latach Stalin pozbędz7e się kolejno wszystkich rywali, spuszczając jednego za drugim po stromych stopniach władzy, kt re koriczyły sięw kazamatach Łubianld. Stanąwszy na czele partii i par1stwa, Stalin usunle wszystkie przeszkody, kt re uniemożliwĘ niemiecką rewolucję: zaprowadzi porządek w niemieckiej partii komunistycznej, zrnuszającją do ślepegoposfuszeristwa Moskwie; ustanowi wsp lne granice z Niemcami; wreszcie pozwoli nazistotn zttszczyć niemiecką socjaldemokrację.

WIKTOR STIWOROW

'W"o*,

Marksa

L{)Doł,/LMAcz

i

il

Lenina wojna miała ptzyśpdeszyć

i ułatu/ić procesy rewoluc5ine. Wojna wyostrza sprz.ecznoścL,riszczy gospodarkę, zblŻa narody i par1stwa do fatatnej granicy' po przekroczenlu kt rej załamująsię wszelkie

konwencje klerujące normalnyrrr Ęciem. Nicwięc dziumego, Że w kwestii wojny i pokoju Stalin zajął pryncypialne stanowisko: na|eĘ bez pardonu mlalczać socjaldemokrat w i pacyfist w, kt rąy odciągająproletariat od rewolucji i wojny. 7 listopada 1927 Stalin rzttcił hasło: ,,Nie podobna skor1czyć z kapltali.mem, nie skoriczywszy z socjatdemokratyzmem w nrchu robotnicąrm".6 W następnym roku Stallrr oświadczył,że woJna z so-

cjaldemokracją jest gł umym zadaniem komunist w: .Po pierwsze, nieustanna walka z socjaldemokratyzmetn we wszystklch dzledzlnach [.'.I włączając tu r wnież demaskowanie burŻuazyjnego pacyfizmu''. 7 Stosunek Stalina do każdego, kto pragnął odwetu i wojny' na przykład do niemiecklch faszyst w, był r wnie prosty 1 logiczny: naleĘ ich popiera , bowlem dą!ą do zniszczenia socJaldemokrat w i pacyftst w. W lg27 roku Stalin przewiduje dojście faszyst w do władzy i uznaje to za pożądłrne:,,Właśnieto' Że rządy kapitaltstyczne faszyzują się, właśnieten fakt prowadzl do zaostrzenia się sytuacji wewnętrznej w krajach kapitalistycznych oraz do rewolucfrnych wystąlieri robotnik w".8 Siedem |at p źniej Stalirr podkreśla, Że ,,kryzys rewolucyjny będzie narastał tym szybciej, im bardziej staczać się będzie na manowce burżuĄa w swoich kombinacjach wojennych, im częściejuciekać się będzie do terrorystycznych metod walki".e I Stalin udziela faszystom swojego poparcia. Jego wierni poplecznicy, na przykład członek Politbtura nieu Stalin, op. cit., t. lO, s. 248.

t Stalin,

op. cit., t. ll, s.2O9-2tO. 8 Przem wienie na połączon)rm Plenum KC cit., t. lO, s. 56.

i cKK,

tw:|

Stalin, op.

9 Referat sprawozdawczy na XVII zjeździe WKP(b), [w:] Stalin, op. cit., t. 13, s. 303.

26

mieckiej kompartii Hermann Remmele, otwarcie popieraJą nazist w walczących o władzę. Statin odegrał ogromną rolę w przejęciu Ptzez niemieckich faszyst w stenr rząd w. Na ten temat tukaże slę osobna kstąlka. Teraz przytoczę tylko słowa Lwa Trockiego, wypowiedzlane w 1936 roku: .Bez Stalina nie byłoby Flitlera, nie byłoby Gestapo!". 10 Przenikliwości Trockiego 1 głębokiej znajomościtematu dowodziJeszcze jednajego uwaga z llstopada 1938 roku: .Stalin ostatecznie romłiapał ręce zar wno Hltlerowt jak jego przeclwnikom i popchnął Europę ku wojnie".ll Te słowa zostaĘ wypowiedzlane w czasie gdy Chamberlain u:ważał,że wojny nie będzie, Mussolirrt kreował się na gołąbka pokoju, a Hitler jeszcze nie wydał dyrektyury o napaści na Polskę anl na Francję. Cała Europa odetchnęła z lĘą, w7erząc, Że wojny nte będzle. T\rmczasem Trocld już wtedy wiedztał, żę konflikt zb|1ża się nieucbronnie i kto ponosi za to odpowiedzialność. W czerwcu roku 1939 toczyĘ się tntensywne rokowan1a z udzlakm Francj| Wielliiej Brytanii i ZSRR w sprawle zawarcia tr jstronnego układu na w5padek agresji. Ntkt nie przewidywał możliwościewentualnych niespodzianek czy komplikacji. Tlrmczasem 2I czerwcaTrocki napisał: ,,ZSRR całą swoją potęgą zblLĘ się do granicy Niemiec w momencie' gdy III Rzesza będzie uwikłana rV walkę o nowy podział świata".l2I tak slę też stało: Nlemcy walczyĘ we Francji, a Stalin,,całąswojąpotęgd okupował kolejnych zachodnlch sąpiad w ZSRR, prąc ku niemieckim granicom. W tym samym dniu 21 czefiMca 1939 roku Trocki dał jeszcze jeden dow d swej niezxłykłej przenlkllwoścl. Zapowtedz7ał, że jesienią l939 roku Polska będzie okupowana przez Niemcy, a jesienią 1941 roku Hitler zaatakuje Zwiapek Radzlecki.l3 Trocki pomylił się tu zaledwie o kilka miesięcy' Stalin r wrrież, ale o Ęm p źnilej. lo

"Biulietieri oPozicji"' nr 52_53, ParyŻ, pażdziernik 1936. rr Ibid., nr 71, listopad 1938. 12 Ibid., nr 79-80, czerwiec 1939. 13

lbid. 27

LoDoŁAMAcz

WIKTOR SI'WOROW

g r ą |atach ze zdum7eniem czytarry te profetyczne zapiski. Skąd m gł to wszystko wiedzieć? odpowiedziąjest jego biografia. Lew Trocki - wsp łautor komunistycznego przewrotu, tw rca Armii Czerwonej, przedstawiciel ZSRR na rokowaniach w Brześciu Litewskim, pierwszy szef radz7eckiej dyplomacji i gł vneodowodzący radzieckich sił zbrojnych -był, wraz z Leninem, uznanym liderem Zwiapku Radzieckiego i prąrw dcą światowej rewolucji. Kto jak kto, ale Trocki dobrze wiedział czym są komunŻm, Armia Czerwona i sam towarzysz Stalirr. Jak sam m wił, wszystkie swoje wnioski opierał na powszechnie dostępnych radzieckich publikacjach, w szczeg |nościna w1powiedziach sekretarza Eeneralnego Kominternu Georgi Dymitrowa. Trocki pierwszy przejrzał grę Statina. Nie da się tego powiedzieć o ptzyw dcach zachodnich demokracji' ani o Hitlerze, prz3lnajmniej na początku. Była to gra nieskomplikowana' Trocki sam padł jej ofiarą i nonlmiał jej reguły. Stalin odsunął Trockiego od władzy korzystając z pomocy Kamieniewa i ZinoĘewa, potem w sojuszu z Bucharinem odsun{ obu wsp lnik w' by jakiśczas p źniej zlikwidować samego Bucharina. Na jego polecenie Henryk Jagoda unieszkodliwił czekist w Dzieriry sklego, następnie Jeżow ,,zrreutra1izował" Jagodę i jego |lldzi' a Beria z ko|ei usun{ JeŻowa - i tak dalej. Trocki dostrzegł, że na scenie międzynarodowej Stalin stosuje tę samą taktykę: traktuje niemiecki faszyzrn czysto instnrmentalnie, jak zapa7nik wojny, jak lodołamacz, kt ry utoruje mu &ogę do rewolucji. TÓ Hitler wykona całączarnąrobotę. Niech więc Europa wali się i pęka pod uderzeniami lodołamacza! w |927 roku Stalin oznajmia, że druga wojna imperialistyczna jest nieunikniona i r wnie nieunikniony jest udział w tej wojnie Zwia7ku Radzieckiego. Ale przebiegły Stalin nie chce sam wszczynać wojny ani zbyt szybko się w nią zaanlaŻować: ,,Wystąrimy, ale wystąpimy jako ostatni, Żeby rzucić decydujący c7ężar na szalę, cięŻar, kt ry m głby przewaŻyć" 'la Po pię ć dzie sięc iu z

Stalin potrzebuje w Europie kryzys w, wojen, zrriszcze(ti głodu' To wszystko może dać mu Hitler. Im większych zbrodni dopuszcząsię naziścl, tym łatwiej będzie Stalinowi pchnąć na kontyrrent ,,wyzwolertcz{ Armię Czerwoną. Trocki zroz:ur-liał to wszystko jeszcze przed rozpoczęciem wojny, nawet przed dojściemHitlera do wŁadzy. W 1932 roku tłumaczf stosunek Stalina do narodowych socjalist w: ',Niech tylko obejmą władzę, niech się skompromitują a wtedy...''' Począwszy od 1927 roku Stalin ze wszystkich sił wspiera rwących się do władąr nazist w (choć publicznie stara się tego nie okazywać). Kiedy obejmąjuż stery rząd w - usilnie popycha ich ku wojnie. Po rozpoczęciu dzlałan wojennych poleca komunistom kraj w demo' kratycznych, by chwilowo przeszli na pozy cje pacyfistyczne, demoralŻowalt zachodnie armie, Żądając zaprzestania,,imperialls Ę cznej wojny'' i sabotowali militarne wysiłki własnych rząd w. Ale wytrluszczając hitlerowski ,'lodołamacz'' na demokratyczną Europę Stalin za'wczasru wydał nari wyrok śmierci.Pięć lat przed dojściem NSDAP do władzy w Niemczech planował ich zagładę| ,,Rozbić faszyzm, obalić kapitalizm, ustanowić Wadzę Sowiet w, wyzwolić tolonie z niewoli''. 15

15

28

Stalin, op. cit., t. ll, s.2IO.

LoDoł.AMAcz

Obejrzane przez Guderlana czołgi były dziełem geniusza amerykariskiej myślitechnicznej o nazwisku J. W. Christie. Nikt nie docenił go na|eŻycie. Nikt, pr cz radzieckich konstruktor w. Zakupiono amerykariski

Rozdział 3

Po co komunistÓm potrzebna jest bro ? Lt zie giIą Z-a metal... Gournd,,,Faust"

W

1933 roku niemiecki pułkownik Hexvouaeriarl odwiedził radziecką fabrykę parowoz w w Charkowie. Tam m gł się przekonać na własne oczy, Że fabryka produkuje r wrieŻ czołgi _ 22 dziennie' Aby właściwieocenić uboczną produkcję jednej radzieckiej fabryki w wanrnkach pokoju' ttzebapamiętać, że Niemcy w tym czasie w og le nie produkowały czołg w' W momencie rozpoczęcia wojny w 1939 roku Hitler mial do dyspozycji 3.195 czołg w _ czyLi sześciomie_ sięczną produkcję uboczną charkowskiego przedsiębiorstwa. Aby uzmysłowić sobie, co ozlacza produkcja22 czoł$ w dziennie, trzeba pamiętać' że w l94o roku' już po wybuchu wojny w Europie, Stany Zjednoczone miały w swoim arsenale zaledwie 4oo czołg w. 30

prototyp czoŁgu, a następnie na fałszyw5rch papierach przetransportowano do ZSRR jako traktor. W Zwiapku Radzieckim rienlftoczrlie uruchomiono produkcję tego ,'traktora'', kt ry opuszczał taśrny jako pojazd BT - Bgstrochodllgj Tank _ czołg szybki. Pierwsze wozy BT osiągały prędkość1oo km/godz.' kt rą nawet dzilśkaŻdy czołgista l)zna za zawrotną.l Techniczne rozwiaparia kadłuba były proste i racjonalne' Pod względem ukształtowania opancerzenia, czołg lekki BT przewyŻszał wszystkie wczesne konstrukcje, w tym sprzęt armii amerykarlskiej. Słynny T-34' najlepszy czołg II wojny światowej, wywodził się w prostej linii od BT. Kształt jego kadłuba był rozwinięciem idei utalentowanego amerykariskiego konstruktora. Pomysł zastosowania pochylonych płyt pancerza czołowego dla wzmocnienia osłony czołgu przejęto niebawem w niemieckich Pantherach, a potem we wszystkich czołgach świata. Mimo wszystkich ogromnych walor w' BT miał jednak pewien ruiezaprzeczalny feler: był nie do użycia na terytorium ZSRR.

,wną

uyłIJ

"atetą majego prędkość.Czołg BT przypominał do złudzenia łego, rączego wojownika mongolskiej konnicy. Czyngis-chan najczęściej poraŻał wToga niespodziewan5rm uderzeniem swoich zmasowanych oddział w . Niszczył przeciwnika nie siłą oręża,lecz błyskawicznymi i głębokimi l Ponieważ na radzieckich drogach układ przeniesienia napędu nie wytrzymyrrał obciąże występujacy przy tak wysokiej prędkości, montowano specjalne ograniczniki mające zapobiegać awariom. Dlatego podawana w większościźr deł wartośćprędkości maksymalnej (na kołach) czołg w z rodzlrty BT waha się w granicach 70-86 km/ godz. lprzyp. aut.l. 31

WIKTOR

STIWOROW

manewTami wojsk. Dlatego nie potrzebował ciężkiej i nieruchawej jazdy,lecz lekkich, zwinnych hord' mogących pokonywać wielkie przestrzenie' forsowae rzźl
niejszy traktor, kt ry pokona kaŻdą przeszkodę. Radzieccy marszałkowie zdecydowali się na samoch d: czołgL BT były całkowicie bezradne na terenie ZSRR. Kiedy Hifler rozpoczĄ operację ,,Barbarossa'', niemal

Sp jrzmy w'ięc na paristwa sąpiadujące z ZSRR. Możwykluczyć Turcję, Iran, Afganistan, Chiny, !? " e9ry Mandżurię Mongolię, i Koreę: w tych krajach trudno 32

LoDoŁAMAcz

o

Ęlko marszałek Żukow zdoŁał BT na płaskich terenach Mongolii, lecz wyłącznie na gąsienicach, przy czym był bardzo niezadowolony: na bezdroŻach gąsienice często spadały, odpowiednie drogi.

uĘć czoĘ w

koła zaś'nawet na polnych drogach, grzęzły w podłożu ipojazdy buksowały w miejscu. Czołg w BT moŻrla było skutecznie lżywać tylko w Europie Zachodniej. Poruszając się na kołach mogłyby w pełni wykazać swe zaleĘ w Niemczech, Belgii i we Francji. Na pytanie 'Co jest waŻniejsze w BT - koła czy gąSienice?'', wczesne podręczniki udzielaĘ jednoznacznej odpowiedzi: koła. To one zapewriają czołgom ich prędkość.Gąsienice miały jedynie umożliwić dotarcie do obcego terytorium, na przyl<ład przedarcie się przez Polskę' do niemieckich autostrad. Uchodziły za sprzęt jednorazowego użytku' porzucany' gdy staje się zbędny, jak spadochron po skoku na tyły wToga. Zresztą radzieckie dywizje i korpusy w5posażone w czołgi BT nie miały odpowiednich pojazd w dla zbierania i transportowania porzuconych gąsienic. W myślopracowanych plan w strategicznych, BT miały kont1muować kampanię na doskonałych zachodnich autostradach. Warto r wrieŻ odnotować ' Że Zwiapek Radziecki był W.,tym czasie jedynym paristwem masowo produkującyhr czołgi-amfibie. W wojnie obronnej jest to sprzęt bezuŻyteczny. Zresztąna początku hitlerowskiej agresji r wnież zostały porzucone' a produkcji zaniechano' podobnie jak czołg w BT. W 1938 roku w Zwiapku Radzieckim rozpoczęto intensywne prace, zmierzające do opracowania nowego typu czołgu kołowo-gąsienicowe$o, ozniaczolltego niecodziennym kryptonimem A-2o. Co ozrlaczał symbol ,'.Ą''? Żaden radziecki podręcznik nie daje odpowiedzi na to pytanie. Nie jest wykluczone, Że po opublikowaniu tej ksiąlki zainteresowani w5majdą jakieśwythrmaczenie. Spędziłem sporo czas|I, starając sięrozw|apać tę zagad'kę. Prawdopodobną odpoMedŹ znal.azłern w Fabryce nr 138 - w tej samej' kt rą w 1933 rok:u zwiedzał Heinz Guderian. Najstarsi zatrudnieni tam robotnicy utrzy2

-

Lodołamacz

WTKTOR SttwoROW

mują że pierwotnie

LODOI,AMACZ

,,A? ozrtacz,ało,,autostradowy". To

wytłumaczenie wydde :ni się przekonując e. czołg'e-zo był nochodn ą czołgu-w' ka; ;-J;;a cecha _ bgstrochodny| szybki - zmafazła wyr_a"io i''i"jał""ł': ol"ź""s. ta reguła nie miałaby się powt rzyć w wypadku A-2o? Jego gł wnym zadaniem było dotaicie ao-autostrad, by tam przemienić się w kr la prędkości. Na przełomie lat osiemdz ćdziesiątych Związek Radziecki kilometrem a'ogi, kt .autostradd. w 1938- ro ani jedno paristwo gr"ni.rą' ce z ZSRR nle miało takiej infrasiruktury."ele rol p źniej pakt Ribbentrop-Mołotow dzteląc roiskę vłp.ow,adził wsp lną granicę Zwiry,ku Radzieckie go',

rą

l'jffi:I

f,uistwem, posiadającym rozbudowaną steć iutostrad:

z Niemcami. ' Historycy tŁumacz4, Żew czerwcu 194l roku radzieckte czołgi nie były gotowe do wojny. To nieprawda. Nie Bolowe do wojny obronnej na terytorium ZSRR. lrłv Budowano je w innym- celu: r iały prowadzić innego rodzaju wojnę na innych terytoriacil.

Tru Lliczb(e i jakości radziecklch czołg

w odpowiadała liczba ijakośćradzieckich samolot i, bojov4lch. Komunistyczni hlstorycy utrzymują Że choć-liciba i"t' uył. pokaźna, były to marne, przestarzałe typy. Proponują więc_' by wz\ąć pod uw_a$Q tylko najnowocześnie;"ż. to'j strukcje, jak MiG-3, Jak-l, pe-z,ił-z pomrjając starocie wytrrrodukowane wiele lat przedwojną. _Innego zdania o tych ,,mpieciach? jest Alfred price, oficer Royal Air Force' kt ry iniał okazjipilotować ponad czterdzieści rozmaitych typ w , ,pęi"tł )i ""-oiot_osterami łącnlje ponad 4.ooo godzin: Jośrd *;"y"tki"h myśliwc rłr świataprodukowanych ser5finie przed wrznśnlem 1939 roku, najlepsze uzbrojenie miai I-16, dzieło rosyjskiego konstnrktora Polikarpowa. [..'] Siłą ognia przewyŻszał dwukrobrie Messersctrmitta Bf-ro9 i wle trzykrotnie Spitfire'a Mk I. W owym czasie I-toi; uył

34

Jedynym samolotem myśItwskim, kt rego pilota chroniła pancerna osłona. JeŻel1ktoś sądzi' że RosJalrte przed II Wojną światową byli zacofanymi kmiotkami, kt rzy rozwtnęli się dopiero p żruej, wykorzystując niemieckie doświadczenia, powinien sięgnąć do fakt w''.2 Dodajmy, że w sierpniu 1939 roku, po raz pierwszy w dziejach lotnictwa, radzieckie myśliwce na szeroką skalę uzbrojono w niekierowarre pociski rakietowe. R wnocześnie w ZSRR kor1czono prace nad unikalną w wczas konstrukcją samolotu z opancerzonym kadłubem prawdziwego lataJącego cmłgu Ił-2, kt rego potężne uzbrojenle stanowiło, między innymi' osiem rakiet. Co się zatem stało? Dlaczego jtlŻ w pierwszym dniu wojny radzieckie lotnictwo straciło dominację w powiet' rzu? Wythrmaczenie jest proste: większościradzieckich pllot w, w tym pilot w myśliwskich, nigdy nie uczono prowadzenia walk powi'etrznych. Ćwiczono ich jedynie w atakowaniu cel w naziemnych. Radzieckie regulaminy lotnictwa myśliwskiego i bombowego (BUlA-łb i nuBA-4o)3 nastałviałypilot w na przeprowadzenie jednej, zaskakującej i zmasowanej operacji ofensyvrnej, w trakcte kt rej radzieckie lotnictwo zniszczyłoby jednym uderzeniem eskadry wroga jeszcze na płytach lotnisk, nim zdryą wystartowa ć, zapewriając sobie niepodzielne panowanie w powietrzu. _ W 1929 roku pismo ,,Wojna i rewolucja" opublikowaho artykuł zaĘrtułowany foczątkowy okres wojny", kt ry

stwierdzał m.in.: J(orzystnie jest przejąć inlcjatryę l pierwszemu napaśćna WToga. Tćn, kto wykaŻe intcjatywę i zaatakuje zpowietrza lotniska i hangary przeciwnlka, może potem |iezyć na panowanie w powietrzu".a W latach 1940-1941 wnioski te znalazły zastosowanie w wżej wymienlonych regulaminach WwSs. 2

A' Price, WorldWarlIFĘhterConJtict, Londyn 1975, s.

3 BUIA

- Bojeuoj [Jstatu Istriebltielnoj Autacji, BUBA

Ustaw Bombąrdirotuocznoj ALDIącji lprzyp. tłum. ]. a ,,Woina i rewolucja", nr 9/1929, s. 7.

la,2l. - Bojeuoj

WwS SS - Wojenno-Wozduszngje SĘ Sotuietskogo Sojuza _ |oInlctwo woJskowe Zwiapku Radzieckiego [przyp. red.].

LoDoł,AMAcz

WIKTOR SUWOROW

Radzieccy teoretycy mieli na myślibardzo konkretnego przeciwnika. A. ŁapczyliLski' gł wny strateg powietrznych batalii, ilustrował swoje ksią2ki szczeg łowrlri mapami naziemnych cel w do bombardowania wpierwszej kolejności:planami węzła kolejowego w Lipsku i berlirlskiego dworca na Friedrichstrasse.6 Oto jak, jego zdaniem, należałobronić radzieckiego terytorium: ,,Zdecydowana ofensywa lądowa przycita,jak magnes, siły powietrzne nieprzyjaciela i służyza najlepszy środek obrony kraju przed lotnictwem wroga. [...] Obrona przeciwlotrricza nie powinna polegać na manewTach z głębi kraju, |ecz rla manewrach w głąb terytorium przeciwnika".7 Oto dlaczego w 1941 roku caŁe radzieckie lotnictwo było skoncentrowane w pasie przygranicznym. Na przykład lotnisko polowe l23. Pułku Lotnictwa Myśliwskiego vtrWS z|okalizowallo dwa kilometry od niemieckiej granicy. W warunkach bojowych dla zaoszczędzenia paliwa samoloty startują w kierunkv przeciwnika. W 123. Pułku, podobnie jak w wielu innych' miały one nabierać wysokości lecąc nad terytorium niemieckim. Przed wojną - i w jej trakcie _ Zlvn7ek Radziecki produkował doskonałe samoloty, zaskakujące prostotą roztxtiry,ai konstrukcyjnych. Ich przeznaczeniem nie było strącanie masz5m Wroga w walce powietrznej, lecz ic}rtliszczenie na ziemi. Samolot szturmowy Ił-2 był tej koncepcji szczytowym osiągnięciem' Jego gł wnym celem były lotniska. Projektując ten samolot konstruktor S' Iljuszyn nie zaniedbał jego obrony. W pierwotnej wersji załogę stanowiło dw ch lotnik w: za plecami pilota siedział strzelec pokładowy' osłaniający tylną p łsferę przed ewentualnym atakiem myśliwc w. Stalin osobiście zatelefonował do Iljusąrna i râkazał usunąć stanowisko strzelca: nie przewidywał sytuacji, w kt rej choć jeden myśliwiec wroga zda?y wzbić się w powietrze... 6

A' Łapczyriskt, Wozdusznąiaarmuą, Moskwa l939, s. 24,34.

7 Ibid., s. 176-177.

36

Po dośwladczeniach operacji ,,Barbarossa'', Stalin ponownie zatelefonował do Iljusz5ma, polecając przywr cenie dwuosobowej załogi: w wojnie defensywnej nawet samolot szturmowy potrzebuje uzbrojenia obronnego. TV

1927 roku Stalin ostatecznie umacnia swoją pozycjęna szczytachwładzy' odtąd może poświęcićwięcej uwagi problemom całego nrchu komunistycznego i tewolucji światowej.W tym samym roku ostateczrie utwierdza się w przekonaniu, że nowa wojna światowa Jest nieunikniona i podejmuje bezlitosnąwalkę z socjaldemokratycznym pacyfizmem, kt ry wojnie pragrrie zapobiec. Stalin udziela więc poparcia rwącym stę ku władzy niemieckim faszystom. Rok 1 92 7 oznacza teŻ początek industrialwacji ZSRR' a raczej nadindustria|izacji' tu4yzrraczaruej odtąd przez kolejne plany 5-letnie. Na początku pierwszej pięciolatki RKKA8 miała na stanie 92 czołgi' a pod jej koniec - 4.ooo, choć produkcJa zbrojeniowa nie uzyskała jeszczepnorytetu' W trakcle pierwszego planu S-letniego nastawiano Śię raczej na tworzenie przemysłowej infrastruktury, fundament w sektora zbrojeniowego. Druga pięciolatka była kontynuacją pierwszej: wznogzono piece martenowskie, koksownie, walcownie i zgntatacze, budowano elektrownie i tlenownie, uruchamiano nowe kopalnie.

Produkcja zbrojeniowa nadal nie była priorytetem' choć Stalin nie zasy1riał gruszek w popiele: w ciągu dw ch pierwszych pięciolatek taśmyprodukcyjne opuśclło24.708 samolot w bojowych... Dopiero trzeci plan S-letni' kt ry miał się zakonczyć W 1942 roku' był nastawiony przede wszystkim na zbfojenia, i to w skali dotąd niespotykanej' Je$o realizacJa stała się możliwa dz1ęki kolektywizacji wsi i forB

RKKA - Rabocze-Knestjanskaja Krasnaja Armija - Robotniczo-

"Chłopska Armia Czerwona [przyp. red.|.

37

wrKToR sttwoRow

LoDoł,AMAcz

sownej industrialŻacji - l:lie zmLerzających bynaJmnieJ do poprawy warunk w życia ludności. W połowie lat dwudziestych były one całklem znośne'Gdyby Stalln troszczył się o poziom Ęc1a, kontynuowałby NEP' a ludnościradzieckiej oszczędzono by nędzy i masowego głodu lat trzydzLestych, kt ry nlerzadko prowadził wręcz do kanibalizmu.g Celem kolekĘrwizacji i industrializacji nie byla poprawa życia ludnoścl, lecz stworzenie potężnego arsenału. Po co komurristom potrzebna była brori? Dla obrony kraju? Dzlwna to kalkulacja. zagłodzlć miliony dla zapobleżerria ewentualnej agresji. PrzypomniJmy, Że nazIśctdoszli do władzy w Niemczech w 1933 roku, kiedy gł d już drugi rok dziesiątkował ludnośćzsRR' przede wszystkim na Ukrainie. Gdyby Staltn, szukając środk w na czoĘi autostradowe, spadochrony i nowoczesną technologię woJskową sprzedawał Zachodowi cztery, zamiast pięciu milion w ton zboŻa roczrl(e _ to miliony dzieci pozostałyby prTy ŻycIu. Na całym normalnym śwteciebror1 ma zapewniać bezpieczefistwo mieszkarlcom danego kraJu. W Zwiapkt Radzieckim na odwr t: w imię rozbudowy arsenał w ofensyvrnych, skazarro ludnośćna niewyobrażaJne cierpienta. Industrializacja kraJu odbywała się ogromnym kosztem. stalin zapłacił zarią dramatycznym spadkiem

pozlomu życia ludności.Eksportowano

na Zach d

kilku lat roztrwoniono wielowiekowy dorobek kraju. Plądroogronrne ilościzłota' platyny' diament w. W ciągu

wano cerkwie, pałace ltnuzea. Wyprzedawano bezcerrne ikony, stare księ;i, dzlełamistrz w Renesansu, kolekcje biżuterii. .. R wnocześrrie zwlększano eksport węgla, ropy naftowej, bawełny, drewna, rudy niklowej, kawioru, zboŻa - wszystkiego, co tylko znalazło nabywcę. AIe środk w wciĘ brakowało. W wczas rozploczęto kr'wawą kolektywlzację wsi: chłop w sIłą zapędzano do kołchoz w, rekwirując ich uprawy na rzecz skarbu paristwa. W komuntstycznej nowomowle miało to swoją fachową s Robert Conquest, The Haruest oJ Sorrou. Souiet Collectlutsation Londyn 1986.

and. the Terror Famlne,

38

na^tłę| "Transfer środkw z rolnictwa do przemysfu clężkiego"' W latach 1929-1933 kolektywizacja i gł d' kt ry potem nastąrił, pochłonęły od dziesięclu do szesnastu millon w ofiar: zabitych, zamęczonych w obozach, zmar-

łych z głodu. Pojawiały się przypadki kanlbalizmu' W tym czasie Stalin sprzedawał za graricę 5 milion w ton zboŻa rocznie. okropnoścl I wojny światowej w por wnaniu ze stalinowską industrializacją wydają się pogodnyrn pikniklem. Konflikt lat 1914-1918 pochłonął10 milion w ofiar w całej Europie, w Ęrm 2.3oo.ooo Rosjan. Sta]inowska ekstermlnacj a przybrała rozmiary niepor wnanie wlększe: komunistyczny pok j był bardziej śmiercionośny, niŻ imperlalistyczna wojna! A wszystko to w jednym tylko celu: by zdobyć czoĘi i samoloty, przezrLaczone do atakowania par1stw ościennych. Gdy wybuchła wojna, cały ten szturmowy arsenał okazał siębezuiryteczny.

w'

LoDoł,AMACz

DII lJył

Rozdział 4

Rozbi r Polski DokonĘemg dzieła' kt re us razie pouodzenia porusza z posad całg śuiati tugztuolt caŁqktasę robotniczq.l J. Stalin

a-rn

r hitlerowskie niespo dziew anie napadły na Zwia3ek Radziecki. Jest to fakt historyczny. Niemniej fakt ten posiada pewien zaskakujący aspekt' kt ry po 50 lathch przestał kogokolwiek dziwić: przćdll wojną światowąNiemcy nie miały wsp lnej granicy z ZSRR' a więc nie mogły napaśćna Kraj Rad, tym bardziej niespodziewanie. Oba paristwa oddzielał od siebie kordon paristw neutralnych' Aby wojna niemiecko-radziecka była w og le do pomyślenia, trzeba było spełnić jeden warunek' mianowicie zlikwidować ten bufor. Ale kto tego dokonał? I w jakim celu?

ZZ

40

czerawca

I

94 I Niemcy

tylko jeden kraj, graniczący zarazerrr z Niemcami L ze ZwLapkiem Radzieckim: Polska. Tędy właśniebiegła najkr tsza, najprostsza i najdogodniejsza droga łącząca oba mocarstwa. W razie wojny radziecko-niemieckiej potencjalny agresor musiał zatem przebić sobie korytarz przez Polskę' Kierując się prostą logiką' gdyby Moskwa lub Berlin chciały uniknąć bezpośredniego zagrożenia, :uŻyłyby wszystkich swoich wpływ w' wykorzystałyby wszystkie dostępne im środkipolityczne i militarne, by nie wpuścićprzeciwnika do strefy buforowej' W naj$orszym razie tozpoczęłyby działania obronne na terytorium Polski, osłaniając własne granice. T)rmczasem Hitler otwarcie dawał upust swym ekspansjonisĘcznym ambicjom, m wiąc o niezbędnej

Niemcom przestrzeni życiowej na Wschodzie. Stalin publicznie lazwał $o ludożercą. Jednak Niemcy nie mo$ły powaŻnie myślećo napaścina Zwia2ek Radziecki, nie mając zrlimwsp lnej granicy. Dlatego Hitler zulr clł się do Stalina, by oba paristwa wsp lnym wysiłkiem zlikwidowały r ozdzie|ającą j e strefę buforową. Stalin powitał tę propozycj ęz zadowoleniem. Uderzył na Polskę' iz ent:uzjaznrrem dor wnującym jego hitlerowskim partrrerom przebijał korytarze w kienrnku Rzeszyr' Motywy Hitlera są zrozumiałe, wyłoŻyłje jasno w ,,Mein Kampf'. Ale jakimi pobudkami lderował się Stalin? Radzieccy historycy udzielają na to pytanie trzech r żnych odpowiedzi. Pierwsze wytfumaczenie: po rozbiciu i wykrwawieniu Polski, ZSRR przesunął swe granice nazach d, byw ten spos b wzmocnić bezpieczeistwo kraju. Dziwne to rozumowanie. To prawda' radzieckie granice rzeczfiście przesunęły się o 2oo-3oo km na zach d' ale towarzyszyło temu przesunięcie granic Rzesry o 3oo-4oo km iv kierunku wschodnim. Bezpieczeristwo Zwlapku Radzteckiego bynajmniej na tym nie zyskało. Przeciwnie, bowiem pojawił się zupełnie nowy czynnik, mianowicie wsp lna radziecko-niemiecka granica, i - w konsekwencji - możliwośćataku przez zaskoczenie' 4l

r WIKTOR

ST,IWOROW

DrL gig wytłumaczenie: zadając clos w plecy broniącej sIę rozpaczltwie przed hitlerowcami Polsce, Staltn pra-

gnął wygrać na czasie, oddallć konfrontację z Nlemcami... kzypomina to pomysł podpalenia mieszkania sąsiada, w nadziei, że powstrzyma to poŻar we własn5rm domu. Trzecie wytłumaczenie: Francja i Wielka Brytania odmawiały zawarcia sojuszu ze Zwlapkiem Radzieckim, nie pozostawiając Moskwie żadnego wybonr, poza paktem z Hitlerem... Ale też dlaczego Francja i Wielka Brytania miałyby się zobowlązać do obrony parlstwa, otwarcie głoszącego, Że jego gl wnym celem jest obalenie demokracji na całym świecie,w tym t wrieŻ w tych dw ch krajach? Zach d nie prą'rwiryWał większej wagi do plan w Hitlera na Wschodzie. Przeciwnie niż kraje tego regionu. Gdyby Hitler skierował się na wsch d, one plerwsze padłyby ofiarami jego ekspansji. Kraje środkowoi wschodnioeuropejskie byty naturalnyrni aliantami Zwiapku Radzieckiego' i to właśniez nimi należało szukać sojuszu przeciwko Hitlerowi. Ale Stalin nie chciał takiego przymierza. Wyjaśnienia radzieckich historyk w mają dwa niedostatki: zostały wymyślone postJacfilm, i całkowlcie pomUają wczesne pogtądy radzieckich przyw dc w, choć wykładali je niie raz, i to bardziej przejrzyśche' niż Hitler.

DtrI o sforsowaniu

I

strefy buforowej oddzielającej Niemcy

od ZSRR, Hitler uznał to za dobry początek - i skierowal

chwtlowo uwagę w i:enych kierunkach: na Europę Zachodnią, Afrykę, Basen Śr dziemnomorski i etlantyt. Co powinien był uczyrrić Stalln, mając przed sobą S7o-kilometrowy wyłom w murze? Przede wszystkim umacniać obronę na zagroŻonym odcinku . WzdłuŻ daurnej granicy clągnęła slę lirrta potężnych fortyfikacji. Należałoje bezzvłłocznie umacniać i moderrizować, r wnocześnie budując d_gą linię obrony, ttzeci1 piątą. Należało minować drogt, mosty i pola' kopać tow prze42

LODOT"AMACZ

ciwczołgowe' prrygotou/ywać zapory artyleryjskie. Ale nic takiego nie nastąpiło. Jakiśczas p źnhej, w 1943 roku, Armia Czerwona szykowała się do odparcia ofensyw5l pod Kurslrlem. W bardzo kr tkim czasie wojska iadzieckte utworzyły na kilkusetkilometrowym odcinku frontu sześepas-ow clągłych umocnieri o_ łącznej głębokościsięgąącej 25o-3oo kilometr w. Był to tsiny tinirynt okopbĘ żap r, row w łączrrikovrych 1umocnionycii stanowisk o!niorłrych. Na każdy kilome r obrony przypadały 32.ooo min przeciwczołgowych i przeciwpiechotrrych, zaśkon-

centracj a artylerit Drzeciwpancernej osiągnęła niespo ty-

kany poziom: 41 dziaŁ na kilometr, niJticząc u.ryr..ii

polowej i przeciwlotrncĄ, oraz okopanyctr czołgow. rat oto w szczerym polu w kr tkim czaśiestworzorio umoc-

nlenia niemożliwe do sforsowania. W 1939 roku warunki naturalne do obrony były o niebo lepsze: nieprzebyte lasy, rzeki, bagna' łriłoarog, a czasu pod dostatkiem, by stworąlć .ubiez obronnąnil do pokonanla. Ąrmczasem wszystko odbywa się dokładnie na odwr t' jakby chodził'o właśnieo ułatwienie dostępu. ,W strefie p_rzygranicznej burz5l się i zr wnuj e z ,ićintą lstniejące fortyfikacje, stawia się mosty, mośct.'o*. drogi' i -rozbudowuje modernizuje sieć kolejową. R wnocześnie ZwiapekRadziecki zaprzestaje prołutc;i aział przeciwpancernych i przeciwlotniczych. Pułkownik GRU2 I. Starinow, ucźestnik tych wypadk w, wspomina: ,,Powstawała absurdalna sytuacja. Dop ki armiami niewiel_ ktch na cztery spusty. Gdy potęzne faszystowskie Niemcy - porzucaliśmy fortyfikacje wzdfuż dawnej granicy, niekt re wręcz demontując;'3 Gł vmy Zarządwoj9k Inżynier5{nyct' ł'-ii Czerwonej w5łstosował zapotrzebowanie na r2o.ooo kolejowycli ''9_łU - Głauraje Razu;iedguatielnoje lJpranultenlje _ Gł wny ?-arząd Wywiadowczy, radziecki wywiad * ;sto*y lprzyp. red.|. 3 I. Starinow' Mtny żdutsuojego czasą' Moskwa 1964, s' 176.

LoDoł.AMAcz

wlKToR strwoRow min op źnionego dziaŁaria'

raz(e napaści hitlerosp a.."."..ł pozwoliłby s aPerom skutecznie

i;ki

il'k'"j

W

raliżowaćcałąkomunikacjękole3owąnatytachwToga. " najbardziej ;; " Mina jest bronią ;; "łi^ :?j\"to'+ 'ą' zaleddotarło lrczby ionej skuteczną. "'' zuîu"i zatrzymano min ł{iv.' Kolosalną produkcj ę ;;.:: "

własnej emontaż ał Litwę' r'otwę i Estonię' Bukowinę' wreszcie nie$dzie w wYniku wymusić pewne ustę-

pstwa terYtorialne' dzielącym go od Hitlerowi wystarczył wyłom w mtrrze Stallna. Stalin Pragind znis na swoim' Dziesięć "t".^'it

neutralne paristwo: w kr tkim *"",.

stworzo

Czy Arrnia Czerwona

zamLerzała zatrzyrnać się na

zdobytych granicach? odpowiedź marszałka Zwiapktu Radzieckiego Sierniona Timoszenki: ,,Na Litwie, Łotwie i w Estorri7 zostaŁa zlikwidowana władza ziemsklch posiadaczy i kapttalist w, tak bardzo zr ertavłidzona przez lud pracujący' Zwiapek Radziecki znaczrtie się powiększył i przesunął swe granice na zach a. Świat kapitalistyczny musiał ustąpić nam miejsca i cofnąć się. Lecz nie nam, Żohtierzom Armii Czerwonej, chełptć się i spoczywać na laurach!".6

To nie fragment przem wienia, ani komunikat TASS. To rozkazArmii Czerwonej. Za zachodnią granicą ZSRR pozostaly już Ęlko Niemcy i ich sojusznicy.

ę między nimi anljedno wanrnki do agresji'

;#*"".1H,TJ#:YŁ,"#:**

tami' DoĘchczas zsRR

linii demarkacYjnej w Pokoradzieckich woJsk na Litwie do PrzedwojenrrYch Prus Wschodnich'

nazach d' łżznlszczy|c Ó

a Tamże.

s ,,Prawda", 5 marca 1936'

44

z

paristwem' nawet granicy' Ptzez szukać a tego do Paristwa' kt re

lr:ltlyrri'

6 Rozkaz nr 4OO ludowego komisarza obrony ZSRR z dnia 7 listo-

pada 1940 roku.

! I

Za Whelką Brytani mogły-jakwczasie

Rozdział 5

Pakt i jego konsekwencje Stalin bgł sprytniejszg od' Htttera. Sprytniej s zg, i bardziej peffiny.L A. Antottotu ew stej enko

.

momencie rzucić na czony potencjał. Przeciw 'Zach d. A co do Stalina względy tak dtugo, jak cyjna z Zachodem Wcz a wtedy... Sytuacja Stalina była zgoła lnna. Polskę dzielono nie w Karrcelarii Kremlu. Był przy tym onecnvGi;i*, Rzeszy, lecz na . nie Hifler _ nie-

z1r.rzutok_a_wydawało się, że obie N--o,"',łr= powody do satysfakcji: jedną częśćtol"Li "t.o.r5l bierłe 1_lają

Hitler, dnrgą Stalin. tecz żalćdwie-tydzie od podpisania paktu Stalin spłatał Hitlerowi pierwszego fiah. bbaj p artnerzy rl:rieli zaatakować r wnocześnie. ty-c""s..ri Hitler napadł na Polskę - a St_alin oznajmił, że jego wo;ska nle są jeszcze gotowe. M gł to poiviedzieć Ribbentropowi w Moskwie, przed podpisaniem paktu, ale nie powiedział. Hitler rozpoczĄ wojnę i zostił sam na ptacu boju. Skutek jest taki, że [o on,'i tylko on uch dzi odtąd za jedyrrego winowajcę. Francja i Wielka Brytania bez wahania wypowie dz1ały Niemcom wojnę. Ęmczase n kaŻdy niemiecki uczrriak l

A. Antonow-owsieienko, Jork 198f . s. 29'6.

Noury

46

The Ttme oJ Statin: portrait oJ

a

tarąnna,

na odpowiedni moment. G rapaty' naĘchmiast o zbędnąmu pomoc'

w obronie polski, jasyr, wraz z całą Ale nic nie zdoła o' że jest zułycięzcąIl wojny stał nieograni-

îl1:,:T*:ril

prostego, naiwnepo

do historii jako

di"a_

47

LoDoŁAMAcz

WIKTOR ST'WOROW

Na ZachodzIe ukazało się wiele książek utrzymujących, jakoby Stalin nie był przygotowany do woJny, Hitler zaś_ tak. osobiście j estem zdaria, Że nie ten jest got w do wojny, kto ogłasza to wszem i wobec, lecz ten, kto ją wygrywa _ dzlel'ąc wrog w i szczując ich na siebie.

.I w

II rv Stalin zamierzał przestrzegać postanowieri palrtu Ribbentrop-Mołotow'? oddaJmy mu głos: ,,Zagadnienie walki l...|na|eżry rozpatrywać nie z prrnktu widzenia sprawiedliwości, lecz z punktu widzenia wymagari sytuacji polttycznej w danej chwili, z punktu widzenia politycznych potrzeb partii w każdej konkretnej sytuacji''.2 I jeszcze jedna wy1rowiedŹ: .Wojna jest w stanie podwaĘć t wywr ctć wszelkie możliwe porozumienia''.3 Partla, na kt rej zjazdachstalin przemawlał, doskonale rozumiała swoich przyw dc w i dawała im odpowiednie prerogatyvły: ,Zjazn specjalnie podkreśla'że KC upoważniony zostaje do zerwania w każdej chwili wszystkich traktat w pokojowych zawarĘch z paristwami imperialistycznymi i burŻ:uazyjnyml jak r wnież do wypowiedzenia im wojny".a Tego postanowienia partii nigdy nie odwołano. Kiedy miał nastąlić w czas wy1rowiadania alians w? Raz jeszcze Stalin: .Bardzn wie|e za|eĘ od tego, czy :uda się nam odwlec wojnę ze światemkapitalistycznym, kt ra jest nieunikniona [...] do chwili, kiedy kapitaltści pokł cą się między sobą".s .Decydującą bitwę rłtoŻrla uwaŻać za z:upeŁnie dojrzałą, Jeżeli wszystkie wrogie 2 Przem wienie na posiedzeniu Komitetu Wykonawczego Kominternu dnia 22 sĘczn7a 1926 r.' [w:| Stalin' op. cit., t' 8' s. l3. 3 -hawda'', 15 wrześnial927' a Uzupełnienie do rezolucJi 'W sprawte wojny t pokoju na VII zjeździe RKP(b)"' marzec 1918' [w:] J(PZR w rezolucjach i uchwałach", t. 1, Warszawa 1956' s. 457. 5 Sprawozdanie polityczne KC na W zJeździe wKP(b)' grudzie L927,Iw:l Stalin, op. cit., t. 1O, s.286.

4A

nam siły klasowe dostatecznie uwikłałysię w sprzecznościach,są dostatecznie skł corue ze sobą dostatecznie osłabione walką kt ra przerasta ich siły".6 Stalin gorąco pragnd, by ,,kapitaliścipożarli się jak psy''7; pakt Ribbentrop-Mołotow stwarzał właśniedo_ godną sytuację. .Prawda" zachłysĘwałasię ze szczęściaz,,Zatrzęsły się podstawy świata,ludzie i narody tracą grunt pod nogami. Na nlebie sorzeją łuny pożar w, a huk armatni wstrząsa morzami i kontynentami. Mocarstwa i paristwa rozsypują się' jak puch na wietrze... Jakie to wspaniałe, jakie cudowne i piękne, kiedy drżą fundamenty świata'ginąpotęgi i upadają majestaW"3 J
raca wszystko w żart. Ciekawe, Że w jego korpusie' podobnie jak w całej Armii Czerwonej ktą/yw tylko takie Żar$. Na temat stanu obrorrności parlstwa nle prowadzono Żadnyc}n poważnych rozm w' O nastawieniu radzieckich komunlst w do paktu o nieagresji wspomlnał także p źrnejsry marszałek ZwLapktlRadzieckiego Leonid Breżniew. Po latach opisał zebrarie agitator w partyjnych w Dniepropietrowsku w 1940 roku: 6 Stalin, ,,O podstawach leninizmu", op. cit., t' 6' s. 161. 7 ,,Prawda", 14 maja 1939. 8 4 sierpnia 194O.

e

"Prawda",

J

l8 sierpnia 1940. Kriwoszein, Ro'h:o'Jrr bgl', Moskwa 1962, s. 8.

"Prawda",

ro S.

Lodołamacz

WIKTOR

LoDoł,AMAcz

STIWOROW

Breżniew, powirrnlśmy wyjaśnlać,Że ta "-Towarzyszu sprawa nieagresJi to serio, a kto temu nie wlerzy' ten prowadzi prowokacyjne dyskusje. Ale nar d nie bardzo ufa. Co więc mamy robić? Wyjaśniaćczy nie? Czasy były dosyć trudne' na sali siedziało czterysta os b, wszyscy czekali, co odpowlem, a nie mogłem dfugo stę zastarrawiać. _ Bezwzg\ędrrie trzeba wyjaśniać- powiedziałem. Będziemy, towarzysze, wyjaśniaćdotąd' aż z Nlemiec faśzystowskich nie zostanie kamter1 na kamleniu".ll Wedfug Stalina czas, gdy,,z Niemiec hitlerowsklch nie pozostanie kamieri na kamieniu'' miał nastąpić w 1942 roku. Ale niespodziewanie szybka klęska Francji i zanlechanie przez Hitlera trtwazjlna Wielką Brytanię (radztecki wywiad wojskowy wiedział o tym pod koniec l94o roku) pobzyŻowały plany Stalina. Datę wyzwolenia Europy przesuntęto z |ata L942 na lato l94l. Dlatego Nowy Rok 1941 witano hasłem: PowIĘKSZYvrY LICZBĘ REPUBLIK W SKŁADZIE ZSRR! W CzterdziesĘm Pteruszgm ziemskich bogachls tong Wgdobędziemg ktloJami t oduiertem.

A urąn _ pod ostrząłem cgklotronu Wszgstkim dastępną stani.e sĘ energtq. Każą ngsz rok to walką moc sukces tu W tlsąIce o uqiel, wiekqmetalurgĘ!... Bgć może do szesnostu naszgch herb u

,,Wielki Jest nasz kraj: zlemski glob musi obracać się pełrre dziewięć godzin, by cała ogromna ojczyzna 'Jlasza swoich zwycięstw. Naradziecka wkroczyła w nowy rok

stanie taki czas, że będzte krąĘł nie dziewięć godzin, lecz okrągłą dobę. [...] I kto wie' gdzie nam wy1radnle spotykać Nołvy Rok za pięć lub dziesięć lat: pod jaką szerokością,na kt rym radzieckim pohrdniku?''.'3 In bllższa była data radzieckĘ agresji na Europę (6lipca l94l roku), tym bardziejprzejrzyste stawały się artykuły ,,Prawdy'': ,'Rozdzielcie waszych wrog w, spełntjcte chwilowo ich ŻądanLa, po cTym rozbijcie kaŻdego z osobna, nie pozvalrając by się zjednoczy|I".|a W tej sytuacji Hifler luznał, Że nie może dhlżej zvł|ekać' Postanowił uderzyć pierws4r' i tym samym uniknąć groźby ciosu w plecy. Lecz choć, rozpocza} wojnę w okolicznościach najdogodniejszych z moŻIi'wych, był z E ry skazany na porażkę. W przeciwieristwie do Wehrmachtu Armia Czerwona wkroczyła do wojny w fatalnych warunkach, niemniej zdołaka ,,wzullolfuć" p ł Europy' kt rą ptzez 45 lat utrzymała pod swą dominacją. Jak potoczylyby się wypadki' gdyby doborowe niemleckie formacje wycofały się z kontynentu do Afryki i na Wyspy Brytffskie, a tymczasem Armia Czerwona, opanowując Rumunię, znlszczyłaby lch jedyne h d|o zaopatrzertia w ropę naftową?

Dołapzq datsz-e' Może natuet wkr tce..,|z

Nle, radzieccy przyw dcy nie myślelio obronie' Nie mieli zamlaru wznosić fortyftkacji i umocnieri. Byli przekonani, że Niemc y, zaalrgażowani już na Z-achodz1e, nie zdecydują się na otwarcie frontu wschodniego. Wiedzleli, Że wojna na dwa fronty byłaby dla Hiflera samob jstwem. Przed wojną ,,Prawda" nigdy nle apelowała o wzmacnianie obrony. Ton artykuł w był zgoła odmienny: ll L. Breżniew, .Mała zternia", Warszawa 12

50

,,Prawda", I stYcznia 1941.

1978.

13

lbid.

la ..Prawda", 4 marca 1941.

LoDoŁAMACz

Rozdział 6

Kiedy Związek Radziecki przystąpił do II wojny światowej? Ęlko jedenkryj może ugjśćztlsgcięsko z g eneralne g o koryfliktu : Zus lap,ek Radzie ckt. A. Hitler

1

I

Zwiapku Radzieckim wszystko co ma jakikolwiek związek z początkfuem II wojny światowejokrywa nieprzenikniony mrok tajemnicy pa stwowej. Spośrd licznych i straszliwych sekret w jeden strzeŻony jest szczeg lnie pilnie: data przystąpienia ZSRR do wojny' Przez wszystkie powojenne lata oficjalna radziecka historiografia głosiła,Że tyrn dniem był 22 czerwca l941. KomunisĘczni historycy wymyślili niezliczone legendy o dniu 22 czerwca, o tym jak hitlerowcy napadli na pokojowo usposobiony kraj... Gdyby dać wiarę tym I Rozmowa z Lordem Halifaxem, Obersalzburg, 19 listopada 1937.

52

wymysłom, możrta by pomyśleć,Że Zwiapek Radziecki nie przystąpił do wojny dobrowolnie, lecz został wciągnięty siłą. Aby utrwalić swoją wersję, radziecka propaganda wsparła tę datę dodatkowymi argumentami: wymyślono ,,okres przedwojenny'', obejmujący dwa |ata poprzedzające 22 czerirca' a takŻe rozpowszechniono mityczną zbitkę ,,r.418 dni wojny', na wypadek gdyby komuś przyszło do głowy policzyć Samemu. ,,okresu przedwojennego'' nie było, został wymyślony dla potrzeb propagandy. Dośćprz54lomnleć, że właśnie w ,,okresie przedwojennym'' wszyscy europejscy sąsiedzt ZSRR padli ofiarą jego agresji.2 Zwiavek Radziecki, kt ry w 1939 roku o$łosiłneutralność, podbił niebawem terytoria o łącznej liczbie ludnościprzekraczającej . 23 miliony. Armia Czerwona i NKWD dokonywały na Zagarrriętych terenach straszliwych zbrodni. Radzieckie obcjzy koncentracyjne wypełnione były Żołnierzami i oficerami z wielu kraj w Europy. oficer w likwidowano całymi tysiącami' nie tylko Polak w w Katyniu. Jakiż to neutralny kraj przetrzymuje i rozstrzeliwuje w ,,okresie przedwoj ennym'' tysiące jeric w? Zadzlwiająca sprawa: Niemcy napadły na Polskę, więc uznano, Że rozpętały wojnę. Zwiavek Radziecki uczynił to samo i w t5rm samym miesiącu, a mimo to nie uchodzl za najeźdźcę'Co więcej, uważa się, że w latach l939-194I nie brał w tej wojnie udziału. Polski Żołnierz' kt ry broniąc swego kraju zgirril w walce z ArmiąCzerwonąuchodzi zauczestrika i ofiaa, kt rygo

tej samej , Że został

zabiĘ w czasie pokoju - w ,,okresie przedwojennym''. Niemcy opanowały Danię, i choć do wielkich bitew nie doszło, był to akt wojny. ZSRR r wnieŻ podbił bez walki

2 Nawiasem m wiąc, Armia Czerwona nie zamierzała zadowolić się ' zdobyczami i przerwać ,,-wyzulo|enczy rnarsz,, na Zach d. Patrz|. tyml cytowany na str. 45 rozkaz ludowego komisarza obrony ZSRR nr 4OO n dnla 7 listopada lg4o roku.

53

LoDoł,AMACz

trzy paristwa bałtyckie, por wnywalne pod względem poLoŻeria $eo$raficznego, ludności, kultury i tradycji z Danią. Ale nikt tego nie luzr:.ał za wojenną napaść. Niemcy zagarnęły Norwegię - i jest to kontynuacja agresji. Ale zanim do tego doszło, Zul\a2ek Radziecki przelaŁ rr'orze krwi w sąsiedniej Finlandii.

lilNrTNlilllt Helsinki

Radzieckie zdobycze terytorialne w latach 1939-1940'(w tys. km')

Zach' Białoruśi Ukraina (kosŹem Polski' 1939

n)

180'1

Karelia (kosŻem Finlandii' l940 r) - 39'0

Besarabia (kosŻem numunii' 1940

[)'49'6

Repubiliki Bałwckie (Eslonia LjMa i Łofua, 1940

'A116

9 so !00 300 l------ł-Hłm

wadawa hiśorycżnyśwsE'

n)

1996

166'1

s

52

W ,,okresie przedwojennym'' setki tyslęcy radzieckich żoŁnier4r poległo w toku ZaŻartych walk. Straty armii ntemieckiej w t5rm czasie były znacznie mniejsze. Wszystkie te działania Armii Czerwonej określa się ofi cj alnie j ako,,umacnianie bezpieczeits twa zacho dnich rubieŻy". Bzd:ura. Granice Zwiapku Radzieckiego były bezpieczne, kiedy la zachodzie istniał kordon neutralnych paristw, a Niemcy znajdowały się za kordonem. Z drugiej strony, jeżeli agresję na sześćościennych paristw - Polskę, Finlandię, Litwę, Łotwę, Estonię i Rumunię _ r:azywarny ,,umacnianiem bezpieczeristwa granlc'', to dlaczego nie m wimy, Że Hitlet też tylko pragn$ zabezpieczy się od wschodu? Słyszę głosy sprzeciwu: przecieŻ Stalin w ,,okresie przedwojennym'' nie prowadził ciągłych działa militarnych, tylko pojedyncze agresje. Poza tym Zwnpek Radziecki formalnie nie wy1rowiedzlałwojny żadnemu paristwu. No dobrze, a czy Hifler postępował inaczej? Dzien 22 czerwca 1941 jest zwykłą datą w historii wojen. W tym dniu siły zbrojne jednego paristwa rozpoczęły ofensywę na armię innego paristwa w ramach trwającego globalnego konlliktu, w kt rym oba paristwa od dawna uczestniczyły. Nie ma żadnego powodu, by tozpoczynać historię wojny od chwili, gdy obce wojska wkroczyły na terytoritm Zwiapku Radzieckiego' kt ry udaje niewinną ofiarę. Przywołajmy na pamięć wszystkie naprawdę niewinne ofiary, kt re padły w ,,okresie przedwojennym" pod bagnetami,,wyzwoleftczej" Armii Czerwonej. Zaczrijtny pisać historię tej wojny od zdradzieckiej napaścina skrwawioną Polskę' kt ra w nier wnej walce pr bowąła powstrzymać rnarsz Hitlera na wsch d' Zacznijmy pisać historlę tej wojny rne od 22 czeriuca 1941 roku, lecz od. dnia, w kt rym Stalin poBtanowił jąrozpocząć.

LoDoŁAI[Alcz

WII(TOR STIWOROW

rowska napadłIj na Polskę. Dziwnym zbiegiem okolicznoŚci właśnietego dnia Nadzwyczajna IV Sesja Rady Najwyższej ZSRR uchwala ustawę o powszechnym obowiązkusłużby wojskowej' Nigdy dotąd w Zwiapku Radzieckim nie było takiego prawa. Dop ki radziecka propaganda posługiwała się krulioŻerczyrn Hitlerem jako straszydłem, można było się obejśćbez powszechnej sh:żby wojskowej. Ale podpisano z Niemcami pakt o nieagresji _ 1 zaraz ją wlrrowadzono. Na Zachodzie wrzesieli 1939 roku był początkiem ,,dziwnej wojny''' Na Wschodzie zaczĄ się nie mniej ,,dziwny pok j". Po co Zwiapkowi Radzieckiemu potrzebny był powszechny obowiąpek wojskowy? Komuniścithsmaczą, ŻebyŁa to reakcja ruarozpoczęcie II wojny światowej:nie zamierzalriśmy brać w niej udziafu, ale poczyniliśmy pewne kroki zapobiegawcze. Marszałek Zwlapku Radzieckiego Kirył Mierieckow należy do Ęch kt rzy twierdzą' że ustawa miała ogromne Zr:aczer:ie i została uchwalona, kiedy II wojna światowajuż trwała.s Spr bujmy wyobrazilć sobie polsko-niemiecką granicę w ten tragiczny poranek: p łmrok, mgła, wystrzały, warkot silnik w. Mało kto z Polak w zda'wał sobie sprawę z tego, co się dzLeje. Prowokacja? A może tylko lokalny incydent? Lecz deputowani do Rady Najwyższej ZSRR - pasterze z odległych g rskich pastwisk, zacni hodowcy renifer w z rnroŻrrcj Arktyki - oni już wiedzą. Wiedzą, że to nie prowokacja ani żaden incydent granlczny,lecz wojna, i to nie wojna polsko-niemiecka, nle europejska - światowa! Dlatego spotykają się w Moskwie na nadzulyczajnej sesji, by wprowadzić odpowiednie ustawy. Szkoda, Że nie wykazali takiej operatyurności, kiedy w czerwcu f94f roku podobne wydarzenla wstrząsnęły granicą radziecko-niemiecką! Rankiem 1 września nie tylko polslit rząd arlj rządy zachodnie nie miały pojęcia' że wybuchła II wojna śwla3 K. Mierieckow, ,,P ł wieku w mundurze'', Warszawa 1971' s. 205.

56

towa: nie wiedział o tym nawet Hitler' Napadł na Polskę lLcząc, że będzie to prosta operacja lokalna, jak zajęcie Czechosłowacji rok wcześniej. Nie jest to wymysł goeb-

belsowskiej propagandy, radzieckie źr dła m wią o tym samJrrn. Generał pułkownik lotnictwa A' Jakowlew, w wczas osobisĘ doradca Stalina: ,'Hitler był pewny' że Anglia i Francja nie będą bić slę o Polskę''.a A więc towarzysze na Kremlu wiedzą to, czego nie podejrzewa nawet Hitler. I jeszcze jeden szczeg ł: droga do Moskwy nierzadko wlodła z daleka, deputowani potrzebowali czasem tygodnia, czasem 12 dni by dotrzeć. do sali posiedze . Aby mogli wz1ąć udział w sesji poświęconej kons ekwencj om rozpo czętej wojny' musiano rozesłać zawiadomienia przed jej wybuchem. Powiem więcej _ przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow. Każda pr ba określeniadokładnej daty rozpoczęcla II wojny światowej i przystą)ienia do r:iej Zwlapku Radzieckiego prowadzi nas nieuchronnie do daty 19 sierpnia 1939. Stalin wielokrotnie na rozmaitych zamkniętych posiedzeniach przedstawiał sw j plan ',wyzwolenia'' kontynentu: wciągnąć Europę do wojny samemu zachowując neutralność,a kiedy wrogowie będą jlŻ dostatecznie skł cenl ze sobą i osłabieni walką, kt ra przerasta ich siły - wtedy rzucić na szalę całą potęgę Armii Czerwonej.s 19 sierpnia 1939 na posiedzeniu Biura Politycznego Kc WKP(b) powzięto nieodwołalną decyzję reallzacji tego planu. Wiadomości o posiedzeniu Politbiura i powziętych tam decyzjach natychmlast zostały przekazat:Le przez francuską agencję prasową HAVAS i opublikowane na łamach zachodniej prasy' W jakl spos b ściśletajny stenogram Biura Politycznego m gł trafi na Zach d? Możliwa jest następująca hlpoteza: kt ryś- lub kilku - członk w partyjnego kte4 A. Jakowlew' Celżgzni, Moskwa 1968, s. 212. 5 Stalin, op. cit., t. 6, s. 160-16I it.7, s.24.

57

WIKTOR SIIWOROW

rowrrlctwa, przerażonych planami Stalirra, postanowiło je pokrzyŻować. Z oczywistych powod w nie mogli otwarcie wyrazić swoich obaw. Jedynym sposobem powstrzymania Stalina był sabotaż: ujawnienie światu jego zarnIar w. Członkowie Politbiura odpowiedzialni za kontrolowanie armii, przemysłu zbrojeniowego' wywiadu wojskowego, NKWD, propagandy czy Kominternu mogli to wykonać bezwilększego trudu. Ten scenariusz nie jest aŻ tak fantasĘczny, jak by się mogło wydawać. W l9l7 roku ZirroĘew i Kamleniew w wczas członkowie Biura PoliĘcznego - ogłosili na łamach ,h:urŻuaĄnej' prasy zamiary Lenina i Trockiego doIyczące przygotowywanego przewrotu. Nie znamy dziś dr g, kt rymi tajny stenogram trafił na Zach d, niemniej takie kanały istniały. Stalin Zareagował na publikację w spos b zgoła nieoczekiwany. ,,Prawda" z dnla 30 listopada 1939 roku opublikowała jego obszerne dementL oto pełny tekst:

o KŁAMLIWYM KoMUNIKACIE AGENCJI HAVAS Redaktor ,,Prawdy'' zwr cił się do tow. Stalina z pytaniem:

co sądzi tow. Stalin o doniesieniu agencji HAVAS na temat ,,wystą)ienia Stalina'', jakoby wygłoszonego Przęz rriego 'Ia posiedzeniu Politbiura 19 sierpnia", gdzle cytowano rzekomy po$ąd o tym, Że ,;wojr:'a powinna trwać jak najdfużej' by wy czerpać w alczące strony''. Tow. Stalin przysłałnastępującą odpowiedź: ,,To doniesienie agencji IIAVAS, tak samo jak wiele innych jej doniesierl, jest klamstwem. Nie wiern, rzecz iasna' w kt rym dokładnie cĘć-chantant sfabrykowano to kłamstwo. Ale jakkolwlek kłamaliby panowie z agencji HAVAS' nie mo-

gązaprzeczyć, że: a) To nie Niemcy napadĘ na Francję i Anglię' lecz Francja i Anglia napadły na Niemcy, biorąc na siebie całą odpowiedzialnośćza obecnąwojnę. b) Po rozpoczęciu dzla|an wojennych Niemcy zwr cĘ się do Francji i Anglii z pokojowymi propozycjami, a ZwiaVek Radziecki otwarcie poparł pokojowe propozycje Niemiec' bowiem uurażał,i nadal u'włża,że jak najszybsze zakończe-

58

LODOilMACZ nie wojny prąmiosłoby niewątpliwą ulgę wszystkim krajom i narodom. c) Koła tządowe Anglii i Francji brutalnie odrzuciły zar wno pokojowe propozycje Niemiec, jak r wnież podejmowane przez Zwiapek Radziecki pr by możliwie najszybszego zakoftczenia wojny. Oto fakty. Co mogą przeciwstawić faktom kawiarniani politykierzy z agencji HAVAS?".

Niech czytelnik sam osądzi, co było kłamstwem - depesza agencfna, czy dementi. Prz3lpuszczam, Że niedługo potem Stalin sam żałowałswoich sł w. Ciekawe' że w Zwiry,ku Radzieckim to wydanie 'Prawdy" z 30 listopada 1939 praktycznie nie istnieje. 7-e zdttmierietn stwierdziłern, Żę nawetw zasttzeŻonych archiwach GRU nie ma ani jednego egzemplarza. Wszystkie dawno poszły na przemiał. Po raz pierwszy ujrzałern jądopiero na Zachodzie. Niezwykły u Stalina brak opanowania przemawia na kotzyśćagencji HAVAS' kt ra widocznie uderzyła w czułe miejsce. Przez dziesięciolecia władzy radzieckiej prasa na Zachodzie dtużo pisała o ZSRR i samym

Stalinie. Zarzucano mu - i w og le bolszewikom wszystkie możliwe grzechy. Pisano, Żebył a$entem carskiej ochrany, Że zamordował własną Żonę, Że był despotą, sadystą, ludożercą, katem... Starczy. Ale on nigdy nie wdąwał się w polemiki z ,,blurŻuazyjnyrlrL pismakami''. Czemu więc tym razetn :uznał, że warto zniŻyć się do taniej połajanki? Widocznie francuska agencja ujawniła jego najskrytsze zanniary. Jest mu obojętne, co pomyślą o jego dementt przyszłe pokolenia (nawiasem m wiąc, w og le o nim nie myślą)'Tylko na jednym zdeĘ mu naprawdę: by utrzymać w tajemnicy swoje plany na najbliższe 2-3lata. By dotrwać do chwili' gdy kraje Europy wpiszczą się we wzajemnej wojnie. Ale zał Żmy na moment, czysto hipotetycznie, że Stalin ma rację: tak, komunikat HAVAS to kłamstwo sfabrykowane w jakimś csć-chantant. W takim wy1padku

WIKTOR SUWOROW

agencja zasfuguje na najwyższe pochwały: jej dziennikarze wykaza|i się głęboką i tzete|ną znajomością marksizmu-leninizmu, charakteru Stalina ' a ptzede wszystkim drobiazgowych, naukowy ch analiz sy[uacj i polĘcznej i militarnej w Europie. Zrozlurr:ieli jąznacznie lepiej, nż sam Hitler i ptzyw dcy zachodnich demokracji. JeŻelii doniesienie francuskiej agencji było wymysłem' to wymysł w pełni odpowiadał rzeczywistości. Kitka lat p źniej, $dy komunikat HAVAS i stalinowskie dementi dawno jllż poszły w niepamięć, w Zwia3kll Radzieckim opublikowano trzynaście tom w dzieł Stalina. Wśrd rozlicznych,Brac'' znal.azły się r wnież jego przem wienia na zamkniętych naradach Kc' JlsŻ w |927 roku Stalin wy$łaszał pogląd' Że w razie wojny na\eĘ zachować neutralność,aŻ ,'zvłaśnionestrony wyniszcząsię wzajemnie w walce, kt rej nie będąw stanie podołać''. Ta myślpowTaca w kolejnych przem wieniach Stalina, przekonanego, Że gdyby doszło do wojny w Europie, Zwla2ek Radziecki nieuchrorrnie będzie jej uczestnikiem, ale przystąpi do niej jako ostatrri, z rezetwą świeżychsił, by wzląć udział w wielkim finale gry przeciw wszystkim. W 1939 roku dziennikarze z HAVAS nie mieli dostępu do tych dokument w. Publikacja ,,Dzieł" jest potwierdzeniem apostertori rzetelnościich relacji. Pamiętajmy teŻ, że duraj kolejni następcy $eneralissimusa _ Clrrnlszczow i Breżniew _ choć r Żny mieli do nlego stosunek, obaj zgodnie potwierdzali jego zamiar wyciericzenia Europy w wojnie przy zachowaniu własnej neutralności po to, by ją następnie ,,wyzwolić''' Jego poprzednicy m wili zresztąto samo. Uzasadniając sw j plan w wąskim gronie partyjnych towarzyszy Stalin ograniczał się do cytowania Lenina, podkreślając że to onjest autorem pomysłu. Prawdę m wiąc Lenin też nie był oryginalny, po prostu umiał właściwiezaczerpnąć z nieobjętych zasob w marksistowskiej spuŚclzrry. Oto co pisał Fryderyk Engels: ,,Niech ci wszyscy szubrawcy przer Żnego autoramentu rozprawią się naprz d między sobą, niech się wykoricządo cna, skom60

LoDoł,AMAcz

promitują wzajemnie, i przygotują w ten spos b grunt dla nas".6 Stalin tym r żniłsię od swoich poprzednik w, że mniej m wił, a więcej robił.

TtrIrzecząwielkiej wagi wiedzieć, (Jest

co Stalin m wił na plenum Politbiura 19 sierpnia 1939 roku. Ale nawet gdybyśmy nie znali jego sł w, to znamy jego czyny. Cztery dni po posiedzeniu Biura Politycznego na Kremlu podpisano pakt Ribbentrop-Mołotow - szczytowe oslągnięcie w dziejach radzieckiej dyplomacji i najbardziej błyskotliwe zwycięstwo Stalina w całej jego niezwykłej karlerze. Po podpisaniu dokumentu Stalin był strasznie podekscytowany:,'Oszukałem go, oszukahm

Hitlera!".7 Rzeczywiście, Stalin Wywi dł go w pole tak' jak nikomu się to nie udało: p łtora tygodnia po podpisaniu paktu Hitler toczył wojnę na dwa fronty, a Niemcy od początku znalazĘ się na przegranej pozycjl.Innymi słoW, 23 sierpnia 1939 roku, w dniu podpisania paktu o nieagresji, Stalin wygrał II wojnę światową _ jeszcze zartim Hitler do niej przystąpił. Dopiero latem 1940 roku Hitler zrozlmiał, że dał się podejść.Usiłowałjeszcze odwr cić sytuację' ale było już za p źno' N{ gł jeszcze liczyć na bĘskofliwe zwycięstwa takty czne, lecz strategiczna sytuacj a Niemiec byla fatalna. Raz jeszcze dały się wziąć w dwa ognie' Z jednej strony Wielka Brytania na swych niedostępnych wyspach, za nią Stany Zjednoczone. Z drugiej strony Zwiapek Radziecki. Hifler zurr cIł się na zach d, ale poczllł, Że za jego plecami Stalin szykuje się do skoku l lmoże jednym uderzeniem odciąć rumuriskie zaplecze naftowe. oznaczałoby to paraliż niemieckiego przemysfu zbrojeniowego, Wehrmachtu, Luftwaffe i Kriegsma6 Z listu do E. Bernsteina, 12 czerwca 1883, [w:] K. Marks, F. Engels, ,,Dzieła''' t. 36, Warszawa 1976' s. 49. 7 N. Chruszczow, ,,Wspomnienia'', Krąg, Warszawa 1984, s' I4'

6l

FF

wrKToR sttwoRow rine. Wtedy zulr ci się na wsch d, lecz wtedy nastąriły strategiczne naloty dywanowe, a potem inwazia z zachodu. UwaŻa się, że Stalin nrłycięĘłtylko dzięki pomocy i wsp łdziałaniuWielkiej Brytanii i Stan w Zjednoczonych. To prawda' Na tym polegał jego geniusz, Że ort, zdeklarowany lvr g Zachodu, potrafił wykorzystać aliant w dla obrony i umocnienia swej dyktatury.

Rozdział 7

Rozszerzenie bazy wojny Narodoue ugzusoLenie Niemiec- to reuolucja proletartacka, og arnĘ apa Europę Śr odkotu ą oraz hchodnĄ i j e dnocz4cą j q z Europq W schodnĄ u postart Radzieckich Starl'i;tu ,r.o-"TTił:o,

DI l o wypędzeniu Napoleona

z Rosji zwycięska armia carska wkroczyła do ParyŻa, a kiedy Bonaparte zrn|azł slę na wygnaniu, powr ciła do kraju z pieśniąna ustach. Celem Rosji było rozbicie przeciwnika. Skoro nlkt już nie zagraŻał Moskwie, rosyjska armia nie mlała czego szukać w Europie Zachodniej. R żnica między Rosją i Zwiapkiem Radzieckim uwidacznia się w ich odmiennym podejściu do cel w wojen. W 1923 roku Michaił Ttrchaczewski - kt ry do tego czasu wsławiłsię masakrą ludności w Rosji Środkowej, na Uralu, Syberli, P łnocnym Kaukazle i w Polsce - sformułowałteoreĘczną definicję cel w wojny. Wedfug radzleckiego generała (p Źntej marszałka) wojna ma ,,zapewnić swobodne stosowanie przemocy' a w tym celu

LoDoł,ArlłAcz

WIKTOR STIWOROW

pierwszej kolejnościzniszczyć siły zbrojne nieprzyjaciela".t Rozbicie i,,totalna eksterminacja" armii wroga nie oznacza korica wojny, lecz stwarza dopiero dogodne warunki dla ,,swobodnego stosowania przernocy'' ' ',KaŻde zajęte ptzez r:as terytorlum staje się już terytorium radzieckim, na kt rym będzie wprowadzana wŁadza robotnik w i chłop w'''2 W swojej pracy ,,Zagadnienia wsp łczesnej strategii'' Tuchaczewski zaznacza, Że radzieckie sztaby 'powinny we właściwymczasie przekazywać władzom polityczn5rm i odpowiednim organom instrukcje dotyczące ptzygotowania komitet w rewolucyjnych i innych lokalnych struktur administracyjnych dla poszczeg lnych regioraalcżry w

n

w".3

Innymi słowy: sztaby w ścisłejtajemnicy opracowują plany operacji ,,wyzwolericzych", a ,,odpowiednie organy'' mają zapewnić komunistyczną administrację na ,,wyzwolonych" obszarach. Armia Czerwona zaniesie sąsiadom na swoich bagnetach r:owe szczęśliweżycie wraz z utworzonym za:wczasu aparatem miejscowej władzy. Sowietyzacja okupowanych terytori w drogą terroru, a takŻę wykorzystanie zasob w na ,,wyzwolonych" obszarachjako zaplecza dla dalszych podboj w doczekały się,,naukowego'' określeria;,,rozszetzanie bazy wojny''. W 1928 roku Tuchaczewski wprowadził ten termin do encyklopedii.a 3o marca l94l roku Hitler ujawnił swoim generałom cel kampanii na Wschodzie: roztrornLć radzieckie sĘ zbrojne,zniszczyćkomunisĘcznądyktaturę,ustanowić prawdziwy, narodowy, socjalizm i przekształcić Rosję w bazę dla prowadzenia da|szej wojny. Planując operację militarną Hitler za'wczasl) przewidział utworzenie niezbędnej mu administracji na okupowanych teryto1

,,Rewolucja i wojna", nr 22, Moskwa 1923, s. 188.

2 M. Tuchaczewski, ,,Pisma wybrane", t. I, Warszawa 1966, s. 281. 3 Ibid., s. 196.

Bolszaia souietskąja Encgkłopedlja, t. 12, Moskwa 1928,

riach. Zaskakująca zbieżnośćz pogl^ądarni radzieckiego generała, $łoszonymi kilkanaścielat wcześniej' ZTlchaczewskiego byłby moŻe riezły Gauleiter, gdyby nie był tak marnym strategiem. Jego nieudolność stała s ię le gendarna. Opracowana pr zezert,,strategia taranowa" lderza swoją miernotą. Jest to strategia szachisty, kt ry dĘy do zdobycia maksymalne$o pola na szachownicy' tuznając bicie figur przeciwnika Za rzecz drugorzędną. Co to prakĘcznię ozl|acza pokazała ofensywa armii pod wodzą T[rchaczewsklego w 192o roku nad Wisłą. Ttrchaczewski przez całe życie z uporem starał się dopracować i ulepszyć tę błędną w samych założeniach koncepcję. Radzieccy historycy zapewnlają, że po rozstrzelaniu Tuchaczewskiego w 1937 roku Stalin odrzttcił jąw całości.To nieprawda. Stalin odrzucił tylko nonsensowną strategię swego marszałka, ale przejal i nadał nowy sens jego idei ,,rozszerzaniabazy wojny".

DII L oza Tuchaczewskim

i jemu podobnymi Stalin miał w swoim otoczeniu strateg w z pra'wdziwego zdarzenia. Najwybitniejszy i najbardziej błyskotliwy to bez wątpienia Władimir Triandafiłłow' tw rca sztuki operacyjnej'5 To właśnieon w 1926 roku w ksi@ce ''Skala operacji wsp łczesnych armii'' przedstawił w zarysie teorię ''głębokich operacji". Rozwinięciem tej koncepcji była jego następna praca: ,,Charakter operacji wsp łczesnych armii''.6 Te dzieła wcLĘ pozostają fundamentem radzieckiej sztuki wojennej. Triandafiłłow zna)azł ludzi, kt rzy zrozumieli jego myślstrate$iczną i wprowadził ich do Sztabu Generalnego. Do grona luczrlj w Triandafiłłowa nalcŻał przyszĘ marszałek Zwiry,ku Radzieckiego Ale5 Na początku )o( wieku sztuka wojenna dzieliła się na taktykę strategię. Radziecka myślwojskowa stworzyła szczebel pośredni, nazywając go ,'sztuka operacyjna''. P ł wieku p źn|ej zachodni ekspercl uznali to pojęcie lprzyp. aut.|.

l

s. 276-277.

6 W. Triandafiłłow, Charakt7er oplerac! sowriemienngch armtj' Moskwa 1929.

64

4

a

Lodolłmacz

wrKToR SttwoRow

ksander Wasilewski, a także Georgij Żukow, kt ry wykorzystał jego koncepcje we wszystkich operacjach' począwszy od bitwy z Japoflczykami nad Chałchyn-gołem w 1939 roku. Triandafiłłow nie m gł' naturalnie, pozostać obojętny wobec T\rchaczewskiego: otwarcie krytykował mizerię Tu"strategii taranowej"' wytykał szarlatariski stosunek Triandafiłsztuki wojennej. odwaga chaczewskiego do łowa zasługuje na podziw, jako Że generał był jego bezpośrednim przełoŻonym. Choć krytycznie odnosił się do dokĘmy Tuchaczewskiego, Trtandafiłłow w pełni tuzIlâł i rozwin{ jego koncepcję szybkiej sowietyzacjl,wyzwolonych" teren w. .Nfle"y w kr tkim czasie (2-3 tygodnie) rozvłIapać problem sowieĘzacjlcaĘch paristw, albo, w przypadku większych paristw, dokonać w ciągiu 3-4 tygodni sowieĘzacji znacznych ich obszar w [...lPrzy organizowaniu komitet w rewoluc11'nych trudno będzie lLczyć na siły lokalne. T}lko częśćpersonelu technicznego i urzędnik w tltŻszego szczebla można zna|eźćna miejscu. Kadry kierownicze, a nawet częśćpersonelu technicznego trzeba będzie sprowadzić ze sobą I...|Liczba funkcjonariuszy niezbędnych dla przeprowadzenia sowieĘzacji wywalczonych teren w będzie ogromna''.7 Triandaftlłow zvłracał uwagę, że byloby błędem powierzać ',sowieĘzację" jednostkom liniowym Armii Czerwonej. Do tego celu należa}oby stworzyć specjalne formacje: wojsko atakuje nieprzyjaciela i zwycięŻa go, a na wyzwolonych terenach owe służby specjalne ustanawiają władzę robotniczo- chłopską. Po latach Hifler zastosował podobny podzlał r l: Wehrmacht rozbijał op r wroga' a specjabre formacje SS zaprowadzały .novłr porządek". oczywiście,w kryĘrczrrych sytuacjach zdarzało się, że także dywzje Wehrmachtu rzucano do walki z nrchem oporu, lecz nie takie było ich gł wne zadante. Triandaflłłow wyni sł sztukę wojenną do rangi nauki ścisłej.Opracował matematycztlewzory, sfużące do pro7 lbid, s. r77-r78.

66

LoDoŁAMAcz

gramowania ofensyw milionowych armii na ogromnych obszarach. Te r urnania, eleganckie jak twierdzenia w geometrii' precyzyjnie opisują każdy etap podboju, łącznie z wyllczeriem ilu radzieckich komisarzy politycznych potrzeba na każdą jednostkę admirristracyjną okupowanych teren w. Jako przykład TriarrdaJllłow przedstawia propozycję składu personelu administracyjnego, koniecznego dla zarządzan7a pięcioma polskimi wojew dztwami' położonymi między Sanem i radziecką granicą. Proponuje też, by w toku sowietyzacji wykorzystać cudzoz7emskich komunist w, zarnieszkałych w ZSRR: gdy planuje się podboje aż po Atlantyk, samych radzieckich polltruk w moŻe nie starczyć. Komunistyczni historycy zapewniają że Polska zosta' ła podzielona, bowiem Stalin obawiał się Hitlera' pragnął pokoju' ttd., iĘ. Ale komuniścizapominają' Że juŻ przed podptsaniem paktu Rlbbentrop-Mołotow, nawet przed' dojściemHiflera do władzy, w radzieckich sztabach opracowano i matematycznie udokumentowano precyzyjne plany sowietyzacji kontynentu. Polskie tereny na wsch d od Sanu _ zagarrięte, w myślukładu, przez Zw|a7ek Radziecki - były tylko niewielkim przykładem na to, co czeka całą Europę.

DNI I akt Ribbentrop-Mołotow

utorował drogę sowieĘzacji. Stalin był juŻ przygotowany, i to nie tylko w teorii. Radziecki sztab w ścisłejtajemnicy opracował plany całej operacji, łącznie z instrukcją o gotowości do sowietyzacji dla komlsarzy politycznych i ,,odpowlednich orga-

n

w".

W nocy L7 września1939 kombryg NKWD I. Bogdairow wydał czekistom tozkaz:.Dziś o świcie armie Frontu Białoruskiego rozpoczynająofensywę, Idąc z pomocą zrewoltowanym robotnlkom i chłopom Białorusi'..''. A więc rewolucja w Polsce wybuchła, robotnlcy i chłopi radząsobie sami, a Armla Czerwona i NKWD mają tylko udzielić im pomocy...

3rl

WIKTOR STIWOROW

Skutki wszyscy zrrarrlyt jednym z element w tej pomocy był Katy . Stalin nie lękał się Hitlera tak bardzo' jak starają się to pokazać komunistyczni historycy, w przeciwnym razie zachowałby polsktch oficer w przy Życiu. W wypadku hitlerowskiej agresji m gł przecheŻ rzucić ich do walki partyzanckiej na tyłach wroga, w Polsce. Ale obrona przed Hitlerem nie wchodziła w plany Stalina' Nie tylko nie wykorzystał potencjału jaki stanowiła polska kadra wojskowa, ale rozpędził własne oddziaĘ party-

zanckie, utworzone przed podpisaniem paktu na wypadek wojny. J eszcze bardziej skrupulatnie przygotowano sowietyzację Finlandii. W chwili gdy'fir1ska soldateska tozpoczęła zbrojne prowokacje'', Stalin mtał Już w odwodzle .prezydenta'', 'Bremiera'' i cały komunistyczny ,,gabinet'' wraz z pierwszym czekistą Wolnej l Demokratycznej Finlandii' Na Litwie i na Łotwie, w Estonii, Besarabii i na Bukowinie także zna|eźli się (dziwnie szybko) .przedstawiciele narodu'' pragnący przyłączerta do braterskiej rodziny, przewodniczący komitet w rewoluc$nych, ławnicy ludowl, deputowani i wielu innych. Sowietyzacj a zagarniętych kraj w nabiera tempa. Ęmczasem Stalin uzupeŁeia rezerw5r partffnej biurokracji dla dalszych podboj w. 13 marca 194O roku Biuro PoliĘczne powzięło decyzję o nadaniu stopni wojskowych wszystkim urzędnikom partyjnej nomenklatury. Partia paramilitarna staje się partią zmiitaryzowaną. Politbiuro zLeca przeprowadzenie tej operacji Ludowemu Komis ariatowi Obrony' Zde cydow ano, Że,,funkcj onariusze komitet w partyjnych mają obowią7ek brać systematycznie udział w szkoleniach wojskowych, aby w chwili powołania ich do RKKA lub RKKF8 mogli sprawować funkcje odpowiadające ich kwa1ifikacjom''.9 Zwr ćrny uwagę na to ostatnie sformułowanie ' Jakie 8 RKKF _ Robocze-KresĘanskij Krasngj Fłot _ Robotniczo-Chłopska Flotą Czerwona [przyp' red.l. s Postanowienie Blura Politycznego z dnia l3 marca 1940 roku: ,,O szkoleniu wojskowym, zmilitaryzowaniu funkcjonariuszy komitet w partfinych i zasadach ich mobilizacji do RKKA".

68

LODOLAMACZ

kwalifikacj e rl;loŻe mieć partyjny kacyk, pr cz sekretarzowania w lokalnym komitecie partii? Żadnych, a|e też właśniew tym charakterze mieli być wykorzystani po zmobilizowaniu. W okresie od maja roku I94O do lutego 794I przed komisj ami kwalifikacf nymi stanęło 9 9. ooo politruk w-rezerwist w' wśrd nich 63.000 wybraric w z ,,kierowniczych kadr komitet w partyjnych". Tr.wa wytężone szkolenie komunistycznego aparatu. 17 czerłłca|941 roku karĘ mobilŻacyjne otrzymuJe dalszych 3'7oo urzędnik w partyjnej nomenklatury. CzyŻby szykowano się do kolejnej sowietyzacji?

u licha

DTV .f artyjni

agitatorzy nie byli j edynyml, kt tzy sowietyzowali wschodniąPolskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Besarabię i Bukowinę. Za ich plecami specjalne formacje NKWD .szły z pomocą zrewoltowanym robotnikom i chłopom''. Jako pierwsze przektaczały gtanice jednostki pograniczne NKWD, kt re ,,działając w niewielkich grupach opanowywaĘ i utrąrmywały przeprawy 1węzĘ komunikacffne''.'o Podczas Żw. Wojny Zlmowej z Finlandią (3o listopada 1939 roku - 13 marca 1940 roku) oddział NKWD potajemnie przedostał się na firiskie terytorium, forsown5rm marszem przebył tundrę, po cTyrn nagłym ataklem zdobyl miasto i port Petsamo. Pięć lat p źniej w wojnie z Japoniąze składu wojsk ochrony pogranlcza sformowano ,,32o oddział w szturmowych, każdy od 30 do 75ludzi, uzbrojonych w cekaemy, karabiny, automaty i granaty. Niekt re oddziały l1czyĘ loo-tSo ludzi [...l Przygotowarria odbywaly się na podstawie wcześniej ustalonych 1 dopracowanych plan w błyskawicznego ataku [...] Gł wnym warunkiem powodzenia operacji miało być zaskoc zetaie' .1 I Podczas wojny z Niemcami oddziaĘ NKWD dziaŁaŁy podobnie. Tam gdzie wojska niemieckie nieprzekroczyły lo ,,Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 7' Moskwa l97o' s. 8. l' ,,WoJenno-Istoriczeskij Zurnał", nr 8/1965' s. l2.

69

WIKTOR SIIWOROW

linii demarkac51'nej, u'czyniĘ to radzieckie oddziały ochrony pogranicza: miały za sobą dobre przygotowanie. Na przykład 25 czerwca 1941 roku kutry radziecklej Flotylli Dunajskiej wysadziły desant w rejonie rumuriskiego miasta Kilia' Żołnięrzezajęl1 przycz łek wspierani ogniem zwiadowc w NKWD, kt rzy odpowiednio wcześniej dostali się na rumuriski brzegDunaju.l2 W momencie hitlerowskiej napaści takie same doborowe, świetniewyszkolone oddziały NKWD strzegły radzieckich most w granicznych. Jednak Żohlierze nie potrafili odpierać atak w i oddawali pozycje niemal bez walki. Kiedy szło o zdobycie zachodnich przycz łk w most w granicznych' enkawudyścidokonywali cud w sprawnościi odwagi. Gdy zaśptzyszło bronić ich wschodniej strony, ci sami ludzie demonstrowali całkowitą bezsilność:nigdy na żadnych szkoleniach nie ćwiczołno ich do takich zadafi.

,

stanowiły o

sil

NKWD. Poza nimi w skład formacji Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych wchodziła znaczrla |Lczba dywizji operacyjnych, pułk w eskorty i konwojowych, kt re prowadziĘ intensyvn:ą eksterminację ''wrogich element w" i akcje ,,oczyszczania terytori w". Podczas Wojny Zimowej to zadanie powierzono ośmiupułkom NKWD' nie licząc samodzielnych batalion w i kompanii oraz wojsk ochrony pogranlcza. Innym przykładem ilustrującym skalę tego typu działari jest operacja przeprowadzofla ptzez NKWD w L944 roku na tyłach I Frontu Białoruskiego. Brało w niej udział 5 pułk w Wojsk Ochrony Pograricza NKWD' 7 pułk w operacffnych NKWD' cztery pułki kawalerii, samodzielne bataliony 7 rozpoznanie lotnicze: łącznie 5o.ooo |udzi. Wyznaczony obszar działania - 3o.ooo kilometr w kwadratowych. 13 12

Czasougje souietskichgrantc, Moskwa 1983, s. 141. s. 181.

r3 Ibid.,

70

LoDoŁAMAcz

W ZSRR nigdy nie ujawniono danych na temat dziana terenach okupowanych po wrześniu 1939 roklu. Znanny natomiast relacje ofiar' Przypomnijmy, że właśniew l94o roku w5rmordowano kilkanaście tysięcy polskich oficer w - jerlc w z Kozielska, Starobielska l Ostaszkowa. Ale rozstrzeliwano r wnież oficer w litewskich, i łotewskich, i estorislrich. Nie tylko zresztą oficer w. Egzekucje obejmowały wszystkie warstwy ludności,podobnie jak w latach Czerwonego Terroru w Rosji: nauczycieli, duchownych, policjant w, pisarzy, adwokat w, dziennikarzy, chłop w, przedsiębiorc w. I n"gle cośsię raptem odmieniło: od lutego 1941 roku rozpoczęto stopniową koncentrację jednostek NKWD wzdhlż zachodnich granic pa stwa...

ła NKWD

rulatnie , rrZY, dane dotyczące wczesnego potencjafu militarnego ZSRR' r wnocześnie wyolbrzymiając potęgę Niemiec. O ile dywizje Waffen SS liczono na r wnych prawach

z Wehrmachtem, o tyle po stronie radzieckiej uwzględnlano Ęlko formacje Armii Czerwonej, pomrjając wyszkolone 1świetnieuzbrojone dywizje NKWD. oficjalna propaganda utrzymuje, że w chwili napaści httlerowskiej radzieckich granic strzegło 47 pułk w piechoty WoP i 6 pułk w strairy morskiej, jak r wnież ll pułk w operacfrnych NKWD - w sumie około 1oo.ooo żoh:;Lerzy i oficer w. To prawda, ale niecała prawda. W chwili rozpoczęcia niemieckiej ofensywy wzdhlŻ radzieckiej granicy stały nie tylko pułki, ale takŻe samodzielne bataliony i całe dywizje NKWD. T)rtułem przykładu - oto dyslokacja niekt rych jedno_ stek NKWD: 4. Dywlzja pułkownika NKWD F. Mażyrina stacjonowala nad rumuriską granicą, a pododdziały wchodzące w skład 57. pułku tej dywizji stały wprost na mostach granicznych. W pobliżu stacjonowała teŻ 8. Dywizja PiechoĘ Zmotoryzowanej NKWD. W rejonie Rawy Ruskiej znajdowała się 10. Dywizja NKWD' a jej 16. pulk kawalerii obsadzał bezpośrednio postenrnki 7I

{"

WIKTOR STIWOROW

Dywlzj a Pie choty Zmotory zowanej NKWD znajdowała się nad granicą fi ską' podobnie jak 1' DywŻja NKWD pułkov,mika S. Donskowa. 22. DywizjaPlechoĘ Zmotoryzowanej NKWD pojawia się w niemleckich komunikatach w si dmym dniu od daty inwazji na Litwę. Skoncentrowane wzdłuŻ zachodniej granicy zgrupowarria NKWD wcale nie miaĘ za zadan7e obrony kraju przednajeŹdźcą. 132. Samodzielny Batalion NKWD stacjonował w forcie T)rraspolskim twierdzy w Brześciu. Czy miałjeJ bronić? Bynajmniej. W twierdzy nie poczyniono żadnych przygotowari do odparcia ataku, w razie wybuchu wojny miał tam pozostać tylko jeden batalion ptechoĘ regularnych wojsk' A może miał strzec granicy? Nie, to zadanie speŁetał rozmleszczony w tych samych koszarach 17. pułk woP. Ąrmczasem l32. batalion NKWD był batalionem... konwoJow5rm. Zanim został osadzony na zachodnlm brzegu Bugu, używano go do eskortowania ,wrog w" z zachodriej Białorusi. W dniach poprzedzających atak batalion nie mialnic do roboty. Droga wiodąca do ZSRR byŁa bardzo trudna: przeprawa przez rzekę, |iczne bramy i mostki nad fosami, umocnienia t bastiony. W twierdzy nie było wrog w, do miasta daleko - żołnierze wypoczywa|i. Fort Tyraspolski na wyspie Pogranicznyj na dobrąsprawę |eŻałw okupowanej przez Ntemc w częściPolski - dośćtylko przekroczyć mostek, by znaleŻć się na ziemiach Generalnego Gubernatorstwa. Właśniena murach koszar 132. Samodzielnego Batallonu Konwojowego NKWD widnieje zachowany do dziś napis: UMIERAM, LECZ sIĘ NIE PoDDAJĘ. ŻBotrlłr, OJCZYZNO! 20 LIPCA 194f . Ci "bohaterowie'rzeczywiściemielt powody, by się nie poddawać. Esesmani zrozumieliby w lot' kogo to czeklścl zarn7erzall konwojować spoza granicy pa stwowej! Wspomnlana jużwcześniej4. Dywizja NKWD strzegła most w granicznych tta rzece Pnrt. Nie chodziło jednak o ich wysadzenie w razie konfltktu, bynajmniej: gdy dywŻja nadeszła, zostaĘ rozmlrrowane. Wedfug niekt gr ar;jczlre . 2 I .

72

Ltr).Doł'Al'.Acz

ryc}r źr deł owa jednostka NKWD nalreŻała do wojsk ,,ochrony'': wymowna zbieŻnośćz nazwą SS - SchuŻstqffeln to po niemiecku eskadry ochronne. Według irr-

nych była to dywizja konwojowa.'o J.j dow dca, pułkownik NKWD F. MaĄrrin - to stary wilk Gułagu, kt ry całą swoją karierę spędził w konwojach. A kog Ż to obozowa eskorta zam7erzała pędzić przez graniczne mosty?

la,,Wojenno-Istoriczeskij Żlurnał", nr 1o/ 1 973, s. 46.

LoDoł'AMAcz

frontach zeumętrznych, oddziały specjalne toczyły boje w sam5fin kraju. W okresie przejmowania władzy, a następnie jej krwawego umacniania, formacje represyjne spehriały bez por wnania waŻriejsząro|ę, niż Same ,,organa''. Ich pociągi i samochody pancerne, siedemdziesięciosześciomilimetrowe działa i cekaemy siały spustoszenie na frontach regularnej wojny domowej. w 1923 roku powołano Gł wny Zarząd, mający odtąd koordynować akcje formacji specjalnych. Aparat przemocy zllrietiał Dazwę r wnie łatwo, jak wĘ zrzuca sk rę, ale Gł wny Zarząd pozostawał wciąl ten sam. Owa organ'lzacja i podległe jej wojska dopuściłysię straszliwych zbrodni przeci-w narodom Zwiapku Radzieckiego. W latach kolektywizacji wymordowały miliony ludzi, a ponad dziesięć milion w oddały do dyspozycji innego Gł wnego Zarządu - Gułagu6. Stopniowo, w miarę konsolidacji władzy komunistycznej, organa odgrywały coraz istotrriejsząrolę. Pojawiły się nowe narzędzia terroru: pi ro donosiciela, pilnik śledczego i nagan w ręku kata. oddziały represyjne utrąrmują dotychczasową liczebność,ale ich funkcja sprowadza się do ,,zabezpieczania'': nalot w, obław, aresztowari, konwoj w, strzeŻeria zakład w karnych i ,,reedukacyjnych''. Do ich zadaitna|eży też ochrona komu-

Rozdział 8

Czy czekiści

pottzebują haubic?

Będztemg łupć besĘ

tu

jej usłasn ,

*y:H:il

I zasadnicze elementy: ,,organa" oraz wojska bezpieczeftstwa wewnętrznego. Te formacje nie wchodziĘ w skład Armii Czerwonej, lecz policji politycznej, zuranej kolejno WCzK2, GPU3, OGPU4, w koricu NKWDs. R żnica to niebagatelna: w czasie gdy regularne wojska walczyły na l A. Szaragin (G. Ozierow), Tupoleuskaja szarągą, Frankfurt 1971' 2 Patrz: prz5pis na s. 24. 3 Patrz: przypis fla s. 24. 4 OGPU Objedintonnoje Goslldarstu:iennoje polittczeskoje Uprau:-

nistycznych przyw dc w, sieci łącznościoraz graric paristwa. R wnocześnie zmienia się image bojownika tych formacji: miejsce rnaryr:arza z zakazarrą gębą siedzącego okrakiem na pancerce zajmuje wartownik w kożuchu, Smagany polarnym wiatrem, z karabinem na ramieniu i wiernym psem u boku. Znka też samoch d pancerny: nie jest Już potrzebny' Wbrew twierdzeniom radzieckiej propagandy, rok 1937 wcale nie zapoczątkował fali terronr: początek przypada na rok 1917, a szczyt na rok f 93O. Z nlelubłaganą logiką kilka lat p źrnej terror udetzył w elitę władzy, i tylko dlatego lata 1937-1938 utlcwiły komuni-

5 NK.WD _ Nąrodnaj Kon:tisari':t Wnutr\ennichDieł _ Ludowy Komi-

6 Gułag Głatunoje lJpranulenle łagieriej _ Gł wny Zarząd oboz w -

Ko-,r.ristyczny aparat przemocystanowiły d:wa

s. 65.

_

_ Zjednoczony Paristwowy Zarząd Polityczny, lprzyp. tłum.|' lenlje

tgzs-tgsł

[prąp. tłum.l.

sariat Spraw Werłrrętrznych, 1934-1946 tprzyp' tłum'l'

74

k

LoDoł'AMACZ

WIKTOR SUWOROW

stom w pamięci' Rok p źniej terror masowy zacza}ustępować miejsca selektyvrnemu. Na t5rm etapie czekistom nie były już potrzebne nawet karabiny masz5mowe: komuniściidący pod top r nie stawiali szczeg lrrego oporu... Wielka Czystka zakof:lczyła się w grudniu l938 roku. Nastały spokojniejszę czasy. Zwięzien i łagr w w5puszczono częśćskazaric w, planowano zwolrrienle dalszyc}:. Jaka przyszłośćczekała w tej sytuacji rozbudowane formacje NKWD i sam Gł wny Zarząd? Po zakoitczeniu czystki przede wszystkim zlikwidowano Nikołaja JeŻowa, szefa NKWD od 1936 roku. Następnie w dniu 2 lutego 1939 roku Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o rozv{ia?ariu Gł wnego Zarządu Wojsk Ochrony Pogranicza i Wojsk Bezpieczenstwa Wewnętrznego NKWD. R wnocześnie na jego miejsce powołano ni mniej ni więcej, lecz sześćsamodzielnych Gł wnych Zarząd w NKWD' Były to: - Gł wny Zarząd Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD; - Gł wny Zarząd Wojsk Wartowniczych NKWD; - Gł wny Zarząd Wojsk Konwojowych NKWD; - Gł wny Zarząd Wojsk ochrony Kolei NKWD; - Gł wny Zaruąd Wojsk Kwatermistrzowskich NKWD; - Gł wny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych NKWD. Radziecki aparat przemocy uległ więc zdecydowanej przemianie jakościowej. Decyzjąwładz najwyższych militarne formacje bezpieczeistwa wewnętrznego odzyskaĘ pierwotrrą przewagę nad organami. Pierwsze miesiące 1939 roku, to okres niesłychanej rozbudowy tych jednostek. Powraca dawno zapomniany sprzęt: pociągi i samochody pancerne (ultranowoczesne BA-f O), artyleria cięŻka, wreszcie czołgi i lotnictwo. Stan liczebny wojsk NKWD osią ia taki poziom, że dowodzenie nimi wymaga powołania stanowiska zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ds. wojskowych. obej muje je generał porucznik NKWD I. Maslennikow. Dziwna sprawa: oddziały specjalne nie miały żadnego zastosowania na terSrtorium ZSRR. W f 939 roku nic nie wskazywało na to, by szykowano kolejną falę terroru' Cały kraj rzucono na kolana i w pekri podporządkowa76

no woli Stalina' Ztesztą do przeprowadzenia następnej czystki dośćbyłoby knut w, pilnik w i rewolwer w. Po c ż więc czekistom haubice?

DII

I\ozbudowa wojsk NKWD miała wielostronny charakter. W lipcu 1939 roku reaktyrowano tzur. oddziały

zaporowe. Te formacje, bezuŻyteczrre w czasie pokoju, były wielokrotrrie wykorzystyvane w latach wojny domowej. SpełniaĘ osobliwą rolę. Przed bitwą rozmieszczano je w drugiej linii, za plecami regularnych jednostek. W toku walki zagrzewaĘ żołrieruy do boju strzelając im w plecy z automat w, odcinając im drogę odwrotu, zapędzając kulami do szyku i zabijając na miejscu niepokornych. W radzieckich publikacjach moŻna znaleźć niemało przykład w. oto jeden: ,,I. Wypow' dow dca plutonu cekaem w oddziafu zaporowego 38. Dywizji Piechoty".T Enkawudziści mieli nienajgorsze Ęcie: nie trafiali pod ostrzał artylerii, walczyli nie Z wrogiern|ecz ze swoimi wyciericzonymi i zdesperowanyrni zokrierzami, a po walce wystawiali piersi po ordery. Wspomniany Wypow został dwukrotnie udekorowany orderem Czerwonego Sztandaru. TlŻ przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow Zwiapek Radziecki rozpocza} dyskretną dyslokację wojsk i formowanie armii w zachodnich rejonach kraju. W skład kaŻdej armii wchodził samodzielny pułk piechoĘ zmotoryzowanej NKWD, składający się właśnie z oddział w zaporowych. Samodzielne pulki piechoty zmotoryzowanej NKWD wchodziły r wrieŻ w skład front w. W czerwcu lg4l roku na tyłach samego tylko Frontu Pofudniowego stacjonowało dziewlęć pułk w i samodzielny batalion NI{\MD'8 Generał major P. Sewastianow wspomvta, Że formacje zaporowe NKWD działały nad wyraz pewnie i z duŻą 7 ,,Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał'', rv 12/ Ig76' s. 76. 8 ',Wojenno-IstoriczeskU Żurnał'', nr 9/ l983, s. 3l.

77

WIKTOR STIWOROW

wprawą. W każdej sytuacji stały z bronią u nogi za p\ecami regularnych oddział w, by uniemoŻliwić im ewentualny odwr t. W swojej książceg opisuje, jak jego żołnierze bili się z Niemcami czekając na wsparcie pancerne' a enkawudyści siedząc w czołgach obserwowali rozw j wypadk w. Formacje zaporowe włączyĘsię do działa bojowych jtlŻw pierwszych godzinach wojny, co potwierdzająliczne radzieckie żt dła' na przykład relacja generała pułkownika L. Sandatowa. Wspomina w niej żohrierzy, kt rry w czerwcu 1941 roku zostali zrnuszerti do odwrotu: ''oddziały zaporowe zatrzyrnywały ich i odsyłały do najbllższej j ednostki xxull Korpusu Piechoty". 10 Rozlokowanie formacji zaporowych NKWD na r adzieckim pograniczu przed. podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow stanowi kolejny dow d' że Kreml szykował się do wojny na dfugo przed jej wybuchem.

Dru I\ozbudowa

f,{).DołA''Acz

przymusu zasłynęĘ z niesłychanego okrucle stwa,

mlewa. Na początku sierpnla 1939 roku Żukow szykuje się do zaskakującego ataku na wojska japoriskie w Mandżurti. OtrzymuJe do dyspozycji samodzlelny batalion Osnaz NKWD l1czący 5o2 |udzi. Ten w sumie nieliczny oddział wyszkolonych rzezimleszk w otrzymuje zad.ariebojowe: ,,oczyśclćtyĘ frontu''.'' chłopcy spisali się na medal l Zukow miał powody do zadowolenia. 12 Wkr tce potem utworzono kolejne bataliony Osnaz wzdh:ż polskiej granicy. Znajdujemy wzmianki na ten temat w raporcie wydziafu politycznego Kijowskiego okręgu Wojskowego z dnla 17 wrześtlta rÓsg rotir. Właśniete formacje jako pierwsze przehocąlły granice podczas ',wyzwalania'' Polski, kraj w baĘckich, Besa-

zmilitaryzowanych jednostek NKWD miała wielostronny charakter. objęła r wnież wojska ochrony pogranicza. Od czas w Lenina w Zwiapkts,Radzteckim było sześćpogranicznych okręg w wojskolvych. Przed Il.wojną światową ich liczba wzrosła do osiemnastu, ptTy r wnoczesnym zwiększeniu liczebno-

śctkażdego okręgu. We wszystkich krajach jednostki ochrony pogranicza to formacJe defensyurne' Ale ZSRR nie był paristwem jak

inne. Przytaczaliśmy juŻ przykłady zaczepnych operacji radzieckich poeFanicznik w. Właśnieoni sfużylizabazę do formowania oddział w Osnaz (osobotuo nnzTrcLczenuą _ do zadait specjalnych). W sierpniu roku 1939, przed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow, rozpoczęto dynamiczną rozbudowę jednostek Osnaz. Podczas woJny domowej te najbardziej drapieżne formacje uderzeniowe radzieckiej machiny

Jąc'niepożądane elemenĘl''.

tL 12

re

9 P. W. Sewastianow, Nteman-Wołga-DIaj' Moskwa 196l, s. 82. 10

78

L. Sandałow, Pterileżgtoje, Moskwa 1966' s' 143'

Czasougje soutetsktch granic, op. cit., s. 1O6. lbid. Pogranbzngje tuojska SSSR t9g9-1941, Moskwa 197O, dok. nr

185, r93. 14

lbid., dok. nr 196.

LoDoŁAMAcz

WIKTOR SIIWOROW

Dokument datowany 19 września1939 roku opisuje NKWD sytuację na niewie Polsce' po dwbch dniach rubiezy Frzedstawiono ją j przeciw Hitlerowi. Skoro tak, to w jakim celu deportowano posiadaczy i pop w, i to w charakterze jeric w? Te 600 os b stanowiło jedynie kroplę w potężnym potoku, kt ry od pierwszego dnia ,,wyzwa1ania'' popłynąl do Zwiapk:u Radzie ckie go'

rozkazami generała dywizji NI(WD Szmyriewa, komisarza Czumakowa 1szefa sztabu pułkownika NKWD Winogradowa. W radzieckich publikacjach odnajdujemy tylko pojedyncze wzmianki: w świetleoficjalrr.ych dokument w 15 istnienie korpusu pozostaje tajemnicą. TV

Ko*uni" Ęczni historycy nie wyjaśnili, dlacze$o

w lutym 1941 roku nad zachodnią granicą uporczywie gromadzono wojska NKWD. PrzecieŻ w tym czasle terror a terenach "wyzwolonych" uległ znacznemu osłable-

minować i umocnić całe zachodnie pogranicze' Wszystko zdaje się wskaz5nwać, Że obtona była ostatnim zmarturleniem Stallna. Nie potrzebował saper w,

davrrrego komendanta _r. Dywizj1

rucznika NKWD Pawła Artemiewa. rs Ibid., dok. nr 39.

80

osnaz generała po-

Nowy Gł wny Zarząd z miejsca włącza się w rozmiesz-

czartie wojsk. Podstawowa jednostka bojowa pod rozka-

zami GZWO NKWD, to dywizja piechoty zmotoryzowanej. Każda dyfizja składa się z pułku (lub batalionu) pancernego, dw ch albo trzech pułk w piechoty zmotoryzowanej, pułku arĘlerii haubic i innych jednostek: w sumie 10 tysięcy żołnierzy i oficer w.l6 W miarę formowania wszystkie dywizje sukces5rumie przerzucano na zac}: d, ku niemieckiej granicy. Nawet dla laika jest oczywiste, że cięŻka bro nie miała żadnego zastosowania wevrnątrz ZSRR i na terenach okupowanych. oddziały NKWD z powodzeniem radziły sobie bez czoĘ w, w wyjątkowych sytuacjach szukając wsparcia Armii Czerwonej' Jednostek osnaz rlje zamierzarlo rzucać na pierwszą linię, niemniej ich ofensyurrry charakter nie pozostawia cienia wątpliwości. Świadczy o tym choćby rodzaj dział na ich wy1rosażeniu. Do obrony używa się armat małego i średniego kalibru: płaski tor lotu pocisk w skutecznie zatrzyrnujenacierającego wroga. Ten rodzaj artylerii jest zupebrie nieskuteczny w razie ofensywy: pociski przelatująnad okopami nieprzyjacie|a nie czyniąc im większej szkody. W natarciu uŻywa się właśniehaubic, bowiem strom5r tor pocisk w pozwala ostrzeliwać cele w ukryciu. Wy1rosażenie wojsk represyjnych w bro ofensyvrną narzuca jedyne możliwę uzasadnienie. Bez tnrdu można domyślićsię przypuszczalnej taktyki Osnazu: podapając za błyskawicznie nacierającymi oddziałami czołowymi, czekiścimieli lilrwldować wszystkie ogniska oponr na tyłach własnej armii. Do tego jednak nie doszło. Hitler uderzył pierwszy i tym sam5rm pokrzyŻował misternie opracowany plan. W wojnie obronnej Gł wny Zarząd Wojsk operacyjnych okazał się całkowicie bezradny. W czwarĘm dniu wojny Stalin odwołał gienerała Artemiewa' Po l94l roku zaniechano formowania dalszych jednostek piechoty zmo|6 KaŻda dywizja radzieckiej piechoty dysponuje własn]rmi czołgarlti i artylerią[przyp. aut.l' 5

Lodołamacz

8l

WIKTOR STIWOROW

toryzowanej NKWD' a istniejących 29 dywizji wcielono w skład Armii Czerworrcj.|7 W 1944 roku ta właśniearmia wraz z NKWD 'wyzwoliły'' Europę Środkową przynosząc na bagnetach władzę robotniczo-chłopską i wszystkie towarzyszące jej dobrodziejstwa. W 1939 roku projekt tej operacji był juŻ mocno zaawansowany, a hitlerowska agresja tylko oddaliła na kilka |at fazę koricowej realtzacji. Potężny radziecki aparat terroru budowano z myśLą o całej Europie, nie tylko o jej wschodniej częśc1'Przy' gotowania do sowietyzacji kontynentu rozpoczęto jeszprzed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow' "r. W zamierzeniach Stalina był to jedynie manewT taktyczny, mający cofnąć Europę do roku 1918 i otvłorzyć formacjom NKWD drogę na zach d.

Rozdział 9

Dlaczego w przededniu wojny zlikwidowano strefę bezpi eczeiustwa? Ming to.potężna zabanuka, ale jest to broft deJensgwnn, broli dla słabeusza [...] Nie potrzebujemg min, tglko środk tls rozminougtuania.L Marszałek ZSRR G. Kulikotls (poczĄtek czenDca 1941 roku)

\7 2L. Dywizia piechoty pułkovrnika M."Panczenko iĄrmii Czerwonej; 8. i 13. D Armii Czerwonej [PrzYP- aut.l.

NKWD pod dow dztwem

w 1o9' Dywrzję Piechoty KWD zamieniły się w 63' i 95' DP

e zesroatowu3l wojsk na samej granicy. Skuteczne przygotowanie do obrony wymaga wycofania gł wnych sił w głąb terytorlum, by nie zaskoczyło ich pierwsze uderzenie wroga. W pasie przygranicztlym wojska inżynieryjne budują przedrią strefę Zaporową, tzw. strefę bezpieczeristwa, najeŻoną zasiekami, umocnieni anni, przeszkodami' polami mirrowymi. Strona broniąca się nie rozbudowrrI Starinow, op. cit., s. 179.

83

WIKTOR STIWOROW

je na tym obszarze komunikacji ani przemysfu, nie urnieszcza tam punkt w dyslokacji wojsk ari magazyn w. Przeciwnie, zawczasv minuje kluczowe obiekty Strategiczne - mosĘ' tunele, arterie _ by w razie napa-

ściogranic zyć nieprzy1acielowi swobodę nrchu. Zbudowanie strefy bezpieczeitstwa j est elementarnym posunięciem defensyvrnym. Ewentu alny najeŹdźca traci w niej impet pierwszego uderzenia i zaczyna ponosić straty jeszcze przed nawią2aniem kontaktu Z gł wnymi siłami przeciwnika. Nękany przez riewielkie i szybkie oddziały, atakujące z zasadzki i wycofujące się na upatrzorte pozycje, agresor jest zmuszony do zwalniania marszu, ciągłego rozwijania szyk w, marnotrawienia amunicji. Ąrmczasem strona napadnięta przygotowuje się do obrony w możliwie najlepszych warunkach. Im dfużej atakujące formacje poruszają się w strefie zaporowej, Ęrm dokładniej można określićgł wny kierunek ich ofens5rwy. Agresor traci sw j gł wny at:ut zaskoczenie. Traci też inicjatywę: nie znając rozmiar w streĄl nie wie - w odr żnieniu od przeciwnika _ kiedy natknie się na $ł wną linię obrony. JuŻ przed wieloma wiekami s łowiariskie plemiona bu dowały potężne strefy Zaporowe kolosalnej długości i głębokości.Stosowano rozmaite przeszkody' najczęściejzasieki. Zasiekajest to zapora ze ściętychdrzew, o zaciosanych na ostro konarach, zwalonych na krzyż lub jedno obok drugiego, wierzchołkami w kierunku nieprzfraciela i przyrnocowanych kołkaml do ziemi. Tam, gdzie się wroga nie spodziewano, szerokośćpasa zasiek sięgała kilkudziesięciu metr w; na najbardziej Zagrożorlych kierunkach były to Go-kilometrowe nieprzebyte zwaliska' Dodatkowo wzr:oszor:o ostrokoły, kopano wilcze doły, stawiano potrzaski zdolne pogruchotać nawet koriskie nogi' Zasiekibroniące dostępu do Rusi rozpościerałysię na setkach kilometr w, a zbudowana w XW wieku Linia Wielkiej ZasiekiLiczyŁa ponad 1.5oo kilometr w długości.Za zasiekami wznoszono fortece i miasta-twierdze. W razie napaści lekkie i zwinne oddziały obroric w zadawały wrogowi ciosy' po czym znikaŁy w sobie tylko a4

LoDoŁAMAcz

znanych labiryntach. Wszelkie pr by ślepego pości$u po zasiekach z reguły konczyły się w zastawionych pułapkach i zasadzkach. W rejonach zasiek lvyrąb las w był zabroniony, podobnie kładzenie dr g. W miarę ekspansji na południe starych linii obronnych nie niszczono, przeciwnie' były stale wzmacniane i rozbudowywane, a wzdhlŻ nowych granic stawiano kolejne umocnienia. U schyłku XVII wieku przeciwnik' kt ry zdecydowałby się zaatakować Moskwę od pofudnia, miałby do sforsowania kolejno osiem linii zasiek o łącznej głębokości8oo kilometr w' Żadna armia nie była w stanie tego dokonać. Nawet gdyby udało jej się pokonać przeszkody, uległaby w ostatecznym boju, wyczerpana długotrwałą walką podjazdową z niewielkimi oddziałami obronnymi. Strefy bezpieczeństwa nie straciły Swego zrtaczertia r wrneŻ pod koniec XX wieku: wzdhlŻ radziecko-chiriskiej granicy wybudowano linię umocniefl' i zap r o nazwie ,,Stalolvy pas'', długościkilku tysięcy kilometr w t głębokoścido dwudziestu kilometr w, gdzie efekty doświadczer1 minionych stuleci wzmocniono minami jądrowymi. Armia Czerwona wiedziała więc doskonale, co to jest strefa bezpieczeistwa. W l92O roku wojska Tuchaczewskiego zna|azły się na terenach opuszczonych przez Wojsko Polskie' Wspomina marszałek artylerii N. Woronow: ''Przeclwnik wszystko niszczył na drodze swego odwrotu: linie kolejowe, mosty' palił zasiewy, stogi siana. Posuwanie się wymagało niesamowitej pracy. Każdąrzeczułkę ttzeba było forsować w br d lub na środkach podręcznych. Coraz trudniej było dowozić amunicję''.2 Armia Czerwona, bogata w te doświadczenia,r wnież stworzfa na zachodnich kresach własną strefę bezpieczeristwa. Specjalne rządowe komisje dokonały skrupulatnej inspekcji granic 1wyznaczyły optymalną |oka)'izacJę instalacji obronnych. Wszystkie mosty zaminowano. Dzięki lsĘcLu podw jnego systemu minowania 6o-met-

85

Lr

wrKToR sttwoRow

LoDoł.AIIACz

rowy most kolejowy pod olewskiem był got w do wysadzerria w ciągu dw ch i p ł minuty.3 Pr cz most w minowano r wnież rurociągi, magazyny, pompy wodne, w7eŻe ciśnie, wszystkie nasypy i za$łębienia terenu. Pod koniec 1929 roku w samym tylko KiJowskim okręgu Wojskowym działało 60 ekip minerskich liczących r.4oo Żołnierzy. Mieli do dyspozycji "l.640 kombirrowanych ładunk w wybuchowych i dziesiątki tysięcy detonator w, gotowych do natychmiastowego użycia".4 Podobnie rzecz się miała w innych okręgach. Ponadto w zachodnich rejonach kraju sformowano kolejowe bataliony zaporowe, kt rych zadaniem w razLe odwrotu było rłrysadzarie węzł w komunikacyjnych' niszczenie gł wnych arterii, rozmieszczanie min op Źnionego działania. w 1932 roku na Ukrainie byĘ cztery takie bataliony.5 Przewidziano demontaż i ewakuację zwrotnic, środk w łącznoścL,kabli telegraficznych, na p'ewnych odcinkach nawet sąm.6 Radziecką strefę bezpieczeflstwa stale modernizowano. Z miesiąca na miesiąc wydłużałasię lista obiekt w, kt re w razie a$resji miały być wysadzone lub ewakuowane. Budowano nowe umocnienia, zapory, zasieki, sztuczrte zalewy, Niekt re tereny przygotowano do zatopienia.

TII (Jesienią 1939 roku zgodnie z postanowieniamlpaktu Ribbentrop-Mołotow Zwiavek Radziecki zaanektował wschodnie obszary Polski' Głębokośćdotychczasowej strefy bezpiecze(lstwa powiększyła się o 2oo-3oo kilometr w. Zdobyte terytoria stwarzały idealne wanrnki obronne: Iasy, wzg rza' mokradła, rwące rzeki l strome urwtska. ,,Tereny wymarzone do obrony i budowy 3 Starinow, op. cit., s. 24.

n [bid., s. 22. 5 rrid., s. 175.

6 Tuchaczewski: op. cit.,

86

umocn1eti''.7 W dodatku steć kolejowa była tu słabo rozwinięta: na 6.696 kilometr w tor w jedynie 2.oo8 ktlometr w lirrii dwutorowych o niewielkĘ przelotowości. Zriszczen7e tych połączeri nie nastręczałoby większych trudności. W tym czasie Armia Czerwona otrzymała bolesne potwierdzenie uŻyteczności dobrze przygotowanej strefy bezpieczeitstwa. Jesienna ofensywa w Finlandii skorlczyła się totalnym fiaskiem. Niepowodzenia Armii Czerwonej wynikały po trosze z nieudolności dow dztwa, ale przede wszystkim z doskonałego przygotowania Fin w do obrony. Gł wne stly fit1skie stacjonowały za 6o-k1lometrowym pasem p l minowych i rozmaitych przeszk d. Z trudem posuwających się naJeźdźcw dzie i noc nękalt snajperzy, saperzy i lekkie formacje obronne. W efekcie Armia Czerwona potrzebowała aŻ 25 dn| na pokonanie fi skiej stre$l bezpieczeftstwa i dotarła do gł wnej linil obrony poważnie osłabiona, zniechęcona, pozbawiona amunicji, paliwa i ży\lmości.Armia Czerwona praktycznie nie miala żadnej swobody ruchu. Żnntietze maszerowali myśląctylko o jednym: że każdy ich krok może być ostatni. Jednostki kwatermistrzowskie i odwody zostały daleko w tyle, posuwając slę pod ciągłą presją lekkich oddział w flr1skich, kt re swobodnie krąTyły po sobie tylko zrranyc}r przejściachw polach mirrowych. Uznanle dla flrisklch umocnierl nadgranicznych wyraŻali wszyscy radzieccy dow dcy, kt rzy uczestnic4rli w tej kampanii, w pierwszym rzędzie K. Mierieckow, dow dcaT. Armii.E Po zakonczeniu Wojny Zirnowej generał armii Mierleckow został mianowany szefem Sztabu Generalnego. Jak wykorzystał doświadczeniawyniesione z Finlandii przy umacnianiu zachodnich rubieĘ ZSRR? Mierieckow rozkazał przede wszystkim: - zlikwidować strefę bezpieczeftstwa na zachodniej grarricy, romria2ać grupy saperskie , rozminować teren' zr wnać z zierniąwszystkie zapory i umocnienia; 7 A.

t. 1, s. 74.

Jeremienko'W nączale rłojng, Moskwa 1964, s 7r.

8 Mierieckow, op. cit., s. 2O8-2O9.

87

WIKTOR SUWOROW

-

LoDoŁAMACz

nie budować strefy bezpiecze stwa na zdobytych

terenach;

_ rozwinąć Zgrupowania pierwszej linii obrony

za-

chodnich rubieży wzdłużgranicy' nie osłaniając ich

żadną wys uniętą strefą zapor ow ą; - ptzerzucić $ł wne strategiczne odwody Armii Czerwonej Z głębi kraju i obsadzić wzdłużzachodniej $ranrcy; - w trybie natychmiastowym rozpocząć budowę dr g i lotnisk polowych na zachodniej Ukrainie i zachodniej Białorusi, jednotorowe linie kolejowe przekształcić w dwutorowe, zud.ększyć przelotowośćdr g' budować szosy w kierunku niemieckiej granicy. Jakie były skutki tej polityki? Po L7 września1939 roku pewne rzek1 na Zagarniętych polskich kresach stały się rzekami granicznymi. Wiele most w zyskało tym samym strategiczne znaczenie. W strefie operacyjnej 4. Armii było sześćtakich most w. 7-e zrozurniałych względ w strona niemiecka nie doma$ała się ich zbwrzenia, zastanawia natomiast fakt, Że Rosjanie też nie zarnierza|i ic}: zn1szczyć' Nocą 22 czerwca l94l roku wszystkie mosty zostały opanowane przez wojska niemieckle. Ich niespodziewany atak całkowicie zaskoczył 4. Armię, kt ra została rozgromiona, odsłaniając tyły superpotężnej 1o. Armii. Ona r wnież poniosła dotkliwąporaŻkę;42. Grupa Pancerna generała Guderiana nie napotykając oporu ruszyła na Mir1sk' Były szef sztabu 4. Armii L. Sandałow zapyĘe: ,,A dlaczego w strefie działanLa (naszej) 4. Armii zostało tak wiele most w na Bugu?''.g Rzeczywiście, dlaczego? Hitlerowcy planowali wykorzystaćje do napaści. A co zarnierzała Moskwa? Najczęściejm wi się w tym kontekście o niekompetencji radzieckich dow dc w. To wytfumaczerie w Żadnym stopniu nie odnosi się do generała pułkownika Sandałowa' kt ry osobiście odpowiadał za mosĘ. Ciekawe, że nigdy nie oskarżono go o lekkomyślność,nie zapłaciłgłową za tragiczrre niedopatrzenie' Wręcz prze9 L. Sandałow, Pterieżgtoje, Moskwa 1966, s. 99.

88

ciwnie, od pułkownika'bardzo prędko doszedł do stopnia generała pułkownlka, wyr Żniłsię w wielu operacjach. Gł wne cechy jego osobowości' to przezorność l przesadna wręcz drobiazgowość.Imponował mi jego niebywały spryt' Ale co się z nim stało w czerwcu l94l roku? trI niemieckie bez trudu posuwały się naprz d, przekraczając Dżwlr:ę, Berezynę, Niemen' Prypeć, nawet Dniepr. Gdyby zdobyte kolejno mosty nie były poprzednio zaminowane, można by to uznać wręcz za sabotłż'Ale sprawa jest poważniejsza. Mosty byŁy przygotowane do zniszczenia, tyle że w 1939 roku wszystkie ładunki rozbrojono' Ta operacja objęła wszystkie obiekty strategiczne na rubieżach ZSRR' nie był to więc kaprys kilku niepoczytalnych dow dc w jednostek, lecz decyzja polityczna podjęta na wysokim szczeblu. ,,Na zachodzie nasz kraj stykał się już bezpośrednio z potęŻną machiną militarną faszystowskich Niemiec [...] Nad furglią zawisła groźba inwazji [..'] Po zapozrlartiw się ze stanem przygotowari do budowy zap r i umocnieri w strefie przygraricznej byłem po prostu zaszokowany. Zltkwidowano nawet te, kt re udało się stworzyć w latach l926-1933. W poblizu ważnych most w i innych oblekt w nie było juŻ rnagazyn w z gotowymi ładunkamt. Nie było nie tylko brygad ['..] ale choćby specbatallon w. Wyższą Szkołę Techniki Specjalnej im' W' Uljanowa - jedyną uczelnię szykującą wykwalifikowanych dow dc w obsługi min zdalnie sterowanych - przekształcono w szkołę łączności.''to Gdyby gł wne siły Armii Czerwonej nie tkwiły wzdhlŻ zachodnich granic, dałoby się w znacznej mierze uniknąć skutk w niespodziewanej napaści. opuszczone tereny r wnieŻ mogą pełnić funkcję streĄl bezpieczeftstwa, uniemożliwiając działanie przez zaskoczenie! otrzymawszy sygnał od wysunięĘch plac wek gł wne

Woj"L"

Starinow. op. cit.. s. I75.

89

LoDołlMAcz

WIKTOR SIIWOROW

zgrupowania obronne zyskują trochę czasu, by przygotować się do odparcia uderzenia. Ąrmczasem ,,wojska pierwszego rzluttl poszczeg |nych armii miały rozu nąć się bezpośrednio wzdłuŻ granicy par1stwowej [...] mimo Że linia granicy była wysoce niedogodna do obrony. Na wielu kierunkach, wbrew przedwojennym instrukcjom radzieckim, nie przystosowano do obrony nawet strefy przedpola".lr Z dniern l lutego 1941 roku generał armii Georgij Żukow zastąpił Mierieckowa na stanowisku szefa Sztabu Generalnego' Czy była to kara za zriszczenie radzieckiej streSr bezpieczefistwa? Bynaj mniej : Stalin odwołał Mierieckowa za... zbytnią opieszalość w rozbudowie dr g, most w i lotnisk na nowych terenach. Od tej chwili robota rusąrła na całe$o, w iście,,żukowowskiej'' skali. Armia Czerwona dysponowała dotąd pięcioma brygadami wojsk kolejowych. W skład brygady wchodził jeden pułk, dwa samodzielne bataliony i oddziały tyłowe. Zukow polecił sformować osiem następnych. Wszystkie te jednostki skoncentrowano w zachodnich rejonach przygranicznych' gdzie szły intensyvrrre roboty nad modernizacją starej i budową nowej sieci kolejowej w kierunku granicy.'2 oto niekt re z Ęc}r linii: Płoskir w-Tarnopol-Lw w, Lw w-Jawor w-granica, Lw w-Przemyśl, Ąrmkowicze -Baranowicze, Białowieża- oraflcąr ca. Nazwy stacji docelowych wskazują, Że radzieckie kierownictwo nie uważało obszar w przygranicznych za potencjalny tęatr działani wojennych, |ecz za strefę tyłową armii' dokąd _ w razie szybkiej ofensywy fla Zach d - będzie się dowozić miliony rezerwist w, zapasy amunicji, paliwa i wszelkiego zaopatrzenia. R wnolegle do rozbudowy kolei, na tych samych terenach prowadzono intensywną modernizację dr g i szos. oto niekt re wybudowane połączenia: orsza-Lepel, Lw w -Przemyśl, Biała Cerkiew-Kazatin' Mirisk-Brześć. rr ,,Historia Wielkiej Wojny Narodowej l94t-1945", t.2, Warszawa 1964, s. 58-59. 12

90

,,Krasnaja zwiezda", 15 września l984.

Zwiry,ku Radzieckiego

Przygotowrrjąc się do wojny obronnej, zreguĘ buduje się tzw. rokady - linie kolejowe i szosy r wnoległe do ptzpuszczalnej linii frontu, pozwalające w razie konieczności przerzucać, odwody fla zagroŻone odcinki. Połączenia te winny z załoŻęrlja omljać rejony możLiwych walk' by w razie nagłego przenyania obrony nie dostały się w ręce nieprzffaciela. Armia Czerwona obrała inną taktykę; budowała drogi i linle kolejowe wyłącznie ze wschodu na zach d, ku granicy. Tlko w jednym wypadku był to kierunek logicznie uzasadniony: jeŻeli ozlaczał przygotowania do ofensywy. Marszałek Żukow ',Wnioski sprowadzały się do stwierdzenia [..,l Że sieć szos na terenie zachodniej Białorusi i zachodniej Ukrainy znajduje się w złym stanie. Wiele most w nie wytrzyrna cięŻaru czołg w średnich l arĘlerii''.13 Na dobrą sprawę' tnrdno o lepszy pow d do zadowolenia. Wystarczyłoby podciąć filary' zaminować brzegi, rozmieścić po krzakach snajper w i ustawić artylerię przeciwpancerną. Ale gdzie tam! Zukow rzuca się w wir rob t, kaŹe kłaśćnowe drogi i wzmacniać mosty tak' by udźwignęły kaŻdy czoĘ i najcięŻsze dzlało. W tych ciężkich robotach Armię Czerwoną wspierało wydatnie NKWD 1osobiścieŁawrentij Beria. Radzieckie źr dła często cytują określenie ',organŻacje budowlane NKWD".I4 Dziświemy, jaką siłą roboczą dysponował Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych' Po c ż trzymano tylu zek us w strefie przygranicznej, na dodatek w przededniu wojny? Wojna zaśzblŻała się nieuchronnie. oficjalna historia Kijowskiego okręgu Wojskowego $łosi: ,,Na początku 194l roku hitlerowcy przystąrili do budowy most w, bocznic, lotrrisk polowych".ts Oto mamy poszlaki wskazljące niedwrrznacztie, Że trwaĘ przygotowania do agresji. A czym zajmowały się w t5rm czasie radzieckie wojska kolejowe? Zacytljmy to samo źr dło: ,,Na za13

G. Źukow: ,,Wspomnienia i refleksje''' Warszawa 1970, s' 268. Moskwa 1970, s. 65. Moskwa L974, s. I47.

ra Por. A. Nowikow, W niebie Leningro.da, rs Istor(ja Kijeu:skogo uojenrago okruga,

9l

Lopoł,elfA,cz

wrKToR sttwoRow

chodniej Ukrainie prowadzono roboty zmierzające do rozbudowy i wzmocnienia sieci kolei".16 Utworzone przez Ż:ukowa brygady kolejowe wykonały na tych terenach ogromną pracę, ale ich prawdziwe przeznaczenie było zupekrie inne: miały działać przede wszystkim na terytorium przeciwnika. Podążając zanacierającą armią miały pokonać strefę bezpieczeristwa wroga, odbudować drogi i mosty, po czym na gł wnych kierunkach strategicznych wymienić wąskie tory zacho dnio europ ej skie na p oszerzony standa r d. r adzie cki'17 Zaraznapoczątku wojny brygad kolejowych używano do budowy umocnieri zaporowych, ale nie miało to wiele wsp lnego z pierwotnym zamysłem' Prace fortyfikacyjne to improwizacja,,,robota trudna imało znana''.18 W składzie brygad nie było batalion w fortyfikacyjnych, były natomiast oddziały remontowo-budowlane.

te

W przededniu wojny radzieckie wojska kolejowe nie tor w, nie opr żniałymagazyn w w przygtanicznych rejonach. Przeciwnie' właśniena granicach gromadzono Zapasy sz5rn, most w pontonowych, materiał w budowlanych, węgla. Wszystkie te rezerwy w pierwsąrm dniu wojny aoJtały się w ręce wroga. Świadczą o tym zar wrlo źr dła niemieckie, jak radzieckie. Pułkownik I. Starinow, szef Wydziahl Budowy Zap r i Minowania Gł wnego Zarządtl Wojsk InĄmieryjnych Armii Czerwonej opisuje graniczną stację Brześćw dniu 2L czerwca |94l roku: ',Słorice oświetlałohałdy węgla, stosy nowiutkich szyn. Szyny lśnĘ.Wszystko tchnęło spokojem".'o wiemy skądinąd' Że Szyny kolejowe bardzo prędko pokrywają się cieniutkim nalotem rdzyt. A więc mowa jest o sąmach dopiero co - w przededniu wojny! _ dostarszyko;wały się do wysadzania ani ewakuacji

16 17

lbid., s. 143.

W

większości kraj

w Europy stosuje się tory

szerokości

I'435 mm; rosy'skie tory mają szerokość l.524 rnrn [przyp. tłum.]. l8 Soroietsk(je żelieznodorożnq-1e' Moskwa 1984' s' 98. 19 Souietsklje uoorużonngje sĘ, Moskwa 1978' s.242. 20 Starinow, op. cit., s. 19O.

92

czonych pod radziecko-niemiecką granicę. W jakim celu? Pr cz wojsk kolejowych na zachodnich rubieżach znajdowały się praktycznie wszystkie jednostki inżyniefine Armii Czerwonej. W pasie ptzygtanicznym działały r vrnież |iczne pododdziały saperskie' Czym się zajmowały? ,'Budowąw51'ściowych nlbieży do natarcia, wytyczaniem dr g dla maszerujących kolumn wojska, wznoszeniem jednych zap r i riszczeriem innych, kamuflażem operacffnym i takĘcznyrn, organizowaniem wsp łdziałaniapiechoty i czołg w wchodzących w skład grup szturmowych, zabezpieczaniem przepraw..."." Niech cą;rtelnika nie wprowadzi w błąd wzmiarrka o ,yznoszetllIt zap r" ' Przedrozpocząciem wojny z Finlanclą radzieccy saperzy skopiowali kilka odcink w linii Mannerheima, aby grupy uderzeniowe mogry przeaviczyć symulowany atak' Dopiero potem rozploczęto ofensywę.

Dw L rzy całym szacunku należnym armii niemieckiej wy-

pada jednak strvierdzić, że nie przygotowała się należycle do poważnej kampanii wojennej. Możrra by odnieść wrażenie, Żebeztroskie OKW22 najzvłyczajniej w świecie nle wiedziało, Że w Rosji niekiedy przytrafia się zima, a drogi odbiegają od niemieckich standard w. Smary używane przez Niemc w zastygały na mrozie i brori odmawiała posłuszeristwa. Powiadają' Że winien byłmt z. Nieprawda, winę ponosi niemieckie dow dztwo, kt re nle zam wiło produkt w lepiej przystosowanych do rosyjskiego klimatu. M wi się teŻ, że Blitzkrieg załamał się na nieprzejezdnych drogach. To nonsens, Hitler zwyczajnie nie przewidział, Że kampania wschodnia będzie wymagać odpowiedniego uzbrojenia i środk w transportu. Przemysł niemiecki produkował sprzęt z rnyś|ą o Europie Zachodniej i Afryce - ale nie o Rosji. 2| soluietskije Uooru:żonnaje stłU, op. cit.' s. 255. 22

OKW

-

Oberkommando der Wehrmacht

S1ł Zbrojnych IIIRzeszy lprzyp. tłum.l.

-

Naczelne Dow dztwo

LoDoŁAMAcz

WTKTOR STIWOROW

Niemniej Hitler rniał szczęście. W przededniu wojny w zachodnich rejonach ZSRR przeprowadzono kolosalne prace remontowo-budowlane, kt re objęły całą niemal sieć dr g i kolei. Jak wyglądałaby sytuacja' dyby Ż:ukow, Mierieckow i Beria nie zbudowa]i szos i tor w pod samą granicą, a zamiast tego należycie przygotowali umocnione rejony w okręgach nadgranicznych? Gdyby nie zgromadzii potężnych zapas w sz5m, most w pontonowych, budulc a? G dyby uruchomiono skute czny system samoobrony: wysadzono mosty i arterie, ewakuowano tabor kolejowy i tory, zniszczono zapasy, zaminowano i zatopiono drogi? odpowiedź może być Ęlko jedna: hitlerowskiBlitzkrieg załarnałbysię nie u rogatek Moskwy, a|e zrtaczrie, znaczrlie wcześniej. odpowiedzialność za sukces hitlerowskiej armii i jej szybki marsz w głąb kraju ponoszą Zukow, Mierieckow i Beria. Czy Stalin kazał ich rozstrze|ać? Bynajmniej. Wszyscy ttzej otrrymali wkr tce szlify marszałkowskie. Skąd mogli przpuszczać, że to Hitler wykorzysta nagromadzone rezerry, a po odbudowanych drogach pomaszerują kolumny Wehrmachtu? W przededniu wojny nikt nie myślałpoważnie o wznoszeniu zap r, zastanawiano się wyłącznie nad Ęm' jak skutecznie przełarnać umocnienia na terytorium wroga. Nieprzypadkowo 13 czerwca na zachodniei granicy pojawili się - inco$nito - marszałkowie i czołowi eksperci od pokonywania rejon w umocnionych. Marszałek G. Kulik przybył z tajnąmĘą na Białoruś; w rozmowie z c5rtowanym juŻ pułkownikiem Starinowem (szefem Wydziału Budowy Umocnieri i Minowania w Gł wnym Zarządzie Wojsk Inżynieryjnych Armii Czerwonej) domaga się od niego ,,wykrywaczy rnlr:' saper w, trał w''.23 Sąto urządzenia niezbędne na obcym terytorium: po stronle radzieckiej wszystkie miny dawno już rozbrojono, zapory zdemontowarto. Poza Ęm rozmieszczellie min jest zrrar.re, nie potrzeba tu wykrywaczy. Marszałek stawia kropkę nad i: ,,Wasz wydział został ż|e nazvłany. Powinien' zgodnie z r:aszą doktryną' nazymł ać 23

94

Starinow, op. cit., s. 179.

slę Wydz,iałem Demontażu Umocnieri i Rozminow5rwanla. Może wtedy zaczę|Lbyście myślećjak należy. A wy tylko w koło Macieju: obrona' obrona... Dośćjuż tegol".'n

Podobnie oceniał sytuację generał armli D. Pawł'ow, dow dca Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego (tajnym rozkazern przekształconego już we Front Zachodni). Generał nie ukrywał niezadowolerliazfakt'u, Że zbyt rnałąwagę prTryiapuje się do kwestii demontażu umocnieri. TJrmczasem w perspekĘwie wojny obronnej problem był pozbawlony sensu. W Wojnie Zimowej Armia Czerwona, zmuszona do pokonywania fi skiej streff bezpieczeflstwa, otrzymała surową nauczkę. T}rm razem postanowiono należycie przygotować się do forsowania niemieckich umocnierl. Radzleccy marszałkowie nie mogli, rzecz jasna, wiedzleć, że sdyby rozpoczę|i wojnę przed 22 czerwca, to problem pokonywania niemieckich fortyfikacji w og le by nie istniał: Wehrmacht, działając wbrew własn5rm regulaminom, robił dokładnie to samo co radzieccy saperzy - rozminowywał nrbieże, r wnał z ziemią przeszkody, koncentrował wojska wzdłllżgranicy, nie chronląc się za strefą bezpieczeristwa! Na początku czerwca niemieckie oddziały zaczęĘ zdejmować zapory inżynieryjne na samej llnii demarkacfrnej. Marszałek K. Moskalenko uznaje to zti niezbity dow d rychłej agresji.2s Ęmczasem Armia Czerwona robi dokładnie to samo, co prawda z lekkim op źnienlem' Z Moskwy wyrusza na zachodnią granicę kwiat wojskowej myśli inżynieryjnej. Profesor D. Karbyszew - generał porucznik wojsk inżynterfrnych - wyjeżdŻając oznajmił znajomym, że wojna juŻ sięzaczęŁa; wsp lnie um wili się na spotkanie po zurycięstwie, ale nie w Moskwie, Iecz ,,w miejscu nlycięstwa".

Po przybyciu na granicę Karbyszew uczestniczył

w ćwiczeniach z forsowania przeszk d wodnych i poko2n

lbid.

25

K' Moskalenko: .Przed przełomem'', Warszawa 1971, s. 3l. 95

WIKTOR

STIWOROW

nywania nowoczesnyrni czołgami T-34 zap r przeciwczołgowych. Ani jedno ani drugie nie ma zastosowania w walkach obronnych. 2L czerwca 1941 roku Karbyszew udał się do 10' Armii, ale przedtem w towarzystwie dow dcy 3. Armii W. Kuzniecowa i komendanta grodnieriskiego rejonu umocnionego pułkownika N' Iwanowa odwiedził posterunek graniczny. ,,Nad ranem wzdŁaŻ granicy przy drodze August w-Sejny stały nasze zasieki; kiedy wracaliśmy' zasieki były jtlŻ zdjęte".26 Wyobraźmy sobie tę scenę: oddziały NKWD demontują zasieki! Komunistyczni historycy, szukając wytłumaczertia katastrofy, tuznali wszystkich radzieckich marszałk w i generał w za p łgłwk w' Jeżeli nawet ptzyjmiemy tę hipotezę' to jak wytłumaczyć postępowanie dzielnych czekist w, kt rzy dopiero co zakoficzyli WieIką Czystkę, oplotli kraj drutem kolczastym i zaryslowali granice? Dlaczego zdejmlĄązasieki? D|aczego dow dca armii' kt ra ma tu wa|czyć, komendant tutejszego rejonu obronnego i moskiewski ekspert najvłyższej rangi (kt ry wie, że wojna już trwa) nie protestują?! Przeciwnie, demontaż drut w zbiega się w czasie z wtzytacją posterunku. Poza tyrn czego tam wlaściwie szukali? Czy moŻna przypuścić' by dow dca strażnicy w stopniu ponrczrika NKWD samowolrrie powzial decyzję o zdjęciu drut w? Rozkaz musiał przy1śćZ g ry, przynajmniej od szefa Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD generała porucznika I' Bogdanowa' CzyŻby nie zdawał sobie sprawy z zag3roŻerlia? Zdawał, i to bardzo dobrze' ,,18 czerwca l941 roku komendant białoruskich Wojsk Ochrony Popranicza NKWD generał porucznik Bogdanow powzia} decyzję o ewakuacji rodzin wojskowych''.27 Czy Bogdanow zdecydowałby się na demontaż drut w i ewakuacjęrodzin pogranicznik w bez wiedzy ludowego komisarza spraw wewnętrznych, generalnego komisarza bezpieczeitstwa paristwa Ławrentija Berii? Niemożliwe. ZresztąBeria sam teŻnie odważyłbysię na taki 26

J. Reszin, GienierałKarbgszetu' Moskwa I97I, s.2o4.

27

Dozorngje zapadngch rubiezej, Kij w 1972, s. 1O1.

96

rcooammcz

krok' A skoro Beria występował unisono z Zukowern, Znaczy to, że ktośsprawnie koord5mował działania armii i NKWD. Czekiści nie zdejmowali, rzeczjasna, zasiek w by powitać hitlerowskie natarcie' Przecinali druty by przepuścićArmię Czerwoną' tak jak to uczyrrili w 1939 i 1940 roku przed ,,wyzwoleniem" Polski, Finlandii, pa stw baĘckich, Besarabli, Bukowiny. Ęm razem przyszła kolej na Niemcy... M wi się, że Stalin zamierzał napaśćna Hltlera w 1942 roku. Rzeczywiście, był taki plan, ale został zlaczrlie przyśpieszony.Gdyby Stalin szykował ,,W^rłolenie" na 1942 rok, to zasieki na granicy przecinano by w 1942 roku. W ostatniej chwili.

LoDoł.AMAcz

Każdy "RUn odpowiadał liczebniebrygadzle, a siłą ognia dor wnywał korpusowl czy nawet armil; miał własne dow dztwo i sztab, od dw ch do ośmlubatalion w cekaem w, jeden pułk artyleryjski' kilka vrydzielonych baterii artylerii ciężkieJ, Jeden batalion pancerny, kompanię lub batalion łącznośct,batalion lnżynieryjno-saperski i inne pododdzlaĘ. Rejon umocniony rozciĘał się na dh'gości loo do 18o kilometr w frontu i 30 do 50 kilometr w gtębokości. Był w1posażony w skomplikowany system żelbetonowych t pancernych schron w bojowych i umocnieri zabezp7eczających. Wewnątrz,,RU'' budowano podziemne magaŹłrny, elektrownie' szpitale' punkĘ dowodzenia

Rozdział 10

Dlaczego Stalin zniszczył linię Stalina Ęko ltldzie nahlsni s@zq że gł ungm zadantem Ęon w umocniongch jest obrona. Bgnajmniej. Rejong umocnione buduje sĘ tu cetu lepszego przggotouania nntarctą. Majq one osłąrrtać rozśrodkotlsanle z-grupou ani ufu rzeniowgch, zapeunić stuobodne roaoinĘcte armii. ą gda uojska pŻęjdądo natarcia, us urczas uspierać

je całąsĘognta.|

GenerąŁ mąjor P. Grygorenko (uczestnik bttdotog linit Stalt:u)

I brydz1estych na zachodnich rubleżach zsRR zbudowano trąrrraściepterwsąrch rejon w umocnionych, tak zwanych RU. Pas ten otrrymał nieoftcjalną rLazlvę''linia Stalina''.

W

htach

l P. Grygorenko,

1981, s. 14l.

98

W podpolje

mażra wstriettt, tol,ko krys, Nowy Jork

iwęzły łączności.Podziemne budowle łączyłlabirynt tuneli, galerti' ukrytych połączen. Każdy "RU" m gł prowadzić samodzielne działania bojowe nawet w starrie

całkowitej izolacji. Podstawowymi elementami ,,RU'' były stałe stanowlska ognlowe _ tnł. DoT-y.2 Dziennik "Krasnaja młiezda" przynosi opis DOT-u nr 112 w 53. ,,RU" Mohyl w Podolski: "Była to skompllkowana podziemna' fortyfikacja, składająca się z kom r, chodnik w, kaponier, strzelnic, flltr w powietrza ltp. Zauierała magazyny broni, amunlcJi i żywnoścl,punkt opatrunkowy, kuchnię, wodociągi(nawiasem m wląc, sprawny do dziś),świetlicę, punkt obserwacyjny, no i oczywiście stanowisko dowodzenla. Na uzbrojenie DoT-u składało się potr jne glnazdo cekaem w Maxim, oraz dwie p łkaponiery z armataml kalibru 76 mm".s Pr cz podobnych konstrukcji budowano tysiące niewielkich gr:lazd na jeden-dwa cekaemy, ale r wnież potężne bastiony. General Grygorenko w swoich wspomnieniach opisuje jedną znich, r wnileŻ w "RU" Mohyl w Podolski: osiem potężnych DoT- w złączonyeh podziemnymi korytarzami'4 Pułkownik R. Umariskl, 2 DoT

- Dołgowr'temtennaja Ognieu;aja Toczka .ogniowe [Przyp' tłum.l. 3 Jfuasnala zsriezda",25 lutego 1983. 4 lbid.

-

stałe stanowisko

LoDoŁAMACZ

Auu $eatua

i tą)aiorlea sćufu' aa7tacaa sćna

Byga

*BIEE

ElBillNE

o

Ploeszti

oranice oa stw orzed wrześniem 1939 roku

zachodniagranicazsRH roku radzieckastrefabozpiscze stwa

w czeMcu 1941

-

âaa

@| v JL

rejony umocnione

'RU"

baryoddzial wpaĘzanckichprzygotou w

r wrneż uczestnik budowy linii Stalirra, wspomina w swoJeJ ksiąlce wielokilometrowe podziemne kon-

stnrkcje w lrijowskim *R.U".s Z ko|ei generał pułkownik A. Szebunirr stwierdza, Że w ciągu zaledwie trzech lat w samym tylko proskurowskim ,RU" wzniesiono ponad tysiąc żelbetonowych grup warownych i schron w, zkt ryda niejednej strzegły fosy i sztucztte zalewy'6 W odr żnieniu od 11''ii |\'ta |inota, budowa linii Stalina odbywała się w ścisłejtajemnicy. W trakcie prac forĘrfikacyjnych NKWD blokowało sąsiednie sektory ,,Żeby nawet mysz nie mogła się prześlizgnąć". Kopano i betonowano r wnocześnie na wszystkich odcinkach, ale Ęlko na niekt rych budowano naprawdę: w większości były to działania pozorne. Anl miejscowa ludność,ani żoŁeierze rtie wiedzieli do korica, co i gdzie powstaje. Radziecka linia fortyfikacji r żniłasię od francuskiej. Była dużo głębsza i, co najważniejsze, uniemożliwiała manewr oskrzydlającyi rozciąg.ała się od BaĘku do samego Morza Czarnego. Miała powstrzymać natarcie piechoĘ' ale przede wszystkim czołg w nieprzyjaciela. otrzymała r wnież skuteczną oslonę przeciwlotniczą. Do jej budowy pr cz zbrojonego betonu uŻyto o$romi nych ilościstali pancernej i granitu sprowadzanego z Czerkaska L Zaporoża. Linia Stalina, w odr żnieniu od linii Maginota, nte znajdowała się na granicy, |ecz w głębi kraju . ozttaczało to, Że pierwsze salwy nieprzyjacielskich armat trafią w pustkę, nie wyrządzając Żadnej szkody. W razie nlespodziewanej napaści garnizony uzyskałyby ptzynaJmniej kilka dni na zajęcile pozycji obronnych i przygotowanie się do walki. Najeźdźcaprzed rozpoczęciem natarcia musiałby pokonać wielokilometrową strefę bezpieczeflstwa, liczne pola minowe i irrne niemiłe niespodzianki. Wysadzone mosty zrnwszaĘby go do forso_ wania dztesiątk w rzek i potok w' Jednym słowem, przed przystąpieniem do właściwejofensywy nieprzyjaciel poni słby bardzo powaŹne straty.

okresie pokoju

obszaroperacyinyFlotylliDniepua

skiej

5 R. Uma ski, Nabojeugchnbieżach, Moskwa 196o, s.35. 6 A.

Szebunin, Skolko namtprojdieno, Moskwa 1971, s. 58. 101

wtKToR suwoRow Strefa bezpieczertstwa miała nie tylko hamować tempo marszu agresora, ale też służyćza zasłonę dymną' jak mgła skrywająca na morzu zdradzieckąpułapkę g r lodowych. Nie znając dokładnej topografii linii Stalina, wr g m gł niespodziewanie natknąć się na gł wne siły radzieckie, znalleźć się pod ostrzałem artylerii' Atak z zaskoczenia napotkałby zaskakującą obronę. Linia Stalina r żmlła się teŻ od umocnieri na granicy Frarrcji tym, Że nie była linią ciągłąmiędzy poszczeg |nymi forĘrffkacjami zostawiono dośćszerokie przerw. W razie korieczrtości przejściamożna było zagrodzić po|ani minowymi izaporami inĄmiefin5rmi' ry$ując je dodatkowo wojskiem. Można teŻ było zostawić je odsłonięte, zachęcając niejako nieprzyjaciela do zaniechania frontalrrego ataku na rejony umocnione i wejścia klinem między forĘrffkacje. Gdyby wr g zdecydował się na ten marrewr' w wczas masy naclerających wojsk zostałyby rozbite na kilka oddzielrrych potok w, zkt ryc}:kaŻdy znalazłby się w osobnym ,korytarzu'' pod krzyżowym ostrzałem, mając zagrożnne flarrki, tyły i linie zaopatrzeniowe.

DII

l,)udowa trzymastu rejon w umocnionych na linii Stalina odbyła się ogromnym kosztem i wysiłkiem dw ch pierwszych pięciolatek. W r938 roku postanowiono dodatkowo wzmocnić fortyfikacje cięŻką artylerią i wybudować osiem kolejnych 'RU". W ciągu jednego roku wzniesiono ponad tysiąc betonowych schron w i bunkr w' Wtedy właśniepodpisano układ o nieagresji'..

Pakt Ribbentrop-Mołotow oznaczał, jak wiemy, początek II wojny światowej, ar umocześnie likwidację strefy buforowej między Niemcami i ZSRR. W zaistniałej sytuacji Stalin m gł jeszcze podjąć pewne kroki w celu zabezpieczenia zachodniej granicy i zagwarantowania neutralności Zwia7ku Radzieckiego w nadciągającej wojnie. Na przykład: _ rozkazać wzmocnić garnizorty w rejonach umocnionych na linii Stalina oraz zwiększyć produkcję i dostawy broni do wszystkich ,,RU"; r02

I'

I,()Doł.AMAcz

_ rozkazać młiększyć produkcję zakład w produkujących uzbrojenie obronne: dziaŁa i mirry przeciwpancerne; _ zrnobiizować całe zap|ecze, wszystkie rezerwy w celu przyśpieszenia budowy linii Stalina; - po ukoriczerilu budowy linii Stalina, jej wyposażeniu i uzbrojeniu rozpocząć niezwłoczlie wznoszenie drugiej r wnoległej linii obrony nad samą granicą; _ pr cz dw ch potężnych system w obronnych m gł kazać zbudować trzecią linię umocnieri, daleko pozallinią Stalina, naprzykład na wschodnim brzegu Dniepru; _ tozkazać Armii Czerwonej wykopać tysiące kilometr w okop w i row w przeciwczołgowych od BaĘku do Morza Czarnego, wykorzysĘąc rejony umocnione jako szkielet nowego systemu obronnego. Ale Stalin zadecydował inaczej' Jesienią 1939 roku wszystkie prace na linii Stalina zostały przerr9ya.ne.' Garnlzony stacjonujące w rejonach umocnionych zostały najpierw znaczrie zredukowane, po czym w og le rozwia7,ane. Radzieckie fabryki przerwały produkcję luzbrojenia i specjalnego wy1rosaŹenia do instalacji obronnych. ,,RU'' rozbrojono, a całą brori, amunicję, sprzęt obserwacfrny, środkiłącznościi kierowania ogniem zdano do magazyn w.8 Niekt re bunkry oddano kołchozolrl Ia rnagazyr:y, większośćzas)4p ano ziemią. Pr cz przerwania dostaw sprzętu do rejon w umocnionych, radziecki przemysł zbrojeniowy w chwili wybuchu wojny zaprzestał produkcji wielu typ w uzbrojenia obronnego, na przykład armat przeciwpancernych i armat dywizyjnych kalibru 76 mm' kt re teŻ rnożna było wykorzystać do zwa|czania czołg w.g Wyprodukowane armaĘ tego typu zaczęto wykorzysĘwać niezgodnie z przeznaczeniem, do innych rozwiapan ogniowych, na przykład niszczenia stanowisk ogniowych wroga w toku ofensywy wojsk radzieckich.to Nie tylko zanie7 W. Anfiłow, Biessmtertngj podtuig, Moskwa l97I, s' 35' 8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurna|". nr 9/196I' s. 12o. 9 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał". nr 7/t96l. s. 1o1; nr

s.12. 10

2/Ig63,

I. RosĘj: Posliednij prttoału Bterlinie, Moskwa 1983, s' 27'

103

LoDoŁAtllAcz

WIKTOR SUWOROW

chano produkcji rusznic przeciwpancernych, ale wyco-

fywano je teŻ zuzbrojenia Armii Czerwonej.t' Niszczono wszystko, co miało jakikolwiek zuriapek z obroną.

Mimo wszystko 26 czerwca l94o roku zapadładecyzja o budowie nowej linii umocnieflwzdłwż granicy z Niemcami.12 Sztabowcy nazwali ją ironicznie linią Mołotowa' Prace przeciąEały się - odwrotnie, niz demontaż na starej granicy _ i budowa nigdy nie została ukoriczona. Wiosną 1941 roku agonia linii Stalina osiągnęła sw j punkt Wytyczny. ,,Nie wiem jak przyszli historycy uzasadnią tę zbrodnię na naszym narodzie. Wsp łcześni pomijają ją całkowitym milczeniem; ja nie zrtam Żadnego wytłumaczenia. Rząd radziecki wydusił z ludzi miliardy rubli (według moich szacunk w co najmniej r2o mld)' po to by zbudować na zachodniej granicy niedostępne dla wroga fortyfikacje. Umocnienia ciągnęły się od rlrotza do morza. I oto wiosną l94L roku w przededniu wojny - na całej l.2oo-kilometrowej długościzagrzmiały eksplozje. PotęŻne żelbetonowe bunkry flankujące i p łkaponiery, stanowiska ogniowe, punkty obserwacfrne i dowodzeria - w sumie dziesięć tysięcy bojowych schron w - wysadzono w powietrze ra rozkaz samego Stalina".rs

TLlinia

III Stalina na starej granicy |eŻała w gruzach, linia Mołotowa na nowej granicy była tylko pobożnym Życzeniem. Po śmierci generalissimusa radzieccy generałowie i marszałkowie nie znajdowali sł w oburzenia. Marszałek Woronow pomstuje: ,'Jak mog}o nasze kierownictwo podjąć decyzję o likwidacji i rozbrojeniu rejon w umocnionych na starych granicach, jeżeli nie zbudowano nowych wzdłllŻ granicy z Lg39 roku?''.la Pozazdrościć tupetu! Woronow narzeka na ,,nasze kierownictwo", mi",,Wo.1enno-Istoriczeskij Ż:urnał'', nr '2 Anfiłow, op. cit., s. 162. r3 Grygorenko, op. cit.,

196I, s'

tol.

nika artyle rLi. Czyżby nie wiedział o zaniechaniu produkcji armat przeciwpancernych? Czyżby bez jego wiedzy rozbrajano i riszczorro bunkry na linii Stalina? Nawet sam spos b formułowania zarzutu odwraca uwagę od sedna problemu. Woronow usprawiedliwia samo zbur zenię linil Stalina, zarzuca tylko kierownictwu' Że uczy niono to przedwcześnie. Ęrtanie brztni inaczej: po co w og le było ją bvrzyć? Czy dwie linie umocnieri nie byłyby skuteczniejsze, niŻ jedna? Instalacji obronnych nigdy nie jest za wiele, a w określonychsytuacjach dodatkowe rowy łącznikowe, forty, schrony, pola minowe i zasieki mogą odegrać decydująqą rolę.

ZirnąI9lo roku Armia Czerwona kosztem ogromnych ofiar przełamała linię Mannerheima, Zmluszając Fin w do rokowari ze Stalinem i w efekcie do zrracznych ustępstw terytorialnych' A jak potoczyVby się losy tej kampanii, $dyby Armia Czerwona natknęła się na drugą linię fortyfikacji? . Wiosną 1940 roku armia hitlerowska okrąŹyła linię Maginota, wyszła na otwartą przestrzerl operacyjną i dla Francji był to koniec wojny. A gdyby Niemcy napotkali drugie pasmo umocnieri? Radzieccy historycy przedstawiali rozmaite kontrargumenty. Powiadają' że brakowało uzbrojenia i ekwipunku dla nowych rejon w umocrrionych, a zatem linię Stalina trzeba było rozbroić. Skoro tak, to d|aczego zamiast nakazać fabrykom zbrojeniowym zwiększyć pro'dukcję broni polecono im zaprzestać produkcji defensy$rnego uzbrojenia i ekwipunku?ls Rozbrajanie starej granicy rozpoczętojesienią 1939 roku, a demontowany sprzęt składowano w magaz)mach: nikt nie potrafił znaleźć właściwegozastosowania dla tak specyficznych typ w broni' Wszak linia Mołotowa nie istniała jeszcze nawet na papierze, decyzję o jej budowie podjęto dopiero 26 czerwca 1940 roku.

s. 141.

la Woronow, op. cit., s. 148.

l04

7/

mo że sam w owym czasie za|iczał się do ścisłegodo-

w dztwa Armii Czerwonej w stopniu generała pułkow-

t5 ,,Woprosy istorii",

nr 7, Moskwa 1970, s. 33.

r05

WIKTOR

STIWOROW

Argument o rzekomym przenoszeniu uzbrojenia linii na dnrgą jest nie do przyjęcia, i to z kilku powod w. Nowa linia obrony w por wnartitu z poprzednią była łaricuszkiem lekkich umocnieri, kt re nie moz jednej

gły wchłonąćtyle ciężkiego sprzętu. W Zachodnim Specjalnym okręgu Wojskow5rm, a więc na Białorusi, !vy-

budowano zaledwie 193 bunkry, podczas Edy na starych granicach rozbrojono 876 potężnych bastion w. W innych okręgach dysproporcje były jeszcze bardziej raŻące. W odeskim okręgu Wojskowym na starej granicy rozbrojono trzy potęŻne rejony umocnione, atymczaSem na nowych rubieżach zaczylaarIo dopiero wstępne prace budowlane' Słowem, aby uzbroić linię Mołotowa wystarczyłoby w zupełnościprzenieśćtylko drobną

częśćwyposażenia dawnych ,,RU''' Jeślinawet damy wiarę oficjalnym wfiaśnieniom, uzyskamy jedynie odpowied:Ź na pytanie' dlaczego rozbrojono linię Stalina. Nadal jednak nie wiemy, czemu miało sfużyć jej planowe rtiszczerie. PrzęcieŻ nikt nie przerzuci z miejsca na miejsce potężnych żelbetowych konstrukcji! Nawet niepozorny bunkier jest 35O-tonow5nn monolitem, wkopanym w ziemię po same annbtaztury i obłożonyrn granitow5rmi głazaml' dla spowodowania wczesnej eksplozji pocisku. Wszystko to pokrywa warstwa zierni, zkt rej wyrastają maskujące krzewy i drzewka. JeŻelî wyprowadzamy się z dobytkiem do innego domu' to jeszcze nie pow d, by wysadzać w powietrze oprszczafly bud5mek. Zolrl'ierz z karabinem i saperkąmoże się okopać i stawić czoło nacierającym wrogom' Ten sam Żołnierz zkarabinem lub cekaemem - ale siedzący w bunkrze, choćby uprzednio rozbrojon5rm, jest znacznie odporniejszy, bo dobrze osłonięty i zakamuflowany. A gdyby w bunkrach zasadziło się 17o dywizji pierwszego rzlltu?! W walkach obronnych wojsko zawsze musi mieć jakieśoparcie: rozbrojone forty Verdun, bastiony Brześcia,mury Stalingradu, nawet porzucone dwa lata wcześniej okopy pod Kurskiem' Ruiny starej fabryki, czy c}roćby XlX-wieczna cytadela mogą stać się riezdobytą twierdzą. 106

LoDoł,AMAcz

Linia Stalina, nawet rozbrojona, dawała Armii Czerwonej takie właśnieoparcie, pozvlalała stawić zażarĘ op r i - kto wie? - może nawet zatrzyrnać ofensywę. Rozbroj one bunkry, podziemne stanowiska dowodzenia i punkĘ opatrunkowe, betonowe rnagazyny,linie łącznościi kanalizacja, agregaty prądotw rcze.'. A|e pierwsz7r rzut strategiczny Armii Czerwonej zniszcz3lł |inię Stalina, po czyrn zosŁał wysłany za pr zedwojenną grarricę pa stwową ZSRR. Korzystając z aLibl jakie dawał komunikat TASS' w dniu 13 czerwca 1941 roku rozpoczęto przerzlcarl7e siedmiu armii dmgiego rzutu strategicznego do zachodnich rejon w kraju' Wszystko odbywało się w najściślejszej tajemnicy. Przybywające wojska r wnież wysyłano poza linię Stalina, rozbrojoną, zrtiszczortą i porzuconą.

n.u"#

li być nie ulepszana. Dlatego Żołoiierz wie, że co najmniej lo godzin dziennie ma poświęcićna kopanie row w łączIikowychi i okop w, nieza|eżrie od swojej pozycji' T\' dzien po tygodniu, miesiąc po miesiącu, caĘ rok poszerza i pogłębia rowy przeciwczołgowe, po pierwszym wykopanym okopie zabieta się za drugi' potem trzeci, piąty. Regulamin m wi o stałyrn i wytężonym doskonaleniu obrony, co oznacza, Że sytuacji ,,zadowa|ającej'' nie ma i być nie może. od zararia dziej w wszystkie armie znaly tę prostą regułę: nie ma zbędnych ani przestarza}ych instalacji obronrrych. Każda nowa foĄrfikacja sfuzy umocnieniu ju'ż lstniejącej. Linia Molotowa mogławięc uzupeŁeić linię stalina, ale nie mogłajej zastqlLć. Ąrmczasem nie była ani jej dopeheieniem, ani subsĘrtutem. Nowa nrbież obrorrna r imJJ;a się od poprzedniej zar wrrc Samyrn pomysłem, jak Iw szcze! łach. Wymierimy cztery najważniejsze r Żrice: - linię Mołotowa budowano tak' by przeciwnik ją widział; - Iinię Mołotowa wznoszono na drugorzędnych kierunkach operac$nych; r07

WIKTOR

STIWOROW

- linii Mołotowa nie chroniła strefa bezpieczeristwa, pola minowe ani żadne inne zapory inżyrrieq{ne; - nie wykorzystano istniejących możliwościdla jej wzmocnienia i roboty szły nieśpiesznie. Dzieje budowy linii Mołotowa są r wnie zagadkowe, jak historia zburzenia linii Stalina. W r94l roku pod Lwowem ześrodkowano ogromne masy wojsk. Drugie takie zgrupowanie znajdowało się na cyplu białostockim. Radzieccy marszałkowle tłumaczą dziś,że gł wnego uderzenia spodziewano się właśnie na Ukrainie, a na Białorusi natarcia oskrzydlającego. Skoro tak, to zgodnie z wsze|kąlogiką właśnietam, w najbardziej zagrożonych rejonach, powinny skoncentrować się wysiłki budowniczych linii Mołotowa. T}mczasem połowę środk w przezr:aczonych na budowę zamierzano wykorzystać... w Nadbałtyckim okręgu Wojskowym! Jedną czwartą środkw planowano uĘć na Białorusi, i zaledwie 9 procent na Ukrainie.'6 W świetle elementarnych kryteri w taktycznych wszystkie fortyfikacje linii Mołotowa budowano na drugorzędnych kierunkach operacffnych. Następny przykład. W rejonie BrzeŚcia stało sześć most w kolejowych i drogowych. W razie wybuchu wojny ośWarszawa-Brześć-Mi sk-Smolerisk-Moskwa nabierała kapitalnego znaczerlia, a mosty na graniczn1rm Bugu odgrywały pierwszoplanową rolę strategiczną. Właśniepod Brześciem budowano jeden z nowych rejon w umocnionych, ale bynajmniej nie tam, gdzie były mosty! Nowe fortyfikacje linii Molotowa konstruowano na samej granicy, dostosowując je do jej przebieg.u, bez jakiejkolwiek stresl bezpheczeftstwa. W razie napaścigar-

n7zony nie miały nawet czasl) by przygotować się do walki' Rubież obronna była płytka: stawiano tylko graniczne strażnice i bunkry, bez dnrgiej linii i bez jakiegokolwiek zap|ecza.l7 Nie było zasiek w, p l minowych, row w przeciwczołgowych' Nie było nawet kamuflażu. 16

t08

Na sieLDi.ero-zapadnomJrontTe,

LoDoł,AMACz

We władymirsko-wołyriskim rejonie umocnionym ,,spośrd 97 fortyfikacji tylko 5-7 przyssłpano ziemią, pozostałe były praktycznie odsłonięte''.18 Gdy po 50 latach przekraczamy radziecką granicę w rejonie Brześcia,widzimy stojące nad samym brzesilerr' Bugu klocki szarego betonu: to bunkry południowego szaflca brze' skiego ,,RU". Ni$dy nie zostały zamaskowane, i tak pozostały do dzlś.W przeciwieristwie do tajnej linii Stali_ na, wr g m gł spokojnie obserwować budowę i usytuowanie umocnieri, identyfikować poszczeg lne forty' określaćsektor ostrzału z kaŻdej ambrazury. Na tej podstawie m gł dokładnie opisać cały schemat ognia zaporowego. Wiedząc to wszystko Niemcom nie zostało nic innego, jak tylko wyznaczyć martwe strefy ostrzału, p.odczołgać się do bunkr w i pozatykać otwory strzelnicze workami z piachem. Uczynili to 22 czerwca 1941 roku. Marszałek Żukow dobrze wiedział, co m wi: 'Rubieże obronne rozbudowywane są zbyt blisko granicy' a poza tym mają niezwykle niedogodną konfigurację z punktu widzenia operacfrnego działania' m aszcza na cyplu białostockim. Umożliwia to nieprzffacielowi uderzenie oskrzydlające z rejonu Brześcia i Suwałk na Ęły f|aszego Zgrupowania białostockiego. Poza tym usytuowane na małej głębokościrejony umocnione nie są w stanie długo się bronić, ponieważ będą na vylot przestrzeliwane ogniem artylerii".le Skoro groziło uderzenie z kierunku Brześcia i Suwałk, czemu nie wykorzystano starych twierdz granicznych w Brześciu, Osowcu, Grodnie, Przemyślu' Kownie? Ani jedna nie ustępowała umocnieniom Verdun, a włączone w system obrony kraju, mogły wydatnie wzmocnić całą rubieŻ. Pr cz twierdz w tych samych rejonach znajdowały się inne' mniej potęŻne fortyfika_cje' na przykład bunkry flankujące, zkt ryc}:każdy m gł pomieścićkompanię wojska. Trzy metry zbrojonego betonu nad głową to za:wsze lepiej' niż nic. Co t8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 5 / 1976, s. 91.

Anfiłow, op' cit', s. 164.

\7 W. Zotow,

T

Moskwa 196g, s. 175.

'9 Żukow: op. cit.. s. 25 I.

r09

wrKToR sttwoRow więc zadecydował Gł wny Zarząd Wojsk Inżynieryjnych (GWIU)? ,,Szef GWIU zaproponował, by wykorzystać stare rosyjskie twierdze gran7czrle i utworzyć strefy zaporov/e. Ta propozycja nigdy nie została przyjęta. - Nie ma potrzeby - m wiono".2o W lutym roku l94l funkcję szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej objął G. Żukow. Był to najbardziej chyba utalentowany dow dca XX wieku. Choć miał już za sobą niejedną bitwę, jak rozgromienie japoriskiej 6. Armii nad Chałchyn-gołem, Żukow nie zaznał dotąd ani jednej porażki. Ale nawet on, mimo rńezaprzecza|nych zdolności'nie zaprowadził porządku na linii Mołotowa. Przeclwnie, prace inżynieryjne w niekt rych rejonach umocnionych, na przykład brzeskim, postanowiono prowadzić w drugiej kolejności.2l W radzieckim języku oficjalnym oztlacza to całkowite zamroŻerlie budowy. Ąrmczasem przeciwnik miał całkiem odmienne wyobraŻenię o sytuacji w brzeskim ,,RU''. Wiemy o tym w szczeg |ności z przech:wyconych dokument w LXVIII Korpusu Zrnotoryzowanego Wehrmachtu. Wynika z nich niezbicie' że Niemcy byli przekonani, iŻ w brzeskim 'RU'' trwają intensyrłme prace budowlane, i to na okrąqło: nocą,,Rosjanie budują swoje bunkry przy pełnym oŚwietleniu''. O eo tu chodzi? Czyżby radzieccy dow dcy postradali zmysły, oświetlając reflektorami (dla kamuflazu?) co noc nadgraniczne place budoĘ'u ! I jak należy rozumieć pracę na trzy zmiany w świetledecyzji o zawieszeniu rob t? CzyŻby to było na pokaz? Wszystko na to wskazuje' Marszałek Bagramian określiłbudowę linii Mołotowa jako ,,umyślnądemonstrację''. Generał pułkovrnik A. Sandałow przytacza w swych wspomnieniach słowa generała majora K. Puzyriewa, dow dcy brzeskiego ''RU": ,,Rzadko widzi się podciąganie umocnieri pod samą granlcę. Poprzednio budowaliśmy bunkry w pewnej odległościod granicy. Ale nie ma rady. Musimy kiero-

$

LoDoŁ'AMACz

wać się względami politycznymi, a nie Ęlko wojskow5rm1...".22

To kolejna zagadka: wojska radzieckie kryją się po lasach ,w obawie przed sprowokowaniem wojny". Jednocześnie opierając się na niejasnych przesłankach politycznych, uporczywie demonstrują przeciwnikowi intensyurne przygotowania obrorrne - nie dbając o moŻliwe powikłania dyplomatyczne czy militarne. I wreszcie ostatni element: linię Stalina i linię Mołotowa zaprojektował ten sam architekt - generał porucznik wojsk inż:ynieryjnych D. Karbyszew. Upada zatem tęza o niekompetencji tw rc w nowej rubieży obronnej. Jasne, Że linia Mołotowa wcale nie była ,,niewypałem'': wybudowano dokładnie takie umocnienia, o jakie chodziło SJalinowi i Zukowowi.

;ego generałowil zajmują się mniej więcej Ęm sam5rm' W latach 1932-1937 Niemcy wybudowali nad odrą potężne fortyfikacje, mające bronić Rzeszy przed napaścią ze wschodu. ByĘ to pierwszorzędne konstrukcje, świetniewkomponowane w otoczenie i starannie zakamuflowane. Po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow Wehrmacht ttLsza na wsch d, porzucając na za'wsze wspaniałe bastiony obronne na starej granicy. Niekt re z rlJch znalazły zastosowanie zastępcze. W rejonie Hochwaldu rozległy kompleks potężnych fortyfikacji został przekazarly dla potrzeb przemysłu Lotniczego: zainstalowano tam fabrykę silnik w'2s Po zajęciu zachodniej połowy Polski niemieckie wojska rozpoczęły budowę nowej linii umocnieil wzdhlŻ radzieckiej granicy, ale na... drugorzędnych kierunkach _operacfrnych. Nie chrontly ich pola minowe ani żadne Tnne przeszkody. Roboty prowadzono dzieri i noc, a ra22

20

Starinow, op. cit., s. 177. 2l Antiłow, op. cit., s. 166'

110

Sandałow, op. cit', s. 64.

'" C^ły kompleks zawierał dwadzieścia dwa 4-wieżowe forty, połączone 3O-kilometrowym chodnikiem podziemnym lprzyp. aut. l. 111

WIKTOR SUWOROW

dzieccy pogranicznicy obserwowali

i meldowali

z

oddali postępy

,,gdzie trzeba".za Intensyume prace zakof:r-

cąlły się dopiero w maju l94l roku. Niemcy zamierzali wybudować nad Sanem 80 bastion w; ukoriczy|i za|edwie L7. Były to odsłonięte' niezamaskowane konstrukcje, znacznie |Żejsze niż bunkry na starej granicy Rzeszy: zaledwie p łtorametrowe mury, 2OO-milimetrowe elementy opancerzenia. W nadodrzariskich rejonach umocnionych grubośćpancerzy osiągała nawet 35o mm. To samo po stronie radzieckiej. Pancerne osłony na linii Mołotowa (prawy brzeg Sanu) były dużo tŻejsze ni na linii Stalina. Przed laty miałem możnośćpor wnania radzieckich i niemieckich bunkr w po obu stronach rzeki. ByĘ b|iźniaczo podobne, żaden ekspert nie potrafiłby ich odr Żnić. Niemiecy dow dcy wznosili znacznje lŻejsze fortyfikacje, bowiem lie zamierzali trwać na nowych granicach. Trzeba teŻ więdzieć,, że pr cz umocnieri obronnych istnĘą fortyrikacje ofensywne. Każdy strateg rirn rozpocznie generalną ofensywę musi wpierw ześrodkowa gros swoich sił na ograniczonym odcinku frontu' Koncentracja armii na gł wnych kierunkach uderzenia automat5rcznie powoduje odsłonięcie kienrnk w drugorzędnych. Dlatego buduje się tam rejony umocnlone, kt re po^rIolą niewlelkim oddziałom osłonowym kompensować wycofanie gł wnych wojsk' Takie umocnienia buduje się na samej granicy, by ogniem działi cekaem w wspierały natarcie piechoty na pozycje nieprzyjaciela. Fortyfikacje nie powinny być gĘbokie, wszak nie sfużą do długotrwałej obrony. Nie warto otaczać ich zasiekami i polami minowyrni: stanowiłyby tylko zbędną przeszkodę podczas wymalszu grup uderzeniowych. Nie ma sensu budowa cofniętych bunkr w: skazałoby to ich załogl na bezczynrtość.Lepiej skupić wszystko na samej granicy. Wreszcie nie ma po co ich ukrywać: niech wr g widzi budowę nowych lrrstalacji i niech myśli'że to przygotowarria do obrony. 2a

LT2

Pograniczngje wojska..., op. cit., dok. nr 2A7 i 344.

oszukałem go, oszukałem Hitlera! Joachim von Ribbentrop składa podpis na pakcie o nieagresji

Adolf Hitler

lÓzef Wissarionowicz Stalin

Radzieckie czołgi lekkie BT-7 wkracza1ą do Lwowa, 22 września 1939 roku.

,'Braterstwo broni''

-

Brześ, 18 września 1939 roku

Generał Heinz Guderian i kombryg Siemion Kriwoszein przyjmują niemiecko-radziecką defiladę, Brześc,22 września 1939 roku.

Czołgi lekkie BT-5 na manewrach Kijowskiego okręgu Wojskowego, 1935 rok.

Czołg lekki BT-7 na defiladzie z okazji rocznicy Rewolucji Pażdziernikowej, 1939 rok.

,,Do woz w!'' - czołgi BT-5 na manewrach Moskiewskiego okręgtl Wojskowego, 1935 rok.

lon BT-7 (tu przygotowany do jazdy na kołach) jako jedyny miał rlkazję wypr bowac niemieckie autostrady podczas pr b zdobycz_ ttych czołgow w Kummersdorfie.

Juz w połowie lat 30. Związek Radziecki jako jedyny kraj na świecie rozporządzał potęŻnymi siłami powietrznodesantowymi, kt rych pokazowe ćwiczenia w 1935 roku (na zdjęciach) wzbudziły podziw wśrodnajwiększych potęg. W 1941 roku wszyscy uczestnicy wojny mieli juz wojska spadochronowe, ale Stalin, choć do propagandowego miliona spadochroniarzy wiele mu brakowało, jako jedyny rozporządzał flotą eks-bombowcow TB-3 pozwalającą na wysadzenie wielkiego desantu.

Tuż przed wybuchem wojny radzieckie lotnictwo wojskowe zaczęło otrzymywac dostawy nowoczesnych samolotow. Na zdjęciach (od gory) myśliwce Jak-1 i MiG-3 oraz ,,latający czołg" _ samolot szturmowy ll-2 w początkowej wersji bez stanowiska tylnego strzelca, ktore usunlęto na osobiste polecenie Stalina.

Generał armii Georgij Zukow miał w 1941 roku kierowac natarciami Frontu Południowego i Południowo-Zachodniego.

ZA )JCZYZNĘ, ZA Ho^/oR, ZA WoLNoŚcl (w. lwanow 1941

r

)

Porzucony transpoft czołgow cięzkich KW-1 zdobyty przez Niemcow na jednej z przygranicznych stacji kolejowych

Zeskoczone na platformach kolejowych radzieckie dywizje pancerne były bez Szans W starciu z niemieckimi czołgami.

Tysiące pojazdow, kt rych nie zdołano ewakuować znad granicy...

,..setki tysięcy Żołnierzy skazanych na niewolę, rozbite czołgi BT' kt rym nie dane było mknąć po niemieckich autostradach Przebudzenie ze snu o potędze było bolesne:..

LoDoł,AJrłAcz

I

:0'

E

Generałowie niemieccy opierali się na Ęch właśnie przesłankach. Podobnie postępował radziecki Sztab Generalny. W sierpniu 1939 roku Zttkow z powodzeniem stosował tę taktykę nad Chałchyn-gołem: ,,Za pomocą tych przedsięwzięć staraliśmy się wywołać u nieprzfraciela wrażenię, Że nie podejmujemy Żadnych przygotowari do działa zaczeprtych i całą uwagę skupiliśmy wyłącznie na rozbudowie obrony, i tylko obrony" ''u Żlkowowi udało się zmylić czujnośćJaponczyk w, kt rzy zostali niebawem rozgromieni niespodziewan5rm uderzeniem wojsk radzieckich. Radziecki generał postanowił powt rzyć ten zabieg, choć na większą skalę, nad granicą niemiecką. Ale t5rm razern manewT się nie powi dł. Niemieccy generałowie . nie dali się wywieśćw pole: znali się narzęczy nie gorzej niŻ Ż:ukow. Bitwa rrad Chałchyn-gołem została rozegrana 20 sierpnia 1939 roku' Dwa dni p źniej, 22 sierptia, kiedy w Moskwie toczyły się rozmowy Ribbentropa z Mołotowem, generał Hextz Guderian stan{ na czele BeJestigungsstab Pommern - Sztabu Fortyfikacyjnego Pomorze.'u Cel; uśpićczujność Polak w czysto defensywnymi przy$otowaniami, a r wnocześnie szybko zbudować względnle lekkie umocnienia na drugorzędnych kierunkach, by m c przerzucić zpozycji obronnych większość wojsk' potrzebnych do gł wnego uderzenia. Wiosną 194l roku Guderian zn w stana} na czele rob t fortyfikacyjnych, tyrn razem na grarricy z ZSRR...

_c

o

_o

ooN o)

N

'o' c

o

.q =

.o =

o E

z

.o N o N

o_ o)

c

o N

E o E

o

o) N

.o =

c = 'o-' o o

o

_c

o c N o

.a

c E

o

lć-

G -:< 'a9 .or o-ś OO) O-s lo .o) = :=> =( ;o) (')N

Eo v':

C

69 -=t EO =(J

'a=

.U)

ts

TVI Li.ri" Stalina

miała uniwersalny charakter: mogła być obronnąr.)bieżą kraju, albo punktem wyjściado ofens5rrłryr. Między poszczeg lnymi rejonami umocnionymi pozostawiono szerokie korytarze, by mogły tamtędy wymaszerować ruszające na Europę kolumny wojska. Ale kiedy granica przesunęła się o kilkaset kilome25

Żukow: op' cit', s.2I2.

26

H' Guderian,,,Wspomnienia żołfi.erza'', Warszawa

Lodołamacz

199

l,

s. 56.

tr3

WIKTOR STIWOROW

tr

w na zach d, linia utraciła wszelkie walory ofensyw-

ne. Z kolei Stalin nie myślało obronle, zwłaszcza po podplsaniu z Niemcamt paktu o nieagresji. Stąd pomysł rozbrojenia fortyflkacji na starej granicy. W czasie pokoJu korytarze między,RU'' wystarczały dla potrzeb militarnych i cywilrrych. ForĘrfikacje utrudniały jednak tajną koncentrację wielklch mas wojska' a w czasie wojny trniemożliwialy płynne zaopatrywanle armii w miliony ton amunicji, żywnościi paliwa, dowoŻonycłr - dla zmniejszenia ryzyka - tysiącami odrębnych dr g. Linia Stalina stawała się przeszkodą i jej los był przesądzony. Stąd decyzJa zniszczenia samych

umocnieri. Podobną sytuację rlrożna było zaobserwować po stronie niemieckiej, zresztą nie Ęlko na wschodzfue. Po mlycięskiej kampanll l94o roku we Francji |inia Zygfryda była bezuiryteczt7a - i została porzucona. Hitler nte m gł, rzecz jasrla, przyĘ)vszczać, Że za cztery lataprĄdzle mu slę bronlć na własnych granlcach. Niekt re fortyfikacje ptzekaz'ano bąuerom na magazyny ziemniak w. Inne, wyposażone w potężne pźrncerne włazy, po prostu zamknięto la cztery spusty' a ldedy znowu były potrzebne, okaz'ało się, ż;e klucze zostaĘ zgubhone.27 Wbrew temu, co się często sądzi, radzleccy l niemieccy generałowie nle bylt tgnorantami. Po prostu jednl i drudzy lderowall się strategią agresjl Kryteria są proste: umocnienia kt rych nte da stę wykorzystać w trakcle ofens1nłry sąbezuĘteczne. Dlatego nlszczyli je' by umożliwić atakuJącej armii roanrlnięcle szyk w, lub oddawali kołchoźnikom czy futrcrom.

I

lf Co to jest armia Rozdzial

osłonowa?

Wsftłczesna .ąrmia osłonousa" jest podstauą JurtdąmentąInej i domttąiqcej operacgjra-strategicznej koncetrrcji nag łe g o

t aktgunego ustąrgnięcia.

Jest usĘc jasne, że usp Łczesng de.Jensgtung termin .armin osłottotua" jest Ęlko WraDanem dla nie spodzlewaneg o oJensgwneg o uderzenln,, armti wtargnĘcin",l

W

I

.,r.opejskiej częściZSRR było pię okręg w wojskowych granLczących z sąsiednimi paristwami. ZgruPowane tam jednostkl, a takŻe trz5r floty RKKF - Flota P łnocna, BałĘcka i Czarnomorska - stanowiły pienilazy rzut strate$iczny radzieckich sił zbrojnych' W latach trzydziestych stacJonuJące w okręgach wojsko27

E. K, Mallory, A. Ottar: Arcttltecture oJ Aggrcssion, Wallop 1973,

s. 123.

.

raaalorĘuąI7gą, wyd. Wojskowej -| Probliemg strategiczeskouo M. Frunzego, Moskwa 1935. Podkieślenta

Akademii RKKA lm. autor w.

115

WIKTOR STIWOROW

LoDoł,AllfiAcz

Oficjalna radziecka historiografia usilnie wmawia nam, Że formowanie armii nastąriło jl:Ż po wybuchu II wojny światowej. Istnieje jednak niemało dowod w pokazujących, że odbyło się to dtużo wcześniej' Nawet niekt re radzieckie źr dła potwierdzają, Że proces formowania armii poprzedzał podpisanie radziecko-niemieckiego paktu. Wiadomo na przykład, że 4. i 6. Arrnia istniały już w sierpniu roku 1939, Że 5. Armia została sformowana przed lipcem tegoż roku' a 1o. i 12. Armia _ przed' l września l939 roku. Wszystkie armie wkr tce po utworzeniu brały udział w operacjach wojskowych. Siedem armii rozmieszczonych na Białorusi i Ukrainie wczestniczyło w,,wyzwalani1r'' wschodniej Polski. Trzy pozostałe, zgrupowaIle w pobliżu Finlandii, ,,pomagały firiskiemu narodowi zrzucić jarzmo ciemiężc w'', a kiedy znalazły się w opałach' utworzono kolejne armie: l3., 14. i 15. Po zakortczeniu Wojny Zirnowej cztery arnrie raptem zniknęły, wszelki słuch o nlch Zagirr{. Ale nie na dfugo. Niebawem l5. A pojawia się na Dalekim Wschodzie,

taktyczne nie przekraczały rozmiar w dy^rłiązki wizji i korpus w. Podczas wojny domowej istniały armie, lecz po wojnie l)zrLano, że są to zbyt duże zuriapki, by je utrzymywać w czasie pokoju, i zostały rozformowane. W 1938 roku postanowiono sformować na Dalekim Wschodzie I. i2. Armię. Wynikało to ze stale pogarszających się stosunk w z Japonią przewlekłe animozje nierzadko przeradzały się w regularne starcia z tdziałerr' znaczrtych sił obu walczących stron. Z ko|ę1w europejskiej częściZSRR nic nie skłaniało Stalina do tworzenia armii: ani dojścieHitlera do władzy, anlkonfllkt w Hiszpanii (gdzie radz1eccy komuniści bezpośrednioangażowali się w walkę z niemieckimi i włoskimi faszystami), ani nawet hitlerowski Anschluss Austrii i okrojenie Czechosłowacji' TJrmczasem Wielka Czystka dobiegła korica' Na początkll 1939 roku Zwiapek Radziecki otworzył nowy rozdział swojej historii. Zapoczątkował go referat Stalina na )(VIII zjeździe partii, wedhrg Ribbentropa ,'przy1ęty ze zrozurniertiem" w Berlinie. I nie bez powodu. Radziecka polityka Zagrar:iczr.a gwałtownie zmienia kurs. Francja i Wielka Brytania zostają publicznie wzfla;rę za podżegaczy wojennych. Stalin nie wyciąga jeszcze ręki do Hitlera, niemniej radziecka dyplomacja daje jasno do zrozumienia, że jeśliHitler wyciągnie dło , to nie zostanie ona odtrącona' Tak prezentowała się widoczna strona nowej radzieckiej polityki. Ale była też strona niewidoczna: w 1939 roku ZSRR rozpocza] formowanie armii w europejskiej częściswego terytorium' Choćby Ze względ w geograflcznyc}e trudno zakładać, że miano ic}luŻyć przeciwAnglii i Francji' Mogły być wymierzolue tylko w III Rzeszę' z kt rąprowadzono r wnoczesne zakulisowe pertraktacje w sprawie wzajemne$o zbliŻenia' Radzieckie dow dztwo nie traciło czasu. Na Białorusi utworzono 3. i 4. Armię, na Ukrainie - 5. i 6' Trzy armie - 7.,8. i 9. - stanęły przy grar:lcy z Finlandią. W następnych miesiącach powstają nowe zwia7,ki operacyjne: 10. i 11. Armia na Białorusi' 12. na Ukrainie. w1uch

8. A odnajduje się w pobliżu granicy paristw baĘckich' a 9. A materializuje się na granicy z Rumunią. Wkr tce po tych przemieszczeniach Moskwa postanawia zadośćuczynić,'prośbombratnich lud w pracujących'' : dzielni r adzieccy ŻoŁnierze',wyzw a|ają' Estonię, Litwę' Łotwę, Besarabię, P łnocną Bukowinę. Potem 9. i 13. Armia zrrikają, gotowe znowu pojawić się, gdy-

by zaszła taka konieczność.Co też nastąpi w odpowiednim czasie. Choć ustały już walki' a triumfalne marsze wyzwolericze dobiegły ko ca' ani jedna armia nie została rozformowana. Stalin postanowił je zachować nie licząc się

zkosztami. Tego jeszcze w dziejach ZSRR nie było. Dotychczas armie tworzono tylko w czasie wojen i dla wojen. Ale Zwia7ek Radziecki ,':wynxlollł" już wszystkich swoich sąsiad w. Pozostały tylko Niemcy' I właśniew tym momencie proces formowania nowych armii uległ gwałtownemu nasiieniu. LL7

116 I

J__

WTKTOR SttWORoW

n

W "".'-"u 1940 roku na Zabajkalu powstają dwie 16. A rozlokowano w taki spos b, aby moŻnowe armie. na ją było w kaŻdej chwili przerzucić na zach d' Natomiast sformowanle 17. A było wydarzeniem wielce znaczącym. Nawet podczas wojny domowej i dramatycznych walk o przetrwanie komunŻmu, liczba bolszewickich armii nigdy nie przekroczyła szeslastu. Pojawienie się siedemnastej armii oznaczało, że ZSRR - w czasie pokoju i lnie zagroŻony napaścią_ przekracza stopieri militaryzacjl, jak1 zdołał osiągnąć Ęlko Jeden raz' i to w warunkac}e zaŻartej wojny wewnętrznej. Radzieckie kieroumictwo doskonale rozumlało, Że utworzenie armti z numerem 17. oznaczaptzekroczerńe pewnego Rubikonu, co prawda widocznego tylko dla wtajemniczonych' Jeszcze dwa lata wcześniejparistwo nie mogło sobie pozwollć na utrzymanie choćby jednego zwięk:u operacyjnego takiego jak armia. W l94o roku istniało już siedemnaście armii, stworzonych kosztem maks5rmalnego wykorzystania wszystkich rezerw, przy pełnej mobilŻacji flzycznego i duchowego potencjafu ludności. W sferze budowania potęgi militarnej Zwia7ek Radziecki przekroczył poziom kryĘczny. od tej chwili kraj rozwijał się w zupełnie nowych' nieznanych dotąd warunkach. Proces tworzenia 17. Armii był otocmny najściślejszą tajemnicą paristwową. Stalin ucąrnił co w jego mocy, by ten sekret nie przedostał się na Zach d ani nie dotarł do wiadomości publicznej w samyTn Zwia4ku Radzleckim' Rozkaz o formowaniu 17. Azostal. podpisany pr"'ez marszałka Timoszenkę w dniu 2L człnłłca1940 roku. Nazajutz radzieckie radio nadało komunikatTA'SS, dementujący pogłoski o rozbudowie radzieckiej potęgi militarnej.2 Autorem komunikatu TASS był sam Stalin. Ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg bezbłędnle rozpoznaŁ pi ro genseka i oznajmił to Mołotowowi' kt ry nawet nie uznał za stosowne zaprzeczyi. 2 Rozkaz nr 4 ludowego komisarza obrony ZSRR'

118

Itl' I'

LODOT.AMACZ

Stalin po raz kolejny zastosował swoją ulubioną taktykę. Polegała ona na przy1risywaniu przeciurrrikom sł w kt rych nigdy nie wypowiadali, by demaskować ich kłamstwa' ''Chodzą shrchy - głosi komunikat _ że na

grarricy litewsko-niemieckiej skoncentrowano ze lOO, albo i l5o radzieckich dywizji..." Przeglądałem wczesną prasę brytffską francuską i amerykariską i nigdzle nie znalazłem danych choćby zbl.tżonyc}r do Ęch, kt re cytował komunikat TASS. Tak więc prąpisawsTy zachodniej prasie to, czego nigdy nie pisała, Stalin bez trudu obala wymyślone kalumnie i przechodzi do sedna: ,,W odpowiedzialnych kołach radzleckich panuJe przekonanile, że propagatorzy tych tl7edorzecznych po$łosek mają na uwadze batdzo określony cel - pragną rzucić cier1 na stosunki radziecko-niemieckie. Lecz ci panowte biorą własne Życzenla za rzeczfistość.Najwidoczniej nie są zdolni zrozumieć tego oczywistego faktu' że dobrosąpiedzkich stosunk w, jakle powstały mlędzy ZSRR a Niemcami w wyniku zawarcla paktu o nieagresji' nie zdoŁajązachwlać Żadne pogłoski ani nieudolna propaganda".s Stalinowski komunikat za'wierał źdźbłoprawdy: potęŻne radzleckie miapki taktyczne i operacyjne nie formowały się na granicy litewsko-niemieckiej' lecz w głębi kraju, z dalâ od wścibskich oczu' Pewnego dnia, pod osłoną irrnego (r wnie kłamliwego) komunikatu TASS' pojawią się na niemieckiej granicy.

T (Jest

ocz5rwiste,

III

że arm7e przełomu lat trzydziestych

l czterdziesĘch były na znacznie wyŻsrympoziomile, ntż armie z okresu wojny domowej, zar wtlo pod względem zdolnościmanewTowej' jak sprzętu, mocy ogniowej, bojowej i uderzeniowej. Zaraz po powstaniu Zwiag,ktt Radzieckiego sily bolszewickie byĘ rozrzucone w sześciu r żnych strefach; obecnie ześrodkowano je w dw ch' i to w bardzo szcze3

'Prawda", 23 czerwca 1940.

119

wrKToR suwoRow

g lny spos b: przeciw Japonii, z kt rą trwał nieprzerwany konflikt, wystawiono pięć armii; przeciur Nlemcolm, Z kt rymi zawarto pakt o nieagresji - dwanaście. Ale na tym nie koniec. Trwa dynarniczny proces formowania nowych młiapk w operacyjnych. W lipcu 1940 roku na niemieckiej granicy powstaje kolejna... 26. Armia. Skąd raptem taki numer? Moskwa zawsze rygorystyczrlie przestrzegała kolejności, a następnym numerem powinien być r8. Pr Żno by szukać odpowiedzi w pracach radzieckich marszałk w i komunistycznych dziejopisarzy. Natomiast gdy przestudĘe się uważnie proces tworzenia armii, to historia sama da nam odpowiedŹ. W 1940 roku wbrew pozorom wcale nie naruszono kolejności, po prostu nowym armiom przyznafio numery od 18 do 28. Po wystawieniu pięciu armii przeciwko Japonii i dwrrnastu armii przeciw Niemcom i ich sojusznikom, radzieckie kierownictwo podjęło decyzję o utworzeniu dalszych jedenastu armii: jednej przeciw Japonii, dziesięciu przeciwko Rzeszy. 26. Armia na|eŻała do tej ogromnej serii. Powstawała w pobliżu granicy i jako pierwsza była gotowa do działari. Pozostałe znajdowały się na rdŻnyc}: etapach formowania, wiadomo jednak, Że zostały utworzone przed 22 czerwca 1941 roku. W maju 1941 roku 23. i 27. Armia pojawiają się w zachodnich okręgach wojskowych' Ich obecnośćokryta jest ścisłątajemnicą' R wnież w maju wyłania się z mroku ar:an:ra nam 13. A. Kilka Ęgodni p źniej wypływa kolejna, 9. A. 13 czenilłca 194l roku, w dniu nadania komunikatu TASS' zmateializowały się wszystkie pozostałe: 18,, I9.' 2o., 2l.' 22., 24.' 25. (dalekowschodnia) i 28. Pojawienie się tych armii w połowie 194l roku wiericzy proces ich formowania' A kiedy został zapoczątkowany? O tym oficjalna radziecka historia milczy. Nie bez powodu: ujawnienie dat ukazałoby całą perfidię stalinowskiej gry. Dop ki Hitler uchodził za wtoga, dop ty poziom radzieckich sił zbrojnych nie przekraczał granic r20

LoDoł,AMACz zdrowego rozsądku. W momencie rozbioru Polski, kiedy

radzieckie

i

niemieckie jednostki stanęły twarzą

w Bvatz, Stalinowi starczało siedem do dwunastu armii na zachodniej granicy ZSRR. Ale gdy tylko Hitler odwr cił się do Stalina plecaml, atakując Danię, Norwegię' Belgię' Holandię, Francję i planując inwazję Wielkiej Brytanii, gdy stły Wehrmachtu na Wschodzie były słabe, Jak nigdy - właśniewtedy Stalin wydał rozkaz natychmiastowe$o formowania następnych wielkich złłiapk w operac51'nych. Im bardziej oddalaĘ się na zach d, p łnoc i południe niemieckie dyvizje' tym więcej radziecklch armii pojawiało się na linii demarkacyjnej. Dodajmy' że Stalin zarządził ich formowanie jeszcze przed słynn5rmi ,,ostrzeżeliami Churchilla'' i na długo przedpowstaniem planu,,Barbarossa".

DIV l odstawę radzieckiej

strategii stanowiła teoria ,,głębokiej operacji''. Teoria ta za|ęcała zadawanie niespodziewanych i głębokich uderzeri w najsłabsze miejsca obrony przeciwnika. R wnocześnie z teorią,,głębokich operacji"zrodziłosiępojęcie,'armiiuderzeniowej gtrumentu' umożliwiaj ącego j ej przeprowadzenie. Armie uderzeniowe formowano do zadani ofensywnych.a Składałysię z potężnej artylerii i piechoty, słuŻącej do przełamywania obrony przeciwnika, otaz potężnej ptęścipancernej - jeden-dwa korpusy zrnec}:ânizowane po 5oo czołg w każdy - do wykonania druzgocącego uderzenia w głąb.

Radziecka doktryna ''głębokiej operacjl'' zat umo jak i w praktycznych szczeg łach do złwdzenia przy1rominała niemie cką konc ep cj ę''woj ny błys kawiczneJ'''_ Dla przeprowadzenia Blttzkrtegu r wnież stworzow teorii,

no specjalny zllriapek;grupę pancerną. Podczas kampanll we Francji użyto trzech grup pancernych, a na froncle wschodnim czterech. KaŻda z r:ic}: |iczyła 600-r.ooo czołg w (czasem nawet 1.25o)' a takŻe zna4 Sou:ietskajaWojennajaEncgkłopiedljo,

op' cit', t. 1, s. 256.

r21

WIKTOR SUWOROW

czne siły artylerii i piechoty, służąceprzełamywaniu linii obrony. R żnica między radziecką i niemiecką machiną wo-

jenną polegała na tym, że w Niemczech wszystko nazywano zgodnie ze stanem faktycznym: armie polowe miały własną numerację' a grupy pancerne - odrębną. Z ko|ei w ZSRR początkowo armie uderzeniowe istniały tylko na papierze, potem powstały naprawdę, ale formalnie nie otrzymały nazwy,,armia uderzeniowa". Określenieto po raz pierwszy pojawia się oficjalnie po 22 czerwca 194 I roku. Do tego momentu wszystkie radzieckie armie miały ujednolicony system numeracji i trudno je było odr Żrnć.' Sprzyjało to dezinformacji, zar wrlo wtedy jak i dziś' W Niemczech hitlerowskich gł wne narzędzia agresji - grupy pancerne - były jawne, podczas gdy w Armii Czerwonej były one niemal niedostrze$alne. Co bynajmniej llje oznacza skłonnościpacyfistycznych,lecz tylko wysoki stopierl utajnienia. Na pierwszy rzut oka wszystkie arfnie radzieckie były do siebie podobne: jak żołnierskamasa. Ale wystarczyło przyjrzeć się im z bliska, by dostrzec r żnice . Przygotowując się do ',wyzwalania'' Finlandii dow dztwo rozśrodkowało kilka armii. Jesienią 1939 roku skład przyszłego frontu przedstawiał się następująco (w kolejnoŚci z p łr;.ocy na południe): - |4. Armia: żadnych korpus w, dwie dywŻje piechoty; - 9. Armia: żadnych korpus w, trry dywtzje piechoty; - 8. Armia: żadnych korpus w, cztery dywizje piechoty;

- 7. Armia: X Korpus Pancerny (66o czołg w)' trzy brygady pancerne (po 33o czołg w), x' xIX' XXXIV i L Korpus Piechoty (po trzy dywizje na korpus), samodzielna brygada' jedenaście samodzielnych pułk w artylerii (niezaleŻrie od artylerii będącej częściąskładową poszczeg lnych korpus w i dywizji), liczne samodzielne bataliony czołg w i artylerii, wreszcie armijne eskadry lotnictwa. Mimo Że 7. Arrnianie r żniłasię nazwą od sąsiednich, to widać wyraźnie, że pod względem |Iczby czoŁg w i arL22

LoDoł'ArrłACz

tylerii wielokrotnie przewyższała siłę bojową trzech pozostałych. Dodajmy, że na jej czele stał K. Mierieckow, faworyt Stalina i dow dca Lenlngradzkiego okręgu Wojskowego. Wkr tce Mierieckow został mianowany szefem Sztabu Generalnego, a niedlu$o po tym otrzytnał awans na stopieri marszałka Zwiapku Radzieckiego. Cała kadra oficerska 7. Armii składałasię z najbardziej obiecuJących dow dc w. Na przykład sztabem artylerii kierował L' Goworow, także prz7lszły rtarszałek ZSRR. MĘsce dyslokacji 7. Armii r wnieŻ nie było przypadkowe' Właśniew Ęrm rejonie ,'fir1ska soldateska'' rozpocz$a niebawem ,,zbrojne prowokacje'' i otrąrmała ,,uderzenie odwetowe''. Natomiast tan, gdzie stacjonowały słabsze armie (na dobrą sprawę tylko korpusy armijne)' ''firiska soldateska'' nie zdecydowała się na działarna 7AczeF)T|e. Jak widać, otganlzację radzieckich sił zbrojnych cechowała wyjątkowa elastyczność. Proste dołączenie kilku korpus w czyrriło ze zwykłej armii armię uderzeniową. R wnie sprawnie moŻnabyło przywr cić stan pierwotny. 7. Armia jest tego przykladem: najsilniejsza w 1940 roku, rok p żrnej l1czyła zaledwie cztery dpvŻje plechoty, stając się najsłabszyrn zwiapkiem operacfinym Armii Czerwonej. Aby w pełn1 zrozllmieć sens wydatz-efi nad radziecko-nlemiecką granicą' należałoby wyraźrne określić,kt re armie zaliczarny do zvłyczajnych, a kt re do uderzenlolvych' R żnica jest prosta: te ostatnie dysponowały własnym korpusem zmechanizowanym o zupeheie nowej organizacji' w skład kt rego wchodziło, w myślregulaminu' 1.031 czoĘ w. Posiadając taki korpus zllyczajna armla dor wnywała - lub nawet przewyŻszala - swoją mocą uderzeniową dowolną grupę pancerną Wehrmachtu. I tu odkrywamy rzecz zdumiewającą: w dniu 2l czerwca 1941 roku wszystkie radzieckie armie rozfiieszczone wzdłrrżgranicy z Niemcami i Rumunią- a nawet 23. Armla nad granicą fir1ską - odpowiadały powyższym kryterlom: były to armie uderzeniowe. w r94r roku Niemcy dysponowały potężnymi siłami agresji' ale Zwia3ek Radziecki w niczym im nie ustępoL23

lWIKTOR STIWOROW

wał. R żnice sprowadzały się do nazewnictwa, no i ilości:Hitler rrrial cztery grupy pancerne, Stalin - szesnaściearmii uderzeniowych. SĘszę głosy sprzeciwu: przec1eŻ rie wszystkie korpusy zmechanizowane były w pełni v,lyposaŻone w czołgi! To prawda. Lecz skoro Zarnierzamy oceniać prawdziwe intencje Stalina' musimy uwzględnić nie tylko jego oslągnięcia, lecz r wnież projekty kt rych nie zdołał zrealizować. Niemiecka lrrwazja ptzerlxlała radziecki wysiłek zbroj eniowy, udaremniając sformowanie ogromnej liczby armii uderzeniowych. Sam szkielet tej machiny piekielnej był juŻ gotowy, trwał tylko proces jej kompletowania i dostrajania. W tym momencie Hitler uznał, Że dalsze czekanie byłoby r wnoznacztae Z salnob jstwem.

v

latach dwudziestych radzleccy eksperci często

używali określenia ,,armia wtargnlęcia''. Termin ten nie brzrniaŁ zbyt dyplomaĘcznie, młłaszczawobec paristw ościerrnych, z kt rym1 Moskwa starała się utrzymać normalne stosunki' Dlatego w latach trzydziesĘch zastąpiono go nazwąmniej raŻącą- ,,armia uderzeniowa''. Źr dła radzieckie zastrzegają się, że była to operacja czysto lingwistyczna: .armia wtargnięcia'' i .armia uderzeniowa' oznacza dokładnie to samo.5 Przed 22 czerwca 1941 roku dla utrzymania tajemnicy nie używano nawet tej złagodzonej nazwy. Radzieccy generałowie w rozmowach posfugiwali się umownym określenlem,,armia osłonowa".6 W początkowym okresie wojny,,armie osł,onowe" miały ubezpieczać rnobi|izację w rejonach nadgranicznych, 5

',Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr

lo/l963, s. 3l.

6 Komunistyczny ża:rgolf zawiera niemało zsłtot w typu ,,kampania wyzllło|eircza", .kontratak'', ,,przejęcie inicjatywy strategicznej", kt re

i

wojnę z zaskoczenia. Każde jnym dnie: to, co widoczne służytemu, co chce się ukryć. Wielka szkoda, że niekt fzy historycy _ umyślnie' albo przez Lgn.orancję - posługują się radziecką terminologią wojskową bez objaśniania jej właściwegozrraczenialprzyp. oznaczają odpowiednio agresję' atak

z tych określefrprąrpomina walizkę o podw

tłum'].

r24

LoDoŁAI[Acz

następnie rozw'inięcie gł wnych slł Armii Czer-wonej l lch wkraczanie do walki. Ale ,,osłona'' nie miała wiele wsp lnego z klasycznie pojmowaną obroną' Już 20 kwietnia 1932 roku Rewolucfrna Rada Wojenna ZSRR (Reu:taojensowiet) prz5rjęła postanowienie, że w czasie pokoju rejony przygrarnczne mają zostać obsadzone przez si|ne mł7apki wojsk szybkich' W pierwszej fazie ewentualnego konfliktu ''armle oslonowe'' mająza zadanie wedrzeć się na terytorium nieprzyjaciela, pokrzyŻować' plany mobilizacyjne, przechwycić rezerwyr strategiczne wroga i utrzymać kluczowe przycz łkl NajwyŻsze czyrrniki polityczne i wojskowe :uzrrały, że takie właśniedzlaŁania zagwarantują skuteczną osłonę mobillzacji w sam5rn Zwiapku Radzieckim. W lipcu 1939 roku nowatorska doktryna znaJazła zastosowanie praktyczne: wzdhlż całej zachodniej granicy zsRR rozpoczęto formowanie ,'armii osłonowych''. Aby uniknąć pułapki radzieckiego pustosłowia, termin ,,osłonowych'' na|eŻałoby za każdym razem ujmować w cudzysł w i prz)pominać, że oslona miała być przeprowadzana drogą inwazji. Dlatego proponuję określenle r wnoznaczne, a d:użo prostsze: armia wtargpięcia. Wśrd zułyczajnych armii wtargnięcia zdarzaĘ się też Bzczeg lnć. Do takich na|eŻały bez wątpienia 6., 9. i 10. fumia. Każda z nich |Iczyła rne tzy, lecz sześćkorpus w: dwa zmechanizowane, jeden kawalerSl'ski i trzy korpusy piechoĘ. Armie te stacjonowały na samej granlcy i posiadały ultranowoczesne uzbrojenie. Na przykład VI Korpus Zmecharizowany wchodzący w skład 1o' Armii mLał opr cz starych czołg w dodatkowo 452 czołgi rednie T-34 i c1ęŻkie I(W, a IV Korpus Znrccharllzowany 6. Armii dysponował 460 takimi czołgami. DywŻje lot,nlctwa przydzielone do tych armii były w5posażone w setki najnowszych masz5m: Jak-l, MiG-3, Ił-2 iPę-2. Pb całkowitym skompletowaniu kaŻda z Ędn trzech armii powinna była liczyć 2.35o- czołg w,698 samochod w pancernych, ponad 4.ooo armat intoździlerzy, z E rą 25o.ooo żoŁnierzy i oficer w. Pr cz składu podstawowego każda z nich miała otrzyrnać dodatkowo Io-Lz pułk w artylerii ciężkiej, jednostkl NKWD i inne. r25

T

wtKTOR SttwoRow Nle wiem, jak nazywać te rriezwykłe zułiaąkloperacyjne. Jeślibędziemy używali lch formalnych nazw, a wlęc 6., 9. i lo. Armia, to wpadniemy w pułapkę zastawioną

'ii}:."T$l"g; w pobltżu granicy. Wystarczyło zatem włączyćje w skład z'łłyczajnych armii, by przekształcić je w armie supenrderzeniowe a wszystko tobez zmlany naz\tvy i numeru.

choty) o szumnej naz.rt/Le,,armia". Po zakonczeniu wojny

z Finlandią 9. Armia zniknęła, wyłoniłasię w innym

miejscu, znow'u zniknęła _ by wreszcie pojawić się na dobre pod osłoną komunikatu TASS z |3 czerwca' 2| czerwca l94l roku nie była jeszczew pełnt skompletowana, stanowiła nie dokorlczony szkielet najpotężniejszeJ armii świata.W jej skład wchodziło sześćkorpus w, w tym dwa zmechanizowane i jeden korpus kawalerii - Ęcznie siedemnaście dywizJi: cztery pźrncerne' dwie zmotoryzowane, siedem dywizji piechoty, dwie kawalerii I dwie dYwizJe lotnictwa. 9. Armia była więc podobna do innych armii superuderzeniowych' ale planowano włączenie do niej dodatkowo )o(VII Korpusu Zrnechanzowanego generała majora L Pletrowa. Korpus utworzono w T[rrkiestanle; przed' zakoilczeniem formowarria został w ścisłejtajemnicy przet^)cony na zach d. Po włączeniu korpusu w skład 9. Armii, Iiczyła ona dwadzieścia dywizji' z czego 6 pancernych: łączn1e 3.341 czoŁg w, a więc mniej L26

LoDoł,AJuAcz

więcej tyle samo, ile posiadał caĘ Wehrmacht, Ly|e Że dużo lepszej jakości. Generał pułkownik Biełow (w wczas generał major, dow dca II Korpusu Kawalerii 9. Armii) utrzymuje, Że nawet kawaleria miała otrrymać czoł-

g1TĄ4'? Na czę|e tej superarmll stał generał pułkownik. W owym czasie był to bardzo wysoki stopieri. W całej Armii Czerwonej było ich zaledwie ośmiu;w wojskaeh pancernych, NKWD, lotnictwie - ani jednego. Trzydzieściradzieckich armii znajdowało się pod rozkazami Ęenerał w major w lub generał' w porucznik w. Lecz 9. Armia była wyjątkowa. Skupiła się tam elita najlepiej zapowiadających się oficer w i generał w, w tym trzech ptzyszłych marszałk w ZSRR (R. Maltrrowski, M. Zacharow, N. Kryłow)' przyszĘ marszałek lotnictwa, trzykrotny Bohater Zwiapku Radzieckiego A. Pokryszkn, przyszll generałowie armii I. Pietrow' I. Pawłowski i P. Łaszczenko oraz wielu innych utalentowanych i zuchwałych dow dc w, jak choćby 28{etni generał major Wws A. osipienko. Trudno było oprzeć się wrażeniu, Że e'zyJaśtroskliwa ręka starannie wyselekcjonowała najlepszych i najbardziej utalentowanych radzleckich do-

wdcw.

Gdzie stacJonowała ta niemłykła armia? oto koleJne zaskakujące odkrycte: w plerwszeJ połrowle czerwca 1941 roku w Zwiry,ku Radziecklm formowała się naJpotęŻnlejsza armia świata, lecz bynajmniej nie na granicy z Nlemcamll Mamy więc kolejny dow d na to, Że glgantyczny wzrost radzieckiej potęgi militarnej przy zachodnlch granicach nie był spowodowany zagroŻen7em niemleckim, |ecz czyrnśzupetnie innym. Dyslokacja 9. Armll nle pozostawia clenla wątpliwoścl. Armia pojawiła slę niespodziewanle w czennlcu 1940 roku w poblDu... rumu sktej grantcy. Nie był to już dnrgorzędny nniryek operacfny, ale armia uderzeniowa z prawdz|wego zdarzenia. Trwały ostatrrie prnJgotowanla do zajęcia Besarabii Iźr dła radzieckie wskazuJą że ,,9, Armię reaktyr'owano specjalnie dla wykonania 7

'Wojenno-IstoriczeskiJ

Żturnral",

nr 11/1959' s.

66.

r27

wrKToR sttwoRow tego ważnego zadan1a".8 Weszła w skład dowodzonego przez Zrukowa Frontu Pofudniowego, pełniąc funkcję kluczowej armii rzutu czołowego. Jej szkolenie powierzołno najbardziej walecznym t doświadczolly'm dow dcom, a w przededniu ,,marszu wyzwole czego- generalnej inspekcji dokonał dopiero co Wypuszczony z łagru Konstanty Rokossowski. Interwencja nie potrwała długo. Armia zniknęła niebawem, by ponownie wynurzyć się po roku w Ęm samym miejscu, gdzie zakonczyła swoją ,,kampanię wymlolenczą'. Ale była to jt-tż armia supenrderzenlowa' Czemu mlała shlĘĆ? Obronie granic? Przecież po stronie rumu skiej nie było prawie żadnych wojsk. Zresztą wystarczyło spojrzeć na mapę' by uświadomićsobie, że Żaden najeźdźcanie odważyłby się na zaatakowanie ZSRR poprzez Rumunię. Natomiast kolejny ,,mźrrsz wyzvłoleflczy" m gł całkowicie odwr cić sytuację strategiczrląw Europie i na całym świecie. Rumunia była najwaŻriejszym zap|eczem naftowym Wehrmachtu' Można powiedzieć, że serce Niemiec blło w Rumunii, a uderzenie na Rumunię to cios w serce Niemiec. Przerwanie rurociąg w ozlaczahoby koniec III Rzeszy. Dlatego właśnie tam' a nie $dzie indziej, znaleźlri się najzdolntejsi dow dcy radzieckich sił zbrojnych. 9. Armta ujawniła się niespodziewanie w połowie czerwca 194l roku. W rzeczywistości stacjonowała tu od połowy roku l94o' Jej ,,zniknięcie'' wynikało stąd' że przez dhtŻszy czas świadomie nie używano jej nazwy. Rozkazy z dow dztvła okręgu wysyłano bezpośrednio do korpus w, pomijając armijne struktury sztabowe. Sztab 9. Armii i sztab odeskiego okręgu Wojskowego (utworzorLego, nawiasem m wiąc, w płŹdzietntku l939 roku) stanowiły jedną całość,alebez trudu mogły silęrozdzielać. To właśnienastąpiło 13 czerwca 1941 roku. DoĘchczasowe doświadczenie uczy, że mniej więcej po miesiącu od pojawienia się nad granicą z jakimś paristwem radzieckiej armii uderzenlowej, padał rozkaz ,,wyzwolen1a' jego terytorium. Niezależnie od tego' jak 8 ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr lo/1972, s.83.

t2a

* LoDoł,A'il[Acz

potoczyłyby się wypadki po wtargnięciu radzieckich wojsk do Niemiec (kt re, podobnie jak ZSRR, nie szykowały się do obrony), ostateczne rozvłia?anie mogło zapaśćzgoła gdzie indziej, daleko od p l bitewnych. Na to właśnie,jak się wydaje' liczył Stalin. Oto dlaczego 9' Armia była najpotężniejsza ze wszystkich. oto dlaczego w marcu 1941 roku, kiedy armia jeszcze oficjalnie nie została reakt5nvowana, na jej czele stan{ młody zuchwały generał major Rodion Malinowski.g Cztery lata p źniej Malinowski zadzl:w1ł świat brawurową ofensywą na Dalekim Wschodzie, kiedy to wa|cząca z Japoitczykami Armia Czerwona sforsowała g ry i pustynię Mandżurii' W 1941 roku młodziutkiego generała i jego towarzyszy'czekało dużo prostsze zadanie' Mieli pokonać 18o kilometr w r wniny po zupekrie przyntoitych drogach ilderzyć na niepokźne wojska rumuriskie. W tyrn celu 9. Armia miała otrzymać 3-krotnie więcej czołg w, niŻ 6. Armia Pancerna Gwardii w 1945 roku. Ale Hitler udaremnił ten plan. W oświadczeriuprzekazan5rm Moskwie przez rząd niemiecki w momencie rozpoczęcia operacji ,,Barbarossa" mowa byla o przyczymach, kt re skłoniłygo do podjęcia działan wojennych przeciw ZSRR' Jedną z tych przyczyn była nieuzasadniona koncentracja radzieckich wojsk nad rumuriską granicą, co stwarzało śmiertelne zagroŻenle dla III Rzeszy. Nie był to bynajmniej wymysł ,,goebbelsowskiej propagandy". 9. Armia superuderzeniowa była tworzona wyłącznie jako armia ofens5ruma. General pułkownik P. Biełow potwierdza, że nawet po rozpoczęciu działari niemieckich na terytorium Zw\ry,ku Radzieckiego, w 9. Armii ,,kaŻde zadanie obronne z re$uĘ traktowano jako kr tkotrwałe''.Io W r94r roku przyszły marszałek lotnictwa Aleksander Pokryszk7n,' jeszcze jako porucznik, pełniłfunkcję zastępcy dow dcy eskadry myśllwskiej podległej 9. Ar_ mii. Jego wspomrrienia dobrze ilustrują wczesne na9

"Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał'', nr lll1959, s. 65. l0,,Wojenno-Istoriczeskij Żlxnał", nr l l / 1 959, s. 65.

L29

WTKTOR SI'WOROW

stroje w wojsku. Pokr5rszkin cyhrje rozmowę z ,b!rŻuazyjnyrn niedobitkiem" z Besarabii, kt remu w'iosną 1941 roku,,wyzwoliciele" skonfiskowali sklep: "- O, Bukureszt! Jakie miasto! - Kiedyś zobaczę go - powiedziałem z przekonaniem. Gospodarz szeroko otworzył oczy, czekając dalszeJ

wSrpowledzi.

Należałoznrrienhć temat rozmowy''. I I Nie wierzymy Hitlerowi, kiedy thlrlraczy, żep|arl.Barbarossa" miał zabezpieczyć Niemcy przed ewentualnościąnlespodzlewanego ataku na Bukareszt i Ploeszti. Ąrmczasem r wnleż strona radziecka poturierdza, Że tald plan istrriał. Nawet porucznicy 9. Armii wiedzie|i, Że już wkr tce będąmieli okazjęzulledzić Rumunię. Na co więc llczył nasz as myśllwski, jeśltnie na zbrojną wyprawę? Po wojnle młody oficer rzeezywiśc(e odwiedził Bukareszt, .wyałolony" ptzez Wiellłdego Brata.

Rozdz7ał L2

Partyzanci

ezy dywersanci? Hxler [...] sktenłe gŁ wne uderzenie nn hd ĆL a Moskua postara sĘ maksgmalni-e ugkorzgstać zalstniałq sgfuację. L. Trocld (27 czenoca 7939 roku)

o nowy podział świata".Kolejne ,,marsze wynlło|eilcze" odbywaĘ stę zgodnie z planem, kiedy raptem Flnlandia

rr A. Pokryszkln,

"Niebo

wojny", Warszawa 1968, s. 15.

wkrawą Fin w. Zasadzki cąrhaJą na każdym kroku. oto t1powy przykład: leśnymtraktem sunie kolumna radzieckich czoĘ w, piechoty zltotoryz-owal:iej i arĘle r.7rjść 131

WIKTOR SUWOROW

z drogi nie mozna:

teren jest z obu stron zaminowany. Zptzodu most. Saperzy sprawdzają: min nie ma. Pierwsze czołgi ruszają naprz d - i natychmiast łrylatują w powietrze razem z mostem: ładunki wybuchowe załoŻorlo w filarach podczas budowy mostu. Wielokilometrowa serpent5ma pojazd w musi się zatrzymać. Teraz przychodzi kolej na ukryĘch fir1skich snajper w. Strzelają nieśpiesznie, mierząc tylko w dow dc w i komisarzy' Miny uniemożliwiająprzeczesanie lasu' Przy każdej pr bie zbl'tŻenia się do wysadzonego mostu albo rozbrojenia miny na poboczu drogi pada strzał. 44' Dfizja Fizylier w stała zablokowana la trzech r wnoległych drogach prowadzących do trzech Wysadzonych most w. W ciągiu jednego dnia straciła całą kadrę oficerską. Gdy zapadł zmrok, z dalekiego lasu huknęĘ moŹdzierze. Co jakiśczas długa seria z kaemu biła po unieruchomionych pojazdach. I znowu cisza' M wi się, że Armia Czerwona nie popisała się w Finlandii. Święta prawda' Ale jaka armia dałaby radę w tych warunkach? Co mogła począć? Wycofać kolumnę? Przecież ciężkie ciągniki artylefiskie nie mogły pchać do tyłu wielotonowych haubic. Poza tym snajperzy otwierali ogierl do kierowc w. Z wielkim trudem kolumna zdołała mimo wszystko za'wr cić, i wtedy wyleciał w powietrze most, przez kt ry tutaj dotarła. Cała dywizja znalazła się w potrzasku. Gdzieśdaleko zprzodu Armia Czerwona raz po raz szturmuje linię Mannerheima, niemozliwą do zdobycia bez wsparcia ciężkiej artylerii i ton amunicji, zablokowanych pośrd p l minowych, wysadzonych most w i pod ostrzałem firiskich snajper w. CzyŻby radzieckie dow dztwo wyciągnęło z tej lekcji odpowiednie wnioski i zaleciło tworzenie w zachodnich rejonach kraju niewielkich oddział w parĘzanckich, kt re stawiĘby czoło ewentualnej agresji? Stalin na dobrą sprawę wcale nie musiał podejmować takiej decyzji. Jwż w latach dwudziestych na Białorusi działałosześćzgrupowari partyzanckich, |iczących po 3OO-5OO ludzi. Skromny stan liczebny nie odzwierciedlał ich rzeczywistego potencjału: były to doborowe for-

r32

T

LoDoł,AMAcz

T]

{

macje, składające się z samych doficer w i świetnie wyszkolonych specjalist w. KaŻdy oddział był tylko zaląŻkiem, wok ł kt rego w chwili wybuchu wojny skupiłyby się wielotysięczne rzesze ,,leśnych |udzl". Pierwsze bazy partyzanckie powstały na długo przed wybuchem wojny. Sytuowano je najczęściejw gęstych lasach i na wyspach pośrd mokradeł. Jeszcze w czasie pokoju wybudowano podziemne schrony, szpitale polowe, magaz5my oraz zakonspirowane warsztaty mogące

produkować brori w podziemnych

i

amunicję. Na samej Białorusi

krff wkach i składach zmagazynowano

zapasy broni, amunicji i ekwipunku dla 5O.OOO party-

zant w.

Utworzono tajne szkoły dlaprzyszłych dow dc w i in.struktor w. ośrodkinaukowo-badawcze analizowały naj s kuteczniej sze metody walki p artyzanckiej, proj ektowały specjalny sprzęt, uzbrojenie' środkiłączności.Partyzanci odbywali regularne ćwiczenia, a w roli przeci'wnika najczęściej.występowały dywizje Osnaz NKWD. Szkolono też niewielkie grupy dywers11'ne' kt re w razie inwazji miały pozostać w miastach i wioskach' by p jść na wsp Ęracę z okupantem... Przygotowania tego typu objęły wiele rejon w kraju: Kr5rm, Ukrainę, obw d leningradzki. Niezależnie od operacji pod nadzorem NKWD' analogiczną działalnośćrozwind radziecki wywiad wojskowy: budował tajne bazy, skrytki, kryj wki, zakładał tajnąsieć łączności,prowadził własne szkolenia dow dc w i instruktor w. Radziecka kompartia r wnieŻ nie zasytrriała gruszek w popiele. Wielu miejscowych działaczy komunistycznyclr zawczasu szykowano do zejściaw podziemie na wyp adek zajęcia pr zez wr o ga zacho dnich rej on w kraj u. Bogate tradycje komunistycznej działalnościkonspiracyjnej nie zostały zapomniane. W razie konieczności organizacje partyjne mogły na nowo przerodzić się w zakonspirowane ośrodkiwalki podziemnej. Ale jesienią 1939 roku zapadła decyzja o rozwiapaniu wszystkich oddział w partyzanckich' opustoszały leśne bary, wywieziono zapasy broni, zas)apano schrony l kryj wki' A wszystko to odbywa się w czasie, $dy kaŻ133

T

LoDoŁAMAcz

WIKTOR STIWOROW

dy dzle wojny w Finlandii dostarcza kolejnych przykład w na skutecznośćtej formy obrony. Ale nawet

bolesna nauczka nie skłoniłaMoskwy do zmiany stanowiska. 22 czerwca 194l roku rozpoczęła się wielka improwizacja, w tym nieudolne odtwarzanie partyzarttki, kt ra nabrała pehei sił doptero w latach L943-L944. Gdyby nie zlikwidowano jej w 1939 roku, mogłaby już w pierwszych godzinach konlliktu otworzyć prawdziwy ,podzTemny front". Podczas wojny za każdy zniszczony most partyzanci placili wysoką cenę. Wartownicy bronili dostępu, las był wyrąbarry, dokoła pehro min. I ładunk w brakowało. Materiały wybuchowe zakładano w pośpiechu' nie pod filary ale wprost na przęsła. Eksplozja powodowała mniejsze zriszczerlia i przeciwnik bez większego tnrdu odbudowywał konstrukcję. W dodatku kiedy jeden most był wyłączony z ruchu, pozostałe umożliwiały wrogowi manewrowanie transportem wojsk. A przecieŻ swego czasu wszystko było przygotowane do wysadzenia wszystkich most w jednocześnie, za naciśnięciem guzika' siedząc w tajnym bunkrze, a potem, strzelając spoza p l minowych, eliminować oficer w, saper w, kierowc w... Armia niemiecka była wyposłŻotla na europejskąwojnę, to zruaczy całkowicie uza|eŻriorta od dr g. Zriszczone mosty, zaminowane drogi, zasadzkiipartyzantka od pier'wszych godzin agresji bez wątpienia wyhamowalyby impet hifl erowskiego Blitzkriegu. Kto zatem zniweczył wieloletnie żmudne przygotowania do wojny partyzanckiej, i to w chwili wybuchu II wojny światowej? Profesor I. Starinow, pułkowrrik GRU i Jeden z ojc w wojennego terroryzmu kierował w wczas tajnym ośrodkiem szkoleniowym, przygotowującym oddziały partyzanckie podległe radzieckiemu wywiadowi wojskowemu. W swoich wspomnieniach Starinow wskazuje winowajcęl ,,Zakopane w pewnych kryj wkach bro i materiały wybuchowe czekały na swoją $odzinę. Ale zanim ta godzlna wybiła, tajne bazy partyzanckie zostały opusto-

r34

szofle, niewątpliwie za wiedzą, pewnie wręcz nabezpośrednirozkaz Stalina''. Pułkownik KGB S. Waupszasow, jeden z weteran w terroryzmu politycznego, dowodził wtedy oddztałem partyzanckim NKWD na Białorusi. On r wnież tfumaczy powody likwldacji partyzantki, ,,W Ęch strasznych przedwojennych latach panowała dokĘma wojny na terytorium nieprąf aciela [ ... ] Miała wyraźrie ofensywny charakter".2 MoŻna zgodzIć. się z pułkownikiem KGB, można slę z rl7m spierać. Na razie nikt nie przedstawlł irrnego powodu zlikwidowania formacji partyzanckich. 1

to niemało *"oj: mnieri i dokument w, odnoszących się do okresu poprz.edzającego hitlerowską agresję na ZSRR. Wyłaniają się z nlch biografie dziesiątk w dow dc w radzieckiej partyzantki - i tej "wojskowej", i tej pod rozkazami NKWD kt rzy do 1939 roku prąrgotowywali swoich ludzi do walki na zachodzie kraju. Dalsze koleje ich los w potoczyły się podobnie: jedni znaleźli się w jednostkach powietrznodesantowych, inni w szeregach Osnazu, jeszcze inni otr4rmali niewtelkie oddzlaĘ, kt re pozostawały trrad zachodnią grantcą lub były zrzucarte na teren Rzeszy. Dotyczy to między inn5rmi dw ch wspomnianych już wysokich ranśąoficer w w5rwiadu wojskowego i NIilVD. Pułkownik Ilja Starinow od samego początku wojny występował w charakterze specjalnego peheomocnika komisarza obrony S. Timoszenki. Wkr tce został mianowany zastępcą naczelnego dow dcy oddział w partyzanckich ds. dywersji. W 1943 roku ten as wojennego sabotażu osobiście kierował operacjami pod kryptonimem ,,Koncert" i ,,Wojna torowa", w kt rych uczestniczyło ponad 1oo tysięcy partyzant w i d1nversant w.

I Starinow, op. cit., s. 40. 2 D. S. Waupszasow: Na trtetoożnych pteriekriostkach, Moskwa 1971, s. 2O3. 135

wrKToR sttwoRow

ot

T

Ż 2l czerwca 1941 roku pułkownik Starinow po-

jawił slę w Brześciu, w pobliżu most w kolejowych o ważnym znaczeri:u strategicznym' Jak sam wspomi-

na, nle przybył tam bynajmnlej z zadaniem ich zaminowania. W Moskwie powiedziano mu' że udaje się na ćwiczerria' Po przybyciu na miejsce Starinow dowiedział się, Że ćwlczenia to tylko pretekst. Jaki byl prawdziwy cel jego misji? Tego nie dowiedział się ni$dy: w nocy 22 czengłca ruszyła niemiecka ofens5nva. I jeszczejeden charakterysĘczny szczeg Ł Od samego początku wojny Starinow miał własnego kierowcę. Był to Niemiec nazwiskiem Schleger. W og le w lutym l94l roku wielu radzieckich dow dc w _ zurłaszcza spadochronlatzy, zwiadowc w, dywersant w- ogarnęła dziwna moda na niemieckich kierowc w i ordynans w. Do tej sprawy jeszcze wr cimy. R wnie,,barumą' postaciąbył wspomniany pułkownik NKWD S. Waupszasow. Wiele lat spędził on w polskich lasach. $dzie do 1926 roku dowodziltajnym oddziałem terroryst w, eliminujących - w imię światowej rewolucj1_ r Żne niewygodne osoby. Potem dał się poznać jako wybitny or$arrizator na wielkich budowach Gułagu. Następnte Waupszasow wylądował w Htszpanii, gdzie nad-

zorował działalnośćpolitbiura partli komunisĘcznej, r wnocześniekoordyrrując operacje republikariskiego kontrwywiadu i sfużb specjalnych podczas wojny domowej. Kolejny etap jego kariery to, jak już wiemy' partyzantka na Białorusi. Po podpisantu paktu z Niemcami parĘzanci wracają do dom w, a Waupszasow trafia do formacjt osnaz NKWD i wraz z n]rn7 ,vłymłaJa"Finlandię. Dzieri 22 cznrwca l94 1 roku zastał go Za graricą, na terytorium,,prawdopodobnego przeciwnika", z paszportem dyplomaĘczrtym w kieszeni - i bliżej nieokreśloną misją. Czy była to misja zvłia?arLa z przyszłą wojną obronną? Mało prawdopodobne: po 22 czefiuca został natychmiast skierowany na Białoruś'gdzie budował od zer a zniszczoną p ar ty zantkę.

Rozdział 13

Milion spadochron iarzy W

przgszŁgch ua]kach będziemg

usalczgć na terytorium wroga. To nąm nokozĘqnasze regulnming.I

A. Rodimceut

czone"ą ao op.l racji ofensyurrrych' W okresie dwudziestolecia międzywoJenrrego niewiele kraj w s4rkowało się do agresjt' dlatego formacje te nie odgrywały wielkiego zrtaczerlia. Poza dwoma wyjątkami. W 1936 roku Hitler polecił swoim generalom utworzenie w NiemcznchpierwszSrch regularnych jednostek spadochronowych. W przedednitr wojny ich stan wynosił 4.ooo żnh:rlerzy. Drugim wyjątkiem był Stalin. Plerwsze jednost}ri powietrznodesantowe powstaĘ już w l93o roku. W chwili wybuchu II wojny światowej ZSRR dysponował milionem śwtetrrie wyszkolonych spadochronlałąr - dawało to Rosji 2oo-krotną przewagę nad wszystklmi pozostałymi krajami z Niemcami włącznie. I Przem wienie naXVIII zjeździe WKP(b), 1939 rok.

t37

WIKTOR

W tamtych czasach Zwiapek Radziecki opanowało ist-

ne szaleristwo spadochronowe. W każdym miejskim parku wznoszono wieże do skok w, a zafasc5mowani

spadochroniarstwem młodziericy uważali charakterystyczny znaczek skoczka za obowia2kowy atrybut męskości'Nie było wcale łatwo go zdobyć. Do skok w dopuszczano tylko wybraric w, kt rzy uprzednio wykazali stę dobrymi w5mikami w bieganiu, pływaniu, strzelaniu, rzucaniu granatem, pokonyvaniu przeszk d, posługiwanlu się maską przecivłgazową i wieloma innymi sprawnościami przydatnymi podczas wojny. Skoki z samolotu były w efekcie ostatnim etapem szkolenia przyszłego desantowca. Aby w pełnizrozumieć, jakąwagę przywiryywał Stalin do tej fascyrracji, irzeba pamiętać, że spadochronowe szaleristwo osiągnęło swoje apogeum w okresie największej klęski głodowej. T}siące dzieci umlerało w straszliwych męczarniach - a w tym czasie Stalin eksportował radzieckie zboże, by m c kupować zachodnie technologie, stawiać gigantyczne fabryki jedwabiu spadochronowego, wytw rnie sprzętu, budować lotniska i aerokluby, szkolić milion spadochroniarzy. W wojnie obronnej spadochroniarze są niepotrzebni. UĘcle ich jako zwykłej piechoty jest tym Samym' co stosowanie w budownictwie złotych zbrojen zamiast stalowych: złoto jest zltaczrie mniej wytrzymałe. Formacje powietrznodesantowe, w odr żnieniu od piechoty, nie mają ciężkiego uzbrojenia, dlatego ich odporność w obronie jest dużo niższa. Poza tym wyszkolenie miliona spadochroniarzy kosztuje więcej niŻ złoto. Stalin opłaciłje Życiern radzieckich dzieci. W jakim celu? Na pewno nie po to, by bronić głodujących dzieci. Komuniści twierdzą, że Stalin nie szykował się do wojny.W naszej wiosce na Ukrainie ludzie wcia7 pamiętają tę młodą kobietę, kt ra podczas wlelkie$o głodu 1933 roku zabiła i zjadła swoją c rkę. Utlopiła im w pamięci' ponieważ chodziło o jej własne dziecko: tych, kt rzy zabijali cudze dzieci nikt by nie spamiętał. W mojej wiosce ludzie zjed|iwszystkie rzemienie i buty, a potem Żołędzie w pobliskim nędznym lasku' Pow d był tylko jeden: Sta138

LoDoŁAMACz

STIWOROW

lin szykował się do wojny. Szykował stę tak, jak nikt nigdy przedtem się nie szykował. Co prawda, w wojnie obronnej wszystlide te przygotowania okazaly się niepotrzebne.

,u"noat i"t .";Jl w kraju bylt wielokrotnie świadkami manewr w woJskowych na ogromną skalę. ZakażdymrazefiL ćwiczono tę samą taktykę walki: tzw. "głęboką operację'' _ nagły zmasowany atak pancerny na gĘbokie tyły wroga. Scenariusz był groźny w swojej prostocie: niespodziewane natarcie wojsk lądowych prąl r wnoczesnych nalotach na ,,wrogie" lotniska, zarazpotem desant spadochroniarzy, ktÓrzy na opanowanych lotniskach przyjmowali lądujące transportowce z drwgąfalążołnierzyi ciężkiego uzbrojenia. W 1935 roku na słynnych manewrach pod Kijowem dokonano gigantycznej operacji desantu spadochronowego najpierw l.2oo skoczk w, a następnie 2.5oo Żohierzy, arĘler1i' czołg w i samochod w pancernych. W 1936 roku podobne manewry odbyły się na Białorusi. Desant samolotowy liczący 5.7oo Żołrierzy z c1ęŻkim uzbrojeniem poprzedzilo zrzucertie 1.800 spadochronlarzy. R wnież w 1936 roku podczas ofensyrłneych manewr w Moskiewskiego okręgu Wojskowego zdesantowano caĄ84. Dywizję PiechoĘ w pełnym składzie. W 1938 roku Stalin formuje sześćkolejnych brygad powietrznodesantowych - w sumie 18.OOO spadochronIarzy. Rok p źniej zamiast zlikwtdowanych formacJi partyzanckich tworzy się samodztelne bataliony i pułki powietrznodesantowe. W samym tylko Moskiewsklm okręgu powstaly trzy takie pułlłdw składzie po trzy bataliony i kilka samodzielnych batalion w liczących od 5oo do 7oo Żoh:r7erzy.z

n

2 ordi-ena

s. I77.

Lerltu Moskousklj tDojennfi oknrg, Moskwa

1985,

r39

WIKTOR

STIWOROW

W czenłrcu l94o roku brygady powietrznodesantowe przeszŁy sw j bojowy chrzest: 2oI. i 2o4. Brygada Powietrznodesantowa zostały Zrz:ucofle w rumuriskiej Besarabii, 2|4. BPD wylądowała na Litwie, w pobliżu granicy Prus Wschodnich. obie te operacje, a zwłaszcza pierwsza, poważnie zaniepokoiły hitlerowski Sztab Generalny. Gros sił niemieckich znajdowało się w wczas we Francji, a ich zaopatrzenie w paliwo pochodziło właśniez Rumunii. Gdyby radzieckie oddziały posunęły się 2oo kilometr w dalej' Niemcy zostaliby odcięci od paliwa i unieruchomieni.

-u"r, paristw neutralnych mogło by się wydawać'"ą"r"a.'rltł że Stalin zredukuje stan radzieckich wojsk powietrznodesantowych. PrzecieŻ gtaniczył już tylko z Rzeszą _ z kt rą podpisał pakt o nieagresji - i jej sojusznikami' Jednak wojska powietrznodesantowe rie zostały rozwiapane. Przeciwnie, w kwietrriu 1941 roku w Zwiapku Radzieckim w największej tajemnicy utworzono pięć korpus w powietrznodesantowych.S Opr cz zwykłej piechoty desantowej dysponowaĘ potęŻną artylerią, a nawet batalionami lekkich czołg w pływających. Formowano je w lasach, z dala od ludzi, i tam, w ukryciu, szkoliły się intensyrłrnie do przyszłych zadan taktycznych. Wszystkie korpusy stacjonowały wzdłuŻ zachodnich granic ZSRR' w odległościumożliwiającej desant na terytorium wroga prosto z punkt w dyslokacji. Korpusy IV i V mogły być bezpośrednio uŻyte przeciwko Niemcom, III KPD - przeciwko Rumunii, a I i II KPD zar wno przeciwko obu tym krajom' jak r wnieŻ Czechosłowacji i Austrii' gdyby chciano błyskawiczn5rm desantem przeciąć biegnące w g rach rurociągi naftowe z Rumunii. 3 Trzeba wiedzieć, że nawet dziś, pod koniec XX wieku żaden kraj na świecie nie dysponuje korpusem powietrznodesantowym. Jest to formacja zbyt duŻa i zbyt kosztowna' by ją utrzyrrry'wać w czasie po-

koju [przyp. aut.J.

r40

LODOLAMACZ

12 czerwca l94l roku utworzono Zarząd Wojsk Powietrznodesantowych Armii Czerwonej. W sierpniu powstało pięć kolejnych korpus w, ale nie była to riposta na hitlerowską inwazję: takich mas spadochroniarzy nie spos b wykorzystać w wojnie obronnej. ZresztąŻadlla Z nowo powołanych formacji nie brała udziału w walkach zgodnie z przęZnaczeniem. Ęlko jeden dawno sformowany korpus uczestriczył w przeciwnatarciu pod Moskwą. Utworzenie w sierpniu 1941 roku pięciu korpus w powietrznodesantowych świadczy o inercji Armii Czerwonej' Decyzja zapadła przed agresją niemiecką, a po napaści było Ęle innych kłopot w, Że zwyczajnie zapomniano ją odwołać. W każdym razie ekwipunek, brori I sami spadochroniarze drugiego rzutu korpus w desantowych zostali przygotowari przed 22 czerwca. opr cz jednostek powietrznodesantowych r wnież radziecka piechota posiadała w swoim składzie zrraczr:'ą lhczbę samodzielnych batalion w spadochronowych.a Całe dywizje fizylier w szkoliły się w desantowaniu na tyłach Wroga' 2I czerwca 1941 roku podczas manewr w w Syberyjskim okręgu Wojskowym przeprowadzono desant pełnej dywizji piechoty' Nasuwa się pytanie ' czem1]' owe eksper5rmenty przeniesiono raptem na Sybir? odpowiedź jest prosta: siły zbrojne Syberyjskiego okręgu zostały już w tajemnicy przekształcone w 24. Arrnię' kt ra lada moment miała być przerzucona nad niemiecką granicę.

DTV L rzeglądając materiały dotyczące radzieckich

wojsk powietrznodesantowy ch zanuvł ażyłempewien interesuJący szczeg ł: w miesiącach poprzedzających hitlerowski atak każdy radziecki dow dca-spadochroniarz od szczebla pułkownika miał w swoim najbliŻszyrn otoczenlu żołnierza llub po doficera pochodzenia niemieckiego' Pułkownik K. Sztejn' dow dca 2. Brygady II Korpusu Powietrznodesantowego miał ordynansa Niemca. Niema I. Bagramian, ,,Taki był początek wojny'', warszawa 1972'

t4t

WIKTOR STIWOROW

cem był też kierowca pułkownika A. Rodimcewa, dow dcy 5. Brygady III KPD. Nawlasem m wiąc, był to ten sam Rodimcew, kt ry na KIIII zjeździe partii oznajmił, że Armia Czerwona będzie walczyć wyłącznie na terytorium wroga. Miałem okazję go spotkać' gdy był juŻ $enerałem pułkownikiem. Bardzo rozs ądny człowiek. Po 22 czerrrca l94l roku musiał, podobnie jak inni' pilnie przekształcać swoją brygadę powietrznodesantową w mlykłą piechotę' Zabrano im spadochrony, a zamiast tego otrzymali więcej uzbrojenia obronnego. Niemniej spisali się nienajgorzej. W 1942 roku Rodimcew dowodził oddziałami gwardyjskimi, broniącymi ostatnich dom w w Stalingradzie, nad samą Wołgą. Jednak przed napaściąNiemlec ani Rodimcew ani jego żohierze nie myśleli serio o obronie. Na początku 1941 roku wydawało się, że Stalinowi potrzebni są wyłącznie spadochrortiarze' Coraz więcej wyŻszych oflcer w i generał w zmieniało specjalność. Wielu porzucało kawalerię licząc na przydział w wojskach powietrznodesantowych, na przykład Rodimcew. Ale trzeba było spełniać jeden zasadniczy warunek: znać język niemieckl... Wdowa po generale kawalerii L. Dowatorze wspomina początek 1941 roku: ,,W naszym pułku był pewien Niemiec. Lew Michajłowicz prawie codziennle prz5prowadzał go do domu. Wszyscy wtedy ćwiczyli konwersacje. Kiedy wybuchła wojna, rn j nap już płynnie m wił po niemiecku".s Armię Czerwoną od dawna łączyłybliskie więzy z liemieckimi komunistami. Ernst Th lmann odwiedzając ZSRR zawsze paradował w radzieckim mundurze wojskowym. Nazwisko Waltera Ulbrichta figurowało na liściebojc tls radzieckiej 4. Dywizji Piechoty im. Proletariatu Niemieckiego. Ale był to tylko wierzchołek g ry lodowej. W f9f8 roku na polecenie Lenina w ZSRR utworzono Szkołę Specjalną Niemieckich Czerwonych Dow dc w, kierowaną przez komunistę oscara obert}ra. ośrodekwielokrotnie zmieniał nazwę, z tajnego 5 ,,Krasnaja

r42

zv

ezda", 17 lutego 1983.

LoDoł,AMAcz

stawał się jawny i na odwr t, ale ni$dy nie przerwał pracy. Mury ,,uczelni'' opuściłoniemało dow dc w niemieckiego pochodzenia, kt rzy trafili do Armii Czerwonej. Niekt rzy dosłuŻyli się nawet stopni generalskich. Wiosną 1941 roku wielu jej absolwent w znalazło się pod sztandarami radzieckich korpus w powietrznodesantowych. Lektura publikacji o radzieckich jednostkach spadochronowych utworzonych w 1941 roku nasuwa wniosek, że |iczba oficer w, podoficer w 1Żołnierzy o t54powo niemieckich nazwiskach była tam zdecydowanie wyŻsza od przeciętnej.

T LoDoŁ'AMACz

Korolew, przyszły tw rca pierwszego sztucznego satelity, czas jakiśprojektował bezsilnikowe statki powietrzne, zreszĄz całkiem niez}ym skutkiem. Ale tym razem nie chodziło o kolejne sportowe WcTyny. Zmuszając czołowych radzieckich konstruktor w do projektowania szybowc w Stalin realizował kolejny zamysł militarrly. Jeszcze przed dojściem Hitlera do władzy w Zwiag,ku Radzieckim zbudowano pierwszy na świeciedesantowy szybowiec transportowy G-63, dzheło Borysa Urłapowa. W następnej kolejności powstały ciężkie szybowce zdolne unieśćnawet ctężar wkę' Paweł Gorochowski zaprojektował pneumatyczny szybowlec z gumy' Po zdesantowaniu wojsk na Ęrłach nieprzyjaciela kilka taktch szybowc w moŻrta było załadować na pokład samolotu transportowego i przerzucić na własne terytorium by powt rnie Je wykorzystać. Radzieccy $enerałoMe marĄi nie tylko o tym, by rzuclć na Europę kilkusettysięczny desant piechoty, ale r wnież tysiące czoĘ w. Konstruktorzy intensyw.nie pracowali, szukając najlepszych i naJtar1szych sposob w realizacji tego pomysfu. olegAntonow _przyszły tw rca największych na świecle samolot w transportowych - Zaproponował, by seryjny cznłglekki typu T-60 wyposaĘć w skrzydła i statecznllrit, tworząc po prostu potęlny szybowiec. Nowy system otrzymał kryptonim,,I{r .2 w 1942 A-4O KT po

Rozdzial L4

Lataiący czołg Nieprzgj acielskie

s amolotg trzeba niszczgć i likwidousać na latniskach [...] Pouod-zcnie Ęch operacji znleżg od zaskoczenia. Chodzi o to, bg z-astać samolotg wroga jeszcze na pasach startowgch,l MarszaŁekreRRl Konieu

DI l rzygotowanie

setek tysięcy desantowc w i spadochron w, to dopiero połowa roboty. Potrzeba było samolot w transportowych i szybowc w. Radzieccy szybownicy i ich aparaty dor vrnywali klasą europejskiej czoł wce, czasem wręcz ją ptzewyższali. Wystarczy przJ4)omnieć, że w chwili wybuchu II wojny światowej 13 spośrd 18 szybowcowych rekord w świata należało do ZSRR. NaJlepsi konstruktorzy radzlecklch samolot w bojowych odrywali się od swoich podstawowych zada by zająć s1ę projektowaniem szybowc w' Nawet SiergĘ l 144

,'Wojenno-Istoriczeskij Żurnał" nr

7/

t976, s. 75.

kadwchz

mesa Grandsena zawleta unikatową fotografię szybuskrrydłami i podw jną belką ogo-

lącego^ czołgu ze tlową.3

- Przed' lądowaniem szybowca pilot-kierowca uruchamlał stlnik czołgu i rozpędzał gąsienice do.maksymalneJ prędkości. Po przyzlemieniu czołg stopniowo wyha-

, 1, '

|-r(r _ KryIaątai Tank

-

B

s. J. Zaloga, J.

_

Gran

OOmbat Vehlcle s oJ World.

i |

I

= Lodolamacz Luuurd,,,aur

m.l. SouietTąnks and,

L4S

WIKTOR

STIWOROW

mowywał, odczepiano skrzydła i statecznikl - i maszyna była gotowa do akcji. Jednak Antonow nle zdĘył na czas. W chwili niemieckĘ agresji prototyp nie był jeszcze gotowy. W efekcie latające czołgi okazaĘ się r wnie bezairyteczne, jak milion spadochron 7arzy .

E) I\adzieccy konstruktorzy

rr uniknęli bĘd w i poraŻek, ale w sumie odnieśli ogromny sukces. ZwiapekRadziecki przystąpił do wojny mając wielokrotnie więcej szybowc w l szybownik w, nż wszystkie pozostałe kraje śwlata. T}lko w 1939 roku pilotażu szybowcowe$o uczyło się r wnocześnie 3o.ooo ludzi. Poziom szkolenia był bardzo wysoki. w 1940 roku zademonstrowano pr bny lot grupowy aż jedenastu szybowc w holowanych przez jeden samolot. Stalirr zroblł wszystko, aby zapewnić swoim pilotom potrzebną liczbę potężnych szybowc w desantowych. Pod koniec |at tzydzlestych ponad dziesięć pracowni konstrukcyjnych konkurowało między sobą w zbudowaniu najlepszego desantowego szybowca transportowego. oleg Antonow opr cz latającego czoĘu projektował zablerający sześciużołnierzy szybowiec Rot Front RF-8' przemlanowany p Żruej na A-7; W. Grlbowski opracował znakomiĘ szybowiec desantowy G-11 mogący przewieźć dztesięcu ŻoŁnierzy: D' Kolesnikow wsp lnie z P. Cybinem stworzyli szybowiec KC-2O, mogący unieśdwie tony ladunku lub dwudziestu cżterech Żohtilerzy; G. Korbuła pracował nad plarrami szybowca-

cw

do następnego roku pod deszczu, mrozLe i śniegunie

A więc szybowce desantowe miały być urykorzystane w l94l roku, najp źtiejwczesnąjesienią' GdybyStalin planował desant na Europę na rok |g42, w wczas wielkoseryjną produkcję szybowc w rozpoczęto by odpowiednio p źniej.

t:rie

-glganta. W styczniu 1940 roku decyzjąKC (czyllStalina) w ramach Ludowego Komisariatu Przemysfu Lotniczego powołano zarząd ds' produkcji desantowych szybowc w transporto!\ych. Wiosną następnego roku ruszyła masowa produkcja tych aparat w, ptzeznaczonych do użycia jeszcze ptzed nadejściem zlmy. Brakowało przecież wystarczająco pojemnych hangar w, a przechow5nvanie - zbudowanych 146

LoDoŁAMAcz

-t \

III

\Jzybowiec jest środkiem transportu ładunk w i od-

dzialow powietrznodesantowy ch bez spadochron w. Do

zrzlcenia desantu na Ęłach wroga firywa się samolot w transportowych. Najlepszym transportowcem pod-

czas II wojny światowej był amerykariski Douglas C-47 Dakota, wojskowa wersja cywilrrego samolotu pasłżerskiego DC-3. W nieco zmienionej wersji - i pod rranilą Lisunow L1-2 _ tenże samolot stanowi} podstawę radzieckiego lotnictwa wojskowo-transpo owego. Przed wojną rząd Stalinowi licencję o produkcji DC-3.

ściach, że, zdariemamerykariso'"n i:;"T,J'*:

il

|3czątku wojny Zvtnpek Radziecki posiadał tych maszyn wlęcej' nŻ Stany Zjednoczone. . Stalin posiadał r wnieŻ kilkaset przestarzałych bombowc w strategicznych TB-3, używanych jako samoloty transportowe. Wszystkie wielkie operacje desantowe w latach ttzydziestych odbywały się z uŻyciem TB-3. Było ich dostatecznle dużo, aby przerzucić Jednocześnie kllka Ęsięcy spadochroniarzy, a także lekkie czoĘ, samochody pancerne i artylerię.

El

L)ez

rv

względu na to, ile samolot w transportowych zbudowałby Stalin, musiałyby one latać dzieri i noc ptzez całe tygodnie, a nawet miesiące' najpier-rr prze-

r47

! WIKTOR STIWOROW

rzucając radzieckie oddzilaly powietrznodesantowe na tyty wroga, a potem zaopatrując je w brori, irywność i amunicję. Powstał problem, jak uchronić transportowce podczas tych lot w. PtzecieżkaŻdy kolejny kurs zwiększaŁryzyko: rrie było już elementu zaskoczeria. StraĘ mogły być ogromne. Radzieccy stratedzy mleli to wszystko na uwadze. Było jasne, że desant mlllona spadochroniarzy jest możlilvy tylko pod wamnkiem absoluteej dominacji w powietrzu. Potwietdzatobez ogr dek,,Krasnaja młiezda" z27 września 1940 roku, aprzede wszystkim opublikowany w 1939 roku regulamln polowy RKKA,,PU-39" - zbi r ściśletajnych irrstrukcjl, określających działania Armii Czerwonej w raz(e konJliktu. Regulamin stwierdzał jedl:oznacznie, Że przeprowadzenie''głębokiej operacji'' w og le, a wysadzenie desantu w szczeg lnościmoże odbywać się jedynie pod wanrnkiem zdobycia panowania w powietrzu. Regulamin ,'PU-39", a także regulaminy lotntctwa bojowego i "InstrukcJa samodzielnych dzlała slł powietrznych Armii Czerwonej " przewidywaĘ przeprowadzenie w początkowym okresie woJny gigantycznej operacJi strategicznej dla zniszczenia sił powietrznych nieprzyjaciela. Wedlug plan w radzieckiego Sztabu Generalnego miało w niej uczestn7czyć lotnictwo kilku front w i flot, lotnicze odwody Naczelnego Dow dztwa, a nawet myśliwce obrony Powietrznej Kraju. Radzieckie regulaminy głosiły'Żepowodzenie operacjlzaleĘ od' wykorzystania elementu zaskoczenia, a niespodziewany atak w celu zriszczettia sił powietrznych nieprzyjaciela winien się odbyć ,w interesie całej woJny''. Innymi słowy, nalot na lotniska powinien być tak potężny, aby lotnictwo przeciwnika nie pozbierało się do korica konfliktu. Szczeg Ę tych operacji omawlano w grudniu l94o roku na tajnej naradzie najwyższych dow dc w Armii Czerwonej w obecności Stalina t cztonk w Biura Politycznego. W radzieckim żargonie określonoje jako ,,specjalne operacje początkowej fazy wojny". Dow dca WwS generał P' Ryczagow kładłnacisk na tajnośćprzygoto148

LoDoŁAMACz war1 do niespodziewanego uderzenia, po to zastać całe lotrrictwo nieprzyjaciela na lotniskach''. "by

Cel podcz

koJu,

żeria.

się zaskoczyć na lotnlskach wszystkie eskadry nieprzyjaciela. Stalin stworzył tak liczną armię powietrznodesanto-

I

\ LoDoŁAMACz

ktlku grrzik w, prrynajmniej nad dolnym i środkowym

Rozdział 15

Do samego Berlina! łhłopska Armin Czenlsona będzie nąjbardziej atakującq z.e w szg stktch armii jakie ktedgkolusiek miałg okazję atakouać.| Regulamin polotug RKKA ,,PU-39"

Robotniczn

,u .",r"u;ą"

"*.I dywizje przeciwko Francji. Stalin w tym czasie gorączkowo likwidował swoją obronę i rozbudowywał potencjał ofensywny Armii Czerwonej. FloĘlla Dnieprzar1ska była jednym z element w systemu obronnego zsRR. Wielka rzeka była naturalną przeszkodą, kt ra zagradzałanajeźdźcomdrogę w $łąb terytorium radzlecklego. Przed 1939 rokiem wszystkie mosty na Dnieprze były zaminowane l $otowe do wysadzęnia w spos b uniemożliwiający jaką]
150

Dnieprem. Aby nieprzyjaclel nle m gł sforsować rzeki przy tuĘc1u most w pontonowych, na początku lat ttzydziesĘch postanowiono utworzyć Flotyllę Dnieprzarlską. W chwili wybuchu II wojny światowej|iczyła ona 12o okręt w t kutr w, w tym osiem potężnych okręt w artyleryJskich, Żw. monitor w rzeczrtych, o w1porności do 2.ooo ton, silnie opancerzonych, uzbroJonych w działa kalibnr 152 mm. Ponadto flotylla posiadała własne lotnlctwo oraz baterle arĘlerii nadbrzeżnej i przeciwlotniczej.Irwy brze$ Dniepru stwarzał dogodne warunki do walki: liczne wyspy, odnogi i zakola pozvralaly nawet 'dużym okrętom skrywać się przed wrogiem i uderzać znlenacka prry pr bach sforsowania rzeki. PotęŻna ptzeszkoda wodna, fl otylla rzeczlla' umocnione brzegi... Dnlepr m gł stać się kor1cem hitlerowskiego Blltzkrtegu, blokując Niemcom dostęp do uprzemysłowlonych rejon w pofudniowej Ukratny I czarnomorskich baz marynarki wojennej. Zapewne cała wojna potoczyłaby się w wczas zupekrie inaczej. Ale pod koniec 1939 roku, kledy Hitler młr clł slę na zach d, Stalin polecił rozmlnować mosty i rozformować Flotyllę Dnieprzar1ską: wszak moŻrtajej było użyć jedynie w wojnie obronnej I tylko na terytorium radzieckim...

vu Ltar.tiast jednej flotylli defensywneJ Stalin

formuje dwle nowe: Flotyllę Dunajską i Pir1ską. Cry w celach obronnych? Tnbaczyrl-ry. Flotylla Dunajska powstała zarl7m jeszcze Zwiapek Radziecki uzyskał dostęp do tej rzekl. Latem 194o roku po dowodzonej przez Zttkowa szybkiej kampanii ,,wytlwoleftczej'' Stalln zaanektował p łnocną Bukowirrę l Besarabię. Tym sposobem kilkadziesiąt kilometr w Wschodniego brzegu Dunaju, przy samym ujściurzeki, zna|azło się na terytorium ZSRR. Niezwłocznile przerzucono Zawczasu sformowarrąna Dnieprze FloĘllę Dunajrką. Nie było to łat'we zadanie. Mnlejsze jednostkiprze15r

WIKTOR SI'WOROW

wożono koleją' a większe, z zachowaniern szczeg6|nych środk w ostrozności,przeprawiły się przez Morze Czarne. Flotylla Dunajska składała się z około siedemdziesięciurzeczrtych okręt w wojennych i kutr w, formacji lotnictwa myśliwskiego, artylerii nadbrzeŻnej i przeciwlotniczej' Warunki zakotvłiczenia były fatalne. Radziecki brzeg w delcie Dunaju jest całkowicie odsłonięty. Niekiedy zaledwie 3oo metr w dzieliło przycumowane jednostki od wysuniętych pozycji wojsk rumuriskich. W razie wojny obronnej cała flotylla od pierwszej chwili znalazłaby się w potrzasku: rzeczne okręty nie miały żadnych Szans na pełnym rnorzlu, a na manewTowanie nie było miejsca. Wystarczyłoby ostrzeliwać je z cękaern w, nie pomlalając podnieśćkotwic i odcumować.

Trzęba zresztą przyznać, że co prawda flotylla nie mogła spełniać zadai obronnych, ale teŻ nie do pomyśleniabył atak nieprzffaciela w delcie rzeki. UjścieDunaju to dziesiątki jezior, nieprzebyte mokradła, setki kilometr w szuwar w _kt Ż odważyłby się na ofensywę w takich warunkach? Istniał wyłącznie jeden wariant operacji bojowej Flotylli Dunajskiej: przedzierać się w g rę rzęk1. oznac,zało to podjęcie działafi na ter5rtorium Rumunii, Bułgarii, Jugosławii' Węgie1' Czechosłowacji, Austrii' Niemiec' Miałoby to sens wyłącznie przy wsp łdziałaniu wojsk Armii Czerwonej w ramach zmasowanej ofensywy. W wojnie obronnej Flotylla Dunajska była nikomu niepotrzebna i skazana na zfliszczenie. Natomiast w wojnie ofensyurrrej ta sama flotylla stanowiła śmiertelne zagrożenie dla Rzeszy. Wystarczyło' Żeby wpłynęłal3o kilometr wwg rę rzeki_ i strategicznymostwCernavodzie znalazłby się w Zasięgu jej dział' To z kolei ozrtaczało, że przerwane są dostawy ropy naftowej z rafirrcrii w Ploeszti'do portu w Konstancy. Jeszcze 2OO kilometr w pod prąd - i cała niemiecka machina wojenna jest unieruchomiona z braku paliwa. Ciekawy szczeg ł; w składzie flotylli znajdowało się kilka ruchomych baterii nadbrzeŻnych, wyposażonych r52

LoDoŁAJ0lIAcz

w działa kalibnr r30 i r52 mm. Jeżeli radzieckie dow dztwo rzeczywiście uznało, że ZSRR zagraŻa atak przez deltę Dunaju, to należałoniezwłocznie okopać baterie, a przy pierwszej sposobności wybudować dla nich żelbetonowe działobitnie. Ale nikt riczego nie budował, a baterie pozostały ruchome. Warto wiedzieć, Że w trakcie operacji ofensyrłmych ruchome baterie nadbrzeŻne tow arzy sząj e dnostkom fl otylli' wspieraj ąc j e ognie m.

ao*oa"t-o

rttl

tylli Dunajskiej na wiadomość o wybuchu wojny. Pierwszym odruchem wcale nie były działania obronne, lecz gorączkowe przygotowania do wsp lnej operacji desantowej wraz z XIY Korpusem Piechoty, stacjonującym w rejonie ujściaDunaju, oraz 79. oddziałem Wydzielonym Wojsk Ochrony Pogranicza NKWD. 25 czerwca 1941 roku okręty flotylli pod osłoną artylerii korpusu piechoty oraz baterii nabrzeŻnych, wysadziły na rumuriskim brzegu grupy rwiadowczo-dywersyjne NKWD. W śladza Ęm nastąpił desant pułk w 51. DP XIV Korpusu Piechoty' Radzleccy desantowcy działają szybko l brawurowo. Skomplikowana operacja z udzLałern oddział w Armii Czerwonej i NKWD' jednostek rzecznych, lotnictwa, artylerii polowej, okrętowej i nadbrzeżnej została dopracowana w naj drobniejszych szczeg łach' Rankiem 26 czerwca 194l roku nad katedrą w rumuriskim mieście Kilia powiewał czerwony sztandar. Po przekroczeniu granicy wojska radzieckie utworzyły silny, 7o-kilometrowy ptzycz łek. Flotylla Dunajska szykowała się do operacji ofensyvrnychw g rzerzeki. Miała do pokonania zaledwie l3O kilometr w.Przy braku oporu było to wykonalne w ciągu jednej nocy. Oporu zaśnie było niemal wcale'.. W razie konieczności flotyllę miał wspierać III Korpus Powietrznodesantowy odeskiego okręgu Wojskowego. Flotylla mogła bez większego wysiłku przepłynąć kilkadziesiąt kilometr w pod prąd Dunaju. Z czasemmiała okazję zaprezentować swoje umiejętnoścl' Sformowa153

LoDoŁAMAcz

WIKTOR STIWOROW

na powt rniew 1944 roku, bez wsparcia lotriczego,bez ciężkich okręt w artylerfskich - Flotylla Dunajska tocząc ciagłe walki przepł5męła2.ooo kilometr w w g rę rzęki, by zakoflczyć wojnę w Wiedniu. w 194r roku była znaczrie silniejsza, a op r przeciwnika dwŻo słabszy.

o

znaczypo*iT

dzenie, Że ropa naftowa to krew wojny. Przesfuchiwan5r przez Rosjan w dniu 17 czerwca 1945 roku generał Alfred Jodl cytuje Hiflera w sporze z Heirvem Guderianem: ',Chce pan atakować bez ropfi Proszę bardzo. Zobacryrmy, co z tego w5miknie". w 1927 roku Stalin postanowił zająć się problemami nadciągającej II wojny światowej. Według niego kluczowym zagadnieniem strategicznym była ropa naftowa. oto słowa Stalina z 3 $rudnia 1927 roktu:,,Bez nafty nie moŻna prowadzić wojny, kto zaśma przewagę w dziedzinie nafty, ten ma szanse zwycięstwa w przyszłej wojnie".2

Mając na uwadze oba punkty widzenia, spr bujmy raz jeszcze przeana|lzować problem odpowiedzialności za r ozpętanie wojny radziecko-niemieckiej. W czerwcu 194o roku, kiedy ZSRR nie był w najmniejszym stopniu zagroŻony, w delcie Dunaju Zaclumowały dziesiątki okręt w rzecznej flotylli wojennej' To posunięcie nie miało żadnego znaczenia obronnego, ale stanowiło poważne zagrożenie dla odsłoniętych rumuriskich rurocią w naftowych - a więc zagroŻenie dla samych Niemiec. W lipcu l94o roku Hitler odbył serię konsultacji z naczelnymi dow dcami wszystkich rodzaj w sił zbrojnych i doszedł do wniosku, że obrona rumuri.skiego zaplecza naftowe$o to batdzo niełatwe zadanie. Rurocią$i biegły ptzez dlŻe obszary kraju i łaricuchy g rskie. Ich osłanianie wymagało znacznej liczby wojsk, z kolei przerzut wielkich kontyngent w do Rumunii 2 Stalin, op. cit., t. lO, s. 275.

r54

spowodowałby odslonięcie zachodniej Polski i wschodnich Niemiec łączrie z Berlinem. Zresztą koncentracja wojsk w Rumunii i obrona jej za wszelką cenę, r wnież niczemu by nie sfużyła: może dałoby się utrzymać terytorium kraju, ale szyby naftowe i raffnerie, naraŻone na ostrzał artylefiski i bombardowania, byłyby skazane rla zniszczęnie. Także w lipcu Hitler po raz pierwszy wyraŻa obawę, że Zwiapek Radziecki może stanowić poważne zagroŻenie, zuftaszcza gdy wojska niemieckie wyprawią się na Wyspy BrytJłskie i do Afryki. 12 listopada l94o roku w rozmowie z Mołotowem wskazuje na konieczność utrz5rmania w Rumunii dużego niemieckiego kontyngentu,'niedwuzn.aczr:e sugerując, że ZSRR stwarza poważne zagroŻenie dla nrrnuriskich rurociąg w naftolvych. Mołotow zi$norował tę aluzję' Po wizycie szefaradzieckiej dyplomacji Hitler raz jeszcze romraŻył wszystkie argumenw' a w grudniu wydał dyrektywę o rozpoczęciu operacji ,,Barbarossa''. Zrtany brytyjski historyk wojskowości B. H. Liddell-Hart po szczeg łorych badaniach ustalił, że niemiecki plan w lipcu 1940 roku był bardzo prosty: w razie radzieckiej agresji na Rumunię, Wehrmacht miał uderzyć w innym mlejscu, odciĘając Armię Czerwoną od p l naftowych. Nlemiecki Sztab Generalny był zdania, Że operacja zako czy się powodzeniem pod warunkiem' że będzle silna i niespodziewana' Stopniowo zwiększano planowaną Itczbę wojsk, kt re miałyby uczestrriczyć w tym ataku, aż w korlcu okazało się, że powinny wzląć. w nim udział praktycznie wszystkie niemieckie wojska lądowe i większośćlotnictwa. Rachuby Hitlera okazaŁy się trafne: uderzenie w innym miejscu zmusiło wojska radzieckie do wycofania Blę na całym froncie. Flotylla Dunajska została odcięta od wojsk radzieckich bez Żadnej możliwościodwrotu. Wlększośćjednostek trzeba było wysadzLć i zatopić, a kolosalne zapasy, zgromadzone na wypadek rajdu flotylll w $ rę Dunaju - po prostu porzucić. Uderzenie wojsk hitlerowskich było potężne, ale nie śmtertelne. Machiavelli m wił, że cios silny, ale nie 155

T,J

WIKTOR STIWOROW

śmiertelnyoznacza zgrubę dla tego' kto go zadał. Po niespodziewanej napaściStalin z trudem przychodził do siebie, ale w koricu odzyskał siły. odbudował zniszczone armie i zatopione flotylle' a naftową aortę III Rzeszy tak czy owak przeciął - co prawda trochę p żniej niŻ pierwotnie planował...

Dv I o co Zwiapek Radziecki w czervrcu 1940 roku zagar-

n{

Besarabię? odpowiedź zawarta jest w telegramie Stalina do dow dcy Frontu Południowego generała armii I. Tiuleniewa z dnia 7 lipca 194l roku. Stalin żąda, by za wszelką cenę utrzymał Besarabię ,'mając na uwadze, że terytorium Besarabii jest nam potrzebne jako przycz łek wyjściowy dla zorganizowartia natarcia''. Hitler juŻ zadał niespodziewany cios, a Stalin nadal nie myślio obronie. Jego gł wną troskąjest zorgantzowarie ofensywy na pola naftowe Rumunii. Stalin popełnił w swej karierze niewiele błęd w. Do najpoważniejszych naleŻy bez wątpienia aneksja Besarabii w 1940 roku. Trzeba było wybrać jedno z dwojga: albo podbić Besarabię i natychmiast ruszać w kierunr ku Ploeszti, albo poczekać, aż Hitler wyląduje w Wielkiej Brytanii i dopiero wtedy atakować Besarabię i całą Rumunię. W obu wypadkach byłby to koniec .tysiącletniej Rzeszy''. Ale Stalin nie wykazał dośćdeterminacji. Wykonał jeden krok w kierunku nafty, zdobyłprzycz łek dla przyszłej ofensywy - i stan{ niezdecydowany' W ten spos b wystraszył Hitlera, kt ry walcząc na wielu frontach rtie zwracał uwagi na ,,neutra|ny'' Związek Radziecki. Aneksja Besarabii i koncentracja potężnych radzieckich sił uderzeniowych zmusiłyFŁihrera do zrewidowania dotychczasowej strategii i podjęcia odpowiednich działafl prewencyjnych. Hitler zrozumiał nagle' gdzie tkwi największe niebezpieczeristwo, ale było juŻ za p źno. Na1eżało o tym pomyślećprzed podpisaniem paktu Ribbentrop-Mołotow. Teraz nawet niespodziewany atak na Zwiapek Radziecki nie m gł uratować III Rzeszy. 156

LoDoŁAMAcz

aŻukowa""#

rają mapę dyslokacji baz radzieckiej marynarki wojennej wpierwszej połowie l94l roku' Jedna znichnrajdowała się w okolicach Piriska, 5oo kilometr w od najbliższego lmorza. Bazarnarynarki w poleskich bł'otach, to brzmi jak żart. A|e nie było w tym nic śmiesznego. Po rozformowaniu FloĘtti Dnieprzariskiej okręty' kt rych nie przeprawiono do delty Dunaju' popłynęĘ w g rę Dniepru, a potem Prypeci. Zatrzyrnały się w miejscu, gdzie szerokośćrzeki sięgała zaledwie 50 metr w, i tam właśniepowstała nowa baza. Pod względem siły bojowej Flotylla Piriska prawie nie ustępowała dunajskiej' W jej skład wchodziły co najmniej cztery okręty artylefiskie, około dwudziestu innych jednostek, eskadra lotnictwa myśliwskiego, kompania piechoty morskiej i inne pododdziały. Nie trzeba chyba thlmaczyć' Że floty||a nie miała Żadr:ego zastosowania w wojnie obronnej. Na niewielkiej rzeczce płynącej w gęstym lesie potężne monitory miały trudności z najprostszym manewrem. PrzeznaczenieFlotylli Pi skiej pozostanie niezrozts.miałe, dop ki nie przy1romnimy sobie o kanale Dniepr-Bug. Natychmiast po zajęciu połowy Polski i ,,wyzwoleniu'' zachodniej Białorusi, Armia Czerwona zabra\a się za poszerzanie i pogłębianie 196-ki1ometrowego kanafu tranzytowego, łączącego Prypeć (ptzez dopływ Pinę) z wpadającą do Bugu rzeką Muchawiec. Prace konĘnuowano latem i zimą. Brały w nich udział oddziały saperskie 4. Armii, oraz,,budowlane organizacje NKWD" tysiące więźni w stalinowskiego Gułagu. o militarnym przeznaczeniu kanału świadczyć może fakt, Że całym przedsięwzięciem kierował pułkownik (przyszŁy marszałek wojsk inżynieryjnych) A. Proszliakow' Prace odbywały się w straszliwych warunkach' Ciężki Bprzęt zapadał się i ton{ w grzęZawiskach _ był tylko Jeden spos b, pozwalający zakonczyć budowę w WZnaczonym przez Stalina terminie: kopać ręczrie. Ale kanał zbudowano. Nikt nie wie, ile istnieri ludzkich pochłon{, a zresztą kogo to interesowało? L57

LoDołl'IlilAcz

WIKTOR STIWOROW

Kanał połączyłdorzecza Dniepru i Bugu. Czemu miał shlżyć? Usprawnieniu handlu z Rzeszą/ Handel odbywał się koleją do BałĘku i dalej statkami. Zresztąkanał Pir1sk-Kobryfibył za wąski, frachtowce nie mogłyby się nawet minąć. Poza tym nie była to najkr tsza droga; najpierw Dniepr, potem Prypeć, Pina, kanał, Muchawiec, Bug i wreszcie Wisła. W rueczyllltstości jedyrrym przezflaczeniem kanafu było przepuszczerlie radzieckiej flotytli w kierunku dorzecza Wisły i dalej na zac}r d'. Jej znaczenie obronne było żadne, podobnie zresztąjak samego kanału. w r94r roku trzeba było go wysadzić, by odciąć dostęp do Dniepru niemieckim okrętom znad Wisły, a Flotyllę Pir1ską zatopić, by nie wpadła w ręce Wroga. Pod koniec 1943 roku ponownie utworzono FtoĘllę Dnieprzariską' kt ra ponownie popłyrręła w g rę Prypeci i ponownie radzieccy saperzy odbudowali zas5pany kanał. Admirał B. Grigorjew' kt ry w 1943 roku obj{ dow dztwo nowej formacji, przytacza słowa'marszałka Żukowa: ,,...Prypecią możecie dotrzeć na Bug, Narew, Wisłę w kierunku Warszawy, a dalej na rzeki Niemiec. Kto wie, może nawet do samego Berlina! _ odwr cił się niespodziewanie, spojrzał na mnie badawczym wzrokiem, i powt rzf, akcentując każde słowo: - Do samego Berlina! Co?".3 Admirał Gri$orjew na czele swojej flotylli rzeczywiście dotarł do Berlina. W każdej książce z historii radzieckiej floty odnajdziemy symboliczne zdjęcie bandery radzieckiej marynarki wojennej na tle Reichstagu. Los tak sprawił' że Armia Czerwona wkroczyła do stolicy Rzeszy w wyrriku napaściwojsk hitlerowskich. Lecz Stalin miał przygotowany zupekrie inny scenariusz. Gdyby naprawdę uwierzył w groźbę niemieckiej agresji, skierowałby miliony więźn1 w Gułagu do kopania row w przeciwczołgowych wzdŁuż zachodniej granicy. Prawda jest taka, że Stalin zamierzał wkroczyć do Berllna z własnej inicjatywy, a nie w odpowiedzi na napaść.oto dlaczego więźniowie i saperzy zamiast kopać 3 ,,Wo1enno-Istoriczeskij Z:urnał''' nr 7/1984, s. 68.

158

rowy zasypywali już istrriejące i przebljali karrał tla za-

ch

d.

Zachowajmy pamięć o zekach, kt rych Stalin posłał na śmierćw bagnach Białonrsi w imię tego, by komunistyczny sztandar załopotałnad stolicą III Rzeszy.

D L rzed l94o rokiem Armia Czerwona

vrr

rlje znała pojęcia ,,piechota morska''. Na lądzie regularna piechota radziła sobie w kłżdychwarunkach, a lądowanie na dalekich brzegach nie wchodziło w najbliŻsze plany Sta]ina' Ale kledy tylko Hitler zwr cił się ku zachodowi, za jego plecami zaurzało. W strukturach Armii Czerwonej następowały gwałtowne zmiatly : likwidowano pozostałości system w obronnych, wzmacniając siĘ uderzeniowe. Kledy w czenycu l94O roku armia niemiecka okupowała Francję, w ZSRR narodziła się radziecka piechota morska. W skład radzieckiej mar1marki wojennej wchodziĘ cztery floty - dwie oceaniczne i dwie morskie - oraz dwie floĘlle śrdlądowe: Amurska i Dnieprzariska. Floty oceaniczne nie otrzymały piechoty morskiej, bo też ani Ocean Spokojny ani Morze Arktycznea tymczasem Stalina nie interesowały. Flotylla Amurska, strzegąca rubieży na Dalekim Wschodzie, r wrieŻ nie potrzebowała tych doborowych formacji. Natomiast stacjonująca w lasach Białorusi Flotylla Piriska (częśćFlotylli Dnieprza skiej) została wzmocniona kompanią piechoty morskiej. Kilkutysięczną brygadę piechoty morskiej przydzielono do Floty BałĘckiej' kt rej przeciwnikiem mogły być tylko Nierncy. 22 czerwca 1941 roku radziecka piechota morska ptzeszła chrzest bojowy broniąc wysuniętej bazy Floty Bałtyckiej w Lipawie. BazaleŻała w odległości1oo kilometr w od granicy Prus Wschodnich, ale nie miała jaklejkolwiek zorganlzowanej obrony lądowej i nie była " W jęr. ros. Morze Arktyczne nosi nazwę Oceanu Lodowatego _

dlatego dwie floty oceaniczne [prz]p. Uum.l.

159

T

WIKTOR STIWOROW

niejsza w obronie niż piechota morska.

Flota Czarnom sąrmi siłami. jemnicy prz5rbył Korpus Plechoty pus był naprawdę nie składu osobowego, jak wego, W dniach f8-19

Na

5

A

IX Spec;-alny Batowa.-Kor_

Bassow' Fłot u) Wiellkoj ot7eczcstuienraj uojnie, Moskwa

1980, s. r38.

160

TTJ*JI':-

LoDoŁAMAcz

Moskwa przywia?Wała wielką wagę do wsp łdziałania FloĘ Czarnomorskiej i wojsk IX Specjalnego Korpusu. Ćwiczenia odbywały się w obecności wysokiej rangi dow dc w, przybyłych ze stolicy w charakterze obserwator w. Jeden z nicl:^, wiceadmirał I. Azarow wspomina, że wszyscy uczestnicy mieli podobne wrażenie: że nie są to rutynowe mźrnewĘI, że niebawem przyjdzie wykorzystać nabyte umiejętności w warunkach wojennych, nie na własnym terytorium, ma się rozumieć.o Gdzie w razIę wojny m gł nastąlić desant IX Korpusu? TeoreĘczrne były trzy warianty: Rumunia, Bułgaria, Turcja ' Lecz $dziekolwiek by to miało nastąplć, żołrlierze IX Specjalnego Korpusu musieli mieć zapewnione nie'mal natychmiastowe zaopatrzerie. W tym cehs. trzeba by zdesantować dodatkowe jednostki - albo teŻregularne oddziały Armii Czerwonej błyskawicznie nrszyłyby na spotkanie z wojskamiptzycz łka. oba warianty były możliwe tylko w Rumunii. Dziumyrn zbiegiem okoliczności w tym samym czasie III Korpus Powietrznodesantowy przeprowadzał potęŻne manewĘr na Krymte. Cwiczenia obejmowaĘ desant dow dztwa, sztabu korpusu i sztab w brygad. Radzieccy historycy ni dy nie dopatrzyli się zuliązku między -ćwiczeniami desantu XIV Korpusu Piechoty z okręt w Flotylli Dunajskiej' III Korpusu Powietrznodesantowego - z samolot w i szybowc w, oraz IX Specjalnego Korpusu Piechoty - z okręt w Floty Czarnomorskiej. Niemniej takimłiapek istniał' wskazuje na to czas' miejsce i cele operacji. Było to przygotowywanie potężnej agresji. ostatnia faza tych przygotowali.

6 I. Azarow, osażĄIonnajaodessa' Moskwa 1962' s. 3-8

LoDoł,AMACz

Rozdział 16

Czetnu miał

słaży, pierwszy tzut

strate giczny?

W p(anach przgszłgch operacji oJensgungch trzeba ażg ć mo żLitls o ść j e dno c ze s rue g o użg cia s ił kiku r żngchJront u, abg dokonoź strategirzrrcj dezorgaruizacji zdolności obronngch przecitunka. Ludotug komis ąr z obrong marszaŁek ZSRR S. Ttmoszenko r ozu

I trzydziestych radzieccy marszałkowie bardzo szczeg! łowo wythrmacz5di, po co jest potrzebny pierwszy rzut strategiczny.L Marszałek ZSRR A. Jegorow twaŻał, Że w najb|ższej wojnie wezmąudzLał dziesiątki milion w ŻoŁnierzy, i przewidywał riem oczne ogłoszenie powszechnej mobilizacji. Zdaniem Jegorowa w po-

W

,"au"

h

bliżu granicy nalcżałorozmieścić_ jeszcze w czasie pokoju - |iczne',grupy v/targnięcia", kt re w chwili wybuchu wojny miałyby przedostać się na terytorlum wToga' zerwać mobilizację sił nieprzfraciela, przeszkodz7ć rozwinięciu jego armii - a r wnocześnie osłonić mobilizację wojsk radzieckich.2 M. Ttrchaczewski był przeciwnikiem tej koncepcji' Je_ go zdaniem potrzebne były nie "$rupy''' lecz ,,armie wtargnięcia''. Marszałek podkreślał,że ,,skład i dyslokacja armii czołowej powinny być podporządkowane przede wszystkim możliwościomprzekroczenia granicy niezvłłoczrie po ogłoszeniu nobilŻacji. [...] Zwiapki zmechanizowane powinny być dyslokowane w okresie p koju nie dalej rnż 5o-7o kilometr w od granicy, tak aby mogły one mieć możliwośćjlsŻ w pierwszym dniu mobilizacji przekroczyć granicę''.3 Zar umo Jegorow, jak Tuchaczewski byli w błędzie' obaj zostali rozstrze|ani, a do głosu doszedł Georgij Zukow - despotyczny, nieugięty i okrutny. Żukow nie miał żadnych skłonnoścido teoretycznych ronllaŻan, był praktykiem' kt ry nigdy rlie zaznał porażki' W sierpniu 1939 roku zaskakującym atakiem rozbił japorlską 6. Armię, co stało się prologiem II wojny światowej' 19 sierpnia 1939 roku, przed sam)rrn rozpoczęcilem operacji, Stalin otrzymał od Zukowa depeszę, pot'rłrierdzającą' że Japonczycy nie mają pojęcia o radziec}rich przygotowaniach do ofensywy. Wtedy dopiero zdecydował się na ustanowienie wsp lnej granicy zRzeszą. Negocjacje Mołotowa z Ribbentropent toczyły się przy akompaniamencie groŹnych odgłos w natarcia Żllkowa, kt remu w Mongolii udało się to, czego nikt nie potrafił dokonać: rozblł Armię Kwanturiską. Wtedy teŻrozpoczęto demontaż instalacji obronnych na zachodniej grarricy zsRR' zastępując je gĘantycznyrni zgrupowaniami sił uderzeniowych. Zukow stanął na cze|e najważnĘszego' Kljowskiego okręgu Wojskowego. Wkr tce potem został 2

'

Składał się z szesnastu armii i dziesiątk w samodzielnych korpus w armijnych. Łączna liczba dy'wizji _ l7o [przyp. aut.l.

r62

Raport szefa sztabu Armii Czerwonej, przedstawiony RewolucfrZSRR w dniu 2O kwietnia 1932 roku.

neJ Radzie Wojennej

s Ttrchaczewski, op. cit., t. 2. s.244-246

163

wrKToR sttwoRow mianowany szefem Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Waśniepod jego rozkazatni Sztab Generalny doszedł do teoretycznej konkluzji, kt rej konsekwencji nie spos b ptzncerić: Realizację zadait armii wtargnięcia należy powierąrć siłom pierwszego rz:utu strategiczrrego''' n A więc szesnaściearmii pierwszorzutowych miało do-

konać inwazji. W czerwcu 1941 roku podjęto kroki w t5rm kierunku: 13 czerwca pod osłoną Komunikatu TASS |7o dywizji Armii Czerwonej i NKWD nrszyło w kierunku niemieckiej i rumuriskiej granicy. To prawda, że pierwszy rzut strategiczny składał się zaledwie z 3.ooo.ooo Żołnierzy i oficer w. A)'e czyŻ pła-

tek śniegu nie może spowodować lawiny? Siła pierwszego rzutu strategicznego gwałtownie narastała. Marszałek Zwiapku Radzieckiego S. Kurkotkin: "Jednostki bojowe, kt re przed napaściąNiemiec hitlerowskich na ZSRR wyjechały na obozy ćwiczebne w kienrnku granicy paristwowej, zabraĘ ze sobą cały nienaruszalny zapas umundurowania i obuwia''.5 Czenrlu miało shlŻyć opr żnianie rnagazyr:' w' jeślinle wyekwipowaniu milion w ptzyszłych rezerwist w po spodziewanej powszechnej mobilizacji? oceniając potencjał pierwszego rzutu strategicznego trzęba uwzględnić jego stan osobowy, ale r wnież miliony żołnlerzy,kt rzy nie zostali zmobilizowani, bowiem uniemożliwił to atak wojsk niemieckich. l3 maja 1941 roku podjęto ostateczną decyzję o wyprowadzeniu wojsk na przygraniczny obszar operacyjny. Dzien p źniej postanowiono przeprowadzi akcję przymusowego wysiedlania mieszkaric w tamtych rejon w. R wno miesiąc p źniej rozpoczęto działania w tym kierunku. Wojska pierwszego rzuttt strategicznego weszły na opustoszałe tereny, nie zamierzając zatrzymać się na granicy' 20 czerwca l94l roku oddziały NKWD rozpoczęły demontaż zasiek w. T\dziefi wcześniej armia niemiecka przecięła zasieki po swojej stronie... a ,'Wojenno-Istoriczeskij Z:urnał" nr lo/ 1963, s. 31. 5 S. Kurkotkin (red.), ,'Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej Wojnie Narodowej 194l-1945", Warszawa 1980, s.276.

r6'4

v

LoDoŁAIuAcz

WIKTOR STIWOROW

niami *"noa"ll

cymi w skład pierwszego rzutu strategicznego odslania zdumiewający obraz skrupulatnych przygotowar1 do wojny. Dowiadujemy się, Że kaŻda armia ,,osłonowa'' miała własną, niepowtarzalną strukturę, specyficzny charakter i odrębne przeznaczenie. Każdą armię powołano po to, by w nadchodzącej wojnie ,;wymloleftczej" wykonała dokładnie określonąmisję. opubIikowarrc już dośćmateriał w, by można było napisać powaŻne studium o każdej spośr d tzydzlestu radzieckich armii pierwszej połowy 1941 roku. 7-atrzymajmy się przy jednej z nIclr, mianowicie 12. Armii. Składałasię z jednego korpusu zmechanizowanego, dw ch korpus w piechoty oraz innych jednostek; łącznie dziewięć dywŻji' w Ęm dwie pancerne i jedna zmotoryzowana. Na pierwszy rzut oka - typowa armia w-targnięcia. Historia 12. Armii także nie odbiegała od pozostałych. Utworzono ją w chwili podpisania paktu Ribbentrop-Mołotow, a kilka tygodni p żrtlej brała udzlał w.wyzwalaniu" Polski. Wtedy składałasię z jednego korpusu pancernego, dw ch samodzielnych brygad pancernych, dw ch korpus w kawalerii i trzech dywŻjlpiechoty. Niewielka liczba piechoty i artylerii wynikała z przekonarria, Że armia nie napotka wielkiego oporu ze strony Wojska Polskiego. Po zakonczeniu kampanii L2. Armia pozostała na nowej granicy, gdzie poddano ją gnrntownej reorganizacji' podobnie jak pozostałe armie wtargnięcia. Gł wną formację uderzeniową - korpus pancerny - przefasonowano na korpus zmechanizowany. Zrnianarrazvły wynikała z chęci uspokojenia zaptzyjaźnionego mocarstwa, ale nie towarzyszyło jej zrnriejszertie liczby czołg w, przeciwnie _ raczej wzrost arsenału. Na miejsce wycofanych korpus w kawalefiskich wprowadzono dwie dodatkowe d1rurizje piechoty. Aby zwlększyć zdo|ność ptzełamywania pozycji obronnych nieprzyjaciela, do 12. Armii wcielono jednąbrygadę icztery samodzielne pułki arĘlerii, przy okazjlpodwajając liczbę artylerii w każdej dywŻji piechoty. Ponieważ prawdopodobieristwo przeła166

mywania umocnionej obrony przeciwnika stawało slę coraz bardziej realne, w armii pojawia się samodzielny pułk inżynieryjny. Stopniowo zmtenla się r wnież skład narodowoścloW 12.Armii. Stalin dobrze pamiętał o zadawnionych animozjach polsko-ukrairiskich' dlatego przed, inwazją na Polskę zadbał o to, by właśnieUkrairicy stanowili trzon składu osobowego armii' Nie było to trudne: armię tworzono na Ukrainie, stamtąd pochodziła wlększośćzmobilizowanych rezerwist w. Na czele 12. Armii stan{ Timoszenko, a wśrd kadry oficerskiej r wnieŻ znaczny procent stanowili dow dcy ukrairiskiego pochodzenia. Po wrześniu1939 roku rozpoczyna się proces stopniowej zrrlriarly składu armil. w 1940 roku' aby zattzeć doĘchczasowe szczeg lne proporcje, pewne kluczowe stanowiska zaczęto obsadzać rodowitymi Rosjanami' Stopniowo Ukratricy przestają stanowić większość, niemniej armia nie staje się przez to bardziej ros54'ska, lecz... kaukaska. W innych armiach r wnież rnoŻna był,o spotkać Gruz7n w, ormian i Azer w, ale w 12. Armii było to szczeg lnie widoczne. Nazwiska takie jak Parcawania, Grigorlan, Kabaława, Husseirr-zade czy Sarkoszian stają slę coraz bardziej rozpowszechnione, i to nie tylko na szczeb|u dow dc w kompanii czy bątalion w. Żukow odszukał w Akademii Wojskowej swego dawnego ormiariskiego prz11'aciela Iwana Bagramiana i mianował go naczelnikiem wydziału operacyjnego (plarrowanie woJenne) przy sztable 12. Armii. Szefem sztabu armii jest generał Bagrat Aruszunian. Cała ta metamorfoza rrie jest, rzecz jasna, dziełem przypadku. 12. Armia _ z wo|na i w największej tajemnicy - przemienia się w armię g rską. Jej dow dztwo otrzymuje polecenie szczeg łowego rozpoznania karpacktch przełęczy, i to nie tylko w teorii' Zukow zaleca ćwiczelria praktyczne' wydając rozkaz' by ,jesienią przeptawlć przez przełęcze i mniej lub bardziej dostępne trasy specjalnie skompletowane oddziaĘ, z uŻyciem rozmaitych woz w bojowych - by sprawdzić możliwoŚć pokor67

WIKTOR

LoDoŁA[,lAcz

STIWOROW

nania ich przez czołgi, samochody' ciągniki' zaprzęEi i juczne zwierzęLa".6 Rzecz dziaŁa się w 1940 roku. Zukow nie m gł, natu-

ralnie' wiedzieć, że całkiem niedawno armia niemiecka, wal.cząca obecnie we Francji' przeprowadzała identyczne ćwiczenia, sprawdzając, czy czołgi, ciągniki artylefiskie i pojazdy transportowe zdołają pokonać Ardeny. 12' Armia nie szykowała się do wojny defensyrxrnej. Świadczą o tym choćby wspomnienia Bagramiana: ,,Studiując plany operacyjne odkryłem rzecz zdumięurającą: nasza armia ochrony pogranLcza nie posiadała jakichkolwiek plan w rozwinięcia wojsk i osłony granicy''. A więc sejf wydziału planowania wojenne$o 12. Armii nie był pusty. Zawierał skomplikowane dokumenty operacy'ne, ale nie było wśrd nich plan w obronnych. Ciekawyjest opis manewr w 12. Armii, na kt re przybył osobiściesam Żukow. Ćwiczono jedynie zadaria ofensyrłme. Z rnap sztabowych w5mikało, Że dotyczą działafl na terytoriurnRzeszy. Pierwszym punktem planowanej operacji było sforsowanie Sanu, w wczas rzeki granicznej. Grę wojenną prowadzono z wykorzystaniem ściśletajnych informacji, pochodzących od radzieckiego wywiadu w Nlemczech. W trakcie manewr w zarysowała się pewna r Żnica zdar1 między Ż:ukowem i dow dcą armii F' Parusinowem. Nie chodziło bynajmniej o to, czy bronić się, czy też atakować, |ecz o skalę planowanej ofensywy. Parusinow jest zdecydowany:,,Powinniśmy dąŻyć do tego' by za pierwszym uderzeniem zadać nieprzyj acielowi maksymalne straty'' . Bar dz1ej doświadczo ny Zllkow wle, Że są to tylko pobożne życzenia: trzeba udetzać, ty|e Że nie na szerokim froncie, ale na pewn5'rrn jego odcinku. o to właśnietoczył się sp r. Niesforny dow dca armii został niebawem odwołany' a na jego miejsce przyszed| stary kompanŻukowa, generał P. Poniedielin. Ten epizod nie przerwał doświadczerl z pokonywaniem g rskich przełęczy. operacjami kierował osobiście Bagramian. W trakcie jednej z nic}r zna|azł się na linii 6

168

'Woj

enno-Istoriczeskij Zturnał'', nr

1

/l

967' s. 54.

ll

li'

demarkacyjnej, gdzie zaobserwował,javrrrą demonstrację rob t obronnych'' - wznoszenie żelbetonowych umocnieri na samym brzeg:u rzeki graniczrej, w taki spos b, by nie umknęło to uwadze nieprz5{aciela. Zainteresowanie Zukowa g rskimi przełęczami moŻe być zrozurniałe tylko z jednego, czysto ofensyrxrnego punktu widzenia: Niemcy były oddzielone od Swego Zaplecza naftowego podw jnym pasmem g r - w Czechosłowacji i w Rumunii. Gdyby radzieckie wojska zdołaĘ pokonać karpackie przełęcze na terenie ZSRR i przechwycić przełęcze w obu Ęch krajach - byłoby to r wnoznaczne Z przerwaniem niemieckiej aorĘ naftowej. Żukow wiedział o tym doskonale: ,,Słabym punktem gospodarki Niemiec było wydobycie ropy naftowej, co w jakiejśmlerze rekompensowano importem nafty rumufiskiej'''7 Błyskotliwa kariera marszałka była konsekwencją trzymania się prostej zasady: zna|eźć słaby punkt przeciwnika - i tam zaatakować' I w irnię tej zasady Zukow kontynuował eksperymenĘ, zmuszając coraz to nowe formacje, wozy bojowe i środkitransportu do forsowania przełęczy. Z zegarkiem w ręku opracowano i zweryfikowano szczeg łowe ,,karpack1e'' normy i standardy, przeanalizowano uzyskiwane czasy, ustalono reguły i zalecenia. Do planowania błyskawicznych g rskich operacji ofensyvrnych były to dane absolutnie niezbędne' Gdyby chodziło o obronę, wystarczyłoby zwr cLć się do ŻohlLerzy; "Wr g nie może przejść|Macie wytrwać do ko ca. Zwycięstwo' albo śmierć!''.

,z, nI I-ldarzenia następują w błyskawicznyrn tempie. Zukow otrzymuje awans, zataz po nim Ba$ramian. Nie-

mniej żaden z nic}: nie zapomina tej niezwykłej L2. Armii. Pod ic}r baczną kontrolą i pod ic}: rozkazami jej struktury przechodzą ciągłą ewolucję. Na początku czerwca l94l roku cztery dyrizje piechoĘ _ 44',58'' 60. i 96. - przekształcają się w dynrizje 7 Żukow, op. cit., s. 29o.

169

t WIKTOR STIWOROW

g rskie. R wnocześnie do armii zostaje wclelona świeżo sformowana 192. DfizjaStrzelc w G rskich, przerzu-

cona potajemnie z Turkiestanu. Dziśpotrafimy już określićostateczny cel tej reorgailzacji, niemnieJ sam jej przebieg wc\Ę jest owiany tajemnicą. Wiadomo tylko, Że dywizje g rskte otrzymały tę nazwę oficjalnie w dniu I czerwca l94l roku, rozkaz został wydany 26 kwietnia, a cała operacja ruszyła jesienią l94o roku, zarlirn jeszcze Bagramian rozpocza} swoje doświadczenia. Przemiany w 12. Armii nie pozostały bez wpł5rwu na armie sąpiednie. 72. Dywlzja Strzelc w G rskich generała majora P. Abramidze, sformowana w ramach 12. Armii' uzupełniła skład sąsiedniej 26' Armii. Na tyłach L2. i 26' Armii rozśrodkowywano wojska przerzwcarLej potajemnie z P łnocnego Kaukazu 19. Armii generała porucznika Iwana Koniewa. W jej składzie r wnież odnajdujemy formacje g rskie' na przykład 28. DG r pod' rozkazami pułkownika K. Nowika. W tym samym czasie w Karpatach Wschodnich pojawia się kolejna, l8. Armia, zajmując poTycję pomiędzy 12. Armią G rską i 9. Armią superuderzeniową. Niemiecki atak uniemożliwiłjej rozwinięcle, dlatego nie jesteśmydziśw stanie odtworzyć jej dokładnego składu. Jednak uważrrc przestudiowanie istniejących dokument w pomła|a stwierdzić, Że 18. Armia w zamyśle miała być dokładną kopią 12. Armii G rskiej. Formacje $ rskie uzyskały szczeg lrry status. Prowadzol:;o staranną selekcję wsąlstkich Żołrierąr, kt r4r następnie musieli odbyć wielostronne szkolenie. Prrydzielono im teŻ specjalny ekwipunek i uzbrojenie. W przededniu wojny na Kaukazte powstał wysokog rski ośrodektreningowy, gdzle najlepsi radzieccy alpiniści szkolili się na instruktor w' Po odbyciu stażu niezwłoczrl7e przerzucano ich nad zachodnią granicę' Swego czasu .Krasnaja zlxliezda''8 opublikowała kr tki artykuł na temat tego ośrodka. T}tuł notatki: "Szko8 ,,Krasnaja zwiezda". I listopada 1986.

170

LODOł"AIIACZ

lili się, by walczyć w $ rach'. Ęrtanie brzmi:

g rach?

w jakich

W zachodnich rejonach Zwiapku Radzteckiego znajdował się niepokźny mas1rw Karpat Wschodntch' ale były to najczęściejłagodne wzg rza i doliny. W 1941 roku budowanie tam potężnej obrony nie miało sensu, a to z następujących powod w: 1. Ten obszar Karpat nie sprą{a agresji z zachodu na wsch d. Po pokonaniu przełęczy lneprzyjaciel schodzi w doliny, a zaopatrzenie musi docierać przez Karpaty, Tatry' Rudawy, Sudety i Alpy' co stwarza poważne trudnościi dodatkowe zagroŻenie. 2. Karpaty Wschodnie mają kształt ściętegoklina, skierowanego w stronę nieprzyjaciela. Z$nrpowarrie w tym miejscu znaczrtych wojsk radzlecklch nawet w pozycji obronnej byłoby r wnoznaczne z ich okrążeniem. Armie nieprzyjaciela mo$łyby zaatakować

z p łnocy i z pofudnia przez podkarpackie r wniny

i iśćna tyŁy radzleckiej obrony, odcinając drogi zaopatrzerlia. 3. w 194l roku w rejonie Karpat nie było żadnych nieprą{acielskich wojsk, mogących stanowić powaŻne zalroŻenie. Radzieckie dow dztwo mlało tego pełną świadomość.9 Koncentracja dw ch armii w Karpatach Wschodnich miała katastrofalne następstwa. Naturalnie żaden frontalny atak nie nastąptł' Jednak uderzenie niemieckiej l. Grupy Pancernej na R wne postawiło radzieckie dow dztwo wobec dylematu: pozostaw'ić obie armie w Karpatach' skazując je na zagładęzbraku żywnościi amunicji, albo też spr bować w14rrowadz1ć je z potrzasku. Wybrano drugi wariant. Dwie armie g rskie, rie przystosowane do prowadzenia walki na r wninach, dysponujące tylko lekkim uzbrojeniem i obciążone masą bezuŻytecznego sprzętu wysokog rskie$o, zostały rozgromione uderzeniem niemieckiego klina pancernego. 1. Gnrpa Pancerna konĘnuowała natarcle, zachodząc 9 Por. generał porucznik B. Aruszunian [w|: ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnal''' nr 6/1973. s. 6l.

T7T

T 'ii

WIKTOR STIWOROW

{

od tyfu 9. Armię superuderzeniową nie do pozazdroszczenia.

kt rej dalszy los był

Porażkt radzieckich armii otworzyły Niemcom drogę do baz Floty Czarnomorskiej, kopalni Donbasu, Charkowa, Zaporoża i Deniepropietrowska - gl \łrne strategiczne ośrodkiprzemysłowe stały teraz otworem. Po ich utracie ZSRR w ciągu całej wojny w1produkował za|edwie loo.ooo czołg w. Niemiecka produkcja nigdy nie osiągnęła taklch rezultat w' ale gdyby nie doszło do utraty kluczowych rejon w, radz1ecka produkcja czołg w, artylerii, samolot w i wszelkiego innego uzbrojenia znaczrie prze:wyższyłaby te rekordowe wyniki. Przełamanie radzieckiej obrony na pofudniowej Ukrainie stawlało w dramaĘcznej sytuacji radzieckie zgrupowarria pod Kijowem, r umocześnie otwierając Niemcom drogę na Kaukaz, do naftowego serca ZSRR, i do Stalingradu - jego naftowej aorty. Raz jeszcze głos ma marszałek Zwlapku Radzieckiego I. Bagramlan: ,fnajomośćKarpat Wschodnich pozwoliła mi lepiej ztozurnieć,jak bardzo pilna jest konieczność przeformowania ciężkich dywizji piechoĘ' mało mobilnych i nieprzystosowanych do działa na takiej wysokości,w lekkte formacje strzelc w $ rskich. Wspominając dziśtamte wydarzenia dostrzegam w swoim postępowaniu pewne nieumyślne błędy. Przec7eŻ na początku wojny te dywlzje zlf:rruszo'ne były walczyć przede wszystkim na r wnirrach, zatem przekształcenie w formacje g rskie dodatkowo osłabiło ich zdolnośćbojową'.'o W 1941 roku obie armie karpackie okazały się bezużyteczne w obronie kraju. Ale te same cąrnniki, kt re zniechęcały nieprąrjaciela do atakowania na wsch d, stawały się niezaprzecza|nyrn atutem w przypadku agresji w kierunku zachodnim: L. JeŻellwojska radzieckie rusząPrzez g ry' ich szlaki zaopatrzeniowe pozostaną na własnym, gł wnie r wninnym terytorium. 2. KarpaĘ Wschodnie wcinają się klinem w zgrupowania nieprzyjaciela, dzieląc je na dwie części'Jest to lo

172

"Wo1enno-Istoriczeskij

Żurnał", nr 1/1976, s.55'

LoDoŁAMAcz

jedyny przycz łek, kt ry pozvłala na ześrodkowanie, i to w czasie pokoju, potężnych sił uderzeniowych' Klin wysuwa się daleko na zach d, groŻąc przeciwnikowi oskrzydleniem jego obrony; w razie radzieckiej ofensywy będz1e zmuszony do wycofania się na całym froncie. 3. W rejonie Karpat nie ma żadnyc}r znaczących sił niemieckich i ten właśniefakt skłania radzieckie dow dztwo do ześrodkowania tam dw ch armii. Armie nie mogły długo pozostawać w miejscu. W wypadku konfliktu Ęlko przeszkadzaŁyby sobie wzajemnie na niewlelkiej bądŻ co bądźprzesttzeni' W tej sytuacji jedynym rozsądnym manewrem byłby marsz do przodu. Przy załoŻeniu, Że armle $ rskie shźądo walki w g rach, możerny bez trudu przewidzieć teoreĘczne kierunki operacji. Karpaty Wschodnte przechodzą w dwa pasma g rskie : na zach d, do anektowanej przez Węg.y częściSłowacji, i na pofudnie - do Rumunii. Innej możliwościnie ma. Dwa liderunki dla dw ch armii, to logiczny plan. Oba prowadządo kluczowych magistrali naftowych' kt rych przecięcie - i to w dw ch punktach! - miałoby decydujące znaczenie dla dalszych los w wojny. Nawet gdyby tylko jedna armia wykonała powierzone jej zadanie, byłby to dla Niemiec śmiertelnycios' Natomiast w razie fiaska armie operujące na dw ch pasmach $ rskich zatramowałyby dopływ niemieckich rezerw do Rumunii' ułatwiając zadanie 9. Armii superuderzeniowej. W działaniach armii g rskich najważniejsza jest szybkośći zaskoczerie. Jeżeli zdoŁająna czas zdobyćprzełęcze - piechota przeciwnika będzie miała nie lada orzech do zgryz7enia. Planując umacnianie przełęczy radzieckie dow dztwo postanawia, Że rie wszystkie dywuje wchodzące w skład armii g rskich zostaną przeformowane. Ąmie mająna starrie dprizje pancerne izmotoryzowane oraz brygady ciężkiej artylerii przeciwpancernej' Jeden rzut do przodu - i Niemcy są odcięte od ropy... oto dlaczego Bagramian, pod baczrrym okiem Żukowa, ze stoPerem w ręku ćwiczy czołgist w la przełęczach. Trudno zakwestionować decyzję formowania dywizji strzelc w g rskich w 12. i 18. Armii. Wszak stacjono173

ln WIKTOR STIWOROW wały w Karpatach. Ale 9. Armia superuderzeniowa kwa-

terowała na tozległych r wninach w okolicy odessy. Niemniej na rozkaz Żukowa' odpowiedzialnego za Front Południowy i Południowo-Zachodni, wzmocniono ją dywŻją piechoty g rskiej . Gdzie tam są jakieśg ry? 30. Irkucka DywŻja Strzelc w G rskich im. Rady NajwyŻszej RFSRR' odzttaczona orderem Lenina i trzykrotnie orderem Czenrronego Sztandaru, mogła być wykorzystana jedynie w g rach Rumunii. Nieprzypadkowo tę właśniedywizję' dowodzoną przez generała majora S. Gałaktionowa, przydzielono do XLMII Korpusu Piechoty generała R. Malinowskiego. Korpus stanowił prawe skrzydlo 9. Armii. Na terytorium ZSRR nie miało to znaczenia, natomiast w przypadku wkroczenia do Rumunii cała 9. Armia miała posuwać się po r wninie, z wyjątkiem prawego skrzydła, kt re zawadzi o g rskie pasmo. Ale to jeszcze nie wszystko. Kolejna jednostka miała wzmocnić prawą flankę: 2l' Dfizja Kawalerii G rskiej pułkownika J' Kulijewa. W momencie napaści hitlerowskiej dywizja znajdowała się w eszelonach' przet^7cana potajemnie z Turkiestanu. Radzieckie dow dztwo, improwizując ad hoc, skierowało pofudniowe zgrupowania wojsk do walk na Białorusi, w tym 19. Armię i jej dywizje strzelc w g rskich. Razem z 2I. DywizjąKawalerii, nikomu już niepotrzebną, znalazły sw j niechlubny koniec w białoruskich bagnach'

IV radzieckahistoriografia utrzymuje, że Armia Czerwona nie szykowała się do wojny, i stąd wszystkie p źniejsze rieszczęścia. Ale fakty przeczątej tezie: r. Gdyby nie szykowano się do wojny, to nie wr^lcano by kolosalnych środk w na tworzenie dw ch armii g rskich i wielu samodzielnych dywizji piechoty g rskiej w składzie zwykłych armii wtargnięcia. Wystarczyło choć częśćtych środkw przeznaczyć na formowanie zaporowych dywizji przeciwpancernych, a dalszy bieg wojny byłby całkiem inny.

Orr"r"'rr"

L74

I,()DoŁAMAcz

2' Gdyby nie szykowano się do wojny, w wczas dwie radzieckie armie nie znalazłyby się w Karpatach, nie wycosrwano by ich w pośpiechu z pułapki, nie wpadłyby podczas odwrotu pod cios niemiecklego klina pan-

cernego. 3. Gdyby nie szykowano się do wojny, to atakujące na p łnoc od Karpat hitlerowskie czołgi nie natrafiłyby na

wycofujące się w nieładzie lekkozbrojne formacje g rskie, lecz na klasyczne dywizje piechoty, przystosowane do walki na r wninach, w54posaŻorte w artylerię przeciwpancerną. Gdyby nie szykowano się do wojny ofensywnej wszystko potoczyłoby się zupełnie inaczej.

LoDoł,AMAcz ktego najwyższawładza partyjna i paristwowa oficjalnie znal.azła się w jednych rękach. R wnocześnieten spe-

Rozdział L7

Stalin w maju W dziedzinie polttgki zagranicznej Stalin wgzrwczgł sobie cel ogromnej uagi i ma nadzteję osiagnqć go usłasngm tugstŁkiem.\ Hrabia uon Schulenburg ambasador Rzeszg Niemieckiej us Moskusie

lkowym -i."ią-I cem w dziejach komunizmu; obfitował w wypadki' kt rych sens pozostaje do dziśniejasny. Nawet wydarzenia zachodzące na oczach całego świataczekają na wiarygodne wyjaśnienie. oto przykład. 6 maja l94l roku Stalin stan{ na czele rządu ZSRR. ZaskoczyŁo to wielu obserwator w. Zdobyte w Berlinie dokumenty niemieckiego dow dztwa pokazują, że kierownictwo Rzeszy nie potrafiło zirrterpretować tego posunięcia. Po raz pierwszy w historii Zwiapkll RadziecI Poufny raport von Schulenburga do MSZ Rzeszy, 12 maja 1941,

lw:l Di-e Beziehungen ztuischen Deutschland und. der Sotujetunion

1939-1941. 257 Dokumente. Aus den Archituen des Austucżrtigen Amtes und der Deutschen Botschqft in Moskau, 1949, s. 387.

r76

ktakularny manewr wcale nie miał na celu umocnienia dyktatury Stalina' CzyŻ przed tym nie skupił w swych rękach nieograniczonej władzy, bynajmniej nie mierzonej liczbą szumnych tytuł w? w 1922 roku, po objęciu funkcji sekretarza generalnego partii, Stalin z rozmysłem uchylił się od wszelkich paristwowych i rządowych funkcji. W rzeczywistości usyhrował on swoje stanowisko ponad rządem i ponad pa stwem. Faktycznie kontrolował wszystko, za nic rlie ponosząc odpowiedzialnŃci. W r93r roku Lew Trocki opisywał przygotowania do komunisĘcznego przewrotu w Niemczech: ,,Gdyby nowa polityka zatriumfowała' wszyscy Manuilscy i Remmele o$łosiliby wszem i wobec, Że to Stalin był jej inicjatorem. Z kolei w razie fiaska Stalin miał pelną możliwośćznalczieria winnego. Do tego sprowadza się kwintesencja jego strategii. Na tym polu nikt mu nie dor wna".2 Pr ba przewrotu zakoftczyła się fiaskiem, a Stalin rzecąrwiściezna''azł winowajc w ' kt rzy zostali przykładnie ukarani. Podobną taktykę stosował w rządzeriu ZwiapkLemRadzieckim: wszystkie sukcesy byĘ jego z'asługą, wsąrstkie klęski spadały na wrog w, awanturnik w i oportunist w, kt rzy wślizgnęlisię w partyjne szeregi i w5paczali generalną l inię.,,Zwy cięstwo kołchozowego systemu'' - to dzieło Stalina; miliony ofiar kolektywizacji _ to zawr t głowy od sukces w niekt rych odpowiedzialnych towarzyszy szczeb|a rejonowegp' Stalin, naturalnie, nie miał nlc wsp lnego z wielkimi czystkami: to wszystko wlna Jeżowa! To nie Stalin był sygnatariuszem układu z Hitlerem: pakt wszedł do historii skojarzony z nazwiskami Rlbbentropa i Mołotowa' Ze strony niemieckiej całkowitą odpowiedzialnośćza tert pakt ponosił nie Ribbentrop, lecz kanclerz Adolf Hitler' choć nie był obecny przy podpls}rwaniu dokument w' Natomiast Stalin, w obecności kt rego parafowano układ, nie piastował w tym czasie 2

ll

,,Biulietie Lodołamacz

opozicjl", nr 24, s. 12.

r77

WIKTOR STIWOROW Żadnyc}: funkcji paristwowych. Był tam po prostu jako mlylrdy obywatel J zef Stalin, nie mający żadnych pełno-

mocnictw paristwowych, rządowych, wojskowych ani dyplomatyczrrych, a zatern nie m gł odpowiadać zato, co się dzieje. Dokładnie tak samo zawarto układ z Tokio. 13 kwietnia 1941 roku Stalin był obecny podczas uroczystości podplsania dokument w, ale sam nie ponosił żadnej odpowiedzia]ności. Cztery latap źrne} w sierpniu 1945 roku, powołal się zresztą na tę okoliczność,znienacka atakując gotową do kapitulacji Japonię. Uczynlł to z czystyrn sumienlem: przecieŻ sam niczego nle podpisywał' W maju l94l roku Stalin objął funkcję przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. Wspominaliśmy,że nowy Ętuł nie umacniał bynajmniej jego władzy.Przeciulnie' był ograniczenlem, bo od tej chwili każda decyzja wiąie się oficjalnie z odpowiedzlalnością za jej możllwe skutki. Co zatem sprawiło, że dobrowolnie wzia} na siebie cięŻar odpowiedzialności zawłasrrc czynf? CzyŻ nie m gł nadal pozostać naszczytaeh nieomylności,wszystkie fiaska zvłalając na innych? Sytuacja ta przypomina poniekąd słynne polowanie Chruszczowa. Dop ki zwietzyna była daleko, Nikita Śiergiejewicz pokrzykiwał na nagarriaczy i wyśmiewałsię z nieudolności swego gościaFidela Castro. Sam rrie strzelał i nawet nie miał broni w ręku. Ale gdy łosia wreszcie podprowadzono na strzał i myśliwinie mieli możliwościspudłować - wtedy Chruszczow przestał się śmiaći sięgnął po sztucer... Przez siedemnaście lat Stalin konsekwentnie nie chciał przejąć żadnych instrument w władzy par1stwowej - i nagle zmientł zdarie. D|aczego? Zdanierr, admirała N. Kuznlecowa (wtedy ludowego komlsarza maqmarki ZSRR)' ,,$dy Stalin przyJał na siebie obowiąpki przewodniczącego Rady Komisarzy Ludolvych, system zarządzaria pozostał w zasadzle niezmieniony".s 3 ,'Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 9/1965, s. 56.

178

LoDoŁAIilAcz

Jeżeli nic się praktycznie nie zmienla, to po co Stalinowi potrzebny był nowy tytuł? T}rmczasem, jak za!:waża wybitny zlaawca problem w władzy w ZSRR, tko co robi Stalin, jego czyny i przestępstwa są 'wszyspodporządkowane określon5rm celom, są logiczne i bardzo pryncypialne".a Gdzie się zatem podziała ta stallnowska logika? Ambasador von Schulenburg miał swoje zdanie na ten temat. W tajnym raporcie dla AusrocirtĘes Amt pisal: ,,Nie widzę ani jednego problemu, kt ry doĘczyłby wewnętrznej sytuacji ZSRR i był na tyle powłżny,że m głby skłonić Stalina do takiego kroku. Z duŻo większym przekonaniem powiedziałbym, że skoro Stalin zdecydował się objąć najwyższe stanowisko w paristwie, toprzyczyn należałoby szukać przede wsąlstkim w poliĘce zagtariczrae;".5 Radzieccy marszałkowie m wią dokładnie to samo, choć innymi słowami: nominacja Stalina wia2ała się z problemami zewnętrznymi.6 C ż za problerny zewnętrzne mogły skłonić go do takiej decyzji? W maju 194l roku Belgia i Holandia były juŻpodbite. Stosunkl z upadającą Francją nie mogły stanowić żadnego problemu. Wctąl nie pokonana Wielka Brytania uryciągała do Sta]ina przyjazną dłor1.7 Roosevelt żywił do uczucia więcej rnŻ przyjazne: Was4rngton ostrzegał przed naciągającym niebezpieczeristwem, a Ameryka rozszerzala dostawy zaawansowanej technologii. , Mimo Żepodczas Wojny Zimowej prezydent Franklin D. Roosevelt ogłosił,,moralne embar$o'' wobec ZSRR, to eksport amerykariskĘ technologii do Zwiapk'u Radzieckiego nie uległ zmniejszeniu. 29 marca lg4o roku Mołotow publicznie zadrwił z tego'embarga", zapewniając, 4 A. Awtorchanow, .Zagadka śmierci Staltna. Spisek Berii", Polonia, Londyn 1983, s. 76. 5

Poufny raport Schulenburga do MSZ Rzeszy, op. cit., 12 maja

t941.

6 Por. np.: Bagramian, op. cit., 1972 s. 83. 7 Por.: list Churchilla do Stalina z I lipca 1940.

179

LoDołlMAcz

WIKTOR STIWOROW

Komunistyczna propaganda zdecydowanie forsuje d_gą hipotezę: przewidując napaśćhitlerowską Stalin

że ''stosunki ze Stanami Zjednoczonymi nie poprawiły się ani nie pogorszyĘ".Inaczej m wiąc, wszystko pozostało bez zmianl. K. Umariski, ambasador ZSRR w Waszyngtonie, przekazał te słowa Mołotowa sekretarzowi stanu USA Cordell Hullowi. Zarniast naturalnej w tej sytuacji powściągliwości,Hull zacza} m wić o "możliwościpoprawy stosunk w dwrrstronnych''.8 Wkr tce w Wasąmgtonie rozpoczęły się rozmowy na temat możliwościzwiększenia amerykariskiego eksportu do ZSRR. Moskwa nalegała, by radzieccy inżyrrierowie mieli ułatwiony dostęp do amerykariskich fabryk lotniczych' Jak widać, przy1aź między dwoma krajami posunęła się rzeczy|wiście bardzo daleko... Zatem było tylko dw ch potencjalnych przeciwnik w. Ale Japonia, kt ra w sierpniu 1939 roku miała okazję pozlać nad Chałch5m-gołem siłę Armii Czerwonej' w kwietniu 1941 roku podpisała zeZwiapkfuem Radzieckim pakt o neutralności, po czymnllr ciła swe zainteresowania w kierunku Pacyfiku. Jedynie Niemcy mogły skłonić kremlowskiego samowładcę do podjęcia tej pozorulie rtiezrozumiałej decyzj i. Jakązatem politykę m gł planować Stalin wobec Rzeszy z racji swojego nowego oficjalnego stanowiska? Były tylko trzy możliwości: _ m gł zavłrzeć trwały i nienaruszalny pok j' - m gł stanąć - oficjalnie - rla cze|e walki zbtojnej z obcylmnajeżdżcą _ m gł poprowadzić - oficjalnie - zbrojną ofensywę Zwiapku Radzieckiego na III Rzeszę. Pierwsza hipoteza odpada. Pakt o nieagresji i traktat o przy1aźri z Niemcami był podpisany 23 sierpnia 1939 roku przrz Mołotowa. Zająułszy jego miejsce w tządzie, i nie podjął żadStalin zachował dużą powściągliwość nych krok w zmierzających do spotkania z Hitlerem' W prowadzonych rokowaniactr nadal wykorzystywał Mołotowa, kt ry jeszcze 2l czerwca podejmowal pr by nawiapanla kontaktu z niemieckim kierownictwem. Stalin - nie angażował się' 8 ,,Historia Drugiej Wojny Światowej...'',

postanowił osobiście pokierować obroną kraju. To tfumaczenie nie wydaje się przekonujące, bowiem napaść Niemtec była dla Stalina absolutnym zaskoczeniem. Sp jrzmy na jego zachowanie w pierwszych dniach wojny. 22 czerwca szef rządu winien był zwr clć się do narodu, by zakomunikować mu straszną wieść.Ale Stalin uchyltł się od swego obowią2ku, kt ry spelnił jego zastępca. Po c ż w takim raz7e w maju zasiadł w fotelu prze wodniczącego Sownarkomun, skoro w czerwcu chował się za plecami Mołotowa? Podobnie rzecz się miała rta szczeb|u militarnym' 22 czeTiÎca o godzinie 21.oo naczelne dow dztwo zwr ciło się do żołrńerzy. Głos ma marszałek Żukow: ''Generał Watutin poinformował mnie, Że Stafin zatwierdził projekt dyrekty;ry nr 3 ludowego komisarza obrony i polecił umleścićna dokumencie m j podpis. [...1 - Dobrze - powiedziałem _ umieśćciem j podpis".lo Wedfug oflcjalnej hlstoriografti rozkaz ten został podpisany ,,przez ludowego komisarza obrony' marszałka S. Tlmoszenkę. członka Rady (Gł wna Rada Wojenna _ prrp. tfum.), sekretarza KC WKP(b) G. Malenkowa l szefa Sztabu Generalnego gen. G' Żukowa".ll A więc Stalin uchyla się od odpowiedzialności, zmuszając innych do podpisania dokumentu najwyższejwaEt: instrukcji, zalecającej radom wojennym front w organizowanie przeciwuderzefi w celu rozbicia wdzieraJących się zgrupowari hitlerowskich. Co ma tutaj do rzeczy.człronek Rady' sekretarz KC wKP(b)"? Następnego dnia ogłoszono skład osobowy Kwatery Gł wnej Naczelnego Dow dztwa. Stalin kategorycznie odm wił stanięcia na jej cze|e, godząc się wejśćdo naje Sownarkom - Souiet Narodngch Kommisartej Ludowych, cry|i rząd ZSRR [przyp. tłum.l. lo żukow' op. cit.' s.322.

- Rada Komlsarzy

tt ,,Historia Drugiej Wojny ŚwiatoweJ'.'''' op. cit.' t. 4, s. 49.

op. cit., t 3, s. 352. 1

180

181

wtKToR suwoRow

wyŻszego orgarru kierownictwa wojskowego tytko w charakterue zu'tykłego członka. ,,W istniejącym systemie ludowy komisarz S. Timoszenko tak czy trtaczej r:lie m gł bez Stalina powz1ąć samodzielnie żadnej pryncypialnej decyzji.Istnieli więc dwaj naczelni dow dcy: ludowy komisarz S. Timoszenko - prawny, zgodrie z dekretem, oraz J. Stalin - faktyczny".tt W trakcie wojny obronnej Stalin stosuje wypr bowaną metodę kierowania: sam podejmuje wszystkie zasadnicze decyzje, a cała odpowiedzialnośćspada na innych - Mołotowa, Malenkowa, Timoszenkę. Żukowa... Dopiero po upływie miesiąca członkowie Biura PoliĘczI7ego zdoła|i skłonić Stalina do zajęcia stanowiska Iudowego komisarza obrony, a 8 sierpnia - stanowiska Naczelnego Wodza. W jakim więc celu Stalin,przewidując wojnę obronną' wzia} na swoją odpowiedzialność kierowanie rządem, skoro tak energicznie odżegnywał się od niej' gdy doszło do konfliktu? Pozostaje więc trzecia hipoteza, kt rej jak dotąd nikt nie potrafił podważyć: Stalin pozwolił Hitlerowi zniszczy cały kont1ment, a sam szykował się do zadaria RzeszTr niespodziewanego ciosu. Jako szef radzieckiego rządu zamierzał osobiściepoprowadzić kolejny 'marsz wyzwoleficzy". Partia komunistyczna utwierdzała ludnośći wojsko w przekonaniu, Że Stalin sam rzuci hasło do rozpoczęcia wojny wyzwolericzej w Europie. Nar d wiedział, że decyzja o rozpoczęciu wojny zapadnie na Kremlu, Że nie spowoduje jej obca agresja, Ieczrozkaz Stalina: 'Akiedy marszałek rewolucji' towarzysz Stalin, da znak' setki tysięcy pilot w, nawigator w i spadochroriarry runąna $łowę wToga z całą siłą swego otęŻa, oręża socjalisĘcznej sprawiedliwości. Radzieckie armie powietrzne zaniosą szczęścieludzkości!''.13 Te słowa publikowano w chwili, $dy Armia Czerwona stanęła nad niemiecką granicą. Aby zanieśćświatu szczęście'trzeba było wpierw pokonać III Rzeszę. |2 Ż:ukow, op. cit., s. 32o. r3 lO sierpnia 194O.

"Prawda",

ra2

LoDoł'AMACz

Jako sekretarz generalny partii komunistycznej, Stalin m gł wydać dowolny rozkaz i rozkaz ten byłby łVykonany dokładnie i bezzwłaczrtie. Ale te rozkazy nie miały dotąd żadr:yc}r podstaw prawnych. Obecnie zamierzał wydać najważniejszy rozkaz swego życla i pragn{, aby oficjalnie widniał pod nim jego, Stalina, podpis. Wedfug świadectwa marszałka Rokossowskiego kazdy radziecki dow dca przechowywał w swoim sejfie ,,ściśle tajną kopertę operacyjną' _ czerwony pakiet ozflaczony literą ,,M".'n MoŻna go było otwotzyć tylko na rozkaz przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (do 5 maja r94r r. - W. Mołotow) albo ludowego komisarza obrony ZSRR (marszałek S. Timoszenko)' Ale jak wspomina marszałek Żukow, Timoszenko,,nie m głbez Stalina powziąć samodzielnie żadnej waŻnej decyzji''.l5 Stalin zajął więc miejsce Mołotowa, aby Najważniejszy Rozkaz pochodził właśnieod niego. Jednak kiedy nastał dzie ' 22 czeflÎca, Stalin nie wydał rozkazu otwarcia kopert' Rokossowski opisuje, że niekt rzy dow dcy robili to na własną odpowiedzialność,choć za samowolne otwarcie czerwonej koperty groził sąd polowy i rozstrze|anie (paragraf 58: niesubordynacja). W środkunie było niczego, co mogłoby mieć j akiekolwiek znaczerlie obronne.,,Mieliś my, naturalnie' precyzyjne plany i instrukcje, co nalĘy robić w Dniu łMo ['.'l wszystko było rozpisane co do'minuty i w najdrobniejszych szczeg łach. [...] Plany były. Ale, niestety, nie było w nich mowy o tym, co robić, gdy nieprzyjaciel niespodziewanie przejdzie do natarcia". 16 A zatem dow dcy Armii Czerwonej dysponowali planami ataku, ale nie obrony. Oto dlaczego radzieckie kierownictwo zamiast w pierwszych godzinach konfliktu wydać rozkaz otwarcia kopert, zaczyrua naprędce !łorzyć nowe dyrektywy dla sił zbrojnych. Warto zvłr cić uwagę, że pierwsze wytyczne bojowe wciąż nie nakazywały wojskom okopać się na pozycjach la K' Rokossowski, ,,Źbłnierski obowią2ek'', Warszawa |973, s.37 t5 żukow, op' cit', s. 32o' 16

,,Wojenno-Istoriczeskij Żurna|'', nr 9/ l965, sl 84.

r83

WIKTOR SUWOROW

LoDoł,AMACZ

obronnych. Nie były to w og le dyrektywy obronne, lecz instrukcje czysto ofens5rrłme. Atak pozostawał czynnikiem dominującym w myśleniu i planowaniu radzieckiego kierownictwa, nawet w wczas, gdy wojska niemieckie same Zmuszały Armię Czerwoną do obrony. Jednak pierwsze rozkazy były znacznie bardziej powściągiliwe nż dyrektywy w zalakowanych pakietach. Czerwone koperty zawIerają bardzo zdecydowane instrukcje, ale brak wiadomości z rejon w agresji nakazuje chwilowo pohamować wolę atakowania. W tej niejasnej sytuacji Stalin nie chciał podejmować osobistego ryzyka. Właśniedlatego uchylił się od sygnowania najważniejszych dyrektyw Wielkiej Wojny Narodowej. Ęlko tozkaz wyzwolenia całej ludzkości godny był jego podpisu.

lgłasza".^ro;

p.Jl

gram. Stalin nie odstąpił od tej reguły, choć jego przem wienie, kt re możnaby uznać zaprogtannowe' nigdy nie doczekało się publikacji' W dniu 5 maja' kiedy nominacja była juŻ zadecydowana (arnoŻę nawet stała się faktem), Stalin wygłosiłna Kremlu przem wienie do absolwent w akademii wojskowych. M wił przez 40 minut. Jak na jego możliwości, to bardzo długo. Niezwykle długo. Stalin skupił się na zagadnieniach międz1marodowych, m wił też o wojnie. Mimo że oficjalrre publikacje rieraz odwoływałysię do tego wystąlienia, jego treść pozostała w całościnieznana, co w warunkach radzieckich stanowi dodatkowy dow d jego ważności. Po blisko czterdziestu latach,,Wojenno-Istoriczeskij ŻurnaŁ" informował: ,,J' Stalin, sekretarz generalny KC wKP(b)' w przem wieniu wygłoszonym 5 maja l941 roku na spotkaniu z absolwentami akademii wojskowych ulyraźrne dał do zrozwmielia, że armia niemiecka jest najbardziej prawdopodobnym przeciwnikiem". 7,,Histo1

17

La4

,,Wojenno-IstoriczeskU

ZurnaŁ'', nr 4/1978, s. 85

ria Drugiej Wojny Światowe;'' potwierdza, że Stalin m wił o wojnie, właśnieo wojnie z Niemcami. 18 Marszałek Ż:ukow posuwa się jeszcze dalej. Stwierdza mianowicie, Że Stalin' kt ry zgodnie ze swym zwyczajem stawiał pytania i sam udzielał na nie odpowiedzi, zapytał między innymi: czy arrnia niemiecka jest niezwyciężona? ,,Niemcy [...] niesłusznie sądzą,, że ich armia jest doskonała, niemły,cięŻona. Nie ma niezwyciężonych armii' ['..] Niemcy nie mogą zapewnić sobie sukces w, głosząc hasła zaborczych i agresywnych wojen, hasła podboju innych kraj w, podporządkowania sobie innych narod w i paristw".le D|aczego te słowa o wojnie z Niemcami utrzymuje się w tajemnicy? Zrozlsmiałe, że nie mogły zostać opublikowane przed rozpoczęciem wojny' ale nic nie stało na przeszkodzie' by je ogłosić, kiedy konflikt stał się faktem! Stalin m gł to uczynić przy okazji innego wystąpienia, na przykład 6 listopada l941 roku m gł powiedz1eć: ''Bracia i siostry! Przewidywałem taki rozw j wypadk w! Kiedy 5 maja zwracałem się do przyszłych oficer w Armii Czerwonej, m wiłem im o możliwości wojny z Niemcaml' oto garśćcytat w z mojego tajne$o przem wienia". Ale Stalin tego nie uczynił. Dlaczego? Jest tylko jedno logiczne wytłumaczerlie: Stalin m wił o nieuchronności wojny, wymienił Niemcy jako gł wnego wroga, ale nawet słowem nie wspomniał o możliwości nlemieckiej napaści. W przeciumym tazie rlieraz powr ctłby do własnych cytat w na dow d Swego geniuszu l zdolności przewidywania. Ęmczasem arli za życia Staltna, ani po jego śmierci wystąpienie nie zostało ogłoszone publicznie. Pozos taj e pilnie strzeŻoną taj emnicą wagi paristwowej.

Wkr tce po zakoilczeniu wojny tkazała się w milionolvych nakładach i wielu językach ksi@ka Stalina ,O Welkiel Wojnie Narodowej Zwiapku Radzieckiego". otwiera ją radiowe wystąrienie Stalina z dnia 3 lipca l8 ,'Historia Drugiej Wojny Światowej...", op' cit., t. 3, s. 557 19 Żukow' op' cit., s. 3o3'

185

LoDoł,Alt{Acz

WIKTOR SUWOROW

l94l roku. Intencje ksiąŹlii są jasne: chodzi o to, by utrwalić powszechne przekonarie, że Stalin zacza} rn wić o wojnie radziecko-niemieckiej dopiero po hitlerowskiej inwazji, i to tylko w kontekście obronnym' Gdyby tak było, to czy przem wienie z 5 tnajatrzymano by w tajemnicy? ko-niemieckietrgol

paktu o nieagresji Żukow, Mierieckow i Beria zzapałern zabra|i się do rliszczerlia systemu obrony ZSRR. Ale oto 5 maja Stalin daje do zrozlulnięr.ia, że wojna z Niemcami jest czymśbardzo realnym' M wi to co prawda na zamkniętym spotkaniu, ale tak, by usłyszeli go wszyscy absolwenci akademii wojskowych, wszyscy marszałkowle, cała generalicja. Co w tej sytuacji robią Żukow' Mlerieckow i Beria? Ponownie stawiają zasieki na granicach, minują drogi i mosĘź Wręcz przeciwnie: ''Z początkiem maja l94l roku, po wystąpieniu Stalina ['..] wszelkie prace fortyfikacyjne i minerskie zostały jeszcze b

ar dziej wyhamowane

". ?o

W razie gdyby wspaniała ksiąlka pułkownika GRU Starinowa nie wydała się wam godna zaufantia, proponuję zajrzeć do niemieckich archlw w. Wszystko wskazllje na to, Że hitlerowskie sfużby specjalne nigdy nie zdobyĘ pełnego tekstu wystąpienia Stalina' Niemniej na podstawie uzyskanych informacji Abwehra2l doszła do przekonaria, Że było ono poświęcona wojnie z III Rzeszą. R wnocześnie w maju i czerwcu l941 roku niemieckl wywiad zvłr cił uwagę na konsekwentne likwidowanie radzieckich p l minowych i usuwanie granicz-

nychzap

r.

Demontaż zasiek w na granicach wskazuje, Że przygotowania do wojny mają się ku koricowi. Ale nie do wojny obronnej... 20

w

Starinow, op. cit., s. 186. 2l Abwehra (właść.Abwehr) _ w1'wiad armii niemieckiej utworzony 192O

186

roku [przyp. red.l.

#

łmy zwrot dzieckiej propagandzie. Przedtem cała prasa komunistyczna wychwalała wojnę, ciesząc się z tego' że Niemcy niszczą paristwo po paristwie, rozbiljają kolejne armie, burżuazy1ne rządy i partie poliĘczne. Radzieckie kierownictwo nie posiadało się ze szczęścia;,,Wsp łczesna wojna w całej swej straszliwej piękności!".zz Jeszcze inny opis wojny w Europie: ,,Trupie wysypisko, pornograflczny spektakl, w kt rym szakale szarpią się między sobą".23

Z pierwszej strony tego samego wydania naczelnego organu prasowego WKP(b) bije w oczy przyjacielska depesza gratulacfrna Stalina do Hiflera. Komuniści zapewniają nas, Że Stalin ufał Hiflerowi i pragna} z nim przyjaźni, a cytowana depesza miałaby stanowić potwierdzenie tej tery. Cz3r przekonujące? Na tej samej kolumnie - tytuł: Do PRZYWÓocy PAŃSTWA NIEMIECKIEGO PANA ADOLFA HITLERA, a tuŻ ottit

_

,,szakale szarpią się między sobą'. Przecież to o Hitlerze

mowa. Jakież inne szakale szarpały się na europejskim 'trupim wysypisku"? I nagle nastąpiła zmliana. Nazajutrz po stalinowskim tajnym przem wieniu, w ',Prawdzie'' pojawia się nowy ton; ,,Poza granicami naszej ojczyzny bucha płomieri Drugiej Wojny Imperialistycznej. Cały cięŻarjej nieprzebranych nieszczęśćkładzie się na barki ludzi pracy. Narody nie chcą wojny. Z nadzieją kierują sw j wzrok ku ojczyżnie socjalizmu, sdzie trwają zbi9ry plon w pokojowego trudu. Słusznie upatrują w siłach zbrojnych naszej ojczyzny _ w RKKA i RKKF - niezawodną ostoję pokoju' t..'] W dzisiejszej trudnej sytuacji międzynarodo1vej trzeba być przygotowanym na wszelkie niespodzlanki".2a Przystając na pakt Ribbentrop-Mołotow Stalin otworzył tamę II wojny światowej.Cieszył się, patrząc jak 22

,,Prawda" 19 sierpnia 1940.

23

grudnia, 1939. "Prawda", 25 maja 1941: artykuł wstępny 6 "Prawda'',

2a

L87

l

I

WIKTOR STIWOROW

,,szakale szarpią się między sobą'. Raptem nlz te$o, ni z owego prąryomina sobie o narodach, kt re pragną pokoju i z nadziejąkierują wztok ku Armii Czerwonej? W marcu 1939 roku Stalin osobiście oskarżałFrancję i Wielką Brytanię o to, że pragną pogrąiryć Europę w wojnie, samemu trzymając się na uboczu, po czym ,,wkroczyć na Scenę ze świeĘmisiłami [...]i podyktować swoj e warunki osłablonym uczestnikom woj ny''' 25 Nie wiem, co naprawdę zamierzali ,,imperialiści''. Wiem Ęlko' że nauroczystości podpisania dokumentu, kt ry utorował drogę ku wojnie, nie było ani przyw dc w japorlskich, ani amerykariskich, ani brytyjskich, ani francuskich' Nie było nawet kanclerza Rzeszy. Był tylko Stalin - i właśnieon, jako jedyny' potrafił pozostać poza wojną. Teraz przem wił proponując, Że Armia Czerwona rl"roŻe połoŻyć kres przelewowi krwi! |7 września ZSRR napadł znienacka na Polskę. Następnego dnia radziecki rząd przedstawił na falach eteru powody, kt re skłoniły go do akcji: ,'Polska przekształciła się w wygodne pole do wszelkiego rodzaju nieprzewidzianych przypadk w mogących zagraŻać ZSRR. t..'1 Dlatego rząd radziecki nie rnoŻe dłuŻej odnosić się do tych fakt ww spos b neutralny. t...1W tych warunkach

rząd radziecki zlecił Naczelnemu Dow dztwu Armii Czerwonej wydanie oddziałom wojskow5rm rozkazu przekroczenia granicy i wzięcia w obronę Ęcia oraz mienia ludności''.26 C5mizm radzieckiego kierownictwa nie miał granic' Hitler wkroczył do Polski, by poszerzyć niemiecki Lebensraum. Natomiast Mołotow głosil, Że jego rząd zamier za,,oswobo dzić nar d polski o d rlje szczęsnej wojny, w kt rą został wtrącony przez swoich bezmyślnych przyw dc w, i ofiarować mu możliwośćpokojowej egzystencji".27 25

Mijały dziesięciolecia, a radzieccy komuniści obstawaliprzy swoim. W r97o roku ukazał się oficjalny zbi r dokument vr z historii radzieckich wojsk ochrony pograttlcza.z8 Dokument nr I92 stwierdza wyraźnie, że radzieckie dz1ałania we wrześniu 1939 roku miały na celu ,,pom c narodowi polskiemu w wydostaniu się z wojny".

-

Rzecz powszechnie wiadoma, Że Zwia7ek Radziecki zawsze bezinteresownie działałna rzecz pokoju. Tak więc 13 kwietrria 194l roku Mołotow podpisuje pakt o neutralności z Japonią: ,,Uttzyrnywać pokojowe t pr zy1 azne stosunki, wzaj emnie respektować te rytorial ną integralnośći nienaruszalność.t...1 W przypadku Bdyby jedna z układających się stron stała się celem działan wojennych ze strony jednego lub kilku par1stw trzecich, druga układająca się strona zachowa neutralnośćpodczas trwania całego konfliktu''. Kiedy Stalin był w opałach, Japonia dotrzymała danego mu słowa. Ale gdy tylko Cesarstwo zna|azło się na skraju przepaści'Armia Czerwona bez skrupuł w zadała mu ostateczny cios. Rząd radziecki o$łosił:,,Taka polityka stanowi jedyny środek,mogący przyb|iżyć nastanie pokoju' oszczędzić ludności dalszych ofiar i cierple , uchronić nar d japor1ski od zagroŻeil i zniszczeir".2s

Warto z:lvr cić uwagę, że oświadczenie nosi formalnie datę 8 sierpnia, a t5rmczasem wojska radzieckie zaatakowaĘ w dniu 9 sierpnia'3o Wynika to z faktu, Że godzi.nę rozpoczęcia ofensywy podano w czasie dalekowschodnim; komunikat ogłoszono kilka godzi n p źniej' w stolicy, i datując go zgodnie z czasem moskiewskim. W języku wojskowym zlaczyło to ,,przygotowanie l zadanie niespodziewanego uderzenia początkowego, wraz z otwarciem nowego frontu strategicznego".tt 28

Referat na XVIII zjeżdzie WKP(b), 1O marca 1939

r.

26 ,'Prawda", 18 września 1939. Patrz: nota rządu ZSRR wręczona ambasadorowi polskiemu rano 17 wrześnial939 roku, [w:| .tPrawdal. Wyb r artykuł w z września1939 roku''' op. cit., s. 14. 27 Ibid.

188

l'oDoŁAMAcz

I

2"

Pograniczrtgje tuojska SSSR..., op. cit., dok.

nr

192.

oświadczenie rządu ZSRR z dnia 8 sierpnia 1945 roku. 30 W dniach 6 i 9 sierpnia 1945 roku Amerykanie zrz:ucili bomby Etomowe na Hirośzimę i Nagasaki [przyp. tłum.]. 3l S. Iwanow, Naczalngj pierljod rłojny, Moskwa 1974, s. 281'

r89

LoDoł.AMAcz

wtt(ToR suwoRow W języku polityki był to .sprawiedliwy l humanitarny akt ZSRR".32 Po pierwszym druzgocącym uderzeniu marszałek Rodion Malinowski zwr cit się do swoich Żołnierzy: "Nar d radziecki nle może spokojnie Ęć i pracować, dop ki japoriscy imperialiści pobrzękują bronią nad dalekowschodnią granicą, czekając na dogodny moment, by napaśćna naszą oJczyznę".33 Radzieccy marszałkowie zawsze obawiali się, że zostaną zaatakowani. Lecz Malinowski wypowiedział cytowane słowa w dntu lo sierpnia 1945 roku, po tym jak dwie bomby atomowe spadły na Hiroszimę i Nagasaki i rzuciły cesarstwo na kolana.

Radzieckie publikacje utrzymują' jakoby,,prz!gotowanie ZSRR do wojny z Japonlą odpowiadało r wnież interesom narodu japorlskiego. 1,...1 Zw\ryek Radziecki pragnął oszczędżtć narodom AzJL, w tym japo skiemu, dalszych ofiar i cierpierl".sa W maju 1941 roku prasa radziecka niespodziewanie zaczęła trłderdzić, że narody Europy pragną pokoju i z nadzlejąpatr:zą na Armię Czerwoną. Podobny ton w radzieckiej propagandzie pojawiał się przed każdym kolejnym,,marszem wyzwolericzym" .

I-J ""nyłn 1938 roku zako{tczyłasię Wielka crvstr
W marcu 1939 roku Stalin po raz pierwszy napomknął, Że naleŻałoby przygotować się na jakieŚ bliżej nie określone,,ewentualnośc1''na arenie międzynarodowej. W sierprriu 1939 roku zaserwował pierwszą niespodziankę, i to taką że caĘ światoshrpiał ze zdumienia: pakt Ribbentrop-Mołotow. Zaraz potem wojska niemieckte - a niebawem i radzieckie _whoczyły do Polslid' Poznaliśmyjuż oficjalne radzieckle wyjaśnienie: ,,Polska 32 33 3a

190

"Wojenno-IstoriczeskiJ

Żurnał", nr 8/1985, s. 56.

.Kommunist", nr 12l1985, s. 85. .Wojenno-IstoriczeskiJ Żvrnal", nr 8/1985, s. 62.

przekształciła się w pole dla nieprzewidzianych zdatzeft'. Kiedy Ly|ko zaŻegnano bezpośrednizagroŻen7e, Stalin wezwał nar d, by przygotował się do nowych niespodzianek, bowiem mlędąmarodowa jest co"sytuacja razbatdziej pogmatwana". Nie wolno ulegać zfudnemu poczuciu odprężenia, trzeba nastawić się na gwałtowne

zwroty i zrniar:y. W maju l94l roku cały kĘ obiegło hasło: GoToWI NA wSzELKĄ EWENTUALNoŚĆ! Już pierwszego maja r ozbrzmiew ało z czoł wki tazety,,Prawda''. Po dchwyciły je tysiące lokalnych dziennik w, setki tysięcy komisarzy, działaczy i propagandzist w' wyjaśniających masom stalinowsłde hasło. Zabrztniało ono w Rozkazie rr 191" Ludowego Komisariatu Obrony ZSRR, odczytanym ,,we wszystkich kompaniach, bateriach, szwadronach, eskadrach i na okrętach mar5marki wojennej''. AmoŻe Stalin uprzedzaŁ ludnośći wojsko o możliwej

napaścl ze strony Niemiec? Bynajmniej. Dla Stalina atak hitlerowski był całkowitym zaskoczeniem. Po 22 czerwca ustały wszelkie wzmianki na temat i i hasło już nĘdy się "ewentualności'' -niespodzianek", nle pojawiło' Radzteckie publikacje w og le o nim nie wspominają choć stanowiło dominujący motyw propagandy,okresu przedwojennego". W pierwszej chwiliwydaje się zdumlewające, że Stalin tak prędko zapomniał własny slogan' M gł na nim zb7ć nlezły kapitał: ,,Hitler zaatakował z zaskoczenla, ale ja

was ostrzegałem, byście zachowali czujność!''.Po wojnie Tlmoszenko m gł przywołać proroczy "F.lozkaz rrr 19l", a komunistycznt propagandziści mogli sławić mądrość partll, kt ra na łamach ,,Prawdy'' codziennie przypominała, Że trzeba .być gotowym na wszelką ewentualność".Ale tak się nie stało, bo hasł'o rozumiano nie jako ostrzeżenie przed niemiecką agresją, |ecz jako cośzls'pełnie przeciwnego. Radziecka prasa przedwojenrra nie opublikowała choćby najmniejszej wzmianki na temat możliwościobcej irrwazji albo prowadzenia wojny obronneJ na własnym terytorium. Aby lepiej ztozumleć prawdziwe zr:aczer:ie tego hasła, odwołajmy się do czoł wki .Prawdy'' z dria 1 maja 1941 191

WIKTOR SUWOROW

LoDoŁAMAcz

roku. Pierwsza strona dziennika nadała ton głosom prasy w następnych tygodniach. Na pierwszej stronie naczelnego organu prasowego wKP(b) wśrd wielu nic nie znaczących haseł, dwa cytaty. Oba ze Stalina. Pierwszy cytat otwiera wstępny arĘkuł gazety: ',To, co zdołano urzeczywistnić w ZSRR' moŻna urzeczywistnić także w innych krajach (Stalln)''' Drugi cytat odnajdujemy w rozkazie ludowego komisarza obrony' nakazującyrn przygotowanie się na ,,wszelką ewentualność'' i ostrzegającym przed knowaniami wroga. Poza tym na pierwszej stronie - wyliczenie okrucieristw wojny, kt ra roz|ewa się po Europie, artykuł o cierpieniach ludzi pracy i ich dĘeniu do pokoju, o nadziei pokładanej w Armii Czerwonej' Pod tym względem drugi cytat jest uzupełnieniem pierwszego. Na pierwszej stronie znajduje się niemało materiał w na temat radzleckich inicjatyw pokojowycht gazeta p rzywo fuj e pr zykład s ąs iad a, z kt ryrr' zdołano wre s zci e naułiapać stosunki dobrosąsiedzkie, mianowicie Japonię. Jej godzina jeszcze nie wybiła. Natomiast Niemcy zniknęły z grorra kraj w zaprzyjaźnionych.

ria s ma3a

roll

roku Stalin oświadczył,Że ,;wojna z Niemcami rlje zacznie się przed 1942 rokiem''. Jest to najbardziej znany fragment jego wystąpienia. Z perspektywy czasu i wsp łczesnej wiedzy historycznej omyłka jest ewidentna, ale nie śpieszmy się z drwinami. Skoro tekst przem wienia otoczono ścisłątajemnicą, to zrtacry że zawierał treści,kt rych wr g nie powinien był usłyszeć' Ale w kremlowskim spotkaniu uczestniczyli wszyscy absolwenci i wszyscy wykladowcy wszystkich akademii wojskowych, jak r wnieŻwyŻsze kierownictwo polityczne kraju i dow dztwo Armii Czerwonej. Ponadto treśćwystąrienia przekazano wszystkim radzieckim generałom i pułkownikom. Wspomina generał major B. Tramm: ,,W połowie maja 1941 roku $enerał t92

major lotnictwa P. Kobielew, przewodniczący Rady Gł wnej Osoawiachimu35, zebrał całe kierownictwo Rady i zreferował nam gł wne tezy ptzem wienia J. Stalina, wygłoszonego na spotkaniu absolwent w akademii

wojskowych z rządem na Kremlu''.36 Stopniowo treśćtajnego ptzem wienia docierała do coraz szerszych kręg w. Jak wytłumaczyć ten paradoks? Ze wspomnieri admirała N. Kuzniecowa dowiadujemy sLę, Że po nominacji Zukowa na stanowisko szefa Sztabu Generalnego opracowano ,,bardzo waŻną dyrektywę' rvłracającąuwagę dow dc w okręg w i flot na III Rzeszę najb a r dzLej prawdopodobnego przeciwnik a w pr zy J ako szłej wojnie''.37 Dyrektywa pozostawała dwa miesiące w Sztabie Generalnym, po czym 5 maja 1941 roku skierowano ją do pogranicznych okręg w wojskowych. Liczne źr dła potwierdzają, Że sztaby otrzyrnaĘ ją tego Samego dnia. Pisze o tym na przykład marszałek Bagramian. Wielu marszałk wwspomina o tej ściśletajnej dyrektywie, bez cytowania jej treści.W ciĘu minionych pięćdziesięciu lat światłodzienne tujrzało zaledwie jedno wyrwane zdanle dokumentu: ,,Wprowadzić stan gotowości'by narozkaz Naczelnego Dow dzfrlła przeprowadzić błyskawiczne natarcia zrnierzające do roz$romienia przeciwnika l przeniesienia działa bojowych na jego terytorium oraz przejęcia w aŻrly ch rubieży''. 38 Gdyby dyrektywa za'wierała choć jedno słowo poświęcone obronie, marszałkowie i historycy nie omieszkaliby zacy ować jej przy rozmaitych okazjaclr. Ale nawet po pięćdziesięciu latach treśćdokumentu trzymana jest w tajemnicy. Cenzura przepuściłajedno zdanie, kt rego - nawiasem m wiąc - w zupełnościwystarcza, by 3s Osoawiachirn (L927-1948)

- Stowarzyszenie Wspierania Obrony

oraz Budownictwa Lotniczego i Chemicznego ZSRR, odpowiednik peerelowskiej Ligii obrony Kraju [przyp. tłum.]. 36 ,,Woienno-IstoriczeskU Żurnał", nr 6/1980, s. 52' 37

N. Kuzniecow, lVakanuni'e, Moskwa 1966, s. 313.

38

Anfiłow, op' cit. S 17l. 193

WIKTOR STIWOROW

poznać sens ukrywanego dokumentu. Rzecz w tym' że woJsko nie potrzebuje rozkazu, by rozpocząć działania obronne. Będąc na granicy, żołnierzz definicji znajduje slę na stanowisku bojov.rym. oto klasyczny początek wojny obronnej: Blady świt.Zrnarznlęty wojak zavł7ja się w sąrnel i układa do snu, szturchnąwszy uprzednio swego zmiennika. Nagle instynktownie przeciera oczy: widzi Żohtierzy forsujących ruekę. Pierwsza seria w nacierającą tyralierę alarmuje jednostkę. Wyrwany ze snu kapral klnie na czym światstoi. Dopiero po chwili dociera do niego, co się dzieje. Wrzaskiem zagarlja Żołrlterzy do okop w. Ęmczasem wzdłuŻ całej granicy rozgorzałaregularna wa]ka. Pojawia się dow dca plutonu. Stara się uporządkować chaotyczną strzelaninę swoich |udzi. Zjavłiają się dow dcy wyższej rangi. B j przybiera bardzlej zorganizowarty charakter. Mknie pierwsze donieslenie do sztabu pułku, stamtąd do sztabu dywizji... Jednak tajna dyrektywaz 5 maja zakŁadała odmienny scenariusz. Przede wsąlstkim doĘczyła wojny z udziałem milion w żołrierzyArmii Czerwonej, ruszających w b j nawyraźny rozkaz Najwyzszego Dow dztwa. P łprzytomny wojak na granlcy rnoŻe zobaczyć napaśćnieprzyjactela, ale skąd towarzysze na Kremlu mają się dowiedzieć, że właśnlewybuchła wojna? No' chyba że saml z g ry określiligodzinę jej rozpoczęcia. Dyrektywa została rozpowszechniona, ale data roąroczęc7a dz1ała pozostawała największą tajemnicą. Instrukcje brzmiaĘ: czekać na sygnał i zachować gotowośćbojową. Niezwłocznie po wydaniu tych dyspozycji Stalin stan{ na czele rządu ZSRR' aby m c osobiście dać sygnał rozpoczęcia,,wyzwolericzej'' kampanii. Ale Hitler był trochę szybszy...

vil N" naleĘ sądzić,że ściśletajna dyrektyw a z 5 rnaja l94l roku pozostawała w sejfach' czekając na sw j czas. Dyrektywę przesłano do wykonanta l dow dcy 194

f

LoDoŁAMACz

okręg w woJskowych zdą!ry|i niemało zdziałać w tym kierunku. W przewidyvaniu nieuchronnej wojny przeprowadzono kolosalne przegrupowania radzieckich wojsk w kierunku granicy, zdemontowano setki kilometr w zaslek w, rozmirrowano tereny prawdopodobnych starć, zgromadzono setki tysięcy ton amunicji.'. 15 czerrvca l94l roku przyszła kolej na generał w dow dc w okręg w, korpus w i dywizji - by poznali to i owo o zamlarach najwyŻszego kierownictwa. W tym dniu sztaby pięciu przygraricznych okręg w wojskowych wydaĘ rozkazy bojowe, opraco\^rane zgodrie z założeniarrridyrektywy z 5 tnaja. Krąg wtajemnlczonych powiększył się o kilkaset os b i choć rozkazy dla średniej kadry oficerskiej nadal pozostawały ściśletajne, są coraz częścieji bardztej obszernie cytowane. Oto znane htstorykom zdanle z rozkazlu, jaki sztab NadbaĘckiego Specjalnego okręgu Wojskowego wydał w dniu 15 czerwca dow dcom armii i korpus w wchodzących w skład okręgu: .W każdej chwili musimy być gotowi do wypełnienia zadanta bojowego".

Powr ćmy teraz do spotkanla z absolwentami akademii wojsko!\rych. Wygłaszając w nabitej po brzegi sali swoje tajne przem wienie, Stalin m wi o ofensyumej wojnie z Niemcami, kt ra rozpoczrie się nie wcześnĘ,rnż w... 1942 roku. Tego samego dnia ściśletajna dyrekĘrwa zaleca dow dcom okręg w prz}rgranicznych wprowadzenie stanu gotowości bojowej, by w kaŻdej chwili można było przystąlić do ofensywy. I jeszcze jednazbieŻność:13 czerwca 194l roku agencja TASS nadaje komunikat, zkt rego wynika' że ZSRR 'nie prowadzl żadnych przygotowa wojskowych wymterzonych przeciw III Rzeszy, a przegmpourania wojsk to tylko rutynowe mźrnewĘI. Dwa dni p źnilej, 15 czerwca, generalicja otrzymuje poufne polecenie: przygotować się do przekroczenia granicy i wdarcla się w dowolnej chwili na terytorium wToga. 195

WIKTOR STIWOROW

W

-.;,, l94l

vm

roku nie spos b Już było rrkryć przygotowa ZwLapku Radzieckiego do kolejnej .wyzwolerlczej" kampanii, mającej ogarnąć całą Europę. Stalin zdawał sobie z tego sprawę i dlatego 13 czerwca $łosem TAss obwieściłnaiwnie światu,że nie szykuje się do agresjl. Ponieważ szanse na to' że Hitler i v41wiad niemiecki uwierzą w te gromkie deklaracje są niewielkie, dlatego Sta]in "potajemnie" komunikuje tysiącom swoich oficer w _ aprTy okaĄiAbwehrze - że ZSRR napadnle na Niemcy w... 1942 roku. ' ZamIar w ukryć się już nie da, lecz moŻrla przynajmniej zataić termin napaści. Temu właśniesfuży,,tajne'' przem wienie, spektakl odegrany na Kremlu na użytek berliriskiego audytorium: skoro nie wierzycie publicznym wystąlieniom, to może zatufacfue tajnym? Hltler nie wierzył ani jednym, ani drugim.

Rozdział 18

Knpiożetczy pacyfiści Należg stąrąć stę znskoczgć nteprzgjactela znienacka, trchugctćmoment,p ktwojska jegosąrozprosznne.L W.

Lenin

ym" przemO.ri"l

ri :'l.

i'

t

!o

1'lil

,( ,':ł

'd

:l

niu Stalina, agencja TAss przekazaŁa zadzlslilające degazety publikują doniesienia agencJi mentt: "Japorlskie Domei-tsushin, m wiące o tym, l.''l ze Zwiryek Radziecki skupia zllaczrlą ltczbę zvłiapk w bojowych wzdłuż zachodntch granic kraju [...] koncentracJa wojsk odbywa się w niespoĘkanej skali' W zul\ąz,ku z tym ulega zawieszen7u obsługa ruchu pasażerskiego na transsybefisktej mągistrali kolejowej, ponieważ wojska stacjonujące na Dalekim Wschodzie sąprzerztLcane w stronę zachodnteJ granicy. Na te obszary przerzuca się r wnież powaŹne sLły z Azji Środkowej. l...t z Moskwy do Teheranu udała się misja wojskowa naczele z Kuzniecowem. Wysłanie misji - wedhr$ japo skiej agencji - wiąźesię t [W:l Stalin,

,,O

podstawach leninizmu", op. cit., t. 6, s. 160,

r97

wrKToR suwoRow

z kwesuą udostępnieria Zwiapkowi Radzieckiemu lot-

nisk w środkowej i zachodniej częścilranti. TASS został upoważniony, by stwierdzić, co następuje: podejrzliwie hałaśliwykomunikat Domei-tsushin, powołujący się na anonimowego korespondenta United Press, jest dziełem chorej wyobraźni jego autor w [''.l nie odbywa się żadna koncentracja zułIaąk w bojowych na zachodnich granicach ZSRR - i nie jest planowana. ZLarno prawdy, zautarte w doniesieniu Domei-tsushin, przekazarrc zresztą w postaci całkowicie zdeformowanej, sprowadza się do faktu, Że z rejonu Irkucka przenosi się w rejon Nowosybirska _ z uwagi na lepsze warunki zakwaterowania - jedna dywizja piechoĘ. Cała reszta w doniesieniu Domei-tsushin - to czysta fantastyka".

Japoriska agencja wspomina o wysłaniu radzieckiej misji do Teheranu. Trzy miesiącep źniej radzieckie wojska wkroczyły do Iranu i rzeczfiścierozpoczęły budowanie lotnisk. o jakiego Kuzniecowa chodziło - nie wiem, ale nie ma to większego zlaczenia, Ważne, że taki fakt miał miejsce. Japor1ska prasa i jej amerykariskie źrdła dysponowaty wiarygodnymi informacjarni. Z tego tylko punktu widzenia przekazane przez TASS dementi mija się z prawdą' Japoriska agencja donosi r wnieŻ o odbywającej się kon c e ntracj i znacznej liczby r a dzie c kic h zwiapk w b ojo !\.ych. W poprzednich rozdziałach pokazaliśmy, żę fakt ten rzeczywiście miał miejsce. Ęencja TASS m wi o dywizji piechoty ,,przetzucanej z rejonu Nowosybirska w rejon lrkucka''. Głos ma generał porucznik G. Szełachow, w owym czasle szef sztabu l. Armii (dalekowschodniej) im. Czerwonego Sztandam: ,,Zgodrne z dyrekĘwą Ludowego Komisariatu obrony z dria 16 lrwietnia 1941 roku dow dztwa XVIII i )O(XI Korpusu Piechoty, 21. i 66. Dywizja Piechoty, 211. i 2L2. Brygada Powietrznodesantowa oraz pewne formacje specjalne wchodzące w skład Frontu Dalekowschodniego zostały skierowane na zach d".2 2

198

-Wojenno-Istoriczeskij Żlrnał', nr 3/1969, s. 56.

LoDoł,AMAcz

T

Każdy choć odrobinę zorientowtlny w zagadnieniach strategii wie, Że przerzucanie jednostek spadochronowych ku granicy ozrlacza przygotowlr'wanie ofensywy. Dwie brygady, razem z pięcioma korpusami powietrznodesantowymi formowanymi w zachodnich rejonach kraju - to sugeruJe skalę planowanej operacji' 2l2. Brygada była dla Zukowa oczldem w głowie. W sierpniu 1939 roku, nad Chałchyn-$ołem' wraz zbatalionem Osnaz NKWD stanowiła jego osobisty odw d. Podczas decyduJącego natarcia uĘł jej jako doborowej piechoĘ, kt ra ostatecznym ciosem rozbLła tyły japo skiej 6. Armii. Latem 194t roku Żukow potajemnie przerzwca elitarną brygadę Armii Czer.wonej z Dalekiego Wschodu, aby ją wcielić w skład III Korpusu Powietrznodesantowego rozlokowanego nad rumuriską granicą. Niemiecki atak uniemożliwił wykorzystanie jej oddztał w zgodnie z pierwotnym zamysłem. Po rozpoczęc7u operacji ,'Barbarossa" III Korpus Powietrznodesantowy uległ reorganizacji, przeksztaŁcając się w 87. Dywizję PiechoĘ' a następnie 13. Dywizję Gwardii. JeŻe|i Stalin od początku szykował się do obrony, w jakim celu formował najpierw jednostki powietrznodesantowe?

Liczle żr dła pozwalają prześ|edzićtajny przerzut radzieckich jednostek z Dalekiego Wschodu: wspomnienia radzieckich generał w, relacje wziętych do niewoli żołnierzy,ktrzy 22 czerwca znajdowali się nad zachodnią granicą, doniesienia niemieckiego wywiadu odnalezione po upadku Rzeszy i inne. Na przykład marszałkowie Żukow i Bagramian potwierdzają, Że 25 maja 1941 roku do Kijowskiego Specjalnego okręgu Wojskowego przybyl z Dalekiego Wschodu XXXI Korpus Piechoty. W momencie gdy TASS ogłaszałswoje dementi, jednostka znajdowała się gdzieśna transsyberyjskiej magistrali. Generał pułkownik I. Liudrrikow stwierdza' Żepo zakoilczeniu mobilizacji i formowania 2oo. DP otrzymał rozkaz, Że ma wraz z rljlądołącryć do XXXI Korpusu Piechoty' kt ry wyruszył nad samą granicę. 199

T

WIKTOR SUWOROW

kt rą - *.ał,{

agencji TASS - przerzucarLo z Irkucka do Nowosybirska ,,z uwagi na lepsze warunki zakwaterowaria". Bęz skutku' R wnocześnieodnalazłern całą masę wskaz wek dotyczących jednostek, kt re opuścĘIrkuck i Nowosybirsk, Czytę i Ułan-Udę, Błagowieszczerisk i Spask' Chabarowsk i WoroszyŁow' przy czym nie ograniczyły się do kilkusetkilometrowej przejażdŻki po Syberii' ale całymi eszelonami zmierzały ku zachodniej granicy. Wydana w Irkucku ksiapka opisuje odjazd wielu dywtzjl w kierunku granicy.3 W kwietnlu 1941 roku 57. Dywvja Pancerna pułkownika W. Miszulina w największej tajemnicy ruszyłana zach d. Jej dow dca nie znał punktu docelowe$o. DywŻja ptzybyła do Kijowskie$o Specjalnego okręgu Wojskowego i otrz5rmała polecenie dyslokacji w rejonie Szepiet wki. R wnocześnie z Syberiiprzybywaływciąl nowe formacje.25 maja na Ukrainę dotarł ze wschodu cały korpus armijny, kt ry 31 maja rozlokował slę w Żytomierzu. Nazajutrz dow dca Uralskiego okręgu Wojskowego otrzyrnał rozkaz przekazania dw ch dywŻji piechoty do republik baĘckich.4 Te_ go samego dria Zabajkalski okręg Wojskowy i Front Dalekowschodni dostały rozkaz przygotowania do wyjazdu na zach d dziewięciu kolejnych dywizji' w tym tr ze ch dywizj i p ancernych. 5

rdza, Że,,'r. #] bywa się koncentracja zwiapk w bojowych - i nie jest planowana". Miliony radzieckich jeric w wojennych wziętych do niewoli przez Niemc w w początkowym okresie wojny dowodzą, że koncentracja miała miejsce' i to w skali przekraczającej najśmielsze wyobrażenia' 3

hbaikalskg Wojenngj Okrug, Irkwck 1972. a ,,Kommunist",nr L2/ 1968, s.67. 5 lbid. 200

LoDoŁAMACz

Przygotowywano najwięksay w dziejach przerzut drogą kolejową arrnii drugiego rzutu strategicznego. 13 maja 1941 roku wydano rozkaz rozpoczęcia przerzutu, a dementi agencji TASS zmierzało do zakamuflowania tej operacji. Miesiąc p źniej rozpoczęły się wielkie przemieszczania wojsk. Generał major A. Łobaczow był w wczas członkiem Rady Wojennej 16. Armii. Oto jak wspomina dziefi 26 maja: ,,Szef sztabu zameldował, Że z Moskwy nadeszła waŻna szyfr wka, dotycząca 16. Armii. [...]Kazano nam zrnienić miejsce dyslokacji. Łukin miał niezwłocznie stawić się w Sztabie Generalnym po dalsze instrukcje, a pułkownik Szalin i ja mieliśmy wsp lnie zorganizować w. fiazd eszelon _ zapytałem Kuroczkina. Dokąd? zach d. Na Po kr tkiej naradzie zdecydowaliśmy, że pierwsi załadują się czołgiści'następnie L52. Dywizja i pozostałe mriaąki, na koricu sztab armii z towarzysząc5rmi mu oddziałami. - Eszelony mają odjdżdżaćnocą. Nikt nie powinien się zorientować, że armia wyrusza - ostrzegł dow dca. [...] Kuroczkin i Zimin przybyli w momencie, gdy eszelony wojsk pancernych były gotowe do drogi. Zebrall kadrę dow dczą VI Korpusu, potem złoży|i życzenia generałowi Aleksiejence i wszystkim dow dcom, by strzegli honoru wojsk zabajkalskich. Ltdzie słuchali Zarliwego pożegnania i kaŻdy w duchu myślał,Że juŻ niebawem miast bojowego szkolenia będzie mowa o bojowych operacjach'''6 Dalej generał Łobaczow opisuje przedziwne wy1padki. Dow dca armii, generał Łukin, sam Łobaczow orazpułkownik Szalin _ szef sztabu 16. Armii, przyszły naczę|nik GRU _ wiedzą, Że armia udaje się na zach d' choć nie znają punktu docelowe$o' Pozostali generałowie są przekonani' Że armia zrnierza nad ira ską granicę; młodsi oficerowie _ Że jedzie na manewĄr; żony dow dc w - że udaje się do kwater polowych. 6

A' Łobaczow,TrudngmidorogamL Moskwa 1960, s. 123'

20r

LoDoŁAMAGz

WIKTOR STIWOROW

wojsk, choć tym tazefiI w przeciwnym kierunku' Chodziło o niespodziewany atak na japoriskie armie w Mandżurii i Chinach. W trosce o zachowanie tajemnicy generałowie udawali młodszych oficer w, nosząc na pagonach o kilka g]wiazdek mniej, nż naleŻało. AIe wszyscy jechali w normalnych przedziałach. Dlaczego więc w 1941 roku podr Żowa|i w składach towarowych?

W wojnie obronnej nie ma Żadnego powodu, by ukrywa przed, generalicją miejsca, $dzie armia ma operować. Swiadome wprowadzan7e w błąd raz jeszcze Suge-

ruje przygotowania do niespodziewanego ataku' Chcąc ukryć swe zamiary przed wrogiem, trzeba wprowadzić w błąd własne wojska. Dokładnle tak samo postępował niemiecki sztab generalny, siejąc pogłoski o rychł5rm rozpoczęcils' inwazji na Anglię. Skądinąd warto zlłłrc1ć uwagę, że w kwietniu l94l roku nikt nie miał wątpliwości, Że 16. Armia w)rrusza na front. ŻonaŁ,obaczowa pyta go wprost: - Ruszasz na wojnę? - Skąd ci to prz3lszło do głowy? - A co, myślisz, Że gazet nie cz5rtam? Ciekawy aspekt psychologiczrry: wszyscy moi rozm wcy, kt rzy uczestniczyli w opisywanych wylpadkach, są zgodni co do jednego - każdy wiedział, Że nadchodzi wojna' Kiedy pytałem zdzlwiony, skąd mieli takie informacje, odpowiadali: ,,Jak to skąd? Zprasy|". Dzisiaj Żyjemy w innych czasach. Przeglądając poŻ łkłe strony gazet r:ie dostrzegamy żadnyc}a wzmianek, kt re wskazywałyby' że wojna zb|iża się nieuchronnie. Ale ludzie tamtego pokolenia umieli czytać między wierszami. oni wledzie|I, Że konJlikt jest nieunikniony. Wr ćmy do relacji generała Łobaczowa. opisuje on atmosferę niezwykłej tajemniczoś ci, kt ra tow arzy szyła transferowi wojsk. Transporty wyruszały tylko po zapadnięciu zmroku; pociągi n7e zatrzyrnywały się na większych i średnich stacjach; sztab 16. Armii przerzlucaflo w wagonach towarowych z zam.ktiętymi na stałe drzwiami i oknami; na postojach nie pozwalano nikomu opltszczać wagon w. W owym czasie pociąg osobowy potrzebował jedenastu dni, aby przemierzyć transsyberyjską magistralę kolejową' Pociągi towarowe jechały wolniej. MoŻna sobie wyobrazić, Że w hermetyczrie ZamknięĘch wagonach przewoz1sLę żołnietzy i sprzęt' Ale m wimy przecież o sztabie armii! Było to niespotykane wprost utajnienie, nawet według radzieckich standard w. W 1945 roku transsyberyjską magistralą Znowu przemieszczały się wielkie masy 202

i

t;

t ,.

.r

ł]

t

;

ł l$

'!

ł, ,,i

,l

t ilr

I

Rozdział 19

Komunikat agencji TASS Stalin nie należał da ludzi" kt rzg ohoąrcie głosz4 sllsoje zamiary.| R. Conquest

13

194l roku moskiewskie radio nadało rri"] zulykły""".-ca komunikat TASS. Głosił on, że,'Niemcy r rłrnie skrupulatnie przestrzegają postanowieri radziecko-niemieckiego układu o nieagresji jak Zwiapek Radziecki''. Komunikat stwierdzał, że .pogłoski, jakoby Niemcy zamilerzały złamać pakt i zaatakować ZSRR, są pozbawione wszelkich podstaw [.'.] stanowiąniezręczny manewr propagandowy sił wrogich Zwiapkowl Radzieckiemu i Niemcom, a zainteresowanych w tozszerzeniu wojny''.2 Następnego dnia prasa centralna opublikowaia pełny tekst oświadczenia _ a tydzieri p źniej ruszyła ofensywa niemiecka. I R. Conquest, Botszoj terror, Florencj a 1924, s. I lS. " qt. .u Ą Breg|rnan, ,,NaJlepszy sojusznik Hiflera. Studium o wsp

pracyniemiecko-sowieckiej 1939-1941". Orbis, Londyn 1g67, s. 146.

204

ł-

LODoł'AMACZ

Autorstwo tego komunikatu nie pozostawiało cienia wątpliwości'Charakterystyczny styl Stalina rozpoznali wszyscy bez wyjątku - radziecka generalicja, więŹniowie Gułagu i zachodni eksperci. Po wojnie $eneralissimus przeprowadził w agencji TASS gruntowną czystkę' ale nikomu z jej kierownictwa rtie zarzucono rozpowszechniania komunikatu, kt rego treśćpod każdym względem na|eŻało :uznać za dywersyjną. Stalin m gł bez trudu w dogodnym dla siebie momencie mlalr1ć winę na dowolnie wybranego członka Politbiura. Nie uczynił tego, biorąc na siebie całą odpowiedzialność. Po latach przywoĘąc komunikat TASS niejednokrotnie starano się ośmieszyćStalina, przedstawiając ten dokument jako przykład kompletnego zaślepieniasekretarza generalnego WKP(b). W rzeczywistości komunikat jest o wiele bardziej tajemniczy niż śmieszny. Trudno go zrozumieć' jeśliwziąć pod uwagę charakter

genseka. Borys Bażanow, osobisty sekretarz Stalina, opisuje go jako człowieka "skr5rtego i nad Wru chytrego", kt ry 'w stopniu doskonałym posiadł dar milczenia; był pod tym względem wyjątkiem w kraju, $dzie wszyscy m wili za duŻo''. Zdaniem A. Awtorchanowa ''był nieubłaganym Wrogiem inflacji sł w: gadulstwa. Nie m w co myślisz, ale myślco m wisz - oto jego dewŻa''' Wedhrg A. Antonowa-Owsiejenki u Stalina .w chwilach kryĘc zny ch czyn wp,rzedzał słowo". Robert Conquest, wybitny b adacz epoki stalinowskiej, za dominujące cechy jego charakteru uznał milkliwość i skrytość:'Stalin nigdy nie zdradzał swoich myśli,nawet gdy dotyczyło to cel w politycznych". Umiejętrrość milczenia to, zdanlem Dale'a Carnagie, najrzadszy zludzkic}: talent w. Z tego punktu widzenia Stalin był po prostu geniuszem. W pewnych okolicznościach powściągliwość stawała się jego najpotężniejszą po prostu Stalin usy1riał czujnośćprzeciwnika. bronią. Czemu więc tym razern zdecydował się odstąlić od zasad? Gdzie się podziaĘ chytrość i przebiegłość?Gdzie 205

wrKToR sttwoRow czyn, kt ry wyprzedza słowo? Co go skłoniło, by zabrać publicznie głos, miast ogran1czyć się do wąskiego grona partyjnych towarzyszy? D|aczego nie milczał? Aby odpowiedzieć na te pytania, spr bujmy wpierw ustalić, do kogo naprawdę był skierowany komunikat agencji TASS. Adresatem nie była z pewnościąani AImia Czerwona, ani administracja kraju. Te insĘtucje nie słuchaj ą $}os w prasy, |ecz rozkaz w własnej hierarchii. Stalinowskie imperium było scentralŻowane jak Żadne inne' Mech atlizm zarządzalia paristwem, zlflaszczapo Wielkiej Czystce' dz1ałałnieubłaganie: każdy rozkaz wydany na g rze natychmiast trafiał do odpowiednich instancji wykonawczych. MechanŻm funkcjonował niezaleŻrie od skali operacji' Gdy aresztowano ekipę Jeżowa i zreorganizowaflo cały aparat bezpieczeristwa, nikt się nie zorientował, kiedy i komu Stalin wydał taki rozkaz. Dlaczego więc nie skorzystano z tych rnechanizm w w czervycu 1941 roku? Marszałek Zwia7ku Radzieckiego A. Wasilewski stwierdza, Żew ś|adzakomunikatem,,nie otr4rmaliśmy żadnych nowych wskaz wek doĘczących sił zbrojnych i anulowania poprzednich decyzji w sprawie zapewnienia gotowościbojowej''.3 Marszałek podkreśla,że w pracach Sztabu Generalnego i Komisariatu obrony nie nastąriły żadne zmiany. R wnież tajne kanały wojskowe nie potwierdzĘ rewelacji TASS. Wręcz przeciwnie: z chwilą ogłoszenia komunikatu Żoklierzom odcz5rtano rozkaz' kt rego treśćkł cila się z og lną Wymową tej depeszy.o Wojskowe publikacje, niedostępne szerokim rzeszorrr czytelnik w, takŻe zdecydowarie r żnĘ się treściąod komunikatu TelegraIicznej Ęencji Zwiapku Radziec kie go. 5 Komunikat TASS nie pasował do charakteru Sta]ina. Nie pasował do całej socjalistycznej mitologii. Czyż to nie komunistyczni przyw dcy powtarzali w koło aż do 3 A. Wasilewski, 'Dzieło całego życia'', Warszawa 1976, s. 141. a Archiwum Ministerstwa Obrony ZSRR' dział 344, rejestr 2.459, teczka 11, karta 31.

s Azarow. op. cit., s. l.

206

tT

LoDoł,AMACz

znudzeria: wr g nie śpi?Te trzy magiczne słowa służyły za pan'cLceuln na wszystkie bolączki radzieckiej rzecz'rwistości, tfumaczyły brak mięsa w sklepach i ,,wyzwo|eficze marsze", cenzwtę i tortury, masowe czystki i zaryglowane granice. Idea wrogiego kapitalistycznego otoczenia była w rękach partii najskuteczniejszą bronią. Pozwoliła zriszczyć wszelkie formy zorgantzowanej opozycji i umocnić dyktaturę komunistycznego aparatu. I oto nagle władca na Kremlu oznajmia wszem i wobec, Że groźba agresji nie istnieje. Nie traktujmy komunikatu TASS jako dowodu naiwnościStalina. Postarajmy się Zro^)mieć jego prawdziwe znaczertie.

o""rriE""ycn

all

w historii Zwiapku Radzieckiego. Wspomnienia radzieckich generał w, admirał w i marszałk w zawierająwię-

cej opis w tego właśniednia niż samej napaści22 czerwca.

Generał porucznik N' Biriukow dowodził w wczas 186. DP LXII Korpusu Piechoty w Uralskim okręgu Wojskowym. Oto co pisze: ,,13 czerwca 1941 roku ze sztabu okręgu nadeszła dyrektywa ściśletajna specjalrlego zrlaczenia, zgodnie zkt rądywlzja miała wyruszyć do ,,nowego obozu". Nawet ja, dow dca dywizji, nie zostałem poinformowany, gdzie mieści się nowy punkt dyslokacji. Dopiero potem, będąc przejazdern w Moskwie, dowiedziałem się, że dywizja ma się ześrodkować w lasach na zactr d. od ldricy".6 W czasie pokoju dywizja otrzymuje dokumenty z nadrukiem,,tajne'' lub,,ściśletajne''. Dokument,,ściśletajny specjalnego Zr:aczenia" może być wysłany jedynie podczas wojny, albo - wfrątkowo _ w trakcie przygotowari do określonej operacji. Przez cztery lata wojny wiele radzieckich dywŻji nie otrzymało ani jednej dyrektywy o najwyŻszym stopniu utajnienia. Zwr ćmy też uwagę 6 ,,Wojenno-Istoriczeskij

Z:urnaI",

nr 4/ 1962, s. 80.

207

WIKTOR STIWOROW

LoDoŁAIrłAcz

na cudzysł w, kt rego firywa generał Biriukow pisząc o -nowym obozie". W Uralskim okręgu Wojskowym 186. DP nie była wyjątkiem. Rozkaz doĘczył wszystklch dywizji. oficjalna historia okręgu wyraźnie lvyb{a tę datę: ,,Pterwsza załadowala się do wagon w LI2. Dywlzja Piechoty. Rankiem 13 czerwca z małej stacji kolejowej wyruszył pierwszy eszelon, a po nim następne: 98'' 153. i 186' DP''.7 Szykowały się też L7o. i I74' DP, jednostki artylefiskie' saperskie, przeciwlotnicze i inne. Dla kierowania uralskimi dywŻjami powołano dwa dow dztwa korpus w, podporządkowane sztabowi nowo powstałej 22. Armn generała porucznika F. Jerszakowa. Pod osłonąkomunikatu TASS wojska ruszyły w kierunku las w Białorusi. I to nie tylko 22. Armia. Generał armii S. Sztemienko: ,,Przed samym wybuchem wojny do granicznych okręg w wojskowych w najgłębszej tajemnicy ściągano dodatkowe siĘ' Z głębi kĘu na zach d przerzucano pięć armii''.8 ,R wnocześnie trzy Generał armii S. Iwanow uściśla: kolejne armie szykowały się do translokacji''.9 Dlaczego osiem armii nie wyruszyło r wnocześnie? odpowiedź jest prosta' W okresie od marca do maja 194l roku dokonano potężnego przerzutu radzieckich wojsk na zach d. Do tej operacji zmobilizowano cały radziecki tabor kolejowY. Tnrdno oszacować skalę pierwszej fazy tej operacji. Nie dysponujemy dokładnymi danymi liczbowymi, dostępne sątylko fragmentaryczne relacje. oto relacja I. Kowalowa, zastępcy ludowego komisarza kontroli paristwowej: :

7 KrasnazrtąmiannyjlJralskijuojennu okn4t' Moskwa 1983' s' 1o4' I S. Sztemienko, wojny", Warszawa 'Sztab Generalny w latach

1969, s. 38.

s lwanow, op. cit., s. ro

L Kowalow,

kwa 1981, s.41.

208

2ll.

Trartsport u: Wtetikoj Otleczestuienlroj tuojni'e' Mos

Marszałek Zwiapku Radzieckiego I. Bagramian wspomina maj 194l roku w Kijowskim Specjalnym okręgu Wojskowym: ,,25 maja dołączyłoprzybywające z Da|ekiego Wschodu dow dztwo XXXI Korpusu Piechoty. [..,1 W drugiej połowie majaotrzymaliśmy dyrektywę Sztabu Generalnego, nakazując ą przyjęcie pod naszą komendę dow dztwa XXXIV Korpusu Piechoty, czterech l2-tysięcznych dywŻji i jednej dprizji strzelc w g rskich z P łnocnokaukaslriego okręgu Wojskowego. ['..] W kr tkim czasie musieliśmy rozlokować niemal całą armię. [.'.l Z kofrcem maja do okręgu zaczęły docierać kolejne transporty. Wydział operacfrny przekształcił się w swego rodzaju dyspozytornię' dokąd spływaływszystkie informacje odnośnieprzybywających wojsk''. I I Przerzutzakorlczolrio na czas, ale puste składy musiały pokonać tysiące kilometr w drogi powrotnej. Dlatego kiedy 13 czerwca ruszyła druga faza operacji, po prostu zabrakło wagon w. Celem tych potężnych przegrupowari było utworzenle drugiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej. W operacji uczestrnczyło co najmniej 77 dywlzjipiechoty, pancernych 7 zmotoryzowanych, a także dziesiątki samodzielnych pułk w i setki samodzielnych batalion w. Wspomirra generał porucznik (wtedy pułkownik) arĘlerii G. Płaskow: ''53. DP' kt rą w wczas dowodziłem, stacjonowała nad Wołgą. Raptem wszystkich wyższych oficer w wezwano do sztabu naszego LXIII Korpusu Piechoty. Na odprawę przybyŁ dow dca okręgu wojskowego W. Gerasimienko. Jego obecnośćzarntygowała uczestnik w spotkania: zapowiadała cośnaprawdę ważnego. Dow dca korpusu A. Pietrowskl, zazvłyczaj spokojny l opanowany, tym razern był wyrażrne podenerwow.rny. _ Towarzysze - zułr cił się do zebranych. - Otrzymallśmytozkaz bojowej mobilŻacji korpusu. Mamy skompletować jednostki wedhrg etatu wojennego, wykorzystując do tego celu wszystkie posiadane rezerwy. Należy uzupełnić w trybie natychmlastowym wszystkie brakuJące elementy. Plany transport w oraz kolejności podtl e

,,Wo5enno-Istoriczeskij Żurnał", nr l / |967, s. 62'

-Lodołamacz

209

Tr

n '''

WIKTOR ST'WOROW

stawiania i odjazdu eszelon w przekaŻe wam szef sztabu korpusu generał major Benski. odprawa nie trwała dfugo. Wszystko było jasne. Choć generał Gerasimienko dawał do zrozumienia, że wyruszamy na manewry' dla każdego było oczywiste, Że tym razeln sprawa jest poważna. Nigdy przedtem nie zabierano na ćwiczenia pekrego przydzlału ostrej amunicji. Nie wzywano rezerwist w...".12

e strategic"rt H w czasie, gdy radzieckie radlo nadawało naiwny z pozoru komunikat TASS? ,,l4 czerwca Rada Wojenna odeskiego okręgu Wojskowego otrzyntała polecenie utworzerrla dow dztwa armii w T)rraspolu".ts Mowa jest o 9. Armii. ,,I4 czerwca Rada Wojenna Bałtycktego Specjalnego okręgu Wojskowego zatwierdziła plan przem(eszczania pewnej liczby dywizji i poszczeg lnych pułk w do strefy przygranicznej".ra ,,R wnocześnie ze ściąganiem wojsk z głęblkraju rozpoczęto przegrupowanie jednostek w okręgach prąrgranicznych. Pod pozorem zmiany dyslokacJi letnich oboz w, zgrupowania podprowadzano pod samą granicę. [...l Większość formacji poruszała się pod osłoną nocy'.15 General major S. Jowlew, w wczas dow dca 64. DywŻji )o-IV Korpusu Piechoty l3. Armii: ,,I5 czerwca 194l roku generał armii D. Pawłow, dow dca Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego, rozkazał dywizjom naszego korpusu Przygotować się do przetzutu w pełnym składzie. [...] Punktu docelowego nie zakomunikowano".16 12

l3 |4

G. Płaskow, Pod. grochot kannnady, Moskwa 1969, s. l25. -Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał", nr 4/1978, s. 86. solDietskajaWojennQaEnrykłnpiedlją, Moskwa, t' 6, s. 517.

r5 lwanow, op. cit., 16

2LO

s.2Il.

',Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr

l9/l960. s.56.

o.rrerał pułkowrrtk (w wczas pułkownik)"oDoŁAMAcz L. Sandaecjalnego

4. Armii MozSnza

kamuflo-

wane mias teczkanamiotowe".rT Ustęp z oficjatnej historii Kijowskiego okręgu Wojskowego: ,,L4 czerwca 87. Dywlzja PiechoĘ g"''e.ił" F. Aliabuszewa została wysunięta, podp-ozore* -.;o." -"ri"*r w, nad samą grani Marszałek Żukow, w stopniu $enerała ar S. Timoszenko polecił d dzić ćw1 stwowej rejon w

zalec ruchu wojsk ku granicy nie mogła wziąć udziału znaczrra częśćirtylerii{lg Marszałek Konstanty Rokossowski' w ovrym czasie dow dca IX Korpusu ZmechanŻowanego: ,,Artylerię -' skierowano ku granicy jeszcze wcześnie;..lo Marszałek Kirył Mierieckow, w wczas zastępca ludowego komisarza obrony w stopniu generałai_,,Zlodnie z moim poleceniem przeprowadzono ćwiczenia iv jednym z korpus w zrnechatizowanych. Po ogłoszJniu alarmu korpus został wprowadzo.'y ao jedne[o , ,E; n w przygranicznych i tam już pozostał. e'fuo-rri"łernZ-acharowowi, że okręg dysponuje j eszczeLo.p.r""generała majora Rodiona Malinowśkiego, kt ramach ćwiczefl też naleŻy wprowadzić dJrejonu ryw naagranlcznego".2l to

Marszałek R. Malinowski, w wczas dow dca LXWII Korpusu Piechoty odeskiego okręgu Wojskoweg o: n]uż 7 czerwca korpus $ryruszył ri.owogiaau ao " '"p--''r' 17 Sandalow, op. cit., s. Zl |8

l9

ĄjewsĘ Krasnozuntarutgj

żukow, op. ctt.,

s.3ll.

unJennajoknrg, Moskwa t974'

s.

162'

ro Rokossowski, op. cit., s. 34.

2f Mierieckow, op. cit.,

s.224.

2rt

I'

wrKToR suwoRow

;#ffiTf"zcze"'le

szef sztabu Ode-

su i jego jednostki, a takŻe 74- DP, wyruszały w wźrrunbojowego' W,,ćwiczeniach'' br ała teŻ udzIał t"cti af "i-u 16. DPanc.

w pelnym składzie ['..] koncentrację w lasach 10-15 ki-

lometr w na p klocny wsch d od granlcznego miasta Kowel. Mietiśmy przemieszczać sIę skrycie, tylko po nocach i przez lasY".25 Marsżałek K. Moskalenko, w wczas dow dca 1' Brygady Artylerii Przeciwpancernej OND26 w stopntu gene,'Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 6/1961' s' 6' t" .Woprosy istorii", nr 5/197O, s. 45. 22

2a

Bagramian, oP. cit., s. 86' 103'

25 I. Liudnikow,Skuozgrozg,Donieck 1973' s' 24' 26 OND Odwody Naczelnego Dow dztwa [przyp' red'l'

-

2L2

LoDoŁAMACz

rała majora: ,,Ęmczasem przybywaĘ wciąi nowe transporty z |udźrnli sprzętem boJowym''.27 Marszałek A. Jeremienko, w wczas dow dca 1. Armii w stopniu generała ponrcznika; ,,2o czerwca sztab 13. Armii otrzymał rozkaz dow dztwa Zachodniego okręgu Wojskowego o przeniesieniu sztabu z Mohylowa do No-

wogr dka.2s Do rejon w przygranicznych zrnierzały nie Ęlko armie, korpusy i dywizje. odnajdujemy niemało świadectw, opisujących przerzucanie ztlacznie mniejszych jednostek. oto kilka przykład w. Generał porucznik W.7ntow, w wczas generał major, szef woj sk inżynieryj nych Frontu P hlocno-Zachodnie go: ,,Bataliony saperskie zmobilizowano zgodnie z te$ulaminem wojennym. [...l Dziesięć batalion w przybyłych z Dalektego Wschodu miało kompletne uzbrojenie''.29 Pułkownik S. Chwalej, w wczas zastępca dow dcy 2O2. Dywizji Zmotoryzowanej )(II Korpusu Zmechanizowanego 8. Armii: ,,W nocy na 18 czerwca 1941 roku cała nasza dywŻja wyruszyła na ćwiczenia polowe. [...] Tak się stał,o' że w chwili wybuchu wojny pododdziały dywizji znajdowały się tuż za posterunkami straży granlcznej, a więc na granicy paristwa".3o A oto fragment rozkazl, jaki 18 czefiNca otrzymał pułkownik I. Czerniachowski (przyszĘ $enerał armii), dow dca dywizji pancernej tegoż )ilI Korpusu Zmechanizowaneso: ,,Z chwilą otrzymania tego rozkazu dow dca 28. Dywizji PancerneJ pułkownik Czerrrlachowski ma wprowadzić w podległych mu jednostkach stan gotowośclbojowej zgodnie z planami alarmu bojowego ale a]armu nie ogłaszać.Działaćszybko, alebez hałasu, bez paniki i bez gadulstwa. Rozdysponować rezerw5l lndywidualne i dywizyjne, niezbędne do ĘcLa i walki''.3l Wielka szkoda, Że ten rozkaz nigdy nie zostal opubliko27

Moskalenko, op. cit., s. 24.

28

Jeremienko, op. cit., s. 1O9.

2s Zotow, op. cit., 30

s. 172.

Ibid., s. 3lo i nast.

3l ,,Wo1enno-Istoriczeskij Żvtnał", nr 6/1986, s. 75.

2L3

Tł

wrKToR SttwoRow wany w całości.P ł wieku p źrtlejwciĘ pozostaje ściśle tajny. Takie i podobne przykłady moŻrta by cytować w nieskoriczoność. Gdyby opublikować wszystkle relacje i dokumenty, śwladcząceo przemieszczattiw wojsk w kierunku granicy, otrzymalibyśmy wiele opasłych tom w.

IV sycałościowy obraz bujmy zatem naszkicować tuacjl. Pienvszy rzut strate$iczny, to 170 dywizji piechoty, pancernych, zmotoryzowanych i kawaleryjskich. 56 zrich rozśrodkowałro się wzdhlŻ samej granicy. Musiały się zatrzymać, by nie wkroczyć na tereny opanowarre przez Niemc w' R wnocześnie nadciągają coraz to nowe nrłiapki taktyczne i operacyjne' kryjąc się po przygranicznycl:. lasach. Generał armii I. Fiediuni ski - w wczas pułkownik dowodzący 15. DywŻją PiechoĘ 5. Armii wspomina, jak podprowadził do las w nad samą granicącztery pułki 45. i 62. DP.32 Pozostałe r 14 dywŻji plerwszego rzutu strategicznego znajdowało się w głębi zachodnich okręg w przygranicznych. Pytanie: kt re z nich ruszyły w stronę granicy po ogłoszeniu komunikatu TASS? odpowiedź brzrni: wszystkie! .Między 12 i L5 czeriuca zachodnie okręgi wojskowe otrzymały rozkaz: wszystlde dywizje cofnięte w $łąb terytorium rr-:ają zostać wysunięte w kierunku granicy paristwa.s3 Do 114 dywizji pierwszego rzutu strategicznego dodajrny 77 dywizji drugiego rzut:u strategicznego, kt re zaczęły przemieszczać s1ę w kierunku zachodnim albo szykowały się do wymarszu _ i wniosek sam się nasuwa' Dzie ' 13 czerwca 1941 roku zapoczątkował najwlększy w dziejach ludzkośclprzerzut wojsk. Powr ćmy tęraz do komunikatu TASS. Tekst nie ogranicza się do skomentowania zamiar w Niemlec (wstęp komuntkatu nie wiedzieć czerr,;u pochłania całą uwagę

\ -r L)pr

32 I. 33

Fiediuniriski, ,,Na alarm", Warszawa 1964. ,,Kommunist", nr l2l1968, s. 68.

2t4

LODOT"AMACZ

historyk w), ale m wi też o operacjach prowadzonych przez Zwiapek Radziecki: ,,Pogłoski jakoby Zw\apek Radziecki przygoto]^/ywał wojnę z Niemcami są fałszywe i prowokacyjne. Letnie powołanle pod brori rezerwtst w Armii Czerwonej i nadchodzące manewry nie mają innego celu poza szkoleniem rezerwist w i wylrr bowa-

niem pracy kolejnictwa, co ma miejsce co roku, wobec czego przedstawianie tych krok w jako nieprzyjaznych wobec Niemlec jest co najmniej absurdem".sa Por wnanie treścioświadczenia z tym, co się dzLało naprawdę, ujawnia zas adniczą r ozbieŻnośćmiędzy słowem a czynem. Przerzut radzieckich wojsk rozpocza} się w lutym, w marcu uległ nasileniu, w kwietniu i maju przybrał charakter masowy, by w czerwcu osiągpąć swoje apogeum. Koncentracja armii miała sięzakoflczyć lo l1pca.35 Ptzez sześćmiesięcy ściśletajne transporty wojskowe paraliżowałynormalne funkcjonowanie całego kolejntctwa - gł wnego środkakomunikacji w ZSRR. W pietwszym p łroczu lg41 roku nie zdołano zrealLzować ani jednego wskźnika planu pięcioletniego poza sektorem wojskowym. Przyczynąbyły nie Ęlko trudnościtransportowe' ale r umież potajemna mobilizacja. męŻczyzn do nowo formowanych armii. Z kolei informacji o zapowiadanych przez TASS rutynowych manewrach przeczą relacj e wszystkich wczes nych oficer w l generał w. Generał major S. Jowlew: ,,Ludz7 intry$owały ntezwykłe przygotowanla, nie przewidziane w planach szkolenia bojowego".36

Wiceadmirał I. Azarow: ,,Z reguły manewĘI odbywały się na jesienl, a tu raptem w samym środku lata''.37 Generał pulkownik I. Liudnikow:'Rezerwist w zamły czaj powolywano po zakoflczeniu żniw. t...1 W l94l roku odstąpiono od tej zasady''.38 34

Bregman, op. cit., s. 146.

35 Iwanow, op. 36

cit., s. 211. ,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 9/1960, s. 56. 37 ',Wo1enno-Istoriczeskij Żurnał" , nr 6 / 1962, s. 77 . 38 .Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 9/lg66, s. 66.

2r5

WIKTOR SUWOROW

Generał armti M. Kazakow przebywał w wczas w Sztabie Generalnym, gdzie spoĘkał się z $enerałem porucznikiem M. Łukinem i innymi dow dcami armii, wyruszającymi w tajemnicy nad zachodnią granicę. Kazakow nie ma Żadnyc}r złudzefl: ,,Jasne było, że nie jechali na manewry".3s Manewr5r były tylko pretekstem dla zamaskowania przegrupowari i ześrodkowania wojsk. Rzeczywiste pr zy cTyny tej op eracj i otaczała ścis }a taj emnic a ; p ł wie ku p źniej sytuacja pozostaje bez zr::iarl. Jedno nle ulega wątpliwości: koncentracja Armii Czerwonej nie odbywała się w celach obronnych. ?nłrierze nie kopali okop w ani row w przeciwczołgowych' nie zagradzali dr g, nie stawiali zasiek w... CryŻby więc chodziło o demonstrację sil5r, o zastraszenie Hitlera? Ale demonstracja z definicji musi być widoczna, natomiast Stalin uczfił co w jego mocy, by wszystko odbywało się w śctsłejtajemnicy' Zresztącytowany komunikat TASS r wnleż nie był straszakiem, przeciwnie, starał się rozwiać wątpliwościco do rzecz}rwtstych intencji ZSRR. W tym samJrrn czasie armia nlemiecka zachowywała stę identycznie: armie i grupy pancerne zbllżałysię do radzieckiej granicy, z trudem kryjąc się po okolicznych lasach. Radzieckie samoloty rozpozt\awcze raz po raz wlatywały ,,pr4tpadkiem'' nad niemieckie terytorium. Generał major lotnictwa G. Zac}:arow, dow dca 43. DyWtzjiLotnictwa Myśliwskie go Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego, na własne oczy og|ądaŁ pozycje wojsk niemieckich: ,,Miało się wrażenie, że z głębi ogromnego terytorium napływaĘ kolejne fale' kt re zatrrymywały s1ę przy samej granicy, jakby napotkały niewidocznąprzeszkodę i lada moment miały jąprzełatnać"'ao R wnież niemieccy lotnicy często, i też ,,przrypadkiem", latali nad zachodnimt rejonami ZSRR, gdzie ob39

2L6

serwowali dokładnie taki sam spektakl. Ich opisy do zŁadzenla przy1rominaj ą relacj ę 7-achat ow a. Kiedy opublikowałem pierwsze arĘkuły na ten temat, otrzymałem bardzo wiele list w od czytelnik w. Są wśrd ntch Estoriczycy, Żydzi,, Polacy, Mołdawianie' Rosjanie, Łotysze, Niemcy, Wegrzy, Litwini, Ukrait'rcy, Rumuni, kt rzy latem 194l roku znajdowali się na terenach ,,wyzwolonych". Same te listy pokazują jak kolosalrry był napływ radzieckich wojsk nad zachodnią granicę. James Rushbrook zułr c1ł mi uwagę na książkę Stefana Szende ,,The promise Hitler kept", opublikowaną w Szwecjt w 1945 roku. Autor jest polskim Zydern, kt ry w 1941 roku znajdował Się we Lwowie. oto jak Szende opisał dni poprzedzające 22 czerwca: )tlc1Ę nowe transporty Żołrierzy i uzbrojenia suną przez mlasto na zach d. Jednostki zmotoryzowane jadą ulicami Lwowa, na stacji same wojska".at Radzieckie archiwa zawierają tysiące dokument w, potwierdzających przebieg opisanych tu wypadk w. Nawet dziśtylko nieliczrimają do nich dostęp; najciekawsze dokumenty dawno już zostaĘ ztl7szczotle. Lecz każdy, kto zdobędzie się na wysiłek i poszpera w opasłych tomach oficjalneJ historii radzieckich okręg w wojskowych, armii, korpus w czy dywlzjl. odnajdzie bez tnrdu setki, nawet tysiące komunikat w podobnej treści:Jrzed samą wojną zgodnie ze wskaz wkami Sztabu Generalnego Armii Czerwonej niekt re forrnacje Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego rozpoczęły wyrnarsz w kierunku granicy paristwowej".a2 Ale nawet jeżel1 lznamy, Że nie są to wiarygodne źr dła, zawsze pozostanle jeden nieodparty ar$ument, mianowicie przebiegsamej wojny. Po przełamaniu obrony i rozgromieniu pierwszego rzutu strategicznego, przednie zgrupowania Wehrmachtu niespodziewanie zderzyły się z drugą linią radzieckich formacji _ naprzy-

M. Kazakow, 'Nad mapą minionych bitew'', Warszawa 1967'

ar "Journal of the Royal United Service for Defence Studies", czerwtec 1986, s.88.

G. Zacharow, Pouriest' ob istriebttiellach, Moskwa 1977, s. 43.

s. 88.

s. 82. ao

LoDoł,AMACz

a2 KrosĄoznąrnionngj

Biebrusklj LDojennuj okrug Moskwa 1983,

2L7

WIKTOR STIWOROW

kład 16. Armią' stacjonującąwkoricu czerwcapod Szepiet wką - kt rych istnienia niemieckie dow dztwo nawet nie podejrzewało. Blitzkieg opierał się na koncepcji błyskawicznego rozbicia wojsk radzieckich skupionych wzdhlŻ samej granicy. Ęmczasem po zakoitczeniu pierwszej fazy operacji armia niemiecka natknęła się na mur odwod w wy1rrowadzany ch zza Wołgi, z p łnocnego Kaukazu, z Uralu, Syberii, Zabajkala i Dalekiego Wschodu' Przewiezienie choćby jednej armii wymaga tysięcy wagon w. Trzeba je podstawić na stację, załadować wojsko, ciężki sprzęt, pojazdy i zapasy, po czym przewieźćtyslące kilometr w. Jeżeli niemiecka szpica natknęła się na armie sprowadzone z odległych rejon w kraju, to znaczy, Że przerzut tych wojsk na zach d rozpocza! się dużo wcześniej, na pewno przed22 czerwca'''

Dv vrnocześnie z ruchami wielkich armii lądowych

l\

,,radziecka Flota Bałtycka w przededniu wojny opuściła wschodnie akweny Zatoki Fi skiej'''a3 Wystarczy rzucić okiem na mapę, by uświadomićsobie, że rnogła płynąć jedynie w kierunku zachodnim' Nie były to żadne manewĘ/: ,'Flota miała za zadanie operować na szlakach komunikacyjnych przeciwnik a".'n Dziwrta sprawa: wojla jeszcze się nie zaczęła' Stalin nawe t nie przypuszcza, że Hitler może go zaatakować, a Ęmczasem RKKF wyrusza w bojowy rejs! Wypłynięciu Floty Bałtyckiej towarzy szyło pośpieszne przertoszerie baz lotniczych. Pod pozorem ćwiczeri całe dywizje i pułki lotnictwa szturmowego przeprawiano nocami na lotniska polowe, położone niekiedy lo kilometr w od granicy. Do baz dostarczano najnowsze typy

samolot w.

ksiąlek generał pułkownik L. Sandałow wspomina: ''od 15 czerwca zaczę|iśrny otrzytnyW jednej ze swych

a3

t.

Estonskll narod ta Wielikoj OtieczestlDiennoj usojnie, Tallin 1973,

1,

s. 143.

44

lbid.

2'ta

LoDoŁAMAcz

wać nowy sprzęt bojowy. Pułki myśliwcw w Kobryniu i Prużanach otrąrmały Jaki-l, uzbrojone w działka; pułk szturmowy dostał Iły-2; pułk bombowc w - samoloty Pe-2".a5 W owym czasie pułk lotnictwa myśliwskiego|iczył 62 samoloty, pułk lotnictwa szturmowego - 63, a pułk lotnictwa bombowego - 60. W samej tylko lO. Dywizji spodziewano się w wczas dostawy 247 nowoczesnych samolot w. Generał w5{aśnia, Że Lo. Dywizja rzeczylłtścile zaczęła dostawać nowe samoloty, co nie znaczy, Że pozbywała się starych. Ąrm sposobem dywizja przemieniła się w giganĘcznąmachinę bojową, |Lczącąkilkaset maszyn' Z materiał w archiwalnych wynika, że podobnie rzecz się miała w innych formacjach. Na przyk}ad 9. Dywizja miała na stanie 4o9 samolot w, w Ęm 176 najnowszych myśliwcw MiG-3' kilkadziesiąt bombowc w Pe-2 i szturmowych Ił w-2' A nowy sprzęt wciry,

napły'wał.

Rankiem 22 czerwca Front Zachodni dostał rozkaz przyjęcla na lotrrisku w orszy 99 myśliwcw MiG_3.a6 Jest oczywiste' że samoloty były gotowe już wcześniej. Marszałek A. Nowikow, dow dca lotnictwa Frontu P łnocnego, potwierdza, Że 2| czerwca otrzymał transport

MiG- w-3.47 Płynd nieprzerwany potok czołg w, artylerii, amunicji' paliwa. ,,22 czervłca o świcie na stację kolejową Szawle przybył transport pułku artylerii ciężkiej".a8 'Pod koniec czerirca l94l roku na torach i bocznicach koteJowych znajdowało się 1.320 skład w z pojazdarni".ag

Przeciętny transport wojskowy składałsię w ow5rm czasile z czterdziestu pięciu 2o-tonowych wagon w. Zakładając' Że rta każdej platformie znajdował się jeden poJazd, okazuje się, że na rozładunek czekało 59.4oo woa5

Sandałow, JVa moskoulskom naprauslieniź, op. cit., s. 63.

a6 Komąndou:anlje i

sztab WWS

a7,,Wo1enno-Istoriczeskij

WoW, Moskwa L977, s. 4|. Żurnał", nr 1 / 1969, s. 6 l. tls

nB Biht:a a9

za Leningrad., Moskwa 1964, s. 22. "Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 1/1975, s.81.

2L9

s

t'.

LoDoł,Alt{Acz

WIKTOR STIWOROW

z w' w tzeczy'wistości samochody ładowarlo znaczrie gęściej.

W osobnych transportach wieziono amunicję. ''Wie2l czerwca 1941 roku komendant stacji kolejowej Lipawa otrrymał meldunek: uPrzyJąć konw j specjalny. Przewozi amunicję. odprawić poza kolejnością do punktu docelowegoo''.5o Lipawa znajdowała się w poblŻu granicy' Iecz transport zrnierzał dalej - a więc do czorelln

samego kordonu.

Zapasy amunicji na wszystkich frontach trzymano w wagonach, co jest zrozwrniałe Ęlko w razie przygotowywania głęboklej operacji ofensyrłrrrej' W przypadku wojny obronnej jest zrtaczrtie prościej, pewniej i taniej rozmieścićją na Za'wczasu przygotowanych rubieżach. Po wystrzelaniu pocisk w na pierwszej rubieŻy wojska wycofują się na d_gą' gdzie czekają nowe zapasy, potem na trzecią' i tak dalej. Z drugiej strony szykując się do ataku amunicję umieszcza Się V/ wagonach, choć jest to operacja bardzo ryzykowna i kosztowna... ,,Na jednej niepokaźnej stacji Kalinowka Front Południowo-Zachodni miał w rezerwie 1.5oo wagon w amunicji''.51 Generał pułkownik artylerii I. Wołkotnrbienko donosi, Że w I94L roku sam tylko Front Zachodni stracił 4.216 wagon w amunicji.s2 A front w było pięć. Marszałek Zwia2kls Radzieckiego S. Kurkotkin opisuje jak na początku czerwca tząd' radziecki ,,na wniosek ' Sztabu Generalnego zatwierdził w czerwcu 1941 roku plan przemieszczerlia ponad 1oo tysięcy ton paliwa z głębi kraju''.s3 Wszystko wskazuje na to, Że nię był to plan odosobniony. ,,Na bocznicach i węzłach kolejowych znajdowało się 8.5oo cystern z paliwem''.5a Przyjmując, Że uŻywano tylko najmniejszych, 2o-tonowych cystern, okazuje się że przewteziono zrtaczrlie więcej

paliwa niż wspomniane roo.ooo ton. Najczęściejużywarre w tym czasie cysterny miały pojemność62 ton, a wspomnianaliczba 8.500 cystern dotyczy tylko tych, kt re w pierwszych dniach wojny czekały na stacjach na rozładowanie. Nie można teŻ zapomnieć o transportach paliwa zbornbardowanychprzez Luftwaffe. Generał pułkownik I' Bo1din, zastępca dow dcy Frontu Zachodniego w stopniu $enerała porucznika, pisze w swojej ksiąlce, ŻenajpotęŻniejsza 10. Armia posiadała odpowiednie rezerwy paliwa w rrragarynach i cysternach kolejowych, ale w pierwszyc}: godzinach wojny straciła wszystkie zapasy.uu

AVI Analizując

prryczyny klęsk Armii Czerwonej w początkowym okresie wojny, z reguły pomija się najważniejszy czynnik: przewaŻająca większośćwojsk była uniemchomiona w wa$onach kolejowych. Dokumenty dostarczają nam niezliczonych przykład w: ,,W chwili wybuchu wojny połowa 64.Dywizji PiechoĘ znajdowała się w drodze".56 'Wo.jna zastała znacznączęść zvłiavk w 21. Armii w transportach, rozrzuconych po szlakach kolejowych na ogromnej przestrzeni od Wołgi do DniePru''.sz ,,Wojna zaskoczyła LXIII Korpus Piechoty w wagonach. 2L czerwca tylko nieliczne transporty zdołaĘ dotrzeć do stacji rozładunkowych Dobrusz i Nowa-Bielca. Jeszcze w pierwszych dniach lipca do stacji w rejonie Homla dojeżdżałypojed5mcze transporĘ. Znaczną częśćjednostek korpusu zawr cono na p łnoc, naprąlkład całą 53. DP poza I1o. pułkiem piechoty i 36. pułklem artylerii".58 Generał armii S. Iwanow, w wczas szef wydziahr operacyjnego przy sztabie 13. Armii, opisuje losy 132. Dy-

50

"Krasnala zw7ezda",28 kwietnia 1985. Soutetskg? żelteznodorożnikt to gody Wielkoj oheczestulenlaj tuojng, Moskwa 1963, s. 36. 52 ,,Wo;enno-Istoriczeskij Żurnał". nr 5/l98o, s. 71. 5s Kurkotkin, op. cit., s. 77. 54 Ibid., s. 173. 51

220

55 I. 56

Bołdin' Straniłg żgzni,MosL
,,Wo;enno-Istoriczeskij

67 Po prLkazuRoding: bojeuoj put' szestoj gusardiejskoj o'rrrtiitu Wiellkoj Otieczesttolennoj uojnie, Moskwa 1971, s. 5.

68

"Wo;enno-Istoriczeskł Żurna]"' nr6/1966. s. l7.

22r

lIrDoł.AMAcz

wrKToR sttwoRow

wwji Piechoty generała majora (p Żniei marszałka) S. Biriuzowa:,,Nieprzyjaciel niespodziewanle zaatakował eszelon, kt r5rm udawała się na front częśćsił dywizjiicałyJej sztab' Trzebabyłoprzyjąć b j prosto Zwagon w i platform".se

Marszałek ZwiryIru Radzieckiego S. Biriuzow: "W ostatniej chwili włączono nas do )o( Korpusu PiechoĘ' Ani dow dcy, ani szefa sztabu korpusu nie widziałem i warto zauwaĘć, Że nie wiedzialem nawet, gdzie znajduje się ich stanowlsko dowodzenia. Na lewo od nas działała I37. Dywizja Piechoty pod dow dztwem pu}kownika Griszina. Przybyła z Gorki. [...] Nasz sąsiad zaśz pta'wej strony [...] zostal rzlucolry do walki, jak i my' bezpośrednio z wagon w, kiedy jeszcze nie wszystkie transporty przybyły na miejsce przeznaczenia".60

Generał armii S. Sztemienko, w wczas pułkownik w zarządzile operacffnym Sztabu Generalnego: ,,Trans-

porty kolejowe z wojskami nieprzerwan5rm strumleniem zdĘały w kierunku zachodnlm i pofudnlowo-zachodnim. To jednego, to drugiego spośr d nas wysyłano na stacje wyładowcze. ZłoŻonośći zrnierrlośćsytuacji często zmuszała do przerwania wyładunku 1 kierowania transport w kolejowych na Jakąp inną stację. Zdarzało się niekiedy, Że dow dztwo i sztab dywizji vryładowyvało się w jednym mĘscu, a pułki w innym lub nawet w kilku miejscach rozrztrconych na znacznej odległości".6l ,,Lotnictwo niemieckie systematycznie bombardowało linie i stacje kolejowe. Rozkłady jazdy stale się dezaktualŻowały. Wyładowywanie woj sk rlie zawsze odbywało się na stacjach docelowych, |ecz w innych punktach' Zdarzało się, że wyładowujące się oddziaĘ byłyprzemieszaI|e, a kierowane do armii pododdziały trafiały do sąsiednich armii i tam były wprowadzane do walki".62 ss ,,Krasnaja zwiezda",2l sierpnia 1984. 60

ogniu dzlał'', Warszawa 1962' s. 25.

S. Biriuzow, "W 6r Sztemlenko, op. cit., s. 42. 62 W.

222

Anfiłow, .Krach Blitzkriegu", Warszawa 1978' s. 545.

.W drodze znajdowało się Jedenaściedywizjl 22., 2|. i 20. Armii. Nie zakoriczyły też koncentracjl wojska 19. Armtt gen. I. Koniewa

i

16.

Armii gen. M. Łu-

kina".63

,,Kolosalne nagromadzenie wagon w niemal w całości sparaliżował'o funkcjonowanie licznych węzbw kolejowych. Na większościstacji pozostał Ęlko jeden wolrry tor, umożliwi ający przejazd poclag w" .u Generał pułkownik A. Klemln o sytuacji z początklu ltpca: ,,W drodze znajdowało się 47.ooo wagon w ze sprzętem wojskowym''. 65 MoŻna by sądzić, że wszystkie te transporty załadowano i skierowano na front już po 22 czemłca. Nic bardziej błędnego. Po 22 czemrca dow dztwa jednostek frontowych domagały się jedynie pusĘch wagon w, by ewakuować na$romadzone tam zapasy broni, amunicji' paliwa. Aby uzmysłowić sobie ca|y tragizrn sytuacji, cofnijmy się do relacji generała M. Łuklna. Kiedy Łukin ze swoją armiąwalczyłpod Szepiet wką sztab armii wciąż tkwił naZabajkalu. Częściskładowe armii rozciąginęły się na tysiące kilometr w. Kiedy ptzybył sztab, okazało się, Że batalion łącznościnadal jest w drodze . Takie wypadki powtarzały się nagminnie: na jednych stacjach wyładowywano sztaby bez wojsk, na innych - wojska pozbawlone dow dztwa. Zdarzały się też sytuacje dramaĘczne, gdy pociąg zatrzymywał się w szczęryrn polu. Ba-

talion pancerny stanowi ogromną siłę, ale nie na platformach kolejowych. Kiedy dziaŁatia wojenne zaskakiwały konw j w miejscu, gdzie rozładunek nie był możliwy - w wczas trzeba go było porzucić lub

znlszczyć, Niewiele lepsza była sytuacja podĘających na front dywizji pier'wszego rzutu strategicznego. Maszerujące kolumny wojska stanowiły wymarzony cel dla lotrrictwa. Podobnie jak cała Armia Czerwona. 63 6a

6

Światowej.'.'', op' cit., t' 4, s. 61 "Historia Drugiej Wojny I' Kowałow,TransporttuWoW, Moskwa 1981' s.59. .Wojenno-IstoriczeskU Ż'urnal", nr 3/1985, s. 67.

223

''

wrKToR sttwoRow

ż-."o-.rr" H]

chy i przerzuty radzieckich wojsk, a|e kaŻdy z nich obserwował tylko wycinek całej operacji. Tylko nieliczni uzmysławiali sobie jej rzeczywisty wymiar. Niemiecki wywiad wojskowy miał pełną świadomość, że trwa dynamiczny wzrost radzieckiego potencjału militarne$o. Jednakże nawet Abwehra widziała jedynie pierwszy rzut strategiczny, nie domyślającsię istnienia drugiego rzutu' Myślę'że r wrneŻ wśrd radzieckich marszałk w i generalicji niewielu _ poza ścisłymgronem oraz uczestnikami samej operacji - dostrzegło skalę i rzeczywisty cel całego przedsięwzięcia. Ęlko tym się tfumaczy spokojny' beznamiętny ton ich wspomnieri i relacji. Nieznajomośćog lnej sytuacji i skali ruch w wojsk nie były przypadkowe. Stalin podjął drakoriskie środki ostrożności;jednym z nic}: był cytowany komunikat TASS. Trudno było zakładać, Że uda się zataić transfer milionowych wojsk' ale cel i kierunek operacji pozostały nieujawnlone. General pułkownik lobrictwa A. Jakowlew, w wczas osoblsty doradca Stalina, m wi o tyrn, Że ,pod koniec maja albo na początku czenilca na Kremlu odbyła się narada poświęcona zagadnieniom kamufl azrr''.66 Wspominaliśmyjuż o środkach stosowanych przez radzieckich generał w: ŻoŁlierzom m wiono, Że wynsszają na manewry, mimo Że wyi:sza kadra oficerska wiedziała, że celjest inny. Była to świadoma dezinformacja. W tym samym czasle dow dztwo niemieckie zastosowało dokładnie tę samą metodę, mianowicie rozplowszechniano wiadomość o szykującym się lądowarriu w Wielkiej Brytanii. Niekt rzy zrall nawet kryptonim operacji -,Seeltiwe". W jednostkach lintov4lch pojawili się angielscy tfumaczr. Dezinformowanie własnych wojsk to taktyka stara jak świat. Stosuje się ją przed rozpoczęciem ofensywy, by jak naJskuteczniej ukryć przed wrogiem swe rzeczywiste zarnlary, przede wszystkim moment i kierunek gł wnego uderzenla.

-Doł,AMAcz Abyśmymogli uzmysłowić sobie stopieli utajnienia wszystkich operacji mlapanych z przerzutem wojsk, pr zy troczę j eden przykład' Marszałek Zwtapku Radzieckiego M. Zacharow, wczesny szef sztabu odeskiego okręgu Wojskowego: ,,Na początku czerwca z$łosiłsię do mnie szef okręgowych wojsk łącznościP. Rumiancew. Powiedział mi w tajemnicy, że w ostatrrich dniach przez stację Znamionka przejeŻdŻają nAnusien z Rostowa do punktu przeznaczenia w rejonie Czerkas. W terminologii wojsk łączności

wucze (właść.Wcz) - linia wysokiej częstotliwoścl , rodzajłączno-

ścitelefonicznej zabezpieczonej przed podsłuchem, tzw. bezpieczna llnia [przyp. tłum.].

66

224

Jakowlew, op. cit., s.252.

68

.Woprosy istorll", nr 5/ 1970, s. 42.

225

B !

LoDoŁAMACz

WIKTOR SIIWOROW

je nadz-lłyczajnymi pełnomocnictwami i ogromną włddzą odpowiadając z-awsryrstko co się dzĘe na podległyr mu obszarze. Jak1eż to nadzwyczajne okoliczności sprawiły, Że ari on, ani jego szef sztabu nie wiedzie|i że na terenie ich okręgu koncentnrją się jakieśwojska' a kiedy prTwadek naprowadził ich na trop tej informacjl' polecono im zapomnieć o wszystkim, a sąrfr wkę zriszczyć?! Nawet w sejfie sz.efa sztabu stanowiła poważne zagrożrrie! Wspomniałem' że c}:oć radzieckie archiwa zaulietają wiele interesujących materiał w z tego okresu, to najciekawsze dokumenĘ nigdy nie zostały zarchiwizowane a|bo zriszczono je w p źnlejszvm okresie' Śtaay tego są często widoczne: strona urywa się w p ł zdania - a następnej' albo i stu następnych po prostu brakuje' Zniszczona szyfr wka w Odeskim okręgu Wojskowym potwierdza tę obserwację' Warto zwr cić uwagę, jak zachowuje się w tej sytuacji generał porucznik Maks Rejter. Ten zdyscyplinowany pruski służbistajuż podczas I wojny światowej służyłw stopniu pułkownika - w sztabie carskiej armii. Rejter nie należałdo ludzi, kt r5rm trzęba objaśniać,co to jest tajemnica służbowa. Ale nawet on' zastępca dow dcy P łnocnokaukaskiego okręgu, uuraŻał Za rzecz normalną' że po wylądowaniu wraz z ,,Anusiami'' na te4rtorium obcego okręgu na|eŻy skomunikować się - oczywiście szyfrem - z miejscowym swoim odpowiednikiem i zapytać go o zgodę na te czy lrtne posunięcia. Ale Sztab Generalny szybko postawił go na miejsce i więcej żadnych tego rodzaju szyfr wek nie wysyłał' A oto garśćinnych przykład w. Generał pułkownik L. Sandałow zw7edza budowę przygranicznych umocnieri w rejonie Brześcia. Ze zdumieniem odkrywa, że bunkry wznoszą się tak blisko granicy' Żewręcz widać je z niemieckiej strony. Zdzivłiony' zrofiaca się do W. Czujkowa; przyszły bohater bitwy stalingradzkiej wzdycha z udawanym ŻaLem: wielka szkoda' ale tak to niestety wygląda, że Niemcy namierzą nasze obronne prace fortyfikacfine.Ge 69

226

Sandałow, ]Va moskotuskomnapratulenii,

op. cit., s' 53.

Helrv Guderian, kt ry tutaj właśnierozpocza} wojnę, atakując z przeci:wnego brzegu rzeki, oczywiście widział wszystko jak na dłoni: bunkry budowano we dnie oraz po nocach, przy sztlczrlym oświefleniu. Dziwna sprawa: ani Sandałow ani Czujkow nie polecili przerwać rob t i budować fortyfikacje kilka kilometr w od granicy' by wr g nie poznał przynajmniej usytuowania stanowisk ogniowych i kierunku strzelnic, co pozvła|a zrekonstruować caĘ system ostrzału. Marszałek Zwiapkll Radzieckiego I. Bagramian zaobserwował identyczną sytuację, ty|e że w l94o roku i w innym okręgu. Fortyfikowano nowy rejon umocniony "po prostu na oczach Niemc w". Poszczeg lne miejsca budowy otoczono płotami. ,,Te ogrodzenia przypominały mi listki figowe na antycznych posągach. - Jak sądzicie - zwr ciłem się do brygadzisty _ czy Niemcy domyślająsię, co wasi chłopcy robią za tym płotkiem na brzeglu granicznej rzeki? _ Na pewno! - odparł bez wahania. - Trudno nie odgadnąć. Pomyślałemwtedy, Że ten analfabetyzm taktyczny ludzi odpowiedzialnych zaloka|izację bunkr w można by bez trudu uzlać zasabotaŻ' Co też Zapewne miało miejsce w czasach minionych".To Rzeczywiście, w 1938 rokll za cośtakiego można było zna|eźć się przed plutonem egzekucyjn5rm. Ale w latach 194O-194f z niewiadomych powod w wszystkie umocnienia obronne wzdhlŻ zachodniej granicy budowano właśniew taki spos b - i nikt się nie bał' nikt nie protestował. NKWD nikogo nie aresztowało i nie rozstrzeliwało. Dlaczego? ,,Jawna demonstracja rob t obrorrnych'' pisze Bagramian o tych budowach, dodając' Że ,,plany były zatwierdzone przezwyższe kierownictwo" ' Za rejony umocnione odpowiada osobiście dow dca okręgu. Co za kretyn podpisał r wnie absurdalną decyzję? Był to Georgij Żukow. Ten sam Żukow, kt ry wr cił niedawno z Mongolii, gdzie pÓ dfugotrwałym i demonstracyjnym wznoszeniu umocnieri obronnych nagłym 70

"Wojenno-Istoriczeskij Żutr'ał", nr 1/1976, s. 54.

227

.Ti

WIKTOR

ll,l

STIWOROW

atakiem zaskoczyćjaporiską 6. Armię. Ten sam Żukow,

kt ry kilka miesięcy p źniej został szefem Sztabu Generalnego i wprowadził drakoriskie zasady ochrony taje-

mnicy odnośnie przemieszczeri wojsk. Niemntej ,jawna demonstracJa rob t obronnych" będzhe trwać nadal, ulegając wręcz nasileniu' Charakterystyczne jest r wnleŻ zac}rowanie Bagramiana. Był to utalentowariy dow dca w najlepsąlm rozumieniu tego słowa. Podczas wojny zrobił błyskotliwą karierę: w 1941 rok:u zaczĄ w stopniu pułkownika' w 1945 roku skoriczyL jako generał armii, pełntąc funk"ję' kt ra pozwalała myślećo marszałkowskich gwiazdkach (nawiasem m wiąc, niebawem je otrzymał). W wyżej opisanej sytuacji Bagramian udał się na granicę na osobiste polecenie Żukowa, występując jako jego podwładny, a jednocześnie bliski przyjaciel. Wystarczyło huknąć - i ostentacyjne prace byłyby zaurie-

Ąe nie huknaJ. M $ł powiedzieć Zukowowi: ,,Nieszczęście!Ci idioci wznoszą forĘ za miliony rubli na samej granicy. Niemiecka artyleria rozwali to w drobny mak już w pierwszych godzinach wojny: znająpołożerie każdego bunkra, kierunek każdej ambrazury| Zobaczysz, obu nas zato rozstrzelaJą!". Ale Bagramlan nie był oburzony, nie wykrzykL.wałŻadnych ostrzeżeri' Ąrmczasem 22 czerwca Niemcy rzeczywiścieroznieśltw pył ws4rstkie te umocnienia. Ale Stalirr nie rozstrze|ał swoich dow dc w' przeciumie - obaj otrz5rmali awans. Wniosek sam się nasuwa: demonstracja fortyfikacji obronnych nie w1mikała z głupoty ani i$norancji. Musiała mieć jakiśokreślony cel. szone.

13

Mołotow wezwał do siebie """.-caw Moskwie Schulenburga i .riemi.cffi ambasadora wręczył mu tekst komunikatu agencji TASS'71 Była w nim mowa o tym, że Niemcy lie zamierzajązaatakować ZSRR, i ui7r Por. Telegram Schulenburga do Ribbentropa

ca 1941.

22a

nr l.86g, IS czerw-

LaDoł'AMACz

ce Uersa_Zwiapek Radziecki nie myślinapadać na Rzeszę, |ecz.wrogie ZSRR i Niemcom siły, zairrteresowane w dalszym rozszerzaniu i rozpętywaniu wojny'' starają się skł cić oba paristwa, rozdmuchując prowokacyjne pogłoski o bliskim terminie wojny. Komunlkat TaaZWa owe ,,siły'' po imieniu: 'Pan Cripps, brytyjski ambasador prasa". w Moskwie", "Lond5m", "brytyjska Można by sądzić' że tego samego dnia w Londynie doszł'o do spotkania ambasadora ZSRR Iwana Majskiego z brytyjskim ministrem spraw zagrarLicznych Anthon5rm Edenem. Można nawet pokusić się o scenariusz rozmowy: Majski ciska na blat komunikat TASS, wali pięściąw st ł i tupie, w gnie\łrie domagając się odwołania ambasadora Crippsa z Moskwy, kt ry pr buje zasiać niezgodę między dwoma dobrymi przyjaci hni _ Stalinem i Hitlerem. W rzeczywistości wszystko wyglądało zupełnie inaczej' |3 czenirca 1941 roku istotnie doszło do spotkania, kt re - wbrew oczywistej logice _ przebiegało 'w atmosferze zrozumienia i wzajemnej Ęczllvłości''.Omawiano bardzo powłżnąkwestię, mianowicie jakiej pomocy Wielka Brytania skłonna jest udzielić Armii Czerwonej, dyby ,,w najblższym czas7e doszło do wojny między ZSRR i Niemcami". Rząd an$ielski zobowiry,ał się między innymi ,,udzielić pelnego poparcia Zwią2kowi Radzieckiemu swym lotnictwem na Bliskim Wschodzie, wysłać do ZSRR misję wojskową 1 rozszerzyć wzajemną wsp łpracę gospodarczą'.72 13 czenrca stalinowska dyplomacja położyłakamieri wę iielny pod przyszłą konstnrkcję tak zwanej koalicji antyhitlerowskiej. Z brytyjskiego punktu widzenia bylo to posunięcie jak najbardziej naturalne. Wszak Anglia znajdowała się w stanie wojny z II| Rzeszą. Natomiast Zwia7ek Radziecki w spos b oczywisty prowadził podw jną grę, bowiem łączyłgo z Niemcami pakt o nieagresji oraz traktat o przyyaźri i granicy. Jeżeli Moskwa uznała, Że te dokumenty nie odpowiadają zaistniałej sy-

tuacji, powlnna układy anulować. Ęmczasem Stalin

229

WIKTOR

ostentacyjnie demonstnrje swoją przyyaŹfi z hitlerowskimi Niemcami, r wnocześnie piętnując za pośrednictwem agencji TAss siĘ ,,zainteresowane w dalszym rozszerzaniu wojny" - brytyjskich polityk w. Beznamiętny ton dyplomacji krył jednak bardzo powaŻne sprawy. Dwa lata wcześniej ZSRR prowadzlł roz-

mowy z Niemcami na temat Polski: ,,W wypadku zrnian [...l na terytoriach należących do pa stwa polskiego...''.'" Nastały czasy, kiedy radzieccy dyplomacji zaczynają tym samym tonem m wić o Niemczech. Dziwi tylko fakt' że w trakcie londyr1skich negocjacji obie strony używają zwrotu: ''gdyby doszło do wojny", zamiast powiedzieć wprost _ ,jeŻeli Niemcy zaatak'ujĘ'. Innymi słowy' rozm wcy nie wykluczają moŻI|wości, Że wojna może nastąplić z jakiegośinnego powodu niż hitlerowska agresja. W 1932 roku, w chwili obejmowania radzieckiego poselstwa w Londynie, Majski odbył dłuŻszą rozmowę z Maksimem Litwinowem. Komisarz spraw zagranicznych uprzedził przyszłe$o ambasadora, że odtąd będzie on wy1rełniałpolecenia płynące nie od niego, lecz od ,,wy ższy ch instancj i''',,W yższą instancj ą' m gł być tylko Mołotow _ szef wczesnego gabinetu _ otaz sam Stalin. Majski wyszedł cało z kolejnych czystek i utrzymał się na stanowisku właśniedlatego, że gorliwie wypełniał dyrektywy,,wyŻszych instancji''. Po jedenastu latach spędzonych w londyriskiej ambasadzie ZSRR Majski towarzyszył Stalinowi w jego spotkaniach z Churchillem i Rooseveltem, stale domagając się zwiększenia pomocy obu paristw. Potem napisał ksią2kę zatytułowaną ',Kto pomagał Hitlerowi''7a, zkt rej dowiadujemy się, że Fijhrer nie rozpętałby II wojny światowej, gdyby nie wydatna pomoc Anglii i Francji. Całą winę za ,,riez|iczone ofiary i cierpienia'' radziecki ambasador zrzuca na kraj, kt ry 13 czerwca 1941 roku obiecał Stalinowi pomoc militarną i ekonomiczną... 73

Tajny protok ł z paku o nieagresji, 23 sierpnia 1939 r' [w;| ,,(PraWyb r artykuł w zwrześnia 1939 roku", op. cit., s. 46. 7a I' Majski, Kto pomagałGttlietu, Moskwa 1962.

wdau.

Ż30

LoDoł,AMAcz

STIWOROW

,pogłoski onF uchronnej wojnie między ZSRR a Niemcami' W tej sprawie Stalin był zdecydowany na wszystko. 13 i 14 czerwcaprzez Moskwę przetoczyła się fala terroru' Hitler borykał się z tym Samym problemem. Trudno jest ukryć przy$otowania do wielkiej wojny. Ludzie mają oczy otwarte i po swojemu komentują to' co widzą. 24 kwietrria niemiecki attach morski Baumbach skierował do Berlina alarmującą depeszę, w kt rej donosił, Że musi zvłalczać ''ewidentnie zmyślone pogłoski o zblźającej się niemiecko-radzieckiej wojnie''.7s 2 maia ambasador Schulenbur$ za'wiadamia, Że walczy z plotkami, ale przyjeŻdŻający z Niemiec personel ambasady przywozi ,,nie Ęlko plotki, ale r wnież fakty". 24 rnaja Karl Bcimer, szef departamenhr prasy zagranicznej w niemieckim Ministerstwie Propagandy, po kilku głębszych zacza} opowiadać jakieś historie na temat stosunk w ze Zwiapkiem Radzieckim. Został natychmiast aresztowany. Hitler osobiście zaj{ się tą sprawą choć według relacji Goebbelsa, przywiapywał do niej ,,zbyt wiele wagi''.76 13 czerwca 194l roku, w dniu ogło-. szenia komunikatu TAss' Btjmer stanął przezTrybunałem Ludowym L przyznał, że słowa, kt re wypowiedział pod wpływem alkoholu' były pozbawione sensu: Żadnej wojny nie będzie!Aby rozwiać wszelkie wątpliwości, r wnież poza granicami kraju, Ribbentrop rozesłałL5 czerw ca ściśletajne depesze do wszystkich plac wek dyplomaĘcznych Rzeszy, w kt rych. zapowiadał rozpoczęcie waŻnych rozrn w z Moskwą. Ambasadorowie mieli w największym sekrecie powiadomić o tym odpowiednie osoby. Na przykład radca ambasady w Budapeszcierl:iał zakomunikować tę wiadomość re$entowi Horthyemu. Mroczne dzLeje niemieckiego narodowego socjalizmu oraz s ocj al izmu r adzieckiego wykazuj ą wiele zas kakuj ących zbieżności,i to nie tylko w hasłach, pieśniach czy 75

Depesza nr 34

1

12/

ll0.

76 Die Tagebiicher uon Joseph Goebbels, Samtliche,

F-ragmente,

cz' I, Monachium-Nowy Jork-Londyn-ParyŻ 1987 r,, s. 659' 687' 690.

23r

WIKTOR SUWOROW

ideologii _ r wnieŻ w samych wydarzeniach' Historia nazizlmu zawiera epizod dziwnie prz54pominający komunikat agencji TASS. 8 maja 1940 roku radio niemieckie oznajmiło, że Wielka Brytania przygotowuje inwazję w Holandii. Ciekawszy był dalszy ciąg wiadomości:pogłoski o tym, że dwie niemieckie armie koncentrują swoje siły nad granicą z Holandią na|eĘ :uzrtać za ,,absurdalne plotki'', wymyślone przez bryty'skich podŻegaczy wojennych' Dalszy ciąg wszyscy zrLarny.

Dx I\adzieccy

historycy przyznają, że istotnie wiosną odbywały się wielkie ruchy wojsk, |ecz _ w ich opinii - istnieją przekonujące dowody na to, Że przerzuty armii miały cel defensyrłrny. Ęmczasem sprawa wcale nie jest tak oczywista' Radzieccy generałowie i marszałkowie nigdy nie przedstawili Żadnego wiarygodnego wytłumaczenia. Co więcej - nigdy nie o$łosili dokładnej |iczby dywizji' kt re uczestniczyły w tych gigarftyczlych roszadach. A bylo ich 191! oto co pisze W. AnIiłow, wybitny ztua-wca początkowego okresu wojny, o Zachodnim Specjaln1rm okręgu Wojskowym: ,,Z$odnie z dyrektywą ludowego komisarza obrony, Z wewnętrznych rejon w okręgu wyprowadzano w kierunku zachodnim dziesięć dywizji piechoty''.77 Dalej Anfiłow opisuje sytuację w sąpiednim BaĘckim Specjaln5rm okręgu Wojskowym: stronę granicy zrnierza',W ły cztery dywizje piechoty _ 23.,38.' 126. i 128.''. Wiele dokument w prz1mosi kolejne potwierdzenia, Że była to zmasowaira operacja. Czemu jednak Anfiłow przemi|cza, Że nie zbliŻały się do granicy 11. i 183' DP.? A dywizje pancerne i zmotoryzowane? Czy stały w miejscu? Niekt rzy radzieccy marszałkowie - wśrd nic}:' Żukow - twierdzą' że z głębi kraju w5prowadzano 28 dywizji piechoty. To prawda, tyle Że nie cała prawda. Marszałek Zwiapkl: Radzieckiego A' Wasilewski podkreśla, że 28 dywizji jedynie ,,zapoczątkowało realizację planu

l94l roku

77

232

Anfiłow, Biessmiertngjpodtlsig, op. cit., s. l89

LODOf.AMACZ

ześrodkowaniai rozwinięcia wojsk na zachodniej $ranicy".'8 Dziświemy, Że ten początek miał potęzną kontynuację, ale marszałek Wasilewski na ten temat rnlJczy' Wy'aśnlenia radzieckich ekspert w wydają mi się co najmniej niezadowalające. Postanowiłem więc odwołać się do memuar w generalicji, kt ra dowodziła całą opetacjąbądź brała w niej bezpośrednio udział. Wtedy dopiero miałem okazję w pełni poznać zdumiewającą elastycznośćradzieckiej historiografii, a także samych autor w wspomnieri ' kt rzy zręczrlie uchylają się od odpowiedzi. oto przykłady: W dniach 9-|2 czerwca generał pułkownik J. Czerewiczenko, dow dca odeskiego okręgu Wojskowego, przebywał na Krymie, $dzie odbierał wojska IX Specjalnego Korpusu Piechoty' Pisze o t5rm marszałek M. Zacharow.7g Korpus rzeczywitście był niezwykły i nie bez kozery nosił miano ,,specjalny'', ale generał Czere:wiczenko zachowrrje na jego temat milczenie. Nawiasem m wiąc: Czerewiczenko osobiścieodbiera IX Korpus' ale sam nie ma pojęcia o tym, Że na terytorium jego okręgu potajemnie koncentruje się cała armia generała porucznika Iwana Koniewa i jego zastępcy, generała porucznika Maksa Rejtera. Podczas wojny Koniew dosłużyłsię marszałkowskich gwiazdek. MoŻnaby |ic4lć na to, że w swych wspomnieniach udzieli wyczerpującej odpowiedzi na pytanie, w jaki spos b i w jakim celu przybył na czele całej armii do obcego okręgu. W żne nadzieje! Marszałek zręcznie pomija pierwsząfazę wojny, skupiając się na roku l945.8o Weźrny do ręki wspomnienia generała armii P. Batowa.81 To właśniejego korpus przejmował na K4rmie generał Czerewiczenko. Ale w najciekawszych sprawach Batow zachowuje milczenie. W owym czasie pełniłon funkcję zastępcy dow dcy Zakaukaskiego okręgu Woj78

te

Wasilewski, op. cit., s. 14O.

'Woprosy istorii", nr 5/ I97O, s. 44. Koniew, ,,Czterdzibsty piąty'', Warszawa 1968. 8r P. Batow, 'W marszu i boju", Warszawa 1963. 80 I.

233

wrKToR sttwoRow skowego. Jak to się stało, Żew przededniu wojny zna|azł się na Ukrainie? Jakie jednostki wchodztły w skład jego korpusu? Skąd nazwa ,,specjalny''? W jakim celu oddziały i zvłiapki korpusu ćwiczyĘ do upadłego manewT

sprawnego zaokrętowania i ładowania sprzętu na okręty Ftoty Czarnomorskiej oraz desantu na obcym brzegu i riszc Zer:ia wie ż wiertrr ic4r c}:? Ztnudnę p rze c ze sywanie rozmaitych Źr deł przynosi, w koricu, odpowiedzi na te wszystkie pytania. Generał Batow cały ten okres pomija milczeniem. Ponieważ na tym szczębl:u nie spos b uzyskać Żadnej konkretnej informacji, poszukamy luq1Żęj. Ani Stalin, ani Żaden z członk w Politbiura nie pozostawił wspomnieri obejmujących interesujący nas okres. Zostaje więc tylko marszałek Ż:ukow, Jako szef Sztabu Generalnego był on osobiście odpowiedzialny za rozlokowanie i przemieszczarie wojsk. Bez jego uĄedzy ani jeden batalion, pułk czy dfizja nie mogły zrlrienić miejsca stałej dyslokacji. Żukow nadzorował teŻ shsŻby transportowe, a więc wszystko' co wiąpało się z korzystaniem przez wojsko z usfug kolei żelaznej. W swojej książce Żukow przyznaje, że istotnie, miały miejsce przemieszczenia wojsk na wielką skalę, ale nie pr'zytacza choćby jednego wskźnika, Że nie wsponrnę już o interpretacji. Nawet wtedy, gdy na trzech stronach przytacza opis ruch w poszczeg lnych formacji, nie czyni tego jako członek najwyższego dow dzhlla Armii Czerwonej. Woli cytować swego przyjaciela Bagramiana, w wczas pułkownika, kt ry nie miał żadnego dostępu do sekret w wagi paristwowej. Zręczny wybieg Z:ukowa tylko umacnia nas w przekonaniu' że musi by coś,czego nie wolno ujawnlć. Pod żadnym pozorem'

Rozdział 20

O porzuconych okręgach wojskowych Taki tryb postępouania został ustalong us Armti Czeruonej już d.ausna: ztuio3ki taktgczne sqjeszcze LD marszu, a datu dzhtso przgjeżl'ifo" nn odcinek, na kt rgm armia będzie d-ziałać.r K. Rokossouski

Zwia7ku Radzieckim generał, kt ry pnie się po szczeblach kariery, pełni kolejno funkcje dow dcy dylyizji, korpusu, wreszcie armii... Następna nominacja dow dca okręgu wojskowego - to nie tylko kolejny stopieri w hierarchii, ale także zdecydowana zmiana jakościowa. Dow dca okręgu jest poniekąd gubernatorem wojskowym o$romnych obszar w, zamieszkiwanych przez dziesiątki milion w ludzi. W razie zewnętrznego zagroŻenia odpowiada oTI Za siły zbrojne i ich przygotowanie bojowe oraz za przestawienie przemysfu, komuI Rokossowski, op. cit., s.246-247.

235

WIKTOR

Y

STIWOROW

nikacji, gospodarkt rolnej na wojenne tory. Dow dca okręgu odpowiada r wnieŻ za bezp7eczeristwo lokalnych struktur reżimu komunistyczlego 7 w razie konieczno-

ścima ich bronić przy uĘcill siły zbrojnej. Przed II wojną światowącały obszar Zwiapku Radzieckiego był podzielony na 16 okręg w wojskowych2: osiem przygranicznych i ty|eŻ wewnętrznych. Cały przemysl strategiczny, gł wne szlaki komunikacyjne i potężny potencja} ludzki koncentrowały się w głębi kraju. 13 maja 194l roku dow dcy siedmiu okręg w wewnętrznyc}r (wszystkich poza moskiewskim) otrzymali specj alną dyrektywę' nakazuj ąc ą przekształcenie s ztab w okręg w wojskowych w sztaby armii. Mieli objąć dow dztuło tych armii, zrnoblilwować korpusy i dywizje' a miesiąc p źniej,13 czerwca l94l roku, rozpocząć dyskretne przemieszczanie wojsk w kierunku zachodnim. Prze$nrpowanie objęło w szczeg |nościdywizje Uralskiego okręgu Wojskowego' scalone w korpusy, kt re stworzyły 22. Armię. Generał porucznik F. Jerszakow (dotychczasowy dow dca olrręgu), komisarz korpusu D. Leonow (członek Rady Wojennej okręgu) i generał major G, Zacharow (szef sztabu okręgu) automatycznie objęli identyczne funkcje w dow dztwie nowo utworzonej 22. Armii. CaŁa wyŻsza kadra oficerska zmieniła dotychczasowe przydziały służbowe, wszyscy w największej tajemnicy ulokowali się w wagonactr - i transporty ruszyły ku zachodniej granicy. Kto zatem pozostał na Uralu? Wszak już wtedy Magnitka, Urałmasz i Tankograd stanowiły potężny kompleks militarno-przemysłowy. A kluczowe arterie komunikacsne, a miliony zek w w tamtejszych obozach koncentracyjnych? Czy nie było niebezpieczne pozostawienie tych teren wbez wojskowego gubernatora? Wiadomo, że kaŻdy dow dca ma zastępcę' kt ry w razie dłuŻszej nieobecności przejmuje jego obowią2ki. Jednak generał porucznik M. Łukin' zastępca dow dcy Uralskiego okręgu Wojskowego, dziwnym trafem zostałjeszczewcześrtiej skierowany nad Bajkał' by stanąć ttacze|e 2 Ten podział zachował się do

236

upadku ZSRR [przyp. tłum.l

II)DoŁ'AMACz

świeżosformowanej 16' Armii'

kt ra r

wnieŻ skierowała okręgu Uralskiego się na ?,ach d. W efekcie dow dztwo generał major zrlranry Wojskowego objął nikomu nie sztabu. pozbawiony A. Katkow, w dodatku praktycznie W Charkowskim okręgu Wojskowym rzecz miała się podobnie. Wiemy, Że w przededniu wojny nad rumuriską granicą formowała się l8. Armia G rska. Na jej czele stanęli doĘchczasowy dow dca okręgu .generał porucznik A. Smirnow szef sztabu $enerał major W. Kołpakczi i dow dca lotnictwa okręgu generał major S. Goriunow. Przerzucono ich wraz z personelem nad rumuriską granicę - i tym sam}łln okręg wojskowy został praktycznie pozbawiony dow dztwa. 19. Armia generała porucznika I. Koniewa zgromadzlła wojska i sztaby P łnocnokaukaskiego okręgu Wojskowego _ po czyrn r wnież potajemnle ruszyła na zach d. Zastępca Koniewa - niemiecki komunista generał major Maks Rejter - w przededniu wojny zamlast na Kaukazie kwaterował na Ukrainie' dokładnie w Czerkasach, dokąd przybywały eszelony 19. Armii. Wiemy o tym choćby ze wspomnieri marszałk w Zwiapku Radzieckiego M. Zacharowa i I' Bagramiana.3 Sp jrzmy na wczesny skład dow dztwa wojsk lotniczych P łnocnokaukaskiego okręgu Wojskowego: dow dca - generał major WWS E. Nikołajenko, szef sztabu - pułkownik N. Korniejew, dow dca dyw|zji lotnictwa myśIiwskiego - generał major WwS E' Bielecki. Po ogłoszeniu komunikatu TASS odnajdujemy ich na tych samych stanowiskach, tyle Że rrie w okręgu wojskowym' |eczw 19. Armii, potajemnie przerzucotLej na Ukrainę. 20. Armia - to Orłowski okręg Wojskowy. Jego dow dca generał porucznik F. Remiezow skoncentrował wszystkie swoje jednostki oraz wojska Moskiewskiego okręgu Wojskowego, przekształciłsztab okręgu w sztab 20. Armii - i r wnież ruszył w kierunku granicy. 21. Armię sformowano z dywuji wchodzących w skład Nadwolżuriskiego okręgu Wojskowego pod dow dztwem generała porucznika W. Gerasimenko. Sybefiski okręg 3 Bagramian, op. cit., s. 85.

237

T

WIKTOR STIWOROW

Wojskowy (generał porucznik S. Kalinin) przerodził się w 24. Armlę, zaśArchangielskt okręg Wojskowy ($enerał porucznik W. Kaczałow) - w 28. Armię.

Gdy 13 czeflNca l94l roku radzieckie radio nadało zagadkowy komunikat TASS - na bezkresnych obszarach środkowejRosji, P krocnego Kaukazu, Syberii i Uralu przestała istnieć cała doĘchczasowa struktura wojskowa i terytorlalna. W razie ewentualnej rewolty nie było nawet czym jej tłumić: wszystkie dfizje udały się w kierunku zachodniej granicy. Co więcej, nie było nikogo, kto m głby wydać taki rozkaz, bowiem cała generalicja r wtieŻ przemieściłasię w kierunku granicy. Prawdą jest' że formacje NKWD czuwały nad sytuacją, ale w razie poważnych zarnieszek tylko wojsko mogłoby skutecznie interweniować' Zresztą formacje bezpieczeristwa wewnętrznego r wnież doznały nie mniej poważnych perturbacji - ale o tym p źniej. Narzuca się tylko jedno wytłumaczenie zmasowanego przerzutu wojsk w kierunku zachodnimi przerz[canym oddziałom wzl7aczorlo dużo ważniejsze zadania rl1rŻ rutynowa ochrona władzy radzieckiej w wewnętrznych regionach kraju.

Mo"m"*ski

u

okręg Wojskowy miał szczeg lrrc zrtaczenie: brontł samej stolicy. Funkcję jego dow dcy pełnił generał armii I. Tiuleniew. Kiedy jednak radzieckie wojska, sżaby i korpus oficerski rozpoczęły marsz ku zachodnim granicom, nie oszczędzono nawet tego kluczowego okręgu. Jego jednostki przekazano do wzmocnienia pierwszego rantu strategicznego i 20. Armii drugiego rzutu strategicznego, a ?Apasy broni, amunicji i sprzętu skierowano na zach d. Potem przyszła kolej na dow dz_ two' Generał Tiuleniew miał zbyt wysoką.*gę, by stanąć na czele armii, poza Ęm cieszył się wyjątkowym zaufaniem Stalina. DecyzjąBiura PohĘcznego Tiuleniew został więc mianowany dow dcą Frontu Południowego. Wynrszając zabrał ze sobą cały sztab Moskiewskiego okręgu Wojskowego na czele z Eenerahem majorem 234

l,()DoŁAI[Acz

G. Szyszeninem. Skład tego frontu juŻ poznaliśmy: 9. Armia superuderzeniowa, 18. Armia G rska, IX Specjalny Korpus PiechoĘ, III Korpus Powietrznodesanto-

wy, lotnictwo. 2L czerwca 1941 roku zapadła decyzja o przekształceniu dow dztwa i sztabu Moskiewskiego okręgu Wojskowego w dow dztwo Frontu Południowego i przerzuceniu go do Winnicy. Z wielu relacji wynika' Że nie zaskoczyło to oficer w sztabowych, niekt rzy wręcz byli już w drodze. Na przykład generał major A. osipienko' zastępca szefa wojsk lotrriczych Moslriewskiego okręgu Wojskowego (MoW)' zrrajdował się w wczas nad granicą rumuriską. Ąrmczasem w Moskwie zwlekano z mianowaniem nowego dow dzbłłaokręgu. 26 czerwca 1941 roku nominację otrryrnał generał porucznik P. Artemiew, enkawrrdysta nie obeznany ze sztvką wojerrną, kt ry poprzednio pełniłfunkcję szefa Zarządu Wojsk operacyjnych NKWD. W lipcu Stalin vłyznaczyłczłonka Rady Wojennej MoW' komdgtua (p Źniej generała ponrcznika) wojsk NKWD K. Tielegina. R wnież czekista czystej krwi z bogatą przeszłościąw formacjach osnaz, Tielegin w okresie Wielkiej Czystki pełniłfunkcję komisarza polĘcznego w Moskiewskim okręgu Wojsk Bezpieczenstwa Wewnętrznego NKWD' a następnie zajmował odpowiedzialne stanowisko w centralnym aparacie NKWD. Doprawdy, zaskakująca nominacja: nawet w czasle Wielkiej Czystki okręgi wojskowe podlegały dow dztwu Armii Czerwonej.

Pod koniec czerwca

l94l roku

Moskiewski okręg

Wojskowy stał się fikcją: w stolicy nie pozostały Żadne jednostki Armii Czerwonej, jedynie dwie dywizje NKWD i 25 samodzielnych batalion w likwidacyjnych NKWD. Generał porucznik Tielegin wspomina, Że kiedy w sztabie Moskiewskiego okręgu Wojskowego pojawili się ,,nowi ludzie'' (tzn. czekiści), wiele wydział w zostało poważnie zredukowanych; wydzialy operacyjny i wywiadowczy - kluczowe dla funkcjonowania okręgu - w og le przestały istrrieć. ,,Nowt ludzie'' nie znali specyfiki wojska i ,,musieli włoŻyć niemało czasu i wysiłk w' by 239

v WIKTOR STIWOROW

poznać starr okręgu, stojące przed, nim zadania i realne możliwości''. A zatem dow dztwo Armii Czerwonej zostawiło na pastwę losu (i NKWD) wszystkie wewnętrzne okręgi wojskowe. Nigdy nic podobnego nie miał,o miejsca. Nie ulega wątpliwości, że tak potężny transfer wojsk musiał lmieć zwia7ek z przygotowaniami do wojny, kt ra dla Zwia2ku Radzieckiego stawała się nieuchronna. Ale nie wojny obronnej. Szykując się do odparcla agresji nie posyła się wszystkich dow dc w na pogranicze, nie odsłania się obszar w, kt re mogą zostać zaatakowane przez n7eprzfiacielskie wojska. A w regionach skupiaJących przemysł obronny i strategiczne węzly komunikacfrne funkcje kierownicze powinni sprawowa generałowie z krwi i kości,a nie policj ancl Ptzy czym rie chodzi tu wyłącznie o obronę, ale r wnieŻ o jak naJlepsze wykorzystanie całego potencjafu militarnego ogromnego zaplecza. JeŻe|i natomiast radzieckie dow dztwo szykowało się do zaskakującego Blitzkrtegu na terytorium nieprĄaciela, l(cząc przede wszystkim na przedwojenne zapasy mobilizacyjne, a nie na b|eżącą produkcję - w wczas generałowie rzeczynnilście nie mieli po co sledzteć w tyłowych ośrodkachprzemysiowych. Konkluzja naleĘ do generała porucznlka Tielegina: ,,Ponieważ zakładano, że wojna będzie się toczyć na te-

rytorium przeciwnika, dlatego wszystkie magazqy z mobitzacyjnymi zapasami uzbrojenia, ekwipunku i amunicji zostały przeniesione do nadgrarricznych okręg w wojskowych".a

a ,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr l/1962, s. 36.

Rozdzial 2L

Czante dywizje Stal/łl nle coJnie się przed uzgciem siłg rdespotgkanej dotal skoli.I L. Trocki (27 czerusca 7939 roku)

u

DI l ierwszy l drugi rzut strategilczrry

łąc4rłozasadnicze podobierlstwo: ich najpotęŻrieJsze armie nle koncentrowały się przeciw Niemcom, lecz przeclwko rumuriskim polom naftowym. Gł vma r Żnilca sprowadzała się do koloru mundur w: w pierwsrym rzucTe strategicznym były to charakterystyczne barwy z7e|enli khald; w mundurach drugiego rztutlu strategicznego dominowała czerfi. Pewnego razu miałem okazjęprzysfuchiwać slę rozmowie z generałem F. Remlezowem, kt ry w czerwcu 1941 roku zebrał woJska orłowskiego okręgu Wojskowego, utworzył zric}: 20. Armtę i na jej czelerusĄnazach d. Wspomniana rozmowa toczyła się w wą,skim $ronle zaI ,,Biulietie opozicji", 1939, nr 79-80, s. l0 -_

Lodołamacz

10.

241

WIKTOR STIWOROW

ufanych oficer w. Jej uczestnicy znali te sprawy nie tylko ze wspomnieri emer5rtowanych generał' w. Pewien zapaLczywy pułkownik w toku burzliwej dyskusji zwr cił się wprost do generała: ,,D|aczego L)(IX Korpus dowodzonej przez pana 20' Armii pojawia się w niemieckich dokumentach jako
LoDoł,,LilAcz

Niemcy zidenĘrfikowali zwłoki generała 7 na rozkaz dodztrdła w5prawili mu pogrzeb z wszelkimi honorami wojskowymi. Na jego grobie ustawili wielki krzyż z napisem: "Generał ponrcznik Pietrowski, dow dca czarnekorpusu". $o R vmież w radzleckich publikacjach znajdujemy potwierdzenie wyjątkowego gestu niemieckiego dow dztwa. Działania LXIII Korpusu szczeg łowo relacjonuje artykuł na łamach',Wojenno-Istoriczeskowo Żurnała".2 Radziecka encyklopedia wojskowa3 potwierdza wiarygodnośćzawarĘch w nim informacji, podobnie cytowarra już ksiązka generała porucznika G" Płaskowa. Niemiecki w1rvuiad odnotował czatne umundurowanie także w wielu formacjach drugiego rzlutu strategicznego' na przykład w 24. Armii przybyłej z Syberii. Pod koniec czerrca, jeszcze przed wkroczeniem do walk, eszelony transportujące 24. Armię rozciągnęły się na przestrzenL tysięcy kilometr w. W tym czasie generał porucznik S. Kalinin, uprzednio komendant Sybefiskiego okręgu Wojskowego, przybywał w Moskwie, $dzie usiłował rozstrzy$nąć problem zaopatrzenia swej armii. W tym celu udał się do sekretarza stołecznego komitetu partii: ,,Sekretarz komitetu zatelefonował do Ludowego Komisarlatu Spraw Wewnętrznych. - Towarzysz, zkt rym dopiero co rozmawiałem - wyJaśnił- ma bogate doświadczenle w organlzowaniu zaopatrzenla. Przez długi czas zajmował się tym na budowie kanafu Wołga-Moskwa. on wam pomoże. Po jakichś dwudziestu mirrutach do gabinetu wkroczył wysoki, postawny dow dca wojsk NKWD, w dopasowanym mundurze przepas rnym koalicffką, z trzema rombami na patkach. Bardzo prędko ustaliliśmy wszystkie szczeg Ę".a

w

2 ,,WoJenno-Istoriczeskij Żurnał-, nr 6/l966, s' 66. 3 solDietskąlaWojenrąjaEncgkłopiedija, op. cit., t. 6, s. 314. 4 S. Kalinin, Razmgszllenija

s. 132-133.

o

minutDszem, Moskwa 196g,

243

wrKToR sttwoRow Szkoda, że generał Kalinin nie zechciał podać r:anilriartL tak wspaniale prezentującego się osobnika z trzerna rombami. Zaraz po pierwszych walkach 24. Armia trallła pod rozkazy generała majora NKWD Konstantina Rakutina. Ęmczasem generał Kalinin na osobisty rozkaz Stalina powr cił na Syberię. Jednak wcale nle po to, by ptzejąć rzucony na pastwę losu okręg. Jego nowa misja polegała na sformowaniu dziesięciu nowych dywizji: ,,Kolejne zwiapki formowano w miejscach, gdzie dotąd nie było żadnyc}rjednostek wojskowych. Najpierw postanowiłem przeprowadzlć wizytację podlegających mi teren w. Na wstępie udałem się samolotem do jednego z miast sybe4iskich, gdzie przed wojną w leśnejgęstwinie zbudowano osiedle barak w dla drwali. Tam właśniezakwaterowano jednostki formowanych dywŻji' Całe osiedle otaczała dziewicza tajga''.s W trzech tomach ''Archipelagu Gułag'' Aleksander Sołżenicyn zgrornadził całą dostępną dziświedzę o Ęch ,,osiedlach barak w dla drwali". A więc dziesięć nowych dywizji - ponad sto trzydzieści tysięcy Żolłlierzy - formowanych w Sybefiskim okręgu Wojskowym nie lokuje się w normalnych obozach pololvych, lecz w opuszczonych barakach. No dobrze, a gdzie się podziali sami "drwale''? odpowiedź jest banalnie prosta: to właśniewielotysięczne rzesze zek us, jeszcze przed wybuchem wojny, stworzyły trzon 24. Armii. Pułki i dywizje drugiego rzutu strategicznego nosiły mundury czarnej barwy, ponieważ nie zadano sobie trudu przebrania ,drwali" w re$ulaminowe uniformy. Oto dlaczego 24. Armla, potajemnie przerzucana r\a zach d' nie zaopatr5nvała się z rozdzielnika Gł wnego Zarządu Orgarnzacji T}ł w RKKA, lecz Gł wnego Zarządu oboz w NKWD - Gułagu. To r wnież tłumaczy, d|aczego Stalin zastąpił generała Kalinina enkawudystązkrwi i kości.Konstanty Rakutin na pewno lepiej sobie radziŁ z..drwalami".

ska sekretarza

5 rbid., s. I82.

244

LoDoł.AMACz

rzeczesałG'ł;:

wysyłając na front każdego więźnla, kt ry potrafił utrzymać w ręku karabin. Czasami z braku czasu i ekwipunku zek us przerzucano na front nawet w obozowych ubraniach' W sumie niewielka r Żnica: takie same kirzoweu buty, taka sama czapka wiatrem podszyta i nieodłączny waciak, jedynie kolorem r żniący się od żołnierskiego. Nie wiedzieć czernu utrwaliło się przekonanie, że oto Hitler napadł na Zwiapek Radziecki i Stalin posłał zek u na front, by ,,odkupili swoje winy". Ęrmczasem prawda jest taka, że wojska niemieckie natknęły się na czarne dywiz;e i korpusy juŻnapoczątku lipca l94l roku. Ich wymarszku zachodniej granicy rozpoczĄ się 13 czetwca. Natomlast armie drugiego rzutll strategicznego, w skład kt rego wchodziły owe czarne formacje, rozpoczęły formowanie jeszcze w czerwcu 194o roku, gdy Hitler atakując Belgię i Francję, wycofał znad radzieckiej granicy niemal wszystkie swoje wojska. Wszystkie formacje szkolono z myśląo tym' by w odpowiedntej chwili wyrosły jak spod ziemi na radziecko-niemieckiej granicy. Armie formowano w pobliżu łagr w, z reguły wzdłttŻ wielkich magistrali kolejowych. Więźniowie Gułagu - mało wymagający i zdyscyplinowani - byli w5rrnarzonym materiałem. Poza tym łatwiej było zabrać 7c}: z oboz w nIż chłop w z wiosek. Byli na miejscu, zgromadzeni, zgrupowani w brygadach' A co najwaŻriejsze: nie grozlło to wybuchem pogł'osek o mobilizacji i nadciągającej wojnie. T)rm sposobem armie v'rynrszały na front i nikt Ttlczego się nie domyślał. Po wielu latach pisano o tym okresie w'iersze i układano pieśni. Na przykład Wadimir Wysocki: Niech pozostaLi uĘźniowte Prz-eczgtĘqrtą branie 6 Kirza specjalnie utwardzona derma [przyp. tłum.l. -

245

LoDoŁAMACz

WIKTOR SUWOROW SŁotu a po śpieszni'e kreślone:

"MA

nn"Jrorrcie. Tu

nkt nie

zostante".

Michaił Diemin, dawny kryminalista, wspomina w swojej ksią|ce: ,,Niema] cała armia Rokossowskiego składała się z więźni w''.7

K.

Rokossowski

w swej karierze

dowodził Ęlko

16' Armią. Pisząc wspomnienia zapomniał sprecyzować jej skład. ominął teŻ parę innych drobiazg w. Swoją ksiąŻkę Zaczyna od sł w: ,'Wiosnąroku 1940 bawiłem wTazzrodziną w Soczi''. Słowem nie wspomina' Że przedtem dłuższyczas spędził w łagrze. Nieco dalej natrafiamy na pewne mgliste aluzje: ',Życie przekonało mnie, Że rnożna zawfać nawet temu, kto kiedyśz pewnych powod w pogwałciłprawo' Jeślitakiemu człowiekowi umożliwi się zmazanie winy, to na pewno dobro w nim zwycięży' a umiłowanie ojczyzny i swojego narodu, dĘenie,by zawszelką cenę odzyskać ich zaufanie' uczyni z niego odważnego żołnierza''.8 Rokossowski wiedział najlepiej' jak łatwo tnoŻrta przemienić skazaflca w ŻoŁnier za. Stalin pozwolił zekom,,odkupić winy'' i stać się ,,dzielnymi bojownikami'' na długo przed hitlerowską napaścią.Formowanie armii, w kt rych pełnili rolę mięsa armatniego, rozpoczęto jeszcze, zanirn zrodził się plan ',Barbarossa''! 16. Armia, będąca zaczątkiem drugiego rzuttu strategicznego, powstała na Zabajkalu' w pobliżu transsybe41'skiej magistrali kolejowej' Oboz w było tam pod dostatkiem. Dopiero w sierpniu 1941 roku armia znalazła się pod rozkazami Rokossowskiego. Do tego czasu karną formacją dowodził inny generał, r wnież ofiara stalinowskiej czystki: Michaił Łukin. P źniej w bitwie pod Smoleriskiem odni sł ciężkie rany, stracił nogę, trafił do niewoli. W uznaniu dla jego bohaterstwa Niemcy zaproponowali, by przeszedł na ich stronę. Za odmowę zapła7 M.

Diemin, Błatnoj, Nowy Jork 1981, s. 26. 8 Rokossowski, op. cit., s. 206.

246

cił czterema latami nazistowskich oboz w, by po uwolnieniu ponownie trafić w objęcia Gułagu' Zderzenie z arrniąŁukina na początku lipca 1941 roku było dla Niemc w całkowitymzaskoczęniem. Co tam armia: cały drugi rzut strategiczny był dla nich niespodzianką! Właśniedlatego w niemiecklch archiwachznalazło się tak wiele dokument w oraz setki, nawet tysiące fotografii, na kt rych uwieczniono trafiających do niewoli żołrrierzydruglego rzutu strategicznego' Widzimy na nich młodzieric w, a pośrd nich tuaznaczone przez Ęcie twarze mużgk u, w na poły wojskowych uniformach bez dystynkcji. Nie spos b rozr ŻniĆ kolor w: czarne czy zie|one? Zresztąnawet zielone mundury nie upodabniają ich do Żołnierzy: silne spracowane dłonie, wygolone Błowy' zapadlięte policzki. A przecieŻ rlje zazrnali jeszcze rzeczywistości niemieckich oboz w koncentracyjnych. Skoro jllŻ w lipcu Wehrmacht natknął się na armie wzmocnione przez więźni w Gułagu przybyłych z odległych syberyjskich' uralskich i zabajkalskich prowincji' to znaczy, że Stalin rozdał zekom brori przed 22 czerwca l94l roku.

siadał .'i.-i.ILl wywiad w pierwszej połowie czeTiÎca. Zał żrury jednak, żebyła to wiedza r wnie fragmentaryczna, jak ta, kt rą dysponujemy obecnie, a mianowicie: - Kilka armii radzieckich potajemnie maszeruje w kierunku zachodniej granicy Zvnapku Radziecklego. - W składzie kaŻdej armii znajdują się całe dywtzje (liczące po l5.ooo ludzi) i korpusy (po 5o.ooo ludzi), odzianych w niezwykłe czarne uniformy, przypominające wręZrenne' - Prz5majmniej jedna armia jest w pełni zaopatrywa-

naprzez Gł wny Zarząd' oboz w NKWD. _ Rząd radziecki $łosem agencji TASS kategorycznie neguje nadzvłyczajny i masowy charakter przegrupowari, m wiąc o ,,rutynowych manewrach'''

247

WIKTOR STIWOROW

Szef niemieckich sfużb wywiadowczych rr:Iał za za-

danie właściwiezinterpretować zdobyte irrformacje

i przedstawić naczelnemu dow dztwu odpowiednie sugestie' Zasadnicze pytanie brzmiało: jeżeli nie zaatakujemy, to co uczyni Stalin? Czy rozbroL zek tts, przerobionych na żohlierzy i potajemnle skoncentrowanych wzdhlŻ niemieckiej granicy? Czy zaułr ci ich do oboz w albo do dom w? Czy teŻ przeciwnie, użyje ich przeciw III Rzeszy?

Rozdział 22

Dow dcy brygad i dywizji przecitarika m gł tglko ten, kto tucześniej odni sł ztugcĘsttuo nad ułasngm narodem Szang Jang chiriski.mĘ stanu (IV tu. p.n.e.)

Pokoruać silnego

Opo-i.s ć o

czarnych dywizja

ch

rozpoczęliŚmy od

LXIII Korpusu Piechoty 21. Armii. Wspomnieliśmyw w-

czas o dow dcy tego korpusu Pietrowskim i dow dcy brygady Fokanowie. D|aczego nie są generałami? To proste. W czarnych korpusach i dywizjach nie Ęlko szeregowcy i oficerowie' ale także wyŻsi dow dcy byli weteranami ,,osiedli barak w dla drwali". Przed 1940 rokiem w Armii Czerwonej obowią2ywały dla dow dc w wyŻszych szczebli stopnie: kombryg, komdgu, komkor i komandąrm. W charakterze oznak stopnia zastosowano romby na patkach: jeden romb dla kombryga, dwa - dla komdgtua itd. I oto w maju 194O roku Stalin w prezencie dla wyższej kadry oficerskiej swojej armii wprowadza w miejsce romb w stopnie generalskie, lampasy i gwiazdy na naramiennikach. 249

WIKTOR

LoDoŁAMAcz

STIWOROW

Nowe stopnie to: $enerał major, generał porucznik, generał pułkownik, generał armii' Nadawane teraz stopnie nie mająŻadnego Z$ria2kw z uŻywanymi dotąd tytułami wojskowymi. Rządowa komisja ptzeptowadziła pehą atestację całej kadry dow dczej' ptzy czym wielu dow dcom brygad nadano stopnie pułkownik w, to zrLaczy zostali zdegradowani do funkcji' kt re pełnili wiele lat temu. Niekt rzy z kombryg tu otrzymali stopnie generała majora, a kombrgg |. Mwzyczenko nawet generała porucznika. Licznyrn dow dcom dprizji nadano stopnie generała pułkownika (o. Gorodowikow, H. Stern, D. Pawłow, N' Woronow)' Komarldorm W. Kaczałow został teraz zdegradowany do stopnia generała porucznika' Ale, na przykład, komkor G. Zukow awansuje na najwyŻszy stopieri generalski: jest generałem armii. Warto w tym miejscu prz54pomnieć fakt, o kt r5rm mało kto wie: Żukow to w wojsku radzieckim generał nr l. Był pierwszym oficerem Armii Czerwonej, kt remu nadano tytuł generała. W czerwcu l94o roku decyzją rządu radzieckiego l.056 wyŻszych dow dc w otrzymało stopnie generał w i admirał w. Wprowadzenie tytuł w $eneralskich to stalinowska marchewka, po twardym kiju' stosowanym bez opamiętania w latach f 937-1938. Z jakiego to powodu towarzysz Stalin okazał się tak miłosierny? A z takiego, że wszystkich swych dow dc w zamierza rzuciĆ do walki. Bo inaczej z marchewką można by się nie śpieszyć' Ale nawet tysiące generał w nie wystarczy. Jedna po druglej powstająwci@ nowe dywŻje, formuje się korpusy i armie. Etaty $eneralskie obsadza się pułkownikami. Poznamy jeszcze co najmniej stu pułkownik w pełniących generalskle funkcje dow dc w dywizji. A przecież byli i tacy jak pułkownik I. Fiediuniriski, kt ry stał na czele XV Korpusu Piechoty 5. Armii. A dow dc w cią ile za rnało. P ki Hitler zwr cony był do Stalina twarzą, ten - jak się zdaje - brak w nie odczvwał. Ale oto Hitler się odwr clł' spogląda na zach d, a Stalin ma przed sobąjego plecy. I właśnieterazbardzo by mu się przydali dow dcy wyższego szczeb(a, wielu dow dc w! oto przyczpa' dla kt rej wypełnione

więźniami wagony pędzą do Moskwy, a dowożonych wprost z łagr w byłych dow dc w niezwykle uprzejmie witają na Łubiance. Tu dowiadują się, że popełniono błąd, Że ich sprawa zostaje umorzona, a wyrok anulowany. Teraz pojadą na urlop do Soczi, a stamtąd - pod bojowe sztandary. Nie wszyscy dow dcy traktowani są tak samo. Niekt rzy otrzymują stopnie generalskie, jak na przykład generał major Rokossowski, przyszły marszał'ek Zwiaąk'u Radzieckiego' Większośćjednak uwolnionych więźni w pozostaje przy swoich dawnych stopniach: kombryg u, komdyu: t-u, komkor us. W ten spos b w Armii Czerwonej powstaje dziwna sytuacja: r wnolegle istrrieją dwa rodzaje stopni wojskowych dla wyższych dow dc w, dwa rodzaje oznak, dwa rodzaje mundur w. Jedni noszą Z dumą gwiazdki na naramiennikach, spodnie z czerwonymi lampas ami (woj skowi nazyw ają je,,pasiakami''), paradują w eleganckich uniformach - a inni, pehriąc te same funkcje, mają na mundurach skromne, malerikie romby. Mielgunow opisał (i udokumentował) metodę stosowaną w czasach czerwonego terroru przez czekist w. w Kijowie. Aresztanta' kt ry nie chciał m wić' bez zbędnych ceregieli wrzucali do wykopanego wczeŚniej grobu l zakopywali w ziemi. Potem odkopywali i przesłuchanie zaczynaŁo się od początku.l W,,okresie przedwojennym'' Stalin w gruncie rzeczy robił to samo. W latach Wielkiej Czystki tysiące dow dc w zna|azŁo się w obozach. Niekt rzy z wyrokami śmierci,inni, skazani na wieloletnie odosobnienie w obozach, trafiają na Kołymę. Liczne relacje stamtąd (m.in. ,'opowiadania Kołymskie'' Warłama Szałamowa) świadczą o tym, Że Ęcie w tych obozach to wcale nie lepsze wyjście riŻ rozstrzelanie. I oto ludzi, kt rzy już pożegnali się z Ęciem, zwalniają z oboz w, wioząwagonami I klasy, odkarmiają w sanatoriach dla nomenklatury, prrywracają im dawne stanowiska l stwarzają .szŹrnsę odkupienia win". Nie dają co prawda' generalskich stopni (i w og le żadnych gwaranI S. Mielgunow, Krasnyj tierror

us

Rossii, Berlin 1924.

251

lTł WIKTOR

STIWOROW

I

cji) - będziesz dow dcą a p Źrnej zobaczyrny"' Czy można sobie wyobrazić' jak każdy z tych kombryg u i komdgtls tu rwie się do pracy? Do prawdziwej pracy! Zastan wrny się tylko - człowiek niewinny zostaje skazany na śmierć,a potem, ni stąd, ni zowąd, dostaje pracę, kt rej wykonanie daje szansę darowania winy i przywr cenia dawnych praw. Czy n1e dołoĘ wszelkich starari? Stalin rozumował prawidłowo. WiększośćĘch ludzi sfużyło mu wiernie, walczyli w pierwszym szeregu' czynem i krwią dowiedli, Że zashlgująnazaufanie. Na przykład komdglt'l G. Worożejkin' mianowany dow dcą lotnictwa 2l. Armii drugiego rzutu strategicznego' Już w pierwszych walkach pokazał co potrafi i w lipcu l941 roku nadano mu stopieri $enerała-majora lotnictwa' W sierpniu był juŻ szefem sztabu wojsk lotniczych Armii Czerwonej. Awansując co roku o kolejny stopieri, w roku 1944 zostat marszałkiem. Inny przykład: kombrag A. Gorbatow Wypuszczony z obozu w marcu 1941 roku zostaje zastępcą dow dcy XXV Korpusu Piechoty 19. Armii drugiego rzutu strategicznego. Awansuje potem do stopnia generała armii i funkcji dow dcy wojsk powietrznodesantowych Armii

Radzieckiej. Oto jak oPisuje swe uwolnienie: ,'Żnna poszła do NKWD i przyleciała stamtąd jak na skrzydłach; opowiedziała, Że jąbardzo dobrze przyjęto' rozmawiano zniąlrzeczn1e, interesowano się, jak sobie radzi, cry nie potrzebuje pomocy pieniężnej. t...] Piątego marca 1941 roku o godzinie drugĘ w nocy śledczyprzywi zł mnie samochodem osobowym na plac Komsomolski do moich znajomych. Zostawiając mnie tam, poŻegnał się grzecznie: - oto m j telefon. W razie czego dłNor1cie o każdej

2 A. Gorbatow, -t ata pokoju i wojny", Warszawa 1966,

252

l \

s. f &1-185.

I

'a'

rcDoł.AMAcz

Kombryga Gorbatowa zwolniono z obozu (jak wielu tnnych) jakby według precyzyjnego harmonogramu: mlesięczny urlop w sanatorium, nominacja' przejęcie obowią2k w i _ juŻ - komunikat agencji TASS. I oto chwackl kombryg ze swymi ',.Ąnusiami" potajemnie mknie na zach d.. A Że, jak kaŻdy doświadczony zek, zachował ,,suweniry" z łagru? Dobrze zroblł. Nie przydały się? T}m lepiej. Byli tacy, kt rym się jednak przydały. Na przykład kombrgg I. Dasziczew musiał zakładać kalosze po raz drugi. Wy1ruszczony w marcu l94l roku' poszedł z powrotem siedzieć w październiku i siedział co najmniej do roku 1953. Byłych dow dc w brygad' dywizji' korpus w wykorzystywano takŻe do uzupełnlenia pierwszego rzutu strategicznego. I tak kombryg S. Zybin dowodził XXXVII Korpusem Piechoty, komdgtu E. Magon - XLV Korpusem Piechoty 13. Armii, kombryg M. Tkaczow - f 09. DP IX Specjalnego Korpusu Piechoty. Kombryg N. Iwanow został szefem sztabu 6. Armii' Komdgu A. Sokołow dow dcą XVI Korpusu Zmotoryzowanego 12. Armii. Komdgu G. Buriczenkow - dow dcą pohrdniowej strefy oPL. Komdgrl P. Aleksiejew_ dow dcąwojsk lotniczych 13. Armll, kombryg S. Kmszin - szefem sztabu wojsk lotniczych Frontu P Łrrccno-Zachodniego. Kombryg A. Titow - dow dcą arĘlerii l8. Armii. Było ich znacz-

nle więcej. To nimi obsadzano stanowiska w okręgach wewnętrznych, gdy drugi rzut strategiczny wynrszył na zach d. Kombryg N. Christofanow został komisarzem wojennym Kraju Stawropolskiego. Kombryg M. Chripunow - szefem wydziafu w sztabie Moskiewskiego okręgu wojskowego. Wspominaliśmy już o tym, że niemal wszystkich wyŻszych oficer w przeniesiono nad granicę z Rumunią. W sztabie zostali sami czekiści'kt rzy nie bardzo się znali na wojskowym rzemiośle. Do pomocy sprowadzili więc sobie nieszczęsnego Chripunowa z obozru. W zasadziejednak wszyscy ci dow dcy brygad, dywizji t korpus w kierowani byli do drugiego rnt1.rt strategicznego' W jego jednostkach Żohtierzami byli przeważnie 253

WTKTOR STIWOROW

,,drwale", więc i dow dc w dobierano ,,stamtąd''. Tu właśniespotkamy komkora Pietrowskiego. Jak wiadomo, przed aresztowaniem pełniłfunkcję zastępcy dow dcy Moskiewskiego okręgu Wojskowego. Potem siedział. Zwolniony w listopadzie l94o roku, otrzymał rozkaz sformowania LXIII Korpusu Piechoty. To jest właśnie okres' kiedy zaczynają powstawać czarl:ie korpusy! W korpusie Pietrowskiego na czele dw ch dywizji stoją komkorzg J' Fokanow i W. Rakowski, trzecią dowodzi pułkownik N. Priszczepa. Wprawdzie nie kombrgg _ a|e teŻ siedział. Bo ptzecież pułkownik w też zamykano, ap źniej w54łuszczano, zpby miał się kto zająć formowaniem drugie$o rzutu strategicznego. ZamYkano r wnież major w' kapitan w' Ponrcznik w także. W stacjonując5rm obok LXVII Korpusie tej samej armii konnkor u było aŻ za wielu. Jego dow dcą był komkor F' Żmaczenko (przyszĘ generał pułkownik)' Podobna sytuacja jest niemal we wszystkich armiach formowanych bez rozgłosu w głębi kraju. Wszędzie tabuny komkor us w|puszczonych właśniezwięzieni oboz w. Przykłady'? Proszę bardzo. w 22. Armii są dwa korpusy: LI Korpusem dowodzi komkor Powietkin, LXII Korpusem - I. Karmanow. A kto pełni funkcje szef w sztab w, dow dcy arĘlerii' wojsk inżynieryjnych, jednostek tyłowych oraz wszystkich pozostałych służbi rodzaj w wojsk? Wyłącznie byli więźniowie. W tej armii dwie dywizje są wyjątkowo czatne - nie tylko większośćŻołrlierzy to wczorajsi ,,drwale'', ale także ich dow dcy: w 112. Dyfizii Piechoty - komkor J. Adamson, w 174. DP - komkor A. ZygLn. Nie ma sensu przytaczać dziesiątk w innych nazwisk, numer w dywizji i korpus w. Każdy, kto interesuje się historią II wojny światowej, potrafi bez trudu sam zebrać pokaźną kolekcję wyŻszych dow dc w, kt r5rm Staltn ,,dał szansę". Komuniści twierdzą, Że była to reakcja obronna, że czując zb|iżaj ące się niebezp ie cze ris two S talin p os tano wił wzmocnić swą armię. To nieprawda! Akcja zwalniania z więzie i oboz w byłych dow dc w brygad' dywŻj i i korpus w rozpoczęła się wcześniej, zanim jeszcze na254

LoDoŁAMACz rodzLł się plan ,,Barbarossa''. Apogeum tej akcji wcale nie przy1rada na moment' gdy wojska niemieckie stanęły na radzieckiej granicy. Masowe zwolnienia zaczęły się po ataku Hitlera na Francję. Proszę sobie wyobrazić sytuację: do nowych zachodnich granic kraju zmierza konsekwentnie' likwidując po drodze paristwa neutralne, potęŻna armia Stalina. Jednocześnieogromna |iczba dow dc w skazanych niedawno na szybką lub powolną śmierćotrzymuje szansę r ozpoczęcia,,nowego Ę cia" . Niedawni skazaricy dostaj ą do ręki brori i władzę, ale są napiętnowani, więc jedyn5rm ich marzeniem jest czyrrem i krwią (własną i cudzą) wywalcąlć powr t na szczyty, z kt ryc}: Stalin ich strącił. I oto ogromna armada zb|iża się do granic, a Stalin składa oficjalne zapewnienla, że nie ma najmniejszych powod w do niepokoju' Jak miały zareagować Niemcy?...

LoDoŁAMAcz

Rozdzial,2S

Po co utworzono drugi rzut strate giczny? Mobillzacja- to ttsojtta i itutego znsczenia d|a' niej ugmgśLićni'e można.L Marsz.ąłek ZSRR B. Sznpnszntkotll

. i pr""rr,r""ar,il dnrgiego rzutu strategicznego Armii Czerwonej La zachodnle granice to efekt napływających z r żnych stron ostrzeŻeft o zb|tżającym się ataku Hitlera na Rosję. ostrzegał ponoć Churchill, ostrzegal sorge, ostrzegali inni -jednym słowem, drugi rzut strategiczny to reakcja Stallrra na zagroŻerl7e ze strony Niemiec. Taka interpretacja nie wytrąrmuje krytyki. Generał armli I. Tiulenlew tuż po niemieckieJ inwazji naZwiapek Radziecki rozmawia na Kremlu zŻlkoweloa. Żukow m wi: 'Stalirr już wie' ale ciągle nie wierzy, Bł7erdzi, że to I B. Szaposznikow, ,,Mobllizacja - preludium wojny", Moskwa 19271929' [w:| Szaposznikow' .wspomnienia. Rozważania teoreĘczrre",

Warszawa 1976, s.595.

256

prowokacja niemleckieJ generaltcji".' Istniele niezliczona ilośćświadectw, Że do ostatniej chwili Stalin nie wierzył w możllwośćniemieckiej agresJt. Niemcy przekroczyli już grantcę, a on nadal nie wierzył. KomunlsĘczni historycy wykazuj ą zadzlwiający brak konsekwencji : Stalin dokonuj e największe go prze grupowarria woJsk w dziejach ludzkoścl, by zapobiec niemieckiej agresji, w kt rej możliwośćnie wierzy! Formowanie drugiego rz:utu strategicznego rozpoczęto przed słynnym ,,ostrzeŻeriem'' Churchilla z roku 194r' przed.domysłami' i meldunkami Sorge go, przed skierowaniem gł wnych sił niemieckich nad radzieckie granice. Translokacja dmgiego rzutu strategicznego na zach d to gigantyczna operacja kolejowa, kt ra wymagała długotrwałych przygotowari, precyzyjnego, zawczasu opracowanego planu. Marszałek Zwiry,ku Radzieckiego S. Kurkotkin turlerdzi, że Sztab Generalny juŻ 2l lutego l94l roku przekazał do Ludowego Komtsariatu Komunikacji wszystkle plany przewoz. w wojskowych w okresie mobilizacji.3 Ale przeeheŻ Sztab Generalny także potrzebował czasu na staranne ich przy$otowanie: służby kolejowe musiały dokładnie wiedzieć' sdzie, kiedy 1jakie pociĘi naleĘ podstawić, jakie wykorzystywać trasy' gdzie i w jakl spos b zorgan7zować mlejsca d|a rozładunku tak ogromnej masy wojsk. Sztab Generalny musiał więc wcześniej określić'kiedy, $dzie ijakie wojska powinny się zna|eżć. Proces formowania wojsk w okręgach wewnętrznych, a następnie ptzetzucania ich na zach d zaczyma się, w gruncie rzecrzy, 19 sierpnia lg39 roku. Tego dnia zapadła decyzja Politbiura. Za przykład niech nam po_ shrżry jeden okręg wojskowy - uralskl. We wrześnlu 1939 roku powstają tu dwie nowe dywŻje - 85. i r59. 2L czerwca l94l roku pierwszą zndch odnajduJemy tuż przy graficy z Niemcami, w rejonie Augustowa, na odclrrku, gdzie NKWD przeclna zasieki z druhr kolczaste2 I. Tiuleniew, Czerlez tri LDojftA, Moskwa 1960, s. 141. 3

Kurkotkin, op. cit., s. 44.

257

LoDoŁAlilAcz

WIKTOR STIWOROW go. Dnrgą _ takŻe w strefie prąygraniczIlej, w Rawie Ruskiej, w składzie 6. Armii superuderzeniowej. Przy koft-

cu 1939 roku w tym samym Uralskim okręgu Wojskowym powstają kolejne dywizje piechoty - rro'' r25' i |28' Wszystkie one także znajdlljąsię przy niemieckiej granicy. Przy czym r25. DP' jak to wyrrika ze źt6deł radzieckich, rozlokowana została ,,na samej granicy'' Prrs Wschodnich. Uralski okręg Wojskowy powołałdo życia jeszcze wiele innych pułk w i dywizji. I wszystkie bez wyjątkuprzesunięte zostaĘ do zachodniej streff przygranicznej. Zarim zapadła formalna decyzja o utworzeniu drugiego rzutu strategicznego' najwyższe dow dztwo radzieckie rozpracowywało zasady wsp łdziałaniaobu rzut w' JtuŻw drugiej połowie l94o roku generał armii D' Pawłow przeprowadza w tej sprawle naradę z dow dcami armii i szefami sztab w Zachodniego Specjalnego okręgu Wojskowego. Temat narady: działania dow dc w, sztab w i system w łącznościw początkowej fazie wojny. W ramach ćwiczen radzieckie sztaby mają za zadan7e sprawne przemieszczanie stę ku zachodnim granicom. Zdumiony szef sztabu 4. Armii L. Sandałow zadaje pytanie: ,,A te sztaby' kt re są już na samej granicy, dokąd będą stę przeswwać?".a Warto zauwaĘć, Że zakładając prowadzenie wojny obronnej, nle rozmieszcza s7ę sztab w ,,na samej granicy''. Ąrmczasem sztaby radzieckie skierowano w ten rejon zaraz po ustanowieniu wsp lnej granicy z Niemcami i tam je pozostawiono. W naĘ;ran(cznej naradzfue pr cz dow dc w pienrrszego rzutu strateglcznego biorą także udział oficerowie z drugiego rzutu t:ra cze|e z dow dcą Moskiewskiego okręgu Wojskowego, generałem armii I. Tiuleniewem. Korzystając z obecności Tiuleniewa generał armii D' Pawłow wfiaśntadow dcy 4. Armii, Czujkowowi' (generał porucznik, p źnlej marszałek Zwiapku Radzieckiego) rolę drugiego rzutu strategicznego' a Sandałow, op. cit., s. 65.

258

,,- Kiedy ściągniemytu wojska okręg wwewnętrzrychPawłow spojrzał na Tluleniewa - kiedy nakażdądywlzję przypadnie nie więcej rnż 7,5 kilometra, będziemy mogli nlszyć do przodu i mieć gwarancję powodzenia"'s obecnośćdow dcy Moskiewskiego okręgu Wojskowego na naradzie w okręgu przygraricznymjest niezwykle znamierina' Tiuleniew juŻ w 1940 roku wIedział, Żę w pierwszej fazie wojny' gdy oddziały plerwszego rzutu strategicznego rozpoczną ofens5rwę, on wrźLz ze swym sztabem ma się znależć w okręgu prąlgranicznyrn. W luĘm l94I roku pod naciskiem nowego szefa Sztabu Generalnego Żukowa radzieckie plany uległy zmianie. Generał Tiulerriew i jego sztab powinni byli znal'eźć się nie na granicy z Niemcami, tylko z Rumurrią' ponieważ gł wne siły Armli Czerwonej tam właśntezostały skoncentrowane. Norma ,,dywizja na 7 '5 kilometra" ustalona została dla wariantu ofensyvrnego' W działaniach defensywnych dywizja miała bronić odcinka trąr-, a nawet czterokrotrrie szerszego. Na tej samej laradzie dyskuĘe się jeszczejeden włżnyproblem: jak maskować ruchy radzieckich wojsk w kierunku granic? ,'Nowe dywizje można przęfzucać pozorując manewr5r". 13 czenłrca 194l roku 77 radzieckich dywizjr wewnętrznych okręg w wojskowych ,pozorując manewry'' ruszyło ku zachodnim granicom' W tej sytuacjt Hitler, zanim radzieccy generałowie zdołali osiąginąć nasycerrie na 7,5 kilometra''' uderzył pierwszy. ',dywtzja

W

pierwszeJ f.az7e rozpoczętej przez Nlem"y -.j'I; prewencyjnej drugl rzut strategiczny (podobnie jak pierwszy) wykorzystywany był do działari obronnych. Nie oznacza to jednak, Że do tego został stworzony' M wi o tym generał armii M. Kazakow: ,,Po wybuchu wojny plany z rim zuł7aąane musiały ulec zmianie''.6 5 Ibid. 6

-Wojenno-Istorlczeslrij Zurnał", rr 12/ L972' s' 46.

259

slĘ

WIKTOR STIWOROW

LoDoł.AMACZ

Generał major W. Ziemskow wyraża slę precyąfiniej: byliśmyzrnuszerliwykorzystać nie do ofensywy, jak to zakładał plan, lecz do obrony".7 Generał armii S. Iwanow: .Gdyby wojska pierwszego rzutu strategicznego zdoŁaĘ [...] wedrzeć się na terytorium nieprzy1acie|a jeszcze przed rozwtnięciem gł wnych sił, zadaniem drugiego rzutu było wsparcie działań pierwszego rzutu strategicznego i wykonanie ,,odwetowego uderzenia'' zgodnie z og |ną koncepcją strategicznĘ'.8 vzyty w cytowanej wypowiedzi alut.ot,,odwetowe uderzenle" nie powinien nikogo dzillłić. Znaczenie tego terminu stanie się jasne, jeślisięgniemy pamięcią do okresu Wojny Zlmowej. Nawet dziś,po pięćdziesięciu latach, radzieckie żr dła podają' że Finlandia dokonała agresji, a Armia Czerwona wykonała tylko ''odwetowe uderzenie". -Rezerw5r te

rtkach d."gi#.r rzutu strategicznego pisze w swych wspomnieniach generał porucznik S. Kalinin. Przed' wyruszeniem rua Zach d jednostek Syberyjsklego okręgu Wojskowego (przekształconego p źnLej w 24. Armię) Kaltnin prowadzi w nich szkolenie bojowe. Pewnego razu generałowi wpada w ucho opinia, kt rą wypowiada jeden z młodych oficer w: ",UmocnieniateŻ nam nie będąpotrzebne. Mamy przecieŻ iśćdo ataku, bić nieprąiaciela na jego własnym terytorium".g Generał cytuje słowa oficera z odrobiną ironii - patrzcie jaki naiwny. Nie m wi jednak' skąd się takie opinie wzięĘ. Jeślioficer się mylił, Kalinin powinien był mu to powiedzieć. Miał też obowiapek sprawdzić, czy takie ,,niewłaściwe''poglądy są wśrd kadry oficerskiej wyrażane częściej.A jeślitak, wydać stanowczy rozkaz, by we wszystkich jednostkach 24. Armii wprowadzić natychmiast zasadnicze zmiarty w progra7

.Wo;enno-Istoriczeskij Żturnał", nr op. cit., s. 206. s Kalinin, op. cit., s. 124.

I lwanow, 260

Io/I97l, s.

13.

mach szkolenia bojowego. Ale generał Kalinin tego nie cTyrli, a jego Żohierzom nadal wkładają do głowy, że

będą ''bie nieprzyjaciela na jego własnym terytorium''. W tej samej ksiąlce generała Kalinina znajdujemy kol ej ną inte re suj ąc ą informacj ę. P r zekazaw s zy dow dz two 24. Armil generałowi K. Rakutinowi Kalinin wraca na Syberię i tu, w ,'osiedlach barak w dla drwali'' formuje lo norvych dywizji. Posfuchajmy generała Kalinina: ,,Od czego mamy zacząć? Na co zwracać szczeg |ną uwagę w trakcie szkolenia - na obronę czy atak? Sytuacja na frontach była ciągle trudna. Wojska Armii Czerwonej nadal prowadzĘ ciężkie walki obrorrne' Zdobyte w nich doświadczenia wykazały' Że rie zawsze sprawnie organŻowaliśmy obronę. Nasze pozycje pod względem in:żyniefinym były na og ł źle przygotowane. Niekiedy nawet na pierwszej linii nie istniał system okop w. Struktura obrony składała się niemal zawsze z jednego rzutu i niewielklego odwodu, co powłŻrie zrnriejszało siłę naszego oporu. Żołnierze rljle byli należycie wyszkoleni do walki z czołgam1, ich pojawienie się wywoływałopanikę [...] A jednocześnie nie opuszczała nas myśl:przecież nie będziemy się ciągle bronić. Zmusili nas do odwrotu [.''] Ale to się skoriczy. Obrona nigdy nie była i nadal nie jest lzrrawanra za najważniejsty rodzaj działafl bojowych. [...l Należy więc w szkoleniu ŻoŁnierzy preferować taktykę ofensyurną. [...] Przedyskutowałem tę sprawę z innymi dow dcami. Doszliśmydo wnlosku, Że rtaszyrul gł wnym zadaniem jest przygotowanie wojsk do działal ofensyumych". lo Jesienią 1941 roku najważniejszym zadaniem paristwa i jego armii jest zatrzymanie nieprzyjaciela. Choćby pod murami Moskwy. Nikt nie ma już zŁudze _ Armia Częrwotla nie jest przygotowana do obrony. Ale i teraz nic się w tej sprawie nie robi' Najważniejszy jest atak! Tllko atak! Niemcy wdzierają się w głąb Rosjl' armia niemiecka zagraŻa wręcz istnieniu komunistycznego reżimu, a geto

lbid., s. 182-188.

261

WIKTOR

STIWOROW

nerał Kalinin nadal uczy swych żołnierzywyłącznie walki w ofensywie' Chciałoby się zapytać: do czego właściwie przygotowywał ich przed niemiecką agresją?

DIV L o 2I czerwca drugi rzut strategiczny

trzeba było wykorzysta , wbrew załoŻeniorn, do walk obrorrnych. Nie ma jednak najmniejszych wątpliwości,Żę w radzieckich planach wojennych miał on do odegrania zupełnie inną ro1ę. Podobnie jak w pierwszym rzucie, kaŻda armia miała tu swoją niepowtarzalną cechę' swoje oblicze, sw j charakter. Większośćz nich formowano w niepełnych składach. Stanowiły jakby tylko solidną konstrukcję' kt rą po przybyciu i rozwinięciu w przygranicznych lasach należałowypełnić i wyposażyć. Standardowa armia drugiego rzutlu strategicznego składała się z dw ch korpus w po trzy dywizje piechoty w kaŻdym. Nie jest to armia uderzeniowa, tylko zwykła armia o niepełnym składzie etatowym. Każda z tych armii po dotarciu w rejon ptzygraniczny niezwłoczrlie przystępowała do mobilizacji i uzupełnienia swych dywizji i korpus w. W większościarmii drugiego rzutu nie ma korpus w zrnotoryzowanych (w ich składzie jest ogromna |iczba czołg w). I jest to logiczne' Takie korpusy formowane byw z reguły w zachodnich rejonach kraju. W ten spos b nie trzeba byłoprzerzucać tych potężnych jednostek z Uralu czy Syberii' PrzecieŻ znaczrlie łatwiej przybywające stamtąd nie obcialone armie uzupekrić o takie korpusy na miejscu. Wariantem najlepszym byłoby jednak wykorzystanie większości korpus w zmechatizowanych już w pierwsz5rm' huraganowym i zaskakującym ataku na nieprz5{aciela. Dopiero p źrnej należałoby wprowadzić do walki drugi rzut strategiczny wyposażając jego armie we wszystkie czołgi ocalałe po pierwszych operacjach. W drugim rzucie strategicznym były też armie wn'ątkowo silne. Na przykład 16. Armia to bez wątpienia armia uderzeniowa. W jej składzie znajdował się silny korpus zrnec}:atlzowany (ponad r.ooo czołg w), aprze262

t

LoDoŁAMACz

mieszczająca się wraz z niąna zach d samodzielna 57' Dywtzja Pancerna (pułkownik W. Miszulin) operacfrnie podporządkowana była dow dcy 16. Armii. W ten spos b miał on w swej dyspozycji z g rą 1.2oo czoŁg w, a po całkowitym uzupełnieniu powinno ich być co naj-

mniej 1.34O.

Jęszcze potęŻrnejsza była 19. Armia' prŻerÎcona w re-

jon nadgrariczny z P łnocnego Kaukazu. W jej skład wchodzĘ cztery korpusy, w Ęm XXVI Korpus ZmechanŻowany. Istnieją dowody, Że WI Korpus Zmechariz.o-

wany (generał major S. Kriwoszein) miał dodatkowo wzmocnić 19. Armię' Była to więc niewątpliwie jedna

z najsiheiejszych armil uderzeniowych. Nawet jej korpusy piechoĘ zorganizowarue były w spos b nietypowy, a na ich czele stali dow dcy wyż.szych stopni niż w zulykĘch

korpusach' I tak' )oO(V Korpus Piechoty (generał porucznik R' Chmielnicki) składałsię z czterech dywŻji piechoty i jednej dywizji strzelc w g rskich oraz kilku pułk w artylerii ciężkiej. obecnośćdywizji strzelc w g rskich w tej armii nie jest prąpadkowa' 19. Armia, najsilniejsza w całym drugim rzucie, formowarra byŁa z zachowaniem ścisłejtajemnicy wcale nie przeciw Niemcom. CaĘ radziecki plan mamy teraz jak na dłonl: najpotężniejsza armia pierwszego rzutu strategicznego przeciw Rumunii, najmocniejsza armia dmgiego rzutu, rozwinięta za plecami tamtej _ teŻ przeciur Rumunii. 16' Armia drugiego rz:utll, niewiele słabsza od 19. A, rozwinięta w tym samym rejonie ' miała prawdopodobnie być lŻyta przeciw Węgrom, aby odciąć drogę do rumur1skiej ropy naftowej. Hitler napadając na Zwiapek Radziecki całą tę akcję znivłeczyłi obie armie (16. i 19.) natychmiast trzeba było przerzucić pod Smolerisk odkładając na kilka lat "wyzwolenie'' Rumunli i węgier.

Tv

(Jesienią

1939 roku, Zataz po przeprowadzeniu rozbioru Polski, ogromna ilośćwojsk radzieckich z miejsc stałej dyslokacji przerzucona została nad nowe granice. Ale 263

WIKTOR

STIWOROW

tuteJsze tereny nie były przystosowane do przyjęcia tak wielkiej masy wojsk, zurłaszcza wojsk nowoczesnych, wy1rosażonych w ogromną l(czbę pojazd w bojowych' Oficjalna ,,Historia Drugiej Wojny Swiatowej": ,,Wojska zachodnich okręg w ptzygranicznych znajdowały się w trudnych warunkach w ztvlapku z przygotowaniem teatru działa wojennych. Wsrystko trzeba było budować i wyposaŻać od nowa: l...l bary 1 punkty zaopatrywanla, lotniska, sieć dr g, węzły i linie łącz-

ności''.'' oflcjalna historia Białroruskiego okręgu Wojskowego: ,,Przemieszczarlie zvłiapk w taktycznych i jednostek okręgu w zachodnie rejony Białorusi sprawiało nam nie lada trudności.[''.l Skład osobowy 3., 10' i 14' Armii zajmował się remontem i budową koszar, rnagazyn w, oboz w, urządzeniem poligon w' strzelnic, czołgowisk. Żołnierzę byli przemęczeri, Ży|1w ciągłym napięciu".l2 Generał pułkownik L. Sandałow: ,,Przemieszczanie tu wojsk okręgu wla2,alo slę z poważnymltrudnościami' Fundusze na budowę koszar były znikome. [...] Dla wojsk, kt rym nie można było zapewni miejsca w ko_ szarach, budowaliśmy ziemlanki".I3 Z każdym dniem jednak przybywały kolejne jednostki. Sandałow pisze, że w latach 1939-1940 lokowano Żołrtilerzy w magarynach, barakach i wszelkich innych pomieszczeniach: .W Brześciu nagromadziły się ogromne ilościwojska. [...] Na najniższych piętrach koszar budowano czteropozlomowe prycze". Szef Inspektoratu Szkolenia Bojowego Armii Czerwonej $enerał porucznik W. Kurdiumow na rlaradzie dow dzbnra w grudniu l94o roku m wił, że w nowych miejscach dyslokacji Żołnierze nie mają czas[ na szkolenie bojowe, bo muszą zajmować się pracami gospodarczymi. Na tej samej naradzTe dow dca wojsk pancernych generał porucznik J. Fiedorienko informował, że w la_ It ,,Historia Drugiej Wojny Światowej''..., op' ctt., t. 4, s. 35' |2 Krosnoznaminnngj Biełorussklj Uojeftna okrug, Moskwa 1983'

s. 84. 13

264

Sandałow Na moskouskomnapranalenŹź, Moskwa 1970' s. 41.

T

LODOT,AMACZ

tach 1939-1940 niemal wszystkie podległe mu jednostki zmieniały miejsce dyslokacjltrzy-, a nawet czterokrotnie' W rezultacie ,,ponad połowa tych oddział w

musiała obyć się bez poligon w''. W latach 1939 i l94o z ogromnym trudem udało się rozmieścići zakwaterować wojska pierwszego rzutu strateglcznego. A już od lutego l94l roku w te same rejony zjeŻdżająw pośpiechu jednostki drugiego rzutu. I oto następuje znamienny zwrot: wojska radzieckie przestają zajmować się przygotowaniami do zimy. Wszystkie jednostki pierwszego rztutu strategicznego porzuciwszy swe ziemianki i nie dokoriczone koszary ruszają do strefy nadgraniczne;'la Wojska drugiego tzl)tu strategiczflego, ścią$anez !łębi kraju, nie wykorzystały ani tych opuszczonych koszar, ani wojskowych osiedli. Przybywające oddziały nie zamierzały hr zimować, nie czynlły żadnych przygotowari do zimy. ZołrlIerze rie budowali ziemianek, poligon w ani strzelnic. Nte kopali okop w. Wszystkie dostępne dokumenty, wspomnienia radzieckich marszałk w i generał w, potwierdzają fakt' Że tym razem wojska lokowano wyłącznie w namiotach. oto przykłady. Wczesnąwiosną l94l roku w republikach nadbałĘckich powstaje 188. DP XVI Korpusu Plechoty 2' Armii. W maju powołuje się do niej rezerwist w. Dywizja organizuje tSrmczasowe letnie miasteczko namiotowe w rejonie Kozłowo Ruda (ok. 50 km od granicy). Pod pretekstem ćwiczen, na kt re poyofuje się komunikat agencji TASS' dywlzja opuszcza namioty i rusza w kierunku $ranicy. Nie ma nigdzie choćby aluzji na temat przygotowafi do z1my. Dywizja nie zamierzała Es' zirnować. Marszałek Zwiapku Radzieckiego Moskalenko (w t}rm czasie dow dca brygady w stopniu generała majora) otrzymuje rozkaz od dow dcy 5. Armii generała majora M. Potapowa: ,,Tutaj rozpoczęŁa formowanie twoja brygada. ['..l obejmiesz w posiadanie o tu, obok, kawałek lasu i zbudujesz ob z". PotęŻna, uzupełniona przez zmobilizowanych właśnierezerwlst w brygada' |icząca la .Wojenno-Istoriczesku Zurnał", nr l/1976, s.62.

265

wlKTOR

LoDoł'AMACz

STIWOROW

6.000 Żołnierzy' wyposażona w ponad setkę ciężkich dz1ał, w trzy dni lrządza obozowisko. Niemal naĘch-

miast zaczyna się intensyvrrre szkolenie bojowe po 8-10 godzln dziennie, nie |icząc 2-3 ćwLczeri nocnych w Ęgodniu, zajęć własnych' konserwacji uzbrojenia, musztry.r5

Jeśliwojska radzieckie sposobią się do obrony - powinny wgryzać się w ziemię, stworzyć potęŻną, długą linię umocnieri od Oceanu Lodowatego po ujścieDuna-

ju. Jeślimiałyby tu spędzić następną zimę, to już od

kwietnia powirrrry budować, budować, budować. Tego jednak nie robią. Niekt re dywŻje pozostawiły gdzieś na tyłach swoje nie dokoriczorle koszarY, ale inne' formowane wiosną 1941 roku, a jest ich niemało, nie mają nic: ani koszar, ani barak w. A mimo to nie budują nawet ziemianek. Gdzie więc miały zarlriar spędzić zimę, jeślinie w Europie Środkowej i Zachodniej?

-r maj or A. Zap ot oŻczerlko l,,Koric owym Ue.r.rał

vI

etap em

strategicznego rozwinięcia wojsk było skryte przesunięcie zgrupowari uderzeniowych na pozycje wyjściowe do ataku' operację tę należałoprzeprowadzać nocaml, na kilka dni przed natarciem. Bezpieczny przebieg tej operacji miały zapewnić wzmocnione bataliony, kt re zawczasu udawały się w rejony przygranicztlę i do nadejściagł wnych sił kontrolowaĘ wyznaczone dla dwizji odcinki frontu. Lotnictwo przeniosło się do nowych baz w niespekra trzy tygodnie. Cała operacja zakoftczyła się l8 czerlrca' Przy czymjednostki myśliwc w i samoloty rozpoznawcze skoncentrowano na lotniskach oddalonych co naj.vq1żej 40 km od granicy' bombowce - nie dalej niż

l8O km".16 W przytoczonej relacji dziwi tylko data - 18 czerwca. Radzieckie lotnictwo nie było w stanie zakonczyć akcji rs Moskalenko, op. cit., s. 18. 16

266

,,Wojenno-Istoriczeskij Żurnał'', nr 4/1984' s. 42.

przerzlcania ludzi i sprzętu w tym terminie, ponieważ rozpoczęło ją dopiero 13 czerwca. Dlaczego więc generał m wi o 18 czerwca? A no dlatego, że cytowana wypowiedź nie dotyczy wcale Armii Czerwonej' tylko

Wehrmachtu. Po drugiej stronie granicy działo się bowiem dokładnie to samo: wojska nocami maszerowały ku granicy. Poprzedzały je wzmocnione bataliony. Po przybyciu na miejsce dywizje natychmiast zajmowały pozycje wyjściowedo natarcia, a m wiąc prościej, kryły się w lasach. Działania obu armii stanowiąjakby lustrzane odbicie. Ętko czas się rrie zgadza' Na początku, z pewnym wyprzedzeniem działaływojska radzieckie, teraz przewagę dw ch tygodni uzyskał Hitler: ma mniej wojsk i przerzlucaje na bardzo niewielkie odległości. Co ciekawe, w pierwszych dniach czerwca armla niemiecka zna\azła się w bardzo niedogodnej sytuacji: niemal w t5rm samym czasie ogromne ilościwojska przemieszczaLy się koleją. Działajechały jednym pociągiem,

amunicja innym. Bataliony i pułki wyładow5nvano w miejscach' gdzie nie było sztab w, sztaby zaśtar:":,

$dzie nie było wojsk. Jednostki pozbawione były łączności,bo ze wzgl'ęd w bezpieczeftstwa radiostacje, aż do

r o zp o częcia działan b oj owych' miały zakaz p o d ej mowa nia pracy. Po prąrjeździe rla miejsce wojska niemieckie także nie budowały ziemianek, nie organizowały poligon w. Ale i tu, podobnie jak po stronle radzieckiej, zgrupowano ogromne rzesze wojska, zgromadzono niespotykane ilościzapas w, sprzętu i samolot w' przygotowa-

no nowe lotniska,

zorgarljzowar:.o szpitale polowe. _ prawie nikt nie zna plan w na najbliższąprzyszłość jest to najściślejstrzeŻona tajemnica najwyższego dow dztwa. Wszystko to, co w ostatnich poczynaniach Armii Czerwonej ocenialiśmy jako $łupotę, dwa tygodnie wcześniejmiało miejsce w hitlerowskim Wehrmachcie' I nie było w tym nic głupiego. To typowe przy$otowania do wielkiej ofensywy. I

267

WIKTOR

LoDoł.AMAcz

STIWOROW

.\ Uo

VII miało się stać po zakoitczeniu koncentracji wojsk drugiego rzutu strategicznego w zachodnich rejonach kraju? odpowiedź na to pytanie zrLarLa była na długo przed wybuchem II wojny światowej. Generał Władysław Sikorski:,,Wyczekiwanie strategiczne nie może się przedłuŻaćz chwilą, gdy wszystkie narodowe siły zostanązmobi|izowane i $dy ich koncentracja dobiegnie korica". tT W r936 roku ksi@kę generała Sikorskiego opublikowano w Moskwie decyzją radzieckiego Sztabu Generalnego na użytek radzieckich dow dc w. A wydano ją dlatego, że zgodnie z radziecką doktryną wojskową 'w pierwszej fazie wojny nie ma nic gorszego'rnzkurczowe trzymanie się taktyki wyczekiwania''. 18 Szef radzLeckiego Sztabu Generalnego ma w tej sprawie zdecydowaną opinię: ,,Dfugotrwałe przebywanie rezerwist w pod bronią, bez realnej perspektywy wojny, może negatyurrrie wpłynąć na ich stan moralny i zamiast zwiększenia gotowościbojowej nastąpi jej obniżenie. [...] Słowem, jak by tego nie pragnęło dow dztwo, a tym bardziej dyplomacja, z chwilą ogłoszenia mobilizacji' z czysto militarnych powod w' armaty mogą satne zacząć strzelać. Należy z dllżą powściĘliwościątraktować przypluszczertia, że w warunkach wsp łczesnej wojny zmobi|izowane armie mogą przebywać dfugo w stanie zbrojnego pokoju".rs Radziecka doktryna wojerrna juŻ w wczas zakładała, Że,,mobiLlzacja, koncentracja, operacyjne rozwinięcie i prowadzenie pierwszych operacji to jeden, nierozdzielny proces".2o Po przeprowadzeniu mobillzacji, a tym bardziej ześrodkowania i operacffnego rozwinięcia wojsk, dow dztwo radzieckie nie mogł'o już powstrzyr8

"Wojna

i rewolucja", nr 8, Moskwa 1931, s. 11.

B. Szaposznikow, 'M zg s.581-583. re

armii". Moskwa 1929, [w:l op. cit.,

20,,Wojenno-Istoriczeskij Z:urnał", nr r/1986, s. 15.

264

mać tego procesu. Jak w sytuacji, gdy błyskawicznie sięgamy do kabury, wyciągamy pistolet i wymierzamy w nieprzfiaciela jednocześnie odwodząc kurek. W tym momencie, podoba nam slę czy nie, musimy strzelić. Bo jak tylko sięgnęliśmypo pistolet, r:asz przeciwnik r wnie szybko (albo nawet szybciej) zrobił to samo. Kto rozpoczął wojnę radziecko-niemiecką l94 1 roku? Komunistyczni historycy stosują proste kryterium: winę ponosi ten, kto pierwszy strzelił. Można by r wnie dobrze wskazać na tego, kto pierwszy dokonał mobilizacji, operac5{nego rozwinięcia i ześrodkowania wojsk' tzn. tego, kto pierwszy sięgnd po pistolet'

M"'

vnI

przeciwnicy odparowuj ą, żewroku 194l szefem Sztabu Generalne$o był juŻ nie Szaposznikow' Ęlko Zukow, kt ry być może nie zdawał sobie sprawy, ze przerzut wojsk prowadzi do wojny. Iłby wykazać, Że najvłyŻsze dow dztwo radzieckie działało z pełną premedy'tacją, cofnijmy się do roku 1932. 4' Dywizja Kawalerii byław wczas najlepszą jednostką całej Armii Czerwonej. Do l93l roku dywizja ta wchodziła w skład Leningradzkiego okręgu Wojskowego i stacjonowała tam' gdzie przed laty carska gwardia konna. Możemy więc sobie wyobrazić, w jak doskonałych warunkach ży|a i prowadziła szkolenie bojowe ta dywizja. Nagle' w roku L932' mocą nadzvłyczajnych decyzji operac11'nych przerzllcono ją do nowej, kompletnie nie przystosow anej b azy . Marszałek Zwiry,kw Radzieckiego G. Zukow: ',Dywizja przez p łtora roku musiała zajmować się budową koszar, stajni' pomieszczeri sztabowych' budynk w mieszkalnych, magazyn w i urządzaniem bazy szkoleniowej. W rezultacie ta niegdyśświetniewyszkolona dywizja przekształciła się w słabą pod względem bojowym, budowlaną jednostkę wojskową. Brak odpowiednich materiał w budowlanych, słoty i inne nie sprzyjające warunki uniemożliwiły oddziałom przygotowanie się w po-

WIKTOR

LODOLAMACZ

STIWOROW

rę do zimy, co odbiło się na og lnym stanie moralnym dywizji i jej gotowości bojowej. obnizył się poziom

dyscypliny...".21 Na wiosnę l933 roku najlepsza dywizjaArmii Czerwonej znajdowała się ,,w stanie kompletnego rozkładu'' i nadawała się do walki''. Dow dca uznany zostałza ',nie gł wnego winowajcę i poni sł wszystkie w1mikające z tego konsekwencje. Dla dywizji zaś,,vłyszukano nowego dow dcę".7-ostał nim właśnieZukow. To stąd tozpo-

czyna się jego droga na szczyŁy. DziałalnośćZukowa była z uwagą obserwowana nie Ęlko przez dow dcę korpusu Timoszenkę, ale i przez samego ludowego komisarza obrony Woroszyłowa - dyfizja nosiła jego imię. Woroszyłow |iczył na to, Że Ż:ukow przywr ci 4' Dwlzji dawną sławę i nie zawi dł się. Żukow drakoriskimi me-

todami tę sławę odbudował, dowodząc tym samym, że tnoŻrla mu powierzyć kaŻde, nawet teoretycznie niewykonalne, zadanle. W roku l94l wszyscy bohaterowie tej historii zajmowaliwyższe stanowiskaniŻw roku 1933. Nawet zl|acznie wyższe . Kliment Woroszyłow został członkiem Politbiura, marszałkie rn Zwnpku Radzieckiego i przewodni-

czącym Komitetu Obrony; Siemion Timoszenko

-

marszałkiem Zwia7ku Radzieckiego i ludowym komisarzem obronY; Georgij Zl:'kow - generałem armii' zastępcą ludowego komisarza obrony i szefem Sztabu Generalnego' To właśnieoni trzej kierują akcją potajemnego przetn)cania''r'ojsk radzieckich nad niemiecką granicę. I doskonale wiedząz doświadczetia, Że anijedna dywizja nie tnoŻe pozostać na zim.ę w pustym lesie. W przygranicznych rejonach nie ma strzelnic, poligon w, czołgowisk, nie ma warunk w do szkolenia bojowego' Wojska powinny być natychmiast wprowadzane do walki pod groźbągwałtovrnego obniżenia gotowości bojowej. Wszyscy trzej wiedzą, że wtedy znajdą się winnL, i zdają sobie sprawę, co się z winn5rmi stanie. A mimo to ściĘająw rejony, gdzie nie ma warunk w do szkolenia bojowego, niemal całą Armię Czerwoną! 2| Żukow, op. cit., s. r57.

270

Wojna jednak nie zaczęła się tak, jak chciał tego Stalin, ale wyobraźmy sobie, że Hitler nie zaatakował Sta|lna 22 czervyca t941 roku, a operację ,'Barbarossa'' odłoŻyłna dwa miesiące'

Co w takiej sytuacji uczyrriłby Stalin? m gł już wycofać swych wojsk. Liczne armie i korpusy sformowane w pierwszej połowie lg4l roku nie miaĘ, po prostu, dokąd wracać. Chyba że do ,,osiedli barak w dla drwali". Wycofanie tak ogromnej masy wojsk musiałoby znowu potrwać wiele miesięcy' przy czym operacja ta sparalizowałaby cały transport kolejowy' co ozrLaczało katastrofę gospodarczą' I jakiŻ w tym wszystkim sens?! Prowadzić przezp ł roku potajemną koncentrację po to Ęlko, żeby przez kolejne p łrocze WTacać do punktu wfiścia?! Po drugie: Stalin nie m gł pozostawić swych armii na okres zimy w przygranicznych lasach. Bez intensywnego szkolenia bojowego wojska szybko traciĘby zdo|ność bojową. Ponadto nie dałoby się tak długo utrzyrrlać w tajemnicy istnienia potężnych wojsk drugiego rzut.u strategicznego. A skoro Armia Czerwona nie mogła się wycofać i nie mogła także zbyt dfugo pozostać w przy1ranicznychlrasach, to co jej pozostawało? Zamiast odpowiedzi pr4ltoczę w t5rm miejscu opinię marszałka Wasilewskiego, kt ry ,,...od maja 1940 roku jest zastępcąszefa wydziału operacyjnego w Sztabie Generaln5rm, tw rcą częścioperacfinej planu strategicznego rozwinięcia radzieckich sił zbrojnych na kierunku p łnocnym, p Łrocno-zachodnim i zachodnim".r, Rozpoczynając wojnę w stopniu generała majora, p łtora roku p źniej był jllż marszałkiem Zwiapku Radzieckiego. Należałdo najbliższych wsp Ęracownik w Stalina. W ostatnich latach Ęcia ,,wodza narod w'' to on, a nie Żwkow, dowodził Armią Czerwoną, i wraz ze śmiercią Stalina utracił naj'wyższe stanowiska. Marszałek Zwiapku Radzieckiego Aleks ander Wasile wski: ',obawy, że Zach d podniesie raban z powodu rzePo pierwsze: nie

22 Sotuietskaja wojennaja Encgkłopiedlją, op.

cit.' t. 2, s. 27. 271

T

wtKToR stlwoRow komych agresyvmych zamlar w ZSRR' należało odrzucić. Doszliśmy [...] do Rubikonu woJny 7truebabyłobez watrania ucąmić krok do przodu".23 W każdym poważnym procesie pojawia się moment krytyczny, po przekroczeniu kt rego wydarzenTa ptzebiegają juŻ w spos b nieodwracalny. Dla Zwiry'ku Radzlecldego t5rm momentem był dzten 13 czerwca 1941 roku. od tego dnia ZwilaąekRadziecki nie m głJużuniknąć wojny i musiała slę ona rozpocząć właśrrielatem 1941 roku' n1ezależn7e od tego, co uczyniłby Hitler.

ł Rozdział 24 I nie wypowiedziana wojna t

W gdg jesteśmg otoczeni urogamt, nagłe -warurkach, ude17nie z naszej strong, ni.eoczekioąrlu maneuĘ s zgbko śćdecg dąj ą o w s zg s tktm.| J. Staltn

N" granicach ZwiapekRadziecki mial "."frodnich pięć okręg w wojskorłrych, do kt rychbez rozgłosu, ale z--duŻą intensywnoścLą przerzuca się nowe Wszyst}rie wewnętrzne okręgi wo;skowe (aJednostkl. było ich osiem) otrzymaĘ rozkaz wyruszenii na zach d. Jak już wspomnieliśmy, opr cz plęciu zachodnich _ okręg w-przygran iczny ch t ośmiuweivnętrznych istniał Jeszcze Front Dalekowschodnt oraz trzy-okręgi usytuowane na granicach wschodnich: zakaukaski, środkowoazj-atycki t zabajkalskl. Warto tm stę przyjtzeć. W maJu 194l roku w Środkowoazjatyckim 1 Za-kaukaskim okręgu Wojskowym, wbrew dementiTAss 23

.Wojenno-Istoriczeskij Zt:u.nał"' nr 2/1978, s. 68.

l Przem wienle na XII ĄeźdzIe WKP(b),

s. 23O. l

l

Lodołamacz

[w:]

Stalin, op' cit., t.

5,

273

WIKTOR STIWOROW

z g maja, trwały intensyv,rne przygotowania do 'wyzwolenia'i."r,,'. cto"'''ą ro1ę w tej operacji przewidziarro _ dla okręgu środkowoazj atyckie go, pomocnlc zą dla za-

zastępca, generał porucznik N. Watutin' Generałirmii S. Sztemienko (w owym czasie pułkow-

jednostek Zakaukaskiego Ok Piechoty, wyjechał z rtim na z F|otąC zarnomorską' prowa

LoDoŁAMAcz

rezygnlĄąc tym samym z .radykalnych przekształceit społ,eczno-poliĘcznych". Nie udało mi się jak dotąd sprawdzić, czy napoczątku czerwca 1941 roku Stalin wzywaŁ do Moskwy dow dcę środkowoazjatyckiego okręgu Wojskowego generała s. Trofimienkę. Wiadomo jednak, że sztab okręgu został poważnie oslabiony. Jużw marcu 1941 roku wezwźrrry

został do Moskwy pułkownik N. Chlebnikow, kt ry

otrzymał tu nominację na stanowisko dow dcy artylerii 27. Armii stacjonującej w fepublikach nadbaĘckich. (W przyszłościChlebnikow dosfuŻył sięstopnia $enerała pułkownika.) W śladza rllm oraz wieloma irrnymi pułkovrnikami i generałami do Moskwy ściągnięto takŻe szefa sztabu okręgu generała majora (z czasem gienerała armii) M. Kazakowa. Po latach Kazakow napisze w sv1rch wspomnieniach, Że lecąc do stolicy widział z E ry nieprawdopodobną wręcz liczbę wojskowych transport w ciągnących ze wschodniej Syberii i Kraju Zabajkalskiego na zach d.3 Generał armii A. Łucąqiski (w owym czasie pułkownik, dow dca 83. D}rwizji Strzelc w G rskich) jechał wtedy jednym z tych pociąg w. W tym samyn przedziale podr żowałr wnież generał major I. Pietrow (w przeszłościgenerał armii). Relacja Łuczy skiego ze spotkania z Pietrowem jest niezwykle interesująca: ,,Jadąc na wezwanie Komisariatu obrony usłyszeliśmyprzez radio komunikat, że hitlerowskie Niemcy napadły na nasz kraj''.Łuczp1ski nie pisze, wjakiej sprawie go wezwano, opowiada natomiast o swym przyjacielu generale Pietrowie: ,,W przededniu wojny został dow dcą 192. Dywizji Piechoty (Pietrow przekształcił jąw dyunzję strzelc w g rskich, kt ra przerzucona została następnie na granicę z Rumunią)' a następnie XxuI Korpusu ZrnecllariZowanego' na kt rego czele udał się na front''.a XX\ĄI Korpus Zrnechartzowarry zgodnie z otrzymanym rozkazem przemieszcza się skrycie z Azji Środkowej do granic Rumunii, a jego dow dca jedzie w tym 3 Kazakow, op. cit.,

2 Sztermienko, oP. cit., s. 31-32'

274

a

s. 81-82.

-Wojenno-Istoriczeskij Żurnał", nr 9/ 1976, s. |2t-|22.

275

WIKTOR STIWOROW

LoDoŁA[łAcz

I

czasie do Moskwy, gdzie ma otrąrmać kolejne zad,arie bojowe. Nie po raz pierwszy obserwujemy taką procedurę. oto przykład. 16' Armia także w5rnrsza w kierunku rumuriskiego pogranicza, a jej dow dca udaje się do Moskwy po nowe rozkazy. W kr tkim wspomnieniu Łuczyr1skiego o spotkaniu z generałem Pietrowem nic nas, pozornie, nie zaskakuje. Zwr ćmyjednak uwagę na kolejnośćzachodzących zdarzen Generał Pietrow formuje xxul Korpus Zmechanlzowirny, następnie organizuje transport i wysyła swą jednostkę na front' a dopiero potem, w pociągu jadącym do Moskwy, dowiaduje się z radia, że Niemcy rozpoczęły wojnę. Kilka dni p źniej zdarzyŁa s7ę rzecz najciekawsza: xxVII Korpus został po drodze rozformowany. Nic dziwnego. Po prostu, w wojnie obronnej takie typowo ofensyurne jednostki nie są potrzebne. JuŻ w lipcu l94l roku rozformowano także wszystkie pozostałe korpusy. Było ich dwadzieściadziewięć. Sytuacja wydaje się absurdalna: XXVII Korpus Zmechanizowany przed napaściąHitlera wyrusza na wojnę, ale kiedy wojna staje się faktem, korpus slę rozformovruje' zanilrt zdą.żrył zet(
276

6 Łnbaczow, op. cit., s. |47.

277

s1 LODOT"AMACZ

WIKTOR SIIWOROW

przeniesiono go do orłrowskiego okręgu Wojskowego' gdzie tajnie sformowa} 20. Armię. Następcą Remiezowa w okręgu Zabajkalskim został generał porucznik I. Koniew. Miejsca tu jednaknie zagrzał1jużwkrtce zr:al.azł się w P łnocnokaukaskim okręgu Wojskowym, gdzie bezrozgłosu sformował 19. Armię' AZabajka|ski okręg Wojskowy przeja} po nim generał porucznik (p żniejszy generał armii) P. Kuroczkirt. Jeszcze przed 13 czerwca 1941 roku wyekspediował na zach d 16. Armię' zycząc jej Żołnierzom na odjezdnym, by ,z godnością wykonali kaŻdy rozkaz,jaki postawi przed nimi ojczyzna"' L6. Armia miała przed sobą najdłuŻszą drogę. Wyruszyła wcześniej, by dotrzeć na zach d' jednocześni e z pozostałymi armiami drugiego rzutu strategicznego. A co z generałem porucznikiem Kuroczkinem? Wyekspediowanie całej armii, i do tego pod rygorem zachowania pełnej tajemnicy, wymagało nie lada trudu. Kuroczkin zadanię wykonał i odetchnął z u|gą. Ale 13 czerwca, gdy ogłoszono komunikat agencji TASS' Kuroczkin miał już w ręku rozkazbezzulłoczlego udania się do Moskwy po nową nominację. Z dzierrrrlka ''Krasnaja zwiezda''7 dowiedziałem Się, Że 22 czeflNca 194l roku generał porucznik Kuroczkin był jednym z pasaŻer w pociągu pośpiesznego jadącego do Irkucka''' A Zabajkalski okręg Wojskowy pozostał bez dow dcy. Radziecka encyklopedia wojskowa podaje, że nowy $ł wnodowodzący pojawił się tu dopiero we wrześniu1941 roku.8

r-r

III

(renerał w i innych oficer w przerz:ucano na niemieckie i rumuriskie granice nie tylko z okręg w we-

wnętrznych, ale także z frontu rra Dalekim Wschodzie. Konllikt w t5rm rejonie w kaŹdej chwili m gł przerodzić się w otwartą wojnę. Drobne potyczki coraz częściej koil'czyły się ciężkimi walkami, w kt rych po obu stro7 ,,Krasnaja rwiezda",26 maja 1984. 8 Souietską7a wojeftnajaEncgkłopiedlja, op' cit., t. 3' s. 357'

278

nach brały udział setki czołg w i samolot w. Wojna japorisko-radziecka wisiała na włosku, a zdaniem zaEranicznych obserwator w-była wręcz nieunikniona. Dlatego właśniena Dalekim Wschodzie nie było okręgu wojskowego, Ęlko składający się z ttzech armii front. od korica 1940 roku coraz większe ilości wojsk ekspediuje się na zach d. Z frontowych jednostek na Dalekim Wschodzie wyjeżdża także wielu wyŻszych dow dc w. Często nie ma ich kim zastąpić' Na przykład' po odkomenderowaniu na zacb d szefa wy działu operacyj ne$o sztabu frontu' generała majora T. Kotowa, je$o stanowisko pozostało nie obsadzone. Generał major P. Grygorenko (w owym czasie podpułkownik w sztabie Frontu Dalekowschodniego): ,,Wysłano na zach d Iwana Koniewa, Markiana Popowa, Wasll|a Czujkowa i wielu innych wyŻszych dow dc w,.g Żeby fiaśnlć,co brak tych kilku os b oznacza d|a frontu, prz5apomnę, Że generał porucznik M. Popow (prąrszły generał armii) dowodził tu l. Armią, a generał I. Koniew (z czasem marszałek Zw|a7ku Radzieckiego) 2. Armią. Wszelkie sugestie' że generałowie posylarri są na niemiecką granicę w zwią2ku z przelvtdywaną agresją Hiflera, pozbawione są podstaw. W dniu wybuchu wojny Popow jest dow dcą Frontu P łnocnego na granicy z Finlandią. Koniew zaśwraz ze swą armią uderzeniową zmierza ku granicy z Rumunią. Warto prześIedzićdrogę, jaką przebył generał Koniew od stanowiska dow dcy 2. Armii na Dalekim Wschodzie do takiej samej funkcji w 16. Armii rozlokowanej na granicy rumuriskiej. odchodząc w kwietniu l94l roku z 2. Armii Koniew obejmuje Zabajkalski okrę$ Wojsko!w' po czym pojawia się dyskretnie w Rostowie już jako dow dca P łnocnokaukaskiego okręgu Wojskowego. Tu b7erze udział w ostatnim etapie organizacji 19. Armii, staje na jej czele i ,,z zachowaniem najŚciślejszej tajemnicy'' w koricu maja 1941 roku roąroczyna akcjęprzerzucania dywŻji i korpus w nad granicę z Rumunią. W niezwykle kr tkim czasie - cztery stanowiska. Od s Grygorenko, op. cit., s.246.

279

WIKTOR

STIWOROW

najdalszych zakątk w Dalekiego Wschodu do zachodniej granicy paristwa. Przed każdą operacj ą ofensywną ale nie przed' obronną - Stalin starał się ukryć swych najlepszych generał w i marszałk w. Dotyczyło to w pierwszym rzędzie Zukowa, Wastlewskiego, Koniewa, Rokossowskiego, Mierieckowa. Tak też slę dzieje wiosną l94l roku. Przed najpoważniejszą operacją ofensyrłmą Koniew tak zaciera za sobą ślady,żeby nawet najbliżsi przyjaciele nie wiedzieli' gdzie się podziewa.

DIV I o tajemnilczym

zniknięciu generała Koniewa z Da|ekiego Wschodu opuszczota przez niego 2. Armia nie otrzymała godnego następcy. Nie był rlim z pewnością generał M. Tieriochin. Sytuacja w I. Armii Frontu Dalekowschodniego wyglądała lepiej' bo po wy1eŹdzLe generała M. Popowa na Front P łnocny zastąrił go generał porucznik A. Jeremienko (przyszły marszałek Związku Radzieckiego). Jednalrże Jeremienko dowodził tu ntezbyt dfugo. 19 czetavlca otrryrnał rozkaz przekazatia dow dztwa l. Armii i natychmlastowego pr4rjazdu do Moskwy, gdzie czekała na kolejna nominacja. Hitler przetasował wszystkie karty. Już po niemieckim ataku, w toku ciężkich walk generał Jeremienko obejmuje dow dztwo Frontu Zachodn(ego po odwołanym generale D. Pawłowie. Jednakże 19 czerwca nikt takiego obrotu sprawy nie przewidywał. Pawłow jako dow dca Frontu Zachodniego cileszył się jak najlepszą opinią' Stalin wzywając do siebie Jeremienkę miał wobec niego zupełnie inne plany. Do dziśpozostaĘ one tajemnicą i, być rnoŻe, nigdy nie zostały zrealizowane. Miałem szczęśc7e osobiście poznać marszałka Jeremienkę i porozmawiać z nim. Zwielkąostrożnością,żeby nie wzbudztć podejrze ' pr bowałem wycią$nąć od generała jakieśinformacje na ten temat. Odntosłem wrażenie, że Jeremienko naprawdę nie wiedział, po co Stalin go wzywaŁ. Zwr ciłem marszałkowi uwagę na fakt, Że lg czeflÎca 1941 roku nie Ęlko on miał się stawić na 2AO

LoDoł.AMAcz

Kremlu. T)rm samym pociąglem' z idenĘcznyrrri rozkazami, jechali przecieŻ także inni: i Kuroczkin, i Siwkow' l Kurdiumow, i Żadow, i Łuczyriski, i Pietrow' Marszałek słuchał z widocznym zainteresowaniem' Żałowałem bardzo, Że _ ze ztozumiałych powod w - nie mogłem w tej rozmowie posunąć się za daleko. Jeremienko podał mi nazwiska kilku innych generał w' kt rych odwołano z Dalekiego Wschodu niemal doszczętnie ogołacaJąc radziecką obronę w tym rejonie. Na przykład generał Bierzarin był zastępcą dow dcy 2. Armii. Jeremienko nie wspomnial o nim w swych pamiętnikach, ale pamięta, że wyjeŻdżając z Dalekiego Wschodu właśniejemu miał przekazać dow dztwo armii. Ale Bierzarin już w koricu maja wy'echał na tozkaz Stalina do Moskwy' Ędzie otrzymał nominację na dow dcę 27. Armll stacjonującej nad Bałtykiem, tuż przy granicy z Niemcami. I znowu m głby ktośpowiedzieć, że Stalin ściągał Jeremienkę, Bierzarina i innych generał w z Frontu Dalekowschodniego, aĘ wzmocnić obronę zachodnich granic. To nieprawda. Swiadczy o tyrn przypadek innego generała, o kt rym opowiadał mi Jeremienko. ot ż generał major W. Głazunow (p źniej generał porucznik, dow dca wojsk powietrznodesantowych) w pierwszych miesiącach 1941 roku stał na czę|e 59' Dywizji Piechoty 1' Armii Frontu Dalekowschodniego. Jeremienko miał sentyment do swojej armii i nie chciał, żeby z braku dobrego dow dcy wpadła w ręce despotycznego ,,szczura sztabowego'' Szełachowa. Niemal wszystkich doświadczonych dow dc w dywizji dawno już odkomenderowano do zachodnich okręg w. Jedynie w 59. Dyw|zji uchował się rutynowany, odważny dow dca, w kt rym pokładano duŻe nadzieje na przyszłość._ generał Głazunow. Jeremienko zwr cił się do Sztabu Generalnego, proponując go na swoje miejsce' odpowiedŹ Moskwy była natychmiastowa: Głazunow rzeczywiście zasfuguje na awans' Generał otrzymał zaszyfrowaną depeszę z tozkazem bezzwłoczrlego przekazania dow dztwa dywizji i wyjazdu w rejon granicy z Rumunią, gdzie obejmie III Korpus Powietrznodesantowy. 241

WIKTOR STIWOROW

Zgodnle z rozkazern Stalina, w pierwszych dniach czerwca 1941 roku skoncentrowano na zachodntch granicach ws zys tkie radzieckie dywizj e powietrzno de santowe (łącznie z tyrni, kt re przerzucono z Dalekiego Wschodu). Mało tego: w ostatnlej chwili Stalin ściąga jeszcze z najdalszych okręg w sporą grupę generał w piechoty i kawalerii mianując ich do ręki dow dcami korpus w powietrznodesantowych. Dotyczy to nie tylko generał w Głazunowa i Żadowa, ale także generał w: M. Usienko, F. Charitonowa, I. Biezugowa. Pośpieszne przekwalifikowanie generał w piechoty i kawalerli na dow dc w wojsk desantowych z pewnościąnie jest elementem przygotowari do obrony. To posunięcie ma wszelkie znamiona przygotowar1 do agresji. oznacza, Że już wkr tce nastąri atak: nieodwołalny, zdecydowany, druzgocący.

Rozdział 25

Po co Stalin utworzył fronty Wojna biedngch z bogatgmt [...] będzie bardziej zactęta ikrtaatua nlż u s zg stkie poprzedT

i*.o

Dr l ojęcie ,,front'' w radzieckiej terminotogii wojskowej

oznacza przede wszystkim zvłiry,ek operacyjny |iczący od kilkuset tysięcy do miliona i więcej Żohierzy. Składa slę z dow dztwa, sztabu, kilku armii og lnowojskourych i pancernych, formacji lotniczych, jednostek oPL' oddział w wsparcia i zaplecza' Wed}ug przedwoJennych założen w samych tylko wojskach i instytucjach zaplecza podlegających bezpośrednio dow dztwu frontu powinno być ok. 2oo.ooo Żołn7erzy. W czasie pokoju fronty nie istnieją. Siły zbrojne zorganizowane I Przem wienie w Elberfeldzie, 15 lutego 1845, [w:l K Marks,

F. Engels, op. cit., t. 2, s. 653

283

LODOf.AMACZ

wtKTOR SUWOROW

dąc kimśw rodzaju wojskowego gubernatora' W razie wojny przygraniczny okręg wojskowy przekształca się we front. Możliwe są w wczas trzy sytuacje:

l. Front

wdczy na terytoriach, kt re przed' wojną

jakby wojskowym gubernatorem' jest - 2.tuPod naciskiem nieprzyjaciela front wycofuje się ium. Dow dca odPoz zajm ale w trakcie odwrowiada ewakuacji lokalnYch tu ma

zlacz w. pozos

pc

i tak miał kilku

zastę-

o utworzone stanowisko

Ż do przy1azdu generała

I. Bołdin, oraz szef sztabu - generał major W' Klimowskich. Zgodnie z planem mobilizacfrnym Pawłow ma 286

być dow dcą Frontu Zachodntego, Kllmowskich - szefem sztabu, natomiast Bołdin ma pełnić obowiąpkl dow dcy grupy odwodowej frontu. Gdyby Front Zachodnlmiał walczyć tam, gdzie znajdował slę przed wybuchem wojny, tzIt. na Białorusl nte byłoby potrzeby wprowadzania jakichkolwiek zmian stnrkturalnych. Jednakże Front Zachodni zamierza zaatakować wroga na jego terytorium. Poprowadzągeneralrowie: Pawłow, Bołdin i Klimowskich. A kto zostanie w Mir1sku? Waśniepo to utworzono dodatkowe stanowtsko dla generała porucznika Kurdlumowa. Rozdzielenie struktur nastąriło }uŻprzed wojną. Generał Pawłow zajal się sprawami czysto wojskowymi' Jego nowy zastępca - terytorialnymi. Gdy Front Zachodnt pod dow dztwem Pawłowa znajdzie się na terytorium nteprzfraciela, generał Kurdiumow' kt ry zdobył bogate doświadczenia w czasie kampanii .wyzwolenia'', pozostanie w Mirisku _ zajrn(e się ochroną lokalnych władz l linii komunikacyjnych, będzie nadzorował przemysł l trarrsport' przeprowadzał dodatkowe mobilizacje i organizował zaopatrzertie dla frontu. Cztery armie, dziesięć samodzielnych korpus w t dziesięć dywizjl WWS rozlokowanych na obszarze Kljowskiego Specjalnego okręgu Wojskowego także prTygotowują stę do walki na terytorium nieprzyjactela. Pokieruje nimt dow dca Frontu Pohrdniowo-Zachodniego, generał pułkownik M' Kirponos. W Kijowie także stworzor:Lo dodatkowe stanowisko zastępcy dow dcy do spraw terytorialnych. obejmie je generał porucznik W' Jakowlew. od pierwszych dni lutego podzlał na dwie struktury jest coraz wyraźniejszy. W Tarnopolu powstaJe tajne stanowisko dowodzenia jako centrum struktury \wojskowej, w Kijowie pozostaje sztab - centrum struktury terytorialnej. W Browarach pod Kijowem zbudowano potężnie umocnione podztemne stanowlsko dowodzeria dla wojskowych władz terytorla|nych. W Tarnopolu na stanowisko dowodzenla dla dow dcy frontu przewidziano niezbyt $Ęboką ziemiankę z pojedyncrym belkowaniem, co jest logiczne, skoro struktura wojskowa nie miała zbyt długo pozostać na Ukrainie. 287

WIKTOR

LoDoŁAIłIAcz

STIWOROW

TakŻe w Nadbałtyckim Specjalnym okręgu Wojskowym nastąriło rozdzie|enie stnrktur. Najwyższe władze wojskowe Frontu P ktocno-Zachodniego przeniosły się do Poniewieża, a w Rydze pozostawiono drugorzędnego generała J. Safonowa' kt ry po odejściu gł vrnych sił radzieckich na zach dbędzie tu sprawował funkcję gubernatora. W odeskim okręgu Wojskowym _ inaczej.I tu dokonano rozdzielenia struktur. Ale front nie powstanie. Jego rolę pełnić będzie 9' Armia - najsilniejsza w radzieckich siłach zbrojnych' Sztab okręgu przekształci się w sztab 9. Armii. Przytłaczająca większoŚć oficer w ze sztabu odeskiego okręgu Wojskowego' na czele z szefern sztabu generałem majorem M' Zacharowem znalazła się w sztabie 9. Armii. Z parniętn1k w marszałka Koniewa wiemy, że 20 częrwca sztab 9. Armii w trybie alarmowym został wywieziony z Odessy na polowe stanowisko dowo-

w tym nic dziwnego. W pierwszej fazie walk front ten nie miał do odegraniaŻadnej poważnej roli, a jego wojska nie wyjdą poza Karelię. Front będzie więc działać na tym samym niemal obszarze, kt ry kontrolowany był dotąd przez okręg Leningradzki. TWorzenie dw ch struktur nie miało więc uzasadnienia. Zar wno działania bojowe , jak nadz r nad terytorium będzie tu realizował sztab Frontu P łnocnego' kt ry pozostanie w Leningradzie.

cie

dzertia.a

Dow dcy okręgu generała pułkownika J. Czerewiczenki nie ma juŻ w odessie od dawna. Wyjechał na Krym, by objąć dow dztwo IX Specjalnego Korpusu Piechoty' Stamtąd, omijając Odessę, przyjedzie wprost na tajne stanowisko dowodzenia 9. Armii, kt rą znowu ma dowodzić. MatszaŁek Zwia7,ku Radzieckiego M. Zacharow twierdzi, że w chwili wybuchu wojny Czerwiczenko zrozkazem powrotu do 9. Armii, znajdował się

w pociągu. Przed wybuchem wojny zakładano, że 9. Armia ruszy do natarcia i będzie prowadzić walkę na terytorium nieprzyjaciela. Przed niemiecką napaściąpojawił się w Odessie generał N. Czebisow. Po wyprowadzeniu 9. Armii, miał pełnić tu nadz r wojskowo-terytorialny. We wszystkich zachodnich okręgach sytuacja Wyglą-

kowego.

Dwa

5

Zlurnał'', nr

7/

"Wojenno-Istoriczeskij 'Woprosy istorii", nr 5/1970, s. 46.

r

obszarze

wnoległe systemy dowodzenia na Ęm samyln - to tak, jak dw ch kapitan w najednym stat-

ku, dw ch p Z{ublowane isthieć może

da podobnie. Jedynym wyjątkiem jest Leningradzki okręg Wojskowy. Potajemnle powstaje tu Front P łnocny' ale rozdzie|enie struktur nie następuje. I nie ma 4

agencji'"""ś

nastąpiło definiĘwne r o zdzię|enie struktur dowodzenia we wszystkictr zachodnich okręgach wojskowych, poza leningradzkim. Dow dztwa wszystkich front w otrzymały od ludowego komisarza obrony rozkaz przeniesienia się na polowe stanowiska dowodzenia. Na Białorusi są teraz dwa niezależne systemy dowodzenia: oficjalnie nie istniejący Front Zachodni (dow dca - generał D. Pawłow' stanowisko dowodzenia w lasach nie opodal stacji Leśna)oraz Zachodni Specjalny okręg Wojskowy (dow dca - generał porucznik W. Kurdiumow, sztab w Mirisku). Pawłow nadal pełni funkcję dow dcy okręgu' ale jednocześnie już jest gł wnodowodzącyrn frontu. Generał Pawłow przenosi się właśniena tajne stanowisko dowodzenia, gdzie będzie działał całkowicie niezaleŻrie od Zachodniego okręgu Wojs-

ce te terytoria opuścić.

komunistycznej. jednym terenie hodni ma wkr t-

W tym samyrn czasie dwie struktury dowodzenia powstały na Ukrainie: Front Pofudniowo-Zachodni oraz Kijowski Specjalny okręg Wojskowy. Marszałek Zvnryku Radzieckiego Bagramian pamięta, że specjalny szyfrogram, kt ry nadszedł wtedy od Zukowa, nakazywał,

1968' s. 42.

zga

289 lf.

_-Ł

LoDoł'Al''Acz

WTKTOR SI'WOROW

Przerlosząc się na polowe stanowlsko dowodzenia kierownictwo Frontu P Łnocna-Zachodniego doskonale wiedziało, Że nte wybiera się na Żadne manewry, tylko na wojnę. Stanowili bowiem .najsvyŻszy operac5{ny organ dowodzertia działaniami bojowymi''.8 Frontowy system łącznościbył juŻ od dawna przygotowywany na wypadek wojny. ,,Wszystkie dokumenty zawierające plany częstotliwości, sygnały wywoławcze, hasla znajdowały się w sztabie okręgu iw razie wojny naleŻało rozesłać je do jednostek. Każdy okręg miał kilka tysięcy radiostacji. Przestawienie ich pracy na system wojenny musiało trwać co najmniej tydzien. A za'wczasu nie wolno był,o tego zrobić".9 ZauwaŻmy - cały system przestawiania łącznościna reŻim wojenny opierał się na założeniu, że sygnał o zbllŻającej się wojnie nadejdzie z Moskwy i to w momencie, kt ry radzieckie władze luznają za stosowny. Inn5rmi słowy' plany te opracowane zostały riie na potrzeby wojny obronnej, tylko na potrzeby wojny ofensyv,mej. Uwzględniały także okres potajemnych przygotowar1 do niej. I oto nadszedł właŚciwy moment. 19 czerwca szef. sztabu Frontu P łnocno-Zachodniego generał porvcznik P. Klenowwydaje rozkaz generałowi majorowi Kuroczkinowi: ,,- Przystąpić do rea|izacji ,,wielkiego planu''. Rozumie-

by ,,utr4rmać to w ścisłejtajemnicy, o czym uprzedzić

skład osobowy sztabu okręgu''.6 W książce generała porucznika wojsk łącznościP. Kuroczkina, w owym czasie genera}a majora' szefałącznościFrontu P łnocno-Zachodniego, znajdujemy informację, Że w republikach nadbałtycktch sytuacja była identyczna. ,,Do PoniewieŻa zjechała niemal cała generaltcJa i najważniejsze wydziały sztabu. Dow dztwo okręgu praktycznie przeksztalciło się juŻ w dow dztwo frontu, choć formalnie, do wybuchu wojny głośnosię o tym nie m wiło. W Rydze pozostawiono kilku generał w i część kadry oficerskiej powierzając im kontrolę nad terytorium".7 Dwa nieza|eŻrrc systemy dowodzenla w]rmagają dw ch nieza|eŻnych system w łączności'obowią2ki szefa wojsk lączności Frontu pełni osobiściegenerał major P' Kuroczkin, zaśjego zastępca pułkownik N. Akimow odpowiada za system łącznośclokręgu. Kuroczkirr z energiąrozwija łącznośćna potrzeby frontu udając, że podległe mu służbyzajrnują się .sprawdzaniem sieci". Żeby n;le wzbudzać podejrzeri nieprz11'aciela, nowe kanały łącznościnie są używane' Do rozm w wykorzystuje się linie cywilne. Przy czym słowo .cywilrre'' naleŻy wziąć w cudzysł w. W Zwiapku Radzieckim takie linie nie istniały. W roku 1939 pa stwowy system łączności był juŻ całkowicie zmilitaryzowany i podlegał władzom wojskowym. Ludowy Komisariat Łączności został, praktycznie, podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Obrony. We wszystkich normalnych paristwach system łącznościwojskowej jest jednym z element w systemu krajowego' w ZSRR - przeciwnle. Krajowy system łącznościjest składnikiem systemu wojskowego. Ludowy komisarz łącznościzsRR Pieriesypkin pełnil jednocześniefunkcję zastępcy szefa wojsk łącznościArmli Czerwonej.

s.

6 Bagramian, op. cit. 7 P. Kuroczkin, .lVa steuleroznpadnom Jrontie, 196.

290

cieocz5rmmwię?

-

Tak jest. Rozumiem".lo Szkoda tylko' że rny niewiele z tego rozumiemy i że żaden z radzieckich generał w nie w11'aśnia, co się za tą nazwą krse. Wiadomo jednak, że taklplan istniał i radzięccy generałowie zaczęLi wprowadzać go w cz5m. (oto jat generał Kuroczkin przystąpił do realizacji ,,rl'ielkiego planu": ,,Szefostwo łącznościrozesłałodokumenty doĘczące

organizacji łącznościradiowej [..'] do sztab w armii 8 P. Kuroczkin, Pozgu:ngjeJt'onta, Moskwa 1969, s. 117.

Moskwa

s lbid., s. l15. ro Kuroczkin, NastelDiero-?npadnom..., op. cit., s. 195.

1969,

291

&

WIKTOR STIWOROW

LODOT MACZ

jednostek podległych dow dztwu okręgu' Wszystkie te dokumenty, odpowiednio zmodyfikowane, powinny były trafić do właściwychsfużb w korpusach, dywizjach, pułkach i batalionach, a następnie do obsługi każdej radiostacji' Jak juŻ m wiłem, musi to trwać co najmniej

DTV L rzed' podjęciem depyzji o przejściu do natarcia

i

tydziefi".1r

Dow dca ma pełne zaufanie do swych zwiadowc w, ale zarliln wyda rozkaz, musi pole bitwy obejrzeć własnymi oczanni. I czyrią tak dow dcy wszystkich szczebli, we wszystkich armiach świata.Nie jest to wcale sprawa tradycji ani zwykłego rytuafu' Dow dca ma obowiąpek osobiście zobaczyć i przeanalizować warunki, w jakich przyjdzie walczyć jego żołnierzomiczy przez ten par w zdołają przejśćczołgi, czy tamten drewniany mostek wytrzyma wymagane obci@enie, czy zleżącetro nie opodal lasu rlje grozi kontratak. Jeślidow dca tego nie zrobi, jeślinie potrafi przewidzieć' skąd jego ŻoŁnierzom ZagraŻa największe niebezpieczeristwo, jeślinie zdoła przed walką właściwieocenić wszystkich trudności - rnoŻe zapłacić za to klęską. Właśniedlatego każdy dow dca, przed walką, przepro-

Tak więc ściśletajne instrukcje, kt re rnoŻnafiąć ze sztabowych sejf w tylko w przypadku wojny, już od l9 czerwca docierają do tyslęcy Żołnierz5r i oficer w. Jest to proce s nieodwracalny. Naj ściślejstr zeŻonych taj emnic nie da się z powrotem zamknąć na klucz. W momencie kledy wszystkie te instrukcje trafiły do jednostek - wojna stała się nieunikniona. Przygotowania do wojny zaczepnej przypominają przygotowania do puczu: ścisłegrono przyw dc w opracowrrje w tajemnicy plany działa ' Nikt z szeregowych uczestnik w zamachu nie jest w te plany wtajemniczony. Moment, w kt rym choćby częśćinformacji o spisku przedostanie się do tysięcy jego wykonawc w, przgsądza o natychmiastowym podjęciu akcjl. Pr by przewtotu nie da się już uniknąć. W przeciwnym razie spiskowcy utracą sw j gł wny atut' jakim jest element zaskoczerlia, A może generał Klenow wydał rozkaz za\ria?any z ,,wie|kim planem'' przewidując niemiecką inwazję? Generał Klenow nie bierze takiej możliwościpod uwagę' i nawet po niemieckim ataku nadal nie wierzy i nie podejmuje żadnych działa dla odparcia agresji. Po 13 czerwca, w ciągu kilku zaledwie dni uruchomione zostały w Zwiapkls' Radzieckim wszystkie mechantzmy wojny. Proces rozwijania radzieckich front w posun{ się tak daleko, że najściślejtajne instrukcje dotarły juŻ do Ęsięcy bezpośrednich wykonawc w. W połowie czerwca l94l roku Zvłiapek Radziecki przekrocąlł punkt krytyczrry i znalazł się w sytuacji bez wyjścia.od tej chwiki wojny nie można już byŁo uniknąć''. 1r Ibid.,

do-

w dca przeprowadza rozpoznanie przyszłego terenu walk' oczywiście, sfużby wywiadowcze swoje zrobiły i odpowiednią|iczbę meldunk w ptzekazaĘ do sztabu.

wadza rozpozrtartie.

Pojawienie się nieprzyjacielskich grup rozpozftawczych na granicy paristwa nie należy do przyjemnych niespodzianek. Jeśliz drugiej strony granicy prowadzi obserwację terenu dow dca radzieckiej dywizji pancernej - nie budzi to szczeg |nych podejrzeil. Ale jeślidow dca radzieckiego okręgu wojskowego w towarzystwie czŁorka Politbiura całymi tygodniami objeŻdżają strażnice i nad'grariczne plac wki, to czyŻ nie może to zaalarmować przeciwnika? Oto, na przykład' w styczniu 1939 roku dow dca Leningradzkiego okręgu Wojskowego K. Mierleckow oraz A. Zdanow' kt ry wkr tce zostanie członkiem Biura Politycznego, odwiedzili samochodem wszystkie plac wki na granicy Z Finlandią' Powtarzają te rekonesanse wiosną, latem i jesienią. Z ostatniego, tuż przed zinrrą powr cili do Leningradu i niemal natychmiast ,,firiska soldateska sprowokowała wojnę''. Od pierwszych dni l94l roku niemieccy generałowie w towarzystwie oficer w zaczynająnajpierw sporadycz-

s. I18.

292

293 $it

LoDoŁAMAcz

WIKTOR SI'WOROW

nie, a potem cotaz częściej pojawiać się na radziecko-niemieckieJ granicy. obserwują, jeżdżą,odwiedzają przygraniczne jednostki wojskowe. Zachowują slę identycznie,jak Mierieckow i Zdanow na granicy radziecko-fi skiej. Mam przed sobąsłynnąfotografię: generał Guderian wraz z oficerami swego sztabu przeprowadza ostatni rekonesans pod Brześciem.Jest noc z 2l na 22 czerwca l94l roku. Nie tylko Guderian, ale wszyscy niemieccy generałowie prowadzili w wczas dokładne rozpoznanle radzieckiego terytorium. Im bliŻej daty rozpoczęcia operacji ,,Barbarossd''' W częściej ważnl $e_ nerałowie rriemieccy pojawiali się na granicy. Na biurka radzieckich general w i marszałk w coraz częściej trafiają meldunki o działaniach niemieckich g..'p rozpozrtawczych. 12 Niemcy starali się maskować, oficerowie mieli na sobie mundury sfużb grarricznych i szeregowych żołnierzy,ale wprawrre oko potrafi odt żnić grupę tozpoznawczą od z:lłyczajnego patrolu. Niemieckie rozpoznanie prowadzone jest coraz intensyułrriej. To wyraŹna ozt:aka zb|żającej się wojny. Marszałek Zwlryku Radziecktego M. 7'acharow (w wczas generał major, szef sztabu 9' Armii) stwierdza, Że od kwietnia 1941 roku powstała ,,nowa sytuacja'': ,'Nad rzeką Prut dostrzeŻorto grupy oficer w w rumu skich i niemieckich mundurach. WszyŚtko wskazuje na to, Że prowadzi|i tt Rozpo znartie j es t elementem przygotor ozpoznanie". wari do ofensywy i marszałek Zacharow dobrze o tym wiedział. Pojawienie się grup rozpozna'wczychpo dnrgiej stronie granicy rie oznacza jeszcze rozpoczęcia wojny' ale z pewnością zamyka okres pokoju. A co na to radzieckie dow dztwo? Dlaczego r:ie przystępuje natychmiast do niezbędnych przygotowar1 obronnych, dlaczego nie podejmuje żadnych krok w dla odparcia agresji? Radzieccy generałowie nie reagują z bardzo prostej przyczpy' Radzieccy generałowie są ogromnie zajęci _ oni także prowadzą intens)rwne roryozrtanle. 12

Por. np. Nowikow, op. cit., s. 41.

t3

-Woprosy istorii", nr 5/ I97O, s. 43.

294

Generał major P. Sewastianow (w wczas śzefwydziafu politycznego 5. Dywizji XVI Korpusu Piechoty 11. Armti Frontu P htocno-Zachodniego):,,obserwowaliśmy niemieckich żnłrierzyochrony pogranicza z odległościokoło 2o-3o krok w. Napotykając ich spojrzenia, ani ptzez moment nie dawaliśmy po sobie poznać, że ich obecnośćnas niepokoi, że w og le nas obchodzą"''n obserwacJa Niemc w .z odległości2o-3o krok w" zdarzała s|ę re$ularnie. Jeśligenerałrzeczywiściemyślio obronie, to nie ma najmniejszego powodu w11patrywać na granicy niemleckich żołrierzy. I nie musi studiować obcego terytorium, Ę|ko zająć się własnym.Takprzygotowała się do obrony Firrlandia, a firiscy generałrowie nie wpatrywali się w tereny po radzieckiej stronie'.. Pułkownik D. Koczetkow wspomlna, Że dow dca radzieckiej dywŻji pancernej w Brześciu (generał major wojsk pancernych W. Puganow, dow dca 22. Dpvlzjl Pancernej, XIV Korpusu Zmechanlzowanego 4. Armii Frontu Zachodriego) wybrał takie miejsce dla sztabu dywizji' że .siedzieliśtny z komisarzem pułku A. Iłłarionowem w gabirrecie dow dcy dywizji i obserwowaliśmy ptzęz lornetkę niemieckich żołnierzy na przeclwległynr, zachodnim brzegu Bugu". rs IdioĘzm _ zdawał'oby się' PrzecieŻ gdyby zaczęła sIę wojna, w okno dow dcy dywizji moŻna z drug7egobrzegu strzelić z automatu' Z punktu wldzenia działari obronnych takie usytuowanie sztabu dywizji jest rzeczywlściedziwne . Ale przecieŻ ta dywwJa znaJazŁa się w Brześciu,.w bezpośredrrim sąpiedztwie granicy"'6 nte w celach obronnych. Jeśliprzyjmiemy, że ma wkr tce nlszyć do ofensyqy - wszystko się wyjaśnia. Po przeciwnej stronie granicy niemiecka grupa pŹrrrcerna Guderia( na także zajęłapoTycjęnad samą rzeką i to bez kamu\ flażu' Zdarza się nawet, że sam Guderian w przebraniu pojawla się w nadrzecznych trzcinach; z lornetą przy oczach obserwuje przeciwległy brzeg. A tluż przed rozpoP. Sewastianow, ]Vieman-Wołga-Durnj, Moskwa 196l, s. 7. lśD. Koczetkow, S zakryĘmtlttkami, Moskwa 1962, s' 8. t6 Soroietskile tankotugjeuojska, Moskwa 1973, s.37. 14

295

y, łi

WIKTOR STIWOROW

częciem operacji ,,Barbarossa'' nawet rezygnuje zwsze|-

kich środk w ostrożności,w generalskim mundurze

i w otoczeniu oficer w godzinami prowadzi lustrację ra-

dzieckiego terytorium.

Po prostu, obie strony rnają zamiar przystąpić do ofens5rwy' Radzieccy dow dcy robią dokładnie to samo'

co ich niemieccy koledzy, tyle tylko' Że operacje rozpozflawcze podjęli Zrraczrlje wcześniej niż Niemcy' a ich zakorlczerie miało nas_tąrić w lipcu 1941 roku. Po stronie radzieckiej rozpoznarlie prowadzą dow dcy wszystkich szczeb|i. Na polecenie generała armii K. Mierieckowa w lipcu 1940 roku przeprowadzone zostało rozpozr:arie na całej zachodniej granicy. Wzięły w nim udział tysiące radzieckich dow dc w - od młodszych oficer w, po generał w i marszałk w. Mierieckow, kt ry jeszcze niedawno ogromną ilośćczasu spędzał w pobliżu granicy fitiskiej' teraz penetruje okolice przy granicy z Rumunią i Niemcami. Marszałek Zwia4ku Radzieckiego K. Mierieckow: ,,Z wysuniętych posterunk w $ranicznych osobiście przeprowadziłem dłuższąobserwację t...1 następnie udałem się do wojsk ochrony pogranicza''.l7 Mierieckow w towarzystwie dow dcy Frontu Południowo-Zachodniego generała pułkownika M. Kirponosa przeprowadzają powt rny rekonesans na całym odcinku Kijowskiego Specjalnego okręgu Wojskowego. ''Z K1jowa udałem się do odessy, $dzie spotkałem szefa sztabu okręgu, generała majora M. Zacharowa [...l wsp lnie udaliśmy się w kierunku granicy rumuriskiej. Patr4rmy na tamtą stronę - jacyśwojskowi przyg|ądają się nam''.l8 Warto zwr cić uwagę, Że generał Mierieckow prowadzi rekonesarrs wr2\z z generałem Zachatowem' T}m samym Zacharowem, kt ry w kwietniu 194o roku podkreślał'że tozpozlnarrie prowadzonę przez niemieckich generał w stworzyło całkiem ,,nową sytuację''. CzyŻby radzieccy marszałkowie i generałowie nie sądzili, że niemieckie działania rozpoznawcze podjęte w kwietniu 194l roku _'

17

Mierieckow, op. cit., s.222-223.

r8 Ibid.,

296

s.224.

LoDoŁAMAcz

były reakcją na zmasowaIue rozpoznanie radzieckie prowadzone jl:ż od lipca 194o roku? Wr ćmy jednak do Mierieckowa. Prosto z odeskiego okręgu Wojskowego przenosi się na Białoruś.Tu w towarzystwie generała armii D' Pawłowa przeprowadza dokładne rozpoznarie granicy radziecko-niemieckiej. Kr tka wizyta w Moskwie - i Mierieckow pojawia się już na Froncie P krocn5rm. Mimochodem informuje, że dow dcy Frontu P łnocno-Zachodniego nie zastał w sztabie, poniewaŻ ten niemal stale przebywa na granicy. Dow dcy Frontu P beocnego r wnieŻ nie było - !\yjechał do stre$r nadgranicznej. Prąypomnijtny, że w 1945 roku Stalin i jego generałowie precyzyjnie zaplanowali i błyskotliwie przeprowadzili zaskakujący atak na wojska japoriskie, wypierając je z Mandżwrii, p łnocnej Korei i niekt rych prowincji Chin. Przygotowania do tej operacji przebiegaĘ dokładnie tak salno, jak te wyżej opisane, kiedy wojska radzieckie szykowały się do ataku na Niemcy. W roku 1945 na granicy z MandŻuną pojawił się ten sam Mierieckow, teraz jwŻ w stopniu marszałka. Przyjechał potajemnie poshgując się pseudonimem ,,generał pułkownik Maksimow''. Jednym z najwaŻniejszych element w przygotowar1 jest, jak zawsze, rozpoznanie: ,'objechałem gazikiem, a niekiedy nawet konno, wszystkie odcinki".Ie Generał porucznik wojsk inżyniefinych W' Zotow (wtedy generał majo1, dow dca wojsk inżynieryjnych Frontu P łnocno-Zachodniego) stwierdza, że dow dca Frontu P łlocno-Zachodniego generał pułkownik F' Kuzniecowniemal cały czerwiec 194l roku, do lvybuchu wojny' spędził w rejonie sztabu |25. Dyvnzji PiechoĘ. Tu znajdowała się takŻe siedziba Rady Wojennej Frontu' Sztab zaśL25' DP był tak blisko granLcy, Że ,,trafił wen juŻ pierwszy wystrzelony pocisk''.20 Dow dcy radzieckich dywizji i korpus w stacjonujących w głębi kraju także regularnie odwiedzali strefę nadgraniczną. Marszałek Zwiaq,ku Radzieckiego Rokos rs ,,Krasnaja zwiezda", T czerwca 1987. 20

Kuroczkin, Nasieuiero-zapadnom..., op. cit., s. I73-I74,

297

WIKTOR STIWOROW

sowski (wtedy jeszcze generał major, dow dca korpusu zmechantlzowanego, ale nie w strefie przygranicznej) wspomina, Że dośćczęstobdwiledzał I' Fiediuniriskiego, kt rego korpus stacjonował nad samą granicą. Z kotei generał armii I. Fiediunir1ski wswych pamiętnikach odnotował, że ko|edzy odwiedzali go regularnie - m'in. Rokossowski.2l W pamiętnikach radzieckich marszałk w i generał w możemy znalreźć setki i tysiące takich informacji. Marszałek Zwia7ku Radzieckiego Kirył Moskalenko (w olvym czasie generał major artylerii, dow dca 1. Przeciwpancernej Brygady oND) vnrye gwałtowne nasilenie działa rozpozna'wcz1rch przęz dow dc w radzieckich bezpośrednio z komunikatem agencJi TAss. Dow dca 5. Armii generał major wojsk panceriiych M. Potapow i generał K. Moskalenko wsp lrrieprzeanalizowali ten komunlkat. Potapow wydaje swemu koledze polecenie:'Wybierz doświadczonych, znających rzemiosło ludzi i poślijich na grantcę, niech przeprowadząrozpozrlarie terenu i poobserwują Niemc w. Tobie też to się przyda".22 Zwr ćmy uwagę, że w operacji obronnej brygada pancerna nle powinrra się w og le znaleźć na pierwszej linii frontu' Dow dca armli wprowadza takąbrygadę do walki tylko w sytuacji krytycznej, $dy nieprzyjaciel przełamał już linie obrony batalion w, pułk w, brygad, dywizji i korpus w, kiedy całej armii grozi załamanie, a kierunek gł vmego uderzenia nieprzyjacielskiego armii jest dokładnie określony. Może to jednak nastąpić tylko w głębi radzieckiego systemu obrony. Ąrmczasem brygada generała Moskalenki nie wchodzi w skład armii, a nawet frontu. Jest to jedna z brygad Odwod w Naczelnego Dow dztwa. W walkach obronnych może być wprowadzona do akcji, gdy obrona armii, a nawet frontu została przełamana. Kr tko m wiąc, brygada powirrna znajdować się nie nad granicą ale dziesiątki, jeślinie setki kilometr w od niej. 2r

Fiediuni ski,

22

Moskalenko, op. cit., s. 27.

294

op. cit.

T

l'oDoł,AMAcz

Jeślijednak najpotężrriejsze w dziejach świata zgrupowanie wojsk stworzono w celach ofensyumych - problem wygląda zupełnie inaczej. Atakujące wojska radzieckie na lewym skrzydle mają naturalną osłonę KarpaĘ (plus armie $ rskie' kt re się tam znajdą)' Natomiast prawe skrzydło powinna lubezpieczać możliwie naj silniej sza formacj a pancerna znaj duj ąc a się najblizej granicy, dokładnie w miejscu, gdzie stoi brygada generała Moskalenki. Gdyby ktośnadal upieralsię, że radziecki rekonesans był elementem przygotowafr obronnych, to chciałb5rm przypomnieć, Że w składzie grup rozpozna'wczychbyŁo zdumiewająco wielu saper w, i to saper w najwyższej klasy. W takiej sytuacji saper nie ma powodu interesować się terenem po stronie nieprzyjaciela, bo ma łż nadto roboty na własnym. A mimo to radzieccy saperzy caĘmi godzinami prowadzą rozpoznarie teren w rumuriskich i niemieckich.

tajne posiea".tY Politbiura' Radziecki historyk W. Anfiłow informuje: ,,Przyrv dcy partii komunistycznej i członkowie rządu

znajdowali się tego dnia na Kremlu, gdzie omawiali najistotniejsze sprawy paristwowe oraz wojskowe",23 Dziśznarny juŻ cztery z omawianych w wczas problem w' wiemy takŻe,jakie w tych sprawach podjęto decyzje. Reszta ponrszanych zagadnieri nadal pozostaje tajemnicą. A oto co wiemy: 2l częrwca l \l*tr.owaazić na wieloprowadnic k w rakietowych BM-IS (tzw. Katiusze); przystąpić do seryjnej produkcji tych wyrzutni oraz pocisk w rakietowych M-l3: rozpocząć formowanie oddział w artylerii rakietowej. 23

Anfiłow' Biessmtertngjpodtlsig, op' cit', s. l85.

299

1.ł

WIKTOR

LoDoŁAMAcz

STIWOROW

szefem sztabu grupy - $enerała majora A. Pokrowskiego

.2l czerwca Biuro PoliĘczne Kc wKP(b) powzięło decyzję o utworzenlu, w oparciu o zachodnie przygraniczne okręgi wojskowe, organŻacji frontowych".2a Decyzia

(p

Źrnej generała pułkownika). W skład GA oND weszło siedem armli drugiego rzutu strategicznego, kt re, jak już wiemy, potajemnie przetzucano na zach6d. Generał pułkownik A. Pokrowski w swych pamiętnikach określa no$ly zvłIapek taktyczny nleco inną nazv{ąi Grupa odwodowa Kwatery Gł vrnej Naczelnego Dow dztwa-'u Nazvła ta stanowi jednocześnie informację, Że 2I czeflIlca powstała także Kwatera Gł wna Naczelneglo Dow dztwa - najvłyŻszy organ dowodzenia siłarni zbrojnymi w czasie wojny. Tak czy inaczej, juŻ przed inwazją niemiecką drugi rzut strate$iczny nie był zlepkiem siedmiu niezależnych armii, tylko niezwykle sprawnym mechanizmem bojowym z jednolitym dow dztwem. W wojnie obronnej jednolite dowodzenie armiami dmgiego rzutu strategicznego było zupełnie niepotrzebne i zostało zlikwidowane' zanairn jeszcze drugi rzut zetL
ta jest niepor wnan(e bardziej istotna ntż ta pierwsza' oczywiście - fronty istniałyJuż wcześniej, Politbiuro po prostu, z wsteczną datą, za|egalizowało znaczIlie wcześniejsze postanowienia. Niemniej jest to arcyważne: pięć front w utworzono i potajemnie zalegalizowano nie po niemieckiej agresji, ale przed nią. Posiedzenie Politbiura trwało cały dzien 1zakonczyło się p źnąnocą. A kilka godzin po zamknlęciu obrad Żukow telefonuje do Stalina i usihrje przekonać Eo, Że na grarricy dz|eje się cośniezwykłego. Moment ten opisany został przez wielu naocznych świadkw i historyk w' Nie ma cienia wątpliwości - nie Ęlko Stalin, ale i Mołotow, 1Żdanow, i Beria w możliwośćniemieckiej agresji nie chcą uwierzyć. Tę niewiarę potwierdza postawa Armii Czervlonejz zenit wki nie strzelają do niemieckich samolot w zwiadowczych, radzieccy piloci mają kategoryczrly zakaz atakowania niemieckich maszyn, wojskom pierwszego rzrrtr: strategtcznego zakazanto wydawać amunicję, a Sztab Generalny bombarduje rozkazami, by nie dać slę sprowokować. Żts'kow i Timoszenko także nie bardzo wierzyli w niemieck ą inwazję. Wszystko to wskazuje, Że fronĘ utworzono nie dla odparcia niemieckiej inwazji, lecz dla otwarcla drogi na

Zach

d..

tg]ł

"".'*". roku: powzięto uchwałę o utworzeniu Grupy Armii odDow Dow wod w Naczelnego dztwa' dcą mianowano pierwszego zastępcę ludowego komisarza obrony - marszałka Zwiapku Radzieckie$o Siemiona Budionnego, 24 P.

s. 64.

300

"5 -Wojenno-Istoriczeskij Ż:urnał", nr 4/1978, s. 64. 26 .Wojenno-Istoriczeskij Zlurnał", nr 9/1981' s. ll.

Żylin (red.|, Wietikaja otieczestlDiennąja uojna, Moskwa 1973,

J

301

łr

WTKTOR StrwoRow

LoDoŁAMAcz

ska do odparcia niemieckiej agresji, w kt rej możliwość sam Stalin nie wierzył. Mierieckow w$echał natychmiast. Zukow zatrzymal się na kilka godzin w Moskwie i o wybuchu wojny dowiedział się w Sztabie Generaln5rm. Radzieccy historycy piszą ,,W czerwcu, aŻ do tozpoczęcia ataku na ZSRR Brauchitsch i Halder raz Poiaz wiąrtowali swe oddziały-.,, AŻukow i Mierieckow robili co innego? Po obu stronach granicy dzieje się to samo. Działania Wehrmachtu i Armii Czerwonej nie r Żnią się nawet w szczeg łach. Radzieccy dow dcy przesuwali stanowiska dowodzeniabliŻej granic, tak samo jak ich niemieccy koledzy. MoŻe nawet jeszeze bliżej. Obie armie koncentrują po dwa potężne zgrupowania na skrzydłach swych wojsk, w miejscach, gdzie linia graniczna wcina się naj$łębĘ w terytorium nieprzffaciela. Radzieckie lotni dnlm sąsiedztwie granicY. radzieckim, jak i niemiec mentu, nie wolno ata_ kować samolot w przeciwnika, aby zbyt wcześnienie sprowokować konJliktu.

Gł wna Kwatera Hitlera znajduje się

w

Prusach

Ale... Hitler wyjechał już do swej Gł wnej Kwatery... A Stalin? 2l czerulca, po posiedzeniu Politbiura wielu członk w tego gremium beznnrłocznie opuszcza Moskwę i udaje się na swe bojowe stanowisko. Żdanow, kt ry z ramienia Politbiura czuwał nad ',wyzwalaniem" Finlandii, zarnierza 23 czerwca znaleźć się w Leningradzie. Chruszczow, kt6ry czuwał nad ,,wyzwalaniem'' wschodnich teren w Polski i Rumunii, szybko pojechał do Kijowa (a być moŻe takŻe do Terespola). Andriejew, kt ry w Po27

302

Anfiłow, Biessmiertngy podtłig. op. cit', s. 65.

litbiurze odpowtada za transport wojskowyzg, wyjeŻdża

na Daleki Wsch d' Żeby przyśpieszyć przerzut wojsk dnrgiego rzutu strategicznego transsybefiską magistralą kolejową. JuŻ nazajutrz odnotowano jego obe-

cnośćw Nowosybirsku.2g A Stalin? Czyżby i on, tak jak Hitler, wybierał się na tajne stanowisko dowodzenla?

worzeniu

pi#,l

front w na zachodnich granicach oznaczała, Że w l94I roktl Zwia7ek Radziecki nieodwołalnie musiał podjąć ofensywę na zachodzie. Pow d jest niezwykle powaŻny: kaŻdy z tych front w zjadał miesięcznie m.in. ok. 60.000 sztuk bydła.3o Gdyby z atakierntrzeba było czekać do następnego roku, na potrzeby pięciu front w na|eŻałoby zapewnić 8.ooo'ooo sztuk. AprzecileŻ opr cz pięciu front w zachodnich jest jeszcze siedem armii dnrgiego rzutu strategicznego 1, tlrż za nimi - trzy armie NKWD. Na dodatek trzebateŻwyŻywić cztery floty, armie przygotowywane do ,,wyzwolenla" Ira-

nu, lotnictwo' wojska oPL i _ co najważniejsze - cały

przemysł zbrojeniowy' w kt r5rm gąb do wyĄrwienia jest zlaczrtie więcej. Problem wyżywienia był w centrum uwagi radzieckiego Sztabu Generalnego: ,,Mimo poważnych sukces w naszego rolnictwa w okresie przedwojennym, problemu produkcji zb ż, z wielu powod w, nie udało się rozwiązać. obowiapkowe dostawy i skup nie pokrywały niezĘdnych potrzeb kraju'''3l Jednym słowem, poważne su[
30

Moskwa 1980, s. l76.

Kalinin, op. cit., s. 131. Kurkotkin, op. cit., s. 325.

3l,,Wojenno-Istorlczeskij

Żurna|", nr

7 /

|96L, s' I o2'

303

u)DoŁAMAcz

WIKTOR STIWOROW

w nasz5rrn kraju nie osiągnęło jeszcze poziomu z roklu 1916".32 Od pierwszych dni 1939 roku Staltn rozpocza] intensyrłrne przepompowywanie zasob w z 1tak już katastrofalnie osłabionego rolnictwa do wojska i przemysłu zbrojeniowego. Armia i przemysł rozrastały się w nlebywałym temple, rolnictwo umierało. Wspomniałem juŻ o l.32o wyładowanych ciężar wkami pociągach, kt re przyJechały do zachodnich rejon w prrygranlcznych. Clężar wki te zarekwirowano w kołchozach, W maju 194l roku do Armii Czerwonej powołano 8oo.ooo rezerwist w. W ciĘu jednego miesiąca liczba gąb do wyżywienia w wojsku wzrosła o blisko milion. A skąd armia wz1ęła tych ludzi? Wiemy juŻ, Że gł wnie z Gułagu, ale takŻe ze wsi. Tak więc, pięć Żatłocznych front w utworzonych przed, niemiecką lrwrazją oraz potajemna mobillzacja chłop w i rekwŻycja cilęŻar wek przed żnlwami ozr:aczały, Że w I94L roku kraj będzie skazany na gl d' nawet jeśliNiemcy nie zaatakują. Wyrok zapadł 2| czerwca 1941 roku na posiedzeniu Politbiura. Utworzone decyzją tego gremlum fronty na|eŻało jeszcze w tym roku rzuclć do walki. Inaczej bowiem w zb|LŻając5rm się roku 1942 Stalinowi będzhe zagraŻał nte tylko Hitler' ale także mtltony głodnych, uzbrojonych chłop w w jego własnej armii. Ęlko zaskakujące uderzenie Armii Czerwonej dawało szansę zagarnięcia nowych, bogatych terytort w L tozwiapania aprowizacyjnych kłopot w (zasoby Rumunii). Jeślii tego nie wystarczy - trudno. Gł d w czasie wojny da się wythrmacryć. Jedyny radziecki marszałek, kt remu Stalin ufałbez zastrzeże{t- Borys Szaposznikow _ juŻ w roku 1929 wyraził oplnię, Że bezcz.ynnośćsetek tysięcy' a nawet milion w gotovrych do walki żnŁnierzyw pobliżu nieprąfacielsktch granic nie może trwać długo.33 o wtele łatwiej utrzymać wojsko w ryzach podczas wojny, nŻ opano32

A. Zwieriew, hpiskimlrllstra' Moskwa 1973' s. 188.

33

Szaposznikow, oP. cit.

304

wać miliony zmobilizowanych, uzbrojonych, bezczynnych ludzi. A jeśli'na dodatek, rrie ma ich czym nakarmić - co wtedy?

Nakazawszy utworzyć fronty, Stalin naruszył l bez tego mocno zachwianą r wnowagę między ponad miarę rozbudowaną armią i wyniszczonym, zrujnowanym rolnictwem. W efekcie stan$ przed wyborem: wszystko albo nic. Do roku 1942 czekać nle m gł.

{

i I

LoDołlMAcz

AII

.( \by zrozumieć stosunek Stalina do inforrnacji zaułartych w listach Churchilla, warto prz1Ąpomnieć sobie wczesną sytuację polityczną w Europie. W dyplomatycznej wojnie lat trzydziestych pozycja Niemiec była wyjątkowo niekorzystna. Paristwo położone w centrum Europy, znajdowało się także w centrum wszystkich konflikt w. Trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek wojnę na tym kontynencie bez udziału Niemiec. Dlatego też strategia dyplomatyczna wielu kraj w sprowadzała się w tym okresie do stanowiska: niech inni wa)czą z Niemcami, my starajmy się trzymać' zbokls'. Monachium to jaskrawy przykład takiej filozofii. Wojnę dyplomatyczną |at trzydziesĘch wygrali Stalin i Mołotow. Paktem Ribbentrop-Mołotow Stalin ofłłorzyŁ

Rozdział 26

Stalin nie wietzył Churchillowi I

A

.rrty dlaczego miał wierzyć? Churchill nie był komunistą ani pr zy1 acielem Zwiapku Radzie ckie go' Kiedy otrąrmujemy list zawierający dośćniezwykłą informację, zadajemy sobie pytanie, na ile źr dło tej informacji jest wiarygodne. Stalin zareagował podobnie. KirnŻejest Churchill z punktu widzenia radzieckich komunist w? Mężem stanu, kt ry od pierwszej chwili zdawał sobie sprawę, jak ogromn5rm zagroŻeriem dla świata jest komunizm. Churchill był wrogiem komunŻmu i nigdy tego nie ukrywał' To on w l9l8 roku usiłował wraz z Niemcami podjąć walkę z radziecką dyktaturą. Sam Lenin lwaŻał, że Churchill to ,,człowiek pałający t największą nienawtścią do Rosj i Radzieckiej''. A więc od najbardziej nieprzejednanego wroga przychodzi list ostrzegający przed niebezpieczeristwem. Czy można mu uwierzyć? I Lenin, op. cit., t. 31, s. 326.

306

drogę do kolejnej wojny światowej. Sam pozostaje ,,neutralnym" obserwatorem i, na wszelki w5rpadek, trzyma w pogotowiu milion spadochroniarzy. Wielka Brytania i Francja wojnę dyplomatyczruąprzegrały i były teraz zrlnuszorle prowadzić wojnę pra',tdziwą. Francja szybko wypadła z gry.Jaki może być w tej sytuacji podstawowy cel polityki brytyjskiej? Z punktu widzenia Kremla Churchill ma tylko jedno wyjście: znaleźć (piorunochron, kt ry chroniłby go przed niemiecką hapaścią,a jednocześnie skierowa uderzenie w jakąkolwiek inną stronę. W dnrgiej połowie 1940 roku takim piorunochronem m gł być ty|ko Związek Radziecki. M wiąc prościej,Wielkiej Brytanii za|eĘ na tym, by doprowadzić do konJliktu między Zwiapkiem Radzieckim i Niemcami' Tę opinię na temat poliĘki brytyjskiej Stalin w1powiedział otwarcie 1o marca 1939 roku. Nie wiem, czy takie były zarl:lary Churchilla, ale właśnie z tego punktu widzenia Stalin oceniał wszelkie poczynania brytyjskiego rządu i brytyjskich polityk w. Admirał N. Kuzniecow: ,,Stalin miał oczywiście dostateczne podstawy' by sądzić, że Anglia i Ameryka usiĘą wciągnąć nas w konflikt z Niemcami".2 2 Kuzniecow, op. ci[., s. 321.

307

LoDoŁAJltAcz

WIKTOR STIWOROW

Otrzymawszy tist od Churchilla, Stalin z E ry ptzesąo crym rnoŻe marzyć Churchill w planie potiĘcznym? }lko o jednym - jak by hl zamienić slę ze Stalinem rolami: Żeby to Stalin wojował z Hitlerem, a Churchlll m gł pozostać w cieniu. W istniejącej sytuacji Churchill jest stroną zbyt zainteresowaną, by Stallrr m gł mu wierzyć. dzał o intencji nadawcy.

ANI zrozumieć fl'ny

stosunek Stalina do informacji za'wartych w listach Churchilla' warto r umieŻ mieć na uwadze wczesną sytuację strategiczną w Europie. Podstawową zasadą strategii jest koncentracja siły przeciw słabości.W I wojnie światowej Niemcy nie mogły stosować się do tej zasady, ponieważ prowadziły wojnę na dwa fronty.Wa\cząc na dw ch frontach Nlemcy musiały odstąpić od strategli zriszczenia przeciwnika' mogły prowadzić walkę tylko na jego wyczerpanie. Jednakże zasoby Niemiec były ograniczole, a potencjał przeciwnika - ogromny. Dlatego też wojna na wyczerpanie musiała doprowadzić Niemcy do katastrofy. W II wojnie światowej zar wno Hitler, jak i jego Sztab Generalny doskonale zdawali sobie sprawę, że walka na dwa fronty ozrvacza katastrofę. W latach 1939-1940 Niemcy wa|czyły na jednym froncie' Dlatego też niemiecki Sztab Generalny m gł stosować zasadę koncentracji i cąrnił to doskonale. Cała potę|a wojenna kierowana była konsekwentrrie przeciwko jednemu przecivrrrikowi. Po nim przychodzlła kolej na następnego. w 1940 roku Churchill marzy o tym, Żeby ztnusić Niemcy do walki na dwa fronty. Lecz Hitlet takiego wariantu nie brał pod uwagę. Na naradzie sztabowej Wehrmachtu 23 listopada 1939 roku powiedział, Że wojnę przeciwko ZSRR rozpoczrie dopiero, kiedy zakoi;.czy się wojna na Zachodzie. WyobraŹmy sobie, Że w l94o roku dowiadujemy się' że Hitler, łamląc podstawową zasadę strategii, zamiast koncentracji sił, przystępuje do ich rozproszerlia, to jest że Hitler z premedytacjąma zarl:iar popekrić błąd' kt ry 308

w I wojnie światowej doprowadził Niemcy do klęski.

KaŻdy uczniak w7e, Że walka na dwa fronty to dla Niemiec samob jstwo. II wojna światowa potwierdzi tę prawdę raz jeszcze, przy cąIrrr dla Hitlera wojna na dwa fronty będzie oznaczata samob jstwo w najbardziej dosłownym sensie. Nikt bardziej od Churchilla nie jest zainteresowany tym' żeby Hitler miał dwa fronty. I oto właśnieChurchill powiadamia Stalina w sekrecie, że Hitler sam pakuje się w taką kabałę. Czy Stalin m gł w to uwierzyć?

W

dotyc hc zasowyc h

nt r łżan.actr anat

i"o#

ltśmy"*"h sytuację polityczną i strategiczną Europy l94o roku' Ale waŻna jest także atmosfera, w jaklej Churchill pisał swe lisĘ' a Stalin je czytał. 2L czerwca l94o roku padła Francja. Rozb j niemieckich okręĘ w podwodnych na morskich szlakach komunikacyjnvbh przynosi coraz dotkllwsze straĘ. Nad Wielką Brytanią powią2aną niezwykle silnymi więzami gospodarczymi z całytn światem,zawisła groźba morskiej blokady. Oznacza to dla niej ogromny kryzys handlowy, przemysłowy i finansowy. A co gorsza, niezwycięŻona - jak dotąd - niemiecka machina wojenna prowadzi intens5rurne przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie. W takiej właśniesytuacji 25 czerwca Churchill pisze list do Stalina. 30 czerwca wojska niemieckie zdobywają bryĘjskąwyspę Guernsey. W Ęsiącletntej htstorii WieIkiej Brytanii takie przypadki zdarzały się nieczęsto. A co będzie p źniej? Lądowanie w Anglii? Wyspa Guernsey została zajęta bez oporu. Jak dfugo będzie się bronić Welka Brytanla? Nazajutrz po opanowaniu przez Niemc w lvyspy Guernsey Staltn otrzymuje list od Churchilla. Dla Stalina Churchill jest człowiekiem, kt ry znalazł slę w śmiertelnym niebezpieczeristwie i wszellrimi sposobami usifuje zna|eźć sojusznik w do wallrii ze stl:+szliwym vrrogiem. Dlatego teŻ radzlecki przyw dca z dużą ro

wtKToR sttwoRow tezerwą przfrmuje informacje zavłarte w listach Churchilla. Churchill v.uysłałdo Stalina kilka list w' Stalin dostawał je za'wsze w momentach, kiedy ich nadawcaznajdował się w vryjątkowo tnrdnej sytuacji. Na przykład' najbardzLej znLalry list Churchilla z tej serii Stalin otrzylmał 19 kwietnia l94l roku. Wszyscy historycy zgodnie uwaŻają Że ten właśnielist był najpoważniejszym ostrzeŻeniem ze wszystkich, jakie Stalinowi udzielono. List ten jest często cytowany, ale przy1romnijmy' w jakiej sytuacji Churchtll go wysyła. 12 lrwletnia armia Rommla znalrazła się przy granicy z Egiptem. 14 kwietnia poddała slę Jugosławia. 16 kwietnia, w czasie bombardowania Londynu uszkodznna zostaje katedra św.Pawła. Grecja jest w przededniu kapitulacji, a brytyjski korpus ekspedycyjny w tym kraju jest w sytuacji katastrofalnej. Nie wladomo nawet, czy uda się go ewakuować. I w takiej właśniesytuacji Stalin otrzymuje najważniejszy list Churchilla. Stalin m gł mieć podejrzenia nie tylko co do intencji brytyjskiego premiera' ale także co do źr delinformacji. Miesiąc po sĘnnym liściez kwietnia 1941 roku wojska niemieckie przeprowadzają błyskotliwą operację lądowania na Krecie. - A gdzie wtedy był brytyjskl wywiad? - myślałzapewne Stalin. - Tak dobrze pracuje na rzecz Zwla4ku Radzieckiego, a nie dba o interesy własnego kraju?

Tv I wreszcie najistotrrĘszy pow d, dla kt rego Stalin nie

uwierzył w ,osttzeŻenia" Churchilla. Churchill wcale nie ostrzegał Stalina przed niemiecką agresją! Po śmierci Stalina komunistyczna propaganda uczy-

niła bardzo wiele dla podtrzymania mltu o ,,ostrzeŻeniach'' Churchilla. Chruszczow cytował list z 19 kwietnia l94l roku' radziecki hlstoryk wojskowy W. Anfiłow omawia go we wszystkich swoich pracach, marszałek Zwlapkrr Radzieckiego G. Zukow przytacza ten list w całości,generał armii S. Iwanow i oftcjalna .Historia Wiel310

LoDoŁAMAcz

klej Wojny NarodoweJ" także. List ten znajduje się poza tym w setkach radzieckich ksią2ek i artykuł w. Oto tekst listu Churchilla: ,,Otrzymałem od zaufanego agenta pewną wtadomość, tż Niemcy, z chwl|ąkiedy uznali że Jugosławia zna|azła stę już w ich sieclach, to jest po 20 marca, zaczęliprzerzucać do pofudniowej Polski trzy z pięciu znajdujących slę w Rumunii dywizjl pancernych. W momencle kiedy dowiedzieli się o reakcji serbskiej, przesunięcle to zostało odwołane. Wasza Ekscelencja oceni łatwo zrlaczetlie tych fakt w".3 W takim właśniebrzmierriu list Churchilla publikują wszystkie radzieckle źr dła, zapewniając z naciskiem, że jest to ,,ostrzeŻenie". Nlczego podobnego w tym ltście nie dostrzegam. ChurcJnill wspomina o trzech dywŻjach pancernych. Wedfug ptandard w Churchilla - to bardzo dużo. A wedfug standard w Staltna - niedużo, bo sam Stali:e formuje w owym czasie 63 dywizje pancerne' a każda zrlich podwzględem ilościi jakościczoĘ wptzewyŻsza nierriecką' otrzymawszy informację o trzech niemieckich dywizjach Stalin miał się domyślić'że Niemcy są4kują atak na Rosję? Churchill proponuje Stalinowi, by sam ocenił zlaaczenie tych fakt w. Ajak je moŻrta ocenić? Polska, to historyczrrc wrota dla wszystkich agresor w zm7erzaJących z Europy na Rosję. Niemieckie dprizje pancerne Hitler chciał przerzuc7ć do Polski, ale się rozmyśltł. In'wazja z Rumunil? PrzecieŻ zaopatrzertie wojsk niemieckich będz1e tu o wiele większym problemem niż w Polsce. Droga z Rumunii do strategicznie ważnych ośrodkvr Rosji jest zttaczrlie dhisza i trudniejsza, atakujące armie będą musiały pokonać całą masę naturalnych przeszk d, łącznle z Dnieprem w jego dolnym biegu. Gdyby Stalin przygotowywał obronę własnych granic, to po ,,ostrzeżeniu'' Churchilla powlnien był odetchnąć z lllgą i ograniczyć przygotowania do wojny' Na dodatek

311

WIKTOR SUWOROW

Churchill podaje pow d, dla kt rego wojska niemieckie nie wyruszą do Polski, tylko zostaną w Rumunii: Niemcy mają problem w Jugosławii w og le, a w Serbii w szczeg lności. Irrnymi słowy, Churchill powiada, że niemieckie dywizje pancerne zostająw Rumunii wcale nie dlatego Że mająwziąć udział w ataku na Zwiapek Radziecki. Przeciwnie, z Rumun7i przerzuca się je na południowy zac}r d, to znaczy ustawia tyłem do Stalina. Wielka Brytania podjęła w ow5rrn czasie niebywale intensyrłme działania dyplomatyczne i wojskowe w całym basenie Morza Śr dziemnego, a zwłaszcza w Grecji i Jugosławii. List Churchilla jest niezwykle ważny, ale nie ma najmniejszych podstaw' żeby traktować za'warte w nim informacje jako ,,ostrzeŻerie''. Przeciwnie, wszystko przemawia za tym, że Churchil| przekazuje Stalinovn zaproszenie: Niemcy mieli zarniar przerzucać swe dywizje do Polski, ale się rozmyślili- nie ma powod w do obaw, tym bardziej że ich dywizje w Rumunii zwr cone są do was Ęłem! Nie ma się cze$o obawiać, droga

wolna! W toku wojny Stalin' zna|azłszy się w sytuacji krytycznej, sam wysyłałpodobnej treści depesze do Churchilla i Roosevelta: Niemcy rzucili Swe gł wne siły przeciwko mnie, odwr ciwszy się do was plecami. To najdogodniejszy moment - nie zwlekajcie z otwarciem drugiego frontu! A potem, w styczniu 1945 roku, kiedy drugi front pr zeŻ1nnrał trudne chwile, zachodni przyw dcy słali do Stalina identyczne propozycje, prosząc, żeby uderzył trochę mocniej! Nie można traktować llstu Churchilla jako ,,ostrzeżenia''. Sw j pierwszy list do Stalina Churchill napisał 25 czerwca l94O roku, gdy plan ,,Barbarossa" jeszcze n1e istniał! Sugestie brytfrskiego premiera nie wynikają ze znajomościniemieckich plan w, ty|ko z trzefurej kalkuIacji. Zwraca on Stalinowi uwagę na sytuację w Europie: dziśWielka Brytania ma problemy z Hitlerem, jutro nie uniknie ich Zwiżpek Radziecki, warto więc podjąć wsp lne działaria przeciw Niemcom. Churchill namawia Stalina, by włączyłsię do wojny po stronie Wielkiej Brytanii i całej podbitej Europy. 312

LoDoŁAMACz

Brytyjski historyk B. Liddell-Hart przeprowadził błyskotliwą anallzę istniejącej w tym momencie sytuacji strategicznej z punktu widzenia Hitlera. Powofując się na opinię generała Jodla, Liddell-Hart twierdzi, że Hitler

niejednokrotnie powtarzał swym generałom:''.Ąn$likom pozostała tylko jedna Szansa - jest nią radziecka inwazja na Europę''.a Sam Churchil| 22 kwietnia 1941 roku zanotował: ,,Rząd radziecki wie doskonale' [...] Żepotrzebujemy jego pomocy'''u Jakiej pomocy m gł oczekiwać Churchill, poza zaatakowaniem Nie mie c?

q,

\Jtalin ma wvsta,rczająco I

vr

wiele powod w' by nie ufać Churchillowi. Ale/przecież sam rozumie, Że po klęsce Wielkiej Brytanii pozostanie sam na sam z Niemcami. W odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerivca l94O roku pisze: ,,Celem polityki Zwiapku Radzieckiego jest uniknięcie wojny z Niemcami. Niemcy mogą jednak Zaatakować Zwia7ek Radziecki wiosną 1941 roku, jeślido tego czasu zdołająpokonać Wielką Brytanię''.6 Ten list adresowany jest nie do Churchilla, lecz do Hitlera! 13 lipca l94o roku Mołotow na polecenie Stalina przekazuje niemieckiemu ambasadorowi Schulenburgowi stenogram rozmowy Stalina z brytyjskim ambasadorem Crippsem. Jak zwykle, Stalin i tu chytrzy. Hitlerowi przekazuje nie oryginał memorandum, ale precyzyjnie zreda$owaną kopię, w kt rej zld'azła się cała masa nieistotnych szczeg ł w, ale najwaŻniejsze stwierdzenia zostały całkowicie zmienione. Mowa więc o dw ch r Żnych tekstach.

s.

4 B, H. Liddell-Hart. HistoryoJtheSecondWorldWar, 151.

Londyn 1978,

5 L. Woodward, Brttish Foreign Policy in the Second World War, Londyn, s.611. 6 Cyt. za: R. Goralski, WortdWar lI Almanac: 1939-1945, Londyn, s. I24.

313

wrKToR suwoRow

Gdyby przekazany przez Stalina tekst oczyścLćz dyplomatycznych ozd bek, to dokument ten zawiera następujące su$estie: 1' Hitler może spokojnie walczyć i nie kłopotać się o tyły, ponleważ jego prawdziwy przyjaciel, Stalin, pragnie wyłącznie pokoju i z jego strony nic mu nie grozi. 2. Rozmowy z brytfskim ambasadorem w Moskwie nie były w5rmierzone przeciwko Hitlerowi. Najlepszym dowodem jest to, że Stalin sam przekazał mu tajny protok ł ztego spotkania. Czyr lr:ożnawierzyć w słodkie pienia kremlowskiej syreny'? Wielu historyk w wierzy. AIe Hitler nie uwierzył i, po wnikliwej analizie ,,kopii" stenogramu rozm w z Crippsem, 21 lipca l94o roku dałrozkazrozpoczęcia prac nad planem ,,Barbarossa''. Innymi słowy, Hitler zdecydował się walczyć na dwa fronty. Decyzja ta wydaje się zdumiewająca i niepojęta. Wielu niemieckich generał w nie zaaprobowało tego, w istocie, samob jczego posunlęcia. Hitler jednak nie miał już wyboru. Hitler popełniłbłąd nie 2l lipca 1940 roku, tyko 19 sierpnia 1939 roku, kiedy zgodził się na podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow. Decyzja o rozpoczęciu operacji ,,Barbarossa" na WschodzLe, przed zapewnieniem sobie zwycięstwa na Zachodzie nie była błędem' kt ry przesądził o wszystkim, ale sp Źnioną pr bą naprawienia takiego błędu popełnionego dwa lata wcześniej. Istniały już dwa fronty i o Zwycięstwie nie mogło być mowy. Nawet zajęcie Moskwy nie rozwiąpywało problemu: za Moskwąznajdowało się jeszcze ponad 1o.ooo kilometr w o$romnego terytorium, gigantyczny potencjał przemysłowy' niewyczerpane zasoby naturalne i ludzkie. Zacząć wojnę z Rosją jest bardzo łatwo, zakonczyć _ znaczrtLe trudniej. Zapewtrc walka w europejskiej części Zwiapku Radzieckiego nie powinna nastręczać Hitlerowi zbyt wielu trudności: ograniczone terytorium, duŹo dobrych dr g' stosunkowo łagodna zima. Ale czy Hitler był w stanie prowadzić wojnę na Syberii? Stalin sądził, Że Hitler nie rozpocznie wojny na Ws chodzie, zarim nie zakonczy jej na Zachodzie. Czekat cierpliwie na ostatni akord wojny niemiecko-bryĘjskiej: 314

LoDoŁAMACz

lądowanie niemieckich korpus w pancernych w Wielkiej Brytanii. Błyskotliwą operację desantową na Krecie Stalin, i nie tylko on, potraktował jako generalną pr bę przed lądowaniem w Anglii. Jednocześnie czyn1ł wszystko, aby przekonać Hitlera o swych pokojowych intencjach. Dlatego właśnieradzieckie zenit wki nie strzelały do niemieckich samolot w, a radziecka prasa i agencja TASS trąbiły na caĘ świat,że wojny radziecko-niemieckiej nie będzie. Gdyby Stalinowi udało się przekonać Hitlera o swojej neutralności _ niemieckie korpusy pancerne bez wątpienia wylądowałyby na Wyspach BryĘjskich' A wtedy... \ Wtedy powsta\aby sytuacja doprawdy niezwykła. Polska, Czechosłowacja, Dania, Norwegia, Belgia, Holandia, Luksemburg, Jugosławia, Francja, Grecja, Albania nie mają już ani własnych wojsk, ani rząd w, ani parlament w, ani partii politycznych. Miliony l:udzi zagoniono do oboz w koncentracyjnych' Cała Europa czeka na wyzwolenie. A na kontlmencie europejskim pozostały zaledwie: pułk osobistej ochrony Hitlera, strażnicy hitlerowskich oboz w koncentracyjnych, niemieckie Jednostki zaplecza, uczelnie wojskowe i... pięć radzieckich korpus w powietrznodesantowych; dziesiątki tysięcy czołg w szybkich przystosowanych do działari na autostradach, dziesiątki Ęsięcy samolot w; piloci szkoleni nie do walk w powietrzu, tylko do niszczenia cel w naziemnych; dyvrizje i całe armie NKWD; całe armie sformowane z samych radzieckich rek tu; potężne formacje szybowc w desantowych (utworzone dla szybkich I zmasowanych przerzut w wojsk na terytorium nieprzyjaciela); dywizje g rskie wyszkolone do błyskawicznego opanow5rwania przeŁęczy g rskich, przez kt re biegną rurociągi Z ropą naftową. Czy loaoŻna wymarzyć r wnie sprzyjające warunki do ,,lvyzwolenia" Europy? A przecieŻ taka sytuacja nie powstała z niczego. Była efektem wieloletnich, żmudnych l konsekwentnych działan Stalina, kt ry z najdrobniejs4lch element w składałją' jak najdelikatniejszą mozaLkę.

315

WTKTOR SttwoRow

Wreszcie ostatnie pytanie. Jeślilisty Churchilla nie za-w ier ały,o str zeŻertia " o nie mie cki ch pr zy Eotow anlach do tnwazji, to dIaczego komuniściz takim uporem podtrzymują ten mit? Legenda o,,ostr:zeżeniach'' usprawiedliwia radzieckle przygotowania do agresji. To prawda, powiadają przecinallśmy zasleki na swoich granicach, a|ebez żadnych agresyvmych zamiar w. To Churchill nas ostrzegał...

\

Rozdzial 27

Stalin nie wierzył Richardowi Sorge talin nlezwykle poważnle przygotowywał się do wojny. Szczeg lną opieką otaczał radziecki wyłliad wojskovł' dziśzlnany pod nazwą GRU. Wystarczy przejrzeć ltstę kolejnych szef w GRU od chwtli powstania tej instytucji, aby ocenić wzruszaJącą troskę, jaką Stalirr otaczał swych dzielnych oficer w wywladu: Arałow - aresztowany, kilka lat w śledztwie ze stosowaniem .środkw przymusu fizycznego"; Sttgga - zlikwidowany 29 lipca 1938 roku; Nlkonow zlilnuidowany 29lipca 1938 roku; zlikrłridowany 29ltpca 1938 roku; Bierzin Unszlicht - zlikwidowany w f937 roku; Uricki - zlilnridowany w 1937 roku; zlikwidowany w l94o roku; JeŻow Proskurow - zlikwidowany 28 październlka 1941 roku. 'Jest rzeczą oczywistą że likwidacja szefa wywladu woJskowego ozrlaczaŁa takŹe likwidację jego pierwszych 3L7

WIKTOR

zastępc w, zastępc w, doradc w, dyrektor w zarząd w i naczelrrik w wydział w. A likwidacja naczelnik w wydztał w zawsze rzucała cleri na oficer w operacyjnych i podtegłą im siatkę wyviadowczą. D|atego też likwidacJa szefa GRU' co najmniej dwukrotrrie, spowodowała kompletne zt;r7szczenie całego wywiadu wojskowego. Panuje przekonanie, że 'troska" Stalina o sw j wywiad wojskowy miała katastrofalne następstwa. Nic podobnego. GRU zar wno ptzed, w trakcie, jak i po II wojnle światowejbyło i nadal pozostaje najpotężntejszą' najbardziej efektywną orgarizacją wywiadowczą na świecie. GRU zdobywa wprawdzie mniej, a|e za to znaczn1e lepszych jakościowo informacjl r:iŻ jego gł wny przeciwnik I konkurent - radzlecka tajna policja: CzK-KGB. Krwawe czystki przeprowadzane nieustannie w radzieckim wywiadzie wojskowym ani na jotę nie osłabiĘ jego potę li' Przeciwnie,każde następne pokolenie pracownik w wywiadu było bardziej agresywne nŹ poprzednie. Wymiana pokoleri przypomina wymlanę zęb w w paszczy rekina. Nowe zęby wyrastają caĘmi rzędami, wypychając poprzednie, a pod nimi widać juŻnastępne. I im starszy rektrl' tym więcej zęb w ma w swych potwornych szczękach, im częściej następuje wymiarra, tym zęby są dfuższe i ostrzejsze. W przyśpieszonej wymianie pokoleri słrźbwywiadowczych często, a nawet bardzo często ginęli także ntewinni (według komunistycznych standard w) oficerowie wywiadu. Ale, choć może się to wydawać dziwne, rekin nie stawał się przez to bezzębny. Warto w tym miejscu przypomnieć, Że Hitler także v.rymordował sporą liczbę zagorzaĘch nazist w z SA, a jego reŻim nie stał się przez to słabszy. Stalin przygotowywał się do wojny Jeszcze poważniej niż Hitler. |Jrządzał Jroce dhgich nozy" nle tylko przec1wko swym komunisĘczllym konfratrom, ale także generałom, marszałkom, konstruktorom, oficerom wwiadu. Uważał, że dostawać od Swego wywiadu teczld wypehrione najbardziej tajnymi informacjami - to ważne, ale znaczn7e włżnĘsze,Żeby ten wywiad nie podsun{ mu pod biurko teczki z bombą' Przy czyrn kierował się 318

LoDoŁAMAcz

STIWOROW

nie tylko osobistym interesem, ale także interesem paristwa. Niezagrożone, nawet w najbardziej krytycznych sytuacJach, władze paristwowe, polityczne i wojskowe, to jeden z najważniejszych element w gotowości pa stwa do wojny. Stalinowi nikt bomby pod biurko nie podrzucił. I nie Jest to przypadek. Stosując bezustanny i konsekwentny terror wobec GRU Stalin uzyskał nie tylko najwyŻszą jakośćzdobyvanych informacji wywiadowczych' ale też ubezpieĘvł najvłyższewładze paristwowe od',wszelkich niespodzi'anek". W szczękach radzieckiego wywiadu Richard Sorge alias ,,Ramsay'', to szpieg z tego rzędu zęb w, kt re Stalin profilaktycznie kazał wyrwać 29 lipca 1938 roku.

DII

I\adziecki

wywiad wojskowy nie był na tyle głupl, żeby podawać do publicznej wiadomościnajbardziej lnteresujące meldunki Richarda Sorge, ulokowanego na plac wce w Tokio w charakterze dzienrtTkarza. Ale nawet analiza Ęch niezliczonych opublikowanych raport w wprawia nas w osfupienie. Spośrd wtelu nadesłanych (a wszystkie są do siebte podobne) zacytujmy trzy, najbardziej charakterysĘczne Stycze l94o: ''Dziękuję za pozdrowtenia i Ęczen7a w sprawie wypoczynku. W tej chwili nte myślęo urlople, bo odbiłoby stę to natychmiast na ilościinfor:

macJi".

MaJ 1940: ;Jest rzeczą ocąnłristą' że w młiapku z obecną sytuacją przekładamy termirry naszego powrotu do domu. Raz jeszcze zapewniamy was, Że nie czas teraz zajmować się tym problemem''. Płźdz\ernk1940: ,CZy po zakonczeniu wojny mogę |Iczyć na powr t do domu?". Czy to nie dziwne? oficer wywiadu na początku wojny pyta, czy po jej zakoftczenlu pozwolą mu wr cić do domu! Nawiasem m wiąc, zada'wszy to pytanie Sorge wymienia swe liczne zasfu$i dla władzy radzieckiej. C ż za zdumlewająca depesza. 319

WIKTOR

STIWOROW

Najdziv,miejsza jest ostatnia szyfr wka. Jaki sens ma pytanie o zgodę na powr t po wojnie, skoro GRU proponuje mu natychmiastowy prĄazd, kledy wojna trwa w najlepsze?! Na temat Richarda Sorge opublikowano w Zwiapku Radzieckim mn stwo ksi@ek i artykuł w' I oto' niekt re z nich zawierają dziwną pochwałę pod jego adresem: byl tak wspaniałym szpie$iem, człowiekiem tak oddanym partii komunistycznej, Że z własnych pientędz1r zarabianych w niełatwym, dziennikarskim fachu, firransował działalnośćcałej siatki' C Ż to za brednie! Czy GRU jest na tyle biedne, że musi tak upokarzać swego nielegalnego rezydenta? Najciekawszą wiadomośćpodał jednak tygodnik .ogoniok"': Sor$e zdobył jakoby niezwykle ważne dokumenty, ale nie m gł przekazać tc}r do Centrali, ponieważ Centrala nie przysyłałakuriera' A dlaczego nie przysyłała?_ tygodnik nie podaje. Wfraśnienie okazało się proste. opisywana w tygodniku historia zdarzyła się w okresie' gdy po wyjątkowo bestialskich torturach zlikwidowany został wybitny szef radzieckiego wywiadu Jan Bierzin, człowiek kt ry zwerbował Richarda Sorge. Inny szef GRU, Salomon Uricki, kt ry osobiście przekazywał Sorgemu instrukcje _ takŻe został zlikwidowany. Rezydent radzieckiego wywiadu J. Goriew, kt ry orgarrizował tranzyt Sorgego z Niemiec _ siedzi.2 Wsp Ęracująca z Sorgem Ajna Kuusinen, żona zastępcy szefa GRU, ,,Prezydenta Firiskiej Republikt Demokratycznej", ap źniej członka Politbtura KC KPZR - siedzi. Zona Richarda Sorge, Jekatierina Maksimowa - aresztowana, przyznala się do utrzymywania kontakt w z wrogami, zlikwidowana. Rezydent GRU w Szanghaju' były zastępca Sorgego, Karl Ramm _ wę^^|any do Moskwy na ,,urlop" zlikwidowany. W tym momencie rozkaz przyjazdu na urlop do kraju otrzymuje Sorge. Czy domyśla się' po co zostaje wezwany? oczywiście.Nawet źr dła raI .Ogoniok", nr l7l1965.

2 ,,KomsomolskaJa Prawda'', 8 paźdzlernika 1964.

320

LoDoł"AMACz

dzieckie nie ukrywają, że ,,Sorge odm wił powrotu do ZSRR", "Sorge bez wątpienia wiedział, co go czeka w Moskwie". W okresie ''odwilĄ'' publftacji na ten te-

mat był,o sporo. Tak więc ,"R.amsay'' (Sorge) tuzr:an:y został w Moskwie za wToga i wezwanie do powrotu było dla r wnoznaczne z wyrokiem śmierci'Sorge na ponawiane uparcie żądąnia przy1azdu odpowiada: po to, żeby stanąć pod ściĄ4- nie wr cę, nie przerwę interesującej roboty. ZaiwaŻrny, że sformułowanie: 'odm wił powrotu do ZSRR" w komunisĘcznym Żargonie oznacza ,,zaptzedanego zdrajcę". Teraz jest jasne, dlaczego Sorge opłaca swych agent w z własnej kieszeni: Centrala przestała go finansować. Przestała r wnież prz5lsyłać kurier w. Sorge wracać nie chce, niemniej nadal pracuje dla komunist w' ale teraz |uŻ nie w roli rezydenta wywiadu, |ecz bezinteresownego,,donosiciela-entuzj asty" . Llczył on prawdopodobnie na to' że jeśliuda mu się dotrwać do korica wojny, zrozumieją ',na g rze", że m wił tylko prawdę, wybacząi docenią. Centrala także definitywnie z nim nie zrywa. Przyjmuje jego depesze, ale - jak się wydaje - tylko po to, żeby go nakłonić do powrotu. Stalin nie wierzył Richardowi Sor$e, ponieważ Sorge to,,zdrajca", z co najmniej dwoma wyrokami. Pierwszy 'rvr g ludu" - najpewniej wlepili mu koledzy z GRU w 1938 roku, a następny za złoś|7weuchylanie się od powrotu. Towarąrsz Sorge nie dowierza towarąrszowi Stalinowi i dlatego nie wraca. JakŻe wlęc towarzysz Stalirr może wieruyć komuś,kto jemu nie wierzy?

ze nichard

S#

ge przekarywał swym szefom GRU ważne informacje na temat plan w niemieckiej napaści na Rosję, ale nie da-

no im wiary. Sorge był wybitnym oficerem wywiadu, ale w sprawie niemleckiej agresji niczego istotnego do Moslsnry nie przekazał. Co więcej, Sorge sam stał się ofiarą dezinformacji i wiadomości' kt rymi karmił GRU' były fałszywe.

327

WIKTOR STIWOROW Oto jego depesza z 11 kwietnia 1941 roku: ,,Przedstawiciel [niemieckiego] Sztabu Generalnego w Tokio oznajmił, że natychmlast po zakonczeriu wojny w Europie rozpocznie się wojna przeciwko Zwiaąkowi Radzieckiemu". Hitlerowi teŻ na perfidii nie zbywa. Szykuje się do in'wazji i rozpowszechnia kłamstwa niezwykle zblriŻone do prawdy. Hitler wie, Że przygotowari do napaścina Zwlapek Radziecki nie da się dłużej ukryć. Dlate$o też poufnie (ale tak, żeby wszyscy słyszeli) oświadcza: to prawda, lr:arlr zarlriar zaatakować Stalina, jak Ęlko skoticzy z Zachodern Przypomnijmy, Że miesiąc p źniej Stalin r wnież ogłosił,,w sekrecie", żę Hiflera zaatakuje w 1942 roku. Depesza Sorgego z 1l kwietnia (i inne podobne) - nie dawała powodu do obaw. Wojna na Zachodzie trwa w najlepsze. Raz z mniejszą, raz z większą siłą ale jej korica nie widać. A dopiero kiedy ta wojna naZachodzie dobiegnie korica' moŻrlabędzie całą niemiecką machinę wojenną skierować na Wsch d. Innymi słowy Sorge powiada, że Hitler ma zanniat nadal toczyć wojnę tylko na jednym froncie. GRU wie o t5rm i bez Sorgego. 20 marca 1941 roku, jeszcze przed,,ostrzeżeniami'' Sorgego, nowy szef GRU generał ponrcznik F. Golikow przedstawił Stalinowi szczeg Łory raport, zakoftczony wnioskiem:,,Najbardziej prawdopodobny termin r ozpoczęcLa akcji przeciw ZSRR, to moment, kiedy Niemcy pokonają Anglię lub podplszą z tyrn krajem korzystley dla siebie pok j".s Tę banalną prawdę, że Hitler nte zaczrie wojny na dwafronty, Stalin zrtaibez raport wGolikowa. Dlatego teŻ, w odpowiedzi na list Churchilla z 25 czerwca 194o roku Stalin pisze, że Hitler moŻe zdecydować się na wojnę przeciwko ZSRR w roku 1941 pod wanrnkiem jednak' Że wcześniej podda się Wielka Brytania. T)rmczasem Hitler, kt rego Stalin za pomocą paktu Ribbentrop-Mołotow wpędził w strategiczny impas, zdał 3 Żukow, op.

322

cit', s. 24o

LoDoł,AMAcz

sobie sprawę, Że nie ma juŻ nic do stracenia, ponieważ Niemcy, tak cz7r xtaczej, rl:ają juŻ nie jeden, tylko dwa fronty. Postanowił więc walczyć na obu. Nie spodziewali się tego ani Golikow, ani Stalin' Decyzja była samob jcza, a|e Hitler nie miał już wyboru. Stalinowi po prostu nie mieściłosię w głowie' Że zna\azłszy się w strategicznym \mpasie Hitler zdecyduje się na krok samob jczy. Generdł Golikow teŻ tego nie brał pod uwagę. A Sorge (i nle on jeden) sw]rmi fałszywymi informacjami Ęlko ich w tym utwierdzał. No dobrze , powie ktośna to, ale przecież p źniej, 15 czer:wca, Sorge podał dokładną datę niemieckiej inwazji na Rosję: 22 czerwca. To prawda' ale jego informacje, że Hitler na dwa fronty wa|czyć nie będzie, i że Hitler począwszJr od 22 czerwca będzie jednak prowadził wojnę na dwa fronty - wzajemnie się wykluczają. A poza Ęm GRU' i słusznie, nie wierzy w żadne informacje. PrzyJmuje tylko te, kt re poparte są dowodami'

Ć1 \

\Jorge

Iv

to jeden z największych as w wywiadu w |o( wieku. I na nadane mu pośmiertnie najwyŻsze wyr Żnienie _ tytuł Bohatera Zwia7,ku Radzieckie go _ z pewnościązasługiwał. Ale wielkośćSorgego leży w zupełnie innej płaszczyżnie. Podstawowym obiektem działalnościSorgego w Japonii były nie Niemcy, ale właśnieJaponia. Szef GRU' S' Uricki, osobiściewyznaczył Sorgemu zadarie;,,Sensem waszej pracy w Tokio jest odsunięcie groźby wojny między Japoruą i ZSRR. Gł wny obiekt - ambasada Niemiec''.a Ambasada Niemiec to wyłącznie kamuflaż, dzięki kt remu Sorge ma wypełnić swą podstawową misję. Zwr ćmy uwagę na pewien szczeg łi zadaniem Sorgego nie jest ostrzeganie o przygotowaniach do napaści.Rozkazjest wyraźny - Sorge ma odsunąć to zagroŻenie, to znaczy skierować japor1ską agresję na in-

ny tor. a

"Ogoniok", nr l4l1965, s.23.

323

WIKTOR STIWOROW

Jak wiadomo, jesienią |94l roku Sorge zameldował Stalinowi' że Japonia tie zarrlierza rozpoczyrrać wojny przeciw ZSRR. Ta arcywłŻna informacja pozwoliła Stalinowi ściągnąćz granic na Daleldm Wschodzie dziesiątki radziecklch dywŻji' przerzuc7ć je pod Moskwę i dzięki temu zmienić sytuację strategiczną rra swoją korzyść' Mniej zr:ar:y natomiast jest pow d, dla kt rego tym razern Stalin swemu agentowi uwlerzył. A uwierzl wyłącznie dlatego' że Sorge nie Ęlko podał informację, ale także dostarczył dowody. o dowodach radzieccy historycy wolą nie m wić i jest to zrozwrnlałe: skoro Sorge utrzymuje, że Japonia nie wystąri przeciwko Zwnvkowi Radzieckiemu, to dowieśćtego można Ęlko wskazując innego przeciwnika, na kt rego Japonta zamierza zrienacka uderzyć. Sorge precyzyjnie określtłkogo Japonia zaatakuje i przedstawił niezbite dowody' Komunistyczna propaganda z pekrym rozmysłem podtrzymuje mit o .ostrzeŻeniach'' jakie Sorge wysyłał przed niemiecką inwazją. A czyni tak wyłącznie po to, by odwr cić uwagę od naprawdę ogromnych sukces w tego asa wywiadu, kt remu udało się przeniknąć do najwyższychpo|ityczno-wojskowych sfer Japonii. Zashtll Sorgego nie ograr:iczają się bynajmniej do ujawnienia japor1skich plan w, ani nawet do przekazania dowod w potwierdzających zdobyte w tej sprawie tnformacje. Jego osiągnięcia sąznacznie większe. Wykonując zadarie postawione lntupTzez GRU, Sorge nie tylko zapowiadał nadchodzące wydarzenia, ale niejednokrotnie sam je prowokował. W sierpniu 1951 roku sprawę Sorgego ana|iznwal Kongres Stan w Zjednoczonych. W toku debaĘ udowodniono ponad wszelkąwątpliwość,że wywiad radziecki w osobie nlelegalnego rezydenta ,,Ramsaya" uczyrrił wsąrstko, by Japonia zdecydowała się rozpocząć wojnę na Pacyfiku, i żeby skierowała sw j atak przeciwko Stanom Zjedrrcczonym.s s Patrz; Hearings on Ameriran Aspects oJ the Richard Sorge Spg Case. House oJ Representatiiles Etghtg Second Cortgress. Flrst Session. August 9, 22 and 23, Waszyngton I95 I.

324

T LoDoŁAMAcz

Sorge nie był wprawdzie budowniczym ,japoriskiego lodołaĘacza", ale uczynił wiele' by ten ,,lodołamacz" popłynd V wygodnym Stalinowi kierunku. Kiedy więc Sorge zdołał zgromadzić i przesłać dowody na potwierdzertie swych informacji, Stalin uwlerzył mu bez zastrzeŻeit.

zajęc7e." u*": cie. Człowiek, kt ry popełniał bĘdy' kt ry dał się złapać, kt rego powiesili - zdobywał sławę. Jak, na przykład, Sorge. Ale opr cz pechowc w Stalin mlałteż oficer w wwiadu, kt rym sprzyjało szczęścle, kt rzy osiągnęli błyskotliwe sukcesy 1, przy tym, nie stali się sławni' tzn. nie zawiślina szubienicy. Jeden z radzieck7ch szpieg w uzyskał dostęp do najściślejstrzeŻonych tajemnic Hitlera. Marszałek Zwiapku Radzieckiego A. Greczko wspomina: -w 11 dnt po zafułierdzeriu przez Hitlera ostateczrrcgo planu wojny przeciwko Zwiapkowl Radzieckiemu (18 grudnia 1940 roku) fakt ten oraz naj'waŻnlejsze z.ałoŻenia tego planu zl1an:le były naszym służbom!vy!\'ladowczym".6 Nigdy zapewne nie poznamy nazwiska wielkiego asa wywiadu, kt ry tego dokonał. Niewykluczone, Że był nim ten sam rezydent GRU, kt ry w 1943 roku zdobył plany operacji ,,Cytadela", mającej na celu okrążenie wojsk radzieckich pod Kurskiem. Ale jest to tylko supozycja: wywiad woJskowy Stalina stał na niebywale lvysokim poziomie i nie był to jedyny rezydent zdolrry do

takich wyczyn w. W grudniu 194o roku szef GRU generał porucznik F. Golikow osobiścle zameldował Staltnowl, że według potwierdzonych lrrformacji Hitler zdecydował się jednak prowadzić wojnę na dwa fronty, to znaczy postanowił zaatakować Zwkaąek Radziecki nie czekając na zakoitczerlie wojny na Zachodzie' Na poparcle swych sł rv 6 .Wojenno-Istoriczeskij Żlrrrał', nr 6/1966, s. 8.

325

\

t

WIKTOR ST'WOROW

LoDoŁAMAcz

t2 $odzlrl po złoŻenlu tego oświadczenia rozpoczęła się operacja ,,Barbarossa"' Co zrobił Stalin z Golikowem? Proszę się nie obawiać _ nic złego. Już 8 lipca Stalin wysyła Golikowa do WielkĘ Brytanii i Stan w

generał Golikow przedstawił dostarczony przez agenta dow d. W pierwszych dniach stycznia ten niezwykłej wagi dokument przeanalizowany został w ścisłymgronie najwyŻszego radzieckiego dow dztwa. Stalin był bardzo sceptyczny, oświadczył,ŻekaŻdy dokument można podrobić' Polecił Golikowowi tak zorgantzować pracę radzieckiego wywiadu wojskowego, Żeby w każdej chwili można było sprawdz7ć, czy Hitler rzeczywlśc1e szykuje się do wojny, czy teŻ tylko blefuje. Golikow zameldował' Że praca podległych mu służbwywiadowc 4l ch tak właśnte Jest zorgantzowana' GRU dokładnie analizuje wszystkie aspekty wojennych przygotowa Hitlera, w zttTapku z cTym jest w stanie precyzyjnie określićmoment, w kt rym te przygotowania zostaną podjęte. Na razie takich działa nie stwierdzono. Stalin zażądał wyjaśnier1- skąd Golikow może to wiedzieć? Golikow odparł, Że tla to pytanie może Stalinowi odpowledzieć tylko w cztery oczy. od tego dnia Golikow regularnie meldował się u Stalina i, bez śwtadk w, informował go, że przygotowari do inwazji Niemcy jeszcze nie rozpoczę|i. 2l czerwca l941 roku odbyło się posiedzenie Folitbiura. Golikow powiadomił zebranych o gigantycznej koncentracji wojsk niemieckich w bezpośrednim sąsiedzturle granic ZSRR, o ogromnych zapasach amunicji, o przegmpowaniu niemleckiego lotnictwa, o informacjach przekazanych przez zbieg w i o wielu innych faktach' Golikow znał numery wszystkich niemiecklch dywizji, mieJsca ich dyslokacji, nazwiska dow dc w. Wywiad radziecki wiedział niemal wszystko, łącznle z rrazlilą operacji .Barbarossa", datą jej rczpoczęcla i masą innych, niezwykle ważnych tajemnic. Następnte Golikow oświadczył,że Niemcy nie prowadzą jeszcze przygotowarl do ataku, abez tego nie mogą podjąć dzlałar1bojowych. Na pytanie, czy ręczy za swe informacje Golikow odparł, Że ręczy za nie głową i jeślisię myli, to Biuro Polityczne powtnno postąlić z rlLrn tak samo, jak ze wszystkimi J ego poprzednikami.

Zjednoczonych. Po uwieńczonej sukcesem podr ży Golikow został dow dcą armii, p źniej frontu, a w 1943 roku Stalin powierzył mu niezw5rkle ważne stanowisko zastępcy ludowego komisarza obrony (tzn. zastępcy Stalina) do sprav/ kadrowych. Delikatrrą kwestię doboru kadr Stalin powierzal tylko najbatdziej zaufanym wsp łpracownikom. Berii, na przykład, do tych spraw nte

dopllszcz'ał. P źniej, jlsŻpo śmierciStalina, Golikow znowu awansował - został marszałkiem Zwiaąku Radzteckiego. Rzeczjasna, w swych pamiętntkach nawet nie wspomniał o t5rm, jak zdobywał dane na temat ntemieckich przygotowarl do wojny, jak udało mu się ocalić Ęcie, Jak to slę stało, że - mimo flaska z operacją,,Barbarossa'' tak szybko awansował. Jeśliprzypornnimy sobie, jaki był koniec wszystkich jegio poprzednik w i por wnamy ich los z losem Golikowa - ogarnie nas bezgraniczne zdumienie. Zagadka Golikowa od dawna nie dawała mi spokoJu. Jej rozvłiaąanhe znalazłem w trakcie studi w na Wojskowej Akademii DyplomaĘcznej, a p źniej, kiedy pracowałem w centralnym aparacie GRU, uzyskałem pewność,Że slę nle mylę. Goilkow informował Stalina, że Hitler nie prowadzl przygotowari do wojny ze Zwiapkiem Radzieckim. I Golikow m wił prawdę _ takich przygotowar1nle było. Golikow wtedział, Że zdobyte przez wryiad dokumenty Stalin przyjmuje nieufnie (Golikow zresztą także). Dlatego IeŻ, uważałGolikow, trzebaznalLeżć, jakiś niezawodny wskaźnik, kt ry pozwoliłby bezbłędnie określić moment rozpoczęcia niemieckich przygotowari do agresji na Związek Radziecki. I Golikow taki wskźnik zlalazł. Wszyscy rezydenci GRU w Europie otrzymali rozkaz zbierania wszelkich informacji dotyczących... owiec. W tym celu mieli ł\'prowadzhć swych agent w do wszystkich kluczowych insty-

326 4

WIKTOR SUWOROW

tucji bezpośrednio lub pośrednio zajmujących się tym problemem. W okresie kilku miesięcy zebrano i poddano gruntownej analtzie dane na temat llczby owiec w Europie, najważniejszych ośrodkw hodowlanych, największych zakład w mięsnych. Golikow dwa razyt dziennie otrzymywał z całej Europy raporĘ o cenach baraniny. Poza tym wywiad radziecki rozpocza!. prawdziwe polowanie na zatłuszczone szmaty i zaoliwiony papier, pozostawiony przez Żoht7erzy w miejscach czyszczenia broni. Wojsk niemieckich w Europie było bez liku. Stacjonowały w r Żnyc}r miejscach: w miastach i wsiach, w lasach i $ rach. Akażdy Żołnierz, co najmniej raz dziennie czyściłbrori. Szmaty i papier używane do tego celu na og ł zakopuje się albo spala. Nie wszędzie jednak ten zwyczaj był bezwzględnie przestrzegany, dlatego też GRU miało wystarczające możliwościzdobycia ogromnej liczby brudnych szmat. Szmaty te były następnie przerztfcane przez granicę. Dla uniknięcia podejrzeft w przesią,knięte smarami szmaty zawijano byle jaki kawałek żelastwa i r Żnyrni drogami przesyłano do Zwiapku Radzieckie$o. W razie j akichkolwiek komplikacj i policj a zwr acala r aczej uwagę na metal (na og ł był to calkowicie bezuĘteczny złom), brudna szmata nie wzbudzała zainteresowania. Pr cz tego, przez $ranicę, legalnie i nielegalnie' w zrtacznie większej liczbie niż zazwyczaj przejeŻdżały paczki z lampami naftowymi, pĄrmusami' piecykami gazovrymi' przer Żnymi latarniami i zapalniczkam1. Wszystkie te przedmioty były następnie obiektem $runtownych analiz, a raporty radzieckich ekspert w natychmiast wędrowały na biurko Golikowa' Ten zaś z pełnym przekonaniem informował Stalina, że Hitler nle rozpoczął jeszcze przygotowari do napaścina ZSRR, a koncentracją wojsk i zdobytymi z niemieckiego sztabu gęneralnego dokumentami nie na|eĘ się przejmować. Golikow uważał (i słusznie), że wojna ze Zwiapkilem Radzieckim Wymaga nlezwykle poważnych prąrgotowa . Jednym z najwaŻniejszych element w tych przy328

^r

LoDoŁ'A'IlilAcz

gotowa będą kożuchy. Armia niemiecka będzie ich potrzebowała ogromną |iczbę- najmniej 6 milion w. Golikow wiedzlał, że ani jedna niemiecka dywizja nie jest odpowiednio w1posażona do walki na terenie Zullapku Radzieckiego. Dlatego teŻ ztakąuwagą obserwował eu-

ropejski rynek owiec. Nie miał najmniejszych wątpliwości,że decyzję uderzenia na Zw\apek Radziecki musi poprzedzLć rozkaz podjęcia przygotowa do tej operacjl. A w wczas niemiecki Sztab Generalny natychmiast zaŻąda'by przemysł rozpocz$ szycie milion w kożuch w. Moment ten,bez wątpienia, zostanie zau:waŻony na europejskim rynku. Mimo toczącej się wojny, ceny baraniny gwałtownie spadną ponieważ niemal r wnocześnie dokonywać się będzie uboju milion w zvłierząt. Z tego samego powodu ceny sk r baranich p jdą r wnie gwałtownie w g rę. Golikow zakładałr wrięŻ, że decydując się na wojnę ze Zwiapkiem Radzieckim, armia niemiecka powinna zastosować inny rodzaj smar w do konserwacji broni. Dotychczasowe bowiem w niskich temperaturach $ęstnĘą i brori nie nadaje się do użytku. Golikow czekał na moment, w kt r}rm Niemcy wprowadzą nowy gatunek smar w konserwujących' Radzieckie ekspertyzy sporządzane na podstawie dostarczanych szmat dowodziły, że Wehrmacht używa cią_ gle tych samych smar w i nic nie wskazuje na to, żeby miał je zmienić. Radzieccy eksperci analizowali takŻe paliwo stosowane w niemieckich silnikach wysokoprężnych. St'wlerdzili, Że na mrozie rozkłada się ono na niepalne frakcje. Golikow wiedział, że jeśliHitler postanowi zaatakować Rosję, Niemcy będą musiaty podjąć produkcję innego gatunku oleju napędowego. I właśnie pr bki niemieckiego oleju napędowego przemycał wywiad radziecki przez granicę w zapalniczkach, latarniach i innych tego rodzaju przedmiotach. Pod stałą i wnikliwą kontrolą GRU znajdowało się jeszcze wiele innych aspekt w, kt re miały odegrać rolę sygnału ostrzegawczego.

Hitler jednak rozpocza)' operację ,,Barbarossa" bez

żadnych przygotowa

.

329

WIKTOR

T

STIWOROW

statln nie mlał za co karać Golikowa. Golikow zrob!Ł wsąrstko, co było w ludzkiej mocy' a nawet wtęcej, aby wykryć przygotowania do trrwazji, ate takicn przygotćwari nle było.

Rozdzilał 28

Jak Hitler poktzyżował Stalinowi szyki Bglśmgu pełni pruggotousant do tuojrtg agresgwneJ.I nie jest rusząwirą, że to rl

i !

i

nte ma zaatakowa]Lśmg pienusL| P. Grygorenko

)

ł

{

ieckich *o3"Ool śledczychprzesfuchlwała najważniejszych hitlerowskich dow dc w. W trakcie przesfucha-

wych sędzi

w

nla feldmarszałek W. Keitel oświadczył:.Stwierdzam, Że do wiosny 1941 roku wszelkie prowadzone przez r;Las przygotowania miary wylącznie obronny charakter, w młiapku z przewidywanym ataklem Armii CzerwoneJ. Tak więc, wojnę na Wschodzie rratreĘ uzrtać - w poważnyrn stopn7u _ za woJnę prewencyJną. l...1 Postanowillśmy[...I uptzedzić napaśćRosji Radzieckiej i zaskakującJrm uderzeniem zn7szczyć Jej siły zbrojne. Wtosną t P. Grygorenko, op. cit., s. 138. 331

ł

II)DOT.AMACZ

WIKTOR SIIWOROW

I94l roku doszedłem do wniosku,

tracja wojsk rosfrskich i przygotowywana przez nie inwazja na Niemcy może postawić nas w niezwykle trudnej sytuacji strategicznej i giospodarczej. l...1 Już w pierwszych tygodniach po rozpoczęciu przez Rosję ataku Niemcy musiałyby prowadzić wojnę w skrajnie niekorzystnych warunkach. Nasza akcja była bezpośredniokonsekwencją tego zalrożeria'' . General pułkovrnik A. Jodl - autor niemieckich plan w wojennych - wyraził podobną opinię. Radzieccy oficerowie z naciskiem usiłowali wpłynąć na Keifla i Jodla, Żeby zmienili zdanie' Keitel i Jodl zdania nie zmienili i z wyroku Trybunafu Międąmarodowego w Norymberdze zostali powieszeni jako jedni z ,,gł wrlych zbrodniarzy wojennych''. Jeden znajpowaŻniejszych zarzllt w jakie im przedstawiono, to ''rozpętanie niesprowokowanej agresyvrnej wojny" przeciwko Zwiapkowi Radzieckiemu. Minęły lata i wyszły na jaw nieznane dotąd fakĘ. Zaczerpn{em je z pamiętrrik w admirała N' Kuzniecowa (w 1941 roku - ludowy komisarz marynarki wojennej, czł,onek KC, członek Kwatery Gł wnej Naczelnego Dow dztwa od momentu jej utworzenla). Oto co ptsze: 'Nie mam najmniejszych wątpliwości,że Stalin nie tylko nie wykluczał możliwościwojny z Niemcami, ale przeciwnie, uważałŻe ta wojna jest [...l nieunikniona. [...] Na polecenie J. Stalina przygotowania do wojny były wszechstronne i prowadzono je z dlsŻyrn rozmachem. Plany tych przygotowa uwzględniaĘ także termin rozpoczęcia wojny l...l' kt ry wyznaczył sam Stalin. Hitler wszystkie te rachuby zniweczył".z Admirał nie pozostawia najmniejszych wątpliwości Stalin wiedział, że wojna jest nieunikniona i poważnie się do ntej przygotowywał. Jednakże przystąpić do tej wojny zamlerzał nie w odpowiedzi na agresję Niemiec, tylko w momencie, kt ry sam wybierze. Innyml słowy, Stalin chciał zaatakować pierwszy. Admiral Kuzniecow to świadek najwyższej rangi. W roku l94l w radzieckiej hierarchii wojskowo-polity2 Kuzniecow, op. cit., s. 321.

332

cznej zajmował wyŻsząpozycję niŻ Żukow. Kuzniecow był ludowym komisarzem, Żukow - tylko zastępcą; Kuzniecow był członkiem KC, Żukow - zastępcą członka. Żaden z cytowanych autor w pamiętnik w nie zajmował r wnie wysokiego stanowiska, jak Kuzniecow, żaden też nie był tak blisko Stalina' Nawiasem m wiąc, informacje zaczerpnięte z wydanego po wojnie pamiętnika Kuzniecowa pozostająw pełnej zgodności ztym, co Kuzniecow m wił przed wojną, na przykład na XVIII zjeździe WKP(b) w roku 1939. Był to zjazd, na kt rym komuniściwyznaczy|i sobie nowy cel: osłabić terror wewnątrz kraju i przenteśćgo na kraje sąsiednie. ''To' częgo dokonano w ZSRR, rnożrla także dokonać w innych krajach!'' Na tym zjeździe ,,zwycięzc w''' kt rzy postanowili teraz zostać, .:vulynllolicielami", przem wienie Kuzniecowa było bodaj najbardziej agresy\^me. Waśnie za to wystąpienie Kuzniecow, na zakoflczerie zjazdu, został członkiem KC (przeskakując szczebe| zastępcy członka) oraz ludowym komisarzem marynarki wojennej. Wszystkie fakty ujawniorrc przez Kuzniecowa w jego pamiętnikach wiele lat wcześniej Stalin podawał w swych tajnych referatach. Znajdują one potwierdzenie w wczesnych działaniach RKKA i RKKF. Zresztą wspomnienia admirała czytali wszyscy polityczni i wojskowi przyw dcy ZwiaT,ku Radzieckiego, czytall marszałkowie, dyplomaci, historycy _ i nikt nigdy twierdzeri Kuzniecowa nie pr bował podważy ' Po wyznaniach admirała sędztowie z Norymbergi pobyli ponownie się zebrać i wycofać przynajmniej winni . częśćzarzut w obciapających odpowiedzialnością za nagły atak w drnu22 czerirca l94l roku - Keitla, Jodla, Wehrmacht i Rzeszę Niemiecką w og le.

że ogromna koncen-

I

J

ł

ł

R"a"i.""y

n

marszałkowie i $enerałowie nie kryją dztś swych wczesnych zamiar w. Komendant Akademii Sztabu Generalne$o Sił Zbrojnych ZSRR generał armii S. Iwanow wTaZ Z grupą czołowych radzieckich history333

F

WIKTOR

STIWOROW

k w napisali rozprawę naukową pt. ,,Początkowy okres wojny''. W pracy tej $enerał armii Iwanow nie tylko potwierdza fakt, Że Stalin szykował się do natarcia, ale takŻe ujawnia zakładarty termin radzieckiego ataku na Niemcy: ,'Hitlerowscy przyw dcy zadalri wyprzedzające uderzenie dosłownie dwa tygodnie przed planowaną akcją naszych wojsk''.3 Gdyby Zwiapek Radziecki szykował się do obrony, czy nawet kontrofensylvy, o żadnym wyprzedzeniu nie mogło być mowy. Atak przeciwnika moŻna powstrzymać zadając nieco wcześniejcios wyprzedzający. Jak twierdzi lwanow, w roku l94l Niemcy wyprzedzili Rosjan o dwa tygodnie. Dokument w potwierdzających agresy\[me plany woj sk radzieckich j es t więcej . Perio dyk,,Woj enrro - lstoriczeskij Zurnał" jest organem Ministerstwa Obrony i Żaden tekst nie może w nim,zostać opublikowanybez zgody ministra obrony i szefa Sztabu Generalnego . Znajd:ujemy tu informację, Że w poblŻu zachodniej granicy wojska radzieckie gromadziły duŻe zapasy amunicji, materiał w pędnych i żyvrnościw zlłiapku z przygotowaniami do ofens5rw5r.a Na tej samej stronie autor artykufu twierdzi bez agr dek, że agresja niemiecka zni:weczyla radzieckie plany, co byłoby niemożliwe' gdybyArmia Czerwona byŁaprrygotorłlana do obrony.

6 "".'*"a lg41 roku wywiad niemiecti ot."y-"ł ir'trl formację, Że rząd ZSRR ma zamiar przenieśćsię do Swierdłowska. Wiadomośćta przekazarla została tylko Hitlerowi i jego najbliż.s zy m wsp Ę rac ownikom' D oktor G o ebb els zarlo tował w swJ.In dzienniku, że tę informację otrz5mtał. Przy okazji bardzo niepochlebnie skomentował zachowanie radzieckich przyw dc w i ich plany ucieczki aż pod Ural. 3 lwanow, op. cit., s. 2I2a .Woienno-Istoriczeskij Żurnał", nr 4/ lg84. s. 34.

334

LoDoŁAMAcz

Dopiero dziś,po wielu latach, rr:oŻerlry właściwieoce-

nić podejmowarre w wczas decyzje. okazuje się,

że

w Swierdłowsku utworzona została pozorowana Kwatera Gł wna Naczelnego Dow dztwa. Po wybuchu wojny okazało się, że na rezeFl{ową stolicę przewidziano wcale nie Swierdłowsk, tytko Kujbyszew, dokąd w krytycznej d|aZwia7ku Radzieckiego sytuacji przeniosły się wszystkie ambasady 1 liczne instytucje rządowe. Ale nie te najważniejsze' W Kujbyszewie znalazŁy się tylko te urzędy' kt rych działalnośćnie miała wielkiego wpływu na normalną pracę naj'wyższego wojskowo-politycznego kierownictwa kraju. Znal,azły się tu: Rada Najwyższa z ,,prezydentem'' Kalininem, mniej waŻne ministerstwa' plac wki dyplomatyczne. Wszystkie ważne insĘtucje znajdowaĘ się w pobliżu, ale nie w samyln Kujbyszewie, tylko w gigantycznych podziemnych tunelach wydr@onych w żygulowskich skałach. Przed wojną budowa tych potężnych jaskit1 była maskowana przez inną wielką inwestycję' Była nią Kujbyszewska Elektrownia Wodna. ZwoŻorto tu tysiące zek u, dziesiątki tysięcy ton materiał w budowlanych, całą masę sprzę tu i lurządzen technicznych. Po wojnie całą tę gigantyczną inwesĘcję przesunięto wyŻej' w g rę Wołgi' i elektrownia powstała w zupełnie innym miejscu. Na pierwszą lokalizację !vybrany został teren nie nadający się wprawdzie pod budowę elektrowni' ale za to idęa|ny dla przygotowania podziemnej, a raczej ,'śrdskalnej'' kwatery dla Naczelnego Dow dztlrita. W archiwach, gdzie znajdlują się zbiory przedwojennych dokument w niemieckich, nie znalazłem najmniejszej wzmianki na temat Kujbyszewa jako rezerairowej stolicy. I' ocz5rwiście' ani słowa o kwaterze ukrytej w żygulowskich skałach' Niemieckie shrżby wyriadowcze wLedziały tylko ty|e, Że rząd radziecki przenosi swe stanowisko dowodzenia do Swierdłowska. Pozorowane stanowisko dowodzenia po to właśniesię twotzy, Żeby w odpowiednim momencie nieprzyj aciel,,r ozszyfr ował" tę,,tajemnicę''. I kiedy ten moment nadszedł, w5nviadowi niemieckiemu podsunięto informację, kt ra specjalnie dla niego została sfabrykowana. 335

wrKToR SttwoRow Doniesienie niemieckiego wywiadu o przeprowadzce władz radzieckich do Swierdłowska, to ,'tajemnica" ztej samej serii co przem wienie Stalina, paplanina radzieckich dyplomat w t komunikat TASS. Fakt, że wywiad niemiecki otrz7lmał tę fałszywą informację, oztlaczał, Że radzieccy przyw dcy w tym właśnie momencie, starali się cośukryć. Nietrudno się domyślić co. Skoro rozpowszechniająwieści o swych planach wyjazdu na wsch d, to najprawdopodobniej rl-rają zamlar :uczynić cośwręcz przeciwnego. Podstęp polegał na tym, Że opr cz potężnej kwatery Naczelnego Dow dztwa w skałach Zygu|I, kt rej poŁoŻenie, choć z trudem' moŻna było jednak wykryć' istniało jeszcze jedno stanowiskddowodzenia. Był to pociąg specjalny. W razie wojny, pociąg ten, pod osłoną kilku pocią41 w pancernych NKWD oraz towarzyszących im trzech kolejnych pociąg w podległych Ludowemu Komisariatowi Łączrlośc7, m gł w dowolnym momencie dotrzeć w rejon dzlałan bojowych. Dla potrzeb tego pociągu zbudowano pewną liczbę doskonale zamaskowanych stacji, do kt rych jeszcze przedwojną doprowadzono rządowe linle łączności.Wystarczyło tylko podłączyć do nich aparaturę zainstalowaną w wagonach. Ruchome stanowisko dowodzenia przewidziarle było na potrzeby wojny ofensyvmej. PociĘ specjalny lvykorzysĘe się wtedy, $dy wojska posuwają się szybko do przodu, a dow dztwo powinno nadĘać za atakującymi frontami'i armiami. W wojnie obronnej o wiele prośctej,bezpiecznlej pewniej moŻna nimi kierować z krem|owskiego gabii podziemnej stacji moskiewskiego metra albo z netu, wwadku w najgorszym - z tuneli w żygulowsktch g rach. Na podstawie wszystkich Ęch fragmentarycznych irrformacji zebranych w całość,moŻrta przypuścić z duŻą dozą prawdopodobieristwa, Że w pobliżu magistrali Mlr1sk-Wilno (bliżej Wilna) powtrrno się znajdować bardzo waŻne stanowisko dowodzenia. 336

I,()DoŁAMAcz

Ktedy władze niemieckle analizowały ,,poufne'' informacje na temat Swierdłowska, rząd, radziecki rozpoczs' przeprowadzkę na zach d, w rejon Miriska i Wilna. Kłżdyczłowiek choć trochę obeznany z wojskiem wie, jak wiele zabieg w wymaga przeniesienie sztabu dużej jednostki na nowe stanowisko dowodzenia. oddział operacfny wybiera odpowiednie miejsce, dow dca je zahlłierdza i zenlla]'a na przemieszczenie. Las' w kt rym będzie siedziba sztabu, zostaje ogrodzony izabezpieczony przed ciekawościąos b postronnych, następnie pojawlają się saperzy i specjaliści od łączności,kt rzy budują niezbędne umocnienia i organizują system połączeń, po nich przychodzi kolej na szefa łączności (dywizji' korpusu, armii, frontu), kt ry osobiście sprawe funkcjonuje. Na koricu przyw nim oficerowie mogą teraz l maszyny szyfrujące do zainstalowanych gniazd. W 194l roku Armia Czerwona działa jak sprawny, precyzyjny mechanŻm: w przygranicznych lasach pracują szefowie łącznościz dziesiątk w korpus w, w ślad za nimi saperzy przystępują do budowy stanowisk do- . wodzenia. Wkr tce potem, w innych lasach zjawiająsię szefowie łącznościarmii' Ich obecnośćzapowiada przy1azd sztab w armijnych. I oto, niemal natychmiast po ogłoszeniu komunikatu TAss, w ustrorurych, doskonale chronionych zakątkach lasu rozpoczynają swe przygotowania szefowie łącznościfront w. Kiedy wszystko jest już gotowe, nad zachodnią granicę przenoszą się frontowi sztabowcy. Nadchodzi wreszcie dzie , gdy w odległościl5o kilometr w od granicy Prus Wschodnich pojawi się najważniejsąl specjalista łączności.Do Wilna zdĘa potajemnie ludowy komisarz łącznościI. Pieriesypkin. Nietrudno zgadnąć dl organizował sieć połączeri. zvłierzchul7ka - jest nim sarzy Ludowych J. Stalin' Pteriesypkin ma dotrzeć na granicę 13

-

Lodołamacz

337

WIKTOR

LoDoł.AMAcz.

STIWOROUI

Prus Wschodnich tak' Żeby nikt się o tym nie dowiedział' Podr żuje więc zwykłym pociągiem, do kt rego doczepiono jednak dodatkowy wagon dla ludowego komisarża i jego zastępc w. Wy1azd komisarza otoczony jest absolutną tajemnicą. Do tego stopnia, Że nawet -zaszytrowane depesze, jakie Pieriesypkin otrzymuje

z Moskwy, podpisane sąjego własnyrrr nazwiskiem' żeby rządowi szyfranci byli przekolani, Że ludowy komisarz łącznościnigdzie się nie wybiera i cały czas vrzęduje w stolicY. Poshrchajmy samego Pieriesypkina: ,,Dokładnie w przeffizieri wybuchu wojny J' W' Stalin polecił mi wyjechać do republik nadbałtyckich' Czułem' że to odpowi-edzlalne zadarie ma zwiapek ze zblżającą się wojną. Wieczorem 2| czerwca 1941 roku wraz z gtttpą odpowiedzialnych pracownik w Komisariatt Łączudał.m się do Wilna...".5 ''os"i o świcie22 czerwca, na stacji orsza Pieriesypkin dostaje z Moslonry depeszę: ,,W zvłiapkll ze zmiarlą sytuacji czy rńe uvlaŻacie za stosowne wr cić do Moskwy stop Pieriesytrrkin'''6 Komisarz Łączności, opuściwszysw j sekretny wagon'

ra oo "ję. do Mos

i zdać się na pełną improwizaudowy komlsarz musiał wracać ięŻar wką'

cyzji

5 s.

Sustazistg 17.

tts

godg Wielikoj Otieczestwbruaj uojng' Moskwa L972'

6 lbid., s. 32-33.

338

Członkowie radzieckiego rządu wg'echali już na wojnę przeciwko Niemcom. Ale inwazji Niemiec nikt nie brał pod uwagę.

rTl !

IV Moskwa-Mirisk udawali stę ku zachodnim granicom także przedstawiciele wielu tnnych ważnych urzęd w Zwiapku Radzieckiego, m'in. członkowie kierownictwa Ludowego Komisariatu Obrony, NKWD, Ludowego Komisariatu Kontroli Paristwowej. Wszyscy jechali na wojnę. Dolnryjazdu szykowali się JuŻ wyżsi rmgą dostojnicy: Ł. Beria (ludou'y komisarz spraw wewnętrznych' zastępca członka Politbiura, generalny komisarz bezpieczenstwa paristwowego); Ł. Mechlis (członek KC, ludowy komisarz kontroli paristwowej, armijny komisarz I stopnia); S. Timoszenko (zastępca członka KC, ludowy komisarz obrony, marszałek Zwlapkv Radzieckiego) i inni liderzy stalinowskiego imperlum. Nie wykluczole, Że w podr ż na zach d wybierał się r rłrnieżStalin. Przy każdym z dostojnik w utworzono grupę operacyjną zŁożoną z przedstawicieli kierownictwa najłvyższych resort w. o świcie2L czerwca wszystkie grupy operacyjne były gotowe do wyjazdu ' CzekaĘ tylko na swych szef w, kt rzy obradowali na Kremlu. Trwało właŚnie ostatnie przed' wojną posiedzenie Politbiura. Wszyscy wiedzieli, Że jadąna wojnę, choć byli przekonani, że ich punktem docelowym będzie Mir1sk, a nie pobliskie Wilno. Było oczywiste' Że Zwia7ek Radziecki przystąlił już do wojny przeciwko Niemcom, choć nie zosta}o to jeszcze oficjalnie ogłoszone i nie toczyły srę walki. Aż trudno to sobie wyobrazić, ale nikomu, nawet szefom tych grup' nie przychodzi do głowy, że Niemcy lada chwila zaataklĄą' Co więcej, pod wiecz r, kiedy informacje na ten temat napływają już lawinowo, najwyŻsze władze radzieckie nie chcą w nie uurierzyć. Z Krern|a, z Komisariatu Obrony, ze Sztabu Generalnego sypią się J.

ej samej nocy, tą samą trasą

s39

WIKTOR SUWOROW

LODOL,AMACZ

na grantcę dyrektywy 1$toźne napomnlerria: nie dać się sprowokować! Grupy operacfne trawtą długie' tnęczące godziny na oczekiwaniu, i wreszcie 22 czerwca o 6.00 otrzymują wiadomość,Że fiazd na zachodnte granice jest odwołany, ponieważ Hitler rozpoEzĄ wojnę. Gdyby radzleccy przyw dcy chcleli jechać na przygratticzlne stanowiska dowodzenia z zamTarem powstrzymania nlemieckiej agresji, to po sygnale, że do tej agresji doszlo, powinni byli naĘchmiast udać się nazach d. Ąrmczasem wjazd ten odwołują. oto typowe świadeĆtwo D. ortenberga, kt ry w 2l c?'effirca 1941 roku peheił obowią2ki dyrektora wydziału organizacyj no -prawne go w Ludow5rm Komis ariacie Kontroli Paristwowej' Sam określa swe wczesne stanowisko tak: ''Wedfug nomenklatury wojskowej byłem czymś w rodzaju szefasztabu'. oddajmy zatem głos general'owi maj orowl Ortenbergowi : ,,Zadają mi czasem takte pytanie: - Kiedy poszedłeś na wojnę? - Dwudzlestego pierwszego czerwca.

-?!

A było to tak: ...Rankiem zostałem wezwany do Komisariatu obrony' Poinformowano mnie tam, Że grupa pracownik w resortu lta czele z marszałkiem S. TimoszenkąwyjeŻdża do Miriska, 1 że mam poJechać z niml. Poradzono mi, Żebym udał się do domu, przebrał w mundur 1prĄec}aLał z powrotem. l'..1 w poczekalrrlpeheo ludzi w mundurach. Z teczkami, map ami, wyr aźnie p ode nenvowani. Rozmawiają szeptem. Timoszenkę weavźrno na Kreml. l...l22 czerTyca, około 5 rano marszałek wr cił. Wezwał mnte do siebie: - Niemcy rozpoczęĘ wojnę. WyJazd' do Mi ska Jest odwołany".7

Doprawdy nie wiem, skąd wzięła się legenda' że l94l roku Hltler rozpoczynając wojnę na Wschodzie niemal siłąwciągn{ do nĘ Zwlapek Radzie-

22 czenvca

7 D. Ortenberg,IjutT4iekabr

340

sorokpienuogo, Moskwa 1984, s. 5-6.

cki. Dokumenty i relacje ludzi, kt rzy w tych dniach l $odzirrach znajdowali się w naJblŻszym otoczeniu radzieckich przyw dc w, świadcząo tym, Żebyłozupełnie Inaczej. 22 czenłlca lg41 roku Hitler tylko pokrzyżował Stalinowi szykl: nie pozwolił radzieckim przyw dcom prowadzić wojny tak, jak sobie planowali, zmusił ich do lmprowizacJi, do walki w taktch warunkach, na jakie nie byli przygotowani. Zmusił ZwiapekRadziecki do obrony własnego terytorium.

LoDoł,AMAcz

Rozdział 29

Czy Stalin miał plan kampanii? Ponieusaż stalln nie

ugjaśntałaninte ujauniał

pbr u,

kczni obsentsatorzg bgV stugch opinii przekonani, że tch tu og te nte miał_ tgpotl:g błqd rozgadangch tntetig ent u. R. Conquest i

uyłu *y*,_r""ol planowało się jej nie bojowych, nym rodzajem działa podręcztika pochodzi z radzieckiego zawczasll". Cytat wojskowego.l Ale nawet bez tych podręczrrik w wiemy, Że dzIałaria obronne Armti Czerwonej w 194l roku były jedną, wielką improwizacją. Co więcej, nar d radzlecki t jego armia nie były do zadań obronnych przygotowane nawet moralnie. Przezlatawpajano wszystkim, Że obrona powinna być realizowana metodami ofensywnymi: ,,Właśnieobrona własnych interes w zTntusza ZSRR do ,

l 342

Anfiłow' Blessmiertnu podlDig, op. cit', s. 5l7.

prowadzenia operacji ofensywnych na terytorium nieprzyjaciela' Nie jest to w najmniejsąrm stopniu sprzeczne z charakterem wojny obronnej".2 Jrrżw pietwszych godzinach niemieckiej InwaĄi Armia Czerwona pr bowała pruejśćdo ofensywy. We wsp łczesnych podręcznikach wojskorvych działania te nosząrnzwę przeciwuderzeri lub kontratak w. Ale i w tlrm wypadku była to pełna improwizacj a.,,7a!adnien1a przeciwnatarcia ['..l przed Wielką Wojną Narodową nie roztrzryano''.3 Tak więc przed wojną radzieclde sztaby rrie opracowywały ani plan w obrony, ani kontrofensywy' AprzecieŻ pracowaly pełną parą. Marszałek Zwia4ku Radziecklego A. Wasilewski stwterdza, że w okresie poprzedzającym woJnę oficerowle Sztabu Generalnego, sztab w okręi w wojskowych i flot pracowali po l5-L7 godztrt dziennie bez wolnych dni i urlop w. Podobne informacje znajdujemy we wspomnieniach marszałk w - Bagramiana l Sokołowskiego, generał w armii - Sztermienki, Kurasowa, Małandina oraz wielu irrnych. Generał Anisow pracował po 20 godzin na dobę. To samo m wi się o generale Smorodinowie. W lutym 1941 roku szefem Sztabu Generalnego zostaje generał armii Zwkow. od tej chwili Sztab Generalny pracuje w reżlmie czasu wojny. Żukow sam pracował niezwykle intenspłrnie i wymagał od innych, żeby dotrzymyurali mu tempa. Wcześniej,latem 1939 roku, Żukow - w wczas jeszcze w stopniu dow dcy korpusu _ przybył nad Chałchyn-goł. Zapoznał się z sytuacją, szybko opracował plan działari i energicznie przystąrił do jego realizacji. Najmniejsza niedokładnośćw pracy podległych mu oflcer w była r wnoznaczna z egzekucją. W ciągu kllku dni Żukow oddał pod sąd siedemnastu oftcer w domagając się dla nlch najwyższeJ kary. Sąd wydał siedemnaście wyrok w śmierci. Jednego ze skazanych uratowala interwencja wyższ5lch przełoŻonych, pozostałych szesnastu rozstrzelano. 2

19 sieĘnia 1939. "Prawda'', 3 .Historia Wielkiej Wojny Narodowej...", op. cit., t. I, s. 563.

343

LoDołJMAcz

WIKTOR STIWOROW

W lutynr l94l roku Żtlkow był na tak wysokim stanowisku, Że nie było juŻ nikogo, kto m głby jakiegoś nieszczęśnika uratować. Ówcześni oficerowie sztabowi wspominają po latach rządy Żlkowa jako najstraszltwszy okres w swym Ęciv, gorszy jeszcze niż Wielka Czystka. Sztab Generalny 1 wszystkie pozostałe pracowały w nieludzkim napięciu. Jakże więc mogło się zdarzyć' Że Arm1a Czerwona przystąpiła do wojny bezplan w? Nie spos b zrozurnieć takŻe czegośinnego. Stalin dowiedziawszy się o Ęm, Że jego Sztab Generalny takich plan w nie przygotował, powinien byŁ rozstrzelać Żukowa i wszystkich odpowiedzialnych za ten starl rzeczy. Nic takiego slę nie stało. Przeciwnie. Wasilewski, Sokołowski, Watutirr, Małandin, Bagramian, Sztemienko i Kurasow, kt&4r zaczyrvali wojnę w stopniu generała majora, a nawet pułkownika, skoriczyli ją w randzę marszałk w, a co najmniej generał w z czterema gwiazdkami. Wszyscy wykazali w tej wojnie wyjątkowe talenty strategiczne. Wszyscy byli sumiennymi, a nawet pedantycznymi sztabowcami. Jakże więc mogło się zdarzyć, Że w pierwszych miesiącach wojny Armia Czerwona skazana była na improwlzację? Statin rie rozstrzelał Zukowa i lnnych planist w wojskowych z bardzo prostego powodu: nigdy nie kazano im przygotowywać plan w wojny obronnej. Zukow, Wasilewski, Sokołowski i inrri wybitni stratedzy dostali od Stallna rozkaz opracowania zupełnie innych plan w, a te wykona|Ibez zarzutu.I}le tytko' że w wojnie obronnej okazaĘ się kompletnie nieprzydatne' Podobnie jak czoŁgi przystosowane do działa na autostradach i korpusy powietrznodesantowe.

Pr.*au

za:wszewychodzi na jaw.

u

Dow dztwo radzieckie podjęło odpowiednie kroki, by zn7szczyć wszelkie dokumenty zwiapane z przedwojennymi planami wojennymi. Na szczęścieplany te były juŻ w sztabach wszystkich front w i flot, dziesiątek ar344

mii i ponad setki korpus w, wszystkich okręt w, setek dywizji, tysięcy pułk w i batalion w. Cośjednak ocalało.

Badania przeprowadzone przez Akademię Nauk ZSRR wykazały naptzykład, Że przed wybuchem wojny Flota Czarnomorska miała ściśleokreślone zadanie bojowe: .Prowadzić akĘwne działania przeciwko nieprzyjacielskim okrętom 1 statkom transportowym w rejonie Bosforu i na podejściach do nieprzyjacielskich baz morskich, a takŻe wsp łdziałaćz wojskami lądowymi, kt re posuwać się będą wzdłuŻ wybrzeża Morza Czarnego".a

Admirał S. Gorszkow informuje, że n7e tylko dla Floty Czarnomorskiej, ale także dla Floty BałĘckiej i P łnocnej, przewidywano zadania czysto obronne. Wykonać je na'reŻało jednak wyłącznie metodami ofensyvrnyml. Przed wojną takie właśnlezałoŻeria obowlą2ywały. M wlono o tym na tajnych naradach radzteckiego dow dztwa, ale także otwarcie na łamach.Prawdy'': ',Prowadzenie wojny obronnej rtie ozr:'acza bynajmniej biernego oczekiwania na własnych granicach. Najlepszytn rodzajem obrony jest szybki atak prowadzący do całkowitego zriszczenla niep rzg' aciela na j ego terytorium". 5 Akcje radzieckich flot w pierwszych dniach wojny wyraźrie dowodzą Że dzlałaĘ one zgodnie z planami ofensywnymi.22 czerwca l94l roku okręty podwodne Floty Czarnomorskiej bezzvłłoczriewyszły w morze kierując się ku brze$om Rumunii, Bułgarli i Turcji. Tego samego dnia okręty podwodne Floty Baftyckiej podeszły do brzeg w niemieckich z zadaniem; ,,Zatapiać wszystkie okręty i statki nieprzyjaciela zgodrrle z prawem nieograniczonej wojny podwodnej".6 Rozkaz nie czynił wyjątku nawet dlłstatk w-szpitali pĘwających pod flagą Czerwonego KrryŻa. Począvłszy od22 czeriÎca lotnictwo Floty Czarnomorskiej prowadz1ło zaczepne działania bojowe, kt re miały a Fłot tu Wtelikoj otieczesduiervloj tuojnie, Moskwa l98o, s. l 17. 5

-Prawda", 14 sierpnia 1939. 6 Patrz: Piozkaz Dow dcy FloĘ Bałtyckiej z 22 czefwca 1941 roku.

345

WIKTOR

STIWOROW

Flotylli Dunajskiej otsłorzyć drogę w g rę rzeki. 25 126 czet\Ica okręty Floty Czarnomorskiej pojawiły się w rejonie nrmu skiego portu Konstanca i przeprowadziły intensyrłrny ostrzał artylefiski z wyraźnym zarniarern wysadzenia desantu. W tym samym czasie Flotylla Dunajska rozpoczęła operacje desantowe w delcie Dunaju. 22 czerwca garntzon radzieckiej baz5r morskiej Hanko, położonej na terytorium Finlandii, nie przeszedł do obrony, tylko podjd operacje desantowe zdobywając w clągu zaledwie kilku dni 19 fi skich wysp. 25 czerwca 487 samolot w Floty BaĘckĘ i P beocnej zbombardowało firiskie lotniska. Mimo ogromnych strat poniesionych w pierwszych godzinach wojny, radzieckie lotnictwo morskie operowało odważnie i agresywnie' 22 czerwca I Korpus Lotnictwa Bombowego Floty BaĘckĘ prze-

prowadził Zmasowarry atak na wojskowe obiekty Kr lewca. I nie była to improwŻacja. o godzinię 6.44 radzieckie lotnictwo otrąrmało rozkaz działania zgodnie z planem. Przezkilka dni starało się ten rozkaz wykonać. 26 cznrwca [V Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zaslegu rozpoczaj bombardowania szyb w naftowych w rumuriskim okręgu Ploeszti. Parę dni p Żrnej wydobycie ropy naftowej w Rumrrnii spadło blisko o połowę. Nawet w skrajnie tnrdnej sytuacji' $dy praktycznie całe radzieckie lotnictwo zostało sparaliżowane na własnych lotniskach, znalazło jeszcze dośćsił' by dokonać spustoszenia w rumuriskim zagłęblu naftowym. W innych warunkach siły powietrzrre ZSRR mogły być znacznie bardziej niebezpleczne. Hitler zbyt dobrze zdawał sobie sprawę z tego zagroŻenla.

7 niem'ecką rlŁI była reakcją jeŻa, kt ry w obronie wystawia swe kolce. PrzypominaŁa raczej zachowanie krokodyla, kt remu zadarlo zaskakujący, niebywale silny cios. Brocząc obficie krwią, zslierzę pr buje jeszcze dopaśćswego przeciwnika. W momencie, gdy radziecki krokodyl podkra-

346

planonane ktaunkt nąćalć u)afucrt'ic ną Junciapot ntonyn

(Datai -7tt. - 6 tr7ca ,94:, toftĄ)

ov\ ni w

\

Tyraspol

_

granice pa stw

-ĄĄ Ą

iii.'

Żachodniagrani zsBR

Odessa

*

i'i[xft:ffJJ:5:H,"i"4"# dud terminalu naltNego w Konslancy prepłowadzony pąu F.olę carnomoBką iuż po wybuchu woiny

Nz '!O'-!l_-

rumui'"łie.agĘbio naftWe' 12 i 18 Armie G rska mialy sforsowa

Naloty na rumu skie ansblacje naflowo

karpackie pŹelęczo' odcinając Niomcy od paliw płynnych

pzeplowadzon iuż po wybuchu wojny puez lV Korpus Lotnitua Bombow go Dalekieoo Żsięgu i 63 Brygadę Lotnifua Bombowego Floty Carnomorskiej

dosw

@ E

@ @

i5#r'!: xffi TłJ,ilł3:""'JI dru

giego zulu stEtegicznego

:Ji#T:ii"'".-::'""#J?g:

g Armii sup rudeEeniowBj

ff !:Tłf.lx":i }L"-5$ffi

zdobyto mi

Ł-"

u36rflj#":u"*'"n

iiT!# fr ii:iiTłii jsryŃć

Kilia)

lX Specialny Korpus Piechoty po wsp tnych ćwiczeniach z Flotą czarnomorską był gotowy do pŹ paowadzenia de$ntu na wybzeże Rumunii

jednGtki Flovli Dumjskiej akolfidme tdfuż prawego bŹegu Dunaju planowany obszor operacyjny Flotyllj Dunajskłej (gl celei rurociqg puecinający Dunej W cernavodŻi i

po

mltowy

w

Giurgiu)

wrKToR sttwoRow

Il)DoŁAMAcz

dał się do ofiary, sam otrąrmał potworny cios. Ale to go nie powstrzymało i dalej usiłowałatakować, bo tylko to potrafił. 22 czerwca 1941 roku 41. DP M Korpusu Piechoty 6' Armii, nie czekając na rozkazy z E ry, zgodnie z przedwojenn5rmi planami przektoczyła granicę paristwa w rejonie Rawy Ruskiej. Rankiem tego samego dnia dow dca Frontu P krccno-Zachodniego generał pułkownik F. Kuzniecow bez Żadnyc}: dyspozycji z Moskwy wydaje surJrrn jednostkom rozkaz przejściado ataku w kienrnku Ęlżry w Prusach Wschodnich. Dla sztabu Frontu P htocno-7-achodniego, dla dow dc w armii i ich sztab w ten rozkaz nie stanowl niespodzianki. Kilka dni wcześniej wariant uderzenia naT\r|Żę omawiano w trakcie ćwiczeit sztabowych' "Był dobrze znany dow dcom i ich sztabom".T Działania dow dcy Frontu P Łnocno-Zachodniego nie mają nic wsp lnego z 7ntprow7zacją. Generał pułkownik Kuzniecow wprowadził w Ęcie plan, kt rego załoŻenia znał juŻ przed wojną. 22 czerwca wleczorem dow dztwo radzieckie, nie wiedząc jeszcze o akcji generała Kuzniecowa, wydaje mu rozkaz: uderzyć na Ty|żę w Prusach Wschodnich. Sąsiedni Front ZachodnL zgodnie z rozkazelm naczelnego dow dzt'wa ma wykona potężne uderzenie na Suwałki. Dow dca Frontu generał armii D. Pawłow nie Jest wcale zaskoczony. od dawna przecieŻzna swe zadania, więc znaczrl7e wcześniej niŻprzewidywała moskiewska dyrektywa wydał tozkaz ata}u na Suwałki. Faktem jest jednak, że w istniejących warunkach, gdy niemieckie lotnictwo wbrew radzieckim planom nie zostało sparalŻowane na swych lotniskach, a przeciwnie, radziecki Front Zaclrodni stracił w pierwszych godzinach wojny 738 samolot w - ofensywa nie j est najlep szym t oz1rliąpaniem. Gł wnodowodzący Frontu Zachodn|ego i dow dcy podległych mu jednostek na długo przed wybuchem wojny wiedzieli, Że ich pierwszym bojowym zadaniem będzie okrążenie niemieckiego Zgrupowania w rejonie 7

348

Suwałk. Radziecki atak na Suwałki był przygotowany pod każdym względem. Dow dcy wszystkich szczebli mieli z g ry określone zadania. oczywiśc7e,znać ich nie

mogli, ale zadanla te, precyzyjne i konkretne, zapakowane w tajne pakiety przechow5rwane były w sejfach sztabowych każdeJ jednostki, do batalionu włącznie. Batalion zw7adowczy 27' Dfizji Piechoty ześrodkowany w pobliżu granicy, tuż obok Suwałk, powinien był ,,zabezpiecąrć szybki atak całej 27. DP z rejonu Augustowa w kierunku Suwałk".8 Z ujawnionych Źr deł rnożemy się dowiedzieć więcej ni z atchi:w w. Przed' wybuchem wojny w okolicach Augustowa zostały skoncentrowane ogromne siły radzieckie ' To właśnietu radzieccy Żołnierze przecinali zasieki na swych granicach. To z tutejszych nadgranicznych plac wek dow dca 3. Armii generał porucznik W' Kuzniecow Wraz z przedstawicielem Naczelnego Dow dztwa $enerałem porucznikiem wojsk inżyniefinych D' Karbyszewem godzinami obserwowali terytorium niemieckie. To właśnie tu general Karbyszew przygotowuje swe grupy szturmowe do zablokowarria i zrleutra|izowania potęŻnych nieprzyjacielskich bunkr w. Na dfugo przed' wojną w rejon Augustowa ściągnięto ogromną masę radzieckich wojsk' Tt_r, na terytorium zsRR' tuż przy granlcy i r wnolegle do nlej, biegnie Kanał Augustowski. Gdyby przewidywano działania obronne' wojska naleŻaho rozlokować po wschodniej stronie kanahr, kt ry peŁ:iłby w wczas rolę rriezwykle trudnego do sforsowania rowu pr7nclwcznłgowego. Ąrmczasem wojska radzieckie przeprawiły się na zachodni btzegizajęły tam wąFki pas terenu między granicą (na kt rej poprzecinano zasieki) i kanałem. 22 czerwca o świcie zginęŁy tu tysiące Żohtlerąr Armii Czerwonej zaskoczonych zmasowanym, niszczycielskim ostrzałem niemieckiej artylerii. Wycofać się nie mogli' Zantmi był kanał. Zwyczajna gfupota? Nie. Po niemieckieJ stronie granicy takŻe zgnrpowano ogromną ilośćwojsk. One także 8

Borbazą sotr:ietskąlu Hbałttku, Tailin r98o. t.

I, s. 67.

Archiwum Minlsterstwa obrony ZSRR, dział l8l. rejestr l.63l

teczka I, dok. 128.

349

LoDoŁAllAcz

WIKTOR STIWOROW

zlilcwldowały swoje zaslelri. Gdyby Armla Czerwona

szturm. obie armie postępowały ldenĘcznienigdy rrie ukrywali, że stawlawyłączrrte ofens5nłrne. Generał o koncentracji woJsk w rejonie Żn nlemieckiej inwa4i nta
Żukow koordynował działania Frontu Południowego i Pofudrrlowo-Zachodniego przeciwko Bułgaril, Rumunii, Węgrom i Czechosłowacji. Do 3o czerwca 194t roku nie chcial nawet sĘszeć o przejściudo obrony. Ządał, działania ofens5rurne. doszli do wniosku, że I nie jest w stanie atakować. Radzieckiemu krokodylowt należy jednak oddać sprawiedliwoŚć. Znalazł w sobie dośćstt, by się wycofać' wTozaleczyć rany i bro dojść na giem źdobyć się rokodo Berlina. Jak da rnw 22 czerwca? zadany cios dyl, gdyby nie okmtny 9

350

',Wojenno-Istoriczeskij

Żurnał", nr 5/1986, s' 49'

Gdzle dotarlyby wojska radzieckie, dyby nie stractły w wczas setek samolot w i tysięcy czoĘ w, i gdyby to nie niemiecka' tylko Czerwona Armla zadaŁa pierwsze uderzenie? Czy armie niemieckie miaĘ za sobą r wnle wielkie przestrzenie, gdzie mogłyby się wyco$rwać? Czy miaĘ niewyczerpane rezerry ludzkie i czas, żeby odbudować swą armię po pierwszym, zaskakującym radzieckim uderzeniu? C4l niemieccy generałowie mieli plany obronne?

LoDoŁAMACz

ruchu tysięcy radzieckich transport w -

Rozdział 30

Wojna'

kt

rej nie było

Rosg1skie nączetne dou dzttuo zna stu jJach tepiej niż naczelne dou dzttlso kt Ękoltlsiek innej armti' Generał Freiherr W. uort MeUenthin

wyraŹnle termin konwskazują na to, Że na Io lipca wyznaczo'no pobliht zarzuttu strategicznego w centracji drugiego przegranic. radziecka wojenna Ale doktryna chodnich widywała przejście do decydującego ataku przed zakoilczeniem całkowitej koncentracji wojsk, pozwalało to bowiem rozładować częśćwojsk drugiego rzutls' juŻ na terytorium nieprzyjaciela i od razurzucićje do walki' Żukow (podobnie jak Stalin) lubił wyprowadzać swe zaskakujące ataki w niedzielę o świcie. 6 lipca 1941 roku wy1radała ostabria niedziela przed pełną koncentracją radzieckich wojsk. Generał armii S. Iwanow - jak widzieliśmy_ wyraźnie wskazuje na tę datę: ,,Wojska niemieckie zdołaływyprzedzić nas dosłownie o dwa tygodnie''.

toczęcia.o".."]l

,,Barbarossa" Hitler po raz kolejny przesun{ o 3-4 tygodnie. Historia mogła potoczyć. się zupełnie inaczej. [...]

Niemcy

j""t .ri"l

unikniony, ale nie spodziewał się go w najblŹszych tygodniach. Wojska niemieckie traciły energię na prowadzenie drugorzędnych operacji, w zułiapku z czyrm termin rea|lzacji planu ,,Barbarossa'' był stale odkładany. 22 czerwca 1941 roku operacja wreszcie się roąroczęła. Sam Hitler wyraźnie nie zdawał sobie sprawy, do

jakiego stopnia mu się udało' Gdyby data ataku przesunięta została raz jeszcze, na przykład z 22 czenirca na 22 |ipca, Hitler byłby zr:":luszor:y skoriczyć ze sobą nie w roku 1945, a|e zrtaczrlie wcześniej. Istnieje bowiem wystarczająco wiele dowod w na to, że rozpoczęcie radzieckiej operacji ,,Blrza'' miało nastąpić 6 lipca l94l roku. Pamiętniki radzieckich marszałk w, generał w i admirał w, dokumenty znajdujące się w archiwach, matematyczna analiza danych na temat 352

6 lipca 1941 roku o godzinie 3.3O czasu mostie-

wskiego dziesiątki tysięcy radzieckich dział rozrywają na strzępy poranną ciszę, oznajmiając światu,że Armia Czerwona rozpoczęła wielką kampanię wyzvło|enczą. Artyleria Armii Czerwonej pod względem ilościi jakości przewyższa artylerię wszystkich innych kraj w świata.Na radzieckich granicach skoncentrowano gigantyc zrre zapasy amunicji. Tempo salw gwałtownie narasta. Piekielny huk niesie się po tysiąckilometrowym froncie od Morza Czarnego do BałĘku. Początek przygotowania artyleryjskiego zsynchronlzowano co do minuty z akcją tyslęcy radzieckich samolot w, kt re zaatakowały ter1rtorium nieprzfraciela. Niemieccy piloci nie mają nawet czasu poderwać swych maszyn w powietrze. Na pasach startowych stoją, skrzydło w skrzydło, setki samolot w. Płomienie z jednego natychmiast przerzucają się na sąsiednie. Po chwili wszystkie stają w ogniu.

LoDoŁAll[Acz

WIKTOR STIWOROW Nad lotniskaml unoszą się słupy czalrrego dymu - doskonaĘ punkt orientacyjny dla nadlatuJących radzieckich samolot w. Zdołały wystartować tylko pojedyncze masTyny. Nlemieccy ptlocl mieli kategoryczny zakaz otl{ritlerania ognia

do radzlecklch samolot w, ale niekt rzy, mlmo to, podeJmują walkę' strącają nieprądacielskie myśliwce,a po wystrzeleniu zaPasu amunicji decydują się na ostatni, samob jczy atak taranem. Straty radztecldego lotnictwa są wprawdzie durże, ale zaskoczenie przyniosło wyniki. Przygotowanie artyleryjskle nabiera mocy. Przed wyjściem do natarcia żołnierzn pierwszoliniowych batallon w i pułk w dostaJą w dkę. w nadgranlcznych lasach grzmi ogłuszające ,,Hurrra!'' _ Żohierzom odczytano właśnierozkaz bojowy Naczelnego Wodza towarz:ysza. Stalina: .Wybiła god'zlna zapłaĘ| Wywiad radziecki lvykrył zdradzieckie knowanla Hitlera. Nadszedł wreszcie czas wystawlć mu rachulek za wszystkte przestępstwa i zbrodnie! Bohaterscy żołnierze! Świat patrzy na was i czeka na wyzwolenie!''. Nie zulażając na obowią2ujące przeplsy i zakazy Żoht(erzom podaje się lnformacje o ilości radzlecklch wojsk, czołg w, artylerli' samolot w, okręt w podwodnych, kt re węzrl:ą udztał w tej wyzwole czel kampanil. W przygranicznych lasach raz jeszcze rozlega slę gromkte "Hurrra!''' Polnyml drogaml l leśnymi przeclnkaml suną niekoriczące slę kolumny czoĘ w 1zasnuwając horyzont obłokaml kurzu kierują się w stronę granlc, "Dajcie im popallć' głuchole!'' szczerzą zęby umorusanl czołgtśctdo ogfuszonych artyle-

rzyst w. Łoskot salw narasta i osiągnąwszy punkt krytyczny' nagle się urywa' Porażająea c7sza aż dzwonl w uszach. I niemal naĘchmiast całą okolicę wypełniaJą setld czołg w l nieprzebrane tysiące żołrierzy.Zgrryt gąsienlc l wściekły' ochrypĘ ryk radzieckieJ piechoty' Dym prochu 1wzące spallny czołgowych dlesll mieszaJą się z aromatem polrrych kwiat w. A nad głowaml, eskadra za eskadrą, płyną na zach d setkl l tysiące radzieckich samolot w. Artylerla' po chwili mllczenia, jakby ntechętnle' znowu podejmuje sw j potężny ryk' wspieĄąc nacierające wojska. Powoll, aczr:leubłaganle, częstofliwośćsalw narasta. Do akcji wchodzą wciąż nowe l nowe pułki artylerii.

354

radz7e zrorproszorr:yml grarriczrre mosty nika starinowa. Wojska

wlekłe walkl naPrz d' Poanci pułkow- nlemieckle

mosty nie były nawet zaminowane' Jak można było do tego do wojnY? ła na przeciwnlka paralżująco' za sobącaĘ łaricuch katastrof,

a

każda z nich powoduje następne: znlszczone na lotnl-

nieuniknion ą zagładę całych oddział w' Dow dztwo traci kontrolę nad swymi wojskaml' Nie wie' co się dzĘe, w zwią2ku z czym nie może decyzjl. WoJska albo w og le nie otrzym takie, kt re nie odpowiadają zaistniałej zakl cająstale radzleccy d5nversanci - przecinająlinie telefonlczne albo włączają się do sieci przekazując fałszywe sygnały i rozkaa\J' Działania nieprzyjaciela prowadzone są '

bezładnie' Niemieccy dow dcy śtądo Berlirra rozpacz|i'we depesze: ,,Co nie sposoblł s nach, ani w s

prowadzenla dzlałan w obronie nie ma' Co roblć? Atakować? Dzlałać zgodnie z przedwojennym planem 'Barbarossa"? Bez lotnictwa? Bez panowania w powietrzu?! 3' Armia wykonuje niespodziewane uderzenie na Suwałki. Na jej spotkanle z republik nadbałtyckich wychodzi 8. Armia. od pierwszych minut- toczą się krwawe walkl' w kt rych wojska radzieckie ponoszą ogromne straty' Mają jednak przewagę: dysponują nowoczesn1rm' doskonałym czołgiem ctężklm KW' Niemieckie działa przeciwpancerne nie są w stanie przebićjego pancerza' W powietrzu domi_ nuje radzleckie lotrrictwo. Na tyłach niemieckiego zgrupowanla wylądował V Korpus Powletrznodesantowy' Armie po8., rr. i 3. uwikłały się w długotrwałe, krwawe walkt z tężnym niemieckim zgrupowaniem w Prusach Wschodnich' 355

ł'l

+r

LoDoŁAMACz

WIKTOR SIIWOROW

lach Krakowa i Lublina. Radzieckie dow dztwo wprowadza teraz do walki dnrgi rzut strategiczrry. R Żnilca polegała na Ęm, Że wojska niemieckte miaĘ tylko jeden rzut i niewlelkie odwody, zaśArmia Czerwona dwa rzuty strategiczne' a za nimi jeszcze trzy armie NKWD. Pr cz tego, w chwili rozpoczęcia wojny, w ZSRR przePtowadzono mobilizację' kt ra dała radzieckiemu dow dztwu całkowlcie uzupełnić straty i stworzyć w okresie kilku najbliź:szych miesięcy ponad trzysta nowYch dYwizji. Plęć radzleckich korpus w powietrznodesantowych zostało kompletnie rozbĘch, ale na terytorium radzieckim pozostaĘ lch sztaby i pododdziały tył w. Przyjmują one dziesiątki Ęsięcy rezerwist w na uzupeŁrienie strat. Dobiega też ko ca formowanie pięclu nowych korpus w powietrznodesantowych. Jednostki pancerne oraz lotnictwo poniosły w pierwszych walkach duże straĘ, ale radzleckiego przemysłu zbroj enlowego nieprzfr aciel nie zdołałznlszczyć anl zdobyć. Największe na śwlecie fabryki czo|g w w Charkowie, Staltrrgradzie i Leningradzie ani na chwilę rlJ.e ptzerwaĘ produkcji. Przeciwnie, poważnie ją zwiększyły' Ale nawet nie to jest najważnlejsze . W armii niemieckiej sąjeszcze czołgl, transportery opani cer,rofle i ciągnikt w oddziałach artylerii, ale paliwa do nich już nie ma. Potężnej Kriegsmarine nie ma na Bałtyku' Nawet jeśliją tu ściągnąnie starczy jej ropy dla działari operacyjnych' Armia nlemiecka ma tysiące rannych, kt rych trzeba wryheźć na tyły. Ma samochody sanitarne, ale zbiorniki paliwa są puste. Armia niemiecka dysponuje ogromną l\czbą clężar wek, motocykll i innych poJazd w

ale na zapleczu tej gigantycznej bitwy radziecka 10. Armia przerwała ntezwykle słabą obronę nteprądaclela i nacierając w klerunku Bałtyku odcięła trzy nlemieckie armle, dwie grupy pancerne i kwaterę Hitlera od pozostałych wojsk nie-

mieckich.

Z reJonu Lwowa najsilniejszy front radzieckt przeprowadzapotężne uderzenie na Krak w i pomocnicze - na Lublin. Lewe skrzydło tego zgnrpowania osłaniają g ry' Na prawJrm zaczywa się zacięta bitwa, w kt rej Armia Czerwona traci Ęsiące czołg w' samolot w i dział, setki tyslęcy żoŁnlerzy. Ale w tym samym czasie dwie radzieckie armie g rskie - 12, i 18. - przp,uszczająudany atakwzdŁuż g rsklch ptzełęczy odcinając Niemcy od źr deł ropy naftowej. W g rach lądują radzieckie wojska powietrznodesantowe, kt re opanowawszy przełęcze uniemożlivł1ają przerzucenie odwod w nie_ miecklch do Rumunii.

Gł wne wydarzenia teJ wojny nie rozgĘrwają się ani

w Polsce, ani w Niemczech. W pierwszej godzlnte wojny radzieckt IV Korpus Lotnictwa Bombowego Dalekiego ZasięEn oraz lotnictwo 9. Armit i Floty Czarnomorskiej przeprowadziĘ atak na pola naftowe Ploeszti obr ciwszy je w morze ognla. Naloty bombowc w na Ploesztl kontynuowane są każdego dnia i każdej nocy' Łuna nad płonącymi raflneria-

mi widoczna jest z

odległośctdzieslątk

w kilometr

w,

a w ciągu dnta kłęby czarnego dymu zasnuwaJą horyzont.

W g rach na p łnoc od Ploeszti wylądował III Korpus Powietrznodesantowy.

Dzlałając w niewlelkich, nieuchwytnych gnrpach spadochroniarze nlszczą wszystko, co ma jakikolwiek młlązek z wydobyciem, transportem i przer bką roily. W Konstancy i na południe od niej desant z motza przeprowadza IX SpecJalny Korpus Plechoty generała porucznika Batowa. Jego zadanie jest identyczne: wsadzać rurociągi, zblorniki z topąnaftową, raflnerie. Do Rumunil wdarła się też naJpotężnĘsza' z radzlęckich armii - 9. A. Na prawym skrzydle 10. Armia poniosła ciężkie straĘ i nie zdołała dotrzeć do Bałtyku. Armie 3. i 8. zostaĘ doszczętnie rozbite, a ich czołgi ctężkie Kw-l l Kw-2 zriszczone przez r:lemieckle zenit wki. Armie 5., 6. I 26. stracĘ setkl tysięcy żołnlerry i zatrrymaĘ się na przedpo-

niezbędnych do przemleszczania wojsk' do ich zaopatrywania, do prowadzenla rozpoznanla. C ż z tego, skoro dla tych ctężar wek, motocykli i reszĘ poJazd' w - nie ma paliwa...

Pallwo było w Rumunil, kt rej Hltler nle umiał skutecznie obronić. stalin to wledział. Wiedział też żukow. Hitler zresztątakże doskonale to rozumiał. W sierpnlu 1941 roku drugl rzut strateglczny zako czył ,,operację Wisła" zdobywając mosty 1przycz6łk1 nad odrą' Stąd wzlęła początek kolejna op racja prowadzona na ogromną głębokość.

357

356 ł[

wtKToR suwoRow Wojska ciągną za odrę nieprzerwanym potokiem: artyleria, czoĘi, piechota. Na poboczach wszystkich dr g sterty czoĘowych gąpienlc pokrytych już lekklm nalotem rdzy _ to dywizje i korpusy pancerne w5posażone w szybkie czołgi kołowo-gąsienicowe BT-7, fieżdŻającna niemieckie szosy zrzucaĘ gąslentce przed błyskawiczn5rm skokiem do

przodu.

Na spotkanie jadących oddział w suną powoli kolumny Je c w' Za rljml tumany kurzu. oto ciemtęlyciele narodu: sklepikarze, burżuaĄnl lekarze i burŻuazyJrri architekci, bauerzy, urzędnlcy bankowi. CzekiściuwtjaJą się w pocie

czoła. Na każdym postoju - wstępne przesłuchanie je c w. P źniej każdego z nlch węźmie w obroĘ NKWD i określi stopieri winy wobec ludu pracującego. Ale zanim to nastą>i, spośr d milion w jeric w trzeba wyłowtć tych szezeg lnie nlebezpiecznych : byłych socjaldemokrat w, pacyfist w, so-

cjalist w

i

narodowych socjalist w, oficer w, policjant w

I duchownych.

Miliony jeric w trzr-bap źniej wyprawlć na Daleki Wsch d i na DaleĘ P Łroc, stwarzając im szansę, by uczciwą pracą odpokutowali swe winy wobec narodu. Ale koleje nie woĄ teraz jer1c w. KoĘe pracują dla zwycięstwa. Prz'ewoĄĘsiące transport w z amunlcJą, paliwem, zaopahznnlem. Gdzie lokować jeric w? A choćby w Ośwtęcimiu'gdzie IV Korpus Zmechanlzowany wyzwolił właśnieob z koncentracfrny. Meldunek poszedł gd'zie trzeba. Z prośbąo zgodę na wykorzystanie zgodnie z przeznaczeniem. Nle wolno. Kazali w oświęcimiuurządzhć muzeum. Trzeba będzie teraz, pod bokiem tamtego, nowe obozy koncentracyjne budować. A na zach d' jedna za drug4 ciągną wojskowe kolumny. Komisarze wycią4iaJą z nich po kilku żołrierzy,za-woŻądo oświęcimia i pokazują wszystko: _ Sami popatrzcie - powiadają - i kolegom opowiedzcie! Samochodami wydzlafu politycznego żołn7erze doganiają swoje bataliony, opowiadają co widzieli: - No i jak tam, koleś, w oświęcimiu? - Nic ciekawego - wzruszł.' ramionaml żohtlerz w czarnej kurtce. - Całkiem jak u nas, tylko klimat lepszy. Bata]ion popua eorzkąw dkę przed w5{śclemdo ataku. Dobre wieści: wolno brać trofea, rabować też wolno. A ko358

LoDoł,AMAcz

misarzkrzyczy. Aż ochrypł. Erenburga cytuje: ''Wyplenimy pychę z butnej, germariskiej nacjl!''. Śmieją się żołnierzew czarnych kurtkach: - A jak niby tę pychę mamy wyplenlać z całej nacJi' g|wałcić po kolel' czy jak?...

Nie wyszło w czterdziestym pierwszym, a jednak po czterech latach Statinowi udało się zdobyć stoltcę III Rzeszy.

Mało kto już pamięta, że hasło wyzwolenia Europy całego świata zabrzmiało po raz pierwszy wcale nie w 1945 roku, tylko przy kor1cu roku 1938. Koflcząc Wielką Czystkę w Zwiapklu Radzieckim stalin naplsał na nowo całą historię komunizmu t wytyczył nowe cele. Dokonał tego w książce pt. ,,Historia WKP(b)' Kr tki Kurs". Kslążka ta stała się bibliąwszystkich radzieckich komunist w i komunist w na całym świecie' Jej ostatnl rozdział m wi o tym, Że Zwia7ek Radziecki znajduje slę w kapitaltsĘcznym okrążeniu. stalin stawia przed komunistami wielkie zadanie: zastąpić okrąże|ie kapitalistyczne - socjalistycztaym. Walka z kapitalisĘcznym okrążeniem miała trwać tak dfugo' aż ostatni kraj ś'ryiata nie stanie się jedną z ,,republik'' w ramach ZSRR. Najważniejszy temat szkolenia politycznego w Armli Czerwonej brzmiał odtąd: ''ZSRR w kapitalisĘcznym

i

okrąŻeniu". Propagandyści' komisarze, polityczni irrstnrktorzy i dow dcy mieli obowIązekprzekonaćkaŻdego Żohlierza' żeJedynym, prosĘm i logiczrrym romłiązaniem tego problemu jest realizacja celu, kt rywyznaczył Stalin. I we wszystkich batalionach Armii Czerwonej tozbrzmiewała odtąd pieśr1 o wielkiej wyzwolericzej wojnie, do kt rej wezwie ich marszałek Stalin: SaLusa zą sąhDq, będziemg strzelall"

Wolruśćdla śtl:iotązdobgć u)reszcle czas, Gda tu b j nas śLetowanzgsz J zeJ Stalln, Pteruss zg marszałek poprotuadzi nas.

Hitler był na tyle nieostroŻny, Że zatuf.ał Staltnowi i odwr cił się od niego plecami' I w wczas, latem l94o 359

LoDoł.AItAlcz

WIKTOR STIWOROW

roku, jak dzwon zagrztnlało wezwanie do Wielkiej Wojny Wyzwoleftczej, kt ra uczyni wszystkie kraje świata republikamI ZwIązklu Radzieckiego. oto jak radziecki generał lotnictwa opisuje tę zbliŻaJącą się i wyczekiwaną wojnę: ,,I|eż szczęściai radości będą wyrażałyspojtzerlla Ęch, kt rzy tu, w kremlowskim pałacu, prTyJrną do rodzirry narod w świata ostatnią z republik! Widzę juŻ oczyma wyobraźni te bombowce, kt re obracaJą w perzynę fabryki' węzły kolejowe, mosty, magaTyr:y i pozycje wojsk nieprzyjaciela; samoloty szturmowe, zasy1rujące gradem pocisk w kolumny wojsk i stanowiska artylerll; okręty desantowe wysadzające nasze dywizje na tfach nieprzfracielskich armli. PotęŻna i $roŻna flota powietrzna Kraju Rad wraz z piechotą, artylerzystami i czołglstami wypehrią sw j świętyobowlapek i pomogą uciskanym narodom uwolnić się od ciemiężycielt".l Georgtj Bajdukow to zrrakomiĘ pilot i doskonały dow dca. Byl w pierwszej dziesiątce odznaczonych Ętułem Bohatera Zwiapk:u Radzieckiegoz, dosfużyłsię stopnia generała pułkownika lotnictwa. Walczył wspaniale. Ale w roku l94o wojna jawita mu się w zupełnie innym świetle.W swym obszernym artykule na temat przyszłej wojny nie wspomniał słowem anl o wojnie obrorrrrej, ani . o samolotach myśliwskich' kt rych zadaniem jest obrona ojczystego nieba. Pamiętał Ęlko o bombowcach, samolotach szturmowych i transportowych oraz szybowcach desantowych nieodzownych w wojnie "wyzwolericzej". Podobnych publikacji w samej tylko ,,Prawdzie" wystarczyłoby na zapełnienie wielu tom w' Polska komunistka Wanda Wasilewska i amerykariski komunista Teodor Dretser z łarn w "Prawdy'' obwieszczali śwlatu, Że już wkr tce blurzl.s'aĄni ciemiężcy przestaną spija robotniczą krew, Że JuŻ niedhrgo proletariat Zachodu będzie rrr gł zrzucić kajdany.

wielu innYch.

KONIEC PIERWSZEGO TOMU

t G. BaJdukow. 18 sierpnia 1940. 'Prawda", 2 Ba3dukow został odznaczony w 1936 roku (wraz z W. Czkałowem i W. Bielakowem) za udział w rekordowyrn locie dłu$odystansowym na trasie Moskwa-Wyspa Czkałowa (9.374 km bez lądowania w czasie ponad 56 godzln) lprzyp. red.l.

360

':

$

LoDoŁAMAlcz

Conquest R., The Haruest oJ Sorrou. bviet Collectivtsątion and the Terror Fąmine, Londyn r 986. Diemin M., BŁatnoj, Nolvy Jork 1981. Fiediuniriski I., ,,Na alarm", Warszawa f 964. Frunze M., Sobronlie soczinienli, Moskwa 1957. Goebbels J., Dte Tagebiicler DorL Joseph Goebbels, Sdmttiche, Fragmente, MonacLrium-Nowy Jork-Londyn-ParyŻ'L9a7. Goralski R., World War II Almanrac: 1939-f 945, Londyn. Gorbatow A., ,,Lata pokoju i wojny", Warszawa f966. Grygorenko P., W pdpolje możra usstrletlt' tol'ko krys, Nowy Jork 1981. Guderian H., ',Wspomnienia Żohlierza'', Warszawa 1991. Iwnow S., Naczalngj pteĄjod tuojng, Moskwa l974. Jakowlew A., CeL żgzni, Moskwa 1968. Jeremienko A., W naczale usojng, Moskwa 1964. Kalinin S.' RozrnyszlieĄjao minutpszem, Moslnva 1963' Kazakow M., 'Nad mapą minionych bitew", Warszawa

Bibliografia Anfiłow W., Biessmiertrtu podug, Moskwa l97l' Anfiłow W., "Krach Blitzkriegu", Warszawa L978. Antonow-Owsiejenko A., The Time oJ Stahn: portrait oJ a tgranttg, Nowy Jork 1981. Awtorchanow A', ,,Zagadka śmiercl Stalina. Spisek Berll", Polonla, Londyn f 983. Azatow |., osażdionrąja odessa, Moskwa 1962. Bagramian I.' 'taki był początek wojny'', Warszawa

1967. Koczetkovr D., S zakryĘmiliukami, Moskwa L962. Koniew I., ,,Czterdziesty piąty", Warszawa 1968. Kowalow I., Trutsport u Wietikoj Otiecz-estwtenraj topjnie, Moskwa 1981. Kriwoszein S., Rotnqia bgl', Moskwa 1962. Kurotkin S.' ''Tył Radzieckich Sił Zbrojnych w Wielkiej Wojnie Narodowej 1941-1945, Warszawa 1980. Kuroczkin P.' Ną sieusLerno-zapadnom Jrontie, Moskwa 1969. Kuroczkin P.. Pozyungje Jronta. Moskwa 1 969. Kuzniecow N., Nakonunie, Moskwa 1966. Lenin W., .Dzieła", Warszawa 1950-1975. Liddell-Hart B. H., History oJ tłrc Second World Wąr, Londyn 1978. Liudnikow I., Skwoz grozA, Donieck 1973' Łapczynski A., WozdusznĘa armfia, Moskwa 1939. Moskwa 1960' Ł'obaczow A., 'Trudnym drogami'', 1962. pomagał Moskwa Gitlieru, Majski I.' Kto WaloJ Aggresston, Mallory E. K., Ottar A., Architecture lop 1973. Marks K., Engels F. ,,Dzleła", Warszawa 1960-1976.

1972. Basow A.' Fłot w Wielkoj otieczeshliennoj u:ojnie, Moskwa 1980. Batow P., 'W marszu i boju", Warszawa f 963. Bażanow B., sekretarzem Stalina'', Bibl. "Byłem ''Krytyki", Warszawa 1985. Birluzow S., ,,w ogniu dział", Warszawa L962. Bołdin I., Stranicg żgzni, Moskwa 1961' Bregman 4., ,,Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o wsp Ęracy niemiecko-sowiecliiiej 1939-194l'', orbls, Londyn 1967. Breżniew L.' ''Mała ziemia", Warszawa 1978. Chruszczow N., ,,Wspomnienia'', Krą4i, Warszawa lg84. Conquest R., Bolszoj terror, Florencja 1974.

362 ,d

il)DOT.AMACZ

WIKTOR STIWOROW

Mielgunow S., KrasngT tierror ur Rossit, Berlin L924. Mierieckow K.' ''P ł wieku w mundurze'', Warszawa

r97t.

Moskalenko K., ,'Przed przełomem'', Warszawa l97I. Nowikow A., W niebie Leningrada, Moskwa I97O. Ortenberg D., ljuti.diekabr sorok pienuogo, Moskwa 1984.

ozierow G., Tupoleuskąja szarclga', Frankfurt l97l' Płaskow G'' Pod grochot kanonadg, Moskwa 1969. Pokryszkin 4., .Niebo wojny", Warszawa f 968. Price A., WortdWar II Fighter CoryJlict, Londyn 1975. Reszin J., Gtenterał Karbgszew, Moskwa l97l. Rokossows l
1970. Sandałow L.' Pierieżgtoje, Moskwa 1966' Sewastianow P., Nieman-Wołga-Duną1, Moskwa 1 96 1 . Sikorski W., ,,Przyszła wojna'', Warszawa 1934. Stalin J., ,,Dzleła'', Warszawa 1949-195l. Starinow l', Ming żLdut suojego czasa, Moskwa 1964. Szaposznikow B.',,Wspomnienia' RozwaŻan7a teoretyczne", Warszawa 1976. Szebunin A., Skolko nami pĘdieno, Moskwa I97L Sztemienko S., .Sztab Generalny w latach wojny", Warszawa f 969. Tiuleniew 1., Czertez trt u:ojng, Moskwa f 960. Triandafiłłow W., Charąktier opieraclj soturl'emienngch arm[j, Moskwa 1929. Ttrchaczewski M., ,,Pisma wybrane", Warszawa 1966. Umariski R., Nc bojeugch rubieżnch, Moskwa 1960. Wasilewski A., ,,Dzieło całego Życ1a", Warszawa 7976. Waupszasow S., Ną triewożngch p|eriokrtostkach, Moskwa 1971. Woodward L., Brttish Foretgn Poticg in the Second Wortd War, Londyn f978. Woronow N., ,,Artylefiskim szlakiem", Warszawa 1966. Zacharow G., Poutest' ob istriebitielicch, Moskwa 1977 . Zaloga S. J., Grandsen J. (Magnuski J.), Souiet Tanks and" Combat Vehtcles oJ World. War Tlro, Londyn I 984. 364

Zotow W., Ncr sieusiero -znpadnom Jrontie, Moskwa

I

969'

Zwieriew A., hptsktminlstra, Moslmra 1973' Żukow G. .Wspbmnienia i refleksje'', Warszawa r97o'

Prace zbiorowe Bittlsą za Lentngrad (red. S' Płatonow), Moskwa 1964' Bolsz-aj a Soutetskaia Encgkłopted1j a, Moskwa l 928' Borba_ za sotatetskuju Pribałtiku, Tallin 1 98o'

Czasotugje sowietsktch granic, Moskwa f 983' Dfe Beztehungen zuischen Deutschland und der btujetunian 1g3g-1g41. 257 Dokumente' Aus den Archtusen des At-tstucżrtĘen Amtes und der Deutschen Botschqft in Moskau, Ttibingen 1949. Doz.orngje zapadngch ntbteżej, Kij w 1972' Es to ns k-ij naio d' tu W telkoj O tie cze sttuie nnoj u oj nie' T al

lin

1973. FŁot tls Wieltkoj Otieczestuiennoj uojnie, Moskwa 1980'

Hearings on American Aspects oJ the Richard Sorge Spg Case. House oJ Representattues Eightg Second Congress' Ftrst Sesston. AuE-tst 9, 22 ąrd 23, Wasryngton 1951' _ orugie; Wojny Światowej 1939-1945" ' t' L-tz' ',Historia Warszawa 1976-1985. ,,Historia Wielkiej Wojny Narodowej Zw\ry'ku Radzleckiego 1941-1945., Warszawa 1964' ktortia Klietuskogo tuojennogo okntga, Moskwa IS74' Kijewskli Krasnoznamionngj tuojenngj oknq' Moskwa

1974. Komandotlntlje i sztab Wojenru-WozfltszngcLt Sił w Wietikoj Ofieczeshuienrnj usojnie, Moskwa 1977' rezolucjach iuchwałach'', t'1, Warszawa 1956' "I
Krąsnoznąmionngj lJratsklj tuojenngj okntg' Moskwa 1983.

Ordieru. Lenins Moskouskij wojenrryj okrug' Moskwa 1985.

Pcrrtir-iarmija(red. A. Episzew), Moskwa r98O' 365

'

WIKTOR SI'WOROW

Pograniczngje wojską SSSR 1g3g-1g41, Moskwa lg7o' Po pikazu Roding: bjeunj put' szestoj gusardiejskoj armiiu Wielikoj Otieczestu;iennoj uojnte, Moskwa I97L. .uPrawdal. Wybór artykułów z wrz.eśn1a 1939 roku", NOWa, Warszawa. Probliemg strategiczeskogo rozwialĘuantlja, Moskwa 1935.

Regulamin polowy RKKA ,,PU-39", Moskwa f 939. Sotuietskaja Wojennqja Encgkłopedlia' t. 1-8' Moskwa 1976-1980. Sotuietskije tałlkowgje unjska, Moskwa |973. Sousietsklje uoorużonngje siłg, Moskwa |978. Sotuietskle żeltentodorożngie, Moskrva 1 984. Sowtetskije żeleznodorożntki u godg Wietkoj Ot7eczeshfiennoj tuojng, Moskwa 1963. SuiazisĘ LD goda Wtelikoj otieczeshuiennoj uojng, Moskwa 1972. WtelikĘ a otiecze shlstennaja u ojna 1 9 4 1 - 1 9 4 5) Kratklj nauczno-populiarngj oczerk (red. P. Ży|In), Moskwa L973. hbqjkalskij tuojenngj okrug, Irkuck 197 2. (

Pisma i peńodyki

-

''Btulietień opozicji'', Paryż- Berlirr -Zury ch-P aryż-Nowy Jbrk 1929-194r. ,Journal of ttre Royal United Servlce for Defence Studies".

,,Komsomolskaja Prawda", Moskwa. "Krasnal a młiezda", Moslorra. ,,Ogoniok", Moskwa. ,,Prawda", Moskwa. ,,Wojenno-Istortczesk$ Żutnał", Moskwa' .Wojennyj wiestnik", Moskwa. ,,Wojna i rewolucja", Moskwa f 92O-f 923; 1925-1936. "Woprosy lstorll", Moskwa.

Najpełniejszy wybór ksiąźek lłłydawnictrr'a AiB można znaleźć w następująGych księgarniach: Warszawa

a

.

Ksiegamia Fundacji Pomocy Bibliotekom Polskim ul. Maszalkowska 74 Księgarnia,,MDM'' ul. Piekna 3ll37 Księgamia M.JakóbcykJ. Matysiak

a

Księgamia,,Nike"

a

a a a a

a a a a a a a a

a

a a

ul. Puhwska 16 ul. zgoda

I

ul. Hoża

l9

2

Księgarnia,,odeon''

Rodzinna Fsięgamia Mokotowska ul. tutawska 7l Księgarnie,,Tomikom'': PANOMMA, ul Witosa 3'|i PROMENADA' ul. ostrobramska 75a; RAINBoW, ul. Jagiellońska l 5 oraz W punktach księgarskich na Dworcu Centralnym

Eyleu

Księgamia

"Taurus'' ul. Dworcowa 24

Tńj!!!asto

Księgarnia,,Po schodkach''

Gdaisk ul. Grunwaldzka 99/l0l Press' Księgamia 'Fantom Gdańsk ul. Grobla l l 3 Ksiegarnia,Fantom Press" Gdynia ul. świętojańska l

Jeleuąśóla Księgamia "Hit" ul. I -go Maja I 6

Kielce

Księgamia Książki'' 'Dom ul. Mała l0

Kraków Księgarnia

ru

''Dom

Książki''

Rynek cłowny 34

Księgamia ul. Rwek

l9'omega"

Księgamie,,M'W. Porębsq/: ul. odzieżowa 5, ul. Kosynierów 14 oraz stoiska w supermarketach: lr'Ą6NE[ ul. Lelewela 8a i HELlos ll, ul. Rydla 52

Wrocław

Księgarnia'lNco Veritas'' ul. Kuźnicza l l /l 3 Księgamia'Vratishvia' pl. Legionów 14

Sprzedaż wysyłkową prowadzą:

a

a

Księgamia WsYłkowa "Faktod 02-792 Warszawa 78 sk poca- 60 Księgamia vyysyłkwa "Nepo' Aktualny katalĘ: http://www.elektron.pl/nepo zamówienla książek [email protected]

Wiktor Suworow - Lodołamacz

Recommend Documents