AKADEMIK ŠERBO RASTODER,
PISMO GUSINJSKOG KADIJE, ŠABANA (MUSIĆA) –MURTEZI KARAĐUZOVIĆU, MUFTIJI CRNOGORSKIH MUSLIMANA O MASOVNOM POKRŠTAVANJU 1913.GODINE.
Pitanjem masovnog pokrštavanja muslimana u plavsko-gusinjskoj i drugim oblastima u vrijeme balkanskih ratova istoriografija u Crnoj Gori,pa i šire se poče - la baviti tek od 80 godina XX vijeka.Tačnije, ova tema je prvo našla svoje mjesto u savremenoj kniževnosti (u djelima Zuvdije Hodžića, Huseina Bašića, Radovana Zogovića,Bajrama Redžepagića,Jevrema Brkovićai drugih).Time su književnici ovu temu "uveli"u literaturu ,ali za savremenu nauku to nije dovoljno.Prvo, književnost se relativno rano i u kontinuitetu počela baviti ovom temom.Kao takva, u svom literarnom iskazu je saopštavala samo onoliko činjenica kojima je u datim okolnostima pisac djela raspolagao ili želio da literarno uobliči.Pri tome ,pisci su na raspolaganju imali "kulturu pamćenja", neposredna svjedočanstva i istraživanje istih. Naratori u njihovim djelima saopštavaju samo "ono" što je dio naracije djela, naravno ne i sve ono što je, i što treba za iscrpnu rekonstrukciju događaja. To literaturi nije i ne može biti cilj."Literarna istina"nije isto što i "istorijska".Sloboda pisca u iskazu je daleko iznad slobode istoriografa,ali i za jedne i druge činjenice moraju biti svete. Vrijednosni sud literata može biti saopšten kroz iskaz "glavnog junaka" što znači da može biti i ličan i univerzalan, što određuje vrijednost pisca i njegovog djela.Samo veliki pisci mogu saopštiti univerzalne vrijednosne sudove i posredstvom događaja koji imaju karakter lokalne ili parcijalne događajnosti i izvesti opšte vrijednosne odrednice jednog vremena.I jedni i drugi o tome "sude" iz perspektive nastanka djela , koja može biti vremenski jako udaljena od događaja.Dakle, i jedni i drugi moraju imati "posrednika" koji premošćava razmak između vremena u kojem djelo nastaje i vremena koje se opisuje. Za literate je dovoljno "sjećanje" ili "kultura pamćenja", za istraživače je to samo jedan od posrednika.Otuda, potreba uvida u literaturu i njene domete.
Drugo, vrijednosni sud navedenih književnih djela teži "osudi" svake pojava koja u sebi ne sadrži humanost,poruku i opomenu za budućnost.Otuda su njihovi sudovi eksplicitni, jasni i nedvosmisleni.U tom smislu pisac nema potrebu da objašnjava kontekst,već kroz djelovanje i ponašanje svojih junaka saopštava motive koji to objašnjavaju.
Treće, osuda nije isto što i presuda. Onaj koji presuđuje rizikuje da pokaže koliko ne zna, što izbjegava svaki uman čovjek koji zna šta je znanje, i kako se do njega dolazi.I to je nit koja dijeli pisca od pamfletiste.
Četvrto, pitanje: da li se i koliko književnost odužila ovoj temi?- imalo bi smisla samo ako bi se znalo: čime i na osnovu čega bi se mogao izvesti takav zaključak?
Ipak, da bi stvorila rezultate (znanje o prošlosti) istorijska nauka mora raspolagati osnovom koja omogućava razumsko i tačno saznanje, što znači da uvijek mora imati posrednika do nekadašnjeg (prošlog) vremena. Taj posrednik se nalazi u svim preostalim i dostupnim tragovima ljudskog postojanja. Na tim tragovima se grade znanja o prošlosti, kao izvori toga saznanja. Zato se i obilježavaju imenom istorijski izvori.
Posebno zbog toga što savremena istorijska nauka pravi razliku između izvora (kao ostatka prošlosti) i literature (kao izvještaja o prošlim činjenicama).Ambicija da ova tema postane legitimno vlasništvo istorijske nauke ,uobličila se mnogo ranije od stogodišnjice ovih događaja. Tim prije, što je tada u nauci bilo prisutno tek par studija u kojima se na naučno prihvatljiv način tretiralo ovo pitanje.Tu prije svega mislimo na ozbiljnu naučnu studiju Branka Babića ,Mustafe Memića a potom i drugih autora koji su se bavili i ovom temom.Ono što je bilo uočljivo je činjenica da o ovim događanjima postoji impresivan broj izvora, koji omogućavaju prihvatljivu naučnu ekspoziciju .Zato smo više od decenije radili na sakupljanju primarnih istorijskih izvora vezanih za ovu temu , motivisani i izvjesnom sumnjom da neki od važnih izvora nestaju ,bivaju uklonjeni i nedostupni istraživačima.Naravno, da smo prvo krenuli u istraživanje izvora "crnogorske provinijencije", odnosno izvorima koji se čuvaju u institucijama države Crne Gore , gdje bi po logici trebalo da bude i najviše takvih svjedočastava. Oni se čuvaju u dvije važne institucije: Državnom arhivu Crne Gore na Cetinju(DACG) i Biblioteci(Arhivu) istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici (BIIP). Radi se o fondovima, arhivskim zbirkama institucija i pojedinaca u kojima su sačuvani dokumenti o radu istih vezanom za krajeve koje je Crna Gora oduzela od Osmanskog carstva u balkanskim ratovima.Dokumenta "vojne provinijencije" vezana su za serdara Janka Vukotića i "Istočni odred"kojim je komandovao i ona se čuvaju u "Biblioteci(Arhivu) istorijskog instituta Crne Gore u Podgorici (BIIP)"u Fondu:"Originalna dokumenta iz arhiva serdara Janka Vukotića "koji ima 8 kutija građe o radu i djelovanju Istočnog odreda u periodu od 20.09. 1912 do 12.11. 1912. kao i nekoliko dokumenata iz 1913 ili ukupno 1322 dokumenta. Dokumentacija ovog fonda je veoma različita i sadrži naredbe, izvještaje, naređenja o rasporedu trupa, vojne i obavještajne izvještaje i omogućava iscrpnu hronološku i događajnu rekonstrukciju dešavanja vezanih za aktivnosti crnogorske vojske na ovom području.Pored toga manje zbirke dokumenata poput onih u (F -106, Liste podataka borbe ljevorečkog bataljona 13.X 1912 Liste podataka boja 5.X 1912 na Plav,Liste podataka boja 27. i 29. IX 1912), te u (F 114, Donjovasojevićka brigada preko granice oko Berana 1912 i 1913;),(F 16 i F- 116,Raspored starješinstva crnogorske vojske u balkanskom ratu sa Turskom 1912 i 1913;Balkanski rat;Dokumenta iz ratne arhive vrhovne komande Srbije u ratu sa Turskom 1912-1913 F 347)čine dovoljnu heurističku osnovu za cjelovito sagledavanje operacija vojnog karaktera, ciljeva i rasporeda trupa.Ovoj grupaciji dokumenata treba dodati i Ostavštinu dokumenata Vukašina Božovića (F 35), Jovana S .Plamenca (F 176).U Državnom arhivu Crne Gore na Cetinju(DACG)čuvaju se arhivski dokumenti državnih institucija i pojedinaca.Za nas su najinteresantnija dokumenta koja se odnose na rad Ministarstva unutrašnjih i spoljnjih djela, ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova, Poslanstava (Carigrad 1879-1912,knj.7,f 20,1,8),Oblasnih uprava (Andrijevica 1880-1915,f 1, 0,1m; Gusinje 1912-1916,f 1, 01m),Političko-pograničnih komesarijata i slično.Posebnu pozornost iz razumljivih razloga ima za nas Fond 37,Komisija crnogorske vlade za izviđaj zloupotreba državnih činovnika u novooslobođenim krajevima 1913.Fond sadrži pet kutija arhivske građe, teritorijalno odijeljenih.Važan je zbog sadržaja jer se u njemu nalaze zapisnici iz rada navedene komisije .U kutiji br.1 se nalaze dokumenti vezani za Rožaje i Đakovicu(I-1-41,1-8), kutija 2 i 3 se odnosi na Peć(2-1912,1-200:1913,201-282),fascikla 4 sadrži razna dokumenta iz 1913(1-66, 1-80:1914,1-65 :1915), do se kutija 4 odnosi na Bijelo Polje a kutija br. 5 se odnosi na Plav, Berane, Gusinje, Pljevlja, Andrijevicu, Lijevu Rijeku i Golubovce.Ukupno u ovom fondu se nalazi preko 2000 strana dokumenata vezanih za razne oblike zloupotrebe, pljačke i terora.Sobzirom,da su sudeći po zapisima predhodnih istraživača pojedini dokumenti iz ovog fonda misteriozno (nestajali, uklanjani, sakrivani ili nešto treće ?)moramo naglasiti da su sva dokumenta, iz ovog fonda, zahvaljujući predustretljivosti nadležnih u DACG, snimljena i deponovana i tek će naknadna ekspertiza pokazati da li ih moguće ima još "sklonjenih".Navedena,uz dokumentaciju vezanu za dokumenta (Vrhovne komande 1912-1915;Komandi divizija ,Brigada –Bjelopoljske f 4, 04m ;Vasojevićke ,Donjovasojevićke ,Plavo-gusinjske 1912-1916, Vojnih sudova ,Vojne žandarmerije ,Intendatura –Gusinje 1912-1915 ,f1, 0,1m) pa do dokumenata koji se čuvaju u Arhivskom odeljenju Muzeja Crne Gore (Fond Nikola I), ipak čine zaokruženu heurističku osnovu na kojoj se može graditi provjerljiva, sadržajna i objektivna priča o prošlosti. Višegodišnje istraživanje navedene problematike ,rezultiralo je činjenicom da smo nekoliko hiljada dokumenata različite provinjencije,uz adekvatnu nadoknadu ustupili "Udruženju građana BiH porijeklom iz Plava i Gusinja"i njihovom predsjedniku Salihu Šaboviću,koji je navedenu dokumentaciju predao akademiku Smailu Čekiću, da bi ovaj ,saglasno dogovoru preuzeo obavezu da postojeću dokumentaciju obradi na adekvatan i naučno prihvatljiv način.Time nije prestalo interesovanje za ovu temu , posebno zbog fascinacije uočene tim povodom.Naime,iako smo shvatili da se "kultura pamćenja "kod muslimana ,primarno prepoznaje u usmenosti , teško smo mogli razumjeti činjenicu da među nekoliko hiljada dokumenata nema niti jednog koji je nastao sa strane predstavnika "žrtve", odnosno da nema niti jednog dokumenta koji bi mogao biti primarno svjedočanstvo nastalo na strani onih ,koji bi se u prostoj podjeli mogli nazvati "druga"strana. Različitost svedočanstava je bezgranična, jer sve što je čovjek u prošlosti radio i stvorio može biti osnova nekog saznanja o njemu. Sa stanovišta istorijske nauke je višestruk značaj istorijskih izvora: oni su dvostruka spona – 1) između vremena u kome se proučava i vremena koja su proučavana i 2) između istorijske nauke i prošlosti. Istorijski izvori imaju ulogu čarobnog mosta između dvaju vremena (često veoma, možda i hiljadama godina, međusobno udaljenim), a takođe i između istoričara i proučavanog predmeta. Izvori vode u proteklo davno vrijeme i do njegovih pojava. Isto tako omogućavaju stvaranje znanja i o pojavama samog vremena u kome se istražuje, jer oni i u ovom slučaju obezbjeđuju vezu sa proučavanim, mada se sam istoričar može poslužiti svojim sjećanjima i iskustvima. Izuzetno je važno da izvori - što se može uočiti kod proučavanja savremenosti - nijesu samo spojnica nego i da uporedo razdjeljuju proučavaoca i proučavano, da su svojevrsna mogućnost odjeljivanja naučnika od predmeta istraživanja, da su brana koja čuva od povratnog djelovanja proučavanog, od emocija i interesa u njemu sadržanih. Zato se oni mogu posmatrati i kao neka vrsta čarobnog zida Izvori štite i od nametanja uticaja zainteresovane okoline u kojoj se istražuje, jer naučniku omogućavaju da se studiranjem duhovno odvoji od stvarnosti u kojoj živi i da svoje mišljenje utemeljeno u istorijskim izvorima izlože provjeri.
Baveći se istraživanjem neke sasvim druge problematike u Arhivu Gazi Husrev begove biblioteke u Sarajevu , otkrili smo jedan dokumenat izuzetne važnosti za razumijevanje pitanja pokrštavanja u plavsko-gusinjskoj oblasti 1913.godine.Naime, među dokumentima, tadašnjeg muftije crnogorskih muslimana Murteze Karađuzovića, koji su ovdje stigli zahvaljujući porodičnom prijatelju Fejzulahu Hadžibajriću . Šejh Hadžibajrić je iz porodične kuće muftije Karađuzovića u Baru , prenio 93 dokumenta i pohranio u AGZHB.
Jedan od najvažnijih od tih dokumenata (pisan na turskom) se našao u ovoj ostavštini i on nam kazuje mnogo o događajima o kojima se malo znalo.Naime, muftiji crnogorskih muslimana Murtezi Karađuzoviću, stigao je opširan dopis o dešavanjima u Plavu i Gusinju,po ulasku crnogorske vojske u ova mjesta, koji je napisao "Griješni muftija sreza Gusinje Šaban", kako se potpisao autor ovog važnog ,ali nedatiranog dokumenta. Pošto se ovaj dopis ,prvi put javno predstavlja i ima poseban značaj ,citirat ćemo ga u nešto opširnijem opsegu.Na početku ,ovog dokumenta stoji ispisano,rukom šejha Hadžibajrića sljedeće:"Prisilno pokrštavanje u Gusinju i Plavu, Arhivske zabilješke 1-93 iz dokumenata Karađuzovića Murteza efendije, muftije Crnogorskih muslimana(1865-1941),Sabrao Fejzulah Hadžibajrić,Poklon Gazi Husrevbegovoj biblioteci"Potom ide ,spomenuti dopis gusinjskog muftije Šabana ,na turskom, u kojem se, pored ostalog navodi i sljedeće:"
Cijenjenom muftiji Crne Gore Murteza-efendiji
, O žalosti za svijetlu Muhammedovu vjeru
Tristadvadesetosme godine, dana 16. šubata 328. (1. mart 1913.), koliko god da je rat bio u toku, Plav je prinuđen da padne, a crnogorska vojska pod vođstvom generala Janka Vukotića opkolila je sa svih strana naš vatan Gusinje, koje je već nekoliko godina u sreći i nesreći, i dostavila je vijest našoj kasabi o prijedlogu za predaju, mi smo bili prinuđeni da donesemo odluku da predamo kasabu da bi sačuvali bespomoćni narod, ulemu, ugledne ljude, ličnu imovinu, djecu, obraz i čast, vjeru i mezheb. I putem osobe, koja je nam je došla, obavijestili smo generala Janka, koji je došao na opće pregovore, da smo jednoglasno donijeli odluku da predamo grad ukoliko bude uslišao naše zahtjeve. Spomenuti je također prihvatio sve zahtjeve i tačke koje smo tražili i čak je u ime Njegovog veličanstva kralja Nikole dao sve garancije nakon čega je ušao u kasabu.I doista garancije i međudržavno pravo u krajnjoj mjeri ispoštovani su tokom dva-tri dan. Nijedan dan se nije desilo da je bilo kome povrijeđeno pravo na vjeru, čast i obraz i nikome nije čak ni jedna igla nestala. Isto kao što je vlast odmah nakon toga dana organizovala vojne pozicije i počela sa radom, a njegovo veličanstvo spomenuti general i sam je četvrtog dana sa vojskom krenuo na Peć i Đakovicu. A na mjesto načelnika sreza postavio je nekog po imenu Miluta (Milutin), koji je bio veoma nepristojan i koji je u cjelosti napustio Jankov način uprave (svojom osobenošću)." Potom slijedi opis ponašanja novopostavljene uprave:" Spomenuti Milutin i Milić, koji je doveden na čelo opštine, koliko god da su bili odvojeni od svih vrsta nepristojnosti, bilo da su pozivači (telali ?) bilo da je nemoćni narod, svi su bili razočarani. Dvije nedjelje nakon što je general Janko krenuo ka Peći, spomenuti Milutin i predsjednik opštine Milić Savić, sa njegovim ocem Đorđem, dnevno su po dvadeset puta izlazili u našu čaršiju i ponižavajućim (uvrjedljivim) riječima i nečasnim radnjama, kojim su stigli, vrijeđali su pozivače (telale), potlačeno stanovništvo i ugledne trgovce. Čak su jadnu ulemu, ugledne ljude, trgovce, pa čak i starce od 80 godina nasred čaršije tukli i zlostavljali, ako ne bi ustali na noge kada oni prolaze čaršij Ni trun se nisu ustručavali. Koliko je nasilja izvršeno nad nemoćnim stanovništvom Gusinja ne bi mogli nabrojati svi koji perom znaju pisati u svijetu i nemoguće je to opisati. Međutim, ta nemoć nikako da zadrži pero da se u najmanju ruku i pet posto dešavanja opiše.Eto skupljam snage da nabrojim, ali plač, moje slomljeno porušeno srce i rane, koje mi je nanijelo omalovažavanje naše vjere, ne daju mi da ulazim u detalje, jer ako mi je razum perišan (rasejan) kako naći lijeka (rješenja). Onoliko koliko bude moguće napisat ću vam, zbog toga što smatram odgovarajućim da i vi uvaženi (vaša cijenjena ličnost) sudjelujete u ovoj tuzi. Ovako, nesretna imena koja sam gore naveo na kraju su kazali da naredbom crnogorskog kralja treba odmah da se uvede nošenje šajke (šajkače ili kape). 2. marta 328. godine (15. mart 1913.) pozvali su sve stanovnike našeg sreza i pozivače da dođu pred njima i kazali su da je stara vjera nevažeća (neispravna) i da svi trebamo ići u crkvu. Mi smo odgovorili da apsolutno to ne prihvatamo." I pri kraju ,gusinjski muftija ,naglašava:" Slijedećeg dana osam učenjaka (uleme), sedam hadžija, dvojica časnih muderrisa, trideset uglednih i pedeset osam hrabrih lavova iz naroda, ukratko više od sto osoba zvjerski je ubijeno, a oko četiristo osoba pobjeglo je u planinu, ostalih dvanaest hiljada i trista osoba, muškaraca i žena, na nasilan način i potpuno skandalozno odveden je u crkvu. Porodice su nam nasilno izveli u čaršiju,i pozivače i naše porodice su isto nasilno sa žandarmerijom poveli u crkvu. Ima mnogo toga što nisam mogao napisati. Ostao sam zapanjen (zbunjen, izgubljen). Dovoljan nam je Allah, a kako je on divan zaštitnik." Ovdje je bitno uočiti sljedeće.Broj pokrštenih o kojem govori gusinjski kadija(12.300) , u cjelosti se podudara sa brojem koji je iznio pravoslavni prota Đorđe Šekularac koji je vršio čin pokrštavanja. Istovremeno se saznaje ,na čiju intervenciju je reagovao crnogorski dvor kako bi zaustavio ovaj teror.Treba napomenuti da je pismo gusinjskog muftije,zašiveno u kapu ,crnogorskom muftiji donio Zaljevčanin Mustafa Đole,dakle osoba koja je iz Zaljeva ,dijela Bara u kojem se nalazila muftijina kuća.Đolić je donio u Bar pismo koje je ušio u kapu da ga ne bi otkrili. Pošto je primio pomenuti dopis, Murteza Karađuzović je dostavio kralju Nikoli (" protesna nota dostavljena je službeno kralju posredstvom ministra vjera"). Potom je :" Naredbom kralja ministar vojni Mašan Božović otišao je u Plav, Gusinje i ostala mjesta gdje je nasilno izvršeno pokrštavanje (prelazak u kršćanstvo) i hvala Bogu generalno svi muslimani su se iznova otvoreno vratili u vjeru islam. 19. maj 329. (1. jun 1913.)". Na originalu ovoga pisma muftija Karađuzović je zapisao pod 19.maj 1913.da je bio kod kralja i uložio protest ,te da je nakon toga kralj naredio ministru vojnom ,Mašanu Božoviću ,da na licu mjesta ispita stvar.Nakon toga su se svi pokršteni(osim jednog) vratili u islam.Fejzulah Hadžibajrić navodi i da je "očevidac ovih događaja bio danas uvaženi starina Husein-efendija Redžepagić,dugogodišnji predsjednik Starješinstva IVZ SR Crnoj Gori,koji je u to vrijeme bio imam u Plavu."U svakom slučaju, cijenimo da je otkriće ovog izuzetno važnog dokumenta otklonilo neke od nedoumica vezanih za ovaj događaj i da kao takav dat u prevodu sa turskog predstavlja važan izvor.Cijeneći značaj ovog izvora donosimo i njegovu transkripciju na turskom ,sa propratnom bilješkom koja se nalazi na početku:
Prisilno pokrštavanje u Gusinju i Plavu i Arhivske zabilješke
1-93 iz dokumenataKarađuzovića Murtezaefendije, muftije Crnogorskih muslimana (1865-1941)Sabrao,Fejzulah Hadžibajrić,Poklon Gazi Husrevbegovoj biblioteci
str 1
1- O žalosti za svijetlu Muhammedovu vjeru u Plavu i Gusinju
Karadağ müftî fazîletlü Murtezâ Efendi'ye
Vâ veylâ dîn-i mübîn-i Muhammedi'ye
Üçyüzyirmi sekiz senesi 16 Şubât 328 târîhinde her ne kadar muhârebeye devâm etmiş ise de Plav bi'l-mecbûr sukût edüb Karadağ ordusu ceneral Yanko Vukotiç taht-ı idâresi bir kaç yıl kût ev bedbaht vatanımız olan Gusine'yi her tarafda abluka ederek teslîm teklîfini kasabamıza ihbâr ederek bî-çâre ahâli ve 'ulemâ ve mu'teberân bizzâtlara mâl ve sibyân 'ırz nâmûs dîn mezheb sâlim kalmak sûretiyle bi'l-mecbûr kasabayı teslîm etmek karâr verdik ve bu müzâkere-yi 'umûmiyi gelen ceneral Yanko'ya ihbâr ü mutalibâtını is'âf eylediği takdîrde şehri teslîm etmek müttefikan karâr verdiğimizi gelen vâsıtasıyla ihbâr ve mûmâ ileyh dahi 'umûm mutalebât taleb ettiğimiz maddeleri kabûl ve Kral Nikola hazretleri nâmına bile her türlü bizi te'mîn etmesi üzerine kasabayı dâhil olub ve hakîkaten verdiği te'mînât ve hukûk beyne'd-düvel son derecede iki-üç gün zarfında ri'âyet kimsenin dînine ve 'ırzına ve nâmûsuna ve birgüna ta'arruz vukû' bulmadığını kimsenin bir iğnesi bile zâyi' olmamışdur. O gündür 'akab hükümet mevk-i 'askerî teşkîl ederek icrât başladığı gibi ceneral müşârün ileyh hazretleri dördüncü gün ordu ile İpek ve Yakova üzerine hareket ve birine kazâ kaymakâm Miluta isminde kendisi gâyet deni olub Yanko idâresini büsbütün terk (hasiyyetiyle)
2
merkûm Milutin ve belediye riyâsetine Miliç her türlü denâyet bâyin iseler de gerek dâ'ileri ve gerek bî-çâre bezmi ahâlî(etmiş) iseler de iki hafta ceneral Yanko'nun İpek üzerine hareket etmek üzerine merkûm Milutine ve belediye reîsi Miliç Saviç ve babası Corci günde yirmi def'a çarşumuzda çıkub dâ'ileri ve gerek ahâlî-i mazlûme ve tüccâr mu'tebirân elfâz-ı tahkîriye ve önlerine (?) gelen rezîl etmeyle ve hattâ çarşuda geçerken zavall 'ulemâ ve eşrâf ve tüccâr ve hattâ 80 yaşında pîrler ayağa kalkmadığı takdîrde çarşunun ortasında dayak ve işkenceedüb zerre kadar inhirâf (?) olmamışdır. Bîçâre Gusine ahâlîsi üzerine icrâ edildiği mezâlimi ta'dâdetmek dünyâda ne kadar kalemşinâs var ise ta'rîf etmek nâ-kâbildir. Ancak şu 'acz hiç olmazsa yüzde beşini îzâh vermek artık hiç bir türlüye kalem tutmuyor. İşte ta'dâda ictisâr ediyorum amma ağlamak ve münkesir olan kalb-i vîrânem ve tahkîr edilen dînimiz açtığı yaralar tafsîlâtı vermeye 'aklım perîşân ise ne çâre mümkün olduğu kadar yazmak ve zât-ı fadîlânelerinizi bu/şu (?) hüzne iştirâk etmek münâsib gördüğümden şöyle ki ilerude ism-i menhûsleri zikr ettiğim gibi nihâyet Karadağ kralı emriyle şayka derhâl giymek lâzımdır. 2 Mart 328 târîhde 'umûm kazâmız ahâlîsi ve dâ'ileri önüne da'vet edüb derhâl eski dîniniz bâtıl olub cümleniz kiliseye gitmek îcâb eder. Biz kat'iyyen kabûl etmeyiz deyü cevâb verdik.
Balkan muhârebesinde olan mezâlim 3
Ertesi gün sekiz kişi 'ulemâ ve yedi huccâc ve iki müderris-i kirâmdan ve otuz kişi eşrâf ve ellisekiz kişi kahraman ve arslan ahâlîden ve'l-hâsıl yüz kişiden fazla canavarcasına katl edüb ve dörtyüz kişi kadar dağa firâr edüb mütebâkisini onikibinüçyüz kişi zükûr ve inâs sûret-i cebriyede kemâl-i rezâletle kiliseye götürüb ve 'âilemizi çarşuda cebren çarşuya çıkarmışlardır ve dâ'ilerini ve 'âilemizi kezâ cebren candarma ile kiliseye götürdüler. Artık yazamadığım çokdur. Şaşa kaldım. Hasbunallâhu ve ni'me'l-vekîl.
Müftî belâde
Kaza-i Gusine
Şa'bân
Prisilno pokrštavanje u Plavu i Gusinju 2
İhtâr İşbu inhâ üzere Çetine'ye gidüb Kral Nikola'ya 'arz ve protestoedüb bi-emri kral Harbiye nâzırı Maşan Bojoviç Plav'a ve Gusine diğer cebren tenassur olunan mahallelere gidüb hamd olsun 'umûm islâmlar müceddiden âşikâr dîn-i islâma rucû'etmişler. 19 Mayıs 329.
Pismo donio Zaljevčanin Mustafa Đole
[ušiveno u kapi]
İşbu şukkaı Zalefeli Mustafa Cole getürüb lazım gelen protestoyu resen olarak mezâhib nâzırı vâsıtasıyla krala bildirilmiştir.
Müftî Ali Murtezâ Zaliv (?) 19 Mayıs 329.
Original druge stranice pisma
10
Književnik Zuvdija Hodžic je roden 1944. godine u Gusinju, opština Plav, Crna Gora. Osnovnu školu je učio u Gusinju, Peći Plavu, gimnaziju u Beranama. Studirao na Pedagoškoj akademiji u Nikšicu, a zatim u Prištini, gdje je završio Filološki fakultet. Od 1962. živi u Podgorici. Bio je novinar "Titogradske tribine", saradnik Doma omladine "Budo Tomovic", novinar i urednik "Titovog pionira", zatim urednik INDOK – Centra, "Tribine", predsjednik Skupštine Republicke zajednice kulture, urednik casopisa "Strvaranje", "Doclea" i "Koha". Bio je urednik "Almanaha", ciji je i jedan od osnivaca. Redovni clan Dukljanske akademije nauka i umjetnosti do 2004. godine. Objavio je knjigu poezije "Na prvom konaku", knjige pripovjedaka "Gluva zvona" i "Neko zove" (2003), romane "Gusinjska godina" i "Davidova zvijezda", koji se svrstavaju medu najbolje na prostoru bivše Jugoslavije. Ne treba zaboraviti ni knjigu reportaža i putopisa "Jedan dan života". Pjesme i price prevedene su mu na mnoge jezike. Zastupljen je u brojnim antologijama i izborima kod nas i inostranstvu. Dobitnik je značjnih nagrada i priznanja – Nagrade oslobodenja Titograda, Nagrade oslobodenja Plava, trostruki je pobjednik jugoslovenskog festivala mladih pjesnika "Majska rukovanja", pobjednik jugoslovenskih festivala poezije u Beogradu, Kumanovu, Prilepu, Nikšicu. Njegov roman "Davidova zvijezda" je uvršten u školske programe Federacije BIH i Crne Gore. Hodžic je poznat i kao uspješan crtac, graficar i ilustrator. Imao je samostalne izložbe u Podgorici, Pljevljima, Ulcinju, Plavu i Cetinju. Objavio je knjige zapisa i crteža "Podgoricom starom" (1999) i "Otkrivanje zavicaja" (2003.). Jedan od osnivaca "Almanaha", književnik Zuvdija Hožic dobitnik je Trinaestojulske nagrade najveceg državnog priznanja Crne Gore za 2005. godinu. Nagradu je dobio za zbirku pripovjedaka "Neko zove", koju je "Almanah" objavio 2003. godine.
Vidi:Zuvdija Hodžić, Gusinjska godina, Treće izdanje, Almanah, Podgorica, 2009, 159o160
Husein Bašić, predsjednik Udruženja i osnivač "Almanaha".Rođen je 1938. godine u Brezovicama, opština Plav, Crna Gora. Završio je Filozofski fakultet. Duže vremena radio je kao gimnazijski profesor i u Ministarstvu za obrazovanje, nauku i kulturu Crne Gore. Piše poeziju i prozu. Bavi se prikupljanjem, istraživanjem, proučavanjem i objavljivanjem usmene književnosti Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori i Srbiji. Pokretač je i prvi urednik časopisa "ALMANAH". Njegov roman "Tuđe gnijezdo" uvršten je u programe lektire za srednje škole, kao i u programe studija književnosti u Federaciji BIH. Objavio je knjige poezije: "Od sunca ogrlica"(1970, nagrada "Blažo Šćepanović"), "Bestražje" (1972), "Prošle oči" (1974), "Utra" (1979), "Jato u nevidjelu" (1980), "Breme" (1986), "Uzma" (1986), "Sjutradan" (1987), "Glasovi s vode" (1987), "Kad su gorjele Božije kuće" (1994) i drugo dopunjeno izdanje (2002) i "Čuma" (1997); knjige antiratnih proznoopoetskih tekstova: "Smrt duše" (1992) i "Trag po tragu" (1997); knjige priča i novela: "Neviđena zemlja" (1973, nagrada "Isak Samokovlija"), "Trpija" (1984) i "Vjetar s Prokletija" (1985); romane: "Tuđe gnijezdo" (1980, 1990, 1998, 2000, Trinaestojulska nagrada Crne Goreo1981. i nagrada "Svjetlosti" iz Sarajevao1980. za najbolji roman godine), "Krivice I i II" (1986, prva nagrada na jugoslovenskom konkursu povodom 40oto godišnjice oslobodenja zemlje od fašizma), "Kolovrat" (1993), "Crnoturci o san i jazija" (1996), "Pusta vrata/Krivice III" (1998) i ciklus romana "Zamjene 1o5" (2000, Tuđe gnijezdo, Kapija bez ključa, Kosti i vrane, Pusto tursko, Bijeli Azijati); knjige iz usmene književnosti Bošnjaka/Muslimana iz Crne Gore i Srbije: "Crni dukati" (1970, nagrada SO Plav), "Ispod zlatnih streha" (1972), "Može li biti što bit što bit ne može" (1989. i 1991), "Zeman kule po ćenaru gradi" (1991), "San i pola života" (1996), "Antologija usmene lirike Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije" (2003), "Antologija usmene epike Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije" (2003), "Antologija usmene proze Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije" (2003) i "Hrestomatija o usmenoj književnosti Bošnjaka iz Crne Gore i Srbije" (2003). Od 1980o1981. godine bio je predsjednik Udruženja književnika Crne Gore, da bi 1990. otkazao članstvo i pristupio novoformiranom Crnogorskom društvu nezavisnih književnika i Crnogorskom PEN centru. Otkazao članstvo u Odboru za književnost Crnogorske akademije nauka i umjetnosti 1993. Bio je redovni član Dukljanske akademije nauka i umjetnosti do 2004. Predsjednik je Udruženja "Almanah" od njegovog osnivanja, 1993. godine.Umro 2007 i sahranjen u Plavu.
Vidi: Doc. dr Draško Došljak,Motivi zločina u književnim djelima,Almanah , Vakat zuluma 1912/3, 2013;Vidi: Vidi:Radovan Zogovoc, Spornik(Izbor iz poezije Radovana Zogovica uradjen povodom stogodisnjice rodjenja ), Podgorica, DANU 2009, 10
Bajram Redžepagić, rođen 1939. u Plavu.Studirao na Medicinskom i Filozofskom fakultetu u Skoplju gdje je diplomirao 1970. Romanopisac i autor romana "Bujice 1974", "Pobunjenik 1978"i "Brod 1986" .Romani su mu objavljivani u Sarajevu ,gdje je Redžepagić nastanjen .Vidi:Bajram Redžepagić, Pustinjak, Svjetlost, Sarajevo,1982,6; Vidi: Jasmin Agić, Nad romanom "Pobunjenik "Bajrama Redžepagića, Almanah 2013,
Jevrem Brković, Monigreni (roman dokumentarne fikcije), drugo izdanje, DUKS, Podgorica 2001, 501-503
Vidi više:Rastoder Šerbo , Buduća prošlost, CID,Podgorica, Filozofski fakultet, Podgorica- Nikšić, 2012,
Vidi : Branko Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914, Cetinje-Titograd 1984,
Vidi:Mustafa Memić, Pojave prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju 1913. i 1919.godine, Sarajevo 2004,239
Vidi: Sait Šabotić, Pokrštavanje muslimanskog stanovništva u plavsko-gusinjskom kraju 1913.godine u istoriografiji.Zbornik radova sa naučnog skupa "Vakat zuluma 1912/3, Plav/ Gusinje 9.mart 2013", Almanah 2013; Afrim Sijerina, Albanska istoriografija o balkanskkim ratovima, Vakat zuluma , PlavoGusinje 9.mart 2013, Zbornik radova, Almanah, 2013
Tako je kolega Živko Andrijašević u pismu direktoru DAG, upućenom povodom konstatacije" da u Fondu nema izvještaja komisije za područje Bijelog Polja, Plava, Gusinja koji su sačinili Mato Katurić i Andrija Rađenović a koji je koristio i citirao Branko Babić(1984), predhodno u tekstu naveo :"Rad i rezultati druge Isledne komisije , koja je bila formirana za proctor Bijelog Polja, Pljevalja, Bihora, Berana, u vezi sa nasilnim pokrštavanjem,nijesu poznati kao rad komisije za oblasti Peći I Đakovice.Jednostavno, u arhivskom fondu gdje se nalazi građa o radu komisija nema izvještaja ni žalbi o nasilnom pokrštavanju na prostoru plavskoo gusinjske oblasti ,gdje je ova pojava bila veoma rasprostranjena.Da li jet e građe uopšte bilo ,da li je unijeta u fond ,kada je on formiran ,ili je kasnije uklonjena, teško je utvrditi.Žalbe muslimana Plavskoo gusinjske ,bjelopoljske i beranske oblasti koje u ovom fondu postoje ,prvenstveno se odnose na krađe, ubistva, zlostavljanja, a na pokrštavanja -nijedna….. Andrijašević navodi i veoma važan podatak:"Nedavno sam veoma detaljno pregledao jedan od fondova DACG, fond "Istražna komisija" (dvije fascicle…??) , što sudeći bar po stanju, koje je zatekao ovaj istraživač, ispred Andrijaševića i Stanojevića (tada radnika u Arhivu) su bile" sklonjene" najmanje tri fascicle ove građe.Interesantno je , da je slično prošao i akademik Zekerijah Cana, ispred koga je ,bar sudeći po njegovom iskazu, bila sklonjena ova građa. Sve ovo, donekle i objašnjava "praznine" u studijama koje su tim povodom nastajale :Vidi više:Živko M. Andrijašević, Zoran Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913,Almanah, Podgorica 2003,str.77o78, fusnota 276.Korespondencija se odvijala početkom 2003.godine sudeći po odgovoru direktora Kalezića od 18.02.2003.koji je reagovao tako što je naredio "da se obustavi davanje ovih fascikli na korišćenje istraživačima " .
Vidi više:Andrej Mitrović, Ćudljiva muza,Ogledi o istorijskom , naučnom i umjetničkom, Valjevo ,1992;Andrej Mitrović , Propitivanje Klio , Ogledi o teorijskom u istoriografiji, Beograd , 1996;Andrej Mitrović, Raspravljanja sa Klio, Sarajevo 1991
Vidi više : AGZHB,A-643B
Po zauzimanju ovih krajeva oktobra 1912. godine, ova oblast u formalno pravnom smislu ,sve do novembra 1913, ima status okupirane oblasti a vlast koja je uspostavljena status okupacione vlasti.Sama takva činjenica, iako problematična u formalno pravnom smislu, bitno je opredjeljivala sadržaj dešavanja na ovom području.Treba takođe naglasiti da je u vojno strateškom smislu, plavsko- gusinjsko područje za Crnu Goru imalo poseban značaj.Glavni ratni cilj Crne Gore u balkanskom ratu je bilo zauzimanje Skadra.Pri tome, od razloga koji sumopredjeljivali Crnu Goru da sve svoje vojne i demografske potencijale usmjeri ka ostvarivanju ovoga cilja, za razumijevanje dešavanja na ovom području ,važno je naglasiti da je ova oblast u suštini činila zaleđe glavnog ratišta i vojnih operacija umjerenih ka opsadi i zauzimanju Skadra.Samo se tako može objasniti ( ne) objašnjiv i pretjeran "strah" koji je crnogorska strana imala u odnosu na mogućnost " pobune" u zaleđu.To je bilo u osnovi potrebe " razoružanja" odnosno "paciikacije" ,odnosno pravdanja brutalnosti kojom je ova aktivnost provođena.Vidi:Šerbo Rastoder, Sto godina kasnije.Recepcija balkanskih ratova u očima savremenika,Vakat zuluma,Plav-Gusinje 1912/1913, Almanah 55-56,2013
Druga, bitna činjenica koja je uticala na ponašanje vlasti prema lokalnom stanovništvu je svakako i ta da je vlast na ovom području dodijeljena Donjovasojevićkoj brigadi na čelu sa brigadirom Avrom Cemovićem.Tačnije, vlast je došla u ruke , do juče potčinjenih "komšija" ,kojima je to bila prilika da " namire" razmirice koje su decenijama unazad opterećivale odnose mulimanskog i hriśćanskog stanovjiśtva u ovim krajevima.Treći bitan razlog za razumijevanje, ali ne i pravdanje, ponašanja vlasti je činjenica da se ovi krajevi u izvorima kvaliikuju kao " glava Arbanije" ,što bi u kontekstu promocije ideje o autonomnoj Albaniji i stvaranju albanske drżave ovom području bila data i dodatna teżina u kontekstu razumijevanja ovog pitanja.Ipak treba naglasiti da za crnogorsku stranu u ovom vremenu postoje samo " turci", a to su svi muslimani,i da su oni među njima nijesu pravili razliku u smislu da su u ovim krajevima dominatno živjeli muslimani/Bošnjaci i Albanci u etničkom smislu.
Vjerovatno se misli na Milivoja Dragovića ili Miluna Pantovića koji su bili u organima vlasti
Najviše sačuvanih " dokaza" ima za slučaj strijeljanja 11 najuglednijih plavskih prvaka u zoru 5. Marta na Racini.(Ovaj lokalitet se u izvorima tog vremena često pominje kao Redžina). Naime 4. Marta 1913 je kapetan Milivoje Dragović je tražio telegramom od opštinke uprave u Plavu da uhapsi " stavi u zatvor pod veliku stražu" :Mula Sada Musića,Aba Redžepagića, Smaila Medova Ferovića ,Šeća Ferovica, Pam Mrgina iz Skića, Junuz Nurova, Adema Pešterca i Dema Markovića.Isti su odmah bili uhapšeni ,izuzev Adema Pešterca koji se tada nalazio u Dečanima kod Gavra Protića kao žandarm.Pošto je u 18 h dobio naređenje da zatvori pomenute Plavljane,Radovan Popović, koji je izvršio hapšenja, moli kapetana Milivoja Dragovića da se iz zatvora oslobodi Smail Medov Ferović i Abo Redžepagić " jer su izjavili želju da se pokrste " na šta je idobio telegrafski odgovor u kome kaže: Ja ih zatvorio nijesam, niti im znam kakve krivice, a ako uviđaš ti ih oslobodi" .Na osnovu toga Popovic je oslobodio ovu dvojicu,kao i ŠećaRammrgina " za kojega su molila njegova braca".Kako se potom Abo Redžepagić našao među mušketanim ,za sada nije jasno ,izuzev činjenice da ipak nije bio oslobođen i pored tvrdnji Radovana Popovića.
Istog dana, kada su uhapšeni plavski prvaci, zastupnik ministra vojnog Crne Gore, Dušan Vuković traži od komandanta mjesne uprave Gusinje Vukote Pantovića da formira "vojni sud od tri člana"koji će suditi sve slučajeve koji se budu ticali pobune u mjestima gdje si određen ili gdje budeš ugušivao bunu . svaka presuda toga Suda izvršna je i mora se odmah izvršiti t.j. ako je neko osuđen na smrt mora se odmah strijeljati na mjestu gde sud odredi, a ako je osuđen na tamnicu mora se odmah staviti na izdržavanje kazne u tamnicu".Zastupnik ministra vojnog se pozivao na član 32 Zakona o vojnim sudovima,ali važnije od toga je bila informacija proslijeđena lokalnim vlastima " da im ne treba ničije odobrenje za prijeki vojni sud " te da im zakon daje za pravo da postupe prema potrebi".Navedena informacija je dodatno ohrabrila lokalne zulumćare ,posebno tvrdnja visokog državnog činovnika " dobro ste učinjeli što ste postavili prijeki vojni Sud ali vam ne treba ničijeg odobrenja zato jer kao komandant tamošnjih posada zakon vi daje pravo da postupite prema utvrđenom i potrebi".Tako je Vukota Pantović oformio vojni sud od tri člana u koji su ušli :Vuksan Dragović, Milan Vešović i hodža Mula Hajro Bašić.Dok su Dragović i Vešović na Pantovićevo traženje prekomandovani u njegov bataljon da bi mogli obavljati ovu dužnost,hodža mula Hajro Bašić je bio očigledno čovjek od velikog povjerenja novih vlasti koja je smatrala da je" od kako se je zauzeo Plav u svakom pogledu vjeran i odan bio Kralju Gospodaru i otadžbini, a koji je sad bio, dobio rane, od strane odmetnika, u čežen". Interesatno je i to da su Milan Vešovic i Vuksan Dragović,intervencijom da budu prekomandovani kod Pantovića, praktično bili spašeni od odgovornosti i zatvora,koju je bio pokrenuo ministar unutrašnjih poslova,postupajući po prispjelim žalbama koje su protiv njih tek bile procesuirane.U svakom slučaju ovako sastavljen vojni sud ce izricati samo jednu presudu-smrt. Optuznica je bila manje bitna, ona se mogla i naknadno sastaviti, kao ,što ćemo vidjeti bilo u ovom slučaju.Ali vidljiv je, pored onih opštih ideološko-političkih motiva kojim je pravdana " likvidacija" nevinih ljudi i onaj profani ,koji se jednostavno svodio na pljačku.Naime, izvori nedvosmisleno ukazuju ,da je svim " mušketanim "( strijeljanim) prilikom hapšenja kazivano da se opreme najbolje što mogu ,jer ih vode u Nikšić ili Podgoricu " u taoce", te da treba da se opreme što bolje da se ne bi " stidjeli" od ostalih .Naime, odmah po ulasku u ove krajeve ,crnogorska strana je ( po izvorima njih 80) uhapsila uglednije ljude i odvela ih u unutrašnjost ( Nikśić,Podgorica) i držala ih kao " taoce" što je bio zgodan način ucjenjivanja njihovih bližnjih. Ovo su znali plavo-gusinjani ,te misleći da ih zaista vode u " taoce" ,prilikom hapsenja bi uzimali novac i najbolje stvari koje su imali.Međutim, umjesto u " taoce" bili bi izvođeni pred vojni sud .koji je to bio samo po imenu.Ustvari to je bio organ za legalizaciju zločina koji je unaprijed znao svaku presudu i koji nijesu zanimale " formalnosti" ,koje se u pravnoj praksi zovu- " optuznica", " odbrana" " ,dokaz". Na to jasno ukazuje sudbina 11 plavskih prvaka.Uhapšeni su 4.marta u 18 časova da bi već sjutradan ,prije izlaska sunca,bili izvedeni pred streljački stroj.Isiviše kratko vrijeme između hapšenja i strijeljanja ( nekih 12-13 sati) za bilo kakvu pravnoprocesnu radnju ili eventualnu intervenciju sa strane.Suština je bila " nasilno pokrstiti " i pokazati kako će proći oni koji to odbiju.Dakle, odmah po hapšenju 4. Marta" Komandant posade g. kom. Vukota Pantović predao je prijekom Vojnom sudu optužbe policijskih i vojničkih vlasti, koje su bile podnešene, a on ih sa njegovim aktom sproveo nama i 5-og u jutru pozvali u kancelariju na javnu raspravu svih jedanajestoricu i pošlje njihovog zapisnika na javnoj raspravi, izvijestili Komandanta posade, da ih strijelja sa vojskom prema presude prijekog vojnog suda."
Posebnu revnost u provođenju terora iskazivali su:Milan Vešović, Vukota Pantović, Milivoje Dragović i mula Hajro Baśić ( Balša Balšić).To što bili članovi vojnog suda,samo pokazuje kakva je "pravda" tada bila No , to nije bio početak a ni kraj terora nad ovdašnjim stanovništvom.Početkom marta ( 1. Ili 2) u Brezojevičko polje mušketana je grupa od 23 Stanovnika ove oblasti.To što se o ovom strijeljanju ,veće grupe stanovnika manje zna od onog izvršenog nekoliko dana kasnije na Racini razlog treba tražiti u tome , što su strijeljanju na Racini morali prisutstvovati svi muški stanovnici Plava , dok je ovo strijeljanje izvršeno u okolnostima koje se vezuju za jedan sukob sa kačacima u Čerecima ,poslije kojeg je 21 lice dovedeno u Plav.Od zarobljenih ,njihn je 18 povedeno u Gusinje ,odakle su sjutradan povedeni sa ostalima u Brezojevićko polje "Đe su ih mušketali." kako tvrdi Musa Rakuš.Zna se da je medu ovima bio Ahmet Ustrefov iz Hakanja, beg Muslija Vučetović iz istog sela.Na istom mjestu je 15. Marta mušketan Omer Gavazović iz Prnjavora,te Adem Canović,po tvrdnji brata Sulja.Negdje u isto vrijeme je musketan i njegov drugi brat Demo Canović, kao i 18-godišnji Murat Baković iz Prnjavora ,kao i Bećo Mekan Šarkinović-Alimunić, te 20-godišnji Hajro Luković iz Meteha ,čiji je otac Selman uporno tragao za istinom o smrti svoga sina.Navedena lica bila su mušketana na osnovu odluka vojnog suda , po pravilu optuživana za sakrivanje orużja ili kovanje zavjere ,mada ako se suptilnije analiziraju dokumenti nije neosnovan zaključak da su stradali samo zato što su imali dobrog konja ili neko drugo dobro.No bilo je i drugih slučaja ubistava ,koja se mogu kvalifikovati zločinom iz mržnje.Tako je Dema Salića iz Novšića ubio " kum" Zako Popović iz Velike, dok je Dina Idrizova Markišića iz Vojnog sela i Rečka Adžovića iz Hota ubio Vukman L. Turković.Zako Popović je neubjedljivo tvrdio da je Dema ubio u " samoodbrani" .U isto vrijeme ubijeni su Ibro Kuč, Nuro Mrkulić iz Gusinja ,Dumo Tala Abdulova Koljenović takođe iz Gusinja kao i Šećo Suljov Kikić iz Višnjeva,Ibrahim Fazlin Deduš( 20 godina) iz Vusanja.Iz ovog sela ( Vusanja) mušketano je u Brezojevicu više lica od kojih trojica Čelića ( Hasan -30 god, Vejsel 20 god.,Bećir Dema koji je imao samo 12 godina,Hamza i Cano Ademovi.Po naređenju Vukote Pantovića ubijen je " na pet minuta udaljenosti od Plava" Ramo Đutović( 18. godina)Njegova majka Bega je oplakujući sina proklinjala Pantovića, koji je istog dana ( 5 marta) kada su strijeljani plavski prvaci naredio da se ubije i ovaj mladić.Jos tragičnija sudbina je bila Ahmeta Kolašinca ,čiji je sin Redžo u grupi sa još šestoricom plavljana mušketan u Brezojevice.Sin Redžo bio je Ahmetu jedinac a imao je samo 12 godina.Bilansi krvavog marta 1913 su bili više nego tragični , o čemu je svjedočio i sam Vukota Pantović ,koji je (za 5-6 dana),koliko je bio "vlast", dok nije došao njegov glavni pretpostavljeni , brigadir Avro Cemović , vojnom sudu predao ukupno 17 lica .Naravno, da su po pravilu svi bili " mušketani" .Nezahvalno je bez cjelovite statističke i druge analize dokumenata licitirati sa brojem ubijenih,motivima, organizaciji i hijerarhiji izvršilaca.To je predmet daljnjih analiza ,ali je nesporno da je sudbina spomenutih lica u ovom tekstu obilježila " vakat zuluma" u plavsko-gusinjskom kraju u martu 1913.a i kasnije jer se stradanje nevinih tada nije zaustavilo.
Vidi više:Vakat zuluma,Plav-Gusinje 9.mart 2013, Zbornik radova sa naučnog skupa,Almanah 2013, 55-56, 465
Vidi više:Politika 8.jun 1931,5 ,Gusinje, Parohija Đorđa Šekularca
Naknadno sam istražujući došao do saznanja da je familija Mustafe (Đole) ustvari Đolića bila brojna,danas ih skoro nema , i da su živjeli u Zaljevu u blizini kuće muftije Karađuzovića
Fejzulah Hadžibajrić, Putopisi i nekrolozi,Stockholm,2002,214
Dokument je preveo kolega dr Sead Ibrić na čemu mu se posebno zahvaljujemo
AGZHB,A-643B
