OSNOVNE KARAKTERISTIKE PROSTORNOG PLANIRANJA POTREBA za planskim ureĊenjem prostora javila se zbog PORASTA BROJA STANOVNIŠTVA kao i –TEHNIĈKI –TEHNOLOŠKI RAZVOJ A. PROSTORNO PLANIRANJE : istraţivaĉka disciplina koja tretira prostor . NIJE NAUKA – nema izgraĊen sopstven sistem pojmova. IMA : METODOLOGIJA, PREDMET PROUĈAVANJA PROSTORNO PLANIRANJE PR AKSA zaosnovana na nauci
i nauĉnim analizama. DEFINICIJE : predviĊanje budućnosti ; proces kojim se bira odreĊeni pravac akcije : postavljanje i zajedniĉko utvrĊivanje ciljeva
; ima svrhu da uĉini ţivot kvalitetnijim i povoljnijim ; metod kojim se ostvaruju zadaci ureĊenja prostora i sl. ZAKLJUĈNO : PLANIRANJE JE PROCES koji traje i dinamiĉkog je karaktera Prostorno planiranje je slika i statiĉkog je karaktera. Bitno i zajedniĉko svim oblicima planiranja je PROSTOR i
PREDNOST : ekspertsko istraţivanje NEDOSTATAK : ostaje se u domenu nauke INTERDISCIPLINARNI PRISTUP -funkcionalna -funkcionalna saradnja nauka -formiranje radih timova TRANDISCIPLINARNI PRISTUP -kordinirana saradnja saradnja – novi pristup - NOVI STRUĈNJAK – poznaje više nauka INTERDISCIPLINARNOST PROSTORNOG PLANIRANJA - funckionalna saradanja razliĉitih nauka (8 nauka) 1. GEOGRAFIJA - prouĉava prostornu stvarnost - PRIRODNE i DRUŠTVENE POJAVE SAKUPLJANJE PODATAKA I OBRADA tj. BAZA PODATAKA. GIS- R EGIONALNO PLANIRANJE 2. GEOLOGIJA- GEOLOŠKA GRAĐA, - STRATIGRAFIJA , INŢINJERSKA GEOLOGIJA HIDROGEOLOGIJA, PETROGRAFIJA, - MINEROLOGIJA 3. ARHITEKTURA -kreiranje objekata objekata u prostoru
Prostorno planiranje mora biti aktivan proces ANALIZA ; SINTEZA – teţi postupak
3.1 URBANIZAM fiziĉko planiranje gradova odnosno prouĉavanje njihove strukture i razvoja - spona izmeĊu naselja i prostora 4. DEMOGEOGRAFIJA broj,razmještaj,kretanje,sastav i druge strukture stanovništva 5. EKONOMIJA razmještaj proizvodni snaga zakonomjernost privrednog razvoja – trţište i sl.
PREDMET PROUĈAVANJA : je PROSTOR njegovi PRIRODNI i ANTROPOGENI SADRŢAJI 1.GEOGRAFSKA SREDINA – utjecaj ĉovjeka i aktivnosti
5.1 EKONOMSKA GEOGRAFIJA 6. SOCIOLOGIJA – nauka o društvu DRUŠTVO = PROSTOR 7. HISTORIJA – prouĉava sadrţaj prošlog vremena
2.PRIRODNA SREDINA - Prostor koji je ljudskim radom ORGANIZOVAN I OPREMLJEN. Predmet prouĉavanja je i RAZVOJ - U PROSTORU U VREMENU
kroz dogaĊanja koja su se odvijala u prostoru vidljivi tragovi u prostoru
CILJEVI :
8.1 GEOEKOLOGIJA
VRIJEME
( PROŠ. SADAŠ. BUDUĆ.)
stvaranje funkcionalne,ekonomiĉne,humane i estetske sredine stvaranje harmoniĉnih uslova za ţivot i rad ljudi brz,uravnoteţen,stabilan i stalan razvoj zajednice usaglašavanje ekonomskog i socijalnog razvoja na odreĊenoj teritoriji ZADACI : -proizlaze iz ciljeva.Dijele se :
1. OSNOVNI ZADACI : ostvarivanje dugoroĉnih ciljeva nekog društva na taj naĉin što će biti sredstvo za usmjeravanje razvoja ka ostvarenju tih ciljeva 2. POSEBNI ZADACI : (9) organizacija prostora
ureĊenje prostora opremanje prostora usmjeravanje razvoja stvaranje funkc. prostora stvaranje ekon. prostor stvaranje humane sredine stvaranje estetski oblikovanog prostora
zadovolj. opštih potreba PRINCIPI PROSTORNOG PLANIRANJA ( 14 )
1. princip nauĉnosti 2. princip svestranosti svestranosti 3. princip interdisciplinarnosti
4. princip angaţovanosti
8. EKOLOGIJA I ZAŠTITA ŢIVOTNE SREDINE stvaranje humane i estetske sredine za ţivot i rad ljudi
POJAVA I RAZVOJ PROSTORNOG PLANIRANJA SVIJET :
20. stoljeće razvilo se iz regionalnog planiranja planiranja a) nagli razvoj GRADOVA b) eksploatacija RESURSA c) ureĊenje RIJEĈNIH SLIVOVA DEAGRARIZACIJA I URBANIZACIJA ŠVEDSKA – prvi pravni akt zakon iz 1874. godine, gradovi moraju imati p lanove svog širenja
TRŢIŠNA PRIVREDA –stvaranje GRAVITACIONA PODRUĈJA PRIMJERI ZEMALJA : VELIKA BRITANIJA ; NJEMAĈKA ; FRANCUSKA ; HOLANDIJA ; SAD KOD NAS : porast broja stanovnika, urbanizacija, urbanizacija, deagrarizacija, deagrarizacija, industrijalizacija industrijalizacija 6 ETAPA : 1. PRVA ETAPA ( izme Ċu dva svijetska rata ) 2. DRUGA ETAPA ( 1945-1949) 3. TREĆA ETAPA ( 1950-1960 – osnovna uredba o
generalnom urbanistiĉkom planu ) 4. ĈETVRTA ETAPA ( 1960-1965 – republiĉki zakoni iz oblasti urbanizma ) 5. PETA ETAPA ( 1966-1974 – reforme,ustavni amandman, Ustav (1974.) 6.ŠESTA ETAPA ( 1974.-1992.)
5. princip realnosti
6. princip dugoroĉnosti 7. princip istovremenosti istovremenosti 8. princip konkretnosti konkretnosti 9. princip razvojnosti
10. princip kritiĉnosti 11. princip fleksibilnosti 12. princip kontinuiranog planiranja 13. princip permanentnog planiranja
14. princip demokratiĉnosti
MULTIDISCIPLINARAN PRISTUP svaka nauka nauka
riješava problem iz svog domena samostalno i relativno izolovano od ostalih -
POJAM PROSTORNOG PLANA
Prostorni plan predstavlja NAUĈNO-STRUĈNO I TEH. SREDSTVO kojim se u procesu planiranja usmjerava prostorni razvoj nekog teritorija ili naselja. P.P. je ZAKONSKI AKT subjekti se obavezuju obavezuju da ga dosedno primjenjuju P.P. je PRAVNI AKT P.P. je DRUŠTVENI PLAN kojim se tretiraju svi elementi društvenog razvoja u prostoru : - DEMOGRAFSKI - PRIVREDNI - SOCIJALNI -planiranje je DRUŠT. AKTIVNOST RAZVOJA
DRUŠTVENE ZAJEDNICE
1.PROSTORNI PLANOVI
P.P. je i URBANISTIĈKO PLANIRANJE GRAD ,ali i SELO P.P. je MEDIJATOR ( POSREDNIK ) u procesu sprovoĊenja politike sinhronizovanog i ujednaĉenog regional. razvoja P.P. je REGULATOR stepena demograf. i privred.zaustavljanje porasta velikih gradova DEMETROPOLITIZ. - zaustavljanje velike koncentracije stan. i privrede na jednom mjestu P.P. je INSTRUMENT za sistematsko uvoĊenje u praksu novih nauĉnih i teh.-tehnol. dostignuća IZRADA P.P. -na osnovu akta o izradi -- nadleţni organi obuhvata: 1. vrsta plana
2. cilj donošenja plana 3. podruĉje obuhvata 4. rok izrade 5. nosilac izrade
6. naĉin izbora optimalnog rješenja 7. sredstva za izradu
8. razna ograniĉenja 9. naĉin izlaganja plana izradom se bave : preduzeća i organizacije koje su upisane u sudski registar za obavljanje te djelatnosti. prostorno.p -- prostorni planer , urbano.p. -- urbanista METODOLOGIJA PLANIRANJA 10 faza u postupku planiranja : 1. definiranje ciljeva – odreĊivanje opštih ciljeva koji se ţele postići izradom p.p. 2. definiranje podciljeva ( etapni karakter ) 3. stvaranje informacione baze - - prikupljanje i obrada podataka - gis 4. analiza – odvija se kroz izradu studija, elaborata i ekspertiza - to je najznaĉajnija faza
pojedinaĉno opšte
a) Drţavni prostorni plan b) Regionalni prostorni plan c) Lokalni ili mikroregionalni prostorni plan -Prostorni plan urbane regije -Prostorni plan općine
d) Prostorni plan za podruĉje posebnih obiljeţja 2.URBANISTIĈKI PLANOVI a) Generalni urbanistiĉki plan b) Detaljni urbanistiĉki plan c) Urbanistiĉki projekt MEĐUSOBNI ODNOS P.P. 1. VERTIKALNA USAGLAŠENOST - hijerarhijski viši P.P . ( npr. drţavni ) su direktivni i planovi niţeg ranga ih moraju poštovati 2. HORIZONTALNA USAGLAŠENOST - hijerarhijsko usaglašavanje sa odgovarajućim planovima susjednih podruĉja Uzajamna povezanost i zavisnost izmeĊu PROSTORNIH I URBANISTIĈKIH PLANOVA: VREMENSKA – kada se usaglašavaju vremenski periodi izmeĊu dva plana meĊusobno zavisnih podruĉja TERITORIJALNA – usaglašavanje teritorija planiranja FUNKCIONALNA – kada se vrši usaglašavanje razvoja naselja ili podruĉja GRAVITACIJSKA – kada se usaglašava zavisnost naselja jednih i drugih ako im se gravitac. zone na odreĊen naĉin preklapaju GEOGRAFIJA I PROSTORNO PLANIRANJE GEOGRAFIJA -kompleksno shvatanje prostora -metodologija prouĉavanja prostora -aplikativnost ( primjenjivost ) njenih saznanja.
IZUĈAVANJE PROSTORA gl. spona izmeĊu geografije i pros. plan.
DANAS 1. HOROLOŠKA ( PROSTORNA ) NAUKA 2. HRONOLOŠKA – bavi se genezom, praćenjem i
(varijante) budućeg razvoja
prognozom geog.procesa i pojava u prostoru 3. SISTEMATSKA – prouĉava sisteme : GEOG. SISTEM -GEOG. SREDINA -GEOPROSTOR U okviru P.P. PRIM ARNA aktivnost geografije je
7. izbor varijante - - odabir najpovoljnije varijante - nadovezuje se na prethodnu fazu 8. odluka p.p u obliku dokumenta - razmatranje i usvajanje 9. realizacija - sprovoĊenje plana 10. praćenje / monitoring - - sprovoĊenje plana
svestrano izuĉavanje GEOG.PROSTORA ili GEOG. SREDINE. -RAZLIKOVATI : geog. sredinu – sloţen sistem priro. i druš.elemenata prirodnu sredinu – skup iskljuĉivo prirodnih elemenata -PODJELA NA : - prirodnu, - društvenu , - regionalnu
5. redefiniranje podciljeva - - realniji okviri i koncepcija 6. izrada plana kroz varijante - - daju se projekcije
pod odreĊenim nadzorom ODNOS GEOGRAFIJE I P.P usvajanje p.p. ( verifikacija ) nacrt plana javni uvid ( 30 dana )
RANIJE : poĉetak razvoja P.P. kod nas uloga geografije velika ( geograf,arhitekt,ekonom )
GEOGRAFIJA ISTRAŢIVANJA : prouĉavanje proteklog razvoja i t paralelno : struĉna rasprava o p.p. 2. stvaranje komisije nadleţni organi – najviše 5 ĉlanova 3. pismena primjedba + obrazloţenje - pojedici ili institucije 4. komisija saĉinjava izvještaj -nakon javnog uvida , struĉne rasprave i primjedbi 5. donošenje ( usvajanje ) plana sprovoĊenje p.p. - najneefikasniji dio - nadleţni organ zakonski akt reguliše sprovoĊenje p.p -opšti (nadleţni organi ) i posebni nadzor -inspekcije
renutnih karakt. nekog prostora kao i faktora koji su uslovili
-izmjene i dopune p.p. - svaki 5 godina -tri cijeline :
DANAS TEORIJSKO – METODOLOŠKU OSNOVU za primjenjena geog . istraţivanja u modernom P.P. ĉini SISTEMATSKO – STRUKTURNI PRISTUP koncepciji
1. analitiĉko – dokumentacijska osnova plana
sadrţaja i organizacije prostora ( 8 teza ) :
a) valorizacija prostora -vrednovanje prirodnih i radom stvorenih vrijednosti na prostoru za koji se odnosi p.p.
1. Svaka teorija koja je predmet P.P. sastoji se iz relativno cjelovitih MANJIH PROSTORNIH JEDINICA. 2. Navedene jedinice sastavljene su od skupova elemenata nekih ili svih OSNOVNIH KATEGORIJA : -
SADRŢAJ P.P.
b) ocjena mogućnosti i uslova prost. razvoja osnova za utvrĊivanje zajed. interesa i ciljeva prost. razvoja 2. dogovor o zajedniĉkim interesima i ciljevima prost. razvoja 3. plan organizacije i ureĊenja postora * razne pr ojekcije datog podruĉja VRSTE PLANOVA P.P.
Planovi za ureĊenje prostora mogu se ovako svrstati:
ovu situaciju. Rezultati tih istraţivanja predstavljali su POLAZNU OSNOVU P.P. VELIKA MASA PODATAKA I ĈINJENICA RAZLIKE : (geografija – P.P. ) : u osnovinim ciljevima i zadacima - geografija analizira ravnomjerno sve komponente nekog prostora dok - p.p. analizira samo one sadrţaje prostora koji su u funkciji osnovnog cilja istraţivanja npr : -podizanje naselja , -podizanje indust. pogona, - koncentracija stanovništva, privrede ili
PRIRODNE, DEMOGEGRAFSKE, PRIVREDNE, EKOLOŠKE... 3. Formiranje prostornih jedinica SLOŢENOG SASTAVA I RAZLIĈITOG TIPA 4. kompleksna prostorna struktura sastoji se iz
4 meĊusobno komplementarne strukture: prir. – prostorne strukture populac. – prostorne strukture
funkc. – prostorne strukture * funkcije grada fizionomske strukture te teritorije 5. Vrste, intezitet i smjerovi veza i uloga pojedinih prostornih jedinica definiraju MODEL PROSTORNE ORGANIZACIJE te teritorije 6. Osnova takvog prostornog sistema predstavlja njegova FUNKCIONALNA – PROSTORNA STRUKTURA 7.HIJERARHIJSKA STRUKTURA prost. sistema predstavlja
PROSTORNE JEDINICE koje imaju ulogu centra sa razliĉitom funkc. strukturom, ulogom , poloţajem i znaĉajem u ukupnoj prostornoj organizaciji te teritorije *SATELITSKA NASELJA *DIVLJA NASELJA ( FAVELE )
8. Neke od navedenih prostornih jedinica raspolaţu razvojnim potencijalom i osnovni su faktori i nosioci promjena u
postojećoj prostornoj strukturi te teritorije ĉime su postali njeni GEOG. POLOVI RAZVOJA.
1.RELJEF KAO FAKTOR U PROST. PLANIRANJU - morfološki / hipsometrijiski definiše prostor (
nizije,pobrĊa,planine ) - vaţno analizirati : - razvedenost reljefa – geneza reljefa struktura reljefa – evolucija reljefa - dinamika reljefa – tekt. – seizm. karakt. + vaţna je i izrada karata i graf. priloga - geomorfološka regionalizacija : mega,mezo,sub,mikro,geomorf. sektori tj. makro,mezo i mikro plan 1. nagib terena ekspozicija - 6 kategorija nagiba - - karta nagiba poljoprivreda - nagib veci od 7° – izohipsno oranje, - iznad 15° – livade i pašnjaci - preko 30° – vinogradi . saobraćaj – nagibi do 3 ° industrija – nagibi do 3° 2. geološki sastav - - resursi ruda, minerala , energenata , graĊ. materijala 3. analiza dinamiĉkog reljefa - - procesi erozije i akumulacije 4. energija reljefa - - def. , m/km2 , 6 kategorija, - rašĉlanjen reljef 5. seizmiĉke karakteristike - naĉin gradnje , - lokacija objekata i infrastrukture
6. genetski tipovi reljefa (padinski, eolski, krški, fluvijalni, itd.) 2. KLIMA KAO FAKTOR U P.P. - najdinamiĉniji element P.-G. faktora klima : biogeog. oblasti , hid rološke karakt., pedološke karakter. - klimatski elementi ( sunĉeva radijacija, temperatura vazduha i tla,
vazdušni pritisak, vlaţnost zraka, oblaĉnost, vjetar i padavine) i faktori (geog, širina, raspored kopna -mora, nadmorska visina i reljef, biljni pokrivaĉ i ĉovjek). interpolacija podataka (na osnovu najbliţih - nedostatak m.s. stanica) - elaboriranje vršiti : tekstualno,grafiĉk i i tabelarno izolinije : izoterme,izohijete,izobare -najvaţnije u analizi : -odreĊivanje osnovne slike o podneblju te obrada ekstremnih i mikroklimatskih elemenata 1. slika podneblja ( - geog. širina - raspored kopno – more - relef i nad. visina - ciklone i anticiklone - vazdušne mase ) 2. obrada ekstremnih klim. elemenata ( - min. i max. temp, - max. padavine, - max. snijeg , - smijer vjetra ) 3. analiza mikroklim. elemenata ( - temp. i nverzija - „gradska
klima„ ) 4. padavine (- kont. i marit. reţim - grmlj. nepogode bujice)
3. VODA KAO FAKTOR U P.P. -opšti utjecaj voda kao : -okeani,mora,zalivi,prolazi,moreuzi -kopnene vode : tekuće i stajaće -podzemne vode -led na zemlji i sl. ali i : - planinske , ravniĉarske , ili krške rijeke - podzemne:
*rijeĉni sliv : obrada svih elemenata : - razvodnica - dimenzije koliĉina vode - poplavni talasi - snabdjevanje vodom odreĊivanje vodenog bilansa + izrada karata + 5 kategorija vodotoka po kvalit. 1. podzemne vode - porijeklo i kapacitet - fiz. i hem. krakteristike
2.geološko – morfološka analiza rijeĉnog sliva - evolucija rijeĉne doline - erozija i akumulacija - kompoz. dolina - proširenja - suţenja - aluvij. ravni - rijeĉ. terese 3. rijeĉni reţim - kišni , snjeţni , komb. 4. vodna bilansa - razlika izmeĊu ukupne raspoloţive koliĉ. vode i koliĉina koje nisu za upotrebu ( zagaĊene ili se ne mogu koristiti ) 5. kvalitet voda I – izvorno ĉista II III IV V – mrtav vodotok 4. TLO KAO FAKTOR U P.P - tlo (zemljište ) predstavlja jedinstvo mrtvog ( litosf. ) i ţiivog ) dijela zemlje 4.1. podjela zemljišta po bo nitetnim klasama ( i – viii, i iv najbolja/najpovoljnija )
4.2. prostorna struktura zemljišta 4.3. podjela poljop. zemljišta 4.4. podjela zemljišta ( tipovi ) 4.5. analiza radi zaštite zemljišta od erozije 4.6. a naliza fiziĉkih karakt. zemljišta 4.7. poznavanje hem. osobi na zemljišta + izrada karata
1. prostorna struktura zemljišta a) poljoprivredno b) šumsko c) neproduktivno
2. prostorna analiza podjele poljopr. zemljišta - oranice,bašte,voćnjaci,vinogradi,livade,pašnjaci 3. tipovi tala - crnica , podzol , crvenica , aluvijalna , lateralna itd. 4. analiza fiziĉkih osobina zemljišta - meh. sastav, struktura,
poroznost, topl. osobine, koliĉina vode i vazduha u tlu 5. BIOSFERA KAO FAKTOR U P.P. - flora više nego fauna 5.1. kompleksno sagledavanje biosfere - opšte karakt. postojanje reliktnih , endemskih i zaštiĉeni vrsta - vrste za eksploataciju ( ljekovito bilje, gljive ) 5.2. kvalitet vazduha i mikroklimatski elementi
5.3. nac.parkovi , parkovi prirode , biološki spomenici prir. 5.4. biljn i pokrivaĉ erozija 5.5. fauna :- uzgoj domaći ţivotinja - komercijalni lov i ribolov - sport. – rekreat. ( reviri , foto safari ) DRUŠTVENO – GEOGRAFSKI SADRŢAJI U PROST. PLANIRANJU - ĉovjek / društvo je modifikator prirodne sredine ĉovjekovo djelovanje unutar prirode: - krĉenje šuma - isušivanje moĉvara - pregraĊivanje i skretanje
rijeĉ. tokova- probijanje tunela unutar prirode - formiranje vješt. akumulacija - djelovanje 1. harmoniĉko 2. devastacija,degradacija
društvena ( socijalna ) geografija – prouĉavanje ĉovjeka i njegovih aktivnosti u prostoru - prije : antropogeografija ( rasel , osnivaĉ d.g. ) - pod utjecajem darvina - društ. pojave i procese objasniti utjecajem prirode - evoluiranje u tzv : „ geogr. ĉovjeka „ ( francuska ) - društ. – geog. sadrţaji 1. demogeografija 2. geografija naselja ( urbana i ruralna ) 3. privredna / ekonomska geografija
4. politiĉka geografija – manje znaĉajna
voda temeljica , arteške ,subarteške
STANOVNIŠTVO KAO FAKTOR U P. P.
- termalne , mineralne vode - jezera vodosnadbjevanje - potrošnja vode - zagaĊenje vode - potrošaĉi (privreda, st. industrija) i korisnici voda
- skup ljudi / zajednica u nekom PROSTORU - u okviru P. P. 1. raniji demografski razvoj 2. ocjena trenutnog stanja
* štetna djelovanja : erozija, bujice, poplava
3. projekcija budućeg demografskog razvoja
- izvor podataka : - popisi stanovništva - ostali podaci 1. PROMJENA BROJA STANOVNIKA - osnovni demografski pokazatelj - prirodna komponenta ( p.k.s. ) n,m , p.p. - migraciona komponenta ( m.k.s ), migrac. saldo,e,i R = J + S R – apsolutni porast stanovništva J – prirodni priraštaj S – migracioni saldo
PROSJEĈNI GODIŠNJI PORAST STANOVNIŠTVA ĉesto se izraĉunava - DUŢI VREMENSKI PERIOD ( 30 – godišnje razdoblje ) 2. PROSTORNI RAZMJEŠTAJ STANOVNIŠTVA - OPĆA - st /km2 - POSEBNE : urbana, ruralna, poljoprivredna, itd.
POKAZATELJ OPTEREĆENOSTI NEKOG PROSTORA 3. STRUKTURA / SASTAV STANOVNIŠTVA -kvantitativna i kvalitativna svojstva PROSTORA
koncepcije ekon. geografije 1. PRIRODNO – DETERMINISTIĈKA KONCEPCIJA
koja naglašava PRIRODNE FAKTORE i utjecaje elem. PRIR. SREDINE na privredni ţivot 2. DRUŠT. – DETERMINISTIĈKA KONCEPCIJA koja ignoriše ulogu prirodnih faktora i sve pojave tumaĉi iskl juĉivo socio. – ekon. karakt. društva -pogrešne koncepcije jer ne uzimaju u obzir sveprisutnu vezu izmeĊu ĈOVJEKA i PRIRODE -SUŠTINA EKON. GEOGRAFIJE je u istraţivanju i uoĉavanju zakonitosti vezanih za odnose izmeĊu PRIRODE I DRUŠTVA NASELJA KAO FAKTOR U P.P - GEOG. NASELJA ( URBANA I RURALNA ) - ZA POTREBE P.P. 1. ANALIZA POSTANKA I RAZVOJA NASELJA - prirodni faktori : kontakt reljefnih cjelina, blizina vode, klimatski i mikroklimatski usl ovi, hidrogeološki uslovi - društveni faktori : istorijski dogaĊaji, socijalni i ekonomski razvoj, politiĉke prilike kraća analiza istorijskog razvoja - izdvajanje –istorijskih perioda - vidljivih tragova u prostoru ( bedemi,kule,trgovi i sl. )
• biološki (po spolu i po dobi), etniĉki, rasni, vjerski, socio. ekonom. (- aktivnost stanovništva, - djelatnost stanovništva , - poloţaj u zanimanju , - sektor vlasništva), intelekt.-obrazovni(- obrazovano i neobrazovano st. - pismeno i nepismeno - distribucija prema škol. spremi
2. ANALIZA POLOŢAJA I RAZMJEŠTAJA NASELJA U
( NK,KV,VKV,SSS,VŠS,VSS i sl. ) , jeziĉki, kulturološki itd.
infrastrukture - odnos sa privredom susjednih regiona - razdaljine izmeĊu gravitacijskih centara - geostrateški poloţaj
STANOVNIŠTVO MIGRACIJE : prostorna pokretljivost stanovništva - PROBLEM : - mali broj statist. podataka - neevidentiranje popisi stanovništva- podaci od administracije,ustanova i sl.
PROSTORU
2.1 lokalni / topografski poloţaj ( neposredna okolina ) potencijali : - lokaliteti privreĊivanja mogućnosti prostornog širenja - vodosnabdjevanje 2.2 regionalni poloţaj - sistem saobrać.
3. ANALIZA KLASIFIKACIJE NASELJA - vrši se HIJERARHIJA NASELJA u prostoru*
ANALITIĈKI METOD utvrĊivanja TIPOVA NASELJA : - diferencijacija naselja na osnovu jedne karakteristike
TIPOVI MIGRACIJA : 1.PREMA UZROKU a ) politiĉke – bijeg iz komunizma b ) vjerske – indija / pakistan 1947 c )
3.1. VELIĈINSKI / KVANTITATIVNI METOD - broj stanovnika – selo - grad ; najĉešće 2000 – 5000 st.
etniĉke d ) kulturološko – jeziĉke e ) ekonomske – najznaĉajnije f ) socijalne – bolji soc. / društv. status u društvu g ) egzistencijalne – opstanak
- Skandinavija ( 200 st. ), Irska ( 1500 ) , Japan ( 30 000 ) najjednostavniji i najprimjenljivi
2. PREMA TRAJANJU : - dnevne, sedmiĉne,
mjeseĉne, sezonske ( periodiĉne ), rivremene, stalne 3. PREMA DOMETU - lokalne - regionalne unutrašnje - meĊuregionalne - drţavne - vanjske – meĊudrţavne- svjetske 4. PRAVCI MIGRACIJA- selo – grad - planina – nizija , dolina - unutrašnjost – obala - dobrovoljne ( npr. ekonomske ) - prisilne ( staljinove deportacije ) - organizovane ( kolonizacija vojvodine ) - stihijske ( selo – grad , favele ) analiza migranata - lokalne migracije – ţenedalji domet – muškarci - školovano st. je pokretnije od neškolovanog
• DOMAĆINSTVA – najmanja socio. – ekon. skupina,ţivot,privreĊivanje,reprodukcija - ANALIZE : - kretanje broja domaćinstava promjene prosjeĉne veliĉine ( broja ĉlanova ) - promjene u izvoru prihoda - promjene u
posjedovanju obradivog zemljišta i nekretnina
3.2.GUSTOĆA NASELJENOSTI st./km2 Grad (veća) SELO ( manja ) - gustoća zgrada na jedinici površine - prosjeĉna udaljenost meĊu zgradama • kompleksne metode utvrĊivanja tipova naselja ( na osnovu više karakteristika ) 1. administrativno – upravni kriterij 2. istorijski kriterij 3. sociološki kriterij 4. funkcionalni kriterij 5. fizionomski kriterij 6. komb. kriterij broja stan. i udjela nepoljopr. stan. u ukupnoj populaciji * VAŢNO Klasifikacija naselja u P.P. postavljanje osnovih elemenata za formiranje mreţe naselja kao sistema
4. ANALIZA MORFOLOŠKIH KARAKT. NASELJA osnovna podjela 1. pojedinaĉna staništa ili kuće 2. naselja razbijenog tipa 3. naselja zbijenog tipa detaljna podjela 1. oblik osnove naselja 2. struktura naselja 3. fizionomija naselja 5. ANALIZA FUNKCIJE NASELJA- upravna funkcija - proizvodna funkcija - usluţna funkcija ( servisi ) - radna funkcija - stamb. funkcija 6. ANALIZA PROSTORNE STRUKTURE NASELJA razmještaj pojedinih funkcija unutar naselja 7. ANALIZA GRAVITACIONIH ODNOSA utjecaj grada na neposrednu okolinu
PRIVREDA KAO FAKTOR U P.P. - ekon. geografija – najmlaĊa grana društvene geog. lokalna - planska autarkiĉna regionalna privreda drţavna - trţišna svjetska (globalna) - dvije ekstremne
8. ANALIZA MREŢE I SISTEMA NASELJA MREŢA NASELJA – predstavlja skup svih naselja na
nekom teritoriju u kome svako naselje ima svoj odreĊeni poloţaj ,
- primjeri za bih :- industrijski - rudarsko – industrijski saobraćajni - turistiĉki - administrativni - metropola
ulogu i funkcije preko kojih ostvaruje utjecaj na ostala naselja - sistem naselja – skup svih naselja na jednom prostoru izmeĊu
kojih postoji ĉitav niz razliĉitih meĊusobnih veza npr. * interurbacije ( dvojni gradovi ) – nastaju paralelnim razvojem i meĊusobnim dopunjavanjem * konurbacije – sistem dva ili više gradova u
meĊuvremenu sraslih u jednu urbanu cjelinu * aglomeracija – predstavlja naselja razliĉitog tipa ,veliĉina i starosti koji su procesom urbanizacije srasli u jednu cjelinu
ANALIZA KLASIF. NASELJA ADMINISTRATIVNO – UPRAVNI KRITERIJ -nadleţna ustanova odreĊuje status , vladar – povelja o statusu grada srednji vijek kupovanje statusa grada ili
trgovišta pravo na prosperitet - u vezi sa politiĉkom podjelom - glavni grad - republiĉki / pokrajinski / regionalni grad - opštinski grad - NEDOSTATAK : subjektivnost osobe ili ustanove ISTORIJSKI KRITERIJ - urbana tradicija - nije bitan broj stanovnika - mali univerzitetski gradovi - nedostatak : subjektivnost FUNKCIONALNI KRITERIJ - smatra se najadekvatnijim - bifunkcionalnost – selo ( stanovanje i poljoprivreda ) - polifunkcionalnost – grad - nedostatak – slabi rezultati pri analizi prigradskih naselja - broj stanovnika i udjel nepoljoprivrednog stanovništvo - seoska naselja - gradska naselja - mješovita naselja
ANALIZA MORFOLOŠKIH KARAKTERISTIKA NASELJA DETALJNA PODJELA : 1. OBLIK OSNOVE NASELJA a) ĉetvrtasta b)izduţena c) ovalna d) krstasta e) mješoviti tip
2. STRUKTURA NASELJA unutrašnje ureĊenje: širina i pravac pruţanja ulica i gustoća uliĉne mreţe a) Linearna struktura b) Radijalna c) rešetkasta d) mreţasta e) mješovita 3. FIZIONOMIJA NASELJA - silueta naselja,visina zgrada,izgled kuća / graĊevina a) elementi vanjske fizionomije -sileueta naselja- širina,visina b) elementi unutrašnje fizionomije - ulice ,trgovi , parkovi , graĊ. materijal b1) otvorena naselja – široke i prave ulice b2) zatvorena naselja – uske i krivudave ulice ,zidine, slijepe ulice - mediteranska - orijentalna - srednjovjekovna 4. FUNKCIJE NASE LJA- administrativni - industrijski - vojni kulturni centri - saobraćajni - turistiĉko – rekreativni
ANALIZA PROSTORNE STRUKTURE • poslovne zone :1. lokalni centri : - preĉnik do 500 m ( kratkoroĉne potrebe ) - do 10 000 st. 2. centri susjedstva : - do 1000 m ( srednjoroĉne ) - do 20 000 st. 3. regionalni centri : - do 2500 m ( srednjoroĉne, dugoroĉne) - do 100 000 st. 4. poslovne zone najvišeg ranga - city – cbd- menhetn 3 – 5 km2 1 mil.stan.
ANALIZA MREŢE I SISTEMA NASELJA - MODELI RAZVOJA MREŢE I SISTEMA 1. MODEL IZRAZITE KONCENTRACIJE ( MONOCENTRIZAM ) - intenzivan razvoj malog broja centara na datom prostoru izaziva velike migracije iz periferije 2. MODEL VELIKE DISPERZIJE - razvoj velikog broja hijerarhijski istovjetnih naselja u mreţi PROBLEM : paralelizam funkcija
3. MODEL URAVNOTEŢENOG RAZVOJA ( REGION. RAZVOJ ) srednje riješenje -razvoj mreţe naselja (veliĉina naselja – proiz. orijentacija naselja - funkc. naselja )- najprihvatljiviji model
REGIONALNO - GEOGRAFSKI SADRŢAJI U PROST. – PLANIRANJU - U PROŠLOSTI : putopisi, opisi, novi krajevi - U KLASIĈNOM SMISLU : razvoj od kraja XVIII st.
PREDMET REGIONALNE GEOGRAFIJE PROUĈAVANJE REGIJE ali za razliku od OPŠTE GEOGRAFIJE najveća se paţnja posvećuje onim geog. komponentama koje su najviše utjecale na SPECIFIĈNOST te regije REGIJA : prostorno -teritor. cjeline više ili manje posebnih karakteristika, - veći ili manji prostor istih ili sliĉnih obiljeţja -REGIJA ( u smislu temeljnog koncepta reg.geografije ) : Bilo koji
dio zemljine površine površine sa jasnim i jednoobraznim oblikom fizĉkih formi ili društ. razvoja,što mu daje odreĊenu jedinstvenost i izdvaja ga od okolnog prostora - Osnovni metod unutar R.G. istraţivanja je SINTEZA meĊutim u okviru R.G postoji jasno ANALITIĈKO-SINTETIĈKO
METODOLOŠKO JEDINSTVO. PRISTUPI U R.G. 1.prostorni ( horološki ) pristup 2.evolutivni pristup (geneza regije ) GEOGRAFSKA REGIJA : dio zemljine po vršine ispunjen objektima koji su : a) NEORGANSKOG P ORIJEKLA ( reljef, klima, voda, tlo )
b) ORGANSKOG PORIJEKLA (biljke, ţivotinje, ĉovjek kao fiziĉ. biće ) c) ANTROPOGENOG PORIJEKLA ( ljudsko društvo i njegovi vidljivi tragovi u prostoru )
NAJVAŢNIJE * PROSTORNO DEFINISANJE REGIJE ODREĐIVANJE GRANICA Postupak riješavanja ove problematike naziva se REGIONALIZACIJA – najosjetljiviji zadatak R.G. PROBLEM : iznalaţenje kriterija za izdvajanje regija npr. 1) administ. – drţavne granice 2) prir. – geog. elementi ( sliv, klimatski pojas ) 3) društ. – geog. elementi ( privredni ili ind. region, etniĉka , vjerska zajednica i sl . ) 4) dominantni faktori
5) kriterij koji bira od sluĉaja do sluĉaja ILEŠIĆ :1) PRIRODNO – FIZIONOMSKA REGIJA 2) EKONOMSKO – GEOG. REGIJA -protivio se globalnoj geografskoj regionalizaciji
VRIŠER :- ne postoji UNIVERZALNI KRITERIJ-
REGIONALIZACIJA najvaţnije sredstvo za prostorno ureĊenje prostora 1) FIZIONOMSKE / PRIR. – GEOG. REGIJE : - prema Vrišeru ne odgovara potrebama P.P - primjer : BiH reljefna struktura -slivovi -klim. regije -biogeog. regije 2) TEHNIĈKE REGIJE : - graĊevinsko – tehniĉki radovi meliorizacije,regulacije,navodnjavanja,HE,rudnici,luke,pruge,aut o-putevi i sl. 3) ISTORIJSKE REGIJE - mnoge podjeljene meĊu zemljama – Banat , - socio – ekon. promjene unutar iste regije neprihvatljive sa aspekta P.P. 4) ADMINISTRATIVNO – UPRAVNE REGIJE ili REGIONALNO –
- rangiranje gradova u reg. sistemu - glavni grad - makroreg. centar - region. centar - subreg. centar - mezoreg. centar - mikroreg. centar - lokalni centar
• koncept koncentracije ( stanovništva, djelatnosti ) -geografi i urbani planeri - fenomen KONCENTRACIJE I POLARIZACIJE danas je glavna preokupacija PROSTORNIH PLANER A - sma – standard metropolitan area - smsa – Standard Metropolitan Statistic Area
STATISTIĈKE REGIJE - obuhvata se HETEROGEN PROSTOR - utjecaj POLITIKE neprihvatljive sa aspekta P.P. 5) EKONOMSKE REGIJE - sliĉno tehniĉkim regijama - privredno
planiranje na drţavnom nivou ( SSSR ) - VAŢNE sa aspekta P.P. - smanjenje razlika izmeĊu razvijenih i nerazvijenih dijelova drţave 6) HOMOGENE REGIJE - u zavisnosti od faktora HOMOGENIZACIJE ili UNIFORMNOSTI razlikuju se : 6.1) PRIRODNE HOMOGENE REGIJE - homogenost geoloških
,gemorfoloških,klimatskih,hidroloških,pedoloških ili biogeograf. karakt. 6.2) STRUKTURNO HOMOGENE REGIJE - dominantan PRIVREDNI elemenat u prostoru agrarna,industrijska,turistiĉka regija i sl. * uvjetno – homog. region. - Peripanonska Bosna - Plan. – kotl. – dinarska Bosna - regija Visokog krša - niska Hercegovina 7) GRAVITACIJSKE ( NODALNO – FUNKC. REGIJE ) okupljanje naseljenog teritorija oko nekog GR AVITACIJSKOG
SREDIŠTA ( NASELJA ) - primjer BiH : SA, BL , TZ i MO MAKROREGIJA * hijerarhijski odnos regija : 1. makroregija submakro..... 2.
mezoregija sloţenije submezo....... 3. mikroregija submikro...... REGIONALNI KONCEPT I P.P
• GEOGRAFSKA NAUKA U ANTICI : 1. MATEMATSKI KONCEPT – prema fiziĉkim karakt. 2. LOGOGRAFSKI ( logografi – prvi geografi ) – diferencijacija prostora odreĊena je razlikama u kulturnom pejzaţu nastalim pod djelovanjem razliĉitih etniĉkih utjecaja -DVOJNOST ostaje do 19. st. , -18 st. PROS TORNI PARTIKULARIZAM - prir. – geog. cjeline : Rajnski bazen Apeninski kompleks Pirinejski prostor
• PLANIRANJE REGIONALNOG RAZVOJA - INSTRUMENT kojim se opšta privredna politika neke zemlje prenosi na REGIJE. - TRI PRISTUPA : 1) PRISTUP REGIONALNE EKONOMSKE POLITIKE - uvaţavanje regionalnih dimenzija - individualnost i specifiĉnost svake regije - stvaranje regionalne jednakosti i bisanje regionalne diskriminacije 2) PRISTUP EKONOMSKE POLITIKE SA REGIONALNIM ASPEKTOM - planski razmještaj infrastrukture sistema i javnih sluţbi - stvaranje projektovane strukture privrede u regiji 3) PRISTUP EKONOMSKE POLITIKE REGIJE - regije koje imaju odreĊeni stepen autonomije - samostalna ekonomska i društvena politika - realan razvoj prilagoĊen specifiĉnim potrebama date regije MODELI I TEORIJE REGIONALNOG RAZVOJA P.P. – svestrano poznavanje zakonitosti razvoja - riješavanje konflikata u prostoru 1) TEORIJA NEJEDNAKOG REGIONALNOG RAZVOJA GLOBALNI NIVO - RAZVIJENI SJEVER - NERAZVIJENI JUG - UN : visokorazvijene, srednjerazvijene, nerazvijene KRITERIJI : nivo BND - kriterij od 73 indikatora NACIONALNI NIVO - teorije i modeli : a) MODEL EKONOMSKIH SEKTORA - primarni, sekundarni, tercijarni i kvartarni - 3 faze : predindustrija I – II – III industrijska II – III – I postindustrijska III – II – I
* dostupnost statistiĉkih podataka KONCEPT
• HOMOGENOST PROSTORA 1. FIZ. – GEOG. ELEMENTI – prva faza 2. KULTURNI PEJZAŢ ( Ratzel ) 2.1 OPENFIELD ( otvorena polja, velika naselja ) 2.2 BOCAGE ( zatvorena polja, disperzna naselja )
* FRANCUSKA ŠKOLA * V.B. – stvaranje konurbativnih zajednica * bivši SSSR – nove koncentracije koje traţe planski pristup razvoju ( juţni Sibir ) * NJEMAĈKA – konurbacijski sklopovi ( Ruhr ) * SAD – MALE HOMOGENE PROST. JEDINICE - kombinacija: - namjene prostora - nagibi - parcelacije - stepen erozije zemlj. - kvalit.zemljišta - odvodnjavanje - društveni faktori - prirodni faktori * uvjetna homogenost nastanak ekon. regija * koncept gravitacijskih ( nodalno – funkc. ) regija - II pol. 19. st. - GEOGRAFI I EKONOMISTI naglašavaji ovaj KONCEPT -razvoj URBANE GEOGRAFIJE
b) MODEL STADIJUMA RAZVOJA - proširenje 3 faze na 6 stadijuma - prvi stadij prvobitna zajednica , 6 stadijum prevlast djelatnosti kvartarnog sektora c) MODEL STADIJUMA EKONOMSKOG RASTA ( prema Rostovu ) 1. TRADIC. DRUŠTVO – urbaniz. do 15 % , I – preko 75 % 2. ruralna populacija opada na 60 % , I – oko 50 % 3. urbana populacija do 60 % , III – oko 40 % 4. urbana populacija do 70 % 5. urbana populacija do 90 % , III 40-45 %, IV 20-25 %, II 20 % , I 10%
NEDOSTACI : neprecizne procjene budućih stadijuma i zanemarivanje vanjskih utjecaja d) MODEL EKSPORTNE BAZE - analiza vanjskih utjecaja ( POTRAŢNJA ) na regionalni ekonomski razvoj - SZ SAD , Mezzogiorno - koristi se za komparativne analize ,a znatno manje za planiranje
dugoroĉnog razvoja e) MODEL REGIONALNOG MULTIPLIKATORA
- svaka proizvodnja izaziva u domeni ekonomskog razvoja DIREKTNE,INDIREKTNE I INDUKOVANE EFEKTE 2. TEORIJA POLARIZIRANOG RAZVOJA - ekonomski razvoj se širi u prostor :
- svjet. banka za razvoj - trgov. grupacije gaat,unctad - mmf - meĊun. banka za obnovu i razvoj - specijal. agencija un - a
a) PREKO ĈVORIŠTA ( NODUSA ) b) PREKO TAĈAKA ( PUNKTOVA ) - posljedica je NEJEDNAK REGIONALNI RAZVOJ
a) KONCEPT KRUŢNE KUMULATIVNE KAUZALNOSTI - NEGATIVNI EFEKTI „ ispiranje „ izvlaĉenje radne snage ,sirovina i kapitala iz nerazvijenih u razvijene regije - POZITIVNI EFEKTI „širenje“ pozitivni impulsi iz razvijenih prema neraz.regijama b) TEORIJA POLOVA RAZVOJA - instrument planske politike POLOVI - konc. privrednih,društv. i institucionalnih i drugih aktivnosti u jednom centru c) KONCEPT INDUSTRIJSKOG KOMPLEKSA - pod ind. kompleksom se podrazumjeva skup djelatnosti koje djeluju na odreĊenoj teritoriji i koje pripadaju
proizvodnom,trgovaĉkom ili nekom drugom sistemu d) KONCEPT POLARIZIRANIH REGIJA- uvoĊenje GEOG.
ZAŠTITA ŢIVOTNE SREDINE U PROST. PLANIRANJU - Pod ţivotnom sredinom podrazumjeva se odreĊen prostor sa sveukupnim utjecajem koji na ţiva bića ( biljke,ţivotinje,ljude ) djeluju na onom mjestu na kome oni ţive i bez kojih bi njihov opstanak bio nemoguć - U najširem smislu – BIOSFERA - Ţivotna sredina predstavlja aktivan prostor u kome ţiva bića trajno nalaze materiju,energiju i informacije ,koje uzajamno dijeluju. - PROUĈAVANJE SA RAZLIĈITIH ASPEKATA :- ekološko – biološki , - hemijsko – fiziĉki , - tehniĉko – tehnološki , zdravstveno – higijenski , - psihološki , - geografski , - prostorno – planerski , - urbanistiĉki - društveno – ekonomski , - filozofski , - etiĉki , - estetski i sl. - neophodan MULTIDISCIPLINARNI PRISTUP izuĉavanja ţivotne sredine
PROSTORA I REGIJE - REGIJE ispred PROSTORA - homogene , polarizirane i planske regije. e) KONCEPT CENTARA RAZVOJA - centri razvoja centri sekundarnih / ind. djelatnosti
RAZVIJENE ZEMLJE : - EKOLOŠKI ASPEKT P.P. – interesovanje vlada tih zemalja sa
* teorija polova / centara široka primjena u p.p. ali nije došlo do smanjivanja meĊuregionalnih razlika ose razvoja – npr. eu , njemaĉka prostorno – funkc. koridori
PROTOKOL, CO2 )
- ose,osovine,koridori,linije,trake - ose razvoja predstavljaju specif. oblik prostorne koncentracije
kojom se sredina iskazuje - karakterizira se kao : - REALAN ( moţe se mjeriti ,doţivljavati ) -
stan.,naselja,ind.,saobraćajnica i dr.
IMAGINARAN ( stvar naše imaginacije ) - APSOLUTAN ( iskazuje se beskonaĉnošću materije ) RELATIVAN ( relativna beskonaĉnost )
u zavisnosti od forme - ose veze i komunikacije -ose naselj. i koncentracije AKTIVNE I POTENCIJALNE OSE
aspekta zaštite ţivotne sredine - 1972. Štokholm ( UN )- 1992. Rio ( Agenda 21 )- 1999. K yoto (
PROSTOR I ŢIVOTNA SREDINA - PROSTOR : osnovna kategorija
- KONTINUIRAN ( neprekidan ) - DIS KONTINUIRAN ( prekid zbog
fiziĉke prepreke ) U zavisnosti od njihove mogućnosti ose r azvoja mogu imati : 1. MEĐUNARODNI 2. NACIONALNI 3. REGIONALNI znaĉaj 4. LOKALNI - ovaj model nije još teoretski potpuno razraĊen - ima praktiĉnu primjenu jer os razvoja podstiĉu konc. radnih mjesta i ind. objekata -polariziranosti i postojeće regionalne razlike , proces se odivaj kroz 4 etape -sluţi za praćenje i objašnjavanje procesa polarizacije i
decentralizacije u nerazvijenim regijama i drţavama KONCEPT DEPOLARIZACIJE – proces polariziranog razvoja nije vremenski beskonaĉan te će se sile decentralizacije postepeno smanjivati nivo GRAD KAO FAKTOR RAZVOJA
korelacija izmeĊu urbanizacije,industrijalizacije i rasta dohodka • optimalna / minimalna veliĉina grada
- prostor prema dominantnoj karakteristici koju sagledavamo : -
EMPIRIJSKI PROSTOR ( opaţajni ) - RACIONALNI PROSTOR ( šta je izvan opaţajnog prostora ) INTUITIVNI PROSTOR ( zakljuĉujemo ga po logici intuicije ) MATEMATIĈKI PROSTOR ( prostor sa dimenzijama ) GEODETSKI PROSTOR ( sistem taĉaka i kota ) - GEOGRAFSKI PROSTOR ( ako prihvatimo prirodu i uzmemo je u obzir sa geodetskim prostorom tada saznajemo za geog. prostor ) GEONOMSKI PROSTOR ( obuhvata prostor od centra Zemlje
prema površini tj. geografski i geološki prostor ) - Problemi u vezi sa definiranjem geog. prostora : - problem tipologije ( tipizacija oblika, pojava i procesa ) - problem taksonomije – imenovanja - problem hijerarhije – pravilan raspored - GEOGRAFSKI PROSTOR – podrazumjeva dio geološkog i astroprost ora i u razliĉitim pravcima je razliĉit - HORIZONTALNA ( regionalnost ) - VERTIKALNA ( sferniĉnost )
* koncept optimalnog reda veliĉine urbanog sistema pravilni,nepravilni,prelazni * fridmanov koncept centar – periferija 4 faze u razvoju prostorene organizacije tipovi regija : - centralna regija - prelazna regija s progresivinm trendom - prelazna regija sa trendom stagnacije - regije sa novijom
naseljenošću -proces polarizacije se posmat ra i interpretira POVRŠINSKI ,a ne NODALNO. - koncept nastao u Latinskoj Americi - prostrane zemlje sa velikim stepenom zatvorenosti i meĊuza. NOVE DOKTRINE REG. PLANIRANJA - redistribucija razvoja ( 1980 – ih ) – intergracija na svjetskom nivou - osnivanje meĊunarodnih agencija : - meĊ. agencija za rad
NEGATIVNE PROMJENE U ŢIVOTNOJ SREDINI - ZAGAĐIVANJE : izmjena ţivotne sredine koja se negativno odraţava na ljudsko zdravlje - ZAGAĐIVAĈ je materija koja izaziva negativne utjecaje na ljude i na druga ţiva bića - IZVOR ZAGAĐENJA je unosilac zagaĊenja u ţivotnu sredinu - Prilikom evidentiranja zagaĊivaĉa vaţno je konstatovati : 1. VRIJEME ZAGAĐENJA - trenutno - povremeno - stalno
2. OBIM ZAGAĐENJA - taĉkasti zagaĊivaĉ ( npr. dimnjak ) - linearno zagaĊenja ( npr. auto – put ) - arealno zagaĊenje ( npr. zemljište zagaĊeno ) - stacionarni ( nepokretni ) zagaĊivaĉi - mobilni / rasuti zagaĊivaĉi KAPACITET ŢIVOTNE SREDINE - Pod kapacitetom se podrazumje va mogućnost odreĊenog
ekosistema ili njegovog dijela da prima i toleriše promjene i
opterećenja do granica koje mu obezbjeĊuju funkcioniranje RAZLIĈITE VRSTE KAPACITETA :1. FIZIĈKI KAPACITET 2. EKOLOŠKI KAPACITET 3. KAPACITET SREDINE 4. NOSEĆI KAPACITET FIZIĈKI KAPACITET : maksimalni fiziĉki kapacitet je teorijski kapacitet koja se u praksi ne ostvaruje zbog ekonomskih,
socijalnih i ekoloških ograniĉenja EKOLOŠKI KAPACITET : predstavlja takav reţim korištenja prostora pri kome neće doći do narušavanja ekološke ravnoteţe KAPACITET SREDINE : podrazumjeva stepen korištenja prostora do odreĊenih granica na taj naĉin da se ne naruši funkcionalnost i atraktivnost prostorne cjeline.
NOSEĆI KAPACITET - najĉešće se koristi u prostornom planiranju - Pod nosećim kapacitetom se podrazumjeva broj korisnika odnosno površina objekata koju moţe podnijeti konkretni prostor, a da u njemu ne doĊe do poremećaja ekološke ravnoteţe i degradacije ţivotne sredine. CILJEVI ZAŠTITE ŢIVOTNE SREDINE I PRIRODE : 1. kvalitetna ţivotna sredina 2. racionalno korištenja prirodnih resursa ( naroĉito neobnovljivih ) 3. zaustavljanje daljne degradacije prirodne sredine 4. zaustavljanje erozije
5. zaštita, obnova i sanacija stanja ţivog svijeta 6. zaštita prirodnih predjela i ambije nta 7. podrška obrazovnim programima u oblasti zaštite ţivotne sredine
8. povećanje podruĉja pod zaštitom ( strogi rezervati, nacionalni parkovi, parkovi prirode i sl. )
ZAGAĐIVANJE OSNOVNIH ELEMENATA ŢIVOTNE SREDINE - Osnovni faktori ţivotne sredine koji obezbjeĊuju ţivot i opstanak svim vrstama ţivih organizama su vazduh, voda i zemljište.
ZAGAĐENJE VAZDUHA HEMIZACIJOM U POLJOPRIVREDI 1) emitovanje zagaĊivaĉa nastalih u toku proizvodnje preparata za upotrebu u poljoprivredi
2) izazivanje štetnih posljedica koje nastaju dugotrajnom,prekomjernom ili nekontrolisanom upotrebom tih preparata - primjer upotrebe DDT – a ( i nsekticid u upotrebi od 1943. godine ) - zaštitno sredstvo protiv mnogih štetoĉina u poljoprivredinakon 30 – tak godina uoĉeni problemi kod zdravlja ljudi , a pod
utjecajem prehrane (ribe,domaće ţivotinje) - danas zabranj en u razvijenim zemljama,meĊutim još se koristi u nerazvijenim zemljama
ZAGAĐENJE VAZDUHA U NASELJIMA 1) toplifikacija ( toplane,pojedinaĉna loţišta ) 2) saobraćaj ( privatni automobili,javni saobraćaj ) 3) industrijski pogoni i sl. VODA
IZVORI ZAGAĐENJA VODE : 1) prirodno zagaĊenje vode 2) zagaĊenje vode transportom 3) zagaĊenje vode iz industrije 4) zagaĊenje vode u poljoprivredi 5) zagaĊenje vode iz naselja 6) toplotno zagaĊenje vode PRIRODNO ZAGAĐENJE VODE ATMOSFERSKE VODE : - oneĉišćenja pod utjeca jem vulkana,vazdušni strujanja,šumski poţari,razliĉita isparenja POVRŠINSKE VODE - organske primjese u površinskim vodama potjeĉu : 1) iz zagaĊenih atmosferskih voda 2) raspadanje biljnih i ţivotinjskih vrsta 3) zagaĊenje donešeno kišom i otopljenim snijegom PODZEMNE VODE - najmanje prisustvo organskih materija -
arteške i subarteške vode termalne,mineralne i termomineralne ZAGAĐENJE VODE KAO POSLJEDICA SAOBRAĆAJA 1) zagaĊenje vode pri radu saobraćajnih sredstava ( razliĉiti tipovi brodova na okeanima morima jezerima, rijekama,plovnim
kanalima i sl. ) 2) zagaĊenje vode pri utovaru i istovaru plovnih objekata 3) izbacivanje otpada iz plovnih objekata ( pepeo goriva,otpadne vode,ispiranje tankera )
4) zagaĊenje vode usljed havarije ( tankeri sa naftom i hemijskim sredstvima )
VAZDUH -Sastav : 1) GASOVITI SASTOJCI : azot, kisik, argon, CO2.... 2) VODENA PARA 3) AEROSOLI ( geogene, antropogene i kosmogene )
IZVORI ZAGAĐENJA VAZDUHA 1. PRIRODNO ZAGAĐENJE VAZDUHA - posljedica prirodih procesa - biološka aktivnost na kopnu i moru,vulkani,šumski poţari,hemijske reakcije u atmosferi,kao posljedica prirodnog kretanja vazduha i reakcija vazduha i
zemljišta ( prašina,pijesak ) 2. ANTROPOGENI OBLICI ZAGAĐENJA VAZDUHA a) individualna loţišta b) saobraćaj ( automobili ) c) industrija d) poljoprivreda
INDIVIDUALNA LOŢIŠTA - zagaĊenje ovog oblika zavisi od : 1) VRSTE GORIVA - ĉvrsta,teĉna,gasovita 2) NAĈINA SAGORIJEVANJA- nepotpuno sagorijevanje:
ĉaĊ,ugljenmonoksid ( CO,tzv. krvni otrov ),ugljikovodici razliĉitih vrsta i hlorovodonik
ZAGAĐENJE VAZDUHA OD AUTOMOBILA- 65 % ukupne koliĉine svih zagaĊivaĉa u naseljima potjeĉe od SUS motora ( najviše oksidi azota,ugljen monoksida i jedinjenja olova ) - izduvni
gasovi,isparavanje goriva iz rezervoara,isparavanje iz kućišta motora i sl. - sadašnje mjere : nova vrsta goriva,novi tipovi motora,ograniĉavanje saobraćaja u centru grada,voţnja parni / neparni dan
ZAGAĐENJE VAZDUHA IZ INDUSTRIJE- najveći problemi smrtonosni smog iz Londona 1952. godine - „prljave“ industrije – preseljenje u nerazvijene zemlje - nove tzv. „ekološke“
ZAGAĐENJE VODE IZ INDUSTRIJE 1) zagaĊivaĉi koji dovode do potrošnje kisika u vodi 2) visokotoksiĉni agensi ĉije prisustvo u vodi dovodi do izumiranja biljnih i ţivotinjskih vrsta 3) supstance koje djeluju kancerogeno i mutogeno 4) zagaĊivaĉi koji dovode do prekomjernog razvoja vodenog bilja
5) zagaĊivaĉi koji prekrivaju rijeĉna k orita i dna mora i okeana ZAGAĐIVANJE VODE IZ POLJOPRIVREDE - UMJETNA GNOJIVA – radi se o neorganskim supstancama ĉiji jedan dio prodire u podzemne vode,a dr ugi u površinske vode HERBICIDI I PESTICIDI – zadrţavanje na biljkama ( koje kasnije spiraju pad avine ) ,zadrţavanje na zemljištu ( koje se takoĊer kasnije spira ) te konaĉno dospijeva u površinske vode odnosno procjeĊuje se u podzemne vode - PREHRAMBENA INDUSTRIJA – velike koliĉine otpadnih voda sa visokim sadrţajem otpadaka biološkog porijekla – ţivotinjskog ili biljnog. - neprijatan miris i visoka potrošnja kisika iz vode. ZAGAĐIVANJE VODE IZ NASELJA 1) komunalne fekalne 2) komunalne atmosferske 3) industrijske - mehaniĉko,hemijsko i biološko preĉišćavanje TOPLOTNO ZAGAĐENJE VODE - povećanje temperature vode
iznad opsega u kome se ona kreće u prirodnim uslovima neposredno se odrţava na biljne i ţivotinjske vrste koje ţive u vodi - 80 % termalno zagaĊenih voda dospjeva iz elektrana ( termoelektrane,nuklearne elektrane) - 20 % ostale grane indust rije (ţeljezare. ĉeliĉane)
ZEMLIŠTE IZVORI ZAGAĐENJA ZEMLJIŠTA : 1) nanošenjem otpada 2) taloţenjem zagaĊivaĉa vazduha 3) preko zagaĊene vode 4) prilikom poljoprivredne proizvodnje
industrije - dvije osnovne grupe industrijskih zagaĊivaĉa :
ĈVRSTI I TEKUĆI OTPAD : 1) organski otpad podloţan raspadanju ( hrana i sl. ) 2) otpad koji je sagoriv ( papir,drvo,koţa i sl. )
1) iz neposrednog radnog procesa 2) industrijski toksiĉni
3) otpad koji je nesagoriv ( metal,staklo i sl. )
proizvodi
4) otpad sagorijevanja goriva ( pepeo,šljaka )
5) glomazni otpad razliĉitih aparata i vozila 6) leševi ţivotinja 7) otpad preĉišćavanja i cijeĊenja ( mulj,razliĉiti talozi ) 8) ĉvrsti industrijiski otpad
usklaĊenja s planovima u okruţenju Stoga je plan :
9) otpad iz rudnika 10) otpad iz poljoprivredne proizvodnje i sl.
1. društvena koalicija,akt dogovora,sporazuma 2. oblikovana budućnost koja se predviĊa i gradi 3. rješenje odnosa izmeĊu resursa i potreba 4. rješenje odnosa društvenog sistema i njegova okruţenja (
STRATEGIJA UPRAVLJANJA OTPADOM :
unutarnjeg i vanjskog )
1) SPRIJEĈAVANJE STVARANJA OTPADA - ĉiste i nove tehnologije
2) RECIKLAŢA I PONOVNA UPOTREBA 3) OPTIMALIZACIJA KONAĈNOG ODLAGANJA - deponiranje stroga standardizacija 4) REGULISANJE TRANSPORTA OTPADNIH MATERIJA - smanjenje kretanja otpada - bezbjedno odlaganje - monitoring 5) DOPUNSKE DJELATNOSTI - istraţivanje i razvoj novih procesa za pre ĉišćavanje - finansijska podrška NOVE TENDENCIJE U PROSTORNOM PLANIRANJU postoje tri osnovna oblika ( pristupa filozofije ) planiranju u
praksi : 1) pristup optimistiĉnog planiranja 2) pristup pesimistiĉnog planiranja 3) pristup uravnoteţenog planiranja ( optimalni,odrţivi ) 1) OPTIMISTIĈNI PRISTUP : zastupa progresivan razvoj bez zapreke ( soc. Kina,bivši SSSR ) danas uglavnom posustaje pod
Sastavni dijelovi planiranja : a) organizacija , b) metode izrade i c) metode ostvarenja Organizacija plana : tijela planiranja, postupak, dokumenti a) –tijela planiranja : predstavniĉka tijela
(sabori,skupštine,savjeti), izvršna tijela ( vijeća,odbori ), izraĊivaĉi planova ( zavodi ,planerske tvrtke ), ustanove ili organizacije sa povremenim sudjelovanjem u planiranju. b) –postupak planiranja : priprema ( odluka o izradi,ciljevi i metodika, tehnike, pripremljeni uvjeti,spoznaje o potrebama
budućnosti,studije),izrada(analitiĉkidio,vrednovanje,koncepcija,v arijante, planska projekcija tj. prijedlog plana ), donošenje ( javno razmatra nje,vrednovanje,usaglašavanje,usvajanje ) i ostvarivanje plana
( postupak primjene, praćenje, revidiranje, pripreme za novi plan – kontinuiranost ) c) dokumenti : odluke ( zakoni ) o izradi/donošenju/provedbi, planovi
spoznajom da se od vremena postavki do vremena ostvarenja plana dogaĊaju promjene koje ometaju izvršenje Obiljeţja: 1.
( tekstualni,grafiĉki dio ), provedbene odredbe
izbor prioriteta , 2. jaka hijerarhija u odluĉivanju , 3. prvenstvo uloge cjeline nad dijelom , 4. „bezkonfliktnost“ ( problemi pritajeni,ne u prvom planu ) , 5. prevaga dinamiĉkih zakona društva s velikim stopama „rasta“, 6. ciljevi se beskompromisn o
U planiranju ,naroĉito prostornom vaţno je poštovati naĉela :
proklamiraju
2) PESIMISTIĈKI PRISTUP : ( SAD oko 1930., Japan,zemlje u tranziciji ,nerazvijene zemlje ) : nastaje u vrijeme recesije i kriza (
ekspanzija stanovništva ,istrošenosti resursa,manjak hrane,nesklad razvijenih i nerazvijenih,ekološko zagaĊen je ) Obiljeţja : 1. teţnja za razumnim, srednjim, kompromisnim, dogovorenim rješenjima). 2. primjena prakticistiĉkih metoda 3. hijerarhija je sekundarna 4. nema strogih prioriteta
5. maksimaliziranje uĉinaka 6. kriterije odreĊuju vlasnici sredstava 7. prvenstvo dijela nad cjelinom : skup posebnih planova 8. postoje konflikti i sukobi interesa koji se
usuglašavaju ,a sistem ih minimalizira 9. priznaju se dinamiĉki zakoni,ali se ograniĉeno koriste
1. od prostora prema funkcijama,a ne od planiranja funkcija
prostora prema sloţenom ( integralnom ) prostoru 2. pokušati zadovoljti sve znaĉi zadovoljiti ništa 3. od profesionalne j ednostranosti ( „fahidiotizma“ ) do integralnosti 4. zaštitu pretpostaviti atraktivnosti ( niske cijene zemljišta,veliki i brzi uĉinci itd. ) koja je kratkoroĉna,naizgled jeftinija. što stvara : specijaliste koordinacije i zajedništva – interdisciplinarnost Metode prostornog planiranja : analitiĉka i sintetska ,deduktivna,induktivna i dr. Analize : - fiziĉke strukture ( morfologija,geologija,vode,klima,tla ) - transformiranih struktura ( parcelacija zemljišta,struktura agrara,tipovi naselja, naseljenost,sistemi naseljam,promjene u pejzaţu ) , - tehniĉkih sastavnica ( trase
cesta,dalekovoda,ţeljeznica i sl. ) - stanovništva ( demografske / kretanja,strukturne/,demogegorafske, sociološke/stambeni prostor,grupe,obitelj,slobodno vrijeme/,psihološke i dr. ) -
3) URAVNOTEŢENI PRISTUP : ( Skandinavske zemlje ) obiljeţava razvijena društva,uvaţava ograniĉene mogućnosti „razvoja“ jer on ĉesto izaziva brojne probleme u društvu i prirodi. Obiljeţja : 1. naĉelo konvergencije : ni primat cjeline nad dijelovima ni obrnuto, 2. teţnja optimalnom odnosu cjeline i dijelova uvaţavanjem horizontalnog i vertikalnog usklaĊivanja 3. optimalizacija uĉinaka uvaţavanjem granica rasta 4. rješavanje konflikata usaglašavanjem,dogovaranjem i sporazumijevanjem 5. kriterije zamjenjuju ograniĉenja
ekonomske ( makro i mikro,prostorno-ekonomske,stanje privrede,grane, lociranje gospodarskih objekata i dr. )
Sva tri pristupa podloţna su djelovanju snaţnih zakona : 1. rasta ( ukupan rast materijalne baze mora biti brţi od općeg i osobnog blagostanja ( potrošnje )
1. opća šema razvoja prostora 2. zoning ( plan namjene površina
2. integracije ( centripetalne i centrifugalne sile )
3. entropije ( zasićenja ,nereda ) U savremenim odnosima sluţbeno se provodi tzv. društveno planiranje.Ono odraţava teţnju sistema da omogući optimalnu reprodukciju svih vitalnih dijelova društva i omogući ostvarenje standarda u skladu s mogućnostima odrţanja i blagostanja dijelova prirode i društva. Društveno planiranje sastoji se od : 1. ekono mskog planiranja 2. prostornog planiranja 3. društvenog planiranja u uţem smislu 4. planiranja razvoja sistema ( društvenog standarda ) Objektivnost i uspješnost plana proizlaze iz : 1. eliminacije spontanosti tj. dosljedne scientifikacije 2. sveobuhvatn osti 3. vremenske usklaĊenosti ( dugoroĉnost
planova višeg reda,kratkoroĉnost planova niţeg reda ) 4.
Prepoznavanje problema : ekonomski antifaktori ( faktori
koĉenja ) ,defekti u populaciji ( prenapuĉenost,depopulacija,nepismenost i sl. ) Sinteza problema – modeli ,koncepcije razvoja Faze izrade plana : ovise o vrsti ( karakteru ) plana,uglavnom obuhvataju tekst i grafiku: ) ili plan lokacija 3. plan sistema naselja 4. plan p rometa 5. planove infrastrukture 6. plan zaštite okoliša i
prirode ( ţivog svijeta,voda,tla,zraka tj. obala,moĉvara,tj.prirodnih znamenitosti, tj. od klizišta,buke,oneĉišćenja,zagaĊivanja,erozije ) 7. plan zaštite arheoloških zona i lokaliteta 8. dokumenti ( odluke / zakoni ) Prema tipu prostorno planiranje se dijeli na : 1. situativno (
razvijaju se postojeći sistemi u kontekstu općeg razvoja ) 2. inovativno ( radikalnije mijenja koncepte i stanja ) 3.
multiobjektivizirano (od šireg znaĉenja : regionalni i drţavni ) 4. monoobjektivizirano ( planov i posebnih podruĉja npr. NP ) U pogledu provoĊenja,prostorno planiranje moţe biti : 1. INDIKATIVNO – STRATEŠKO – USMJERAVAJUĆE (drţavni i regionalni planovi )
2. IMPERATIVNO ( generalni ili detaljni urbanistiĉki plan ).
