T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2313 AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1310
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Yazarlar Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ (Ünite 1-5) Yrd.Doç.Dr. Cafer GAR‹PER (Ünite 1-5)
Editörler Prof.Dr. Ramazan KORKMAZ Doç.Dr. Zeliha GÜNEfi
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r. ‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹ Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç Genel Koordinatör Yard›mc›s› Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö¤retim Tasar›mc›s› Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Ö¤r.Gör.Dr. Zekiye Rende Grafik Tasar›m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur Ölçme De¤erlendirme Sorumlusu Ö¤r.Gör. Ayfer Çolak Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
ISBN 978-975-06-0987-9
1. Bask› Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 19.200 adet bas›lm›flt›r. ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2011
iii
‹çindekiler
‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................
v
Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›.............. ...........
1
DÜNYADAK‹ AYDINLANMACI SÜREÇ VE 19. YÜZYIL ............................ OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE SURDAK‹ GED‹K, GÜVEN SENDROMU..................................................................................... DE⁄‹fiEN DÜNYANIN OSMANLI’YA ÇARPMASI VE BOZGUNUN fiOK DALGALARI.................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
3 5 7 10 11 13 13 13
Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma ......................................... 14 HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK DENEMELER ................................................. OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER............................................................ Okullar ........................................................................................................... Çeviriler.......................................................................................................... Gazeteler........................................................................................................ TANZ‹MAT FERMANI.................................................................................... MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹ ......................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
2. ÜN‹TE
15 16 16 16 18 19 21 30 31 32 33 33 33
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak) .......34 EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE BAfiLAMASI ...................................................... Eski ileYeni Aras›nda: Âkif Pafla .................................................................. Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ........................................... YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE ÖNCÜLER........................................................ Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi................................................................. Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Nam›k Kemal......................................... Eskiyle Yeni Aras›nda Tereddüt: Ziya Pafla................................................. Pozitivizmin ve Bilimin Yüceltilmesi: Sadullah Pafla .................................. D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN DE⁄‹fiMES‹ .................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
1. ÜN‹TE
35 38 40 40 41 42 44 47 48 52 53 54 54 55
3. ÜN‹TE
iv
‹çindekiler
4. ÜN‹TE
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2 ....................... 56 ‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER VE GENEL N‹TEL‹KLER‹ ................................................................................................. YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE TEMS‹LC‹LER‹................................... Öncü ve Kuramc›: Recaizade Mahmut Ekrem ............................................ fiiirde Büyük Ürperifl: Abdülhak Hâmit Tarhan .......................................... Neo-Klasik: Muallim Nâci ............................................................................. Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri...................................... YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I: ARA NES‹L......................................... Klasik Edebiyat› Sürdürmek ‹steyenler ....................................................... Eski ile Yeni Aras›nda Yer Alanlar............................................................... Yenilikçiler ................................................................................................... Tablo Alt› fiiir ............................................................................................... Düzyaz› fiiir (Mensur fiiir)............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Kaynaklar..................................................................................
5. ÜN‹TE
57 58 59 62 64 66 66 67 68 69 70 71 73 74 75 75 75
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1(1. Kuflak). 76 TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE ‹LK ÜRÜNLER‹ .................................... BATILI YOLDA ‹LK ROMAN DENEMES‹: TAAfifiUK-I TALAT VE F‹TNAT GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA: AHMET M‹THAT EFEND‹ VE ROMANLARI ................................................................................................. EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI ......... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
77 78 81 88 92 93 94 94 94
Önsöz
Önsöz Osmanl›-Türk modernleflmesinin zorunlu bir bafllang›c› olan Tanzimat, 1839’daki ilan›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra edebî alanda ilk ürünlerini verir ve daha çok da edebî alanda kendini hissettiren bir kavram olur. Ça¤dafllaflma perspektifli bir de¤iflim ve dönüflüm hamlesinin ad› olan Tanzimat, büyük teknolojik at›l›mlar› yapm›fl Bat› dünyas›na karfl› var olma mücadelesi veren Osmanl› için son flanst›. Ancak dönem ayd›n ve yazarlar›n›n, matbaay› yaklafl›k 300 y›l sonra alm›fl Osmanl› toplumunu büyük bir ça¤dafllaflma hamlesine haz›rlamada; yurttafll›k ve demokrasi bilinci oluflturma, birey olarak hak ve sorumluluklar›n› ö¤retme/içsellefltirme gibi büyük sorumluluklar› da vard›. Bu nedenle Tanzimat’›n I. dönem sanatç›lar›, edebiyat›n sosyal fayda ilkesini ön plana ç›kard›lar ve edebî eserleri bir tür modernleflme/ayd›nlanma arac› olarak kulland›lar. Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›, yeni Türk edebiyat›n›n ilk dönemidir. Yak›n zamana dek dönemin flair ve yazarlar› kendi içerisinde bafll›ca iki kuflak halinde de¤erlendirilirdi. Fakat sonralar› Tanzimat’tan –sonraki dönem olan- Servet-i Fünun’a geçifli haz›rlayanlar anlam›nda bir “ara kuflak”tan söz edilmeye baflland›. Böylece Tanzimat Dönemi Türk edebiyat› kendi içinde üç dönem olarak ele al›n›r oldu. Biz de fliir ve romanla ilgili ünitelerimizde bu ara kufla¤› ikinci kufla¤›n devam› olarak ele ald›k. Ünitelerde kufla¤›n›n önde gelen edebî kiflilikleri önemli eserleriyle birlikte ele al›nd›. Yazarlar ve eserleriyle ilgili temel bilgiler k›saca verildi. ‹lgilenenler, elbette daha genifl bilgiye ulaflmak isteyebilir. Onlara her ünitenin sonundaki kaynaklar bölümüne bakmalar›n› öneririz. ‹steyen o kaynaklardan çok daha genifl bilgiye ulaflabilir. De¤erli ö¤rencilerimize baflar›lar diler; yazarlar›m›z ve kitab›n ç›kmas›nda eme¤i geçen bütün ilgililere teflekkür ederiz.
Editörler Prof.Dr. Ramazan Korkmaz Doç.Dr. Zeliha Günefl
v
1
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Dünyadaki ayd›nlanma sürecinin bafllang›c› say›lan 19. yüzy›l›n genel karakteristi¤ini ay›rt edebilecek, Ayd›nlanma Dönemi ve Sanayi Devrimi’nin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda dünyay› nas›l biçimlendirdi¤i hakk›nda bir yarg›ya varabilecek, Ayd›nlanma süreci ile birlikte de¤iflen ve geliflen dünyan›n, gerileme ve fetret devri yaflayan Osmanl›daki yans›malar›n› tart›flabilecek, 19. yüzy›lda Osmanl›’n›n sosyo-ekonomik ve kültürel durumu hakk›nda karfl›laflt›rmal› ve elefltirel çözümlemeler yapabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Matbaan›n icad› • Ayd›nlanma Dönemi • Sanayi Devrimi
• 19. yüzy›l • Rasyonelleflme ve pozitivizm • Tercüme odalar›
‹çerik Haritas›
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tanzimat Döneminin Kültürel Arka-Plan›
• DÜNYADAK‹ AYDINLANMA SÜREÇ VE 19. YÜZYIL • OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE SURDAK‹ GED‹K, GÜVEN SENDROMU • DE⁄‹fiEN DÜNYANIN OSMANLI’YA ÇARPMASI VE BOZGUNUN fiOK DALGALARI
Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan› DÜNYADAK‹ AYDINLANMACI SÜREÇ VE 19. YÜZYIL 19. yüzy›l parçalanmalar, paylafl›mlar ve yeni oluflumlar ça¤›d›r. 19. yüzy›la gelinceye kadar dünya hiç bu kadar huzursuz olmad›. T›pk› gelecek olaylara kaynak sa¤layarak “neden’leflecek bu dönem, elbette geçmifl yüzy›llar›n ç›kar›m› olan bir sonuçtu ve bu sonucun ana karakteri, ikilemli (düalist) çat›flmalarla örülmüfltü. Bu ça¤› anlayabilmek için, onu haz›rlayan temel nedenler dizgesini iyi kavramak gerekir. Avrupa’daki Rönesans hareketleri de Osmanl›’n›n yenileflme hareketleri gibi biraz zorunlu nedenlerden bafllam›flt›; ‹stanbul’un fethi, deniz ve kara ticaret yollar›n›n Türklerin eline geçmesi, kilisenin akl› ve insan iradesini yok sayan dogmatik bask›lar› vb. gibi nedenler, Bat›’n›n kendini radikal bir biçimde yeniden sorgulamas›n› sa¤lam›flt›. Ancak yenileflme olgusunu pragmatik bir al›fllar silsilesi biçiminde gören Osmanl›n›n aksine bu hareket, Antik Ça¤’›n hümanist düflünceleri üzerinde sistemli olarak geliflti¤inden köklü ve kal›c› de¤iflimleri do¤urmufl ve tüm dünyay› etkilemifltir. 1440’l› y›llardan itibaren Roma ve Floransa Akademileri’nde toplanan ayd›nlar, sanatkârlar ve düflünürler; daha rasyonel bir dünya alg›s› yaratmak için Antik Ça¤ bilginlerinin eserlerini Latinceye çevirmifl ve bu eserler üzerine genifl yorumbilimsel tart›flmalar yapm›fllard›r. ‹stanbul’un fethediliflinden üç y›l sonra (1456) Gutenberg matbaada ilk kitab›n› basar. 1519’da Martin Luther, ‹ncil’i Almanca’ya çevirerek Roma Kilisesine karfl› savafl açar. Matbaan›n da katk›s›yla 16. yüzy›l, Avrupa için âdeta bir ders çal›flma, s›nava haz›rl›k dönemidir. Daha 15. yüzy›lda bas›lan eserlerin say›s› dikkate al›n›rsa matbaan›n büyük bir ayd›nlanma hamlesi yarataca¤› kolayca anlafl›lacakt›r. Kaynaklar, 1500 y›l› itibar›yla 60’›n üzerinde Alman flehrinde matbaan›n oldu¤unu söyler. Ayr›ca 15. yüzy›lda Avrupa’da 1700 matbaa kuruldu¤u ve 15-20 milyon kitab›n bas›ld›¤› san›lmaktad›r. Bat›’n›n Rönesans ile edindi¤i düflünsel birikim, 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda Fransa ve Almanya’da geliflecek olan ve bugünkü dünyan›n flekillenmesinde büyük katk›lar› bulunan Ayd›nlanma Dönemini do¤uracakt›r. Ayd›nlanma Dönemi’nin en önemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi düflünürler, “ön yarg›lar”, “dogmalar” ve “bat›l inançlar” yerine insanlar› akl›n ayd›nl›¤›nda düflünmeye, deneyle gerçekleri kavramaya, bilinenlerden flüphe etmeye ve insan› bir bak›ma dünyal›k kaderini yazmaya davet ederler. Rasyonel bir dünya kurma iddias›ndaki bu bireyler için
‹stanbul’un fethi, deniz ve kara ticaret yollar›n›n Türklerin eline geçmesi, kilisenin akl› ve insan iradesini yok sayan dogmatik bask›lar› vb. gibi nedenler, Bat›’n›n kendini radikal bir biçimde yeniden sorgulamas›n› sa¤lam›flt›. Bat›’n›n Rönesans ile edindi¤i düflünsel birikim, 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda Fransa ve Almanya’da geliflecek olan ve bugünkü dünyan›n flekillenmesinde büyük katk›lar› bulunan Ayd›nlanma Dönemini do¤urmufltur.
4
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Akl›n büyük bir de¤er olarak öne ç›kar›lmas› ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupa’da 1750’den bafllayarak h›zl› bir biçimde dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren Sanayi Devrimi’ni do¤urur.
dünya, Orta Ça¤ kilisesinin belirtti¤i gibi bir ›st›rap dura¤›; insan da, do¤ufltan günaha batm›fl bir obje veya kurtar›lmay› bekleyen kuzu’lar de¤ildir art›k. Akl›n büyük bir de¤er olarak öne ç›kar›lmas› ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupa’da 1750’de bafllayan ve h›zl› bir biçimde dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren Sanayi Devrimi’ni do¤urur. Sanayi Devrimi ile birlikte buhar›n gücü, insan›n gücüne kat›lm›fl ve küçülen dünyada insan›n kendine güveni daha da artm›flt›r. Buharl› gemilerin icad›yla ticaret yollar› -mant›¤› ile beraber- de¤iflmifl, dünyaya bak›fl daha pragmatik bir hale dönüflmüfltür. Dünya, ifllenebilecek bir hammadde y›¤›n›, topluluklar/ uluslar ise, iflgücü ve pazar kaynaklar›d›r. En az›ndan araçlar› ellerinde bulunduran uluslar, di¤er toplum ve uluslar› böyle görmektedirler. Nesnelerin gizil güçlerinin, akl›n ayd›nl›¤›nda keflfedilerek insan›n gücüne kat›lmas›, yeni pazar ve hammadde aray›fllar›, matbaa ve makineleflmenin biçimlendirici etkinlikleri; dünyada sosyal, ekonomik ve askeri olmak üzere büyük bir sirkülasyon meydana getirdi. Bu durum, bireyleri ve toplumlar›, tarihin hiçbir döneminde olmad›¤› kadar kendilik sorgulamalar›na yöneltti. Orta Ça¤›n skolastik mant›¤›na karfl› geliflen hümanizm, akl› ve bireyi temel eksen alan bir söyleme sahipti. Ayd›nlanma ça¤›, bireyin akl› ile dünya üzerinde yaratt›¤› harikalar› delil göstererek, aflk›n (göksel) nitelikli bütün de¤erleri geçersiz say›yordu. Rasyonelleflmeye yönelik geliflmelerin etraf›nda döndü¤ü pozitivizm, bir din gibi dünya üzerinde h›zla yay›l›yor ve akl›, yücelik alg›lamalar›n›n en üst noktas›na koyuyordu. 1789 Frans›z Devrimi ise bütün bu ayd›nlanma dönemindeki kimlik ve ifllev farkl›laflmalar›n›, ulus ve ço¤ulcu kat›l›m ölçütü ile tan›ml›yor ve onlara bilimsel ve siyasal meflrulu¤u olan tutarl› aç›klamalar getiriyordu. Avrupa’n›n mutlakiyetçi yönetimlerini ürküten 1789 Frans›z Devrimi’nin ulus ve ço¤ulcu kat›l›m söylemi, dünyadaki geliflmelerin hayli d›fl›nda kalm›fl Osmanl›’n›n “fiark Meselesi” diye bilinen durumunu, yani, “Türkleri Avrupa’dan atma” fikrini ciddi anlamda engellese de uluslar ve dinler devletine dönüflen Osmanl›’y› parçalayacak süreç, yine bu büyük devrimden sonra bafllayacakt›. Avrupal› devletler, özellikle Fransa ve ‹ngiltere, sanayileflmenin kendilerine sa¤lad›¤› büyük güçle dünya siyasetinin temel belirleyicisi konumunda idiler. Osmanl›’n›n 1740’ta Fransa’ya daha sonra da ‹ngiltere ve di¤er uluslara tan›d›¤› kapitülasyon haklar›, Osmanl›’daki idari zafiyet ve sanayideki gerilik nedeniyle ekonomik ayr›cal›¤› aflm›fl ve 19. yüzy›lda ‹mparatorlu¤u siyasi vesayet alt›na sokabilecek bir tehdide dönüflmüfltü. Öyle ki, kapitülasyonlardan yararlanmak için, Avrupa tabiyetine geçme iste¤inde bulunan Osmanl› tebaas› H›ristiyanlar›n say›s›, Devletin egemenli¤ini tart›flmaya açacak kadar çoktu. Özellikle Katolikleri Frans›zlar, Protestanlar› ‹ngilizler ve Ortadokslar› Ruslar himaye ediyor ve onlarla ilgili her sorun büyük bask›larla Osmanl› yönetimini zora sokuyordu. Avrupa’daki sanayileflme sürecini kendi bünyesine çok iyi adapte ederek savafl sanayini ve ordu düzenini k›sa zamanda gelifltiren Rusya da Osmanl› Devleti için yüzy›l›n amans›z bir tehdidini oluflturmakta idi. Nitekim 19. yüzy›l süresince Osmanl›-Rus Savafllar›n›n ard› arkas› kesilmeyecek ve bu durum 1917 Ekim Devrimi’ne kadar devam edecekti. Ancak, Osmanl›’n›n en büyük düflman›; a¤›r ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar›, cahil devlet adamlar› ve silah kullanmas›n› bilmeyen zavall› bir esnaf kalabal›¤›na dönüflmüfl ordusu ile kendi içinde idi ve varl›¤›n› koruyabilmesi için farkl› görüntü düzeylerinde ortaya ç›kan bu iç düflmanlar›n› yenmek zorunda idi. Oysa dünyadaki düflünsel, duyusal ve vicdani de¤iflimi durdurmak mümkün de¤ildi ve onu yönlendirmesini bilemeyenler, bu süratli de¤iflimin haz›rlad›¤› or-
19. yüzy›l, sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan bireyci, ulusçu, ak›lc› ak›mlar›n yaratt›¤› somut de¤iflimlerin yan› s›ra, sanayileflen uluslar›n ekonomik pazar edinme çabalar› ve yeni dünya düzeniyle iyice artan sömürgecilik faaliyetlerinin de meyvelerini verdi¤i bir paylafl›m ça¤› olmufltur.
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›
5
tamda asla yaflama olana¤› bulamazlard›. ‹flte 19. yüzy›l, sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan bireyci, ulusçu, ak›lc› ak›mlar›n yaratt›¤› somut de¤iflimlerin yan› s›ra; sanayileflen uluslar›n ekonomik pazar edinme çabalar› ve yeni dünya düzeniyle iyice artan sömürgecilik faaliyetlerinin de as›l meyvelerini verdi¤i bir paylafl›m ça¤›n›n ad› oldu.
OSMANLI’NIN GENEL DURUMU VE SURDAK‹ GED‹K, GÜVEN SENDROMU
1299 y›l›nda küçük bir beylik olarak ortaya ç›kan Osmanl› Devleti, dinamik bir yaflam alg›lamas›na sahipti. Geleneksel de¤er ve kurumlar›n›n özüne zarar vermeden, karfl›laflt›¤› toplum ve devletlerin kurumsal deneyimlerinden istifadeye her zaman aç›kt›. Orta Asya’dan akan göç dalgalar› ile beslenen, yenilenen bu genç at›l›m hamlesinin, geçmiflte Roma ve Bizans gibi büyük devletlerin kurumsallaflm›fl idari ve siyasi birikimlerine önem vermesi ve bu deneyimlerden özünü kaybetmeden rasyonel bir biçimde yararlanmas›; ona, do¤udan gelen Mo¤ol ve Timur ordular› gibi iki büyük y›k›m kas›rgas›na ra¤men üç k›tada adil ve hâkim bir devlet yap›s› kurarak ‹mparatorluk düzeyine ulaflma imtiyaz› kazand›racakt›. 16. yüzy›l›n sonlar›na kadar birçok yönüyle Avrupa’dan üstün bir yönetim ve kurumlar düzene¤ine sahip olan Osmanl› Devleti, Bat›’daki geliflme ve de¤iflmeleri; diplomatlar, seyyahlar, tacirler, muhtediler, mülteciler (s›¤›nmac›lar) arac›l›¤›yla sistematik bir tutarl›l›kla de¤il ama seçici bir dikkatle yakinen ve zaman›nda takip etmekte idi. Bernard Lewis’nin ifadesiyle; 14. yüzy›lda ateflli silahlarla tan›flm›fl ve 15. yüzy›lda sahra toplar›n›n baflar›lar›na özellikle II. Kosova Savafllar›nda (1448) tan›k olmufl Türkler, askerî yenilikler ve harp teknolojisi baflta olmak üzere; haritac›l›k, maden iflletmecili¤i, eczac›l›k ve t›p gibi konularda bilgi edinmek için sürekli gayret gösteriyor ve edindi¤i bilgileri çok verimli bir biçimde kullanabiliyordu. Fatih Sultan Mehmet’in ‹talyan ressam Gentile Bellini’yi ‹stanbul’a davet ederek portresini yapt›rmas›, Venedik’ten bronz döküm ve k›l›ç k›n› ustalar›n›n getirtilmesi; onu takip eden sultanlar›n ayn› flekilde S›rbistan, Macaristan ve Polonya, geç dönemde de ‹talya, Almanya ve Fransa’dan top döküm ustalar›, topçu subaylar ve mühendislerin getirtilerek onlardan yararlan›lmas›, Osmanl›’n›n k›smi de olsa Bat›’ya aç›k yönlerini vurgular. 17. yüzy›ldan itibaren uzun bir süre kesintiye u¤rayan bilgiye ulaflmadaki bu seçici ve ifllevsel tav›r, yenileflme çabalar›n›n görüldü¤ü 19. yüzy›lda, bir aray›fl olarak yeniden gündeme gelecek ve bu ihtiyaç biraz olsun göçmenler ve mülteciler taraf›ndan karfl›lanacakt›. Özellikle 1849’da ülkemize s›¤›nan Polonya-Macar mültecileri, yaln›zca Osmanl› ordusuna de¤il, sivil bürokrasisine ve kültür hayat›na da çok yararl› hizmetlerde bulunacaklard›. Ancak yaflam, t›pk› Osmanl›’n›n kurulufl ruhundaki gibi dinamik bir süreçti ve bu süreç köklü, ciddi, sürekli de¤iflim ve geliflim diyalekti¤i üzerinde ifllemekte idi. Osmanl›’n›n as›l ç›kmaz›, 16. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren askeri, ilmi ve iktisadi sahalarda bozulan kurumlar›na yeni bir dinamizm kazand›racak yenilik hamlesini bir türlü yapamay›fl›nda, daha da kötüsü, böyle bir hamlenin gereksizli¤ine inan›r hale gelmesinde yatmaktayd›. Özellikle Osmanl› ayd›n ve idarecilerinin böylesine bir problem yitimine u¤ramalar› ve dünyaya bak›fllar›ndaki daralman›n elbette birçok nedenleri vard›. Bunlar›n en bafl›nda gelen ve flüphesiz en ac›mas›z olan›; yaklafl›k dört yüz y›ll›k mutlak bir dünya hâkimiyetinin oluflturdu¤u afl›r› kendine güven duygusu idi. Bu afl›r› güven duygusu, onu kayg›dan uzaklaflt›rarak savunma ve güvenlik reflekslerinin zay›flamas›na ve bir süre sonra da felç olmas›na neden olacakt›. Oysa kayg›, ontolojik anlamda insan› kuran bir itkidir; bireyin ve toplumlar›n gelece¤ini biçimlendirir. Kayg›lar›n› yitiren birey ve toplumlar, gelecek tasar›mlar›n› da yitirirler.
Fatih Sultan Mehmet Kaynak: Bellini 25 Kas›m 1480 http: tr. wikipedia. org/ wiki Gentile-Bellini
6
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Söz gelimi Viyana Kuflatmas›n›n kald›r›lmas›ndan sonra Avusturya’da görüflmelere kat›lan Elçi Zülfikar Ali Pafla, Viyana Sefaretnamesi’nde “Cenkçilerin efrad›na bak›lsa hiç yi¤itlik memul olunmaz, tertibe ziyade riayet ederler” gibi alayl› bir üslup kullan›r. Yine Elçi Mustafa Efendi, Ist›lah-› Nemçe (1730) adl› eserinde; “nemçe taifesi”nin, Osmanl› için geçmiflte oldu¤u gibi gelecekte de asla rakip olamayaca¤›n› büyük bir övünme ile anlatt›ktan sonra, son k›rk elli y›ll›k ilgisizli¤in, dünyadan kopman›n, durumu kötülefltirdi¤ini de endifleyle belirtir. Ayn› yüzy›l›n sonlar›na do¤ru III. Selim’e, 1789 Frans›z Devrimi ile ilgili Muvazene-i Politike (siyasal denge) adl› bir rapor sunan devrin d›fliflleri bakan› At›f Efendi, “Ruso ve Volter misüllü meflhur z›nduklar›n eserleriyle husule gelmifl bir f›sk u fücur cümbüflü” fleklindeki ifadeleriyle dünyay› sarsan devrimin ruhunu pek anlamad›¤›n› ve ayn› güven perspektifinden olaylar› de¤erlendirdi¤ini gösterir. Avrupa’daki geliflmelerin temelindeki düflünce birikimini (Volter - Rousseau misüllü z›nd›klar/›n düflünceleri olarak) yakalamas› bak›m›ndan isabetli olan bu dikkat, ne yaz›k ki, üst düzey bir perspektife ulaflamadan daha çok iflin “f›sk u fücur” taraf›na as›l› kal›r. Oradaki geliflmelerin kayna¤›n› kuran insanlar›n “z›nd›k” olarak nitelendirilmesi, zaten kendili¤inden bir kapanmay› da gündeme getirecektir. F›sk u fücur tan›mlamas› ise bu kapanma ve kayg›s›zl›¤›n meflrulaflt›r›lmas›n› sa¤layan içi boflalt›lm›fl gerekçelerdir. Osmanl›’n›n kayg›s›zl›¤›n› besleyen bu s›¤›nma gerekçeleri, bir süre sonra onun dünyaya karfl› tavr›n› da de¤ifltirmiflti; devletin kuruluflundaki geliflme ve de¤iflmeye aç›k dinamik karakter; borçlanmalarla infla edilmifl mutantan saraylar›n içinde dünyaya s›rt›n› dönen bir miskinli¤e çevrilmiflti. Liyakat ve baflar›lar yerine; kullu¤u, riya ve entrikalardaki manevralar› referans alan y›k›m›n ruhu; bir elma kurdu gibi imparatorlu¤un en güçlü dönemlerinde saray›n merkezine yerleflmiflti ve onun gelece¤ini kemirmekte idi. Bu duruma bir örnek vermek gerekirse; güçlü öngörüsü, yüksek askerî dehas› ile dedesi Yavuz’a benzedi¤i için onun gelecekteki heybetinden ürken güçler, ürettikleri komplo teorilerine Kanuni gibi bir “Cihan Sultan›”n› da inand›rarak fiehzade Mustafa’n›n katledilmesine yol açm›fllard›. Bir zaman bütün ihtiflam›yla dünya siyasetine yön veren Saray; liyakatsiz, öngörüsüz ve ç›karc› yöneticilerin elinde evlatlar›n› yiyen bir deve dönüflmek üzere idi. Osmanl›’n›n yükselen günefli bu katliam ile art›k zevale do¤ru bir ivme kazanacakt›. Kanuni, daha sonra yapt›¤› hatay› anlayacak ama tarih de Osmanl›’n›n muhteflem düflüflünün durdurulamazl›¤›na tan›kl›k edecekti. Bu afl›r› güvenin, savunma gibi temel bir yaflam refleksini körlefltirmesi, Osmanl›’n›n daha birçok alanda y›k›m›n› haz›rlayacak gediklerin aç›lmas›n› sa¤layacakt›. Yine Kanuni zaman›nda yabanc› devletlere tan›nan kapitülasyonlar, ileride büyüyüp geniflleyerek “ticari bir imtiyaz“ olmaktan ç›kacak; devletin siyasi gelece¤ini vesayet alt›na alan bir tahakküm unsuruna dönüflecekti. Yabanc› ülkelerin krallar›yla sadrazam düzeyinde görüflen Osmanl› Sultan›, itibar›n›n kesinli¤ini bütün zamanlara matuf bir de¤er olarak görme yan›lg›s›na da düflmüfl ve devletin d›fl iliflkilerini yürütebilecek yabanc› dil bilen elemanlar bile yetifltirememiflti. Bab-› Ali d›fl iliflkilerinde, gayr-i müslimlerden ve bilhassa Fenerli aristokrat Rum ailelerin Roma’da e¤itim görmüfl, Bat› dillerini iyi bilen bireylerinden istifade etmekte idi. Osmanl›’n›n güçlü dönemlerinde, bunlar›n çok büyük yararlar› da olmufltu. Ancak Frans›z Devrimi’yle birlikte dünyada geliflen ulusculuk ak›mlar›, matbaay› Türklerden daha erken kullanan gayr-› müslim teba ve özellikle Rumlar aras›nda yay›ld›kça, bu irtibatland›rma havalesi de tersine ifllemeye bafllayacakt›. Nitekim, yenileflme dönemindeki ilk kriz, bu tür dil bilen memurlar›n yetifltirilme-
7
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›
si için al›nacak tedbirlerde ortaya ç›km›flt›r. 1821-1825 y›llar› aras› Mora’da ç›kan Rum isyanlar› Rumlar›n Bab-› Ali’deki güvenilirliklerini tamamen sarst›¤›ndan, ortaya ç›kan tercüman ihtiyac›n› karfl›lamak üzere Tercüme Odas› diye yeni bir kurum ihdas ediliyor (1821) ve burada, teba-y› sad›ka olarak bilinen Ermenilerle birlikte Türk hariciye memurlar› da yetifltirilmeye çal›fl›yordu. Tanzimat ayd›nlar›n›n Bat›’ya aç›lmas›nda ve yetiflmesinde bu Tercüme Odas›n›n çok büyük haz›rlay›c› ve yönlendirici rolü olacakt›r. Osmanl›’daki çöküflün di¤er önemli nedenlerinden birisi de e¤itim kurumlar›n›n bafllang›çtaki dünyaya aç›k yönünü yitirerek, tamamen içine kapanmas› ve pozitif bilimlere ait mant›ktan uzaklaflmas›d›r. Bat›’dan gerekti¤inde savafl teknolojisini ihraç eden Osmanl›, yaln›zca savafl meydanlar›ndaki üstünlü¤ünü sa¤layacak araçlara sahip olmay› amaçl›yordu; ama bu araçlar›n teknolojisini üretmeyi veya teknolojiyi üretecek bilgiyi oluflturmay› pek düflünmüyordu. Zaten Osmanl› e¤itim kurumlar›n›n, mevcut haliyle bu dönüflümü gerçeklefltirmesi de pek olanakl› de¤ildi. Zira, Osmanl› medreselerinde, akli ve nakli ilimleri oldu¤u gibi tekrarlayan bir e¤itim anlay›fl› hâkimdi. Ulema akl›ndan çok belle¤ini kullan›r; yeni ve flahsi bir fley ileri sürmeyi “bid’at” kabul ederlerdi. Bid’at, dünyasal gelene¤e ayk›r› her iflin dinsel aç›dan “nehy”i (itilmesi, yasaklanmas›) anlam›na al›n›nca, bu sefer yeni olan her fley, “bid’at” olarak görülmeye ve bir tepkiler karmaflas›n›n do¤mas›na neden oldu. Medreselerdeki ilmi yöntemin; ezberlenerek elde edilecek bilgilerin yine ayn› yolla aktar›m› esas›na dayanmas› ve yeniliklerin önünün bid’atla kesilmesi dolay›s›yla elefltirel bir yönle bilginin de¤erlendirilmesi ve yeniden üretilmesi yap›lamad›. Fakat yaflam daima “terakki” fikri üzerine kaimdi ve dünya bu alg› körlü¤ünün fark edemedi¤i uzun bir sürede köklü de¤iflmelere u¤ram›flt›. Matbaay› bile kuruluflundan 290 y›l sonra alan bir zihniyetin dünyaya intibak edebilmesi, dünyadaki yerini koruyabilmesi bir yana, yaflayabilmesi dahi mucize idi. Zaten Avrupa ülkelerinde yap›lan bir toplant›da, Osmanl›’n›n durumu, “Avrupa’n›n hasta adam›” olarak nitelendiriliyor ve miras›n›n geliflmifl ülkelerce “masada paylafl›lmas›” öneriliyordu. Medreselerin bozulma nedenleri ve biçimleri hakk›nda baflka kaynaklardan da bilgi edinSIRA S‹ZDE meye çal›fl›n. fi Ü sanayileflme NEL‹M Osmanl› Devleti’nin d›fl›nda biçimlenen ama modernleflmeD Üve olgular›yla yakinen ba¤lant›l› bulunan tüm bu olufllar dizgesi, her hâlükârda Osmanl›’n›n aleyhine iflleyen bir süreçti ve ‹mparatorlu¤un paylafl›lmas›na gidecek S O R kadar U tehlikeli geliflmeleri içinde bar›nd›rmakta idi. Ama zaman› durdurmak da mümkün de¤ildi; geliflen ve de¤iflen yeni dünya, muazzam bir co¤rafyaya yay›lm›fl köhne D‹KKAT Osmanl› düzenine siyasi, ekonomik ve askerî aç›lardan çarp›yor ve ‹mparatorluk bünyesinde büyük gediklerin aç›lmas›na neden oluyordu.
SIRA S‹ZDE
1
N N
DE⁄‹fiEN DÜNYANIN OSMANLI’YA ÇARPMASI VE BOZGUNUN fiOK DALGALARI AMAÇLARIMIZ
De¤iflen dünyan›n Osmanl›’ya ilk çarp›fl› ve onu ilk defa kendisi hakk›nda flüpheye düflüren flok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar. Viyana bozgunu; geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yaln›zca K ‹ asker T A P say›s›ndaki üstünlükle savafllar› kazanamayaca¤›n› kan›tlar. Bozgun ayr›ca Osmanl› komutanlar› aras›ndaki çekememezlikleri ortaya ç›kard›¤› gibi, merkez- çevre iliflkilerindeki eski ahengin, güvenin kalmad›¤›n› da gösterir. TELEV‹ZYON
‹NTERNET
E¤itim kurumlar›n›n, bafllang›çtaki dünyaya aç›k yönünü yitirerek, tamamen içine kapanmas› ve pozitif bilimlere ait mant›ktan uzaklaflmas›, Osmanl›’daki çöküflün önemli nedenlerinden birisidir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
8
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
II. Viyana kuflatmas›ndan ma¤lup ayr›lan Osmanl›, 16 y›l “Kutsal ‹ttifak” (Venedik, Avusturya, Lehistan, Rusya)’a karfl› yürüttü¤ü savafl dolay›s›yla iyice yorulmufl, y›pranm›fl ve Karlofça Antlaflmas›’n› (1699) imzalamaya mecbur kalm›flt›. Antlaflma’ya göre Macaristan bütünüyle Avusturya’ya; Ukrayna ve Podolya, Lehistan’a; Azak Kalesi, Rusya’ya; Mora Yar›madas› ve Dalmaçya sahilleri Venedik’e verilecekti. Ayr›ca bu devletlerin Osmanl›’ya ödedikleri vergiler de art›k al›nmayacakt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, ilk defa toprak kaybediyor ve küçülüyordu. Karlofça Antlaflmas›’yla kaybedilen topraklardan çok, parçalanman›n resmen onanarak zihinlerdeki “üstün (ali)”, “güçlü” ve “yenilmez” Osmanl› imaj›n›n zedelenmesi, hatta y›k›lmas› daha büyük yank›lar uyand›rm›flt›r. Nitekim bu antlaflmadan sonra, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, iki yüz y›l› aflk›n bir süre k›smi baflar›lar›n ötesinde bir varl›k gösteremeyecek ve Türkleri Anadolu’dan ç›karmaya kadar varan meflhur “fiark Meselesi” konusunun ortaya at›lmas›na engel olamayacakt›. Baflka önemli bir flok dalgas›, gümrüklerin afla¤› çekilerek hiçbir önlem al›nmadan yerli sanayinin geliflmifl Avrupa özellikle ‹ngiliz kapitalizminin tahakkümüne haks›z bir biçimde teslim edilmesi ile bafllar. Genellikle pamuklu dokuma imalat› üzerine kurulu Osmanl› sanayisi, 1825 y›l›ndan itibaren Avrupa’daki makineleflmifl sistemin ve seri fabrikasyon üretim mekanizmas›n›n piyasay› yönlendiren etkilerine izans›z ve insafs›zca aç›lmas› sonucu yok olma noktas›na gelmifltir. 1828 y›l›nda ‹ngiltere’den Türkiye’ye pamuklu dokuma ihracat›n›n toplam› 10.834 ‹ngiliz liras› iken, üç y›l sonra (1831) bu oran yaklafl›k on kat artarak 105.615 ‹ngiliz liras›na ulaflm›flt›r. Özellikle Manchester’daki fabrikalar›n Osmanl› piyasalar›na bask›s›, ekonominin belkemi¤i say›lan dokumac›l›¤›n, toplumsal yap›y› altüst edebilecek derecede gerilemesine neden olur. Söz gelimi 1812’de ‹flkodra’da 600 olan dokuma tezgâh› 1821’de 40’a; 1812’de T›rnova’da 2000 olan tezgâh say›s› da yine 1821’de 200’e; 1840’ta Bursa’da 1000 olan tezgâh say›s› ise 1847’de 75’e düflmüfl ve binlerce kifli iflsiz kalm›flt›r. Osmanl› sanayini çöküflten kurtarmak için Abdülaziz zaman›nda iki kez Sanayi Islah Komisyonu I-II (1864-1866) kurulmufl ve korumac› yönteme geçilerek; d›flar›dan gelen mallara uygulanan gümrük vergileri yüzde 5’den, yüzde 8’e ç›kar›lm›flt›r. Bu ba¤lamda Osman Nuri, Mecelle-i Umur-› Belediyye adl› eserinde; 1867-1874 y›llar› aras›nda hay›r sahipleri, hazine yard›m› ve birleflen küçük sermayelerle kurulan 7 flirketin, 12 y›ll›k vergi ve gümrük muafiyeti ile koruma alt›na al›nmas›na ra¤men uzmanlaflma ve iflbölümünün olmay›fl›, pazarlama anlay›fl›n›n gerili¤i, altyap› sorunlar› ve nihayet Avrupa sanayinin ezici bask›s› karfl›s›nda fazla dayanamayan bu flirketlerin k›sa sürede batt›¤›n› söyler. Ekonomiyi döndüren çarklar›n böylesine basiretsizce durdurulmas›, imha edilmesi; Osmanl›’n›n kendini bir daha toparlayamamas›nda ve d›fla ba¤›ml› hale gelmesinde en önemli faktörlerden birini oluflturacakt›r. Osmanl› yönetimi, iflleyen bir ekonomiyi böylesine yok ettikten sonra, bütün ümidini d›flar›dan ald›¤› borçlara ba¤lam›fl ve zamanla egemenli¤inin vesayet alt›na al›nmas›na davetiye ç›karm›flt›r. Di¤er önemli bir flok dalga ise disiplinini kaybetmifl, d›flta u¤rad›¤› hezimetleri umursamadan içte zorbal›¤a varan bir tahakküm örgütü haline gelmifl donan›ms›z, disiplinsiz yeniçeri ordusunun; Avrupa’n›n disiplinli, iyi donat›lm›fl, atefl gücü yüksek ordular› karfl›s›nda alm›fl oldu¤u yenilgilerle geliflir. Yeniçeriler son zamanlar›na yak›n, de¤il d›fltan gelebilecek bir sald›r›y›, içteki baz› isyanlar› dahi bast›rmakta aciz kalm›flt›r. Osmanl› ordusunun belkemi¤ini oluflturan ve onun tarihteki baflar›lar›n› haz›rlayan yeniçeri ordusu, maalesef di¤er Osmanl› kurumlar› gibi bozulmufl, içte ve
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›
d›flta güvenli¤i zaafa u¤ratan asi bir tehdit örgütü halini alm›flt›. Yeniçerilerin askerlik d›fl› ifllerle u¤raflmalar›, ekonomik ve siyasi amaçlarla askerlikle iliflkisi olmayanlar›n yeniçeri yaz›lmalar›, kurumun yozlaflmas›ndaki en önemli nedenlerdir. Tahsin Ünal bu konuda flu bilgileri verir; “Yeniçerilerin defterdeki kay›tlar›, hakiki mevcutlar›na nazaran pek fazla idi. Maafl, defterdeki kayda göre ç›kard›. (...) Maafl senetleri, piyasada al›n›p sat›lan tahviller gibi k›ymetli bir ticaret emtias› olmufltu. Ricalden, ulemadan, halktan baz›lar› yeniçeri maafl senetlerini al›p satarak varidat temin ederlerdi.” Ordunun yan› s›ra “rical” ve “ulema”n›n da bu kirlenme içine girmifl olmas›, Osmanl› toplumundaki yozlaflman›n ne kadar derin boyutlara ulaflt›¤›n› gösterir. Asker olmayanlar ‘yeniçeri beratlar›’n› al›p sat›yor ve para kazan›yorlard›. Harp zaman› istenen asker ise “yolda yaz›l›r” diye, pek ciddiye al›nm›yor ve savafl görmemifl acemiler veya savaflamayacak düzeyde yafll› ve gençler bir bak›ma zorla cepheye sürülüyordu. Bu bak›mdan askere al›nan o¤ullar›na öldü nazar›yla bakan pek çok ailenin isyana varan flikayetleri tarihlere geçmifltir. Velhas›l Osmanl› ordusu, 1821 y›l›nda Mora’da bafllayan Rum isyan›n› 4 y›lda bast›ramad›¤› gibi, daha sonra Mehmet Ali Pafla ‹syan› karfl›s›nda da aciz kalm›fl ve isyanc›lar Kütahya’ya kadar ilerlemiflti. Ordunun bu teknik aç›dan zay›fl›¤› ve disiplinden kopuk olmas›, özellikle Ruslar›n küçük birlikleri karfl›s›nda büyük kay›plar vermesine ve a¤›r yenilgiler almas›na neden oluyordu. Yeni düzenleme ve yöneliflleri büyük isyanlarla söndüren bu ocak, yenilikçi hakan III. Selim’i meflhur Kabakç› ‹syan› (1807) ile katletti¤i gibi, o zamana kadar yap›lm›fl pek çok olumlu geliflmeyi de ortadan kald›rm›flt›. Dolay›s›yla, III. Selim’in yenilikçi ba¤lamda devam› olan II. Mahmut’un yapt›¤› en önemli ifllerden birisi, “fesat yuvas›” haline gelmifl bulunan bu kurumu ve silah kullanmas›n› bilmeyen fakir bir esnaf kalabal›¤›ndan baflka bir fley olmayan yeniçerileri tamamen ortadan kald›rmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 y›l›nda Avrupai usullere göre düzenlenmifl Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ad›yla yeni bir ordu kurmak oldu. Kenan Akyüz, bu konuda flunlar› belirtir: “Bütün bunlar, eskiden düflünülmesi bile imkâns›z olan fleylerdi. Fakat bafll›ca fesat oca¤› ve ça¤dafllaflma engeli olan yeniçeri ordusunun ortadan kald›r›lmas›, çal›flmalara büyük ferahl›k getirmiflti. Ancak halk, cahil ve müteass›p oldu¤u için, ça¤dafllaflma yolundaki her hareketi hristiyan dünyas›na mal ediyor ve bu konuda bafl› çekene de Gâvur Padiflah ad›n› tak›yordu.” Bu yeni ordu, reformlara karfl› yap›lan isyanlara net bir yan›t olmak kadar, Bat›l›laflma yolunda süren 100 y›ll›k bir karars›zl›¤a da son verildi¤inin kurumsal bir göstergesi idi. Zira yeni ordu, 1789 devriminden sonra geliflen iki farkl› kutuptaki düflünceyi birlefltiren A. Comte’un “düzen” (ordre) ini sa¤layan güvence olacak ve “ilerleme” (progres) bu düzenden sonra gelecekti. Güvenlik kanad› sa¤lama al›nan Bat›l›laflma hareketi; bundan sonra alt yap› eksikli¤i, e¤itim durumunun düflüklü¤ü, ulafl›m ve kurumlar düzene¤inin bozuklu¤undan kaynaklanan sorunlar d›fl›nda çok büyük engellerle karfl›lafl›lmadan ve geliflip büyüyerek yoluna devam edecektir.
9
II. Mahmut’un yapt›¤› en önemli ifllerden birisi, “fesat yuvas›” haline gelmifl bulunan Yeniçeri Oca¤›n› tamamen ortadan kald›rmak (1826) ve onun yerine 17 Haziran 1826 y›l›nda Avrupai usullere göre düzenlenmifl Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ad›yla yeni bir ordu kurmakt›r.
10
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Dünyadaki ayd›nlanma sürecinin bafllang›c› say›lan 19. yüzy›l›n genel karakteristi¤ini ay›rt etmek. 19. yüzy›l, sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan bireyci, ulusçu, ak›lc› ak›mlar›n yaratt›¤› somut de¤iflimlerin yan› s›ra; sanayileflen uluslar›n ekonomik pazar edinme çabalar› ve yeni dünya düzeniyle iyice artan sömürgecilik faaliyetlerinin de as›l meyvelerini verdi¤i bir paylafl›m ça¤›n›n ad› oldu. Ayd›nlanma Dönemi ve Sanayi Devrimi’nin siyasi, iktisadi, toplumsal ve bilimsel alanlarda dünyay› nas›l biçimlendirdi¤i hakk›nda bir yarg›ya varmak. Bat›’n›n Rönesans ile edindi¤i düflünsel birikim, 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda Fransa ve Almanya’da geliflecek olan ve bugünkü modern dünyan›n flekillenmesinde büyük katk›lar› bulunan Ayd›nlanma Dönemini do¤uracakt›r. Akl›n büyük bir de¤er olarak öne ç›kar›lmas› ve pozitif bilimlerle ifllenmesi, Avrupa’da 1750’den itibaren bafllayan ve h›zl› bir biçimde dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren Sanayi Devrimi’ni do¤urur. Sanayi Devrimi ile birlikte buhar›n gücü, insan›n gücüne kat›lm›fl ve küçülen dünyada insan›n kendine güveni daha da artm›flt›r. Buharl› gemilerin icad›yla ticaret yollar› -mant›¤› ile beraber- de¤iflmifl, dünyaya bak›fl daha yararc› (pragmatik) bir hâle dönüflmüfltür.
N A M A Ç
3
N A M A Ç
4
Ayd›nlanma süreci ile birlikte de¤iflen ve geliflen dünyan›n, gerileme ve fetret devri yaflayan Osmanl›daki yans›malar›n› tart›flmak. De¤iflen dünyan›n Osmanl›’ya ilk çarp›fl› ve onu ilk defa kendisi hakk›nda flüpheye düflüren flok dalgalar dizisi, Viyana bozgunu (1683) ile bafllar. Viyana bozgunu; dünyadaki ça¤dafl geliflmelerden kopan bir devletin, imparatorluk da olsa yaln›zca asker say›s›ndaki üstünlükle savafllar› kazanamayaca¤›n› kan›tlar. Bozgun ayr›ca, Osmanl› komutanlar›/devlet adamlar› aras›ndaki çekememezlikleri ortaya ç›kard›¤› gibi, merkez- çevre iliflkilerindeki eski ahengin, güvenin kalmad›¤›n› da gösterir. 19. yüzy›lda Osmanl›’n›n sosyo-ekonomik ve kültürel durumu hakk›nda karfl›laflt›rmal› ve elefltirel çözümlemeler yapmak. Genellikle pamuklu dokuma imalat› üzerine kurulu Osmanl› sanayi, 1825 y›l›ndan itibaren Avrupa’daki makineleflmifl sistemin ve seri fabrikasyon üretim mekanizmas›n›n piyasay› yönlendiren etkilerine izans›z ve insafs›zca aç›lmas› sonucu yok olma noktas›na gelmifltir. Ekonomiyi döndüren çarklar›n böylesine basiretsizce durdurulmas›, imha edilmesi; Osmanl›’n›n kendini bir daha toparlayamamas›nda ve d›fla ba¤›ml› hale gelmesinde en önemli faktörlerden birini oluflturacakt›r. Osmanl› yönetimi, iflleyen bir ekonomiyi böylesine yok ettikten sonra, bütün ümidini d›flar›dan ald›¤› borçlara ba¤lam›fl ve zamanla egemenli¤inin vesayet alt›na al›nmas›na davetiye ç›karm›flt›r.
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›
11
Kendimizi S›nayal›m 1. Ayd›nlanma Döneminin en önemli temsilcilerinden Francis Bacon, Thomas Hobbes Voltaire, Montesquieu ve Kant gibi düflünürler, insan›, kendi kaderini kendilerinin yazmas› gerekti¤i fikrine davet eder. Verilen bilgiden hareketle afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma Dönemi düflünürlerinin amac› de¤ildir? a. “Ön yarg›lar”, “dogmalar” ve “bat›l inançlar” yerine insanlar› akl›n ayd›nl›¤›nda düflünmeye davet etmek. b. ‹nsanlar› deneyle gerçekleri kavramaya davet etmek. c. ‹nsanlar› ütopik bir dünya düzeni kurmaya davet etmek. d. ‹nsanlar› bilinenlerden flüphe etmeye davet etmek. e. ‹nsanlar› bir bak›ma dünyal›k kaderini yazmaya davet etmek. 2. Rasyonel bir dünya kurma iddias›ndaki Ayd›nlanma Dönemi düflünürlerine göre insan tipi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Dünya, Orta Ça¤ kilisesinin belirtti¤i gibi “bir ›st›rap dura¤›d›r. ‹nsan da bu dura¤›n yolcusudur”. b. Dünyadaki insan, do¤ufltan günaha batm›fl bir objedir. c. Dünyadaki insan, kendi yazg›s›n› de¤ifltiremez. d. Dünyadaki insan, otoriteye boyun e¤endir. e. Dünyadaki insan, azmi, iradesi ve yapt›klar›ya yazg›s›n› yönlendiren bir varl›kt›r. 3. Afla¤›dakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonuçlar›ndan biri de¤ildir? a. Akl›n ayd›nl›¤›nda düflünülmeye bafllanm›flt›r. b. Buharl› makineler icat edilmifltir. c. Yeni pazar ve hammadde aray›fllar› bafllam›flt›r. d. Dünyaya bak›fl pragmatik olmaktan uzaklaflm›flt›r. e. Ticaret yollar› de¤iflmifltir. 4. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›l Osmanl›s›n›n içinde bulundu¤u iç tehditlerden biri de¤ildir? a. A¤›r ve ifllevsiz hale gelmifl kurumlar› b. Cahil devlet adamlar› c. Silah kullanmas›n› bilmeyen ve bir esnaf kalabal›¤› haline dönüflmüfl yeniçeri ordusu d. Fransa, ‹ngiltere ve di¤er uluslara tan›nan kapitülasyon haklar› e. Avrupa tabiyetine geçme iste¤inde bulunan Osmanl› tebaas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›la ait bir özellik de¤ildir? a. Bir paylafl›m ça¤› olan bu yüzy›lda Osmanl›n›n da di¤er Avrupa ülkeleri gibi ekonomik anlamda geliflerek büyümesi. b. Somut de¤iflimlerin ulusal ve uluslararas› ekonomiyi etkilemesi. c. Sanayileflen uluslar›n, k›yas›ya ekonomik pazar edinme yar›fl›. d. Yeni dünya düzeniyle sömürgecilik faaliyetlerinin iyice artmas› ve bu yüzy›l›n bir paylafl›m ça¤›n›n ad› olmas›. e. Sistematik bir biçimde geliflerek yay›lan bireyci, ulusçu ve ak›lc› ak›mlar›n ortaya ç›k›fl›. 6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›n›n, geliflen ve de¤iflen dünyaya uyum sa¤layamamas›n›n nedenlerinden biri de¤ildir? a. Viyana bozgunu ile savafllar›n sadece asker say›s›ndaki üstünlükle kazan›lamayaca¤› gerçe¤i b. Rical ve uleman›n tüm yozlaflm›fll›klara ra¤men ülkeyi kalk›nd›rmak için direnmeleri c. Yerli sanayinin seri üretim yapan Avrupal› ülkelere teslim edilir hale gelmesi d. Disiplinini kaybetmifl, donan›mdan uzak yeniçeri ordusunun yenilgilerle tan›flmas› e. Özellikle Karlofça Antlaflmas› ile ilk defa toprak kayb›na u¤ramas› ve resmi olarak küçülerek parçalanma ile yüzleflilmesi 7. Afla¤›dakilerden hangisi 19. yüzy›la gelinceye kadar Avrupa’daki de¤iflim ve yenileflme hareketlerine örnek de¤ildir? a. 1440’l› y›llardan itibaren Roma ve Floransa Akademileri’nde toplanan ayd›nlar, sanatkârlar ve düflünürler, daha rasyonel bir dünya alg›s› yaratmak için Antik Ça¤ bilginlerinin eserlerini Latince’ye çevirmesi. b. J. Gutenberg’in 1456’da ilk matbaay› kurmas› ve ilk kitab›n bas›lmas›. c. 1519’da Martin Luther’in ‹ncil’i Almanca’ya çevirerek Roma Kilisesine savafl açmas›. d. 17. yüzy›lda ‹ngiltere’de bafllay›p 18. yüzy›lda Fransa ve Almanya’da geliflen Ayd›nlanma Döneminin do¤mas›. e. Avrupa’daki Rönesans hareketlerinin Osmanl›’daki yenileflme hareketleri gibi kendili¤inden ortaya ç›kmas›.
12
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›
8. Afla¤›dakilerden hangisi Karlofça Antlaflmas›n›n en önemli etkilerinden biridir? a. ‹mtiyazl› ortakl›klar›n do¤mas›na zemin haz›rlamas› b. Seyyahlar›n ülkeler aras›ndaki geçifllerini kolaylaflmas› c. Osmanl› Devleti’nin “yenilmez”, “ali”, “büyük” imaj›n›n zedelenmesi d. S›¤›nmac›lar›n topluca bir sorun haline gelmesi e. Frans›z ve ‹ngiliz tacirlerin Osmanl›y› ekonomik anlamda kuflatmalar›n› sa¤lamas› 9. I. ‹htiflaml› günlerin vermifl oldu¤u afl›r› güven duygusu. II. Ezberci e¤itim sistemi III. Tercüme Odas›n›n kurulmas› IV. Saray’›n ç›karc› ve öngörüsüz yöneticileri d›fllamas›. Yukar›dakilerden hangisi Avrupa ülkeleri yeniliklerle geliflip de¤iflirken, Osmanl›n›n bu yeniliklere kapal› kalmas›n›n nedenlerindendir? a. Yaln›z I b. Yaln›z IV c. I ve II d. I ve III e. II ve III 10. Tanzimat ayd›nlar›n›n Bat›’ya aç›lmas›nda ve yetiflmesinde etkili olan kurum 1821’de kurulur. Bu kurumda döneminde “teba-y› sad›ka” olarak da an›lan Ermenilerle birlikte Türk hariciye memurlar› da yetiflir. Yukar›da bahsedilen kurum afla¤›dakilerden hangisidir? a. Asakir-i Mansure-i Muhammediye b. Mühendishane-i Bahr-› Hümayun c. Tercüme Odas› d. Mekteb-i Riyaziye e. Hendese Odas›
1. Ünite - Tanzimat Edebiyat›n›n Kültürel Arka-Plan›
13
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
1. c
S›ra Sizde 1 Bu konuda pek çok kaynak bulabilirsiniz. Biz iyi bir örnek olarak Prof. Dr. Yahya Akyüz’ün afla¤›ya küçük bir bölümünü ald›¤›m›z Türk E¤itim Tarihi adl› kitab›n› sal›k verece¤iz:
2. e 3. d 4. d 5. a 6. b
7. e 8. c
9. c
10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “De¤iflen Dünyan›n Osmanl›’ya Çarpmas› ve Bozgunun fiok Dalgalar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dünyadaki Ayd›nlanmac› Süreç ve 19. Yüzy›l” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu ve Geliflen Dünyan›n Osmanl›ya Çarpmas›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Güven Sendromu” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Osmanl›’n›n Genel Durumu ve Surdaki Gedik; Güven Sendromu” bölümüne bak›n›z.
Medreselerin bozulma nedenlerinin bafll›calar›, devletin çeflitli kurumlar›n›n da bozulmaya bafllamas›, rüflvet ve hat›r gönülün ifle kar›flmas›, adamsendecilik, medreselerin yöntemleri nedeniyle kendi içlerinde geliflmeyi önleyici, bozulmay› bafllat›c› unsunlar tafl›mas›, duraklama ve gerileme dönemlerinde Rumeli’de yenilgiler yüzünden Türk kitlelerinin gerilere göç etmesi ve böylece bir çok kentte sa¤l›ks›z, düzensiz bir nüfus yo¤unlu¤u oluflmas› ve bu kiflilerin medreselerde de bar›nd›r›lmas› yüzünden bunlar›n hay›r kurumlar› haline dönüflmesi gibi nedenlerdir.
Yararlan›lan Kaynaklar Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. Akyüz, Yahya (1982), Türk E¤itim Tarihi, A. Ü. E¤itim Bilimleri Fak. Yay›nlar›, Ankara. Lewis, Bernard (1984), Modern Türkiye’nin Do¤uflu, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara. Osman Nuri (1992), Mecelle-i Umur-› Belediyye, C. I, ‹stanbul. Ünal, Tahsin (1978), Türk Siyasi Tarihi (1700-1958), Ankara. Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat› Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul.
2
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bat›l› anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Türk edebiyat›ndaki yeri ve önemini anlatabilecek, Tanzimat Dönemini elefltirel bir gözle de¤erlendirebilecek, Tanzimat Dönemi öncü yazarlar›n› ve eserlerinden örnekleri s›ralayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • • •
Ça¤dafllaflma Okullar Çeviriler Gazeteler Tanzimat Ferman› fiinasi
• • • • •
Akif Pafla Nam›k Kemal Ziya Pafla Sadullah Pafla Beflir Fuat
‹çerik Haritas›
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
• HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK DENEMELER • OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER • TANZ‹MAT FERMANI • MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹
Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma HAZIRLIK DÖNEM‹ VE ‹LK DENEMELER Dünyadaki geliflme ve de¤iflmelerin yaratt›¤› flok dalgalar›n ‹mparatorlu¤un varl›¤›n› sarsan etkileri, gün geçtikçe daha çok duyulmakta ve daha vahim boyutlara ulaflmakta idi. Bu durumdan kurtulmak isteyen Osmanl› ayd›nlar› ve yönetim birimleri, önceleri pek umursamad›klar› Bat›’n›n fikrî birikiminden ve teknolojik tecrübelerinden yararlanmak için çal›flmalara bafllad›lar. Öncelikle kesin ve net bir flekilde Bat›’n›n üstünlü¤ünü kan›tlad›¤› askerî alanlarda iflbirli¤i yapma iste¤i geliflti. Ancak Osmanl›’n›n Avrupal›laflma yönelimi, kendili¤inden ve istekle geliflen normal bir oluflumla de¤il, zorunluluklar›n cebrî olarak itti¤i ve zaman zaman iç isyanlarla kesintilere u¤rayan, daha çok pragmatik yönelimli, sanc›l› bir süreçti. Bu yüzden, bazen amaçlanan›n tam aksi sonuçlar da vermifl olan Bat›l›laflma hareketinin sa¤l›kl› bir dönüflüm evresi geçirdi¤i söylenemez. Osmanl› Devleti’nin Bat›’ya yönelifli ile ça¤dafllaflmas› (modernleflmesi) hemen hemen ayn› zamanlara ve ayn› amaçlara karfl›l›k gelir: 1699 Karlofça ve 1718 Pasarofça Antlaflmalar› ile Avrupa’ya kapt›rd›klar› üstünlüklerine yeniden kavuflmak. Büyük Petro’nun bilinçli bir Avrupal›laflma ve modernleflme program› ile Rusya’y› dünya devletleri aras›nda önemli bir konuma getirmifl olmas›, ayr›ca M›s›r’daki Mehmet Ali Pafla deneyimi ve baflar›s›, Osmanl› yöneticilerini cesaretlendiriyordu. Bu yöndeki ilk giriflimin, Damat ‹brahim Pafla döneminde Avrupa ülkelerine gönderilen elçilerle yap›ld›¤›n› görüyoruz; 1719’da Viyana’ya bir elçilik heyeti ve 1721’de Paris’e yine elçi olarak Yirmisekiz Mehmet Sait Efendi gönderilir. Türk ve Bat› kültürlerinin ilk ciddi temas› bu elçiler arac›l›¤› ile olur. Bu temasla, Avrupal›lar›n bir masal atmosferi içinde düflledikleri Müslüman Türk’ün yaflay›fl›na duydu¤u özlem, Türk elçili¤inin uyand›rd›¤› ilgiyle de birleflerek 1721’de Paris’te yaklafl›k 40 y›l kadar süren meflhur “turqia” modas›n›n do¤mas›na neden olur. Türk usulü yaflam biçimine özenen pek çok Paris seçkini, egzotik bir merakla evlerinde birer “fiark odas›” ihdas eder ve fiark’›n bu büyülü sand›klar› penceresinden dünyaya bakmay› denerler. Ne var ki sürekli yenilgiler, toprak kay›plar› ve bafl edilemez boyuttaki iç isyanlarla büyük bir itibar erozyonuna u¤rayan Osmanl› imaj›, söz konusu ilgiyi daha ileri bir boyuta tafl›yamaz. ‹ki kültürün bu karfl›laflmas› ‹stanbul’da da özellikle III. Ahmet zaman›nda gemi yap›m›n› esas alan usuller, itfaiye teflkilat›n›n düzenlenmesi gibi teknik konular yan›nda Paris’teki etkinin daha c›l›z bir yans›mas› olarak bahçe düzenlemesi, saray dekorasyonu ve tezyinat› gibi sosyal alanlarda da kendini gösterir. Ancak “Lale
16
‹brahim Müteferrika’n›n dinî eserlerin bas›lmamas› koflulu ile de olsa Türkiye’ye getirdi¤i (1727) matbaada ilk olarak Van Kul› Lügati (1729) bas›l›r.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Devri” olarak bilinen bu hareketin ‹stanbul cephesi, 1730’da ‹ran hükümdar› Nadir fiah karfl›s›nda Osmanl› ordular›n›n yenilgisi ile galeyana gelen halk›n “frenk tarz›”na duydu¤u nefreti iyi kullanan Patrona Halil ‹syan› sonucu kaybedilir. Bu karfl›laflman›n en önemli kazanc›, Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin de bizzat destek oldu¤u ‹brahim Müteferrika’n›n matbaay›, “dinî eserlerin bas›lmamas› flart›” ile de olsa Türkiye’ye getirmifl (1727) olmas›d›r. Matbaada ilk olarak Arapçadan Türkçeye Van Kul› Lügati (1729) bas›l›r. Kâtip Çelebi’nin harita, resim ve flekillerle desteklenmifl co¤rafi bilgileri içeren ve devri için önemli yank›lar uyand›ran Cihannüma’s› (1732), Naima Tarihi (1734), Raflit Tarihi (1741) ve Farsça’dan Türkçeye Ferheng-i fiuuri (1742) adl› sözlük; toplam 14 kitapl›k bu ilk serinin en önemli eserleridir.
OKULLAR, ÇEV‹R‹LER, GAZETELER Okullar Halil Hamit Pafla’n›n gayretiyle pozitif bilimlerle ilgili olarak Mekteb-i Riyaziye (1773), Hendese Odas› (1776), Mühendishane-i Bahr-› Hümayun (1783) gibi e¤itim kurumlar› ilk kez aç›ld›.
Matbaan›n yan› s›ra, de¤iflen dünyaya uymak gere¤i, ilk olarak pozitif bilimlerle ilgili okullar›n aç›lmas› ile kendini gösterdi. Halil Hamit Pafla’n›n gayretiyle 1773’te Mekteb-i Riyaziye, 1776’da Hendese Odas› ad›yla mühendislik okulu, 1783’te Mühendishane-i Bahr-i Hümayun aç›ld›. Bat›’n›n bilgi ve deneyiminden yararlanma konusu gün geçtikçe daha istekli ve kaç›n›lmaz bir hal al›yordu. Zira, M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n daha önce bu yönde atm›fl oldu¤u ad›mlar ve bunlardan al›nan olumlu sonuçlar; ekonomik ve askerî aç›dan M›s›r’da büyük bir kalk›nma hamlesi yaratm›flt›. M›s›r’›n bu baflar›s›, yenilikçi sultan II. Mahmut’u iyice cesaretlendirdi ve dönüfllerinde modernleflmemize rasyonel katk›lar› olacak çok say›da kara ve deniz harp okulu ö¤rencisinin Avrupa baflkentlerine gönderilmesini sa¤lad›. Bu ö¤renciler, sembolik de olsa, Avrupal›laflma yolundaki hamlenin daha sistematik bir kararl›l›kla yürütülece¤ini gösteriyordu. Osmanl›, yavafl yavafl Avrupai okullara yöneliyordu; 1827’de sivil ve askerî doktor yetifltirmek üzere Mekteb-i T›bbiye, 1831’de M›z›ka-y› Hümayun Mektebi, 1834’te Mekteb-i Ulum-› Harbiye aç›ld›. Mekteb-i T›bbiye’nin yeni binas›n› açarken Sultan II. Mahmut’un yapt›¤› konuflma, onun büyük bir öngörüyle Bat›’dan ö¤rendiklerimizi nas›l içsellefltirmemiz gere¤ini ortaya koyar: “Burada Frans›zca olarak fenn-i t›bb› tahsil edeceksiniz... Sizlere Frans›zca okutmaktan benim murad›m Frans›zca lisan› tahsil ettirmek de¤ildir. Ancak fenni t›bb› ö¤retip refte refte kendi lisan›m›za almakt›r. (...) Hocalar›n›zdan ilm-i tebabeti tahsile çal›fl›n ve tedricen Türkçeye al›p lisan›m›z üzre tedavülüne say eyleyin.” Ne var ki, yeterli say›da ve gerçek anlamda seçici, flüpheci, yarat›c› bir ayd›n potansiyeline sahip olmayan Osmanl› Devleti, Sultan’›n istedi¤i bu “kendilik dönüflümü”nü sa¤layacak at›l›m› bir türlü gerçeklefltiremez.
Çeviriler Tam bu noktada çevirilerin (tercümelerin) “oluflturucu”, “yap›c›” etkisinin devreye girdi¤ini söyleyebiliriz. ‹nsanl›k tarihi boyunca farkl› zaman ve mekân boyutlu uygarl›klar› (Çin, Hint, Yunan, ‹slâm vb.) birbirine açan, ba¤layan ve ortak insanl›k miras›n›n devam›n› sa¤layan çeviriler; çözülüfl döneminde uzun süre kendini dünyadaki geliflmelere kapam›fl olan Osmanl›/ Türk ayd›n›n›n kap›s›n› da çalacakt›. Nitekim 1660’l› y›llar›n bafl›nda Tezkereci Köse ‹brahim Efendi, Frans›z astronomlar›ndan Noel Duret’nin 1651’de Paris’te bas›lm›fl eserini Secencel el Eflak fi
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
Gayet el-‹drak ad›yla önce Arapçaya sonra da Türkçeye çevirir. Bu eser üzerine yap›lan tart›flmalardan anl›yoruz ki, Orta Ça¤ boyunca Müslüman astronomlar›n çal›flmalar›ndan haberdar olan dönemin ayd›nlar›, Bat› karfl›s›nda daha güvenli duruyor ve daha seçici davran›yorlard›. ‹brahim Müteferrika, Kâtip Çelebi’nin Cihannüma’s›n› 1732’de; Aristo, Tcho, Brahe ve Kopernik’ten genifl al›nt›larla destekleyerek bas›yordu. Yine Müteferrika, dönemin sultan›nca istenen Andreas Cellarius’un Atlas Celestis adl› eserini Türkçeye çeviriyordu. fianizade Ataullah Efendi, 1812 y›l›nda Baron von Storck’un devrin en gözde eseri say›lan çal›flmas›n›, Miyar’ül-etibba ad›yla; Hekimbafl› Behçet Efendi ‹talyan Antonio’dan Çiçekafl›s› ve Kolera Risaleleri ile Ruhiyyat Risalelerini çevirir. Tanzimat’›n edebî ve felsefi yönü, Tanzimat’›n siyasi ve idari bafllang›c›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra görülmeye bafllar. Bu bak›mdan 1859 y›l›, Türk edebiyat›ndaki yeniden yap›lanman›n milad› say›lmal›d›r. Zira bu tarihten itibaren, yenili¤in as›l zeminini oluflturacak sanat ve düflünce alanlar›ndaki temaslar›n ürünleri ortaya ç›kar; Münif Pafla’n›n Volter, Fenelon ve Fontenel’den seçilmifl felsefi diyaloglar› içeren Muheverat-› Hikemiyye (1859) adl› çevirisi ve Yusuf Kamil Pafla’n›n Fenelon’un Telemaque (1859) adl› eserini dilimize kazand›rmas›; yenileflme hareketlerinin sigortas› say›lan düflünsel zeminleri oluflturacakt›. Yaln›z bu iki öncünün de bir hayli itiyatl› davrand›klar› ve özellikle yanl›fl anlafl›lmaktan korktuklar›n› görmekteyiz. Gerek toplumsal tepkileri ötelemek ve gerekse halk›n ilgisini daha çok çekebilmek için; (Telemak)’a sunu yazan devrin e¤itim bakan› Kemal Efendi “Sureta nakli hikayet görünür Lakin erbab›na hikmet görünür” diye bir not düflme gere¤i duyar. Kemal Efendi, Telemaque’›n Frenk yaflam›yla ilgili bir anlat› de¤il, ‹slami literatürden tan›d›¤›m›z “hikmet” a¤›rl›kl› bir eser oldu¤unun alt›n› özellikle çizerek okuyucuyu esere karfl› daha dikkatli olmaya davet eder. Zira, At›f Efendi’nin III. Selim’e sundu¤u raporda Avrupa’daki geliflmeleri “Volter ve Ruso misüllü meflhur z›nd›klar›n eserleriyle husule gelmifl bir f›sk u fücur cümbüflü” diye niteleyen görüflü, genel olarak Osmanl› toplumunun kolektif bilinçalt›n› yans›tan bir ifadedir. Üsluba dikkat edilirse kendine afl›r› güvenin verdi¤i o “yüksekten görme”, “umursamay›fl” ve “afla¤›lay›c› tavr›” kolayl›kla görebiliriz. Telemak’›n sunusu için konan “Lakin erbab›na hikmet görünür” dizesi, okuyucuyu, al›fl›lm›fl önyarg›l› tav›rlar›n d›fl›nda bir okuma denemesine davet etmektedir. Telemak çevirisinin k›sa zamanda on bask› yapm›fl olmas›, Osmanl› toplumunun, Bat›’dan gelebilecek afl›lay›c› düflünce de¤erlerine ne kadar ihtiyac› oldu¤unu da ayr›ca göstermektedir. Telemak çevirisi ile ayn› y›l Ceride-i Havadis’te Victor Hugo’nun Sefiller’i Hikâye-i Ma¤durin ad›yla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoe’un Robenson Cruzoe (1864) adl› eserini; Teodor Kasap, Türk edebiyat›nda ilk büyük tercüme romanlardan Monte Cristo’yu (1871, 1873), Lesage’dan Topal fieytan’› (1872) dilimize kazand›r›r. Ziya Pafla’n›n Jean Jack Rousseau’nun e¤itime yönelik düflünsel birikimlerini vülgarize bir anlat›ya dönüfltürdü¤ü Emil (1870) ve Moliere’den Riyan›n Encam› (1881) adl› çevirilerini de; düflünce tozlaflmas›n›, afl›lanmas›n› sa¤layan bu ilk çeviriler aras›nda sayabiliriz. Bu eserleri bir seri tercüme eser daha izler; Ahmet Vefik Pafla’n›n Tartuffe, ‹nfial-i Aflk, Don Juan, Adamc›l gibi meflhur Moliere çevirileri ve Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Aflk, Dekbazl›k gibi yine Moliere uyarlamalar› ile Recaizade Mahmut Ekrem’in Chtaubriand’›n Atala (1873) ve Bernardin de Saint Piere’in Pol
17
Münif Pafla’n›n Volter, Fenelon ve Fontenel’den seçilmifl felsefi diyaloglar› içeren Muheverat-› Hikemiyye (1859) adl› çevirisi ve Yusuf Kamil Pafla’n›n Fenelon’un Telemaque (1859) adl› eserini dilimize kazand›rmas›; yenileflme hareketlerinin sigortas› say›lan düflünsel zeminleri oluflturacakt›.
Ahmet Vefik Pafla’n›n Tartuffe, ‹nfial-i Aflk, Don Juan, Adamc›l gibi meflhur Moliere çevirileri ve Zor Nikah, Zoraki Tabip, Tabib-i Aflk, Dekbazl›k gibi yine Moliere uyarlamalar› ile Recaizade Mahmut Ekrem’in Chtaubriand’›n Atala (1873) ve Bernardin de Saint Piere’in Pol ve Virjini çevirileri, Bat›’daki yaz›nsal birikim ve deneyimin, kültür ufuklar›m›za tafl›nmas›nda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r.
18
Dede Korkut anlat›lar›, öyküleme tekni¤i bak›m›ndan dünya edebiyat›na örnek teflkil edecek, mükemmel anlat›m birimleri olarak karfl›m›zda durmaktad›r.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
ve Virjini çevirileri, Bat›’daki yaz›nsal birikim ve deneyimin, kültür ufuklar›m›za tafl›nmas›nda önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Hilmi Ziya Ülken “Y›k›lan medeniyetler bütün tesirlere kap›lar›n› kapayan medeniyetlerdir” derken ne kadar hakl›d›r. Nitekim, Osmanl›/ Türk modernleflmesindeki “medeni aç›l›fl” ve “uyan›fl devirleri”nin s›k›nt›lar›; bu tercümelerin yaratt›¤› düflünce tozlaflmas› ile afl›lanacak ve özellikle düzyaz› ba¤lam›nda yeni bir oluflun müjdesine dönüflecekti; Ahmet Mithat Efendi’nin K›ssadan Hisse ve Letaif-i Rivayet (1870) serisi ile Emin Nihat’›n Müsameret-name’sinin (1873) Bat›l› eserleri referans göstererek ç›km›fl olmalar›, Türk edebiyat›n›n belki bundan sonra yüzy›llar sürecek yeni yap›lanmas›n›n göstergesi olacakt›. Bu çevirilerle gelen anlat› eserlerine yönelik yenileflme, asl›nda Türk edebiyat›n›n kökeninde var olan güçlü anlat› gelene¤ini yeniden an›msamas›na da yard›mc› oluyordu. Zira Orhun Yaz›tlar›, Yarat›l›fl, Türeyifl ve Göç Destanlar›, Dede Korkut Öyküleri ve realist mensur halk anlat›lar› gibi erken dönem deneyimlerinde görülece¤i gibi, Türklerin çok köklü ve sa¤lam bir anlat› gelenekleri vard›. Bu anlat›lar, sa¤lam bir biçimsel kurguya ve özgün birer içeri¤e sahiptiler. Eserlerdeki tip/ karakter zenginli¤i ve olay çeflitlili¤i anlat›lar›n yarat›c› dinamizmini yans›tan önemli unsurlard›. Anlat›lar›n dili ise gür ve duru bir kaynak suyu gibiydi. Bugün bile Dede Korkut anlat›lar›, öyküleme tekni¤i bak›m›ndan dünya edebiyat›na örnek teflkil edecek, mükemmel anlat›m birimleri olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Ne yaz›k ki, Arap ve Fars öykülerinin, ulusal bir senteze varmadan, hatta adapte bile edilemeden blok ödünçleme yoluyla, olay ve kifli merkezli bir düzlemde yüzy›llarca tekrar edilmifl olmas›; Türk anlat› gelene¤ine ait özgün yarat›c›l›¤›n zay›flamas›na, zamanla da yaz›l› edebiyatta ortadan kalkmas›na neden olmufltu. Türkçe, bünyesine uygun olmayan ses materyali ›slah edilmeden al›nan Arap alfabesi ile metinlerden; medreselerde bilim dilinin Arapça olmas› nedeniyle bilim ve düflünce alanlar›ndan; edebiyat dilinin Farsça eksenli olmas› itibar›yla de yaz›l› metinlerden âdeta kovulmufltu. Bu durum, Türkçenin geliflmesini engelledi¤i kadar, Türk düflün ve edebiyat›n› da olumsuz yönde etkilemekte idi. Zira, baflkas›n› sürekli tekrardan özgün bireflimlere ulaflmayan birey ve toplumlar›n yarat›c›l›k yeteneklerinin köreldi¤i, tarihin de¤iflmez yarg›s› idi. Bat›l›laflma ba¤lam›nda bizi bekleyen bir yeni tehlike ise Arap ve Fars’›n öyküleriyle kemikleflmifl olan ve hiçbir yarat›c› özgünlük tafl›mayan bu model tekrarlamac›l›¤›n›n bu sefer Avrupa anlat›lar›na yönelmesiydi. Avrupa’dan yap›lan çeviriler, Türk edebiyat›n› yeni bir yol ayr›m›na getiriyordu; ya kendisi olmak için kendi olay, izlek ve insan kaynaklar›na dönme ya da uyarlama kolayl›¤›na s›¤›narak kötü bir öteki kopyas› olmakt›. Öncelikle uyarlamalarla (adaptasyonlarla) afl›lmaya çal›fl›lan bu tehlike, Millî Edebiyat Dönemine kadar sorun olmaya devam edecek, Cumhuriyet Döneminde ise büyük oranda ortadan kalkacakt›.
Gazeteler II. Mahmut döneminde, modernleflmenin önemli bir arac› olacak ilk gazete de ç›kar: Takvim-i Vekayi (1831). Baflyazar Esat Efendi, gazetecili¤i “geleneksel vak’a yazarl›¤›n›n modern flekli” diye tan›mlar. Genellikle resmî haberleri yay›mlayan gazetede, kiflisel düflünce ve görüfller fazla önemsenmedi¤inden Sultan’›n ziyaretleri, niflan törenleri, Asakir-i Mansure-i Muhammedi’deki ilerlemeler, askerlik e¤itimi, iç isyanlar›n bast›r›lmas› ve Avrupa’daki bilimsel geliflmelerle ilgili haberlere daha öncelikli yer verilmektedir. Bu gazete, önemli bir zihniyet de¤ifliminin bir göstergesi olacak ve daha sonraki gazeteleri müjdeleyecektir. Ancak ne var ki, Ah-
19
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
met Hamdi Tanp›nar’›n söyledi¤i tarzda, “bu ilk y›llarda iktidar mevkiinde bulunanlar›n hiçbiri memleket içinde matbuat›n kuvvetinden istifadeyi ciddi surette düflünmemifl” olmas› dolay›s› ile ilk özel gazeteyi ‹ngiliz misyonundan William Churchill Ceride-i Havadis (1840) ad›yla ç›kar›r. Bilimsel, ahlaki ve edebî içeri¤iyle her ne kadar zaman›n “üdeba”s›n› bafl›na toplasa da gazetenin as›l ç›k›fl amac›; ‹ngilizlerin ekonomik ve siyasi ç›karlar›na yönelik bir kamuoyu oluflturmak idi. Zira 1830-1837 y›llar› aras›nda ‹stanbul’da ‹ngiliz elçili¤i yapm›fl olan David Urguhard, yapt›¤› araflt›rmalar sonucu; zengin hammadde kaynaklar› ve genifl bir pazara sahip Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun ‹ngiliz ç›karlar› için yararl› olaca¤›n› Kraliyet ailesine rapor etmiflti. Churchill, Ceride-i Havadis’te kulland›¤› Ermeni iktisat yazarlarla ‹ngiliz ç›karlar›n› örtülü bir flekilde Osmanl› kamuoyuna benimsetmeye çal›fl›r. Nitekim, bu y›llar› takiben ‹ngiliz sanayisinin hammadde ihtiyac›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndan karfl›lanacak ve ‹ngiliz mallar›n›n sürümü, -Osmanl› sanayinin iflas› pahas›na- artacakt›. Niyazi Berkes, Osmanl› ekonomisi üzerinde elde ettikleri bu mutlak hâkimiyetten dolay› birbirini kutlayan ‹ngiliz devlet adamlar›n›n; ülkelerini sömürge ideolojisine fütursuzca açan Osmanl› devlet adamlar›n›n safl›klar› ile alay ettiklerini ve ahmakl›¤›n bu derecesine flaflt›klar›n› söyler. Zira bu tür teslimiyetçi ekonomik ba¤lant›lar, Osmanl› Devleti’nin idam ferman›n› imzalamakla efl anlaml› idi. Bu misyonu d›fl›nda Ceride-i Havadis’in; Türk okuyucusunun ilgisini dünya haberlerine açmas›, Jön Türk hareketinin ilk muhalefet denemesiyle mayalanmas›, yeni düflüncelerin sade bir Türkçe ile kamuoyuna aktar›lmas› gibi olumlu katk›lar›n› da ayr›ca belirtmemiz gerekir. Türk gazetecili¤inin özel alandaki ilk baflar›s› Tercüman-› Ahval’dir. 1860’da Agâh Efendi’nin ç›kard›¤› ama büyük oranda fiinasi’nin yönetti¤i gazetede, ilk tiyatro eserimiz fiair Evlenmesi de tefrika edilmifltir. Ancak Agâh Efendi ile aralar›ndaki anlaflmazl›k yüzünden fiinasi, kendi özel gazetesi olan Tasvir-i Efkâr’› ç›kar›r (1862). Ayd›n-halk buluflmas›n› sade bir Türkçe etraf›nda toparlamaya çal›flarak Türk sanat ve düflünce yaflam›n›n geliflmesinde, Türkçenin itibar›n›n artmas›nda öncü bir rol üstlenen Tasvir-i Efkar’› 1865’ten itibaren iki y›l da Nam›k Kemal ç›karm›flt›r. Ali Suavi’nin ‹stanbul’da ç›kard›¤› ama Londra’ya gittikten sonra oraya tafl›d›¤› Muhbir (1867); Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n Londra’da kurduklar› Hürriyet (1868); Nam›k Kemal’in ‹stanbul’da ç›kard›¤› ve düflünce yaz›lar›n› yay›mlad›¤› ‹bret (1871); Ahmet Mithat’›n Devir (1872), Bedir (1872) ve pek çok roman›n› tefrika olarak yay›mlad›¤› Tercüman-› Hakikat (1878) adl› gazetelerini; bilgiyi toplumsallaflt›rmak, halk›n düflüncelerini yans›tmak, halka yararl› bilgiler vermek ve onlar› ülke sorunlar›na karfl› daha duyarl› k›labilmek için üstlendikleri rolle Osmanl›/Türk modernleflmesinin önemli araçlar› saymal›y›z. Edebiyat›n halka ulaflmas›nda gazetenin rolü konusunda yaz›lm›fl yaz› kitaplar olup olSIRAveS‹ZDE mad›¤›n› araflt›r›n›z.
TANZ‹MAT FERMANI
1860’ta Agâh Efendi’nin ç›kard›¤› ama büyük oranda fiinasi’nin yönetti¤i Tercüman-› Ahval, Türk gazetecili¤inin özel alandaki ilk baflar›s›d›r.
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Tanzimat Ferman›, “nizam-› cedit” ad›yla bilinen ve kendinden yaklafl›k 100 y›l önce bafllam›fl olan Bat›l›laflma projesinin resmî devlet görüflüne Sdönüfltürüldü¤ünü O R U ilan eden bir beyannamedir. Reflit Pafla taraf›ndan haz›rlanan ve 3 Kas›m 1839 tarihinde bizzat okunan bu fermana, okundu¤u yerin ad›na atfen “Gülhane Hatt-› D‹KKAT Hümayunu” da denir. Halil ‹nalc›k, Tanzimat’› ifllevsel aç›dan de¤erlendirerek “Temel müesseseleri bozulmufl olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yepyeni bir medeS‹ZDE yeniden niyetle yükselen ve taarruza geçen Avrupa’n›n ezici üstünlü¤üSIRA karfl›s›nda teflkilatlanma teflebbüsünün kati bir safhas›d›r” diye tan›mlar. AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
N N
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
20
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Türkçe karfl›l›¤› “düzenlemeler, s›raya/yoluna koymalar, fliir ve nesir olarak yazmalar” olan “tanzimat”, sözcük anlam›yla Arapça “nazm” kökünden gelir ve tanzim’in ço¤uludur. Terim olarak Tanzimat, 3 Kas›m 1839 tarihinden bafllay›p II. Meflrutiyet’in ilan›na kadar (1908) devam eden bir yenileflme sürecinin ad›d›r. Tanzimat Ferman›’nda Osmanl› Sultan›, yabanc› erkân ve kendi halk› önünde; ç›kar›lan yeni kanunlarla (kavanin-i cedide) ülkesinde yaflayan herkesin “emniyyet-i can ve mahfuziyyeti-i ›rz ve namus ve mal” gibi yaflamsal haklar›n›n güvencesini veriyor ve ayr›ca sosyal hayat›n önemli bir yaras› olan “tayin-i vergi ve asakir-i mukteziyyenin suret-i celb ve müddet-i istihdam›” konular›na yeni düzenlemeler getiriyordu. Osmanl› Sultan›, keyfilikleri önleyecek olan “kavanin-i cedide” ile yeni ve aleni mahkemelerde yarg›lanmadan kimsenin -sultan veya vezir taraf›ndan da olsa- cezaland›r›lamayaca¤›n›; bu ba¤lamda din, dil, ›rk ayr›m› gözetmeksizin bütün tebaan›n can, mal, ›rz ve namuslar›n›n korunaca¤›n›; askerlik ve vergi kanunlar›n›n yeniden düzenlenece¤ini, ülkedeki yabanc› elçilerin (Dersaadet’imizde mukim bilcümle süfera) önünde söz veriyordu. Tanzimat’›n bu eflitlikçi söylemi ‹mparatorluk içinde özellikle ‹slami kesim “küffar ile Müslüman eflit olur mu?” itiraz› ile Rum Patrikhanesi ise kendisine tan›nan ticari ve siyasi ayr›cal›¤›n di¤er unsurlarla ayn› seviyeye indirilmesinden dolay› karfl› ç›k›yorlard›. Tanzimat Ferman›’n›n ilan edilmesiyle yeniçerili¤in kapat›lmas›ndan dolay› ordusuz ve Kaptan-› Derya Paflas›’nca M›s›r’a kaç›r›ld›¤›ndan donanmas›z kalan Osmanl› hükümeti, ‹stanbul’u tehdit eder hale gelmifl isyanc› vali Mehmet Ali Pafla’ya ve K›r›m Savafl›’nda da Rusya’ya karfl› Avrupa’n›n yard›m›n› elde ediyordu. Osmanl› hükümeti bu fermanla, içifllerinde daha ça¤dafl düzenlemelere gidiyor; “Mecelle” ile “Medeni Kanun”u; “medrese” ile “yeni mektep”leri bir arada deneyimlemeye çal›fl›yordu. Ne var ki, hareketin lideri Reflit Pafla da dahil, o dönemdeki hemen bütün Osmanl› ayd›nlar›n›n; bu yenileflme program›n›n temel ifllevi, içeri¤i, amaçlar› ve s›n›rlar› hakk›nda net bir bilgileri yoktu. Daha çok “devletleraras› denge”yi hesaba katarak haz›rlanan ve “Tanzimat” ad›yla sunulan bu iyi niyetli programlar dizisi; yeterli ayd›n ve düflünce altyap›s›n›n olmay›fl›, Osmanl› Devleti’nin ekonomik, siyasi ve askerî zaafiyetler içinde bulundu¤u bir dönemde gündeme gelmesi gibi nedenlerle, ço¤u zaman amaçlanan›n tersine sonuçlar da verecek ve özellikle az›nl›klara tan›d›¤› s›n›rs›z toleransla Hristiyan milletlerin anayasal geliflmeleri ve ulusal ba¤›ms›zl›k isteklerinin bir manifestosuna dönüflen Islahat Ferman› (1856) ile ‹mparatorlu¤un çözülüflünü daha da h›zland›racakt›. Ayr›ca, Osmanl› devlet adamlar› aras›ndaki rekabetin, bilgisizlikleri ve h›rslar› dolay›s›yla siyaseten yak›n olduklar› yabanc› devletlerin politikalar›na verdikleri tavizlerle yar›fl›r hale gelmesi; “Eskiden nüfuzlu paflalar›n himayesine girerek kariyer yap›l›rken, Reflit Pafla, yabanc› devlete dayanarak kariyer yapma 盤r›n› açm›flt›r.” diyen Do¤an Avc›o¤lu’nu hakl› ç›kar›r nitelikte bir siyasal yozlaflmaya da neden olmufltur. Bütün olumsuz etkilerine ra¤men Tanzimat’la bafllayan ve Osmanl› toplumu için yaflamsal öneme sahip yeniliklerin yap›lmas› kaç›n›lmazd›. Tanzimat hareketi, her fleyden önce, yüzy›llard›r süregelen düzensizli¤in, karmaflan›n (kaosun) etkisiyle yenilmifl, y›pranm›fl, yaflama yönelik güvenini ve giriflim gücünü yitirmifl bir topluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazand›rmay› amaçl›yordu. Kronikleflerek devletin varl›¤›n› tehdit eden düzensizlik yeni bir düzenle son bulacakt›. Elbette toplumsal de¤iflme ve geliflme at›l›mlar›n›n sonuçlar›n›, laboratuvarlardaki deney sonuçlar› gibi k›sa sürede ve s›n›rland›r›lm›fl, belirli çerçevelerde de almak olanaks›zd›. Tanzimat’la birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimat’›n neden
21
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
oldu¤u sorunlar de¤il; yüzy›llar›n birikimiyle oluflan ama de¤iflen dünyan›n gündeme getirdi¤i kaç›n›lmaz sonuçlar ve vak›alar dizgesi idi. Her fleye ra¤men Türk siyasal tarihinin önemli bir aflamas› olan Tanzimat süreci, yafland› ve k›sa vadede rahatlama; orta vadede büyük ve telafisi imkâns›z kay›plara neden oldu ise de uzun vadede Cumhuriyet düflüncesinin do¤up geliflmesini haz›rlad›, besledi ve büyüttü. Baz› tarihçiler bu sürecin, siyasal yönünü öne alarak ilk Meclis-i Mebusan’›n topland›¤› 1876 tarihine kadar devam etti¤ini ve bitti¤ini söylerler. Ancak Tanzimat, yaln›zca siyasi ve askerî bir yenileflme süreci olarak alg›land›¤›nda belki bu görüfl do¤ru say›labilir. Oysa Tanzimat’›n sosyal, ekonomik ve bilhassa edebî bir boyutu da vard› ve bu boyut; II. Meflrutiyet’in ilan›na, hatta Cumhuriyet’e kadar farkl› görüntü düzeylerinde ama ayn› perspektifte devam edecekti. Tanzimat kavram›n›n siyasi anlam›ndan çok edebî anlam›yla an›lmas›n›n, tan›nmas›n›n nedeni de budur. Zira Tanzimat’›n ikinci kufla¤› olarak bilinen Hamit/ Ekrem/ Sezai mektebinin bir devam› niteli¤indeki Servet-i Fünun Dönemi, Ara Nesil ve Fecr-i Ati toplulu¤u gibi edebî hareketler; Tanzimat’la bafllayan yenileflme ilgisinin, hâlâ mecras›n› bulamam›fl aray›fllar› say›lmal›d›r. Düflünsel ve edebî anlamdaki Tanzimat; bir aray›fllar, sorgulay›fllar ve hep yeniden olufllar dönemini içine alan bir süreçtir, ki fiinasi’nin yenilik yolundaki ilk denemelerini yapt›¤› 1859 - bir görüfle göre de 1860- y›l›nda bafllar ve kendilik de¤erlerini esas alarak dünya ile bütünleflmeyi amaçlayan Millî Edebiyat’a kadar; hatta uzun y›llar süren bu siyasal/toplumsal ve edebî aray›fllar›n, kavramsal bir arketip olarak somutlaflt›¤› genç Türkiye Cumhuriyeti’ne kadar devam eder.
Düflünsel ve edebî anlamdaki Tanzimat; bir aray›fllar, sorgulay›fllar ve hep yeniden olufllar dönemini içine alan bir süreçtir.
MODERNL‹⁄‹N ÖNCÜLER‹ Modernleflme (ça¤dafllaflma), kavram olarak aklilefltirme ve dünyevilefltirme ile do¤rudan ba¤lant›l› toplumsal bir dönüflüm sürecine gönderme yapar. Akl›n flekillendirdi¤i bir dünyadan; aflk›n, göksel ve ilahi güçlere ait söylemi d›fllayan modernizm, geleneksel kültürlerin, inançlar›n, aidiyetin ve ileri aflamada özgürlü¤ün yitimine yol açan özelli¤iyle s›k s›k elefltirilen bir kavram olarak da karfl›m›za ç›kar. Ancak modernizmin ileri aflamalar›ndaki “büyü bozumu” diye nitelendirilen özellikleri için yap›lan bu elefltiriler, 19. yüzy›lda, bilimsel, teknolojik ve idari aç›dan tipik bir Orta Ça¤ görünümü arz eden Osmanl› toplumu için pek de geçerli say›lmazd›. Böyle bir durumda modernleflme; Osmanl›’ya ait ülkü de¤erlerin, kavramsal düzeydeki birincil ad› idi. Osmanl›, yaflamak için kendini saran bu Orta Ça¤ karanl›¤›ndan, de¤erler karmaflas›ndan; yönetim, e¤itim ve adalet sistemlerindeki ikilem ve çürümeden acilen kurtulmak durumunda idi. Ak›l, hukuk, elefltiri, demokrasi, evrim, özgürlük ve devrim gibi kavramlarla kendini ifade eden modernizmin bu tan›m›, 19. yüzy›ldaki Osmanl› ayd›nlar›n›n beklentileriyle büyük ölçüde örtüflür. Zira, Lale Devrinden beri devam eden yenileflme hareketlerinin özü ve esas yönelim amac›; yüzü dünyaya dönük ak›lc›, iradeli, bireyler yetifltirmek; bilimsel, teknolojik ve idari etkinliklere daha rasyonel bir ifllerlik kazand›rmakt›. Düflünsel/kültürel olarak yeterli bir zemini ve kendisine ifllerlik kazand›racak donan›ml› bir ayd›n kadroya sahip olmayan bu amaç, uzun y›llar kesintili, sanc›l› oluflum ve geliflim evreleri geçirdikten sonra, edebî ve düflünsel anlamda ilk gerçek temsilcisini fiinasi’de bulur. fiinasi’ye kadar geçen sürede; Tanzimat ayd›nlar›n›n yeniliklerin amac›, içeri¤i ve s›n›rlar› konusunda tam bir bilgiye sahip olduklar› söylenemez. Osmanl› ayd›nlar› aras›nda fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›; dünya ve Tanr› iliflkilerine kadar tafl›mak isteyen modernist bir öncüdür. fiinasi’nin dünyaya, topluma ve
Modernleflme (ça¤dafllaflma), kavram olarak aklilefltirme ve dünyevilefltirme ile do¤rudan ba¤lant›l› toplumsal bir dönüflüm sürecinin ad›d›r.
Osmanl› ayd›nlar› aras›nda fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›; dünya ve Tanr› iliflkilerine kadar tafl›mak isteyen modernist bir öncüdür.
22
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
olaylara bak›fl›, geç kalm›fl bir Türk rönesans›n›n ilk aç›l›mlar›ndan izler tafl›r. Reflit Pafla için yazd›¤› Kaside(ler) ve Münacat’›; yenilik düflüncelerinin çiçeklendi¤i bahar müjdecisi birer dal gibidir; “Dilin iradesini baflta akl eder tedbir Ki terceman-› lisand›r an› eden takrir (...) Ziya-y› akl ile tefrik-i hüsn ü kubh olunur (...) Kavi zaifi eder kahr u cebr ile teshir Bu cebr-i men’ için akl-› befler kodu kanun Ki ettiler ana hükmünce adl u hak ta’bir (...) Bu adl u hakk›n adus› yine beflerdendür Olur muhaf›z› amma ki hame vü flemflir (...) Acep midir medeniyyet resulu dense sana Vücud-› mu’cizin eyler taassubu tahzir (...) Eya ahali-i fazl›n reis-i cumhuru” (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 333-334) Akl›n, pozitivist düflüncedeki gibi bir kült haline dönüfltürülmeye çal›fl›ld›¤› Kaside; adaletli, kat›l›mc›, özgürlükçü bir hukuk ve toplum düzeni kurma tasar›m›n› içermesi ve bu düflüncelerin ifade buldu¤u “medeniyet resulü”, “reis-i cumhur” gibi kavramlara da bünyesinde ilk defa yer veriyor olmas› itibar›yla, düflün ve edebiyat dünyam›zdaki yenileflme çabalar›n›n bir beyannamesi say›labilir. Kaside’nin daha ilk dizesinde “akl” sözcü¤ü, “eder” yükleminin öznesi haline dönüfl(türül)müfltür: “Dilin iradesini baflta akl eder tedbir”. Kendisine tan›nan bu yap›c› eylem imtiyaz›, ça¤›n gözde kavram› akl›, “dil” sözcü¤ü ile ifade edilen insana ait de¤erler dizgesinin baflat/birincil etkin eyleyeni durumuna getirmifltir. Devrin Osmanl› toplumu için oldukça radikal ve iddial› say›labilecek bu söylem; toplumsal beklenti ufkuna ait özlemlerin, uzun ve s›k›nt›l› bir suskunluk sürecinden sonra âdeta bir patlamayla ortaya ç›kt›¤› izlenimini verir. Osmanl› toplumunun beklenti ufkundaki en önemli öge, karmafladan kurtulufltur. Zira, devlete ait kurumlar yozlaflm›fl ve kurumlar aras› eflgüdüm kaybolmufltur. Ayr›ca de¤erler sistemi, çöküfl süreci toplumlar›na ait tipik paranoyalarla altüst olmufltur. Bu kaotik durumdan ve de¤erler kargaflas›ndan ancak akl›n ayd›nl›¤›nda kurtulmak mümkündür: “Ziya-y› akl ile tefrik-i hüsn ü kubh olunur”. Ak›l, karmafladan kozmosa geçiflte en büyük k›lavuzdur. De¤erler hiyerarflisinde en tepe noktay› iflgal eden ak›l; dünyay›, insan› ve toplumu dönüfltüren, yöneten ve yönlendiren bir güce sahiptir. ‹nsan, akl›n ayd›nl›¤›nda (ziya-y› akl); güzel ve çirkin, iyi ve kötü (hüsn ü kubh) aras›ndaki farklar› ö¤renir, ay›rt eder. Ak›l; ayr›flt›r›c›, belirleyici ve fark ettirici nitelikleri olan etkin bir de¤erdir ve dikkat edilirse bu de¤er, ›fl›k (ziya) imgesi ile desteklenmifltir. Demek ki ak›l, karanl›¤a ve ba¤nazl›¤a (taassup) karfl› kurtar›c›/ ayd›nlat›c› bir misyon da yüklenmifltir. Üstelik buradaki ak›l, yaln›zca do¤rular› gösteren, karanl›klar› ayd›nlatan ve bundan sonra at›l kalan bir fenomen de¤il; ayn› zamanda toplumsal düzenin kurucusu ve koruyucusudur da; toplumsal yaflamda, güçsüzler(zaif)in güçlüler(kavi)in elinde kal›p ezilmemesi için, -akl-› befler- yasalar da yapar ve bunu hak ve adalet diye adland›r›r. Yasalara uymayanlar› ise kalem ve k›l›ç (hame ve flemflir) birlikte yola getirecektir.
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
Düzenleyici akl›n k›ld›¤› “tedbir (denetleyici seçicilik, etkin yönlendirme) ile “dilin iradesi” (gönlün istekleri, yöneliflleri)ndeki rastlant›sall›¤› ortadan kald›rmas›, “akla uygunluk” gibi yeni ve modernizmin bir ölçütünü de gündeme getirecektir. fiinasi’yi takip eden Tanzimat ayd›nlar›, bu tarihlerden itibaren gerçe¤in benimsenmesinde “akla uygunluk ilkesi”ni bir düstur olarak kabul edeceklerdir. Bütün bu düflüncelerde, Auguste Comte’ün pozitivist dünya görüflü ile flekillendirdi¤i ‹nsanl›k Dini (Religion de l’humanite)’ne ait tasar›lardan izdüflümler görmek mümkündür. Comte, rasyonel bir toplum düzeni kurmak için; “toplumlar›n ilerleme ülküsü” ile “geleneksel otorite” gibi iki ayr› kutuptaki düflünceyi uzlaflt›rmak, birlefltirmek çabas›nda idi. Pozitif bilimler, bu “yap›c›” birleflimde temel araç olacakt›. Zira Comte’a göre, “bunal›ml› toplumlar, düzeni (ordre) sa¤layamadan ilerleme (progres) kaydedemezlerdi.” Do¤rusu Osmanl› toplumu için düzeni sa¤lamak da, ilerlemek de yaflamsal öneme sahip temel iki sorundu. Ama ne yaz›k ki fiinasi ve di¤er modernist öncüler, bu sorunlara iflaret edecek; fakat derin ve köklü çözüm önerileri sunamayacaklard›. Bunun için sosyo-kültürel zeminin haz›rlanmas› kadar, radikal dönüflümleri kitle deste¤i ile yapabilecek büyük devrimciler de gerekliydi. fiinasi’nin modernist ba¤lamdaki öncü kiflili¤ini tamamlayan en önemli görüfllerinden birisi de varoluflçu düflünürlerin “insan kendi kendini seçer” ifadesine çok yak›n bir biçimde söyledi¤i “Kader dedikleri halk›n murad-› hakt›r kim Ezelde etti bizi her umurda tahyir” beytinde yatar. “Tahyir” sözcü¤ü, bizi fiinasi’nin kasidesindeki düflünsel özgünlü¤e tafl›yan açar sözcüktür. Ferit Devellio¤lu lügati tahyir’i; “birini, iki fleyden birini seçmek durumunda b›rakma, istedi¤ini seçmeyi teklif etme” fleklinde tan›mlar. Yani “kader” denilen fley, insan›n seçiflleri, tercihleri ve gayretleridir. Tanr›, seçimlerimizde bizi ezelden beri serbest b›rakm›flt›r. Seçimleriyle bafl bafla kalan insan, kendini, nas›l yapmak istiyorsa öyle olur. ‹leriye yönelik tasar›mlar› ve seçiflleri ile gelece¤ini biçimlendiren insan, dolay›s›yla “kader”ini de bir bak›ma kendi belirler. Bu durum, insan› sorumluluklar›n› üstlenmeye ve kendisi ile olgular dünyas›n› daha analitik bir düzeyde de¤erlendirmeye yöneltir. ‹nsan, seçtiklerinden sorumludur. fiinasi’nin teslimiyetçi ve külli bir “kader” anlay›fl› yerine; daha ak›lc› bir anlay›fla yönelmesi, bireyin seçiflleriyle gelece¤ini ve kendini kurdu¤unu söylemesi, oldukça düflündürücüdür. Zira devrinde kainat› sorgulayan, araflt›ran gözlerle seyretmek yerine “hayretle seyretmek” ve bulunan her fleyi, peflinen Tanr›’n›n bir delili sayma düflüncesi hâkimdir. Oysa fiinasi, Tanr›’n›n bile ak›lla kavranmas› gereken bir de¤er oldu¤una inan›r: “Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m Can u gönlümle münacat ü ibadet laz›m” fiinasi’nin Münacat’› incelendi¤inde; bütün bir fliirin bu iki dizeyi söylemek için kuruldu¤unu görürüz. fiinasi burada, peflin kabullerin ötesinde soran, elefltiren ve ikna edilmeyi bekleyen bir zihin olarak karfl›m›za ç›kar. Tanr›, e¤er yüksek bir içtenlik de¤eri ise insan›n onu akl›yla da kavramas›, aklen de inanm›fl olmas› kadar do¤al ne olabilir. Fakat fiinasi, Tanr›’n›n sorgusuz kabul edilmesine pek ikna olmad›¤›n› gösteren bu düflüncesini bir kötülük esintisi gibi sayar ve içine düfltü¤ü günah psikozuyla, bütün bir fliir boyunca özür dilemeye çal›fl›r: “Ne dedim tövbeler olsun bu da fi’l-i flerdir Benim özrüm günehimden iki kat bed-terdir. (...)
23
Comte’a göre, “bunal›ml› toplumlar, düzeni (ordre) sa¤layamadan ilerleme (progres) kaydedemezlerdi.” fiinasi’yi takip eden Tanzimat ayd›nlar›, gerçe¤in benimsenmesinde “akla uygunluk ilkesi”ni bir düstur olarak kabul edeceklerdir.
24
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tanr›’n›n ma¤firetinden de büyük mü günehim (...) Beni affetme¤e fazl-› ilahisi yeter Sanma hafla kerem-i na mütenahisi biter” (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 331). Geleneksel münacaat formlar›nda bu tür af dilemeler, Tanr›’n›n ma¤firetine s›¤›nmalar normal say›labilir. Ama fiinasi, “akl”› bir flehadet unsuru olarak görmeye bafllad›ktan sonra tamamen bu düflüncesinin etkilerini tahfife yönelik fleyler söylemeye bafllar: “Tanr›’n›n ma¤firetinden de büyük mü günehim”, “Beni affetme¤e fazl-› ilahisi yeter”, “Neyleyim yüz bulamam ye’s ile afv›m talebe” vb. Dikkat edilirse bu söyleyifller, geleneksel söyleyifllerden kul psikolojisi ile yap›lm›fl blok ödünçlemelerdir. Yani burada fiinasi de¤il, gelenek arka-planl› “kul” konuflmaktad›r. As›l fiinasi, Tanr›’n›n varl›¤›na çok net bir flekilde ak›lla da delil aramaya kalk›flan söyleyifltedir. 17. yüzy›ldan itibaren pozitif bilimlerdeki ilerlemeler, akl› bir kült haline getirmiflti ve 19. yüzy›l Avrupa’s›nda bile yasaklanm›fl birçok bilginin (Bühner gibi) eserleri, Osmanl›’n›n merkezden uzak noktalar›nda (Suriye, M›s›r, Selanik vb.) gizlice okunmakta idi. 19. yüzy›l düflünce konsepti ve Avrupa’daki örnekler de genel olarak dikkate al›nd›¤›nda pozitivist mant›¤›n kültlefltirdi¤i akl›n Tanr› konusunda verece¤i cevap bellidir. fiinasi de as›l, akl›n, dönemindeki bu göksel de¤erleri d›fllay›c› anlam›n›n uyand›raca¤› etkilerden ürkmekte ve aff›n› dilemektedir. fiinasi’nin bu tavr›, dönemin Osmanl›/Türk ayd›n›n›n -hatta flimdi de- içine düfltü¤ü ikilemin belki de en aç›k örne¤idir. Ayn› Münaacat’ta “Göremez zat›n› mahlukunun adi nazar›” diyen fiinasi ile “Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m” diyen fiinasi aras›nda karfl›laflt›r›lamayacak kadar büyük farklar vard›r. Birinde insan, “adi nazar”lar› olan günahkâr bir kuldur, aciz ve zavall›d›r. ‹kincisinde, gereklilik kipiyle konuflan ve bireyleflme temayülündeki flüpheci “ben” konuflmaktad›r. Kan›mca bu iki dizeyi, Münacaat’›n di¤er bütünü karfl›s›na koyabiliriz. Yani bir tarafta, geleneksel söylemin al›fl›lm›fl kal›p ifadeleri ile konuflan kul; di¤er tarafta, bireyleflme çabalar›n›n öne sürdü¤ü huzuru kaçm›fl, tereddütlü bir insan var. ‹çine düfltü¤ü ikilemi bir yara gibi zihninde tafl›yan bu insan, söylediklerinin büyük bir “gühah” say›labilece¤ini düflünerek -inanc› gere¤i- sürekli “ma¤firet” dilemekte; ama Tanr›’ya akli deliller aramaktan da geri durmamaktad›r. Münacat’taki bu beyitte, biraz da -kendi beklenti ufkuyla k›smen birlefltirdi¤i- ça¤›n›n rasyonel nitelikli din ve dünya görüflü ad›na konuflan fiinasi, Fransa’da ö¤rencilik y›llar›nda, bu ba¤lamda ö¤rendi¤i “akla uygunluk” ilkesini, samimi bir flekilde kendi iklimindeki din ve dünya görüflü anlay›fl›na -biraz gelenek kal›pl› da olsa- tafl›mak ister. Fakat ne olursa olsun “Vahdet-i zat›na akl›mca flehadet laz›m” dizesindeki cesur söyleyifl, elma kurdu gibi Osmanl› ayd›n›n›n inanç dünyas›na düflen ve sürekli geliflecek olan derin bir flüphenin göstergesidir. Bu flüphe göstergesinin etkileri, Sadullah Pafla, Beflir Fuat ve Tevfik Fikret’te daha da aç›mlanarak görünecek ve Osmanl› toplumunun kaotik yap›s› ile modernizmin geçer de¤eri “akla uygunluk” ilkesi aras›ndaki karfl›tl›k, uygun bir ç›k›fl yolu bulamayan bu öncüleri boflluk vehmine düflürecek ve ciddi buhranlar yaflamalar›na neden olacakt›. Büyük bir de¤erler çat›flmas›yla beslenen bu boflluk vehmi, her ne kadar daha önce Akif Pafla (1789-1848)’n›n Adem Kasidesi’nde kendini gösterse de oradaki yokluk (adem) düflüncesinin derin ve boyutlu bir aç›l›ma sahip oldu¤unu söylemek güçtür. Zira Akif Pafla, muhteris mizac›n›n ve biraz da kötü talihin öne sürdü¤ü sürgün ve azillerle epey ac› çekmifl, kendi deyimiyle “bizar-› vücud”, “dil-teng-i hesti
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
ile rencur” ve “bimar-› gam”a duçar olmufl “bedbaht” bir devlet adam›d›r. Nitekim Mülkiye Naz›rl›¤› s›ras›nda, vuku bulan Churchill vakas›, onun devlete ve hayata olan inanc›n› sarsar. ‹ngiliz misyonundan Churchill, Kad›köy taraflar›nda avlan›rken miyoplu¤u nedeniyle bir Türk çocu¤unu hedef yap›p vurur ve tutuklan›r. Bu tutuklanma olay›n› ticari imtiyazlar elde etmek üzere büyütüp Osmanl› üzerinde bask› kurmak isteyen ‹ngiliz devlet adamlar›, Churchill’in tutukluluk halini sona erdirmekle kalmazlar; Akif Pafla’n›n görevine son verdirdikleri gibi genifl ticari imtiyazlar da elde ederler. Haks›z oldu¤u halde Churchil’e tan›nan imtiyaz, Akif Pafla’n›n hiç yoktan cezaland›r›lmas›, asl›nda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti üzerindeki karfl› konulamaz nüfuzu ve bask›s›n›n bir göstergesi idi. Bu durum, Osmanl›’ya büyük bir prestij kaybettirdi¤i kadar, Akif Pafla’n›n da yaflama küsmesine neden olur. ‹flte böylesine d›fl bask›lar›n refakatinde geliflen Akif Pafla’n›n yokluk vehmi, düflünsel bir fark ediflin ifade edilmesinden çok; u¤rad›¤› haks›zl›klar ve bedensel rahats›zl›klar›n dünyadan kopard›¤› ve fazlaca kötümser yapt›¤› bir mizac›n; divan fliirinin söz oyunlar›ndan da yararlanarak yaflam›, dünyay› hiçlik’le tehdit eden s›zlanmalar›ndan ibarettir. Yoklukla burun buruna gelen bu s›zlanmalar›, “dahili tekamül”ümüzün çok az yank› bulan zay›f bir at›l›m› olarak görebiliriz. Bu tedirgin fark edifl düzeyi as›l yank›s›n›, Sadullah Pafla ve Beflir Fuat’ta bulacak ve Bat›’n›n pozitif bilimlerdeki baflar›s›na yakinen tan›kl›k eden bu iki insanda derin ruhsal k›r›lmalara neden olacakt›. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, kuvvetler ayr›m›n› “meclis-i meflveret” kavram› ile gündeme getirip iktidar paylafl›m›n› kurumsallaflt›rmak isteyen Yeni Osmanl›lar’›n Osmanl›/Türk modernleflmesinde önemli katk›lar› oldu¤unu belirtmek gerekir. Özellikle Nam›k Kemal’in iradi bir insan tipolojisi yaratmaya yönelik tutumu, kat›l›mc› bir yönetim sisteminden yana tav›r ve çal›flmalar›, onu da modernli¤imizin öncülerinden saymam›z› gerektirmektedir. fiinasi’nin özellikle halka ulaflma konusunda bir araç olarak gördü¤ü ve “lisan-› avam üzre” diye niteledi¤i dil egzersizleri, Nam›k Kemal’de ancak sistemli, bilinçli bir hal al›r. Nam›k Kemal’in Tasvir-i Efkâr’da (1866) yay›mlanan “Lisan-› Osmaninin Edebiyat› Hakk›nda Baz› Mülahazat› fiamildir” adl› makalesi, Millî Edebiyat ve daha sonra Cumhuriyet’in dil politikalar›n› belirleyecek düzeyde öngörülü bir içerik tafl›makta idi. Türkçenin yaz› dili olarak Arap ve Fars dillerinin bask›s› alt›ndan kurtulup öne ç›kmas›, yaln›zca edebiyat›n de¤il bütün toplumun bilinç yap›s›nda önemli de¤iflmelerin bafllang›c› olaca¤›n› biliyor ve savunuyordu. Zira Nam›k Kemal’e göre, üç dilin gramer kurallar› ile iflleyen Osmanl›ca ile bir mektup yazabilmek için bile en az 6-7 y›ll›k bir süre kiflinin kendini bu ifle vermesi gerekmektedir: “Türkçede, de¤il fünun, hâlâ edebiyat dahi lay›kiyle tedvin olunmad›¤› için Arap ve Acem ve onlara ilaveten ehl-i kalem lisanlar›n› ö¤renmek yolunda zaman› tahsilin bir ço¤unu ifna’ etmedikçe tahriren dürüstçe ifade-i meram kabil de¤ildir. (..) Bizde ise bir adam Arabi ve Farisi mukeddamat›na alt› yedi sene vakf-› vücud etmelidir ki, imla ve manas› yerinde bir mektup yazabilsin.” Bu ba¤lamda Nam›k Kemal’in, halk›n geliflmesi ve bilinçlenmesi için Türkçenin esas al›nmas›n› istedi¤i kadar, halk dershanelerinin aç›larak milletin yetifltirilmesi ve kad›nlar›n okutulmas›n› da ›srarla savundu¤unu görmekteyiz. Ayr›ca Frans›z Devrimi’nden mülhem “hürriyet”, “vatan”, “milliyet” vb. kavramlar ve imgeler de yine Nam›k Kemal’in, fliirleriyle birlikte edebiyat›m›za girmifltir. Onun eserlerinde, vatan ve toplum için var olan ve daima hak ve görevleriyle birlikte an›lan iradi insan; savafllar›n ve var olufl mücadelelerinin bitti¤i anda birey-
25
Nam›k Kemal, halk›n geliflmesi ve bilinçlenmesi için Türkçenin esas al›nmas›n› istedi¤i kadar, halk dershanelerinin aç›larak milletin yetifltirilmesi ve kad›nlar›n okutulmas›n› da ›srarla savunmufltur.
Frans›z Devrimi’nden mülhem “hürriyet”, “vatan”, “milliyet” vb. kavramlar ve imgeler Nam›k Kemal’in fliirleriyle birlikte edebiyat›m›za girmifltir.
26
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
leflecek bir iç donan›ma da sahiptir. Modernleflme konusunda toplumsal seferberli¤in h›z›ndan memnun olmayan ve bunu daha öncelemek için yaz›lar›yla çaba sarf eden vatan flairi Nam›k Kemal’i, sosyolojik anlamda tam bir “toplum hareketlendiricisi” olarak de¤erlendirebiliriz: Murabbâ S›dk ile terk edelim her emeli her hevesi K›ral›m hâil ise azmimize ten kafesi ‹nledikçe eleminden vatan›n her nefesi Gelin imdâda diyor bak budur Allah sesi Bize gayret yak›fl›r merhamet Allah’›nd›r Hükm-i âti ne fakîrin ne flehinflâh›nd›r Dinle feryâd›n› kim terceme-yi âh›nd›r. ‹nledikçe ne diyor bak vatan›n her nefesi Mahv eder kendini bülbül bile hürriyet için Çekilir mi bu belâ âlem-i pür-mihnet için Dîn için devlet için can çekiflen millet için Azme hâil mi olurmufl bu çürük ten kafesi
Toplum hareketlendiricisi: Bilinçsiz bir kalabal›k halinde bulunan ve çok yüksek potansiyel de¤erleri olan toplumu uyufluk, bilinçsiz, ümitsiz bekleyiflten kurtaran ve onu yeni misyonlarla donatan, kendilik de¤erleri ile bilinçlendiren ve gelece¤e yönelten kifli.
Nam›k Kemal, topluma ve millete zarar verecek olan sen-ben çekiflmesini b›rak›p insan›n var olufl flart› olan hürriyet’i, vatan ve millet için öncelemek gerekti¤ini savunur. Bu yönüyle Nam›k Kemal, uyuyan bilinci uyand›ran bir toplum hareketlendiricisi kimli¤i tafl›r.
Memleket bitti yine bitmedi hâlâ sen ben Bize bu hâl ile bizden büyük olmaz düflmen Dest-i a’dâday›z Allah için ey ehl-i vatan Yetiflir terk edelim gayri hevâ vü hevesi (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 380). Nam›k Kemal, Osmanl›-Rus Savafl› dolay›s›yla yazd›¤›, biçim aç›s›ndan eski, içerik aç›s›ndan yeni olan Murabbâ’da, klasik fliirimizde kullan›lmayan “hürriyet”, “vatan”, “devlet” ve “millet” kavramlar›n› ifller. Hürriyet ve vatan için ölmenin yüce bir erdem oluflundan bahseden flair, daha ilk bölümde vatan sevgisini, özverili ve ç›kars›z birlikteliklerdeki yans›malarda arar. Dizelerde, toplumun dinamizmini oluflturan ülkülere ulaflmak için sen-ben çekiflmesinden uzak, biz’e dönüflen bir yüksek de¤erler manzumesi yarat›r. “Din için devlet için can çekiflen millet için” gösterilen her çaba ben’den biz’e dönüflümün bir göstergesi olmakla birlikte, “Azme hâil mi olurmufl bu çürük ten kafesi” bile bu azim ve kararl›l›kta biz’e engel olmamal›d›r, bilincini afl›lar. Dolay›s›yla topluma ve millete zarar verecek olan senben çekiflmesini b›rak›p insan›n var olufl flart› olan hürriyet’i, vatan ve millet için öncelemek gerekti¤ini savunur. Bu yönüyle Nam›k Kemal, uyuyan bilinci uyand›ran bir toplum hareketlendiricisi kimli¤i tafl›r. Ziya Pafla da modernleflme konusunda özelikle “fiiir ve ‹nfla” makalesi ile önemli katk›larda bulunmakla birlikte, karars›z kiflili¤i ve hasis mizac›, daha sonra onun bu yoldan dönmesine ve Nam›k Kemal’le yollar›n›n ayr›lmas›na neden olacakt›r. Sadullah Pafla (1838-1890) ise flair olmaktan çok, 19. yüzy›l Bat› dünyas›n›n yapt›¤› teknolojik hamleler karfl›s›nda hayretini gizleyemeyen ve bütün bu geliflmelerin öznesi olarak gördü¤ü pozitivist düflünceyi tazim eden ayd›n bir Osmanl› bürokrat› kimli¤i ile karfl›m›za ç›kar. Onun 19. As›r adl› manzumesi, ça¤›n ruhunu çok iyi kavrad›¤›n› göstermektedir; “Eriflti evc-i kemalata nur-› idrakat Yetiflti rütbe-i imkana k›sm-› mümteinat Besait oldu mürekkeb, mürekkeb oldu basit Bedahat oldu tecarible hayli mechulat
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
27
(...) Mecaz oldu hakikat, hakikat oldu mecaz (...) Heva vü berk ü ziya vü buhar u m›knat›s Yed-i tasarruf-› insanda unsur-› harekat (...) Ne kald› çeflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab Ne kald› nüsha-› efsun, ne hükm-i t›ls›m›yyat (...) Ne kald› remil ü kehanet, ne kald› cifriyyat (...) De¤il ukule Ekanim k›ble-i hacat (...) Hudud-› hakku vezaif muayyen ü sabit Ne kald› cebr ü tegallüb, ne kald› keyfiyyat Hukuk-› flahsu tasarruf masun taaruzdan Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulum Olur mu cehl ile kabil beka-y› cemiyyat” (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 365). 19. As›r manzumesi, de¤iflen dünyan›n, bizim düflünsel yan›m›za çarpmas›yla ortaya ç›kan hayretli fark edifller dizgesini içeren bir belge niteli¤i tafl›r. 25 beyitten kurulu manzume; öncelikle, insan ve fleyler aras›ndaki iliflkinin yeni bir milad›n› oluflturan düflünce kazan›mlar›n› sayg›yla yücetir, tazim eder. Sonra bu kazan›mlar›n dünyada neleri de¤ifltirdi¤ini ve neleri yok etti¤ini s›ralar. Buna göre, topyekûn bir de¤erler de¤ifliminden söz etmek mümkündür. Zira “basit” zannedilen fleylerin karmafl›k (mürekkep), karmafl›k zannedilen fleylerin de basit, yal›n ve tek yönlü oldu¤u anlafl›lm›flt›r. Buna ilaveten mecazlar hakikate, hakikatler mecaza çevrilmifltir. Kimya bilimindeki geliflme; havan›n, suyun, topra¤›n ve ›fl›¤›n içindeki gizil gücü a盤a ç›karm›fl ve insanl›¤›n kullan›m›na (yed-i tasarruf-› insan), emrine sunmufltur. Böylece akl›n› kullanarak dünyan›n en güçlü varl›¤› haline gelen insan için, zaman ve mekân boyutlar› da de¤iflmifl ve k›salm›flt›r: “Tefahür eylemesin mi bu asr a’sara/ K›saltt› bu’d-i mekân ü zaman› muhtereat.” Mesafeleri aflan yeni icat ve aletleri bünyesinde tafl›yan ve bunlarla hurafeleri, bat›l inançlar› yok eden 19. as›r, kazan›mlar›yla övünmelidir. ‹nsan, akl›n› kullanarak do¤adan kendine yeni bir dünya kurmufltur. Bu yeni dünyan›n efendisi, Orta Ça¤ anlay›fl›n›n do¤ufltan suçlu kabul etti¤i, günahkâr gördü¤ü ve daima affedilmeyi, güdülmeyi bekleyen “‹sa’n›n kuzular›” de¤il; ak›lla dünyay› yeniden flekillendiren, Tanr›sal cenneti yeryüzünde kurmaya niyetli, kuflkucu ve biraz isyankâr ama çözümü hep kendi gerçek dünyas›nda arayan bir insan tipiydi. Eski insan tipi, kendisinden büyük güçlerin nesnesi; yeni insan tipi ise dünyan›n ve kendi eylemlerinin öznesi olma iddias›nda idi. Bu yeni insan tipi, Avrupa’da Rönesans’tan sonra ortaya ç›km›fl ve dünyan›n gidiflat›n› de¤ifltiren büyük at›l›mlar› gerçeklefltirmifl; havan›n, suyun, tafl›n/kömürün gücü, bu yeni insan›n gücünün yan›nda yer alm›flt›. Ifl›¤›n, sesin ve topra¤›n sakl› güçleri de daha sonra bu yeni insan›n gücüne kat›lacak ve dünya, bu iradi insan taraf›ndan yeniden yorumlanmay›, biçimlenmeyi bekleyecekti. ‹flte bu yeniden yorum, eski kanaatleri kökten geçersiz kabul ediyordu; yeni insan daha realist bir gözle dünyaya bakmaktad›r. Gözlem ve deneyimleri (tecarib) ile yeni bir bilgi konsepti oluflturan bu
19. As›r manzumesi, de¤iflen dünyan›n, bizim düflünsel yan›m›za çarpmas›yla ortaya ç›kan hayretli fark edifller dizgesini içeren bir belge niteli¤i tafl›r.
28
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
yeni insan için; H›z›r’› ölümsüzlü¤e ulaflt›rd›¤› söylenen hayat suyunun çeflmesi (çeflme-i heyvan), ölümcül hastalar› iyilefltiren mucizevi ilaç (daru-y› Suhrab), remil, kehanet ve cifriyyat gibi bilinmezli¤in eski inançlar› geçersiz kalm›flt›r. Art›k kötülük fley’lerin kendisinde de¤il, ona karfl› bizim nas›l tav›r ald›¤›m›za ba¤l›d›r; yani Hüma kuflu saadet, baykufl u¤ursuzluk getirmez. Bizim Tanzimat’la beraber yöneldi¤imiz dünya iflte böylesine do¤an›n güçlerini ak›lla yan›na alm›fl bir dünya idi. Oysa son dönem Osmanl› medreselerinde pozitif bilimlere ait derslerin say›s› yok denecek kadar azd› ve olanlar›n ço¤u da hükümsüz hale gelmifl eski bilgi nakillerinden ibaret idi. De¤iflen dünya, hâlâ bilginin ne denli önemli oldu¤unu kavrayamam›fl çözülüfl dönemi Osmanl› ayd›n›nda iflte böylesi bir flaflk›nl›k ve panik hali yaratacakt›. Sadullah Pafla, pozitif bilimlerdeki bu ilerlemelerin hukuksal yan›na da de¤inir. Zira bu yeni insan tipi; kiflisel hak ve görevlerin yasal düzenlemelerle belirlendi¤i, cebrin, zorbal›¤›n/ tagallüb ve keyfili¤in ortadan kald›r›ld›¤› modern bir toplum yap›s›n›n da temelini atm›flt›r: “Hudud-› hakk u vezaif muayyen ü sabit Ne kald› cebr ü tegallüb, ne kald› keyfiyyat Hukuk-› flahs u tasarruf masun taaruzdan”. Modern toplumda bireyin kendisi ve kiflilik haklar› tecavüzkâr taarruzlardan, akl›n koydu¤u yöntemlerle, yani, hukuk ve adalet sistemleri ile korunmufltur. Yasalar herkese eflit davrand›¤›ndan “Ne Amr Zeyd’in esiri ne Zeyd Amr’a veli”dir; herkes birey olarak hukukun güvencesi alt›ndad›r. 19. yüzy›l için bütün bu görüfller, Auguste Comte’un bir toplum dini yaratma çabalar›n›n zeminini oluflturacak nitelikte iken, Sadullah Pafla yine gelenek ba¤lant›l› bir iliflkiyle düflüncelerini toplar; dünyadaki bilimsel ve hukuksal geliflmeler; Yarat›c› (Bari)’n›n birli¤ini onamak üzere bir araya topland›, der: “Esas-› hikmet-i asr oldu vahdet-i Bari”
Sadullah Pafla’ya göre, cehalet, toplumun gelece¤ini tehdit eden en büyük tehlikedir.
Beflir Fuat, Türkiye’de ilk defa realizmi “hakikuyyun” diye tan›mlayan ve hakk›nda makaleler yazan kiflidir.
19. As›r manzumesinde, yeni irfan uyan›fl›n›n do¤um yeri (metali-i irfan); eskiden oldu¤u gibi Herat, M›s›r, Rum de¤il Bat› (Megarip)’d›r. Art›k zaman; geliflme (terakki) zaman›, dünya ilim dünyas›d›r. Cehalet, cemiyetin gelece¤ini tehdit eden en büyük tehlikedir: “Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulum / Olur mu cehl ile kabil beka-y› cemiyyat”. Sadullah Pafla’ya göre, yaflamak, var olmak ve ilerlemek için; zaman›n gereklerini çok iyi kavramak ve bu irfanla gelece¤i kurmak zorunday›z. Bu tav›r; ayn› zamanda, çevreye tutuklu kalmaktan kurtularak ondan bir dünya yaratmak iddias›ndaki varl›¤›m›z›n insanlaflma çabas›d›r. Ne yaz›k ki, Bat›’n›n bu teknik üstünlü¤ü karfl›s›nda gözleri kamaflan ve kendi de¤erlerinden flüpheye düflen ayd›n›m›z; temas etti¤i dünyalardan gerekli özümsemeleri yaparak bir kendilik at›l›m› gerçeklefltirebilecek bir donan›ma sahip de¤ildir. Onlar yaln›zca birer naif ç›ra niteli¤inde öncülerdir ve birçoklar› ayd›nlatmak istedikleri yolun ortas›nda, Bat›’dan gelen fliddetli ak›mlara dayanamay›p kendi kendilerini söndürmüfllerdir; Sadullah Pafla Viyana’da görevli iken, bu de¤er çat›flmalar›yla girdi¤i bunal›m sonucu intihar etmifltir (1890). Beflir Fuat (1852-1887) da yine modernleflme yolunda önemli hizmetleri olmufl ve ne yaz›k ki, yolun yar›s›nda kendini söndürmüfl ayd›nlardan birisidir. Büchner, Jean Masse ve Claude Bernard’dan yapt›¤› çevirilerle Türkiye’de ilk defa realizmi “hakikuyyun” diye tan›mlayan ve hakk›nda makaleler yazan Beflir Fuat, bu düflünceler do¤rultusunda, fizik ve kimya bilimlerindeki mekanizman›n ayn›s›n›n hayat ilminde de mevcut oldu¤unu savunur ve dolay›s› ile aflk›n ve metafizik görüfl-
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
leri reddeder. Bat›daki pozitivist düflünce kazan›mlar›n›n ülke gündemine akmas›n› sa¤layan Beflir Fuat’›n mevrus hastal›¤› ve yaflad›¤› iç çat›flmalar nedeniyle intihar etmesi, modernleflme çabalar› için büyük bir kay›p olmufltur. Bu ba¤lamda, Beflir Fuat’›n b›rakt›¤› yerden çal›flmalar›n› daha düzenli bir flekilde yürüten Ahmet fiuayp’›, biraz daha öncesinden uzun öyküleriyle bir Türk ansiklopedisti gibi çal›flan Ahmet Mithat’›, yenileflme çabalar›n› romanlar›nda sosyal bir fon olarak kullanan Mizanc› Murat ve Samipaflazade Sezai’yi, Osmanl› toplumundaki de¤iflme ve dönüflme çabalar›n› etkisinde kald›¤› Auguste Comte’un düflünceleri do¤rultusunda sistematize etmeye çal›flan Jön-Türk hareketinin liderlerinden Ahmet R›za’y› ve özellikle fliirlerinde kulland›¤› radikal imgeler arac›l›¤› ile toplumsal bilinçalt›n› uyarmaya çal›flan Tevfik Fikret’i modernleflme çabalar›m›z›n öncüleri aras›nda sayabiliriz. Ayr›ca, Avusturya ve Rusya’n›n bask›lar› sonucu Osmanl›’ya s›¤›nma durumunda kalm›fl 1849 Polonya-Macar mültecilerini de burada, Türk modernleflmesine yapt›klar› olumlu katk›lardan dolay› sayg›yla anmak gerekir. Bat›’daki düflünsel geliflmelerden yakinen haberdar olan bu seçkin göçmen toplulu¤u, Osmanl›’n›n sivil ve askerî bürokrasisinde önemli hizmetler ifa etmifllerdir. Oldukça zay›f bir döneminde olmas›na ra¤men Osmanl›’n›n, Avusturya ve Rusya’n›n büyük bask›lar›na karfl› kendilerine “hayat ve fleref garantisi” verdi¤i bu insanlar (General Bem/ Murat Pafla, Czaikovsky/ Sad›k Pafla, Vimety/ ‹smail, Zanitsky/ Osman, Borzecky/ Mustafa Celaleddin Pafla) Müslüman olmufllar ve büyük bir ba¤l›l›kla ülkenin kalk›nmas› için çal›flm›fllard›r. 19. yüzy›lda Osmanl› dünyas›na haritac›l›k, matematik e¤itimi, ressaml›k vb. birçok yenilik bu göçmen vatandafllarca girmifltir. Hatta ‹lber Ortayl›, do¤ru bir tespitle “ulusalc› bir Bat›l›laflman›n da bu çevrede bafllad›¤›n›” söyler. Ancak bütün bu olumlu geliflmelere ra¤men, modernleflme çabalar›n›n, ya hudutsuz bir kendine güven açmaz›nda ya da afl›r› bir güvensizli¤in yaratt›¤› yine hudutsuz bir hayranl›k duygusu veya afla¤›l›k kompleksi ile sa¤l›ks›z bir zeminde ve kesintili süreçlerde geliflti¤ini söylemeliyiz. Oldukça uzun ve sanc›l› bir sürece gönderme yapan bizdeki modernleflme kavram›, Bat›’daki serüveni ile ço¤u kez uyuflmayan temel farkl›l›klar da gösterir. Sorunun as›l kayna¤›na inildi¤inde görülür ki, Avrupa’daki modernleflme, düflünsel bir arka-plan kültürüne sahip oldu¤u gibi, pozitif bilimlerdeki sürekli ve kararl› ilerlemelerin sonucu olarak geliflen do¤al bir sürece çevrilmiflti. Matbaan›n icad›yla bilgi toplumsallaflm›fl, kitleler ayd›nlanm›flt›. Mutlak›yetçi yönetim biçimleri ve kilisenin bask›c› kimli¤i, bireyleflme sürecinin öne ç›kt›¤› bir dönemde eski itibar›n› yitirmifl idi. Yönetimde kral da olsa, ayd›nlanm›fl bir kamuoyuna ait sa¤duyu, yaflamsal reflekse dönüflen yönlendirici bir ifllev kazanm›fl; yasama ve yürütme organlar› üzerinde yabana at›lmayacak bir nüfuza sahip olmufltu. K›saca, Avrupa’daki ça¤dafllaflma (modernleflme), uzun mücadeleler sonucu kazan›lm›fl baflar›lar›n do¤al bir yaflam anlay›fl›na dönüfltürülmüfl biçimiydi ve kendili¤inden iflleyen, otomatik denetleme düzenekleri gelifltiren bir sistem karakteri kazanm›flt›. Dahas› bu oluflum, sahiplerine refah, maddi güç ve özellikle bütün Avrupa’y› birlefltiren bir bilinçalt› fobisine yani Osmanl›lara/ Türklere karfl› cephelerde zaferler de kazand›rarak kendini kan›tlam›flt›; onun için vazgeçilmezdi. Oysa Türk modernleflmesi, bafllang›çta “de¤iflen ve geliflen dünyay› yakalama” gibi, biraz da korkunun refakat etti¤i pratik bir yarar amac› tafl›makta idi ve kurumsal bir nitelik kazanabilmesi için; kolektif bilinç düzeyinin hasletleri ve özlemlerini arketip düzeyinde temsil edecek olan gerçek anlamda “zaman kurucu” (time-binder) kifliliklere ihtiyaç duymakta idi.
29
Zaman kurucu (time binder): Ayd›nl›k bir bilinçle geçmifl ve gelece¤i flimdide bütünlefltiren; yal›t›k ve sökük zamanlar› bütünlefltirerek yeni bir tarihsellik kuran insan. Zaman kurucu için tarih, s›ral› bir olaylar silsilesi de¤il, içinde flekillendi¤imiz ve gelece¤i biçimlendirdi¤imiz sürekli olufllar dizgesidir.
30
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
Bat›l› anlamdaki ilk eserlerimizi ve bu eserlerin Türk edebiyat›ndaki yeri ve önemini anlatmak. Tanzimat’›n edebî ve felsefi yönü, Tanzimat’›n siyasi ve idari bafllang›c›ndan yaklafl›k 20 y›l sonra görülmeye bafllar. Bu bak›mdan 1859 y›l›, Türk edebiyat›ndaki yeniden yap›lanman›n milad› say›lmal›d›r. Zira bu tarihten itibaren, yenili¤in as›l zeminini oluflturacak sanat ve düflünce alanlar›ndaki temaslar›n ürünleri ortaya ç›kar; Münif Pafla’n›n Volter, Fenelon ve Fontenel’den seçilmifl felsefi diyaloglar› içeren Muheverat-› Hikemiyye (1859) adl› çevirisi ve Yusuf Kamil Pafla’n›n Fenelon’un Telemaque (1859) adl› eserini dilimize kazand›rmas›; yenileflme hareketlerinin sigortas› say›lan düflünsel zeminleri oluflturacakt›. Telemaque çevirisi ile ayn› y›l Ceride-i Havadis’te Victor Hugo’nun Sefiller’i Hikaye-i Ma¤durin ad›yla tefrika edilir. Ahmet Lutfi Efendi, Daniel Defoe’un Robenson Cruzoe (1864) adl› eserini; Teodor Kasap, Türk edebiyat›nda ilk büyük tercüme romanlardan Monte Cristo’yu (1871, 1873), Lesage’dan Topal fieytan’› (1872) dilimize kazand›r›r. Ziya Pafla’n›n Jean Jack Rousseau’nun e¤itime yönelik düflünsel birikimlerini vülgarize bir anlat›ya dönüfltürdü¤ü Emil (1870) ve Moliere’den Riyan›n Encam› (1881) adl› çevirilerini de; düflünce tozlaflmas›n›, afl›lanmas›n› sa¤layan bu ilk çeviriler aras›nda sayabiliriz. Tanzimat Dönemini elefltirel bir gözle de¤erlendirmek. Tanzimat hareketi, her fleyden önce, yüzy›llard›r süregelen düzensizli¤in, karmaflan›n etkisiyle yenilmifl, y›pranm›fl, yaflama yönelik güvenini ve giriflim gücünü yitirmifl bir topluma yeni ve zinde bir yaflam hamlesi kazand›rmay› amaçl›yordu; kronikleflerek devletin varl›¤›n› tehdit eden düzensizlik yeni bir düzenle son bulacakt›. Elbette toplumsal de¤iflme ve geliflme at›l›mlar›n›n sonuçlar›n›, laboratuarlardaki deney sonuçlar› gibi k›sa sürede ve s›n›rland›r›lm›fl, belirli çerçevelerde de almak olanaks›zd›. Tanzimat’la birlikte daha belirgin hale gelen sorunlar, Tanzimat’›n neden oldu¤u sorunlar de¤il; yüzy›llar›n birikimiyle oluflan ama de¤iflen dünyan›n gündeme getirdi¤i kaç›n›lmaz sonuçlar ve vak›alar dizgesi idi.
N A M A Ç
3
Tanzimat Dönemi öncü yazarlar›n› ve eserlerinden örnekleri s›ralamak. Osmanl› ayd›nlar› aras›nda fiinasi, ak›lc› bir kavray›fl›; dünya ve Tanr› iliflkilerine kadar tafl›mak isteyen modernist bir öncüdür. Akif Pafla, muhteris mizac›n›n ve biraz da kötü talihin öne sürdü¤ü; sürgün ve azillerle epey ac› çekmifl, kendi deyimiyle “bizar-› vücud”, “dilteng-i hesti ile rencur” ve “bimar-› gam”a duçar olmufl “bedbaht” bir devlet adam›d›r. Nam›k Kemal’in iradi bir insan tipolojisi yaratmaya yönelik tutumu, kat›l›mc› bir yönetim sisteminden yana tav›r ve çal›flmalar›, onu da modernli¤imizin öncülerinden saymam›z› gerektirmektedir. Ziya Pafla da modernleflme konusunda özelikle “fiiir ve ‹nfla” makalesi ile önemli katk›larda bulunmakla birlikte, karars›z kiflili¤i ve hasis mizac›, daha sonra onun bu yoldan dönmesine ve Nam›k Kemal’le yollar›n›n ayr›lmas›na neden olacakt›r. Sadullah Pafla ise flair olmaktan çok, 19. yüzy›l Bat› dünyas›n›n yapt›¤› teknolojik hamleler karfl›s›nda hayretini gizleyemeyen ve bütün bu geliflmelerin öznesi olarak gördü¤ü pozitivist düflünceyi tazim eden ayd›n bir Osmanl› bürokrat› kimli¤i ile karfl›m›za ç›kar. Onun 19. As›r adl› manzumesi, ça¤›n ruhunu çok iyi kavrad›¤›n› göstermektedir.
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
31
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisinde Tanzimat sanatç›lar› bir arada verilmifltir? a) Nam›k Kemal - fiinasi - Sadullah Pafla b) R. Mahmut Ekrem - A. Tahran - T. Fikret c) Ahmet Mithat - Nam›k Kemal - Mehmet Rauf d) Ahmet Haflim - fiinasi - Ziya Gökalp e) Ali Bey - A.Vefik Pafla - Cenap fiehabettin
6. Tarihimizde yay›mlanan ilk gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a) Takvim- i Vekayi b) Tercüman- › Ahval c) Ceride- i Havadis d) Mecmua- i Mualiim e) Tasvir- i Efkâr
2. “Vatan flairi ve toplum hareketlendiricisi” olarak da bilinen sanatç›, Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›n›n önde gelen isimlerindendir. 1863’te Tercüme Odas›’na giren yazar, orada fiinasi ile tan›fl›r. fiinasi’nin etkisiyle Bat› edebiyat›na yönelir. fiinasi Paris’e gidince Tasvir-i Efkâr gazetesinin yönetimini üstlenir. Yukar›da tan›t›lan Tanzimat Dönemi sanatç›s› afla¤›dakilerden hangisidir? a) Abdülhak Hamit Tarhan b) Ziya Pafla c) Nam›k Kemal d) Ahmet Mithat Efendi e) Ali Bey
7. fiinasi ilk gazete tecrübesi olan Tercüman-i Ahval’den sonra 1862’de bir gazete daha ç›kard›. Ancak 1864’te Avrupa’ya kaçarken gazetenin idaresini Nam›k Kemal’e b›rakt›. Yukar›da ad› geçen gazete afla¤›dakilerden hangisidir? a) Tercüman- › Hakikat b) Mizan c) Basiret d) Tasvir- i Efkâr e) Muhbir
3. Klasik edebiyat al›flkanl›¤›na hak, hukuk, adalet, hürriyet vb. siyasal ve sosyal düflünce kavramlar›n› getirerek yeni bir öz yaratmak istemifltir. Modernleflme konusunda özellikle “fiiir ve ‹nfla” makalesiyle katk› sa¤layarak halk dili ve fliirini savunmufltur. Yukar›da tan›t›lan Tanzimat Dönemi sanatç›s› afla¤›dakilerden hangisidir? a) Nam›k Kemal b) Abdülhak Hamit Tarhan c) Ziya Pafla d) Ahmet Mithat Efendi e) Sadullah Pafla 4. ‹lk a) b) c) d) e)
çeviri roman›m›z afla¤›dakilerden hangisidir? Telemak Cezmi fiair Evlenmesi Karabibik Zehra
5. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi sanatç›lar›ndan biri de¤ildir? a) Ziya Gökalp b) fiinasi c) Nam›k Kemal d) Ziya Pafla e) Ahmet Mithat Efendi
8. Düflünsel ve edebî anlamdaki Tanzimat, bir aray›fllar, sorgulay›fllar ve hep yeniden olufllar dönemini içine alan bir süreçtir ki, fiinasi’nin yenilik yolundaki ilk denemelerini yapt›¤› tarihte bafllar. fiinasi’nin yenilik yolundaki ilk denemeleri hangi tarihte bafllam›flt›r? a) 1859 b) 1860 c) 1861 d) 1862 e) 1863 9. Tanzimat Döneminde devlet düzeninin iflleyifliyle ilgili bozukluklar› gören ve “Görüp ahkâm› asr› münharif s›dk u selametten Çekildik izzet ü ikbal ile bab-› hükümetten” diyerek görevinden çekilip millete dönen flair afla¤›dakilerden hangisidir? a) Ömer Seyfettin b) Nam›k Kemal c) fiinasi d) Yahya Kemal e) Ziya Gökalp 10. Afla¤›da verilen yazar-eser efllefltirmelerinden hangisi yanl›flt›r? a) Ziya Pafla - Zafername b) Nam›k Kemal - fiiir ve ‹nfla c) Ahmet Mithat - Hasan Mellah d) fiinasi - Müntahabat-i Efl’ar e) Recaizade Ekrem - Araba Sevdas›
32
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Okuma Parças› ‹brahim fiinasî Mukaddeme Tercümân-› Ahvâl, no. 9 Teflrîn-i Evvel 1277 (22 Ekim 1860) Mâdam ki bir hey’et-i ictimâiyyede yaflayan halk bunca vezâif-i kanuniyye ile mükelleftir, elbette kâlen ve kalemen kendi vatan›n›n menâfiine dair beyân-› efkâr etme¤i cümle-i hukûk-› müktesebesinden addeyler. E¤er flu müddeâya bir sened-i müsbit aran›lacak olsa, maarif kuvvetiyle zihni aç›lm›fl olan milel-i mütemeddinenin yaln›z politika gazetelerini göstermek kifâyet edebilir. Bu mebhas, Devlet-i Aliyyece dahi nev’amâ müeyyeddir ki, Meclis-i Âlî-i Tanzimat’›n teflekkülü s›ras›nda kavânîn ve nizâmâta müteallik levâyihin tahriren arz olunmas› için umûma me’zûniyet-i resmiyye verilmiflti. Hattâ hükûmet-i seniyyenin müsâadesi ile, dâhil-i memâlik-i Osmâniye’de teb’aa-i gayr-i müslimenin kendi lisânlar› üzre hâlâ ç›kard›klar› jurnaller bile, belki hukûklar›ndan ziyadece serbesttir; fakat as›l Osmanl› gazetelerinin bahsine gelince, gayr-i resmî bir varakan›n devâm üzre ç›kar›lmas›nda her nas›lsa flimdiye kadar millet-i hâkimeden hiçbir kimse ihtiyâr-› zahmet etmemifltir. Hele flükürler olsun, sâye-i adâlet-i seniyyede telâfî-i mâfât müyesser oldu. fiöyle ki: Bu yolda Türkçe bir gazetenin neflri istid’âs›na dair geçenlerde takdîm olunan müzekkirenin meâlini musaddak Meclis-i Maarif-i Umûmiyye’den verilen mazbata üzerine, Meclis-i Hâss-› vükelâ-yi fihâmdan dahi keyfiyet istihsân ve ol bâbta müsaade-i seniyye-i cenab-› mülûkane flâyân buyrulmufltur. Ve bundan baflka her def’a ç›kar›ld›kça bir nüshas›, lây›k olmad›¤› hâlde huzur-i hümayuna takdim olunmak husûsuna irâde-i mahsûsa-i flâhâne teâkuben fleref-efzâ-y› sudur olmufltur. Bu vecihle sâb›k ve lâh›k ve lâh›k› sâb›k›na fâik olarak zuhûra gelen teflvikat-i celîlenin îfâ-y› teflekküründe lisân-i hâlimizden müstebân olan aczimizi, âcizâne umûma dahi ilân ederiz. ‹mdi, iflbu gazete ahval-i dâhiliyye ve hâriciyyeden müntehap bâz› havadisi ve maarif-i mütenavvia ile sair mevâdd-i nâfiaya dair mebahisi neflr-ü beyana vas›ta olaca¤›ndan nâflî Tercüman-› Ahval unvân› ile tesmiye olunmak münasip görüldü. Ta’rife hâcet olmad›¤› üzre kelam, ifade-i meram etme¤e mahsus bir mevhibe-i Kudret oldu¤u misillû, en güzel îcâd-i akl-› insânî
olan kitâbet dahi kalemle tasvir-i kelâm eylemek fenninden ibarettir; bu itibâr-i hakîkate mebnî, giderek umûm halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i mertebede iflbu gazeteyi kaleme almak mültezem oldu¤u dahi makam münasebeti ile flimdiden ihtar olunur. De¤il mi Tanr›’n›n ihsân› akl ü kalb ü lisân Bu lütfu etmelidir fikr ü flükr ü zikr insân (Büyük Türk Klâsikleri, C. 9, s. 26)
2. Ünite - Osmanl› Devletinde Ça¤dafllaflma
33
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. a 2. c 3. c 4. a 5. a 6. a 7. d 8. a 9. b 10. b
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Çeviriler” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gazeteler” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gazeteler” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tanzimat Ferman›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Modernli¤in Öncüleri” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bu konuda yaz›lm›fl birçok yaz› bulunmaktad›r. Millî E¤itim Bakanl›¤› yay›nlar› aras›nda bulunan bir e-dergi olan Bilim ve Akl›n Ayd›nl›¤›nda E¤itim Dergisinde ç›kan yaz› iyi bir örnektir. Kas›m 2004, Y›l 5, S. 57 Ahmet Cüneyt ISSI’ n›n Türk edebiyat›n›n popülerleflmesi sürecinde tanzimat dönemi gazetelerinin ifllevine dair bafll›kl› yaz›s›ndan k›sa bir bölümü: “Bat›l› Türk edebiyat›n›n kurulufl zemini olan Tanzimat edebiyat›m do¤ru biçimde temellendirmek isteyen bir araflt›rmac›, bunun için gazete kavram›n›n ona sunaca¤› perspektifi kullanmak zorunda kalacakt›r. Ahmet Hamdi Tanp›nar’›n Tanzimat edebiyat›n›n ilk dönemi için çerçeve teklif ederken sarf etti¤i “Bu devirde gazete hemen tüm yenili¤i idare eder” cümlesini de gazetenin yeni edebiyat›n temelinde çok önemli bir ifllevi yerine getirdi¤i fleklinde okumak gerekir. O halde, gazetelerin temelde sosyal ya da siyasal bak›mlardan efkâr-› amme oluflturmak maksad›yla kurulmufl yay›n organlar› olduklar› hat›rlan›r ve efkâr-› amme oluflturma çal›flmas›n›n ise esasen bir çeflit kanon çal›flmas› demek oldu¤u fark edilirse bu edebiyat› tahlil ederken gazetenin nas›l anlaml› bir aral›k/vizyon temin etti¤i daha iyi anlafl›l›r.
Louis Althusser’e göre yeni bir kanon oluflturmak isteyen en genifl iktidar kurumu olan devletten iktidar olmak isteyen en küçük boyuttaki gruplara kadar, red ve tekliflerini yan yana koymak suretiyle yeniyi halka benimsetmeye çal›flan her teflebbüs, kendisini kabul ettirebilmek, benimsetebilmek için öncelikle ‘ö¤retimsel ideolojik ayg›t’tan istifade etmelidir. Çünkü, bir sistem için verimli bir kurulufl dönemi geçirmek ve uzun ömürlü, kal›c› bir olarak devam edebilmek, ancak toplum belle¤i üzerinde denetim kurmakla mümkün olabilir. Bu nedenle, zihinleri henüz eskiye çok fazla bulaflmam›fl olan genç nesillerin istenildi¤i gibi yetifltirilebilmesinde, onlar›n her birini iman etmifller olarak sisteme eklemleyebilecek kültürel ve moral de¤erlerin afl›lanabilmesinde özellikle okula, yani e¤itime önem verilmesi gerekir. ‹lk özel gazete olan Tercüman-› Ahvâl’in 1860 tarihinde ç›kt›¤› ve bu y›llarda halk›n kültür ve e¤itim düzeyi, okur yazarl›k oran› hat›rland›¤›nda ilk gazetelerin halk› e¤itmek gibi bir misyon üzerinde anlaflt›klar› fark edilir. Bu, okulun henüz tam anlam›yla ifllevselli¤ini çok da ortaya koyamad›¤› devrede onun yerine gazetenin kanon oluflturma görevini üzerine almas› anlam›na gelir.”
Yararlan›lan Kaynaklar Avc›o¤lu, Do¤an (1969), Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yar›n), C. I, Bilgi Yay›nevi, Ankara. Berkes, Niyazi (2002), Türkiye’de Ça¤dafllaflma (Yay›na haz›rlayan: Ahmet Kuyafl), Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul. Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken Yay›nlar›, Sö¤üt, ‹stanbul. Büyük Türk Klâsikleri (1989), C. 9, Ötüken Yay›nlar›, Sö¤üt, ‹stanbul. ‹nalc›k, Halil (1943), Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara. Ortayl›, ‹lber (1986), “Tanzimat Adam› ve Tanzimat Toplumu”, Türk Siyasal Hayat›n›n Geliflimi (Haz. E. Kalayc›o¤lu, A.Y. Sar›bay), Beta Yay›nlar›, ‹stanbul. Ülken, Hilmi Ziya (1997), Uyan›fl Devirlerinde Tercümenin Rolü, Ülken Yay›nlar›, ‹stanbul.
3
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; 19. yüzy›lda bafllayan de¤iflime ba¤l› olarak klasik fliir anlay›fl›ndan Bat›l› ve yeni fliir anlay›fl›na geçifl sürecini anlatabilecek, fiiirin biçim ve içerik yönüyle geçirdi¤i de¤iflimi tan›yabilecek, Yeni fliirin öncülerini ve fliirlerinin özelliklerini kaydedebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
19. yüzy›l Âkif Pafla ‹brahim fiinasi Nam›k Kemal Ziya Pafla
• • • •
Sadullah Pafla fiekil de¤iflmeleri ‹çeri¤in de¤iflmesi Dil ve üslubun de¤iflmesi
‹çerik Haritas›
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
• EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE BAfiLAMASI • YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE ÖNCÜLER • D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN DE⁄‹fiMES‹
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak) EDEB‹YATIN DE⁄‹fiMEYE BAfiLAMASI Tanzimat’tan sonra Türk edebiyat› 1859-1860’tan itibaren Bat› etkisinde içerikten (muhteva) bafllayarak önce s›n›rl›, sonra da geniflleyen bir çerçevede de¤iflir. ‹lk örneklerde, ‹brahim fiinasi, Ziya Pafla ve Nam›k Kemal’in temsil etti¤i birinci nesilde flekil ve teknik ögeler eskinin önemli ölçüde devam› olarak varl›¤›n› sürdürür. Klasik Türk edebiyat›nda oldu¤u gibi gazeller, kasideler, murabbalar, k›t’alar, muhammesler, terci ve terkib-i bentler; tevhitler, münacatlar, na’tlar, mersiyeler yaz›l›r. Bununla birlikte, 1839’da ilân edilen Tanzimat Ferman›’yla Bat›’ya resmen yönelen ‹mparatorlukta pek çok alanda oldu¤u gibi, edebiyat sahas›nda da yeni Bat›l› fikirler ve bu fikirlere ba¤l› teklifler çerçevesinde muhtevadan bafllayarak üslup, flekil ve teknikte zamanla önemli de¤iflmeler olur. Bu yeni dönemin ilk örneklerinde, eski naz›m flekilleriyle teknik özellikler bir süre aynen devam eder. Bunu, flairlerin klasik edebiyat e¤itimiyle yetiflmifl olmalar›na ba¤lamak do¤ru olur. Dönem içinde yenileflme cereyan›n›n yan›nda, klasik fliir gelene¤inin belirli ölçüde sürdü¤ünü de hesaba katmak gerekir. Klasik anlay›fl dairesinde eser verenler aras›nda Osman fiems Efendi, Kâz›m Pafla, Leskofçal› Galip, Hersekli Ârif Hikmet gibi devrin dikkate de¤er adlar› bulunmaktad›r. Klasik fliir anlay›fl›n›n eski kudretiyle olmasa da hâlâ hükmünü sürdürmesi ve dönem içerisinde bir süre daha genç kuflak üzerinde etkisini göstermesi edebiyat›n iki kol hâlinde yürümesine zemin haz›rlar. ‹çerikte bafllayan yenilik sonucunda klasik fliirin hayal dünyas›, tasavvufî unsurlarla örülü mazmun sistemi, mistik aflk anlay›fl›, muhayyel zaman ve mekân tasavvuru çözülerek yerini yavafl yavafl daha gerçekçi ve ak›lc› yani realist (gerçekçi) ve rasyonalist (ak›lc›) bir anlay›fl içerisinde flekillenen hayata, topluma, insana ve nihayet onun siyasi, kültürel, sosyal alandaki meselelerine b›rakmaya bafllar. fiiirin dünyas›na yeni kavram, imge (imaj) ve hayaller girer. Esasen, klasik edebiyat›n yaflan›lan sosyal hayat›n ve onun meselelerinin tamamen d›fl›nda kald›¤›n› söylemek pek mümkün de¤ildir. Klasik Türk edebiyat›nda da günlük hayat› ve sosyal meseleleri konu edinen eserler kaleme al›nm›flt›r. Fakat, toplumun ve ona ait sorunlar›n edebiyatta ön plana ç›kmas›, düflüncenin duyguya galip gelecek tarzda edebî eserin bünyesine girmesi, k›sacas› toplumun çeflitli sosyal, kültürel, siyasi ve benzeri meselelerinin genifl bir flekilde konu olarak ele al›nmas›, Tanzimat sonras›nda Bat› etkisinde geliflen Türk edebiyat›yla gerçekleflir.
36
fiinasi’nin amac›, konuflulan Türkçeyi yaz› dili yapmak ve bu dille edebî eser ortaya koymakt›r.
Halk dilinin edebiyat eserinde fiinasi’den sonraki as›l temsilcisi Ahmet Mithat Efendi’dir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Kenan Akyüz’e göre “Edebiyat›n sosyal hizmete girmesi, çevresindeki her fleyle do¤rudan do¤ruya ilgilenmesi prensibi ile Türk edebiyat›, as›rlardan beri ilk defa olarak, hayatla yüz yüze” gelir, “olaylar› ve insanlar› olduklar› gibi görüp göstermeye” bafllar. “Bu durum, eski edebiyat›n her alandaki soyutlu¤undan kurtuluflun, somuta ba¤lan›fl›n ifadesidir.” Klasik edebiyat›n kay›tlar ve klifleler dünyas›ndan kurtulup hayat›n karfl›s›na arac›s›z, eli kolu ba¤l› olmadan ç›kmaya bafllayan sanatkâr, “her fleyden evvel, hürriyetini duyar ve tek bafl›na bir ‘flahsiyet’ oldu¤unu anlar. Bu anlay›fl› yeni bir tabiat görüflü, yeni bir estetik, do¤rudan do¤ruya hayattan al›nan yeni konular takip ederler. Tanzimat’›n ‘ferdin hürriyeti’ prensibi ile tam bir uygunluk halinde bulunan ‘sanatç›n›n hürriyeti’ prensibi, ona tamam›yle ‘flahsî sentezler’in yani yarat›c›l›¤›n kap›lar›n›” açar. Klasik edebiyat›n klifleler ve mazmunlar dünyas›ndan uzaklaflmaya bafllayan edebiyat dilde de yenili¤e gider. ‹slam medeniyeti (uygarl›¤›) dairesinde flekillenen klasik Türk edebiyat›, kendine model ald›¤› edebiyatlar›n dilleri olan Arapçan›n ve Farsçan›n etki alan›na girmifl, bu iki dilden çokça kelime ve terkip alman›n yan›nda dilbilgisi kurallar›ndan da etkilenmifltir. Ayd›n kesimin yüzy›llar içerisinde kurdu¤u yaz› dili bütünüyle de¤ilse bile bir taraf›yla külfetli hâl alm›fl; bu da halk ile ayd›n kesimin aras›nda belirli bir dil mesafesinin oluflmas›na yol açm›flt›r. Denebilir ki, yenileflme hareketi edebiyatta yapaca¤› yenili¤e dilde vücuda getirmeye bafllad›¤› de¤iflmeyle birlikte girer. Yeni dönemde dilin de¤iflmesi gerekti¤ine inanan ‹brahim fiinasi, halk›n anlayaca¤› “safi Türkçe”ye dayanan bir yaz› dili kurmak ve bu dille edebî eser ortaya koymak ister. Frans›z ‹htilali’yle ortaya ç›kan meflruti idare sisteminin uygulama alan›na kondu¤u, halkç› anlay›fllar›n ve gazetecili¤in geliflti¤i bir devirde Paris’te yüksek ö¤renim gören fiinasi’nin bu fikirlerden etkilenmesi gayet tabiîdir. Nitekim, 1859’da yazd›¤› fiair Evlenmesi’ne “bi’l-iltizam lisan-› âvâm üzre kaleme al›nm›flt›r” notunu düfler. Bu da bafllang›çtan itibaren fiinasi’nin konuflulan Türkçeyi yaz› dili yapmak istedi¤ini gösterir. Hatta Müntehabat-› Efl’âr’›nda yer alan fliirlerin baz› m›sralar›na da benzer dipnotu düflüp “safi Türkçeyle yaz›lm›flt›r” demesi, halk dilini, konuflulan Türkçeyi yüksek edebî dil hâline getirme iste¤ini gösterir mahiyettedir. fiinasi’nin dilde yapmak istedi¤i ay›klama ve gitmek istedi¤i halk söyleyiflini sanatkârane üslubuna ra¤men Nam›k Kemal devam ettirme arzusunda görünür. Bu endifle k›smen Ziya Pafla’da da kendini gösterir. Halk dilinin edebiyat eserinde fiinasi’den sonraki as›l temsilcisi Ahmet Mithat Efendi olur. Onun say›s› büyük yekun tutan hikâye ve romanlar› halk söyleyiflinin yan›nda onun hayat›n› da genifl flekilde yans›tan yap›da karfl›m›za ç›kar. A. H. Tanp›nar’›n ifadesiyle saray istiaresi etraf›nda dönen ve önemli bir taraf›yla saray edebiyat› olan klasik edebiyat›n dili de seçkin tabakaya hitap eden bir dildi. Tanzimat sonras›nda geliflen Bat› etkisindeki Türk edebiyat›nda de¤iflmenin yafland›¤› sahalardan biri de dil olur. Saraydan ç›karak yal›lar›, köflkleri, mesire ve e¤lence yerlerini, soka¤› konu almaya bafllayan edebiyat›n muhtevas›nda kendini gösteren bu de¤iflme dilde sürer. Buna, as›l gayesi hadiselerden ve geliflmelerden halk› haberdar etmek olan gazete de eklenince yaz› dilinde belirli bir sadeleflme ve halka yönelme görülür. Art›k yaz› yazan, edebî eser ortaya koyan sanatkâr›n hitap etti¤i kesim yüksek zümre olmaktan ç›karak genifl halk kitlelerine dönüflür. Gazetenin bu yönlendirici etkisiyle halk› esas alan, sanat ve gösteriflten uzak bir düz yaz› dili kurulmaya bafllan›r. Bir taraftan da fliir dili fiinasi’yle “safi Türkçe” aray›fl›na girer. ‹lk özel Türkçe gazete olan Âgâh Efendi ile birlikte ç›kard›¤› 22 Ekim 1860 tarihli Tercüman-› Ahvâl’in birinci say›s›nda fiinasi, dil hakk›ndaki görüfllerini flöyle ifade eder:
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
“Tarife hâcet olmad›¤› üzere kelâm, ifâde-i meram etme¤e mahsus bir mevhibei kudret oldu¤u misillû, en güzel icâd-› akl-› insânî olan hitabet dahi tasvir-i kelâm eylemek fenninden ibarettir; bu itibar-› hakikate mebnî, giderek, umûm halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i mertebede iflbu gazeteyi kaleme almak mültezem oldu¤u dahi makam münasebetiyle flimdiden ihtar olunur.” Orhan Okay’a göre, fiinasi’nin makalesinde belirtti¤i “umûm halk›n kolayl›kla anlayabilece¤i” dil, Yenileflme Dönemi (Tanzimat Dönemi) Türk yazarlar›n›n ve flairlerinin dili olmaya bafllar. Baflar› nispeti ise yazara ve eserine göre de¤iflerek hikâye, fliir, roman, tiyatro ve makalelerde kendini gösterir. Kam›ran Birand’a göre dil konusundaki bu geliflmede, fiinasi’nin Fransa’dayken tan›flm›fl oldu¤u dilcilerin ve girmifl bulundu¤u kültürel, edebî mahfillerin etkisi oldu¤u kadar, gerek kendisi üzerinde ve gerek di¤er yenileflme dönemi yazarlar› üzerinde ayd›nlanma felsefesinin de katk›s› büyüktür. Hemen her konuda cahil b›rak›ld›¤› düflünülen bir toplumu ayd›nlatma gayesi tafl›yan ayd›nlanma filozoflar›n›n bu tavr›n›n Türk edebiyat›nda karfl›l›¤›n› bulabilmesi için öncelikle halka ulaflmay› sa¤layacak gazete gibi bir vas›taya ve bu halk›n anlayabilece¤i sade bir dile ihtiyaç duyulur. fiinasi’de daha çok fikrî boyutta kalan ayd›nlanma meselesi, A. Mithat Efendi’de ileri seviyelerde karfl›m›za ç›kar. Mithat Efendi’nin roman veya hikâyelerinin kurgular›n› bir tarafa b›rakarak, hemen her konuda ansiklopedik bilgiler vermeye kalk›flmas›, bu etkinin belirtisidir. Dönem içerisinde Türk tarihi yan›nda Türk dili üzerinde bilimsel araflt›rmalar ve baz› teklifler de olur. fiinasi’nin Türk ata sözlerini Durub-› Emsâl-i Osmaniye (1863) ad›yla derlemesi bunlardan biridir. Yine onun üzerinde uzun y›llar çal›flt›¤› hâlde ölümü sebebiyle tamamlayamad›¤› ve bugüne kadar elimize geçmemifl olan bir de Türkçe sözlü¤ü bulunmaktad›r. Tanzimat sonras›nda bilimsel disiplinle Türklük araflt›rmalar›na yönelen ilk yazarlardan biri fiemsettin Sâmi (18501904)’dir. fiemsettin Sâmi, 1881’de yay›mlanan Lisan-› Türkî “Osmanî” bafll›kl› makalesinde Türk dili konusuna bilimsel bir dikkatle e¤ilir. Osmanl› diye bir milletin olmad›¤›n›, bu sebeple “Osmanl›ca” diye bir dilin olamayaca¤›n›, bu dilin ad›n›n Türkçe oldu¤unu bildirir. Türkçenin sadeleflmesini ve gerçek kimli¤ini kazanmas›n› isteyen yazar, bu görüflleriyle Ömer Seyfettin’in II. Meflrutiyet y›llar›nda bafllataca¤› Yeni Lisan hareketine de kaynakl›k eder. Yenilenme Dönemi içerisinde Türkçe üzerinde duran kiflilerden biri de Ahmet Vefik Pafla (1823-1891)’d›r. A. Vefik Pafla, Türkçenin sadeleflmesi ve geliflmesi yolunda sa¤lad›¤› katk›lar›n yan›nda do¤u lehçelerinden (Ça¤atayca) sözcük almak gibi Türkçeyi hiç de iyi noktaya götürmeyecek olan bir teklifte bulunur. Bütün bu çal›flmalar ve uygulamalar yeni bir edebiyatla birlikte yeni bir dilin oluflmas›n› sa¤lamak içindir. Edebiyat›n yenileflmesi gibi Türkçenin sadeleflmesi ve yaz› dili hâline gelmesi de k›sa sürede gerçekleflemez. Dilde sadeleflme fiinasi’nin açt›¤› yolda, baz› kesintilere u¤rayarak, II. Meflrutiyet Döneminde millî edebiyat cereyan›na kadar gelecek ve as›l temsilcilerini yetifltirecektir. Burada yenileflmenin bafllang›ç döneminde edebî ak›mlar›n yerine de temas etmek gerekecektir. Yenileflmenin öncülerinin eserleri, Bat›’da ortaya ç›kan edebiyat ak›mlar›yla y›kmak için çaba harcad›klar› klasik Türk edebiyat› gelene¤inin etkisi alt›nda flekillenir. Bu kuflak üzerinde klasisizmden natüralizme kadar çeflitli Bat›l› sanat anlay›fllar›n›n izlerine rastlan›r. Yenileflmenin öncüsü fiinasi’nin eserlerinde klasisizmin etkisinden söz etmek mümkündür. Nam›k Kemal’de ise romantik anlay›fl öne ç›kar. Ahmet Mithat Efendi’nin uzun kalem faaliyeti içinde romantizmden realizme ve natüralizme do¤ru geniflleyen ve geliflen bir çizgisinin oldu¤u görülür.
37
38
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Kenan Akyüz’e göre “1875 y›l›na kadar prensip olarak ‘sosyal fayda’ formülüne ba¤lanan” modern edebiyat, “bu tarihten sonra, üslup ve konu bak›m›ndan kendisini yavafl yavafl Frans›z romantizmine” kapt›r›r. “Türk edebiyat›n›n as›rlarca süren al›flkanl›klar›na da uygun düflen bu kapt›r›fl, önce üslupta bafllar. Nesrinin esas›n› fiinasi’den almakla beraber, sanatkârane üslup kayg›s› ile ondan ayr›lan Nam›k Kemal’in, romanlar›ndaki tabîat ve insan tasvîrlerini daha canl› ve çekici hale getirebilmek için romantik üslubun ihtiflam›ndan faydalanma¤a kalk›flmas› ile bafllayan bu etki, zamanla, karakterlere, vakalar›n kurulufluna ve temalara kadar yay›ld›. 1880’den sonraki Türk roman›nda görülen bâz› realizm ve natüralizm denemelerine ra¤men, Kemal’i takip eden Recâî-zâde Ekrem ve Abdülhak Hâmit’in de a¤›r basan flahsiyetleri ile” bu yeni edebiyat genifl ölçüde romantizme ba¤l› kal›r. Böylece Türk edebiyat› yüzy›llarca ba¤l› kald›¤› klasik edebiyat›n dura¤an dünyas›ndan ç›karak Bat›l›laflmaya bafllam›fl, çeflitli sanat anlay›fllar›n› ve modalar›n› izleyerek hareketli ve canl› bir alana ç›km›fl olur.
Eski ile Yeni Aras›nda: Âkif Pafla fiiir merkezli bir edebiyat olan klasik Türk edebiyat›, Türklerin ‹slâm inanç sitemine girmeye bafllamalar›ndan yaklafl›k dört yüz y›l kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlar›n›n etkisi alt›nda ortak uygarl›k dairesinin son büyük hamlesi olarak flekillenir.
Bir siyaset adam›, yazar ve flair olan Âkif Pafla, metafizik karakterli Kaside-i Adem’de varl›¤a karfl› yoklu¤u yüceltmesiyle fliirimize yeni bir tema getirir.
Klasik Türk edebiyat›, Türklerin ‹slam inanç sitemine girmeye bafllamalar›ndan yaklafl›k dört yüz y›l kadar sonra Arap ve Fars edebiyatlar›n›n etkisi alt›nda ortak uygarl›k dairesinin son büyük hamlesi olarak flekillenir. fiiir merkezli bu edebiyat, Orta Asya sahas›nda 15. yüzy›lda Ali fiîr Nevâî, Osmanl› sahas›nda 13.-14. yüzy›lda Yunus Emre, 16. yüzy›lda Fuzulî ve Bâkî, 17. yüzy›lda Nef’î ve Nâbî, 18. yüzy›lda Nedim ve fieyh Galip gibi büyük temsilcilerini yetifltirir. Eski edebiyat kendi dairesinde uzun yüzy›llar kalm›fl, her klasik edebiyat gibi, estetik dünyas›n› ve kurallar sistemini oluflturmufltu. 19. yüzy›l›n ortalar›na kadar yaklafl›k befl yüz y›l içerisinde ayn› zevkin ve hayal sisteminin aruz vezniyle kal›ba döküldü¤ü yeni bir dil gelifltirmiflti. Bu dil ve zevk daha çok baflkent ‹stanbul etraf›nda flekillenir. Ancak, dilden bafllayarak bütün bir hayal dünyas› bir iki yeni aray›fl›n d›fl›nda tekrarlana tekrarlana 19. yüzy›la kadar gelir. Önceki yüzy›l›n bafl›nda Nedim’in mahallî unsurlara ve d›fl mekâna aç›lan fliiri, sonunda fieyh Galip ile sebk-i hindî üslubunun incelmifl örneklerinin verilifli ile baflar›l› bir çizgi yakalar. On dokuzuncu yüzy›l, klasik edebiyat›n kendini yenileyemedi¤i ve güçlü temsilciler yetifltiremedi¤i bir zaman dilimi olur. Yüzy›l›n bafllar›nda Enderunlu Vâs›f ve Enderunlu Faz›l, Nedim’in yolunu takip ederek mahallî hayat› incelmifl ‹stanbul a¤z›yla, yer yer karfl›l›kl› diyaloglara giriflerek yans›t›rlar. Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n sanat› yine önceki yüzy›l›n gölgesinde geçer. Ancak, Mihnet Keflan’›nda parça parça da olsa yaflanan hayat›n gerçekli¤inden baz› unsurlar ayr›nt›da kalan yenilikler olarak de¤erlendirilmelidir. Bafllang›c›ndan itibaren ba¤land›¤› medeniyet dairesi içine kapanan klasik edebiyat bütünüyle de¤iflime ve yenileflmeye kapal› de¤ildi. S›n›rl› da olsa, yine ayn› dairede kalmak flart›yla, edebî eserin dünyas›na baz› yenilikler girebiliyordu. Klasik edebiyat vadisinde eser kaleme alan Âkif Pafla (1787-1845), Tanzimat senelerinde daha çok Tabs›ra adl› düz yaz› kitab›yla ün kazanm›fl bir siyaset adam›, yazar ve flair olarak belirir. ‹htirasl› yarat›l›fl›n›n besledi¤i kötümser ruh hali eserlerine de yans›r. Metafizik karakterli Kaside-i Adem’de varl›¤a karfl› yoklu¤u yüceltmesiyle fliirimize yeni bir tema getirir. Kötümser ruh hali, buna ba¤l› olarak metafizik buhran› sonraki nesli, baflta Ziya Pafla ile Abdülhak Hâmit olmak üzere, Tevfik Fikret ve Mehmet Âkif’te aksini bulacakt›r. Bu fliiriyle o, daha sonra çokça örne¤ine rastlayaca¤›m›z ›st›rap çeken insan›n habercisi gibidir:
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
Cân verir âdeme endîfle-i sahbâ-y› adem Cevher-i cân m› aceb cevher-i mînâ-y› adem Çeflm-i im’ân ile bakd›kça vücûd-› ademe Sahn-› cennet görünür âdeme sahrâ-y› adem Galat ettim ne revâ cennete teflbîh etmek Baflkad›r ni’met-i âsâyifl-i mevâ-y› adem Tutal›m anda da olmufl ni’am-› gûnâgûn Öyle muhtâc-› tenâvül müdür âlâ-y› adem Kimse incinmedi vaz’›ndan zerre kadar Besledi bunca zamân âlemi bâbâ-y› adem Var ise andad›r ancak yo¤ise yoktur yok Râhat istersen e¤er eyle temennâ-y› adem Ne gam u gussa ne renc ü elem ü bîm ü ümîd Olsa flâyeste cihân cân ile cûyâ-y› adem Yok dedikçe var olur yok mu garâbet bunda Nâm-› hestî mi nedir hall-i mu’ammâ-y› adem Etse bir kere telâtum hep eder kevneyni Garka-i mevc-i fenâ cûflifl-i deryâ-y› adem M(der-i dehr mev(l(di ki durmaz do¤urur Der-ken(r etmek içindir an› b(b(-y› adem Çarh›n evlâd›n› bafltan ç›kar›r dâye-i dehr Etmese terbiye s›k s›k an› lâlâ-y› adem (Âkif Pafla Divançesi, s. 147)
Sade dil ve samimi söyleyifl içinde hece vezniyle torunu hakk›nda yazd›¤› koflma tarz›ndaki mersiye ise klasik mersiyeden ve halk fliirinin a¤›d›ndan farkl› olufluyla dikkat çeker. Yenileflme döneminde bilhassa Recaizade Mahmut Ekrem ile Abdülhak Hâmit’te bu mersiyenin etkileri kendini gösterecektir. fiair, klasik anlay›fl›n ölüm sonras›n› pek sorgulamayan tavr›n›n d›fl›na ç›karak, küçük yaflta torununun ölümünün ruhunda yaratt›¤› derin ›st›rab›n etkisiyle ölümü ve ölüm sonras›n› sorgulamaya giriflir. Yer yer mezarl›k âleminin içine e¤ilerek, daha önce birkaç örne¤ine Yunus Emre’de rastlad›¤›m›z realist bir bak›flla orada gördüklerini fliirin dünyas›na tafl›r. T›fl-› nâzenînim unutmam seni Aylar günler de¤il geçse de y›llar Telh-kâm eyledi firâk›n beni Ç›kar m› hât›rdan o tatl› diller K›y›lamaz iken öpme¤e tenin fiimdi ne hâldedir nâzik bedenin And›kça gülflende gonca-dehenin Yans›n âh›m ile kül olsun güller
39
40
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tagayyürler gelip cism-i semîne Döküldü mü siyâh ebrû cebîne S›rma saçlar yay›ld› m› zemîne Da¤›ld› m› koklad›¤›m sünbüller Fele¤in kînesi yerin buldu mu Gül yana¤›n reng-i rûyun soldu mu Acaba çürüdü toprak oldu mu Öpüp ohflad›¤›m o pamuk eller (Âkif Pafla Divançesi, s. 178) Âkif Pafla, küçük yafltaki torununun ölümü üzerine yazd›¤› mersiye ile edebiyat›m›za, sonradan Recaizâde Ekrem taraf›ndan ifllenecek olan, çocuk konusunu getirmifltir.
Devrinin klasik sanatkârlar› üzerinde aç›k tesiri belirmeyen bu manzumelerin fiinasi’den sonra gelen kuflaklar üzerinde etkisi oldu¤u gözden kaç›r›lmamal›d›r. Ayr›ca mersiyesiyle Âkif Pafla, edebiyat›m›za, sonradan Recaizâde Ekrem taraf›ndan ifllenecek olan, çocuk konusunu da getirir.
Encümen-i fiu’arâ, on dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, hemen yenileflmenin bafl›nda, klasik zevki sürdüren flairlerin oluflturdu¤u bir topluluktur.
On dokuzuncu yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, hemen yenileflmenin bafl›nda, klasik zevki sürdüren flairler, Encümen-i fiu’arâ (1861) ad›yla an›lan bir meclis olufltururlar. Hersekli Ârif Hikmet Bey’in Aksaray’daki evinde her sal› günü toplanan Encümenin amac› fliir yazmak isteyen gençlere yard›mc› olmakt›r. Klasik fliir zevkinin hâkim oldu¤u meclise eski fliir gelene¤i içindeki devrin öne ç›kan sanatkârlar›n›n yan› s›ra fliir sanat›n›n bafl›nda olan genç flairler de kat›l›r. Bu kadro içinde Leskofçal› Galip, Osman fiems, Hersekli Ârif Hikmet Bey, Kâz›m Pafla, Nevres, ‹brahim Halet Bey, Üsküdarl› Hakk› Bey, Recaizade Celâl, Salih Faik Bey, ‹rfan Pafla, Salih Nâili, Ziya Bey (Pafla) ve Nam›k Kemal bulunmaktayd›. Bu dost meclisinde flairler kendi fliirlerini okur, bu fliirler üzerine konuflulur. Genç flairlerin fliirleri genellikle encümenin en genç flairi Nam›k Kemal taraf›ndan yüksek sesle okunur. Usta flairler bu fliirler hakk›nda takdir ve tenkitlerini ortaya koyarlar. fiiir zevki bak›m›ndan sebk-i hindî ekolünü takip etmeye çal›flan encümenin faaliyeti Salih Nâilî’nin kaleme ald›¤› bir hicviye üzerine topluluktan ç›kar›lmas›, Ziya Bey (Pafla)’in mutasarr›fl›k için K›br›s’a gönderilmesi, Leskofçal› Galip’in Trabzon’da görevlendirilmesi, Üsküdarl› Hakk› Bey’in cinnet geçirmesi, Nam›k Kemal’in bir süre sonra fiinasi ile tan›flarak yeni anlay›fla yönelmesi üzerine k›sa bir faaliyetten sonra durur. Klasik anlay›fl›n içinde sebk-i hindî ekolü çerçevesinde kalan ve yeni bir tarz ortaya koyamayan Encümen-i fiuarâ mensuplar›, fliirlerine bafll›k koymalar›, nazirecili¤e önem vermeleri, ortak fliirler kaleme almalar›, yeni tema aray›fl›na giriflmeleri ve içlerinden bir k›sm›n›n sade Türkçe söyleyiflin pefline düflmüfl olmas› ile dikkat çeker.
Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ
YEN‹L‹⁄‹N BAfiLAMASI VE ÖNCÜLER Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›, klasik edebiyat›n yüzy›llar boyunca oluflturdu¤u estetik prensiplerden hareketle, zaman zaman onun kuvvetli tesiri alt›nda, zaman zaman da bu etki alan›ndan uzaklaflma gayreti içinde Bat› edebiyat› do¤rultusunda flekillenmeye bafllar. Kendine model ald›¤› Frans›z fliirinden hareketle yeni içerik, konu, dil, üslup ve flekil aray›fllar›n›n sonucu olarak ortaya ç›kar. Asl›nda bu, hayat›n de¤iflik cephelerinde yavafl yavafl geliflen yeni uygarl›k anlay›fl›n›n ürünüdür. Klasik fliirin varl›¤›n› sürdürdü¤ü bir dönemde ortaya ç›kmaya bafllayan ye-
41
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
ni anlay›fl, bir süre eskiyle iç içe yürüyecek ve zamanla yeni kimli¤ine kavuflacakt›r. fiüphesiz yeni anlay›fl eskiyi k›sa sürede tasfiye ederek yerine geçmeyecek, bir müddet eskiyle yeni yan yana gidecektir.
Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi fiiirde ilk de¤iflme içerikte bafllar. Bunu flekil, dil ve üsluptaki de¤iflmeler takip eder. Bir taraftan yeni tema ve konular ele al›n›rken, bir taraftan da git gide halk›n anlayabilece¤i bir dilin yolu aç›l›r. fiiirin içeri¤inde ilk de¤ifliklikler ‹brahim fiinasi’nin (1826-1871) eserlerinde belirmeye bafllar. Maliye ö¤renimi görmek için yirmi üç yafl›nda gitti¤i Fransa’da kald›¤› s›ralarda (1849-1854) çeflitli müsteflriklerle ve Lamartine gibi sanatkârlarla dostluk kuran fiinasi, fliire yeni ve de¤iflik kelimeleri, kavramlar› ve temalar› sokar. Onun fliirlerinde “ak›l”, “kanun”, “hak”, “adalet”, “millet”, “devlet”, “medeniyet”, “reis-i cumhur” gibi o güne kadar fliirde pek rastlanmayan kelime ve kavramlar yer etmeye bafllar. Nam›k Kemal’in eserleriyle birlikte bu kelime ve kavramlar daha da genifller. “Vatan”, “hürriyet”, “istiklâl” gibi temler ve kavramlar fliirin bafll›ca konusu olur. Ziya Pafla ise bu yeni muhtevaya metafizik konularla modern kâinat anlay›fl›n›, mütevekkil do¤ulu insan›n yan›na Bat›l› buhran felsefesini ve huzursuzlu¤u getirir. Ömer Faruk Akün, “fiinasi’nin fliirlerinin en mühim cephesi devrine yeni görüfller afl›lamak istedi¤i 1855-1857 y›llar› aras›nda Reflid Pafla için yazd›¤› kasideler ile dini manzumelerinde ortaya koydu¤u fikrî muhtevad›r” der. fiair, bu kasidelerinde siyasi, hukuki, sosyal ve felsefî fikirlerini ortaya koyar. Bu kasideler birçok beyitte klasik edebiyattan, flahsa yer vermeyiflleri, fikri öne ç›karan âdeta küçük bir makale özelli¤i tafl›malar›yla ayr›l›r. Mehmet Kaplan, yeni anlay›fl›n ilk örneklerinden biri olan fiinasi’nin Münacat’›n› ele ald›¤› yaz›lar›nda klasik tevhitlerle yeniler aras›ndaki farklar üzerinde genifl bir flekilde durur. Ona göre klasik flairler “Tanr›’n›n kudretini göstermek için teferruata inerler, hemen bütün mahluklar› sayarlard›: Öküz, vaflak, y›lan, örümcek, ipekböce¤i, kufllar, bitkiler, bu¤day, a¤açlar ve çiçekler, çimen; k›ymetli tafllar; inci, misk, fleker ve bal... Sonra peygamberlerin mucize ve hayatlar›ndan: ‹sa, Musa, ‹brahim, ‹smail, Süleyman, Zekeriya! Bu varl›klardan her biri eski flairler için bir ‘mazmûn’ yapma vesilesi idi” Böyle olunca da Tanr› fikri teferruat›n aras›nda bo¤ulup gidiyordu. fiinasi’ye gelince o, “her fleyden önce, eski münacatlar› dolduran malzeme y›¤›n›n› ay›kl›yor. Tanr› fikrini yer yüzüne ait teferruatla de¤il, kâinat›n bütünlü¤ü içinde ortaya koyuyor. Gayesi, sanat göstermekten ziyade Tanr› ile kâinat aras›ndaki münasebeti anlatmakt›r. Bundan dolay› fikri örten ve da¤›tan kelime oyunlar›n› da b›rak›yor. Minyatüre çok benzeyen eski münacatlar›n karfl›s›nda fiinasi’nin ‘Münacat’› sade çizgilerle yap›lm›fl bir desene benzer.” fiinasi’nin fliire getirdi¤i önemli kavramlardan biri ak›ld›r. fiair, Frans›z klasiklerinden ve yaflad›¤› dönem Fransa’s›nda yayg›n olan pozitivist felsefeden hareketle akla ve ak›lc›l›¤a önem vermifl; onu hayat› de¤erlendirmede birinci s›raya alm›fl, bütün hayat›, hatta Tanr›’y› ak›l yoluyla anlamak ve de¤erlendirmek isteyen bir anlay›fla ulaflm›flt›r. Kaplan, fiinasi’nin tutumunu flöyle yorumluyor: “Eskiler için Tanr›’n›n varl›¤› bedihî bir hakikattir; bunu ispata kalkmak hem abes, hem de günaht›r. Fakat fiînâsî, birdenbire, XVIII. yüzy›l›n ak›lc› filozoflar›n› hat›rlatan flöyle bir m›sra yaz›yor: ‘Vahdet-i zât›na akl›mca flehâdet lâz›m’ Ak›l eskiler taraf›ndan daima afla¤› görülmüfl bir melekedir. Onun Tanr›’y› anlamas›na imkân yoktur. fiinasi ise Tanr›’n›n birli¤ine inanmas› için akl›n›n flehâdetine lüzûm oldu¤unu ileri sürüyor.” Böylece onun fliirleriyle klasik anlay›fltan farkl›, yeni bir kâinat ve Tanr› anlay›fl› ortaya ç›kmaya bafllar.
fiinasi’nin fliire getirdi¤i önemli kavramlardan biri ak›ld›r.
42
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Onun fliirin ifade alan› içerisine sokmaya çal›flt›¤› uygarl›k (medeniyet) ve meflrutiyet düflüncesi, di¤er düflünceleri gibi kayna¤›n› döneminin Avrupa hayat›nda bulur. Nitekim, Mustafa Reflit Pafla’y› “medeniyet resulü” ve faziletli insanlar›n “reis-i cumhuru” fleklinde de¤erlendirmesi ve “Eyâ ehali-i fazl›n reîs-i cumhurû / Revâ m› kim kalay›m ehl-i cehl elinde esîr” söyleyifli gelece¤e dönük birtak›m sosyal ve siyasi beklentilerin sezgisini verir. Bu toplum düzeninin örne¤i Bat›’da meflruti sistem olarak mevcuttur. fiiiri, Bat›l› sosyal ve siyasi fikirlere açan fiinasi’nin üzerinde durdu¤u yeni kavramlar aras›nda kanun, hak ve adalet de önemli bir yer tutar. fiiirlerinde bu kavramlar› yücelterek öngördü¤ü ileri toplum modelinin âdeta program›n› yapar. Birincisi çeviri (tercüme) olmak üzere Terceme-i Manzume (1859) ve Müntehabât-› Efl’âr (1862) adl› iki küçük kitapta toplanan fliir tecrübeleri sanat yönüyle de¤ilse de yaratt›¤› etkiyle yenileflme yolunda önemli birer ad›m olur.
Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Nam›k Kemal
Nam›k Kemal, fiinasi ile tan›flt›ktan bir süre sonra sanat›nda de¤iflikli¤e giderek, içinden geldi¤i klasik edebiyata dava adam› kimli¤i ile fliddetle karfl› ç›kar. fiinasi’nin açt›¤› yolda Bat› tarz› bir edebiyat›n geliflmesi ve yerleflmesi için çaba harcar.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
1
Klasik fliir tecrübesinden sonra ‹brahim fiinasi’nin açt›¤› yolda yürüyen Nam›k Kemal (1840-1888), yenileflmenin önemli temsilcileri aras›nda yer al›r. Akün, klasik fliir zevkiyle yetiflen, Encümen-i fiu’arâ toplant›lar›na kat›lan, hatta bir divançe oluflturacak kadar eski tarz fliir yazan Nam›k Kemal’in sanat› ve edebî kiflili¤i üzerinde klasik fliirin 19. yüzy›ldaki önemli temsilcilerinden Leskofçal› Galip’in derin etkisinden söz eder. Encümeni fiuârâ mensubu Nam›k Kemal, 1862’de fiinasi ile tan›flt›ktan sonra sanat›nda de¤iflikli¤e gider. ‹çinden geldi¤i klasik edebiyata bir süre sonra dava adam› kimli¤i ile fliddetle karfl› ç›karak fiinasi’nin açt›¤› yolda Bat› tarz› bir edebiyat›n geliflmesi ve yerleflmesi için çaba harcar. Ancak, onda klasik edebiyat›n, özellikle Leskofçal› Galip kanad›ndan gelen tasavvufî hayal dünyas› ve estetik yap›s› uzun y›llar etkisini sürdürecek, hatta hayat›n›n sonuna kadar peflini b›rakmayacak, yeninin içinde gizli varl›¤›n› devam ettirecektir. fiinasi ile tan›flmas›ndan bir süre sonra Yeni Osmanl›lar Cemiyetine de giren Nam›k Kemal, böylece siyaset alan›na da geçmifl olur. Art›k onun yaflam› edebî aray›fllarla siyasi mücadeleler aras›nda geçecektir. Bu yaflam›n bir taraf›n› da gazetecilik mesle¤i ve sanat›ndan hiç ayr›lmayan aksiyoner fikir adaml›¤› kimli¤i oluflturacakt›r. Nam›k Kemal, yenileflme dönemi Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklâl, eflitlik gibi kavramlar› getiren ve bu konular etraf›nda heyecanl› bir hatip edas›yla yüksek sesle hayk›ran devrin gür sesi olur. ‹mparatorlu¤un içinde bulundu¤u zor flartlar, savafllar›n getirdi¤i büyük y›k›mlar ve toprak kay›plar›, yüksek vatan sevgisinin yaratt›¤› heyecan içinde kurtulufl çareleri arayan flairin bir taraftan politik meselelere yönelmesine, sanat›n› sosyal ve siyasi konulara açmas›na, di¤er yandan vatan sevgisini ve kahramanl›k duygular›n› hayk›rmas›na zemin haz›rlar. Bu tür fliirleri içerisinde ilk bak›flta Hürriyet Kasidesi, Vatan fiark›s›, Vatan Türküsü, Murabba, Vâveylâ ile yine ayn› temalar etraf›nda flekillenen birkaç gazeli dikkat çeker. SIRA S‹ZDE Yenileflme Dönemi Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklâl, eflitlik gibi kavramlar› getiren ve bu konularda yazd›¤› eserleriyle halk› etkileyen Nam›k Kemal’in söz konusu fliirlerini araflt›r›n›z, en az birini bulup okuyunuz. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Aksiyoner bir dava adam› kimli¤i ile karfl›m›za ç›kan flairin bu fliirleri, Vatan yaS O R U devri içinde ve sonraki bunal›ml› dönemlerde genifl halk kithut Silistre piyesiyle lesi üzerinde derin etkiler yapar. Daha önce Mehmet Halis Efendi, Süleyman
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
AMAÇLARIMIZ
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
fiâdî ve Osman Nevres gibi birkaç flairin kaleminde beliren vatan temi, onun fliirleriyle gerçek temsilcisine kavuflur. Onda vatan fikrinin kazand›¤› de¤erin mücerretten müflahhasa (soyuttan somuta) döndü¤ü Vâveylâ fliirinde vatan fikri insan imaj›yla birleflmesiyle dikkat çeker. Haritada görülmüfl vatan co¤rafyas›n›n getirdi¤i hayalle birleflen yüksek heyecan ve lirizm, ittihat-› ‹slam fikrine ba¤l› bu vatan misti¤inin elinde fliiri daha da ilgi çekici k›lar: NefhaI Feminin rengi aksedip tenine Yeni açm›fl güle misâl olmufl ‹n’itâf›yla bak! ne âl olmufl ! .. Serv-i sîmin safâl› gerdenine . O litâfetle ol nihâl-i revân Giriyor göz yumunca rü’yâma Benziyor, ayn›, kendi hülyâma. Bu tasavvur dokundu sevdâma Âh böyle gezer mi hiç cânân ? Gül de¤il arkas›nda kanl› kefen ... Sen misin sen misin garîb vatan ? .. N e f h a II Bu güzellikte hiç bu ça¤›nda Yak›fl›r m›yd› boynuna o kefen? Cisminin her mesâm› yâre iken Tuttun evlâd›n› kuca¤›nda. Sen gidersen bizi kal›r sanma! fiühedân oldu mevt ile handân Sa¤ kalanlar durur mu hiç giryân? Tende ya_tan ziyâdedir al kan. Söyleyen söylesin sen aldanma! Sen gidersen bütün helâk oluruz Koynuna can atar da hâk oluruz... N e f h a III Git, vatan ! Kâ’be’de siyâha bürün Bir kolun Ravza-i Nebî’ye uzat ! Birini Kerbelâ’da Meflhed’e at ! Kâinata o hey’etinle görün. O temâflâya Hak da âfl›k olur. Göze bir âlem eyliyor izhâr Ki cihandan büyük letâfeti var. O letâfet olunsa ger inkâr Mezhebimce demek muvâf›k olur: Aç, vatan ! Gö¤sünü ‹lâh’›na aç ! fiühedân› ç›kar da ortaya saç ! ..
43
44
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
N e f h a IV De ki: “Yâ Rab! Bu Hüseyn’indir ! “fiu mübârek Habîb-i Zîflân’›n . “fiu kefensiz yatan flehîdân›n Kimi Bedr’in kimi Huneyn’indir . “Tâzelensin mi kanl› yâreleri ? Mey dökülsün mü kabr-i Ashâba ? Yak›fl›r m› sanem bu mihrâba ? Haç m› konsun bedel flu mîzâba ? Dîninin kalmas›n m› bir eseri ? Âdem evlâd› birtak›m cânî ... Senden als›n m› sâr-› fleytânî?” (Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün fiiirleri, s. 401-403)
diyen flair, mersiye atmosferi içinden inanç sistemine ve Tanr› fikrine ç›kar. Oldukça bunal›ml› bir dönemde yaz›ld›¤› anlafl›lan fliir, kurtuluflu Tanr›’da arayan yöneliflle tamamlan›r, Nam›k Kemal’in fliirinde birbiriyle ba¤lant›l› olan ve hatta bir taraf›yla vatan temas›na da ba¤layaca¤›m›z hürriyet, eflitlik, meflruti yönetim, hak, adalet, hamiyet, millet ve halk kavramlar› genifl yer tutar. Bu kavramlar bir taraftan politik zeminde devrin yönetim modeliyle, di¤er yandan vatan temi ve insan›n kiflilik ve varl›k problem alanlar›yla birleflir. Hürriyet Kasidesi’nde “Görüp ahkâm-› asr› münharif s›dk u selâmetten/ Çekildik izzet ü ikbâl ile bâb-› hükümetten” diyen flair, politik tercihinin yan›nda yeni insan tipinin davran›fl tarz›n› sergiler. fiiirde insan›n yüksek yarat›l›fl özellikleri ile vatan, millet, hamiyet ve halk kavram› üstün de¤erler çizgisinde birleflir. Bunu hürriyet fikri ile adalet ve hak düflüncesi tamamlar. Benzeri eserlerinde ço¤u kez ortak bilinci temsil yetene¤i olan “biz” ad›na konuflan Nam›k Kemal, vatan kavram› etraf›nda kitleleri arkas›ndan sürükleyecek üstün de¤erler bütünü kurman›n ve bunlar›n etraf›nda heyecan yaratman›n peflindedir. Dönemi içinde klasik zevkin dairesinden tamamen kurtulamam›fl olmas›n›n; gazel, kaside, k›t’a ve di¤er klasik naz›m flekilleriyle fliirler yazmas›n›n yan›nda as›l Nam›k Kemal’i yapan, ona edebî kimli¤ini kazand›ran bu fliirleridir. SIRA S‹ZDE
2
Eskiyle Yeni Aras›nda Tereddüt: Ziya Pafla
D Ü fi Ü N E L ‹ M Ziya Pafla, klasik ‹slam felsefesiyle S O R Umodern Bat› bilimlerini, özellikle astronomiyi baflar›l› bir flekilde birlefltirdi¤i fliiri D ‹ KBent” K A T ile edebî “Terci-i ününü kazanm›flt›r.
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE fiairin en ünlü fliirlerinden olan Hürriyet Kasidesi’ni bulup tümünü okuyunuz.
D Ü fi Ü N E L ‹ M fiinasi ile Nam›k Kemal’in yan›nda klasik edebiyat zevkini önemli ölçüde sürdüren ve eski ile yeni aras›nda gidip gelen zevkiyle Ziya Pafla (1825-1880), fliirinin tekS O R U nik flartlar› bak›m›ndan eskiye genifl ölçüde ba¤l› kal›rken, muhtevada yeni fikirlere ve temalara sanat›n› açar. Duygular›yla klasik zevkin dairesinde yer alan, akl›yla Bat›l› fikirlere gitme çabas› içinde görünen flair, Yenileflme Dönemi Türk edebiD‹KKAT yat›nda gönlüyle akl› aras›ndaki tezad› derinli¤ine yaflayanlardand›r. Onun iç dünyas›nda ortaya ç›kan bu tezat ve çat›flma sanat›nda da genifl olarak yans›ma alan› SIRA S‹ZDE bulacak, eserinin ikili flekilde yürümesine yol açacakt›r. Bu yönüyle denebilir ki Ziya Pafla, Yenileflme Döneminin düalitesini genifl olarak yans›tan bir sanatkârd›r. Encümen-i fiuarâ’n›n önemli flairlerinden olan Ziya Pafla, dönemi içinde çok AMAÇLARIMIZ say›da fliiriyle klasik edebiyat›n dikkatleri üzerinde toplayan bir temsilcisi olarak belirir. fiiirlerinin bir k›sm›nda flair, fiinasi’nin bafllatt›¤› çizgide yeni muhtevan›n kap›s›n› aralar. K ‹ TAs›l A P edebî kiflili¤ini yapan eserlerinde, Âkif Pafla’n›n kasidesinde
N N
TELEV‹ZYON
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
karfl›laflt›¤›m›z huzursuz, memnun olamayan, tereddütler içinde k›vranan, ›st›rap çeken dramatik insan›n mistik ve metafizik karakterli endiflelerini dile getirir. Sadullah Pafla’da da karfl›m›za ç›kan bu insan tipi, flüphesiz bir taraf›yla yeni ve Bat›l› bir kimli¤e sahiptir. Zira, klasik fliirde soyut (mücerret) sevgilinin yüz vermemesi nedeniyle ›st›rap çeken insan›n yerini etiyle, kan›yla, kalbiyle ve ruhuyla ›st›rap çeken insan al›r. Nam›k Kemal’deki d›fla yönelen aksiyoner dava adam› böylece onda içe, iç insana, insan›n psikolojik sorunlar›na döner. Ziya Pafla, edebî flöhretini yapan Terci-i Bent’i 1859’da yazm›flt›r. Klasik ‹slam felsefesiyle modern Bat› bilimlerini, özellikle astronomiyi baflar›l› bir flekilde birlefltirdi¤i fliirine o, “Bu kârgâh-› sun’ aceb dershânedir Her nakfl bir kitâb-› ledünden niflânedir” fleklinde varl›¤a genifl bir aç›dan bakan dikkatle girer. fiair, Terci-i Bent’te kâinata ve hayata karfl› zihnî bir tav›r tak›narak birçok soru sorar. Fakat bunlara akl›yla hiçbir cevap bulamaz. Her fley ona abes gibi görünür. Fakat o abesi kabul etmektense akl›n anlama kuvvetinden flüphe eder. Anlama kuvvetinin iflâs› hayret halini do¤urur. Sonuçta, Ziya Pafla, hayret merhalesinden imana eriflir gibi görünürse de manzumenin bütünü onun bu merhalede as›l› kald›¤›n› gösterir. Kaplan, hayata bedbin bir gözle bakan Ziya Pafla’y› ilgilendiren as›l meselenin kâinat›n ak›llara flaflk›nl›k veren düzeninden çok, “insanlar›n durumu, hayat›n mant›k d›fl›, tezatl›, ›st›rap verici ve kötü oluflu meselesi” oldu¤unu belirtir. Kötünün daima galip gelmesi, iyinin ezilmesi Ziya Pafla’y› kuflkuya düflürür: Gerdûn bir âsiyâb-› felâket-medârd›r Gûyâ içinde âdem-i âvâre dânedir Mânend-i dîv beççelerin iltikâm eyler Köhne ribât-› dehr aceb âfliyânedir Tahkîk olunsa nakfl-› temâsîl-i kâinât Ya hâb ü ya hayâl yahut bir fesânedir Müncer olur umûr-› cihân bir nihâyete Sayf›n flitâya meyli bahâr›n hazânedir Kesb-i yakîne âdem için yoktur ihtimâl Her itikâd akla göre gâibânedir Yâ Rab nedir bu keflmekefl-i derd-i ihtiyâç ‹nsan›n ihtiyâc› ki bir lokma nânedir (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 355-356)
Ziya Pafla, âdeta isyan›n efli¤inde konuflarak akl›n kâinat ve hayat karfl›s›nda aczinden do¤an -imanla inkâr aras›ndaki- bofllukta bir süre kal›r. Onun kâinat ve hayat karfl›s›ndaki duygu ve düflüncelerini flüphe ve hayret sürükler. Hayata ve kâinata karfl› zihnî bir tav›r tak›nan flair, hayat› ve bütün varl›klar› akl›n süzgecinden geçirir. Astronomik varl›klar› ve olaylar› Copernic ve Newton’dan gelen pozitif bilimlerin aç›s›ndan görür.
45
46
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Ziya Pafla, Terci-i Bent’inde kâinat ve insan karfl›s›nda duydu¤u flaflk›nl›¤›n›, Allah’›n eserleri karfl›s›nda akl›n idrakteki yetersizli¤ini dile getirir ve tezatlarla örülü bir muamma olarak gördü¤ü hayat karfl›s›nda hayret içerisinde kal›r. fiair, her bendin sonunda tekrarlanan vas›ta beytinde görüldü¤ü gibi, Tanr›’n›n eserleri karfl›s›nda akl›n âciz kald›¤›n› ifade eder ve Tanr›’ya s›¤›nmaktan baflka yol bulamaz. Bu eser, bir taraf›yla modern Bat› bilimine gitmesi, di¤er yandan klasik Türk edebiyat›nda daha önce karfl›laflmad›¤›m›z bir kompozisyon bütünlü¤ü içinde hayat› ve kâinat› sorgulamas›yla yenidir. Terci-i Bent’te isyan›n efli¤inde konuflan, fakat onu aflmaya cesaret edemeyip kurtuluflu Tanr›’ya s›¤›nmada bulan Ziya Pafla, 1870’te ‹sviçre’deyken Ba¤datl› Rûhî’nin, “Sanman bizi kim flîre-i engûr ile mestiz Biz ehl-i harâbatdanuz mest-i elestiz” matlal› “Terkib-i Bent”ine nazîre olarak kaleme ald›¤› Terkib-i Bent’te huzura ermifl ve durulmufl görünür. Göçgün, Terci-i Bent’teki “fikirler teknik ve estetik itibariyle biraz daha geliflmifl ve genifllemifl olarak, burada da kendini hissettirir.” der. Tanp›nar’›n temelde “adalet” kavram› üzerine kurulan fliirde Ba¤datl› Rûhî’den gelen harâbât neflvesini sürdürdü¤ünü söyledi¤i flairin gösterdi¤i baflar› Nam›k Kemal ve Muallim Nâci gibi sanatkârlar taraf›ndan takdirle karfl›lanm›fl ve onun ününü pekifltirmifltir. Bu fliirinde o, bir taraf›yla insan›n yazg›s›n› felsefî planda dikkatlere sunar: “Bir katre içen çeflme-i pür-fenâdan Bafl›n alamaz bir dahi bârân-› belâdan Âsûde olam dersen e¤er gelme cihâna Meydâna düflen kurtulamaz seng-i kazâdan Sâbit-kadem ol merkez-i me’mûn-› r›zâda Vâreste olup dâire-i havf u recâdan Dursun kef-i hükmünde terâzû-y› adâlet Havf›n var ise mahkeme-i rûz-› cezâdan Her kim ki arar bûy-› vefâ tab’-› beflerde Benzer ana kim devlet umar z›ll-› hümâdan Bî-baht olan›n ba¤›na bir katresi düflmez Bârân yerine dürr-i Güher ya¤sa semâdan Erbâb-› kemâli çekemez nâk›s olanlar Rencîde olur dîde-i huffâfl ziyâdan” (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 359)
Ziya Pafla’n›n devri içinde Do¤u-Bat› tezad›n› iyi bir flekilde veren, “Diyâr-› küfrü gezdim beldeler kâflâneler gördüm Dolaflt›m mülk-i ‹slâm› bütün vîrâneler gördüm”
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
beytiyle bafllayan gazeli, asl›nda Bat›’yla karfl›laflan Türk ayd›n›n›n bu yeni dünya karfl›s›ndaki açmazlar›n› dile getirir: “Diyâr-› küfrü gezdim beldeler kâflâneler gördüm Dolaflt›m mülk-i ‹slâm› bütün vîrâneler gördüm Bulundum ben dahi dârüflflifâ-y› Bâb-› âlî’de Felâtun’u be¤enmez anda çok dîvâneler gördüm Huzûr-› kûfle-i meyhâneyi ben görmedim gitti Ne meclisler ne sahbâlar ne iflret-hâneler gördüm Cihân nâm›ndaki bir maktel-i âma yolum düfltü Hükûmet derler anda bir nice sal-hâneler gördüm Ziyâ, de¤mez humâr› keyfine meyhâne-i dehrin Bu iflret-gehte ben çok durmad›m amma neler gördüm” (Büyük Türk Klasikleri, C. 8, s. 351)
Medeniyet fikri etraf›nda geliflen gazel, Do¤u’nun y›k›lm›fll›¤›, köhnemiflli¤i karfl›s›nda Bat›’n›n ihtiflam›n› sergilemesi bak›m›ndan yaflanan ezilmifllik psikolojisini ve yönelmenin gerekli oldu¤u yeni dünyay› sezdirir. Fakat, gazelin do¤u gelene¤ine yaslanan rindâne bir söyleyiflle dünyan›n üstüne yükselen bir eda ile bitirilifli, di¤er yandan gelene¤i arayan yan› tezatl› flairin Do¤u-Bat› aras›nda iç dünyas›n›n parçalanm›fll›¤›n› gösterir. Harâbât Mukaddimesi’nde çocuk yaflta halk fliiriyle karfl›laflt›¤› bilgisini veren, hatta “fiiir ve ‹nflâ” makalesiyle halk edebiyat›n› bizim as›l edebiyat›m›z olarak gösteren Ziya Pafla, bu alanda bir Türkü kaleme almaktan öteye gitmeyecektir.
Pozitivizmin ve Bilimin Yüceltilmesi: Sadullah Pafla Yenileflme çabalar› içerisinde Sadullah Pafla’n›n da gayretleri unutulmamal›d›r. Eserlerinin ço¤u bugün elimizde bulunmayan Sadullah Pafla (1838-1891), Tanzimat Döneminin yenilikçi fikirlerine aç›k, Bat›’n›n müspet bilimlerine inanm›fl bir devlet adam›d›r. Edebiyat alan›nda yapt›klar›ndan çok zihniyet de¤ifliminin temsilcilerinden biri olarak devri içinde ifllev üstlenir. Edebiyatla da yak›ndan ilgilenen Sadullah Pafla, On Dokuzuncu As›r manzumesiyle dikkatleri üzerine toplam›fl, âdeta devrinin ayd›nlar›n›n yöneldi¤i Bat› dünyas›n›n temel de¤erlerini ortaya koymufltur: “Eriflti evc-i kemalata nur-› idrakat Yetiflti rütbe-i imkana k›sm-› mümteinat (...) Ne kald› çeflme-i heyvan, ne daru-yu Suhrab Ne kald› nüsha-› efsun, ne hükm-i t›ls›m›yyat (...) Ne kald› remil ü kehanet, ne kald› cifriyyat (...) Megarib oldu dirîga metâli’-i irfân Ne kald› flöhret-i Rûm u Arab, ne M›sr-› Herât
47
48
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Zaman zaman-› terakki, cihan cihan-› ulûm Olur mu cehl ile kabil beka-y› cem’iyyât” (Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, s. 78-79)
‹smail Parlat›r, bu fliirle ilgili olarak flu bilgiyi verir:
Sadullah Pafla, pozitivist zihniyetin de önemli temsilcilerinden biridir.
“Orta Ça¤ zihniyeti ve inan›fllar› ile Yeni Ça¤’›n geliflmelerinin karfl›laflt›r›ld›¤› bu manzumede flair, insan akl›n›n kudreti üzerinde durmakta, bat›n›n müsbet bilimlerde kaydetti¤i geliflme karfl›s›nda do¤u dünyas›n›n durumunu etrafl›ca gözler önüne sermektedir. Sosyal hayatta hürriyet, eflitlik, kanun hakimiyeti ve insan haklar›n›n gözetilmesi, bilimsel geliflmeye ve ilerlemeye yol açm›flt›r. Bu itibarla Türk toplumunun da bu geliflme ve de¤iflmeye ayak uydurmas› gerekir.” fiinasi’nin görüflleriyle yak›nl›k gösteren bu düflünceleriyle Sadullah Pafla, pozitivist zihniyetin de önemli temsilcilerinden biridir. Ayr›ca onun baflta Lamartine’den aktard›¤› Göl olmak üzere Bat›’dan yapt›¤› fliir çevirileri de mevcuttur.
D‹L‹N, fiEKL‹N VE ÜSLUBUN DE⁄‹fiMES‹ ‹çerikle birlikte fliirde dilin, fleklin ve üslubun de¤iflmesi de fiinasi ile bafllar. Onun birer deneme olarak de¤erlendirebilece¤imiz yeni anlay›fltaki fliir tecrübeleri sanat eseri olarak pek baflar›l› gözükmezse de kendisinden sonra gelenler üzerinde b›rakt›¤› etkiyle önemli bir ifllev üstlenir. Klasik fliir gelene¤ini devam ettirmek maksad›yla kurulan Encümen-i fiu’arâ flairleri içerisinde yer alan Nam›k Kemal’in, onun Münacat’›yla karfl›laflt›ktan sonra sanat anlay›fl›nda de¤iflmelere gitmesi, bu etkinin s›n›rlar›n›n ne derecede oldu¤unu gösterir. Eski naz›m flekilleri üzerinde baz› tasarruflar yap›l›rken Bat› edebiyatlar›ndan yeni flekiller al›nmaya bafllan›r. Bir taraftan da sosyal konular ve politik fikirler fliirin dünyas›na girer. Klasik Türk fliirinde naz›m flekilleri, s›n›rlar› belirlenmifl, de¤iflmez çizgilerle çizilmifl birer çerçevedir. fiairler s›n›rlar› önceden çizilmifl bu çerçevenin içerisine, s›n›rlar› aflmadan fliirlerini yerlefltirmek durumundayd›lar. Eski edebiyat›m›z içerikte oldu¤u gibi naz›m flekilleri bak›m›ndan da s›n›rl›yd›. Bu s›n›rl› flekiller yüzy›llar boyu flairlerimizin duygu ve düflünce dünyas›n› ifade etmesinde arac› olmufltur. Fakat, XIX. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde yeni geliflmeye bafllayan medeniyet, sosyal hayat ve hayat anlay›fl› yeni flekil aray›fllar›n› gerekli k›lm›flt›r. Türk fliiri yavafl yavafl bir de¤iflikli¤in içerisine girmeye bafllar. Böylece klasik fliirden belirli ölçüde uzaklaflman›n ve kopman›n yafland›¤› görülür. As›l itibariyle klasik edebiyatta çözülme daha XVIII. yüzy›ldan itibaren bafllam›flt›. Kendi dairesi içerisinde s›k›fl›p kalan klasik fliir, son büyük temsilcisi fieyh Galip’ten sonra büyük ve orijinal sanat eseri ortaya koyamam›fl; estetik anlay›flta, dilde ve zevkte çözülmeye bafllam›flt›. XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda kendini belirli bir flekilde gösteren bu çözülme ve de¤iflme, yüzy›l›n ikinci yar›s›nda flekilde de görülür. Fatih And› bu konuda flunlar› söyler: “fiekiller ve flekillerin gerektirdi¤i kafiye örgüleri üzerinde birtak›m aksamalar veya fluurlu tasarruflar kendisini gösterir. Beyit veya bendlerin say› bak›m›ndan artt›¤›na veya eksildi¤ine, baz› flekillerde fazladan, farkl› yap›da m›sra veya beyitler eklendi¤ine, flekillere tahsis edilen konular bak›m›ndan bir genifllemeye, kafiye flemalar›nda gerçekleflen birtak›m de¤iflikliklere flahit oluruz.” Klasik Türk fliirine ait flekillerde gerçekleflen de¤iflmenin yan›nda Bat› edebiyatlar›ndan “ottova-rima” gibi yeni flekiller de girmeye bafllar. Yeni flekillerin girmesinde de öncülü¤ünü gördü¤ümüz fiinasi, bunlar› daha çok Bat›’dan yapm›fl oldu¤u çevirilerinde kullan›r. Onun Lamartine’in Meditations’undan Türkçeye tercü-
49
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
me etti¤i “K›t’a”lar yan›nda “‹lâhî”, “Münacat”, “Eflek ile Tilki Hikâyesi”, “Arz-› Muhabbet” adl› manzumelerinde yeni flekil denemelerine giriflti¤ini görüyoruz. Bu konuda devri içinde fiinasi yaln›z kalmaz. Ayn› y›llarda Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan yapt›¤› “T›fl-› Naim” çevirisi Bat›’dan gelen naz›m flekillerinden “ottova-rima”n›n ilk örne¤ini oluflturur. fiinasi, klasik fliirin kaside fleklinde baz› de¤iflikliklere gitmifl; kasidelerinin üçünde nesib k›sm›n› kald›rarak do¤rudan do¤ruya medihte (övgüde) bulunmufl, birinde de mesnevi naz›m fleklini kullanm›flt›r. Medih s›ras›nda kulland›¤› s›fatlar›n klasik edebiyatta oldu¤u gibi herkes için kullan›labilir olmalar› anlay›fl›ndan ayr›larak, medihte bulundu¤u kiflinin özelliklerine göre s›fatlar kullanm›flt›r. Eski mazmunlar›n yan›nda yeni mazmunlara yer vermifl, yeni bir ifade tarz› getirmeye çal›flm›flt›r. Mehmet Kaplan, fiinasi’nin Türk fliirinde yapt›¤› yenili¤i flu maddeler alt›nda gösterir: • fiinasi kendinden önceki Türk fliirinden ayr› bir fliir vücuda getirmifltir. • Bu fliir, muhteva bak›m›ndan eskilerden ayr›d›r. fiinasi münâcaat ve kasidenin “madde”lerinde bir tasfiye yapm›fl, yeni fikir temleri kullanm›flt›r. • fiinasi’nin ön plâna ald›¤› fikirler ve di¤er “madde”ler, içinde yaflad›¤› devrin ileri hâkim fikirleridir: Modern kâinat görüflü, demokrasi, ak›lc›l›k gibi. • fiinasi’nin fliirleri üslup bak›m›ndan da yenidir: a) fiinasi Divan mazmunlar›n› büyük çapta terk etmifltir. b) Ç›plak bir ifade tarz› yaratma¤a çal›flm›flt›r. c) Yeni imajlar bulma yolunu açm›flt›r. d) Arapça, Farsça tamlamalar› çözme¤e gayret etmifl, bilhassa halk›n kulland›¤› kelime ve ifade tarzlar›na k›ymet vermifltir. e) Canl›, hareketli, konuflma sentaks›na yak›n bir m›sra yap›s› kurmay› denemifltir. Klasik fliirin de¤iflmesi yolunda fiinasi’nin gazel tarz›nda kaleme ald›¤› Arz-› Muhabbet adl› küçük manzumesi onun yapmak istedi¤i yenili¤i gösteren iyi bir örnektir: ARZ -I MUHABBET Efli yok bir güzeli sevdi be¤endi gönlüm K›skan›r kendi gözümden yine kendi gönlüm G(hi hasret iken ol s(neye s(nem kavuflur Sanma gönlümde olan derd-i muhabbet savuflur Y(seminden bile n(ziktir o boy bos anda Sarmafl›k-v(ri sar›lsam e¤ilir ol anda Candan ülfet edeli öyle civan dilber ile ‹stemem gayrisini h(r u melek olsa bile Mest olup nefl’e-i flehvetle o gözler bay›l›r Serpilince yüzüne gözyafl›m amm( ay›l›r (fiinasi, Bütün Eserleri, s. 24)
fiair, gazel naz›m fleklinden fliirine bafll›k koymakla daha bafltan ayr›l›r. Sade bir söyleyiflin içinden dile getirdi¤i aflk temas› çevresinde eski fliirin klifleleflmifl de¤iflmez unsurlar›n› ay›klar, mazmunlar› çözer, kad›na mazmunlar›n d›fl›nda bir varl›k kazand›r›r.
Ethem Pertev Pafla’n›n Victor Hugo’dan yapt›¤› “T›fl-› Naim” çevirisi Bat›’dan gelen naz›m flekillerinden “ottovarima”n›n ilk örne¤ini oluflturur.
50
Ziya Pafla, fliirin dil, flekil ve üslubundan çok içeri¤ini yenileyen bir sanatkârd›r. Hayalleri ve mazmunlar›yla daha çok klasik edebiyat›n dairesinde kal›r.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
fiiirinin muhtevas›nda yenili¤e giden Nam›k Kemal, flekil ve üslupta fazla de¤ifliklik yapmam›fl, klasik edebiyattan gelen flekillere ba¤l› kalm›fl görünür. Ancak, yine de bu flekiller üzerinde s›n›rl› de¤iflikliklere gitmifl, baz› fliirlerinde ise Bat›l› yeni flekilleri denemifltir. Onun Vaveylâ, Hilâl-i Osmanî, Ukab-nâme gibi fliirleri bunlar aras›nda say›labilir. Say›s› onu bulan kalem tecrübesinde heceyi denemesi de dikkat çeker. Her ne kadar bu vezinle yazd›¤› manzumelerde pek baflar› gösterememifl ise de sade söyleyifli aray›fl›yla ve yeni fliirin gidece¤i yollardan birini iflaret etmesiyle dikkate de¤er. Bu tür manzumelerinde klasik fliirin üslubundan uzaklaflarak üslup yönünden de de¤iflikliklere gider. Dilde ise konuflma diline yaklafl›r. Bunun yan›nda görülen özelliklerini Göçgün flöyle anlat›r: “fiinasi’nin üslubunda görülen kuruluk, adeta iskeleti and›ran tak›rt›l› durum da giderilerek; dil fonksiyonel, dinamik, canl› bir özellik kazan›r. Nam›k Kemal’in yeni dönem dil anlay›fl›, üslubu; hitabeti esas alan ve hiçbir fleyden çekinmeyen gür bir erkek sesidir. Düflüncelerinde samimi oldu¤u için, fiinasi’de görülen koyu didaktizm; ö¤reticilik, burada yerini vatan ve millet yolunda heyecanla bütünleflen engin bir lirizm’e b›rak›r. Bunlar›n yan› s›ra, Frans›z edebiyat›ndan ve özellikle fliirinden yeni duygular, imajlar, hayaller de Kemâl bey vas›tas›yla art›k fliirimize girer.” Ziya Pafla da Nam›k Kemal gibi fliirin dil, flekil ve üslubundan çok muhtevas›n› yenileyen sanatkârd›r. Hayalleri ve mazmunlar›yla daha çok klasik edebiyat›n dairesinde kal›r. Onun kelime kadrosu da genifl olarak klasik edebiyattan gelir. Bu alanda fiinasi’nin “safi Türkçe” yolunda gösterdi¤i titizli¤i Ziya Pafla’da, hatta Nam›k Kemal’de göremeyiz. Nitekim afla¤›ya fiinasi’den aktaraca¤›m›z “Eflek ile Tilki” manzumesi dönemi içinde onun dilde yapmak istedi¤i yenili¤i göstermesi bak›m›ndan dikkate de¤er: EfiEK ‹LE T‹LK‹ Ç›kt› bir ba¤›n içinden yola bir yafll› h›mâr Nakl için beldeye yüklenmifl idi rûy-i nigâr Derken aç karn›na bir tilki görünce geldi Böyle bir tâze üzüm hasreti ba¤r›n deldi Öteki çifteyi att› bu yanaflt›kça biraz Sonra lâkin aradan kalkt› bütün nâz ü niyâz Tilki “Gelsem olmaz m› huzûra a benim aslan›m? Tâ yak›ndan bakay›m hüsnünüze hayran›m Dâim olsun beyimin sâye-i lutf u keremi Gül biter bast›¤› yerlerde mübârek kademi Benzer ol hofl kokulu kuyru¤u a’lâ miske Koklar›m efendim burnuma urmazsa fiske Eyler irfân›n› îmâ o suhan-gû gözler Yak›fl›r a¤z›na mevzûn u mukaffâ sözler!” Eflek ifrât-› neflât›ndan an›rd› der iken. Sanki karpuz kabu¤u gördü yahut tâze diken
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
Tilki “Cân›ma iflledi gitti bu ferah-nâk hava Siz sükût etseniz ammâ yine var baflka sefâ Çünkü bülbül iflitip na¤menizi sirkat eder Ça¤›r›r belki gelir dinleyene hüzn ü keder!” Tilki böyle nice diller dökerek zevk etti Efle¤i bir kuyunun bafl›na kadar sevk etti Tilki “Burada bir güzel ahur ile yemlik vard›r Neyleyim yükle girilmez kap›s› pek dard›r Uyuyup yatma gibi zevk u sefâ çok anda Anda sakin diflilerde o letâfet baflka Hele bir kere bak›n düflmeyin ammâ aflka” Yaklafl›nca eflek âyine-i âba bakt› Yüzün aksin sezerek a¤z› suyu pek akt› Eflek “Vâk›â görmedeyim dilber ü nâzik bir bafl” Tilki “Ça¤›r›n tez an› gelsin size olsun oynafl” “Buraya gel” diye feryâd ederek taflt› h›mâr Kuyudan aks-i sedâs›n iflitip flaflt› h›mâr Tilki “Gördünüz mü sizi flimdi ediyorlar da’vet Bu ziyafette aceb yok mu bana bir hizmet Bunda kals›n yükünüz tek ininiz siz afla¤› Arkan›zdan gelirim olma¤a tavla ufla¤›” Eflek att› yükünü yerlere kendin kuyuya Tilki mîrâs yedi tâ ana rahmet okuya (Bütün Eserleri, s. 44-46)
Bu manzumede ‹brahim fiinasi’nin klasik edebiyat›n halktan kopuk dil anlay›fl›n› de¤ifltirerek edebî sanatlardan olabildi¤ince ar›nd›r›lm›fl sade bir söyleyifle gitmek arzusunu buluruz. Onun dil ve üslupta açt›¤› yol, kimi zaman k›smen, kimi zaman da ileri düzeyde izlenerek Türkçenin kelime servetinin öne ç›kt›¤›, sade söyleyifli esas alan bir fliir dili kurulmaya bafllanacakt›r.
51
52
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Özet
N A M A Ç
1
N AM A Ç
2
19. yüzy›lda bafllayan de¤iflime ba¤l› olarak klasik fliir anlay›fl›ndan Bat›l› ve yeni fliir anlay›fl›na geçifl sürecini anlatmak. Edebiyat alan›ndaki de¤iflime öncelikle medeniyet hayat›m›zdaki de¤iflimin devam› olarak bakmak gerekir. Medeniyet alan›nda bafllayan de¤iflim, edebiyat› da içine al›r. Tanzimat’tan sonra Türk edebiyat› 1859-1860’tan itibaren Bat› edebiyat›n› model alarak de¤iflim içerisine girer. Böylece Do¤u gelene¤i içerisinde oluflturdu¤u klasik edebiyat anlay›fl›ndan ç›karak farkl› bir estetik anlay›fla yönelir. Do¤u gelene¤inin yaflanan hayata uzak, soyutlay›c›, mazmunlarla örülü dünya alg›s› çözülmeye bafllar. Onun yerine yaflanan hayat›, günlük geliflmeleri de içine alan yeni ve modern bir anlay›fl yerleflmeye bafllar. Buna ba¤l› olarak insan, evren ve hayat anlay›fl› de¤iflim içerisine girer. Fakat, de¤iflim ve bu de¤iflime ba¤l› olarak modern fliir anlay›fl›na geçmek kolay olmaz. Çünkü bu bir süreç ister. Önce insan›n hayat alg›s›, estetik anlay›fl›, varl›¤› de¤erlendirifl bak›m›ndan de¤iflmesi gerekir. Yenileflmenin birinci kufla¤› bunu bafllatm›flt›r. fiiirin biçim ve içerik yönüyle geçirdi¤i de¤iflimi tan›mak. Türk fliiri ‹brahim fiinasi’nin öncülü¤ünde Bat› fliirini örnek alarak yenileflme yoluna girdikten sonra modernleflme fliirin içeri¤inden bafllayarak naz›m flekillerini, dilini, hayal dünyas›n› ve dünya alg›s›n› içine al›r. Bu de¤iflimde çevirilerin de rolü olur. Türk fliiri yeni bir hayal dünyas›na kavuflurken, fliire vatan, hürriyet, adalet gibi yeni temalar girer. Soyut dünya alg›s›n›n yerini yaflanan hayat almaya bafllar. Klasik fliirin dilinden ve mazmun sisteminden uzaklafl›larak yaflanana hayat› ifade edebilecek daha sade söyleyifle ulafl›lmaya çal›fl›l›r. Bat› edebiyatlar›ndan gelen yeni naz›m flekilleri denenir. Yenileflmeyi bafllatan ve yürüten birinci kufla¤›n kaleminde fliir, ça¤dafl görünüm kazanmaya bafllar. Böylece Türk fliiri yüzy›llard›r içinde kald›¤› Do¤u uygarl›¤› dairesinden ç›karak Bat› uygarl›¤› dairesine geçiflte ilk ad›m› atm›fl olur.
N A M A Ç
3
Yeni fliirin öncülerini ve fliirlerinin özelliklerini kaydetmek. Yenileflmenin bafllat›c›s› ve yürütücüsü ‹brahim fiinasi’dir. Bir süre sonra ‹brahim fiinasi’nin bafllatt›¤› yenili¤e Nam›k Kemal ve Ziya Pafla da kat›l›r. Türk edebiyat›n›n Do¤u medeniyeti dairesinden ç›karak ça¤dafl bir görünüm kazanmas›n› isteyen fiinasi, yaflanan hayat› ifade edebilecek bir edebiyat kurman›n peflindedir. Bunun için de o, fliirin önce mazmun sistemini, hayal dünyas›n› çözmek istedi. Dili sade söylefle yaklaflt›rma çabas›nda oldu. fiiiri yaflanan hayata ve hatta düflünceye, politik fikirlere açt›. “Ak›l”, “kanun”, “hak”, “adalet”, “millet”, “devlet”, “medeniyet”, “reis-i cumhur” gibi ça¤dafl kavramlar› fliire soktu. Yeni içerik ve flekil denemelerine giriflti. Onu izleyen Nam›k Kemal, sanatkârane yüksek söyleyifli b›rakmadan hürriyet, vatan ve millet sevgisini halka do¤ru yaymada fliire görev yükledi. O da fiinasi gibi flekil ve içerikte yeni uygulamalara giriflti. Klasik edebiyatla ba¤›n› sürdüren Ziya Pafla ise Do¤u-Bat› aras›nda ›l›ml› bir yol tutturdu. fiiire felsefî düflünceyi ve metafizik konular› tafl›d›.
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
53
Kendimizi S›nayal›m 1. Yeni Türk fliirindeki de¤iflimler ilk olarak fliirin hangi alan›nda bafllam›flt›r? a. fiiirin dilinde b. fiairin üslubunda c. fiiir türleri ve flekillerinde d. fiiirin temas›nda e. fiiirin vezninde
6. Türk fliirine Bat› edebiyat›n›n flekillerinin girmesinin öncülü¤ünü yapan ilk hangi flairimizdir? a. Nam›k Kemal b. fiinasi c. Ziya Pafla d. Muallim Nâci e. Recaizâde Mahmut Ekrem
2. Afla¤›dakilerden hangisi Encümen-i fiu’arâ’n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. fiiirlerine bafll›k koyarlar. b. Klasik anlay›fl›n içinde sebk-i hindî ekolü çerçevesinde kal›rlar. c. Ortak fliirler kaleme al›rlar. d. Klasik edebiyat›n yüzy›llar boyunca oluflturdu¤u estetik prensiplerden hareket ederler. e. Kendilerine Frans›z fliirinin tema ve flekillerini model al›rlar.
7. Eski mazmunlar› terk ederek yeni imajlar›n yolunu açan flairimiz hangisidir? a. Ahmet Hâflim b. Nam›k Kemal c. fiinasi d. Recaizade Mahmut Ekrem e. Ziya Pafla
3. Afla¤›dakilerden hangisi Encümen-i fiu’arâ flairlerinden de¤ildir? a. Nam›k Kemal b. Ziya Pafla c. Leskofçal› Galip d. fiinasi e. Hersekli Ârif Hikmet Bey 4. Afla¤›daki sanatkârlardan hangisi iflledi¤i metafizik temalarla eski ile yeni aras›nda kabul edilen flairimizdir? a. Ziya Pafla b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Muallim Naci d. Âkif Pafla e. Nam›k Kemal 5. Afla¤›dakilerden hangisi fiinasi’in fliirinin bir özelli¤idir? a. fiiirlerinde sosyal konulara yer vermemesi b. fiiirlerinde s›k s›k gönlüyle akl› aras›ndaki çat›flmay› ve ›st›rab› dile getirmesi c. fiiire “ak›l”, “kanun”, “adalet”, “medeniyet” gibi yeni kavramlar› ve temalar› getirmesi d. fiiirlerinde Bat› edebiyat›n›n naz›m flekillerine yer vermesi e. fiiirlerinde klasik fliirimizin mazmunlar›n› savunmas›
8. Afla¤›dakilerden hangisi Nam›k Kemal’in fliirinin özelliklerinden biri de¤ildir? a. fiiirinde klasik fliirden yararlanmas› b. Bat› tarz› bir edebiyat›n geliflmesi ve yerleflmesi için çaba harcamas› c. Türk fliirine vatan, millet, halk, hak, hürriyet, istiklâl, eflitlik gibi kavramlar› getirmesi d. Sanat›n› sosyal ve siyasi konulara açmas› e. fiiirinin muhtevas›nda yenili¤e gitmifl, ancak flekil ve üslupta Bat›l› yeni flekilleri denememifl olmas› 9. fiinasi’nin görüflleriyle yak›nl›k gösteren ayn› zamanda pozitivist zihniyetin de önemli temsilcilerinden biri olan Yenileflme Dönemi flairi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Âkif Pafla b. Ziya Pafla c. Sadullah Pafla d. Hersekli Ârif Hikmet Bey e. Beflir Fuat 10.Dilin ve üslubun de¤iflmesinde hangi flair yol aç›c› olmufltur? a. Âkif Pafla b. Nam›k Kemal c. Ziya Pafla d. ‹brahim fiinasi e. Sadullah Pafla
54
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. e 3. d 4. a 5. c
6. b
7. c 8. e 9. c 10. d
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dilin fieklin ve Üslubun De¤iflmesi” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Klasik fiiirin Son Buluflmas›: Encümen-i fiu’arâ” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Eskiyle Yeni Aras›nda Tereddüt: Ziya Pafla” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Dilin, fieklin ve Üslubun De¤iflmesi” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Coflkun ve Romantik Vatan fiairi: Nam›k Kemal” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Pozitivizmin ve Bilimin Yüceltilmesi: Sadullah Pafla” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenili¤in Bafllamas› ve Yenili¤in Öncüsü: ‹brahim fiinasi” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 N. Kemal’in pek çok fliiri var bu konuda örnek gösterilebilir. ‹flte size bir tanesi: Murabba S›dk ile terk edelim her emeli her hevesi K›ral›m hâil ise azmimize ten kafesi ‹nledikçe eleminden vatan›n her nefesi Gelin imdâda diyor bak budur Allah sesi Bize gayret yak›fl›r merhamet Allah’›nd›r Hükm-i âtî ne fakîrin ne flehinflâh›nd›r Dinle feryâd›n› kim terceme-i âh›nd›r ‹nledikçe ne diyor bak vatan›n her nefesi Mahveder kendini bülbül bile hürriyet için Çekilir mi bu belâ âlem-i pür-mihnet için Dîn için devlet için can çekiflen millet için Azme hâil mi olur mu bu çürük ten kafesi Memleket bitti yine bitmedi hâlâ sen ben Bize bu hâl ile bizden büyük olmaz düflmen Dest-i a’dâd›y›z Allah için ey ehl-i vatan Yetiflir terk edelim gayri hevâ vü hevesi (Göçgün, Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün fiiirleri, s. 335)
S›ra Sizde 2 Hürriyet Kasidesi çok uzun bir fliirdir. Kitapta yerimiz s›n›rl› oldu¤u için buraya koyam›yoruz. Ama siz Önder Göçgün’ün kaynakçada künyesini verdi¤imiz kitab›ndan ya da ulaflabildi¤iniz baflka bir kaynaktan fliirin tümünü bulup okuyabilirsiniz.
3. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 1 (1. Kuflak)
Yararlan›lan Kaynaklar Âkif Pafla (1997), Âkif Pafla Divançesi, (Haz. M. A. Yekta Saraç-M. Fatih And›), ‹lmî Araflt›rmalar, nr. 4, ‹stanbul. Akün, Ömer Faruk (1960), “Nam›k Kemal”, ‹slâm Ansiklopedisi, cüz. 90, ‹stanbul. _______ (1979), “fiinasi”, ‹slâm Ansiklopedisi, C. 11, ‹stanbul. Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. _______ ( 1970), Bat› Tesirinde Türk fiiiri Antolojisi, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. Birand, Kam›ran (1998), “Ayd›nlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri”, Kam›ran Birand Külliyat›, Ankara. Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken-Sö¤üt, ‹stanbul. Gariper, Cafer (2005), “Akif Pafla ve Torunu ‹çin Yazd›¤› Mersiye Üzerinde Bir De¤erlendirme”, HÜ Türkiyat Araflt›rmalar›, Say›:3, Güz 2005, s. 51-70. Göçgün, Önder (1999), Nam›k Kemal’in fiairli¤i ve Bütün fiiirleri, Atatürk kültür Merkezi Baflkanl›¤› Yay›nlar›, Ankara. Kaplan, Mehmet (1976), Türk Edebiyat› Üzerinde Araflt›rmalar I, Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul. _______ 1978), fiiir Tahlilleri I, Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul. Okay, Orhan (1988), “Edebiyat›m›z›n Bat›l›laflmas› yâhut Yenileflmesi”, Büyük Türk Klasikleri, C. 8, ‹stanbul. fiinasi (2005), Bütün Eserleri, (Haz. ‹smail Parlat›r-Nurullah Çetin), Erkin Kitabevi, Ankara. Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat› Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul.
55
4
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Amaçlar›m›z
N N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; ‹kinci kufla¤›n fliir anlay›fl›nda yapt›¤› de¤iflimi anlatabilecek, Türk fliirinin Tanzimat sonras› ikinci kufla¤›ndan Servet-i Fünun Dönemine kadar geçirmifl oldu¤u de¤iflimi aç›klayabilecek, Bu dönemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlar›n› tan›yabilecek, Tablo alt› fliir ve düzyaz› fliiri tan›mlayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • Tanzimat’›n ikinci kufla¤› ve fliir sanat› • Tanzimat’›n üçüncü kufla¤› ve fliir sanat› • Recaizade Mahmut Ekrem
• • • • •
Muallim Nâci Abdülhak Hâmit Menemenlizade Mehmet Tahir Mehmet Celal Recep Vahyi
‹çerik Haritas›
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
• ‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER VE GENEL N‹TEL‹KLER‹ • YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE TEMS‹LC‹LER‹ • YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I: ARA NES‹L
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2 ‹K‹NC‹ KUfiA⁄IN fi‹‹R‹N‹N DAYANDI⁄I ‹LKELER VE GENEL N‹TEL‹KLER‹ Tanzimat (Yenileflme) Döneminin ikinci kufla¤›, yenili¤in bafllat›c›s› ve ayn› zamanda birinci kufla¤› durumundaki flairlerin ortaya koydu¤u yenili¤i hem daha ileriye götürür hem de baz› yönleriyle onlardan ayr›l›r. ‹kinci kuflak, birinci kufla¤›n akla dayal›, toplumsal içerikli sanat anlay›fl› yerine insan›n iç dünyas›ndaki duygulanmalar›n›n a¤›rl›k kazand›¤› bireysel konular› öne ç›karan, fliirde güzelli¤i esas alan bir sanat anlay›fl› gelifltirir. Birinci kufla¤›n, sanat› halk için görmelerine karfl›l›k, onlar, sanat› sanat için görürler. Sanat anlay›fllar›n›n merkezine güzelli¤i yerlefltirmifl olmalar› böyle bir anlay›fla yönelmelerine zemin haz›rlar. Bunda kiflisel tercihlerinin yan›nda ba¤land›klar› romantizmle II. Abdülhamit döneminin bask›c› uygulamalar› ve yönetim anlay›fl› rol oynar. Bu kufla¤›n temsilcileri aras›nda Recaizade Mahmut Ekrem (1847-1914), Abdülhak Hâmit (1852-1937) ve Muallim Nâci (1849-1893) yer al›r. ‹kinci kufla¤›n arkas›ndan, onlardan devrald›¤› yenili¤i geniflleterek yayg›nlaflt›ran Ara Nesil fleklinde adland›r›lan çok say›da genç flairden oluflan üçüncü kuflak gelir. Onlar da ikinci kuflaktan ald›klar› yenili¤i, daha genifl alana yayarak Servet-i Fünun Dönemine kadar getirirler. Tanzimat sonras›n›n birinci kufla¤› dilde sadeleflmeye gitme çabas›n›n yan›nda fliirin biçiminden çok içeri¤inde yenilik yapm›fl, fliiri sosyal ve siyasi konulara, ideolojilere, çeflitli düflüncelere arac› k›lm›flt›. fiiirin içeri¤iyle birlikte fleklinde ve üslup özelliklerinde önemli de¤ifliklik yapan ikinci kuflak, sosyal konular›n, ideolojilerin, düflünce ak›mlar›n›n yerine bireysel konulara ve temalara yer vermeyi seçer. Bu da edebiyat›n içe kapanmas›na, afl›r› duygusal yap›ya bürünmesine yol açar. Birinci kufla¤›n fliirinde yayg›n flekilde karfl›m›za ç›kan uygarl›k, insanl›k, ilerleme, vatan, millet, hürriyet kavramlar›n›n yerini ikinci kufla¤›n fliirinde aflk, ölüm, tabiat temalar›, metafizik ve mistik aray›fllar al›r. Hayat›n içerisinde ayr›nt›da kalan küçük olaylar ve olgular, nesneler daha çok güzellik ve hayranl›k duygusu çerçevesinde fliirlefltirilir. Klasik edebiyat›n soyut düzlemde geliflen insan ve nesne alg›s›ndan s›yr›larak tabiat varl›klar›n› ve evreni keflfeden flair, onun hayranl›k uyand›ran zenginli¤i karfl›nda flaflk›nl›¤a kap›l›r. Art›k, “zerrelerden günefle kadar her güzel fley fliirdir” ilkesine ba¤lanan flair için sosyal ve siyasi davalar, yerini güzellik duygusuna ve düflüncesine b›rak›r. Bu dönemde fliirin ne oldu¤u, nas›l olmas› gerekti¤i ve dayand›¤› ilkeler üzerinde düflünceler üretilir, tart›flmalar yap›l›r.
58
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
‹kinci kuflak, dil ve üslup üzerinde de durur. Her kelimenin fliire giremeyece¤ini düflünen flair, her fliirin kendine özgü söyleyifl tarz›n›n ve kelime da¤arc›¤›n›n, hatta ses düzeninin oldu¤u görüflüne ba¤lan›r. ‹kinci kuflak flairlerinin kelime seçiminde ve üslupta bu kadar titizlenmesine karfl›l›k, dilin sadeleflmesinde ileri ad›m att›klar›n› söylemek güçtür. Henüz Türkçe kelime da¤arc›¤›n›n öne ç›kmad›¤›, sade söyleyiflin yerleflmedi¤i dönem içerisinde a¤dal› dille sanatl›, yüksek söyleyifller belirir. Kimi zaman sade, Türkçe kelimelerden kurulu söyleyifllerle de karfl›lafl›l›r. Fakat, Arapça ve Farsça kelimelerle tamlamalar›n varl›¤›n› sürdürdü¤ü bu dönemde Frans›zcan›n etkisi de bunlara eklenince dilde fiinasi’nin açt›¤› yolda gerekli ilerleme kesintiye u¤rar. fiiirin geliflim ve de¤iflim süreci aç›s›ndan bak›ld›¤›nda bu durum, ikinci kufla¤›n, özellikle de Abdülhak Hâmit’in fliiri için olumlu görünüm sergilemez. Bununla birlikte klasik edebiyat›n dil zevki, Muallim Nâci’yi d›fl›nda tutmak kayd›yla, bu dönemde çözülmeye, hatta y›k›lmaya bafllar. Dil ve üslubun yan›nda Türk fliirinin klasik edebiyat›n klifleleflmifl mazmun/hayal sisteminden ç›k›p yeni bir hayal dünyas› ve imgelem kurmas›nda ikinci kufla¤›n çabas› önemli rol oynar. Nam›k Kemal’in sert bir dille elefltirdi¤i klasik edebiyat›n hayal dünyas› ve mazmunlar› önemli ölçüde terk edilmeye, yerine flairin gördü¤ü evreni ve yaflad›¤› hayat› alg›lay›fl›n› yans›tmaya yarayan imge (imaj) sistemi kurulmaya bafllan›r. Bu imgelemde bireysel alg›lay›fl, olaylar› ve olgular› zihin dünyas›nda kendi bak›fl›yla de¤erlendirifl belirginleflir. Muallim Nâci, bir taraf›yla yine eski hayal dünyas›na ba¤l› fliirler yazar. Fakat, Recaizade Mahmut Ekrem ve özellikle Abdülhak Hâmit, da¤›n›k ilham›yla imgelerini daha çok yaflanan hayattan ve tabiattan al›r. Böylece fliirin Arap ve Fars edebiyat›ndan gelen, gelene¤in içerisinde yüzy›llard›r süren hayal dünyas› de¤iflim içerisine girer. Göz önünde canland›r›lamayan soyut hayaller, yerini göz önünde canland›r›labilen imgelere, somut varl›klara b›rakmaya bafllar. Sevgili, âfl›k olunan soyut varl›k olmaktan ç›kmaya, yaflanan hayatta karfl›l›¤› bulunan varl›¤a dönüflmeye bafllar. Bu da fliirin hayal dünyas›n›n gerçeklikle ve tabiat varl›klar›yla ba¤›n› kuvvetlendirir. ‹kinci kuflak, birinci kufla¤›n fliiri gerçekli¤e ve yaflanan hayata yaklaflt›rma giriflimini de daha ileriye götürür. Klasik flair, bu dünyada sürdürülen hayat› küçümsemifl, soyut düzlemde bir hayat anlay›fl› gelifltirmiflti. Yenileflmenin birinci kufla¤›yla fliir, bu dünyay› ve yaflanan hayat› sanat›n merkezine almaya bafllam›flt›. ‹kinci kuflak yaflanan olaylar›, tabiat varl›klar›n› ve insan› fliirin dünyas›nda genifl olarak ifadeye yönelmesiyle birinci kufla¤›n açt›¤› yolu geniflletir. fiairin sevinçleri, üzüntüleri, tabiat varl›klar› karfl›s›nda hayranl›¤›, bir yak›n›n›n ölümü, yaln›zl›¤›, aflk› daha çok romantik duyufl ve düflünüfl çerçevesinde ifade edilmeye çal›fl›l›r. Birinci kufla¤›n fliirin flekli üzerinde yapt›¤› de¤ifliklikler ikinci kuflak taraf›ndan sürdürülür. Özelikle Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit, Bat› edebiyatlar›ndan gelen etkiyle, yeni flekil denemelerine giriflir. Kimi fliirlerde farkl› kafiye düzenini denerler. SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
1
Yenileflmenin ikinci kufla¤›ndaki flairleri yeni flekil denemelerine giriflmeye yönlendiren SIRA S‹ZDE en önemli etken ne olabilir? D Ü fi Ü N E L ‹ M YEN‹LEfiMEN‹N ‹K‹NC‹ KUfiA⁄I VE TEMS‹LC‹LER‹
fiiirde yenileflmenin ikinci kufla¤›n› Recaizade Mahmut Ekrem, Abdülhak HâS O R Nâci U mit ve Muallim temsil eder. Bu üç flairden Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdülhak Hâmit yenili¤in temsil edilmesi ve Bat› tarz› bir edebiyat›n kurulmas› yolunda Muallim Nâci’den daha önce gelirler ve ileri anlay›fl› temsil etmeleriyle dikD‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
59
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
kat çekerler. Bunda söz konusu iki flairin küçük yafltan itibaren Bat› tarz› e¤itim alarak yetiflmeleri, Bat› dillerini çocukluk y›llar›nda ö¤renmeleri ve Bat› tarz› modern bir edebiyat›n kurulmas› gerekti¤i düflüncesine ba¤lanmalar› rol oynar. Eski sisteme ba¤l› ö¤renim görerek yetiflen, fliir zevki klasik anlay›fl çevresinde flekillenen Muallim Nâci ise ileri yaflta Bat› dili ö¤renmifl ve bu sebeple Bat› fliir anlay›fl›yla geç karfl›laflm›flt›r. Bu da onun yenili¤i temsil etmekte ileri bir hamle olmas›na engel olmufl; s›n›rl› yenilikten yana, klasik edebiyat zevkiyle yeni anlay›fl› birlefltirmeye çal›flan ›l›ml› bir yol tutmas›na zemin haz›rlam›flt›r.
Öncü ve Kuramc›: Recaizade Mahmut Ekrem Bu üç flairden ikinci kufla¤›n öncüsü Recaizade Mahmut Ekrem’dir. O, Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n ikinci kufla¤› içerisinde Abdülhak Hâmit’le beraber yenileflmeyi yürüten bafll›ca sanatkârlardan biridir. fiiirle birlikte öykü, roman ve elefltiri yazarl›¤›n›n yan›nda edebiyat kuram› (teori) alan›nda da çal›flmalar yapm›flt›r. ‹lkö¤reniminden sonra askerî okula verilmifl; sa¤l›¤›n›n bozulmas› ve hassas bir mizaca sahip olmas› sebebiyle bu okuldaki ö¤renimini tamamlamadan ayr›lm›flt›r. Hariciye Nezaretine memur olarak giren R. Mahmut Ekrem, burada Nam›k Kemal’i tan›m›fl, onunla yak›n dostluk kurmufl, Tasvir-i Efkâr’da yaz›lar›n› yay›mlamaya bafllam›flt›r. Nâm›k Kemal’in 1867’de Avrupa’ya kaçmas› üzerine gazetenin idaresi ona kalm›flt›r. Devlet görevlerinde bulunan, fiurâ-y› Devlet üyeli¤ine kadar yükselen R. Mahmut Ekrem, Mekteb-i Mülkiye-i fiâhâne ve Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi)de edebiyat hocal›¤› yapm›fl; yeni yetiflmekte olan gençler üzerinde eserleriyle oldu¤u kadar e¤itimci yönüyle de etkili olmufltur. Recaizade Mahmut Ekrem’in Türk edebiyat›n›n Bat›l› kimlik kazanmas›ndaki as›l rolünü fliir hakk›ndaki düflüncelerinde ve yeni yetiflmekte olan genç sanatkârlar üzerindeki etkisinde aramak gerekir. O, Ara Nesil sanatkârlar› ile Servet-i Fünun’u oluflturacak olan gençler üzerinde sürekli ve belirleyici bir etki gücüne sahiptir. Nitekim ö¤rencisi Ahmet ‹hsan’›n ç›karmakta oldu¤u Servet-i Fünun dergisinin bafl›na Galatasaray Lisesinden ö¤rencisi olan Tevfik Fikret’i getirerek Türk edebiyat›n›n Bat›l› kimlik kazanmas›nda ileri hamleyi temsil eden Servet-i Fünun toplulu¤unun oluflmas›n› sa¤lamas› da bunu gösterir. Recaizade Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat kitab› ve çeflitli yaz›lar›yla yeni bir edebiyat, fliir anlay›fl›n›n yerleflerek kökleflmesine çal›flm›flt›r. Onun edebiyat, fliir üzerine düflünceleri klasik edebiyattan uzaklaflarak Bat›l› ve yeni bir anlay›fl›n gençler aras›nda yayg›nlaflmas›nda etkili olur. Di¤er yandan yenileflmenin birinci kufla¤›ndan da ayr›lan anlay›fl gelifltirir. Recaizade Mahmut Ekrem, fliiri faydaya ve ahlak kurallar›na ba¤lamaktan yana de¤ildir. O, sanat eserinde güzelli¤i esas al›r. Bu yönüyle o, edebiyat›n ö¤retici, faydac› yönünü öne ç›karan yenileflmenin birinci kufla¤›ndan önemli ölçüde ayr›l›r. Güzel olan her fleyin fliirin konusu oldu¤unu söyleyerek fliirin alan›n› geniflletir. Tabiattaki güzellikle sanat eserinin güzelli¤i aras›nda mahiyet bak›m›ndan fark görmez. O, edebî eserde, bu arada fliirde üç tür güzellik bulur. Bunlar: • Düflünce güzelli¤i, • Hayal güzelli¤i, • Duygu güzelli¤idir. Bunlardan duygu güzelli¤ini ruhu etkileyici oldu¤u için di¤erlerinden üstün tutar. Duyguyla düflüncenin kaynaflt›¤› fliirlerin bir derece daha güzel olacaklar› görüflündedir. Duyguyla hayalin iyi birleflti¤i fliirlerin ise güzelli¤inin bir kat daha artaca¤›n› kanaatindedir. Dile getirilen duyguya göre üslubun de¤iflece¤i düflünce-
‹kinci kufla¤›n öncüsü Recaizade Mahmut Ekrem’dir.
Recaizade Mahmut Ekrem, fliirle birlikte öykü, roman ve elefltiri yazarl›¤›n›n yan›nda edebiyat kuram› alan›nda da çal›flmalar yapm›flt›r.
R. M. Ekrem, sanat eserinde güzelli¤i esas al›r. Bu yönüyle o, edebiyat›n ö¤retici, faydac› yönünü öne ç›karan yenileflmenin birinci kufla¤›ndan önemli ölçüde ayr›l›r.
60
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
sindedir. Ona göre her fliirin ölçülü ve kafiyeli olmas› gerekmez. Her ölçülü ve kafiyeli söz de fliir de¤ildir. Böylece düzyaz› fliir (mensûr fliir)in varl›¤› kabul edilmifl ve fliirle naz›m birbirinden ayr›lm›fl olur. Bu da Ara Nesil ve Servet-i Fünun’u kuramsal ve pratik alanda etkileyen bir görüfltür. fiiirin konuflma dilinden farkl› bir dile sahip olmas› gerekti¤i görüflünde olan flair, bu düflüncesiyle fliirin gittikçe konuflma dilinden uzaklaflmas›na zemin haz›rlar. Recaizade M. Ekrem, döneminin birçok flairi gibi fliir sanat›na klasik tarzda yazd›¤› gazellerle bafllar. Önceleri, “An›ls›n yâr ile bir yerde mey nûfl etti¤im demler Hem ân› hem beni sermest-i bîhûfl etti¤im demler Ne gündü pây›na hasretle rû-mâl oldu¤um günler Ne demdi cism-i nâzân› der-âguufl etti¤im demler” fleklinde eski tarzda fliirler yazar. Sanat hayat›n›n bafllar›nda klasik edebiyat çerçevesinde eser ortaya koymas› dönemiyle ilgili bir özelliktir. O dönemde yeni yetiflen kuflaklar klasik edebiyat ürünlerini okuyor, o yolda fliirler yaz›yordu. Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit gibi genç sanatkârlar bir süre sonra fiinasi’nin öncülü¤ünde yeni geliflmekte olan edebiyat anlay›fl›n›n dairesine girerler. Bunda çocukluk ve ilk gençlik yafllar›ndan itibaren Frans›zcay› ö¤renerek yetiflmifl olmalar› da rol oynar. O, ilk fliir denemelerinden sonra klasik edebiyat›n estetik anlay›fl›ndan yavafl yavafl ç›karak yenili¤in kap›s›n› aralar. fiiirin gayesi güzelliktir, diyen flair, bu güzelli¤i gere¤ince gerçeklefltirebilmek için içerikle üslup aras›nda uyum sa¤lamaya çal›fl›r. Bu da Bir fii’r-i Muhzin-i Diger bafll›kl› fliiri, sanat anlay›fl›n› yans›tman›n yan›nda flairin varl›¤a nas›l bakt›¤›n› gösterir: Ey taleb-kâr-› enfes-i efl’âr Eyle dikkatle fevk u zîre nazar fii’rdir hep o gördü¤ün âsâr fii’rdir hep o duydu¤un sesler Ruh-perver.. latîf... hüzn-âver Yerde bir k›z.. semâda bir ahter Her biri bir bedîa-i di¤er! (...) Nâ-gehân simsiyâh olur eflâk Hayretinden düfler sükûna cihân! Berklerle sehâler sad-çâk... Girih-âvâz-› ra’d ile lerzân! Arkas›ndan azîm bir tûfân! Mustarib halk, nâle-ger s›byân! Bu da bir fli’r-i müdhifl-i di¤er! Arz eder her dakîka levh-i flafak Sar› mor pembe... bî-add renk! Hande-ver mu’cizât-› Rabb-i falâk Merg-zâr› k›lar bülendâhenk! Her bulut bir nümûne-i Ertenk!
61
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
Bu temâflâ da baflka bir ferhenk! Bu da bir fli’r-i ulvî-i di¤er! (Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 309-312) fiiirden de anlafl›laca¤› üzere flair, yerde k›z çocu¤undan gökte y›ld›zlara kadar varl›klar›n her birinde poetik (fliirsel) yan› görür. Onun bak›fl›yla denizde kay›k gezintisi, mezarl›k ziyareti, avc›lar›n tuza¤›na düflmüfl bir geyi¤in inleyiflleri, güneflin do¤uflu hep fliirdir. Böylece flair, fliirin alan›n› hayata ve tabiat varl›klar›na do¤ru açarak geniflletir. Klasik anlay›fla ba¤l› gazel ve kasideler yazd›ktan sonra olgunluk dönemi fliirlerinde iflledi¤i temalar›n bafl›nda aflk, Tanr›, tabiat, ölüm ve mezarl›k gelir. Bunlar›n yan›nda ikinci dereceden baflka temalar da onun fliirindeki yerini al›r. Akyüz’e göre, daha çok Alfret de Musset ve Lamartine etkisinde fliirler yazan Recaizade M. Ekrem, küçük duygulanmalar› da dile getirir. Ayr›nt›da kalan inceliklerin melankolik atmosfer içerisinde terennümüne yönelir. Tabiat manzaralar›, açan bir çiçek, uçan kelebek, duvarda yer alan tablo, üzüntü verici manzara, bir yak›n›n›n kayb› duygulanmas› için yeterlidir. Bunun yan›nda insan hayat›n›n önemli sorunlar› da onun fliirinde ifadesini bulur. Çocuklar›n›n ölümü, onu ölüm ve Tanr› fikriyle karfl› karfl›ya getirir. Fakat, onun fliiri büyük metafizik ürperifle ve lirizme aç›lmadan kal›r. O¤lu Nijad’›n genç yaflta ölümü üzerine yazd›¤› Âh Nijad bafll›kl› fliiri ölüm karfl›s›nda insan›n çaresizli¤ini dile getirir: Hasret beni cay›r cay›r yakarken Bedenimde buzdan bir el yürüyor Hayalin ç›lg›n ç›lg›n bakarken Kapanas› gözümü kan bürüyor (...) Bu ayr›l›k bana yaman geldi pek, Ruhum hasta, k›r›k kolum kanad›m. Ya gel bana, ya oraya beni çek Gözüm nûru o¤ulcu¤um, Nijâd’›m! (Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 405-406) R. Mahmut Ekrem’in, o¤lu Nijad’› yitirdikten sonra yazd›¤› bu fliirde SIRA dikkatinizi S‹ZDE en çok çeken fley nedir?
2
D Ü fi Ü N E L ‹ M
Yeni anlay›fl çerçevesinde yaz›lan bu fliir, yaflanm›fl bir durumu dile getirifl, samimi duygular›n ifade edilifliyle dikkat çeker. Art›k flair, klasik edebiyat›n mazmun S O R UBuna benzer dünyas›ndan ç›km›fl, klifle (kal›plaflm›fl) ifadelerinden uzaklaflm›flt›r. flekilde Çoban fliirinde de bütün basitli¤i içinde yaflanan hayat› buluruz: Ovalarda ne hofl gezer sürüler! Sanki onlarla can bulur ovalar. Bir çocuk bir kuzu bulur kovalar, Anas› hayk›r›r kuzuysa meler, Arzu ettirir çobanl›¤›n›. (...) Sürüyü toplay›p gurûba karîb Yine mev’âs›na iâde eder.
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
62
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
Bu zamandan da istifâde eder; Giderek geh firâz ü gâh niflîb Âsmâna, zemîne nazra-künân Böyle demler geçer çoban bilmez Hafta, ay, y›l, esâmi-i eyyâm. Azal›p bitse de hayât› müdâm Nefl’esi, zevki artar eksilmez. Kâm al›r muttas›l tabiattan (Recaizade M. Ekrem, Bütün Eserleri II, s. 172-174) Onun sanat›n›n ilerleyen döneminde dilinin sade söyleyifle yönelmeye, yeni flekiller denemeye, kafiye örgüsünde de¤iflikli¤e gitmeye bafllad›¤› görülür. Bu de¤ifliklikleri Bat› edebiyat› etkisinde yapar. fiiirleri Na¤me-i Seher (1871), Yâdigâr-› fiebâb (1873), Zemzeme I (1883), Zemzeme II (1884), Zemzeme III (1885), Tefekkür (fliir-nesir kar›fl›k olan bu eser Nijâd Ekrem’in sonuna eklenmifltir, 1888), Pejmürde (fliir-nesir kar›fl›k, 1895), Nijâd Ekrem (Genç yaflta ölen o¤lu için yazd›klar›, 1910), Nefrîn (1916) adl› kitaplar›nda toplanm›flt›r.
fiiirde Büyük Ürperifl: Abdülhak Hâmit Tarhan fiiirinin gücünden çok, fliir hakk›ndaki görüflleriyle yeni kuflaklar üzerinde etkili olan Recaizade M. Ekrem’in hemen yan›nda fliir sanat›ndaki gücüyle kendini gösteren ve Türk edebiyat›n›n yenileflerek Bat›l› görünüm kazanmas›nda etkili olan sanatkâr Abdülhak Hâmit (1852-1937)’tir. Abdülhak Hâmit, coflkun romantizmine ba¤l› olarak da¤›n›k ilham›, dil kurallar›n› ihlali, üslup endiflesi tafl›may›fl›, klasik edebiyat›n esteti¤inden önemli ölçüde ayr›l›fl›, metafizik endifleleri, farkl› eflya ve insan alg›s› getirmesi ve yeni imgelere aç›lan hayal dünyas›yla klasik edebiyat› gerileten, yenili¤e zemin haz›rlayan flair olur. fiinasi’den itibaren gelen yenilik, fliir alan›nda, klasik zevkin karfl›s›nda ilk büyük baflar›s›n› onun kaleminde kazan›r. Bunda Bat›’da gördü¤ü hemen her fleyi seçmeden al›fl›yla, ikili tavr›yla, kural tan›may›fl›yla yüzy›llard›r yerleflmifl olan yap›y› bozmas› rol oynar. Onun sanat› yeni bir estetik kurmaktan çok yüzy›llard›r ba¤l› oldu¤umuz klasik edebiyat›n esteti¤ini y›kmas›yla belirginleflir. Bu da yeni anlay›fla yer açmak konusunda etkili olur. Fazla titizlenmeden, kendisini s›k› bir disiplin alt›na almadan fliirde yenili¤i uygulamas› onun sanatkâr taraf›n›n yan›nda yetiflme tarz› ve mizac›yla ilgilidir. Devrinin di¤er flairleri gibi klasik anlay›flla yetiflen, ilk kalem ürünlerini bu yolda veren Abdülhak Hâmit’in yeni anlay›fla geçmesi güç olmam›flt›r. Abdülhak Hâmit, Recaizade Mahmut Ekrem gibi köklü ve kültürlü bir aileden gelir. ‹çinde yetiflti¤i geleneksel kültürü edinmenin yan›nda özel dersler almas›, çocuk yaflta Fransa’ya gitmesi, ilk gençlik y›llar›ndan itibaren elçilik görevlisi olarak Bat›’da bulunmas› onun ufkunun genifllemesinde etkili olur. Bunda Bat›ya aç›k aile çevresinden gelmesi etkili olur. Frans›zcay› çocuk yaflta ö¤renen flair, yenili¤in öncülerinden Nam›k Kemal’i ve Recaizade M. Ekrem’i okuduktan sonra yenili¤e yönelmeye bafllar. Bu iki flairle kurdu¤u dostluk çevresinde yeni anlay›fla ba¤l› kalem denemelerine giriflir. Sanat›n› genifl ölçüde ilhama ve buna ba¤l› olarak ça¤r›fl›mlara b›rakan Abdülhak Hâmit, tabiat, aflk, ölüm ve metafizik konular çevresinde fliirini kurar. Özellikle ölüm ve metafizik etraf›nda onun fliiri büyük ürperifl olarak belirginlik kazan›r.
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
63
Onun k›r ve köy hayat›n› anlatt›¤›, Frans›z romantiklerinin etkisinde yaz›lan, ilk fliir kitab› Sahra (1879)’da toplanan kalem ürünleri Türk fliirine genifl olarak tabiat› sokmas› bak›m›ndan Bat›l› yolda yeniliktir. Klasik edebiyatta tabiat›n soyut düzlemde süsleyici öge olmaktan pek öteye geçmedi¤i düflünülürse bu tav›r, tabiat anlay›fl›n›n de¤iflmeye, d›fl dünyan›n gerçekçi bir bak›flla alg›lanmaya bafllad›¤›n› gösterir. Abdülhak Hâmit’in fliir dünyas›nda gençlik y›llar›ndan itibaren ölüm temi önemli bir yer tutmaya bafllar. Efli Fat›ma Han›m’›n ölümü üzerine yazd›¤› Makber (1885), ölüm fikri ve metafizik konular etraf›nda derinleflmesini getirir. Bu uzun metin, eflini kaybetmenin ›st›rab› yan›nda, ölümü kendi gerçekli¤inde görmesi bak›m›ndan Âkif Pafla’n›n torunu için yazd›¤› Mersiye ve Recaizade M. Ekrem’in ölüm temi etraf›nda dönen fliirleriyle birlikte düflülmeye müsaittir. Fakat, onlardan daha ileri bir hamledir. Bu tema çerçevesinde Makber’e Ölü ve Hacle de kat›l›r. Uzun bir fliir olan Makber’de flair, flu k›sa al›nt›da görüldi¤ü gibi bütün metni ölüm fikri etraf›nda kurar: “Eyvâh! Ne yer, ne yâr kald›, Gönlüm dolu âh u zâr kald› fiimdi buradayd› gitti elden, Gitti ebede gelip ezelden. Ben gittim, o hâksâr kald›, Bir gûflede târmâr kald›; Bâkî o enîs-i dilden, eyvâh! Beyrut’ta bir mezar kald›.” (Abdülhak Hâmit Tarhan, Bütün fiiirleri II, s. 45-46) Klasik edebiyat›n kafiye düzeninden farkl› flekilde düzenlenen bentlerden kurulu bu fliir, flairin kar›s›n›n ölümü üzerine yaz›lm›flt›r. Ölüm ve mezar fikri üzerinde yo¤unlaflan flair, eserinde mersiyeden farkl›, yeni bir duyufl ve düflünüflle dikkati çeker. Farkl› flekil uygulamalar›n›n yan›nda Makber’in klasik mersiyeden ayr›lan yan› ölümü kendi gerçekli¤inde dile getirmesidir. Ölen efl, paylafl›lan zamana ait ça¤r›fl›mlar›, ad›, hastal›¤›, hastal›¤a ba¤l› de¤iflmeleri ve nihayet ölümüyle fliire girer. Ölüm fikri fliire de ad›n› veren mezar üzerinde toplan›r. Abdülhak Hâmit’in fliirde yapt›¤› yeniliklerin yan›nda önemli taraflar›ndan biri, Türk edebiyat›na genifl flekilde felsefî fliiri getirmifl olmas›d›r. Felsefi fliir, hayat› ve olaylar› evrenle birlikte yorumlayan; varl›k ve yokluk, bafllang›ç ve son, hayat ve ölüm gibi problemleri insan›n etraf›nda derinlik psikolojisi içerisinde ele alan fliirdir. Bu tarz› daha önce Ziya Pafla Tercî-i Bent’inde terennüm etmifl; ancak A. Hâmit’in fliirinde ulaflm›fl oldu¤u derinli¤e ulaflamam›flt›r. Ziya Pafla’n›n Tercî-i Bent’inde insan kâinat›n sonsuzlu¤u ve ‹lâhî kudretin yarat›c›l›¤› karfl›s›nda âciz bir varl›k olarak ele al›nm›fl, “kâinat felâket mihveri etraf›nda dönen bir de¤irmen, insan ise bu de¤irmenin tafllar› alt›nda yuvarlanan, ezilen avâre bir dâne” olarak de¤erlendirilmifltir. Ziya Pafla insan akl›n›n kâinat›n muammas›n› çözemeyece¤i, bu yükü tafl›yamayaca¤› kanaatindedir. O, evrenin karfl›s›nda flaflk›n ve hayrand›r. A. Hâmit’e gelince durum de¤iflir. O, insan akl›n›n düflünce alan›nda ne kadar yükseklere ulaflabilece¤ini, ne kadar derinliklere inebilece¤ini eserleriyle ortaya koyar. Bu bak›mdan A. Hâmit, Türk fliirinin flekil ve içerikçe yenileflmesinde, Bat›l›laflmas›nda, metafizik ve felsefi alanda alabildi¤ine zenginleflmesi yolunda büyük at›l›md›r.
Farkl› flekil uygulamalar›n›n yan›nda Makber’in klasik mersiyeden ayr›lan yan› ölümün kendi gerçekli¤inde dile getirilmesidir.
Abdülhak Hâmit, Türk fliirinin flekil ve içerikçe yenileflmesinde, Bat›l›laflmas›nda, metafizik ve felsefi alanda alabildi¤ine zenginleflmesi yolunda büyük bir at›l›md›r.
64
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
Onun fliirinin dikkat çeken yanlar›ndan biri içinde karfl›tl›klar› ve çeliflkileri bar›nd›rmas›d›r. ‹ki duygu ve düflünce aras›nda bölünmüfl zihnin yaratt›¤› karfl›tl›klar ve çeliflkiler, döneminin ayd›nlar›n›n Do¤u-Bat› aras›nda yaflad›¤› ikilik kadar flairin mizac›yla ilgilidir. fiiirlerinin di¤er bir özelli¤i genellikle güç anlafl›l›r olmas›d›r. Bu da onun fliirinin hayal dünyas›, dili, karfl›tl›klara dayanan söyleyifliyle ilgili bir güçlük olarak belirmektedir. fiiirleri Sahra (1879), Divaneliklerim yahut Belde (1885), Bunlar Odur (1885), Makber (1885), Ölü (1885), Hacle (1885), Kahpe yahut Bir Sefilenin Hasbihâli (1886) Bâlâdan Bir Ses (1912), Vâlidem (1913), ‹lhâm-› Vatan (1916), Garam (1923), Hep yahut Hiç (Kitaplar›na girmemifl fliirleri, 1982) adl› kitaplar›nda toplanm›flt›r.
Neo-Klasik: Muallim Nâci Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n ikinci kufla¤› içerisinde yer alan Muallim Nâci, yetiflme tarz› ve zevk bak›m›ndan klasik edebiyat anlay›fl› dairesinde yer al›r.
Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›n›n içinde Muallim Nâci (1849-1893)’nin dikkate de¤er bir yeri vard›r. Tanzimat sonras› Türk edebiyat›n›n ikinci kufla¤› içerisinde yer alan flair, yetiflme tarz› ve zevk bak›m›ndan klasik edebiyat anlay›fl› dairesinde yer al›r. Ziya Pafla gibi klasik fliiri iyi bilen, özellikle flekil ve zevk bak›m›ndan bu edebiyata genifl olarak dayanan Muallim Nâci, tam anlam›yla klasik fliire ba¤l› kalmaz. O, zevk ve flekil bak›m›ndan her ne kadar klasik fliire ba¤l› görünse de bu esteti¤i aynen sürdürme çabas› içinde olan bir sanatkâr de¤ildir. Sanat hayat›n›n ilerleyen döneminde Bat› edebiyat›n› tan›d›kça Bat› tecrübesi ve Bat›l› anlay›fl çerçevesinde klasik fliiri yenileme çabas› içerisinde görünür. Onun fliirleri dikkatle incelendi¤inde klasik Türk fliirinden farkl› yanlar›n›n oldu¤u anlafl›l›r. Kap›lar›n› yenileflmeye s›n›rl› olarak açan flair, klasik edebiyatla ba¤›n› bilinçli flekilde sürdürür. Bu da onun dönemi içerisinde ›l›ml›, orta bir yol tutturmas›na, neo-klasik bir sanatkâr kimli¤i kazanmas›na yol açar. A¤abeyi ile birlikte Sait Pafla’n›n yan›nda ‹mparatorlu¤un çeflitli vilayetlerini dolaflan Muallim Nâci, medrese ö¤renimi görerek yetiflir. Çocuk denecek yaflta fliir yazmaya bafllar. ‹lk fliirlerini Varna’da on sekiz yafl›nda yay›mlayan flair, k›sa zaman içerisinde flöhrete kavuflur. Klasik edebiyat esteti¤iyle yetiflmesi, divan fliiri yolunda fliirler ortaya koymas›n› sa¤lar. Yetiflti¤i y›llar, henüz klasik fliir zevkinin ve anlay›fl›n›n tamamen ortadan kalkmad›¤› bir dönemdir. Kitap, gazete ve dergi yoluyla klasik anlay›fla ba¤l› fliirlerin çokça yay›mland›¤› dönem içerisinde yaflanmaktad›r. fiinasi ile birlikte yenili¤in bafllad›¤› süreçte klasik anlay›fl hemen ortadan kalkmam›fl; Servet-i Fünun toplulu¤unun kurulufluna kadar varl›¤›n› güçlü flekilde sürdürmüfltür. Yenili¤in fiinasi’den sonra önemli temsilcisi olan ve ayn› zamanda klasik edebiyata karfl› fliddetli savafl açan Nam›k Kemal bile zaman zaman gazeller yay›mlamaktad›r. Muallim Nâci, böyle bir sanat ortam›nda klasik edebiyat›n fliir tekni¤ine hâkimiyeti ve rindane söyleyifliyle belirir. K›t’alar, gazeller, münacâtlar, naatlar yazar. “Mes’udî” ve “Mes’ud-i Harabatî” mahlaslar›n› kulland›¤› bu tür fliirlerinde dünya alg›s› daha çok aflk ve flarap etraf›nda kurulur. Hayata yukar›dan bakma, bofl vermifllik, bir nefleyi sürdürme arzusu ve buna efllik eden melâl duygusu, gereksiz ve s›k›c› övünmeler bu fliirlerinin ortak özellikleridir. Bununla birlikte zaman zaman özgün (orijinal) söyleyifllere ulaflan flair, dönemi içinde dikkate de¤er kalem ürünleri ortaya koyar. Onun afla¤›da yer verdi¤imiz gazeli klasik edebiyat›n hayal dünyas› ve sanatl› söyleyifliyle olan ba¤›n› gösterdi¤i kadar fliir sanat›ndaki gücünü de aç›kça ortaya koyar:
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
Gönlüme sâkîyi mi’mâr eyledim meyhânede Allah Allah Kâ’be i’mâr eyledim meyhânede Ol kadar çakt›m ki tersâ-zâdegân›n aflk›na Berke döndüm neflr-i envâr eyledim meyhânede Merkez-i feyzimde oldum müstak›r hurflîd-vâr Encüm-i akdâh› seyyâr eyledim meyhânede Kâ’be-i kûyun an›p nûfl etti¤im sâgarlar› Zemzem-i eflkimle ser-flâr eyledim meyhânede Gel de cûfl-â-cûflunu seyr eyle Mes’ûdî‘lerin Baflka bir âlem be-dîdâr eyledim meyhânede (Muallim Nâci’nin fiiirleri, s. 192) Muallim Nâci’nin klasik anlay›fl› sürdürenlerce be¤enilen bu tür söyleyiflleri, eski anlay›fl› yaflatt›¤› düflüncesiyle, yenilikçiler taraf›ndan elefltirilir. Yeni anlay›fla yaklaflan fliirler yazd›¤› dönemde de mizac›na uygun bu rindane söyleyifli bilinçli flekilde devam ettirir. Muallim Nâci’nin yeni anlay›flla klasik anlay›fl› birlefltirmeye çal›flan, hatta yeni anlay›fl›n dairesine giren fliirleri de vard›r. Ancak, o, yeni anlay›flla geç karfl›lafl›r. Gençlik y›llar›nda ‹stanbul’un d›fl›nda yaflamas› dolay›s›yla ayd›n çevreden uzak bulunmas› ve Frans›zcay› geç ö¤renmifl olmas› Bat› edebiyat›n› geç tan›mas›na yol açar. Bu durum onun köklü bir yenili¤e gitmesinin önünde engel oluflturur. Bununla birlikte flair, Bat› edebiyat›yla klasik zevki birlefltirme çabas› içinde orta yolu tutturmaya çal›fl›r. Celâl Tarakç›, onun “flark-garp ayr›l›¤›n› de¤il, sentezini arzulayan bir tav›r” içerisinde oldu¤unu öne sürer. Bat› edebiyat›n› tan›d›ktan sonra yeni anlay›fla ba¤l› fliirler de yazar. Ayr›ca Frans›z edebiyat›ndan çevirileri de bulunmaktad›r. Kuzu, Kebûter, Dicle, fiâm-› Garîbân bafll›kl› fliirleri yeni yolda yaz›lm›fl fliirlerdir. Bu fliirlerinde tema, naz›m flekli ve dünya anlay›fl› bak›m›ndan eskiden ayr›l›r. Onun altta yer alan Kuzu bafll›kl› fliirinden aktard›¤›m›z dizelerle üstte yer alan gazeli karfl›laflt›r›ld›¤›nda yeni tarzda yazd›¤› fliirlerdeki de¤ifliklik anlafl›l›r: “Bilmem flu kuzu neden gam alm›fl Her nâlesi kalbe dâ¤-zendir Feryâd ederek koflar nedendir Sütsüz mü refîksiz mi kalm›fl Ey süt kuzusu nedir bu nâlifl Kim oldu sebeb bu infiâle Mâder vererek sana nevâle Pehlûsunu etmiyor mu bâlifl” (Muallim Nâci’nin fiiirleri, s. 76) Muallim Nâci, bu fliiriyle klasik fliirin konular›n›n d›fl›na ç›kar. Aflk ve sevgili yerine tabiattaki bir varl›¤›, kuzuyu konu edinir. Tabiat varl›klar› ve yaflanan hayat›n ayr›nt›lar› yenileflmeyle birlikte Türk fliirine girer. Bu tür fliirler Muallim Nâci’den önce Recaizade Mahmut Ekrem’le Abdülhak Hâmit’te de görülmeye bafllanm›flt›. O, R. M. Ekrem ve A. Hâmit gibi ›srarla yenilikçi olma çabas›na girmeyecek, onda yeni anlay›fla ba¤l› fliirlerle eski anlay›fla ba¤l› fliirler iç içe yürüyecektir.
65
66
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
Muallim Nâci’nin yenilikçi fliirleri olmas›na ra¤men döneminde daha çok klasik fliirin temsilcileri aras›nda kabul edilir. Bunda eski-yeni çat›flmalar›nda klasik edebiyattan yana olanlar›n onun etraf›nda kümelenmifl olmas›n›n da rolü vard›r. Recaizade Mahmut Ekrem-Muallim Nâci aras›nda her iki flairin taraftarlar›n›n da kar›flt›¤› uzun y›llar sürecek kavgalar onu eskinin savunucusu ve temsilcisi konumuna sürükler. O, Recaizade Mahmut Ekrem’le Abdülhak Hâmit’in yenileflme yolunda gösterdikleri afl›r› uygulamalar›n karfl›s›nda daha ›l›ml› bir yol tutturur. Bunda onun klasik edebiyat› içinden yenilemek çabas›nda oluflu da rol oynar. Fakat, daha belirleyici sebep, içinden geldi¤i, kendisini ifade edebilece¤i genifl bir alan olarak gördü¤ü mizac›na uygun bu dünya alg›s›n›n modernleflerek yaflayaca¤›na olan inanc›d›r. Ancak, Türk edebiyat›n›n içine girdi¤i de¤iflim süreci Muallim Nâci’yi hakl› ç›karmayacakt›r. Yenilik bir süre sonra klasik zevkin ve anlay›fl›n karfl›s›nda üstünlü¤ünü kuracakt›r. De¤iflik türlerde çok say›da kitab› yay›mlanan Muallim Nâci’nin fliir kitaplar› Terkib-bend-i Muallim Nâci (1874), Âtefl-pâre (1883), fierâre (1884), Fürûzân (1886), Sünbüle (1890), Mir’ât-› Bedâyi (1896) ve Yâdigâr-› Nâci (1897)’dir.
Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri Yenileflmenin birinci kufla¤› naz›m fleklinde, kafiye düzeninde ve ölçü de baz› yeni uygulamalara gitmiflti. Bu yeni uygulamalar ikinci kuflak taraf›ndan da sürdürülerek daha ileriye götürülür. Hece ölçüsü denenir, Bat› edebiyatlar›ndan al›nan naz›m flekilleriyle fliirler yaz›l›r ve kafiye düzeninde de¤iflikliklere gidilir. Birinci kuflaktan Ziya Pafla, heceyle fliir yazm›flt›. Nam›k Kemal ise tiyatro eserlerinde yer alan manzum k›s›mlarda hece denemelerinde bulunur. Abdülhak Hâmit’ten de heceyle bir eser yazmas›n› ister. Abdülhak Hâmit’in Nesteren adl› tiyatro oyunu bunun üzerine yaz›l›r. Nam›k Kemal’den gelen etkiyle Recaizade Mahmut Ekrem de heceyi dener. Fakat, bu ölçüde pek baflar›l› olamazlar. Bununla birlikte hece flairlerin yavafl yavafl ilgi duymaya bafllad›¤› ölçü olur. Bu konuda Orhan Okay flunlar› belirtir: “Bu arada özellikle Ekrem ve Hâmit’in aruzu kullanma yolundaki tutumlar›ndan da söz etmek gerekir. Uygulamada aruza hâkim olamayan Ekrem, Takdir-i Elhan’da ilk kez, konuya göre vezin seçme görüflünü ortaya koyar. Gerçekten de bu görüfl Servet-i Fünun flairleri taraf›ndan benimsenecek ve baflta Fikret olmak üzere, ifllenen konunun özüne uygun tef’ilelerle fliir yazma yolu baflar›yla uygulanacakt›r. Hâmit ise aruzu tam bir serbestî içinde kullanacak, kendince tef’ileler yaratacak, hatta özellikle manzum tiyatrolar›nda canl›l›¤› ve hareketlili¤i sa¤lamak için de¤iflik yap›da vezinler deneyecektir. Onun açt›¤› bu yolda gene Servet-i Fünun flairleri, baflta Cenap olmak üzere yürümeye devam edeceklerdir. Bunlara ek olarak, Hâmit’in Bâlâdan Bir Ses’te vezin kullan›lmad›¤›n› belirtelim.”.
YEN‹LEfiMEN‹N ÜÇÜNCÜ KUfiA⁄I: ARA NES‹L Yenileflmenin ikinci kufla¤›ndan sonra onlar› takip eden Ara Nesil ad›n› verdi¤imiz üçüncü kuflak gelir. Tanzimat sonras› birinci ve ikinci kufla¤›n takipçisi olarak Ara Nesil mensuplar›, söz konusu bu iki kufla¤›n fliirin flekil, üslup ve içeri¤inde yapt›¤› yenili¤i daha da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edebî devrede yeni flekil denemeleri ve yeni temalar da belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve türleri kullan›l›rken di¤er yandan Bat› edebiyat›n›n etkisiyle sarma kafiye, çapraz kafiye sone ve serbest flekiller denenir. Kafiye örgüsüne tamamen ba¤l› kalmak yerine yer yer fliirin yap›s›na göre yeni uygulamalara giriflildi¤i de olur. Serbest müstezat henüz Servet-
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
i Fünun teflekkül etmeden önce Ara Nesil Dönemi içinde birkaç flairin say›l› fliirinde deneme alan› bulur. Türk fliirine Tanzimat sonras›n›n ikinci kufla¤›yla giren tabiat, Ara Nesil flairleri taraf›ndan gelifltirilir ve yayg›nl›k kazand›r›l›r. Enjambementli m›sra yap›s› kullan›lmaya ve yeni imgeler fliire girmeye bafllar. Bu dönemde Bat› tarz› okullarda ö¤renim görerek yetiflen çok say›da genç flair ve yazar, Recizade M. Ekrem, Abdülhak Hâmit, Samipaflazade Sezai ve Muallim Nâci taraf›ndan gelifltirilerek getirilen yeni edebiyat anlay›fl›na yayg›nl›k kazand›rm›fllard›r. Birinci kuflakta üç, ikinci kuflakta dört befl isim taraf›ndan temsil edilen yenilik, bu kufla¤›n elinde k›sa zamanda geniflleyerek genç sanatkârlar›n kaleminde temsil edilme imkân›na kavuflur. Bunlar›n öne ç›kanlar› aras›nda Menemenlizade Mehmet Tâhir (1862-1903), Nabizade Nâz›m (1864-1893), Mehmet Celâl (1867-1912), Nigâr Han›m (1862-1918), Mustafa Reflit (1861-1936), Recep Vahyî (1867-1923), Fazl› Necip (1863-1932), Müstecâbîzade ‹smet (1868-1917) gibi isimler yer al›r. M. Kaplan’a göre, yenileflmeyi yürüten birinci ve ikinci kufla¤›n daha çok gazeteye dayanan faaliyetine karfl›l›k bu devrede gazetecili¤in yerini dergicilik almaya bafllar. Say›s› elliyi aflan derginin yar›s›ndan fazlas› edebiyatla ilgilidir. Birçok edebiyat dergisi bu kuflak taraf›ndan ç›kar›l›r. Bunlar aras›nda Âfâk, Âsâr, Berk, Gayret, Gülflen, Günefl, Hâver, Hazine-i Fünun, Hizmet, Maarif, Malûmât, Mekteb, Mir’at-i Âlem, Muhit, Musavver, Nilüfer, Resimli Gazete gibi ço¤unun yay›n hayat› birkaç y›l› aflmayan dergilerle Mizân, Saadet, Sabah, Tercüman-› Hakikat gazetelerini sayabiliriz. Ara Nesil mensuplar›n›n eser verdi¤i y›llar II. Abdülhamit’in bask›c› yönetim dönemine rastlar. Politik konular ve ülke sorunlar› üzerinde görüfllerini ifade edemeyen sanatkârlar, insan›n iç dünyas›n›n ifadesine yönelirler. Daha önce Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit ile birlikte bireysel duygular, ince hassasiyetler öne ç›kmaya bafllam›flt›. Ara Nesil mensuplar›nda bu durum daha da geniflleyerek sürer ve Servet-i Fünun’a intikal eder. Mehmet Kaplan, üçüncü kuflakla ilgili olarak “Mehmed Celâl ile Mustafa Reflid, Servet-i Fünun edebiyat›nda yayg›n bir hastal›k halini alan santimantalizm’in göze batan öncülerindendir.” der. Söz konusu kuflak, birçok bak›mdan Recaizade M. Ekrem, Abdülhak Hâmit ve Muallim Nâci ekolünün devamc›s›d›r. ‹kinci kuflak gibi sosyal faydac› de¤il, sanat merkezli bir bak›fl aç›s› gelifltirmifllerdir. Büyük davalar›n, toplumsal sorunlar›n yerine günlük, küçük duygulanmalar›n fliirini yazm›fllard›r. Eserlerinde ö¤retici olmak endiflesinden s›yr›larak estetik kayg›y› öne ç›karm›fllard›r. Çünkü devre hâkim olan Talim-i Edebiyat yazar›n›n düflünceleriyle Abdülhak Hâmit’in ve Muallim Nâci’nin fliir sanat›d›r. Ara Nesil mensuplar›n›n bir edebî toplulukta görülen ölçüde belirli prensipler etraf›nda hareket etti¤ini düflünmek yanl›fl olur. Bu kufla¤› oluflturan sanatkârlar aras›nda belirli ortak noktalar var ise de ayr›lan taraflar da mevcuttur. Dönem içerisinde s›n›rlar›n›n kesin olmad›¤› ve birinden di¤erine geçiflin kolayl›k gösterdi¤i üç yöneliflten söz etmek mümkündür:
Klasik Edebiyat› Sürdürmek ‹steyenler fierif Aktafl, bu grupta de¤erlendirece¤imiz flairler için flöyle der: “Muhafazakârlar›n (eski taraftarlar›n›n) edebî sahadaki faaliyetleri, Divan Edebiyat›’na, daha yerinde bir ifadeyle ‘Edebiyat-› Kadîme’ye ait zevki devam ettirme gayretinden ibarettir. Bir bak›ma bunlar›n muhatab›, genifl mânâs›yla Tanzimat’tan evvelki hayat tarz›n› sürdürmek için gayret sarf edenlerdir. Giyiniflleri, insanî münasebetle-
67
68
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
ri, hattâ kâinata bak›fllar› o zevkin devam›d›r. Ancak hareket ve heyecan kabiliyetini kaybetmifl olan bu zevki devam ettirmeye çal›flanlarda bariz flekilde bir da¤›n›kl›k, bir derbederlik görülür. Bunun sebebini içtimaî yap›da meydana gelen de¤ifliklikte, zevkte görülen çözülmede aramak gerekir.” Eskiyi sürdürmek isteyenler aras›nda fieyh Vasfi, Elhac ‹brahim Efendi, Hoca Hayret Efendi, Mehmet Salahî, Muallim Feyzî ve Ali Ruhî’yi de saymak gerekir. Yaflama tarz› ve hayat anlay›fl› bak›m›ndan eskinin temsilcisi durumundaki bu flairler, yenili¤in yerleflmeye bafllad›¤› bir dönemde klasik edebiyattan gelen zevk ve al›flkanl›klarla yenileflmenin karfl›s›nda yer al›rlar. Klasik kültürün, zihniyetin ve zevkin birer zay›f temsilcisi durumunda olan bu sanatkârlar, eserlerinden çok girifltikleri tart›flmalarla ve elefltiri yaz›lar›yla dikkatleri üzerlerinde toplarlar. Eskiyi reddetmeden, eskiyle yeni aras›nda bir denge kurmaya çal›flan Muallim Nâci’nin etraf›nda kümelenme yoluna gitmek ve Muallim Nâci’yi eskinin temsilcisi durumuna sürüklemek isterler. Ortaya koyduklar› sanat eserlerinden ziyade, yeni anlay›fl›n karfl›s›nda sert tenkitçi tav›rlar›yla yenileflme hareketinin kontrollü ve dikkatli yürütülmesinde etkili olmufl görünmektedirler. Klasik zevkin tamamen ortadan kalkmad›¤› bu devrede genç sanatkârlar›n klasik zevki yans›tan eserler kaleme alarak sanat hayat›na ad›m atarlar. Bu, yaln›zca Ara Nesil mensuplar›yla s›n›rl› kalmaz. ‹leride Servet-i Fünun toplulu¤unu oluflturacak olan Cenap fiahabettin, Tevfik Fikret gibi genç sanatkârlar için de böyledir. Bu yönleriyle hemen hemen Servet-i Fünun toplulu¤u teflekkül edene kadar söz konusu topluluk mensuplar› birer Ara Nesil sanatkâr› özelli¤i gösterir. Servet-i Fünun’un öncülerinden biri durumundaki Cenap fiahabettin Hazine-i Fünun ve Mektep gibi dergilerde fieyh Vasfî’ye ve baflka flairlere nazireler yazar; Tevfik Fikret, Muallim Nâci-Muallim Feyzî yolunun izleyicisi olarak gazeller, tevhitler kaleme al›r ve fieyh Vasfî’ye, Mualim Nâci’ye nazireler yazar.
Eski ile Yeni Aras›nda Yer Alanlar Bu grupta de¤erlendirebileceklerimiz dönem içerisinde yenili¤i ileri seviyede temsil eden Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit’ten gelecek etkiye aç›k olmakla birlikte daha çok Muallim Nâci dairesinde yer alan veya bu daireye yaklaflan yazar ve flairlerdir. Klasik zevke, dil ve üslup özelliklerine, hatta flekil ve kal›plara önemli ölçüde ba¤l› kal›rlar. Bunun yan›nda Bat› edebiyatlar›ndan gelen tesire de sanatlar›n› aç›k tutarlar. Bir bak›ma sentezci anlay›flla eskinin üzerine yeni unsurlar› ekleyerek eskiyi kendi içerisinde yenileme çabas› içerisinde görünürler. Muallim Nâci’nin Do¤u-Bat› ayr›m› yapmadan ve taklide düflmeden baflka edebiyatlardan faydalanmak gerekti¤i fikri dönem içerisinde etki pay›na sahiptir. Onun “aheng-i millî” kelime grubuyla ifade etti¤i millî bir söyleyifl ve terkip aray›fl› içinde oldu¤u sezilir. Edebiyatta “intihâl”e karfl› ç›kan Ahmet Râsim’de bu hassasiyet daha belirgin hâl al›r. Bat›l›lar gibi düflünüp Türk gibi yazmay›, sosyal flartlar›m›za, âdet ve geleneklerimize uygun bir edebiyat kurmay› öngörür. Ahmet Râsim’in devri içerisinde “mutavassitîn” kelimesiyle karfl›lamaya çal›flt›¤› bu anlay›fl ve tavr› gelifltiren sanatkârlar› bu grup içerisinde de¤erlendirmek mümkündür. Onlar, yenileflmede afl›r›l›¤a düflmeden ›l›ml›, orta bir yol takip etmek isterler. Ziya Pafla-Ahmet MithatMuallim Nâci çizgisi üzerinden gelerek Ahmet Râsim, Ali Kemal, Recep Vahyî gibi isimleri bu gruba dahil edebiliriz. Bunlar, Avrupaî tarzda yenili¤i ileri seviyede uygulama alan›na götürmek isteyen sanatkârlar ve gruplar karfl›s›nda daha ›l›ml› ve millî anlay›fl› temsil etmeleri, elefltiri yaz›lar› yazmalar› ile dikkat çekerler.
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
Bu dönemin özelliklerinden biri eskiyle yenili¤in iç içe yürümesidir. Bir sanatkârda hem eski, hem de yeni söyleyifl görülebiliyor, bazen bu özellik ayn› eserde kendini ortaya koyabiliyordu. Yenilikçi sanatkârlar üslup, flekil ve içerikte birtak›m yeni uygulamalara ›srarla giderken di¤er yandan nazire, tahmis, miraciye gibi klasik edebiyat tarz›nda eserler kaleme al›yorlard›. Bir yandan flair yaflad›¤› aflk› sevgilinin ismini de vererek ifade alan›na tafl›rken, di¤er taraftan gazeller kaleme al›n›yor, bu gazellerde gül-bülbül aflk› soyut flekilde terennüm ediliyordu. Bu dönemde eski, yeninin peflini hiç b›rakmaz. Edebiyat›m›zda yeninin bafllang›c›ndan Servet-i Fünun’a kadar eski ile yeni hep iç içe birlikte yürüyecektir. Kaplan, Ara Nesil flairlerince Türk edebiyat›n›n “gerek duyufl tarz›, gerek üslup sahas›nda, âdeta edebiyat›m›z›n çehresini de¤ifltirecek faaliyetlerine sahne” oldu¤unu öne sürer.
Yenilikçiler Dönem içerisinde yenili¤i ileri düzeyde temsil etmek ve daha ileriye götürmek isteyenlere de rastlan›r. Bu sanatkârlar Recaizade M. Ekrem-Abdülhak Hâmit ekolüne ba¤lanan genç isimlerdir. Servet-i Fünun’u haz›rlayan grup, bu sanatkârlardan oluflur. Türk edebiyat›n›n Bat›l› mahiyet kazanmas›nda, flekil ve muhteva özelliklerinin de¤iflmesinde, yeni bir duyufl tarz›n›n oluflmas›nda yo¤un çaba gösterirler. Ancak, bu Bat›l›laflma çabas› ne kadar ileri düzeyde yürütülmek istense de klasik kültürün hayal dünyas›ndan ve zevkinden bütünüyle uzaklafl›ld›¤› ve yepyeni bir edebiyat›n ortaya kondu¤u söylenemez. Burada dikkat edilecek nokta, genç sanatkârlar›n Recaizade M. Ekrem ve Abdülhak Hâmit gibi öncülerden hareketle, Bat› edebiyatlar›n› model alarak yenili¤in etraf›n› bilinçli flekilde geniflletmeye çal›flmalar›d›r. Yaflad›klar› ve eser verdikleri dönemin koflullar› da buna oldukça uygundur. Üstat Recaizade Mahmut Ekrem, fliir hakk›ndaki görüflleri; “dahi-i âzâm” unvan›yla an›lan Abdülhak Hâmit, Sahrâ (1878), Belde (1885) Makber (1885) ve tiyatro eserleriyle edebî devre üzerinde hâkimiyetini kurmufltu. Bu dönemde ço¤almaya bafllayan modern okullarda Bat› dillerini iyi flekilde ve erken yafllarda ö¤renmifl olan genç sanatkârlar›n yenili¤i geniflletme ve ileriye götürme çabalar› için zemin oluflmufltu. Ara Nesil mensuplar›n›n faaliyetleri içerisinde çeviri önemli yer tutar. Çeviri faaliyetinin yo¤un olarak yürütüldü¤ü bu dönemde yaln›zca Bat› dillerinden edebî eserlerin Türkçeye aktar›lmas›yla yetinilmez. Ayr›ca Arapçadan ve Farsçadan da çevirilerde bulunulur. 1859’da fiinasi’nin ve Münif Pafla’n›n Frans›zcadan yapt›¤› çevirilerle bafllayan faaliyet as›l geliflmesini Ara Nesil döneminde idrak eder. Lâtin, Leh, Flander (Belçika), Danimarka, Amerika ve Rus edebiyatlar›ndan ilk edebî çeviriler bu y›llarda gerçeklefltirilir. Bat› dillerinden yap›lan çeviriler yeni temalar›n girmesinde etkili olmas›n›n yan›nda, yeni üslubun oluflmas›n› da haz›rlayan etkenlerdendir. Çünkü çevirilerde temalara gösterilen önemin yan›nda üslup da titizlikle ifllenmeye bafllan›r. Çevirilerdeki bu üslup aray›fl› fliirde konuflma sentaks›n›n geliflmesini sa¤lar. Tanzimat sonras› birinci ve ikinci kufla¤›n takipçisi olarak Ara Nesil mensuplar›, söz konusu bu iki kufla¤›n, fliirin flekil, üslup ve muhtevas›nda yapt›¤› yenili¤i daha da geniflletir ve gelifltirirler. Bu edebî devrede yeni flekil denemeleri ve yeni temalar belirir. Bir yandan klasik fliirin flekil ve türleri kullan›l›rken di¤er yandan Bat› edebiyat›n›n tesiriyle sarma kafiye, çapraz kafiye, sone ve serbest flekiller denenir. Kafiye örgüsüne tamamen ba¤l› kalmak yerine yer yer fliirin yap›s›na göre yeni uygulamalara giriflildi¤i olur. Necat Birinci, serbest müstezat›n henüz Servet-i Fünun teflekkül etmeden önce bu dönem içerisinde Tevfik Fikret, ‹smail Safa, Menemenlizade Mehmet Tâhir gibi birkaç flairin say›l› fliirinde denendi¤ini belirtir.
69 Edebiyat›m›zda eski ile yeni Servet-i Fünun’a dek birlikte, iç içe yürüyecektir.
70
Yenilikçilerde romantizmden gelen afl›r› duygululuk aflk fliirlerinde kendini gösterir.
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
Bu dönemde flair, bir yandan ince duygular› hissî bir söyleyiflle ifadelendirmeye çal›fl›rken di¤er yandan hayat›n basit ve yaflanan gerçekli¤ini ifade alan›na tafl›r. Bu da insan›n iç dünyas›n›n ve tabiat›n öne ç›kmas›n› getirir. fiiirin sentaks› de¤iflmeye, diyalog ve konuflma üslubu yayg›nlaflmaya bafllar. Bu tür ifadelerde flairane yüksek söyleyifl ço¤u kez geri plâna düfler, hayat›n gerçekçi taraf› yans›t›lmaya çal›fl›l›r. Ara Nesil mensuplar›n›n fliirlerinde Servet-i Fünun flairlerince daha sonra yayg›n hâle getirilecek olan enjambantl› cümlelere de rastlan›r. Bunda Bat› dillerinden yap›lan çevirilerin rol oynad›¤›n› söyleyebiliriz. fiinasi’nin, Ethem Pertev Pafla’n›n ve Abdülhak Hâmit’in uygulamalar›ndan sonra kafiyeyi de klasik fliirin ayr›nt›l› ve s›k› kay›tlar›ndan üçüncü kuflak çözer. Kafiye, önce s›k aral›klarla tekrarlanan bir unsur olmaktan ç›kar. Baz› dizeleri kafiyesiz b›rak›l›r. De¤iflik türden kelimeler birbirleriyle kafiyelendirilir. Bu yeniliklerin içinde önemli bir de¤ifliklik de kafiye seslerinin flekil birli¤inin ihmal edilip fonetik benzerliklerin üzerine kurulmas›, yani göze göre de¤il de kula¤a göre tanzim edilmesi olur. Böylece klasik edebiyat›n yüzy›llard›r sürdürdü¤ü kafiye anlay›fl› çözülür. Ara Nesil sanatkârlar› Yenileflme Dönemi ikinci kufla¤›n›n bir devam› olarak eserlerinde daha çok bireysel temalar› ifllerler. Abdülhak Hâmit ve Recaizade M. Ekrem’den geçen bireysel hassasiyet ve santimantalizmi yeni temlerle gelifltirme yoluna giderler. Bunun yan›nda daha s›n›rl› planda felsefî-hikemî manzumelere, tarih ve savafl konulu kahramanl›k fliirlerine, sosyal içerikli ürünler de yazarlar. fiiirde yer tutan temalardan biri de tabiatt›r. Ayr›ca hayat›n içinde yer alan küçük nesneler ve onlara yönelik dikkatler sanatkârane hassasiyetle birleflerek fliirin dünyas›na girer. Klasik edebiyattan gelen tevhit, naat ve münacata ba¤l› dinî-tasavvufî konular azalarak varl›¤›n› sürdürür. Bireysel temalardan aflk ve ölüm fliirin aslî temalar›d›r. Bunun yan›nda verem, hüzün, gözyafl›, yaflama sevinci, ev hayat› birer tema veya konu olarak belirir. fiair, bazen kendi varl›¤›n›, yaflama tarz›n› ve s›k›nt›lar›n› fliirin konusuna dönüfltürür. Aflk temi, çokça ele al›nan temlerdendir. Ara Nesil flairlerinin fliirin di¤er unsurlar›nda oldu¤u gibi temada da ikili¤i sürdürdü¤üne; bir taraftan eskiye ba¤l› kal›rken, di¤er yandan da yeni tarzda manzumeler kaleme al›rlar. Romantizmden gelen afl›r› duygululuk aflk fliirlerinde kendini gösterir. Yenileflme Dönemi Türk fliirinde muhtevada bafllayan de¤iflme ölüm görüflünde de varl›¤›n› sürdürür. De¤iflen insanla birlikte medeniyet ve hayat da de¤iflikli¤in içerisine girer. Bir yandan klasik dönemden gelen anlay›fl varl›¤›n› devam ettirmeye çal›fl›rken di¤er yandan ölüm, divan ve halk fliirinde kazanm›fl oldu¤u anlam›n d›fl›nda yeni anlay›fl çevresinde flekillenerek farkl› bir mahiyet almaya bafllar. fiair, ölümün mahiyetini ve esrar›n› sorgulamaya giriflir. Abdülhak Hâmit ve Muallim Nâci ile mezarl›¤› keflfeden fliirdeki bu duygu hâli, Ara Nesil mensuplar›n›n eserlerinde de yank›s›n› bulur. Ölen sevgilinin veya annenin, k›z kardeflin varl›¤›n›n somutlaflt›¤› mezar etraf›nda “Kitâbe-i Seng-i Mezâr” bafll›¤› alt›nda ölüm temini iflleyen birçok fliir yaz›l›r.
Tablo Alt› fiiir M. Kayahan Özgül’ün belirtti¤i gibi, ilk örneklerine Mir’ât-i Âlem dergisinde rastlanan, Recaizade M. Ekrem’in “Kelebek” ve Hüseyin Hâflim’in “Kocakar› ve Kedi” fliiriyle bafllayan, Muallim Nâci ve M. Faik’in de kat›lmas›yla geniflleyen tablo için fliir, bir baflka söyleyiflle tablo alt› fliir modas›, Ara Nesil mensuplar›nca ra¤bet edilen bir yol olur. fiiirin yan›nda küçük öykü ve sanatl› düzyaz›lar›n da yaz›ld›¤› bu tablolar, daha çok tabiat tasvirleri ve çocuk resimleri olarak belirir. Havada
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
uçan kelebek, bahçede açm›fl çiçek, a¤aca konan kufl, dikifl diken veya kitap okuyan genç k›z resmi flairin ilham›n› besler. Bazen gazete ve dergilerde yay›mlanan edebî eserin konusuna uygun düflen resimler de kondu¤u olur. Dönemin gazete ve dergilerinin önemli bir k›sm›n›n resim basacak tekni¤e ulaflm›fl olmas› bu modan›n yayg›nlaflmas›n› h›zland›r›r. Sanatkârlar için karfl›laflt›klar› herhangi bir resim, hatta daha sonralar› foto¤raf ilham kayna¤› hâline dönüflür. Sanatkâr, ressam›n f›rças›nda ifadesini bulan tablodaki tasviri kendi iç dünyas›ndan geçirerek fliir fleklinde ifade etmeye giriflir. Esasen Recaizade M. Ekrem hassasiyetinden gelerek daha da incelmifl bir duyufla ulaflan Ara Nesil sanatkârlar›n›n ço¤u için bu durum oldukça uygun düfler. Menemenlizade Tâhir, Mehmet Celâl gibi çok say›da flairde tablo alt› fliire rastlan›r. Bunlardan Menemenlizâde Mehmet Tâhir’in onun üzerinde, Mehmet Celâl’in otuzu aflan say›da tablo alt› fliiri kaleme alm›fl oldu¤unu düflünülürse dönem içerisinde bu modan›n nas›l yayg›nl›k kazand›¤› anlafl›l›r. Muallim Nâci’nin, küçük bir çocu¤un üzerine hücum eden kümes hayvanlar›ndan korunmak isterken elinde tuttu¤u tabaktaki sütün dökülmesini ve dökülen sütü kedinin içmeye çal›flmas›n› gösteren bir resim karfl›s›nda kaleme ald›¤› Levha bafll›kl›, çocu¤un dilinden söylenmifl olan, fliirden aktaraca¤›m›z flu dizeler fikir verir: Yürüyüp üstüme harîsâne Yaramazlar kopard›lar ödümü Hakl›y›m bafllamakta efgâne Dökmedim ben ya! Döktüler südümü Nerdesin anne! Yok mu imdad›n? Yiyecekler beni bu mel’unlar Olmuyor hiç nef’i feryâd›n Umac› olmas›n sak›n bunlar? Yeni flair, hayata ve onun yaflanan gerçekli¤ine oldukça de¤iflik bir yoldan, resim sanat›ndan hareketle de olsa, gitme çabas› içindedir. Bu örnekten de anlafl›laca¤› üzere tablo alt› fliir yaln›zca resmin yapt›¤› ifli dil yoluyla ifade etmekle kalmaz. fiairin veya yazar›n onu hayal gücüyle gelifltirerek tamamlamas›n›; bunu yaparken de duygusal durumlar› bile realist bir bak›flla ayr›nt›lar›n› kaç›rmadan ifade etmesini getirir. Bu, edebiyat›m›z›n yüzy›llar boyu ihtiyaç duydu¤u bir bak›fl aç›s› olarak kalm›flt›. Daha sonraki y›llarda, Servet-i Fünun Döneminde, Ara Nesil sanatkârlar›n›n gelifltirdi¤i tablo alt› fliir genifl ilgi görecektir.
Düzyaz› fiiir (Mensur fiiir) Türk edebiyat›na Bat›’dan yap›lan çeviriler yoluyla giren, Recaizade M. Ekrem’in “nesr-i muhayyel” terkibiyle karfl›lad›¤› düzyaz› fliir (mensur fliir) de Ara Nesil mensuplar›ndan ilgi görür. Düzyaz› fliir, önceleri “nesr-i muhayyel”, “nesr-i hayâlî”, “nesrâ-i fliir-âmiz”, “nesr-i flairane”, “mensûre”, “nesr-i nazm-âmiz” gibi kelime ve terkiplerle karfl›lan›r. Birinci, konuyla ilgili olarak flu bilgileri verir: “Recaizade Mahmut Ekrem fliirde vezin ve kafiyenin varl›¤›n› hafifletmek isteyenlere karfl› Takdir-i Elhan’da ‘Bendenizce kafiyesiz fliir yazmaktansa nesr-i muhayyel yolunda tasvir-i merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzun de¤il iken, âdeta tavr-› fli’ri alabiliyor’ fleklinde düflüncelerini ifade etmesi, bu türün yolunu açt› ve gençlerin bu yola yönelmesini sa¤lad›. Ara Nesilden Mustafa Reflit, Mehmet Ce-
71
72
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
lâl, Ali Nusret, Mustafa Fehmi, Ali Nadir, ‹smail Safa, Halid Ziya ve daha birçok genç mensur fliir alan›nda kalem denemeleri yapt›lar.”
Envâr-› Zekâ ve fiark dergilerinde Mustafa Reflit’in, Tercümân-› Hakîkat; fiafak ve Saâdet’te de Mehmet Celâl’in, ‹zmir’de ç›kan Hizmet’te ise Halit Ziya’n›n mensur fliir denemelerine rastlanmaya bafllan›r. Daha sonra Mustafa Reflit, düzyaz› fliirlerini Gözyafllar› (1304/1887-8) ad›yla küçük bir kitapta toplar. Düzyaz› fliirin geliflmesinde önemli rol oynayan Halit Ziya ise Mensûr fiiirler (1307/1891)’i ve Mezardan Sesler (1307/1891)’i yay›mlar. Gözyafllar› yazar› Mustafa Reflit, günlük yaflay›fl› içerisinde tesadüfen karfl›laflt›¤› küçük hayat sahnelerini konu edinir. K›sa cümlelerden kurulu, k›sa zaman dilimlerinin üzerinde toplanan dikkati, metni genellikle çarp›c› bir sonla bitirir. Bu dönemin bir baflka düzyaz› fliir yazar› Mehmet Celâl’dir. Onun “Hazân”, “Gözyafl›”, “Güzel Bir Gece” gibi mensurelerinin yan› s›ra, edebiyata ilk at›ld›¤› 1884’ten itibaren etkisi alt›nda oldu¤u Muallim Nâci’nin bir fliirinin etkisinde kalarak, ayn› temi ve muhtevay› “‹stifâza” üst bafll›¤›yla düzyaz› fleklinde yeniden yaz›p, Muallim Nâci’nin Tercüman-› Hakîkat’teki “Edebiyat” sütununa gönderdi¤i ilk gençlik devresinin sanatl› düzyaz› denemeleri bulunmaktad›r. O, 1895’te yay›mlanan Elvâh-› fiairane adl› kitab›ndaki düzyaz› fliirlerinde tabiat manzaralar›ndan renkli tablolar yapar. Bahar manzaralar›n›n üzerinde duran hayal dünyas› güneflin ›fl›¤›yla renklenmifl günün de¤iflik saatlerinin tasvirlerini sergiler. Ayr›ca aflk ve sevgilinin hayali söz konusu metinlerin iç dünyas›n› kuran unsurlar durumundad›r. Bu konuda F. And› flunlar› söyler: “Bu edebî türün kabul görmesinde Recâizâde Ekrem’in, yukar›da ad› geçen Takdîr-i Elhân’daki ‘Her mevzûn ve mukaffâ lak›rd› fliir olmak lâz›m gelmez, her fliir mevzûn ve mukaffâ bulunmak iktizâ etmedi¤i gibi.’ cümlesi ve yine Takdîr-i Elhân’da ‘Bendenizce kafiyesiz fliir yazmakdan ise nesr-i muhayyel yolunda tasvîri merâm etmek evlâ ve efdaldir. Nesr-i muhayyel ise mevzûn de¤il iken, adeta tavr› fli’ri alabiliyor.’ cümlesindeki edebî fetvâs› etkili olmufltur.” Halit Ziya, 1886’da Hizmet gazetesinde yay›mlanmaya bafllayan, daha sonra 1891’de Mensûr fiiirler ve Mezardan Sesler adl› eserlerinde toplanan yaz›lar›yla bu türün Türk edebiyat›ndaki ilk baflar›l› ve kal›c› örneklerini kitaplaflt›r›l›r. Böylece Ara Nesil döneminde dikkate de¤er örneklerin ortaya konmas›ndan sonra Servet-i Fünun ve Fecr-i Âtî mensuplar›n›n kaleminde mensur fliir âdeta bir moda hâlini al›r. Böylece Tanzimat sonras›n›n ikinci kufla¤› ile üçüncü kufla¤› ortaya koyduklar› kalem ürünleriyle Türk fliirini içerik ve flekil yönünden de¤ifltirmifl ve gelifltirmifl, Servet-i Fünun flairlerinin daha Bat›l› ve yeni bir edebiyat kurabilecekleri zemini oluflturmufltur.
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
73
Özet
N A M A Ç
1
N A M A Ç
2
‹kinci kufla¤›n fliiri anlay›fl›nda yapt›¤› de¤iflimi anlatmak. Bu dönem flairleri, Recaizade Mahmut Ekrem baflta olmak üzere, fliire yeni anlay›fllarla yaklafl›r. fiiiri sosyal konulardan, yarar düflüncesinden uzaklaflt›rarak güzellik düflüncesi etraf›nda toplamaya çal›fl›rlar. Bu flairlerin elinde fliir, art›k düflünceyi tafl›y›c› olmaktan ç›karak estetik amaçlara yönelir. Türk fliirinin Tanzimat sonras› ikinci kufla¤›ndan Servet-i Fünun dönemine kadar geçirmifl oldu¤u de¤iflimi aç›klamak. Türk fliirinde Tanzimat sonras› birinci kufla¤›n bafllatt›¤› yenileflme ikinci kuflakla birlikte daha ileriye götürülmüfltür. Tanzimat sonras› üçüncü kufla¤›n da kat›lmas›yla fliir, içerik ve flekil bak›m›ndan modern görünüm kazanmaya bafllam›flt›r. Bu yenileflme Servet-i Fünun fliirinin alt yap›s›n› kuracak seviyede modernleflme anlam›na gelir.
N AM A Ç
3
N A M A Ç
4
Bu dönemlerde yetiflmifl olan flairler ve fliir sanatlar›n› tan›mak. Yenileflmenin ikinci ve üçüncü kufla¤›n›n fliir alan›nda ortaya koydu¤u ürünler birinci kufla¤›n fliirini baz› yönleriyle sürdürürken baz› yönlerden ayr›l›r. Bu dönemde fliir, yaflanan hayata ve tabiata genifl yer verir. fiair, biraz da romantizmin etkisiyle evreni, insan›, hayat› daha duyarl› flekilde fliirin dünyas›na aktar›r. Tablo alt› fliir ve düzyaz› fliiri tan›mlamak. Yenileflmenin ikinci kufla¤›yla Türk edebiyat›na girmeye bafllayan tablo alt› fliir ve üçüncü kuflakla uygulama alan›na konan düzyaz› fliirin ortaya ç›k›fl› edebiyat›m›z için yeniliktir. Tablo alt› fliir ve düzyaz› fliir, daha sonraki dönemlerde Servet-i Fünun’u ve sonras›n› etkileyecek yap›da karfl›m›za ç›kar.
74
Tanzimat Dönemi Edebiyat›-I
Kendimizi S›nayal›m 1. Tanzimat ikinci kuflak flairlerinden eskiye yak›n olufluyla di¤er flairlerden ayr›lan sanatkâr›m›z afla¤›dakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Abdülhak Hâmit Tarhan c. Muallim Nâci d. Recep Vahyi e. Ziya Pafla
6. Ara Nesil kufla¤›n›n en önemli özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir? a. fiiir sanat›nda köklü de¤ifliklikler yapm›fllard›r b. Servet-i Fünun fliirine zemin haz›rlam›fllard›r c. Tamamen eski fliiri devam ettirme gayreti içerisinde olmufllard›r d. fiiir dilinde köklü de¤ifliklik yapm›fllard›r e. Millî edebiyat ak›m›na öncü olmufllard›r
2. Afla¤›daki temalardan hangisi ikinci kuflak fliirinde yayg›n flekilde görülmez? a. Aflk b. Hürriyet c. Metafizik d. Ölüm e. Tabiat
7. fiiir üzerine getirdi¤i görüfllerle düzyaz› fliirin yolunu açan sanatkâr afla¤›dakilerden hangisidir? a. Muallim Nâci b. Menemenlizade Mehmet Tahir c. Nam›k Kemal d. Mehmet Celâl e. Recaizade Mahmut Ekrem
3. Edebiyat teorisi alan›nda yazm›fl oldu¤u eseriyle yeni edebiyat anlay›fl›n›n yerleflmesinde büyük çaba göstermifl olan sanatkâr›m›z afla¤›dakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Abdülhak Hâmit Tarhan c. Menemenlizade Mehmet Tahir d. Muallim Nâci e. fieyh Vasfî
8. Afla¤›daki flairlerden hangisi tablo alt› fliir yazm›flt›r? a. Abdülhak Hâmit b. fiinasi c. Nam›k Kemal d. Muallim Nâci e. Ziya Pafla
4. Afla¤›dakilerden hangisi Recaizde Mahmut Ekrem’in fliir anlay›fl›na uygundur? a. fiiir, vatan ve hürriyet gibi konular› ifllemelidir. b. Güzel olan her fley fliirin konusu olabilir. c. fiiir sosyal fayda fikri üzerine kurulmal›d›r. d. fiiir ahlak kayg›s› tafl›mal›d›r. e. fiiirin ö¤retici vasf›n›n olmas› gerekir. 5. Afla¤›daki flairlerden hangisi eski ile yeni aras›nda bir sentez oluflturma çabas› içerisinde olmufltur? a. Nam›k Kemal b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Abdülhak Hâmit d. fiinasi e. Muallim Nâci
9. fiiirde konuya göre vezin seçilmesi gerekti¤i görüflünü afla¤›daki flairlerden hangisi ileri sürmüfltür? a. Nam›k Kemal b. Muallim Nâci c. Ziya Pafla d. Recaizade Mahmut Ekrem e. Abdülhak Hâmit 10. Abdülhak Hâmit’i heceyle fliir yazmaya teflvik eden flair afla¤›dakilerden hangisidir? a. Recaizade Mahmut Ekrem b. Muallim Nâci c. Nam›k Kemal d. Ziya Pafla e. Âkif Pafla
4. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda fiiir: 2
75
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan Kaynaklar
1. c
Aktafl, fierif (1980), “Edebiyat›m›zda Geçen Asr›n Sonunda ‘Mutavassitîn’ Grubun Edebî Düflüncesi Hakk›nda”, Birinci Millî Türkoloji Kongresi Bildirileri, Tebli¤ler, ‹stanbul. Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. And›, M. Fâtih (1997), “Halid Ziya’n›n Mensur fiiirleri I”, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› Dergisi, nr. 27, s. 23-45. Birinci, Necat (1981), Menemenlizâde Mehmed Tahir, Hayat› ve Eserleri, ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Bas›lmam›fl Doktora Tezi), ‹stanbul. _____,______ (2000), Edebiyat Üzerine ‹ncelemeler, ‹stanbul. Büyük Türk Klasikleri (1988), C. 8, Ötüken Yay›nevi, ‹stanbul. Gariper, Cafer (2006), “Türk Edebiyat›nda Mensur fiiir Literatürü”, Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt: 4, Say›: 7, ‹stanbul. Kaplan, Mehmet ( 1971), Tevfîk Fikret, Devir-fiahsiyetEser, ‹stanbul. Muallim Nâci’nin fiiirleri (1997), (Haz. Abdülkadir Hayber-Hüseyin Özbay), MEB Yay›nlar›, ‹stanbul. Muallim Nâci, Mir’ât-› Âlem, nr. 15, ‹stanbul 1299. Okay, Orhan (1988), “Tanzimat fiiiri”, Büyük Türk Klasikleri, C. 8, ‹stanbul. Özgül, M. Kayahan (1997), Resmin Gölgesi fiiire Düfltü Türk Edebiyat›nda Tablo Alt› fiiirleri, ‹stanbul. Recaizade M. Ekrem (1997), Bütün Eserleri II, (Haz. ‹smail Parlat›r-Nurullah Çetin-Hakan Sazyek), MEB Yay›nlar›, ‹stanbul. Tanp›nar, Ahmet Hamdi (1982), 19 uncu As›r Türk Edebiyat› Tarihi, 5. Bask›, Ça¤layan Kitabevi, ‹stanbul. Tarakç›, Celâl (1994), Muallim Nâci Efendi -Hayat› ve Eserlerinin Tedkîki-, Samsun. Tarhan, Abdülhak Hâmit (1982), Bütün fiiirleri 2 Makber/ Ölü/ Hacle/ Bâlâdan Bir Ses, Dergâh Yay›nlar›, ‹stanbul.
2. b
3. a 4. b 5. e 6. b 7. e 8. d 9. d 10. c
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “‹kinci Kufla¤›n fiiirinin Dayand›¤› ‹lkeler ve Genel Nitelikleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤› ve Temsilcileri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin Üçüncü Kufla¤›: Ara Nesil” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Düzyaz› fiiir (Mensur fiiir)” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Tablo alt› fliir” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Yenileflmenin ‹kinci Kufla¤›nda fiekil De¤iflmeleri” bölümüne bak›n›z.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Yenileflmenin ikinci kufla¤›ndaki flairler genç yaflta Frans›zca ö¤renmifl; bu sayede Bat› edebiyatlar›n›, özellikle Frans›z edebiyat›n› tan›m›fllard›r. Bu da Bat› fliir anlay›fl›n› tan›malar›n› sa¤lam›flt›r. Bat› edebiyatlar›ndan etkilenerek yeni flekil denemelerine giriflmifllerdir. S›ra Sizde 2 Bu fliirde en çok dikkati çeken fley, içten duygular›n yal›n bir dille aktar›lmas›d›r. Klasik edebiyatta duygu ve düflünceler mazmun denen kal›plaflm›fl ifadelerle aktar›l›rken, R. M. Ekrem’in yaflanm›fll›¤› böylesine içtenlikle dile getirmesi art›k Türk fliirinde yeni bir anlay›fl›n kendini gösterdi¤inin güzel bir örne¤idir.
5
TANZ‹MAT DÖNEM‹ TÜRK EDEB‹YATI-I
Amaçlar›m›z
N N N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda roman›n do¤uflu ve geliflimini tan›yabilecek, Roman yazarlar› ve onlar›n eserlerinin özelliklerini tan›yabilecek, Romanlar›n hangi konular› ve nas›l iflledi¤ini tart›flabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar • • • • •
Roman fiemsettin Sami Ahmet Mithat Efendi Nam›k Kemal Taaflfluk-› Talat ve Fitnat
• • • • •
Bahtiyarl›k Felatun Bey ve Râk›m Efendi Müflahedât ‹ntibah Cezmi
‹çerik Haritas›
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1. Kuflak)
• TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE ‹LKÜRÜNLER‹ • BATILI YOLDA ‹LK ROMAN DENEMES‹: TAAfifiUK-I TALAT VE F‹TNAT • GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA: AHMET M‹THAT EFEND‹ VE ROMANLARI • EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1. Kuflak) TÜRK ROMANININ DO⁄UfiU VE ‹LK ÜRÜNLER‹ Tanzimat (Yenileflme) Dönemi Türk edebiyat›n›n yenileflmeye bafllamas›yla birlikte edebiyata yeni giren türlerden biri romand›r. Bat› edebiyatlar›nda roman›n 17. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren ortaya ç›kt›¤› kabul edilir ve Miguel de Cervantes’in ünlü Don Kiflot (1605) adl› eseriyle bafllat›l›r. Geçmifl ça¤lar›n insanlar›n›n yaflama biçiminden do¤an anlatma esas›na ba¤l› destan, efsane, masal, mesnevi ve halk öykülerinden sonra ortaya ç›kan roman, modern insan›n dünyas›n› konu alan, onun yaflama koflullar›n› ve sorunlar›n› dikkatlere sunan, ihtiyaçlar›na cevap arayan bir tür olmufltur. Bu sebeple roman›n, Rönesans’›, ayd›nlanma dönemini ve makine ça¤›n› yaflayan Bat›’da ortaya ç›kmas› tesadüf de¤ildir. Nitekim, Türk edebiyat›nda da roman, Bat›’y› model olarak al›p modernleflme sürecine girmemizle birlikte görülmeye bafllar. ‹nsanl›¤›n, toplumlar›n geliflme düzeyi onlar›n yaflama tarz›n›, ekonomik ve sosyal yap›s›n›, sanat hayat›n› belirleme gücüne sahiptir. Tanzimat hareketiyle birlikte de¤iflen siyasi, sosyal, idari yap›ya ba¤l› olarak Türk edebiyat›n›n de¤iflimini de bu çerçevede de¤erlendirmek gerekir. Maliye sisteminde, toprak düzeninde, askerlik sisteminde, e¤itimde vb. bafllayan de¤iflim, insan›n da de¤iflim yoluna girmesini gerektirmifltir. De¤iflen toplum, de¤iflen insan yeni bir edebiyata ihtiyaç duymaya bafllam›flt›r. Art›k destan›n, halk öyküsünün, mesnevinin ifade alan›n›n d›fl›nda bir hayat yaflanmaktad›r. Di¤er edebî türlerdeki de¤iflimle birlikte roman›n hayat›m›za girmesinin anlam›n› burada aramak do¤ru olacakt›r. Türk edebiyat›na roman›n girmesi ve yerleflmesi belirli bir sürece gerek duymufltur. Bunda geleneksel öykücülü¤ün rolü yan›nda roman yazarlar›n›n türün özelliklerini kavray›p sanat eserine dönüfltürmelerinde yaflamalar› gereken süreç de etkili olmufltur. Ayr›ca toplumun geleneksel anlat›lardan modern anlat›ya geçifl sürecinde haz›rlanmas›, yeni türe uyum sa¤layabilecek duruma gelmesi de gerekmifltir. Sonuçta yenileflme zihniyet de¤ifliminin ürünüdür. Öncelikle yüzy›llard›r yak›ndan tan›ma ihtiyac› duymad›¤›m›z Bat›’y› tan›ma çabas›na girmemiz, buna ba¤l› olarak zihniyette de¤iflimin bafllanmas› ve yaflanmas› gerekmifltir. Yenileflme’nin erken döneminde öyküyle roman tür olarak henüz ayr›ma tabi tutulmam›fl, her iki tür de hikâye kelimesiyle karfl›lanm›flt›r. Bu sebeple öyküyle roman›n ortak özelliklerini gösteren kalem ürünlerine dönem içerisinde çokça rastlan›r. Ahmet Mithat Efendi’nin uzun öykülerinde bunu görmek mümkündür. Ayr›ca roman alan›nda ortaya konan ilk kalem denemelerinde geleneksel anlat›lar-
Türk edebiyat›nda da roman, Bat›’y› model olarak al›p modernleflme sürecine girmemizle birlikte görülmeye bafllar.
Türk edebiyat›na roman›n girmesi ve yerleflmesi belirli bir sürece ihtiyaç duymufltur. Bunda geleneksel öykücülü¤ün rolü yan›nda roman yazarlar›n›n türün özelliklerini kavray›p sanat eserine dönüfltürmelerinde yaflamalar› gereken süreç de etkili olmufltur.
78
Türk edebiyat›nda Bat› tarz› ilk roman›n fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat adl› eseri oldu¤u kabul edilir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
dan, özellikle halk öykücülü¤ünden gelen kurgu ve teknik özellikler bir süre devam etmifltir. Bu, roman yazarlar›n›n al›flageldikleri öykü gelene¤inden kopamamalar› yan›nda henüz okuyucular›n Bat› tarz› roman› okumaya yeterince haz›r olmamalar›yla ilgilidir. Bunun için önce Bat›’dan yap›lan roman çevirilerinin okuyucuyla buluflmas› gerekecektir. Orhan Okay’›n da belirtti¤i gibi Bat› dillerinden yap›lan çevirilerle bafllayan Bat› edebiyat› örnekleri fliir, öykü, roman, tiyatro ve öteki türlerde ilk nümunelerini vermeye devam ederken, etkileri de Türk yazarlar›n›n eserlerinde kendini gösterir. Bu etki bazen taklit, bazen uyarlama, bazen de millî ve mahallî unsurlarla birleflerek yeni bir birleflim hâlinde Tanzimat sonras› Türk edebiyat›nda önemli rol oynar. Ahmet Hamdi Tanp›nar, bizde öykü/roman türünün bafllamas›n› çeviriye ba¤lar. Gerçekten de Türk edebiyat›nda Bat› tarz›nda ilk öykü ve roman, ilk çevirilerden ancak on y›l kadar sonra görülür. Bunlar, Ahmet Mithat Efendi’nin 1870’te yay›mlanmaya bafllanan K›ssadan Hisse ile Letâif-i Rivâyat serisinde yer alan romanlar›, fiemsettin Sami’nin 1872-1873’te ç›kan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’› ile Nam›k Kemal’in 1876’da yay›mlanan ‹ntibah ve 1880’de bask›s› yap›lan Cezmi romanlar›d›r. Ancak, romanlar›n ortaya konmas› sürecinde okuyucular›n da haz›rlanmas› gerekir. Türk edebiyat›na modern roman›n giriflinde iki yol izlenir. Bunu Kenan Akyüz flöyle ifade eder: “Bat› roman›ndan Tanzimat devrindeki ilk tercümeleri ve ilk Türk romanc›lar›, karfl›lar›nda böyle çeflit çeflit okuyucular buldular. Bu okuyucular›n ayr› bir teknikteki bat›l› hikâye ve romana al›flt›r›lmalar› iki ayr› yoldan olmufltur. Birinci yol; ayd›n olmayan genifl halk toplulu¤unun Avrupaî hikâye ve romana yad›rgamadan al›flt›r›lmas› için Ahmed Midhat Efendi taraf›ndan aç›lan ve bat›l› hikâye ve romanla Türk halk hikâyelerini uzlaflt›rmaya çal›flan yoldur. Bu, halk hikâyelerinin bir çeflit modernlefltirilmesidir ve fiinasi’nin Orta Oyunu ile bat›l› komediyi uzlaflt›rmaya çal›flmas›n›n yerli unsura daha çok kayan fleklidir. ‹kinci yol ise; bat› kültürü ile de¤iflik ölçülerde temasa geçmifl olan s›n›rl› ayd›nlar toplulu¤u için Nam›k Kemal taraf›ndan aç›lan ve yerli hikâye ve roman örneklerini dikkate almadan, do¤rudan do¤ruya bat›l› hikâye ve roman tekni¤ini uygulamaya çal›flan yoldur.” Yenileflme’nin birinci kufla¤›n›n romanlar› daha çok toplumsal konular etraf›nda flekillenir. Bunlar› ana hatlar›yla flu bafll›klar alt›nda toplamak mümkündür: • Görücü usulüyle evlilik, • Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›, • Köy hayat›, • Kölelik, • Tarihî dönemlerden seçilmifl olaylar • Fen bilimlerine ve tekni¤e ba¤l› geliflmelere dayanan konular.
BATILI YOLDA ‹LK ROMAN DENEMES‹: TAAfifiUK-I TALAT VE F‹TNAT Türk edebiyat›nda Bat› tarz› ilk roman›n›n fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talât ve Fitnat adl› eseri oldu¤u kabul edilir. Ahmet Mithat Efendi’nin öykülerinin ç›kmaya bafllad›¤› y›llarda fiemsettin Sami’nin 1872 sonuyla 1873 bafl›nda üç cüz olarak yay›mlad›¤› Taaflfluk-› Talât ve Fitnat’› öyküden romana do¤ru yaklaflan karakteriyle bir yenilik getirdi¤i söylenebilir. Bat›l› tarzda kaleme al›nan ilk Türk roman› olarak kabul gören eser, bu türde ilk deneyim oldu¤u için teknik bak›m›ndan baz› acemilikleri de içinde bar›nd›r›r. Geleneksel öyküden Bat› tarz› romana geçiflte ara metin özelli¤i tafl›r. Nitekim daha isminden bafllayarak (Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, Leylâ ve
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
Mecnun), vaka ve roman›n üslubuna kadar birçok motif eski öyküleri hat›rlatmaktad›r. Bunun yan›nda insana bak›fl tarz›, genel anlam›yla özgürlük temas› üzerinde ›srar›, ailelerin bask›s› sonucu sevmedikleri insanlarla evlendirilen gençlerin hayat boyu çektikleri ›st›rab›n anlat›m› roman›n yeni taraflar›d›r. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’›n olay örgüsünü k›saca flöyle ifade edebiliriz: Aksaray’daki mütevaz› evlerinde Saliha Han›m, o¤lu Talat ve Arap dad›s› Ayfle Kad›n birlikte yaflamaktad›r. Saliha Han›m, o¤lu Talat’›, onun be¤enece¤i bir k›zla evlendirmeyi düflünür. Çünkü, kendisi de ölen kocas›yla mektepte tan›flarak anlaflm›fl ve evlenmifltir. Anne flefkatiyle babas›z büyüyen Talat, bir kalemde memur olarak çal›flmaktad›r. Talat, bir gezinti s›ras›nda, tütün satan Hac› Baba’n›n üvey k›z›n› evin cumbas›nda görür ve âfl›k olur. Hac› Baba dul bir kad›nla evlenmifl, kad›n ölünce üvey k›z› Fitnat ve kendi anal›¤› Emine ile birlikte yaflamaya bafllam›flt›r. Olaylar›n geliflme seyri içinde k›z›n as›l babas›n›n ölmüfl oldu¤unun bilgisi verilir. Hac› Baba, kapal› toplum modeli içerisinde sürdürdü¤ü hayat anlay›fl›na ba¤l› olarak Fitnat’› soka¤a ç›karmaz. Evde dikiflle meflgul olan Fitnat, cumbadan Talat’› görmüfl ve ona gönlünü kapt›rm›flt›r. Talat da Fitnat’› cumbada görüp ona âfl›k olur. K›zla görüflme arzusuna kap›lan Talat, onunla görüflebilmek için kad›n k›yafeti giyerek Fitnat’a nak›fl ö¤reten fierife Han›m’›n evine gider. fierife Han›m’›n Fitnat’a okuma yazma ö¤retme teklifini sevinçle kabul eden Talat, Râg›be ad›yla Hac› Baba’n›n evine gidip gelmeye bafllar. Böylece kimli¤ini gizleyerek Fitnat’la görüflme ve bir araya gelme f›rsat›n› bulmufl olur. Talat, bir konuflma s›ras›nda, cumbadan görüp kendisine benzetti¤i gençten bahseden Fitnat’a bir erkek kardeflinin oldu¤unu söyler. Olay örgüsünün ikinci halkas›n› teflkil eden k›s›mda, Üsküdar’da büyük ve zengin bir konakta oturan Ali Bey, daha önce evlenip kendi titizlik ve geçimsizli¤i yüzünden boflad›¤› kar›s›n› piflman olarak geri ça¤›rmak istemiflse de bulamam›flt›r. Kar›s›n›n evlendi¤i, bir sene sonra da öldü¤ü haberini alm›fl oldu¤u için hayat›n› vicdan azab› içerisinde geçirmektedir. fierife Han›m ise ayr›ca Ali Bey’in kona¤›nda bir cariyeye nak›fl dersi vermektedir. Böylece fierife Han›m, iki vaka halkas›n› birbirine ba¤layan arac› figür olur. Bir gün Ali Beyi evlendirmeye niyet eden fierife Han›m, namzet olarak da Fitnat’› düflünür. Hac› Baba da fierife Han›m’›n teklifini uygun bulur. Fitnat’›n karfl› ç›kmas›na ra¤men nikâh k›y›l›r. Bu s›rada bir f›rsat›n› bulan Fitnat, Râg›be’ye bütün olanlar› ve Talat’› sevdi¤ini anlat›r. Râg›be k›l›¤›ndaki Talat da k›yafetini ç›kar›p atarak durumu aç›klar. Bu arada Hac› Baba, üvey k›z›n›n periflan hâlini fark eder. Onu Ali Beye vermekten vazgeçmifl görünerek, biraz dinlenmesi için Fitnat’a Üsküdar’daki bir dostunun evine gitmesini ve bir müddet kalmas›n› teklif eder. Teklifi bir kurtulufl olarak gören Fitnat, kendini Ali Bey’in kona¤›nda bulur ve bu entrika karfl›s›nda bir daha y›k›l›r. Durumu bilmeyen Ali Bey ise Fitnat’›n ›st›rab›na bir anlam verememekle birlikte anlay›fl göstererek ona yaklaflmaz. Ölen kar›s›na benzetti¤i Fitnat’›n baflka birisini sevdi¤ini düflünür. Bir ara Fitnat’›n boynundaki muskay› ele geçirerek okur. Bu, ölmüfl annesinin Fitnat’a son nasihatidir. Fitnat’›n annesi, Ali Bey’in boflad›¤› kar›s›d›r; Fitnat da k›z›. Bu durumda art›k k›z› Fitnat’›n gönül maceras›n› da ö¤renen Ali Bey, Fitnat’la Talat’› evlendirmeye karar verir. Fakat bu s›rada geliflmelerden habersiz olan Fitnat, b›çakla intihar etmifltir. K›sa süre sonra baflucuna gelen Talat da karfl›laflt›¤› felaketlere dayanamayarak ölür. Ali Bey ise ç›ld›rm›flt›r. fiemsettin Sami, bu tek roman denemesiyle ifle sosyal hayattan, toplumun en küçük birimi aileden ve görücü usulüyle evlilikten bafllar. O, genç k›zlarla genç erkeklerin birbirleriyle görüflüp tan›flmad›¤› toplumsal hayat›n içerisinde görücü yoluyla evlili¤in ne gibi olumsuz sonuçlara yol açabilece¤ini göstermek istemifl gö-
79
80
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
rünmektedir. Toplumsal bir yaraya parmak basan roman, bir mesaj yüklenmifltir. Bu mesaj gençlerin isteklerinin d›fl›nda görücü usulüyle evlendirilmelerinin yanl›fl oldu¤udur. Romanda olay örgüsünün dramatik bir sonla bitirilmesi mesaj›n gücünü art›rmaya yöneliktir. Bat›’da oldu¤u gibi yeni yazar, ayd›n sorumlulu¤uyla topluma öncü olmak, hayat›n içerisinde gördü¤ü aksakl›klara dikkat çekmek ve do¤ru davran›fl modellerini sergilemek istemektedir. Görmeden evlenmenin elefltirel bak›flla sergilendi¤i romanda bu sorun Fitnat’›n nikâhland›r›lmas›yla s›n›rl› kalmaz. Geriye dönüfl tekni¤i ile Talat’›n annesi Saliha Han›m kendi evleniflindeki güçlükleri hat›rlayarak anlat›r. Görmeden, birbirini tan›madan evlenmenin sak›ncalar›, evlilikte genç k›zlar›n düflüncesine de¤er verilmemesi ve evlilikte daha çok erke¤in hatal› oluflu gibi konular roman kiflilerinin konuflmalar›yla verilir. Bu yolla roman›n yaz›ld›¤› dönemin elefltirisi yap›l›r. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta evlilikle birlikte dönemin baflka sorunlar›na de dikkat çekilir. Kölelik, özgürlük düflüncesi, k›z çocuklar›n›n e¤itim görmesi ve terbiyesi, aile konusuna kad›n›n›n bak›fl aç›s›ndan yaklafl›lmas› bunlar aras›ndad›r. Yenileflme Dönemi Türk edebiyat›nda, özellikle tiyatro ve roman›nda çokça rastlanan kölelik konusu fazla dikkati çekmeyecek flekilde elefltirilir. Arap as›ll› olan Ayfle Kad›n, memleketinden kaç›r›l›fl›n› bir özlem duygusu içinde hat›rlar. K›z çocuklar›n›n ö¤renim görmesi ve terbiyesi de yine bu dönem edebiyat›n›n konular›ndan biri olarak romanda belirir. K›z çocuklar› için özel okul olmay›fl›ndan yak›n›l›r. Bütün bu gibi konu ve sorunlar roman›n yaz›ld›¤› dönem içerisindeki toplumsal sorunlara dikkat çekme arzusundan do¤maktad›r. SIRA S‹ZDE
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
eski öykü gelene¤inden gelen kimi motiflerle de karfl›lafl›l›r.
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Ü fi Ü N E L ‹ M Orhan DOkay’›n belirtti¤i gibi, Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta eski öykü gelene¤inden gelen baz› motiflerle de karfl›lafl›l›r. Bunlar aras›nda k›yafet de¤ifltirme, evleneS O R U meyenlerin kendilerini öldürmeleri veya öldürmeye teflebbüs etmeleri (Talat’›n babas› Rifat ile annesi Saliha’n›n gençliklerindeki teflebbüsleri, bizzat Talat ile Fitnat’›n intiharD ‹giriflimleri; aflk ve afl›r› üzüntü nedeniyle hastalanma, saatlerce a¤laKKAT ma ve bay›lmalar; ola¤anüstü tesadüfler (Fitnat’a nikâh› k›y›lan Ali Bey’in gerçek babas› ç›kmas›, fierife Han›m’›n hem Fitnat’a, hem Ali Bey’in kona¤›na nak›fl derSIRA S‹ZDE sine gitmesi); ayr›ca olay örgüsünün son an›nda kazan›lan veya kaç›r›lan imkânlar, f›rsatlar roman› gerçekçi yap›dan uzaklaflt›r›r. Roman,AMAÇLARIMIZ ebcet usulü ile iflaretlenmifl otuz alt› küçük bölümden meydana gelmektedir. Her bölümün bafl›na içeri¤ine uygun düflen (Talat Bey, Taaflfluk-› Talat, Hac› Baban›n Evi gibi) bafll›klar konuldu¤u gibi bazen de (Tesadüfe bak!, Tenha Konuflmak, Beni Sevmiyor) K ‹ T A P gibi daha canl› ve dikkat çekici bafll›klar konmufltur. Orhan Okay’›n da iflaret etti¤i üzere roman›n kuruluflu düzenli ve simetrik bir yap› gösterir. Önce Aksaray’daki ev tasvir edilmifl; sonra anne Saliha’n›n hikâyesi geçmifle dönülerek Talat’›n aflk›n›n bafllamas› ve hikâyesi ile bu simetT E L E V ‹ Z Y Oanlat›lm›flt›r. N rinin bir taraf› tamamlanm›flt›r. Daha sonra öbür yüze geçilmifl, bu defa Laleli’deki Hac› Baba’n›n dükkân› anlat›lm›fl, burada da Fitnat’›n hikâyesi ortaya konmufltur. Nihayet iki simetrik yap› bir noktada birleflmifl, bu defa Talat ve Fitnat’›n ortak hiNTERNET kâyelerine ‹geçilmifltir. Üçüncü parça Üsküdar’daki kona¤›n tasviriyle bafllar. Burada da Ali Bey’in geçmifli tan›t›l›r. Bundan sonra fierife Han›m arac›l›¤›yla önceki maceran›n, yani birinci vaka halkas›n›n Üsküdar’a tafl›nmas›na s›ra gelmifltir. Fitnat da Üsküdar’a geçer. Böylece olay örgüsünün iki ucu birleflir. Durumu ö¤renen Fit-
N N
AMAÇLARIMIZ Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta
K ‹ T A P
Tanzimat edebiyat›nda SIRA S‹ZDE kölelik (esaret) konusunun ifllendi¤i baflka eserler olup olmad›¤›n› araflt›r›n›z.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
81
nat’›n hastalan›p yata¤a düflmesi ile gerilim artm›fl, nihayet Fitnat’›n muskas›n›n Ali Bey taraf›ndan okunmas›yla çözüm haz›rlanm›flt›r. Romanda Aksaray, Laleli ve Üsküdar’daki evler aras›nda da simetriden söz edilebilir: Aksaray’daki ev Laleli’deki ev Üsküdar’daki ev Dul Saliha Dul Hac› Baba Ali Bey (dul) (Ölmüfl kocas› Rifat) (Ölmüfl kar›s› Zekiye) Talat Fitnat (‹yi yetiflmifl ideal bir tip) (Çok güzel, hassas bir k›z ) Arap Dad› Ayfle Anal›k Çerkez Emine Cariye Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›nda kifliler, düz karakterler olarak anlat›lm›fllard›r. Kendi içlerinde önemli de¤iflim yaflamazlar. Psikolojik dünyalar›n›n fazla yans›ma alan› bulmad›¤› romanda, baflta olumluluk yüklenen roman kiflisi olay örgüsünün sonuna kadar olumlu yanlar›yla dikkatlere sunulur. Olumsuzluk yüklenenlerse olumsuz davran›fllar›yla roman›n kurmaca dünyas›ndaki yerini al›r. Yazar, olaylar dizisini anlatmaktan karakter sentezleyici bir anlat›ma gidemez. Fitnat ve Talat masum, hayat tecrübesi olmayan, kendi hayatlar› üzerinde karar hakk›n› ellerinde bulunduramayan kiflilerdir. Yazar, roman›n yaz›ld›¤› dönemin sosyal hayat› içinde genç k›z ve erkek tipini sergilemek yoluna gitmifltir. Buna karfl›l›k aile büyükleri çocuklar› hakk›nda karar verme gücünü ellerinde bulunduran, bununla onlar›n felaketini haz›rlayan kifliler konumundad›r. fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›nda, Ahmet Mithat Efendi’nin eserlerinde oldu¤u gibi, yazar›n varl›¤› ortadad›r. Yazar, kurmaca dünyan›n içerisinde kendini gizleme ihtiyac› duymaz. Romanda meddah hikâyelerini hat›rlatan bir anlat›m tekni¤i kullan›lmaya çal›fl›l›r. Olaylar, her fleyi bilen, bütün kahramanlar›n düflüncelerini okuyan hâkim bak›fl aç›s›ndan aktar›l›r. Buraya kadar anlatt›klar›m›zdan anlafl›laca¤› üzere fiemsettin Sami, Türk edebiyat›nda ilk roman denemesi olan Taaflfluk-› Talat ve Fitnat’ta geleneksel anlat›larla Bat› tarz› roman›n çeflitli özelliklerinin üst üste çak›flt›¤› bir ürün olarak ortaya koymufltur. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, roman sanat› bak›m›ndan pek baflar›l› bir eser olmasa bile Bat› tarz› romana geçiflte ilk denemelerden biri olmas› bak›m›ndan önemlidir. Ayr›ca döneminin toplumsal sorunlar›na dikkatleri yöneltmesi bak›m›ndan da üzerinde durulmaya de¤er.
GELENEKLE YEN‹L‹K ARASINDA: AHMET M‹THAT EFEND‹ VE ROMANLARI Letaif-i Rivayat serisinde yay›mlanmaya bafllayan uzun öykülerinin sürdü¤ü s›rada romana yönelen Ahmet Mithat Efendi, öykülerinin bir devam› olarak roman›n dikkate de¤er örneklerini verir. Öyküleri ile birlikte düflünüldü¤ünde gelenekle yenili¤in sentezini yapmaya çal›flan A. Mithat Efendi’nin bütün Yenileflme Dönemi edebiyat›n›n etraf›nda dönece¤i konu ve sorunlar›n önemli bir k›sm›n› edebî eser seviyesinde ele al›p iflledi¤ini görürüz. Bat›l›laflma sorunu, görücü usulüyle evlilik, köy ve flehir yaflay›fl›n›n karfl›laflt›r›lmas›, k›z çocuklar›n›n okutulmas›, mirasyedi hayat anlay›fl›, çal›flma fikri, kad›n›n toplumsal hayata kar›flmas›, esaret ve cariyelik, azim ve baflar›, e¤itim, sa¤l›k, levantenlerin yaflama tarz›, mürebbiyenin aile içine girifli ve yaratt›¤› sorunlar gibi sosyal hayat› ve bireyin yetiflmesini ilgilendiren çok say›da konu ya ilk defa onun taraf›ndan ele al›nm›fl ya da ifllenerek gelifltirilmifltir.
Taaflfluk-› Talat ve Fitnat, roman sanat› bak›m›ndan pek baflar›l› bir eser olmasa bile Bat› tarz› romana geçiflte ilk denemelerden biri olmas› bak›m›ndan de¤er tafl›r.
82
Çok say›da öykü ve roman yazm›fl olmas›na ra¤men tekrara düfltü¤ü pek görülmeyen A. Mithat Efendi’nin eserlerinin sonunda iyileri mutlulu¤a kavufltururken kötüleri cezaland›rmas› sosyal edebiyat anlay›fl›na ba¤lanmas›yla aç›klanabilir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Bunlar›n yan›nda köy roman›n›n ve tarihî roman›n ilk denemelerine onun eserleri aras›nda rastlar›z. Bat›’da geliflen roman sanat›na ba¤l› olarak romantik, realist ve natüralist ekollere ba¤l› bir k›sm› iddial› romanlar A. Mithat Efendi’nin kaleminden ç›kar. Devrinde Bat›’da moda olan macera, fantastik (harika), gezi ve fen roman› Türk edebiyat›nda karfl›l›¤›n› onun kaleminde bulur. Bütün Yenileflme Dönemini konu, tip ve karakter zenginli¤i, çeflitli edebî ak›mlar› denemesi ve yaflanan hayata yönelen dikkati ile A. Mithat Efendi’nin 1874’ten bafllayarak say›s› otuzu aflan roman› doldurur. Devri içinde “hace-i evvel” s›fat› verilen A. Mithat Efendi, genifl halk kitlesini gözeterek ö¤retici eserler verme yoluna gitti¤i için halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i “sade dil” kullanmay› esas al›r. Dille birlikte üslubundaki sadelik dikkat çeker. Hatta bu, özensizli¤e kadar var›r. Yazd›klar›nda ders verme amac› gütmesi sebebiyle eserlerinin sonunda genellikle bir “k›ssadan hisse” ç›kar›r. Ahmet Mithat Efendi’nin romanlar›nda olay örgüsü, sadece bir kahraman›n serüveni üzerine kurulmaz. Birden çok kahraman›n serüveni, birbirinin içine geçecek flekilde düzenlenir. Birden çok metin halkas›, bazen tek bafl›na bir öykü teflkil edecek metin halkalar›, çekirdek bir öykü veya olay etraf›nda birleflir. Realist ve natüralistlerden gelen bir dikkatle kahramanlar›n yetiflti¤i ve bulundu¤u çevre ile karakterleri aras›nda ilgi kurulur. Önemli bir k›sm› hayattan al›nm›fl tipler durumundaki kahramanlar›n özellikleri de buna zemin haz›rlar. Bununla birlikte baz› eserlerinde ola¤anüstü tiplere de rastlan›r. Çok say›da öykü ve roman yazm›fl olmas›na ra¤men tekrara düfltü¤ü pek görülmeyen A. Mithat Efendi’nin eserlerinin sonunda iyileri mutlulu¤a kavufltururken kötüleri cezaland›rmas› toplumcu (sosyal) edebiyat anlay›fl›na ba¤lanmas›yla aç›klanabilir. Bat› romanlar› aras›nda çok be¤endi¤i romanlar oldu¤unda hemen onlara karfl› bir benzerini yazma yoluna giden Ahmet Mithat, kendisinden sonra gelen Hüseyin rahmi Gürp›nar gibi popülist baz› sanatkârlar üzerinde de etkili olmufltur. Cevdet Kudret’in yapt›¤› de¤erlendirmeden hareketle Ahmet Mithat Efendi’nin eserlerinin özelliklerini flöyle s›ralayabiliriz: • Ahmet Mithat Efendi, de¤iflik sanat anlay›fllar›n›n ve sanatkârlar›n etkisinde kalm›fl, buna ba¤l› olarak da farkl› türde ve edebî ak›mlara ba¤l› tarzlarda eserler kaleme alm›flt›r: - Alexandre Dumas Pere tarz›nda macera roman›: Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Dünyaya ‹kinci Gelifl vb. - Jules Verne yolunda gezi ve bilimkurgu roman›: Acaib-i Âlem, Ahmet Metin ve fiirzat. - Harika roman› (Do¤a üstü güçlerden söz eden romanlar): Çengi - Köy roman›: Bahtiyarl›k. - Tarihî roman: Yeniçeriler, Arnavutlar - Solyotlar vb. - Romantizme ba¤l› roman: Yeryüzünde Bir Melek - Realist roman: Henüz On Yedi Yafl›nda - Natüralist roman: Müflahedat, Taaffüf. • Ahmet Mithat Efendi, romanlar›nda okuyucuyu âdeta bir yolculu¤a ç›kararak de¤iflik mekânlar›, farkl› durumlar› ve olaylar› göstermek ister. • Ahmet Mithat Efendi’nin hikâye ve romanlar›nda olay örgüsü, sadece bir kahraman›n serüveni üzerine kurulmaz. Birden çok kahraman›n serüveni, birbirinin içine geçecek flekilde düzenlenerek kurulur. • O, yaln›zca olaylar› anlatmakla, onlar› nakletmekle yetinmez. Kahramanlar›n psikolojik dünyalar›n›, düflüncelerini, isteklerini de anlat›r.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
• Ahmet Mithat Efendi’nin hikâye ve romanlar›nda kendi kiflili¤ini gizlemedi¤i, zaman zaman yazar kimli¤iyle ortaya ç›kt›¤›, okuyucuya hitap ederek onunla diyalog kurdu¤u; olay örgüsüne veya kahramanlara müdahale etti¤i görülür. a) S›k s›k okuyucuya “Ey kâri!”, “Ey kârie!” diye seslenir. Okuyuculara anlat›lan mesele hakk›nda bilgi, düflünce ve görüfllerini söyler veya onlar›n fikirlerini sorar. Bu tarz anlat›m, meddahlar›n baflvurdu¤u bir anlat›m tekni¤idir. Ahmet Mithat Efendi de meddahlar gibi okuyucunun dikkatini anlat›lan konu üzerinde toplayabilmek için onlarla diyalog kurma yolunu seçer: “Bundan otuz befl sene kadar mukaddem bir zamanda fiehzadebafl›’nda Canbert isminde bir zat var idi. Bilmem bilir misiniz?” (Çengi) “Ne o? fiaflt›n›z m›? Hey kardeflim hey! ‹çinizde Râk›m hâlinde büyümüfl adam varsa baks›n, sa’y-i dest olarak ilk kazand›¤› paraya ne kadar sevinmifltir, hat›rlas›n.” (Felatun Bey ile Râk›m Efendi) “Karl niçin Müslüman oldu bilir misiniz? Bilmek de¤il ihtimal ki bir mana bile vermezsiniz. Size biz söyleyelim: Mutlaka Süleymaniye’ye gelmek için. Acaib! Süleymaniye’ye gelmekten istifadesi?...” (Dünyaya ‹kinci Gelifl) “Tuhaf fley! fiimdi hat›r›m›za geldi, bari kârilerimize dahi arz edelim.” (Karnaval) “Ah ey kâri! Hayalen de¤il, hakikaten dahi imkân mutasavver olabilse idi de sizi flu yaz›hanenin karfl›s›ndaki yald›zl›, nazik iskemlenin üzerine oturtsa idim; Han›m’›n yaz› yaz›fl›n› oradan temafla etse idiniz.” (Taaffüf)
b) Ahmet Mithat Efendi, hikâye ve romanlar›n›n kimi bölümlerinde zaman zaman kendine de seslenir: “Vah muharrir efendi, yaln›z bu kadar m› oldu?” (Felatun Bey ile Râk›m Efendi) “Aman muharrir efendi, korkar›m kendine k›yacak!” (Karnaval)
c) Yazar / anlat›c›, bazen hikâyesini anlatt›¤› kahramanlara kendisi de k›zar yahut ac›r; yap›lan hareketi be¤enir veya be¤enmez. Böylece olay örgüsünün ak›fl›na s›k s›k kar›fl›r: “Vay habis vay! Ama art›k bizim de k›zaca¤›m›z geldi. Bîçâre Hasan Mellah! Bîçâre ki bîçâre! Her fleyden maada, o kadar rikkat-i kalbe mâlik oldu¤u içindir ki bîçâredir. (Hasan Mellah) “Aferin Peyker! Yine zekâvetli k›z imifl be!” (Taaffüf)
• Ahmet Mithat Efendi, eserlerinde sanat de¤eri yüksek eserler yazmak yoluna gitmemifl; edebî yönü güçlü eserler kaleme almak yerine ö¤retici eserler yazmay› tercih etmifltir. Kâmil Yazg›ç’›n belirtti¤ine göre bu konuda o “ Sizin eserleriniz aras›nda edebî olanlar hangileridir?” sorusuna flöyle karfl›l›k verir: “Ben ‘edebî’ say›lacak hiçbir eser yazmad›m. Çünkü benim eserlerimin ço¤unu yazd›¤›m s›ralarda, memlekette edebiyattan anlamayanlar nüfûsumuzun bilâ-mübala¤a yüzde doksan dokuzunu teflkil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek, onlar›n dertlerine tercüman olma¤a çal›flmakt›. Zaten ‘edebiyat’ yapma¤a ne vaktim, ne de kalemim müsait de¤ildi. Edebiyat› Hâmitlere, Ekremlere, yani erbab›na b›rakt›m. Fakat ne yalan söyleyeyim, e¤er elimde olsayd›, onlar› da, o devirde ‘edebiyat’ yapmaktan men ederdim. Çünkü bence, nüfusun yüzde doksan dokuzu koyu
83
84
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
cehaletten tamamiyle kurtulamam›fl olan bir memlekette, henüz en ayd›nl›k ve basit fikirleri bile sökemeyen kimselere ‘edebî’ eser vermek, karn›n› doyuramam›fl bir kimseye meyve ikram etmek kadar garip bir hareketti.”
Ahmet Mithat Efendi, öykü ve roman›n yap›, teknik özellikleri gibi içeri¤i üzerinde de durmufl, baz› konular› edebiyat›m›zda ilk defa ele alan yazar olmufltur.
Görüldü¤ü gibi A. Mithat, sanat de¤eri olan eser kaleme almak yerine halk› e¤itecek ve bilgilendirecek öykü ve romanlar yazmay› tercih etmektedir. Bunda da bafll›ca sebep henüz halk›n sanat eserini anlayacak düzeyden uzak oldu¤unu düflünmesidir. Nitekim yazar›n bu tavr›, yani halk› bilgilendirme ve e¤itme yolundaki çabas› devrinde “Hace-i Evvel” diye an›lmas›na yol açacakt›r. • Yazd›klar›nda ders verme amac› güttü¤ü için eserlerinin sonunda bir “k›ssadan hisse” ç›kar›r. • Eserlerinin sonunda iyileri mutlulu¤a kavuflturur (ço¤u zaman sevgilileri evlendirir). Kötüleri cezaland›r›r (ço¤u zaman öldürür). Bu da onun ahlâkç› tavr›n›n sonucudur. • Çok say›da öykü ve roman yazm›fl olmas›na ra¤men tekrara düfltü¤ü pek görülmez. Bu da ancak onun, genifl bilgisi, zengin hayal gücü ve hayat tecrübesiyle aç›klanabilir. O, hemen her eserinde yeni konu, yeni kahramanlar yaratmakta s›k›nt› çekmemifltir. • Bat› romanlar› aras›nda çok be¤endi¤i romanlar oldu¤unda hemen onlara karfl› bir benzerini yazma yoluna gitmifltir (Monte Cristo’ya karfl› Hasan Mellah, Don Kiflot’a karfl› Çengi, Jules Verne’in romanlar›na karfl› Ahmet Metin ve fiirzat) • Kahramanlardan bir bölümü hayattan al›nm›fl tiplerdir (Felatun Bey ile Râk›m Efendi, Henüz On Yedi Yafl›nda). Bunun yan›nda onun romanlar›nda baz› tiplerin ola¤anüstü oldu¤u da dikkat çeker. Bu tür kahramanlar insan›n yapamayaca¤› iflleri yaparlar (Hasan Mellah, Dünyaya ‹kinci Gelifl, Dürdane Han›m vb.). • Baz› olaylar günlük hayattan al›nm›fl alelade olaylard›r. • Baz› eserlerinde olmayacak tesadüflere yer verilmifltir (Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Esaret vb.) • Eserlerinde yer yer baflar›yla tasvir edilmifl yerli hayat sahneleri bulunur (Müflahedat). • Ahmet Mithat Efendi, devrinde moda olan birçok edebî ak›m›n etkisinde kalm›flt›r. O, ilk eserlerini romantizmin, daha sonraki kalem faaliyetinde realizmin (Henüz On Yedi Yafl›nda) ve natüralizmin (Müflahedat, Taaffüf) etkisi alt›nda yazm›flt›r. Bununla birlikte eserleri bütün olarak de¤erlendirildi¤inde hayat›n›n sonuna kadar romantizmin etkisinden s›yr›lamad›¤› görülür. • Romanlar›nda üslup kayg›s› pek görülmez. Meddah tarz› anlat›m yolunu seçti¤i için lâubali bir söyleyifl kendini gösterir. • Halk tabakas›n› gözeterek eser vermifltir. Öykü ve romanlar›nda halka seslenmek istedi¤i için halk›n rahatl›kla anlayabilece¤i sade dil kullanma yoluna gitmifltir. Bu söylediklerimizden sonra A. Mithat Efendi’nin Bahtiyarl›k, Felatun Bey ile Râk›m Efendi ve Müflahedat (1891) adl› eserlerini k›saca incelemek yararl› olacakt›r. Ahmet Mithat Efendi, öykü ve roman›n yap›, teknik özellikleri gibi içeri¤i üzerinde de durmufl, baz› konular› edebiyat›m›zda ilk defa ele alan yazar olmufltur. Bu yönüyle Ahmet Mithat’›n bir yol aç›c› oldu¤u söylenebilir. Onun edebiyat›m›zda ilk defa ele ald›¤› konulardan biri de köy hayat›d›r. Bu konuda onun iki eserinden söz etmek mümkündür. Bunlardan birincisi Bir Gerçek Hikâye (1876), ikincisi ise Bah-
85
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
tiyarl›k (1885)’t›r. Bir Gerçek Hikâye üzerinde öyküyü konu alan yedinci bölümde durulmufltur. Burada Bahtiyarl›k hakk›nda bilgi verilecektir. Yazar, Bahtiyarl›k’ta flehir hayat›na karfl› köy hayat›n› ç›kar›r. Bahtiyarl›k, öyküden çok roman özelli¤i tafl›r. Roman, plan›n› da veren flu bölüm bafll›klar›n› tafl›r: Mektepte (s. 1-21), Senai (s. 22-43), fiinasi (s. 44-78), Paris’te Bir Türk (s. 79101), Terbiye-i Nisvân (s. 102-141), Köy Dü¤ünü (s. 142-169), Medeniyet-Bedâvet (s. 170-194). Bahtiyarl›k, köy hayat›yla flehir hayat›n› karfl›laflt›ran ve köy hayat›n›n flehir hayat›ndan üstünlü¤ü tezini tutan çift kutuplu bir öyküdür. Eserde dönüflümlü olarak flehir ve köy hayat›ndan sahneler anlat›l›r, sürdürülen iki farkl› hayat tarz› karfl›laflt›r›l›r. Sonunda roman›n tuttu¤u tezin belirledi¤i bir sonuca var›l›r. Çift kutuplu bir yap› üzerine kurulan roman›n olay örgüsü köy-flehir karfl›tl›¤›n›n haz›rlad›¤› çat›flmaya ba¤l› olarak flekillenir. Mekteb-i Sultani’de Senai ve fiinasi ad›nda iki genç yat›l› olarak okumaktad›r. Senai, Bozüyük dolaylar›ndan varl›kl› bir köylü baban›n çocu¤udur. Tematik gücü (baflkifli) temsil eden fiinasi ise ‹stanbullu bir memurun o¤ludur. Senai, flehirde kalmak, fiinasi ise Mekteb-i Sultani’den mezun olduktan sonra bir köye yerleflip köy hayat› yaflamak istemektedir. Çünkü o, babas›n›n J. J. Rousseau’nun tabiat görüflünü hat›rlatan “Refah ve saadet, büyük cemiyetlerden uzak yaflamaktad›r.” türünden telkinleriyle yetiflmifltir. Senai ve fiinasi Mekteb-i Sultani’yi bitirdikten sonra hayatlar›n› istekleri do¤rultusunda düzenlemek isterler. fiinasi, Senai’nin köyüne giderek orada bir çiftlik kurar. Uzun çal›flma ve çaban›n sonunda çiftlikte hayvanlar yetifltirir, modern tar›ma dayanan bir yaflama alan› kurar. O, köylülere de önayak olarak sulama kanallar› açar; ortaklafla ifl yapma düflüncesini getirir. Uzun say›lmayacak bir süre içerisinde fiinasi, modern bir çiftlik kurarak mutluluk içinde yaflayaca¤› ortam› haz›rlar. ‹fllerin yolunda gitti¤i düflüncesi üzerine kurulan olay örgüsünde fiinasi’nin alt› y›l gibi k›sa bir sürede geliflmifl bir çiftli¤e kavuflmas› ancak kolayc›l›kla aç›klanabilir. Köy hayat›n›n içinden gelen Senai ise Mekteb-i Sultani’yi bitirince kendini Beyo¤lu’nun e¤lence âlemlerine, Flamme gazinosuna atar. Rizette ad›nda Frans›z flark›c›yla iliflki kurar. E¤lence hayat›n›n içinde babas›n›n köyden gönderdi¤i paralar› harcamakla meflguldür. Paris’te hukuk tahsil etmeyi ve alafranga bir hayat yaflamay› hayal etmektedir. Fakat, fiinasi’nin tersine o, isteklerine ulafl›p güzel bir yaflama alan› kuramaz. Roman›n kifliler dünyas› genifl kadroya sahiptir. Ancak, olay örgüsü tematik güç durumundaki fiinasi ile karfl› güç durumundaki Senai etraf›nda varl›k kazan›r. Di¤er kahramanlar bu iki karakterin hayat felsefesinin ve davran›fllar›n›n sergilenmesinde görev yüklenir. Romanda eme¤iyle çal›fl›p hayat›n› düzenleyen karakterlerin yan›nda alafranga, mirasyedi kiflilere de yer verilmifltir. fiinasi’nin köydeki u¤rafl› bununla s›n›rl› kalmaz. Çevresindeki insanlar, köylüler için örnek kifli konumuna gelir. Onlar› çal›flmaya yönlendirir. fiüphesiz bu ifl pek de kolay olmaz. Zira, köylüler fiinasi’nin ark kazd›rmas›na s›cak bakmam›fllar, bu zahmetli ifle kalk›flmak istememifllerdir. Fakat, bu hususta fiinasi’nin yard›m›na Köse Muhtar koflar, köylüyü ikna etme iflinde etkili olur. fiinasi, hemen hemen tek bafl›na çal›flarak, elleri nas›rlaflarak, sonunda bol ürün getiren tarla ve otlaklar›yla, büyük ve küçükbafl hayvan sürüleriyle, koca bir çiftli¤in sahibi olmufltur. Bahtiyarl›k, romantik anlay›fla ba¤l› kal›narak yaz›lm›fl bir romand›r. Bu sebeple köy hayat› ve tabiat içinde yaflama düflüncesi idealize edilmifltir. Romanda, bir çiftli¤in kuruluflu d›fl›nda, köy hayat›na pek rastlamay›z. Ahmet Mithat Efendi’nin köyü tasvir edifli oralar› bir harita üzerinden tarif eder gibidir.
Tematik güç (baflkifli): Roman›n tuttu¤u ana düflünceyi temsil eden roman kiflisi.
Karfl› güç: Roman›n tuttu¤u ana düflüncenin karfl›s›nda yer alan roman kiflisi.
86
Felatun Bey ile Râk›m Efendi, Türk edebiyat›nda Tanzimat’tan sonra bafllayan Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›n› konu alan ilk romand›r.
Roman kutupluluk üzerine kurulmufl, çift zincirli olay örgüsüne sahiptir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Gerçekçi köy tasvirine, köy evine, mahallî konuflma özelli¤ine pek rastlanmaz. Bununla birlikte Yamal› Musa A¤a’n›n kiflili¤inde gerçe¤e yaklaflan köy a¤as› tipi çizdi¤ini belirtmemiz gerekir. Yazar, Yamal› Musa A¤a’n›n kiflili¤inde, o dönemde uygulama alan›nda olan iltizam usulünü de tenkit etmifltir. Ahmet Mithat Efendi’nin eserleri içinde Felatun Bey ile Râk›m Efendi (1875) adl› roman›n›n önemli bir yeri vard›r. Bu roman, Türk edebiyat›nda Tanzimat’tan sonra bafllayan yanl›fl Bat›l›laflmay› konu alan ilk romand›r. Yazar, birbirinin z›dd› Râk›m Efendi ile Felatun Bey tipleri etraf›nda son yüzy›l Osmanl› toplum hayat›n› gerçekçi bir gözle de¤erlendirme yoluna gider. Roman, kutupluluk üzerine kurulmufl; çift zincirli olay örgüsüne sahiptir. Birinci kutupta Felatun Bey, ikinci kutupta Râk›m Efendi yer almaktad›r. Yazar, roman›n birinci bölümünde iki önemli kahramandan biri durumunda olan Felatun Bey’i, ikinci bölümünde di¤er önemli kahraman› Râk›m Efendi’yi aile çevresi, yetiflme ortam› ve kiflisel özellikleriyle dikkatlere sunar. Geriye dönüfl tekni¤iyle çocukluk y›llar›ndan itibaren tan›tt›¤› kiflilerin olay örgüsü içindeki yerlerinin ve ifllevlerinin belirmesini sa¤lar. Böylece anlat›c› roman dünyas›n›n iki temel kahraman› ve onlar›n temsil etti¤i hayat anlay›fl›n› karfl›laflt›rma imkân› haz›rlar. Felatun Bey, alaturkal›ktan alafrangal›¤a aniden geçen ö¤renim düzeyi düflük bir baban›n çocu¤u olarak iyi bir ö¤renim görmeden yetiflir. Gerçi rüfltiyeye gitmifl, bir Frans›zca hocas› haftada iki defa eve gelip ders vermifltir. Ama onunla babas›n›n yak›ndan ilgilenmemesinin sonucunda iyi bir ö¤renim görememifl; babas›n›n yolunda alafranga hayat anlay›fl› içinde yetiflmifltir. Büyükçe bir kalemde çal›fl›yor olmas›na ra¤men e¤lenceden, gezmeden kaleme gidecek vakit bulamaz. Ancak çarflamba günleri u¤rad›¤› kalemde arkadafllar›na saat alt›dan dokuza kadar hafta içinde ne yapt›¤›n› anlat›r. Birkaç arkadafl›n› alarak eve misafirli¤e getirir. Kendisini Eflâtun’dan ak›ll› bulan, kibirli, kendini be¤enmifl biridir. Babas›n›n yirmi bin kuruflluk gelirine güvenmektedir. Kitaplara karfl› özel bir merak› olan Felatun Bey, ç›kan kitaplar› ald›rt›r ve A. P. (Ahmet Plâtun) harflerini bast›rd›ktan sonra kütüphanesine koyar. Kitaplar› okuma yoluna gitmez. Asl›nda kitap okuyacak kadar birikimi de yoktur. O, hayat›n› Bat› tarz› yaflama biçimine özentiyle geçiren, lüks yerlerde e¤lenmekten ve para harcamaktan baflka bir fley yapmayan biridir. K›z kardefli Mihriban da kendisi gibi fl›mar›k yetifltirilmifl, sorumsuz biridir. Roman›n ikinci bölümünde anlat›lan Râk›m ise Felatun Bey’den farkl› yetiflme tarz›na sahiptir. Kavas olan babas›n› daha bir yafl›ndayken kaybetmifl, annesi ve Arap dad›s›n›n bak›m›yla yetiflmifltir. Befl yafl›nda Sal›pazar›’nda Tafl Mekteb’e bafllayan Râk›m, on birinde rüfltiyeye girer. Genç yafl›nda buray› bitirerek Hariciye kalemine kendisini kabul ettirmeye yol bulmufltur. Delikanl› ça¤›na girdi¤i s›rada annesini de kaybeden Râk›m, dad›s› ile kalakalm›flt›r. Zengin olan ve bu zenginli¤e dayanarak hiç bir ifl yapmadan gününü gün eden Felatun Bey’in tam tersine Râk›m Efendi, Hariciye’den baflka buldu¤u her ifle koflar. Bir yandan da ö¤renimine devam eder, Ermeni dostunun kütüphanesinde kitap okur. ‹yi ö¤renmifl oldu¤u Frans›zcadan yüksek para karfl›l›¤›nda kitaplar çevirir, ecnebilerin çocuklar›na Türkçe dersi verir. Felatun Bey’in tersine kendi kültürüne ba¤l›, afla¤›l›k duygusuna kap›lmayan birisidir. Zaman zaman yollar› kesiflen Felatun Bey’le Râk›m Efendi’nin anlat›m› her ikisinin sürdürdü¤ü yaflama fleklinin görünürlük kazanmas›na yarar. Râk›m Efendi, Felatun Bey’deki olumsuzluklar›n olumlulu¤a dönüfltü¤ü kiflidir. Bu yönüyle roman›n tuttu¤u tez ortaya ç›kar. Bu da insan›n çal›flarak kendi eme¤iyle hayat›n› sürdürmesi, kültürel de¤erlerine ba¤l› kalmas› gerekti¤i düflüncesidir.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
Ahmet Mithat Efendi’nin Müflahedat (1891) adl› eseri, hem roman›n yaz›l›fl› hem de as›l olay örgüsünü anlat›fl yönüyle dünya edebiyat›nda ilk olma iddias› tafl›r. Ondan daha önemlisi yaz›l›fl tarz› ve kurgulan›fl› bak›m›ndan ilgi çekicidir. Roman›n yaz›l›fl tarihi göz önünde bulunduruldu¤unda kurgulan›fl› yönüyle yaln›z Türk edebiyat› için de¤il, dünya edebiyat› için de yeni ve farkl› bir teknikle yaz›lm›fl olma özelli¤ine sahiptir. Ahmet Mithat Efendi’nin bu roman›, Emile Zola natüralizmine karfl› yaz›lm›fl natüralist bir roman olma özelli¤i tafl›r. Yazar, Müflahedat’la natüralist bir roman yazmay› istemifl, fakat Avrupa’da natüralist eserlerde hâkim olan kötümser anlay›fl›n d›fl›nda bir içerik ortaya koyma düflüncesiyle hareket etmifltir. Böylece natüralist roman›n önemli temsilcisi Emile Zola’n›n kötümser bir bak›fl aç›s›yla hayat›n çirkinliklerini, kötülüklerini, ahlâk bozukluklar›n›, insan›n iç dünyas›n›n ar›zalar›n› aksettiren roman›n›n karfl›s›nda iyilikle fenal›¤›n, güzellikle çirkinli¤in, insan ruhunun kötü yanlar›yla güzel taraflar›n›n birlikte gösterilmeye çal›fl›ld›¤› bir eser ortaya ç›km›flt›r. Üstelik Bat›l› natüralistlerin kötümser yönü a¤›r basan romanlar›na karfl›l›k Müflahedat’ta iyimser taraf öne ç›kar›lm›flt›r. Yazar›n yeni bir roman tekni¤ini kulland›¤› ustal›k dönemi eseri olan Müflahedat, “Takip” bafll›¤›n› tafl›yan bir bölümle bafllar. Anlat›c›, Beykoz’daki evinden ‹stanbul’daki matbaas›na gitmek için fiirket-i Hayriye’nin vapuruna biner. Yolculu¤un ayr›nt›l› bir flekilde anlat›ld›¤› bu bölümde anlat›c› kimli¤i ile karfl›m›za roman›n yazar› Ahmet Mithat Efendi ç›kar. A. Mithat Efendi, her gün evinden ifl yerine gitmek için vapurla yapt›¤› yolculu¤u edebî eserin itibari dünyas›na tafl›m›fl, kendisini de gerçek kimli¤i ile anlat›c› olarak kurgulam›flt›r. Anlat›c›, yani A. Mithat Efendi, devaml› yolculuk yapt›¤› vapurda itibarl› bir mevkie sahip flöhretli bir yazar olarak tan›nmaktad›r. Bir buçuk saatlik yolculuk s›ras›nda vapur görevlilerinin ona yaz› yazabilmesi için baz› imkânlar haz›rlad›¤›n› ö¤reniriz. Anlat›c›, vapur yolculu¤u s›ras›nda yanlar›nda yafll› bir kad›n bulunan biri esmer, di¤eri sar›fl›n iki kad›n›n aralar›nda Frans›zca konuflmalar›na flahit olur. Dinledi¤i konuflmalardan bu iki kad›n›n merak uyand›racak hikâyelerinin oldu¤unu anlar. Uzun zamand›r yazmay› planlad›¤› natüralist roman için bu kad›nlar›n hikâyesinin oldukça uygun olaca¤›n› düflünerek vapurdan indikten sonra kad›nlar› izler. Onlar›n Beyo¤lu’ndaki evlerinin önüne kadar gelir. K›sa bir tereddütten sonra kap›y› çalar. Kap›y› açan hizmetçiye kartvizitini vererek han›mlarla görüflmek istedi¤ini bildirir. Kad›nlardan birinin ismi Avagni, di¤erininki ise Siranufl’tur. Kartviziti alan Siranufl, daha önce yaz›lar›ndan tan›d›¤› Ahmet Mithat Efendi ile görüflmeyi kabul eder. Ahmet Mithat Efendi, yazaca¤› roman için bu han›mdan yard›m ister. Kad›n›n yard›m› kabul etmesi üzerine önce Avagni’nin öyküsünü dinler. Avagni’nin öyküsünün içinde s›kça ismi geçen Refet’i bulur ve onun da öyküsünü dinler. Daha sonra di¤er roman kiflileri Seyit Numan ve Siranufl da buna kat›l›r. Bu yolla Avagni ve Siranufl’un iliflkiler a¤› çerçevesinde di¤er kifliler de roman›n dünyas›na girer. Anlat›lan olaylar dizisini yazar kimli¤i ile kurmaca dünyada yer alan Ahmet Mithat Efendi romanlaflt›r›r. Sonra kahramanlar bir araya gelerek yaz›ya geçirilen metni düzeltirler. Roman›n yaz›l›fl›na roman kiflileri de kat›l›r. Bu yolla Müflahedat, hem roman kiflilerinin serüvenlerinin anlat›ld›¤› hem de yaz›l›fl›n›n anlat›ld›¤› romana dönüflür. Yazar, Berna Moran’›n da iflaret etti¤i gibi, roman› biri “flimdi”yi, di¤eri “geçmifl”i anlatan iki metnin üst üste çak›flmas› üzerine kurar.
87
88
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
EDEBÎ ROMANIN YOL AÇICISI: NAMIK KEMAL VE ROMANLARI Klasik Türk edebiyat›na oldu¤u gibi eski anlat›lara karfl› sert elefltirilerde bulunan Nam›k Kemal, Bat› tarz›nda roman anlay›fl›n›n yerleflmesi için çaba harcar.
Ahmet Mithat Efendi’nin sanat endiflesinden uzak, halk› bilgilendirmek ve e¤itmek amac›yla geleneksel anlat›lardan beslenerek öykü ve romanlar yay›mlad›¤› dönem içerisinde sanat yönü öne ç›kan romanlar›yla Nam›k Kemal de bu türde eser ortaya koyar. Klasik Türk edebiyat›na oldu¤u gibi eski anlat›lara karfl› sert elefltirilerde bulunan Nam›k Kemal, Bat› tarz›nda roman anlay›fl›n›n yerleflmesi için çaba harcar. Çok yönlü ayd›n ve sanat adam› olan Nam›k Kemal, baz› eserlerinin ön sözünde, makalelerinde ve mektuplar›nda sanat ve edebiyatla ilgili görüfllerini ortaya koymufltur. O, Mukaddeme-i Celâl’de romandan ne anlad›¤›n› flu cümlelerle aç›klar: “Roman k›sm›n› da nev-zuhur addetti¤imize taaccüb olunmas›n! Asâr-› kadîmede ‹bret-nümâ gibi, Muhayyelât gibi, Asl› ve Kerem gibi, Ferhat ile fiirin gibi birtak›m hikâyeler var idi. Fakat kütüphane-i âdâb›m›zda mevcut olan birkaç tercümeden de anlafl›laca¤› vechile romandan maksat, güzerân etmemiflse bile güzerân› imkân dâhilinde olan bir vak’ay›, ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müteallik her türlü tavsilât›yle beraber tasvir etmektir. Romanlara nâdiren mevcûdât-› ruhâniyye kar›flt›r›ld›¤› vard›r. Lakin bu türlü hayallere ne fikir ile müracaat olundu¤u, mes’elenin suret-i tasvirinden bedâheten meydana ç›kar.”
demektedir. Görülüyor ki, Nam›k Kemal kendi devri içinde Avrupa’da hâkim olan roman anlay›fl›n› dile getirmektedir. Bu anlay›fl romantik ve realist anlay›fllar› birbirinden ay›rmaks›z›n, bununla beraber daha çok realist anlay›fl›n tarifine uygun düflmektedir. Afla¤›da yer alan cümlelerde Bat› romanc›lar› aras›nda adlar›n› sayd›¤› roman yazarlar›n›n ço¤unun realist olmas› da bunu gösterir:
Nam›k Kemal’in çeviri eserlere bakarak ç›kard›¤› sonuç fludur: “... romandan maksat, güzerân etmemiflse bile güzerân› imkân dâhilinde olan bir vak’ay›, ahlâk ve âdât ve hissiyât ve ihtimâlâta müteallik her türlü tavsilât›yle beraber tasvir etmektir.”
“Avrupal›lar roman yolunu o derece ileri götürmüfllerdir ki bugün her mütemeddin milletin lisan›nda ahlâkça hatta bir dereceye kadar maarifçe istifade olunacak binlerce hele içlerinde Walter Scott gibi, Charles Dickens gibi gibi, Victor Hügo gibi, Alexandre Dumas gibi meflâhîrin baz› hikâyeleri flu asr-› medeniyete medâr-› mübahat olan âsâr-› muhalledden addolunmaktad›r. fiâyân-› ibrettir ki Victor Hügo’nun Les Misérables (Le-Mizerabl) unvanl› hikâyesi daha telif olunurken doksan lisana tercüme edilmifl ve Frans›zca birkaç defa, birkaç flekilde tab’ olunduktan sonra bir de büyücek kitaba resimli bas›larak yaln›z bu nev’iden yüz elli bin nüsha sat›lm›flt›r. Bizde ise hikâye k›sm› mahsülât-› edebiyyemizin en nak›s cihetidir. Lisân›m›zda lezzetle okunacak belki üç hikâye bulunmaz. Elsine-i Garbiyyeden ald›¤›m›z romanlar ekseriyet üzre fena tercüme olunmufl, âsâr-› milliyeden ma’düd olan hikâyeler ise ne kadar fena yaz›lm›fl ise birkaç kat fena düflünülmüfltür.”
Nam›k Kemal, bizde öykü ve roman yazacaklar için Bat› edebiyat›n› örnek olarak gösterir. Ayn› yaz›s›nda eski öykülerimizi tabiata ve gerçe¤e uymamas› konusunda flöyle elefltirir: “Bizim hikâyeler t›ls›m ile define bulmak, bir yerde denize bat›p sonra müellifin hokkas›ndan ç›kmak, âh ile yanmak, külünk ile da¤ yarmak gibi bütün bütün tabiat ve hakikatin haricinde birer mevzua müstenid ve sûret-i tasvir-i ahlâk ve tavsîl-i âdât ve teflrih-i hissiyât gibi flerâit-i âdâb›n kâffesinden mahrum oldu¤u için, roman de-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
¤il, kocakar› masal› nev’indendir. Hüsn ü Aflk ve Leyla ile Mecnûn kabilinden olan manzumeler de gerek mevzular›na gerekse suret-i tahrirlerine nazaran âdeta birer tasavvuf risalesidir.” (Mukaddeme-i Celâl)
‹ntibah önsözünde ise bu iptidai tarif daha derinleflir: “Hikâye yazmakta bir vazife daha vard›r; o da muhatab› ›slâh etmek veya e¤lendirmek için münasebetli münasebetsiz akla ne gelirse söylemek tarz-› kudemâ-pesendânesini terk ile tabiat-› befleriyenin tahliline çal›flmakt›r. Vicdan-› beflerdeki serâiri kalbin en gizli köflelerine nazar taalluk etmedikçe bulmak muhaldir. ‹nsan kalbinin s›rlar› bilinmedikçe, bir adama söylenen sözleri tesir ettirmek ise bütün ihtimal d›fl›ndad›r. Çünkü fikir, her ne tasavvur ederse, bir kere, zihninde saklad›¤› fleylere ve gönlündeki duygulara tatbik eder. Benzerse kabul eder, benzemezse kabul etmez. Bir iki yüzy›ldan beri, bilhassa zaman›m›zda Avrupal›lar kalbin hallerini incelemede çok üstün bir baflar› göstererek, gerek tiyatro, gerek hikâyeyi edebiyat›n en büyük k›s›mlar› s›ras›na soktular.”
A. H. Tanp›nar’›n da ifade etti¤i gibi, “bu ‘edebiyat-› sahiha’ taraftar›, edebiyatta bir esas gibi gördü¤ü e¤lendirmek ve faydaland›rmak gayelerini b›rakmamakla beraber psikolojik dikkati bu sanat›n esas› olarak al›r.” Nam›k Kemal, biri ‹ntibah, di¤eri Cezmi olmak üzere iki roman kaleme alm›flt›r. Konusunu sade tuttu¤unu söyledi¤i ‹ntibah’la roman türünde bir örnek ortaya koymak istemifltir. Eserin ad› Son Piflmanl›k iken sansür taraf›ndan ‹ntibah’a çevrilerek 1876’da yay›mlanmas›na izin verilmifltir. Bat› roman tekni¤iyle yaz›lmas›, realist tasvirlere ve mekânlara yer verilmesi, psikolojik çözümlemelere gidilmesi bak›m›ndan Türk edebiyat›n›n ilk edebî roman› olarak de¤erlendirilen ‹ntibah, konusunu sosyal hayattan al›r. Romantik ekole ba¤l› kal›narak yaz›lan eserde klasik edebiyat gelene¤inden gelen unsurlara da rastlan›r. Mehmet Kaplan’›n ifade etti¤i gibi, “‹ntibah aflk, k›skançl›k, intikam duygular›n› iflleyen psikolojik bir eserdir. Bu duygular eski edebiyatta da vard›r. Fakat Nam›k Kemal onlar› eskiler gibi hayâller, semboller ve alegorilerden çok, Bat›l› romanc›lara has bir tarzda, tasvir ve tahlil metodu ile ortaya koyar.” Kasidelerin nesip bölümünü hat›rlatan genifl bahar tasvirlerinden sonra girilen olay örgüsünde yaflanan hayata uzak, özenle yetifltirilmifl bir gencin ilk görüflte uygunsuz bir kad›na gönlünü kapt›rmas› ve bu gencin cariyesinin gence olan tek tarafl› aflk› etraf›nda flekillenen dramatik yap› sergilenir. Roman›n baflkiflisi Ali Bey, uygunsuz hayat sürdüren Mehpeyker’e olan aflk›n›n etkisi alt›nda bütün hayat›n› mahveder; mal varl›¤›n›n önemli bir k›sm›n› onun u¤runda harcar, annesinin ölümüne yol açar, sonunda kendisine karfl› düzenlenen suikasttan zor kurtulur. Bu arada kendisine temiz bir aflk duygusuyla ba¤lanan cariyesi Dilaflup’un Ali Bey’in yerine kendisini feda etmesiyle karfl›lafl›l›r. Kendisini güçlükle kurtararak durumu güvenlik güçlerine haber veren Ali Bey, her fleyi anlam›flt›r. Ama son piflmanl›k fayda etmemifltir. Roman, özenle yetifltirilen, hayat› gere¤ince tan›mayan gençlerin yaflama alan›nda ne gibi yanl›fllar yapabileceklerini göstermeye yönelik mesaj tafl›r. ‹yi bir ailenin çocu¤u olan ve annesi taraf›ndan babas›z büyütülen Ali Bey, arkadafllar›n›n ›srar› üzerine yeni aç›lan Çaml›ca tepesindeki gezinti yerine e¤lenmeye gider. Orada Mehpeyker ad›nda uygunsuz hayat sürdüren genç bir kad›nla karfl›lafl›r. Genç ve tecrübesiz olan Ali Bey, bu kad›na âfl›k olur. Evini ve iflini ihmal etmeye bafllar. Durumu anlayan annesi eve Dilaflup ad›nda genç ve güzel bir cariye al›r. O¤lunun Dilaflup’a ba¤lanarak Mehpeyker’den kurtulmas›n› arzu etmekte-
89
90
‹ntibah, dönemin yaflanan hayat›na uygunlu¤u, roman kiflilerinin psikolojik dünyas›n› yans›tmadaki baflar›s› ve edebî dil kullanma çabas›yla Türk edebiyat›n›n ilk edebî roman› olma özelli¤ini kazanm›flt›r.
Nam›k Kemal’in ikinci roman› Cezmi, tarihî roman alan›nda yaz›lm›fl ilk eser olarak kabul edilir.
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
dir. Fakat Mehpeyker’e tutulan Ali Bey, genç ve güzel Dilaflup’a yönelmez. Arkadafl› Ât›f Bey’in amcas› Mesut Efendi Mehpeyker’in nas›l biri oldu¤u konusunda onu uyar›r. Mehpeyker’in yaflad›¤› hayat tarz›n› ö¤renen Ali Bey, onu terk etmek ister. Ancak, ona âfl›k olan ve gururu incinen Mehpeyker, Ali Bey’in peflini b›rakmaz. Çeflitli hilelerle onu tekrar elde etmeyi denerse de baflar›l› olamaz. Bunun üzerine Dilaflup’u iftiralarla y›pratarak onun sat›lmas›n› sa¤lar. ‹ntikam almak için de Dilaflup’u kendisi sat›n al›r. Ali Bey’i öldürtecek bir plan düzenler. Ali Bey’i saf ve temiz bir aflkla seven Dilaflup, haz›rlanan suikast plan›n› bir flekilde kendisine haber verir. Onun k›l›¤›na girerek bekler. Dilaflup’u Ali Bey sanan Mehpeyker’in adamlar› onu öldürür. Bu arada suikasttan kurtularak kaçan Ali Bey, olay› güvenlik güçlerine haber verir. Mehpeyker’i de öldürür. Bu arada Ali Bey’in annesi de ölmüfltür. Ali Bey, böylece annesini ve kendisini gerçekten seven Dilaflup’u kaybetmifl; kendisi de hapse düflmüfltür. Her fleyi anlam›fl, piflman olmufltur; ama son piflmanl›k fayda etmez. Hapishanede alt› ay sonra kendisi de ölür. Dönemin yaflanan hayat›na uygunlu¤u, roman kiflilerinin psikolojik dünyas›n› yans›tmadaki baflar›s› ve edebî dil kullanma çabas›yla Türk edebiyat›n›n ilk edebî roman› olma özelli¤ini kazanan ‹ntibah, baz› problemleri de bünyesinde tafl›r. Hâkim anlat›c›n›n olaylar› ve kiflileri aktarmada zaman zaman fazlaca öznel tav›r içine girdi¤i görülür. Anlat›c›n›n bak›fl aç›s›ndan yazar›n ahlâkç› hayat anlay›fl› kendisini gösterir. Kurmaca dünyan›n anlat›c›s› roman kiflilerine kimi zaman müdahale eder, onlara ac›r yahut onlardan birini okuyucuya kötüler. Özellikle roman›n canl› karakteri Mehpeyker’in güzelli¤iyle okuyucular üzerinde etki uyand›raca¤› düflüncesinden hareketle anlat›c› taraf›ndan olumsuz nitelemelerle o, gözden düflürülmeye çal›fl›l›r. Ali Bey’le Mehpeyker’in karfl›laflmas›ndan sonra kiflilerin iyiler ve kötüler olmak üzere ikiye bölünmesi dikkat çeker. ‹yiler Ali Bey’in, kötüler Mehpeyker’in çevresindedir. Mekân›n anlat›m›n›n baflar›l› oldu¤u söylenemez. Mekâninsan iliflkisi zay›f kal›r. Özellikle kasidelerin nesip bölümünden al›nm›fl izlenimi veren bahar tasvirinin roman›n bafl›nda i¤reti duruflu, ‹ntibah’›n zay›f taraflar›ndan biridir. Ayr›ca edebî bir dil kurmaya çal›fl›rken yazar›n yer yer a¤dal› ve sanatl› bir söyleyifle gitmesi de roman›n elefltirilmesi gereken yanlar›ndan biridir. Nam›k Kemal’in tarihî roman alan›nda yaz›lm›fl ilk roman olarak kabul edilen ikinci roman› Cezmi (1880), iki cilt olarak planlanm›fl, ancak, ikinci cildi yaz›lamam›flt›r. Cezmi, konusunu XVI. yüzy›lda II. Selim devrinde bafllay›p aral›klarla yar›m yüz y›l kadar devam eden Osmanl›-‹ran savafllar›ndan al›r. Yazar›n 1877’de Midilli’ye gittikten sonra kaleme ald›¤› roman›n birinci “fas›l”›n›n ilk alt bölümünde, 16. yüzy›l Asya ve Avrupa’s›n›n genel siyasi panoramas› çizilir. Bilimsel bulufllar›n, co¤rafî kefliflerin bu k›talar üzerindeki etkisi, Osmanl›n›n de¤iflim ve geliflmeler karfl›s›ndaki durumu dikkatlere sunulur. 16. yüzy›lda dünyay›, ‹mparatorluk co¤rafyas›n› ve siyasi koflullar› okuyucuya tan›tmay› amaçlayan, olay örgüsüyle do¤rudan ilgisi bulunmayan bu girifl bölümünde yazar, son paragrafta sözü romana ad›n› veren Cezmi’ye getirerek, niçin böyle bir kiflinin öyküsünü anlatmak istedi¤ini aç›klar. Roman›n tematik gücü Cezmi ve di¤er öne ç›kan roman kiflileri tarihten seçilmifllerdir. Roman, idealize edilen Cezmi’nin Türk-‹ran savafl›nda gösterdi¤i kahramanl›klarla yine ayn› savaflta tan›fl›p dost oldu¤u Adil Giray’› esaretten kurtarma çabas› üzerine kurulmufltur. Abdullah Uçman, roman›n olay örgüsünü flöyle aktar›r: Cezmi, Osmanl› - ‹ran savafllar›nda gösterdi¤i kahramanl›klarla Özdemiro¤lu Osman Pafla’n›n dikkatini çeker ve takdirini kazan›r. Bu savafllar s›ras›nda ayr›ca K›r›m ordusu kumandan› Kalgay Âdil Giray ve kardefli Gazi Giray’la tan›flarak dost-
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
luk kurar. Daha sonra savafllardan birinde ‹ranl›lara esir düflen ve Kazvin Saray›nda tutulan Âdil Giray’la kendisine âfl›k olan iki kad›n›n, flah›n kar›s› fiehriyâr ile k›z kardefli Perihan’›n, serüveni dikkatlere sunulur. Âdil Giray, hem güzel, hem de gerekti¤inde erkekler gibi savaflabilen bir han›m olan Perihan’a âfl›k olmufltur. ‹ran, fiiilerin yönetimindedir. Perihan ise Sünnidir. fiehriyâr, çeflitli entrikalarla Âdil Giray’› elde etmeye çal›fl›rken Âdil Giray ile Perihan ‹ran taht›n› fiiilerin elinden kurtarmak için planlar yapar. Bu plana göre ‹ran’da gerçeklefltirilecek iktidar de¤iflikli¤i ile Âdil Giray hükümdar olacak, böylece iktidar Sünnilerin eline geçecek, Osmanl›larla sürekli bir bar›fl yap›lacakt›r. Cezmi, bu plan› gerçeklefltirmek üzere ‹ran’a ça¤r›l›r. ‹ran’a gelen Cezmi büyük tehlikelerle karfl›laflmas›na ra¤men Âdil Giray’la görüflmeyi baflar›r. Gerekli tedbirleri alarak haz›rl›klara giriflir. Fakat, fiehriyâr ile Vezir Mirza Süleyman durumdan haberdar olunca Âdil Giray’la Perihan’› öldürmek üzere karfl› bir plan yaparlar. Çat›flma esnas›nda fiehriyâr öldürülür, Âdil Giray’la Perihan da üzerlerine gelen yüzlerce kifliyle savaflarak ölürler. Bu s›rada yaralanan Cezmi, Âdil Giray’la Perihan’› ayn› mezara gömerek ülkesine döner. Nam›k Kemal’in, bu eserinde ilk roman› ‹ntibah’a göre roman tekni¤ine daha hâkim oldu¤u görülür. Fakat, ‹ntibah’ta oldu¤u gibi Cezmi’de de konuflmalar›n ve hareketin azl›¤› dikkat çeker. Ayr›ca tasvirlerin öznel ve abart›l› oluflu, psikolojik çözümlemelere gere¤ince yer verilmemesi ve romantizmin etkisiyle olay örgüsünün ac›kl› bir sonla bitirilmesi eserin zay›f kalan yanlar›d›r. Tiyatro eserlerinde konuflulan dilden uzaklafl›lmamas› gerekti¤i fikrinde ›srar eden Nam›k Kemal, aksine romanda kendisini üslup oyunlar›na kapt›r›r, hatta Cezmi’de bunun afl›r› örneklerini ortaya koyar. Nam›k Kemal, Cezmi’yi, tarihe 93 Harbi olarak geçen 1877-1878 Osmanl›-Rus savafl› s›ras›nda yazmaya bafllam›fl, söz konusu savafl› takip eden y›llarda yay›mlam›flt›r. Bu savafl, Osmanl›n›n önemli toprak kayb›na u¤rad›¤› bir savaflt›r. Bat› karfl›s›nda moral gücün çöküflünü de h›zland›ran 93 Harbi, yazar›n›n ‹ttihad-› ‹slâm (‹slâm birli¤i) düflüncesine a¤›rl›k vermesini getirmifltir. Celaleddin Harzemflah oyunundan sonra daha güçlü olarak ‹ttihad-› ‹slâm fikri onun bu eserinde belirir. Yazar, bu roman›n› ülkenin zor döneminde tarih bilinci ve kimlik oluflturucu bir anlay›fl çerçevesinde yazma yoluna gider. Cezmi, romantik bir eserdir. Ahmet Hamdi Tanp›nar, eserdeki romantik duyarl›¤› ve bak›fl aç›s›n› J. J. Rousseau ile Victor Hugo’ya ba¤layarak aç›klar. Tanzimat sonras› yenili¤inin önemli ismi Nam›k Kemal, Cezmi ile genç yazarlara konular›n› seçecekleri ufuk göstermifltir. Bu ufuk Türk tarihidir. Nam›k Kemal, di¤er edebî türlerde oldu¤u romanda da Türk edebiyat›n›n Bat› edebiyat›n› örnek alarak geliflmesi yolunda çaba harcam›flt›r. Onun ‹ntibah ve Cezmi adl› romanlar› yaz›ld›klar› dönem içerisinde de¤erlendirildi¤inde ileri bir ad›m olduklar› görülür. Bu romanlar, Türk roman›n›n gelifliminde de rol oynam›fl eserlerdir. Türk roman›n›n geliflim çizgisinde birinci kufla¤› temsil eden Ahmet Mithat Efendi, genifl halk kitlesini öne alan popülist bir sanat anlay›fl›yla hareket etmifltir. fiemsettin Sami’nin Taaflfluk-› Talat ve Fitnat roman›n› da bu çerçevede daha çok Mithat Efendi’nin romanlar›yla birlikte düflünmek gerekir. Dönemin öne ç›kan di¤er roman yazar› Nam›k Kemal ise toplumun daha üst kesimini hedef alan edebî yönü daha güçlü romanlar yazma yoluna gitmifltir. Ahmet Mithat Efendi’nin romanlar› Hüseyin Rahmi Gürp›nar’› ve II. Meflrutiyet sonras› popülist romanc›lar› haz›rlarken Nam›k Kemal’in gelifltirmeye çal›flt›¤› roman 盤›r› baflta Halit Ziya Uflakl›gil olmak üzere Servet-i Fünun romanc›lar›n› ve daha sonraki edebî yönü öne ç›kan roman anlay›fl›n› haz›rlayacakt›r.
91
Tanzimat sonras› yenili¤inin önemli ismi Nam›k Kemal, Cezmi ile genç yazarlara konular›n› seçecekleri ufuk göstermifltir. Bu ufuk Türk tarihidir.
92
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Özet
N AM A Ç
1
N A M A Ç
2
Tanzimat Dönemi Türk edebiyat›nda roman›n do¤uflu ve geliflimini tan›mak. Bu dönem roman› öncelikle, Bat› edebiyat›ndan uyarlama tiplerle bir geçifl dönemi yaflar. Daha sonra yerli tipleri konu edinir. Bu tipler, genellikle kültür ve kimlik çat›flmalar› içinde bilinçsizce ç›rp›nan ve kaybolan kiflilerdir. Tarih bilici ve kimlik oluflturucu bir anlay›fl Nam›k Kemal ile geliflmeye bafllar. Bu döneme ait tiplerin gerçekçilikten uzak, uyarlama ve biraz da sera tipler oldu¤unu söyleyebiliriz. Roman yazarlar› ve onlar›n eserlerinin özelliklerini tan›mak. ‹lk dönem romanlar›nda eski destan gelene¤inden kaynaklanan “anlatma/ öyküleme” yöntemi a¤›rl›kl›d›r. Bu nedenle roman kahramanlar› iradi bir tav›r almaktan çok, önceden belirlenmifl olaylar›n içinde hareket ederler. Olay›n sentezleyici oldu¤u bu roman yap›s›, derin ruh tahlilleri ve mekân insan iliflkisi üzerinde çok durmaz. Bunun için Servet-i Fünun roman›ndaki Aflk-› Memnu’yu beklemek gerekecektir.
N AM A Ç
3
Romanlar›n hangi konular› ve nas›l iflledi¤ini tart›flmak. Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas›, kad›n haklar›, görücü usulü ile evlenme, bat›l itikatlar, kölelik tarihsel dönemlerden seçilmifl olaylar ve köy yaflam› gibi toplumsal sorunlar üzerinde durulur. Ancak kimlik sorunlar›, tarih ve vatan bilinci pragmatist bir tarzda ifllenirken Millî Edebiyat Dönemini haz›rlayacak temel parametrelerin (vatan ve tarih bilinci, dil, kültür ve kimlik çat›flmalar› vb.) de bu dönemde ortaya ç›kt›¤›n› söyleyebiliriz.
5. Ünite - Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›nda Roman:1 (1.Kuflak)
93
Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi ilk romanlar aras›nda de¤ildir? a. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat b. Müflahedat c. Hasan Mellah d. Bir Gerçek Hikâye e. ‹ntibah
6. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi Türk roman›n›n konular›ndan biri de¤ildir? a. H›zl› nüfus art›fl› b. Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas› c. Görücü usulüyle evlilik d. Kölelik e. Köy hayat›
2. Türk roman›nda esaret konusu ilk defa hangi eserde ifllenmifltir? a. Cezmi b. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat c. Hüseyin Fellah d. ‹ntibah e. Aflk-› Memnû
7. Nam›k Kemal’in roman anlay›fl› ile ilgili ifadelerden hangisi yanl›flt›r? a. Roman, insan›n bafl›ndan geçen veya geçmesi ihtimali olan olaylar› anlat›r. b. Roman, masaldan farkl›d›r. c. Roman, yaln›zca insan›n bafl›ndan geçen olaylar› anlat›r. d. Romanda az da olsa ola¤anüstülüklerle karfl›lafl›l›r. e. Romanda yazar her a¤z›na geleni söylememelidir.
3. Afla¤›dakilerden hangisi Ahmet Mithat Efendi’nin roman konular›ndan biri de¤ildir? a. Bat›l›laflman›n yanl›fl anlafl›lmas› b. Tarihî dönemler c. Görücü usulüyle evlilik d. Her yönüyle Bat› ülkelerinin örnek al›nmas› e. E¤itim 4. Ahmet Mithat Efendi, Müflahedat adl› eseriyle natüralist roman›n hangi özelli¤ine karfl› ç›km›flt›r? a. Hayal ürünü olmas›na b. Gerçekçi olmas›na c. Hayat›n olumsuz ve kötü yanlar›n› yans›tmas›na d. Psikolojik çözümlemesine e. Geçmifl ça¤lar› anlatmas›na 5. Afla¤›daki yazarlardan hangisi “fenni roman” yazm›flt›r? a. fiemsettin Sami b. Recaizade Mahmut Ekrem c. Nam›k Kemal d. Halit Ziya Uflakl›gil e. Ahmet Mithat Efendi
8. Afla¤›dakilerden hangisi ilk edebî roman afla¤›dakilerden hangisidir? a. Cezmi b. ‹ntibah c. Müflahedat d. Felatun Bey ile Râk›m Efendi e. Taaflfluk-› Talat ve Fitnat 9. Nam›k Kemal, hangi roman kahraman› çevresinde idealist bir tipi canland›r›r? a. Cezmi b. Mehpeyker c. Ali Bey d. Dilaflup e. Ât›f Bey 10. Tanzimat Döneminin birinci kufla¤›ndaki romanc›lar›n eserleri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi do¤rudur? a. Dönemin toplumsal sorunlar›n› ele almam›fllard›r. b. Romanlar› Cumhuriyet Dönemine kadar afl›lamam›flt›r. c. Bat› roman›n› model alm›fl, Türk edebiyat›n›n birikiminden yararlanmam›fllard›r. d. Toplumsal konulardan çok bireysel konular› ifllemifllerdir. e. Türk edebiyat›na roman türünü getirmifllerdir.
94
Tanzimat Dönemi Türk Edebiyat›-I
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Yararlan›lan Kaynaklar
1. d
Akyüz, Kenan (1995), Modern Türk Edebiyat›n›n Ana Çizgileri I 1860-1923, ‹nk›lâp Kitabevi, ‹stanbul. Cevdet Kudret (1977), Edebiyat›m›zda Hikâye ve Roman I, Varl›k Yay›nlar›, ‹stanbul. Kaplan, Mehmet (1972), “‹ntibah Roman› Hakk›nda Birkaç Söz”, Nam›k Kemal, ‹ntibah, Baflbakanl›k Kültür Müsteflarl›¤› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul. Moran, Berna (2005), Türk Roman›na Elefltirel Bir Bak›fl I, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. Özön, Mustafa Nihat (1985), Türkçede Roman, ‹letiflim Yay›nlar›, ‹stanbul. Parlat›r, ‹smail (1992), Tanzimat Edebiyat›nda kölelik,Türk Tarih kurumu yay›nlar›, Ankara. Uçman, Abdullah (1993), “Cezmi”, TDV ‹slam Ansiklopedisi, C. 7, s. 523-514. Yazg›ç, Kâmil (1940), Ahmet Mithat Efendi Hayat› ve Hât›ralar›, Tan Matbaas›, ‹stanbul.
2. b
3. d
4. c
5. e
6. a 7. c
8. b
9. a
10. e
Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bat›l› Yolda ‹lk Roman Denemesi: Taaflfluk-› Talat ve Fitnat” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Bat›l› Yolda ‹lk Roman Denemesi: Taaflfluk-› Talat ve Fitnat” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Gelenekle Yenilik Aras›nda: Ahmet Mithat Efendi ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Türk Roman›n›n Do¤uflu ve ‹lk Ürünleri” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse “Edebî Roman›n Yol Aç›c›s›: Nam›k Kemal ve Romanlar›” bölümüne bak›n›z. Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse üniteyi yeniden okuyunuz.
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Bu konunun ifllendi¤i pek çok eser bulunmaktad›r. Bunlar›n bafll›calar›n› flöyle s›ralayabiliriz: Ahmet Mithat’›n Esaret, Ölüm Allah’›n Emri, Faik Bey ile Nuridil Han›m’›n Sergüzeflti adl› öyküleri; Firkat, Dünyaya ‹kinci Gelifl, Hasan Mellah, Hüseyin Fellah, Felatun Bey ile Râk›m Efendi adl› romanlar›; Nam›k Kemal’in ‹ntibah, Sami Paflazade Sezai’nin Sergüzeflt, Fatma Aliye Han›m’›n Muhadarat, Nabizade Nâz›m’›n Zehra adl› romanlar›, Sami Paflazade Sezai’nin Dü¤ün, Mihriban adl› öyküleri. Konuyla ilgili genifl bilgiyi Prof. Dr. ‹smail Parlat›r’›n Tanzimat Edebiyat›nda Kölelik adl› kitab›nda bulabilirsiniz.
