E*ESEYAT KURAMLARI Tac1Effit-TenkEt-Tahli!
ALI I!.f SAN KOLCU
snL+,:rMsoe
ui vn.l: r* Ev!
r'ffi sALKrmsd6tir ynylnlaRr: zs ,.'#!
ALi iHsAN Kolcu EDEBTYAT KURAMLARI ,'#, 1. Basrm, Ankara, 2008. : 978-97 5-5L22-6O-A
ISBN
"*1 Dizgi: Salkrms66tit Dizgievi Kapak Tasarrmr: Turan Kolcu Baskr: Dizgi Ofset
..&
Salkrmsii!iit Yayrnevi Cumhuriyet Cad. Kutollu Mah. K6mitafia Sok. 31/C Tei & Faks: A442.2356570 salkimsogutyayincilik@mynet"com Erz
urum
,'#1 @ 5846 sayh Fikir ve sanat Eserleri Kanunu uyannca bu kitabrn her tii.rlii yayrn hakkr salkrmsd$iit Yayrnevi'ne aittir. Higbir gekil ve teknikle krsmen veya tamamen gotaltriamaz.
Ftrayatrmrn tanrkiarr
e$lm
ve Qocuklanma....
Dog. Dr. AIi ihsan Kolcu 1961 yrhnda Rize'de diinyaya geidi, ilk ve orta o$renimim iyidere. Rize ve Trabzorr'da tamamladr. 1983 yhnda Atatiirk Umversitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Boltimii'ne girdi. 1987 yrhnda buradan -"run oidr,. Nipde ve Sivas'ta iig yrl edebiyat ogretmenligi yaptr.
Ytksek iisansrnr 1992 yrirnda Cumhuriyet Universitesi
Sos-val Bilimler
Enstitiisii'nde tamamladr. 1993 yrlmda Atatilrk Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Tiirk Dili ve Edebiyatr Bciiiimii'nde agrlan Araqrrrma Coreviiligi srnavrnr kazandr. Prof. Dr' M. Orhan Okav'tn asistanr oldu ve onun yonetiminde Atatiirk Universitesr
Sosyal Bilimler Enstitrisii'nde. Tanzimat
ve Servet-i Fiintn
Devirlerinde Batr
Edebiyatrndan Yaprlan giir Terciimeleri uzerinde Bir inceleme (1g59-i901) adh teziyle doktora
Haien aym b6ltmde 6sretim iiyesi oiarak gahgan Ali ihsan Kolcu'nun;
Milli
Romantizm Agrsrndan Cengiz Aytmarov (6niken yay. ist. 1997): Tiirkqe'de Batr giiri (Doltora tezi, Giindogan yay. Ank. 1999); Alphonse de Lamartine, Terciimeleri ve Tesiri (Gtindogan yay. Ank. 1999; 2.bs. Salkrmsogiit yay- Erz. 2006); Alfred de Musset, Terciimeleri ve Tesiri (Giindo$an yay. Anli. 1999; Z.bs. Salkrmsci!ilt yay. Er2.2006); Terciime giirler Antolojisi (Giindogan yay. Ank. 1999): ismail Gasprrah Atbiimii (Hamle yay. ist. tqs-g); riirt giirinde Yokluk Fikri Akif PaEa'run Adem Kasidesi (Akgag yay. Ank. 2002); zamana Diigen Q{hk (Tanprnar'rn $iirinin Epistemolojik Temelleri& Tanprnar'rn giir Estetigi (AkEaB yay. Ank. 2002); Bozkrrdaki Bilge Cengiz Aytmatov, (AkCaC yay. Ank. 2003): Albatros'un Giilgesi (Baudelaire'in Ttirk $irrine Tesri llzerine Bir inceleme CAkCaC yay. Ank. 2002); Tanzimat Edebiyatr l, giir (Bakanlar Medya, Erzurum, 1998; 2. bs. Salicrmsogiit yay. Ank.2005,3. bs. sali
Ali L......
lhsan Kolcu, AJbatros'un Giilgesi (Bauderau'e'in Tirk $irirre Tesiri inceleme) kitabryia Tiirkiye yazarlar Brrhgi ?002 En lvi incelerne
Bir
uzerine --
uclulu'nu kazarxnl$ttr.
Felsefe
ilkin edebiyat bigimi iginde dogar I{arl Jaspers
Sciz ola kese saragr Sciz ola kestirc bagr
Stiz ola
aiulu
agr
I'ag ile tral ede bir siiz Yunus Emre
YANSITMA KURAMI
1
r. PLATONCU GORii$ Sanat Giiriingii Diinyasrm
Yansrtrr
----... 13
Arif Nihat Asya'mn San'at $iirini Mimetik Okuma Denemesi,...............'..'.'...... 20 lu.
a. Sanat Geneli ya da 6zii
ARisrocu coRii$
Yansrtrr.......
..............-....... 28
Bedri Rahmi Eyiibo$u'nun Giizel ile Faydah $iirini Okuma Denemesi ............33 ....--...' 35 b. Sanat ideal Olanr Yansrtrr........
Attila ilhan'm Pia $iirini Okuma
Denemesi.....
........'- 38
Bedri Rahmi'nin Kendimi Kendim Yaratsaydtm $iirini Okuma Denemesi..........40 Samiha
Ayverdi'nin Tilki Hamdi'nin Karnt Adh Oykiisiinii Okuma Denemesi.42 YANSITMAKURAMI
2
RONESANS'TA MiMESiS Rtinesanstta
Mimesis.......
......-....--.-........ 44
La Fontaine'in Arslan Postu Giyen ESek Fabl'ini Okuma Denemesi-....."'.""""' 46
YANSITMA KTJRAMI
3
MARKSiST MiMESiS
....""""""" Marks, Engels, Plehanov...... ""'" Toplumcu Ger9ek9ilik....:................... Ilasan Hiiseyin Korkmazgil'in Kavel $iirini Okuma Denemesi '........".""""i""" Mehmet Bagaran'rn imececi $iirini Okuma
l)enemesi
"""""""""'
57 73 AO
88
ANLATIMCI KURAM
1
Sanat Duygularrn Anlatrmrdrr............... Anlatrm Adlandrrma Delildir Anlatrmdan 6nce Duygu Yoktur.
ANLATIMCI KURAM
PSiKANALiTiK EDEBiYAT KURAMI ................,.......
9l
..................95 ...........g7
Esere Ytinelik Psikanalitik Kuram C. Yiicel'in Hayatta Ben En Qok Babamr Sevdim
II
Sanat Eserinde Anlam
Anlatrmcrhk Tolstoylda Aktarrm...... Mehmet A6fte Aktanm Aktarrm Olarak
Estetik
tl6
Yahya Kemal'in 1918 Adlt $iirini Fenomenolojik Okuma Denemesi................ 233
KURAMI
Ya9antr........
ONTOLOJiK EDEBiYAT KURAMI ............ l
l9
.... 11l
Cenab $ahabeddin' in Senin lgiz giirini Ontolojik Okuma Denemesi..... .......... 249 Z. Osman Saba'mn Sebil ve Giivercinler $iirini Ontolojik Okuma Denemesi... 251
ALIMLAMA KURAMI Wolfgang Iser.............. Ilans-Robert Jauss
Fish.............
VAROLU9CU EDEBiYAT KURAMT ......, 136 ............. l4l ............ 143
Ferit Edgii'niin.Ifi'r ve OPlu Oykiisiinii Okuma Denemesi..... .......27A Demir Ozlii'niin Bo{untulu Sokaklar Oykiisiinti Okuma Denemesi..... .............274 RUs
AVANGARD EDEBIYAT K{JRAMI Abdiilhak Himid,in NA-kAJi giirini Avangard Okuma Denemesi.._...........-...... E
..-...216
FENOMENOLOJIK EDEBiYAT KURAMI
..... 107
................-.......
ivor Armstrong Rrchards...................
Stanley
Sorunu.........
........21f
$iirini Okuma Denemesi...... 213
................. 104
OKUR MERKEZLi KURAMLAR DT.'YGUSAL ETKi
Sanatgrdan Esere (Sanatgrnrn Psikolojisi ve Kiqitig).......................................... 199 Eserden Sanatglya (Metinlere Yansrmrg Bigimiyle Sanatgrnrn Portresi)...........208 Ahmet Hagim'in BaSrm $iirini Psikanalitik Okuma Denemesi ..... 208
f 65
Kuramr....... Yazrnsalhk
Bigimci Yiintemin
$iir
ve Romanda
iNFUHLUN G (OZDE$LEYiM} KURAMI
...-.-.-....-.277 .-.......-.-..-.277
YAPISALCILIK
Yunus'un Bir $iirini Einfiihlung Okuma Denemesi..... .................. 17tr A. ilhan'rn Kimi sevsem sensin $iirini Einfiihlung okuma Denemesi.............. 173 Necip Fazrl'rn Takvimdeki Denlg $iirini Einfiihlung okuma Denemesi............. 175
Yaprsal
Dilbilim.......
Edebiyatta Yaprsalcrhk ve Uygulamalarr............... Cahit Kiileblnin Dostlara llrlci giirini Okuma Denemesi.....
BedriRahmi'ninParamparqa$iiriniOkumaDenemesi....-
SOYUTLAMA KURAMI Neqati'nin Bir Gazelini Okuma Denemesi..... Asaf Halet Qelebi'nin Ciinqtd $iirini Okuma Denemesi....
BiCiMCiLiei
.....-.... 293
....296 ..... 303
...........305
GOSTERGEBiLiMSEL EDEBiYAT. I(URAIVII ............. 194 ............ lg7
Rrfat Iigaz'rn AIiSim $iirini Gtistergebilimsel Okuma Dencrnesi .....,...,............. 318
POSTMODERN EDEBiYAT KURAMI
f[. Yavuz'un Fehmi K'nm Acaip Seriivenleri'ni Okuma Denemesi...................332 METiNLERARASILU< KURAMI Ataol Behramo$u'nun Bu ASk Burade Biter $iirinin Metinlerarasr iligkileri..344 Baudelaire'in Spleen'iyle N. Fazrl'rn Qan Sesi'nin Metinlerarasr ili9kileri....... 359 Yunus-Yahya Kemal-Tanprnar Uggeninde Metinlerarasr iligkiler ...................370 Tomris Uyarorn Sonsuza Diiniig Oykiisiinii Metinlerarasr Okuma Denemesi...373 Sarhog Gemi Ba$lamrnda Metinlerarasr itigkiler: Rimbaud-Yahya KemalTanprnar-Necip Fazrl-Ali Miimtaz Arolat-Kemal 62er.......... .......385
YENi TARiHSELCiLiK KURAMI Ece Ayhan'rn
Mefthat Gegilmez $iirini Okuma
............400
FEMiNiST EDEBTYAT KURAMI Okur Olarak l(adrna Yiinetrik Feminist Edebiyat l(uramr....... Yazar Olarak l(adrna Yiinelik Feminist Edebiyat Kuramr.......
.....4A4 ..,.410 ........,...........417 ......... 427
HERMENOTiK EDEBTYAT KURAMI Yunus'un Q*ttm Erik Dahna $iirini Hermeniitik Okuma Denemesi: ...............442 Dertli'uin $eytan Bunan Neresinde $iirini Hermeniitik Okuma Denemesi....... 453
AqIK YAPIT KUIi,AMI
Vapfi'r. .... 458 Cahit Srtkr'nrn Abbas $iirini Okuma Denemesi..... .... 463 KAYN-AKCA ......................469 DiziN .............48e Okur Merkezli l(uram Olarak Umberto Eco,nun Agtk
siiz
Edebiyat Kuramlan adrm taqryan bu gahgma iilkemizde bu alanda mevcut bogtulu doldurmak amactyla hazrrlanmrqtrr. Edebiyat kuramlan aiamnda kimi farkh gai4malar varsa da bunlann go[-u belli kuram]ar. etrafi.nda gekillenmig ve alanlanru srmrlamrg eserler durumundadu. Bunlar arasrnda Bema Moran'rn Edebiyat Kuramlan ve Eleqtiri adir eseri ornek ve gcindermelerini daha qok ingiliz ve 6teki Batr edebiyatlanndan yaprldr$rndan, bu edebiyata vakrf olmayan okurlar igin, ele ahnan kuramlar yabancl durmaktaydr. Bu alanda yazrlmrg kimi eserler de Gostergebilim, Hermdnitik, Psikanilizrn gibi sadece bir kuram iizerinde derinlegmekte, edebiyat kurarnlarrna merakh okurlan tatmin edememekte idi. Biz bu galtgmada, bugiin diinyada sanat ve edebiyat alantnda kuliarulan ve en yaygln 24 kuramr biraraya getirerek okudann bir baqvuru kayna$rna kavugmalan
Denemesi
Psikanaliz Aqrsrndan Feminist Edebiyat Kuramr....... Marksist / Sosyalist Agrdan Feminist Edebiyat Kuramr.......
6n
il
gay e
edindik.
Qalrgma tarum-tenkit-tahlil altbaqhsrm tagrmalladrr. Buna gore ele alnan her kuramrn cince tammr, temel
da Tiirk
edebiyatrndan kuramrn ozelliklerini yansltan uygun ornekler bulunarak tahlile tabi tutuimugtur. Boylece okuyucu kuram yabanct olsa da omefini kendi edebiyatrndan gcirerek hem kuramr daha iyi anlamrg olacak hem de kendi edebiyatlmrztn zenginli[ini bir kez daha fark edecektir. Elbette ki 24 farkh kurama Tiirk edebiyatrndan ornek bulmak kolay olmamrgtu. Bunun iqin iyi bir metin hafizasrna sahip olmak gerekir. Ardrndan bulunan metni kuramrn ilkeleriyle agrklamak, tahlile tabi tutmak gerekir. Bu gok yorucu ve dikkat isteyen bir siireg demektir. Esasen bu kitaba yansurug dikkatlerimiz onbeg yrlhk bir birikimin iiriiniidiir. T'.irk eciebiyatr kuram agrsrndan fakir, metin agrsrndan zengin bir edebiyattrr. Kuramsal ve dtigiinsei bir miras ve geiene$imrzin olmayrgr kendi metinlerimizi go$unun isim babasr Batrhlar olan kuramlarla agrklamak, lrorumlamak zorunda brraicrru gtr.
Yeni Tarihselcilik, Avangard Edebiyat Kuramt; Soyutlama gibi nazariyelerin Tiirkge'de ilk tamm, tenkit ve tahlilleri ilk kez bu kitapta ele ahnmrg ve bir Tiirk Avangard Edebiyat Kuramr, Soyutlama Kuramr gibi boliimi er teiif edilmiqtir. Bu eserin amacl sadece mevcut ve 9ok yaygm olarak biiinen edebiyatve sanat kuramlarrrun ozelliklerini ortaya lioyop onlara uygun Tiirkge metinleile uygulamasrnr gdstermek defii, aym zamanda bir Kurambilime Giriq oiabiiecek Ttirk edebiyatrrun kendine ozgiin kuramlannt ortaya koyacak
gal$malara kapr araramaktrr. Diinya edebiyat mirasrna bizim de hediye edebilece[imiz kuram]anmrz olmahcrrr. Ne yazrk ki ve sanat hayatrmtzrn bu yam ihmar edilmigtir. Bu "a"uiy",bir felsefe ihmalkarhgrn arkasrnda .ryteneg1ml1in
olmayrgrru gristerebiliriz. Fakat edebiyat
iglerinde birer felsefe banndrrabileceklerini unutmamak gerekir. "r"rr"rini'de Biz, Trirk $iirinde Yokluk Fikri ve Akif paqa'nm Adem Kasidesi Jar gutr'*urrrrzal uunun rtt< orneklerinden birini vermigtik. o gahgmada yokluk kawamrmn nasrl bir felsefi problem orarak ele arrrup ipi.niigni bir edebi ilil;;evesinde gostllmgve galgmrgtrk. Bu ve buna t"nz"iguhqmururru rtirr. zengiliEi bir felsefi ve kuram zelginligine dbniiqtiiriilmelidir. "a"dilatrn metin
Kuramlar ewensel, edebiyatlar ve metinler milli karakterlidir. Bu eseri okuyanlar Trirk edebiyatrmn ne kadar zengin
bir metin mi*rrrru .utip
oldu$unu anlayacaklardrr.
Bu eser tekrar tekrar iglenmek iizere kurgulanmrgtrr. Kitabrn sonraki baskrlan yeni metin tahrilleri ve geligtirmeyi afrunaugmri;yil'kuramsal konularla gittikge zenginlege"ek- vl nihayette uizi rtrt- edebiyatrmn kuramJ arr na gcitiirecek bl i kapi aral ayaca kt r Bu gahqmarun tashihini yapan doktora cisrencim Hatem Tiirk,e, metnin tamamrm okuyarak kimi dikkatlerini benimre paylagan r
etmeyi bir borg bilirim.
au utm vl
tegekrcir
Bnwk bir emek ve sab'n meyvesi oran bu kitabrn okuyuculara yararh olmasr dile$imi ifade etmek isterim.
Ali
ihsan KOLCU
Ekim 2007-Nisan 2008
YANSITMA KT]RAMI
1
I:PLATONCU G6RU$ Sanat Giiriingti Diinyasrm Yansrtrr
' ,
Batr'da sanat nedir? sorusuna verilen cevap ile Dofiu'da verilen cevap tam bir zrddiyet tegkil eder. Esasen her iki drinyay da biibirinden ayran ve farkh krlan da bu kargrthktr. Her iki ozgiin diigiince de iginde bulunduSumuz drinyayr, nesneleri ve olaylan anlamaya ve anlatmaya gahgrr. ',,, Antikitede sanat nedir? sorusunu cevaplamaya gahqan ilk filozof
Platon (Eflatun)'dur, Platon'un felsefesi onun "idea" dedifii disiplinin alr. "Ona gcire idea, britiin genel gegerlik tagiyan yasalann, kurallann varhk tiirlerini oluqturan ilkelerin de$igmez, ohimsliz ve hakiki kargrhgrdrr. Vari*, nesne ve bireylerin saylslnca iiil"u" vardrr. Yine ona gdre (id€a", "Bilgi", "iyi", "Giizel" ve "Do[ru" aynr geylerdir."l ',j:' Sanatrn iginde bulundu[umuz varhklar dtinyasrrun bir yansrmasr oldu[u dtigiincesinden hareket eden bu gcinige gcire, Tann'mn yarattr[r insan, bitki, hayvan gibi canhlar ile insanlar tarafindan yaptlan aletler, eqyalar, binalar, yollar, kcipriiler, bahgeler vb. tarafindan taklit edilerek vticut bulurlar. Bunlardan birinci krsma girenler dofrudan dogruya Tann tarafindan yaratrlan ve ideasr kendinden menkul nesnelerdir. Onlar birer '62-iirnek'rir. ikinciler ise Tanri'mn yaratmrg olduklarrndan ya da zihin yoluyla algrladrklarr ilk rjrnekten hareketle gergeklegtirdikleri, yaptrklan nesnelerdir. Bunlann drqrnda Platon'un eidola (goruntri, imaj) dedi[i yansrmalar da soz konusudur. Su ya da ayna yiizeyinde nesnelerin yansrmalarr gibi2 gegici gonintiilerdir bunlar. Bu bafilamda Yunan mitolojisindeki Narkisos mitosunu burada zikretmenin merkezinde yer
dogru olacafmr diigiimiyoruz.3 Platon Devlet adh kitabrnda Glaukon'la girigti[i bir clizi cliyaloguncla iki yerde bu meseleye agrkhk getirir. Birincisi Devlet'in yedinci kitabrnda dile getirdifi ma[ara istiaresi ya da ma{ara alegoris'idir.
Estetik l(urarnlan, Asa yay. 3. bs. Bursa, 2000, s. 89. B"*u Moran, Edetriyat Kuramlan ve EleEtiri, Cem. Yay. 8. bs. ist. 1991.s. 19. 3 Sanat ve Elitim kitabrnda Dog. Dr. inci San, Yansttma Kuramt'nt l.GorijLneni oldu[u gibi yansrtma,2. Genel'i, tiimel'i ya da ozri yansltma,3. ideal gergeldifii, diizeltilmiq gergekligi yansrtma geklinde iig baghk altrnda incelemektedir. Bu tasnif Ber:ra Moran'rn tasnifine uyguniuk gosterir. Bununia birlikte terminolojide birtakrm farkhhklar vardrr. Biz bu qalgmada daha yaygrn bir kr.rllamma ulagtr$r igin Bema Moran' rn terminoloi isini kullanaca[rz. I Ne.lat Bozkurt, Sanat ve
?
t. I
I I
I
I
14
EDEBTYAT KURA MLART I t-5
lALi iHsAN KoLcu
Piaton'a gore drg diinyamn gergeklili bir gcilgeden ibarettir. Gcilgeyi oluqturan nesneleri yansltan bir rgrk kayna$r olan Giineg'tir. Igrk (Giineg) oimazsa golge olugmaz. Platon bu hadiseyi ma[ara istiaresi ile agrklar. Buna gcire; srrtlan drg diinyaya yani rgr$a, ytizleri duvara dciniik olarak bir ma[arada birbirlerine zincirlenmig insanlar drg gergeklili malara duvanna vuran gcilgeler vasrtasryla algrlamaya, anlamaya gahgrrlar. Bu insanlar giineg rgrprrun nesneler irzerinde yaptr$r gegitli g6lge oyunianm, yaratttfr figtirleri gergek sanmalctadrrlar. Bu esirler buradan kurtulmadrkga gergekliSi sadece giineqin yarattrgl g6lgeler vasrtasryla srrurlayacaklardr. Fakat bunlardan birisi kurrulup giineqe yiiziinti d6ndii!-iinde ilk 6nce gozlei- kamagacak ve zamanla hakiki gergegi anlamaya baglayacaktr. Artrk g6lgelerin diinyasrna iltifat etmeyecektir. B6ylece gerge[in kaynalrmn Giineg oldu!'unu anlayacaktu. "igte o z.unan anlayabilir ki, mevsimleri, yrllan yapan guneStir. Biltun goriinen diinyayr gdne$ duzenler. Malarada oDun ve arkadaqlannrn gdrdukleri herqeyin asrl kaynagr $uns561'z
. Piaton, asrl gergeklilin ancak zihin yoluyia kawayabilecepimiz 'oldealar" diinyasrnda mevcut buiundu$unu beiirtir. Bu idealar belli bir dtizen ve sistem iginde aga$rdan yukanya doEru srralamr. Bunlar dtiqiince silsileleridir. En yukanda giineg alegorisiyle anlanlmak istenilen "iyi" ideasr yer alrr: 'Benim nereye varmak istediEirni merak ediyordun ya, igte bu benzetmeyie onu iyice anlamrg olursun. Dolru mu yanhg rm oraslna Tann bilir. Herhalde benim diiqunceme gdre kavranan dunyamn srnrrlannda "i5ri" ideast vardrr, lnsan onu kolay kolay g6remez. Gorebilmek igin de, diinyada iyi ve guzel ne varsa hepsinin ondan geldi$ini anlamrg olmasr gerekir.
Gcirtilen
dtinyada rgr$ yaratan ve da!"rtan odur. Kawanan dtinyada da do$ruluk ve kavrayrg ondan gelir. lnsan ancak onu gdrdtikten sonra ie ve drg hayatrnda bilgece dawanabilir."s Platon, Devlet'in Onuncu Kitabr'nda yine Glaukon'la yapfilr diyalogda idealar kuramrm estetik planda yerriden ele alu. Giineqle temsil edilen ve insanlann zihin ve dtiqtince yoluyla algdayabilecekleri idealar piramidinin zirvesinde "iyi" ideasr vardrr. Onun a;afrya do$u agrhmr asrl ve tek (Mutlak) gergeklikten uzaklagmak, bir bakrma gergeklifin kopyalanru ifade anlamrna gelir. Batr dtigtincesinde Mimesis, Piaton'dan bu yana taklit, yansttma, kopyo
'britun yaratrlmrq geyler, nesneler kendi ezeli aktetiplerinin ya da "form"lannrn taklitleridir. lmgeler de bu ezeli, dncesiz-sonrasrz arketiplerin ya da 'form"lann resimlerde, dramatik giirlerde ve garkrlarda yansrtrlmalanndan bagka bir qey defildir."o Platon Mimesis kawamrru agrklarken masa ve sedir orrre$ini verir. Buna gcire yansltma (mimesis) esasrna baSh resim, giir, heykel, tiyatro gibi sanatlar asrl idealann ikinci, iiqiincii hatta dordiincii dereceden taklitlerini verirler. Platon bunu sedir ome[i iie agrklar. Ona gclre marangozun yaptl$ sedir, ash formu idealar diinyasrnda yani sedir ideasrnda mahfuz bir formun ikinci el yansrmasrdrr. Marangoz sediri zihin yoluyla algrlar ve kullandrSt malzeme ile bir sedir yapar. Bu Platon'a g6re asri formun bir kopyasrdrr. Aym sedirin bir resmini yapan ressam da kopyanrn kopyasrm yapar. Ressamrn yaptl$ sedir tablosundan etkiienen gair bir sedir giiri yazar ve sedir ideasrru dcirdiincti kopyasrm ,bir bagka sanat dahnda devam ettirir. Bu sayr arttrkga sanatgl asrl gergeklilcen gittikge uzaklagmrg olur. Bu malaradaki. adamm duvara diiqen golgeler kargrsrndaki tavnn hatrrlatrr. Onlar gergek de$il gergepin birer kop-valandr. Tann idealann (form) tek 6rne$ini yapar. Aym formdan iki cimek yaptr& zamu. kendisi de yansfma yani ilk ornefi kopya etmig olur. "-Tann, ya canr 6yle istedi$ iein, ya da baqka turlu olamayaca$ igin bir tek sedir yapmr$, o da sedirin ash, dziidtir. Bu t0rlii iki sedir yapmamrs Tann, yapmayacak da hig bir za:m€Jl,
-Neden?'
-Qiinkfr iki tane yapsa, kendilifinden bir tigtincusii, ikisini birlegtiren bir iigiincisti grkacak ortaya; asrl sedir, 6z sedir bu olacak, 6teki ikisi de$l.-7 Platon bu gortiptiyle zihin yoluyla algrlayabildi[imiz ideaiann mutlak ve tek formlar oldulunu vurgular. Bu ornekten sonra Platon, sozii biitiin bir mimesis kawamrnt ozetleyen ayna alegorisine getirir.
'-lstersen bir ayna al eline, d6rt bir yana tut. Bir anda yaphn
gitti giine5t, yrldrzlan, diinyayr,
kendturi, evin btitun e5yasrnl, bitkileri, bttiim canh varhklan. -Evet, gdriinurde varhklar yaratmrq olurum, ama higbir gerqeklili oimaz bunlann. "e
etmek anlamrna gelir. Platon'a g6re;
o 5
Platon, Devlet, Qev. S. Eyiiboplu-A. Erhat, Remzi Kitabevi, ist. 8. bs. 1995, s. 201.
u
Sanat ve Estetik Kuramlarr, s. 93.
Devlet, s. 202.
7
Devlet, s. 283.
16
lALiiHsAN xoLcu
EDEBTYAT XURA MLART 117
Sanatrn goriingu (goriintii) diinyasrm yaratmasr fikrine agrk bir ornektir bu. Drg eergeklifin, nesnelerin yansttrlmasr bai
I)evlet.
ortaya kor.
$iir ortaya konurken u9 eweden gegti$ni goz dnunde tutuyorum. Birincisi giir oncesi duyarirg, ikincisi bu duyarhlrn yaratbts imge, uguncusu imgenin ozamn ussal ve eleqtirel gticuyie srmrlanrp qiirlegmesi. Bu ewelerin srnrrian kesin defildir. yer yer birbiri igine girrnis oiabilirier."to ismet Ozel de bu ba$lamda Platon'un Sair ve ozan diye ikiye ayrrdrgr gair profiline katkrda bulunmaktadrr. Buna gore giiri bir yarans olarak kabul edenler ve fmgenin peginde koganlar ,rair (sanatgr) diferi de hazrr ifade ve gcisterge kahplan olan simgeyi kullananlar yani ozan (zanaatk6r) oimaktadrr. Yunus Emre de; Ey sdzlerin ashn bilen Gei, de bu soz nerden gelir Soz ashnr anlamayan Sanrr bu soz benden gelir
diyerek sciyledi[i soziin bir Tann kelAmr oldugunu onun sadece bu sci,zleri nakletti[ini ifade eder. Bciylece gairin Tann'run scjzlerini nakieden birer sanatq, ozanlann da gairlerin scjzlerini taklit eden bter zanaatkar olduklarr savr giiglenir.
Nietzsche,
"Sanat do$anrn bir taklidi degiidir; tersine ona yaprlan bir ekUr, kendisini agmak uzere vanrna dikilen fizik dtesi bir ekidir dofanrn."
ismet Ozel bir sanat oiarak qiirin simgeye dayali bir taklit
lerimZin simgelerie sunuldu$u bir yazr p€rrgastnr mr, yoksa imgenin du$unsei bir temelle de[eriendili yazr pargasrnr mr Siir sayaca$z? Ben ikinci turden yaayl Qiir sayryorLlm. Qunku bence ozari var olan du$uncesini giirlegtlrrnez, ama yalnrzca $iirini
de
diyerek Piaton'un tam ztddt gciriigier ortaya koyar" O halde
sorul1
gegiqtiriiecek kadar onemsiz degildir. $imdi Piaton'un o kadar iizerinde durdugu ayna metaforuna donebiliriz.
Sanat eserini aynarun yaptlgl ige benzetmek hem Do$u hem de Bati defiqik ve farkh anlamlarda da oisa kullarulagelen bir metaforciur. Hatta islam sanatiaruun tasar.vuft.an gelen bir etkryie tecride dayanmasr, onun kargrsrnda Batr dirqiince ve sanatrnda ise tam aksine sanatln mimesise (yansrtma) dayanmasrru hatrriayabiiiriz. isiam sanatiannda tecrid, Batr sanatrnda ise taklit ve yensftnle vardrr. Bu mukayeseyi iki omekle dugii:ncesinde
agmaya gairgahm.
s. ?82.
" Edetril'ut l{uramlarr vc
lilcgtiri. s. 17
'o ismet Ozei,
"imge ve Dizin", $iir Okuma Krlavuzu. \'erytizu yay, ist. 1980. s. ?9
18 IALiiFtSAN KOLCU
EDEBiYAT XURA MLARI I19
Bilindigi gibi edebiyatta da gok iglenen bir Narkisos mitosu vardrr. Biz bilinen ciykiide qok yakrgrkir bir delikanir olan Narkisos kendisine dqrk olan kadrnlann hiqbirine de Nergis gigegi ve onun etrafinda anlatrian efsane olarak
yiiz vermemesiyle tarumr. Agklanna kargrhk bulamayan ve Narkisos,un ukala ve krncr yanmdan yakrnan kadrniar onu tarrn zeu{a gikAyet ederler. Birgrin avdan dcinen Narkisos gcil kenannda duru suda kendi goriintiisiinr.i goriir. Gordiilii giizeliik kargrsrnda $agran Narkisos kendisine agrk olur. Kendi giizeliigine kavugabilmek igin suya bulanr ve bciyrece eriyip gider. onun eridili yerden Nergis adh gok gtizel bir gigek peyda olur. Bu mitos tipik bir yansrma motifidir. Narkisos duru sucia kendr grizellipinin yanslmasrru fark etmigtir. ortaya grkan mar,zara bir madde ,' varhk diiqiincesini de ga$ngtrnr. Tasawufi lugatteki kargrirEr olarak bu hadisenin mesele Tann'run kiinatr Fratma esprisine kargrhk oiarak soyiedi$i bir hadis-i kudside ki.intii kenzen mahfiyen fi ahbabetiin an uraf (den bir hazine idim, bilinmeyi istedim, bilinmeyi sevdim) sciziinti hatrriatmaktadrr.
,{ym diigiinceyi mes ela; Kendi husnun hublar qeklinde peydA eyledin Qegrn-i dgrktan donup sonra temAqA eyledin beytinde de buiabiliriz. Boyleiikie kendi giizeliifine ya da onun yansrmasri]a Sqrk olma sanat ve sanatgl zemininde 'yaratma' edimi olarak nitelendirebilecegimiz o tannsal di.h-tiiniin bir gciriiniimi olabiiir Batr diigilncesinin aksine alma metaforu $ark-isiam diigi.ince ve edebiyatrnda tecride varan bir unsur olarak onun nesnesi nitelipine biiriuiir. Neqati'nin mesela agafrdaici beytinde bu tiirden bir solr.rtiamadan soz edilmektedir.
'Etdik o kadar ref-i taayyun ki NeqAti Aylne-l prir-tAb-i rrrucellAda nihAmz" (Negdti, biz goriinen varhgrmrzr oyiesine yok ettik ki
Ayinesi igtir kiginin iafa bakrlmaz $ahsm g0runur, rutbe-i akh eserinde. beyti de insan karakterini yaptrgr igle olgen bir yansttma hadisesidir' Bu kargrt tirnekler Batt sanatrmn dayandr$t temel kuram oian mimesis ile $ark-islam sanatrrun dayandr$r temel kuram olan tecridin daha iyi anlagridr grm diigiiniiyoruz. Ote yandan sanatm bir gegit yansttma oidugunu ve bunu ayna metaforu ile agrklayan kimi goriigleri de burada zikretmenin yararh olacafr kanaatini ta$lyoruz- Sokrates, "gairin yaptrgi igi bir gegit yansltma" olarak kabul eder.ir Fransrz reaiist yazarlanndan Stendhal, Krmlzl ve Siyah adh eserinde romani "yol boyunca gezdirilen bir ayna"ya benzetir.l2 Marksit kuramct Plehanov da "Sanat ve edebiyat hayatm aynandtr" der. Fransrz ressam Eugene Deiacroix da " Re sim 1t anktlardan ibarettir " diyeceltir. Bizim edebiyatrmrzda sanatrn bir ayna / yansrtma oldu[u goriigii r.rrrgulanagelmigtir. Mesela Recaizade Mahmud Ekrem, Araba Sevdast adlr romanlna yazdrpr onsozde bifik kiigiik hikdyeleri birer "ibret aynast" (nzi r' d t- i ib re t-nilmd ) oldugunu r.'urgular. "Hakikat veya imkan daresinde tasawur ve tasvir olunmakia megrut olan biiytik knqnk hikdyeler ise vekiyi u ahvAl-i begeriyetin birer mir'it-i ibret-numasrdrr"l3 Bu anlaytq Tiirk bastn tarihine de damgastm vurnug birgok gazete ve mecmua ayna anlammr ta$tyan "Mk'at" kelimesi iie adiandrnlmrqtrr. Buniardan birkagrru hatrlamak yerinde olur: Mir'6t-r Zaman, Mir'At-i UiOm. Mir'dt-r Aiem, Mir'6t-i MaArii Mir'6t-r Sanayi-i islAmiyye vs. her sanatsal -va da toplumsal olgu kendisini yansrtacak bir arag veya arg$man buftnak1a gecikmez.
Necip Fazi da Poetika'smda qiiri cemiyetin bireyin art* iizerinde toz
"$iir, butun gatrsi mahremiyetleri ve nefsi aidiyetieriyle yuzde yiiz fert perdesi uzerinde cemiyetteki tefekkur ve tahassiis haletinin en nidir ve mtikemmel aksidir."l4
ve pas buiunmayan pariak aynada bile goriinmiiyoruz)
Va da
Akif
Pa$a'run Adem Kasidesi'nde yer aian;
Bi-vucOdum o kadar ben ki aransak ikimiz Ben bulunmam bulunur belki musemmA-yr .adem (Ben varhlrmdan dylesine srynlmrgrm ki, yoklukla birlikte ikimizi arasalar, ben bulunmarr ama belki yoklu[un adr buiunur)
.:
' beyti lsiam diigi.incesinin tecride
perciesinde
yansryan aksi olarak gciriir.
ir Edebiyat Kuramlarr ve Elegtiri. s. 16. r?
Age, s, 16. Recaizade Mahmud Ekrem, Biitiin Eserleri, 1, (Haz. i. Parlatrr-N. Qetin-tl.: Sazyek), M.E.B. yay. ist. 1997, s.2A'7. ra Necip Fazri Krsaldirek, Qite, Biiyilk Dolu yay. 18. bs. ist. 1992. ($iir ve Cemiyet 13
aClr 9.
boliim)
-
20 IALiiHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 121,
O halde mimesis kurarruna gcire sanatgrmn yaptr[r qey sadece idea'nn bir kopyasrdrr; bir yaratma de$il 'yapma' ve 'yansrtma'drr. Sanatgrmn taklit edecefi ornek alacafr nesneler ve cjteki unsurlar bu diinyada var olmayabiiir. Sanatgr onlan zihin yoluyla idealar dlemindeki ilk-orneklerini hatrlayarak eserini viicuda getirir. $airin ilhamr belki bu tiirden bir hatrrla(t)madr. Zira
$iiri olugturan duygu ve diigtince ancak dile gewildigi zaman somutlaqmaktadrr.
Bu konuda edebiyattmrzdan giizel bir cime[i burada tah]il etmenin yerinde olacafrm dtigiiniiyoruz. Arif Nihat Asya'mn Sanat Siti hem Platon hem de bundan sonra gcirecefimiz Aristo mimesisine omek tegkil edecek niteliktedir.
Arif Nihat Asya'mn San'at $iirini Mimetik Okuma
Denemesi
SAN'AT Sen, mermeri yarahrsm;
Ben, ondan saray yaparrm! Suya ektifin kamrgr Keser, biger, ney yapanm! Yuvada Hawa'yr gelin Adem'i grivey yapanm!
$u manasz mesafeyi En yapanm, bo;r yapanm! )
ki sen ver... ben ondan, Mutlaka, bir qey yapanmt
Yeter
Sen, orda Cennet kurarken Ben, dunyada koy yapanm!
Bir yalmcrk gonderirsin: Tarar, susler; bey yaparrm!
has bir kudret olarak kabul edilir. Bu yamyla hem Klasik islAm tasavr,uf diigiincesine hem de dolayh da olsa Platon'un idealar kuramrnda ziweyi temsil eden "iyi" ideasrna gondermede bulunulur. Tann mermei yarabr, insan (sanatgr) ondan bir saray yapar. Saray ideasrm da zihin ve duyular yoluyla ana-ornelfen alarak gergekleqtirir. Bu bir bakrma sediri yapan diilgerin eylemine eqde[er bir durumdur. A$acr, ahqabr yaratan Tann, ondan bir sedir yapan ise marangozdur. Sedir ilk ve mutlak dmesi ya da ozi, cevheri, ideasrnm idealar dleminde mevcut olmasr gibi sarayln ideasr da orada mevcuttur.
$airin; Sen, orda Cennet kurarken Ben, drinyada kriy yapanm! Dizelei insanoflurmn bu diinyayr cennete doniigtiirmeyi tasavr.rrr eden ebedi ve ezeli d{ifiineesiain bir yansrmasrm dile getirir. Evlerimizi, bahgelerimizi kimi zaman orneSini Tann'mn yarattrfr tabiattan alsak da bu konuda ilk orne[imiz, ideamtz zihin yoluyla algrladr$rmrz idealardan geger. ihsano$lu diinyada bir cennet yapamayacaktr fakat onun bir kopyasrm yapmayl deneyecektir. Bu goriige gore ilk-ornelg ana-ornek her zaman Tann'run bir daha doniip diizeltme ve yeniden yapma gere$ini duyrnayacafr tasamrfu olarak kalacaktrr. Sanatgr ise higbir.zaman tannsal anlamda yaratamayacak ama devamh olarak'yapacak'trr. Suya ekti[-in kamrqr Keser, biger, ney yapanm! dizeleri de britiiniiyle Mimesis kavramrru kargrlayacak niteliktedir. Sanatguun yaptrfr, karm; yaratmak deSil Tann'mn yaratttsr kamrgtan bir mi.izik dleti yapmaldrr: O ilk cirne[ini idealar dtinyasrndan alrr. Yani ilk ve tek ney orne[ini Tann yapmrgtrr. Hatta Tann'run ilk ve tek ney ornesini somut olarak yaprru$ olmasr da gerekmez. Onun diiqiiacesini yaratmr$ olmasr -yeterlidir. Sanatgrrun yaphgl ona oykiinmektir ashnda. Tann'run SAni srfalrrun insana diigen krsmryla yaprlan geydir bu. Sanatgr bu ideayazihia yoluyla ulagu. G*ip Mukaddimesi'nde Orhan Veli, gairi miikemmel bk taklitgi olarak gordiipiinii ifade eder. 'Sanatk6.r usta bir taklitqidir. Usta sanatkAr, taklitqi defilrniq
gibi gdrunur. Qriril
Gokteki oksuz dilirni Bayra$ma ay yapanrn. Sqnat lorrannJmesi Platon'un mimesis kuramrru anlatan yerli cirneklerin
asrrda
ya$amrs realist mutrarririn anlattr[a tabiat orijinal deSildir, zekA tara,findan taklit edilmiptir. Onun' igin eser kopyenin
kopyeslolr.
belki de en onde gelenidir. Buna gore Tanrt'run yaratttklarr ile
rc
insan(sanatgt)'run yapfiklaru soz konusudur. Yaratma eylemi sadece Tanrt'ya
't
Orhan Veli,
Biitiin $iirleri, Haz. Asrm Bezirci, Can yay.
19.
bi. ist.
1983, s. 192.
jij]il
ii.,:
EDEBivar xuRA MLARI 123
22lALi iHsAN KoLcu Kabrirnin Yakrnrndan DoYa doYa seyrettim Gun hazinesi bacaklanm
Sanatgr tannsal yani yoktan var etme anlamrnda bir kudret ve yetenepe sahip olmadr$r siirece, yaptl$ her qey kopya ve taklit olarak kalacaktrr.
Ozgiin bir yaratma kudreti ve yetene[i olmayan sanatg.rxn ozgiin bir bilgiye sahip olmasr da di.iqiiniilemez. Bilginin de bir kopye / taklit oldugunu diiqriniirsek ashnda sanat adamlarmm da yaptrpr gey sanatlanm icra ederken yaptrfrndan farkh defildir. tsir gartla ki zanaatkdrbk birtakrm dogrulan deneyip kullamma sundugu igin biraz mutlak ve dogru bilgiye yaklagrr. Platon sanatm ve sanatglrun. bize gergek bilgiyi veremeyeceSi goriigiinden hareketle gairi tasavr.'ur ettifi Devlet wzamt iginde gcirmez. Bir bakrma gair Platon'un Devlet'inden kor,ulmug bir sanatgrdrr. Platon bunun sebebini 1. Bilgi agrsrndan, 2. AHak agrsrndan olmak iizere gegitli saloncalarr srralayarak agrklar.
1. Bilgi agrsrndan: Mutlak bilgiye susamrg ahlcr bir filozof olan Platon Devlet idaresinde, qair gibi gegitli newozlan olan, giimi giiniine uyrnayan, srirekli defigen ve tutarsrz bir ruh hali sergileyen bir frgiirii safhkh bulmaz. Zira qair akhn yoningesinden grkrrug, duygrriariyla hareket eden, kendine gdre bir gergeklik kurmug grivensiz biridir. Platon'a grire; 1 . $air bizi asri gergekli[i olugturan ideaiardan uzaklagtinr. 2. $airin yetkinlikJe konuqacagr bir bilgi alaru yoktur.
$airin bizi asrl ve mutlak gergeklikten ulagtrrdrfr savl ne yazrk ki yonti/e gairleri ideal Der'let'inden kovmakla hakhdr. $airin gergeLle okuyucul,u gergekli$i olugturan idealardan uzaKaqtvr. Zira onun sanatrmn islevi. sanatsal yalan iizerinedir. Tanprnar giirle medeniyet kurulamayaca[rru sciylerken bu durumu ima etmek istemiqti. Medeniyetler dizyazt yani kesin ve mutlak bilgilerin, sarsrlmaz ve de[iqmez kanunlann rqrfrnda kurulur ve ya$ar. Dolagrmda oIan, hafrzalarda yer eden kanun vb teamiiller boyle bir devamhhk ve kararkh[m iiriiniidiir. An be an defiqen bir ruh halini sergileyen, bir $in ak dedifine ertesi gifur kara diyen bir sanatgrmn bize yetkinlikle soz edetilecegi bir bilgi'alaru yoktur. $air, Platon'a gore ttpke di.ilgerin, ressamtn yaptrpr gibi bizi asri gergeklikten uzaklaqtrnr; idealar dlemindeki mutlak formlarrn bir taktidini kopyasrm yapar. Grirtingiiler diinyasrna yanstyan (ins31n, tabiat, e$ya ve olaylan)'ian taklid etmektir onun yaptl$. Bu bakmdan her giir bizi mutlak gergeklikten biraz daha uzakLagtrnr. Konuyu daM iyi anlamak igin Cahit Srtkr'run bir qiirine gciz atahm: do$rudur ve Platon bu
DAI.GIN OLU
Dun giizel bir kadrn gegti
Gecerni altust eden' SoYiesern
illarmazslnz'
KafklP verecek oldum
.
Diiqrirunce mendilini; Oldu.Eumti unutmuEurn
sonra mezaniln Dok*z dizelik bu manzumede qairin oldiikten getirilmigtir. $iirin k"try:: dile g*q;", Ui, f.uar"u [*qt hissettikieri
V"f,r"*OA
imdi bu manzumemn 'olmiiq oldufiurru unutmJ Lsp'isi tizerln" kuruimuqtur etmektedir? $air ne ttir bir gergeklilden-sclz -J" -a""yaya gergeklikle bir iligkisi var mriut bir tiirlii oliimii veya doyamamit Gozii arkada kalmrq V" . iislubunun
bir o,"J"i"
kabullenmeyen
insanlann ya$amaya ;;; karqtyayrc. $airuu,tol*ui
;*"lerini Ui' yatll
krskanrnasr
unuttuEunu baqvurarak ^otdiist{ril. edilmig bir icat s-anatgr tarafindan soylernektedir. Bu Aii"- a,m* geigeginnr bu evlgrn Fakat siislemektir' kopya metnini verir' il; t"t"gi Jnu.yatanla oliim ideasrndan ivice
Vani bu diiqirnceyl tOfti"tti *"tiut Eoq"kli{en olilm qekli ve sonrasl mevcut bir iigi*a" quiin;J"d€t zrru uzaklaqtrr. gergekligi oluqturan dlirm
16*
asrl ve mutiak gerqekliSi benimsetmeye gairgrr' kwculadlgl ideasrndan,rr*ttuqtoo''fenai blle-sebat ve lsrar etmemesidir' Bir Fakat trajik otur, guiJo U" g"'q"ftiifa" de anlamsrz kiat' $airin oliimii' onun bagka giir ya ,ia Aur"'n i" f"tg"ldigi oliim ideasmr ilrl"r#" bir iislup kullanmasr trajik ve korkung ;*J Hie kimse iagrmaz' bilgi qlu*"1da ve unutturmadr$ gibi t;;;"";G" gerqeklifi mutlak ideasr oiikn kindfarnJ. kendisini bu gegitten bi, OiiiCtl if"
deSildir. Bu bakrmdan E"it
iginde ortadaclrr'
alamna sahip olmadrsr igin Platon gairi yetkiyle konuqacak bir biigi hitap eden bir grbi.9y.Vryl*? qii; ideal devletinden kovmu$tu' tsu bir bakrma gibi ciddi bir kurumun idare sanat(gr)in aegiltenligl'ffia"o de,vlet qiirin liilnevtet adarnlfr ile_gairli[in,,kanunla4a edilemeyeceBine prsnsierin' 'ure; padilahlann' krallarrn'
uplg'*J
sair
PylU: pitf*-'V"tt"ekie1ru. gormezden geliyor de[iliz' Sadece biqiminin olamayacafirm, devlet refera*slanru qiira.n vJi"itJ"" "r"tt bir idare ve sorumluluk buiunduran. yonetimi gibi kitleie;'r.uJ"ri"** elinde "]19 oznelere terk tu]arsq de$iqer1 isteyen bir iqin i"vg"f"t J"*"a* gt' uE iun baktldr$rnda Platon yerden edilerneyeceg-i if"d"i;-iutil'vo*''
bapdaqamayu"ug,
gehzadelerin
gofe kadar hakhdrr'
EDEBivnr xuRA MLARI 125
24lALi iHsAN KoLcu Ayru problem Miisliiman
diiLr:ryasrnda da
giindeme gelmiqtir. Kur'6n'rn,
islAmiyetin qiire bakrgr ile Platon'un diigiinceleri arasmda $a$rrtrcl berzerlikler vardrr.
Kur'An'rn indipi devirde Arabistan yanmadasrnda gok giighi bir qiir gelene[inin olduiu sciylenegelmigtir. Panayrrlarda gelenek halini almrq giir yanqmalan, Kdbelnin duvarrna asrlan Yedi Ash (muallakatiisseba) giirleri vb. faaliyetler giiri eski cahiliye dewi Arap toplumlanrun merkezine oiurtmugtu. Hatta Arap kabilelerinin reislerinin bir savaggr olmaktansa gair olmalanru yelledikleri de rivayet edilir. Kur'dn bir dinsel metin olarak cince bu gnglii giir gelenefi ile yiizlegir. $iiphesiz Kur'An bir giir de[ildi; nesirle yazrlmrgtr. Fakat ondaki ritm ve ses krymeti, giirsel ogeler giiri andracak kadar giiglii ve derindir. Yaradan kendi
sozlerinin insanlarur viicuda getirdikleri Sifu metinleriyle mukayese edilmesinden hognut olmamrg ve gerek $uAra suresininl6 kimi ayetlerinde gerekse Y6sin sffresinin 69. AyetinderT Kur'6n'm giir, Hz. Muhammed'in de $afu olmadr$rm vurgulamrgtrr. Almca $iiri bir 'yalafl: sanatr olarak
vasfetmigtir. $iirin igerifine bakrldrSrnda gairin sanatsal yalan sciyledipi zaten bilinmektedir. Divan edebiyatrnda da giirin bir 'yalan' sanatr ya da sanatsal yalan oldu$-u defiqik gairler tarafindan vurgulanmrgtr. Bu konuda Fuzuli'nin; Aldanrna ki S6.dr sozii elbet yalandrr dizesini hatulamak yeterlidir sarurun.
Yaradan birgokJanrun yanllg anladr[r gibi giir'i bir sanat olarak bir qiir olmadr$rru ve giirin sahip oldu!'u vaslflan tagrmadrfuu ayngtrrmak isternigtir. Nitekim Peygamber gairi olarak bilinen Hasan bin Sabit, islaAmiyeti ve Hz. Peygamber'i,ovdiigii igin iki cihan serveri tarafindan bir aba ile d,dtillendirilmigtir. Onun bu hareketi hem edebiyat tarihi hem de din tarihi igin dnemli bir olay olarak hatrlanagelmiq, adeta giir ve gairlerin beraatine karphk gelmiqtir. aga$rlamamr$, sadece Kur'An'rn
16
gua.a Suresi 221. "geytanlann kime indilini size haber vereyim mi? de" 222. anlar giindhkdr ifthacrlann hepsine iner. 223. Bunlar $e1'tanlara kulak verirler, goSu yal"ancrdrrlar. 224. garlere ancak azgmlar tyar. 225-226. Onlann her vadide gagkrn gagkm dolagtrklann ve yapmadrklanm yaptrk dediklerini'gormez misin? 227. ancak inanan, yararh ip igleyenler, Allah'r gok ananlar ve haksrzhsa upratrldrklannda haklanfi alanlar bunun drgrndadu. Haksrzhk eden kimseler nasd bir y*rhgla yrkrlacaklanm anlayacaklardr." I(ur'in-r Kerim ve Tiirkge Anlamr, Diyanet igleri Bagkanlrsr yay. Ank. 1988, s. 375. t7 Yasin suresi 69. ?ryet; "Btz Muhammed'e giir 6lretnnedik zdten ona gerekmezdi. Bu bir cigrit. apagrk Kur'An'dr." Kur'6n-r Kerim, s. 443.
Genel olarak baktldr[rnda hem Platon'un Devlet'inden hem de Kur'An'dan qiirin drglanmasl hedeflenen amaglar do$rultusunda yerindedir. Qiinkii qairin yetkiyle konuqacaEr bir bilgi alaru yoklur. Bir gairin anlattrlr kalp ile bir kardiyologun anlattr[r kalp aym gey de[ildir. Sanatsal bilgiye sahip olmasr qairi asrl gergeklipin oldu[-u idealar diinyasrna yaklagtrrmaz . Zka bilgi ortak kabuli.in meyvesidir ve ancak kendi kanunlan ile snandrktan sonra,tedaviile grJ
$iidn ve gairin gergekle iliqkisi sanatsal
yalanTa
iligkisi kadardr'
26 lAr-i insnN KoLcu
1. Uut
EDEBiYIT xuRA MLARI 127
Ahlek agrsrndan
uir*l*di
de platon,un Ahlak agrsrndan pairler hakkrndaki endigelerine
1. Eserlerde genglere kcitri 6rnek olabilccek rimekler vardrr
2
Tragedyararda ve destanlarda kritri kigileri taklid ederek tems' etme
^ etkiler buakrrfena
sanat ve edebiyat dizginlememiz gereken
duygusal tarafimrzr co$turur. Bilindigi gibi plalon'un. yaqadrgr devirde "runurf*u.' .,r* olugunun .
temelinde daha sonratra'Marksist kuramrn rnerkezine oturacak olan iq, emek {g1rm-esprisinden hareketle sosyar fayda prensibi yer almakruyar. z",rt ,u" gtzellik duygusunun bir de$er olaiak insan ve toplum hayatrndaki yeri daha hent"iz kakn gizgileriyle belirmemigti. su"ut ve edebiyatr ancak topluma ve bireylere yararll olmak kaydryla kabul eAe6leeegini sriyleyen platon,la, ondan asrrlar soffa yagayan Toistoy'un gonigieri bu"noktada oiri"go. Tolstoy "Hr;i;;u|i,;;;;Jt"'1a",, da Platon'un gciniqlerine vg
ffi:gfrf
yalan y",ri ahtdki balcrmda' viiksek tulrun-
*"iitrr*i-g"ts-k
air,r"l
edebiyat
Platon sanatrn zararrr tesirreiinden sciz ederek bir bajcrma katrkirz bir
ahJdkgr ordugunu rurgurar.
cnun Devreii"a"
,"r'"i- irvJ;**;"
yeni bir nizam iqinde olmasr gereicenlerle orrrramas, gerekenlerin tartrgmasrdrr bir bakrmr" o halde tragecyalarda, destanX-Jrda genglerin ahl'laru bozacak parEalara rastlanal,ilir. tr{dtiihik, ilranei, Lu11, azyk, yalancrlk gibi kimi istenmeyen dawar'qrann kimi zaman doriitenairi*nereri, iyilerin devamlr olarak acr qelcr:neleri katriierin ancak Ja ,ad"c" bir lasmrmn_ eserlerin -o sonunda cezarand'riq-naran rrb. hususrar g"rgl; trt" ;#; ciyrcinme bigiminde yorulJanabilir. Atag'r dinleyelim: . "Aldatrnayalrrn kendi kendimizi. .Gidelim kisri'i igtrciye srirukleyeces gibi Baudelaire,in Gdksu,ya,, qarhsr afyon' *r vriq' voven r vrt qiiri
srar de -- - --afton yr:tmayr Szendirebilir. ":s Fakat bunun tam tersi de orab'ir. Tragedya ve destanlarda terrsil edilen olaylann iyi kahranianJan pekdld gensier;
idoilen olabilir. Bu bal.mdan Platon'un bu toptancl anlapgrm gerekir, Sophbkles,in Kral "f*iti.*.f. Oidupus mitosuncia bilmeyerlk annesil,le .rt"rr"r, Oiclipus?un trajedisinden, odyseus destanrnda kocasr ocyseus'u iuu*'rr. iffetle bekleyen penolepe,ye kadar hatta kendi edebiyatrmrzdan d*;k verecek olursak Dede Korkut 't Nu.,rllah Atag, I(araldma Defteri, Ararkerl
yKy. ist.
2002,
s.
144
destanlannda yer alan Deli Dumrul'dan Tiirk hakarun ve devietinin iffetini temsil eden Bur{a Hatun'a kadar her kahramarun bir karakteri temsil etti$i figiirlere rastlanz. Bu bakrmdan sanat eserlerinin Platon'un gormek istedi$i gilbi sadece iginde kotii pargalar banndran eserler olmadrfr goriilecektir.
Sanat ve edebiyatrn dizginlememiz geteken duygusal tarafimtzr cogturdufiu savr dofipr olmakla birlikte ileride ele alaca$rm,rz Aristocu yansrtma kurarnuun temel ilkelerinden biri olan Katharsis'i de tetikledi$ini inkAr etmemek gerekir. Dini ve milli konulardaki kimi hassasiyetlerin co$lnasl ve kuweden hile gegrriesi igin bu ,tiir cogkunluklara ihtiyag oldueu muhakkaktrr. Hitabet sanatrndan, giire ve marqlara kadar bir yr[m argiiman bir geqit cogku uyandrrmak igin kullarulrr. Platon'un burada soziinii ettipi husus giidiiler iehvet ve ifitiras. gibi kontrol altma ahnmasr gereken kimi yasaklamp irukl.'trdud,1. nu yolda mesela Baudelaire'in bir zamanlar sansiirlenmig ve qairine mahk6miyet getirmig kirni giirlerini, mazohist Sade'rn, D. H. Lawrence'rn erotik romanlanmo lezbiyenlikten erkek agkrmn srrurlanru zorlayan eserleriyle Sappho'nun qiirlerini, Attila ilhan'Ln zanlan zamatt erotizmin srmrlanru- ugtp po-ograhye kaqan manzumelerini, ya da mesela ayak fetigizmini igleyen Necip Fazrl'tn Kadm Bacaklan qitrirtr Platon'un anladrfr bigimde estetik yaqantr uyandrrarak efiiten bir metin olarak nasrl okuyabiliriz?
mesele Platon'dan beri halledilmemiq bir problem oiarak kargrmrzdadu. Ancak insamn estetik efitimi ve donammryta goziilebilecek fakat bu haliyle Platon'un Devlet'ine giremeyecek bir hadisedir bu. Antik yunan'rn ya ia belki de diinyarun en eski lezbiyen qairi Sappho'nun giirleri egcinsel ejilimleri, Marki de Sade'rn sadist ve mazohist metinleri, bizde erotik ,r" po*o*grafik metinler olan Bahnamelerin bir e[itim nesnesi olarak kullaruimalan miirnlciin de[ildir. Kiasik ayrn zamanda class'ta yani srmfta okunabilir eser demektir. Bu bakrmdan yukanda adr gegen metinlerin bir efitim aracr olarak srrufta okunmalafl miimkiin gcirilnmemektedir.
Bu
Toparlarsak, Platon sanatQmrn ahlaki sorumluiuSuna diklcati gelcrrig ve kimi sanat eserlerinin ahtfiki bakrmdan zatarlt glacaprru vurgulayarak sanatrn sadece olumsuz tarafiru gormeyi yefilemiptir. ogrencisi Aristo ise I(atharsis
ise onun aksine sanatt bigimi olarak gorecekair.
bir geqit "annma' ve kotii
diigiincelerden kurtulma
EDEBiYAT KURA MLART 129 bk qizgi ve kol ve bacaklan temsilen iki gatal gizgl ile bir 'genel' insan karikatiirii ya da temsili gizilir. Biz bu gekle baktr[rmrzda insarun genel goriintimiiniln bir karikatiiriinii goriirtiz.'Ve onu benimseriz. Bu insamn frziksel bakemdan genelinin, ozirniln bir gdriintristidiir. Qocuklann resim defterlerine gizdikleri acemice ev, bahge, kug ve tabiat resimleri de bu baflamda diiqiiniilebilir. Fakat Aristo mimesisinin gergevesi bu kadar basit bir diizlemde kalmaz. Aristo'ya gcire sanat, iizelde tilmeli belirtmeli'2odir. Bu konuyu Poetika'dan aldifrmrz aqa[rdaki pasajla biraz baga bafih olarak govdeyi temsil eden
ll.
ARisrocu c6Ru$
a. Sanat Geneli ya da
6zii Yansrtrr
sanatrn bir mimesis (yansrtma / taklit) oldugu gciriigiin dillendiren filozoflardan biri de Aristo'dur. Hocasr Platon'un idealist sanat felsefesine
kargn o rasyonalist bir sanat felsefesini benimser. Aym mimesis sistemine ba[l: ]salmak kaydryla Aristo, Platon mimesisini sistematize etmigtir denebilir. Aristo Poetika adh eserinde mimesise dayah sanat kuramrrun esaslarrm ortaya koymugtur. sanatr tarifle ige baglayan Aristo hig gtiphe gcistermeksizin ' sanattn bir mimesis / taklit oldu$unu vurgular. "O halde epos, tragedya, komedya, dithrarnbos giiri ile flut, kitara sanaflanmn briyrik bir krsmr, buttin bunlar genel olarak taklittir. Ancak adr gegen bu sanflar gu rig balomdan birbirlerindbn aynlrrlar. Taklit .etmede kullarrlan arag bal'mmdan, iattit edenler (nesneler) bakrmndan, taklit tarzr bakrmrndan. ister bir sdnatgr yetisi, isterse ahgkanhfia dayanan bir ustahkla olsun, bazr sanatlar renkrer, figurler aracrrr[ryla taklit eder. Bazr sanatlar ise ses aracrhf-ryla taklit eder; buna gore de butun adr gegen sanaflarda genel olarak taklit, ya rihn ya s6V ya da harmoni aracrh[ryla gergekle$tirilir. Oyle ki bu tigri ya ayn ayn ya da birlikte kullanrlrr."tg
Aristo hocasr Platon gibi sanatgryr 'sanat yetisi olanlar' ve .ahgkanJr$a dayandn ustalik' sahipleri olarak ikiye ayrnr. Bunun her iki filozofun literatiiriimiizdeki karqilrgl sanatgr / zanaatkdr' dr. platon'un kesi:r gizgilerle
ayrrdrfir Eair/ozan farkhhfirdlr.
Birgok bakrmdan Platon'un mimesis kuramrna balh kalan Aristo,
ondan gu konularda aynhk gosterir.
Aristo'ya gdre sanat bir gegit zaflaattlr. Sanatgrrun yaptl$ daha 6nce tarafindan yaprlmrg / yaratrlmrq olan ilk-formlan- taktit yoluyla fu* _ kopyalamak, yansrtmaktr. Resim, miizilg heykel edebiyat esgrleri birer ilktirnek oykiinmeleridir. Bu bakrmdan sanatguun yaptr$ ig bir sanatsal yaratmadan gok zanaattrr. sanatgr bunu yaparken iik-omegin ciziine ya da genel niteliSine bagh kalr. Bunu bir ornekle agahm: hepimiz cin Ali diye de bilinen ve insamn grplak bir karikatiiLr-ii olan gekli biliriz. Bir yuvarlak bag, bu
agahm:
.
"1. $imdiye dek soylenenlerden qu sonuq gil
gibi, daha ustun olarak da deperlendirilebilir. Qnnkti qiir, daha gok genel olanr, tarihse tek olam anlatrr. Genel olan deyince de, olasrhh ya da zorunluluk yasalarrna gdre, belli dzellikteki bir kiEi-
nin b6yle 1'a da qdyle konuqmasrm, b6yle ya da goyle eylemde
bulunmasrnr anhyoruz. Ozan, kiqilerine ad verirken daima bunu gdz onunde bulundurarak adlan seger. Tek olan deyince de, bir Alkibiades qunu yaptr ya da baqma qu geldi, bunu anhyoruz."zt Tarihgi ile gairin yaptr$r igi kargrlagtrarak sanatur neyi ne kadar yansltmasl gerekti[i sorusunu cevaplamaya gahgan Aristo, genel insan tabiatrm yansrtmayr daha gerekli goriir. $airin gorevi olam defil olabilir olaru yansrtmaktrr. Aristo bu konuda ilginq bir ornek verir; -Argos'da Mytis'in heykeli, Mybis'in olumunden suglu olan adam ona bakarken ustune ytkrhp dldurur. Bdyle bir olay, hig de raslantryrmq gibi bir izlenim uyandrrmaz. Bunun igin bu gekilde kurulmuE oykuler, sanat y6nunden datra de$erlidirlir. "zz
'o ihsun Turgut, Sanat Felsefesi, Universite Kitabevi, izmir, 1993, s. 15 Poetika, s. 30-31.
2r le
Aristoteles, Poetika, IIaz. ismail runah, Remzi Kitabevi, 7. bs. ist. 199g, s. t
l.
22
Poetika, s.33.
30
lALi iHSAN
EDEBTYAT KURA MLART 131
KOLCU
Aristo sanatqrmn olabilir olaru yansrtmasr gerekti[ini
sciylerken
sanatglya bir kurgu hakkr da tarumr$ goriinmektedir. Tarihginin ise boyle
bir
liiksii yoktur. Sanatgrdan beklenen genel-dz' den sapmamaktrr. Olam oldu[u gibi yansrtmak tarihgilerin, belgeselle u[raganlarrn igidir. Bu foto[rafgr ile ressamrn yaptr$r iq arasrndaki farkhhfia benzer. Fotofrafgr elindeki objektifle nesneleri, dr$ diinyayr de[igtirmeden olduS'u gibi yansrtacak pozlar Eeker. Onun sanatgl olarak tasarnrfta bulunaca$t perspektif, mesafe ayan, rgr[rn durumu vb. gibi birkag hamlesinden bagka birgeyi yoklur. Ressam ise ilk modelini idealar diinyasrndan almakla birlikte yapmq siirecinde ba$rmsrzdrr. Bu bakrmdan Aristo'da mimesis hem yansrtma hem de yaratmadrr. Foto$rafgrmn yaptr$r ip biraz tarihginin yaptr[rna benzer. Orhan Veli qiiri sanatsal bir u[raqr, tiyatro, ciykii, roman gibi tiirleri ise edebiyattan sayar. Bir baqka deyiqle ona gore edebiyat tiirleri arasmda tek gergek sanat giirdir. Oteki tiirler bir bakrma zanaattr gaire gore.
idealanl birer kopyasuu yapar. Sanatgr Aristo mirnesisinin da ozij yansrtrrken mesela bir adamm gtindelik birinci hayatrmn biitrin aynntrlarrm defil onun gibi di[er insanlann genel yalantlsrrun bir ozetini sunar. Bu hususu edebiyatrmrzdan verece$imiz bir ornekle pekigtirelim. Istikial Savagr'ru anlatan bir tarihgi ile aym olaylan anlatmayr deneyen bir romancrmn tarih ve olaylar kargrsrndaki tutumu nasrldrr? Mesela Tank Bu$ra'run Kiigrik A[a romarum ele alahm. Yazar romarunda AkEehir baSlamrnda Milli Mrlcadele'nin nasrl zorluklarla ytiriiti.ildiigiinti anlatmak igin hepimizin kitaplardan okuyarak ya da kulafrmrza kadar gelen hikdyelerden oprendiklerimizi bir terkip halinde rnrr*uyu gahgu. O dewin genel insan karakterini vermek igin bir talcrm roman kigileri yarabr. istanbullu Hoca, Qolak Salih, Ali Emmi, Qalcrsarayk, Niko gibi roman kiqileri ashnda dewin Milli Miicadele foto$rafiru iyi aksettiren kahramanlardr. Yazar bize Algehir eksenli bir Milli Miicadele Tarihi yazmaz. Fakat yarattrsl kahramanlarla o devirde ya$amlg ve kimi tasamrflarda bulunmug insanlan kategorize ederek genel insan tabiatrru / karakterini Sanatgr ise
a$amas1 olan geneli ya
yansrtmaya gahqr. Buna gcire istanbullu Hoca Padiqah'a ve Saray'a ba$hir$r ile one grkmrq, aydrn, derin bilgiye sahip fakat memleketin iginde bulundugu manzarayl iyi okuyamayan iyi niyetli insammrzr temsil eder. Qolak Salih realitenin terbiye ettifi bir tiptir. Qakrrsarayh dcinemin egkrya foto$rafrdrr. Ali Ernmi ise bagir baqrna bii milli hafrzayt, milli duruqu temsil eder. Imdi yazann niyeti yarattrsr bu karakterlerin g0ndelik, ijzel ve ayrrntriar iginde bolulmuq
hayatmdan kesitier vermek de$il bu kairramanlar lasttasryla memleketin clurumu haicianda, ya da genel insan manzaralan hususunda bir tablo gizmektir. Zira memleket onlarca Qalarsarayh ya da Qoiak Salih'le doludur.
Bu
hadiseyi
bir tarihgi anlatmrq olsaydr biitiin
aynntrlanyla
ve
belgeleriyle konugurdu. O halde Aristo'ya gtlre sanatqtrun, gairin yaptrgr igle tarihginin yaptrSr iq aym de[ildir. SanatEi genelde tikeVtek olam anlatrr. Platon, gairin kendine ozgi ve sahip oldugu bir bilgi alam olmadrsrm yurgulamrgtr. Tek ve mutlak olaru yansrtan olarak sanatgl, okura gerqeklik konusunda bir bilgi verecek dururnda de$ildir. Aristo ise hocasrmn aksi istikamette goriigler cine stirer. Ona gore sanatgr Platon'da oldu$u gibi bizi mutlak gergeklikten (idealar) uzaklaqtran, bize bir yt$rn yalan sdyleyen ve sahte bilgiler sunan bir varhk defildir. Aksine bize yansrttrfr geyle bir annma saflayan, sanatr gtizel ve yararh yagantrlar igin kullanan bir eylemci olarak gciriir. Sanat eserini sadece bir gergektri[in yansrmasr olarak defil aym zamanda ruhun annmasr vazifesini gdien bir yapr olarak algrlar. "Tragedyamn ddevi, u3rsuldrrdl$ acrma ve korku duygulanyia
ruhu tutkulardan temizlemektir."2s Bu gdriige gdre sanat bir Ee;it annma (katharsis) sagiayan bir yansrtmadrr. Aristo, katharsisi, "Katharsis tcn pathe ma ton" (rvhtxr tutkulardan annmasi) olarak tamrnlar. Tragedyalar ihanet, agk, merhamet, kahramanhk, iktidar lursr gibi genel insan tabiatmrn de$igmez temalartnt igledifinden sahnede yansrtrlan bir oyunun iginde kimi diyalog ve olaylarla seyircinin potansiyel olarak sahip .oldufu bu duygulardan annrnasr sa[iamr. ihanete u$rayan bir erke$in intikamrru almast gibi ya da siipheyle i
kahrarnamn
bir terapiden geger. Onun sahip oldu!'u bu duygulann korelmesi delildir amaglanan. Aksine onlan hissetmesi, fakat anflna yoluyla kontrotr edebilmesidir arzulanan. Katharsis'in hayat ve sanafie bagka goriiniirnlerine Kimi dini ve milli metinler,btr zaman iilkemizi saran isiamcr hidayet romanlan, kahramanhk duygusunu kamgrlayan tarihsel romanlann triketilmesi de bir gegit Katharsis saglar. iyilerin odiillendrildifii kotiilerin de de$inebiliriz.
cezalandmldrfir
kimi metinler, hatta kurban ibadetinde sakh bir
geqit
Katharsis'ten de soz edebiliriz. Kurbanhk hayvamn dinsel bir toren egliSinde boSazrmn kesilmesi, akan kanlar, hayvamn bogiirtiileri ve bir cana kr,r,.tnarun verdiSi huzursuziuk insanda hemcinslerini oldiirme ya da quur altrnda sakh giddet dul,gusunu kcjreltebilir lannmasrm sa$layabili.r. Bu manzara kargtsrnda igimizdelc potansiyel giddet duygusu korelir. zayrfTar fakat biitrintiyle ortadan kalkmaz.
Bu bahse edebiyatimrzdan bir ornekle devam edeiim:
Bilindigi gibi Ahmet Midhat Efendi'nin Hasan Mellah isimti romaru baqlangrgta iki cilt olarak yazrlmrg ve o gekilde -vayrmlanmrgtt. Romamn
elbette 23
Foetika, \449b, s.22.
32
lALi
iHSAN KoLCU
somrnda Dominiko Badya gibi kotti karakterler yaptrklanyla kalmrgfl.
K6tiiler iyiler mtik6fatlandnlmamtgtr. Bu hem adalet kavramrna hem de geleneksel tahkiye anlayrgrna aykrn bir durumdu. Okuyucular bu cezalandlnlmamrq,
belirsiz sondan gikdyetgi olwlar. Bu konuda yazafl eleqtirirler. Ahmet Midhat Efendi de bu durum iizerine romamna bir zeyl yazmak zorunda kalmrqtrr. Bu son ciltte baqta Dominiko Badya olmak iizere biitiin kcitiiler cezalandrnlmrg Hasan Mellah gibi iyiler de miikdfatlandrnlmrg, bu qekilde hem romanda hem de okuyucunun vicdamnda bir tiir Katharsis sa[lanmtgtr. Demek oluyor ki Katharsis sadece sahip oldufumuz kdtii duygulan t6rpiilemek de$il ayru
iyi duygulan da agrSa grkarma eylemidir. Sophokles'in Kral Oidipus tragedyasr, bilmeden babasuu oldtiriip annesiyle evlenen ve ondan gocuklan olan bir krahn trajedisini yansrtu. Bu Tregedyada anne ile evlenmenin yasak olmasr, bunun biiyiik bir lanete sebebiyet vereceSi temasr iqlenmiqtir. Seyirci bu o1runu seyrederek bu tiir yasak gtdiilerinden annabilir. Fakat bu tragedyamn bir bagka temasr daha vardr. Kral Oidipus lanetin kendi vukuatrna ba$h olarak ortaya gtktr$rru anlayrnca bir erdemlilik omepi gosterir ve kral olmasrna kargrhk tahtrru tacrru brakrr, kansrmn yiin elerdifi caglarla gozlerini kcir ederek Theba gehrini terk eder. Bu tragedya hem laneti hem de erdemi birlikte banndrrmasr bakmrndan dnemli bir metindir. Toplum iginde onurunu kaybeden Japonlarrn harakiri yapmalan de bir gegit Ernnma olarak gonilebilir. Bu bakrmdan Aristo hayatrn gergekli[ine daha gok inanmrg bir filozoftur. "Tregedya bir eylemin taklididir'z4 diyen Aristo'ya gcire brittin giizel sanatlar mimesise dayarur. $airin de bir ressam gibi tasvirle u$aqtr[rndan sciz eder. Taklit, riykiinme insano$lunda yaradrhqrndan gelen bir ozelliktir. insan hayatta birgok geyi gocuklup-undan baglayarak taklit ve oykiinme yoluyla ci$renir. Bu bahmdan insan ya da sanatgr igin oylainme, yansltma doSal bir yoldur. Aristo'da sanat edimi mimesisle baglar bir gegit annma anlamrna gelen K4tharsis'le son bulur. Yani bir bakrma yansrtma igine yagantrnrn da katrldr[r bir siireci izler. Bu yaru ile Platon'un mimesis kawamrndan aynlrr. Platon'da mimesisin zararh yanlan vardr. Platon sanatta oyktinme ve takiidin kiqiofilunda birtakrm olurnsuz ve dizginlememiz gereken duygulanmrzr, iggiidilerimizi krgkirtabilece$ini ifade etmiqti. Aristo ise tam aksine Katharsis yoluyla sanatm bir annma ve kotii duygulardan kurtulma aracr olabilecepini ileri sirer. Platon'un idealar diinyasr i1k ve tek mutlak formlan tanndrrdr[r igin gergek bir diinya idi. Halbuki Aristo'nun di.inyasr tamamen bir yanslmaya, oykrinmeye dayah bir drinyadr. Bu haliyle Aristo mimesisi ikinci derecede bir mimesistii. zamanda igimi2de mevcut
2a
Poetika, 1450a, s. 23.
EDEBiYAT KURA MLART 133 Hocasr Platon'un aksine Aristo Tregedyalr bir bakrma sanatr, seyircide sayar. Aristo'ya gcire Bize hayatrn bilgisini sunan hem de seyircide psikolojik bir etki brrakan sanat yararhdr.
bir annma yarathfi igin yararh
Hem Platon hem de Aristo'nun mimesis anlayrqrna gcire sanat bir yansrtma ciykiinmedir. Platon mutlak gergegin / formun (idea) gergeklifinin yansrtrlmasrm savunurken Aristo iginde insanrn da bulundu genel tabiatm gergekli$inin yansrtrlmasr taraftarrdr. Genel insan tabiatrmn sundufu gergekler her co$a$,ada ayrudr. Bu balomdan Raskolnikofa XlX. yiiz yrln vicdam olarak bakabiliriz. Omrn kigilifinde yansrtrlan $ey Qarhk Rusya'srmn birey plamnda ag1u$t grkmazlar, yarutllgr labirentlerdir Neo;klasikler de de$iqmez insan tabiatrmn ciziinii yansrtmak igin epey gayret gdsterdiler. Molidre'in tiyatrolanndaki tipleri, Lafontaine'in halwan masallanndaki mesajlarr genel insan tabiatrru yansrtan dmeklerle doludur. Bizde $eyhi'nin H6rndmesi'ni bu yolda yazrlmrg eserlerden sayabiliriz. Bu bakrmdan Neo-klasikler mahalli olana itibar etmezler. Yerel olan Nasrettin Hoca gibi eler ewensel bir mesaj taqrrsa genel insan tabiatru yansrtmrg olw. Giingcir Dilmen'in Midas'rn Kulaklan tiyatrosu insarun bir srm uzun zaman kendinde saklayamayaca$r temi rizerine kurgulanmrgtrr. Midas'm egek kulaklanru goren berber bu srrn ancak bir kuyuya -o da gizlice- haykrrarak drqavurmuqtur. Bu bi genel insan dawamgrdr. Yani insan srr tutamayan bir varhktr. iqte bu genel insan tabiatmr, dolalrsryla sanatln geneli ya da ciz'ii yansrtmasma bir omektir. $imdi de Bedri Rahmi'nin sanat geneli ya da dai yansrtrr diisturu
gergevesinde bir giirini okuyahm;
Bedri Rahmi Eyiiboflu'nun Giizel ile Faydah $iirini Okuma Denemesi c,0zEL ilB Fayoanr Ben anya an demem
Arrnrn bah olmah Ben guzele guzel demem Guzel faydah olmah Guzel dedifin iqe yaramah Kadrn mr? Hamur yoiurmah Qocuk doSurmalr Agag m-r? Meyve vermeli Qigek mi? Kokmah Ba1'rarndan bal.rama neyleyim guzeli Guzel dedigin her Allahrn gunu Yam baqrmrzda olmah Ya$mur misali hem gdzifunize, hem gcinltimuze
llI
ir
34
EDEBIYAT KURA MLARI I35
lALi insnN KoLcu
ll
Hem toPrafrmrza Ya['malt .Guzel dedifin ya$rnur rnisali hepimDin olmah'
Giizel ite Fayddlt giiri nesnelere yiikledifimiz iglevleriyle de[il kendi dogal iqlevleriyle kabul edilmeyi iddia eden bir metindir. Burada nesnesel anlamda bir idealleqtirme yoktur. $airin 6ne grkardr$l an-bal, gigek-kok6,
giizel-faydah, kadrn-9oeuk-hamur, agag-me1we iligkiieri
nesnelerin
iglevleriyle alakahdrr ve onlara bu iqlevlerin drgrnda ideallegtirilmig gtirevler ).tiklenmez. Bu bakrmdan onlat birer idea'drr. E[er onlardan kendi yaratrhg nedeiderine aykrn bir geyler bekleseydik o zalrlan o nesneleri idealize etmig yani bir balama kendimize gcire yorumlamrq, tilkiileqtirmi; olwduk' O zaman da saiiat ideal olaru yansrtr ilkesine teslim olurduk. $air meyve idea'srndan kendi iqlevini bekler. Buna gcire kadrn da hamur yo$urmair, gocuk do$urmahdrr, IIer nesne kendi yaratrhgrna uygun hareket ederek mutiakcirnelten aynlmamrg olur.
, Platontun nazariyesine gore her idea bir iglev dof-rultusunda var edilmigtir. Ana-cimeklerin iglevsel bir yaru vardrr. $emsiye gtinegten ve )a[-murdair korunmak igindir. $emsiye idea'suun cizii budur. Fakat insan qemsiyeyi baston olarak da kullanabilir' Bu durumda o (insan) gemsiyenin idea'srru desigtirmig yani onu idealize ederek iglevini dontqttirmiigtrir. Bu durumda qemsiye sanat ideal olaru yansrtr kategorisine girer. igte iik-mutiak cimek olarak kabul edilen Platonun idea'lan varhk amacryla arulan ve zihin yoluyla hatulanan nesnelerdir. $air bu gizginin dtgrna grkmadan dokiimtimi yaptr$ nesneleri idealar do$rultusunda tammlar. An yaratrkg esprisinin drgrnd4 de[ildir. A[ag, gigek, kadrn vd. 6yledir. Bu baflamda sanatgl mutlak tirne[in digrna grkrlmasma pek srcak bakmaz. idealize edikniq ya da idea'srndan uzaklagtrnlmrg nesneler yeni bir aura yaratsa da bu ilk ornekten ttzaklaqmak anlamrna gelecektir. Kimbilir belki de aradan zaman gegtikge mutlak idea'srndan tamamen uzaklagarak -bir piyanonun yemek masaslna dtintigmesi gibi- bambagka bir gergekli[in nesnesi haline gelecek ve tizgiinliiSiinti yitirecektir. $air sralayageldipi nesnelerin idea'lanm bir baqka ilk-drnek metaforuyla agrklamaya gahgrr. Biitiin bunlar yani an, a$ag, gigek, kadrn vd. yagmur misali olmaltdr. O herkesin iistiine ya$"mahdrr. Bdylelikle sanatgr Tann tarafrndan bir igleve binaen yaratrlmrq her nesnenin bu amag do$ultusunda yani geneli ya da 6zii yansttarak faaliyet gcistermesini bekler.
b. Sanat ideal Olam Yansrtrr yaklagtt[t Aristo'nun, hocasr Platon'un idealar kuramma et fazla yansltmasl olaru sanatln ideal neredeyse onunla ortiiqtiigr.i mimesis 1d?Vllt bigimde mutlak ve tek form, bir yalnrzburaaJplaton'un anladr[t ir.air"Jiait. o ideayi da ga[nqtran belki de$il iff.-Or""t anlamrna gelen bir idea'dan soz edilecektir' idealden yorumlanmrq ya da Jiireiif*iq, eksikleri giderilmiq alarudr' yatatma bir yansrtrldr$ yiteneklerlnin .unutqi* biitirn
S;
dedi[imiz hayat sanatrn ideal olam yansltmasrru hem biiyirk tabiat karakterleri insan ideallegtirilmiq uru*rriJ^-rr"*'-a" urrrari bakrmdan vardrr' zorunlulu$u bakrmrndan birarada diigiinmek SanatgtbazenTann'runyarattrklanrukendigiizellikanlayrgrnahatta O (sanatgt) kendi yetenekleri ile srnrrh objesini istedifi-"gibi kesip bigebilir' Krsaca onu iurit*u gti&itmii"yaparien sanatgimn Platon'un 6ne siirdiigii m.{lak 6me!e diizeltebilt. Bunu idealar ya ."J"t"r soz konusu aeglair. Fakai bu geqit bir tasamrf da bir baqka da idealler diinyasl yuiut*urmr? Bir tabiat unsurunu' 9ir.9V$.\fuamailru' de idealleEtirdipi fr"rir-rUi Uit oUl"yi;iilg" gibi olmasr gerekti[i gibi depil olacaktrr' Bu uvpyn gor.e anlayrga uiii*o! yup*ui i yuiut,,iuui yansrtmaklu frziksel O$uz'un Destanr'ncia Kafan idealize etmek demektir. OE*' sahip yapisina viicut bir ediimiq iaeitize t<*aOar ne irzeliikleri verilirken onun
ahlAk anlaylfma uygun bulmaz'
oldufiunu
ariartz'
'Ay Kafan'rn 1'aza gok' afzr ateq' gtbzreri ela. saglan ve kaglan kara per-ilerd.rt ith^ luzel bir oflu oldu' Bu gocuk annesihden garap istedi' ilk sritti emdikten sonia konuqtu ve eifi et' gorba ve beli kurt aya[r' dkuz Krrk gun sonra buyudu ve yrrrudu' Ayaklan Viicudu gibiydi. g6[sr1 gofsu ayl omzu, beli' omuzlarr *-',,,, tuYliYdu"' aqa$ baEtan
Kolektifbilingkendidestanrnryaratankahramarunrtabiattanaldiltve
herbiribir'giic'iive'yet"n"k'itemsiiedencigevebenzetmelerleinga lit kahramandr' Olan ya da olmasr gereken de[il etmiqtir. Bu idealize "Olf*li idealize edilen resrnedilmi gtir' ResimsanatnrnimknrrlarrdahilindekonugursakTann,nrnyaratrrug
gore yetersiz ya da gok tannsal oldu$u so$rit afiacrm kendi sanat anlaytgma ruvaline tapyabilirbulan bir ressam ,""-iri"aig bigirnde kesip bigerek oluqturmaktf' diinyasrm idealar v"pirgi s"v ideadan ""utru;aiut kendi ozel yapat' ilk formlar
Bir bakrma topyu"* topvuut^ iakat diizeltilmig kopyasmt daima idealar diinyasmda mahfuz kalacaklu' *Tabiattaki nesnelerin taklitlerini veriyor diye sanatlan hor kopye etrnez gormemeliyiz; unutmamalpz ki giirfrnen nesneleri (idealara) uzailr formlara ettifi iopy" kendisinin sanat tabiatrn
i
i
36 lALi, iHsAN KoLcu dogrudan doiruya... Tabiatrn eksi]diklerini giderir. Fidias, Zeus'un heykelini yaparken duyu dtinyasrndan bir rnodel kullanmadr fakat Zeus gorumir olmak isteseydi nasrl bir form alrdr diye diiqiindri ve bunu karradr."zs Sanatm goriingtiler drinyasun yani ana formlann taklitlerini yansttmasr sanatglrun yaptrSr iqi bir bakrma iigiincii srruf bir taklitgi durumuna drigtirdiigli soylenebilir. zira tabiat asrl formlan, sanatgl da tabiatrn sundufiu taklit formlan yansltrr. Bu bakrmdan sanatgmn yaptrg i9 taklidin taklidi olmaktaydr. Fakat sanat ideal olam yansrtu goriiqiiniin sundugu iddia sanatgmm tabiatrn eksiklerini gidermesi, onu bir bakrma 'diizeltmesi' hadisesine dayamr. Bu yiizden tabiatm afacr ile ressanun afacr bagka bagka olacalftrr. Ressam tabiattan modelini aldr[r agacrn kendince eksik yanlanm diizeltecek ona bir bagka gekil verecek, bir bal
Plotinios, Ennead:lar, V. Vlll.l.'dan akt. Moran, s. 31. 26 Sinasi Regit Paga igin yazdrgr bir kasiddde;
gibi ctlcil olan kan ddkerek giln mi) siirer Vech-i nanusuna ol kan ile dilzgiln mii siirer
Sen
Beytinde 'diizgiin' kelimesini ilk anlamrnda yari malqaj manasrnda kullanmrgtr. 2t Sit Philip Sydney, Apologie for Poetryed. J. Churton Collins (Oxford), s. 9,den ahntrlayan Berna Moran, bk. Edebiyat Kurarnlan ve Eleqtiri, s. 30.
EDEBiYAT KURA MLART 137 Orne[ini hayattan alan bu yazarlff kahramanlanru kesip bigerek istedikleri ya
da idealize ettikleri bigime sokarak okuyrcuya takdim ederler. Toplumsal bilingaltr idealize ettiSi gergek kahramanlar da yaratrr. Haldun Taner'in Keganh Ali Destam'm buna ornek verebiliriz. Aiisto'nun sanat ideali yansrtr prensibi ileride cizellikle Marksistler tarafindan biiyiik bir beceri ile kullarulacak biitiin diinyada gtidiirnlii (angaje) edebiyatrn en gstzel eserleri ortaya konacaktrr. Ote yandan bizim Divan edebiyatrmrz da biifriniiyle idealize edilmig bir zevki yansltmasl bakrmrndan tipik bir rirnektir. Divan giirinde britiin kahramanlar, konu ve temalar bir trir idealiZmin tezgdhrndan gegmig gibidir. ideal aqk, ideal maquk, ideal benzetmeler ve gcindermeler diinyasr olmasr gerektifi gibi dogal de[il de ideallegtirilmil qekliyle mevcuttur. Bu bakemdan Dogu hikAyelerinde -gergek hikAyesi drgrnda vuslat yani sevgililerin kavugmasr hadisesi yoktur. Peki gergek hayatta sevgililer bu kadar rstuap Eekmekte, Agrk bu haliyle mi yagamaktadrrlar? Bu soruya evet demek miimLtin degildir. Divan gairi kendisine takdim edilen bir idealize edilmig agk anlay4rm sistematik olarak terenniim etme firsatrm bulmugtur. Bu balemdan bu giirde insan yoktur. Onun idealize edilmig karikattirii vardrr.
bir ciykii oldufu igin- Agrk Garip
imai Can Yiicel, Attila ilhan, Harputlu Hayri ve Bedri Rahmi Eyiibo[lu'nda4 aldrfrmrz birer giir i,izerinde sanatrn ideal oiaru yansltmasl problemini tahlile gahqahm.
Bt Qin $iiri (7. yaErrl) DSvacr zengin, d6.valr yoksulsa Zenginden yana igler yasa Ddvacr yoksul, divah zenginse Divahda kalrr yine nizAh arsa
Divacr da dAvah da zenginSe divada 6zrir diler gekilir aradan kadr Divacr da dAvah da yoksulsa, bak Sade o zanrl'ar' iqte yerin bulur hak
Yukandaki manzumede hem sanat geneli ya da dzii yansltrr hem de sanat ideal olam yansrtrr ilkesinin izdiigiimleri vardr. $iirde adalet sistemi zenginlik ve yoksulluk ba$lamrnda irdelenmiqtir. Platon'un idealar dtinyasrndaki ana-model'e, mutlak forma bakarak adaletin herkes igin ayru gekilde iqlemesi bize ana omek olarak gciriinir. Gergeklifi olan tek ve mutlak yansltma budur. Fakat manzumenin ilk iig beyti bu mutlak gerqek (idea)
EDEBiYAT KURA MLARI 139
38 lALiiHsAN KoLCU
yerine olam, goriineni, mevoudu ifade etmektedir. Bu ydniiyle mutlak gergeklikten, ana-cirnekten uzaklaqmrg durumdadr. Yani iFe insan eli kanpmrg, adalet ideasr temel gerqeSinden uzaklagtrnlmrqtu. $airin yansrttr$r
mutlak gergekli[in bir kopyasr deSil bozulrnug gergeklifiin yani 'olan'rn kopyasrdrr. Yani sanat geneli ya da ozti yansttrr ilkesi ortaya qrkar. Zira adalet kavramr miitemadiyen bu dykiilerle arulrr. Bir tiir genel-gegerliktir bu. Son beyit sanatrn ideal olaru yansltmaslnm ornefii olarak durmaktadrr. Artrk sanatEr ige karrgmrgtrr. Adalet ancak iki tarafin denk olmastyla miimkrin
olabilecektir. Bu qairin idealize ettigi bir durum olmasa da adaletin yerine gelmesindeki qartlan gcistermesi bakrmrndan eksiltili bir ideali yansltlr. $imdi de Attila ilhan'n Pia giirine bakalrrn
Attila ilhan'tn Pia $iirini Okuma Dcnernesi PiA ne olur kim oldu$unu bilsem pia'nn ellerini bir tutsam 6lsem boyle uzak uzak seslenmese ben bir qehre geldiiim vakit o bagka bir gehre gilmese otelleri bombog bulmasam iqienip buzlu bir kadeh gltii buiulanrp bu Sularnp durmasam ne olur sabaha kargr nhtrmda qocuklar pia'yr gdrseler bana haber salsalar bilsem igimi busbntun 5,rldrz basar bir hanger gibi eilnp giderdim ben bir gehre geidi[im vakit o baqka
bir
Eehre gitrnese
singapur yoiunda demeseler bana bunu yapmasalar yorgunum trstelik parasrzrm pasaportsuzum ne olur sabaha karEr nhtrmda seslendi$ini duysan pia'nrn srrtrnda yoksul bir yaimurluk qocuk grizleri briyiik buyuk u$umuS urperrniq soluk
ellerini tutabilsem pia'mn 6lsem eksiksiz tilurdum
Pla qiirinde $air gegmiqte olanla olmasrru istediSi yani idealize etti$ bir durumu harmanlamrgtr. $iire egelnen olan duygu bir 'istek' kipiyle dillendiriimiqtir. 6tu olmasa br)yle olsa sdylemidir bu. Bir bakrma dilzeltihnig tabiatrn yanslmast diyebilece$imiz bir durum sciz konusudur. $air daha ilk dizeden baqlayarak bir 'istekler' manzumesi srralar. Her istek bizi idealize edilmig bir Pia frgiiriine gdttiriir. $air Pia'mn kim oldufunu bilmek istemesinden onun yapacapr kimi yolculuklara ve karqrlagacafr durumlara kargr bir yol haritast tasawur etnriqtir. Bir bakrma bu durumu idealize etmig kargrsrna grkabilecek fena gartlan kesip bigmek suretiyle bertaraf etmeyi pianlamaktadrr. Bir gelece$i inga etmek adrna tasawur halini yansrtmadtr giirde verilmek istenen. $airin ideali manzume boyunca dizelerde yansltllrru$tlr. Her dize omrn Pia adrm verdi$i sevgilisi ile bir ideal durumu betimlemeictedir. 'Olan'la 'olacak' arasrnda srktgmrg gairin kurguladr$r bir
ideal diinyadr bu. Pia gairin idealize etti$i dtinyamn ba$ aktoriidiir. Bunun reei biri olmasr da gerekmez. Sanatgr kendi idealini yansttmakladrr. Bir seriiven duygusunun kamgriadr$r ve uzak do[unun gizemii atmosferinden imgeier ta;lyan bu idealleqtirme duygusu metnin tamamlna ydn verir. tsu gergek:te olan de$il olmasl istenendir. Bir balema dtizeltilmi$ tabiat, olay, nesne, durum orne[idir. Fakat bu ideallegtirmenin gergekliide bir ahq-veriqi de yok defiidir. Sanatgr idealize ettifi olay, durum ve nesnelerin kopyalanm tabiattan ya da hayattan allf. Kalem ve fu.ga darbeleriyle onu kendi istedi$i 5ek1e sokarak, kendince idealize ederek yani olabilir olant insa ederek eserine son gekli verir. O halde bu kurama gdre sanatqr dr; gergekli$e sanatryla katkeda bulunan insandr. Pia bizim kabul edeceSimiz bir figtirdiir. Ztra omeSi hayatta, drf gergeklikte vardrr. Sanatgr kendi figiiriinii oldu$u gibi aksettirrnez; onlul rizerinde -tabir yerindeyse- oynar. Biz olabilir, kaqrlagrlabilir bir Pia ve ona ait dykiiyii bu yiizden rahatEa kabul edebiliriz. pia ve dykiisti gairin cimesini dri gergeklikten ahp siisledili, kendi diig at
ilk rqft kug olur 6ter pencerede dilince (Oktay Rifat) Dizesi olam, olmasr gerekeni
doluguyla birlikte ilk
rgrSrn
de[il ideal olaru anlatrr / yansrtl. $air giinegin bir kup gibi pencerede citmesini yani yeni giinii
40
lALi issaN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 141
bir idealizasyondgr bu. Bciylelikle gair hem 'gorsel' hem de 'sessel' olaru bideqtirme arzusunu giider. Giiniin baqladr[rru haber verecek gtizel bir imgedir bu' Bu bafilamda Harputlu Hayri'nin bir nefesinin bir bdliimiinri buraya
miijdelemesini dilemektedir. Igt$r sese doniiqtiiren
Bembeyaz bir mabet kurdururdum Ne deliler gibi gnler, Ne de serviler gibi aglardm; Ve gunlerden bir gun kaprmn eqip-ine,
Nar taneleri gibi serpip kammr
nakletmekte yarar vardrr: Sinemde bir tutuqmuE yanmr$ ocai olaydr ZiTfrin karanhFndan bezrne gera[ olaydt N'olaydr yar olaydr yrir bdde dolduraydt
Ve kendi elce$zimle bir karanfil gibi kopanp canlrm, Pencerenin demirlerine bagllardrm.
Pazarhk etmeden aflardrm Hig bir qey beklemeden Ne serin bir kose cehenneminden Ne bir mahur beste cennetinden!
$u ga-rip g6nliim iqin kanun icAd olaydr ZiiTfiin.gdrenlerin hep bahtr siyatr olurmuq Tek zillftinu gorseydim bahhm siyah olaydr N'olaydr yALr olaydr yar bide dolduraydl $u garip g6nlum igin kanun icdd olaydr Yukarrya bir lasmrru aldr$mrz bu manzumede de idealize edilmig bir durumdan sdz edilnektedir. Mevcut durumdan qikAyet eden qair idealize ettigi bir durumu tasar,'vur ederek dile getirmiqtir. olaru de$il olmasr gerekeni arzulamaktadrr. Do[al olarak bu qairin kendi ideasrm oluqturmasrna f6sat verecekti.r.
Bedri Rahmi'nin Kendimi Kendim Yaratsaydtm $iirini Okuma Denemesi
KENDIMI KENDiM YARATSAYDIM Kendi qamuruma kendimi katsaYdrm Kendirni kendim YaratsaYdrm! EwelA eldiven gibi gevirip tersine iqimi'
gunahlanmr ayldardm.
Ainlanrnr yakalaYrP bellerinden, $uphelerimi tutup ellerinden denize atardrm' Bir beygir olur insan oflunun asfalhna iqer' Sevgilirni gordu[um Yerde kigner, Sevrnediklerime de basardrm gifteyi.
Kendimi kendim yaratsaydm' Kendirni kendime gdre yarahrdlrn. Takvimden asrrlart siler
Yrllan suptirur. Gunleri azat eylerdirn.
Bu manzumede gair tanfl'run yaratdl$ paradigmaslru ters-yiiz edecek
bir idealden sciz etmektedir. Varolug-dihrya-oliim iiggeninde ve
kader sarmalmdaki insan bu labirentten kurrulmayr kendi kendisini yaratma fikrinde bulur. Buna gore qair Tann'run yaratrhq esprisine, onun icbar krldlSr zaman anlayl;ma ve bir bakrma diinya hayatrrun hasadl olan cennet ve cehennem
fikrine de kargr grkar; daha do!'rusu onu 'diizelterek' kendi yaratrhg teldif eder. Bu tekliflere gdre i.nsan zamans;rzltpa ka'"u;ur.
paradigmasrru
Apnlan, qiipheleri silinir. Cennet ve cehennem bir azap ve odiil kavramlan olmayacaklrr. insan hiir ve istedi[i davraruqt sergilemelden gekinmeyeceklir. Bur tiir kuralsuhi
Bu bahsi kapatrrken son olarak Palatoncu mimesis ile Aristocu mimesisin farkrm belirten bir anekdotu tekrar edelim: Parma$r ile gdkleri gdsteren yagh Eflatun yarunda Aristo parmafr ile reel diinyayr, eqya ve tabiatr gci,sterir.28
Kendirni kendim yaratsaYdrm, Ugan bulutlan durdururdum Onlarla iqimin en guzel Yerinde
28
Suut Kemal Yetkin, Estetik Doktrinler, Bilgi yay. Ank. 1972, s. 19'
42lALi iHSAN KoLCU $imdi de zengin edebiyatrmrzdan bir cimekle Samiha Ayverdi'nin Zrlki Hantdi'nin Kanst oykiistinii sanat ideal olaru yansttr ilkesi gergevesinde okumaya gahgalm.
Samiha Alwerdi'nin Tilki Hamdi'min Kanst Adh Oykiisiinii Okuma Denemesi
Tilki Hamdi'nin Kansr bir otay dykilsridir. 6ykri girkinlik-giizellik, fazilet-dtgkiinliik baglamrnda kurguianmrqtrr. Bu hayata egemen iki paradigmamn gatrgmasrdrr. Giizellik ve girkinlik hem ruh hem de beden ba[lamrnda deferlendirilmi gtir.
6ykii Titki lakabryla tailran Hamdi ile onun yumuqak huylu, g0zel kansr arasrnda bir erdemlilik savagr iizerinde geligir. Tilki Hamdi vricudunun bigimsizligi yiiziinden bu ldkapla arulmaktadrr. Tilkiye has k:urnazhk, iiqkApltglhk gibi yetenekleri yoktur. Qevresinde kanst dahil kendisini seven hemen hig kirnse yoktur. Tann Tilki Hamdi'ye namuslu, hAlim selim ve gi.izel bir kadm nasip etmiqtir. Kadrn egini sevmemekle birlikte onu giicendirecek, 6fkelendirecek bir darramgta bulunmaktan gekinir. Kocasrnda kendisini heyecanlandrracak bir taraf bulamayan kadrn igin evlilik yllan azapla gegmektedir. Birgiin teyzesinin goftir olan oflu Salirn evlerine grkagelir. Geng adanln geimesiyle kadrnda basirnlmrg kimi duygular uyanmaya baglar. Kocasmda bulamadr$r heyecaru teyze o$lunda bulacaSrm hayal eder. Genq adam bekArdrr, o da kadrn igin ayru geyleri hissetmektedir. Ondan kocasrru terk edip kendisiyle evlenmesini ister. Kadm kendisini yeni ve heyecanh bir hayata tagryacak bu teklifi kabul eder. Kagma grinii bile kararlagtrnlu. Kadrn kocasrna bir mektup yazacak ve Salim'in kamyonuna atlayrp bagka bir qehre $decek ve orada evleneceklerdir. 6ykri bu minval tizere giderken vak'a 6ykiilerinin genel karakterinde oldugu izere yazar okuluculu Fa$rrtr. Kadrn mektubu kocasrna de$il de Salimle yazar. Kendisini gok sevdifiini ve evlenmeyi gok arzuladtfr halde bunu yapamayacagrm ifade eder. Kendisine higbir k
EDEBiyAT KURA MLART 143 aglrgrnrn y6netti$ ruh birden yazartn kalemiyle silkinir ve kendine dtiner. Erdem, ahlAk ve sadakat duygusu, agk, sevgi ve $ehvet duygusunu bastinr. Zira yazar kendi ideal diinyasmrn ahlak anlayrquu metne yansttr. Sanatgr bu mantrla gdre drg gergekli$e teslim olmak zorunda de$ildir. btiyle zorlayrcr determinist bir siireE sdz konusu de$ildir. Sanatqr hayatrn binlerce dmekle megrulaqtrdr$r bir anlayrgma teslim olmadan kendi ideal tavnru oykiisiine yans1tlr. Boylelikle Platon'dan beri bize gosterilen idea'lann Aristo mimesisine gdre sanatgl eliyle 'di,izeltilerek' ya da 'de$iqtirilerek' yansrttlmast iglerlik kazamr. Sanat ideal olaru yansttrr. Bu ciykiide mevcut ideal iki yanlrdt. Birincisi kadrn-erkek iligkilerinde Platon'un igaret etti$i mutlak davrants ideasr difieri de Aristo'nun dilzeltilmis ideasrdrr. Metni her iki bafilamda okumak mtimkiindiir. Buna gcire agka ve cinsellife susamrg genq kadrrun gofor Salim'le kagmasr Platon'un nazaiyastna aykrrr diigmeyecek aksine kadrmn kendi mutlak gerge$ine kogmasr anlamrna gelecektir. Fakat 6te yandan erdem ve sadakat ideasr da giindeme gelecek ve kadrrun bir bagka erke$e kaEmasr ilk-omefie uygun diigmeyecekti. Sanat ideal olaru yansttr ya da Aristocu gdniq ilkesinden bakrlacak olursa yazar kahramaruru kendi ideal ve diinya goriigiiniin gergevesine oturtarak okuyucuya sunmu$iur. Bu dururnda geng kadmrn ba;ka bir erke[e kagmasr ideal bir davramq olarak kabul gcirmez.
EDEBiYAT KURA MLARI 145 cezalarrdrrabilir.Edebiyatefitimyonundenfelsefedendetaritrden de daha
YANSITMA KURAMI
2
Riinesans'ta Mimesis Sanatrn
bir
yansrtma
oldu[u goriigii XIV-XVI. Ytizyrllar
arasrnda
Rcinesans'tan baglayrp onu takip eden Aydrnlanma gaft ve Neo-Klasik dcinemde de devam etrnigtir. Daha gok Aristo mimesisinin etkisinde geligen bu anlayrg sanatm e$itici ve e$endirici ydnii iizerinde afirhkh olarak durur.
Bu devirde mimesis kuramr Palaton'un ileri siirdiifiii bigimde degil Aristo'nun anladr[r bigimde devam etmigtir.2e Tabiat yine iki aniamryla hem insan dofasr hem de harici Alem olarak algrlanmrg ve de$erlendirilmigtir. Rdnesans ve Neo-Klasik sanatgrlar plastik diinyalanru inga ederken yine Aristo'nun diizeltilmiq tabiat ilkesinden hareket
ettiler. Leonardo Da Vinci'nin resimde (Mona Lisa) yaptr$ ile
Michelangelo'nun heykelde yaptrgr dengeli simetrik giizellik anlayrgr30 bu dewin uyumlu ve dengeli sanat aniayrgrru ortaya koymuqtu. SanatEr oiabildi[ince kendi idealini sanattna yansltmayr tercih etmigtir. Boylelikle Platon'dan Aristo'ya kadar sanat bahsinde insan (sanatgr) olmadrpr kadar iqe karrgmrg, bir bakrma ana formlar ile onlann do$adaki (insan ve tabiat) gciriingrilerine mridahale etrnigtir. Resimde, miizikte, heykelde, edebiyatta, mimaride hayai edilmiq bir do[amn yansrtrlmasrrun imkAnlan aranml$tr. Edebiyat alamnda Rcinesans mimesisi resim, heykel ve titeki plastik ve gdrsel sanatiardan farkh degildir. Aristo, gairin gcirevini "gerqekfe olan geyi degil de olabilir oiaru yansrtmak" olarak nitelemigti. Boylece sanat objesinin igine insaru da katmtqtr. Bir Rcjnesans gairi ve eleqtirmeni olan Sir Philip Sidney bu konuda edebiyatrn iglevinin citeki sanat daliarrndan daha dnde ve onemli olduSuna vurgu yapar: "Sanat yansrtmadrr, amacr eflendirerek e$tmedir. Bilgilerin en onemlilerinden felsefe kurarnsaldrr, sojrut kurallar koyar,
kuruluiu dolayrsryla etkili olamaz. Bir difer bilgi dah da ta:rihtir, bu gerqi somuttur ama alalr dardrr, olmuE olam anlatrr; olmasr gerekeni, insanrn yaprnasr gerekeni veremez, kotri ornekleri de aktanr. Felsefe ve tarihin eksik yanlanrr kendinde tamarnlayan
ise edebiyattrr. Yaztrt insanlara ornek olabilecek, ders verebilecek olay ve durumlan ya-ratabilir, hem olaylan somutlastrrrr, hem de
olmasr gerekeni verebilir,
2e
30
Sanat Felsefesi, s. 23. Age, s.22.
D'ry'r dduilendifip
kotliyu
etkilidir. " (Sir Philip Sidney,
1554-1586)"31
yerlerini Sanatgr nasil i$leyece$i temarun kendince gerekli g6rdtiqr eksik felsefenin ve diizelterek eserine bigim vJriyorsa edebiyat da tarih yaru insan eksik tarihin ile yanlarrru diizelterek, tamamlayarak igler. Felsefe kalmalarrdrr. dilzleminde bilgi ve teori .,rrrrr.orrn gozetmeksizin bir baktma ancak Onlann ifide alanlarrmn atolyesi edebiyattrr. Tarihsel trajik bir olay Hakle ismail gelirni Scjz anlatrlabilir. etkili iaha iginde imkdnlarr tragedyarun Uringargrl'run lV. Murat'n hayat ve aksiyonunu anlatmasryla Turan Oflazo[lu'nun lV. Murat piyesinde bu sra drgr padiqalul draryl anlatmasr defiildir. itn"a" insan lV. Murat'tan eser yoktur. Diferinde ise "*-i", gibi insan ve padiqah lV. Murat biitiin zaaflan, tutkula'' hnrs g"."ili$ oi-u' ve aksifonu
ilI
biraradadrr. Tarih olaru, edebiyat olmast gerekeni ya da ideal
olaru yani diizeltilmig olam yansrtu. Bu halleriyle edebiyat eserleri do[al olurak mutlak gergekiikten uzaklaqr. Edebiyatrn eSitici ve o$retici hatta ahldkiat ozetli$ bir kez daha one grkar'
Neo.klasiklerinyaptr[lqeygenelinsantabiatrndakitiimel6zellikleri
bu genel-geqer, defi;mez dawaruglar merkezine ortaya grkarrnak ,r" "r"rl".iti donemin yeni bir yommudur bu' Bu anlaygt klasik Bir bakrma oturtmaktr. samnanlara (Neo-klasikler) gcire insan her yerde ayrudu' Ayru durumiarda alm tept ileri verir. insanlar yagadrklan cofrafya, soluduklafl iklim ve sahip farkl oidrrgu., yerel ve milli kiilttiriere gore kimi olay ve d'rumlar karqrsrnda de[igmez gu tabiatrndaki genel insan faiklirk davraruglar sergileyebilir. zuliim, ihsaslarr etkilemez. Acrma duygusu, korku, agk, vatan sevgisi, ihanet, ewensei mevcut olarak cinsellik, yiikselme hrrsr gibi her insanda potansiyel davramg kodlan insan[nn ortak yanlanm lurgular' Bu bakrmdan bir fabl'r ile Sadi ya da Mevlana'run bir krssasr bu konuda a;'t1r
Lafontaine'in intihan igievi gciriirler. Madam Bovary nasrl igiedifi giinahn a-ltrnda ezilip igledikleri de Bihter segtiyse, Aruta Karenina ya da Aqk-r Memnt'daki segimlerin sonuqlanna katlanarak intihar t""Ul- ya da yaptrklan yanlg (Madam Bovary) bir Rus (Anna Karenina) lderler. Bu batrrmdan bir Fiansrz tabiatrna uygun davranmalan insan (Bihter) ortak ya da bir Tirk'iin yadrrganmaz.
Neo.klasiklerinbuanlayrgrsonrakiyizyilardayerelliktenkurtulup
bakrma dumura daha da zenginlegen ulusal kiilttirlerin daha one grlcnasryla bir davraruSlan u$rayacak g-"rrel it sun tabiatrrun yerini milli rentri ve karakterlerin hayatlann milli kez bu gorecek uiu"uktr.. fa'srtma kuramr brrrada da igleviru yansrtrldr[r eserler yaratrlacaktrr.
rr inci San, Sanat ve
Efitim, Ank. Unv. DTCF yay' Ank' 1985' s' 34'
t" 46
lAti issnN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 147
Neo-klasikler bireysel olarun defiil genel olamn avcrh[mdadrr. Yaptrklan benzetmeler, one grkardrklan tip ve karakterler asrhnda birer rafine figiirlerdir. Shakespeare Kral Lear'de krzlanna tutkuyla ba[h bir krahn diiqtiipri dramatik durumu iqlemigti. Krz gocuklarrna diiqkiinliik hemen daima her babada gdrrilen bir tutkudur. Bunun hastahk derecesi de vardrr. Kontrol edilebilen bir tutku marazi durumlar yaratmaz. Fakat Kral Lear gibi bu tutkuya kaprlmrg figiirler igin ortaya grkan marazara hig de hog olmasa gerekir. Aynr konudan hareketle Balzac, Goriot Baba romamru yazmr$tlr. Aym konuyn XlX. ytizyrhn diinyasrna taqryarak insamn zamana ve coira$raya gore
de[igmez genel tabiatrndan bir drnek sunmuqtu. Aym konu bizim edebiyatrmrzda Reqat Nuri tarafindan da ele ahnmrg Yaprak Dolaimii roman / piyesi ile bir bakrma Tiirk hayatrna uyarlanmrgtr. Bu temayr igleyen biitiin bu yazarlarrn yaphklan $ey genel insan taliatrnda mevcut babarun kv gocuklanna diigkiinliilti hususunu eserlerinde iglemektir. Neo-klasiklerin siirdiire geldikleri hususlardan biri de klasik ddnemin eserlerinde yer alan karakter ve tipleri olduklan gibi devam ettirmeleridir. Eserlerin figiiratif yaprsr defigmemig, ortaga$a ait bir galus kadrosunu kullanmalan olmugtur.
$imdi Neo-klasiklerin genel tabiat ve insan doSasrru
yansitan
eserlerinden rimekler iizerinde durahm.
La Fontaine'in Arslan Postw Giyen l?qeft Fabl'ini Okuma Denemesi ARSLAN POSTU GIYBN E$EK32
Arslan postu giyen eEek
korku saldr ddrt bir yana. Yigitlik qok uzaksa da ona dtinyayr titretiyordu mtibarek. Faliat aksilile bak, ucundan gdrrinliveren bir kulak belli etti palawa;n. Hemen giriqti fasla de$irmenci dayt. igin ashrr. bilmeyenler baktr Sagarak. Oyle ya, dayr arslanr katmrq da 6nune suriiyordu de$rmene. Fransa bdyle palavracilann yeridir.
Qolunu burdaki 32
s.
eqefie
benzetirim ben.
NAzrm'Hikmet, La Fontaine'den Masallar, $iirler 9, Adam yay. 3. bs. ist.
l1l.
Onlara heybet veren: srrmah kordonlu maiyetleridir
Yukandaki hayvan dykiisiiniin verdigi ders herqeyin ashna dcinece[i, kilik kryafet, makam, mevki sahibi olunarak gtig ve riitbe elde edilemeyeceli savrdr. Yukarrdaki egek bir zarnan aslan hyafetinde dolagmrg ve onun iktidanndan yaradaruru$trr. Fakat uzun kulaklarrndan biri kendisini ele verince foyasr ortaya grkmrgtr. Bizde Ziya Paga aym mesajr; . Bed-asla necdbet mi ver-ir hiq uniforma Zerduz palan '"rrrsan e$ek yine eqektir. beytiyle veciz bir qekilde dile getirmigti.
Bdyleliide ortaya konan gey genel insan dolasrmn, karakterinin asla de$igmeyecegi savrdrr. Insan tabiatrnda bu gibi hasletler mevcuttur'. Neokiasikler, klasiklerin srkga igledikleri bu asli temalan tekrar yorumlayarak yer, zarnan ve rrka gcire de$igmeyen genel insan tabiattru yansrtmayt denediler. Avrupa'da Racine, Molidre, Boileau, La Fontaine, La Rochefoucauld, La Bruydre ve filozof Decartes, Alfieri gibi isimler Aristo mimesisine bagh kalmakla birlikte sanat eserinin e[itici ve eslendirici yarufl terenniim etmekte rsrar ettiler. Bizde Batr'da oldugu gibi kendi iginde krrrlarak, kargrtrm yaratrp bir gelenek oluqturamadrSr iqin Klasik dcinem yanhg bir tarumlamayla Divan edebiyatr ve ona ait eserlerle giindeme getiriidi. Bizim Neo-klasik d
Hurr olmak ister isen olma cihanrn Zevkrnde safAsrnda gamrnda kederinde Yrldz arayup gdkde nice turfa muneccim Gaflet ile gdmez kuyu)'u reh-guzerinde insana sadakat ya,krSur gdrse de ikrAh Yardrmcrsrdrr doirulann Hazret-i Allah
48 lALi iHSAN KoLcu
-
Kadr ola da'vacr vri muhzr dahi qahid Ol mahkemenin hukmine derler mi adalet
l,a'net ola ol m6le ki tahsiiine arrn Ya din ola ya rz Ll ya namus oia 6let Ummid-i vefA eyleme her Eahs-r dagalde Qok hacrlann grkdr haqr zir-i bagalde Bir abd-i Habeq dehre olur baht ile sultan Dahhak'in eder mulkrinu bir Gdve peri$arr iktraiine idbd.rine bel baflama dehrin Bir dairede dewedemez qenber-i delrAn
EDEBiyAT KURA MLART 149 dtinya edebiyatma ba[rgladrfr vak'a tipi riykiiler de esas itibariyle mimesisten yararlanan eserlerdi. onlar da topluma tutulan birer aynarun iiriinleriydi. XLX. yrizyrl Batr'da btiyiik dewimlerin yagandrgr bir dcinemdir. Burjuva
slrufifln oluqmasryla aristokratlann toplum iizerindeki a$rrh[r hafiflemiq Marksist anlamda olmasa bile bir igEi srmfi olugmaya bagiamrgtr. suuflar arasmdaki gelir ve hayat standardr ugurumu, yazarlan yeni oluqmaya baglayan
toplum yaplsma bakrnaya itmiqti. Zola, Meyhane romarunda
paris
varoqlarrnda gama$rrcl kadmlarla viicudunu satan fahigelerin karanhk buSuntulu hayatql resmetti. Yine Zola, Germinal'de maden iggilerinin hayatrna e$ildi. Stendhal, Krrmrzr ve Siyah romarunda insan dofiasrrun gergekliEine ihtiras ve tutkuyu iqledi. Maupassant'rn riykiilerinde insan doSasrrun sundulu gergeklikler dite getirildi. Artrk segkin bir srrufin deEir srradan insanlann gergekligi edebiyat eserlerinde yansrtrlmalda idi. Bu da
Platon'un sanat eserinin fayda getirmesi prensibine uygundu.
Bizde de'Ahmet Midhat Efendi edebiyat eserinin yarar getirmesine
Zalim yine bir zulme giriftar oiur Ahir Elbette olur ev yrkanrn hAnesi viral Rcinesans ve Neo-klasik sonrasr Batr sanatr yansltma kuramrldan yaraianmaya devam etrnigtir. XlX. ve XX. Yiizyillarda yeni kimlikler altrnda mimesis kuramr varhglru siirdrirmiigtrir. 1830'da baglayan Romantizm akrmr
sonuna kadar iman etmb bfu sanatgrdrr. omrn bir lailliyat hacmindeki eserleri kendisine takrlan Hace-i ewel lakabrn hak edecek derecede egitici ve dfretici karakteri haizdiu.. Milsahedat romarunda genel anlamda roman sanatrmn iqlevi ve vazifesi konusunda bir sciylev gekmeyi ihmal etmez:
sanayileqmenin dofurdu!'u dofal bir sonugtu bu. Daha gok bilime yaslanan ve
uyarukh[rrun, yol ve yordam biliginin altrnda gok roman okumasrm ve hayatt romanlardan cilrenmesine baflar. "Roman okumuqtu demedik mi ya? Hem de pek eok roman
bir siire 6miir srirdtiklen sonra 1850'den itibaren yerini kendisine bir tepki olarak dogan Realizm (Gergekgilik) akrmrna braktr. Romantizm biitliniiyle etkisini yitirmediyse de artrk sanat arenasmda realizmin sesi yrikselmektedir. Bk bal
"insan hallerinin iyisini de k6tusunri de romanlar aqrklariar. Romanlan okuyanlar pek gok felAkeiler iEitmiq, herbirinden bir ibret almrq olurlar."S3 Yine ayru romanda yazar, kiigiik yagta yetim kahp bir manastrda
krsa
sanayi iiri.inii tiiketen halk, biiimsel gergeklik olmasa bile hayatrn gergeiini kawamrq ve o ilmihalle ya$antlsux siirdiirmeye ahgmrgtr.
Hrristiyan geleneklerine gcire yetigtirilen kadrn karakter Agavrri,nin,
okumugtu. Okuduklannt
Hem resim, hem heykel ve edebiyat alarunda realizm bir yandan
Resimde mesela; Carus, C. D. Friedrich, H. Thoma, W, Leibl ortaya koydukla' kimi cimeklerle bu sanat dahnda gergekgiligin bayragrru
yrikselttiler.
Edebiyat alamnda gergekgilik Stendhal (1183-tS4Z), Balzac (t7gg_ 1850)' charles Dickens (1812-1870), Gustave Fiaubert (1g21-1g80), Emile zola (1840-1902) ve Guy de Maupassant (1E50-r893) glbi yazarlann eiinde en parlak donemini yaqadr.
Platoncu mimesis bahsinde Stendhal,in romaru, ,.yol boyrnca gezdirilen bir ayra"ya benzettigini zikretmigtik. zoja, bu ayn-a metaforunu daha da ileriye gcitiirerek natiiralist eserler vricuda getirdi. Maupassant'rn
da ozel bir ilgiyle
okumuqtu.
Herbirinden kendi felsefesince, birer ibretli sonuq qrkararak
esaslanru koyarken diSer yandan somut eserlerle varhSrn_r gittikge hissettirir.
okumuqtu. Artrk bdyle bir krzrn kolay kolay kamp, baEkalanna grivenmesi mumkrin mu?-34
Gortildr.igti gibi bu devirde sanat eserinden beklenen fayda agrsrndan Batr ile osmanh yazarlan arasrnda fazla bir aynhk yoktur. Artrk sanat eseri estetik hazztn yarunda bilginin, ahldlcn da tagryrcrsr durumundadrr. Her ne kadar karakterler hAlA siyah-beyaz ise de sanattan beklenen iqlev degiqmez. Namrk Kemal tiyatroyu "eplendirirken e{iten" bir sanat olarak g6riir.
33
Miigahedet, (Haz. Necmenin Tiirinay), Bilge yay. ist. 1979, s. 308.
'14.
Age. s.
I)).
50
lALi iHSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLART 151
Batr'da kesintisiz bir gelene[in mirasr olarak ortaya grkan gergekgilik
aklmr bir arag olarak kullandrgr yansltma kurarmmn olgiilerini gu gekilde belirlemigtir: 1. Yansrtrlacak olay ve durumlar hiEbir sansrire tabi tutulmayacaktrr. Toplumda cereyan eden ne varsa aylp, mtistehcen ve ipreng sahneler de esere
gireceltir. (Zola'wn Germinal ve Meyhane romanlannda ve Baudelaire'in kimi giirlerinde oldugu gibi) 2. R"omantiklerin bireysel ve iilkiilegtirilmig konulan yerine gi.indelik hayatrn gergekleri eserlere aksettiritrecektir. Sanatgrmn duygulanndan gok gcizlemleri cinb grkacaktrr. (Kamelyah Kadrn, Giizel Dost gibi ronaanlann yerine Goriot Baba, Eug6ne Grandet gibi rornanlar yazrlacaktrr) 3. Sebep-sonug iligkisi gdzetilecek saratta bir tiir determinizm esas tutulacallr. (Madam Bovary, bizde Aqk-r Memnu romanmda Bihter'in ailesi Melih Bey Takrmr diye bilinen zarnar\\na gdre oldukga serbest bii hayat siirdilren ailenin krzrdrr. Amesi rahat tutumlanyla tamnan Firdevs Hamm'dr. Romamn bir yerinde Bihter annesinin yiiziine bir tiir determinizmi hatrrlatarak Firdevs Hamm' rn krzr oidufunu. hayloracaktrr.) 4. SanatErrun tarafsrzhgr gcizetilecek. O da bir biXim adamr gibi kendi diigiinsei laboratuarrnda gergeklerin cjziinii de[igtirmeden yansttrnayl deneyecektir. (Zo1a vd.)
XlX. yiizyildaki gergekgilik aiamrnin etkisi bizde Beqir Fuad'in yaztlarrrda bir infildk etkisi yapar. Onun tegvik liatta tehditieriyie bizde gergekEi edebiyatrn yolu agrlr. Onurila ayru yolda giden Namrk Kernal "Hayat ve hakikate uyan bir edebiyat"rn peginde giderken Recaizade lvlahmud Ekrem Araba Sevda.sr romamyla hem kendi gengligini hicvetmiq hem de gergek akrmrn yolunu geniqletmigtir. Nabizade Nazm Zehra ve Karabibik adh eserleriyle bu akimrn gergek temsilcisi olmugtur. Midhat Efendi ise MiiSahedat romarunda hem bu ttiriin kuramrru hem de cirne$ini vererek en cinernli adrmr atmrgtrr. Edebiyatrmrzr bir siire meqgul eden "t'Iayaliy,tlnHakikiryfin" tartrqmalanmn merkezinde dolayh da olsa mimesis akrrmrun
Atrlgan'rn Anayurt Oteli romarn da psikolojik gerqekgilik yontemi ile yazrlmrg ve romarun baqkarakteri Zebercel'in ig diinyasr biitiin gizemleri ile ortaya konmuqtur. AzerbaycanTt yazar ElEin'in Oliim Hilkmil romaru da boyle bir psikolojik gergekgilik ycintemi ile kahramarun ig diinyasrna apa tutularak yazrlmrgtrr.
Qarhk donemi Rus edebiyatr daha sonradan toplumcu gergekgili$ benimseyecek ve Marksist lcrrama kendilerini kaptrracak gergekgi yazarlar yetigtirmigtir. Fakat baqlangrgta Vladimir Dostoyevski, (1821-1E81), ivan Turgenyev (1818-1883), Anton Qehov (1860-1904), Lev Tolstoy (1828-1910) Qarhk devri Rus edebiyatrmn gergeklifini temsil ettiler. Qarhk doneminde yetigip daha sonra Marksizmin sanat anlaytqr olan toplumcu gerqekqili$i benimseyen Maksim Gorki (1868-1936), Mihail $olohov (1905-1984) gibi yazatlartn yarunda Marksist estetik ve kuramcllardan iinlti Nasil Yapmah?
kitabrmn yazarr Nikolay Qerniqevsky (1828 -i889), Vissarion Belinsky (1811-1884), Nikolay Dobrolyubov (1836 -1861) ve Georgy Plehanov (1856 -1918) Sovyet tipi topiumcu gergekgiii[in kLrallanru ortaya koyarak sanatrn proleter srrufin hayatmr yansltmast prensibini egemen krlmtqlardr. Bu kuramcrlardan Qernigevsky'ye g6re sanat ve edebiyat Platoncu ve Aristocu mimesise kdrii kdriine bagh kalmamak kaydryla bir 'lansttma'dr. Gergekligin yansrtrlmastdr sanattan beklenen. Aristocu mimesisin kendine uygun yaruru alan QerniqevsLly,
"Bizirn tanrmrmz eski Yunan'daki Aristoteies ve ozellikle Demokritos'da rastladrftmrz tanrma yakmdrr. "3s der. Fakat QernigevskT Aristocu mimesisi kesip bigerek almayr tercih eder. "Zira.yazar goruneni olduiu gibi yansltmamah, oze ait olalla olmayam ayrrtdetmelidir. "36 Baglangrgta Fichte ve Schelling'in idealist felsefesine bafh kalan BelinsLy, daha sonralan esteti$ini gergekgilik iizerine kurgular.
"Belinsky'nin dunya goruqn (Schellin'ten ahnma) felsefi romantizrn ile e[itim gucune duyulan rasyonalist inancrn tipik
yarattr$r soru(n)lar clmugtur.
bir kanqrmrYdr."sz
Gergekgiiik akrmrrun bir yansrrnasr olarak bizde psikolojik gergeklik yonteminin iqlendifi ilk eserler olarak Namrk Kemal"in intibah'rru ve onun menfi kahramam Mehpeyker'i, Nabizade Nazrm'rn Zehra romanrnda Zeltra' ve Srmcemal'in, Halit Ziyalnsn A;kt Memnu romarunda Bihter'in dui-umunu gcisterebiliriz. Demek oiuyor ki gergekgiiik sadece toplumun hayatrna tutulan
bir ayna delil ayru zarrnnda insamn igine de tutulan bir
alrna
gdriiniimtindedir. Bir farkla ki psikolojik gergekgilik romantizmin yol agtrgr
marazilige saplanmadan bireyin iq diinyasrru oldufu gibi yani idealle$tirmeden yansrtrr. Daha yakrn donemlerden soz edersek Yusuf
o,
35
"Art and Aesthetics" Documents of Modern l-iteraty Realism, ed. G' J. Becker (Princaton University Presse) , s. 67'den akt. Moran, s. 37. 3d
Edebiyat Kuramlarr ve Elegtiri, s. 37. Vissarion Grigoryeviq Belinski, Edebiyat, Sanat, Kiiltiir, Tarih, Felsefe tizerine Yzz:Jrar, Qev. Mazlurn Beyhan, Yon yay. ist. 1989, s. 214. 3?
52 I ALi iHsAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLARI 153
"Bir sanat yaprtlnm baqhca gabasr yasarrlln gerqege uygun sunumunu vermek olmahdrr; boylece bir edebiyat yaprtrnrn baqansrnr, 6nemini delerlendirmernizi saSlayacak 6lqnhi belirlemig oluyoruz. "38 diyerek, hem sanatrn gdrevinin hayatr yansrtrnak olduS'unu hem de sanat r.L.il1i1l deferini olgecek krstaslara ulagabilecepimizi iddia etmektedir. Fakat bu goriigiin elegtirilecek yanlan vafdrr. Sanat salt hayatrn takipgisi ve vaf olaru oldupu gibi veya diizelterek yallsltma eylemi olacaksa o ru*urr ondan beklenen devrimci ve gelecegi kurma niteli$inden bahsedilebilir mi? Eper sanat ya$aruru$ ve yaganmakta olarun yanslmasl olacaksa sanatln fiitiirisi endi$esi, mutlu bir gelecek kurma kaygrsrndaki iglevinden nasrl s6z edilecektir? Bu bakrmdan Belinsky daha sonra Marksist kuramcrlann yiiksek sesle ifade edecekleri ve bir Pafti-Devlet politikasr haline getirecekleri 'giidiinrlii' edebiyat anlayrqrna uzak durmaktadf. Hayatm gerisinde kalmrq bir sinat anlayrgr ile geleceli programlanmrg bir sanat anlayr$mm dewimcilifiinden elbette sozedilemez. Bu bakrmdan her iki durumda sanatm ozgiinliigiile dofasr itibariyle eksik tuturnlar olarak kalacaktrr.
Belinsky 1834'de yazdtst Edebi Hayaller'de "Yazarlann "iginde dofduklan ve yetiqtikJeri halkm ruhunu eksiksiz dile getirebilecek' insanlar olduklanm yazar
Bir
bagka
"'3e iinlti yazrsrnda (Edebiyata Bakrqlar (1846),
"sanat giergeklipin yeniden yaratrhqrdrr; dyleyse onun rolu' ya da giizelleqtirrnekle srnrlandrnlamaz'
yasamr duzeltmek
yaqamr gergekte nasrlsa oyle gostermelidir"'+o der' Belinsky'nin estetik anlayrqr Plehano.r tarafindan sistematize edilmig ve beq prensiple tizetlenrnigtir:
'1. $iir, gdriinA
{temasa) krhgrna girmi$ gerqehtir' $air
imgelerle duqunur, gerqegi ispatlamaz, arna g6sterir' 2. $air ulkusel yaratrqlannr gerqefin iQinden geqirir' BaEka
bir g6rtilebilecek hale qeyi herkesqe gordufu deyimle, tek baqrna sokar. Gerqefi grizelleqtirmez; insanlan olmalan gerekti$ gibi deEil, olduklan gibi anlahr.
tt
qiiridir' hayatrrr Siiridir' $iir' imge haline 3. Yeni qiir gerqefin "imgeyle beliriilen fikir somut olmayrp da gelrniq duquncedir. imge bundan zarar gdrur ve zarnar\, aldatrcr ve eksik olduiu salatsalhimr Yitirir. flkrin bigimle ve 4. Sanat eserinin en 6nemli $artlanndan biri biqirnin fikirle olan ahenkli uyarhfrdrr.'aI
tasnife gcire GdriildiiEii sibi Belinsky, Plehanov'un yaptrfir kargrsrnda mimesisinin io"uilJ,itiiJ!"*ou?o" aynlr' ei. u"l"ma Atistocu
gerektirdi[i gibi depil de y*;#.-dl;"; ;;;gi ve insanlan olnralan mimesise vaklagrr' Fakat bu ofO"f.fl" gfri;;;;J b"akrmrndan Platoncu t"."itr e"i;;k";"i uurlristt"r" de yaklagtrmaz' Bigim-fikir uyumu ise Belinsky' nin sanut
..guzelileahlaklrolanrbirbirindenayrrdr$iQinGogol'uoverve
.
gosterir.''a2 der' onu eleqtirel gerqekgilik qalrmn baglatrcrsr olarak
yormuq Belinskv sibi sanat kuramr ve esteti[i rizerine- kafa Iliqkileri Estetik sanattn. Gereekle kut"-;ti;;;; bfi ;; C"*it""ttv' dir. o, (ls;j);i';;;;;;;"d" 1.*u"t toplumsal- fayda olan gereekei bir estetifin ii";lot" ."""t asia hayatla baflanru koparmamahdrr"/3
'-*"ii"rlJ"t*.
6ne srirdilfii idealist
Hegel ile Fischer'in Bu goriigleriyle Qemigevsky, -i;g"t'ky;y" g6re "Giizel' hayattr"' Boylelikle estetik sdriisiinden ";il iir esietigi-afuenairir. sanatrn havatla iligkisi ona B"ilr6"sr;lrr"r"r"'u"gh ile nesnesi bir Edre 'giizel' olamn g";;;kl; iiiskit; gibidir' Sanattn ciznesi
b"h#;;; a"llrril-l c'zellik sanatrn ve sanargmrn yarattrsr.desil insanrrr h"h'k;; i;il;';; u"raug" gltzelti6v.aa Bovlelikle Qerni-qevskv sanat eylemi siirecinde sanat;; ig"ii"i bir bakrma 'bulma" 'keqfetme' ya da .i;k ";;;-;;;;; indirgemektedir. Bir yaratma desil onunkisi. Pil"';'l;ut#-iJJri aii"yurridu asrllan var dedi$i gdriingiileri veniden bir kayarun de[il bulma'drr sanatglnm yaptl}r' Heykeltrragrn r9rndeki kadrn freiiriint i*V" grkarmasr da bu anlamda tagta gizil olaru buili.iar;.;' illd;;"yat' sanatgr icin sonsuz bir atcilye bir plato durumundudr. Yapm4, yansltma
ot
oo
q
s. 125.
etiginin merkezine oturur'
e"tit rty;
.a{. Dubrolyrbov: Rug Elegtiricisi ve Gazetecisi", Felsefe Dergisi, sayr 8, Jdano,r, s.l8-19 (Qev: A. Timugin-M. Sert)'den akt. Ahmet oktay, Toplumsal Gergekgilisin I(aynaklarr, Tiimzamanlar yay. ist. 200, s. 63. 3e Mehmet H. Do[an, Estetik, Dokuz Eyliil yay. izmir, 1998, s' 125'
Ertetik,
est
izlem yay' J"uo Freville, Sosyalist Giizle Toplum ve Sanat, (Qev. Asrm Bezkci), Ist. 1963,s.9_lo. a2 Estetik, s. 125. ot So.yulist (liizle Toplum ve Sanat, s. 10' Age. s. lo.
54
lALi insnN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 155
Sanat sadece estetik bir eser vermek igin girigilecek bir ugraqr alaru de$ildir. Qernigevsky'ye gcire sanat yararh olmaldtr. Bu gdrilS bir zamanlar Alman esteti{ine istikamet veren sanat sanat igindir goriigiine bir kargrtlik oldufu glbi sanat toplum igindir gibi salt bir slogana da indirgenemez.
Toplum igin sanatn gartr faydah olmasrnda aranmahdrr.
insanr
bilinglendirmeli, e$itmelidir.
Qernigevsky'nin talebesi
olan N. A. Dobroll'ubov
(1836-1861)
"Dolayrsryle" diye adlandrnlan elegtirinin kurucusudur. Bu kurarna gcire edebi eser gegitli sorunlara yaklagmak iEin bir vesile olarak ele alrrur.as Ona gcire edebi eser toplumsal de$iqimin yansrdrgr bir ayna olmairdu. Bu bakrmdan Dobrolyrbov Qarkk Rusya'srmn cinemli bir tipi olan Gongarov'un Oblomov tipi ile yakrndan ilgilenir. Diinyaya aldrrmayan bu taErah kiiqiik burjuva tipini, ga[rn Rus nihilizmini oldu[-u gibi yansrtan bir kahraman olarak gcinir.a6 Oblomov nlkiilegtiriLmiq bir tip degildir. Belki de bir roman kahramaru olarakaylakJrfrn diinyadaki ilk temsilcisidir. Lermontov'un Zamantmtnn Bir Kahramaru da bu soydan bir karakter olarak amlabilir. Krigrik burjuva diinyasrndan one grkan hanr yiyici ve gayesiz insanlardr bunlar. Baglangrqta bir tilkiiLleri olsa da gartlar tasawur ettiklerini gergeklegtimreye izin vernez. Dobrolyubov, "sancttemtn kisisel de{erine verdi{i bilytik r)nemle Betinslqt ve Qernisevslq,' den
ayrtlr.'
a7
"Sanatqr, ancak iqinde yaEanrlan anr yansrtan bir fotoiraf camr de$ldir: oyle olsaydr, salat eserierinde ne yaqam ne- de allam olurdu.. Gergek sanatgt eserini yaratmaya giriEtiginde, onu, baqlanglcr ve sonu ile, mantrki driqunceyle yakalanamayan, fakat sanatqrnrn esinli bakrgrnda ortaya qrkan deferli etkinlifi ve gizli sonuqlanyla tamamen ruhunda bulur.'ae
Gdniidrigii gibi Dobrolyubov toplumsal sahnelerin yansrtrlmasrnda sanatgrnm iglevinin
Estetik, s. 126. ou tipi
Oblomou
bizim edebiyatrmrzda Refik Halit Karay'rn $eftali
Bahgeleri
ciykiisiindeki AgAh karakteri ile ortaya grkar. a7 uB
Estetik. s. 128. H. Arvon, L'Iistetiques Marxiste, PIJF, 1970'den ald. Mehmet H. Dogan, s. 128-
129.
gidersek Ahmet Midhat Efendi'nin Felatun Bey'le Rakrm Efendi romanirutl kahramaru Felatun Bey edebiyatrmlzrn ilk Dandy tipi olarak kargrrmza qrkar. Bu, Eahgmadan yaFayan, sr-ise, giyim-kugama, e$lenceye merakh kahraman gaprn scrsyal hayatrrun yarctttgt bir tipti. Onun sonraki tiirdegleritr 6mer Seyfettin'in Ef!"uz Bey'i ile Hiise),in Rahmi'nin $rk romarunda grirmekteyiz. Bu bakrn-ldan Dobrolyrbov toplumu yansrtmakta sanatEltxn roliinii yadsrmaz. Yukarida da ifade ettigimiz gibi Gongarov'un Oblornov tipiyle nasrl Rus iopl'-rmunun igten ige kolergmaya bagladrfrru tespit ettiyse Refrk Halit Karay de geftali Bahgeleri ilykiisiinde Agdh Bey karakteriyle Osmanh btirokrasisinin k^oiargnruslu$una parmak basrnak istemigtir. Bciylece sanatgr aynnltda gizh kirnl nirengi unsurlart ortaya grkaran trir duyarh goz konumuna gelmektedir; Aynt sosyal ve siyasal siiregten geqen her iki toplumda aym karakter ve tiplerin ortaye Erkr,lasr elbetteki dofal oiacaktu.
Goriiidrigu gibi Marks ve Piehanov
im
ker
r
di
i
l
sini yaratmakta gecik mez.
Bizde Narruk Kerial'in, Azerbaycan'da Sabir'in "hayat ve hakikate uyan bir edebiyat" is'remelerinin ardrnda igte bu sosyal fayda meselesi vardrr.
Yrizyriiar $6yr-rnca Tr.irk toplumunu acieta ulutan, onun higbir meselesird diiienriirmeyen. yagaCrgr ikiim ve cografyayr bile,gdrmeyen bir edebiyatm pengesine silil+tlnlmrg Tiirk halki da bir yandan Sabir'in diger yandan Namrk
Kemal'in gay"reiiyle iglevini yitirmiq bir edebiyatl ve onun dayandrft
paradigrnayr terkeeierek yeni bir edebiyaim temellerini atmrqlardt. iiginq olan diinyadaici trs harekeiin eq zamanlihk gcisteirnesidir. Namrk Kemal (i840), Sabii" (1852), tseiinslq, (1811), Qemiqevsky (1818), Dobrolyubov (1836) dopurnlr;rclur rie hepsi de rinemli eserlerini on dokuzuncu yiizyrhn iicinci yansrnda o.'erdiier. Rus topiumu ile Osmanh toplumunun ayru'uoplumsal ve siyasal siiieEten gegtikJeri dipiinriiiirse orlaya konan kuramlarrn benzerligini de yerinde karqllarnak gerekir.
56
lALi iHsnN KoLcu
Belinsky, Dubrolyubov ve Qerniqevsky sanatrn topluma ayna tutmasl ve topiumcu gergekgi fftirlerinden dolayt bundan soffa gcirecefiimiz Marksist yansltma kuramrrun fikir babalan Marks, Engels, Karl Radek ve Plehanov gibi diigtniirleri etkilemiqlerdir.
YANSITMA KURAMI3 Marksist Mimesis Marks, Engels, Plehanov
Marks ve Engels ve Plehanov toplumcu gergekgi diye adlandrnlan fikir babalandr" Ancak Marks ve Engels kendi felsefe birikimlerinden grkacak olan toplumcu gergeklik ya da estetik tizerine rizel bir eser verrnemiqlerdir. Onlar Marksist kuram igin sanatrn iglevini ekonomik alt yapr ile ideolojik iist yaprmn dopal bir iligkisi olarak, oraya ba[layarak bu yansrtma kuramrmn
kuramrn gergevesini gizmiglerdi. Marks ve Engels'in gciriiqlerinden Marksist
ya da daha sonra Toplumcu Gergekgilik adrm alacak olan sanat kuramrni geligtirmek Plehanov' a drigecektir. Alt yapr bir toplumun ekonomik yaprslru, iggi, memur. giftgi gibi iiretici gr.iglerin belirli bir geligme a$amasma kargrhk veren iiretim iligkilerinin biitiinirnii igine alr. Bir bakrma iiretim alamdrr. Ust yapt ise toplumdaki hukuksal, siyasal, felsefi, sanatsal, ahlAksal ve bilimsel anlayrg ve gciriiqlerle bunlann kargrhfr olan kurumlann (parti, iiniversite, ordu, parlamento, sendika vb. ) biltiiniinii kugatrr. Plehanov, Marksist kuramr materyaiist estetik i.izerine oturtur. Buna
gore tarih srruf gatrgmasr tizerine hareket eden bir siiregtir. Kigilerin ve smrflann estetik bepeni ve tercihlerini ekonomik alt yapr belirler. Ekonomik alt yapr defigtikge ya da geligtikge bireylerin ve srruflann zevk ve estetik
anlayrglan da defigir, idealleri farkhlagr-
"siyasi, hukuki, felsefi, edebi dini, vb. geliqmeler ekonomik geliEmeye dayanrlar. Fakat britun bu geliqmeler ekonomik temel
uzerinde olduiu gibi birbirleri tizerinde de karqdrldr etkilerde bulunurlar"ag Siyaset, hulark, felsefe, din, sanat ve edebiyat gibi ekonomik alt yaprya balh unsurlar kendi aralannda da etkilegimde bulunurlar. Plehanov, "Edebiyat ve ssnat toplumsal yaqamtn aynandr." der. Bu da farkh bir yansrtma kuramr tarifidir.
Uretim iligkilerinin geligmesi, srmfsai gatrqmalann baglamasr ya da artmasr sariatr dofrudan dogruya etkiler. Bizzat roman tiininiin ortaya grklgrndaki temel kaynaklardan birinin Ar.mrpah gemici / korsan / tiiccarlann sdmiirge talaru ile ulaqtrklan biiytik servetin bir toplumsal srruflaqmaya yansryan etkilerinden biri oldugu hatulamrsa, mesele daha aeEngels,EtudesPhilosophiques,
iyi
anlagllacaktr.
Paris, 1947,p.132'denakt. JeanFreville,s. 10.
EDEBTYAT KURA MLART 159
58 [ALiii-rSAN KOLCTi IJizde divan edebiyatrmn ytizyrllar boyunca beili
bir
zr-irnrenirr edebiyatr
olarak miirlenmesinde bu ekonomik alt yaplrun aslrlar boyunca degiqmezliginin rol oynadrgr diiqtlniilebiiir. tr{alk gairlerinin daha goir bey
konaklannda ya da toprak a$alanmn hirnayesinde kaknalanna kargridl Divan gairierinin bnfik bir goSu-niugu Osmarrh burjuvazisini temsil eden biiLrokratlar sirufina dahil oimasr, yani dognrdan ya da dolayh olarak Saray'dan nemaianmasr da alt yapr-iist yapr iie iligkitidir.
Toplumcu- gergekgilerin ekonomik aLt yaprya bu kadar dnem vemrelerinin sebebi kendi ideclojiierinin dayanaca$r iemei olarak proleter srrufi gdmleierindendir. Sugkov;
'-Xopiumcu gerqehqilik somurulmekten kuriulmug kurtulma-tr
ya
tia
bilinqli tarihsel etkirrlilt duzeyine yuksehnig
ki.tielerin sa,natrdrr. "50 der. Flehanor"un tarihsei maddecilik olarak f'ormiiie etti$i Marksist kuram ekononrik temele oturtuhnug tjir tarih felsefesidir. i-nsan topiunr-larrrun tarih bofunca geEirdi$i siireE bir takem deterrninist kanunlara gore cere5ran etmigtir.
ilkel toplumlar, ardinclan kdlelik ciiizeni iizerine lc.rrutrmuq tcplumlar, son::a toprak, e,sker ve giice dayair feo
rnadclecili $in son agarnasl olan komiinizm gergeklegecektir.
Tarihsei matrdeciUk bir toplurnrla iiretim gtigleri arasrndaiii iligkiyle alt yaprmn iirtjnii olacakirr. Sanatgr bir t,illln:a ke nd-,sir.i iiietir,ri ilebesleyen gahqan smifin hayatlru anlatacaktr. Proleter cdebi;'afl :iedifirr:iz bir cidnem Solyet edebiyatrna gekil vennig emek r' igEi / kolhcz eieb:yatr uletici srmfin hik6yesidir. Alt yapl iist yaprnm L,elirleyicisi dur..mrundildr. Bu iiretici alt y3p1 fr-rplumun din, felsefe, tirf ve ddetinden hukr:k, sa11at ve eciei:iyalrn:r kaciar herseyi beljrler. Yabuz burada dogal trir belirleyiciiikten soz etnrek in:l6nsizdtr. Ust yapr ali yaprmn do$r' iiir u5,g,glaylclsl olmasl gerekirlten r:yguLarnada (SSCB ornegi) boyle olmarr bir stire sotua iist yapi alt yapirun nasrl yaqsrnasr, qa-1lqmasr, ha-vatt ;ekillendirme;i konusunda belirleyici, kairun koyucu olmuq hatta dogmar dai,,ant:rifrina gore !?nat ve ecietriyatta cia
ilkelerie kargrnuza grl-:mgtrr" AJi -vapl iist yapryr belirlernesi gerekirden eiurui tersine cidnmrig ust yapr altyaprlr Lrelirier duruma gekmgtir' Edyleiikie henl Marksist ieisefeden hem de sanat alarunda bu kuramrian bir sapina olmuqtur. Bu k*rama gdre -sanat iist yaprrun 'nir pargasrdr ve ait oldu$u ideolojini.n ciiinya gcirtigiinti yansrtacakttr. Trpkl burjuya ve aristokrat
50
Boris Suqkov, Ger gekgiti[in Tarihi, Cev Aziz Qahqlar, Adam yay. ist. 1982, , s.
199.
toplumlarda oldu$u gibi egemen srrufin ya da ekonomik alt yaplyl, iiretirn giiciinii eiinde bulunduran srrufin ideolojisini yansrtacak, onun menfaatine gahgacaktrr. Insan/birey/sanatgl ve toplum iligkileri agrsmdan zaten bunua devam edegelen bir siireg oldu$u sciylenebilir ve bu dunrmun yadrrganmasma itiraz edilebilir. Fakat bu durumun bir Parti politikasr haline getirilerek bir bakrma sanata ve sanatgrya miidahale edilerek onun giidiimhi (angaje) bir sanat yapmasrna zorlanmasrru kabul etmek mi.imkiin degiidir. SSCE'de devletin resmi sanat goriiqii olarak ongonilen Toplumcu Gergekgilik 1930'lu yrllarda ortaya grlarug ve 7934'de toplanan Soqret Yazarlar BirliSi'nin Birinci Kongresi'nde karara baflanmrqtr. Bu tarihten sonra artrk yiizbinlerce kolhoz piiri, ciykti ve romaru yaa.br. Planlanan iiretim hedehni tutturan her igletmenin baqarrsr artrk bir roman konusudur.
Bizim edebiyattmtzda sanatrn ait yapr ve iist yapr iiigkisini irdele'yecek olursak ilging bir rrlanzata ile kargriaqrnz. Kavrni dewin edebi tiirleri destan, masal, efsane ve 6teki mistik, epik metinler bir bakrrna topiumun )/a$adlgl hayatrn bir yansrmasr idi. Tabiatla, drigmanla, dofaiistii giiqlerle, kaderie miicadele bu eserlerin nitelikierini belirlemekie idi. Bir zatnan sonra desian dewinden epik halk hikAyelerine dofiru gekilen ve kiigtilen gelenek aym zdmanda $aman dedigimiz o birgok cizelligi biinyesinde banndtan figiinin de pargalanmaslna ve de[iqik frgrirlerin ortaya glkmasrna sebebiyet rrer-rnigtir. Fakat yine de bu edebiyat ve sanat iiriinled toplumun hayatiurri a)nasl durumundaydr. Kullarulan arag gereglerden yagama iislubuna kadar eski meiinler bu mimesis disiplinine ba[h idi. Fakat srirekii yerlegik hayat geEince edebiyatrrruz da bundan eikilendi. Bir yanda Divan edebiyatr diSer yanda halk edebiyatr dte yanda dini-tasawufi edebiyat zuhur etti. Marksist terminoloji iie defierlendirildifiinde Divan edebiyatrrun sadece ideolojik rist yaprdan miitegekkil bir eciebiyat oldugunti ve altyaprsmrn bulunmadr$rru sciyieyebiliiz. Ona ait yaprhk edecek kitle ancak r:
seviyeyi tutturabiimig nadir okur-yazar kitlesiydi. Onlarin cia sayrlan malumdu. Halk edebiyatr ise hem ideolojik iist yapr hern de iiretici ait yaprsr olan bir edebiyattr. Neredeyse btitiin bk mrstik ha.yatr idare eden ciergili, hankdh, tekke ve cem evlerini diiqiiniirsek dini-tasar''r.ufi edebiyatrn hem alt yaplya hem de iistyaprya sahip oldu$unu gciniriiz. Tanzimat'tan soirra ise gazete ve ti1'atro sayesinde olugan altyapr aydintrat'in legkil etti$i List yapr ile mvazzalrrr bir uyrm iginde olmugtur. Sadece Namik Kemal'in bu srlreqte
olnadr[r rolii hatrlamak meselenin anlagrhnast igin ycterlidir. Cum.truriyei ciewinde mesela Garip hareketi ideolojik tist yaprsl ile ekonomik aTtyaptsr oian bir atrlrrndr. Onu takip eden li. Yeni hareketi ise jakoben bir sanat anlayrprru tercih ederek sadece ideolojik rist yaprda kaldr ve halkla biitiinleqemedi.
EDEBiynr xuRA MLART
60lALi iHsAN KoLcu
"-Evet hie Ariphe yok, hayat romanlalr de$l romanlar hayatr yapryor!"s3 diyen Halit Ziya'ntn tesbitine katrlrr. Fakat roman"lan rnikrop sagan metinler olarak grirmekle birlikte hayat rizerindeki etkisini kabul eds1. Ona gore sanat, .genel hayal stisleyen ve kuwetlendiren' bir iqleve sahip olmahdrr: "san'at gatrsi oramaz; kendi qahsr igin d.s6r-r san'at vr-icfrda getkenler bulunsa bile san'atkArlar yalmz kendi qahrslan igin
Sanatrn toplumsal hayatla iligkisi iizerine diiqiinen kuramcrlardan biri de Plehanov'dur. Fakat ona gelinceye kadar Rus edebiyattrun dncii elegtirmen
ve
kuramcrlanndan Qerniqevsky
ve onun ri$rencisi
Dobrollubov'un
gciruqlerine temas etmek yerinde olur.
Qerniqevsky hemen
her edebiyatm toplumsal defi9im ve
geligim
siirecinde kargrlagtr[r temel bir sorunu sorgulamakla ige baqlar.
tevlid-i Asdr edenler degildir. O halde san,atkAnn
"Sanat sanat iqindir" duguncesi, gunumrizde' "servet servet iqindir", "bilim bilim igindir", vs. dtiquncesi kadar acayip bir duquncedir. Beqeri faaliyetlerin tumu insana hizmet etmekle yukimlndr-irler, yoksa krsrr ve gereksiz uf-raEmalar olarak kahrlar: servet insan tara-findan kullamlmak, bilim insana yol gdstermek iqin vardr, sanat da esash bir iyiligi gdz 6nunde
estetik yagantl uyandlracak nitelikte midir? Bu edebiyatla u$aqanlar agrsmdan estetik yaqantmm hasrl olmasr durumu kabul edilebilir. Fakat bu haliyie bile bu edebiyat "Sanat sanat igindir" diisturu igin yaprlmrq gibidir. Qarttk dcinemi
Rus edebiyatrm sosyal fayda ve epitim agrsrndan bir tasnife tabi tutan Tolstoy'un pek az esere gegerli not verdi$i bilinmektedir. Bu bakrmdan Plehanor"la daha sistematik bir dile doniiqecek olan toplumcu gerqekqi sanatm iqlevi konusu, baglangrgta kimi gocukluk hastahklanyla doludur. Qerniqevsky sanatln insana ve topluma yarar getirmesi drgrnda onu
versin onlar kendilerine griyle bir teselli buluyorlar. Diyorlar ki: Biz sanat-rmrzln sartimiyetiyle mriftehiriz; kimseyi aldatmryoruz.
Hayatta ne varsa bizde de o var... Hem bizim romanlLmrz olmasa hayatta iyilik, fenAlk olmayacak mr?"s4 Sanatrn toplumsal hayatra iligkisini ahlak zemininde yoklayan Tevfik
Fikret, Qernigevsky'nin goriiglerine yaklagr. Qernigevsky'nin ciSrencisi Dobrolyubov
hem hocasrrun hem de Belinsky'nin gdriiglerini tekrar eder. ona gcire sanat ve edebiyatm baqrrca cinemi "hayatr.- kopye etmesinde, onun tezahiirleri rraucrnaa hriLkiim
vermesindedir."55
XlX. yiizyrhn edebiyat diinyasrnda egemen karu, sanatrn insaniann ahlaki egitimine hizmet etmesi gerektigi geklinde cizetlenebilir. Rusya'da 1814 yrhnda, F. F. Narejnd,rin Rusyalt Gil Bles ya da prens
Gabriel simonoviq Qistiakov'un Macerarart adh iomammn ilk ilg u,;rri-ii yayrnlanmasr iizerine roman Maarif Nazrn Kont Razumovski iarafindan
yasaklarur. Razumovski, bu yasaklama vesilesiyle, edebiyatla hayat arasmdaki i1i9kihakkrndakidii9iince1eriniaqa$rdakiscizlei1ea9rklar.
"Romal yazarlan, goiu defa, kdtuhiklerle savasmaya ga_ hqrrken bunlan 6yle renklerle Qiziyor ya da dylesine aynntilr tlr qekilde tasvir ediyorlar ki, bdylece,' genglign dikkatini akla getirilmemesi yef olan bazr kdtulukler rizerine gekmig oluyorlar. Edebi deferi ne olursa olsun. bir romar ancak hakikaten ahlaki bir ariraq taqrdr[r takdirde yayrnlanmahdr". s6
agtklamasrru da ister:
"sanat hayatr kopya etmekle kalmayrp, onu agrklar da: sanat eserleri goiu defa "hayatrn tezatrurleri hakknda [verilrniq bir] hukum deferi tagrlil'."s2 Bizde Tevfik Fikret, Romanlartn Tesiri adh yazrsrnda sanatrn toplumsal
hayatla iliqkisi iizerine benzer hususlara temas eder. Romanlann ahlAki tesirinden sozeder.
t3
T"ofk Fikret, Dil ve Edebiyat yaziarr,
1987, s. 130.
it q.*ig",r.ki, Toplu Eserleri, c. l, Hayat, s. 15. 52
Sanat ve Toplumsal Haya! s. 15.
s.
33.34'ten akt. Plehanov, Sanat ve Toplumsal
havdt_r
umrlmil4reden a1,'nlmamasr, bildkis onu te4rin ve takrriye etmesi lezrm gelir. Hususiyle HaJI. Ziya Bey'in dedig gibi ,frr;LgarAapan romanlar'ise rornalsdann vazifesi bir az daha agrlaqlr. g.."t"t
tutmah, lusrr bir zevk olmamahdrr."sr
Goriiiiiyor ki daha Marksist bir terbiyeye girmeden sanat ve edebiyatta toplumcu gergekgiligin kalmafrna daha eski]ere gcitiirebilmekteyiz. Qernigevskry her qeyde oldu$u gibi sanat ve edebiyatrn da insana, dolayrsryla topluma hizmet etmesinden yanadr. Bu diigiince sanatr kendili$inden sosyal fayda beklenen bir u$ragr kimlifine sokar. Fakat bu iyimser arzularm her zaman uygulanabilirli$i var mrdrr? Bizim edebiyatrmrzdan tirnek verecek olursak Divan edebiyatrmn sosyal fayda ya da toplumsal yarar aqrsrndan bir getirisi var mrdr? Hem kigi de hem de toplumda bir arrnma, yarar, bilgi veya
161
DiI ve Edebiyat yazrlarr, s. 130. Sanat ve Toplumsal Hayat, s. 16. 56 Sanat ve Toplumsal Hayat, s. 33. 'o
ss
(Haz. Ismail Parlatr), TDK yay. 41p.
62
lALi insnN KoLcu Bu resmi goriigii eleqtiren Plehanov ise sanatrn iktidar ve
EDEBTYAT KURA MLAHT 163 ahlAkr
sahiplenen giigler tarafindan her zaman lcrllaruldrfirndan yakmr. "Gdrdrisunr-iz gibi, Razumovski sanatrn kendi kendisi igin bir amag olamryaca$ kanrsrndaydr. I inci Nikola'mn i:esmi durumlan
dolayrsryle sanat karqrsrnda bir tanr takrnmak zorunda kalan hizmetlileri de" boyle dtigunuyorlardr"'sz Sanatrn hayatla olan iliqkisini fayda zemininde goren yazarlardan biri de Alexandre Dumas-fils'tir. Fransrz romanct; 'sanat sanat igindir' gonigiinri biraraya getirilmis anlamstz ilq kelime diye niteler. Bir bagka Fransrz sanatgl Lamarline de 1857 yrhnda dlen Alfred de Musset'yi ne dinsel ne ulusal ne toplumsal ne de siyasal higbir endige giitmeden sadece sanatryla ufragtr$r igin elegtirir. Bciyielikle sanat ister toplumsal gondermeleri olsun isterse estetik zerninde kurgulansrn mutlaka sosyal 'yarar'la bir iligkisi vardrr / oknahdrr. Ustelik bunun rejim ya da degiqik siyasal yaprlanmalarla da bir iliqkisi yoktur.
Plehanov'a gdre 'faydau sanat, devrimci zihniyetle oldu{u kadar muhafazakdt" zihniyetle de ba{dasmaktadtr.'tr8 cliye yerinde bir tespitte bulunur. Sovyeiler Billigi cimeSinde oldufu gibi Nazi Almanyasr, Mussolini italyasr, Franco ispanyasrnda da sanat partinin giidiimtine girmigtir. Bu bakrmdan kitlelerin nitelifi onemli depildir. Bizde hem kriy romanlarrru hem de islAmcr hidayet romanlanru da iglev agrsrndan bu sirufa sokabiliriz. Fakat bir romarun bir sanat eserinin de$erini okur ya da hitap etti[i icitle belirlemez. Bu konuda farkh olEritler sciz konusudur. Plehanov, "Eir sanat eserinin meziyetini nihai ve kesin olarak belirleyen $ey; onun igeri!,inin clefieridir.'rederken bu tiir angaje tuzaklardan kagrmlmast gereLtiSini igaret etmeyi arzulamrgtr. Halbuki bu fikrin tam kargrsrnda olanlar da vardrr. Fransrz yazar Gautier, bir sanat eserinin oteki sosyal ya da kigisel fayda nesneleri ile bir tutulamayacafrru ate9li bir sdylemle dile getirir: "lla1nr, sizi gidi sersemler, ha5nr, sizi gidi ahmaklar ve koca gerdanhiar sizi, bir kitaptan paga gorbasr oknaz, bir roman bir qift dikiSsiz gizme depildir... Gegmiq gelecek britun papalann igkembesi aqkrna ha1rr, ikiynz bin kere ha1nr... Ben gereksiz olam en gerekli sayanlardamm ve esya)n da, insanlan da bana grirdnkleri hizmetie ters orantrh olarak severim."eo der. Bu belki de sanatln orta mah fNecip Faztl'rn tabiriyle igporta mah) olrnasr ve bu sebeple delerini yitirmesi endiqesinin do[urdufu bir hezeyandrr.
s7
.Age, s. 33.
58
Age, s. 3?. Age. s. 39-
5e 60
A.ge. s. 24
Boyle bir tehlikenin yani sanarrr avamiiegerek, herkesin kuliarumrna
indirgenerek bir haz nesnesi haline gewilmesi 'yiiksek sanat, anlayrgrm hem tiiketme hem de yaratma srirecini etkiieyecektir. A,rt* bol bol angaj! resimler, tablolar yaprlacak, romanlar qiirier yazrlacaklrr. sinema geni$ kitlelerin seviyesi iizerinden bir dil kullanacaktrr. Sanatrn kitleleri yiiksek- bir estetik ya$antlya davet edeir krqkirtrcrirSina gem rnrrulrnug olacaktrr. Bu yiizden Gautier elegtirilerinin doz-onu daha da yiikseitir. "Raphaello'nun hakiki bir tablosu;.ru ya da guzel bir grplak hadmr sewetrnevc lia"rqrirl:i, Fra_'srzhl< ve y-urttaqhk hakla'rndan
buyiik
Lrir mernnunnukXa va-zgee;er:dirn.
"'6 r
, Eu, yaza'n zihnindeki "giizellik fikd" ile "politik ve sosyai fikirierin nasri bir gatrlma halinde oldufuni: bize gdsterir. o halde sanatln sosyal yarar aglslirdan srrurlan ve niteiikleri iyi belirlenmetidir. Onceiikii oiarak sanatgr ile iEhde yagadrgr gewenin iyi iligkiler kurmasr gerekir. sosyal ve bireysel iletigimsizlik sanatr da sanatElyl da jakoben ya da ciekacluo bi, tur,r, almaya
itecektir. Flehanov;
.sarratErlarda. artistik yaratrhrsla yak.indan iigilenen himselerde 'sanat sanat iqindir' goru$uni benirnserne e$.iineinin doiup giglenmesine yol agan ,5ey, bu kirnselerle onlan saran
topiurnsal qe.we arasrnda buiunerr Earesiz uyusmazlildtrr.',62 seryet-i Fiinunculan 'sanat sanat igi:rdir" clilsiuruna ba$ir kalmaicla
itharti ecienler Fil."ret'in lrikandaki yazls!ru okurnahcrrlar. Gereekte o zurni-elrn boyie blr bevannarnesi ya da talebi olmamrgtrr. Kirru eserlennin hayattan i
dge. s.24. _i l.
^ A.ge. s.
64
lALiiHSnN
KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARI 155
yayrmlanmrgtrr. Kimisi bir ya da birkag sayt grkan bu gazete ve dergilerin o devrin insanlanrun otuz yrldan fazla siiren istibdat ydnetimi siiresince bastrrdr.klan diigiincelerini bir anda yayma firsatr buldular. Sakh ve sindirilmig bir ofkenin drqar.urumu olarak bu yayrnlar bir toplumun i9 diinyasrru giizel bir gekilde yansrtan belgeler konumundadrr.
Plehanov, Platon ve Aristo glbi sanat nedir? sorusunu de!11, sanatm krikeni nedir? sualini sorar. O sanatrn kokenini 'o;,'un'a ba[layan Kantgr ve Schillerci63 goriiq ile 'iq'e ba[layan Qernigivsky'nin gdriiginii uzlagtrnr. Buna
gdre sanat oyundan grkmrqtrr fakat bu o)'un insan faaliyetleri agrsrndan 'yararh' bir eylemdir. Dans, giir, miizik, folklor, resim, stisleme ilkel toplumlann beslenme ve barrnma ihtiyaglanm temin igin yaptrklan gegitli eylemlerin doniiqtiiriilmiig qekilleridir.
6ze1likle imece
usulid.
ya da kolektif faaliyetlerde birlikte
soylenen
garkrlar, grkarrlan cesaretlendjrici sesler, atrlan naralar, tutulan ritmler iqin bir uyum dahilinde yaprlmasrru sagladrlr gibi bunun sonradan mizansen edilmesi de 'o1nrn'u do$urmuqtur. ilkel denizcilerin lairek gekmeleri, avlanma, savag ve oteki kolektif eylemler yaprlan iqi zaman-la bir oyuna d6niigtiirmeldedir. Folklor oyunlanrun kokeninden hep bir hikdye ve mizansenin olmasr bu savr do$rulamaktadrr. Bugiin bile kayrkgrlann kiirek gekerken "siya!", "siya!" diye ortak nara atmalan gok eskiden kalma bir ortak eylemin goriiniimtd,iir. Bugrin de bir tiirkiimiizde yagayan;
Alabanda viya viya!
toplumlann folkloru ile toplumsal tarihleri arasmda birebir iligkinin varlSr ilk bakrgta hissedilir. Bir av sahnesini anlatan ya da avlanacak hayvanlann cizelliklerini resmeden ma$ara resimlerinin baglangrgta fayda igin olsa da zamanJ.a bir estetifie biinindrigii de gergektir. Giyim kugamda da durum farktr de$ildir. once soiulctan ve srcaktan konrnmak igin 6rtii iriyetine kullamlan hayvan derilerinden zamanfa'giyinmek' rizere ilkel de olsa elbiseler yaprldrsr da bilinmektedir. ilk gaglardan bugr.ine kiirklerin estetik geliqimini-tespit
etmek Plehanov'un sav1ru griglendirecektir.
*I-arihi
' bakrmdan ele alrrsak nesnerere bilingri olarak faydacr agrdan bakmak, estetik aqrdan bakrmdar dnce gelir',65 Fakat zarnan igerisinde sanatla'n geligimi ve dallanmav foyda ne esteti{i bir bakrma birlegtirme zorunlulu[unu getirmigtir. Kaldr ki a" ".t"iigiohaz bir gegit 'fayda' oldu$unu hatrrdan uzakta tutmamak gerekir. Estetik dedigimiz gey de insanda estetik bir yagantr uyandrrmaz mr? Bu agrdan haz da
bir yarar degil midir? Piehanov;
"sosyal bakrmdan yararh olan
vardr.
dizeleri de bu kolektif gahgmarun oyun/eflence-ig- ve iiretim dizgesindeki
Bizim de kalbimizi krmrldahr yerinden
drgalurumudur.
TopraSa diz urruqu daf gibi bir zeybefin.
Plehanov, oyun "ilkel topluluklarda gengleri gelecek iidevlere Plehanov sanatm krjkeninde once 'iq'i g6riir; zamanla igin oyun'a doniiqmesi iqin de$igik bir igleve biiriirrmesi anlamrna da gelir. B
demek
Sen raksma dalarken igin titrer derinden Qigekli bir sahnede bir beyaz kelebef.in,
Alustune siya siya!
haztrlar. "tuder.
her qey guzeldir
istemiyor; demek istiyor ki guzel geyler sosyal yaran olan qeyler arasrnda bir alt srnrf oluEturur. O zannan grizelli$ araqtrran estetik sosyolojinin bir pargasr olur."oo der. Bu basiamda Faruk Nafiz'in Sanat giirini tekrar hatulamakta varar
Sadece bireysel olanrn
olabilece[ini gosteren bu dizeler
delil kolektif olarun bagh bagrna
Ayrrca bugiin hala kimi Afrika
da aym zamanda estetik
bir kuram gibi durmaktadrr. kabilelerinin bu tip rittielleri
sergilemeleri Plehanov'un kolektif bir gabamn tirtinii olarak gcirmek istedifi sanatrn kcikeni konusundaki iddiasrru giiglendirir. ""Faydacr faaliyet, baqka bir deyimle, bireylerin ve toplurnun ya$a1n5mt surdrirmek iqin zorunlu olan faaliyet olrrndan once geldifi iqin onun igerifrni de belirler. Oy,un, zaman bakrmrndan , ister istemez kendisilden once gelen- ,iq in gocufudgl."ez .
65
Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri,
66
Age. s. 46.
ut
s. 46.
G. V. Plehanov, Sanat ve Sosyalizm, (Qev. Selim Mimo[lu), Sosyal yay. ist. 1962,
s. 52.
56
IALiiHSAN
KOLcU
EDEBiynr XURn
Sanati Marksist firetim iliqkilerinin bir parqasr olarak gcirme egilimi Plehanov'da cine Erkan temel fikirdir. Marksist ya da tarihsel maddecilik
agrsrndan bakrldrfrnda bunun gegerli yanlan vardr. Fakat bu durumda Aristokratik ve burjuva sanatl nereye konacaklr? Sanatm kokeninde ig olabilir, fakat amacrru da aym duyarli$a ballamak ue derece do$rudur? Plehanov bu soruya "aylak toplumsal srmflar" kavramryla cevap verir. "Olnrn, gahgmadan ya$ayan ve dolayrsryla kendi etkinlikleri iginde dahi aylak olan toplumsai srmf ve tabakalarda bayagr bir eglenceden citeye geEmez.dyleyken bu dururnda bile o, "igin gayri meqru gocufu' olmakian kurtulamaz.
'Aylak srmflar sanat eserlerinde kendi yagamlanmn tro
glu$"unu yansrttrlal'"68
Zenginlerin kimi sanat dallanyla ugraqrlan bu ttirden bir gayreti simgeler. Plehanov b
miinasebetiyle iligkilidir. Materyaiist estetik,
tarih ve srmf
gatrqmasr
temelinden hareket eder. Egemen srmf kendi grkarlan do!rultusunda bir hukuk, felsefe, edebi,vat hatta sanat ve miiz.ik anlayrgrm idame etmeye gahgg. Qar l. Nikola'run Pugkin'i kendi rejirninin qairi yapmaya galiqmasr gibi deSiqik rejimlerde egemen srruflar kendi sanat anlayrqlanru terenniim edecek sanatgrlan angaje etmeye galigmrglardrr. Hemen her egemen srruf aym yolu denediSi igin bu durumun ayplanacak bir yaru yoktur. Atatiirk devri Sairlerinden Kemalettin Kamu bir giirinde; Ne driimcek ne yosun Ne mucize ne fdsun KAbe Arabrn olsun Qankaya bize yeter
diyecek kadar zamarun rejimine angaje olan dizeier yazacaklr. Osman! Sarayt'mn qairleri oldugu gibi Cumhuriyet'in Qankaya'srmn da gairleri olacaktr ve bu da hig gecikmedi. Plehanov sanattaki geligmeleri ya da sanatgr ile sanat eserlerinin ortaya Erkrgrm salt ekonomik alt yapr ile ideolojik iist yapryr bir baqka deyigle iiretim giigleriyle sanat arasrndaki iliqkinin-bir iiLriinti olarak kabul edilmesine de kargrdr. Bu anlayrqa gdre diinya sanat mirasrm oluqturan eserlerin ve onlan viicuda getiren sanatgrlann kendi devirlerinin ekonomik gartlanmn bir iirtinii 68
;
i! irli
Toplum, Sanat, Elegtiri,
s. 30,
TULARI 167
oldulunu kabul etmemjz gerekecektir. Ozelde bu skalaya uymayan ornekler goktur. Bizim edebiyatrmrzdan sdz edersek; aym yiizyrlda ya$anu$ Fuz0li ile Bdki'nin sanatta uiagtr$r zirveyi iilkeye egemen giiciin yani Saray'rn ekonomisi ile agrklamak gerekecektir. Halbuki biri yoksulluk di$eri varhk iginde bir hayat siirmiigtiir. Plehanov ve cjteki Marksist kuramcrlarrn iddiasr sanatla iiretim iligkilerinin arasmdaki bafirn en iist seviyede oldu$unu wrgulamaktrr. Sanayi dewirni ile ortaya gftan Burjuva srmfi nasrl kendi sanat anlayrgrru zaman igerisinde idame ettirdiyse onun yrktrgr aristokrasi de kaba leoda izmin ytkt cr sr ol arak ortaya qrkni-r gtr. I
Plehanov, "Tarihin madcleci kavrayryma gdre tarihteki betirteyici d{e, son Qdzi)mde, maddi yasamm iiretimi ve bu iiretimin yenilenmesidir." der. Buna gdre ister Marksist olsun ister kapitalist maddi yatafirn i,uetimi ve iiretimin yenilenmesi altyapryr yeniden taruim eder. Bir cirnek verecek olursak
Marks'rn dngciriilerinin aksine Batr Avrupa'da fabrika iggileri iiretimpaylagrm iligkileri iginde giderek bir sosyalizme dogru kayacaklanna, silemin birer pargasr olarak yani tiretimden hak ettikleri payr alarak diizenin bir pargasl haline gelmiglerdir. Artrk emefii ile geginen bir proietaryadan degil emefinin kargilrfirm ve sosyal haklanru kazanmrg yan kapitaiist ve tam bu4'uva ahlakrna sahip bir smrftan sciz edebilmelteyiz. Bu bakrmdan Marks'rn komiinizmin yegerecefii iilke olarak igaret ettigi ihgiltere artrk bur;'uvalagmrg iggilerin sahiplendi[i bir iiretim giiciimi temsil etmektedir. Bu yilzden XlX. yiizyrldan sonra bu iilkenin edebiyatrnda srmf g4trqmasr ya da proieier
iiriinlere
srJ
rastla nmaz.
Kendi edebiyatrmrza dcinersek; halk gairlerinin daha gok bey konaklannda divan gairlerinin ise Saray ve onun uzantlsl ikbal gevrelerinde nemalandrklan, himaye gdrdiikleri bilinmektedir. Gerek halk qairi gerekse divan gairi al,m feodal ve aristokratik ycinetimin yani krsaca almt iiretim
iligkilerinin iiriinti olan bir sistem iginde kendilerine bir hayat alam bulabilmektefdiler. Sanat anlayrqlan, ifade ve imge diinyalan farkh olsa da her iki ziimrenin nemalandrgr iiretim-scimiirii iligkisi aym idi, Devletin birer
memuru olan Tanzimat aydrnlanmn durumu da bundan farkh depildi. Namrk Kemal, ZivaPaSa, $inasi, Hamid, Ekrem, NAci riitbe, makam ve mevkileri ne olursa olsun devletin birer memuru idiler. Geng Osmanlilann Mustafa Fazrl Paqa'mn daveti ile Awupa'ya kagmalarr bu alt yapr iist yapr iligkisini bertaraf etmemigti. Saray'tn yerini. bu kez bir bagka A:'istokrat almrgtr. Bu tablodan uzakta kalmaya gahqan esas itibariyle bir esnaf ruhuna sahip Ahmet Midhat Efendi bile ideolojik iist yaprmn belirledipi paradigma drgrna grkamaml$trr. Namrk Kemal'in ' Qekildik tzzet i ikbal ile bAb-r hriktimetten
I i
68
EDEBiYAT KURA MLART 169
lALi iHSAN KoLCU
dizesi ideolojik tist yaprya bir manifesto niteligindedir. HAmid ideolojik iist yapr tarafindan susturulmug, Ekrem bu paradigmaya teslim oimugtu. Bu yiizden belki de edebiyatrmrzda sonradan Ece Ayhan'rn peqinden gok kogtu$u
bir 'sivil giii' hig yazrlamadr. Tiirk edebiyatr elbetteki son yiizyrla gelinceye kadar bugtinlni anlamryla Marksist bir estetikten beslenmemigtir. Bu onda Marksist motiflerin ya da unsurlann bulunrhadr$r anlamrna gelmez. Ancak 1920'lerden sonra Marksizm iyice tarunmaya bagladrktan sonradu ki takip eden on yrllarda baqta kciy romaru olmak tizere hatur sayrlu Marksist bir literattir olugfuruldu. Fakat ideolojik iist yapr ile ekonomik alt yapr arasrndaki iliqki hemen her iilkenin edebiyatrnda gciriilecek dopal bir geliqmedir. Bugiin kartel medyasrnda yer edinmig birgok kalem bu iiretim iligkisinin tipik birer figiirleri durumundadrr. Felsefe, edebiyat, hukuk, miizi! ahlAk, din, resim, vb. de[igik ideolojik iist yaprlar miigterek bir ekonomjk kaynaga dayandrklan igini ister istemez
birbirlerini etkilerler. Muhtegem Siileyrnan'rn muhtesem Siileymaniye'si
Bu yiizden SSCB'de kolektiflegtirme ytllarca siirmiigtiir. Tiirkiye'de kimi devrimlerin algrlanmasr da boyle bir siireci gerektirmiqtir. Eski Adetlerin, ya9ama bigimlerinin, hayata dair kimi
plarunda daha yavaq olur.
tasamrflann devam etmesinin nedenini burada aramak gerekir. Sanat ve edebiyatta da durum farkh defildir. Toplumsal doniiqiim biittin
mitlerini bir anda ve birarada ymatamaz. Bu bakrmdan gegmigin mirasrndan siiziip getirdigi mitik mirasr devam ettirir. Leyla ile Mecnun sadece divan edebiyatrrun dgrk ve maguk figiirleri olmaktan grkar, -genetik bakrmdan hig ulrrqmadrklan halde- gaSdag insamn ortak aqk frgrirleri haline gelirler. Bu
figiirleri silme ve yerine yeni agft figr.irleri koyma gabasr siirse de cincekileril tiimiinii bir grprda yok etmek miimkiin olmaz. igte Plehanov Marksist iiretim iliqkilerinin dinamosu olan proleterya (iqgi srrufi)'run cinceki milliyetqi-burjuva ve feodal dcinemin sanat ve edebiyatrm silecek, yeni bir ideolojik iist yapryr yani sanat ve edebiyatr yerleqtirmek igin onlara yol gcistermekle ige baglayacaktr.
hangi iiretim iliqkisine yani alt yaplya dayamyor idiyse Galata bankerlerinden
alrrran borg panyla yaprlan Dolmabahge Sarayr da aym iiretim iligkisine dayaruyordu. gairi (Nedim); Bu qehr-i Sitanbul ki bi-mislu behAdrr . Yek sengine yekpare acem mfilkfr fedAdr diye sciyleten ihligam ve gumr tablosu hangi ekonomik alt yapr ile ideolojik tist yaprmn iiriinii ise; yine bagka bir gairin (Ziya Paga); Diyar-r kufiri gezdim beldeler kiq6neler g6rdrim Dolagtrm mtilk-i islarru butun virAneler gdrdrim dizeleri de almr altyapr iist yapt iligkisinin iiriinii olmuqtur. ideolojik iist yaprda temsil edilmeyen sanat do$al olarak giidrik kalacaktr. Bu balorndan Faruk Nafiz'in Sanat adh giiri sana! ideolojik bir iist yapmm dayatmasr olarak gciren anlayrga kargr bir manifestodur. Aym gekilde alt yapr tarafindan benimsenmeyen sanat da kendisini layrkryla temsil imkdru bulamayacaktr. Tiirk toplumunun opera ve bale ile bir tiirlti bangamamasmrn nedeni de bu iligkide aranmahdr. 6te yandan iiretim giiglerinin (iggi, k
1
885'teki bir sciylevinde;
"Sizin de qarlclanmz, giirleriniz olmah. Onlarda dileklerinizi, umutlannzr, acrlanmzr dile getinnelisiniz. Durumunuzun bilincine daha gok vardrlrmz olgude, Simdiki dtnyazu:rz sizde daha gok 6fke uyandrrdrfr dlgude bu duygular daha direnqle belirtilecek ve Siiriniz daha zengin olacaktrr. Bu qiirde yalnrz acr, yalnrz urhutsuzluk mu bulunacak, yakrrz iqqinin nasrl oldu$u mu
anlatrlacak? Hayrr! Onda, iqginin yapabilecefi ve yapmasr gereken qeyler de gtisterilecek. gimdiye kargr duyduiunuz hoqnutsuzluk, butun uygar ulkelerin emekgileri dnunde agrlan geniq ve 6zgur bir gelecefe olan inancrnrzr buyutecek. Ve bu
inane, sizin qiirlerinizde yansqracak. Bu inang Earkrlannrzr -igten kardeqlik, gerqek egitlik ve ewrensel dzgrirlulun gur haykrnqr gibi- guqlu, yurekli ve qanh krlacak."ogder.
Uretim ilipkilerinin aktdrleri olan iggiler igte ideolojik iist yaprmn kuramcrlan tarafindan kendilerine gcisterilen.yol, verilen ci[titler buntardr. Bir bakrma yeni sanat anlayqrmn manifestosudur bu. Parti giidiimiindeki Soryet edebiyatrrun bu yolda geliqtilini tahmin etmeye gerek bile yoktur. Artrk
elinde giil taglyan 69rk figrininiin yerini elinde orak, qekig, trrpan, ihgiliz anahtan ta$ryan iggi figiidi almrgtr. .Emek hergeyin iistiindedir. Bu motif klasik agk ciykiilerinin bile ciniine geger. Mesela Cengiz A1'tmatov'tm herkesge biiinen Selvi Boylum Al Yazmahm dykiisiinde sevgi bir emek tiriinii otarak lanse edilir. Bapemir bir sevgi emekgisidir. Asya'run hoyrat ve tqtarss 6e
Plehanov,
L'Ileritage Litteraire (Edebiyat Kaln), s. 28; Sosyalist Agrdan
Toplum, Sanat, Elegtiri, s. 64.
70 lALi iuSnN KoLCU
EDEBiYAT KURA MLART 171
bir kipilik sergileyen kocasr ilyas'm karqrsrnda sabrrla bekler. Asya kalbinin sesini degil emefin kutsiyetini tercih eder. Bdylece en begeri duygularda bile ideoloji cine grkar. Zirayazanntezi'sevgi emektir' sriziine dayanmaktadrr.
Herhangi kindigindedir.
bir
srrufin giidrimiine giindg sanat artrk siyisal
bir
gelmigtir. Yagar Kemal sanatsal tiikenmigli$ini yaptr$r etnik
ve
siyasal
giktqlarla perdelemeye kalkrgmrgtr. Bu bakrmdan Plehanov okurda estetik bir yaqar.:rtr uyandlrrnayan sosyal faydamn karqrsrndadu.
"Bir edip imgeier yerine
sanat
rnantrl
Su veya bu konr:yu ispatlamasrna yararsa, o artrk sanatgr olmaktan qricp bir makale yazart olur."72 det.
yarattl$ imgeler onun
Plehanov,
"Bir srnrf, iktisadi rskalada kendisinden aqa[-r olan bir baEka srmfi somrirerek yagryorsa ve bu srnf toplum igin de mutlak qekiide egemen bir duruma erigmiqse, artrk onun iQin ileriye gitmek demek aqa$rya inmek demektir."zo sciziiyle bu duruma igaret eder. ister Marksist, burjuva, fagist, ister dinsei, mistik vb. olsun sanat kendi ozgrirliigiimi kesitlayan unsuriarla ipbirligine girdi[i an aftrk giiciiimlii bir sanattr. Sanat eserlerinin niteii$i nicelifi tartrgrlsa da sonugta ofiaya konmu$ bir sanat rnirasr vardrr. islamcr gevrelerde bir zaman-lar gok tutuian hidayet romanlan nitelik bakemdan sorgulansa da iglev agrsrndan bir srmfin terciimaru olma cizelligini korumuqlardu. A1'ru gekilde Trirk kciyliisriniin gerqek Cramrru gcir',nezden gelerek Marksist diigiincenin prcpagandasrm yapmaictan bagka ige yaramamlg koy romaniarlrrlz da nitelik agrsrndan sorgulansa da bir ideolojiyi dciniiqtiirme ve aidanna konusunda baganh olmug eserlerdir. ' Piehanov Gorki'nin Dti\manlar adli eserini zikrederek $6i,ie di)'or:
i'Toplumbilimcilerin en bilgilisinin daJri, sanatgr Gorki'cien ofrenece$ gok qef'var. Bu eser onun iqin bir uyzirma olacaktrr. Gorkinin iqqileri ne gLrzel bir dilie konuEuyorlar! Her qe-v i.r'! bu o}'unda; qunku iqinde uydurma hiqbir qey yok, hergel' do$ru r-e
SerEek"'zr
Buna gcire bir eser angaje oldugu srrufin duygu ve drigrinceierini dile getirebilmiqse bir bagka deyigie oniann ta$lvlcrsr olabilmiqse baganiidrr. Bu gonigiin eiegtirilecek gok yaru vardrr. En bagta sanat eserlerine siyasal e$iiimler penceresinden bakma hastah$r ortaya grkar. Hem olcur hem elegtirmenler sanatr deSil yansrttr$r ideolojinin tutarhhlrn-r tarttgmaya aEarlar.
Yukanda zikredilen hidayet romanlan ile Marksist metinler bu soydan eserler srruflna girer. Qo$u zaman da bir sanatglrun ya$antlsl, yagarken grkardr$r grirtilhiler, qohreti eserinin riniine geEer. Eser objektif degerlendirilmelerin drqrnda tutulur. Nazrm }likmet bu soydan bir qairdir. Orhan Pamuk eserlerinden gok Trirk milleiinin hassasiyetine yaptl$ saldrniarla grindeme
70
Sanat ve Toplumsal l{ayat, s. 59.
?r
Sosyalist Aqrdan Toplum, Sanat, Elegtiri. s. 65.
'
Plehanov'un bu gdrtigri kendisinden sonra gelecek olan SSCB'de Komiinist Parti'nin sanat kuramcrianmn iieri siirece$i toplumcu gerEekgi gizgiden a)/nhr. Plehanov sanatl Marksizmirt salt propaganda vasltasl oiaiak gdrrnez. Sanatrn kendine has ve bapimsrz bir eweni oidu$unu kabul eder. Bu
bilegimin ortasinda devletin de sanatgryr ytinlendirmesi gerekti$i hkrini
mthafaza eder. Bu gonigleriyle kendinden sonra gelen Marksist kuramcriardan elegtiri aldr. Plehanov esas itibariyle diyalektik materyalizrni izleyerek sanatln artlk yeni srrufsal oiugumun yani proletaryarun hayatrm aksettirmesi gerekti$i fikrine inandr. Fransrz edebiyatina hayranl$r onu slf ve mutlak gudiimlii bir sanat arilaylFma kapllmaLlan kurtardr. Onun ardilldan gelenler ozellikle kendilerin: propagandist edebiyat anlaylsma kaptlranlar sanatta daha militarist ve giid'-imlii bir yolu tercih ettiier. Buna da topiumcu gergekgiiik ya da sos'val gergekEilik adrru verdiler. Bizde de Orhan Veii ve arkadaqlan yayrmladrklan Garip Mukadriimesi'nde sanatm uzun yrllar feodal srruf ile burjuvaziye hizmet ettipini, artrk bundan sonra qahgan srmfin hizmetine girmesi gereiiti$ini
wrguladilar. "Bugune kadar buduvazinin mah olmaktan, yuksek salavi derrinin baqlamasrndan errvel de dinin ve feodal zurnrenrn koleligni 3rapmaktan bagka hiqbir iqe yaramamrq olan qiirde, bu deflqmeyen taraf, miireffeh smrflann zevkine hitap etrniq olmak sehiinde tecelli ediyor. Mureffeh srnrflan yaqamak iqin qa-hEma1.a ihtiyacr otrrnayan insallar teqkiJ ederler. O insanlar geqmis de'r.irlerin hdkimidirler. O srrrfr temsil etmiE olan Siir, lAvrk oldugundan daha buyui< bir mrlkemmeliyete eriEmistir. Ama -veni giirin istinat edece$ zer.'k, ar:hk ekalliyeti teqkil eden o srnrfin zevki de$l. Bugrinkr-i dunyalr dolduran insanlar, yagamak hakkrm mutemadi bir didigmenin sonunda buiuyorlar. Her ge-v* gibi Eiir de onlann haklsdrr, onlann zevkine hitap edecehtir."z:
72
Sanat ve Sosyalizm, s. 52.
7'Orhan
Veli, Biitiin
$iirleri
(Haz. Asim Bezirci), Can yay. 19. bs. ist. 1983, s. 185.
l
I I i
72lALi iHsAN KoLCU Bu mukaddime ile sanat ve edebiyatrn bilhassa giirin hizmet ve yarar rotasr gahgan kitienin yonii.r:re gevrilmigtir, denebilir. Bunun uygulamalan daha genig bir ifade ile kuvveden frile gegirilip gegirilmemesi meselesi ise bagka bir incelemenin konusudur. Orhan Veli ve arkadaglanmn qiiri 'yaqamak haklam miitemadi bir didigmenin somrnda bulan' gahgan srmfin mr yoksa kiiqiik bu{uva srmfmrn mr zevkine hitap etmigtir? iqte aragtrnlmasr gereken
konu burasrdr.
i
EDEBiYAT KURA MLART 173
Toplumcu Gergekgilik Belinsky, Qernigevsky, Dobrolyubov ve nihayet Plehanov' la tekemmril etmiq Marksist kuramcrlann birinci donemi daha gok eski sanat anlayrgr ile yeni ideolojik tist yapryr uzlaqtrrma gabasr igine girmiglerdi. Alt yapryr olugturan iiretim iliqkileri de[iqmedigi igin ancak .ideolojik tist yaprda bir
de[iqikli$e gidilebilirdi. Bu bakrmdan Gogol'iin Olii Cadar ya da Kont
Tolstoy'un romanlarrndaki kolelerle Komiinist rejimin birer proleter yaptrfir iggi ve
kdyitler arasrnda bir fark yokfur. Sovyetier BirliSi'nin ihdasrndan sonra cjzellikle 1930.'lu yrllardan sonra
devletin resmi sanat politikasrmn belirlenmesi igin birtakrm giri;imlerde bulunulmugtur. Bolqevik Dewimi'nden sonra Parti'nin belirleyici ve
bir sanat politikasr olmamrg ga[rn kimi sanat akrmlanna hoggorii ile bakrlmrgtr. Ulkedeki herqeyi yeniden tanztn eden Parti sanata da bir geki diizen vermeyi ongormiiq ve devietin resmi sanat politikasr olarak toplumcu gergekgilik benimsenmigtk. 1932 yrhnda emekgi srrufin hayatrru yansltmayl segen ve Komiinist Parti'ye yakrn yazarlardan meydana gelen RAPP bagta olmak iizere biitiin edebiyat kuruluglan daSrtrldr. Yerine Solyet Yazarlar Biriifi kuruldu. Kolektifleqtirmede ulaqrlan sonuglara sanat ve edebiyat miidahaleci
alamnda da ulagilmaya gahgddr.
1934'de toplanan Sovyet Yazarlar Birli$i'nin
Birinci Kongresi'nde
bagta Stalin'in adamr Andrey Jdanov olmak iizere Karl Radek, N. L Buharin ve Maksim Gorki gibi yazar ve diiqiiniiLrler yeni sanat anlayrgrmn gergevesini gizmiglerdir. Baglangrgta kimi hususlar muplak kalsa da zarraan igerisinde
tipi toplumcu gergekgilik akrmr sanat anlayrqrmn merkezine oturmu$tur. Dofal olarak sanat ve edebiyata boyle bir miidahale akla angaje bir sanat anlayrgrru getirecektir. Bu ideolojik iist yaprnrn bir tiir dayatmasrdrr. Bu sanat anla4gt ile ideolojik dzellikle bu yolda eser ve eleqtirilerin gogalmasryla Sovyet
tist yapr hig olmadrfr kadar riretim giiEleriyle bir uyuma girmigtir. Zira altyapryr temsil eden iiretim griglerinin akrorleri iggiler yani proletarya ideolojik rist yapmrn dngciriisri iie sanat ve edebiyatrn tek ve biricik gahgma alaru olarak ongciriilmekteydi. Bir baqka deyigle yeni sanat ve edebiyat iiretim
iliqkilerinin aktcirleri olan proleter srrufin hayatrru aksettirecekti. iqgiler, ktiyli.iler, askeder ve dteki iiretici giigler ilk kez sanat ve edebiyatta bu denli geniq ve onc.elikli bir konumda ele alrrup iglenecekti. Artrk yeni sanat ve edebiyat anlayrgrmn kahramanlarr destan kahramanlarr, dgrk-maquk frgrirleri defil eli orakl, gekiqli, trpanlr iqgiler olacaktrr.
tI
74lALi issnN
KOLCU
Radek, Buharin
ya da
EDEBTYAT KURA MLART 175 Jdanov'un katkrlan
bir yana
Sovyetlerde
toplumcu gergekgi sanatrn mimarr'Maksim Gorki'dir. Gerek verdi[i edebi eserlerle gerekse kurarnsal yazrlannda bu anlayrqrn gerEevesini o gizmigtir. $oyle diyor Gorki: "Yazar insam geni$letme, riretme hakkrna sahiptir, dahasr bu
tipler diye geliqtirecegi pratik figiirler de yeni mitik alarun aktrirleri olacaklu. gdyle diyor Gorki: "Gergekqilik bireyi iyice ihtiyarlamrq olan dar gdruEhiluk ve
bireycilikten sosyalizme vara' yorda, geligmesinin srireci igincle ele alrrken onu y2lnrz bugunku haliyle defil, yann olmasr gerekti$ ve olacafr bigineiyle de ele a]rrsa gorevi yerine
onun gdrevidir. Yazar bireyi betimlerken o bireyin srnrfsal tizelliklerini r1n ve kdtu yanlanyla hamuruna katrnaln dBrenmelidir.
$etirebilf."zo
"T4
o
halde birey mensub' oidugu ideolojinin aygrtlanyla donanmrg olacaktrr. Namrk Kemal bunu bizim edebiyatrmrzda Hiirriyet Kasidesi'ndeki
yeni insan projesiyle oftaya koymugtu. Gorki ve citeki Marksist kuramcrlar ise devrimci romantik ve olumlu tip'lerle bagarmayr teklif edeceklerdir. Toplumcu gergekEilik de sanail bir yansitma eylemi olarak kabul eder. Bu yciniiyle Platon ya da Aristo mimesisinden aynlmaz. Fakat yansrtacafr aian, lcille, lnsur, obje ve srruflar aEisrndan onlardan aynlrr. Bu Stendhal'in anladr$r bigimde bir yansrtrna da deliidir. onun yansrtaca$r gergeklifin srrurlan vardrr. Yeni toplumcu gergekgi anlayrg bakrqlanru galiqan siruflann, ilretim griglerinin rizerine gevirecektir. Kolhozlarda, fabrikalarda, tarlalarda ve oteki ii:retim aianlanndaki hayat sanat eserlerine aksettiriiecektir. Ideallegtirilmiq bir hayat degii gahgan srmfin gundelik hayatrdrr yansrtrlacak
Gorki'nin yukarrciaki gcinigleriyie Jdanov'un pafti tiiziigtine de girmig di.i;;iinceleri bu balamdan bir aynilik gcisterir.
"Toplumcu gerpekqiiik salatqrdan ileriye clogru geli$mesi iqinde gereekligin hakikate bagh somut-tarihsel olarak
veriirnesini ister."zz "Herqeyden 6nce sanat eserinde hayatr gerqefe uygun triqimde yansttabiirnek, dura$an, cansrz bii: biqimde ya da 1ra16s.a .nesnel gerpeklik' biqiminde degii de devrimci geliqmesi ieinde Yansltabilmek. "T8 Her hairikarda toplumcu gergekgilerin arzuladrfir iki husustan sciz etnek
yerinde olur. Birincisi dewimi engelieyebilecek gerici giiglerle mricadeie, ikincisi yeni bir gelecek kurmayr programlayacak, koiaylaqtrracak ve uygulayacalc devrimci rornantizmi geliptirmek ve olumiu kahramaniar
olan. Bu ongdni ashnda Maiksistlerin yol haritasr olan diyalektik
yaratmalctrr. Bunda krsrnen bagan kazamldrErm
gcire toplunrlar tarihsel determinizm iliqkisi iginde belli agamalardan geEmiqtir. Baqlangrqta krilelik ga$indan feodal dcineme oradan kapitalizme ve kapitalizmden de sosyalizme do[ru bir geligme ve deEigme sciz konusudur. Bu
tipkr Rus edebiy'atrnda oidugu gibi Soq,s1 edebiyatr da gahqan, ezilen srmf,rn hayatrm aksettirmede, onlann sorunlanm edebiyata yansitrnada cjzrirhi bir karakter sergiler. Yeni bir edebiyat ve sanat anlayrqrru harekete geEirecek sanatEl ve yazarlartn eskinin airgkanlikianndan kolayca kurtulabiidiklerini soylemek imkansrzdrr. ,{hmet oktay da Toplumcu Gergekgiiigin Kaynaklan
materyalizmin bir sonucu ya da geidigi nokta ile agftlanabilir. Marksistlere
geligim yine neden-sonug iligkisi iginde komrinizinle son buiacak olan bir tarihsel dciniigiimfl igaret etmektedir. Marksistlere gdre qimdilik sosyalizm ga$nda oldu[-umuza gcire sanat ve edebiyatrn gahgan smrfin hayatrru )iansltmasl kadar do$al bir gey olamazdr. Ar-trk yaprlacak gey, iqlenecek temalar, yaratrlacak tip ve karakterler gerici unsurlarla miicadele. toplumu komiinizme gcitrirecek diyalektik geligmelere kapr aralamaktrr. Bunun igin geEmis sanatrn mitlerinden kurtulmak yeni mitik dagarcrk olugtui-ulmahdrr. Halkrn kahramanlan feodal dcinemin aktorleri degitT5 gelecek diinyarun ideolojik figr.irleri olacaktrr. Bu balomdan toprumcu gerget
75
Sorlret dcjnerninde Dede Korkut, Manas gibi riirk destan ve hikaveierinin uzun bir miiddet yasaklanmasr, tahrif edilmesi, gagdrgr sayrlmasr gibi propajandist eylemlerin altrnda yeni bir mitik alan yaratma gayretleri vardr.
itiraf etmek geiekir. Ama
adh kitabrnda bu konuya temas eder:
"Tuhaftrr: Rus romamnrl da Sov-vet romalrrrrn da bilyuk yapltlan, igqi srnrfinrn ve proleteriegme olgusunun sorunlanndan qok kol.lLilerin le halli tabakalannrn sorunlannr yansltrriar. Gergek bjr kenl romancrst sa,vrimasr gereken Dostoyevski. bir
aniamda lumpenlerin arasula da girmeyi baqaratrilen bir romancrdrr ama proietaqra onun yaprflannda da yeterince
gdzlemlenemez. Ote yandan dern:imin romanclsl olal $olohov da isgi srnrfinrn de$l lur-sal kesirnin romanclsr olarak belirir. Durgun Akardr Don, Uyandrnimrq Toprak ve Don Krlnsmda Hasat gibi
76
Edebiyat Yagamrm, s. 162. Azizq,alrylar, Kiiltiir Sdzliigi, AltrnKitaplar, ist. 19g3, s. 170" 78 Jdunov, age, s. 18. 77
ji:i 1.,
76
lALi iHsAN KoLcu cinemli yaprtlarmm, dogrudan doiruya krrsal kesimin sorunlannr YansrttrF sdylenebilir. "Te
E$er yeni sanat ve edebiyat anlayt$l devrimin hkirlerin ta$lylclsl oiacaksa bu durum daha da tehlikeli bir hal arzeirnektedir. Bir kere sanatqrrun bu igte 'gcinrillii' olmasr gerekir. zorlama, rsmarlama80 ya da giidiimiii sanatm
zirvelerj asla diinyamn zirve eserleri arasrnda sayrlmaz. parti'nin onca
zorlamasrna kargrn, ihdas edilen onca nigan, madalya, berat ve yiireklendirici, tegvik edici gabalara ra$men sovyet edebiyatr daha gok muhalif seslerin
grkardrfr na['rnelerle hatrlanrnaktadrr. Mayakovski'den yesenlr'e,
Ehrenburg'dan Soljenitsin'e kadar birgok sanatEmrn eserlerinde bu durum gcizlemlenebi lir.
$imdi Gorki'nin o kadar iizerinde durdu$u ve neredeyse biitiin Sovyet edebiyatrmn muharrik giicii olan dewimci romantik ve olumlu kahraman tipine gelelim Devrimci romantik tip rejimin prensiplerini dziimsemiq, onlan hayata gegirmek igin neredeyse programlanmrq idealist bir tiptir. Kendi grkanru, nefsini, makam ve mevkiini asla diigiinmez. Grirev igin bulundugu fabrika, kolhoz, tarla, da! bagr her neresi olursa olsun rejimin ongtirdriSii prensipleri kayrtsrz gartsrz yerine getirmekle gdniillii ve yrikiimlii kahramanlardrr bunlar. onlann goniillerinde parti ve rejimin agh vardrr. Daha sonralan bizler rizellikle cengiz Aytmatov'un eserlerinde bu dewimci romantik tiplerin canavarlagmrg ttirleri olan Mankurtlan, x fertleri, homo sovieticuslart gcirecegiz.
Dewimci romantik ve olumlu kahraman tipine uygun olarak okurlann
kolay ulagabilecepi metinleri dikkate alarak Cengiz Aytmatov'un Elveda Gillsan romarurun kahramaru Tanabay'r, ilk Ogretmen dykiisriniin kahramaru Duyrgen'i, yine aym yazann Beyaz Ya$mur dykiisti'niin kahramanlan Saadet ve Kasrmcan'r gosterebiliriz.
Elveda Gtlsan romarun baqkarakteri Tanabay, arkadaqr eoro ile birlikte Bolqevik Dewimi'ni biiyiik bir heyecanla kaqrlar. Dewim soffas1 kolektifleqmeye katrlr. Bulundugu koyde arkadagr Qora ile birlikte kciy
EDEBiYAT KURA MLARI 177 kolhozunu kurar. Programa gcire-sadece kulaglaln8l mallanna el konulacak el emegi ile lcierik sapta. mal edinmiq toyrfrr"ie d;k";;;;cltrr. Fakat Tanabay arkadaqr eora'nun .itttanna.ufrr", a$rnya gid";;i-;;"y
kardeqi Kuhbay'm biitiin mailanna ei koyar. yEtmezmig gibi biitiin feodar srrufi' oldugu.gibi Kuhbay'rn da sibirya;ya srrruimesrne sebebiyet verir. Dewimin romantizmi iqinde adeta bilincini iaybetmig bir kolhoz'y,;rr"r"irryt" t u.g, kargryayrz. Tanabay sanki bu hareketinin ranetine ulramrq gibi krsa zamanda tasfiye olmaktan kurrulamaz. Artrk dewime oran ;*"r'fuil;mrgtrr. euna rasmen yrlkr gobanirsl, korun tresiciligi gibi gegitri iqr"ta"'iuiri#ya devam
minsubundanitf*.in" kadar yararranrr. " ilk dgretmen dykiisiinde de bag karakter nuyug"rr, prirr'u f. Savagr,na kahlmrg savap bitince de kOye cigretm"r, otu.ut *urrlrqur. f*ut _dg$du[u kciyde ne okul ne de bu egitim g"abas'' allt"uey"o"t bir zihniyetin varrrgr sdz konusudur. Duyugen eski bir ahrn okula g"rri._"yi Uau.r,r.-gr, u,uAu gocuklanm okula gcindenneyen gerici zihniyetle gatrq'. Birtakm baskrlar sonucunda bir srmf dorusu.dgrenci toplamayr-baganr. v*re' J"Jer okuma yazmaya bagh olarak rejiminlfretileridir. rirryug"rr'in daha ilk derste tahtaya Lenin adrru yazmasl ve bunu dliencilerine cigretmesi egitim hakrenda bir.fikir verir' Duyugen citeki devrimci romantikrer grli orurntu bir kahramandrr. Kendi eder' Rejim bu romantik
nefsini, rahatrm, grkanna asla drigtinmer. fuqm*g, ,;;;;;;;;acak bir bapka olur. Kciyiin postacrtigi giirwini iistrent. bu anrayrqta ,geyle r".$g"l esas olan emek,tir. Bu aqrdan Duy,ugen ,"il_i-o yurut_ufu qulrgfr, a"u.i*"' romantik tipine trpatrp uymaktadu.
Bir bagka devrimci romantik ya da olumlu kahramaru bir gift harinde 'Beyaz_Yafimur dykdsrinde-gcirmekteyiz. Bir geng ktz oran saadet eski oba topraklanru stirmek rizere bir iq gruLuna katrrrr. Burada Kasrmcan adh bir gengle taru$''. Krsa zamand.a arara'ndan bir a$k oogar --ratat bu kahramanla'n kendi nefisrerini diigiinecek ',rutitt".i yoktur. Zamarunda eski oba topraklan siiriilmeli, tabiat yeniimelidir. saadet ve Kasrmcan birbirrerini o kadar sevrnelerine kargrhk topllmsal ideali gergeklegtirmek ,ir"." t uyuttu.rertelerler' Bu toplum adrna yaprlan bir feiatartrktrr. Aqk d; bi, emegin miikafatr' olarak de$er kazanmaktadrr. Bu anlayrga
g,t." k;*
7e
Toplumcu Gergekgili$in Kaynaklan, s. 46-47. Ahmet Oktay, bu konuda Yakup Kadri'den bir anekdot nakleder, ..yakup Kadri anlatryor; Lenin'in begendi-gi bir gair olan Demian Biednyi goyle diyor bir ara: "Parti'den telefon edip flalan tarzda bir giir istiyoruz derler, ben de yazanm" (..) Ama giir grizel olmaymca siparigin de arkasr kesilir." Bk. Toplurncu Gerqekgilifin Kaynaklart, s. l2l. 8o
esti oba topraklanru giirecek iggi grubuna katrrmasrru istemeyen Saadet'in annesi, artrk eski havatrn k6bne bir frgrininden baeka bir u"v ilgid;. or;;; ##;rr"" da dewimci romantikler bizim edebiya tmiai "" da
izellikle
toir"-""i#"i, "i",]"'iir, l_"*
kargrmrza qrkar. Doktor, ci[retmen, hemqire yu au ,oUr"rr*ir,
*rJ"u /hlag / gulag, sscB'den 6nce feodar srrufin temsilcileri olarak kabul edilen ll toprak va da siirii zenpinreri. Kolekriflegtirme baprayrnca kuruglurr; ;;;lu.,r,u
konmug kendileri
de
Sibirya'va
Jdrii;;;'
Arexandre soljenitsin Gurag"l
Takrmadalan adh romanmdu onla.rn fruyuiiu.ii" u"futrr.
78 lALi iHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 79 f
gibi diizenin egemen gr.iglerine kargr bir miicadelenin igine girer. QoSu kez baqarrsrz olurlar zira oriarrn devrimci yoniinii anlayacak iiretim giiglerine sahip degillerdir. i99i, koylii, rrgat gibi riretici alt yaptyr ternsil eden frgrirlerin devrimci fikirlerden ve diyalektik materyalizmden haberleri yoktur. iV{arksist bir dewimi benimsetecek bir alt yaprya sahip oiunmadrg iqin Malksizm Tiirkiye'de ne sosyal hayatta ne de edebiyatta kargrh$rru, yanktsrm buiamamrg bir ses olarak kaldr. Zira Marksist diiqiincenin Tiirkiye'deki cinderlerinden Kerim Sadi'nin de belirttigi gibi, Tiirk koyliisri iki qeyinden asla vazgegmez. Biri dini digeri de toprafimdu. Bu iki kavram bir arada diigiiniildii[rinde Trirkiye'deki X4arksistlerin iginin ne kadar zor olacaSr ortaya grkar. '"Toplumcu gergekgi sanatrn olumlu ka.hramanr. daha iyi bir,ya$ama yonelik gabalarrnda, yalntzca buna uygun kendi istek ve tasanmlanla deiii, yagamrn ternelden donuqumrinun nesnel tarihsel zorunlulu$una ve olanakhhfrna dayamr. Bu kahraman,
sebebiyet vermiqtir' Baglangrgta bciyle bir tasamrf gerekriydi. Dewim . kendisini yaratan kitreye otir'uor".-,, bir qek'de
odemeriydi. Ay'ca art yaptyt temsii eden iiretim griElerinin sanat ve edebiyatta temsili de gerekiyordu. Fakat toplumcu- gergekgilik kavramrru estetifine hapseden.anJayrErn dogru oimad,g,-uir^r.ii sadece bu srrufln r.*, Daha gok ulusalcr bir.kaialcterlJ ortayu qrLun ",J",ril;ii Belinsky, eernigevsky ve Dobrolyubov'un dne siirdrigii t"pt,rro".,i.ri. bu tii"de;;g-ve* sirurh bir gergekligi kapsamaktaydr. Her rr" kud* pl"huno"n bu srruiia' Liraz d,aha genigletmiqse de artik_rejim ihrag eden ssce'nin rurt rrflJproi"t"r rr*fu hapsedilmiq sanat anlalnpryla yetinemeyece$i de agrklr. ozellikje refah bakrmrndan daha eeligm;l O"^e" a"*pu ,itt bigimleri ve farkrr sosyal-srrufl-a. *"rr",lti.r. "lerinde sosyalizmi' degigik Bunlarin gogu zevk ve esietik bakrmrndan kapitalist-buq'uva sanatma u"gi;ar. rgte biraz bu nedenre biraz da SSCB'de artrk sanatrn gairgan sr'rfin ruit-"torro*it b"$r;;;;;rine inqa edilen bii'ngolann g.stergesi olmaya uuqlu*u' gibi sebeplerden toplumcu
toplumun topiumcu ddnugumunun nesnel zorunlulu$unu kendisi oznei olararak kavradi[r igindir ki, bu zorunluiuiu somut olarak gerqeklegtirme yolunda da butun gucuyle gaba harcar. Gortinurde higbir grkrq yolu yokmuq gibi olan durumlarda biie bu ka-hrama:r, yeni yagamrn kurulmast amacryla eiinden geieni yapar'" 83
gergekgiliSin yeniden yorumlanmas, glinAe;e gelmi qtir. Bu konuda en genig agrlum Macar Marksist kuramcr Gyorgy Lukacs yaprru$rr. Lukacs da sanatr mimesis / yansrtma orarak kabul eder.. Fakat
o -bir kendinden cincekiterin.i*gi*i kuramr e".i:\?'* ;d;i;l;liy" *iy" gcire gergekgilik topiumcu g"ergettigi "" yu"rrouiiir;- algri"rrrr. ir" yansltamaz. Bu yrizden Emile Zola Oogatcrtigrru "DoSaJcrLk da Gergekgitik gibi "t"9ti.migtir. toplumsal gergekiigi . yansrtmava sairSrr. Ancal< Dofatcrlilr. gerqekrigin
avru' ona
Dewimci rornantik ya da olumlu kahramanlan her rejimin elinde bulundurmalctanhaz duyacaSr bir ideaiist hareket olarak gormek miimkiindrir. Ulkemizde kurulan Koy Enstitiileri ve buradan yetigen Sgretmenier rejimin prensiplerini, anlaytgmr iicla kdylere tagtyacak haik rinderieri olarak tasarlanmrgtr. Fakat agrn politize olmalan bu onemli gorevin aksamasrna sebebiyet vermigtir. Herbiri bii Dultgen olacak kciy enstittilii cifiretmenler martlngozluktan, giftgilige, duvar iggilifinden felsefeye kadar iyi donarumh birer idealist cilretmen olarak programlanmrqtr. Tiirkiye'nin ihtiyacr olan bu hareket krsrr ideolojik kavgalara kurban olmaktan kendini kurtaramadr. Sor.yetlerde toplurncu gergekgilifiin trkandrgr noktalardan biri de
sadece proleter-emekgi srmfin anlayabilecefi nitelikte basit bir edebiyat yaratma faaliyeti olmuqtur. Bu da birbirinin aym yiizlerce eserin yaztlmasma sebebiyet vermigtir. Dramatik olan, trajik oian ihmal edilmig; meselA bir
dogmaya driniigtiirmekle, 82
bu
kuramrn uzun
ytllar yanlg
belirleyici olmayanr ayrrt edemedi$ igin, berirlJyi","i^-rr" aynntriar iqinde kaybolur."aa
Dogalcrhgr gergekligi _yansrtmakta yetersiz bulan Lukacs gergekgi sanatgrlar arasrnda, Barzac, shakespeare, rtiuru"rt, Stendhal,
;;fit*i
Ibsen, Goethe ve Tolstoy gibi yau:u:{ui .uyu.. eu yuruilur* ortut yu* ddnemlerini temsil eden tiplaratruq ol_ulu.rdo. B" yiirJ; ;; iutu"r,au rinernli bir sorundur' ona g-dre yur* yugudrgt yu ou anlattrlr
panoramaslru verecek tipler yaratmahdrr.
"yazann gdrevi toplumun belli bir ddnemindeki geliEim doirultusunu belirleyen tarihsel grigleri, yani t"p-f"*L
iqyaprsrm ve dinamilini kawamaktrr.,,ai oyleyse Lukacs'rn tip kavramryla kastettisi gey dcinemini tek temsil eden figr.ir demektir.
anlagrlmasrna
Gennadiy,Pospelov, Edebiyat Bilimi (Qev..Yrlmaz Onay),2. bs. Ewensel Basrm Yayn, ist. 2005, s.496.
dcinemin tarihsel
83 8a
Sanat ve Estetik Kuramlarr, s. 254.
Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri, s. 50.
bagrna
80
EDEBTYAT KURA MLART 181
lALi iusaN KoLcu "Ona gtire' toplumdalci degisik duzeyler ve yaprlar birer ayna
gibibirbirlerinive..ddnernintoplumsalozunu''yansrttrklaniqin' rrfir yapmasr gereken gey de, butun bu yansrmalan yeniden
ya
kendisinde yansrtabilecek'tip'i bulmaktrr'"es Lukacs,m tip kawamrna bu kadar
g"rq"kl"g-"ien'diiglerin, Anna Karenina ve Bihter yanlq paradigmada i""i"ti *uyigrn .tip'leri olarak ortaya grkacaktu. Kiigiik A[a'daki Qolak Salih, istantulu Hoca, Aii Emmi hatta Niko Tiirk toplumunun bir donemini i"t uugt*-a temsil edecek tipler olarak tebariiz edecektir. Naim Efendi
(Kirahk Konak) eski hayatrn artrk unutulmug bir hayaleti olarak boq odalarda dolagacaktrr. Baudelaire Fransrl toplumunun bir donemine rqrk tutacak olan
landy tipini, Alexandre Dumas-fils Kamelyah Kadrn Marguerite'i edebiyat alemi ile tamgtrracaktf. Araba Sevdast'mn Bihruz. Bey'i, Ahmet Midhat Efendi'nin nairm Efendi'si hatta Yagar Kemal'in ince Memed'i yagadr$r ddnemin toplumunun nesnel gtigleri tarafindan yaratrlmrqtrr'
"Tipik olanr kawayabilen yazar, kendi ideolojisi ne olursa olsun (Scott ve Pia)zac $ericiydiler) gerqekqi dernektir' gunku defiqmenin dinamifiini sailayan tarihsel guQleri sezmiq ve anlamrqbr.''ao
Lukacs
..Sanat onemli olanr tutmak, onemsizi grkarmakttr" der. Bunun
bizim ktiltiirtimiizdeki karqrh[r "efradrm cdmi, a[yanm m6ni" soziidiir. Lukacs tipik olam yansrtmah sdziiyle bir ddnemin tiimel karalderini ele
verecek, onu genel hatlanyla yansltacak somut kopyalardan soz etmektedir. Bu kopyalar jansrtrlan donemin biitiin aynntrlanru igermese de genel olaru yansrtrr. Bu ashnda Aristo mimesisinin biraz de$i$mig qegidinden baqka bir sanat geneli ya da ozii iey defildir. Aristo mimesisinin maddelerinden biri de yansrtiasr idi. Lukacs da tipik olanda geneli gormek ve gcistermek ister. b*"k verecek olursak; Kiiqiik Apa bir tarihsel romandu. Bu eserde Akgehir zemininde milli mticadelenin biitiin tip ve karakterlerini gciriiriiz' Hatta savagm seyrini bile takip ederiz. Burada anlatrlan aynntrya takrlp kalmak degii geneli ve dcinemi somut bfu gekilde yaratrlmrq tipier vasttasryla anflutr-ran. Biitiin olumsuz gartlara ra$men Sultan ve Halifeshe bnyiik bir imanla ba[h istanbul]u Hoca, vatanm kurtuluqunu milletin bafflndan grkmrq 8s
Sanat ve Estetik Kuramlarl s. 254.
86
Edebiyat Kuramlarr ve Elettiri s. 51.
hareket olan Kuwa-yr Milliye'de gdren Ali Emmi, devletin zayrf diiqmesini firsat bilerek kolelikten efendilige grkmaya gahgan Rum Niko, kolunu Yemen'de brrakarak yoksul, golak ve ruhsal bakrmdan yrkrlmrg olarak evine d
bir
kesesini doldurmaya gahgan egkrya Qakrrsarayh dcinemin realitesinin dogurdugu tiplerdir. Artrk biz Qolak Salih tipiyle Yaban romarundaki golak subay Ahmet Celdl'i pekdld aym karede diigiinebiliriz. Lukacs'rn tip kavramr iizerinde bu kadar tsrarla durmasrmn sebebi burada yatmaktadrr. Elgin'in Ottim Uiltmti romamnda anne ve babasrnr partiye ihbar eden Arzu, SSCB'de komsomol tegkjlatrmn yarattr$r rejime g6re 'olumlu' fakat hiimanist agrdan hain bir tiptir. Keza almr romanda Abdiilgafarzade, Adil Yakubo[lu'nun Adalet Mertzili romamnda kolhoz bagkaru Frgr Mansur SSCB'nin ekonornik altyaprsrmn temeli olan kolhozlann bagrndaki sahtekar, diizenbaz ve lursrz
ydnetieilerinin
tipik
dmekleridir. Halimat Bayramuk'un
2
Kasrm
1943
romarunda Doktor Yiizbagt Gokka rejime ve onun liderine kdrii konine baplrlr$r temsil eder. Cengiz Aytmatov'un Giin Olur Asra Bedel romamnda Tansrkbayev, Sabitcan Mankurt tipine birer rimektir. O halde Lukacs'rn toplumcu gergekgiliSi bir yandan Aristo mimesisine dayanmaktadrr. Eserde yansrtrlan gergeklik tipik olanda temsil edilecek demektir. Bu bir bakrma sanatgl karakterleri temsil eden 6zel isimlerle de$il tipleri temsil eden cins isimlerle yoluna devam edecek demelrir.
Lukacs'a grire Do[alcrLk Batr'daki Naturalizm karqrh$r olan tipik olarun yerine suadan olamn almasr hadisesidir. Burada 'do[al' olan naturel olan de$il sradan olandrr. Bir dgrencinin giinliik hayatmr yansrtan ev-okul-ki.itiiphane-ev drizene[ini kavramdan farkhdr. Lukacs dofalcrir$r
diigtinelim. Burada sosyal ve siyasal gartlann yarattr$r somut ve nesnel tipik bir o$renciden de[il 'suadan' bir dgenciden sdz edilmektedir. Onun giinliik ya;antlsmm biitiin ayrrntrlan verilmez fakat onun ci$renci kimlifi zaten yaiann yansrtma srrasrnda brrakacaSr birtakrm bogluklan kendililinden doldurur. Bir subay, o$etmen, sporcu iEin de durum farkh de$ildir. Bu bakrmdan mesela Qah Kugu romamndaki Feride ile Yegil Gece romarundaki Muallim $ahin Bey'in esere yanslma bigimi tipik olamaz. Lukacs Marksist olmasrna rafimen 1934'Ien sonra, yani sanatrn parti giidtmiine girdiSi tarihten itibaren edebiyat alamnda ortaya konan eserleri be[enmez. Ona gcire Gorki ve oteki kuramcrlann ortaya koyduiu bakrg dqrsr yanhgtr. Parti ve rejimin kural ve prensipleri rine grkarken 'insan' unsuru ihmal edilmiqti. Tipik olarun temsil edilecegi plato insandr. Bu ddnemde elegtirel gergeklik bir yana buakrldrfir igin eserler bir kalernden grlcrrug gibi giidiind ii olmaklaydr.
eoreiYAT 82
lALi iHsAN KoLcu
biri de .olumlu I-ukacs,rn kargr grktrsr ya da elegtirdisi hususlardan iejimin 6$reti ve .idealleri ile kahramanlar, tiplemesi'ydi."Hlr bakrmdan yerde rejimin birer 6nciisi' sdzciisii donatrlmrq bu kahraman-l* Ut't"tta'*tan durum biiytik olqiide eserler-e yansrtlldr' ve nihayet jandarmasr oiu"ulf*at' Bu
de almr tezgnhtan grkmrq gibiydi bunlart. Soylwleri ya Ekonomi Kapitali Marksrn de[ii.-va. aymydr' fo""l* insa'n ;;"y* kargaqa iginde okuru esere i;.fftig;, Cirii Va da Parti, kongre tiiztkleriydi' Bu bir
Fakat birbirioin
U"*".i,
viizvtl f.ur,tuttiuttfut ihmai edilmigtir' Halbuki tek baglanna temsil edebilecek devirlerini i.""ai kahram"J"ri tipik oncesinin gibi Qarhk gizitrmiqti. BuFtu B"li"rky, Dobrolyubov ve eernigevsky
'tipik'
;"k6,;;"d nitelikte
olurrlu kahramanlar doneminin kuramcilal- a"virt"ilrri temsil edecek rsrar etmiqlerdir. Feodalizrnden l(omiinizme iizerinde gerekliligi ;;;;; eserlerine akseden doSal gegecek olan XlX. yd; R"t i"9f"y"9" edebiyat igaret ettipi en Dobrolyubov'wr Voi"de olacaktf. Rus tiplerinden soz yansltan "#"t felsefesini ya bunun da obles+ov geqen ;;;"tli tip yrkarda adr Obiomovluk'tur.
bir giftlik sahibinin o[ludur' Gongarov'un almt adh romanm kahramam onemli Petersburg'un yerine -semtlerinden Babasr
iyi
bir
idealisttir' Xr^sa -zamanda qekmek yeniden hatatrl igine onemtri bir servete t""rq; Stoltz arkadagini tarugtil1r' ktzla bir adh iii" i"f. ugraqrr. Ilatta onu Olga Sergeyevna
arkadaqr $toltz hayatrn kitabrm
okumuq
Aralarrndabiryalmiftoisadaoblo*o.''obildikerteiemevetembeilik yapamaz' Sonugta bulundufu ;;td" y'iiziinien i-'.aigi hayai hamle.si.nieve tagurrr. Buramn sahibesiyle evden de gtkartrlrr. s"ygy?a" i"rraucrlzbir gekilde olilr'
evlenir. Miskin hayatrna devaq eder ve o aViak' miskin Oblomov Rus toplumunun ortaya grkardr$ bir mirasye$' idealist Baglangrgta tipr"*"riair. Ahlak-1;k;dan kusurlu sayrlmaz. Artik.hiq birqey torpiilenir. iginde
;i;;;
rapmen
u' tu.urr
iri#"
la3 O
baqaramaz' olmasrna raSmen bu hayat hamlesini seklidir. Fakat o imkhru Adam'drr' gibi'Liizumsuz anlattr[r art& Sait Faik,in A" uyri, uJf, frif.ao"ri"de
Biitiinmiskinli[inerasmenoblomovfelsefesiolanadamdrr.Gogol6lii kolelerinin durumu ile devletin nasrl Canlar'da yansltmaya'n"ftuitit *"s aqrklar: ;;ta"g- m"s"l"rirr" put*ut*bututak sanatsal goriigiinti aldatrlmrq bir "-Hayrr, hig de de$il! Hlrsrzr' duqmu; kadrm unutmayrn' Sizin iqin budalayl antatrn, arltaltrn ama insant da isuyorsunuz' kafamzlayazrnak Yalmz yok mu? qey insan cliye bir samyorsunuz' Hayrr gerekir olmak talpsiz igin Dugunmek el uzatrn' mahvoian duqunmeyi U""t"y"" l"t'gidir' ouqen adama onunla alay etmeyin'^-S"tit onu! Onda bir ad:rmrn i,'ftt "A"Vti' gibi kendinizi gor[n ve ona kendinizmig
ba1
Oblomov yalruz
etmede XlX. Yiizyrl Rus toplumunun yaplsull temsil tiplemesi daha sonra adam defildir. Bu gereksiz iftrtit-t"' ya ia^ruteliksiz yazduacaktrr' Puqkin'in Adam'r Arusturya'da Robert M;;ii'; de Niteliksiz kendifcahramaru igin 'gereksiz aciam' Eugene onegin rn";;;;;*ndu Zamarumrnn Bir Kahramant nitelemesini kullanri i"'-o"to"'tttt Rylilt'i Oblomov'un proto-tipleridir' romarundaki p"qorin, f"tg";;J* Dobroll'ubov' "Oblomovluk Nedir?" Qarhk devri edebiyat tto*tii"tiu*aan de dikkate alarak geniq bir makalesinde oblomovffi^J"*i" "i"itirilerini tat tite tabi tutmuqtur.88 olan Tiirk geligmeleri -iziemig' Rus topiumu ile aym sosyo-siyasal adrru Yukarrda zor defildir' da oblomiv;;*ui*ui.o kaJar
toplumunda
ovl(usti Cumhuriyet derrinin bir zikrettifimiz Sait paitlin-iiou^'u' Ac]am oi'a"n yulr"*u'i Refik Halit Kerlay':r" $eftali omefi idi. Asri bu iipio-Ovfc*ti" [4tr1m1t AgAh Bey' istanbul' dan giiney B ahE e I e r i adh dyktistJir' Miidiirii olarak atamr. Baglangrgta rslahatgr kasabalanmrzdan uiriiJr;#t yerde esash bir imar faaliyetine ve dewimci dti+iio"efJ vardrr' Gidecegi uiittutuuu varatacaktrr' Fakat kasaba baslayacak ve krsa ;;;#;;*;t tanzim etti[i bir hayat tarzlna teslim iklimin -gilttekle' -i9" -g"f atalann bildigi ,rr,,fa"--"" hava rsilrnca merkeplere binip olmu$tur. 'Memurlar yolunu tutmaktadr' Akgam da baqka serinlemek tizere geftali Uittq"tJ'i*" AgAh Bey bu krsrr dtingiiyii eglenceler iqinde bir I"V"t l"tJ"ruf*;'nedir' ve bu hayatrn paradignasrna krniu direnci "rr*r-L*"n* krrmaya qahqrrsa d" ktt;;;;;da inga olgnmuq biirokrat ideallerle ve teslim olur. gu$hrrg-iqii
zaman
Uit tiptii' Bu tabialiyle toplum iiretrneyen, yaratmayln,- qubufu*yu" -"f1"1 oblomov uit tip algikfi,, fukut g'os:Fo:*R"s toplumunun iginde bu tip beslenen ile eme[i bi"l"r;:--;t;k ""ra'1,'rovliilerin J,u, Oblomov'un yold::' i"'.,f"- igin bir 'asalak'trr' Bir gey yapma iradesi yagadr[r hayatrn daha geiismiq bir hayaliru kurdugu hayat ashnda babalarimn
ffi;al *i"r*
KURA MLARI
8?ivanGonEarov,ohlomov,Qev.S.Eyuboglu-E.Giiney,TirrkiyeiqBankasryay'ist. 2000, s. 41.
Mazlum Dobrollubov' oblomovluk Nedir? Qev' 'u Bk. Nikolay Aieksandrovig 1992's' 13-70' e"yhun, Yon yay. 2, bs' ist'
34
lALiiHsAN KoLcu
e
izlenimi veren Agdh Bey kasabarun oturmu$ drizeni igin 'liizumsuz bir adam'dr. Ne zaman}i orarun drizenine ayak uydurur bu kez toplum igin 'liizumsuz' bir adama dciniigtir. Bu balemdan oblomov ile Agdh Bey arasnda
toplumsal griglerin yarathgl tipler balomrndan akrabalik vardrr.
'
Lukacs igte dncelikli olarak bu olumlu kahraman ve devrimci romantizm kavramlanna kargr grkmrqtrr. Jdanov'un, oblomov gibi miskin ve topluma higbir yaran olmayan tiplerin hem toplum hayatrndan hem de eserlerden uzakta tutulmasrrun gerekliligi konusundaki gciriiglerini, sanat ve
edebiyatrn olumlu kahramanlarla donatrlmasr hususu takip etti- Buna geire topluma hiqbir olumlu mesaj venneyen oblomov'lann yerini almr zamanda
yeni bir gelecegi de inga edecek olan olumlu kahramanlar, dewimci romantikler alacaklrr. I..ukacs'rn kargr grkhlr bu konuda a'nya kagrlmasr ve gergeklikten uzaklagrlmasr meselesi olmugtur. cengiz Aytmatov'un sultanmurat ya da Erken Gelen Turnalar ciyktisrinde ll. Diinya Savagr srrasrnda baq gosteren k1thF dnlemek igin uzaktaki Aksay ovaslnln
topraklanru siirmek rizere heniiz okula giden 13-15 yaq arasmdaki gocuklar grirevlendirilir. Eli ayagr saglam hemen herkes cephede oldu!.u igin bu gcirev gocuklara kahmgtr. Yazar her ne kadar bu loigiik gocuklan motive etmek igin Manas'a dair benzetmeler yaparsa da baSh bulundugu ideoloji onlann birer
olumlu kahraman drneSi olmalarrm engellemez. eocuklar kticiik
ve
tecriibesiz, yaprlacak i9 gr.iEtiir. Ustelik log tamamen bitmedigi iiin tu.t saldrnlan, asker kagaklanrun, egkryalann tehdidi de gdrevi iyice zorlagtrnr. Qocuklar bu getin qartlar altrnda gcirevlerini baqaramaz. Bu bir yenilgidir fakat kahramanlar kendilerini tehlikeye atmaktan gekinmemiqtii. eir bagta omek
yukanda da zikredildigi gibi ayr yazartn Beyaz yagmur <;ylaistidiir. oyktiniin kahramanlan Saadet ve Kasrm tarihin iendileriie verdigi gcirevi tamamlayarak obalanna ddnerler. Biitiin bu tipler kitabi ve rejimin ilmihaline uydurulmug figtirlerdir. Burada 'insani' durumlar atlanmakta kahraman ya da tip sadece bir ideolojinin aktcirii olarak cine grkanlmaktadrr. "Lukacs'a gdre'derrimci romantizm', toplumcu gerqekgiliiin fena uygulamasrndan dofan, gergekligin zenginligni, glizelliEini . verebilmekten yoksun do$alcr edebiyatrn yavanh[rndan kurtulmak iqin bagvurulan bir Qaredir."se
Bizim edebiyatrmrzda mesela, cevat Fehmi Baqkut'un Buzlar Qdziilmeden piyesi idealize edilen olum,tu kahramanlann icraatlanyla cine grktrgr bir eser olarak kendisini gcistermektedir. iki akrl hastasrmn'vollan kardan kapanan bir kasabada toplumsal gartlan iyilegtirme adrna girlitikleri eylemler bir baicrma ancak 'deiilerin' cesaret edebileiekjeri eyleJer olarak ima edilir. Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri, s. 57.
KURA MLART lBs
Lukacs'rn geldifii noktaya kadar toplumcu gergekgi siireci hatrlamakta A"*5 drineminin kuramcrlan Belinsky, Dobrolyubov, hatta Plehanov yansrtma kuramrna bagh idiler. l9l7 Ekim eernigevsky Devrimi'nden hemen once 1917 Eyliil'iinde Rusya'da baglayan proletkult (i99i srmfr H]r"rql akrmr gegmigin ktiltrir mirasrna srrrrru gevirmig yeni bir kiiltriLr devrimini hazrrlayan hareketti. gair Kalof bir piirinde; Y akaca{n yann ugruna Rafael;in eserlerini
.
yaftr. ydo:
Muzeyi yrkp qigneyeceiiz salat gieeklerinieo Bir geqit vandalizmi arzuTayan bu tahribatrn amacr eskisinden bafirmsrz
bir i99i srrufi kiiltrir yaratabilmektir. Ekim Dewimi bu hareketi birdlnbire bir krhfa sokmakta gecikmedi. 1934'deki yazarlar kongresi bu konud.a
bagka
baglayrcr kararlar aldr. igte toplumcu gergekgilik bu deneyirileri yagadrktan i9 meselelerine ve estetiSine ddnmrig ota". L-ukacs bu deneyimlerin sonucudur. onda ne proletkultlerin geqmigi yok sayan tavn ne de partiye korii koriine ba$h bir toplumcu gerqekgilifiin rsran vardr. onun eleqtirel yiinteminin dogru yanlarmdan ve itirazlanndan biri Solyetler Birligi cirneSinde ortaya konan edebiyatrn agrn gtidiimhi ve sadece proleter srmfur hayatrna odaklanan bir bakrq agrslrun sergilenmesine neden olmugfur. Ayrrca toplumcu gergekgilifin bir bakrma stalin'in zorlamasryla sadece SSCB'nin tekelinde bir akrmmrq gibi gdsteriLmesi de Lukacs'r rahatsrz etmigtir. stalin trpkr rejim orneEinde oldu[u gibi sanat ve edebiyatta da SSCB,nin bir ihrag merkezi oldufiuna inanmrgtr. Bu konuda hassasiyeti bilinen Stalin'in farkli diigtinenleri srk srk azarladtpt bilinmektedir. Lev Trogki'ye gcire proleterya bir srruf kiiltriLrii yaratamazi "Proleterya hangi duzeyde olursa olsun tamamlanmrs bir surrf krilturu yaratarnaz. sadece sosyarist bir kurturiin unsurlannr ha-zrrlayabilir. Proletarya'm gdrevi qundan ibarettir: srnrfsrz bir
sonra kendi
toplum temetinde proleter deiil. sosyalist olan
.
bir
kultur
YaraLmak."el
ote yandan Lukacs'rn neredeyse sadece roman cirneklerinde kalmasr, . kuramrmn resim ve giire uygulanamamasl yiiainden eleptiri topladr$r da biiinmeLtedir.
Bir
roman toplumcu gergekgilili. u^rn pasajtar altrnda
tafsilatryla anlatma imkamna sahipti. Fakat resim ve qiir iEin aynr imkdnlan dtiqiinmek miirnkiin goriinmemektedir.
no
ArtrT Bezirci, Halk ve sosyalizm igin
Yayrn, ist. 1979, s.92. 8e
oreiyAr
er
Kiiltiir ve Edebiya{
Ewensel Basrm
Lev Troqki, Sanat ve Edebiyat, (Qev: Aslrhan Aydrn), yazn yay. ist. 200{, s. 77.
86
lALiiHsAN KoLcu
EDEBIYAT KURA MLARI I87
Lukacs, kapitalizmin etkisiyle bir qey'e (nesne), mala dciniigen insarun
mi.imkiin olan bir sosyalist dewimle tizneye ddniigebilecefine inarur.e2 Kapitalizmin, mal ve pararun krilelegtirdili insaru, ideolojinin kcilelegtirdigi insana ddnriqtriren komiirrizm tecrtbesini gdrmezden gelir. Ancak onun eleqtirel gergekgilik iizerindeki rsran bu yanhqrm krsmen giderir.
-Lukacs'da sanatrn kendine rizgii estetik afrrh[r bir yana brrakrlmrq, sanat yaprtlan felsefi duguncelerin yansrbldr$ bir drnek durumuna getirilrni$tir."gs Bu da sanat eserini bir felsefe ya da ideolojik metin gergevesinde kalmasr sonucunu doSurmugtur. Bu haliyle sanat eseri do$asrna aykrn bir kullaruma u$ramrgtrr. gimdi Hasan Htiseyin'in, Kavel kablo fabrikasrndaki emekgi direniqini anlatan Kavel qiirini okuyahm: Hasan tliiseyin Korkmazgil'in Kavel
$iirini Okuma Denemesi
KAVEL iqime kanm dedim, kanma Kavel diyece$im. Ve solu$um tiikenmedikqe bu dolrrmsuz dunyada,
Gineqe kangmadrkga etim Kavel Grevcilerinin trirkristlnu sdyleyecefim. Ve izin verirlerse Kavel Grevcileri, izin verirlerse istinyeli emekgi kardeqlerim, izin verirlerse Kavel Grevcileri. Ve ben kendimi tutabilirsem efer sesimi tutabilirsem O qoban ateqinin yandrlr yerde Kavel'de, O erkekqe direnilen yerde. Kavel'de Karrn altrnda niganlarrp dostianmm arasmda Opece$m niqanirm: Kavel kaprsrnda Ve izin verirlerse istinyeli emekgi kardeglerim izin verirlerse Kavel Grevcileri ilk qocuiumun adrm Kavel koyacafrm
nt
Bk. Gyorgy Lukacs, Tarih ve Srnrf Bilinci, "$eylegme Fenomeni", Belge yay. ist.
1998, s- 15'7-192. e3
Sanat ve Estetik Kuramlarr, s. 252.
Kavel giiri 28 Ocak 1963'te istinye'de buhuran Kavel Kablo Fabrikasr'nda baglatrlan grerr iizerine grkan olaylarda olerr igqilerin aruslna kaleme ahnmrqtrr.
O ylllarda
rilkemizde esen
sol egilimli diiqiinceler
meseleyi
emekqilerin trak arama noktasmdan qrkarmrg giddetle beslenen bir gerilime sririiklemiqti. Birtakim sosyal haklan kazanmak ve gahgma gartlannda igveren tarafrndan yaprlniasr drigiiniilen kimi tasamrflara karpr iqgilerin birleqip grev baglatmalan ve br-l olaym basrnda akisleri pairi durumdan vazife grkarmaya itmigtir. Dcinemin gartlan iginde yasal zerninj olmayan bu grev polis tarafindan giddet riygulamaya kadar varan bir gerilirne sebebiyet verir. Polis ile iggiler arasrnda arbede oiur. Dokuz iggi yaralarur, dnce iki daha sonra da yedi iggi -gruplan
tutuklarur. iqgiierin gocuklan, ugl"ri
.r" yakrnlan ile
bagka igEi
direnige katrhr.
Bu grev donemin Qahgma Bakaru Brilent Ecevit'in de katrhuyla iggilerin lehine olacak gekilde sona erdirilmigtir. Kanl biten bu olaym onemi riikemizde ilk kez topiu srizlegme ve grev hakkrrun hayata gegirilmig olmasrdu"
Sanatriu Marksist gizgide siirdiiren
ve bu yiizden
ciSretmeniik
mesiefinden airlan Hasan Hriseyin Korkroazgii, Tiirk proleier direnig tarihi aqrslndan cinemli gcirdrigii bu greve destek vermek amacryla yukandaki manzurneyi kaielne alu.
$iir bu iEgi hareketine destek veren gairin diliyle yazrlmrEtrr; yani qiirin oznesi,bizzat $airdir. Kavel direnigini gergeklegtiren igqilere kargr briyiik bir saygr besleyen qair, kuilandrEr romantik dille de onlann direniqini bir 'ekmek kavgasr' bir 'namus rneselesi' zernininde ele ahp iglemeyi dener. igirne kanm dedim, kanma Kavel diyece$im, dizesj br, duyalirhpi gosierir. Aynr duyarhhk, Karrn altrnda niganlanrp dosflanm:n arasrnda Opece$m niqanlimr ifuvel kaprsrnda l
ve
izin verirlerse Kavel Grevcileri ilk qocugumun adrnr trhvel koyaca[rm dizelerinde devam eder. Grevci iggilerin davasrru kendi kavgasr olarak kabul eden bir yakla$lm1 sergiier. $airin kullandr$r kodlar TtiLrk erkek egemen lciltiidiniin unsurlandrr. Bir grev namus meselesi mesabesins grkanlrr. ig, gairin kansr, kansr da Kavel'dir artrk. Bu dizelerde merkezi gahgan srruflar
olan bir gerilimin nabzr du1'ulur. Kavel artrk bu i99i direnigi igin bir semboldiir. $air bu sembolden bir 'kavga' giiri grkanr. Kavel kabio fabrikasr art* bir proletaryarun sava9rm ve hak araylguun alamdrr,
88
lALiiHsnN KoLcu
$airin kann altrnda Kavel fabrikasrnrn avlusunda niganlamp, dostianmn arasrnda niganlsrru opecegini bildirmesi 6rne[ine, ancak SSCB'de bir dcinem dewimci romantizmin etkisinde kalan yazarlann eserlerinde gcirebilecefimiz
bir cogkunun dcintigtiinilmesi hadisesine eq defier olabilir. Daha gok teoride kaLmrq Marksist-proleter miicadele kendisine Kavel grevi gibi, istelik Emekgilerin zaferiyle sonuglanmrg bir
ilk gocuiumun adrm Kavel koyacafrm dizesi proleter bir gelece$i inga etme gabasr olarak goriilmeiidir. Artrk Kavel fabrikasrrun bahqesinde niganlanan insadar, Kavel adtru ta$ryan gocuklar ve adr Kavel olan bir dizi etkiniik bu olayr mitik bir olgu haline getirecektir. Hafizasr bu gibi efsaneler bakrmrndan hayli fakir olan Ttirk proletaryasr aradrfr frsatr bulmug ve benzer olaylarda kendisine giig verecek bir dmege sahip olacaktu.
$imdi de bir bagka proleter metne bakahm: Mehmet Bagaran'rn lrn ececi $iirini Okuma Denemesi
iMEcEci Guqsuzden yana1nm kavgada Buyuk ofkelerle bilenm.iE sesim Hey diyomm bir daf sabahrndan Yeni piramitlere taq taqryanlar
Ellerim acrdr be Hey giicunden habersiz orrnan
Biliyorum Kdroflu olunmaz bu pa$da Ama yedi rengin imecesi aydmhk Taqlar bil|
Dokunsak y'rkrlrr korkunun duvarlan Qil
EDEBTYAT KURA MLART 189 Bir gdk bdgurtleni benim sundu$um Ewenin u]rumu tadrnda Kalsrn bencil mutluluk kokmug odada Hadi topragrn suyun bocegin gitti$ne imece en yoiun sevi imececi giirinde gair, Tiirk milletinin yiizyrllardan beri sriregelen bir kolektif gahgma ve paylagma gelene[inden hareket ederek toplumcu gerqekgi bir bagkaldrn manifestosu yaratmayl denemiqtir. Lukacs'a kadar sriregelen
Marksist toplumcu gergekgi anlayrg sanat ve edebiyatr yalruzca gahgan srmfin bir ufragr olarak grirmeye yatkrndr. Lukacs bu gelenefi eleqtirdi. ona gdre rizellikle Marksist yaprlanmayr ve sosyalizmi tamamlayamaml; ve iginde h01 burjuva srruflanru barrnduan DoSu Avnrpa toplumlanrun biitiimiyle Marksist efiitimli bir toplumcu gergekgiliSi yansrtamazlardr. zira Lukacs, bu haliyle toplumcu gergekgiligin toplumun biitrin srruflanru, katmanlanru sanat ve edebiyatta yansrtrlmasrnrn gere$ine fnanmaktaydr. Marksist-sosyalist yaprlanmasmr tamamlamrg ve srrufsrz bir toplumu losmen de olsa yaratmayr bagarmrg Sovyetler Birligi modelinden hareket edilemeyece$ini ileri stiren Lukacs, bu gciriigieriyle Moskova'yr hayli tr.iketmesi gereken
luzdrrmrEtrr.
imece qiirinde igte bciyle bir durumla karqr kargryayv. Bir kere Tiirk milletinin kolektif ruhunu aksettiren imece tarih boyunca higbir zaman bir srrufin dayanl$masuun aktdrii oimamtg, btitiin srruflann zamafi zaman
bir ig ve gah9ma, dayarugma ycintemi olmugtur. Fakat qair bu imece gelenefini ideolojiye doniiqtiirerek onu toplumcu gergekgiliSimizin her zaman kullarulabilir bir argtimaru haline getirmeye gahgmaktadr.
bagr,urduklan
imece, bilindigi gibi herkesin igini srayia birlikte yapmak ve zorluklan birlikte agmak driqiincesine dayanan gok eski bir Tiirk gelenefidir. Topraklar imece usulii siiriiliir, keza harman yine herkesin katrhmryla birlikte kaldrnlu, ardmdan da gtilenler ve diiliinler yaprlrr. Birgok yciremizde bu usul hal6 devam etmektedir. Bu do$aya kargl orlak miicadele etmenjn adrdrr.
imece giiri belli
bir srrufin -burada
modern primitlere tag taglyan
emekgiler- dteki iistiin strufa kargr verdifii Szgiirliik miicadelesinin sesirri tagr. $air bir isyaru, baqkaldrnyr hazr.lanta agamasrndadir. $air bir hatip edasrnda ga$rn kcilelerine seslenmektedir. Yeni piramitlere tag taqryanlar bu gafrn
iqgileridir. Onlar ytizyrllar 6nce Mrsrh yoldaglanmn yaptrfrmn a)mtsrru yapmaltadr. O halde yrizyillardan beri yeryiizrinde higbir qey desigmemiptir. Her gag kendi efendisini, kendi kdlesini yaratmaktadu. Bu yiizden cizne, 'Buyuk dfkelerie bilenrniq sesim" diyerek dtfurya kurulandan beri devam edegelen bu scimi.irii diizenine kargr grkmanrn birikmiq dfkesini dillendirmektedir. gair
gOIALiiHSANKOLc "Hey gucunden habersiz orman"
dizesiyle bu insan kaiabairgina hitap etmektedir. Bekledigi bu potansiyel giiciin harekete gegmesidir. C)rmaru rneydana getiren tek tek a$aElardr. Ancak kolektif bir ruh bu tek afaglan bir arman yani gilq olma bilincine ulagtrrabilir. Marksist literariirde bu ve buna benzer binlerce kavga ve dava giirleri vardrr. $air gaSrn miicadele gartlanrun bir biling igi oldugumrn farkndadr. O yiizden "Biliyorum Kdro{lu olunmaz bu ga{da" diyerek mricadele ,iislubunun de[iqmesine igaret eder. Kdro$lu'nu yaratan Osmanhdaki $lruf Eatt$ilasr degil bozulan hukuk sistemiydi. Kargr grkrlan sistem de[il sistemin verdi$i yetkiyi kdhiye kullanan feodal-br.irokrat ortak giiciiniin yarattl$r haksrzlikti. Oznenin zalnarun firar,unlanyla Koro$iu iislubuyla savagriarnayacafiru bildi[inden yeni bir strateji geligtirmesi, dnennesi gerekmektedir. O halde gagrn firavunlanyla nasrl mticadele edilecektir? 6zne bunun yolunu gristerir. Bu miicadele ruhu imeceden yani kolektif dayarugmadair, krsaca 'birlik' olrnaktan geger. Ayru arnag iEin biraraya gelmig emekq:iierin yapaca$r tek gey or-tak hareket etrnek bir rmieadele dili geligtirrrei
Bir dewine garlcrsr ctabilecek bu dizeler manzumenin ruhunu d.a 6zetler. imece traqkaldrn kamnin :ririnden diferine (dolagrm) gegmesiyle baglar. Bu ortak duy-r6 r,e n-ricaclele kararlihgldu. Bu miicadele bir kutsiyet de atf'ecien ozne briyieiikle igin duygusai ydminii halietmig olur. Artrk kur.veden fiile, diiqi.inceden eylerne gegmenin zamatu gelurip gibi gdrtnmektedir. Baqa dcinersek, gair lVfarksist toplumcu gergekgi gelenege uyarak toplumun sadece bir srmf,rrun, kendince daha ehernrniyetli grirCrigti litlenin
sdzcrihiglinii tercih etmiptir. Irgatlar, giftqiler. rnemurlar hatta Eeqitli
mesieklere sahip esnaftan ses seda yoklur. Marksist geienek srruf deyince sadece ei erne$i iie fabrikalarda, tarlalarda gahgan insanlan anlariraktadrr. Onlara gt:ire bu iireti:nn alanlan ileride birer kolhoza driniigtiiri.ilecek yerlerdir. Garip olan gu ki bu koihozlarcla da -hem de daha aSrr gartlarda- Eailgacak olar, yine bu isqilerdir.
ANLATIMCI KURAM
1
Sanat Duygulann Anlatrmrdrr
Bundan 6nce gcirdii!'iimriz yansltma kuramr platon'dan baplayarak
Aristo ve Marksistlere kadar sanat, drg diinyarun, toplumun, idealann ve insarun bir ayna gibi yansrtrlmasr tizerine inqa edilmigti. sanatqr arka pianda sadece ? yt tutan bir figiir olarak varhgrru hissettirmekte idi. bsas oian drg diinya idi. Drg gergekli$i yansrtmaya gahgan yani aynayr tutan sanatqrmn ig dtinyasr, nitelifi, duygularr ve sanata dair tercihleri iizerinde durujmuvordu. Bir bakrma bireyin oimadtfir bir siirecin goriintrisliydii tm. ifadeler topiu,msai ve genel kurallan, anlayrqlan yansltan birer haz*-kahp btg,i**t gciriiniimiindeydi. sanatgr da bir geqit zanaatkar olarak kabul girdiifiinden onun yaratrcr kigiliEi sadece taklit ve kopya becerisi slruriannda kalmakta idi. edebiyatrmrzda kimi Divan gairlerini birer zanaatkdr saymak hig de yanhg olmaz. Awupa'da Rcinesansla birlille bireyin kigitit<
Bu baglamda bizim kazanmasr
ve
sanatgm-ln
bir birey olarak cine grkrnasr
sanata egernen
anlayrglann da deSigmesine sebebiyet vermiqtir. oncelikli olarak romanrizm akrrnryla ortaya grkrruq olan sanat eserleri yazarrn, sanatErrun duygulrLnru* goriintiisri olarak kabul edilmeye baglanmrgtrr. Bciylelikle neo-klasiklerie beraber tekrar canlanmaya baglayan insarun defigmei, tek ve genel karakter ve davramglanm ifade eden klige anlatrm-lann yerim durmadai ciegigen, bir bakrma tutarslz fakat rizgrir hireyin dawarug ve anlavrgr almrgtrr. pliton'un o kadar iizerinde durdufu, kargr grktr$r ve Devlet'inden kovdugu sanatgr kigiligi ile kargr karglyayrz artrk. Buna gcire sanat cinceden bellrlenen kligelerin ifadesi de$ii sanatgrrun kendi cizel duygularrrun ifadesidir. Her ne kaclai sanatgr kimi eserlerinde bagkalanmn da duygulanna terci.iman olsa da yaptr$r ig tamarnen -kaigrsrnda bireysel ve duygusaldrr. Bu bakrmdan mesera agk duygusu klasik
ve neo-klasiklerin aksine her sanatgirun ayr ve farkh bir gdriigii iconusudur.
soz
I 8 20' lerde AJmanya' da Goethe, Schiiler gibi .gairlerin eserl eriyle ortalz grkan romantizm akrmr krsa cimriine ra!'men kendinden onceki katr ve sanata
:gemen kurallan yrkmig sanatgmrn dzgiirlegrnesini saslamrgtrr. llem klasizmin v.e neo-klasizmin qaqmaz kurananna hem pozitivizmin insan yaratrcrhprru ai
92
lALi issnN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 193
grkrnakta 'sanatgrrun ig diinyasrna, ruhuna agrlan bir pencere'ea olmaktadr. Bu anlayrga gcire drg gergeklik sanatgrrun duygularr ile de[i9iklifie u$rayan gergeklik olmaktadrr. igin igine sanatgrrun ruh hali, duygulan, o an hissettikleri ya da bakrq agrsr girmektedir. Bu do[al olarak defiigken bir ruh
halinin yanslmasl olacaktr. Platon'un kargr grktr$r gey de burada anlam kazanmaktadrr. Sanatgr bu durumda soziine giivenilir bir varhk olmaktan grkar, kendisini ruh halinin akrgrna terk etmig bir maceracr gdriiniimii gizer. Divan qiirinde Fuz0li'nin, B0kl'nin, Nefli'nin qiirlerinde anlattrlr duygular herkesin hemfikir oldu$u, duyabilece$i duygulardr. Hatta rsmarlama ve hazrr duygu kahplarrdrr bunlar. Sevgiliye nasrl hitab edilecek, onun kargrsmda tutunulacak tavu, agkrn motifleri, ifade kahplart hemen hepsi dnceden bilinmektedir. Sanatgrya diigen gey bu kligeleri bozmadan, olgiitleri sarsmadan ve desiqtirmeden herkesten farkh ve btaz daha sanatkirane bir rislupla konuyu iqlemek olmahdr. Bu bakrmdan yukandaki iddiamrzr bir kez daha tekrarlamak istiyoruz. Divan qairinin goklukla yaptrlr gey bu ttirden bir zanaatkArhktrr. Halbuki kendi benini kegfeden romantik qairin duygulan an be
an degiqmekte, bu baglamda bir tutarsrzhk sergilemektedir. Anlatrmcrhla gdre sanat drq gergeklifii yansrtan bir ayna de[il duygulann dilidii. Bunu yansrtan sanatqr da zanaatkdrhktan kurtulmug, usta, i.istat, filozof, dAhi mertebesine yiikselmigtir. Zira bu anlayrq iginde sanatgrrun Tann tarafindan cizel bir donarumla yaratrldr$rna inamlr. Necip Fazrl Poetika'srnda gairi, cemad, nebat, haywan, insan mertebelerinden soffa Tann'ya en yakrn bir basamafia yerleqtirir. Ona neredeyse tannsal bir bir mevki verir.
bir yaratma ihtiyacr iginde olmasr ve duygrlarrm bir sansiirre tabi tutmadan olduSu gibi agr$a vr;rrna cesaretini gcisterebilmesidir. Birgok insan, gairleri kendi duygulanna terctiman oldulu iqin sever, begenir. Sanatgr sahip oldufu duygulan drga vurmak anlatmak igin giddetli bir ihtiyag duyar. Sait Faik'in yazmazsam dlecektin dedigi tiirden bir istektir bu. Sanatgrmn yaph[r bir bagka dnemli gey de -ileride i,izerinde Sanatgrmn sradan insanlardan farkr
duracafirmrz- duygu>m dile gevirme problemi /yetenefiidir.
Bdylelikle dile getirilen geyden gok dile getirenin
cine
Anlatrmcr,k sanatrn klasik bafilarrndan kurtulup cizgiirlegmesi ve kendisini yaratan aktciriin (sanatgrmn) duygura'run aru"" ati"is-"lidir. Drg {rinya, dosa ve gevre tabiahyla sanatgrya etki eder. onun' *i, t utirrr' biqimJenmesine katkrda bulunur. yukarrda da dedi[imiz gibi d; ;ergeldik sanatgmrn duygula' ile desigime ugrayarak veritii. gu -bahmdan Aristo mimesisinin diizeltilmig tabiat anlaygrna yakrag*. Fakat burada idealize edilen diizeltilmig bir mutlak tabiat inrayigrndan degil qarrrn rutr halinin degigtrrip yeni bir qekre soktugu fakat bunda ou rJuut'"tr*r*'uo *t,
halinden sriz etmekteyiz. Romantikier mutlak bir etkilegimde rsrar ve sebat etmezrer. Bu konuda
Fikret'in srs piirini hat'latmak yerinde orur. Berki d" ;J"bi; rmtzd,a dtgalurumcuiu$un en dnemli metinlerinden biridir bu. Fikret Saray,rn takibinden bunaidr[r ve- istanbu|un sisler iginde boluldugu ui. gi;a" firrl,i giirini yazmrgtrr. $iire damgasrru ,ru.* .unutgrmn karamsar ve rimitsiz ruh hglidir Ertesi giin sis dagilu, qairin ruh hali drizelir ve bir si.ire sonra giirini yazar. Mekan alnu insan (sanatgr) aymd'. Fakat sanatgrrr--.or,Rtcu iruti
drizelmigtir. Her iki melin- d9 sanatgrmn duygula'run dile driniiqttinildiilii drga wruldu!'u birer mh hali belgesidir. Her iki metinde de farkh .,r" ruh halleri iginde sanatgrrun iginde birihnig duyguran agrga"u-uJ*ou vurulmugtur.
Burada duygularda tutarhhfir aramak bogunadrr. o k]asik ve-neo-klasiklerde aranacak bir ozelliktir. Romantik sanatgr yarataca$r gey konusunda da ve bi Eiminde de cizgiirdrir.
ister romantik ister rearist ister natiiralist, kribist, dadacr, fiittirist vb
olsun drqavurumcu kuramrn sanatqlya her zaman 'r.istr,in'
ot-uru'uit"-'r*ur'
kigilik kazand'drgr ve bunun da toplum tarafindan benimsenip 9il kabullenildi$ini hatudan uzak tutmamak gerekir.
Goethe, Schiller, Victor Hugo, Lamartine, Musset gibi miizmin romantiklerin eserleri bir yana, romantizmin sanat anlayrgr*" g"og",r"ri* itt kez Fransrz kuramcr Eug6ne Vdron gizmigtir. Ona gcire;
grktrprru gdriiriiz.
ki, Schiller'e gdre, Lamartine'in dedifrine gr)re, Ustat Yahya Kemal'in bir Siirinde ifade etti{i glbi tiiriinden ifadelere rastlanz. Esere hayranirk sanatglya olan hayranh[a ddniigiir. Bu 'lirik ben'in ortaya gikrgr Goethe der
mesElesidir. Artrk eserlerde durmadan de$ipen bfu ruh halinin yansrmalann-r gormeye baglanz.es no M. H. Abrams, The Mirror and Lamp'dan akt. Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri, s.91. e5 Seyid Kutub, Kur'6n'rn Saire ve qiire bakrqr konusunda gunlan soyler: "$airler degiqip duran tepki ve duygulann esiridir. Duygulan onlara egemendir. Ve ne ol'ursa
olsun onlan .lile getirmeye iter. B.ir an igerisinde birgeyi kapkara gciriirken bir bagka an igerisinde beyaz gcirebiliyorlar. Bir bakarsrmz hoSnut olmuqlar bir sriz sciylerler, krzar, cifl
i
i
lALiiUSnN
94
;
EDEBtyAT KURA ruLA[?t ;95
KOLCU
"Eserin degeri sanatgmrn deierinden do$ar. Sanatgrnrn sahip
olduiu ozelliklerin ve melekelerin izlerini taqldtfr igindir ki
eser
bizi geker ve bri;riiler."sa
Vdron'a gore okudu[umuz eser kargrsrnda elde etti[imiz coqku ve estetik yagantr eserden deiii sanatglya karqi olan hayranh$rmrzdan kaynaklanrr. Bu da korii k
ile sanatqmn estetik ya$antlsmrn
gerEekli$i
zarltan birbiriyle uyugmayabiiir. Bu bakrmdan Vdron'un ifadesi baglangigta yerinde fakat sonradan iqlenmeye ve agrmlanmaya muhtag bir
Gezdirsin boqluiu ense krjkunde!', dizelerinin gairinden iz yoktur. Eug6ne vdron'u'zamandrgr kahmg gdniqlerinin yerini qa$rrmzda bagta . itaiyan estetikqi Benedetto croce, (18d6-i952) it* R"uitt Georgeicoliingwood (1889-1943) r'e c. J. Ducasse (1881-1969) akla gelmektedir. Bu kulamcrlar da sanatrn bir duygulan anlatma igi olduS.rnu kabul ederler.
Bu kuramcrla'n duygula'n anlairmclan kastettikleri gey sanatglnm duygu diye tarumladiklari geyln gerEekte var oiup olmadrfr mesllesi rizerine odaldamr. Bu rneseleyi Eerna a,{oran iki ana baqhk altrnda inceler: Anlatrm adlandtrnta defiildir" ve an]atrrrdan once duygu yoktur..eT ,A.ialafi
m A.dlandrrrna Defiildir
her
iddiadr. Bu edebiyatta 'iistadizm' hastahfirru do$urur' Ziya Paga'mn meqhur: Krl san'at-r ristadr tahayyurle temiqd Dem urma ger drif isen gun u gerddan almr zarnanda bu anlayrgrn ileride bir hastah$a ddniigece$ine igaret eder. beyti
Bunun do$uracagr tehlikeierden bid sanatglmn bu hayran kitlesinin sarhoqlu$u lEinde tedrici oiarak sanatEiliktan (yaratrcrhldan) zanaatErh$a (taklit ve kopyalamaya) kayrna ihtirnalidir. Yazdtp't' her qiirin be[enildigini
gdren 5air, yaptr$r her tablonun 5vg[iyle karqrlandrsrm g6zlemleyen ressamln sanatinda giderayak bir dura$anlaqma olacaktr. O giderek bir piyasa sanatq1sl
olmaya kayacaktrr. Hayran kitlesinin istedi[i tarzda eserler tireterek kendisini
koreltecek, hep aym tema ve konular etrafmda doniip duracaktrr. Necip Fazd'rn bir dcinemde yazdtgt hidayet qiirlerini bu hususta cirnek gosterebiliriz' , Aflah dostu odur ki nefsine tek pay bigmez I&rk yrl bir ekgi ayral 6zler de onu igmez
$iirde bir duyguyu adlandirmakla anlatmak .lyfl ayn qeylerdir. Genellikle qiire yeni baglayanlar bir duygunun adrru vererek duyguyu diie gevirdikleririi zannederier. Adlandrrma seviyesinde kain'uq metinlei eciebiyat drgrnda kalmrglardu. Meseleyi bimz agnaktayarar ver:
Bir duygunun anlatrlru yani diie qevrilmesi bagka. adlandrrirnrasr ise tarnanren bagka bir qeydir. Bugiin kame alacuptm gok heyecanrrytm diyert cjrenci duygusunii anlatmrq olmaz; onu adlantirvrzrp olur. Ar:-latrna, a4cak bir ctalramg ve eyleme d
Dunnadan citeye beriye gidip gelrnesi, eilerinil teriernesi, yiizunri ateg basmasr, ne yapaca$rru l:ilmeden garip tavrriar sergilemesi vb. hareketier omrn duygulanmn viicut diline gevrildi[ini gristerir. Bum.rn edebi dils
qevrilmesi ise bambagka bir yetenek ve ustahk ister. Bir bahar ak;amr rastla'llrn size Ser.ingli bir telAg igindeydiniz diyen gair ya da giirin 6znesi, sevgilisiyle kargrlagma arunda onun heyecarurr nasrl vficut diline geviretrigini gozlernlemigtir. Peki o zaman 'sevingli bir teldg' duygusunu edebi dille nasri izah edebiliriz. Kend.isini isterneye gelen erkek tarafina kahve gotiiLnlek zorunda olarr gelinlik klzrn tela5i bu tiirden bir telagtrr. Mer,ui;'etini tahrnin etmekie bi:'liLte trunun belgesini panoda gciren o$rencinin telagl cia bu triLrden bir telaqtrr. o halde duygulann anlaiuru duygulann adlandurlmasr de$rldir:" Sen gul dahnda gonca
ya da
!{er a[rzda her telde fanilik drnittsr Sonunda tek bir sarkr tabutun grcfhsr gibi beyitlerde Sokaktayrm kimsesiz bir sokak ortasrnda
Ytiniyorurn arkama bakmadan yuruyorum ya da
Gaibierden bir ses geldi: "Bu adam
Ben riai yoiundJyonca nu
L'E*thdtiqtoe {1876), s. 109'dan
93.
atr1.
Moran, Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri,
s. e7
Hdebiyat Kuremlan ve Eleptiri, s. 94.
96
EDEBTYAT KURA MLART 197
lALiiHsnN KoLcu duygunun
Sen agrlrr gulersin Ben saranp solunca
diyen gairin duygularr da bir anlatrm de[il adlandrrmadrr. zira gair burada duygulan genel gegitten bir tercitrle adlandrrmaya gitmigtir. Bunda 6zel ve yeni bir durum yoktur. Neredeyse biitiin Divan giirinde bu tiirden yiizlerce
Aynr srkrntr Orhan Veli'ni n Anlatamtyorunt glirinde karqrmrza grkar. Bilmezdim
garkrlann bu kadar grizel Kelimelerinse kifayetsiz oldu$unu Bu derde driqmeden once.
9dy1e diYor:
"iqini biliq derecesine gore bir $air elinden geidifince duygulanm genel geEitten drnekler olarak adlandrmaktan kagrnrr, kendi duyduklannr benzeri duygulardar a)4np
(...)
Bir yer var, biliyomm;
somutlagtrracak deyimleri bulup dile getirmek u$runa bliytik
Herqeyi soylemek mirmkun iyice ya-klaqmtqrm, d uyuyorum
zorluklara katlanrr"'e8
Her giir metni bir aktarlm degildir. $airin kafasrnda
kalanlarla
biitiinlegen bir aklanm sdz konusu olamaz. "Dedz €rrgin bir sudur, tuzlu, yeqil, da'lgah Susler krylannr bazen beyaz bir yah Edip Ayel
diyen gair bir duyguyu aklarmaz bizlere, sadece onu adlandmr. Bu da bir anlatlm de[ildir. "$iirde duyguyrr dile Qevirme problemi ozellikle qiire yeni baqlayal ya da amator gairlerin karqrlaqtrklan en buyuk gliqllik olarak kendisini $osterir. Zira onla:. mahiyetini tam olarak bilmedikleri birtakrm duygulan adlandrrma yoluyla ifade ettiklerini duquntirler. Bu bakrmdan goiu adlandrrrna olan Siirler
kalenie alrlar. Ote yandan usta Eairler de bazen iglerindeki
duyguyu dile gevirmede birtakrm gtiqhiklerle karqtlaqrrlar. Onlann duyguyu dile gevirmedeki sil
dile qevirirken segtigi kelimelerin dilde farkh anlarnlannm ya da yansrmalannrn olabilece$ tehlikesi; ikincisi de duygunun dile ddnugurken kendi asli kimligini kaybetmesi tehlikesidir"'ee Duyguyu dile gevirme problemini dillendiren qiirlerden biri de Mehmet Akife aittir. Safahat'm bagrna konan giirden ahnan aga[rdaki dizeler
nt
R. G. Collingwood, The Principles of Arts, s. 112-l 13'den akl. Moran, Edebiyat
Kuramlarr ee
ve
Ele;tiri,
Anlatamtyorum. $airin anlatamadtfr qey dil e Eevir emediEidir.
Anlahmdan 6nce Duygu Yoktur. Duygunun dile gewilmesi almr zamanda rjnceden duygu adr altrnda tam olarak ne oldugunu bilmedifiimiz geyin de ortaya grkmasr demehir. Duygular igimizde rafine halde dile gevriimeyi bekleyen durum,lar degildir. Nasrr ki 6srk olma durumu bir nesnede yani kargr cinsle cincelikli olarak gcirsel temasla baglayan bir silreg ise anlatrmdan once de hazu durumda bekleyen bir agk duygusu yoktur. Nasrl ki o gilne kadar farkrnda olmadrprmrz estetik cirqiitlere sahip bir kargr cins igimizdeki agk duygusunu orlaya grkarrsa herhangi bir duygu da kendisini ortaya Erkaracak eylem olmadrkga s6z ya da davrarug olarak ifadesini bulamadrkgd anlatilmrg olamayacaktr.
ki anlahlmrq duygu tamamlanmrq bir duygudur. qekilde sdylersek duygu anlatrlana kadar gergek anlamryla duy'ulmuE defiildir, ancak anlatrma ka'"rrgtuiu an artilr saptanmrE, belirli bir duygu olmuEtur."loo Bir bakrma dile dciniigmiig duygu resmiyet kazanmrg duygudur. Kimi gairlerin eski giirlerini yrllar sonra yeniden ele ahp defigtirmeieri, bazr kelime ve dize tasamrflan yapmalan dogru degildir. o metinler yazrldlklarr amn duygusunu ifade eden metinlerdir. Burada $u sonr sorulabilir: ya qair- almr duyg,ryu yeninden dile gevirmek isterse ne olacaldrr? O zaman ortal'a yeni fakat baqka bir metin grkacaktr. Tabiatiyle duygu da farkh bir duygu "Demek
Baqka
bir
s. 94.
Ali ihsan Kolcu, "$iirde Duyguyu Dile Qevirme Problemi", Alcpurar, sayr, 2, Mart-
Nisan 2006,
siirecinde gegirmesi gereken eweleri de igaret
ASlanm, a$atamarn; hissederim, sdyliyemem; Dili yok ka_lbimin, ondar ne kadar biz6nml
cirnek 96rebiliriz.
Collingwood
dil olarak ifadesi
eder.
r00
Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri,
s. 95.
98
lALi
iHSAN KOLCU
olacaktrr. Bizler Necip Fazrl'rn Kaldrtmlar qiirindc kimi tasamrf'lar yaptrsrnr bilmekteyiz. giirinin bir yerinde; Yolumun karanirfa kanqan noktasnda dizesi gairin kendi tasamrfuyla sonraki baskrlarda Yolumun karaniria saplanan noktasrnda
gekline driniigtiiriilmrigtiir. $iir gairin mah oldu$una gore istedigi tasanufu yapabilir diye diiqiinenler olabilir. Bir qiir yayrmlandrltan soffa artrk ait oldu!'u dilin mabdr. Dilin bdyle bir tasamrfli ve rniilkiyet hakkr vardrr. Zira bu metinler yayrmlandrklan ilk gekilleriyle tagryrcrlarr olan dudaklara ve hafvaTara nakqedilmektedir. Bu bakrmdan pairlerin yayrmlandrktan sonra artrk
ne giirlerini inkdr etme, reddetme ne de de[igtirme hakkr olmahdr. $iiri ilk haliyle ezberleyen ve ona kendi duygularrm katan okuyucunun durumu ne olacaktrr? Bu goriiglerin rqr$rnda yukandaki dizelerde bulunan kanEan scizciigii
7le
saplanan scizciifitinrin qiir iqindeki konumlarrna bakahm.
Bir okur olarak benim bu qiirden Erkardrfrm anlam qiirin
dznesinin, gece yarrsr bir soka.kta yolunun karanh$a karrgan noktasmda bir rirperti, korku atmosferi iginde tedirgin adrmlarla yririimesidir. Kansmak eylemi dizedeki mriphemiyeti arttrrmakta biiylece giirin anlamr belirsiz bir havaya biiriinmektedir. $airin baglangrgta dile gevudigi duygu budur. Degiptirilmig Sekline bakarsak; giirin ciznesinin bu kez yolunun karanirfa saplanar, noktasmda yukarrda izah edilen
Bu kez igin igine miiphemiyet degil saplanmak
eyleminden doEan act girmigtir. Bir brgagrn-bir bedene saplanmasr gibi yol karanhfia saplanmrgtrr. Bii okur olarak ben bu dizenin ilk gekiinden yarlayrn Zira giirin geneline vd organik yaplsma bakrldr[rnda bedensel bir acrdan zilade ruhsal I manevi 6i11sfrrabrn, bir gilenin gekildiSi ve bunun dile getirildigi gdnilecektir. Bu bakemdan qairin burada yapmak istedi$i ve yaptrfr defigiklik zar:rflrmca giire zarar vermigtir. Aynca qiirin ilk yaztldr$r suadaki duygu hali ile soruadan de$igtirildi[i duygu hali konusunda okrr olarak higbir bilgimiz yoktur. gair boyle yapaca$ma Yahya Kemal gibi bir qiirin tamamlanmasr igin yrllarca beklemeyi tercih etseydi daha dogru bir ig yapmrg olurdu. igte bu esnada duygunun anlatrmrnda ige kanqan kimi unsurlardan sriz etmek yerinde olacaktu. Bir giirin anlamr o metnin organik yaprsmda mevcut ya da bir baqka deyigte o metni bir araya getiren biitiin unsurlann uyumunu belirler. Bu aqamada Yahya Kemal'in;
Oliim asude bahar rilkesidir bir rinde; Gonl0 her yerde buhurdan gibi yrllarca tuter Ve serin serviler altrnda kalan kabrinde Her seher bir gul aear; her gece bir bulbul dter
EDEBTYAT KURA MLART | 99
gair daha iince siyah olarak diigtindiigii kelimenin giirin anlamrru bozdup-unu diigiinerek yrllarca uygun kelimeyi arar. Kelimelerin istifi, imgeleri, yapacaklan gaSnqrmlar, vezin ve ses unsurlarr gibi ince dlgiitler ve genig hesaplamalar neticesinde gair istedi$i anlam ve galrrgrm zenginlilini
yakaladrSrn diiqiinerek qiirini tamamlar. Mallarm6'den gelen bu mrsracr anlayrg onda bir ustahk olarak belirir. $iir Hdfiz'rn kabrinden yani sonsuzluk uykusunu uyryacasr mekdndan sciz etmektedir. oltime bir uyku ve huzur anlamr vermeyi tercih eden gairin de segecesi kelirneler bu an_lama uygun olmalrydr. siyah kelimesi kasveii, karanhfir ve belki de korku ve azabt ga$rrgtracalrndan onu kullanmak istemedi. onun yerine dinginlik ve huzuru igaret eden serin kelimesini kullandr. Bu laigiik tasamrf qiirin rengini ve anlamrru birden desigtiriverdi. Zba yukandan beri tasvir edilmeye gahqrlan kabrin bir bahqe oldufu diiqtincesi bu kerimeyle dtfiimlenerek anlam tamamlanmrgtrr.
$iir gevirileri ya da tahlilleri her bakrmda bir adlandrrma ve tefsir konumundadrr- Haqim'in o kadar gikayet ettigi edebiyat hocasrrun yaphfr i9
kadavraya ne$ter \.'uran cerralun yaptl$ iqle
ayudr.
Divan ve halk gairierinin duygula'ru dile Eevirmede ellerinde rhazrr kalrplan vardr. Hele Divan gairieri bu konuda daha zauraatgl idiler. Birer kafiye defterlerinin yaru slra kendilerinden cince yazrlan g;irt"r" nazire, tahmis, taqtir vb. yazarak zaten bk tiir kopya ve taklit siirecinden gegerek giraklrk derrreierini tamamlamrqlardr. Artrk sira ayu tarzda metinl er yazmaya gelmiqtir.
Halk gairleri ise parmak hesabr, ayak, kafiye ve benzetme diinyala' iginde bir geleneSin temsilcileri olarak kendilerinden rincekilerden kalan mirasr devam ettirmiglerdir. Fakat biitiin bu hazrr imge drinyasrndan ve
kahplardan mahrum olarak iqe baglamak zorunda kalan 9a!da9 gairlerin iqi daha da zord,r. o kendisine kalan sciz mirasrru hem ayrklamak hem de yeniden adlandrrmak zorundadr. Anlatrmcrhk kuramrnda esas olan sanatguun duygulanrun anlatrmrdrr. Bu konuda biraz da sanatgryr sorgulamamn dolru olacagr kanaatini ta$lyoruz. sanatgr gergekten de eserlerinin tamamrnda yaqadr$1 hissettigi duygulan mr dile Eevirmigtir? Bir bagka deyigle bir yazar, gairin ortaya koyJuSu eJerlerdeki duygulan, olaylan, durumlan gergekten yagaml$ mtdrr? Buna evet demek miim dn degildir. zira sanaty iginde pargalanmrg bir qahsiyet ta5ryan bir canfidrr. onun metin kigilerinin goklugu anlatmada sonsuz firsatlar tanrr. sanatr klasik kurallann hegemonyasrndan kurtaran romintik anlayrg onu sanatgrmn kafa ve kalbine hapsetmekle btisbiittin tehlikelerdBn kurtarrmg degrldir. Bir bakrma biitiintiyle cizgtr kalan sanatgmn bagkalan igrn yazma hastahgrna kaprlmasr igten bile degildir.
1oO I
ALi iHsAN KoLcu Sanatgr duygulanm
bir
ideolojiye, diinya gdriigiine ya d.a piyasa . belirledigi.ticari iliqkilerin cazip tekiiflel"" *g":,1 la{lanrun Anlatrmcr'k kendisini bu tip iliqkilerden soyurramrq sanad;; "tmemelidir. Jrygutu.rrru itibar eder. urkede gu kadar ve taksiti var deyip b;;irkr-"rrrityazan ya da taksiciierin hayatrru anraran bir qarla y"p;;;;t"ci romaru ke'di
duygulanru degil hitap- ettisi kitienin duygulan*tru.rorq'ot*.-iri"tik b.rr,, -giui bireysel olarak degil oidufu toptu btiEgril" y"ni generi .krasikrerde yansrtarak yapar. Be'i rir yaq gurubu igin cinset igerikli ile belli bir ideolojik kitlenin duygulanna tercriman oran "rJi;;";r, sanatgr sanatqmrn
cizde
aymd'. Bir drinem rilkemizedebiyatrru etkisi'artrna
aran
yaptrgr ig .hidayet
irr"*",
ro1r11l-1n'_da bu baglamda zikredilebiiir. Her zamanbir grinahkd'n hidayere erdirildi[i bir sonra biten bu romanlar kelimenin tu- u*J,,ryru iqidir' Fakat bu konuda sanargmrn duvguran id".rojid; uii". ru.ruutg, g6niqriniin izlerini taqamayacak anlamrna ia germemedair. ;"k ;;, dr.inya vi"toi
Hugo,nun
Sefrller romaru ideolojik yapr igertnez. Fakat iqledigi **rt"*"t lemasryla belki papazlann verecefii lir binler"" rym temah vaazdan Jaha etkili olabilmiqtir. Raskolnikov XIX' yiizyrr Rus toplumunun sosyal vicdamru t".*it iqr' bu kadar zamana direnebilmistir. Yazann "ttigiFakat ;;;ffi ;;aiirr. "ru"tt"ir, bu eserde elma ya da kegibolrnuzundaki geker miktan taaui otu"u:J,,.
Kalabahkla'n zevk ve anlayrgrna hitap eden eser veren sanatgrlar avangard olamazlar. Burda genig kitlerer kiiErimsenmemekte aksine dofasrndaki srrur tarumazhk ve c;igtirrtik duygusu hat'latrlmaktuarr. - - sanatln
Fakat burada sanatrn iglevi meselesini atramamak gerekir. Lasik anlayrq kelimenin kendisinde mahruz, crass yani srmf igin'sanai iiretmek da tagrmakta ve sanatrn egitici, ci$retici y*u .,.orgo F'ry* yapmakta idi. Sanat ile onu tiiketen arasmda isterlstemez-bir iliqki ,nurar. sZoutil toptrr-rut
iglevi_sanatgryr da yaptrsr eylemin igine katmakla,
tir
Yazdrldan bagkalan tarafindan rriketiliylrsa
zaman bagka. Fakat
gegit ,uou*Jur,
tutmalla idi' Fakat romantik d6nern, sanatgryr bu bakrmdan ,o*rrrr,, ba$rmsrz brrakmrqt*' Anlatrmcr kuramda esas olan sanatgmm kendi duygula' ordu$u ]9in -lanatcr bagkalanrun zevk ve estetigini diigrinerek eser vermemeridir. hangi sanatgl kendisini trimiiyle toplumsal dokunun .o drgrnda *l"urir'.. Ba"ury"rrruzln en romantik qairlerinden biri olan Recaizade Mahmut Ekr; gitryug, oor" onca..s,iir]erye ragmen Araba Sevdasr gibi hem kendisini hicveden kendi
genglifini alaya alan hem de bir topl'Lsal karikatiir
or* gihro"- Bey,in maceralanru yazabilmigiir. Kendisini i4usset romantizmine kaptrran bu grizLi yaqh qair yazdrgr
tek.".-?{3 kendi kugagrmn sosyal y"rgi.il-y;puUilmiqtir. Ote yandan hem eanakkale,de bulunmasira hem d" Miffi"irAti""aj"fr" o_i. olmasrna kargrn onca kiilliyatr iginde iilkeyi bir yang:n yerine gevire";;il; bir dize ile olsun sriz etmeyen Ahmet riaqi*'L nJ aemetiz 'er, ioprrr'',r, acrlan iqin hir dize blle yazmayan Haqim, iirkem benim ti, a"sit"'ai,,"""u
EDEBiYAT KURA MLART |
t;:r:;tffi\#
1O1
benim bir atesti divecekkadar isinde vasadrgr topluma duyarsrz
ote ya'dan bir.romantik gair olan Namrk Kemal cie .hayat ve hakikatin, peginde oran bir edebiyatrn t"*"'".i* elegtiriye kadar briyrik bir gabamn "t.*k igin romandan, iiyatroya, giirden lqi"d"
;-l_"qru.. Adatrmcr kurama gcire sanatgr sanatlru okuluculr hesaba katmamarrdrr ' oJ** icra ederken seyirci ya da beleni diizeyleri, estetik olgun'luklan sanatQlyl srnrrlandrrmamatrarr. Markiist hr;;rtiirl; stiylersek sanatgr ideolojik rist y?pry: populizf -;a".fo:l Au vu adna harcamamarrd'' Amacr .ficaret t"vii"-ia" uirtakrm duygurar uyandrrmak :64, ve bu yolla ideolojik ya da "*rrut dinser i*,rr"*ir sanartr' Edebivatrmrzda srkga gririilen ,ryundr.maf otun " angaje rry.::kr" uit"rr"ni. romanrar, marglar hatta ilkeleri rinceden u"riri"n-iiu-i cidrilter bile bu srmfa dahildir. Yunus Emre'in ilah'eri belli bir srmf drigiini.ir"r"t vurrrrr,ls metinrer degildir' yazrrdrkran sonra belli bir srrui tarafindan benimsenmig merinrerdir. 3r1rrn{an degil britrin toprum oil1 yiizyrllardu rdyr"n" gelmekte mistik dtinyamrzr zenginleqtirm"k;o. ;; ^jo"tigi -"r"t" "rr"u-, i"r."*rn orraya bir 6l9rit gibi kovdugu ya da samimiyeti hususunu ilgiiendirir' Samimi bir i*"rnt*r sanatgr kenaisinin ba3grk- olmadrgr . bir dtinya goniprinii yansltsa bile igten u"'.u*i-i _ Jr*ry ,-sir bir gergekrige ulapmrg yahva demektir. Kema'' in A ti k- r.t a ;a r"ii n s o ka ha adh qiirinde r amazanl
orugsuz geqiren fakat mensubu " " " oldugu toplumun uhrevi hassasiyetini ouqo r/ v r biitr.in ne ka dar du van bir irin t rii * i:t{iin""sa " TenhA sokakta kaldrm oruQsuz ve ne$,esiz. yurdun bu iftarrndan uzak kalmanm ganu Hadsiz ya$attr rghuma bir gurbet akga,rru. Bir tek drigrince oldu teselli bu derdime; Az cok ferahladrm ve dedim kendi kendime: "Onlardan a1,nhq bala her an rizrinttidrir; Mademki bdyle duygulanm kaldr, gok qiiktir.,, Anratlmcl fuurr ha'etmesi gereken problemlerinden biri de sanatrn
h ti c re I eri
;;;;;u
r
bilgi ile oran iriskisinin aur.tl!""r"riair. Klasik biri
dcinemde sanarrn de egitmekri. B" ;;t";;;srendirerek efitmek kryafetine biiriindri' Sanatr birevs6l bir eylem or"."tl;Ln ve onu sanatgrrun bedenine hapseden anratrmcrri.r; ;;. ;r'r;#;r;? ?t:J konusunda bir teklifi olma,rdu' Anratrmcrrar.eserde ot,'urr go?"n-d.ig,irr""n,n 'iekisi sanalqrda ya$antrya iglevlerinden
dtinriptip dile qewirmesinden
v"r;;t;.
erir ve varlrlrru hissettirmez. yuht;
;#nm:f:
oo
il;;;il" ffii';;
va$antrya a,ir,,ie.ip
yolradrr ki flftir,
.r.ii' i9i'0.
Aq& Deniz giiri iqinde fikrin
".4*
a,r"-'i"-,iu*iit"iil
"ro*
LO2lALi iHsAN KoLcu Balkan gehirlerinde geqerken gocukluSum; Her ldhza bir alev gibi hasretti duyduium. Kalbimde vardr "B5rron"u bedbaht eden me16l! Gezdim o yaqta daflan, hulyArn iginde 16l,
Aldrm Rakofqa krrlannm hur havAsrnt, Duydum akrncr cedlerirnin ihtirAsrnr, 1crer yaz, qimile do$ru astrlarca bir kogu... Bainmda bir akis gibi kalmrq uiultttlu... Maflnpken ordu, yash dunrrken butun va!an,. , Yukanya bir bcjliimrinri aldrfirmrz bu manzumeCe gair kafasrndaki dtgiinceyi kendi macerasryla bfulegtirerek dile gevirnrigtir. $imdi tek tek bu
unsurlara bakahm. Oncelikli olarak piirin barrndrrdrfr fikir Osmanh topraklanmn kaybedilmesi ve bundan duyulan iiziintiidiir. Bu her Tiirk evladrru ilgilefidiren bir iinintiidrir. Yahya l(emal bu iiziintiiyti o topraklarda yagayan bir aileden gelmesi miinasebeti-vle igselieqtirmiqtir. Artrk bu sadece Osmanlrrun baqrndan gegen bir olay de$il ayru zamanda Yahya Kemal ve ailesinin de yagadrlr eiim bir hadisedir. Fakat bu a1.ru zamanda Yahya Kemal'de temsil edilen Trirk milletinin hassasiyetinin de o.vlaisiidtir. Biz de Yahya Kemal'le birlikte Rakofga iariarrmn hi.ir havasrru teneffiis ederiz. Byron'u bedbaht eden meldli biz de anlanz. Akrncr cedlerimizin ihtirasrm biz de duyarr2.
O halde qair bu manzumede hern {ikrini hem de duygulanru bir arada ig
ige birlikte verme baqansrru gcisterrnigtir. iqte anlatrmcr kuramrn bilgi ya da ,-rkir ile olan iligkisi burada agrkh[a kar,ugmaktadr. Anlatrmcr k:uramda sanatguun o bilinen karmagrk kigili$inin sonucu ,rlarak bir esere hangi duygudan hareketle yazdr[rm tespit etmek oldukga grigtiir. Bir eseri diigiincenin rahrnine diigiiren sebep Eogu zar:;ran meghul kalabilir. Ya da okulucu bu konuda gabuk aldanabilir. Attila iihan Pia giirine ad olan kelimenin Pakistan ihternationale Airlines yani Pakistan Uluslararasr Havayollan kelimesinin krsaltrlmrg gekli oldup-unu yazat. Ama aym zamanda Pia Batr'da bir kadrn adrdrr ve giirin kendisi de bciyle bir kadrna duyulan agkr anlatmaktadrr. $air kirnbiiir hangi duygular iginde boyle bir giire baglamrqtrr. Her metni do$uran nedenin farkh oldugunu yukarrda belirttik. Fakat anlatrmcr kuramda sanatglrun bu kadar iiiksti olmah mrdrr? O zaman sanatglrun o iistrin yaratrna kabiliyetinden, dehasrndan, riteki insanlara gcire iisttin zekdsrndan nasrl sciz edebiliriz? Sanatgrmn parEaianmrq gahsiyeti ona bu ltiksii tarur. Sanatgr kendi benini atomlara bdltip tekrar onlarr biraya getirme yetenepine sahiptir. Bir romandaki biitiin kigiler sanatgrrun pargalanmrq gahsiyetinin aktorleiidir. Flauberl'e "Madam Bovary kimdit'? " diye sorulunca "Benim!" ,lemiqtir.
EDEBiyAT KURA MLART |
1O3
Bizim edebiyatrmrzda otuzdan fazla roman yaznu$ Ahmet Midhat Efendi'nin ya da Peyami Safa'run roman kigilerini bir kiime halinde tasnif etsek ortaya kag gegit karakter ve tip glkar. Britiin bu lcarakter ve tiplerin bir
bu yazarlar tarafindan yagamlmrg zamanlann figiirieri oldu$unu ki hayrr. Burada yazrtn muhayyilesi devreye girmektedir. Yazat tnyal giiciinr.i kullanarak istediEi kadar hgrir yaratabilir. Onlann temsil ettigi kigiliSi de yaqamasr gerekmez. Bunu bilgi yoluyla elde eder. ustelik hayat bu roman kiqileriyie doludur. Gozlem gricii bir sanatgrmn zamaniar
kabul edebilk miyiz? Tabii
en cinemli yeteneklerinden biridir.
iglenen konulara gelince; burada da sanatgmrn sonsuz bir segme irnkAmna sahip oldu$unu diigiiniiyoruz. Turan Oflazo$lu'nun lV. Murat tiyatrosu tarihsel bir frgtir olan Suitan lV. Murat'rn saitanatrnd ve dramrna
dairdir. Haldun Taner'in Keqanh
Ali
Destam varoglarda srradan bir
delikanhmn zoraki bir kahramana dciniigmesini anlatr. Giingdr Dilmen'in Deli Dumrul tiyatrosu Dede Korkut HikAyelerine dayarur. Krigrii< Aga Milli Miicadele'yi anlatrr. Anayurt Oteli bir otelde srkrgrp kalmrg bireyin trajik hayat hikAyesini verir. Boylelikle sanatql kendisine sonsuz tercih hakkr tarxnan bir ayncahgr ya;ar. Eserlerinde anlattrklan mutlaka kendi yagadr$r,
duydufiu qeyler olmaz. Bu bakrmdan sanatgl ne eserinde anlattr$r yaqantrlann tLimiinii yagamak zorundadrr ne de kendisinin duydugu her duyguyu dile gevirmek zorunlulu$unu tagrr. Yukanda da sciylendi[i gibi aranan olgtit sanatErrun sanrimiyetidir. Flaubert samimi bir Madam Bovary yaratabilmisse baEanhdrr. Srk srk kendi yaraftrgr kahramarunr (intibah'daki Mehpeyker\ azarlayan Namrk Kemal biie samimiyelini diie getirerek bagarrya ulaprr. Bu kuramrn tenkide dilemesi gereken yanlanndan biri de sanatr irrilr bir yaratma olarak algrlamasrdrr. Diinya edebiyatrnda dyle gairler r,.ardrr ki iliramrn ya da daha giiElii bir duygunun gelmesini beklemeden her gr.in mutad bir qekilde giir galigrrlar. onlar dilin srlanru ve zenginlikierini kegfetrnig artik sanatlannda ustahfa eriqmig sanatgrlardr. Bizde Fazrl Htsnii Da$larca boyledir. 115 giir kitabr ve 15 bin giirle bir rekoru eiinde bulundurmaldadrr. Bu giirlerin hepsinin kalitesi tartrgma gottriir, fakat gairin qiir yazmasr iEin romantik bir aura'run olugmasrm beklemenin gereksizlifiini de igaret eder.
I f I I I
EDEBTYAT KURA MLARI |
I I
1O5
t
anlayabilecegi, katrlabilece$i
i
bir
krvamda fakat estetik de[erinden ddilri
vermeden aktarabilme sorunudur.
ANLATIMCI KURAM
II
Tolstoy;
"Bir duyguyrr uyandrrmak iqin, o duygu once ya$anrr
Aktanm Olarak Anlatrmcrhk Bir onceki akanm kuramr sanatquun tiuygrrlanmn ifadesi ve aktanmrna dayaruyordu. Sanatgr duydugu qeyleri dile gevirmek suretiyle aktarrmrm tamamlamrg sayrhyordu. Bu Croce ve Collingwood'un benimsedifii gtiriiqtii. Sanatn merkezinde sanatgl oldu$u igin bu tiir bir aldarrm yeterli gcirtiliiyordu. Bu gdriigiin muhakkak
ki
saloncah yanlan vardr.
duydugu geyi dile gevirmesiyle ancak tek
Sanatqt, Tolstoy'un deyigiyle 'bir zamanlar duymuq oldu$-u bir duyguyu' aktanrken mensubu oldu[u sanatln malzemelerini kullamr. $airse sozciikler, ressamsa boya, tuval ve fugalar, heykeltrragsa mefiner, taq, gekiE vb. malzemeleri kullarurlar ve onlara bu eylem srraslnda yardrmct olur. $airin malzemesi ise dildir. O kendinde mevcut dnyguyu dile gevirirken ciylesine titiz dawanmahdr ki hitap ettigi kitle bu aktarrmr do$ru algrlayabilsin. Tanzknat devri sanatgtlan bunun farkrnda idiler ve oncelikli olarak sanat ve iletigim diiini halkrn anlayabilece[i bir seviyeye gekmeye gahqtrlar. Gazete ve tiyatro bu konuda bnyiik hizmetler gordii. $inasi'nin hizmetleridir ki Namrk Kemal ve arkadaglanrun yolunu agmrg, iqlerini kolaylaqtrmrgtrr. Fakat bu
Bir kere sanatgmrn
yanl bir altanm meydana
geliyordu. Sanat eserinden beklenen estetik yaqantrrun uyandrnlmasr sadece
bu estetik alabiliyordu. Fildigi kulesine gekilmi; sanatglrun bu. Bizde Ahm; Hagim'in ve kimi 11. Yeni qairlerinin yaptrklan
ianatgrda gergeklegiyordu. Okur, seyirci, anlayabildifi kadar
yagantrdan nasibini durumuydu
da bu tiirden bir akanmdt. Kendi qik dilini, gondermeler diinyasrm, imge dafarrru kuran qair hem genig kitlelerin begenisini gormezden gelmekte hem de kendisini anlagrlrr krlmamn yollanru kapatmalda idi. Sanatrn okur ve seyircide estetik bir yagantl uyandrrmast igil aklanmrn okur ya da seyircide
hayrrh hamle Servet-i Fiintn tecriibesiyle tekrar dekadan bir anlaytga teslim oldu. Tanzimat hamlesi bu krsa kesintiden sonra tekrar fakat bu kez daha gtiglii bir bigimde Yeni Lisan hareketiyle TiiLrkge kendi dolal mecraslna gekildi. Artrk sanatgrlann elinde duygularrrun aklanmr igin kitlelerin diline yaklaqmrg bir 'dil' vardr. Faruk Nahz'in Beg Hececiler ve ntektepten memlekete hareketinin poetikasr sayrlabilecek Sanal qiirinde yer alan agaSrdaki drzeler bu aktanm-rn nasri yaprlmasr gereklifiini bizlere ihtar eder: Sen raksrna dalarken igin titrer derinden Qiqekli bir sahnede bir beyaz kelebeSin;, B?im de kalbimizi krmrldatrr yerinden Toprafa diz vurugu daf gibi bir zeybeSin. ister ressam, heykeltrag, gair olsun aktarrmrmn yaprlaca$ dil / araq gok
de olmasr gerekir. Tiirkiye'de opera ve balenin bfu tiiflii tutmamasrrun sebebi burada yatmaktadrr. Bir avug sanatgl aLlanmr kendi aralannda yapmaktadrr.
Genig kitleler, icra edilen sanattn 'dil'ine yabancr olmadrklan igin bu sanata yabancr durmaLladrriar. Fakat aym sahnede modern figiirlerle bezenmig bir qiftetelli oynandr[r zaman seyiiciler bu estetik ya$antlya biitiin ruhlanyla igtirak edebilmekedirler. Bu okur ya da seyirci igin yazan I yaratan sanatqr anlam:na gelmemelidir. Sanatgr aktalmda kullanacapr iislubu ve dili ciylesine ustairkla segmeii ki okur ya da seyircide estetik bir yaqantuul uyanmasma vesile olabilsin. Yunus Emre'nin sanatgr olarak baqansl sadece iqledi$i temadan depil alm zamanda aktanm igin kullandrpr dilden de ileri geiir. Bu balomdan aktanmr dilin yabancr ve srfi sulannda yapan divan gairlerinin geniq kitleler tarafindan benimsenmemesinin sebebini burada aramak gerekir' Aktarrm olarak anlatrmcrlk, sanatrn okwla 'Sanatgl arasrnda karqrhk
onemlidir. Yagadr$r devirde Sair-i azdm unvaruru alan ve edebi gewelerce gok grmartrlan Abdiilhak Hamid'den bugiin bir tek dizenin bile hafizalarda yer bulamamasrrun sebebini ortaya koyduiu eserlerin edebi krymetinde, niteli[inde degil duygusunu dile gevirmek ve aktartm igin kullandr$r 'dil'de aramak gerekir. Ondan yiizyrllar cince yaqayan Yunus'un ilahilerinin dillerde
aldanmrna dayanu. Sanatqr sadece duygulanm aktarmak ya da dile gevirmekle igini tamamlamrq saytlmaz. Okurda estetik bir yaqantr
uyandrrmayr baqaramayan aktarrm eksiktir. Sanatgrda uyanan estetik yagantt oldufu gibi okura, seyirciye akiarrlmahdr. Okurda yankrsrru bulmayan bir aktanm baganh sayrlmaz. Burada okurun diinya goriigiinii, ideolojisini estetik seviyesini dikkate alarak eser veren sanatgr tipinden soz etmiyoruz...Onlarm ashnda angaje eserler meydana getirdiklerinden yukarrda soz ettik. Uzerinde
durdu!'umuz konu
tut'utq'*tt duygul'u dile gevirirken onu
ve
sonrasrnda hareketler, qizgiler, renkler, sesler ya da kelimelerle ifade edilen bigirnlerle yeniden callandrrrlrr ve almr duygu baqkalanmn da yaEamast igin aktanlr. Sanat etkinliEi budur."ror demektedir.
tot Tol.toy, Sanat Nedir? s. 162. Sanat Nedir"T K?'brl Demirkan tarafindan dilimize akanlmrgtf. Bk. $ule yay. ist. 2004. ftu bahiste yapaca[rmrz ahntrlar bu geviriden
okurlann I
I I t ! I
I ,,L-
olacaktr.)
r"' I
106 | ALi iHSAN KoLcu pelesenk olmastmn sebeplerinden
EDEBTYAT KURA MLART | 1O7
biri de yine aktanm igin kullandrpr dilde
olabilir. Haqim'in Bir Gilniln Sonunda Arzu Siki bu tiirden bir alcanm
yatmaktadrr.
problemi yaSamrg giirlerden biridir.
Vakliyle yazd.tlt eserlerin zamandLSt kalmasrndan endige eden Hali{. Ziya'nn kimi eserlerinin dilini defiigtirdigi bilinmektedir. Burada duyulan endige al'tanmrn tek yanh bir estetik yagantr avcrhpr de$il aksine olaifla sanatglyl eser etrafinda birleqtiren belki de aynilegtiren bir estetik ya$antmm
Aktanmcrlara gcire sanatrn amacl sadece an_lattmda defiil ayru zamand,a aktarrmdadr. Fakat burada bir hedef kitle gdzetilmez. Sanatrn roltiinrin citeden beri eSitici ve eplendirici hatta annma (katharsis) oldugu sciylene gelmigtir. Aktanmcrlar da sanatm insan yaqantrsrru estetik baicrmdan zenginlegtirmek ve onda yiiksek bir estetik haz uyandrmak pegindedir. $arkr dinleme istefii, film izleme arzusu, giir ohrma ihtiyacr, tiyatroya gitmek diiqrincesi gibi begeri faaliyetler insarun duirduiu sanal aghglnrn degiqik ifadeleridir. Zira insan bagkalanrun diigiinsel ve duygusal deneyimlerinden, eserlerinden yararlanma ihtiyacr duyar. Qtinki kendisi srmrh yagantrst ve yetenekleriyle biifiin bu faaliyet alanlanyia meggul olamaz. Bu durumda sanatgrlarrn kendisine sundu$u estetik ya$ant1 firsatlanru de$erlendilir. Hatta onlann sundufu diinyalan taklit eder. Fakat hig kimse bir sanatgrda mevcut farkhhga taklit yoluyla eriqemez. O yagantrnrn karmagasmr anlayamaz bile.
paylaqrlmasr meselesidir. Eserinde yrlandan korktu$unu ifade eden yazar aynl korku duygusunu okurda uyandrrmadrkga aktanm yapmi$ sayilmaz. Fakat burada sanatgl ile okuru aym estetik ya$antlya sahip, aym bilgisel
zenginli[e kavugmuq ya da aym dikkat ve inceli$in insanlan olarak kabul etmek de yanhgtrr. Elbetteki sanatgl Tann'nrn kendisine verdifi sanat yetenekleri ile okurdan, seyirciden, dinleyiciden daha iistiindiir. Freud'un ner,nozlu diye tammladr[r sanatgr hergeyden once karmaqrk bir diinyasr ve zengin bir muhayyilesi olan insandr. Onun yaratma siireg ve seriiveni de bagh bagrna ele ahnmasr ve gdziilmesi gereken bir sorundur. Okurun dniine hazrr bir metin olarak gelen bir qiirin hangi qetin aqamalardan, labirentlerden, yaratma srkrntrlanndan, hayal krnkhgr ve umutsuzluklardan sonra meydana geldi$ini ancak bu sanatla ufraganlar bilirler. Bu balamdan ne eieqtirmenler, ne akademisyenler ne de dikkatli, yetkin ya da suadan okurlar bir rnetin kargrsrnda qairin duyaca$ estetik yaFantlrun sevil,esine asla ulaqamayacaktrr. Zira sanatgr kendi eserini yeniden krraat ederken onu yarattrfr ana tekrar geri driner. Hissettikleri o anda duyduklanyia birebir oimasa da okurdan gok farkh geylerdir. Bu bakrmdan bir okurun sanatgmln estetik ya$antlslnr oldugu gibi hisseder ve anlar demek tamamen yanhgtrr. O ancak sanatErrun dile gevirdipi d.,yguyn aktanmda bagarrh oldufu kadarryla estetik haz du,vabilir; esere niifuz edebilir. Yahya Kemaf in Sesslz Gemi Sliinde uzun yrllar yolcuiu$a grkan nesnenin tabut ya da
"Sen Tann'dan sonra inan tapilacak kadmsm" diyen sanatgtrun kastettifi kadrmn, sevgiiisi degil de aruresi oldugunu sonradan ci$renen dinleyici igin de estetik hazzrn qekli degigir. Ayru gekilde; "Brahp beni burada gitme giizeller gilzeli " diyen bestecinin de sevgilisini de$ii de hasta yata$rnda oliimle penEeiegen qocuiu oldu$unu oirenen dinleyici de bu ttirden bir gagkrnh[a u[rayabilir.
Bu bakrmdan sanatqlrun duygulanyla cizdeqlegen mutlak bir altanmdan sdz etmek miimki.in degildir. Hatta kimi durumlarda sanatglrun eserinde diie gevirdigi duygu okurun anladrgmdan biisbiitiin farkh ya da tam zrddr da
Aktanmda ortaya grkan temel meseleierden biri de aklanlacak duygularrn niteligine dairdir. Her ne kadar anlatrmcrhsr sal'unan kuramcrlar bu konuda fazla bir gey sciylememi5lerse de meseleyi bu yaruyla irdelemenin yerinde oiaca[rm dtigiinmekteyiz. Aktarrlacak duygulann de$eri sorunu hailedilmeden aktanmrn genel gergevesi Eiziiemez. Musset veya Recaizade
Mahmud Ekrem gibi agr romantizmin etkisinde bi yazarm aktardrft ciuygulan mr yoksa \4arki de Sade'in ahiAk ve sanatln srrurlanm zorlayan metinlerini mi esas alacaf:tz. Mellnet Akif gibi sanatuu din.in emrine vermig ve sarnimiyetie dogruluktan baqka bir qey drigiinmeyen muzdarip bir gairin bizi gekmeye Eahgtrgr vicdan yolculu$una mr itibar edecegiz; yoksa bizi iqki, af,ron, esrar ve fuhgun cirdiigii bir koza iqinde ruhun karanhk dehlizlerine yolculu[a davet eden Baudeiaire'e mi refakat edece$iz? iqte bu kuramrn gozmek zorunda oldugu temel meselelerden biri de budur. Berna Moran bu konuda Tolstoy cirneSi tizerinde durur. Biz de qimdilik orneklerimizi'kendi edebiyatrmrzdan vermeyi saktrr tutarak Tolstoy'da aktanmrn nasrl bir sansrirden gegirildiSini gdrmeye gahgahm.
Tolstoy'da Aktarrrn
Daha gok romancl olarak .tarlrnan Rus edebiyatrmn
cinernii
yazarlarrndan Tolstoy Sanat Nedir? adb. kitabinda sanat haki
1O8 |
ALi iHSAN KOLcU
EDEBTYAT KURA MLART | 109
Bilindigi gibi Tolstoy uzun yrllar ateist olarak ya$aml$trr. O bu eserini kiigiik krzrrun dliimii iiLzerine girdigi murakabe sonucunda, koyu bir Hrristiyan olduklan sonra yani bir bakema Tann'run ma$firetine sr$rridrktan sonra yazrnTll:r. Bu bakrmdan onun sanat anlayrgrnda bu dciniigrimiin biiyiik ve derin izleri vardrr.
On boliimliik bu kitapta ilging bahisler vardu. Ancak bizi daha gok yedinci brjliimde ele ahnan Sanat Nedir? bahsi ilgilendirmektedir. Tolstoy sanat hakkrndaki goriiglerini kendi devrine kadar olan siiregte dzetleyerek agrklamaya baglar. Temelde hareket ettiSi nokta sanatrn iglevi meselesidir. Gegmiqte sanat nedir sorusunu soran filozof, estetikEi ve kuramcrlardan Baumgarten (1 7 | 4 -1 7 62), Shaft esbury Q 67 0 -1 7 I 3), Immanuel Kant (1724-1804), Fichte (1762-1814), Friedrich Hegel (1770-1831), Adam Miiller (1779-1829), Schelling (1775-1845), Weisse (1801-1867), Vischer
bir izleyici ya da dinleyici grubu rizerinde hoE bir intiba brra-
kacak bigimde aktaran l,nsa stireli bir eylemdir."roz Tolstoy'a gdre bundan ewel yaprlan tariflerin geqerlili[i yoktur. Zira o sanatln ne olduSu konusundaki fikrini sanatrn ne ige yaradrEl sorusunu sorarak cevap afamaya gahgu. ona gdre sanat mutlaka birgeye bir amaca hizmet etmelidir. Bir iglevi, faydasr olmahdrr. Jakoben sanat hitap ettiSi srrufin zevklerini yansrtmakta ve ontrala haz vermekteydi. Srmrh bir kitieye hitap ettigi igin bu sanat faaliyeti yetersiz ve anlamsrzdr. Tolstoy sanatglrun duygularrrun anlatrlmasr gerekti$ fikrine katrlmakla birlikte aktanmrn tek yanl olmamasr gerekti$ini drigiintir. sanatgr sadece kendisinin duydugu
duygularr aktanr ve onlann okr-rr ya da seyircide yankrsrru gcisteremezse baganh bir aldanm yapmr; sayrlmaz. Boylelikle Tolstoy iqe sanatta aklanmrn nasrl yaprlmasr gerekti$i iizerinde diigilncelerini yoiunlaqtrnr. "Bir duyguyu uyandrrmak igin. o duygu once yaEanrr ve sonrasrnda hareketler, qizgiler, renkler, sesler ya da kelimeierle ifade edilen bigimlerle yeniden canlandrnlrr ve a1mt duygu bagkalannrn da yaqamasr igin aktanhr. Sanat etkinliEi budur."ros
(1807-1887), Herbart (1176-1841), Schopenhaeur (1788-1860), Schnaas ( 1 798-1 875), Krichmann (l 802-1 884), Cousin (17 92-1867), Jouffroy {J 7961842), Taine (1828-1893), Guyau (1854-1888) ve nihayet Eugdne V6ron
(1825-1889)'a kadar sanatrn
ne oldugu rizerine
konugan
filozof
ve
kuramcrlann gciriiglerine yer verir. Bunlann biiyrik bir i
Goriildrigii gibi rolstoy sanat eyleminin' baganya ulagabiimesi iEin aktarmaarn yaprlmasrru gart kogar. Ardrndan sanatgmm duyduEu estetik hazzrn okurda da gergeklegtirilmesinin
gula-n Ya$€u-."I04
ne oldu$u konusunda mutlak bir tarife vanlamaz.
"sanatrn giizellik kavramrnr drqalda brrakan en son ve en anlagrlabilir tantmlan 6unlardrr: [1) Sanat, halwanlar a]eminde ortaya qrkmrg, cinsel arzudan ve ojrun ojmamaya olan dofal efiilimden ka1'naklanan bir aktivitedir. (Schiller, Darwin, Spencer), b) Sinir sistemine haz veren heyecamn sonucu olarak ortaya qrkan bir aktivitedir (Grant
Tolstoy'un al'lanmrn baganh bir gekilde yapllmasrru
(3) En son yaprlan tanrma gore fSully) sanat; kalcr bir Eeyi ortaya koyma ya da bir igi onu ortaya qrkaran kiqiye etkin bir zevk verecek biEimde ve herhangi bir kigisel tayda gutmeksizin,
cinemsemesi
boguna degildir. Sanattan fayda bekleyen Tolstoy bu yora insanlann kimi aclmasrz duygularrndan anrumF olaca[rm diigiiniir. Bu tavnyla sanattan bir yarar uman Platon'un gdriiglerine yaklagtrgr gibi Aristo katharsisine de yaken durur.
"insanlar sanattar etkilenme yetisinden yoksun olsalardr, birbirlerine karqr daha acrnasz, hergeyin ritesinde birbirlerinden daha kopuk ve birbirlerine daha duqman 6|3fuilirlgpfli."ros O halde aktanm nasrl yaprlacaktr? Tolstoy buna bir rirnekle cevap
Ailen). Bu, psikolojik-evrimsel tantmdrr.
(2) insanm hissettig duygulann qizgiler, renkler, harekefler, sesler ya da kelimeler yoiuyla drEa r,rrrumudur [V6ron). Bu, deneysel tanrmdrr.
gerekliliiini I,urgular:
"Sanat, quna dayatr bir insan etkinli$dir. Bir insan, bilinqli olarak belirli drqsal iEaretler aracrh[ryla yaqamakta oldugu hisieri baEkalanna aktanr. Baqkalan bu duygulardan etkilenir ve o duy-
vermektedir:
ro2
Sanat Neatjr.z s. 159.
to3
Age. s, 162.
'oo ro5
Ag.. s. 162. Age, s. 163.
11O I
ALi iHSAN KoLcu
ED€BiYAT KURA MLART l 1L1
"Sanat, baqkasr ya da baqkalanyla bir ve aJmr duyguda birleq-
mek amacrndaki bir insanm, belirli drEsal igaretlerle
o
duygusunu ifade etti$ zarnan baElar. En basit 6rnekleri verecek bir kurtla karqrlaqmrq olma korkusunu yaEam:q bir gocuk. o karErlaqma5n anlatmaktadlr. Bagkalannda. yagadrlr o duygu5.'u uyandrrmak igin, ilkin kurtla kargriaqmadan dnceki
olursak;
durumu, etrai, orman ve kaygrsz halini anlatrr; daha sonra kurdun gdrunu$u, hareketieri, kurtla arasrndaki uzaldfttan, vs.
bahseder. Butr-in bunlar. srrf o[lanrn hikAyeyi anlatrken rinceden yaqadr$ duygulan tekrar yaqamasr. dinleyenleri etkilemesi ve
onlan da kendi yagadrklannr hissetmeye zorlarrrasr iqindir.
Ve
iqte blitrin bunlar sanattrr. Oflan, kurttan korkmakla birlikte onu g6rmemi$ olsa ve otekilerde de yagadr$ korkuyu uyandrrmak istese, kafasmdan kurtia bir karqrlaqma uydursa, kurttan nasrl korktu$r-rnu dinleyicilerle paylaqrnak igin bunu anlatsa bile bu, sanat olacaktrr. Yine acr qekmenin korkusunu ya da zevkjn qekiciliiini ya$amr$ bir adam (ister gergekte, ister hayali olsun) bu duygulanm, baqkalanm etkilemek icin yaflrboya bir tabloda va da bir heykelde ifade ettifinde, ciurum agrr olacakfur. Hatta bir adam kefi, mernnuniveti, aclvr. umitsizli$. cesareti, karamsarhfr, bu duygulann bir kiqiden diferine geemesini hisseder, hayal eder ve dinleyicileri bunlarla etkilemek, bir bestecinin yaqadrldanm dinley'iiilere de yaEatmak iqin nota-lar yoluyla bu dulgularr ifade ederse, fi1 fl2 sa1affi1."to6 Gdrtitdiign gibi Tolstoy sanatta aktanmrn yaprlabilmesi igin her iki tarafin (sanatgr-okur-dinleyici-seyirci) aJmr duyguda birleqmesini $art kogmaktadrr. Yukandaki 6rnekte gocuk kurt kargrsrnda duydugu korkulu ebeveynlerine a).nen allannadrkga sanat yapmtq sayrlmazdr. Kaldr ki gocu$un ya da genel anlamda sanatguun bu korkuyu bizzat kendisinin _vaqamrg olmasl da gerekmez; onu tasawur edip ve ayru heyecanla yansrtabilseydi, aklarabilseydi yine sanat yapmt$ olurdu. O halde aldanm sanatgrunJagadr$r duygunun eser yoluyia 'citeki'ne (ok-uyucu, seyirci ya da dinleyici) bulagtrnlmasr hadisesidir. Eserle okur arasmda bir 'ruh birlikteli[i'nin saglanmastdu. Bu esas itibariyle sanatglyia okurun biifiinle$mesi meselesidir. "Gergek bir sanatsal etkiyi algllayan kimse, sanatqryla o kadar
butrinlegir
ki,
eseri kendisininmiq, baEka birinin defilmiq gibi
hisseder. Eserin ifade etti$ qey uzun zamandtr tam da onun anlatmap istedili Seydir sarki."roT Bu konuya kendi edebiyattmTzdan bir rimekle agrkhk getirebiliriz. BilindiEi gibi Namrk Kemaf in vatan Yahut silistre piyesi I Nisan lg73'te Gedik Paga tiyatrosunda sahneienir. Silistre Miidafaasrm anlatan piyeste lirik ve dramatik sahneler vardrr. Eserin bu cizelliginden etkilenen seyirciler piyesin sonunda sokaklara driki.iliir, niimayig yapar. Eserin arzu ettipi, hedefledifi etki gerqekleqmiqtir. Her ne kadar yazarrru siirgrine gcindermekten kurtaramasa da bu piyes edebiyatimrzda duygusal aktanmr topluca gerEekleqtirmig ilk eser olarak gcinilebiiir. Sanatgrrun (Namrk Kemal)
duydufiu drivsular tiyatro diline Eewilmiq oradan da seyirciye aktanm
yaprlmrgtt. igle Tolstoy'un arzu etti$i aklarrm bu trir.den bir aictanmdrr. Tolstoy sanat Nedir? adh eserinde sadece aktanmrn niteligi konusunda konugmaz. Eserin beiki de en garprci yonlerinden bki yazarn diinya sanat mirasr hakkrnda girigtigi aclmasrz tasnif l:rsrmlandr. oncelilli olarak kendi yaqadr$r drineme kadar gelen filozoflarrn ve sanat kuramcilanrun sanatl tariflerine ve sanattan ne anladrklanna yer vererek onlar-l i
elegtirmiqtir. Neredeyse higbir sanat estetisyeni onun eleqtirisinden
kurtuiamamrgtrr. Tolstoy bu kez de aym tasnifi sanatgrlar igin yapar. onlan kdtil ve iyi sanatq eserlerini de kritii ve ryi eser olarak tasnif eder. Krjtiiler arasrnda edebiyat sahasrnda; Sophokles, Aiskhilos, Euripides, Aristophanes, Boccacio, Dante, Tasso, Shakespeare, Milton, Goethe, ibsen, Zola, Baudelaire, Mallarme, Flaubert ve krsmen Fugkin,i, sayar. Ressamlara geiince; Raphael, Michelangelo, Monet, Manet, Renoir, pisarro da Toistoy,un aclmaslz tasnifinden paylanna diigeni alrrlar. Mrizik alarunda ise Tolstoy ayryr ayrklayrcr tasnifini srirdijnir. Bach'rn birkag aryasr, Chopin'in aqri duygusal
iik eserleri, Ilaydn, Mozart ve Schubert'in eserierini iyi eser srmfina dahil eder. Lizst, Berlioz, Brahms, Richard strauss ve cizeliikle wagner'in eserleri srmfi gegemez. Bu cins bir Molja Kasrm'lltan kendine diigen payl da ayrran Tolstoy Tann Hakikati Gcirilr ve KaJkas Esiri adh hikAyeleri drgrndaki eserlerini sahte sanat eseri sayar. Savdg ve Bang, Aana Karenina, Sergey Dayr, Diriliq, GeEiik, Hacr Murat, Kazaklar gibi eserlerini toptan gdpe atar. birkag pargasr, Beethowen'in
Peki Tolstoy'un sahici sanat eseri saydrlr KaJkas Esiri ii1'ffistindle anlatrlmaktadt, gimdi de ona bakahm:
Kalkas Esiri
bk
r.
povest (uzun hikAye)'tir. Oykrimin kahramaru
Kafkasya'yr iggal eden Rus ordusunda subay olan Jilin'dir. Oiaylar XlX. yiizyrhn ikinci yansmda Kafl
Age. s. 162.
ro7
Age. s. 284.
lT2lALi iHSAN
KOLCU
EDEBiYAT KURA MLART I 113
bir mektup alr; kadm dliimiiniin yaklagtrfrm ve o[lunu son bir kez gcirmek istedifini onun igin segtifii krzr begenirse evlendirmek arzusun{a oldugunu yazmaktadrr. Jilin birli$inden izin alarak memleketine gitmeye karar verir. Yol giizergAlunda bulunan Tatarlar yurtlanru iggal eden Ruslara griz agtrrmamaktadrr. Jilin ve arkadaql Kastilin Tatarlar'a esir dri6er. Tatarlar'rn niyeti bu iki subayr
3. Sanatgrnrn igtenli$ine ba!lamrgtr.
one
gitmigtir' Eger Rus edebiyaturda bizde oldugu gibi Divan edebiyatr olsaydr Tolstoy onu da gdpe atmaktan gekinmezdi. Zira Torstoy'un yaptlg;tasnifi bize uygularsak kimi dini ve hikemiyatla ilgili merinlei argirriu "bu tasniften kendisini kurtaracak eser ve yazar karm:azdr. B,na giire yunus Emre, Hacr Bektag-r veli'nin giirleri_ ve kayrasr Kur'an'da bulunan yusuf u Zileyha mesnevileri drgrnda Fuzuli'den $eyh Galib'e B6ki,den Nedim,e kadar biitiin
bir
sanatgr ordusu Torstoy'un gcip kutusunda yerini alma kaderinden kurtulamayacaktr. zira.bu gaiderin Toistoy'un 6ne srirdiigii otftt otan bireysellik, igtenlik ve agtkhk nrteli]rJerini tutturamadrklan g6nil'ecektir.
Dina'mn hayatrn acrlan ile kirlenmemig muhayyilesi sayesinde bu Rus subayr
Baglangrgta duygu.aktarrmmr sanat igin yeterri gciren Tolstoy gririigrimi
daha da geligtirerek. aktanracak duygunun nitelGine naaai "rgi ileri gritiirmekedir. ona g6re bu nitelikten bigka aktanmri yaprldrgr insanra'n sayrsr da yeni bir cilgrit oiarak beiirmekledir. yunus Emre'niir hem halk tabakasr hem de iist srruf tarafindan anragrhp algrlanmasr ornegi Toistoy,un varimak istedisi sanat anlayrgrn-r cizetler samrrm. onun rilgrit otar"at<
uldrg;h;;
kdyliilerinin durumu XlX. yiizyrl Rusya,srnda tam bir felaket ve cehalet igindedir. Ru Tolstoy igin onemli degildir zira o Rus kdyriisiiniin ruhu ile almilegecek bir sanat eserinin peqindedir. Bunun da yolu aunu got dinsel ve ahldksal metinlerden gegmet
ahlAlendan s6z etmemesi de bunun karutianndan biridk.
Tolstoy'u boyle acrmasrz ve tenkide uSrayaca$rm bildigi tasnife gcitiiren gey nedir? Bunun iizerinde durmarun yararh olacaftru drigtinmekteyiz. Tolstoy Sanat Nedir? kitabrnda bir sanat eserinin etkileyicilik oigritrinii tig
ve igtenlik olarak sanat eserinin etkileyicilik
kogula ba[lamrgtr. Bunlan bireysellik, aEtkhk
da paganist olmuq ve riyle cilmiiqtii. Torstoy da asirnda
feoial srmfin emrinde birer kcile olan Rus kriyltilerinin Tann'yr qur,,. tannsr olarak gcirmeleri ve
agrla grkmamrq bir ateist oldukla'ru bildiiinde bu toplumu kufia;cak yegane geyin hpkr kendisini bir inang bunahmrndan kurtaran giiglii bir Hrristiyanlk
rilEiitiinri; "
o1rrr351112"ros
$imdi y'kandaki eserlere balaldr$rnda qosunun Torstoy'un
igte Tolstoy'un be$endifii iki 6yktisiinden biri olan Kafkas Esiri'nin konusu boyledir. Yazar olaylara merhamet aErsmdan bakrmgtrr. Kiigtk
o
ya da az
siirdiigri- part-la' banndrrmadrsr grinilecektir. rmi yiiksek srrufin sesi olan eserler kimilerinin de rsmarlama ve hissedilmeden yazrlan eserler olduEu gciriilecektir. Bu durumda aktarmamn eksik olacaSrru ve onlardan bir ahl6k dersi ve sosyal yarar gcizetilemeyecegini dr.iqiin* Tolrtoy bciyle bir tur,'ir"
siirede igkence gorrnez, a$aEllanmaz hatta zaman zaman Tatarlara kafa tuttugu da goriiliir. Jilin kendisini tutsak eden Tatar efendisinin kiigiik krzr Dina ile oyuncak hediyesiyle baqlayan bir yakrnhk kurar. Kiigiik krz babasrndan habersiz Jilin'e siit, ekmek hatta et getirir. Jilin bir firsatrru bulup kagar fakat ksa zamanda yakalarur. Bu kez ahra de$il de bir Eukura hapsedilir. Ktigiik Dina'run yardmryla buradan kurtulur ve kagmayr baqanr.
ozetleyebiliriz. Onun crimleleriyle sciylersek
yar.ri sanatgnrn aktardrfr duyguyu
kendisinde hissetme gucunun qok
l . Aktanlal duygunun gok ya da az bireysel olmasr
Tlo:t y"
2. Aktanlan dtrygunun gok ya da az agtk olmasr
imaru oldufunu bilmeldeydi. Dinsel yuprUlrrrru*r,
for-""
,uyrf
oldugu bu cogra$rada tam da bu s'ada sanat deweye girecek ve bir balama papazlarrn, rahiplerin, kilisenin iElevini yiiklenecektir. Tolstoy'un umdu$u
ro8
I I
L
Age. s. 284.
EDEBIYAT KURA MLART I 115
LL4lALi iHsAN KoLcu
ikinci tiire ait eserler arasrnda Toistoy, Moli6re'nin piyeslerini, Pugkin'in hikAyelerini, Cervantes'in Don Kiqot'unu, Charles Dickens'rn Davici Copperfield'i ve Pickwick Papers'r, Mauppassant'rn ve Gogol'rin
Din kardegligi, merhamet duygusu, toplumsai ahlAlcn giicii igte Tolstoy'un buldu[u regetenin unsurlan. Tolstoy objektif bir diiqiintir olarak salt Hrristiyanh$t, Yahudilik ya da Mrisliimanhgrn kendisini takdim ederken dteki diniere karqi bir ay-ncahfr, iistiinliigii iddia edecefinin de farkrndadr. Bu durumda sanat bir cemiyette ya$ayan bagka dinlere hatta aym dinin baqka mezheplerine mensup insanlann
budur.
6ykiilerini drnek gdsterir.
Tolstoy ikinci tiirdeki eserler arasmda nihayet ortak bir metin bulabiliyor. Bizim edebiyatrntzda da gok iqlenmig olan ve Kur'anda "Ahsenel-kasas" ktssalann en gilzeli diye nitelendirilen Yusuf u Z.Jleyha krssasrru 6mek gcisterir. Bu dykiide hem krskanghk, hem merhamet, hem sabr, hem nefsine sahip oirna, hem Allah korkusu hem de bagrqlama temalan bir arada iglenmiqtir. Bu haliyie klasik bir eserde tek baqrna iqlenebilecek temalar birarada bir biihin iginde veriimiqtir. Briyiece Tolstoy bilmeden klasik dcinemdeki insarun temel temalanna geri driniiyor. Onun ahldk bakrmrndan egitilmesi meselesi bir kez daha giindeme geliyor. Tolstoy'un sanat gririiglerinin bir yiiz ytl geqirmeden eskidiSini itiraf etmek zorundayv. O daha qok devrindeki Rus halkrnrn durumuna bakarak bir sanat kuramr gelistirmiqti. Ona gcire yoksul koylii, saf ve temizdir. Sanatsal olaru, ahldksal olaru, dinsel ve e$itici olam hak etmektedir. Buraya kadar dolru ama koyiri de nihayetinde insandr. Onlann kendilerini lcgkertacak, siyasai, dinsel, cinsel ve smrfsal kazammlanm gormeden de$iqrneyeceklerini sanmak safdilliiik olur. Kciyden kente grigen insanlann kentin firsatlarr iEinde nasrl canavarlagtrklanna kag kez gahit olduk. Dindar diye bilinen koylti kitlesinin buaz paraya ve mala kavuqtuktan sonra kesaca statii de$iqtirdikten ve srruf atiadrLtan sonra nasrl yeni konumunun ahlAlsru benimsediklerini bilmekteyiz. Bu bakrmdan Tolstoy krgkrrtrlmaya hazrr genel insan karakterini hesaba katmadan koyliiler lehine bir genelleme yapmaktadrr. Kaldr kr son iki Eafda siiregelen bag drindiinicu deSiqme ve geliqmeler sanattan beklenen yaran dumura u$ratmrgtr. Sanat bir bakrma i:rsaniann hayatrndan iiiinci.plAna driqmiiq oncelifini bagka unsurlara kaptrrmrgtrr. Sanatrn halk yr[rnlarura hitab etmesi konusunda kendisinden sonra gelen Marksistlerle birle;mesi beklenen Toistoy'un amag noktasrnda onlardan ayn drigmesini de do$al kargrlamak gerekir. Zira Marksistler dfretilerini iggilerin airlAkt iizerine degii emegi ve iiretimi tizerine kurgulamrqlardr. Bu bir bakrma Qarhk drinemi kdleiik devrinin gekil degigtinniq bigimiydi. Bu yiizden Lenin, Tolstoy'un arzuladr[r
tamamrm kucaklayardayacaktrr.
"Sanat, insanlan birleEtirme dzellipine satriptir.
Ftrer
sanat, sa-
natgmrn aktardrfr duygunun, a]n etkiyi alan bagkala;rmn ruhuyla birleqmesini sa$lar. Fakat Hristiyanirk drqr sanat, bazr
insanlan birleqtirirken bu birieqmeyi, bir araya gelen insanlarla diferleri arasrnda trir ayrrima nedeni k1ar. Qunku bu tur bir birlik, yalnrzca bir bolunme nedeni delil, 312n63. baqkaianna kargr bir husumet nedenidir. Vatalsever sanat; mar$lan, qiirtreri ve atrideleriyle boyledir. Kilise sanatr, yani belirii rnezheplerin
sanatr; resimleri, heykelleri, toren alaylan ve diier yerel ayinleriyle bdyledir. Bu tflr sanat, vakti gegmiQ Hiristiyanlik drqr bir sanattrr .re o, bir mezhebin liyelerini yalnizca baska mezheplerin uyelerinden kesin bir sekilde alrirmak, iratta aralannda driqmanca iliqkiler yaratmak igin onlan birlestirir.'"10e
tsu durumda Toistoy biitiin insanlaflfi Tanfi'run eviatlari oirirr$unu ifade ederek deiha ilk adrruda. Hristiyani literatiirii kulianarak diigtilcelerini Hrristiyan bir diinya iqin iiretiigini ortaya koyar. islArn inancrna gdre insanlar Tanrr-run er4atlan defiil kullandr. Bu ayrrma bile dikk'at etnieyeil Tolstoy'un sanat haklondaki aynntrh goriigieri mahalli ve dar Qerqevede kaimaklan lorrtulamaz. Buna ralmen sanat eserlerini Hristiyan o$etilerinin;ransrdt$t ve biittin insaniann pa,vlagabilecesi olmak tizere iki ana kategoride e1e alu.
Birincisine bakahm:
Toistoy eserlerinde dinsel duyguiari al'taruta bakrmrndan befencliSi sanatgllar araslnda tarudrk isimlere rastlamak mrimkiindtir. Victor Hugo Sefiller'i, Charles Dickens iki $ehrin Hikayesi ve lroel ilahisi. Dostoyevski'nin kimi eserleri ve George Eliot'un Adam Bede adir eserleri bu srrufa dahil eder. Bu eseriere bakildrfmda incil dgretilerinin gdyle ya da boyie yansrtrldr[r rnetinler oldugu g6riilecektir. Mesela bunlar arasrnda citeki diniere dair dinsel igerikli eaebi melinlere tesadtif edilmez. C halde gtmu rahathkla sriyleyebiliriz ki Tolstoy sanat hakkrndaki kuramrm tamamen kolu bir Hrristiyan kimtigi ile kurgulamtg ve tirneklerini ona gtire tasnif eimigtu"
'on
dindar toplum yerine dinsizbir devlet ve toplum yaratmayl amagladr. Bu bahsi kapatrken Tolstoy'un arzuladr$r sanat eserinin e$itici olmasr ahldk dersi vermesi, sanatgmln duygulannrn aktanmr sayesinde ekurda bir estetik yagantr uyandrrmast meselesi genel sanat sorunlan arasnda yerini alrr. Bu ashnda Aristo'nun ortaya attrgr katharsis kavramryla da iligkilidir. Ahmet Midhat Efendi, Milsahedat romarunda eserin kadrn kahramarum kotiiliiklerden korumak igin ona bol bol roman okuttuSundan sciz eder. Onu bu sayede drg
drinyamn muhtemel kotiiliiklerinden korudugunu
Ag.. s.295-296. i
I
ifade eder. Bilgisel
116lALi iHsAN KoLcu bakrmdan bu
EDEBtyAT KURA MLART | 117
bir tiir katharsistir. Goethe de arulannda Werther adh romamm
sorulnsuz edebiyatr karm tok milletlerin uSragr olarak gciriir. Kendisine iistad
bunalrmdan kurtulmak izere ya-zdr[rru ve Werther intihar etmese kendisinin intihar edecefini yaznuqtr. Ote yandan ayrn zamanda bir romancr olan Mehmet CelAl de romanlann zararlanndan sciz ederek tipik bir sanatgr
bir
olarak hikmet sciyleyen qairleri Attar, Sadi, Mevlana vd. seEer.
Mehmet AUf, giirin hakikati sciyleyen bir sanat olmasrndan yanadr. Kiirsrisiinden Fatih $iirinde Hayrr, haydl ile yoktur benim alq verigim...
dijalitesini ofl aya koyar
ister dinsel, ister nostaijik, ister cinsel, ister marazi ya da bir saadeti imliyor olsun, sanat eseri okurun yapayamadr$r, dile geviremedigi kimi duygulan, yaqantrlarr ifade eder. Onun gtirevi bu yaqantrlar vitrinini
inan ki: Her ne demiqsem goriip de soylemi$im. $udur cihdnda benim en be$endi$m meslek: Scizum odun gibi olsun; ha}jkat olsun tek!
zenginleqtirmektir. Okur istedifiini kesip bigerek okumakta serbesttir. $imdi kendi edebiyatrmrzdan bir gairde, Mehmet Akift" aktarrm sonrnu iizerinde durahm.
Bu dizelerde gairin bir imge avcilrgrndan delil hakikat avcrhgrndhn hazzetti$iru grkanyoruz. Bu, esasen gairin yagadr$r devir diigiimiliirse toplumun sanatkdrdan bekledifii bir tasamrftu ve yankrsrru sadece Mehmet Akifte degil, Mehmet Fmin Yurdakul, Ziya Gdkalp, 6mer Seyfettin gibi milli romantizmin oldufiu kadar milli realizmin de bayraktarhprm yapmrg gairlerde kendisini gcisteren bir haldi. Mehmet Akir giti qairliSi gok tartrqrlan
Mehmet Amfte Aktanm
Mehmet
Akif, Tolstoy gibi bir
inang
krizi
Mehmet Emin FrdakuHa; Unutma ki qairleri haylurmayan bir millet Sevenieri toprak olmuq oksuz qocuk gibidir
yagamamrgtrr. Onun
doniigiimii sanatsal planda gergekleqmigtir. $iire Muallim NAci ve Servet-i Fiinirn zevk ve estetiSine bafh kalarak baglar. Yakrn arkadagr Egref Edib'in naklettigine gOre Akif gengiifinde birgok gazel yazmrg, defterler dolusu giir viicuda getirmigtir. Eqref Edip, AUf in daha sonra sanatrru "hayati ve igtimai mevz0lara tahsis edince" bu defterleri imha etti$ini bizzx Akt?ten iqitmig oldufiunu kaydeder."l
I
dememiq miydi?
Arurin; S6zrim odun gibi olsun; hakikat olsun tekt
dizesi onun poetikasrm dzerrer gibidir. Bu duruma gcire qair hakikatleri okura aktaran' bir ayna vazifesi grirecektir. $iirin yrkrcr ve aldatrcr etkileri anndudmrg, sadece hakikat ve hikmetin dillardirildi[i bir bigime sor,,-urdugu gcinilecektir. Bu giirde tasannu (sanath soyleyig) olmayacak, bir bagka deyigle fikir ve mesaj sanata kurban edilmeyecektir. samimiyet ve hakikat bu giirin $agmaz iki umdesi olacaktr. Zira giirin bir 'yalan' sanatr olduiunu kabul eden bir geieneLlen geliyoruz. Ustelik bunun gairin yagadrfir gagda Servet-i Ftinon gibi bfu tecriibesi ortada iken Akifin, faraza Cenai $ahabeddin,in yaruna konulmasr edebiyata ne kazandracaktr? Kendi sanatsal tercihini milletine hizmet ve hakikatreri scivlemek adrna ddniiqtiiren Akiflte akanm sosyal boyuta gekilmiq bi, ;;"t i;;it;; olarak kendisini gosterir. $airi bdyle bir segim yapmaya iten sebepler vardrr. Beriin Hatralan'nda; Ne kaldr, bir edebiydtrm:z mr? Va esefd! Brrak ki ettifii yoktur bir ihtiydca vefA Ya ruh-r milleti afsunluyor, uyuqturuyor Ya sinelerdeki hislerle qarpl$rp duruyor! dizelerini sriyler. Bu dizelerin hedefinde tabiatiyle Servet-i Ftin0n edebiyatr ve onun edebiyatrmrza getirdifii bir hastahk olan santimantalizm vardrr. Mehmet Akif sanattan sosyal yarar bekleyen bir qairdir. Sanatr sadece proleteryamn
o
Baglangrgta $eydA-y'i gamrm, puEte-i zincir-i heviyrm UEsAka qu h6lim ile ben grbta-fezAyrm
(Dest0r-Terkib-i Bend)
bir de$igim bir giirin peginde olmugtw. RiiegArrm
cinsinden giirler kaleme alan sanatq; zamanla sanatrnda biiynk yagamrg ve sosyal vicdamn sesi olacak
Namrk Kemal'in "hayat ve hakikate uyan
bir edebiyat"
sdziinden alan bu
bir karakteri haizdir. Dewinin rinemli bir sanatgr simasr olacakken bambaqka bir yol izleyerek sanatrm toplumun hizmetine veren Mehmet Akifin bu tar,rr sonradan, edebiyata sadece zevk ve estetik nokta-i nazatdan bakan ve onun sosyal fayda ve sorumluluk yaruru gcirmezden gelen ziimrelerce gair olmamakla itham edilmigtir. Hakikatte o Ziya Gokalp'in dedigi gibi ,rilr dewinde degtl suur dewinde oldu$unun bilincindeydi. Bu ytizden fikirsiz ve sanat anlayrgr tek kelimeyle toplumsal
t10
orhan okay, "Mehmet,Akil', Biiyiik
Tiirk Klasikleri, otiiken yay. ist.
1992, c.
70, s.342.
l t
I ,L-":,.
i'$iffil:lr I I
118 |
ALi iHsAN KoLcu
hizmetinde gciren Marksist ve topiumcu gergekqi edebiyattan aytlrr. O, ayrrm yapmaksrzrn toplumun biiti.in sahnelerini, srmf ve katmanlanm giirine tagr. Bu bakrmdan asrl sosyal gergekEi edebiyat Akif gibi toplumla biitiinciit bakabilen qairler tarafindan hayata gegirilir. Anf nm zaman bu gcirevi yerine getiremediSi duygusuna da kaprlrr. Safahat'rn bagrnda okurlara hitaben yazdtsr giirde hem onun sanat anlayrprru hem de sanatkdr olarak yetersizliginin itirafim buluruz. $iiphesiz bu mritevazr bir sriyleyigtir. Bana sbr sevgili kaari', sarra ben soyliyeyim, Ne hriviyyette qu karqrnda dural eq'anm: Bir yr$rn s
O
KUR MERI{EZLI T
DI|I-G USAI- ETKf I(LTR.AMI Duygusal etki kuran' sanat eserirLi agrkJamak igin okurun ya$antrsrna onu irdeleyen bir kuramdlr. sanat eserinin okur iizerindeki etkisi bu lonelep ki1a4da. cine geEer. Bu clurumda okurun b'gisi, ;ri;;;i ,""ir"il',*-*t i':lirtiirii hatta zevr'l dne qricabilir'. Bu da riznelci bir bakrq "" agis,, ,do$urur. sa'at.eserini a*lamak adrna 'terrrikeri; uir n"ti""ye vanlrr. Duygusal etki iruramr bu acrdan okuru bagrbog brakan, izlenimler-ini esas kabur eden bir anrayqr kabul etmez. -ir.. -slvf,.n onun or"" esretik ya;antr deciigimiz yazann eserirri yaratrrken
orugturdr*
,l#r"
,lrJ otmasr'beklenir okurdan. tsu baremdan uu **u.au #;tk;;L;itgurr, eot cinemlidir' Eski gaslardan.beri sanatrn iglevi bir tartrgma konusu orniug, kimi
filozorxar zevk unswu iizerinde dururken
kimileri rufau- urrrrrr..o,, .;rr" g"irri u*"i,,ru *0r.,
grkarmrqlardrr. Zevk aimayr bir hayai r"i..i"ri u"i_. sanar eseri'in gricii okurda zevkyi dahazuyundr.*n durumda akur riencii satup,orri*gu dlinya gtnigri,
fu"it/";grt;dir. Eu d,,zeyi, ideoiojik tritumu penceresindetr u.-"r" uut u"Jtto. "; "r,Jik^ Bu durumda zevk ve fayda kawamlan birbirine kanqacaLlu. Zevk arrnak igin okunan t;;;; ideorojik yairr ile okurda bil zeJk
n.o1itr5.. y.l$anlrnm uyanmasrna sebebiyet verecek-tir. Atalarrrun.gegmigte yapirgr bripit igleri Uir'ron a' ur_o.i"rirri"-iri"y,* of.u, alru eserde anratrian tui.icrllu bir agk dykiisrinii de beraber okuvacak ve nihayetinde hem diiriya gdrbqi faycta'uq*r"o; h"", ;"";;; ,"iliur, ,n"o agrsrndan tatmin oiacaictir. danatrn ;giu"; i.*uu"nda bu karmaqa Duygusar Etki Kuramr''da 'estetik yaganrr' a"aigimr:froblemin qiizr'mesiyie
aErkirga
karugur.
Estetik Yaqantr
sanatin yarairrr,-rasr ve. tiiketilmesi agamasrnda bir estetik yasantirun ve yerii britiin estetikgiler hemfikirdirrer. Zira sanatci dc^iler: varhr: cizer yagantrran', ruh halrerini" ortaya' griitrgr ko'usuncia eski
durum,lann neticesincle eser veren
/
";-kil'#; yaratantir farkhhga sahiptir.
"stirin )aratildr$ arr gairin rurhund* OUiOn _.,"U.r", .," drirtr_iler at-asrnda.kr:.sursuz
bir denge ve hiyerargik,bir_d{izen vardrr. $air. bir tecrubeyi yaqarken nrr*t.cor;Ueye;;; ;C;; iqin, ruhunda murnkun oldu$u karlar qok salaQa jrirt iy."t.t*i., sagla.yacak ve milmkrin .ridrriu kadar
az sapda durtliyli tatminden ma_trrum krl_acak bti hiyera:-o"ik dr-izen gegirir. iite hayatta tecnibeden edinilen aegerterin gekillendiSi, gairi iq
L2OlALi iHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART I 121
drinyasrnda ve drq dunyada mutlu krlan bu anlar, qiirde ifade bulan de$erlerin kaynafrdrr."rr I Sanatgr bdyle bir donaruma sahip olmakla kalmaz. O durmadan degiqen ve geligen drg diinyaya da ayak uydurmak, onu yommlamak, igsellegtirmek ve bir duyarhhga dciniigtiirmek zorundadrr.
"gair, hiq durmaksrzm def1qen sosyal Earilara u]"urn sailama
esnekli$ne sahip, depigen drq qartlara en uygun iQ uyumu sa$ayan, ruhundaki durtuler anasrnda yeni hiyerarqik duzen-
lemeler oluqturabilen kiqidir. Esasen drQ drinyanrn hiq durmaksrzrn de[1qen qartlanm butun benlifiyle kucaklayabilen, bu gartlara veya yeni durumlar aqrk ve geqitli bakrE aqrsmdan yaldaEabilen, bu baluq aglannrn kesiqti!-i odagr yakalayabilen $air, yaeadrft tecnibeyi buttin boyutlanyla ve en objektif bir
ivor Armstrong Rrchards ( I 893-l 97 9)' a gdre,'. giir hayatm d egerte n ct i ritdigi bir T"Lff.d:Buna fa de ortamtdtr.""' gcire giirin anlattr$r ya da yiiklendigi anlam Ja herhangi bir nesnenin hayat iqinde yriklendifi anlamdan farur aeliiair. okur metne bir anlamr yriklerken baglangrgta hayata egenen anlamr; dizgesini kullarur. ZamanTa, ya da o mgtin tizerinde yogunlagtrkga yeni arnlam dizgeleri kullanmaya baglar. Bir baroma esere kendi bulundugu yerden ya oa satrrp oldulu yagantrdan bakar. Eser bu durumda okurun irr,u u kabiliyetine, donammrna teslim ediknig gibidii. Nasrettin Hoca''rn ziyaret ettili krzlanndan birinin toprak kap yaparak digerinin tarlasrru siirerek bulday 19li9t"irmekte oldugunu ve ayru anda birinin yaSmurun yaSmamasr igin digerinin de yagmasr igin dua ettigi frkrayr herkes bilir. vagm'r"urrisi igin bol
bigimde verebilen kiSidir."r12 $air / sanatgr boyle bir ameliye ve duyarhhfia sahip olduluna gcire verecegi eser de bu yagantrdan izler tasryacaklr. onun igin bir baqlangrg ve son,yokfur. Geliqme ve deSiqme, oigunlaqma ve ustala$ma sciz konusudur. Tevfik Fikret'in ferdiyetgi bir yagantrdan.sosyal sorumlulupunu hissederek toplumcu bir sanatgrya dciniigmesinin arkasrnda bu sahip olunan estetik
nitelikler hep psikolojik Seylerdir. "tta
Mehmet
yaqantrda,
ya;antlrun etkisi vardr. Genqiik dewine ait bir kitap dolusu gazelini yakan Akif de, edebiyatrn bt hayat ve hakikat.sanatr oldu!-unu kegfeden Namrk Kemal de, sanatr 'qiir devri ve ;uur devri' diye lkiye ayran Ziya Giikalp de ulaqtrklan estetik ya$antrrun diirtrisiiyle eser vermiqler ve bunlann da okurlar tarafindan yuzde ynz almrsr olmasa bile yakrn bir estetik yagantr ile triketilmesini amaglamrglardt. zfua estetik ya$antl ile sanat eseri arasmda bu
bir iligki vardr. okurun eserdeki estetik ya$antlyr algrlayabilmesi iqin onun yaratrlma kodlanru, ig ve drg yaplsrnl, imge ve gondermeler diinyasrm, ima ve derin anlammr iyi gciztimlemesi gerekir. Bu da yazarra denk ya da ona yakrn bir estetik yagantrya sahip ok'ur sayesinde olur. Bu konuda bir bakrmdan
I-n
gi
liz estetikgi Richards' r n tespitl erini aktarmak yerinde olacalctu.
kazatq ve bereket anlamrna gelirken digeri igin felaket anrimrna gelmektedir.
Bu ciznelci bakrg agrsr.zevk ve fayda esasrna gcire de$igebilmefiedir. sanat eserini bu tutumla anlamaya ve anramrandtt^uyu garrgan okur igin miiqlail bir durum var demektir. Richards'a Fi)re "gilzeittk, esietrk crefier, hosa giden
bir
Richards bir eserin estetik degerini eserin kendisinde de$il uyandrrdr[r bir bakrma etkide bulunJ,rgurr' iddia eder. Haytanlikla seyredilen
tablonun giizelligi kendinde mivcut uyumdan aegrt onu seyreden i1sanl1y ruhla'nda vaphfr etkide aramr. Bu konuda biiftk oru-*r" Aiit Veysel'in;
"Gr-izelliiin o par'etmez Bu bendeki aqk olmasa" dizeleri bu meseleyi btifiin agrkhgryla gcizler ciniine serer. Buna grire grizellik nesnede de$il' ona bakanrn duygusal ya da estetik yagantrsmdi mevcuttur. Nesne sadece bu duyguyu bir yaqantrya geviren a1,na vazifesi gciriir. Buradan
yansltma kuramrna gegmig de$iliz. Nesneler ancak onu bakanlann, okuyanla'n, anlamaya gahganla'n bakrgryla arllam bulur. Bu duygusal etki kuramrna gcire okur en az sanatgr kadar estltik donaruma sarrip otmai, gerekir.
Burada "zevkler ve renkler tartrgrrmaz" kolaycrh[rna diigmemelid t. Viia au ttiketilmeye her hazrr slogana teslim olmak demektir. Biiaz drigiiniildriSiinde zevklerin de renklerinde pek6l6 tartrgrrabilecegini anla'2. Hig kimse tekemmtl etmig bir zevk sahibi de[ildir. Bu esbs itibariyle insarun iogasrna aykrndrr. Durmadan desiqen ve geligen insamn da zevkleri ve renkleri, estetik
cilgrit ve tercihleri de[igecektir.
ilk
gengligimizde okudu[umuz eserlerle,
rrr Prof. Dr. Sevim Kantarcrofilu, Edebiyat Akrmlarr ve Temer Metinler, Arkara, 1993, s. 506.
rrr
Edebiyat Akrmlarr ve Temel Metinler, s. 506.
I13
rla
Age. s. 505 Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri, s. 215.
L22|Al-i iHSAN KOLct,'
EDEBiYAT KURA MLART 1.123
giyimde renk ve bigim seqimimiz ileriki yaglarda da ayni rru kalmaktadrr? E$itirn ve estetik yaqantr renkleri de deSigtirir zevkleri de. Burada denilebilir ki herkes bulundu$u seviyeden eseri anlamiandrrmaya gahgabilir. Ne kadar farkir gori.ig varsa eserin aniamr da o kadar zenginlegir. Zaterr sanat eseri okundukga zenginlegen ve anlamlandrnlan bir yapr desii nidir? Bu gciriiglerin sahipleri bunun eseri anlamlandrnnada bir kolaycrirktan degil aksine daha rist seviyede eserin gizemli ve ayrrntrda kalmrg noktaiar:m agr$a grkarmak yolunda bir kegif ve okuma ameliyesi olmasr gerekigini algllayacaklardrr. Ust seviyede okurna yapabilen elegtirrnen-lerin bile ortak bii
Sandrm ki uzaklaEtr yagan kar ve kararrhk, Uykumda britrin bir gece kdrfezdeyim arhk! Yiiklendi$i anlamr gdztimleme aqrsrndan manzumeyi iki bcilim halinde drieiinebiliriz.
Birinci p-gtiit
anlamda birleqemedigi clururnlarda sanat eseri srradan okurun bilgi ve iJgisine nasrl terk edileceictir. I{agirn'in o kadar giiriiltii kopanlan Bir Giinin Scnunda Arzu q;iri boyle bir okuma ameiiyesinin ornegi de[il miydi?
gecesirrde iginrJe bul"'ndufu ruh halini dizetrere driker:
qairde bir estetik ya$anttya dcintigmrigtiir Vufryu Kemal,in Duydumsa da zevk almadrm islav kederinc_len,
dizesi kendisinin bir dinleyici orarak israv kederini argriayacak bir vagantr.r.a sahip olmadrfr anramrnd3 d:c' aksine duvdus-r, r,trJ*iig;-?irailu
nuro* bovle bir kederden zevk almadigrru ifade etrcinir eksik defiil aksine arzu ediien bir bigimde anragrrdrfurr frk;;''?;; este,jk tercihr' iirtrigmedi$i igin bir.yaganhya joniiqemedigini belirtelim. Zira ..Estetik dedigimiz yagantr da biitiin yuqunt,i* gur urr-ut*r* emptilsierin i.rargrirkri etkiJegimidir."rrs
"d"ffiir. ;;ffiGil;i
.
;;;il;.";r9;i'irlfl.u,or*r*
"kusursuz
. bir ruh dengesini dil or[amrnda somutlaqtrran bir sanattrr. Uaya'trn imUyaz-h anlanndan grkar:Jan de$erlerin ifade ortamr"6s.,,, ru
KAR A4CSiKiLERI
Bciyle bir platoda viieut bulan giiri q.zecek kodlala sahip olmak o kadar.
kolay de[ildir' Bu bakrmdan
gegmesini bekler:
ni"ru.i, tkulo"u*ur., oi, a],rl! srircqrcn
"Bir yaqama"ritmini dil ortamrna ta$lyan giiri anlarn:rl igin. , oku.yucunun da ayrrr ritmi kendi ruirunda 1_akalarnasr. qiir-in yaratrldrlr anda qairin ruhunda olusan oengeye b""r"i.;-;;; dengeyi kendi ruhunda kurmasr gerekmekrJ,.. ilry.t S"rr, de$iqen qarilarrna esnek bir getdlae uyum saplayan ve bu"
Bir ergamun 6hcngi yayrlmahta derinderr... Du3.dtrmsa da zevk almadrm islAv kedcrinden Zihnim bu qehirden. bu dcvirden qok uzakta. Tanbfrri Cemil Bey gahyor eski plAkta. BirCenbire mes'rldum'igitmek hevesiyle, )rlnlum dolu istanbul'un en dzlu sesiyle"
-Richards'rn tespitlerini irdetrerken rizerinde dunnarruz serekcn
hususlardan biri de esterik yaranrmrn okurda meselesidir. Richards'a gcire giir;
Bin yrldan uzun bir gecenin bestesidir bu; tsin 1ni siirecek zannedilen kar sesidir bu. Eir ku$11 manasbrda du6,lar gibi ga,rnh, Yr,lz\erce agzdan koro h6linde devarnh,
#;;;;;iil;:H;
gdtiirmii$tiir; artrk gcinir.i istanbul'un en tjzhi liqt* sesiyle cemil Bey'in kim bilir hangi taksiminin uyandrrirgr aol"**. -liLiTanburi d*yg.rsar u,r.uau
O halde bu etki lcuamrna gdre giizellik sanat eserjnin kendisinde defil
okur*n esietik yagantrsrnda mevcut gdrme / bakma / anlann yetene$inde saklidrr. Fakat Richards giizelligi, estetik defieri ve hoqa giden ni{eiikleri hep psikolojik gey diye tammlar ve bunlann drg diinyacla ohnadrklan:iu so;vier. Nesneler okurda bi-r yagantr uyandrrmak igin 'uyaricr' rolii ristleriir. Yahya Kemal'in Ir.{ohag Ttirl
ri9 bevite viklen""
.rtt muhtemelen Slav rniiziSinin Ornettlrini ainlemekte fakat bu siru'i6 slav.kederini duydugu harde bundan zevk almadrgrru "ri"r" ifade eder. ikinci btilrim son iig beyitte sakrr anramr igerir. $air bu kez eski bir pldkta Ta*buri cenrir Bey'i dinlernektedir. Fakat pairin rurr hali birdenbire a"giri. i;rrr-iigr rniizitr onda Duygusal Etki Kuramr'na en iyi cimek oiacak biqiilie g"iiiirll-"a;r. o kasvetli qair gitmig yerine btttin..aura,sryla kendi estetjk uyaracak bir tesire bogulmuq gair.gelmiqtir. Bu eski p16k onilvagantlsmt fO.f.J" (Bogaz)
rr5 l16
Age, s.216. Edebi;,at Akrmlarr ve Temel Metinler. s. 506
-
L24lALi iHsAN
KOLcU
EDEBiYAT KuRA MLART | 125
uyumu saflamak iQin ruhunda her defasrnda yepyeni kusursuz dengeler kuran kiqi olduiuna g6re, qiir, bu dengelerin mallsulti olan yeni delerlerle okulrucunun bilinq seviyesini ve ufkunu geniqleten bir sanat dairdrr. Okuyucudan beklenen tek $ey, $iiri oluqturan unsurlarrn temsil ettikleri ruhi duzen veya deferler hiyerarqisine benzeyen bir ruh dtizenini kendi iginde
yaratabilmesidir. O haide orgalik
L^leli semti ile ilgisi olmadrg g
artematif anlam olarak gigegi gerir akla. Bu-sdzctikrei fu."k"tl" a_tr"1""r- anlarru aragtrnlrr. gairLdre iki kelime tizerinde t.rlll,l dyy: ei" 6"pi"-aigeri tarat.gapka piirde gok iglenen verli bir motif de[ird11 Trilk topiu;;.;;a geg taru$tlsr igin ]renr,iz rrim -Bugagngrmlanyra giir diline bakrmdan qimoitit yabancr -gir"*"-i9ti.. bir motiftir' Aym qekirde k*ar-da giri;. ;tir-g; liitr,iru-,irae roprumsal ve tarihser gtindermeleri olan bir..scjzc* aegitJii. fti kelime manzumenin cizne ve motifl er aqrsmdan verri o.lrnadrltrii o hatde s".irffi;;"rrrri..r,"r" ed"*ir. merakrr bir krrar imgesi iir.
bir butun olan $iiri ve bu
Eiirdeki yaplyl oluEturan odak noklalarrnl kavrayabilmek, qiirdeki tecrtibeye objektif bir qekilde yaklaqmakla
6ss1fts161111.
"
ttz
verilmesi yanlq
Bu gdriigiin cizeti qudur: okur da giiri anlamlandrrma siirecinde en az gair kadar bir donaruma sahip olmahdrr. Bu yaprlmadrlr takdirde sanat segkinlerin zevk ve estetik hazlanna hitap eden br gizgiye gekilir. okurun nitelifinin artmadrfr durumlarda sanat belli bir zevk estetik gergeveye hapsolur. Bizim edebiyatrmrzda Divan giiri bunun en g0zel cimeklerinden biridfu. Sadece elit tabakarun trikettiEi bir meta olarak Divan giiri genig halk kitlelerinin sanatr olma ;ansrru yakalayamamr$tr. onun son hayat hamlesi
"yasantrmdan g:lgigi
.
Metinler, s. 506.
orarak
;i,r##;lu" e'.i' sOyhiy;;,--*',r.
sciylenebilecek, yaqadrgm
'
sonlrg.-rr8
birkaq
okurra qairin eserin anramrandrnlmasr ba$lamrnda a1.r, yagantrda birlegmesi estetikte cizdegreyim (Et"firhi6;orisini dogurmuprur. Fakat bu qok rist sevivede bir 6zdeglevi"rt;-il;;'iii;ards ise bu konuda daha cilgri'i dawanrr' o bir eseri untumr*at*uy;;rl;; "biltiin okurrarrn ya;antrsrnt geqerli saytlmastndan kurtulmak
ll8 ve Temel
br".
yazdrklanma benim diyebilmek, ona
Heceleme soidan saEa do!ru
' :'--t Akrmlarr
ilk
iiiir.ylioii"nai.iyor.
kimliEimi ve yaqantrirl koymatla gozrime ulagtrysa, nu mrnfigin ve yaqaltrnrn ne oldugu, qiire nasrl a" .fU"ilrirra"me gelecekti. konuda yaptrfrm {T"r-{rs, kriguk bir arasU-rrna ve vardtSlm iste bu
bana mrsrn demiyor gunde yirmi 6[rin asrlsa
giirin adr Ldleli'dir. gair bu adr degigik bir harf drizenepi ile yazar. defil de hem sordan sa[a hem de lukandan aqaSiya dogru yaprlrr. $iirin yiizeydeki anlamrna barordrgrnda istanbul'daki
uovr" ui.
i'-,iv"" "u, ;#;J;#Tgal
semtin al&gm Ur. a"yrr" (tutsaklann boyunlannda birer demir 1:na lAle tagrmalanl fr"rri- gag.rgrmJara ydnlendiriyor: gapka ,z *."t.,s"II" 'iapka,zasrlmak, /aldrnqszlk, asrlmak ,r -rrq"H boyun, U-^ ldle (demir 7 yetigtirmek. Bir de, ga*nsrmlann | .,. "1":rrT" "rralarrgr'aEamasmda benim duygu duzlemiyle srnrrir kalsa da tavrr U"trSrm giriyor i$in ieine. Britun bunlamr gettp "trqr_, yogruimasgrla ortaya grkan giir, lir laVa benim igin ashnda U"ii, tus_" f,t, yrsuotr. kadar, sonucuyla da. Oiuqturd,_rg,_r-g,,j*rrafiyle,Ugraqryla oldugu taqrdrEr taurla r" sevinc ya$arr1,or, hem ;; ;;y,r_" ulastrnyor grinkri fffi.
lAleli olmasr.
arkasr
boyunlannrz igin dikkat olanlardan biri de krral IAJe yetigtirmeye meraklr
.ri""rl q"-
vanrrq anram vereceldir.
qapkalardan bir Eapka
deiil krral qapkasr
ErqJ;;;
yaprsr ve derin (gergek) anJamr aegit ae ,rr.rru"i, i"vunia'na
yaganhya ya$antuun giire dcintigmesi hakkrnda neler
kimseye atdrrdrfr yok
Eapka
;*ijL.
Bu itiekivi daha doArusu sairia -Bakntz'i;;;i vaeant""i,
LLL Aei
doirr
urili,i"oTr,JLi, u,rir_
.t"rirr.t"?r..-siir"
Fakat.giinn
aragtrnldrsrnda 16renin ui. r'urulan demirlerin rdle ?yrdu bigiminde
olan Enciimen-i $uara olgusuna bu gcizle bakmak yerinde olur. Divan giirine son darbeyi vuracak olan Namrk Kemal'in bu encrimenin en geng iiyesi oldu$unu hatrrlatmak yeterlidir samnm. Bu konuyla ilgili Kemal ozer'in bir giirini irdelemek yerinde olacaktrr.
denize
ol_maz,
i;;r'-;;;;r*
saytlamayacak
Kemal 6zer, ikinci yeniden Tnnr,rmn. c::- Demet Toplumcu $iire'
Kitapla', ist.
1999,
.. u3-uf:"iot"
bir
Yayncrlk,
c;lqilt
Yordam
ALi iHsAN KoLcu
126 |
EDEBIYAT KUR,4 MLARI I127
koyuyor; Siir bir yasanltlar dbegidir, ama Sairininkine en yaktn olan
Mesutmll$, kocasrnr seviyonnuq, Kendilerininmls evleri... Bir sugiu gibi ezik,
yasanhlardtr siiz konusu olan. "t|e
Elbette bur durum Ahmet Haqim'in o kadar karqr grktrfir edebiyat rifretmeninin yaphg iqi megrulagttrmaktan bagka bir qey degiidir. Bu yaklagrm, "bu ddrthikte gair vatan sevgisinden sdz etmektedir" cinsinden toptancl de$erlendirmelere kapt aqar. O halde nerede durrhak gerekir? trlichards'a gcire okur, bir qiirden anladrgr geyin, gairin anlatmak istediginin ancak kiigiik bir bdliimii oldu$unu unuttuiu igin giirin biitiiniinii kendi anladr$r anlam olarak kabul edebilir.t'o Bu durumda "okuyucunun bilincinde olmasr gereken olgu giirde ifade edilen tecriibe ve duygulann sadece kiigiik
bir lasmr oldufiudur. Yani, o qiirin sadece kiigrik bir boiiimiinii, kendi dar bakrg agrsmdan gordiigii boliimii anlamakta, giirin ifade etti$i tecriibeyi gdzden kagrrmaktadrr."l2I .
Fakat bunu hemen her giir igin soyleyebilir miyiz? Bu anlayrga g
giir nice gizli aniamlarr iginde banndrran ve beili bir donarumr olmayan kimselerin asla mifuz edemeyece$i bir organik yaprdr. Divan giiri belki boyledir. Onun mazmunlar, gondermeler ve imge diinyasrna girmeden, kelime ili$kilerini, edebi sanatlanm biimeden bir belti qcizmek zordur. Bu bilgilerin rqr[rnda Behqet Necatigif in Gizli Sevda giirine bakahm:
Sa,na
Bu bir anlam 1''ma$r var mrdrr? B,u;' evet dernek qok zor gcininmektedir. Anlatrlan bfi grzh serla olmaktan gok dostlarrn cla tamk oldugu bildik bir sevdadrr. Biz iqin o yaruyla ilgilennriyonrz. Anlam aqisrndan oklr bu rnauzumede cirganda neleri brrakabilir'l $irndi denilebilir ki i:xr manzlrrnede bir .hik6ye' anlatilmaktadrr ve bu biz ok-urlann Eok bildrfi, yagadrgr ve nihayette estetik yaFantl olarak iEseilegtirdigi bir drrum sclz in-onu..iuclur. Eu manzumeyi anlainiancfim:rak igin rizel bir donamma ihtiyag yox
SIS\?HE
GiZLi SEVDA .'' varol llanr Drr sevgllql Yedi sekiz sene once Dun yolda rasladrm Sevindi beni gorunce
Seni o3rlesine duqundurrr !d, Oyiesine, vagarna'dan riuce. Senden bagka trir gey yok sanki. Arna nasrl da varsrn der.lm sama,
Sol(aKta ayaK ustu
Du-sunceler-imce.
Konugtuk ordan buradan EvlenmiE, pocuklan olmuE
Bii
Seni o_r.!esine. buldutr
1t2
Ectrebivat l(uramlarr ve Elegtiri, s. 216. Edcbiyat Akrmian ve Temel Metinler,
r:r A,ge. s. 507.
Yunan rnitoiojisilde siizii edilen Sisypos efsanesinin hikdyesi gciyledir: ,,sis1pos
tan'iara karEr suE iglemig kiqidir, onlarla boy ciir;rigmeye girigtigi igin de oriiler iilkesilde irorkunq bir cezaya gariltrnirr. ilkin adma Cldysseia'da rastlamr. Flades'te gdrdii$i sislr:os'u qriyle tarumlar odysssli., sisypos'u gordrirn korkunE igkenceler gekerken / Yakalarnrg iicr a'cuyla kocaman bir kayayr / rre koilarryla, tacaklarryla daya'rmgn kayaya / habire iiiyordu onu bir tepeye cio$ru I irte kava tepeye vardr
Anhyordu.
r:0
h-i,
krz bir oflan
Seni sordu Hig defipmedi, dedim, Bildigin gibi..,
rre
selim soyledi.
giir-de orlalarna okurun gdzeineyece$i
s. 506.
varacak, igte tamarn / ama tepeye varmasrna tam bir pa-rmak kaia / Lir giig itiyordu onu iepeden gerisin geri I aga$rya kadar ltvarlanryordu ye'iden Lra$ beldsikaya / o da yeniden itiy616.t kayayr tekmil kaslannr gere gere / kopan tcz roprak habire a;arken bapmrn iislinden i o da habire itiyorclu kayayr, kan ter iginde.', Azra Erhat, h{itota.ii SiizlriIr.i, Rcnrzi Kirabr:'yi, lsr. i9?1. s. J49.
L2AlALi iHSAN KoLCU Oylesine. kendimden fazla. Yalmz sensin gdlgesiz, Aprlmamacasma, yanrmda.. Aklann arasrnda karan, Karalann ortasrnda akrnla. Oylesine istedim ki seni, Senden dnce,, Oylesine, her Eeyin igjnde, Oylesine drgrnda,
Gun. gece. Seni oylesine yaqadrm ki,
inan Artrk nereye bakhfrm belli depil, Ne yaptr[rm belli degl, Vardr$rm sonrasrzhkta
Bu, mitolojide oldulu gibi hergiin kendi kayasrru da[rn zirvesine tagrmak zorunda olan insarun biteviye yalantrmn izdtigiimridiir. ozdemir Asaf
bu motifi a$k temasma dcimigfiirerek iqlemigtir. Artrk sevgili hergiin bir saadete grkaca$rna inandrgr zirvelere ta$man bir frgrirdiir. Fakat her defasrnda yenilgi ve ba$a dcinme durumu vardrr. Srir-git bir igkencedir bu. $air bir
mitosu ddniigtrirerek kuilanmrg dolayrsryla qiirin kodlanru herkese kapamrqtrr. Bu bakemdan ancak bu kodlan E6zmeye muktedir okuyucular bu giirin anlam ewerdne girebileceltir. Ama ayu motifi iqleyen sabahattin Kudret Aksal,rn giirinde bu kodlar okulucu igin o kadar kapah degildir. SiSHiPE Ne ki yaqam, srirgit yanhq
D6nemeclerde, raslantr Soiuk g6ku krqrn katr Yamaqlardan dorufia grloq Erir elinizde kaya, ince elek bir avuE un Koqtunuz boguna yorgun Durur bakarsrnrz aya.
Richards'rn iteri siirdrigii diiqiincelerden biri de okurun edebi eseri anlamada gairle ayru referans zenginlifine sahip olamayaca$r meselesidir. Bunlann bagrnda dil gehr. Richards iglevi konusunda dili iki kategoriye
ayrrrr. Birincisi bilgi vermek izere grindergesel (referantial) ikincisi ise
,
EDEBIYAT KURA MLARI
I A29
duygular uyandrrmak iizere duygusal (emotive) kullarugtr. Birincisi dilin bilimde ikincisi de sanatta kullamrmdu.
$airin dili, kelimeleri kullarug biqimiyle okurun algrJayg bigimi kirni zaman firtrnalar koparan farkhhklar gonili.ir. Xvt. yLiz yrtaa Divan giirinde kullaiulan 'yosma' kelimesi gok grizel kadrn, ruVgifi anlamrndadrr. zxhan igerisinde hayattaki kimi gdriintiilerin de etkisiylelu kelime sevgili anlamrru yitirdi ve daha gok hafifmeqrep kadrn anlamrnda kullarulmaya baglandr. Bu geligmeden haberi olmayan okur eski bir metni srrasmda
hafifmegrep kadma agft olan bir delikanlrrun acrkh durumu olarak okuyabilir ve bunun da ciyle olduEuna inanabilir. Mehmet Akif eanakkale $ehitleri giirinde yedi diivele karqr savagan Tiirk askerinin yiicelifini, kahramanjr$rru ifade etmek igin; Bedr'in aslanlan.ancak bu kadar sanh idi diye bir dize yazar. Bir mukayese ve benzetme amacrndan baqka bir art niyet ta$rmayan bu dize kjmi dinci qevrelerce gokga elegtirilmig ve elegtirilmeye devam etmektedir. Burada okurun algr fukarahgr devreye girmektedir. Bu dizbdeki 'ancak' kelimesi Bedir savagmda mrigriklere , kargr savagan Miisliimanlarla Qanakkale'de }lristiyan diinyaya kargi savaqan Tiiik askerleri yaptrklan miicadelenin niteligi ve hedefleri bakrmrndan eqitlenmigtir. Hz. Peygamber dewinde Bedir Savagr'run Mtisliimanlarca 6neni neys.d gegen yiizyrlrn bagrnda ayru saldrrya ulrayan lvtiisltiman diirryasr iginde eanakkale Savagr da ayru onemi haizdir. igte esere duygularlrun . ve drinya goriigii
penceresinden bakanlann diipecekleri yarulgrlara omekl Okur' giirin btittiniinde anlatrlmak jstenen anlamr gcirmezden gelip bir kelimeye takrhp kalabilmektedir. Bu durumda gciyJe diyor Richards: "Krsacast okuyucunun -oto,
Sahsi tecrilbes^i, Siirin bagrmsu vermektedir.
organik biiti)ntilfii)ni zarar
"r23
Buna kargrhk Richards okurun kendi deneyimlerine, duygu ve ga$ngrmlara 'sahip olmasuu yadrgamaz. Onu daha gok gahsi tecrtbelerin ewensel olmaytgr ilgilendiri.r.l2o Okuf giiri anlamlandrrmada yukanda Gizli Sevda omeginde olduiu gibi kendi deneyimlerinden yararlanabilir. fuchards'a g6re; "Okuyucuda her zaman aynt tepkiyi uyandrran giir briyiik qiir de$ildir." Buna gcire Gizli Sevda, Han Duvarlan, Bingcil eobanlarr slnavl gegemez. Hangi metinlerin btiyrik qiir oldugu konusunda Richards gu ifadelere veriyor: "Btiyuk .qiir, sadece de$gken bir dunyanin esnek tepkilerie degerlendirilmesinin bir ifadesi degildir. O. aynr zamanda, farklr r2l r2a
Edebiyat Akrmlarr ve Temel Metinler, s. 507. Age. s. 507.
r
frj$r'c
I i
i
13O I
I
ALi iHsAN KoLcu
i i
.
kuqaklar tarafindan okundukga, bu kuqaklann ruhlamda yeni tepkilere, yeni deferlendirmelere yol apan bir qiirdir. Buyuk Eiir, farkh zamanlarda okunduSu zaman da, oku5,r-rcunun ruhunda yeni hiyerargik duzenlemelerin olu$masrna, yeni
de[erlerin yaratrlmasrna sebep olur..rzs mukayese eden Richards onun da trpkr yorurnlara agrk oldu$unu belirtir.
Biiytk giiri dinle
I
ALIMLAMA KURAMI A'mlama kuramr ya da estetili (Rezeptionsiisthetik) olarak tammlanan
din gibi
kavram geEen yiizyrlm ikinci yansrndan itibaren giindeme gelmig bir okuma, anlama yorumlama biqimidir. Bu kuram dogrudan dogrufa okrru-merkeze
"Bir din de biiyiik S,iirdir. Her an yoruma aqtkfir; geSitli kuSaklara , hitap gtntezse, iililr grder."t:6 Bu srizi.i biz Ahmet Hagim'in poetikasrnda yer aian qiirin "resullerin scizii gibi, muhtetif tefsirata mi)sait bir viis,at ve siimulii haiz olmah 'l ciimlesiyle birlikte diiqiinmek istiyoruz. Duygusal Etki Kuramr sahat eserinin anlamlandrnlmasrnda gciziimii okurda aravan bir kuramdrr. okuru nicelik agrsmdan gok nitelik agrsrndan bir deperlendirmeye tabi tutar. Estetik ya$antlya ve belli bir sanat donarumrna sahip okurdan yanadr. Bu daha sonraki boliimlerde grirecelimiz okuru sanat eserinin yaratrlma eylemine katmak hususu iie almr qey degildir. Her qiir yeni bir_ biling seviyesini gcisterir. Basmakahp d,lqiitlere iatrip o-tur her qiiie sahip oldu[u cilgiitlerle bakacak iistelik bunu bir airqkanhk haline getireclktir. ea! agan ga$ kapatan kimi metinlerin kendi devirlerinde anlagrlamamasrrun nedenlerinden biri de bu basmakahp bakrq agrsrdr. Bu durumdan kurtulmak ve gergek anlamda duygulann yonlendirmesine ve aldatmasrna kaprlmadan
al.'' okurun bilgisi, birikimi ve
donarumr eserin algrranmasrnda,
anlamlandrnlmasmda 'birincil rol oynar. \azann bilerek veyl bilmeyerek brrakhgr anlam boplukranm okuy'rcu tamamlar. Bciylelikre -"ioir igine dahil olur. Bu haliyle politik, psikanalitik, sosyal vb. gibi gegitli okuma -edilm]t bi ginilerini deneyebilir.
Almlama kuramr okuru merkeze aimakla b'ndan cinceki bdliimde inceledisimiz Duygusal Etki Kuramr'yla bidegmez. Aksine o kuramda okurun' yazarda mevcut estetik yaqantrya uragmasr igin duygusal annma, eserden zevk alma gibi kendi insiyak ve diirtriieriyi" ulfrou' tavsiye edilmekteydi. Eser bir bakrma okurda olaru ortaya"r"r" grt*u, UJ uyancl
konumunda idi. A}mlama kuramrnda ise okur eserin yaratrhg siirecine katrlmakta kendi esietik yagantrsrm metne transfer edebilmektedir. Burada okurun metinde buldu$u ya da yazann kasten veya bilmeyerek brraklr$r bogluk-larr doidurrna eylemi cine grkrnakta, cinem kazanmaktadrr. Bu boqlukJar ^-ii" okur.rn duygusal
objelxif ciigiitlere ulaqmak igin gair gibi gergeklere gegitli bakrq agrlan14a yaklaqmak, kendini donatmak, denenmesi gereken gegiili hususlan tecitibe etmek ve nihayette stirekli defigim ve geligmecien kendi hissemize diigen
bidkimi ile degii bilimsel ve drigiinsel uirrt
-i doldurulur. Bu bakrmdan Ahmrama kuramr sadece eserin anram sorunu ite ilgilenir.
payrn avclsr olmayr bilmelidir. zira sanat insanian .ahqrk olduklan
Bilindifli gibi sanat eserleri birden fazla anJam igerirler. Birbiri tistiine konuglanmrg anlam katmanra' birkag bakrg agrsryla irdelenmedikge anlagrlamazlar. Yazan, metni degil de, sanat eserinin triketicisi olan okulr-rcu1u cine grkaran*Ahmlami kuramr gagrmrzrn itibar ettigi okuma tarzlannnbagrnda gelir. Roland Barthes bu edimi, ,,Okurun dogu;u, yctzafln 61ilmil pahasma gergekrersmeridir"r2T der. Bagrangrgta bu kative Lesin bir hlikdm gibi gciriinmektedir. Fakat modern gagin' runu, urrtuyrgr-iittur" airndr[rnda metin iizerind e yazatln goigesinin her zaman var oldugu durumlan hatrrlamak ve eserin degeriniri sanatgrmn de$erinden -"r, geldisini -urrrrou., kabul eden elegtiri anlayrqr dikkate ahndrfrnda, bu huLrriin
tepkilerden okuru kurtaran bir zenginliktir.
deserlendirilmesigerekti$idii5iincesiortayagikar.
M-etnin dolru ve iyi anlagrrmasr igin yazan cildibmenin gereklilisine inananlardan biri de umberto Eco'd'r. ona glr"; "yazar yazmalt
bitircrihen
r25 126
Age. s. 507. Age. s. 508.
It tt{u.i" Pauline Rosenau,
Sanat yay. i I
I ! I t
,L
Ank. 1998, s. 55.
post-modernizm ve Toprum Bilimleri Ark-Bilim ve
L32lALi iHsAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLART 133 |
sonra, metnin yolunu hkamamak iqin (ilmetidir.""t Bu fiziksel bir dliimd'en gok'ortalarda gciriinmemek' geklinde algrlanabilir. git bul-u-rJourgr-r,
$EM'i'NiN NAZiRESi
gdhret ve gcilgesinin metnin iistrine diiqmesini engellemek ameliyesidir bu.
R6zryem her ne ederse bana serv-i semenim Tig:r ile ,sad-pAre
Sanatsal dikkatini yetenekli yazardan yetenekli okura ydnelten Milorad Pavig'e gdre ise; "Hep yetenekli yazariardan bahsediyorL,. arttk yetenekli okurlardan bahsedelim."'2eder. okuru yetigtirenler yalarlatdr.. Bu bir balama yazann yetenefinin okurun ne oldupunu bilmedigi yetene[inin ortaya grkanlmasmda cincii gcirevi gcirmesidir. Divan edebifatrnda. naztre geleneSi bu baflamda yani gairi de bir okur olarak diigiindrigiimtizde bir gairin bir bagka gairin gazeline yaptrgr nazirenin asrl metindln d,aln gpzel olmasr bu duruma rirnektir. ikinci gair sadece bii qair olarak de[il uv ok-,r "iii"aubi, olarak da iik metni aigrlamrp ve.fa$ iyisini.yazacagiioaiasryta yeni bir metin ortaya koymuftur. ilging olan ikinci yaru iazire metinlerin ana metinlerden genellikle daha gltzel olmasr hadisesidir. Bu bakrmdan.Ahmlama kuramrrun ilk 6rneklerini kendi edebiyatimrzda bulabilmekteyiz.
'
""*
Beni cildilrmefie Ar eyler imi$ sim_tenim Vara5nm yalvaraym boynuma talop kefenim
Beni tek ziilt-i dil-dvizine ber_d6r evle Qekeyim pAdigehim kendi elimle resenim Gdremez girsem efer mrir-r
zlifin gizilne
Ey Srilel'rnan -t zatnan boyle hay6l oldu tenim Gozumun yaqr gibi gfttr gdzrimden dtinvA Ydrdan galrr gdriinmez gdziimektmse ienim
FUZUI-I'NiN GazBlirso .Penbe-i merhem-i daS igre nihdldrr bedenim Diri oid.tkg" LibAsrm budur dlsem kefenim
,
Cdnl cdnan dilerniq vermemek olmaz ey dil Ne niza' eyleyelim ol ne senindir ne menim TaE deler Ahrm
ldursa bedenim
Hulle-i cennet olursa qekeyim g6k edeyim Dem-i vashnda bana hdil olur pirehenim $em'iyem grlqe-i meyhdneyi vermem fele$e Gul-qen-i ba[-r irem'den bana ye[dir vatanrm
oku qehd-i lehin Eevkrndan
Nola zenbur errine benzese beytii'l_hazenim
$E\T{ cAl-ip,irrr Nezinosi mtncer ola hdljm bu telewrinle benim Dil peqiman-r guneh tevbeye varrnazdehenim
Tavk-r zencir-i cunun d6ire-i devlettir . Ne revd kim meni andan grhara za'f-r tenim
Neye
Aqk ser-gegtesiyem seyl-i siriqk igre yerim Bir habdbrn kj hevAdan doludur pirehenim
Bend bend olmadalnm riste_i trfl_i emele K6-fir-istdn-r ser.i ztilfii mtidrir ya vatamm
Brilbril-i gam-zedeem ba! u bahAnm sensin Deihen ri kadd
.
ri ruhun
gonce v1i serv
Nev-batr6r-r gam-r la,liyle gdnril gril-bnn_i hun r-i fikrimde pey-A-pey sitem_i yasemenim
Zikr
ri semenim
Edemem terk Fuz0li ser-i kriyun ydrin Ne kadar,zuhn
$em'-i efsrirdeye, fdnrirstal olmaz behre Duq-i cAna nice bir bar olacaktrr bedenim
yeri-ise mana hogtur vatalrm
Qrire yok neyleyeyim dest-i irAdet kutah Qekmefe kALil idim kendi elimle resenim
r28
Post-modernizm ve Toplum Bilimleri, s. 55. )20 Age. s. 55. '30
cem Dilgin, orneklerle
273.
Tiirk giir Bilgisi, TDK. yay. 6. bs. Ank. 2000, s.270-
I
I j 1
I
l I ,
i J
,f.
$ivenin 5iveye tebdil ederdi yakrlb Grirse ag0E-r Zeliha'daki beyt_i hazenim
LS4lALi iHsAN
KOLCU
EDEBTYAT KURA MLART 135 | Kimi cellAt olmug kimi kapucu Ezel giTunez iken mesi pabucu
Qar-mih-r sitem-i kayd-r anAsrr bu aceb Qarh-r garumde Mesihd gibi kadr_i sihanim
"Verdirdin ganfa mes kara bahtrm,,
geb-i hicrdrr ne bela kevkebim eyler pinhen Dide-i bahtr remend-dide eder pirehenim Nazlrrn;z qarha geqer derse eSer
A[rr meclislerde srkrlmaz iken Mengeneye versen btiktilmez iken SeyrSni aslana yrkrlmaz iken
mrirgid_i Rfim
"Dedirdin tilkiye pes kara bahtrm,,
Sen benimsin benim ey Galib_i bi_qare benim
. Bu durum Halk qiirinde de gdriiriir. Kimi zaman tanzir edilen kogmaiar asrllanndan daha gr.izel olur. Aga[rda Dertli'nin bir koqmasrna Sey.ani ve Tokatlr Nuri'nin yazdtpr nazireleri okul4acaksrmz.
TOKATLI NURI'NiN NAZiRESi Yine delterlerden silmiqler beni Du1'unca bir qirkin ses kara bahtrm Sandrlar gemirrrin yoktur yelkeni inadrna goEkun es kara bahtrm
DERTLI'NiN KO$MASI Gird-Ab-r mihnette kapandrr kaldm Vermedin bir yanda,n ses kara bdhtrm Anladrm gafilsin uykuya daldrn Deli polraz gibi es kara bahtrm
Alem vrkrcr .olmuq yok yapucu Kimi ceilAt olmuq kimi kapucu Ezel giyrnez idik mesi pabucu Verdirdi ganfa mes kara bahhm
Alemde bir candan korkulmaz iken Pcnqenden kimseier kurtulnaz iken
Her vech ile baga qrlnlmaz iken Cendereyel,,Lrrup stk_rlmaz iken
Aslana kaplana yrrtrimaz iken Dedirdin tilkiye pes kara bahtrm
Bu Nuri aslana yrk{maz iken Dedirdi, tilkiye pes kara bahtrm Qa$rmrzm edebiyah. okuru edilgen durumdan grkannayr amaqlar. Bu
DeruiyS. qlkar mr bu iEin ucu $imdi fark eden yok altrnr tuncu
eylemin estetik
Ewel be[enmezdim mesi pabucu Verdirdin qanfa mes kara ba_htrm
ve eleqtirel oldugu kadar rizerinie qmdiye kaiar
deginilmeyen ticari boyutu da vardrr. Kendisini eserlerin rgine Jana katabilrnenin yolunu o$renen ve bundan haz duyan okur daha got
hiE got<
tirup
gkuyacak dolayrsryla satm alacaktrr. postmodern eserlerin yerden mantar gibi bitmelerinin arcrnda bu ekonomik iligkirerin payrrun oa oldug,, D-- Jt;;;,^;";
SEI1RANi'NiN NAZiRESi
Nice defterlerden isim sildirdin Gelmedi hig senden ses kara bahtrm BaJ:trn gemisinde yelken yok bildin Durma lodos gibi es kara. bahtrm
bir
gergekir. Bir sanat eserinin biri iiretim diferi triketim olmak
---
r.izere
iki
siireci
vardir. Ahmlama kuramma gcire triketim srireci eserin iiretim stireci olmaktadrr. Yazann yerine okuyucu almaktadrr. Rorand Barthes bir metnin iiretimini qrktr$r noldada (yazar) degil, vardrgr noklada (okur) oldugunu sciyler. Yazarrn bilerek brraktr$r ya di olaryucu-nun buldu$u bogiukrar hatta yarattrsr bogluklar doldurulmak suretiyle okur daha fazla rietne tatrl*; onun bir pargasr olur. Burada okurun birikimi, aorrr-rr, o*;;k";#;"'_ Ahmet Hagim de poetikasrnda nitelikii okur ve okuyucunun muhayilesinin yardrmr ile metnin bog b*akrlmrq gibi goriin"" ilr',ol;;; tamamlanaca$rru teklif eder.
Ahd ettim bir gonca bulmamasrna Bulmadrm qa-.esin solmamasrna Bu derdinden iflah oimamasrna Kat'iyen rimidin kes kara bahtrm Alem pkrcidrr yoktur yapucu
I
,.1,
lllli
r'
i
!
I
136 | ALi iHSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA lvtLARt 1137
I
giirde bazr aksamm gtiphe ve miiphemiyette kalmasr bir hata ve bir kusur tegkil etmek qdyle dursun, bildkis Siirjn bediiyatr nokta-i nazanndan elzemdir. Ushipta korletici bir sarahat, ingiliz bediiyatqrsr Ruskin'in dedi[i gibi, muhaylrileye yapacak higbir qey brrakmaz; o zarflan san'atkAr en krl.rnetli muttefiki olan kariin ruhundan gelecek yardrmi kaybetmig oiur. Eser-i san'atin en . bnynk hedefi muhayyileyi kendine rAmetmektir. Buna muvaffak " olmryan eserin difer butun meziyet ve fa2iletleri, onu bir eser-i san'at olmamaktan kurtar arnaz." Her ne kadzr Ahmet Haqim bu ameliyeyi mana ara$tmak ya da metnin 'anlamrrun ortaya glkmasl igin bir yol olarak tasvip etmese de onun arzu ettiSi $ey, okuyucunun muhayyilesinin eserin okuma siirecine katrlmasrdrr. Boylece okuyucunun ruhundan gelecek yardrru almrg olur.
Ahmlama kuramr Almanya'da ortaya glkar. Wolfgang Iser ve HansR-obert Jauss'un bagrru gektigi bu . kuram Konstanz Universitesi,nde yogunla;trgi igin Konstanz Grubu adryla aruldr. Wolfgang Iser
Ok-uru eserin merkezine aiarak degigik okuma bigirnlerini kurgulayanlann ba;rnda lser gelir. Wollgang lier, metindeki "boEluklann dolduruhnas,r"ndan. Roman Ingarden ise "belirsiz alanlann belirli hale getirilmesi"nden sciz eder. Bu anlayrga gcire rnetni anlamlandrran okurdw. Fakat anlam bii metnin iginde rafirne bir bigimde bulunmaz. Okur okuma edimi sraslnda yavag yava$ bu anlam iskeletini kunnaya qahqrr. Artrk ne biyografrk ve psikanalitik kuramda yazann zengin yagantlsrndan ve kigiliginden sciz etmek sciz konusudur ne de Yeni Elegtiri kuramrnda oldugu gibi sadece metne mutlak teslimiyeti iingciren ve anlamr metinden balrmsrz bir dnrumda g
"sanatqmm
dile getirdig gergeklik ile toplumun -",""|r-rd" belledig gergeklik farkhdrr. atlSrmrSl' reddediliqi ya da inkAn denen bu sunu$, okuru, gerqek-li$ kaldrnlmrq normlar ve dawa'rEiar karqrsrnda yeni gozumJer burmaya u" ."" r,,. "o.i*doldurmaya varsalnmdan bir varsa5nma iterek boEluklan
Ydneltir."r3r igte bu esnada okur bir yaratlcr giig orarak esere dahil olur. Arrmlama kuramr yazarffi eserinde d
;k";;i;
ayru zamanda makasr degigtirip farkir sonugl uri ,ur uyi i"aen"V"" Ui, okuma edimini gerekri krlar. Bu konuya iengiz avt,nuto" iiirr-r" sultanmurat ya da Erken Gelen Tumaiar adh iiuy".i"n n"ai "n-sarrnesini hatrrlatarak agrkhk getirmek dogru olacaktrr. Of.uyu"fu._ iifdEt gibi o ciykide ll. Diinya savagr. srrasrndi krthgrn bag gcistermeri it" *d Tiio,rayr r:T.:ry gcinderilen b*kaE erkek goougun y-agadrgr traleai anlallmrgt*. -k";;;" Oyktinrin sonunda gurubun reisi olan Sutturrrn.rrui saldmsrna uffar ve atr dltir. A9 kurtlardan biri Surtanmurat,a "dl, 9";k vutlugr.. Qocupun elinde atrn iizengisi vardrr. Kurt ve gocuk ui*iir".i". ,uidr.,,'uyu hazrr durumdadrr. civarda yardrma gelecek hiq kimse yor,r*: -rrn ," Suitanmurat birbirierinin gcizrerinin i91ne bakarlar. iurui ii*iu oylaiyu bitirir. Artrk topu taca desil okura atmrgtrr. Her okur kendi birikimi, dikkuti ,r" -U,, ile bu oykiiye son hazTrlayacaktr. igi"ae" _d9naru9rr ;;k#;; -bir bitirmek gerekiyorsa ciyle bitirecektir. Fakat burada Duygusal ptki:ruramrnoa oldugu gibi duygular degil, akrt, mantrk, biiimset grkac.aL:tu. Yazar bciyle bir son haz'lamakra "";-tii;;f;r*fr, "". tq,oJ katmrg
Sanatgr yaratma siirecinde anlatma ve ifade tasamrflbn dosrultusunda kullandrgr tiirtin cinsine gcire_ birtalom bogiukrar brrakrr. or.u. uu" uoqrnr,.r*, aynr kiiltiirden gelmenin verdili rahathkla doldurarak r.."airi": katar' Bunun yarunda yazartn dikkat etmedi$i ya da fari
ok-ur.bulur.grkanr. Bir bakrma ilu""l;; yA;.'iutut U, Tj1*qtsurecr oKuma rginde okurun gahsr tasam.rfu "r"r""y-oi olarak karrr ve metne somul olarak
ekleqrlenmez. Zira bir metin yayunlandrktan sonra artrk tr*""il"r;;;; britiin olarak kabul edilir. okrrun b'radaki iglevi soyutu ,o-rrttuyuiut-okuma
ve anlamlandrrma ameliyesidir.
$imdi bu kuram gergevesinden Ahmet Kutsi recer,tn Besbelli adlr
giirine bakalm:
edilmiq ikj kutuptur. Yaratma ve ti.iketme si.irecinde eserin
anlamlandrnlmasrnda bag'"urulan birikim ve
"k"* ";i;-
olmaktadrr.
BESBELLI Besbelli dhimrim sabahlevindir
bilgi ortaktu. Iakat bu kurama
ilk
gdre; r3r
rgrk korkuyla girerken-camdan
Fdebiyat Kuramlarr ve Elegtiri,
s. 223.
138 |
Ari iHSAN KoLcu EoesiyAT KURA MLART | 139
Uzan, bagucumda perdeyi indir Mum olduiu gibi kalsrn akqamdan.
Keyifli keyifli akryordun Hepimiz tutup cigaralanmrzr
Sen koq terlikle haber vermeye, ',Kiraclm brr sabah can verdi,,
Turkti Bu
manzumeyi okuyan duyarrr okulucr.r gairin bog brraktrlr '#;- bir J,iJr_au hemen farkedecektir., aranian -kendince .p-kuma doldurarak metne dahil otu"utro.^fut"t'?"Ta" bu bo5luklan h". ayru aotgu malzemesini kullanmasr.so, t orrr* "fi;; rlir*rrrgrrr" otuilaz. okurun dfi;;i gcire bu okumarun niterigi a"gii"""k-;"iffuo"urrr"d"
diye.
U9 beq kigi duysun ve belediye,
Beni kaldrrmaya gelsin, odamdan. Evden qrJ
,*.* ""Fi;ff;il
i[
ev sahibinden bi;f i.r. ;;"ermevi 'erkranvra
Sen koq terlikle haber vermeye, "Kiracri.n bu sabah .arr.r".di:
diy", dizeieriyle bagrar. ozne.rilmiigtr;r. Bagucundaki ev sahibi belediyeye haber gideceLtir. Fakat
otur U.,'uruJu' )/elneye habersizdii-$"i'i''"r*,uoeb'akmretr,:a;"?".;"::TJ:i.Hrr,:,1":ffi1
6; g""";;'il"Iu?, * qekmigtir, yoksa dosrranna mektup riru vazdrrmrstrr, dua"rru .i#t,ir, r<*dn. rru diniemiqrir. ya daha uyanmamak r-izere bit to'nryu roi':'#rrr ipre qairin b,r"k1,;; da bir bu boq alan okw rarafindan olarak meghultimiizdrir.
aorur*lu"uL;. 6;#r, bu
gergeklikten yararlanacak yu au attortairu olan yararrcr muhayviresini,S{.*""il
3v.ienu yupurt
ya
drq
"i- uiqir"orgr-ui,
"rt"tigiri" ". edirrieven ve bu .'rinl'tuau, dikkar
metne yakrgrr bir duyar'kli b'ahhi logtugu dorduracaktri. Tercih okurundur' onun estetii y"q*rtrr*tl'l""ri"tt$ eserin bu boq brrakrlan alaruna hayat vereceklir. Aynr dogrultuda ilhan Berk,in Ktziltrmak giiinebakahm: KIZILIRMAI{ 7 Ehim I951
3ir soiuk, bir karanhk, bir rssrz geceydi Otuz kiqiydik, apztmtzt brgat agmryorau Seni gdrdrik kamyonun penceresinden
bo9 brrakrlan aranlar ;;;;; ;13 vaprrdrsrna a*arr. _Dogu,dan cografuasrru bi len okur Trirkiye il:\,*"r*i'loru"u dikkire alarak T,:, Batr ve kuzev
oiarak'k bakrsta uu
Manzumede qiirin ciznesi kendi ciliimtinii aniatmakta daha dogrusu tasawur ermekledir' Bu tlp yalruz ciliim -oa"iini rriaiiiv"dan yani gergekJegmi5 cinceki cirnek,erden ur-.gir..' eu.rv" "^" k;;rlui,?g'ulu"ut ur. husus yokrur ve Arrmlama giirin irk drirtr'fti ciznenin F,T"";;';;ndur. jri9.iru#rl]i",Tfj*. kendi cilrimtinri daha o-"I *""" bo1'unca acr gekecek' can gekigecekti.. gr,'roudu yarundaki
ffifjil:tf$f;ililtTJ11il:i; 'ut;l""
yaktrk
sci,yledik.
votcitugu"n
bativa dogru oldug*'tiuir.ruyacaktu.
Aym gekilde bir kamyonun ya da kamyo"a* uorfru *Jit'o" seyahat eden oiuz kiginin kinrligi haktanda bos trraklan iliil",j;turrriul,a"atr,..-;;;;;
I
imgesiyle bir iliskisi ormadrgrna ^gTrJ'u,i'"tz Simurg dgretmen, asker, htiklirn.i va da -qurbetci .kiginin fi"i"crl o".malaadrr. Fakat bu insanrann ortak yanrnrn 'aErzlarrm, "*,uil; brgak olmasrdr. Bu inJanlar_.yltJ.i' "il;;;;t; yani bir silrentimn sahipleri
*j*.
*0r"", r.yin.r,ir;i, rl,u,rn cigaralarrru yakrnrSlar y.".-lrirkii ..;yr.-.y"' baglamrgrardrr. o' insanlarin Krzrlrrmak'la ;rgifi ratae uu geiecei;';;t;, hesapla', beklenrileri Acaba senc I 95I vrlr Jauiun, vardrr. ;;r;;""'insanlar eEloya korkusu mu , gekivorlardr? iqre bu bogruruli or .riu-"u"lold*u.ukrrr. Eunu arrErragermig anlam kairprari5'ia deiii.a" rir-ru"ui"'Jt#_gagrtrcr'grm itunai yarafiq bir biqimde uu:t-l1t: etmeden baglamrnda qok arzu-etiigi "r*"ri art"ri^#* kuram*un okuru kutmu uir,u*.*i o"tu";il;
"r"r"
Iser'in kuramrnr inceleyen Moran,a gcire; ,,yazar ahrken-
belli bir dcine-mde egiemen olan onu kopya ederek !...r_"r, ^* drinya griniqrinri ele *r.* oo*, :J:lJff ':,-H:-l?;
5:T:::H"#*1 *,xH
"."il'
l; ;n##"trffi,Tffi.*Xrt.':ry.*1;:, asar' sistemi daha dengeli du.,rria g"ora"".
gabala'.-r32
okur' vazann
brraror$r bogruklarr
doldurmada br-itrinr,iyle ozgrrr brrakrlmrg depildir' a yazann eserine koydu$u. temel anlamou, oraegin kan davasm:n bl;..*rri# tr.t r*unao-orrru;;;ii,-upu-ur. insanla'run kavmakamrn "rrr"tratgt vermig birdenbire her peyi unu{arak saffnat dolag olrnala'ru -u,. beklemek a"C* ;hr"r. Drg gerqekJile ancak mesela bciyle bir Okur ,";d" i;;;;; tm hiiJ
iuG"dl]il;
baeka
'3: Edebiyat
hir ,,^-r^ :^r.r u" r".a"l'r#:ilil:il
Kuramlar:r ve IlleEtiri s.222_223
.li#rT,"i::
"ilftil"ffit;
r''
€f'i:]|'
I t I
f
L40l^r-iinsnN KoLcu
I
EDEBiYAT KURA MLART 141 |
i
rinrine geqebirir. Bu bakrmdan okur esere katkrda bulunurken ana temadan ve hayata egemen gergeklerden uzaklagmamahdr.
l
Dos'rudan dofruya AJrmlama kuramrna uyrnasa.bile hem okur hem de vlzarn e.serrn yazrrmasrnda "do$rudan, taraf ve mridahil oldugu uir <;rn"tten sdz etmek verinde oracakr'. Ahmet Midhat Efendi'nin
Eans-Robert Jauss Alman Konstanz ekorrinden okura dciniik bir okuma yciniemi geligtiren
Mitfi;%;;;h romaru Ahmei Midhbt Efendi'den 'baglayarak io.,,u*r, citeki kahramanlar Refet, Siranuq, ,A.gavni, Mehmet Numan Efendi srk srk.btr;."y ;;; roman
Hans-Robert Jauss, daha Eok tarihsel ele.qtiri yontemine yaklag'. ona gcire bir edebi eser yanrdrsr dcinemdeki tarihsei kogurlar iEinde okurra.- ryi yu au kdtii tepkileri hesaba katilarak deferrendirilmeridir. Edebiyat tarihi okurla'n verecepi tepkiye g6re,yaztrmar:di. Zaman ya da ak:ry giden krbnoloji bir eser iqin olumru va da orumsuz etki etmemeriiir. eir;"il;;;*;ri"" isratistik
iizerinde gahgmaranyla vricut bulmugtur. Bunlar arasrnda tek gergek kigi yazar o da hem yazar. orarak hem de roman -tu kahramaru olarak eserin igindedir. Roman ortak dikkatin iirii'ii olarak olgunlagrr ve yayrmlamr. Bu durumda roman kahramanran hem roman kahramaru, hemyazar hem de okur durumu"Auarr.
Ahmet Midhat Efendi'dir. Fakat
nesnesi olarak kuranan
aUqrlo.r.
Jauss;
"tarih bo1,,unca edebiyat zevkinde meydan gelen de!_iglmleri de k, yenilih g"ui.r, U"id""uf"€- uy_fn bir eser o drinemin okurlanna y"ii Ui. ufuk agar ve esietik rilgri'erin de$Smesine neden olur. Ne ki zamanla bu bekrentiler de kanrksa''r, a$rnrr ve o zaman n"" tiqi;"iririrr; il;;';;", alrgkanh[r kracak yeni fo5mlar. yeni :bir Eiir dili, yenl stra-ffir. bu yolla agrkJryor. griytg
aram"airdrr. Dinledikge
iit"
G;-*;'rrrurt#rru
birer. belge
u.rtJrrgu uqt, yenilmiqlik, tutunamamrqlft sylaileri d"gii-idilil Esere baktrkqa derinlegtikEe kendisini gcirecegine gcire okurun ve esere katacak 9ok geyi.var demelcir. Kemalettin *"::"! Kamu,nun Bjngil Qobanlan qiiri ya da cahif Krilebi'nin Hikiye adrr manzumesi bu trir$e1 vani baktrkga kendimizi gcirecefiimiz tetirrtei aegil ;Jir? Lauesk
atiabar* yok mudirz
gciriigrin Arrmrama
Sanat eserlerini degiqen estetik degerlerin takibi igin k_ullarulabilecek gibi gciren Jauss, ok-urlani farihser dcinemrerde verecekreri . tepkilere grire bir de[erlendirmeye gitmenin dogru olacagr*
Iser edebiyat sanatrru a>/naya benzetir. :.Buktrkgu gtirtr okui. .Figiirlerre cizdegieqii. Kumraca olaylan aryaya kendisini kendi-'ge;eklerini kargrlaqtnr."l33 urkemizde bir iior"- 3"",,rri bir mtizik harekeri olarak giindemi iggal eden Arabesk.deniren qu.r.,tunr, ;-*iil"r."ir,"J fir,r,ou,, o kadar zayf olmalanna kargrn bu kadar'tutulmalanrro'iu.r.,rr.au anlatrlan duygularrn kdyden kente g69me siirecl* "rk*;;;; yagayan rr"-* frJ, uir"ya" -klndisini aynen yagarmuq olmasrnda
garkrlarla bu metinrer arasrnda bir ' kuramr b
bu
zorladrgru kabul etmek gerekir.
.
"r.sr1s..-rsa
dgJ.
..tuss'un ortaya attrsr gciniglerin uyguranabilirligi tartrgmarrdrr. Bir kere bu goriig vazrh edebivati ve. uetger..i; ;;;i; gerenegi ormayan, roplumsal hafizasr griqsiiz ktiltrirler igin sciz kinusu orimraz.Bii okur kitresimn varhgr ve tepkileri ancak bu yolla ortaya konabilir. BekJ^, zeti,Fuzuli,
err.,rru*u
Badath nrhi giui u.1xut.si1llerin yetigtili XVi. luzyrl osmanl qiirinde hangi-ok.r-i.ili".irra", sdz edebiliriz. Bu kitlenin var oldusunu drigrintirset begenilerini ya-da
tepkilerini orraya koyacak. bergeler ti"r"a"ai.i gegigtirilen degerlendirmerer du konuda
i"rr"t.r"r,:"";;; satrrlabir rilgrit olabilir mi? Bizim e_debiyatrmrz igin daha yakrn dcineme gerirsek a"-rii"a""rjJtui-, 'aiu* olu' Hamid'i kag kiqi okumugtur?. Hagim;in dedigi gibi ;;;;;;;; kigidir? Bir an igin ";;; tepkisi"i" aog* bir rilgiit oldugunu diigrinelim. Ar'ru H6mid,.okuyucunul Nazrm Hikmei"" uJuaurtl tararrnaan ne"simti ay dergisinde baglatrlan putlT yricryoruz kampanyasiyla tarihe gcimr'mek
istenmiqtir. okurun begenisinin
r33
H
brachk".t,
i.
sd.k urh, Literarur'r,issensvhaft. Enzyklopiidie, Verlag 1995, Hamburg, ,,. iil';a"
in
r.;ttr""airaili eiebiyat t orr"" "i_p.ffi irt"i. Oir".fu eserin iletipimi d" L;,
okurda yiiksek bir biriki; .," donarum konudur' Tanzimar ddneminde D*""
Grundkurs, Rowohrts
th";;'tlU"i,
Modernizm ve ALmIama EstetiSi, "kLs. 29. eirir'Vu1.fo"yu, 2005,
n"rr_
I3a I I
I
i i
t.
Edebiyat KuramJarr ve Elcptiri, s. 226
;i;i""-k-g,
yup,run hiicumlar "_ okurlar
i
t42lALi iHSAN KoLCU EDEBtyAT KURA MLART | 143
delil
qairler eliyle olmugtur. Neredeyse okursuz bir edebiyat olan Divan giirinin yeni sanatsal stratejiler bulamamasrrun bir bakrma kendini yenileyememesinin vebali okurlarda m,rdrr? Jauss, edebiyat formlanrun geligmesini ekonomik ve toplumsal kogullara degil agrnan edebiyat ciEelerinin yeniienmesinin gerekliliEine baShyor. Taruimat doneminde gaielinlgeri[ini tarafindan
defiigtiren Namrk Kemal ve Klnmlr gair Gazi Giray'rn qibul*, eski bir airgkanhfia kcini konine bagh kalan Recaizade Mahmud Ekrem tarafindan Tegaziilden Gegemem giiriyle bu eski zevke olan diigktinltig.unii dile getirmiqtir. Yahya Kemal E,ski giirin Rilzgdrryla adh giir tcitaurnai yer alan tarz-r kadim qiirlerini kimi Batrir motiflerle siislemekten geri durmamrgtrr. Attiia iihan serbest gazellerle Jauss'un o kadar iistiinde Jurdugu edebiyat formlanru desigtinne gabasr iginde oluyordu. Turgut uyar d,a- otvan adt altrnda topladr$r piirlerinde eski giirirnizia formlan iizerinde yeni bigim arayrglanna gidiyordu. GdnildiiEli gibi biitiin bu geligrneierde okurun hemen hemen higbir rolii yoktur. Bu degigirn bizde sanatgrlar eliyle olmugtur. Jauss okurun rohi rizerinde duruken bunun gegerli ve uygulanabilir bir ycintem ohnadr$rru atiamrp g
konugmaiar yapabilmiqlerdir. Yine bunca zaman iginde bu eserlerde formun geligmesi agrsrndan u| aail atrlmamrg olmasr da diigrindiiriiciidiir. Aym tezgdlttan grkmrg testiler gibi yan yana dizilmig yrizlerce romanl bir tek rornarurug gibi okuyabiliriz. Jauss, eserle okurun beklenti
gcirmektedir.
ufku arasrndaki iligliyi bir iilqrit oiarak
"E!er bir eser yazrldrlr drinemden daha .nceki bir d'nemin beklentilerine yakrnsa o modasr gegmi$ bir eserdir. yok eger, yazrdtgt drinemin beklentilerini karSrlamakia yetiniyorsa zama',t',a ya da 'modaya uygun' demektir. Arna daha ileriki bir donemin beklentilerinin habercisi olacarr kadar dtineminden uzaksa ve iieri ise, o eser zamamnda aniagrlmamrq ve
'zamamndan dnce gelmiE' bir eserdir.-rss Birinci gruba Muallim NAci'nin Mes'ud-i Harabati mahlasryla yazdt$t gazelleri rimek gcisterebiliriz. Devrinde yapay bir yrinelimle edebiyairmrzda
birdenbire bir gazel furyasr baglamrgtr. yazrlan yiizlerce guriI, orrluri nazireler $inasi ve Namrk Kemdl'in gayretleri ve dewimci harnJeleriyle yeni bir yoia girmig mevcut edebiyah kirletmekten bagka bir 9"1, yup*u-rgl, 135
Age. s. 226.
ikinci
srur
c:!dp;-,"'N;;,q;iff MahmIt Karakurt'un,
*fflSft lf ;il,?'J; yil;?"irrlift ffi'#,l,'#il"I"ffi il metinterini gcisrerebiliriz. Artrk
edebi miipterisi olmayan mednlerdir bunlar.
*!i . Anf nugu -n' aa.,, Kasidesi.ni. Tanprnar,rn o'-In Titrk?),.;; t.riir.'ilirr.rini cimek gcisrerebiliriz. yaztdrfr
Uqtincr-i
Huzur'unu'
ddnemin 6tesini igaret ettikleri igin
Bu bakrmdan
farkl
anlaqrlmrqlardrr.
Jauss'un okurlan goniglerinde
ittifak etmig bir kitie olarak driprinmesi yeterli degitdir. Bugiin rirkemizde okur nerkezri bir istatistik vaprrsa sivasar p.fi,i;;l; benzer bir rablo orlaya grkacakl*' Edebivarm- estetik ";li,lrtrrtgtn. deferlerini creliqtirebilecek nitelikli bir okur
kitlesi her toplumun suhip otmuy,
i.rr"#."$
bir zenginliktir.
Stanley Fish
Almatt
Konstanz. ekohinrin drgrnda Amerikah kuramcr ve elegrirmen Stanley Fish sanat eserini anlamlandrrmada okura aktif rol vermeyi daha da
ileri gcitrinir. Bu kuramrn turu"utarroj* amun Woifgang iser,e gore okur yazann brraktrlr ve kendisinin o"ra"g" u"ir"uan drigrinsel ve bilgisei yoldan tamarn-layarak eseri' srirecine karkrda butunmayr hedeflivordu' Stantev 3n]aryna ";;;;;" eirr rr.'l"i* i*iJ'ot. okumaya ihriyacr ormadrliru an.lamtn okuma eaimi iginae-;o,ffi ;il;" yapantrlar oidugunu r.r-rrgutar. Metinde gegen bir imgerun ui, ,,;r"ugIi1,|u,rarra,g, gagngrmlar okurda bir Bu durumda au ofi;y,r", aktif hale geser. Okuma zevkli, K€yrrtl ve heyecanlr bir siirece ddntigLir. 2ira i.t". ufu' okurda bir vagantrrun orraya "seinsunaiagr srkma.r";;;i;#;;r. orarak Dogar bu durum her okurun kendi estetik F$antlsma bakarak bir anlamlandrmaya gitmesi doguracaktr. i:Ti:::_ da ele$tirmeneBurada Richards,rn kuramrna yaklagabiliriz. Fakat de tam bafrmsrz vorum hakkr tantmaz. Onlar ,,tek ;,:"jj--"-*'t
il::il:tf f:::tu';
de{itttir."136 bkuru ve elegtirmeni baska okur ve :f:::',:::,^t-1st1kra vru)r'r'eruenn olusturdu$u bir skara iqinde gciren Fish. daha gok eserin bagka ".bir' ;"t":ld;^"i.,i1,"r", kr),rner verir. yani bir ;f,:lllleserde :"ngii.esen
saklt anlamrn genel gergevesi drgrna qrlcnayr hog gcirmez. iil"'o edebil'attmtzda rtzrm oi"u" qiL t"ra a yaprran okumarar orarak ""i"u,ru,,n ednilebilir. gimdi denilebitir'ki i"rri"i u" ;;i;'; hazrc utlam kahplan, lTi]"l mazmunlan "" t"tr-.itietiit-J ;;;. Bir etestirrnenin ya da okurun neredeyr" i.nran, yok gibidir. su Kasidesi,ni l,#:t:J::11lfrlu. Nr')ern ederse etsin"$*asrrun kiigrik an.lam rr" yo*- farkrirrkranndan bagka tiirhi bir okuma ya da gerh yapamaz. Metin Akar,rn su Kasidesi gerhi ile Har0k 136
Age. s. 227.
ruffi$ft];lrl
ffitl*r' , itr: il:: '; . l:
::
I
'l
.:
l,44
f
lALiiHsAw xor-cu
ipekten'in $erhi arasmda xe fark vard*, diye sorulabilir. Bu durumda sciyleyecek fazlab'gey yokfur. zirabu edebiyat i"gu ,lten anlam -u"*J""-r";;; diinyas'u da agr[a vurmu$tu. Fish'in s
girmektedir. S6mi'nin daha cince zikr ettipimiz;
Hanr ol bezm_i mtikAfAta
gurur Rahne-i seng_i siyeh penbe_i minada-Jdr Beyti her- geyin'bu kadar aqrk o.idu[u bir edebiyatta nigin tam bir anlama \1r'u{urutaluyor? Bunun nedeni uasittir. zira her mriqerrih bir cincekinin dcigedigi raytardan yiinimeyi tercih etmektedi.. K""di' ;;;";;;;'hesaba k3tmad11 rsmarlanmrg bir- yagantr q"tE"";ri"a"o metne bakmaktadrr. Fish elbette ki b6vle bu agmrrErn aegitair, e*"r Jry"ir*'jJ' aa"* .nerrnde Kasidesi'nin'yenilifi ve eskiligi iizerindeki tJrtfmru., ,rurrt yo*n tuyu"ugr"z Neredeyse iki kuqak arasrnda cereyan o;;k;]]r,o*;Trruur*r", eyA mest_i
"d;
sonuglan vardrr.lsT
Fish her okurun kendiae gcire dogru kabur edecegi bir okuma bigimini bir denetime tabi tutarak ortayi grtault"e"et<- tuhaf okumala'n cinrinii almak ister' Kemal 6zer'in ireriki bdiriml..a" ur,i;;-il;;#;iir#""1i'iu,,,"0. ikinci eleqtirmen Srireyya Ewen iik"ru yurui
tutltti
frA"irrr"i-'I
incelemesindenfazra rupmudatr tenai farkri gdriiglerini dile getirmiqti. i$tr b., durum Fish'in "arzu
eftifii okuma bigimidir.
I t
AVANGARD EDEBiYAT I(URAMI
Yenilik getiren, yeni moda yaratan anlamrna geren avangard: bir kavram olarak kullarulmrqtrr. ord""";;;;ti terimi birligi, cincii kolu anlamlanru yiikienmigtir. Daha sonra siyaset ve sanatta kcikiri baglangrgta askeri
deEjginrJerin cinctihifirin'. yapanJar igin kullarulr;;;"1;ri;ril' *#;" edebiyarr ilgilendirdigi qekliyle, kegfeimeyi, yot ugrrruyr, G;iik zamantiln ilerisinde olmayr ve dewimciligi U"tirflr. "" icatlan,
'
1845'te Gabriel Desire Laverdant De ra mission de
artisrcs (Sanatrn Gcirevi ve Sanargrmn Roiii) adla "Sanat, toplumun ifadesi, kendisinin
y;t;;,;;
,art
rores des
"r;;i", en ytiksek -i"i*"]''". mevkisinde, en ileri toplumsar eglirhteri agrkga belirtir.
ifqacrdrr. O nerienle hem sanatrn f,rqk.tr", ""''", olarak dzel ve baqlatrcr
misyonunu munasip
bir qekilde'V"*" getirmesini
hem de sanatgmrn gerpekten avantgardhEa sahip olduiunu bilmek igin insal'irn nereye gitti*ini, insan rrkrnrn taifriiir, ,.;;;g;" bilmek gerekir,"
d":: By sanatsal eylemle birlikte yiinitiilmesi anlamrna "yl"Tl- siyasal geliyordu' 1945 Dewimi'run yenilgiye u!-rahlmasrndan sonra charres Baudelaire, chareaubriand'rn kullanEr!, #o";ilT;ilio;i irtifud" ederek yeni bir avangartqr (oncri) eierikren ;; .r_il.-'ilo,,",,rrr* emperyalizm safhasrna girmesiyle bu5'uva toplumunun'q"iiskidi .ortaya srkmava basrar. igte bu agamada'Avangu.agit*
;;*il sanat;ry,$,';;;illu',J"i
biri;i,,.*ar" gahgtrlar. "ideolojiden soy-rlmug *oa"itrit t uvramryla bir arada ortaya grkan sanat igin sanar anJayr5r, akademik bir oldugu kadar gergekgi sanat gelene$ine a. f.u.f, bi, ,uu,, almrgtr.,,r38 Avangard hareket Rusya'da birkag yapriarcr ve Fiitriisit-uru*"rrri. g]n*iyr" 6ncii sanatra
bir
olmaya ve gelenelin eskimiq J""rrr""r yrJcmaya H**. bagladrfr s'ada l9l7 Ekim Dewinrl. gergekiegir. eu f;r buro-u yeni, fakar vqr'l. daha 5L gtigrii bir avangard harekeni. Uslelik sivasar desregi de [ad ,;ilJ;;.' 19. yij,zyiln son geyregi boyunca Avantgarde
ve kawamr, hem. kiltiirel hem de poritik raglamaiaa, tontet ilera" terimi gori',t.i. ai#gu.a",r, kuirtirel-sanatsal anramr git gra" r"ry;;.iliik;nramrmn yerini aldr, uzun bir zyytanlt, avantgarde s.alat ve eaebiyatq gc;nderm_
1,ap;; .tr"j#bir hal aldr. Giinrimrizde biz verlaine, Rimbaud .i-uuttu.-g gibi semborirt avante-gard'rn ilk temsircile,ri olarak duEtinm.y.:airir.ri:"r-iitta",r*-arr,r. Aym qekilde sagma (absurd) tiyatronun oyun yazarranru
;b.i
ve Araih Robbe-
gt ati ihsan Kolcu, Tiirk giirinde l'l Kasidesi, AkgaS yay. Ank. 2002.
Yokluk Fikri ve Akir Paqa'mn Adem
'38 Ansiklopedik Kiiltiir -siizrii[ii, eeviren ve Diizenreye Kitaplar yay. ist. t 983, s. 23.
n
Aziz ear4rar, AJrrn
E:;iij'
t
.
I
t46 lALiinsnN KoLcu
eoreiyAT
Grillet, Michel Butor ve Natharie sarraut gibi rornancrlan da avantgard olarak
drigrinmekteyiz.l3e
Bugrin de bu anlamr ile yaqamaldacirr. Bakunin'in rgTg'cre is'iqre,cle grkardr$r politik ajitasyon crergisine L'avant-garde adrm verdigirri
de
hatrrlatahm.
Luc Ferry'e gcire.avangard terimi sosyar birirnler terimi orarak iik kez
Saint-Simon tarafindan ku I laruJmrqtrr.'ou
Sa
int_Simon. a gcire,
, "sanatqrlar 'kamusal refah sisteminin tesisi,ni .aya_n_garde, hedefleyen'buygk hizrnet etmelidirler.,,
giri$im, igerisinde la
"f"r*L
1
saint-Simon'un gciriiqlerinin. temelinde belri bir ekononfk ve politik yapr olmaksrzrn (avangardrn) orlaya Erkamayaca$,"'r fit i--:rarr.' o truld*
sanatsal avangardizmin arkasmda bripk bir .dofum'a hazirrana* topluinun sancrla' vardlr. Bu yiizden avangardizmin qegitli alanlardaki iik iinciiieri Fransa'da ortaya grkmrgtrr. Descartls fersefi avangardizmin, R.ousseau politik
avangardiznin, saint-Simon ekononrik ve sanatsai avangardizmin,-no,r},ou* Dubos estetik avangardizmin ilk temsilcileri olrnuql-ard'. Br-r'cotayrmda 'e 1789 Fransrz Devrimi de itk politik avangardist irareket otuout g.iiiii"L.it;r. Avangard Kuraqn"rilerine oturdu$u temel ilkeler gelenekqi anJayrga kargr olmak, yenilige, ak-rl drgilrga ve oz[rinirife a"va"g;ifgi, tii.vr"f .;rt yiikseltme egilirni ve yaratlcr benciiligi cinenseme gekii'de cizetlenebirir. Avangard kuramrn oziinde sanatrn hayai ile zorta koparrlr,rq"iugrir'y.nia"n kurmak ve onu gelecek toplurnun hi'zmetine sunmak:trr. c"i"rr{in sanatrna kargr yiiriitrilen bu miicadele bir bat
karuksanmre ve heyecamru vitirmiq en rinimtisi ha-yatta bir sistemie miicadele ederek kendi sistemini topruma
;;;;k;panmrg
ve "i"" ilgili gJu,..r"r"
r.urr,_,r
ettirir. Fakat bir siire sonra o da 'geienek'in mah olur. Zira o da bir s0re geEtikten soffa yaratrcr heyecarum ka.ybeder ve kendisini bir bagl..a a.,angu.o harekete teslim eder. Gergi bu siiregte gelenek grigrenir u" .ru.rigr* ,rirdi-"r fakat avangard sanat krsa siirede tiiletilmis olmaru' srkrntrsrru yagar. l.ramik Kemal ve arkadaglanrun artrk hayatla ba$lanru kopaimrq Uirrur, ,ii,-;r*" t3e
J. A. cuddon, Dictio'ary of Literary Terms 1999. London. England, s.6g-69.
&Literary Theory,
saldrrmalan
ve
edebiyatrmrzrn
ilk ciddi avangard
ra2
hareketini
gergeklegtirmelerini yadrrgamamak gerekir. Fakat o hareket layrkryla iumamlar,a-udrgr iqin ya da bir bagka deyiqle b-u hareket tir gelenege d6niigmeden Ara Nesii, Senzet-i Fiinun, Fecr-i Ati gibi soluksuz fakat auangard olmayan ekoller pasta iistiindeki krema gibi sadece bir fon olarak kaidrlar. ortada millet 1,ekftsn milliyet diyen, dzgrirliik yokken hiirriyet diyen ve yeni bir insan projesini hayata gegiren drigiinceleri yayan iglevleriyle Namrk Kemal ve arkadaglanrun avangard hareketinin somut sonucu Tiirkiye Cumhuriyeti' dir, denebilir.
Avangard krramrnda "sanat dilsiinsel r)zerklesmesine kosut olarak, toplumsal isbdliimii iqindeki suurlanm yeniden tarumlar. Aristokrasiden kalma iliskilerdenve klasist zana.at gelenefrinden artntr."to3Batlda l64g'den sonra kiiisenin ve monarqinin sanat rizerindeki hiikiimranhsrru siirdiiren
akademi 19. ynzy:]da giicrinii yitirir. Bizde de aym y|rzytlda saray giiri olarak kabul edilen Divan qiiri etkisini kaybeder. onun yerine Enciimen-i $uar6 ya
da Paga'la'n konaklannda silregelen mutad sohbet gelenefii giri nut, gelenefinde Salon'lara tekabril eden sanat akademileri alrr. Her ne kadar iglevleri onial gibi umuma agrk oimasa da gairler ve citeki sanatgrlar aralannda miizik adamlan, hattat ve biirokratlann da bulundufu bir avangard oiuqum kendisini gosterir. son ytiz,vilda osmanh'da sanat ve edeblyatrn hatta siyasetin konuguldu$u rrahflller saray ve ona baSh hiyerargik mekdnlar deSil
gezetelerin yazr igleri odalan. qair ve yazarlartn konak ve kdgkleridir. Yenilegmeyi geligmeyi hep devietin hamleleriyle gdrrniiq ve yaqam:g olan
haik, sivil 'e bir avangard olugumla kargr karqrya ordufunu
sonradan
anlayacaLrrr.
Batr'da,avangard hareketler "1848 cincesinde romantizmin isyam ile peydahlarur."roa ilging oian osma'ir'da da ilk avangaril hareketleri ba5lataniarm {Namrk Kemal, Ziya paqa, A. Hamid, R. Ekrem) romantik oiugiandrr. Fakat osmanhdaki avangard hareket Batr'dakinde oidugu gibi bir kogutluk gcistermez. zira avangard hareketin paralel yiididtigii riod"rnizm osmanh'da daha geE dcinemde hatta osmanrr sonrasrnda ge-ikmeli olarak yaqanacai
Kemal'in, Nazrm Hikmet'in oriran veli'nin oncii anlayrgr ayru diizremde ele ahnamaz.
pengriin Books,
IooHakk,
'''
KURA MLART I 147
Hiinler, Estetik'in lftsa Tarihi, paradigma yay, isr. 199g, s.305. Estetik'in tfusa Tarihi, s. 306.
tt3
Age. s. 306.
laa,Age.
Ali A.ttn, Avangard Kuramr, s. 14.
sunug yazrsr, s. 13.
trli' ' i,i
148
lAt-i iusn({^
'r
EDEBiYAT KURA MLARI I 149
,
:
Avangardlann karakleristik eylernlerinden biri de birer manifesto ya yaymlamalandr. Bu kimi zaman diizenli ve gahgrlmrg bir metin olabildi[i gibi kimi zaman da mukaddime, makale, cinsoz, takriz ya da bir kalem miinakagasmrn gere[i olarak ortaya grJcan metinler de olabilmektedir. Garip Mukaddimesi bu agrdan diiqiiniilmrig, gahgrlmrg 'ortak' bir metindir. Naruk Kemal'in sanat ve edebiyat hakkrndaki mukaddimeleri bu tarzda disiplinli olmayan fakat dolu ve nitelikli beyannamelerdir. Politik agrdan Fransrz Devrimi sonrasrnda yayrmlanan Yurttaghk Haklan Bildirisi boyle bir manifesto / belge nitelifindedir. Batr'da avangard,'modemizmin seriiveni ile birlikte yiinir. Bu yiizden her ikisi de topluma yabancrlagma hastah[rm igerir. Edebiyatta, sanatta, topiuma, kendi kendine yabancrlagma bir modemizm ogesidir. Hayat egemen burjuva erki, onun tarihe gomdiipii kilise ve krallar bireyde ve toplumda bir yabancrlagmayr beraberinde getirmigtir. Fransa'da vatandag kimli$ini elde eden bireyin ilk aqamada bu kavrama sahip olmaltan dolayr bir bocalama gegirdifini hatulatmak gerekir. Bizde de Osmanh vatandaglanmn Tarzimat Fermaru'yla (1839) kendilerini verilen gazete grkarmak haklanm fark etmeieri yirmi yrl almrgtrr. AgAh Efendi'nin $inasi ile birlikte Terciiman-r Ahvaf i grkarmaya baqladrklannda tarih 1860/1 'dfu. Demek ki Fransa'da kolelikten vatandaqhla gegiq bireyde nasil bir qok etkisi yapmrqsa Osmanh'da da a).ru etkiyi yapmrgtr. Halbuki bir ingiliz vatandagt olan William Chuchill diplomatik bir kurnazhkla elde ettifi gazete imtiyazrm geciktirmeden hayata gegirmig ve Ceride-i Havadis'in.ilk sayrsrru 1842'de negretmiqtir. da ona benzer metinler
Avangard, Raymond Williams'a gdre; "egemenlik peginde yeni. kimlikler arayan bireyin en aylon temsillerinden olugur. Bu nedenle de ugtaki siyasetlere itibar
eder: iki futuristten Marinetti, italyan faqizmini desteklerken. Mayalovski, poptiler Bolqevik kii ltiirunden yanadrr. "
der.''5 Gergekiisriictlerden Eluard ve Aragon Stalinci, Breton Trogkisl gizgiye 6te yandan drgalurumcu sanatgrlardan Brecht sosyalist, Gottfi:iend
yaklaErr.
Benn Nazilere sempati duyar. Hemingway, ispanya ig
savagrnda
Cumhuriyetgileri desteklerken, Eliot Ingrlizmonargisini destekler. Ezra Pound ise Mussolini'nin fagizminin yarunda yer alr. Bizde de durum farkl de[iidir. ilk avangardlanmtzolan $inasi, Nam:k Kemal, Ziya PaSa, Abdiilhak Hamid hayata egemen siyasal diizenin aktcirleri ile yani Saray'la dugiinsel zeminde gatl$ma halinde olan aydurlardr. Kendi
ro5 Ralnnond Williams, The Politics of Modernism, Against the New Conformists, der. T. Pinkney (Londra, Verso, 1994), s. 31-35'ten akt. Ali Arhrn, Avangard Kuramr sunug yazrst, s. 16.
devirlerine gcire 'ug'ta olan kalemlerdi. Her iigii de Armrpa (ingiltere) tipi bir rnonargiden yanaydr. Recaizade Ekrem. ise Saray'la iliqkilerini koruyarak rjnciiliik yapmayt bagarmrg, bir bakrma tathsu avangardizminin babasr cLmugtur. Yaptrgr yenilikler toplumsal ya da siyasal karakterli defil sanatsal niteliklidir. Hayatr boyunca devletin biitgesinden nemalanan Yahya Kemal'in, onun rejimine kargr olan Nazrm Hikmet'in hatta orta srruf bir memur olan Orhan Veli'nin Cumhuriyet'in siyasal erki ile bangil< oldu$u sciylenemezdi" Kaldr ki bir avangardrn ug noktalarda diizenle sistematik bir gatrgma iginde olmasrna gerek yoktur; diiqiinsel planda egemen rejimle gatl$ma iginde olmasr dayeter de artar bile, Batr'daki avangard stireg belli bir gelene[in kahplagmrq
kurallarliginde srireklililini kaybetmig topiuma kargr yabancrlagmayl 6nemsediSinden onun etki alarundan uzaklagtr. Kargrth$rnl ilan eder.
Avangardrn yabancrlagmasr yeni bir hareketin
darbelerinin arkasnda onun biitiin avangardlann hedeh olan "hayata ve bir giirf in peginde olmasr vardrr. Bu da avangard kuramrn temel ilkesi olan sanattn hayatla olan bularuk iliskisini yeniden kurmak ilkesiyle birebir drtiiqmektedir. Zira avangard kuramr sanat adrna toplumun almasr gereken yolu, izlemesi gereken rotayr ima eder, gcisterir. Naruk Kemal'in, o giirin (Divan) qah formu oian gazelin muhtevasrm deligtirnlesi ve Ziya Paga'run da krsmen bu harekete igtirak etmesinin arkasrnda bu iggi.idii vardu. Hiirriyet Kasidesi edebiyatrmrzrn ilk avangard metni olarak okunabilir. Orada yeni hayat tarzrnm yeni insarun modeli vardtr. Bu model daha sonra bir baqka avangard Ziya Gdkalp tarafindan daha genig bir perspeltiften ele ahmp
hakikate uyan
sistematize edilecektir.
Avangard kuramr konusunda yetkin bir gahqmamn sahibi olan Petel
Biirger'e gori; "Avangard,, sanatm kutumsallaEmaya karst bir saldrtstdv."ta' Bir sanat anlayrqr en baqta ne kadar ilerici ve dewimci olursa olsun bir siirt sonra kendi kendisini tekrar etmekten ahkoyamaz. Bu da onun bir gegr kurumsallagtr$r anlamrna gelir. Divan giiri baglangrgta avangard bir hareke olarak kabul edilebilir, fakat bir siire sonra kendisini tekrar etrnt geli5emerne gibi aksakhkJar yiiziinden- dgfaggi
-yglfl!f"-gg9-@alggli!"t bir hale gelk. Ztra qmrn avagardhsrru siirekli krlacak bir 'taqryrct'sl yoktu Tanzimat Dewi aVangardlan-mn hemen tamamrmn gaze).gci :olduflun,
nnutmamahdt. Gazele onl4nn lavangard tegebbilslerinin ta;lylclsl olmu;ful -.$-t're-$.Iieqa! Kqmg-l, Zfyelege,-&Ig1iman-r AJrYal, Ta,qvirli Efkdr, &rtl-1 Sirac, Hilrriyet, Megveret vd. gazeteleri grkarmrgtrardr. Bu durumda edebiyar la6
Peter.Biirger, Avangard Kuramr, Qev. Erol 6zbek, iletigim yay. ist. 2003, s.21.
lso I ALi iHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLARr 1151-
ve sanat kendi avangardrm kendisi yaratrr, fakat buradan her gazete sahibi
olan kitlenin avangard olaca$r sonucu grkanlmamahdrr. Servet-i Frinuncular'rn da elinde bir hatta iki mecmualan vardr; fakat avangard
olamadrlar. onlar sanatrn hayatla olan bulamk iiigicisini yeniden kurrnayr beceremediler. zka bu iliqkiyi gok iyi kuran Tanzimat edebiyatr hentiz gelene{in mah olmamrg yani eskimemig, bir bagka deyigle hayatla baElarrru koparmamrgtr. servet-i Fiinfin toplulupundaki ilk ciddi gatlagrn Namrk
Kemal'in o$lu Ali Ekrem Bolayrr'la yaganmasl acaba sadece bir tesadiif miidiir? Namrk Kemal ve arkadaqlanrun hayata ve hakikate uyan bir edebiyatrn peginde olmalanmn arkasrnda divan qiirinin artrk btiyiik bir hizia defi$en hayat hakkrnda tek bir dize iiretememesi olmugtur. Baqlangrgta srrurlr da olsa hayatla iligkisini dengelemeye gahgan bu edebiyat zaman gegtikge ve hayatrn defigim ve geliqim hrzr arnrkga bu ihtiyaca cevap veremez olmuqtur. Namrk Kemal'in giirlerini sosyal ve siyasal muhteva bakrmrndan incelenmesi bize o metinlerin ne kadar biiyiik bir bogluSu doldurdu$unu gostereceklir. 'Avangardrn hedefi bizzat iginde var olduiu sanatr kurumunu yok etmektir. Qunkri sanatr hayah yasaklayan !i1 fts11s1dg1."raz Bu, tam da bizim iqin boyle olmugtur. Namrk Kemal'in bir avangard olmadan dnce bir divan sahibi bulunduSunu Enciimen-i $u6r6 denilen gairler meclisinin en geng iiyesi oldugunu ve kendisinin bir devrim yapacalr sanat kurumunun bir riyesi bulundu$unu hatrrlatmak yararh olur. Divan sahibi genq Narn* Kemal'in, hayatr yasaklayan bir giirle sonsuza kadar ilgilenmesi beklenemezdi. Hayatr -$ir devirden soua- adeta yasaklayan divan giirinin artrk kurumsallaqmrg varh$rm ortadan kaldrrmamn zamant gelmigti. Her ne kadar $eyh Galip;
Tarz-r selefe tekaddum ettim Bir bagka lugat tekellum ettim diye kendisinden cjncekilerin dilinden, sanatrndan aynldr$rm, onlan agtrfrrru ifade etse de bu onun eski retorifie baph o.lmaktan, yani kurumsalragmrg bir giirin son rinemli temsiicisi oldugu yaftasrndan kurtaramamrgtrr. Hayata egemen sanat artrk kurumsallagtr$ma ve onun da devletin citeki kurumlarr ile bir eggiidiim iginde Eal4trEma hatta mensuplanrun bir bakrma saray'dan nemalamp oraya baEh bir hayatr tercih ettikierine gdre, avangard sanatm hergeydeq rince kendisini bu ba$lardan kurtarmasr gerekir. Hem onun
bir iiyesi olmak hem de onun karqrtr olmak dengesizliSi iginde avangard olunamaz. Bu bakrmdan Namrk Kemal'in: Gortip ankrem-r asn miinharif srdk u seldmetten Qekildik izzet u ikbal ile bAb-r hukumetten
o7
Ali Arnrn, Avangard Kuramr,
sunuq yazrsr, s. 21.
erk tarafindan srirgiinri bile onun denebilir. Bu durumda avangard kuramrna gdre krgkrrtnuqtrr aVangardh$rru gair / avangarel kendi dewimini i yenilifini siyasetin yedeginde de$il ona rafmen ya i1a kendini siyasallasttraraktog gergekleptirmeye gahgacaktu' Bu bakrmdan Namrk Kernal'in giirleri pekdlA birer siyasal metin olarak da okunabilir. Fakat avangard hareket trpk'r yrktrfii onceki sanat anlaygr gibi kurulrsallagtrsrnda kendi avangardlnt yaratlr. Bunu sanat akrmlanrun kargrt ve 'dteld'ni yaratarak srirekli bir devinim lqirde geleneft dedigimiz biiyiik akqt demesi anlamhdrr. Hatta siyasai
yarattr$l bigirninde aigriamamak gerekir. Modern sanat alomlanrun nasrl kendi karqltlarlni yaratarai< si-irekli kalabildiklerini bir balama karqrfi iEinde bile yaqamaya devam etti$ini bilmekteyiz. Fransa'da ondokr.izuncu yiizyrhn ikinci vansr iie yiirninci yiiz;rrlm iik geyreSi arasrnda yirmiye yakrn sanat ekolii ortaya Elknuqtrr. $inasi'nin avangard hareketi giiqlii bir sanat kumagryla kuqatrirnadrlr igin bir bakrma kadilk kakn ;;ti. A1'rn diigiinceleri Naruk Kemal yLiksek sanai grlctiyle sanatma siyasetin kuma;lru giydinnig ve bu konuda yepyeni bir 'ses' getirmigti, fakat bu siyasal ve yiiksek ses tilmizlerini yaraiarnadrlr igin onun avangard hareketi yavagiadr. Bu konuda biiyiik rimitler beslecligi Abciiilhak Hamid eski dtizenin erki ile anlaqrp kendisili diplomat
olarzk Londra'ya attrktan sonra Naiurk Kemal'in siyasal ve sanatsal rincriliisriniin agtr$r hareket temsilcisiz kaldt. Tanzimat'rn ikinci nesli Namrk Kenai gibi milietin derdine a$layan 'nieydan adamr' de[il kendi dertleri iginde a$iayip sizlayan 'salon' (Recaizade Mahmut Ekrem, Sam'ipaqazade Sezai Bey. ALrdiilhak Hamid Tarhan) adamlarrydr. Dolayrsryla Nam* Kemaf in bu dlente Davud glSl saldrgi ses iki k:r:gak sonra Ziya Gcikalp'in siyaset ve toplumsai hayatrmrz igin cinemji oldu$u kadar ayru zamanda sanat ve edebiyatrmrz igin de cinemli olan 'Yeni Hayat' projesiyle yankrsmt bulacaktrr. Kaldr ki Batr'da avangard hareketier burjuva toplumuna ve onun sanaila hayatrn bafilanm koparmasma kargr geligtirilmig oncii eylemler oldugu
kabul edikniqtir, Bu drizenek igincie sanatgilar / avangardlar bir stire sonra kargrtr oldukian liuijuva diizeninin egemen erkine yenilerek onunla banqft d+:ruma geEerler. tsizde de bir zamanlarrn ategii topiuincu gergekqi sanatgriannln bir zatnau sonra burjuva diizeninin egemen erkine yenilip onun lrir parqasr rrinraliinni gonnemiz bizi gagrflrnamalidrr. -rivaiigard hareketlerin Bati'daki seyri ile bizdeki geligimi aym de$ildir.
iki savag (1. ve 11. Drinya Savaqr) srkrltrlr. Batr'daki siyasal ve topiumsal de$igmeler aqrsrndan
Peter Burger Batr'daki avangard s'iireci
arasina
bakrkirglnda avaugard akcirlerin (Baudelaire, Walter Benjamin, Adorno vd.) geligtirdikleri kuramiann uygulanmasr igin pek qansian olmaz. Zira kargrtr oidul,:lan sistenrlere kargr yenilirler. Ne gariptir ki bizde de avangardlann ra8
Age. s. 22
r.f:
LS2lALi iHSAN KOLCU
EDEBiyAT KURA MLART |
durumu pek farkh degildir. Namrk Kemal, Ziya PaSa memuriyet krlrfiyla srirgrine gdnderilerek by pass edilmigler ve oralarda 6lmiiglerdir. $inasi bir Eeqit inziva iginde kimsesiz ve sessiz hayata veda etmiqtir. Ziya Gokalp,rn erken cihimii onun baqlattr$r hareketin kesintiye u$ramasrna neden olmugtur. AtatiiLrk'rin.o kadar ilham aldrgr bu dtiSiiniinimtizrin dtigiinceleri adeta kasten hayahn drgrna atrldr. Omrn ciliimiinden sonra geng Cumhuriyet yanlg bir Batrcrhk krskacrmn altrna girmekten kendisini kurtaramadr. yahya Kemal diplomatik gcirevierle adeta tilkeden uzaklaqtrnldr. Tiirk kadm avangardrmn en briyrik ternsilcisi Halide Edip Adrvar solufiu Amerika ve ingiltere'de aldr. Tarihi Tiirk gtnanna Marksisf bir ap yaprp toplumu dontigtiinneyi amaElayan Nazrm Hit nibt kargrt oldugu sistem tarafindan drglandr, hapse atrldr ve nihayet tilkeden kagmak zorunda brrakrldr. Urettikleri karqrthfir si.irdiiremeyenler maglup oldular ve kargrtr diizenin kendilerini benimsemesinden gok kendileri onlan benirnseyelek diizenle bir entegrasyona girmek zorunda kaldrlar. Bunlara 'tathsu avangardlarr' da diyebiliriz. Bunda elbette iki diinya savagr arasrnda SSCB, Tiirkiye, italya, Almanya gibi dnemli siyasal akrdrlerin parti devletleri'olarak ycinetilmesinde ve mutlak otoriteyi sarsacak hareketlere asla gdz yummama politikalanm gtitmelerinin de etkisi vardr. Bizde Orhan Veli ve arkadagianmn CHP'nin resmi sanat politikasrmn cinemli temsilciierinden Nurullah Atag tarafindan lanse edildiklerini unutmamak gerekir. Daha gok parti gizgisinde bir 'tathsu sosyalizmi'ni dillendiren bu siyasal ycinelim sanatr da onun poetikalanm da bir bakrma etkilemiqtir;
Rus
edebiyahnda
Gogol ve Pugkin'in, Franstz
edebiyahnda
Baudelaire'in, bizim edebiyatrmrzda da yrkanda adrru saydrprmrz gair ve yazarlann.sanat ve edebiyatta yaptrklan gey konjonltiire ve hapta egemen, sisteme teslim olmug bir sanatrn zinciilerini krrmak ve artrk karuksanmrE olan tekdiize sanat anlayrqrm hayatrn dinamizmine eg bir devinime kavugturmaktr.
Rusya'da Pugkin gergekli[i hatta Gonqarov'un Oblomov,u ashnda Rus toplumunun birer elegtirel okumasrdr. Baudelaire'in savagr Fransa'ya egemen olmug burjuva sanatr ile mricadele etmek ohnugtur. Hatta bu toplumun tannsr ve kutsal delerleri ile de savaqr Baudelaire. Onun avangardhgi modernizmin ilk yagandr[r yer olmasr hasebiyle qansh bir avangardliktu. Ziia toplumsal yabancrlagma bir modernizm hastah[rdu. Fransrz toplumunun gegirdigi siireg Baudelaire yardrm etmi$th denebi lir.
Bu
1S3
r)znel-ifadecilift (expressidnism)ran tlggen metaforuyla ozetler.Bu iig unsu-dan olugan iiggen ya da piramitin en tepesinde sanatgr bulunur. "bir yanda en tepede durup, 'Altrn Dana'yr krrmak igin 'dagdan inen Musa'150 gibi geleneklere meydan okumayr gcsze alan ve bu yiizden yalruzhpa terk edil.en iisfiin insanlar' deha sahibi avan-garde sanatgrlar yer aiu."lsl Kandiski'ye gdre; "iiggenin alt krsrmlannda bulunan olgunlagmamrq kitlelerin [grirevi] 'srJoqrp \?^l*q yiik arabasrmn ileriye do$ru hareket etmesine yardrm etmek'tir.l52
Avangardrn segkincilifi onun cesaret ve dehasryla mayalanan cincii tavnnda yatar. Bu yiizden avangard sanatgr, Kandiski'nin riggeninin altrnda ya$ayan ve hayatlarrru gelenefin gtiven dolu siirekliliginde srirdiirmeye ;ahqan geni6 kitle ile biitrinleqme ya da bir bagka deyiqle sanatrn hayatla bularuk ilipkisini yeniden kurma gabasr srrasrnda olmadrk suglamalarla kargrlaqabilii. Onerdigi geylerin gelene[in giivenli ve denenmiq sistemati[i iginde yagayan kitlelerce yadrrganmasr, tuhaf, garip ve sagma bulunmasr avangard sanatgryl deli, hmarhanelik, kaEk gibi suglamalarla kargr kargrya getirir. Bumrn sonucu olarak avangard -bir entelektiielin olmasr gerekligi gibibir yalruzlrpa, toplumun drgrna itilebilir.
Kandiski'nin piramit metaforunun ikinci ayaSr rarihsicilik (historicism)'dir. Avangard sanatgrnrn cinerdi[i yeni anlayrg kendi zamarunda kabul gcirmeyebilir, anlagrimayafilir ya da farkh algrlanabilir. Bu onun ozgiiniri[tine bir halel getirmese de zamansal agrdan dtelenmesi teh]ikesini do[urur. "Avangard sanatqr iqin bugrinun deha rirunu kaqrnilmaz bir Eekilde yannln befeni nesnesi haline gelecektir."rs3 Fransa'da Baudelaire'in sanatrrun ancak ciliimiinden onlarca yrl sonra anlaqrlmasrrun arkasrnda onun avangardhfirn hazmedecek bir toplum yaprsrrun heni.iz hazrr olmadr$r qeklinde hiiianedilebilir. Sanat aqrsmdan tarihsicilik sabrla kargrlanabilir. Fakat siyaset ve toptrumsal driniigiimler agrsmdan a1.ru sabrr gcistermek dilgiiniilmez bile. Bu bakrmdan bizim edebiyatrmrzda sanatsal anlamda avangardlanmrzdan ilki olan $inasi'nin, siyasal anlamdb avangardlanmrzdan biri ve Tanzimat Fermaru'run en cinemli
aktoni olan Mustafa Regit Paga igin yazdr$r bir kasidede yer alan agagdaki
dnbilgilerin rgr[rnda avangard sanatgrun durumunu grizden
gegirmek isabetli olacaklrr. Biitiin yeniliklere imza atan sorumluluk ve risk alan, kendisini bir savagrn orlasrna atan sanatglrun birey olarak durumu nedir?
Avangard sanatgmm hem
bir
entelektiiel hem yenilikgi hem
de
k-urirmsallaqmrg bir beleniye, gelenele kargl savagan avangardr ressam, estetikgi vasili Kandinsky segh\ncillfr (elitisizrn), tarihisicilik (historicism) ve
ton
Ert"tik'io Krsa Tarihi
150
Vasili Kandiski, Sanatta Zihinsellik tistiine, Qev. Tevfik Turan, YKY, 2. bs. ist
s. 3 16.
1993, s.30. r5r
Estetik'in Krsa Tarihi,
'"
Age. s.317.
rs3
Age. s. 320.
s. 317.
r' I 154
lAr-i iHSAN
I
KOLCtI
EDEBTYAT KURA MLART 1j.55
r
ireyit, avangard hareketierin her zaman kadife bir zemin 'lizerinde hayata gegirilemeyecegi fikrini gr.iglendirir. Andrnrsrn o tabibi ki ne dem vese ilAg Izdrabrndan anr hastasr eyler iz'Aq b LLn
(Sen, iyile gmesi igin aerdili ilacm alt LIan bir doktorn benziyorsun)
acth{utdan h.nstast taraitndnn
Bdylelilde 'lanzimat Fermam'mn iigili inaddeleri rqr$rnda Osmanh toplumunun zorla da olsa de$igmesi gerekti[i \4trgularur. Biz aynt tutumu Cunrhuriyet soruasurda halka ra$men gergeldegtirilen kimi devrirnleicle Ce goriir-iiz. Netice itibariyie poliiik avangard hareketler kitleler ,lizerinde ikticlar g,iiciinii elde tutal{ar iEin daha kolay gergeldeqmektedir. Bu aErdan qok partili doncrni ve Demokrat Parti'nin T'iirki,ve'de yaptr$i de$igir.ni sivil bir avangard hareketi olarak- grirebi liriz. Avangard sanatglrun zama.nla iligkisi iru agtdan problemlidir. O zarnarun ilerisinde olan bir aktcirdiir. Kandiski:
"Bugunrin resim ve rnuzik sainatrnriaki ahenlisiziik (dissonance), yarrnrn ahenginden fscrnsonalce] baqka bir qey de$ldir."rs4 der. Toparlarsak bugiiniin avengard sanatmr anlama.;an genig kitleler ileride onu yaratma.k igin yang igine gireceklerdir. Bu baicrmdan avangard sallat her geyden cince hayata ege.men gelenekqi sana'Lia bafiru kooamlair, ona karqr m'-icade'e etrnelidir. Zaten {rnun, zamanln ilerisinde olt:-lasl durumlr da bunu gerel-lti:-i;. "Trsriltin ,'e{e:ne; ek andL{r insunlay lter ztrman drinilyn noiitalGNiftda buiwi;ni.ardtr. Onim bir ye teneEi ytktp yeni bir ge!ette!.i kurarlar. "''tt divett Orhan Veli vc ori<;'..1a"tis11 a\ni zamanda avangar:d sanaiqlrun zamanla olan iliqkisine turgu ylllm-isiardn". Bri ytizden Divan qairi zamania yuzlegm.:di$i, kuralct oldufru ve geient:kq:i clntadtfir. igin avang;ard olamailrEtrr. Zira gelenek hayata egemen kurailmr biif iik bir sziciakatle siirdiirmel< degii, kendi igir:de eleqtirisini, kargrt ve tjtekini yaratarak 'kol krrrlrr yen igiude' misnli yenilikte bir siireLlilik gdstennek eylemi
'iq liayatrn saf ifadesi' yani oznel olamn drga r.'ur"rirnasi hadisesidir. Bu bakrmdan avangarcl sanatgl bir"eysel oln.mk zorundadr. "Ha{iki bireysellik }
r5a
r5t
Luc Feuy'den nakl. Hakl,a Hrinler, Estetik'in Krsa Tarihi, s. 321 . Orhan Veli, Biitiin giirieri, (Haz. Asrrn Bezirci). Can yay. i9. bs. ist. 1983, s. 82.
yalrtabilen, drnefin resimde 'figurasyon'u ve muzikte ,tonalite'yi terk etmeyi grize alabilen dehalara aittir.-156
I lr
Bu bir
balama avangard sa'atqlrun seEkincilik
ve
tarihsicilik
ozelliklerinden sonra tagrmak zorunda oldu$u bir vasrftrr. Briylece avangard sanatgl durmadan $a$lrtan, dehasrru kusan cizelligi iie genig kitleleri ruihoq edecek, kendisine hay.an brrakacaktrr. Kandiski avangarcr sanatglrun bireyselli$ine cjmek olarak Picasso'yu giisterir. "Hep keridini drga r,unna zorunlulugunun gcisterdi$i yoldan giden ve srk slk firtinaiara kaprlan picasso bir drqsal aragtan ritekine athyor. Bu araglar arasmda l:ir uqunrm varsa delidolu bir srgrama yaplyor; ardrndan gelen, tam ona ulagtr[rru sanan kalabahk sriril dehgetten dehgete diigedursun, kargr yakaya athyor. yeniden baghyor o yorucu inigier grkrgiar."ttT Bdylelikle tarihsei ar;iian zamanrn ilerisinde, toplumsal aErdan kitlelerin ri:stiinde olan avangard sanatgi bir-errsei drga rrunrm balamrndan da citeki bireylerden farkhh$im bir ei,lsrn bigirujue
dciniigtiirrnekle avangard figiirasyonunu tarnamlamailadu. $iiphesiz Kandiski'nin verdifii yerinde fakat az bulunur sua drgr bir drnektir. Genelde avangard sanatqrlar sanat adlna yaptr-ldan ve kitleler tarafindan gat"ip ve nthaf bulunan eylemleriyle bilinirler. zira avangard sanatgr gelenekten koprrrak vt:
guElii bir bireyseliige dayanmak zorundadrr.
Bizim toplumumuz Batr'daki streci idrak etrnedifinden trizim a'angard hareketledmiz ay:ru zamanda siyasal ve toplunsal defiiqim haieketlerine ya cia ddnemeglerine tesadrif eder. Birinjn citekini -ya da tam tersili- r.io$uiniasi olasrdrr. Tanzimat devri yazarlanfln sanatr hayata sindirmek gabalan:la karqr
Servet-i Fiinuncuiar estetik haz nesneieri yaratmayr tercih ederier. ,Bu bakrmdan ikinciler avangard olamamrgtrr. Kencliieriirden onceki l:ugagrn sanatrru agma yolunda Tevhk Fikret -o da birkag sosyel muhter.ah gii]inindrgrnda bir gaba iginde grinlimemiqtir. Halbuki bunun igin sosyal ve siyasa,l zemin haz:rdr. istibdat idaresi bu'tip bir avangardhga uygun oldugu halde
sanatErlar bu cesareti gdsteremedi. ilk avangardiarlmlz olair ]riailrk liemal ve arkadaglanmn da ayru Padigah tarafindan siirgune gonderildi$ini unutmainak gerekir.
Fakat edebiyatta bizde
ilk
avangard $inasi'ciir. Sinrrir veieneEirre iik tiyatro eserini
ya!'men edebiyatrmrza $air Evlenmesi gibi Batih anlamda
kazandrrmrq, Batr edebiyatindan iik terciimeleri yapmrF, iik gazeteyi grkarmakla kalmamrq bu konuda srireklilik gostermiq. Nlakale, soih,ik ve noktalama igaretieri kullanma gibi devrinde devrim sa,r,rlabilecek hianetlere imza atmrqtr. onun avangardh$rrun en belirgin gizgisi f i.irdier'in artik 156
r57
Age. s. 322. Sanatta Zihinsellik Ustiine, s. 42
156
l.aLiiHsAN KoLcu
matbuatta bir cizgtivene kavugmalanru tetikiemek olmugtur. Fakat mizacr ve iginde yaqadrfr sosyal ve siyasal gartlar $inasi'yi bir '-"youn; uau*, ol*u vasfindan uzak tutmugiur. onun talebesi Narut Kemal u" -irv.""-"*""a""vrl fe\ bal.rna vi]klenir Fakat o da siirekli destekrerrmedikge bu hareketin kadiik ]
. Megrutiyet'in getirdigi kaos ve gdreceli rizgiirliik ortanx dLrulur duru-lmaz ziya Gcikarp yeni Hayat projesi ile ilk sistenii u"u"gu; hu."ketinin sahibi oldu. Tanzimat ve Islahat fermanra'run bir bakrma" drq baskrrann y_?!l Hayat toplumu dOmiqtrirmeyi ulraglayun Lgnucu-oldugunu diigri:rriu:t:k i! sivil avangard hareketidir. giirleri incetenaigila" U' p.ogru*r;;i; ir;; Elma dllei Yeni Hayat olmak iizere kurgurandrg*u gorebiliri"z. E)tr Etma ile qairin_ tasar,"vur ettigi ritopyarun tnutr"ui'" mili alnamil
avan-gardhfrru besieyen.daha dogrusu kolayragtrran g"tf-"t#; sciz etmek gerekir. osmantr Devreli'nin grikiigii ve silah iradesiyie k;r;G Li, .iyurut qrkin gdlgesinde Gokalp kolayhkla yayabilmiq hatta daha Tiirkiye cumhuriyeti kurulmadan l*il"*i iktidardaki ittihad ve Terakki bemiyeti;nin faar ve, lljli.bh iiyesi olarak kendi driqtince halesini inqa etmiqti. er-b;k,*au' Gtr$lq'r11 avangardhfr onceki ile gatrgmadan viicut bjmuq ,," ot"kirri' yenilmigliginin agrkra brraktr[r aran iiierine kururmug uir pro;edir. n'-yiizden tarih ieinde ortaya erkarabitdiSi avangard irur*J". ieira" llf,-?t^1u1nr""n en etKrllsl olmu$tur. Sanat Siiinden aldrSrmrz qu iki ddrtlii!.ii okuyahm: Arriz sizin olsun, Hece bizimdir Uaftrn sdyledifii Tlirkge bizimdir LegI sizin, geb sizin. gecebizimd,ir
Depildir bir manA ug.ada muhtac_
Irmaiz, her.akan
sele uymayrz, $ark'tan Garp'ten esen yele uyrna1nz, El uysun bize.biz ele u5,,rna1nz, Biz dilmac defiliz. yalvacrz yalvac
$:ill ileri srirdrigri..di]trincelgrin kayragr millettir. Onun zenginJikleri ,-^-r, Kcrr.r mnuna' uyg'n ddnriStii^ildLi$rinde Gdkalp'in atzu ettigi ritopya
EDEBiYAT KURA MLARI | 157 ger9ekl9wo9ktir. islam edebiyatrrun argrimanlanndan biri olan Aruz yerine d19ii heceyi, rimmet yerine halke, iimmet edebiyatrrun dilinin yerine
milli
Tiirkge'yi getirmeyi amaglar. onun programrnda bii yere angaje olmak yoktur. $ark da en az Garb kadar bu milrete uzaktadrr. Bu bakildan $ark Gdkaip'te cografi bir iklimi gcisterir. sanat ve fikirde dilmac (terctiman) d-egil yalvac (peygamber) yani r)ncil olmamrz gereldilini ifade edbn G6ka1p,in bu gdniqleri ile Tevfik Fikret hatta Mehmet -Akifin gciniqleri *arrndu benzerlikler buluruz.
Bu
bakrmdan
Ziya Gcikalp'in britiin giirlerini bu proglamrn birer
argrimam olarak okuyabiliriz. Bir avangard hareket ancak gtiglii biirdiiniciileri oldugu siirece uzun siire yagama frsatr bulur. ziya Gokalp;in yolunu agtrpr
yeni hareket bir losmr aruz ve eski giirin terbiyesiyle biii,'rimrig Beg Hececiler tarafindan hiisniikabul g6nir. Faruk Nafiz'in sanat si:u..i le doutp'in.sanst qiiri arasmdaki benzerlik bu bakrmdan dnemlidir: Sen anlayan bir grizle suzersin uzun uzun Yabancr bir qehirde bir kadrn heykelini; Biz duyanz en buyuk zevkini ruhrrmuzun Gorrince bir koyluntin krrrnlmayan belini...
.
Bagka sanat Uilmeyiz, karsrmrzda dururken Soylenmemig bir rnasal gibi Anadolu'muz. Arkadaq, biz bu yolda ttirktiler tuttururken Sana ufurlar olsun... alrnhyor yolumuz.
. $airin son dizesinde dedigi gibi avangard hareket eski anlayrqla, gelenekle'yollan ayrrma' teEebbiisiidrir. Yahya Kemal sanat ve edebiyatta avangard orma tereddridiinti yagayan
fakat tarihsel konumu itibariyle modemizme yakin duruguyla kendi bir figrir olarak gciziikLir. onun avangardh$r kendi sanatr igindedir ve buna avangardhktan ziyad,e .agma, t".i-roi a"unu got yakrqmaktadr. zira avangardlar sanatlanrun umuma gamil olrnasrru isterler sorunsalrru a$amarrus
Yani herkes tarafindan benimsenmesi, taklit edilmesi ve yayrlmasrru dilerler. ordusunun. olugmasrru hayal ederler. ralai yahya Kemal gewesindeki genglere neredeyse giir yasakrayacak kadar .hasis' iavrarur.r58 Kendi giirlerini bile ciliimtine yakrn kitaplaqtrma firsatr bulan titiz bir gairin
Bir tilmiz
avangardhk gibi krsa rimiirlii bir eylemin sahibi olmasuu beklemek doSru olmayacaktrr. Bunun yarunda onur gegmigle ya da kargrt ile baglalru
r'8
Bk. Ali ihsan Kolcu. 7,.amana Diigen erfhk" (Tanprnar,rn $iirinin Epistemolojik ternelleri & Tanpmar'm giir Estetigi), Akga[, yay. Axk. 2002.
15ti
!ALi iHsAN KoLcu
biisbtitiln koparamamasr da avangardhfirm zedelemigtir. Bu
EDEBTYAT KUFiA MLART ll"5g bakemdan
Gokalp'in Harabisin harabAti defilsin, Gozun mazidedir ati defllsin. sciziine kargillk o, avangardh$rru smrrlayan tarihi cevabl vermigtir: "Ne harabi, ne harabAtiyim Kdku mazide olan Atiyim."
Kcikii mazide olarun avangardh$r tafirgrirr. Kcikten tamamen kopamayrgrn tereddiidtinii yaqayan sadece Yahya Kemal depildir. Ziya Paga bu konuda daha rinliidiir. Onun eski giir-halk giiri arasrndaki tereddritleri bu konuda tam bir dewirnci olan Namrk Kemaf in iman ve aksiyonu ile karqrlagturldrfmda ilging bir tablo ortaya Erkar. Giydi$i yeni keyafetin goz kamagtrrnaslna mukabil tinceki elbisesinin giizelliklerinden vaz gegemeyen adarmn tereCdridudrir bu. Bu yiizden ZiyaPaqa iki elbisesini doniiqiinrlti olarak giyer. Hem divan hem de yeni qiire gciz krrpar. Yahya Kernal ise Eski giirin Riizgdnyla adh kitabmda topladrSi tarz-r kadim giirleri her ne kaciar tamamen ciivan giirinin retorik ve esteti$ine ba$h ohnasa da zaman zaman eski elbisesini tekrar giymek isteyen adamln durumunu sergiier. Bu bakemdan hem Ziya Paga'nln hem de Yahya Kemaf in dur-rlmu kendini ddmi'p 'geriye bakmai
Okul'ucu burada Ziya Gdkaip'in KtztJ Ehna ba.qhgr altrnda topladrgr ;iirlerinin bir geriye donrig bagka ifadeyle 'gdzii mazide olmak'la egdeser olmaz mr sorusunu sorabilir. Dikkat edilirse Gokalp o dcinemin metinlerini defiil ruhunu qimdiki zamanrfl anlayltl ile yansrtniaktadrr. O giirierle kavrni devre dtiruneyi ve gaman / ozan / bahgi / siirecini yagamayl de[il bugriniln dinamiklerini inqa etmek igin tarihten ve uzak gegmiqten yararlanmayr amaglarnaktadrr. Uzak gegmipi ve ona ait kiiltleri gelecegi inga etmede bir fon olarak kullanll. Ergenekon yrrdun adr B6rtegine kurdun adr Uqyuz sene durdun hadi Qrk ey yrlzbin mrzraSnntz
ai-ven gairin hiii1,2s1, kuru bir hamaset duygusu iginde gegmige dcinmek, o giinleri tekrar yagamak de$il Ergenekon labirentine benzeyen o griniin emperlyalist tuzakiarr iginden Tiirk milletini sa$ salim esenlige grkarmaLtrr. Bu'barh.itdanna$dag giirirnizin tann Janus'u olan bu iki aktcirlerden birinin (Ziy';r iiokalp) inizii gelecele digerinin (Yahya I(emal) yiizii geqmiqe
clrniikrir.
Yahya l(emai Seruet-i Frinun qiir esteiigi.ne ba$h ilk giirlerirrden Faris donriqri buldu$umr soyledigi 'beyaz lisarr'la yazdlfii giirler karqrlagtmldrgmda ne kadar yol kat ettifi anlagiir. Kendi giir di]ini yaiatmak-la bir gairin kendi
sanatl iginde bir avangatd oldu$u kabul edilebiiir. Fakat bu dilin rre kadar Fahsina mtinhasr oldu$u F-tsa zarnanda anla;llacak, Faruk Nafiz, Tanpinar, Ahmet Kr.risi \/d. geng gairlerin bu lisanla giir yazmaya Ealrgacaklanru fakat bunda Lraganh olamar.rracaklani'lr gdzienrleyece$iz. Bu dil
nev'i
6mer Seyfettin ve Ziyzr Gdkalp'in tait bir devrim ruiruyla ve cesaretle buldugu halk garrlerinirr Cili v€ cnun sentetik bir derranl olan hececilerin kullandr$r dil kadar 5rankl yacur;ln:rgtm. Zira Yahlra Kernal her ne kaclar "fiir kelinelerle yazilu"" distunm,"qi salii-bi fu{allarne mektchine baSlr oisa da, keiirnenin aym zamanda siir i;in lle bii5.iik tuzaklarla doiu bir iresne oldri$unun da farlondaydr. Bu bakrmCan r:nun titizli$i, keliirie seqimi ve aize isti-fi sanatrmn rriihenk tagrru olugtur-ur. $iir mimarisinin esasr cilur, Hayatia san:rt arasrndaki bula:rik, m'jphern karmagrk iliEki,vi "esrtl doniik bir giir yenilegti:rne ga'oasinda oian avangard.liirrn ;;ksite lrayata yazan Yirhya Kenral bu nedenlerden ofeir:ii ne cincrillei'iile ne de kerrdinden
soru:akilere Lrerzernez. Onun gelenekgi yant, g€Qn:riS.le baSrm bir tririii bir 'bagkaldn' alCijrii oiamamasr bu kanaatimizi la;rn'et1 eirdim:i $tii. -r{amrl< K.ernal "te Zi!a Gckaip denclr!3!l:dr,n sonie edebiyatrmrz son dcnr:r:i;j-e gerqek anlamda iki avangard l.riii:eketie kargrlagrrugtr. tsirisi qok gririiiti.i koparen \Jazirn Hikrnet ve arkadaqlarinrn rinhi "Futian Yrkryor"uzll' kampanlrasr bu ardamda dnerir.li bir avangard harekettir. Ab'Jilihak }{0urid, A'fehrnet Enairr gibi <,levlinin giir tirairlarrn:r ];a:-$, alrlan bu vikicl karnpanyannl amacr "put" ciedikleri lcoluremig samat anierl,.rgimn ai
koparamamasl hatta
(ozellikie de. Simau-ne Kadxt O$lu $eyh Beclrecldin Destam ile) Gelenek": d^5ner ve Michael F{"iflateri'e'nin Ceyi;iyle,' geEmi ; t elii .r e mi a tik
baqlaS"arak
v-
I
160 | ALi iHSAN KOLcU
prati|in' temelliik edilmesinin, Moclernizmin olmuzsa olmaz koSullartndan biri oldugunu kavrar."rse Bir bakrma Ndzrm Hikmet'in giiri 'gegmigteki semiyotik pratifin' temelhik edilmesinin giiridir. O zaman qiiri neredeyse insanlk tarihine gcindermelerle dolu, tiyatrosunda ise Egber'i, Sardanapaf i, Tezer'i, Tank'r yazrr.r$ H6mid'in sugu neydi diye sorulabilir. Avangard kargrtr oldufu, yrkmaya gahgtr[rmn yerine onun benzerini koyacaksa onun cinciiliifiti nerede kalrrugtr. Bu bakrmdan Nazrm Hikmet ve arkadaqlaflrun ba$iattlgl kampanya hedefleri iyi belirlenmemig bir avangard teqebbris olarak hatrrlanmahdrr. Hilmi Yar,'uz'un dikkatiyte o 'Gelenek'i ancak form agrsrndan olumsuzlar.l6o Yoksa muhteva bakrmrndan Nazrm Hikmet edebiyatrmrzrn en vel0d metinlerarasl gairlerinden bfuidh. Onun Mevlana'mn bir rubaisinden
hareketle olumsuzlayarak yazdr$tkendi rubaisine bakahm: l6r Bir gergek dlemdi gdrdri[rin ey Celileddin. heyulA filAn defil, Upsuz bucaksz ve yaratrlmadr, ressamr illeti-ulA fildn defil. Ve senin krzgrn etinden kalan rubailerin en muhtegemi: "Suret,.......... hemi zrllest..." filan diye baElayan degl... Bu'rubaisinde qair ateist ve materyalist bir drinya gdriigiinti dile geririr. CelAleddin'in gordiifi'ii Alemin hayal degil gergek oldufunu ifade eder. Ustelik onun tasav\,'ufi inarugrn aksine Tann tarafindan yaratrlmadrfirru ve ugsuz bucaksrz olmadr$rru sdyler. $airin yaptrsr eskinin iizerinden yeni bir yol dSgemektir. Onu -drglayarak, olumsuzlayarak de[il tiimden reddederek avangard olunabilir. Zirt avangardrn dofasrnda 'yrkrcrhk' vardrr. Nazrm Hikmet ve arkadaglanrun baglattr$r "Putlan Yil
ahndr$mda sanatln hayatla iligkisi daha bulanmamrgtr ve geng Tiirkiye Cumhuriyeti'.nin resmi sanat politikasr ol4n 'meklepten memlekete, heniiz eskimemigti. Bu bakrmdan her avantiir hareket avangard olma bagansrm gdsteremez. Bizde tuhaf bir ahgkanl*la avangard hareketler belli bir siire
EDEBTYAT KURA MLARI 1161 qrkrgr. olugan sosyal ve siyasal geligmeler sonucunda sanatla hayatrn bulamk
lrloi
yeniden kurma adrna Garip hareketi bagat metinlerden biridir. ve Yahya Kemal'1e temsil edilen dtjnemiir buq'uva giir dozu'diipiik fakat sanatsal dozu yiiksek bir manifestoyla ideolojik anlal'rgrna karqr grkarlar. Namrk Kemal ve Ziya Gtikalp'ten sonra yankrsr uzuir siirmiig bir avangardist harekete imza atarlar. Garip Mukaddimesi'nin. temel karakteristigi 'yaptcr' de$il 'yrkrcr' olugunda aranmahdu. Garip Mukaddimesi sanatln hayatla bulamk iliqkisini yeniden k-uim€k adna baqlatrlmrq bir hareketin manifestosudur. Bu ydntiyle bilingli bk avangard teqebbiisttl:. "Bugrine kadar bu{uvazinin mah olmaktan, yuksek sana1n itist
Ahmet Hagim
devrinin baElamasrndan ewel de dinin ve feodal ztimrenin kolelilini yapmaktan baqka higbir i$e yaramarruq olan giirde, bu de$qmeyen taraf, mureffeh srnrJlann zevkine hitap etmiq olmak
Eeklinde tecelli ediyor. Mureffeh srmJlan yaqamak igin gahgmaya
ihtiyacr olmayan insanlar teqkjl ederler. O insanlar gegrni$ devirlerin hAkimidirler. O s.rmfi temsil etmiq olan Siir, lAyk olduiundan daha briynk bir mrikemmeliyete eriEmiEtir, Ama yeni
$iirin istinat edeceii zevk, arbk ekalliyeti tegkil eden o srnrfin zevki deSil. Bugunku dilnyayr dolduran insanlar, yaqamak hakkrnr mutemadi bir didiqmenin sonunda buluyorlar. Her Eey gibi Siir de onlann hakkrdr, onlann zevkine hitap edeceklir. "raz Gdriildtigii gibi Orhan Veli ve arkadaqlan artr-k deflipen toplumsal yaprrun bir sonucu olarak giin 'galrqan srrufl(lar)rn hakkr olarak gormektedir. Emekgi / proleter srruf yeni hayat tarzrrun egemen, srrufl olacaktr. Sanat ve edebiyat da onlann begenisine seslenecektir. Bu hareket sanatln hayatfa olan iligkisini yeniden kurmak anlamrna gelir.
Felsefesini olmazlar iizerine ve gegmi$ sanat anJayguu elegtiri zemilinde kuran Garip sanatgrlan hareketin zaman igerisinde avangardhfirnrn erimesiyle giirde Ortodoks bir yolu tercih etmek zorunda kaldrlar. Orhan
sonra yani diiqtnsel nadasmr tamamladrktan sonra ilgi gdrmeye baglar.
Veli'nin erken dliimii onu baqlangrgtaki kurallanndan fazla uzakJaStrrmadl
bilingli ikinci avangard hareketi Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oltay Rifat'rn bagru gekti[i Garip hareketedir. Gelenege kargr
Fakat Melih Cevdet ve Oktay Rifat igin aym qeyJeri s6ylemek miimkiiLn de[ildir. Onlar da zalrran iginde kendilerine kargrt olarak ortaya grkan fakat avangard ozelli$ olmayan ll. Yeni giir akrmlna kaprldrlar. Bdylelikle egemen burjuva kiiltiirii bir kez daha bir avangard hareketi kendi iginde eritmeyi
Edebiyatrmrzda
t'n
Hil*i
Yar.uz, Edebiyat ve Sanat tizerine yazrlar, ,Nizrm: Agma ve Avangard",
YKY, ist.2005,
s. i95-196.
r60 Edebiyat ve Sanat tizerine Yazrlar, s. 196-197. lol Farsga ve Tiirkqe kaynakJarr ara$trnnama ralmen Mevrana'nrn boyle bir rubaisine rastlamadrm. Anlam bakrmudan buna pek benzeyen bir rubaisine rastladrysam da kelime kadrosu itibariyle bambagka bir metin vardr kargrmda. Bu balamdan bu rubainin Mevlaria'ya ait olup olmadrgr ara$tlrmaya muhtag bir konu olarak tazelifini korumaktadr.
baEardl.
Orhan Veli ve arkadaglanrun 'gelenek' bafilamrnda hedef aldrSr kitle Ahrnet Haqrm, Yahya Kemal ye onlann tilmizi olan daha gok Fransrz siirindel bestpnerek *:ry"ryt g-*.e:$".r:" srt eevirmis s|rleJdi. B.ll bakrma sanatrn hayatla olan bulamk iiiqkisini kuramamrg bu ziimrenil *argrbrnda tu'
Orhun Veli,
Biittn giirleri s. 185.
r f
L62lALi iHSAN KoLcu avangard bir hamle yapmak hig de zor olmamrgtu. Kristalize olmug estetik zevklerin yerine sradan insarun gunhik hayatrndan sabneleri giire sokmak, bir
bakrma kiigiik bu{uvaziyi
bir giir
nesnesi olarak kabul etmek Garip
hareketinin en cinemli iddiasrydr. Bu, hayatrn iginde siileyman Efendi'nin naslnfl fark eden, Dalgacr Mahmut'un aylakh$rru yiicelten, atom bombasrna kargr olacak kadar protest, gltzel havalarda tiitiine baqlayan giir kahrarnarurun kabahatini, Yiiksekkaldrnm maceralanru, Rahatr Kaqarr Alag'lann diinyasrm resmeden bir hareket olarak kaldr. $iiphesiz tilmizler ve gelenek savaqr
agrsrndan Garip hareketi riirk giirini^ akrp geldigi dogai mecrasrndan deSigtirmediyse de bir kez 'sarstrgrl ortadadrr. Hitta tenaisinden sonra avangardr (ll. Yeni) dos.urarak kargrtrnda yagamayr srirdtirdri. o zaman Garipgiler'in giirde ne. istediklerine bakmakta yarar vardrr. l.Gelene$e ve onun sanat anlaygrna kargr oimak
2'Yeztnve kafiyeyi qiir igin mutlaka gerekli aletler olmaktan qrkarmak 3.Egyayr bagka
4.$iiii
tiirlii gosterdi[inden
sciz sanatlanru
kullanmamak
S.sanatlarda tedahiile (i9 ige giqne) kargrtrrk, giirin resimdgn, resmin
heykelden yaralanmasrna karqr oimak
ve hayatm
akrgrna a1'ak uyduramadrsr
edebiyatta ekol kavramrna kargr grkrnak T.Mrsracr zihniyete karqr qrkmak
i
igin sanat
ve
MrARt
J.
1F3
zarnafifi ilerisinde olmarun alr sabnn yaqamrglar ne de kendilerini segkin bir suufin tiyeleri oiarak gdrmiiLglerdir. Bu bakrmdan belki de avangard kuram iginde kendi iginde tekemmiil ve temelltik etmip bir hareket olarak kaldilar. Fakat kendi kargttlanru (ll. Yeni $iiri) da yaratarak gergek anlamda gelenek olgusuna hizmet ettiler. Bu agrdan Garip hareketi baganh bir avangard hamle olarak goriiliir Edebiyat tarihimizi sarsan bu avangard hareketlerden ba-gka sadece bir tiinin geligimi agrsrndan ve bir tek sanatgrmn gayretlerinirt iiriini.i olarak dikkate de$er avangard hareketlerden biri de O['uz Atay'rn Tutunamayanldr romzrru ile yapilgr cincii hamle zilaedilebilir. Sanahn hayatla kopan iligkisini yeniden kurma adrna O[uz Atay'rn yaptrgr harn]e manidardr. Her avangardist yazar gibi zamamnda anlagrlmamrg ya da gdrmeTden gelinmiqtir. Nihayette avangardist sanatgr toplumun ilerisindedir. Onun getirdifi yenilik gelenegin
slatik bir hayat yagayan ziimrelerin bir grrprda anlayrp bir durum sdz konusu deSildir. Yrldrz Ecevit bir yazrsrnda
kabullenecekleri
O$:oz Atay'r ve onun en cinemli romaru Tutunamayanlar't edebiyatrm-rz igin avangard bir hamle olarak g6riir ve bunu iki nedene ba$lar. Birincisi yazafin romarunda kullandr$r anlatrm tekniklerindeki bagansrdr.
"Tutunamayanlar'da onemli olan ne'olay' ne de orrrn getirdiEi
'gerilim'dir:
toflumsal, ktllturel ve bireysel katmanlann iq
igelipiqden olugan karmaqrk bir biling dtinyasrdrr; soyut bir yaqantrdrr. Ttrrk yazrn gevrelerinin, Atay gibi buyrik bir yetenege hernen sahip qlkmamasrnm rizunde her geyden 6nce, onun
8.$airAneye kargr olmak
Gdriildiigii gibi Garip Mukaddimesi dzetle bir .kargr, hareketrir. onun cinciiliilii eskiye ait gelenekgi sanat anlayrgrna belki de Namrk Kemal,den €n vurucu dar.beyi yapmasrdu. Fakat burada Sunu belirtelim ki Namrk :_onra Ke-ma-l'in sald'drsr anlayrg ile Garipgiler'in sald'drfr giir anlayrgr aym defildir. Divan giirinin hayatla iligkisini kesmesi tizerine Namri Kemal T"1t'l.huygtla iligkisini yeniden kunnak iizere bdyle bir hamle yaprru$tl. Garipgiler de Ahmet Hagim ve yahya Kema|de'temsii y"* qii, an]ayrgrna hayatla ba[lanm kopardrgr noktada hiicum etmigteroir."uer "ail"" lki Kemal'in kendi ferdi rzdraplanm toptu*rut hayatla ?"T1.d,"__.(.YSVi orru$turdugu krmi giirlerin sayrnazsak) 'hayattan uzak, bir giir yazdrkran bilinmektedir. igte Garipgiler ortaya koyduklarr bu kargr ilkeli manifestoyia iistii kapah olarak bu iki gairin temsil ettigi anlayrga kary grtcrmgl'ra'. Fakat elbette bu manifestoyu tlrsinden okuyac*ak .d.;k h"iGlffi"tn"si* olqmlayrp bir 'olumlu'.poetikadan sciz edebiliriz. Kaldr ki Lunu zaten saz konusu gairler kimi giirlerinde batan ile yapmrglardu. _ Kandiski'nin piiamidini gciz ciniinde bulundurursak Garipgiler'in drigiinsel anlamda segkinci, zamansal ranlamda turihsicilik ve bireysel
KURA
dznelciligi ilkelerini idrak etmediklerini g6riiriiz. Zira Garipgiler kurweden fiile gegmek suretiyle'sanatsal eylemlerini eserleriyle pekigtirmiglerdir. Ne
sarmahnda
gahgan srruflann hizmetine vermek
6.Diyalekti$e
EOrAiynr
r
f
yaprtlanmn estetik boyutunu oluqturan bu ,ahqrlmamrq : avangardist bigim tigbleri yatmakta."r63 Atay'm avangardist hamlesinin sonugldnndan ikincisi siyasal ve' toplumsaldr: "Yetmiqli yrllar Turk toplumunda yeni siyasal bilinglenmelerin eylem alanrna drikuldri$n bjr ddnem. Trirk siyasasrmn sa[/sol aynmmdaki uzlaqmazhfrn doruiunu yagadrfr yillar. Sloganlar,
kalplar ve kiqelerin aydrrlann kimfifini olugturduiu b6yle bir donemde, kendini gdzemeyen kiSi, kendi drSndaki higbil. sorunu '96zernez' (Tutunamayanlar, s. 76-) diyen ve 'birey'i on plaria iten
.
bir aydrnrn
'
Qewesi tarafindan drqlanmasr dogal goriinuyor
insana. Ortam heniiz bir Oguz Atay'a hazrr de$ldi. diyebiliriz." diyen . yazar ashnda avangard kqwamrrun oziinde saklr olan zamantntn ilerisiide olmak d.d;stuntnu dillendirmektedir. Opuz Atay'rn geleneksel roman 'ut
Ytldt, Ecevit, Kurmaca Bir Diinyadan, Giindo[an yay. Ank.
1992, s. 1?7.
r*' :
164 | ALi iHsAN KoLcU
EDEBiyAT KURA MLART | 165
bigimini terk etmesinin arkasrnda da avangardistlerin birer rslah edilemez gelenek diiqmam olmalarrnda yatmaktadrr. Bu bakrmdan sadece iqledifi konu ile defil omrn bigiminin de cjncii olmasrru isteyen yazar bu gayretiyle
Abdiilhak Hdmid'in Ne-ken $iirini Avangard Okuma Denemesi
avangardist tammlamasma birebir uymayr hak eder.
Yrldrz Ecevit, Oguz Atay ve Tutunamayanlar'r deferlendirdigi bir yaztslnda yazarirr romarunda kullandr$r anlatrm teknikleri ile rinciiliik
'
yaptrfirru vurguiar: "Tiirk romarunda cincti bir atrhm diye nitelendiretileceSimiz'Tutunamayanlar'rn en cinemli ozelli$i atektonik yaprsrdrr. Nesir, nazrm ve tiyatronun gegitli trirlerinde'gririilen atektonik
Gtiler mi mdteme dunyada higbir sahib-i ins6f?
bigim, agrk ya da esnek doku olarak da adlandrnlan ve sonucu do$ru tutarh ve yogun bir konu-olay ilerlemesi yerine, konu birimlerine onem veren bir
Feldket gdrmemi$sin derdimi edersin istihfAf, Felaket olsa l:iyrktrr. bu halka sbfideki evsdf, Kifayet gdsterip ey eyleyen irAd, na-kafi.
yaprdrr."l6a Sanatrn hayatTaolan bularuk
ilitkisini yeniden kurmak adrna yaprlan bu
kalem tecriibelerinin sadece iglenen konuda de[il, anlatrm tekniklerinde de cincii olmasr beklenir. Zira sanattn hayatla iligkisini kurmak demek insanla iligkisini kurmak demektir. insan ve onun oluqturdufiu toplumsal degerler
de[igti[ine
NA-KAFi Nasil Eerheyleyim ben derdimi, icdd nd-kAfi Dua n61ns, tazarnt bi-eser, feryad na-kAfi Melekler, burglar ger kdsalar imddd nA-k6fi Gamm levh-i semAya eylesem inq6d nd-kAff
Aceb hrfn-r dil-i mecrrlhumu sen mey mj zannettin? SadA-1n Makber'i bir nar'a-i hey hey mi zannettin? VeyAhud kendini dlemde sen, bir qey mi zannettin? Bugrin berr'yazdrm, elbette yazar ahfdd, ni-krifi,
gcire anlatrm gekilleri de degigecektir. Hayatr gok hrzh ve karmaqrk
bir siiregte ya$ayan yeni insarun ig diinyasr bir yiizyrl
cincesi kadar sakin ve duragan defiildir. Bu yrizden bilingaltrmn hlzr ile hayatrn luzr birbirine paralel
Evet, tarz-r kadim qi'ri bozduk, herc ri merc ettik, Nedir qi'r-i hakjki safha-i irf6na dercettik, Bu yolda nakd-i vakti cem'-i kur,'vet birle harcettik, Bize gelmiqti zira meslek-i ecdAd, nd-k6fi.
olmalrdu. OPuz Atay, Tutunamayanlar romarunda kullandrfr o1run, riiya, mektup, diyalog, bilimsel notlar, eski tangolar, giir yorumlan, giinliik, biyografi, ansiklopedik agrklamalar, kutsal kitap sciylemi ile yazilmrq
bciliimler, garlelar gibi onceden baqka romanlarda kullamlmrg kimi anlatrrn tekniklerini hep Lirden tek romanda ve bir bigem dahilinde kulianmayr d.ener. Bu aslrnda zamarnmtztn insamn bilingaltr mezarhfrndan bagka bir gey de$ildir. Yazarbu bilingaltrna ayna futar. Fakat yazar buna ralmen zamarunda anlagrlamamrqtr. Her avangard gibi zamarumn ilerisinde slmasrmn kaderini ya$arru$ttr. Kandiski boqr:.na; "BugiiLniin resim ve miizik sanatrndaki ahenksizl* (disionance), yanmn ahenginden (consonance) bagka bir gey de[ildir"t65 dememigtir. orhan veli de; *GriE kabul edilecek'degiiiklik zevke ait olandu." der. zka ahgkanlklanmrz ve bunlann kodladrsr zevk nesnelerini, anlayrg ve hayat qekillerini kolay kolay terk edemeyiz. Ancak onlara yeni ekler yapanz.
Konuyu edebiyahmrzdan bagka bir drnekle siirdtirelim ve Abdiilhak Hamid'in,A/, -Kdfi Siinru Avangard Kuramr gergevesinde okumaya gahqahm.
Ne dersen de eminim ben bu yoida sermediJ,yetten,
Olur, mkin cih6nda kirnse mahvoimaz harniyyetten, Gelen imddd kafidir bana irffin-r rnilletten Ne rutbe olsa da tab'rmda isti'd6.d, na-kAfi.
Yazrhg amacr farkh olsa da Nd-kdf manzumesi edebiyatrmrzda avangard methlerden biridir. Hamid, manzumenin ilk bendinde derdini an-latmaklan aciz oldu$undan gikAyet eder. Dua, yalvarma, feryad eksik; melekler, burglar (talih) bu balamdan yetersizdir. ikinci bendde qairin suglamalarrna neden olan rahatsrzhlrn cevabrm tigiincii bendde buluruz. Buna gcire gair Makber giirine yoneltilen saldrnlardan briyrik tiztintri duymuqtur. Aceb hfrn-r dil-i mecnlhumu sen mey rni zannettin? Sadd-yr Makber'i bir nar'a-i hey hey mi zannettin? bey'ti bu rahatsrzL$r dile getirir. Fakat qairin asrl poetik tespitlerini btz bir sonraki ddftliikte buluruz. Bu tarihi bir beyanname konumundadrr. Almr zamanda bir meydan okuma havasr da hissedilir. Dogal olarak bu bir avangard tavrrdrr.
'uo 165
Ag". s.25-26. Luc Ferq"den iakt. Hakkr Hiinler, Estetik'in Krsa
Tarihi
s. 321.
Evet, tarz-r kadim gi'ri bozduk, herc u merc ettik, Nedir si'r-i hakiki sa{ha-i irf6na dercettik.
I ! r
166 | ALi iHsAN KoLcu Bu yolda nakd-i vakti cem'-i kuwet birle harcettik, Bize gelrnigti zira meslek-i ecdAd, nA-kafi.
Bu, sanatrn hayatla olan bulamk iligkisini yeniden kurma gabasrnm gdninttsiidiir. Metin, qairin 'tarz-r kadim' dedigi eski giiri bozup alt iist ettigini ikr6r eden dizelerden driilmtigtiir. Artrk sanatrn hayatla olan eski iligkisi yetersiz ve iglevsizdir. o halde yaprlmasr gereken yenl bir paradigma viicuda getirmektir. Eski giirin bozulmasr ameliyesinin arkasrnda yeni qiirin ayak sesleri vardr. $air bir avangard olarak 6nce eskinin etkisizlegtigini ikrar eder; ardrndan da yeni sanatm daha do['rusu hayatrn sanatla olan lreni iliqkisinin esaslanru ortaya koyar. Avangardlar sadece y*rcr de$ildir; aym zamanda yapicl ve .teldif vericidirler. Artrk ecdddrn gittigl yol genglere -anlamrg kifayetsiz gelmiqtir. ilging olan gairin ileride bagrna gelecet
Putlan Ythyoruz kampanyasrrun bir figlini olmaktan kendisini kutraramaz. Bu bakrmdan avangardhk duraEan defil dinamik bir tavrdu. Dtiniin avangard hareketi bugiin igin artrk eskimi$ ve sanatln hayatla bularuk iliftisi anlamsrziagmrq olabilir. Ru bakrmcian gelenek dedigimiz kendi iqinde yenilenerek akan o krnlgan srireg bu tiir 6ncii hareketlerin sayesinde olupur. I{amid kendisinden sonra geleceklerin onu tarihe gcimece$ini bilmektedir. Sanatrn diyaiektiginde bu kagrrulmazdrr, Fakat salt bu yiizden eskimig bir sanatta direnmek her halde akrlhca bir hareket oknaz. yunus,
.
Her dem yeniden dofianz Bizden kim usanasr
diyerek genel anlamda avangard hareketin u\rynasr gereken diyalektik siireci de igaret etmigti.
t
rirntnil,uNc
(6ZDE$LEYTM) KrrRAMr
Okur merkezli kuramlardan biri de Almanca bir.kawamdan geligtirilen Einfiihlung (Ozdeqleyim/Empaty)'dur. Bu kuramrn temel ilkeleri Alman filozof Theodore Lipps (1851-1914) tarafindan konmugtur. Buna gcire einfiihlung insalrn nesnelerle kurdu[.u iligki sonucu onunla cizdegleqmesi, almilegmesi hadisesidir. Giindelik hayatta insanlar birgok nesne /durum ve olaylarla karqrlaqrr. Bunlann kimileri insaru etkiler. Bir nesne igimizde uyandrdt$r duygularla bir empati haiinin yatamasrna sebebiyet verir. Ashnda yaprlan qey insamn s
siirecin ya$anmasl gerekir. "Estetik haz
bir
objede kendi kendimizcien
duydu{umuz hazdtr."166 Biz bir sanat eserini seyrederken, dinlerken, okurken estetik bir haz duyanz. Bu sanat eseri vasrtasryla kendi kendimizden duydufumuz hazdr. Agrk Veysei; Guzellifrn on par'etmez Bu bendeki agk olmasa Eilen ecek yer bulamar-r Gcinlumdeki koqk olrnasa
bu durumu cizetlemiqtir. Sevgilinin ya da nesne-nin giizelligi kendinden menkul degildir. Onu giizel niteleyen ona bakamn i9 duygulandu. Bir bakrrna nesneye bakan onun vasrtasryla kendi kendisinden estetik bir haz duyar. Nesneyle biitiinlegir hatta nesneye huruc eder. Bu kurama gore insan nesneleri kendi ruh haline gcire niteler. Nesrr"elere ytiklemig olduSumuz nitelikler bize ait niteliklerdir. insan cince bu nitelikleri nesnelere yrikler daha sonra da sanki bu nitelikler nesnede vafirul gibi onlara kargr bir empati duynnaya ba;lar. Bciylece nesneleri bir tiir duygusalhk iginde algrlar ve bu duygusalhkla yagamaya gahprnz. "Gergeklen de rizdegleyim dizeierinde
olayrnda
biz, nesneleri iginden kawar ve
ya1aflz. Arna,
nesnelercie
kawadrgrmrz ve yagadr[r.mrz gey, nesnenin kendisi degil, nesneye yiikledilimiz kendi duygulanmrzdrr. "Sanat eseri objektifleEmiq bir muhteva, yahut qeklini bulmuq bir 'ifade' (Ausdurck)'den baEka bir qey defildir. TemAqA eden bu
luu
wilh"lm Worringer, Soyutlama ve Ozdepleyim, Qev. ismail Tunah,
Kitabevi, ist. 1985. s. 30
Remzi
168lALi iSSnT
KOLCU
Ep.EBlyAr KURA MLART lL69
muhtevayr yaqar ve kendini sanat eseirnde hissederek onu ddeta "'167 Omefiin, yrkrk bir sritun kargrsmda duydufumuz ezi6lk, siituna defil, kendimize ait'bir duygudur. Ama, bu eziklik duygusunu.kendirnizde deEil, o yrkrk siitunda yalar:'z. Yine uiu bir grnal aSacr kargrsmda duyduEumuz yiicelik duygusu, bize ait bir duygudur, ama bu duyguyu biz kendimizde deSil, grnar afacmda ya$arn. Koprik k
Igte, n-e^snelerle denir.168'
bdyle duygusal bir
Ozdegleyim her geyden cince bir psikolojik olaydrr. insamn nesnererle iligkisini ig diinyasrndaki dncelikler ve estetize olmu5 durumlar belirler. Filan kadrna de$il de falan kadrna agrk olqumuzdaki temel farkhhk da buradan doEmaktadrr. Sahip oldugumuz estetik nitelikler kargr cinste aradrlrmrz nitelikleri belirler. o (nesne) kargrmrza grktiSrnda cince sempati daha sonra da empati olugur. Qrinhi nesneye cince duygularnr,rzt yrikleriz, sonra da sanki oniar o nesnede vanrug gibi kabul eder ve onda kendimizi yok edeiz, ayrileqiriz.
dzdegleyimin psikolojik bolutunu inceleyen Johannes volkelt onun iki tiiriii yagantrya sebebiyet verdigini ileri stirer. Birincisi, insaru! di[er insanlarla, nesnelerle, sanat eserleriyie kurdugu ilgiden ortaya grkan"ruhsal, duygusal ortakhk, biriikteliktir. Buna gcire boyle bir iligki igine girdigimiz sanat eseri, nesne ya da insan ruhsal-tinsel bai
"iSte, bizim gibi ruhsal-tinsel nitelikte olan varhklarla
kuracap-rmrz bt ortok duggudaglil< ilgisi" J. Volkelt,e gore, as{ dzdegleyim olgiusunu oluEturur. Bu asrl dzdeqleyim olgusunda, bir insalr ya da bir sanat yaprtmr se5rreden, onu algrlayan suje'nin algrladr[r varlrkta ozdeqleyirnlediEi $ey ile algrladr[r gey arasrnda bir drtuqme meydana geiir. Buna gdre de, bu asrl
.
'
duygrrlanmrzr tetikler ve nesnenin niteli$i ile birlegir.
ikinci tiirden cizdegleyim olayr "algtranan seyle cizdesleyimlenen gey arasmda daima bir arahk, kapanmayan bir yank bulun[masidrr1."r^ Ortui duygudaghk durumunun yerini ruhsai-sembolik dzdegleyim alrr. Buna gcire bir cami kubbesi kargrsrnda duydu$umuz sonsuzluk duygusu, yrkrlmaya yLiz tulmu$ bir konak kargrsrnda duydu{-umuz eziktik duygusu bu trirden bir psikolojik
Nazan Gdknil, "Estetik Haz, psikolojik ve Fenomenolojik Estetik Haklanda Bir Aragtrrma", Felsefe Arkivi, nr. 1,1945, s. 145-146. rut 6n
Estetik, s.41. Age. s. 42.
Acilar paylaqrlarak azalr, scizii bu tiirden bir cizdeqleyimdir. Bu irali bizim igimizde hazrr durumda olan
durumda nesneden taqan duygu
l7l 167
ile onda bir ruh durumu orarak dzdegleyimJenen $ey arasrnda bir uy,um sriz konusu olur.,,lzo dzdeqieyirnde argrlana' $ey
YaralJr
r?2 r73
Age. s. 42. Age. s. 42. Age, s. 45. Nazan Gdknil, a.g.m.
'to E.tetik, s.42 175
Age. s. 42
s. 145-146.
EDEBiYAT KURA MLART 1171
].TOlALi iHSAN KOLCU
2=l
nesneden hareketle kendi kendimi zdenhazduymaktayrz. Bu durumda estetik haz yaqantrsr daima bir drg 'uyancr'ya ihtiyag gcisterecektir. Bu ister maddi bir nesne olsun ister bir duygu hali ya da ruhsal bir dwum olsun cizdegleyim her zamarr bir 'harici uyancr'run varh$rna ihtiyag duyacaktr. Seyretti$imiz bir
frlm, dinledifimiz bir konser, okudugumuz bir kirap bizde estetik hazztn uyanmasna vesile olur. Fakat duy'Lrsal nesnelerin buaktr$ etki nesne ortadan kallanca ka1'boiur. Bir gigegin kokusu gigeLten uzaklagtrkEa kaybolur fakat okudugumuz gergekten
nitelikli bir romarun, seyrettilimiz bir fiimin,
tiyatronun giinlerce etkisinde kalabiliriz.
Baudelaire, Yapay Cennetlei'ini
igki, affon, esrar gibi
harici
uyarrcrlarla kurmuqtu. Baudelaire2e grire stetik hazzrn yaganabilmesi igin bir drg uyancr gereklidir; olmadrfr zaman narsizm meydana gelir. Bu, insamn kendine hem bir nesne hem de cizne olarak yagama halidir. sucia kendi aksini gdriip kendine 6.qrk olan Narkisos'un durumu konuyu agrklayrcr niteliktedir. Narkisos suya bakmadan dnce kendi iginde birtakrm duygulan olan biridir. Suda kendi aksini gciriince nesneden (kendi aksinden) hareketle kendi iginde biitakrm duyguiar uyandr. Boylece kendi nesnesine 6qft oldu. Suya baktr$rnda gordiigri kenciisi degil giizei yrizlii bir erkektir. Ama almr zamanda ona bakan da kendisidir. tsoylece Narkisos hem bir drq uyanci olarak kenciisi, hem de bir tizne-nesne olarak yine keirdisiyie cizdegleyime girer. insamn kerrdini almada bir obje ola:'ak seyretmesi de Narkisos tiini bir 6zdegleyim igine girer. Bu kendini hem nesne hem de cizne laima tasamrfudur.
Kim o, deme boquna... Benim, ben. Oyle bir ben ki gelen kaPma; Baqdan-baEa sen.
$iirde
iginde
qiirde ozne ideal biqimini sevgilisinin varhgrnda yani 'ben'i ddntiqtilrerek kurmuEtur. $imdi de Yunus Emre'nin bir giirine bakahm.
Yunus'un Bir $iirini Einfthlung Okuma Denemesi Ol liAdir-i Kun feyekfrn lutfidici Sribhan benem Kesme,Cin nzkrm viren cumleiere sultSn benem Nutfeden Adem yaradan I'umurdadan kuq drireden Kudret dilini soyleyen zikr eyleyen Stibhan benem
"Bizde daima kendililimizden etldn olma ihUyacr va,-drr. Hatta, bu. dzumuzin ana ihtiyacrdrr.r Ama bu etkinlik isterrrini bir baqka obje'de 'yaqamakla' (ozdeSleyim), biz, o baqka obje'de uarohLtttz. iqsel yagama igtepimizle
Kimini zdihid eyieyen kimini fAsrk "yl"y"r, 'Ayrbianru drbuci delilile burhan benem
bir drq obje,ye, bir drg bigime
kendirnizi verdif1miz srirece, bireysel varirSrmrzdan kurtulmuq olltruz-
r /b
Bu kendimizi bir bagka nesnede var etme ve kendimizden
Bir kuhna atlar virup arret ti md{ goklar virup Hem birinrin yok bir puir rahm idici Rahman benem
\razgeEme
dii giin cesini do_Eunrr.
"Bu kendi kendini objektivlegtirmede, bir kendi kendinden bulunur. Bireysel etkinlik ihtiyacrmrzrn bu ona1a, almr zamanda, slnrrsLz imkAnlanmrzr srmrlamale, onun birlegmez
Benem ebed benem bekA ol Kadir u Hay mutlaka }irtnr ola yann saka am krlan Gufral benem
vztzgeqme
farkirhjilannrn bir imkdnrnl lfsds sdsl.rzz
Dort durlu nesneden hAsrl bilun benem uSda delil Odrla sr.r toprag u yil btin)'id krlan Yezdan benem
Bu bir bakrma 'baqkasrmn b.en'i olmak ya da onda erimek, yok olmaktrr. $imdi bu bilgilerin rgrgrnda ozdemir Asaf rn',2:l', giirine bakahm
' !76
Soyutlama ve Ozdegleyim, s. 3l
r77
Age. s. 3l
Ete deri sunuk eatan ten perdelerini dutan Kudret iqrim gokdur benum hem zahir u 'tyin benem Hem bAtrnam hem zahirem hem er.'velem hem Ahirem Bu cumlesini yaradup hem tertibi krlan benem
'sen'e
LT2lALi iHSAN KoLcu
EDEBiyAT KURA MLART | 173 Burhan Toprak Bedii Hulfff ii;
Yokdur arada terceman andagr iE barra ,ry6n Oidur bana viren tsan ol denize 'ufiunan benem Bu yiri gdgi yaradan bu ,Arq,r Kursi durudan Bin bir adr vardur Ytlnus ol sAhib-i Kur,6n gsn6p178
Yunus'un bu giiri tasavvuftaki Ene'l-Hak (Tann benim) nazariyesinin
bir yansrmasrdr. $air Allah'rn kimi srfatlanru (Gufr6n, sribhan, Rahm€n, Yezddn) zikrederek ve kendisinin de ondan kopma bir parga oldugunu hatrrlatarak qiirini kurgular. Buna grire Tann ile bii olan renirrdana kawqan cizne kendi ben'inden ve onun bagianndan kurtulmuq, Kadir-i Mutlak,m ciztinde kendi ciziinii yok etmig, o'nunla britrinleqmiqtir. Biiindigi gibi
tasavrrufta salikin kendi varh[rm geyhinin varhErnda eritmesi hadisesine fenafiiqgeyh, Tann'run varhsrnda yok etmeye fenifrllah ve nihayet sonsuz
hayata kavrrgmaya
da
"guzelde tamamen kendimizi kaybetmek" olarak tarumlamaktadrr. "Biz o olmalyz, o da biz (...) Leyla ile Mecnun'u anlayabilmek igin zarrlan zafirar, Leyla ve Mecnun olmah, onlar gibi yanmah, hasretten knl olmahdrr. Kurun-r vusta sanatrm anlayabilmek, tadabilmek igin Golgota yokugunun rzdrabrru bizzat yaqayabilmeli ve isa yerine earmrha biz gerilmeliyiz-r8r der. Digrmrzdaki nesne ile ay.milegme, kendi vanmrzr onun vannda eritmek, tasavr.ufi terminoloji ile stiylersek Ene'l-Hak durumu tahrik noktasr duygudan gok iman ve agk olan iist seviyede bir ozdeqleyim olayrdr. Yunus bunu bagan ile yansrtmrqtrr. Bu manzumede cizne ile nesnenin yani ben'in drgrndaki bir varhk ile (burada Tann) ozdeqleyim dile getirilmiqtir. $imdi de ciznenin drgarrda kaldrfir fakat bunlann kendi iginde uyandrdr[r estetik haz ba$lamrnda nesneler arasrnda bir ozdegleyimden soz edelim.
bekabillah denir. dzdeqleyim nazariyesinden
baloldr[rnda Yunus'un yaptrgr da bir rrir Einfiihlung'dur. Bu giir iizerine Einflihlung uygulamasrnl yapan Burhan Toprak bu terimi Bedii Hul0l sciziiyle kargrlamak ister.l7e yazar einfiihiungu voikelt ve Lipps'ten hareketle; ..ih varltftn hissNt mecrasile birbirlerine hulfil ve t]tinaat, qahsiyetlerinin kaynasrnast"ls' olarak tarum1ar. yunus'un giirin bizi uk yoluyla ".r"i-t yaratan,la vahdet-i Viicud nazariyesine gcitiirtir. Kur ile Tarfl'run .bk'ligi, yaratrlmrqlarm 'bir'liEidir bu. Kendisini var edenie bir trjr rildeqleyimdir. Burada Yunus cizdegleyimi tam anlamryla gergeklegtoir. zir{ kendisini Tann'nm eritir. onun tistiin srfatlanrun i
Attila ilhan'n Kimi
KiMi SEVSEM SENSIN kirni sevsem sensin / hayret sevgi hepsini nasil degistiriyor gdzleri maviyken yaprak yeEili senin sesinle konuquyor elbet
yanm bakrqlan
o kadar tehlikeli senin sigaranr senin gibi ieiyor kimi sevsem sensin / hayret
I
l8o
senden nedense vazgeqilemiyor
/ ne aqk ne qehvet sanqrn bagladr$rm esmer bitiyor anlaqrlmaz yrizri koyrr grilgeli her geyi terk ettim
Emre Divanr, Tenkitli Merin. Haz. Musrafa Tatqr, KB. yay. Ank. 1990,
Toprak, "Bedii Hulfit (Ebfiihlung),., Gtiriig l'l:*nryI 930, s. 78-9
mecmuasr,.c.
t,
sayr, 2,
dudaklan keskjn krrmrzr jiJet bir belaya gatbk / nasrl bitirmeli gitar krmrldadr mr zaman deliniyor s.
-
kirrf sevsem sensin / hayret kaprlann kapih gtrilemiyor
Eyliil
.
Burhan Toprak, agm. s. g0.
qiiri dznenin dtgarrda tutuldugu
A. ilhan'rn Kimi Sevsem Sensin $iirini Einfiihlung Okuma Denemesi
isteyriben buhmazam Ol ben isem ya ben hani Segemedim ondan beni Bir kezden ol oldum ahi diyerek lukarrdaki ene, l-hak dizgesini siirdiiriir.
,'j"Yl#r
Seysem Sensin
fakat dzdegleyimde bulunacak nesne ile 6teki nesnelerin ozdegleqmesini irdeleyen ilging bir metin gciriiniimiindedir.
l8l
Burhan Toprak, agm. s. 81.
L74lALi iHsAN KoLcu kimi sevsem sensin
DEBiYAT KURA M.LARI IL75
/ senden
'
ibaret
hepsini senin admla qa$nyorum arkamdan qrmank griluqriyorlar getirdilderi yafirnur / sende unuttuium hani o srmsrcak iri gekirdekli senin gibi vahqi opuquyorlar kimi sevsem sensin / hayret in misin cin misin anlamryorum Bu manzumede cizne kendi iginde estetik haz uyandtran temel nesnenr'n bagka nesneleri deSigtirerek kendine benzetmesi durumu ifade edilmigtir. Duygusal bakrmdan estetik haz uyandrran egemen nesne kendisinin kargrlagtrnldrgr oteki nesneleri kendine benzetmek suretiyle cizneyi etkilerneye devam etmektedir. Bunun bir bagka yaru egemen nesnenin
silinemez derin etkidir. Higbir nesne bu egemen nesnenin izlerini silernemelde, kendi estetik etkisini uyandrramamaktadrr. 6zne kimi seysem sensin dizesiyle bu etkiyi tekrar eder. Nesnenin ciznede estetik hazzr uyandrrrnak iEin tetikledifi r:nsurlar hayli fazladrr. Herhangi bir hareket, unsur, durum oznenin bu egemen nesnenin etkisine girmesine yetmei
mafiiup olmaktacirr. Egemen nesnenin rsl,gisi brltiin 'dtei{iler'i de!iStirmektedir.
kimi sevsem sensin / hayret sevgi hepsini nasrl deiiquriyor gdzleri maviyken yaprak yegiii senin sesinle konuquvor elbet
Bdylelikle dzdegleyim nesneler araslnda
bir
egemenlik
savagrrun
sonucunda gergeklegmektedir. Fakat her defasrnda ilk, egemen ve mutlak nesne bu sava$tan galip grkmaLtadrr. Bunun nedeni ritekilerin ilk nesnede oldu!-u gibi daha yogun bir estetik haz uyandramamalandr. kimi sevsem sensin / senden ibaret hepsini senin adrnla ga[rnyorum
dizeleri bu teslimiyetin'ifadesidir. Demek ki bu egemen nesne ile oyie bir estetik haz ya|anmrttrr ki higbir yeni estetik haz nesnesi bu yofi.unlugu ortadan kaldrramamaktadrr. Burada dznenin 'genel'den '6zel'e inen bir itirafmr da buluruz. Egemen nesne dzel bir nesnedir; halbuki 'kimi' sdziiyre ifadesini bulan biittin'citekiler' ancak'genel'in iginde de[erlendirilebiiecek nesnelerdir.
Divan giirinde agk bir nesne vasrtasryla ciznenin kendinde yagadrsr biiyiik bir estetik hazzr ifade eder. dtekinde kendisini eriten bir anlayrgtr bu.
Fuzuli bir beytinde;
Ger ben ben isem nesin sen ey yar Ger sen sen isen neyim rrren-i zer
Bu diigiinceyi dile getirir. Bu da nesnede (sevgilide) erimeyi yani birinde dileri, diperinde biri olma-vr dile getirir. Dofial olarak da bu da dzdegleyimdir. Ozne Leyla'ya sen kendinin Leyla oldu$unu sciyliiyorsun; iyi ama bunca zamandr sen Leyia'ysan ben kimim. E[er ben Kays (Mecnun) isem sen kim oluyorsun? Leyla da nerden grktr? Burada tasal'vufi anlam bir yana lznenin nesneyi ne kadar igsellegtirdi$i, iginde erittili, Ozdenrir Asafrn tabiriyle 2'yi 1' e d6nrigtiirdiigii anlatrlmak istemigtir.
$imdi de cizne-nesne cizdegleyimini oldugu gibi bi.itlin unsurlanyla yansrtan Necip Fazrl'rn Takyimdeki Deniz gitrJne bakahm: Oncelikle ozdegleyim srirecini dikkate alarak, metni gdreceli bciiiime ayrnnayr uygun buluyorum.
Necip Fazil'rn Takvimdeki Jlemrz TAIWjMDEKI DEN1Z
i Ifasreti denizlerin. Denizier kadar derin. \re o kadar bucaksrz. Ta kargrrrida yapraksv Kullanrlmrg bir takrrim... Uzerinde bir resim:, Azgm, sonsuz bir deniz. Kaygrstz, dtiquncesiz, Qalkanryor boqlukta Resimdeyse bir nokta; Yana y-atmrq bir: gemi... Kaybetti$i rilemi Anyor deryalarda.
Bu resim ruyalarda l1
Gibi akhmr geldi, Bana sahici geldi. Gegtim kendi kendimden, Yuztime o resimden, Kdptikler rmrdu sandrm. Dul.rnuq eiibi hkandrm; Ciperimde bir yosun. Artrk beni kim tutsun?
$iirini Einfiihlung Okuma Fenemesi
beg
t LT6
lALi iHSAN
KOLcU
Denizler oldu tasam, 'Yakar onu bulmazsam Beni bu hasret dedim, Vannm elbet dedim, Bir dmur geze Eeze Takvimdeki denize.
lll var bana ne oldu Odama nasrl doldu
Ne
Birden bire bu meltem Ve dalgalandr perdem
Havalandr kA[rtlar. Odamda kryambt var.
Ah yolcuiuk yolculuk Ne kadar baygm soluk O gun bizde betbeniz Ve ne titrek kalbimiz. IV Ve egyamrz ne kuskrin. Yola grktr$mz gun, Bir srraya diziJmig Gozyaqlanm silmiq,
Bakarlar sinsi sinsi Niqin o anda hepsi Bir kuq gitri hafifler
Arkandal geleyim der? Nigin o gune kadar. Dilsiz duran ne kadar Eqya varsa dirilir Yolumuza serpilir? Ufak bricekler gibi, Gezer onlann kalbi
Ustunde doqemenin. Gizli bir didiqmenin Saati ealar o an; Birden bakar ki insan Her qey karmakanqrh. Alrrmak olmaz artrk Bir kalbi bir taraktan Ve kalb a$layaraktan Qekilir geri geri Terkeder btr mahgeri.
EDEBiYAT KURA MLART | 177
f i
v Bu mahqerin iginden O gun ben de geqtim ben, Nem varsa e\rim, altarn, Qocukluium, hatrram. Ve ne sevdalar serde Brraktrm gerilerde Kagar gibi yangrndan. RuzgArlann ardrndan Baktlm da sflzgrin suzgun Kurqun yrikrinu gdnhin Ttry gibi hafiflettim. Del)ize hicret ettim.
Birinci boliimde dzne eski bir takvim yapragrnda gdninen denizi betimler. Bu bdliim bir deniz tasviridir. Bu, azgtn, sonsuz bir denizdir. Onun iizerinde kaybettigi diinyayt arayarr, kaygrsrz ve yana bir yatmrg bir gemi galkalanmaktadr. Bu gemi ile dzne arasrnda iligki kurulabilir. Oznenin arayt$l ile geminin arayl$lafl bu noktada birlegir. Fakat gemi nihayette denize ait bir unsurdnr. Halbuki o,zne, deniz iizerinde ya;amayl de$il denize hicret etmeyi diiqlemektedir.
ikinci boltim bu resmin yani nesnenin ozne iizerinde etkisini gcistermeye baglamasrru betimler. Ozne art* denizi bulmak hasretiyle yanmakladu. Bu ugurda bir cimiir gezmeyi gcize almaktadrr. Ozne bir rdya hali yagasa da bundan gikAyetgi defildir. Denize ait unsurlar oznenin ruhundaki de[igimi tetiklemeye baglar. Denizler oldu tasam, Yakar onu buimazsam Beni bu hasret dedim, Vannm elbet dedim, Bir dmur.geze geze Takl'imdeki denize. Metnin iigrincii briltmti bu deniz objesimn ciznenin ruhunda yarattrgr degigiklikler dile getirilir. Denizle birlikte bir meltem de oznenin odasma .dolar. Artrk rizdeqleyim baglamaktadr. Nesne ve onun unsurlan hem
gasrgrmlar
-yoluyla -ilem
de imgenin gticiiyle dzneyi etki altrna almaya
baglamrgtu. dznenin bul'ndugu oJa art*lteuleqmenin degipimini yanslt',.
Dcirdtincii boliimde 6nrc ile e$ya arasrnda cinceden olugmug
ozdegleyigimden kopamamamn acrlan yansrtrrrr. zaman igerisinde kerldi eqyasryla bir empati kurmug olan cizne gimdi bir baqka empatiye hazrrlamrken eski nesnelerin aynhk feryadrru duymaktadr. Artrk dilsii gibi duran egyalar konugmaya baglamgtr. Elbette egya konugmaz fakal dznenin vaktiyle onlara
fia
I
AL
i
i
H
s A N .K o L c u.
EDEBtYAT KURA MLART I 179
yikJedigi duygu hali ile oluqmug,ozdeqJeyim burada kendisini gcisterir. Her birinde bir hayat ve duygu belirtisi, hatrasr oian egyalardan kJprnak kolay defildir. Kalp bu mahgeri 'all.ayaraktan' terk etmek zorunda kalrr. Nigin o gune kadar . Dilsiz duran ne kadar EEya varsa dirilir Yolumuza serpilir?
Fakat 6zne yeni v.e daha gi.igrii bir rizdeqreyimin pegindedk. qfinkii {"*: ,"1-i onrta bir yoiculuk duygusunu' estetik hazza driniigtrirm'jgtrir. ozne bu yeni hali giglii bir biEirnde 5,agarnak isternektedir" Bunun igin ardrna bakmamaya karar verir.
r,".Ii*9"H..
Qekilir geri geri Terkeder bu mahqeri.
Manzumenin beginci b6himri cizdegleyimi' tamam_landrsrru betirnler. 6zne eski hayatrna dair ne varsa hepsini geride b'akarak denize hicret ecler. Artrk o kendi varh$uu denizin varh$rnda eritir.
.
Bu mahqerin iginden O glin ben de gegtim ben, Nem varsa evim, anarn,
Qocukiugum, hatrram, Ve ne sevda-lar serde Brrakum gerilercie Kaqar gibi vangrndan.
RuzgArlann ardrndan Baktrm da suzgun suzgun KurEun yukunri gonlun
Tuy gibi hafiflettim. Denize hlcret ettim nesnelerin
her biri vaktiyle onda degigin esterik haziar .6-"Tl -ru{drgr uyandrran objelerdi. Fakat.o artrk ba6ka bir estetik hazai rr* burr,*-ror,r"u olarak da cizdeqleyimin pegindedir. Bunu.n da nesnesi ,deniz'dir. p,utur ir.r.uau denizin kendisi desil bir resmi sciz konusudur. ustelik o"-ai, ii'i, d"gil,
kullarulmrg
bir takvim iizerindeki deniz resmidir. Bu
uut
r*Jui ,"rl*
bir denizden sdz etmeli:teyiz. Bu da ,i"a"qi"vi*i a"ir" giiqlri hale getirmektedir. zira oznentn denizden alacafr estetik haz ile deniz resminden alacagr ester.ik haz burada gdnildrigti gibi afrr or-u-ur.rui,,. tselki de denizin bir tabioda hapsediimig olm-asryia
hatrrlayarak yazmaya baqladr$rru soyler. Bu nedensizllk einf)hlung igin de geqerlidir.
BilindiSi gibi harici bir nesne olmadan einfiihtung gergeklegmez. Narkisos olayrnda da riznenin nasrl nesneleqtiflini gormiigttik. Bizi bir nesnede bir baqka nesneye yrinelten cazibe onun bizde uyandrrmrq oldu$u estetik haz duygusudur. insanlann srk srk eF, egya, arkadag, gewe vb. deSiqtirmelerinin arkasrnda bu estetik haz duygusunun geqitlilifini ya$amaya duyulan rizlem olabilir.
.
EDEBiYAT KURA MLART 1 181 o
bulunabilecek hususiara de$inmiqtim. onun drgrnda cizellikle tasawuf edebiyatrmrzrn bu konuda zetgin drneklere sahip oldu$unu gcirdiim. Bu
SOYUTLAMA KUR.A]V[
balemdan edebiyatrmrzdaki soyutlama kuramrrun
Batr sanatr nasrl mimesise (yansrtma'/ taklit / kopya)'e dayaruyorsa onun karqrsmda yer alan kimi DoEtttt ve islam sanatlan d.a tecride,
ilk kez boyle bir
denemesi
yaprlacaktr.
dncelikli olarak worringer'in islam sanatlanru da igine aran.tespitlerini irdelemelde yarar vardr. worringer sciz konusu denemesinde Einfiihlung yani ozdegleyimin tam kargrsrna so1'utlamayr (abstraktion) koyar. Ozdeqleyim nesnede kendi varhfrru eritme ya da bir nesnede kendi kendimizden duydugumuz estetik haz'dtr. Bu haliyle
soyutlamaya dayanrr. DoSu ve islam toplumlan Aristo'yu tarumakla birlikte onun mimetik di.igtirrcesine uzak durmuglardr. Aristo egyayl, nesneleri bir form olarak kabul eder. Buna gcire idea bu formun igindedir. Bu yaruyla hocasr Eflatun'la qeligmektedir. Eflatun idea'lan bir baqka Alemde ilkornekler olarak tasawur etmekteydi. Yansttma Kuramr bahsindp verdifimiz cime$i burada tekrar edelim: Palatoncu mimesis ile Aristocu mimesisin farhru belirten bir anekdota gdre; Parma$r ile gokleri gcisteren yagh Platon yamnda Aristo parma$r ile reel diinyayr, egya ve tabiatr gcisterir.l83 Boylece idea'lann yani ilk-ornek ve mutlak-formlann yeri Eflatun'a gdre metafizik bir alanda, Aristo'ya gore ise goriiniir diinyada, tabiatta, nesne ve egyalardadrr. Aristo mimetigine srcak bakmayan islam mistikleri tasar.vufun da etkisiyle -ki baqlangrg oiarak Platon'un nazariyasrndan gok gey almrgtrr-
kendi varhSrm eritmeyi (fenafiiggeyh / fenafillah / bekabillah) amagrayan tasawuf diigtincesine yalondrr. Bu mantrktan hareket edecek olursak soyutlamayl da, bu siiregte kendini e;ya ve hadiseierin, hayat ba$ ve gekillerinin, nefsin ve diinyarun her tiirlii gehvetinden kurtarma bir baloma 'meleklegme'ye (bi-nefs) gahgmarun bir agamasr, ilmihali olarak kabul edebiliriz. Fakat biz bu dar gergevede kaimayacalrz.
Worringer do$ayr taklit etmeyi insarun bir ig-tepisi oiarak kabul eder ve bunun sanatla bir ilgisinin olmadrfirm siiyier.lsa Bciylelikle rdnesansta dlgtisri kagan tabiafi taklit etme furyasrru katr bir bigimde elegtirir.
Eflatun'un idea'lar kuramrru Vahdet-i Viicud nazariyesiyle birlegtirerek tasawuftaki varhk silsilesiai ortaya koydular. Tanprnar, Racine'in bir piyesi igin kaleme aldrSr bir yazrsrnda Aristo mimetiginden yaralanmayr "iyi 6rneldere ayak uydurmak" geklinde izah eder. Bu mesafeli yaklagma diinyevi ve nefsani ba$lanndan, yiiklerinden kurlulup Tann'ya ulagmak ve onda sonsuza dek varolma (bekabillah) arzlsnnu besleyen tasawuf yolcusu igin hem gerekli hem de zorunludur. Zira tabia1un ya da idea'larrn yansrtrtrmasr madde ve e;yayl kendi biinyesinden soyutlamayr giar edinmig bir mistik anlayrgr benimsemek nesneler arasrnda ve onlara baSrmh bir hayatr tercih etmek olacaktrr. Diinya nimetleriyle olan iliqkisini olabildigince kesebilen sdlik tasar,"v'ufta yol alabilir. Bu da kendisini nesneden, eqyadan, nimetlerden so1'utlayarak miimkiindiir. Biitrin bir tarikat kiilti.irii bu tip hikAyelerle doludur. Soyutlama ya da tecridin bir edebiyat ve sanat kuramr olarak edebiyatrmrzdaki izini siirmek bizi deSigik kalmaklara ycineltmeye zorlamrgtu. Bagta Wilhelm Worringer'in Soyutlama ve dzdegleyim denemesi islam sanatrna bir Batrh (Alman) bakrqr gostermesi balommdan yol gcisterici olmugtur.. Fakat bizim igin yolumuzu gristeren asrl rgrk kendi edebiyattrntz ve ona ait metinlerdir. Daha 6nce Akif Pa$a'run Adem Kasidesi iizerinde yaptr$rm bir gciziimleme gahgmasrnda hsmen de olsa bu boiiime katloda
'jilkel budunlann sanat istemi genel olarak b6yle bir -onlarda sanat istemi varsa-, sonra butun ilkel salat qaflanmn sanat istemi ve son olarak da geligrniq belli Do[u uygar budunlannm sanat istemi bu so5rut efiilirni gosterir. Buna gore, soyrtlama
iqtepisi,
her sanahn baqrnda gelir ve yriksek kultlir
basarnaklannda bulunan belli budunlarda egemen olarak kalrr; oysa 6rne$n, Greklerde ve obrir Babhlarda,. yerini dzdegleyim igtepisine btrakmak rizere gitgide gucunu lntirt."tas
Worringer'in bu tespiti yerindedir. Zira bu her iki (DoEuBatr) ewene, olaylara, yaratrhga, nesne ve insanlann diinyaya geliglerindeki arnaglannda sahip olduklafl dn kabullerin farkhhsrru gostermektedir. Bu diinyay dteki Alemi kazanmak igin ekip-bigilecek ve hasadr kaldrnlacak bir tarla gibi goren anlayrgla, tek hedefi bu tarlaya ve onun nimetlerine olabildigince sahip olmayr yani maddeyi amaglayan bir anlayrn bakrq faricr olacaktr. ittcet budunlann baqlangrqta ayru temel diigiinceden yani so)'utlamadan hareket etmelerine raSmen sonradan Grek ve oteki Bahhlann sanatta soyutlamadan uzaklapmalan giderek daha gok maddeye baSrmh kalmalan ve inang sistematiklerinin deSigmesiyle agrklanabilir. Halbuki isldm sanatlan yazt ve mimariden baqlayarak minyatiir ve giirde d6 giderek daha
t82
Burada Do$u kavramryla daha gok isldmiyet gewesindeki co[rafyadan sciz edilmektedir. Sanat ve dinsel eserlerinde bol frgiiratif
l8a r85
i I
I
I
Soyutlama ve Ozdegleyim, s. 19. Age. s. 19.
r*' I
i
182
lALi
i
iH.sAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLART I 183
soyut bir qizgiye gelmiqlerdir. Si.iley.rnaniye Camii ile Saint Antoine kilisesinin bu agrdan bir mukayesesi qok gey sciyieyecektir. Birinde duvariarrndak) yazrdan, ginilerindeki soyrt gizgilere, kubbelerinden aydrnlga ve sonsuzlu$a agrima hissi veren artistik mekamyla mha uhrev-i kaprlari aEan atmosferi, di$erinde bagta resim, heykel ve Hz. isa ile Meryem ikgnian, yakrlmrg mumlar, camekdnl figrirler vs. iie ancak bir mtizenin soSukluSunu veren bir atmosferie kargrlagrsrnlz. Biri rgtfr, aydrnir$r ve uzam duygusunu mimarisinin en 6nemli unsuru yaparken diferi rgr$r murn rsrklanm mekarun bofuk ve kasvetli karanh$rna yapay bi1 aura unsuru oiarak surunaya garrqrr.
Birinde insaru ve diinyayr hatrrlatan higbir gey yokken di$erinde her
gey
'diinya' ve 'insanlla doludur.
Won-inger dencmesirrde cizdepleyim ile ilgili 'insanla drg drinya olal,la' arasrnda panteistik bir igtenlik gibi mutlu bii' ilgi'den sdz eder" Bunun kar5rsrnda soyutlama igt.episi 'insarun drg diinlza olaylarr kargrsrnda duydugu biiyik ig huzursuzlu$u'186 koyar. Bunu da daha sonra tinslr uzay korkusu kavramryla agrklar. Bunun citeki adl agora.fobi yani 'rneydan korkusu'dur. Krsaca drinyaya gelmekten du1'ulan korku' oiarak kabul edilebilir-. Adem Kasidesi'nde Akif eaqa; tsiz bu rnihnet-gehi hestiye kuqukten geldik
artu kak. Ancak, daha ileri geligmesinde, utrgtur*rn v.e zihinsei dtigiinme yardrmryla, geruS uzay kargrsrnda duydugu bu ilkel kori
worringer i-izel
e ot
ui-1i.i.f
so5nitlama iqtepisinin insarun diinyevi nesneierle olan
"soyutlama iqtepisinde, kendi keildinden vazgegme iq-tepisinin
bireysel va::Lhtarr kagma iEtepisi ciarak degil de, zon_rnlu
ku.rtulrra iqtepisi oleirah kendini gdsterir.-188 O halde soyr:tlamaya
giden yoi bireirtre uzay arasndald uzay tasvirinin ortadan kaiCrnirrrasidr. Zira dirnyeif nesnelen birb,iriytre cio$rrrdar dogmya baglaya:1 ve onlara "drinya tabiosu iqi:rde gorelelik safiaya:
gelen
alm y aztsmd an kur tulamaz ), Diyerek aym naqtdarc korkusunu ditre getirmigti.
Worringer tinsel uzay korkusunun insarun geliSmesi iie birlikte orlada* kalkaca$rru sciyier: "Meydan korkusu, basit olarak, insamn norrnal geiigme basarnafindan artakalan bir artrk olaral< aErklanabilir; bu sciz konusu nonnal geligrne basama$inda bulunan insan, cinrinde uzanan uzay karstsrnda giiven duymak igin, henriz kendini biitiimiyle grirme izienimlerine brrakmaS,ap, dokunrna du5,um.ianrun sa$ladl$ gtivene ihtiyaq d.uyar-. {nsan, iki aya$i iist-dile kalkip da 1'ainrz bir gciz-insanr olunca. onda hafif bir giivensizlik ciuyg*-;u
uzaYdIr""
rse
tsrr fo{evle'/i:
sei-ea'rnda,
bir
Eektagi semah'rncia 'bu durumu pekilh
gozlenile.iebiiiriz.
$i,ri,.li,l:
\i'r-sr:-inser'in ken.ii kendinrfen vazgeQme prohle;-:r,ni
irdele;yelim. Soyrrtiama ozdesleyirnde oldugu gibi kendini bir bagka nesnede yok etrne, ya- da erltme, e ohna e.vierni dofii a-ksine bir bagka transan{iantatr (agkrri) o'trjede 'kendi'liSine ait unsurlaldan h"rdulmanl, arrnmak ve teir i,e mutlal< cevhere ctdnrjgmektir. Bun'.rn sanatta degigik yanslmaiar: vardrf. Tiirk :anri inii:rrarlsi.ncleldi uzaylu-zawt ve artistilc nekdn anlalrginl hatularnal: ttt So3's6x**u ve Ozdegleyirn, s.23-24
'tt Ag*. s. 23.
ve
Ceffgmez qelilere bakarken, insal varli[rmn gene! olarah tesadufilifinden, genel organik varhirn gorunriqteki keyfiligi_nden
demek suretiyle agora fobi'sini agr$a vurmugtu. Ziya Faga da: Asirde olam dersen gelme cihAne fuIegdama dr-igen kurtulamaz seng-i kazadan
186.A.ge.
iligkisi
.
gticu" benzei:i olmayan ciaha buy.rik ve daha tutartrr bir gthAtlir. Solutlama- iqtepisi, Lrurada, ozdeglervim rhtiyacnda oldlifu gibi.
Yoksa kim eyier idi terk-i kuhenci-yr adern (Biz bu uarhfin gam iilkesine kilgiikken geldik; yoksa yokluk iilkesini kim te* ederdil
(E{er mutlu olmak istiyorsan dilnyaya gelme, ditnyaya
ir';
I8e
s- 23-27.
,Age. s. 29.
r*' I I i
EDEBiYAT KURA MLARI | 185
184 | ALi iHSAN KOLCU
yerinde olur. Hatta Sultanahmet Camii'nin cin tarafinda kubbeyie desteklenmeyen ddrt minaresinin soyut bir uzay anlayrgrru btitiin bir semayr kubbe kabul etme tasamrfu olarak yorumlayabihriz. Kendi kendinden vazgegme soyutlama kuramrnda daha solut bir agamaya geqme olarak algrlanabilir. $eyhinin varhgrnda erimek isteyen miirid kendisinden vazgegmemekte aksine geyhinin ulagtr$ uhrevi, ve metafizik zenginii$e kavuqmaktadr. Yunus'un Cennet cennet dedikleri Birkag huri birkag melek isteyene sen ver anl Bana seni gerek seni
Dizeleri de Yunus'un vaat edilen cennete kar.ugmak igin bu dtinyada kendi varir$rndan t4mamen kurtulma anlamrna. gelmemektedir. O biiyrik ikrarniyenin peginde yani
grinig bizim iizerinde dugmak istedi$imiz daha do['rusu tasarladrgmrz
kuramrn ilkelerine katloda buh.rnmakla birlikte onunla birebir lrhiqrrrez. Zira Worringer daha gok Rcinesans ve somasl bir gilgrnhk bir furya halinde geligen
natiiralizmi esas alarak boyle bir yarglya varmalladrr. Yani konugtu$u alan resim sanatrdr. Worringer'in einfiihlung ve soyu.tlama adrm verdi[i iki temel
psigik egilim Batrh anlamda sanat iiriinlerine uygulandrsrnda Batr resim gelene[inden gelen NatiiLralizm'e ve Stil adrm verdi$i soyutlamaya kargrhJ< gelmekledir. Stil bizim iizerinde durdufumuz soyutlama kallramryla birebir drtiiqmemektedir. Zira Worringer, Lipps'ten hareketle stil tamrmnda yer alan geometrik gizgp tarft bu konudaki a)lngmayr gdz cintine serer. "Geometrik Eizgi, do{al obje'den do{al bafilam iginde bulunmamauyla aynhr."IgI Ornn soyuta ulaqmak igin buldulu yol tinsel uzay korkusu'nu aqacak bir geomet-l-
leo
lel
Age. Age.
;cridi bulmaktrr. Bu da madde ve nesnelerin kendi aralanndaki transandantal
qaqkrn) il i 9kiYi" gtisterir.
"$uphesiz geometrik Qizginin dzrinu yapan Eey, do$aya ait bir Mekanik gugler dofal guglerdir. Ama onlar, geometrik
Eeydir. eizgi ve geometrik bigimler halinde, doial baflamdan ve dofal giQlerin defiEik gdrunriqlerinden drqanya alnrlar ve kendi b
agrna kawanu'lar'
"
1
e2
Boylece ma$ara duvarlanna gizllen hayvan, av, sava$ resimleri drg gergeklikten soyutlLarak gizgi halinde ifade ediimig olurlar, ilkel kavimierin fakat ;" iijr soyutlama girigimieri bu iqaret dilinin pratiklifine baglanabilir;olarak cirnekleri sanatm soyut gegerek ulaptrklan biiyiik sanatsal aqamalardan
gosterilemezler. Worringer iqte burada stif i yant soyutlamayr ilkel favimlerden baglatuken isldm sanatlanndaki soyutlamarun aslnda dinin ve tasawuf gelene[inin birtakrm naslanna dayandrprru gormezden gelmektedir. Yani bil. baloma Miisliiman sanatkdnn bu aqrdan eli kolu baglanmrq Ju**auarr. sanatrn solrut ifadesi biiytik bir merhaledir giiphesiz. isldm sanatlanrun qansr cahiliye doneminin biitijn put, heykel, resim ve oteki hgriratif unswlann yasaklanmasryla l'trku bulur. Zira oyle olmasaydr gok zengin bir resim, heykel ve giir sanatmdan soz edilebilifdi, fakat bunun adr lsldmi ya da sofistik sanat olmazdt. Tasvir yasa[rmn Miisliiman sanatqrlan daha miicerred
gizgilere ydnlendirdigi qiiphe gdtiirniez. Her tiirlii eski yazrya Kur'an'r ia$rgtrrdrlr igin bir Eepit kutsiyet yiikleyen bir gelenekten geldigimizi unutmamak gerekir.
6te yandan isl6m estetipinde resim zaten en bagrndan itibaren tasvir
hat ve minyatiirde biiytik bir miicerred devir gegirmiqtir. Bu yasa$r dolayrsryla -Worringer'in
tespitleri Batr sanatl igin tutarh f.lkat isldm sanatlanmn genel karakteristili bakrmrndan eksik tespitlerdir. Ustelik Batr sanaturn ,oyotlu*u siirecine hrz veren geometrik stil (so1'gtlarna) islam sanatlannda, yazr ve mimarisinde neredeyse yok gibidir. Onun yerine hem raks ve ayin hem mimari ve yaz| hem de baga sanlan sanklara vanncaya kadar bir kavis, yu.varlama, daire ve helezonik bakrg agrsr egemendir.
Luniraar,
Worringer soyutlama omekierini sadece resim sanatrndan vererek daha dogrusu kuramrru resim uzerine iliqkilendirerek edebiyat, miizik ve citeki fi giiratif sanatlan ihmal etmekte' gcirmezden gelmektedir' O "halde kendi sanat ve edebiyatlmrzm soyutlama (tecrid) kuraimru kendi metinlerirnizden grkarma zorunlulufi'u vardrr. Bize gore -biitiin bil "tasaw,uf" .diigiincesi ve ona bash giir, mesnevi, minyatiir, rnusiki ve\ grindermeler diinyasr soyutlama yani tecrid mantr[t iizerine kurulmuqturr
s. 50. s. 28.
Soyutlama ve Ozdegleyim' s' 28' 'o'Lippr, Aesthetik, s. 249'dan akr. Worringer,
L86
lALi
!F{sAN K0LCU
EDEBTYAT KURA MLART
SAtik'in tarikatta tecride girrnesinden aitrnda rnusikide sanat eserfuei yani nafmeyi di.inyevi unsurlaldan anndrmaya, rrrinyatiirden, hat sanatrndaki ayrL'lamaya kadar biitiin bir tasavv-*f sisteini soy:tlama tizerine irrqa ediimigtir, denebilir. Dervigin giydiSi kryafet (aba) eqyadan. elbiseden tecriddir; iqtigi bir r;as qoi"ba, yemekten, darnak zevkine ve tad airna gehvetinden tecricldir, Evlenmemesi kadrndan, cinsei getrrvetten soyttlanmaklrr. DergAhtaki gilesi nefsin terbiyesidir ve nefsin arz; ve isteklerinden tecriddir. itaat ve tra,{lanrna benlik du;lgusundan tecriddir. Qeqitli tankatlara ba$ir irgad sisterni insam telcrar bir cer,net s3kini iraiine getirniek igin desipik yirntemler kullamrlar. Temel espri kaybolmug cerueti tekrar elde etmelrtir. C halde bu ba.rragr, alEak (drinya) yerden kurtulmak, onun sundu$u nimetlere, nefsin heva vii hevestrerine srrtrm
'lorurek
gereldr'.
Einf.iirlung ne kadar Batril ise Soy,r-rtXama da o lcadar DoguLudrir. Zira einfiihlung {ozdegieyim} insarun Crg nesnelerle, rhg d.iinya itre kurdugu bir gegit 'bir okna' (panteist'i iiiskisidir. Flalbuiti Sclaitlarna insarun rnaeldeden tecrid edilmesi onunla ili;ldsini m|.mtr;rinse kesrnesr I'a cia olabitrdigirice aza
indirgernesidir. Soluilarna dr;rancia brraktildamyla, brrakabildilCeriyle rtiirnkiiild'iir. Zira her nesne bu aniamda insan iEin bir '1.uk'(bAr-i beiA) tiir. Tasavvuf )/olcusunun dui,nya nimetleriyle. nesne ve unsurlanyla iiigkisiru liesmesi gibi sanatqr da vazinsai metnllde olabitdi$ince fazlahklairi ataratr< daha so''rii ve oz bj-'hecl*,fur ulaqabilir"" trcfuiu sanatQt nesnele,re yaklagarali deSil <-'nia.rrlarr ,txak:lii;:rre.k e. srine vricud verir. lslAr:l sara: '. : :-oeLl""'ri.,n,ia, izeliikJe de
Divin
ec'iebilairnc!a s+rrriilama Uilirassa aqk artia"y'ti:in,:ja *re.",'a Eikal'. Dilta-n edebi-vatl insansr bir agk arrlaylrrt geliqtinriigierclir. -r:3ury;-n n,--.clenlelini i-ru ce-iigmalurr dlgrnd.a tutrnalla birlilrte islSm'ur ceturet karrran*run hu anla-vrgrn yerlffrciinesinde etkili oldugulu ,Jiigrinmei
ligldrien d* a3'ilidlr" .Zir:a bu fig'llrier higiiir zal:ien srzde.n insa,-un a;k arlJayrslr:: beirinlerner. c.Jilrit'f,i nefsleri izokt,-lr. Bir nieseevi L-oyunca ii--r ilargi ciirsin k.'ir kez biie sanlc!-rlkiarr, ei eie tutuqtuktr-err gdnliiynz. T.ita iru :;gk aniaS;191 l:arvran:;: ilf,sne i.'e cizneden 5L-r-.r:urilot*Uto. l-*yla vr: Ivlecriun agi
g
187
insamn kaybetti$i 'yitik cennet' kawamrnda aranmahdrr. Cennette yasak rneyveyi yiyen insan bunun kefareti olarak diinyada kendisini bciy'le brr iliqkiden mahmm bir agk anlayrqrru dillendirmeyi 'yitik cenneti'ine kar".i$mall igin bir grkar yol olarak gdrmriqttir. Agkrn bir rist ve yrice kawarn olarak insarrdan solutlanrnasi qairi onLi temsil edecek semboller aramaya yoneltmigtir. Tabiua en gok rastlanan giilbiilbiil, ;em-pervane iligkisini bu solnrt agkm sembolleri olarak kabrii etliler" . "Klasik qairler ve yazarlar, dofiadan aldrldan mlirn ye per,,'arie motiflerrnden bir solrrtlama ile insali psikolojiye ve onun en yiice hali olan'agk' kawamrna ulaqryorlar; ordan da rrretafizi,k Aleme, Ta:rn'ya, vucud birliii gdrusune, Tann aEkindan ]/ok olmal's ve o sevgide yeniden ve ebedi olarafr clirih'nerye qrkqrorlal."tsa
Krirulan paradigrna ternelde yanllg fai
Bu agk anlayrgr higi:ir zaman hayata akseitiremedi ve bir 'mesei' gibi kaldl. Fakat bu agk anlayi;rrun lsl6m sanatrrun hr lo^ohi olan
yanhq olmugtur.
soyrtiamaya hizmet ettipi de yadsmamaz.
Biz solutlama kuraruru daha 9ok edebi metinler refakatinde silrdrirrnek niyetincleyiz. Bu bak*mdan bazt metinlerde bu kurarun nasrl iglendi$ini tespite gahgahm. Oncelikli olarak qunu belirtelirn ki metinler dikkate ahndrlrnda soyrtiamarun iig gekilde kurgulandrgr gririilecektir. Birjncrsi lrir sisteme (daha gok tasar,'v'ufl balh tecrid diigr.incesinin edebiyat metinierinde g6niLmlrnti: ikincisi de rnetinlerdelci figiirlerin
bir
soyurtiaraa igleniine ta.bi
tutuhnasr, riqiinciisii de buniann her ikisiniir bir arada yapild"r$r seklidii'. tsirincjsine Fuzuli 'nin agagrdaki gazeli cirnek i'erjlehilii. ii':incisirie isc f in: metni aqaprda )rlegdti'nin bir gazeli ve Asaf F{alet Qeiebi'nin Ci?rrer"if ;iiri, iigiinciisiine de agaSrda Yunus'un hemen altta bulunan bir marz:umesi rjrleli. verileLilir. Yunus'un agagrdalci manzumesi edebiyatim;zda i:avnag- lls31-''t dayanan so1'utlamanln gi.izel bir drnesidir. Sevenrrr ilen Seni canda:l iqeru Yolum vardrr bu erkSndan iqen:
re3
Serai l(arakog, Edelriyat Yazrlarr, 1, Dirilig yay. ist. 1982,
s
17
-rl:
ffill
I I I
188f Ar_iiHsAN KOLcu
J J
eoeeiyAr KuRA MLART | 189 geriat, tarikat yoldur varana Hakikat meyvasr aldal
Tann',ya ulapmak iqin birer bahanedir. Tann.va kestirmeden ulagab'mek bir parika vorudur. Asrr.mevwa, igin r"";; isendedir. o binarun iginde degil o-.iri"*irr-*.iridi ""r"g"", r,iaii" getirebil"cegi merhaledir. zaman insanlar bu ugurda bildik Kimi ;; h"t# unsurraria o"'"", t*""-rg akidererin somut bir g
;;;##:1i
iqeru
Dinin terk edenin kriftirdur isi
OJ ne
krifrirdur, imandan iqe;t
Beni bende demen, ben de deglim
Bir ben vardrr bende, O"rrO".,
GL
Beni benden alana ermez e[rn Kim kadem basa Sultandan Srilel,rnan
nasip erdi kimine Kiminin maksudu bundan iqeru
ini
dtinva va do gru
o bundan .J1r;;;i';.undadrr. zira dtsand,aki ben I ;Jj.*:' iTa,,r, dogru rini kremek ed r.
qekerk;
i"'u,i'#rtt'nsunm
mticade]e aiarundan
$air driSrincesini_J{z.,srileyman,dan
c3rd7 ve dtsand a olanrar diye
Metnin genel anlam diinyasrna bakrrdr$rnda esemen.olduE";;il;;aqrlmak Tann sevgisini merkeze istenen hedef Tann,run sevgisidir' o harde'Tann'vr ,riutr*roJui.'r"'i: sdlik,i yorunaun diinvevi unsurlardan paha ilk Leyiue at,koyu.uk alan bir kurgunun
Ty:di:t-:::r# o'nu candan igeru sevdisini berirtir.
euir-;.run ,,yu candan iqeru sdzgrubu, can,.r ue feda "atr_.rj,'rt,r#j;';:?:fl.i:::^:."_t_*t ' gereken bir unsur, engel olarak eder.
ag'l* "d";;;iilde diiqrince
j:J"Tjl**i:"i*ini;
verdigi bir omekie pekigtirmek ister. Bir insan olan . Siile'o;:,ri"l,-"raili"i konuEmasr q: aogui ot*ut ranrr'run kendisine verdigi u"
-
r;;li;;;t*" nLp ur,. disandaotu'tufr,.. gui.in dryandan igerive dogir olan ;;il"g"" ii, nesneleri drganda brrakmayr g"r"-ktiri'''nr*r.itia""j*i"r"",,.uy,pu*uyr dikig ignesi ordugu igin .bir 5ffifiiXf?'fffX:"t*d* ';J;; #;##' mirac, v";il";; H, isa,run
hikh
is
iffi fl$"nffi;**'"r'
d"r*;;;;.,
a,r",J.rull,";;';:f;,w;ffi ,::'J:,rJ,,H*fl ;5r*ra*;;t kuqatan onu asrr kimrigrnden
goren
';:'tf
s Drgandakinde grinah ve srionti i uu.tJn-;q-"".,:aekinde huzur ve dinginrik vard'. ;t*' -
Kaprdao"u:,'ou,T::L-;1*:fi
seslenerek
f:ffi#tfflfli;l::"1 :t"",r"iqi"o"'"iffi kend
Senin aqkrn beni benden ahptrr
bile bir yik,
i?::"":$tf
,igerde olan b"nj" bir, agrk,k getirir. Ben harici iuqiu.oi. q"y a"lirui. n"")amr laa"!rg"1 h"r ,ili""l':
isredisi ben onu diinyala ve onun retorifine baflayan ben,dir. 9i kdveteidir' Kendisi'i o'o"na"n
'Tecelliden
,.,-u,Y""T"luilf 's#:'"#H,JTl:p,:
"".J:T".*"
dizelenyle benden
kuq dilin bilir dediler Stileyman var, SriieJrman,auo i9".,
Miskin yunus. dA?ii r,,^ ^rr--
Beni bende
Bir ben
igeru
Ne qirin dert bu,
kar.'guilar. Bu drsanda oianla igeride olarun, f""niA_*ai"r;t;;"*"w1r1rr9 uia.trl-g;;ntiisiidrir. $air giire anlam ruhunu veren,
$air ve inang.sistemlerinin dtinyevi ve kurumsar gciriiniigrerini asrl maksada ulaqmak ier"'il; b;;t;;:, ohrak gcinir. $eriat, tarikat
il" Jr"iir]B'.naa.
I#n"ll#:o #:f:Sil#"
;Gii
;;;;",
r.;;;i;'
;iirriereriyre
";'."*;*ffi,llluu.,yiu
Soyutiama insaru nesneler drinyasrmn a$rr ve bozucu atmosferinden uzaklaqttnr. yunus'un Bunca varhk iqinde gihnez g6nul
darhlr
dizesi bunu giizel o.zetler. Var,klar O*ru' korkusu)'yi dogurur. irrur'r uun]ur-t"""t;t_
soyut biqimlere dcinLishirmek isrer.
korkusundan uzak,asacak
bir
agora
kendi istedifi tecriii gergekregtire*mt.-'n".manzumede
q.t ii".iaf
qairin,drga'da,
sciyledigi geylerin ise
"I{u!unu cogrulayacaktr.
"*"1;H;u""!yr
|jf"llrle
(meydan orarak
B"/;r;il hem nesnenin egemen var,k hil-;; J# oii-orroa drisLinser bolura sokarak
brrakraak istediklerinin ne kadai ne kadar az olduiunu tahmin
Or,'""
fobi
iqin onJan diigrinseJ
Fuzuli'nin Soyutlama kuramrru
en
iyi aksertiren merinterinden
r' l.g0lALi iHsAN
KOLCU
EDEBiyA.t KURA MLART
I
Ey gonil yad iste candan ge81e4 Ser-i kuytln gdzet cihandan geQ
i '
I
YA tama' kes hayAt zevkrnden YA leb-i la'l-i dil-sitdndal geg
lj.gt
Manzumenin citeki bey.itieri de aym minvril {izere diizenlenmiqtir. Bir soriraki beyitte; ya trayatrn zevkine kargr duyularr tamahtan vazgeEilmeii ya da gomil iilkesinin lanmzr duda$incian yani vuslattan v.azgegilmelidir. Her ikisi bir arada oiamaz. Bir sonraki beyit bizim rizerinde durdu$umuz soyutlama kurarnrnr dzetler gibidir. Mulk-i tecriddir f,eragat evi
Mulk-i tecriddir feragat evi Terk-i rn6l eyle han u mAndan
Terk-i rn6l eyle h6.n ti mdndarl geg vazgeEine, f,eragat evi tecrid (soy*11amrl rilkesidir; mah
geg
Li-mekAn seyrilin azimelin it Bu hardb olacak mekandan geg
'
zengrnleqtirebilir. Zira her nesne bir yrik ve agrrliktrr. Bir sonraki beyit so1'utrama ciiigiincesini besieyen agora .fi:bi,yi
i'ttbar etme mulk-i dunvAva i'tibar-r uluw-i sandan gec
diilendirir.
Ld.-mekdn se.yrinin azirnetin it Bu harAb oiacak inekdndan geg
Ehi-i driny6nm okr+az dhireti Ger bunu ister isen aldan geg
Meskenin bezrn-i gAh-r vahdettir Ey Fuzuii bu h6k-dAndarr gee.
Fuzuii'nin bu manzumesi y{ilisek arnag ugruna ciznenin kendinden ve diinyadan ve ona ba$h cazibesi tesciili unsurlardan vazgegrnesi istenrneldedir. Esas itibanyie boyie bir amag igin bu tip bir yoiun tercih edilmesi de sdz konusudur. Manzumenin kurgusu basittir: bir qey isteniyorsa dtekinden vazgeEileceldir;
yani dryanda brrahlacaktrr. Bu edebiyata egemen a;k
anlayrgrrun l:oyduiu sarsrlmaz bir umdedir. Ey gonril yAri iste cAndan geq Ser-i kr11'un gozet cihandan geq
i'tiber etme rnlilk-i drinyAya
ozni artrk nesneleqmigtir. Halbuki burada ciznenin otekine karigmasr de$il ona kar.,ugabilmek igin kendi riz varhsrndan vazgegmesi istenmektedir. Qiinkii y6r
yoluna fedA edilmeden cdndn'a kar.'uqulamaz. Ztra bu agkrn retori$inde kau;9ma (ltslat) yoktur. A9k bir iist kawamdrr ve tek kiqilik yagarur. Agktn nesnesi onun bahanesidir yoksa tjznenin kargrsrndaki mAguk hgtirii de[ildir. F,u bakrrndan Agrkburada kendisinj dryanda bralonak durumundadr.
nruzfili Biv6nr, Haz. Kenan Akyiiz, Si.iheyl Beken,
Iiiyen qairin hezeyaru boquna degildir. Drinya bizi kendine benzetri, vazgs+emeyecegirniz nimetlerini sunarak bizi kendisine traflar. tsu ai,n: zetnanda ne-fsin de arzu e{.ti[i bir Eeydir. ]ialbuki ruh bu anlasrnaclan huzursuzluk duyar. i:lsan ha1,a1t^ bir huzursuzlu$a qeviren igte i:u nefs-nih aniagmazhfitdrr. Eir sonraki beyit bu du-rumu dillenrjirir: l Ubar-r ulr-iw-i sAndzur geg
Qiinkti rizdegleyim kendisini citekinin varhfrnda eriterek onun kimyasma kanqrnak demellir. Bu durumda 'ben'den yani ozne'den soz edilmez. Zira
rea
Bu yrkrlasi mekau (diinya) insarra rstraptan bagka bir gey vermemigtir. Buradan vazgeqilip rnek6nsrzhgrn yolu tutulmahdrr. zira metan bizim gegitli nedenlerle bir yere bafitrrh$rmrzr gcisterir. can ve nefsimiz bizi bu ditnyaya baglamrgtr. Bundan kurtuluramn yolu onlardan vazgegraeliSii. I.Jakd-i cAn ile bu ilernden ucuz kuriuldurn
1., -. ^
E[er sevgiliye kavupuiacaksa candan vazgegilecektir. Onun yagadrSt yet arztt edilecekse diinyadan vazgegileceldir. Bu bir tizdegleyim deliidir.
Cunbur, Aligaf yay. Ankara 1990, s. 155.
miilkii terk
edip yeine ignieden vaggogilmelirlir. insan dz varh$rru birtakem nesnelere sahip olarak ya da onlann sa.).isrru nrttirarak de$iJ onlardan lardularak
Sedit
Yiiksel, MiijgAn
Diinya, verdiii nimetler, bahsettigi gan ve qoluetle irrsaru ke'di bir nesnesine dciniiqtiiriir. tsu ltzden hayeta ve yagamaye duyuian itibar artar. Nesnenin iglevi bittifinde nefs bil cesede dcintigiir. Fakat r'"rh ya5amlan irayatln niteiiginden dolayr kirietilmiqtir ve istlrap iqindedir. Dlinyarun bahgettiEi gan geref nefsi okgarsa da sonsuza dek si.irmez. E,nun igrn gair bir sonrak-i beyitte diinya ebJinin yani kendisini cltinyamrr ak:qina brrakr-,irg kisrsenin ahiretinin olameyacaprru soyier. Birini isteyen dteicinden vazgeqmeiidir; Tamarnen diinyayr isteyenler ahirettrerirri kazaqarnazlar. Ahireti isteyenier cie drinyaya ve onun gekici parad.igmasrna iltilat para.digrnasrnin
etmemelidir.
Manzumenin son beytincie bu kuramrn tasav.,'uf paradigmasr iginde formul,ii olan vahdet-kesret diizeneSini giire tagr. Kesrette {goklukta) kalanlar vahdet'e (bir'li!e) erigemez. lnsam vahdetten ahko-van varliic ve nesnelerdir.
tgzlALi iHsAN KoLcu
EDEBTYAT KURA Mt-ARl 1193
Ruhun bunlardan ayrklanmasr, temizlenmesi, drganda brrakrlmasr gerekir.
Bir'ligin meclisine ulagabilmek igin bu dilnyadan (hakdan) vazgegilmelidir. Fuzuli mutasavvrf bir gair deSildir; fakat qiirlerinde tasawuf kliltrininri zaman zaman yofiun igleyen bir ediptir. Bu manzumede isldm tasar..vufunun oturdu$u temel ilkelerden biri olan soyutlamayr iglemeye gahgmrgtrr. Bu kurama gdre metin drganda braktrklanyla, soyrnduklanyla cinem tagr. $irndi de Akif Paga'run baqh b.agrna bir so1,'tlama orne[i olan Adem Kasidesi'nin kimi beyitlerine bakahm. I e5 Manzumenin ikinci beyitine 'inceleyici bir gcizle bakrldr$rnda insarun varhgr (viicud) yokluk sahrasrnda bir cennet bahgesi giLi gcirriniir', denmekledir. Yoklugun v[icuduna inceleyici bir gcizle bakrnak insana / varh$a ulaqmaldrr. ihsan yoktan var edilmigtir. Tekrai yok'lusa ulagabilmesi igin varh$rndan kurtulmahdr. QeSm-i im'an ile baktrkga rrucrld-r ademe Sahn-r cennet gorilnur Ademe sahrA_5n adem soyut somut bir nesnede (vricud) defiil somut, so1't
olpadan hafiflik fark edileme4, anlamlandtrlamaz. o harde soyutun kargrtr somut, yok'un karqrtr da var'drr. YolduSu bii varhk olarak de$erlendiren (Eiinki.i yokluk da bir varirktrr) Adem (Yokluk) Kasidesi so),utu bir baqka
zemine geker.
Yok dedikge var.olur yok mu garabet bunda NArn-r hesti mi nedir ha-ll-i muammA-1n adem
Yok dedikge var olur bunda bir gariplik yok mudur? yokluk
bilmecesinin gdziimii acaba varhlrn adr mrdrr? Diye soran gair birinin cevabrm citekinde arar. Bu Tann'yr yaratmrg oldu$u nesnelerde,arayan
miiminin durumuna benzer. Solut algrlamamrz gereken Taru:r bagta gocuklar oimak iizere insanlann zihinlerinde geqitli krlil<1a gdninen bir varh$a d6niigtiiriihir, Bunun nedeni soyrtlamarun maddeden a)irr yaprlamamasrdrr. Bu yiizden kimi soyut metinler olmasr gerekenden gok somut varhk ve onlarrn tezahiirl eri ni barmd rnr.
bir
nesnede
(viictd-r adem) mevcutfur. Bciylece somuttan soyuta desil rince soyuttan somuta daha sonra da olmasr gerekti$i gibi somuttan tekrar soyuta dontiLg sciz
Manzumenin bagka beyitlerinde Akif paga, Zeyd., Amr, Hind gibi hukuk diline, Leyld, MecnOn gibi giir diline girmig soyut figi.irleri somutiaqtrrrp insanlann ezeli davalannrn nesnesi haline getirildiEini ifade eder.
Zeyd-i vArid ile sulh olmadr Amr-r Aid
konusudur.
Yo[ ise dlemin ash ne bu gavga-Jn adem Kays u LeylAsr dahi Zeyd ile Amr'r gibidir ' Diyecek olsam olur ol dahi esrnd-1n adem Agagrdaki beyit nesnenin kendi ismrnden solutlanrnasrrun giizel bir
Bu manzumede somut-soyut iligkisi daha dosrusu sof*tlama varhk-
yokluk ba$lamrnda lanrguianmrgtr. Yokluk maddeyi, nesneyi soyutlamayr
kargrlar. Somut ise varhklar drinyasma tekabiil eder. Var ise andadrr ancak yof ise yoktur yok Rahat istersen efer eyle temennA_1r aderir
gair bir
$ey varsa onda (yokluk)
drnegidir.
rahat istiyorsan eSer yoklufu dile demektedir.
Bir
Fey varsa
o gey yoktaJrr;
yani kawarn olarak, soyut olarak yokluk iilkesindedir. varhk cince .yok, kirnligi iie yokluk diinyasrnda mevcuttur. Daha sonra varlft kirnligi ile 'viicud' (varhk) diinyasmda var olur. Bu bakrmdan hergey once yokluk
aleminde 'yok' olarak vardrr. Eger bir gey yokluk dleminde yoksa varhk aleminde var olamayaca$r gibi yokluk aleminde de olmayacakrr. o halde rahatini diiqilnen insana, varhldar dieminin de iginde bulundu$u yoklugu / yokluk iilkesini arzu etmeklen baqka bir $ey kalmryor. eiinkii varlk insaru mutsuz eden bir geydir.
K6inatra her Eey zrddryla kaimdir. Bir nesne. kavram kendisini ifade edebiimesi igil ziddrna / kargrtrna ihtiyag duyar. Siyah-olmadan beyaz, a[rrhk
'n' Bk. Ali ihsan Koicu, Tiirk giirinde yokluk Fikri ve Akif papahrn Adem
Kasidesi, Akgag yay. Ank. 2002.
Nakq-r NArnrk'la aceb Ndmrk olur mu hAtem Var gibi bunda rnicird ehline imA-5n adem
dr. E[er o yoksa yok yoktur. Eger
@ir yi.l"zii{e Ndmtk afu yaztisa Ndm* orada olur mu? Bunda, oarhk iddia edene bir yokluk imAu aardr.) Burada Namrk adh nesne (insan) Namtk adrru remzeden harflerle bir miihre kazrnmrgtr. Bir bakrma gergek (varhk / nesne) Namrk soyutlanmrgtr. Bu soyutlamamn tagryrcrsr 'yazfdtt. O halde yan, nkam, semboi, temz ve bagka igaretler de soyutlamarun taq1ylc1sl olabilir. onemli olan soyrtlama yaprlrken 'diganda' brrakrlandu. Namik yazrsr Namrk adir bilmem gu kadar
kilo,
gu boyda, $u ya$ta adamrn drqanda brakrlmasrdrr.
$air manzumenin 45. beytinde tipik bir soyutlama ornegi verir: Bi-vricudum o kadar ben ki aransak ikimiz Ben bulunmam bulunur belki musemmA-yr adem (Ben aarh{nndan dyiesine styrilmtgttn ki, yoklukla birlikte ikhnizi arasalar, ben bulunmam ama belki yoklu{un ismi bulunur).
L94lALi iHSAN
KOLcU
Bu, kendini kendinden soyrrtlamarun gay'etidir. oyle ki ozne kendisini tekrar bulacak durumda bile defildir. Yoklukia ikisi aransa yoklugqn ismi bulunur fakat asla kendisinden bir iz bile buiunmaz. }zneyi bu kadar maddeden, kendinden solutlamaya iten diigiince varh$rn dayarulmaz 'agrrhfir'drr. Bu haiiyle metin tasawuf drigiincesine yakrn durmaktadr. Negati'min Bir Gazelini Okuma Deuemesi gevkiz ki dem-i bnbril-i qeydAda nihAmz Hfrnuz ki dii-i gdnce-i hamrAda nihdnrz Biz cism-i
niz|t iizre dokup dAne-i eqki
Qun riqte-i cdr gevher-i ma'nAda nihAnz Olsak nola bi-nArn u nigan Eohre-i 6lem Eiz dit gibi bir turfa mu'ammAda nihAmz l/Iahrem ;'ine her halimize bad-r sabAdrr
Dd'im qiken-i zrilf-i dil-drAda nih6nlz iJem gui gibi rengini-i rna'nd. ile zahir Hem neE'e gi'bi hilet-i sahbAda nihdlrz Geh hdme libi Eeiwe-trrez-r gam-r a$kz Geh nale gibi herne-i gekvida nih6nrz
Btdik o kadar ref-i ta'a1yun ki Nesati Af ine-i pur-tdb-r mricellAda nihar-lutso
'nu
1' Fi",grlgrn biilbiihin dtiiglerinde gizli olan nege ve krmrzr giiliin kalbinde sakir gibiyiz(Brilbtiliin sesindeki cogkuniuk ve giiliin rengindeki yakrcrhk bizim i9
olan kan
diinyamrzr yansltrr).
2'Bu zayf (iplik gibi incelmi;) vricudumuzun iizerine gozyaqr taneleri dokiip. mana incilerinin diziidigi can iplili gibi goriinmez olmuguz (inci gibi krymetli rnancvi delerler ta$lyan catTrmlz nasrl gdriinmtiyorsa, agk derdiyle iplik gibi incelmig bedenimiz de inciyc benzeyen gcizyaglan arasrnda gririinmez olmugtur. Tasa'vufun maddi varhktan kurtulma ilkesi btiyle dile getirilmigtir). 3. Adrmrz sarumiz bulunmadrfr halde biitiin diinyaca tamnsak buna gaqrlr mr? eiinkii biz griniil gibi acayip, anlagrlmaz bir bilrnecenin iginde gizlenmigiz (Ad, san, mal, servet vb. nesneler, dtnyayr seven kigiler:i ilgilendirir. Agrk olan kigi bunlara defier
vennez, Ancak gcintilden anlayanlar, > olanlar, gciniil denilen bilmeceyi qozebilirler. Aprk yalmzca ig diinyasrna
EDEBiYAT KURA MLART l1_95 Negdti bu gazeiinde hem rasawr-i? mazmunlanru hem de biitiin bir Divan qiirine hayat veren temel mazmunlan llullanarak \zneyi (burada biz zamriyle kendisini ve kendisi gibi olanlan kastediyor) nesnede. gizlemek suetiyle bir soyutlamaya gitmekledir. Buna g6re nesneler bir qeyleri gcistemek igin vardr. Aqk derdiyle gilgrn biilbrii sesinde bir geyi gizler; lcrrruzr grihin kalbinde sakh olan kan bir geyleri gizier; iplik gibi incelmiq bedende inci gibi gcizyagr tanelerinden mdnd incilerinin dizildigi iplik
gdrirxnez olmustur. Gomil
(dil) gtbt taze bir bilmece iqinde bir
qeyleri
(sevgiiiyi) gizler; sevgilinin sagrmn krvnmr 6qr$r gizler; griliin rengi Agtfrn iE diiayasrrun renkiilifini gcisterirken garabrn tr
Idetnin ana kurgusu egyada / nesnede ozneyi gizleme galretidir. Bu gizleme gayreti nesneyi oldu$u gibi gdrilnen ve bilinen qekiiyle bir 'saklama', 'goriinnez icrlma' eyiemi de$ii aksine oznenin birtakrm iradiselerden sonra ula;tigi ya da ciyle zanneltigi bir h6i'in drga r.urumudur. Gizlenen cime gizieyen'nesne'dir. Fakat b,u gizlilik nesnede oznenin rizelliklerini yok etmek anfamrna geimemeictedir. Aksine nesnede ozneyi oldugu gibi muhafaza birlikte de$erini de arttrrmalctadrr. Sriylenende sciylenmeyeni, gdriinende gdriinmeyeni hissetme. idrak etme, algrlama yoiudur bu. Biilbiiliin sesinde bir feryat vardrr; fakat seste degil asrl o feryadrn iginde bir anlam gizlidir. Eu bakrrndan brilbiiiiin sesi sradan bir kugun sesinden solutlanmi$
etmekle
ozel bin anlam yiii
krvnmr dgrk igin iEine diigtrifri bir tuzaktrr; klsaca tgr$rn gdnhiniin hapishanesidir. Bunun srmru bu saqr her sabah tarayan saba riizgArr bilir"
gizlenrnig gibidir. Bu dzellik onu oyle yiiceltir kj, gohreti goriinen ve goriinmeyen biitiin Alemi kaplar). 4.Ii,er zaman sevgilinin sagmrn krvnmrnda grzlendipimiz iqin, bizim halimizi ancak tan yeli bilir. 5. Hem iq diinyarmzrn renkliliSi ile grii gibi goriiniiriiz, hem de qarabrn niteligindeki nepe
gibi gizhyiz.
6.. Eazan scizii, kalern gibi agk derdinin gikdyetiyle srisleriz. Bazan qikAyeti dile getiren kalemde gtzliyiz.
da inilti gibi,
7. Negati, biz goriinen varh[rmzt (bedenimizi) oylesine yok ettik ld, artrk irzerincie toz ve pas bulurrmayanpariak aynada bile gor'iinrniiyoruz ($air, kendisinde maddeden eser kalmadrprn:, maddeyle iligkisini kestif,ini boyle ifade etmiq). (Ismail Unver, Negat!, KB. yay. Ank. 1985, s. 103-105.)
i:r
r
r=' 196lALi iHsAN KoLcu Kalem hem dertleri yazr suretiyle agrSa r.uran hem de yazmamak suretiy-_ 'gizleyen'dir. Gazelin en anlam yiikhi beyti sonda yerini alr. Negdti tasavvu{i lugati kullanarak varhsrru oylesine yok ettigini, bedeninden kurtulduS-unu ve artrk en parlak aynalarda bile gciriinmedigini belirtiyor. Bu maddeyle iliqkisini kestifiini gosteren bir soylemdir. Manzumenin geneline bakrldrlrnda gairin maddede gririinenin defiil onun arkasrndaki, onda gizlenenin vurgulandrlr goriilecektir. Bu temdgA duygusunun ve ona bagh paradigmarun ters-yiiz edilmiq geklidir. Gizlenmek, gizli olmak salt bir 'gizem' duygusunun besledi[i bir durum degildir. Nesnenin ktinhiinde var olaru gorme biqimidir bu. 'Olan'da (mevcut) olmayaru gcirmek degil olan'da varolam gcirmek galretidir. Varoluggulu$un tohumda bitkiyi gormesi teorisine de benzetnez bu. Yani varhk cizden dnce mevcuttur ilkesi burada sriz konusu depildir. $iire darngasrru vuran kuram Worringer'in maddi meydan korkusu dedi$i 'agora fobi'dir. Bundan kurtulmak igin tinsel uzay korkusunu yerunek, insaru bir nesneler ormarunda korumasrz brrakan qekillerden, madde ve unsurlardan kurtarmaya gahgmaktrr. Bunun yolu genig uzay karqrsrnda duydu[u korkulardan kurrulma yolunu denemeklir. ilkel kavimler bunu Worringer'in dedigi gibi bunu rahathkla baqarmrglardr. Fakat biz bu siiregte soyutlamamn salt bir uzay korkusunun yarattr$t ve nesnelerin hiicumundan kurtulmak isteyen ilkel insamn bag'"urdu$u onlarr kendi asri iqlevlerinden ya da dofan:n istedifii iglevlerden soyutlama eylemi ile defil de somut sanatlarrn bir tekAmiil evresi olarak diiqiinmekteyiz. Yani soyutlama bir ilkel sanat bigimi olarak mahk0m edilr"emeli; aksine sanatta ve sanat diigiincesinde geligme ve ilerlemenin bir sonucu olarak algrlamarun doSru olaca$rm diiqiinmekteyiz. Buna gore islim sanatlanndaki figiirasyonun git gide soyrta dtintgmesi bir geligmenin tirtiniidiir. Cahiliye devrinin resim ve putlanndarr minyattir ve hattrn soyut gizgilerini takip ederek ilerleyen bu driqi.ince tasal'vr:f sisteminin etkisiyle hem edebiyatta hem de sofistik diinyada yerini almrgtr. Bah mimetipinin nesneleri, drg diinyayr kopyalamasr onu nihayette iginde ve drgrnda madde / nesne olaa bir diinyaya hapsetmekte idi. Runun 'J,ataIacalr sonuElan hisseden Nietzsche de sanatr do{arun bir taklidi de{il ona yapilan bir ek olarak tammlamrgtr. O halde bu manzumede DoSu sanatlanmn geldi$i miiceffed a9amayl gormeye gahgmahyrz. Maddenil metafizi$i kendisinde saldr cevheri asla ortadan kaldrramamaktadrr. Son beyitte parlak alma);rda bile gizli olan ciznenjn varirlr ortadan kaikmtyor. Nesne ile, kendisini madcic diinyasrna baglayan unsurlarla iligkisini kestifiini sriyltiyor. Oznenin gizli olmasr onun yok olnrasr an-lamrna geTmez. Onun bir giz(li) olarak (trpkr Tann gibi) var olmasrna igaret ediyor. O halde bu manzumeTann'run kilntil kenzen ,nahrtyen fi ahbabetiin an. uraf (Ben bir hazine idim biiinmeyi istedim, biiinmeyi sevdim) hadis-i kudsi'sinden miilhemdir, denebiiir. Tam ne kadar
I
EDEBiYAT KURA MLART I 197 agikarsa bu manzumedeki cizne de o kadar ofiadadrr; Tann ne kadar gizli ise 6zne de o kadar gizlidtr. Bu miiphemiyet v€ solutlama ashnda Tann'yr bilme sanatrdrr. onun mimetik bakrg agrsryla bir gegit panteist duyguyla de[il aksine onu maddeden azade di.igiinerek miicerred bir duyguyla 'gormek' gerekir.
Manzumede Divan giirinin kimi mazmunlarrmn kullarulmasr ise bir kurgu gayretinin drne$idir. Ayru mazmun ve sembol kadrosunu bir bagka qiirde bagka bir baglamda kullanabiliriz. Bu bakemdan bir rastlantrsal durum sciz konusudta. Zira gairin vermek istedifi asrl anlamr srinikleyen son beyittir. Zira burada bir keridiliginden 'olug'tan defil bir 'etmek' eyleminden sciz edilmektedir. Soyutlama bir edimin neticesidir. Etdik o kadar ref-i ta'a14run ki Nesati tamamen
Ayine-i pur-tdb-r mricelldda nihAnrz Oznenin parlak aynalarda srrrolmasr, gizlerunesi bir cehd ve gayretin neticesidir. ilk dize bunun macerasuu rizetler. ozne gcirtinen varhsrru oylesine yok etmigtir ki antk parlak almalarda gdriinmez olmu;tur. $ry fiirifl rizgfuryla Mdverdda Sr)ylenig manzumesini kaleme aian Yahya KemAl de; Merhrhrrr Edirne geyhi Neq6.ti diyor ki: "Biz S6f aynalarda srrroluruz dyle gaabiz". Beytiyle oznenin nesnede soyutlanmasr diigiincesine igtirak eder. Einfiitrlung cizneyi ne kadar nesne iginde yok ederse soyutlama da ozeyi o kadar gizler, kedi varhprndan soyutlar, ama yok etmez. O ciz olarak oradadr.
Asaf Halet Qelebi'nin Ciineyd CUNE)'D bakanlar bana gdvderni gciriirler ben baqka yerdeyim gomcnler beni
govderni gornerler ben baEka yerdeyim aq cubtreni crineyd ne gdruyorsun
gorunmeyeni cuneyd nerede cuneyd ne oldu sana bana olarr ona da oldu
giirini Okuma Denemesi
-':
198 | ALi iHSAN KOLCU kendi cubbesi alhnda cuneyd yok oldu Cilneyd qiiri dznenin nesnelettiEi salus1run ters-ytiz edilmesi iizerine kurgulanmrgtrr, Buradaki cizne (Crlneyd) bilinenin ve gdriinenin aksine ete kemifie brininmiiq bir halde ortada gezinen ve C&reyd diye bilinen dznede degitdir. Ozneye bakanlar qairin 'gcivde' dedifii nesneyi gcirmeltedirler; halbuki o bagka yerdedir. Ciineyd'in oliimii halinde onun govdesini gomerler o bir baqka yerdedir. Ciineyd'in cribbesinin altrnda 'goriinmeyen' r'ardu'. Bir
gdriiwneyen qlarak goritnen Sey gdriinmeyen (r'arhk)'dir. Varhk bir gciriinmeyen olarak orada 'var'dtr. Sonrakj aqama Crineyd'in hali iie ilgilidir. Sana bana oian Ciineyd'e de olmugtur; Ciineyd ciibbesinin altrnda 'yok' olmuqiur.
O haide giir,
oznenin
bir ciz'i
gosteren olarak varhSrru igaret
etmektedir. tsu kez cjzne nesnede kendisini dig Alernden, nesne ve egyadan sol.utiayarak de$ii nesne ozneyi perdeleyen, gizleyen bir oge olarak karqlmlza grkmaktadrr. $iirde konugan iki kigi vardu. Biri gair di[eri cizne olan Crineyd'dir. Eyleni Ciineyd'in varliftnda tecelli eder, fakat anlatrian biitun insanlarcirr.
Peki bu ne tiir- bir soyutlamairr" $ail ciznenin nesnede yok oimasl, gizlenrnesi yolundaki paradigmayr neden ters qevirmiqtir? Bunun cevabr metafizik dtigiinceye mr.iracaat ediielek verilebiiir. Fizik higi:ir geyin yoktan var var
'yok' oimugtur. Eu gizemli ve sofistik bir 'hal' kanunudr.rr. yoktur. Iicinci olarak Ciineyci gciriiniirliikten soyuilanarak fierlifi "var'dr. Ciineyd'in govde olarak rrarh$i onun bir vamyla maCde diinyasrna bafh oldugunu gosterir. Ciineyd, ona bakanlarla bir aradadr. Onun varli$r ya da-yok1u$u bagka 'varhklar'tn onayt ile mtimkiindiir. Ustelik Cimeyd'i var lalan ciibbe gibi diinyevi ve maddi bir nesne vardrr. Ciibbesinin iginCe Ciineyd 'gcininmeyeni gcir:rnekle'dir. Ayrrca yok olma eylemi de Ciineyd'in ciibbesinin altrnda gergekleqmigtir. Bu illiizyon (yamlsama) de$il giiphesiz, fakat gairin iliiizyon yontemini kullandr$r da agrktu. Soynrtlama bizi somut nesneler dtinyasrndan uzaklaqtran ve bir baqka gergekii[e taqryan haldir. $air soyrtlama eylemi slraslnda tlzneyi tiimden ortadan kaldtrmayarak zaten bu qekilde ortadaa
Genel
kuramrn en temel ilkesine uymu$tur.
psiK,ANAI-irtr nnnsivar xunamr Sanatprdan Esere (Sanatgrnnn Psil
Sanat
ve
edebiyaua psikanaliz uygrilamalan Avusturyah hekim
Sigpund Freud'un bu alanda eide ettifii bulgulann rqrprnda bagiar. Bu larrama gore yazann yaqadr$ hayat, gocuklugu, egitimi, gevresi, arkadagiari, hastahi< ve nevrozlarr, ruhsal durumu, cinsel kompleksleri, biiingaitt vb. sanat eserinin aErldanmasrnda, anlaqrlmastnda rol oynar. Freud'un uiagtrpr bulgular de$igik biEimlerde yazar-eser-okur eksenincie ele ahnmrgtrr. Fsikanaliz veriieri sadece yazarnT kiqiii$i ile defiil onun eserlerinde yarattt$r tip ve karalcterlerle de itgilenir. Gergek bir iciqilik gibi bir kah,ramamn psikanaiitik tahiili yaprlrr. Freud'un yaninda, sanaterrun ruhsal durrrmu ile yarattrSl eser arasrnda birebir iligki kuran elegtirmenier de vardu. Bu durumda eser kendisini vi.ier:da getiren yazarTn ruhsal dunrmurun, t
Bu kuralna gtire yazann ayrrntilr ve eksiksiz biyografisi eserin anlaqrlmasrnda dnemli ro1 oynal'abilir. ilk agamada bu elegtirmefie yazar\i1 bilingaltr ile ilgili veriler sunar. Freud sanatgtyr nevrotik bir varhk olarak gdriir. Bunun yatatma, yaznla, sdyleme eylemi ile yakrndan iiiskisi vardu. Eski qa$iarda sanatqtyt temsil eden $amanlann bir tiir vecd iginde hem dans ederek hem de cin tutmug gibi srra drgr figiirier sergilemesi yaratma eyleminin dogal bk siireg oimadr$rna dair deiiller oiarak gdsterilir. Sanatgrrun cinler, ruhlar ve citeki gergekiisiii varhkiarla olan iliqiisi, ba$r ve transr bu konuda ilkel de olsa yaratma eyleminin sancrlanna igaret eder. Ayrrca iik defa antik dcinemde adlan zikredilen Muse'ler (peri) sanatgr ile metafizik grigler arasrnda bir iliqkiyi gcizler ciniine seriyordu. ilham perisi sanatglyt yatatma eylemi icin diirten
temel uyancrdrr. Grinimiize kadar varhsrru inarulan bu perinin yerini kimilerine gcire (Baudelaire, Nerval, Apollinaire, Celan vd.) rnodem ga$da iEki, afyon, esrar gibi harici uyancrlar almrgtrr.
Sanatqrrun yaratma eylemi ile metafizik gii$ler arasindaki iiigki Antik galdan beri soylenegelmigtir. Platon'a gtire qairler, yazar ve soyierken akla dayah bir ig yapmazlar. Bir geqit vecd igindedirler. Ashnda bu kendinden
r f
i
2OO
EDEBTYAT KURA MLART l2O1
lALi iHSAN KOr-CU
gegme hadisesi aktanmla okura nakledilir. Yani
"Onur, zenginlik, un kaza,nmak, yukselmek ve kadrnlarrn sevgisini elde etrnek ister, arna bu zevklere ulaqma araqlanndal yoksundur. B6ylece o da, oziemi yerine getirilmemis herhangi'biri gibi gergeklikten uza,kJaqarak butun ilgisini ve libidosunu istekierinin hayal dunyasrnda yaratrlmasma aktanr. Bu da
bir bakrma yazann, gairin
yaratma arunda ulaqtr[r vecd hali aktanm vasrtasryla okura, seyirciye nakledilir. Bir bakrma katharsis ya da sanattan beklenen estetik yagantr bu yolla allanlmrg olur. Freud'a gcire sanatgr biitiin insanlar adrna konugan kimsedir. Birtakrm nevrotik durumlann sahibi insan, iggridriler, itiler ve drirtriler iginde bir karmaqaya sahiptir. Toplumsal hayat, kanunlar, tcireler ve genel ahlAk kurallarr bu diirtiilerin, istek ve itilerin agrsa grkmasmr, gergeklegtirilmesini engeller. Onlan bastrrmaya transfer etmeye gahgrr. Fakat neredeyse insan ruhunun riziimi tegkil eden bu isteklerden kolay kolay vazgegemez. Bu durumda muhayyile deweye girer ve insan hayal kurma yoluyla kimi istek ve di.irtiilerine ulagmaya gahgr. Kendisini olmak istedigi yerde ve durumlarda gdrLir. Kontrollii bir hayal kurma eyleminin zaran olmadrgr gibi kiginin kimi isteklerinde tatmin saSladr$r igin yaran bile vardu. Fakat bu hayal kurma yoluyla isteklerine kavugma ahgkanh[r aSrnya kagar ve kiqinin yaratma ve ikidar srurlanru a;arsa o zamala geqitli ruh hastahklanmn, psigik durumlarrn ortaya grkmasr ve insam akrl hastah$rna kadar gotiirecek bir srireci baglatmrg
olur. iqte sanatEr bu hayalleri sanat yoluyla aqr[a grkann kimsed.ir. Suadau insanlarrn telaffuz etmekten bile kagrnaca$r durumlan o sanat yoluyla ifade eder, ortaya koyar, tartrgrr ve hayatrn bir realitesi durumuna getirir. Bu durumda sanatgr bizim soylemekten; agrfia grkarmaktan korktu$umuz istek ve itilerimizi briyi.ik bir cesaretle ortaya koyan adamdrr. Fakat yukarrda da sciylendi$i gibi bu hayal kurma ve tasawur giicii agrnya kagtrfir zatnarr hastahfa davetiye grkanr. Dtinya literati.irtine Sadisme'i kazandrran Fransrz yazar Marki de Sade'rn yazarhk macerasl buna en iyi cimektir. Freud'a gcire sanatgl newotik bir kigililair yani ruh hastasr sayrlu. Romantikler sanatqrdaki baqkalagrmr dehd ve ddhilik kawam,lanyla agrklamrqlardr. Bu bakrmdan onlann farkhhfr sadece yaratmada de$il dawaruqlarinda da kendisini gostermig ve bu gariplikler biiyiik bir hoggcirii iie kargrlanmrgtu. Zira insanlar yaratma ile dawamg arasrnda birebir bir iligkinin o lduiuna inanmr glardrr. Hayal kurma yoluyla diinyada tatmin edilemeyecek istek yoklur. Fakat bunlarrn gergeklipi ve realitede, hayatta uygu,lanabilirligi soz'konusu oldug'u zaman ayu ifadeyi kullanmak o kadar kolay goninmemektedir. Eski caplarda efsane ve masallardaki kabramanlann olaSaniisrii durumlar kargrsrndaki muzafferane eylemleri bu diiLrtiilerin bir yansrmasrdu. Daha gok erkek egemen a[rzla konuqan Freud 'a gcire bu isteklerin tatrnin ediiememesi durumunda
kolayca nevro za y ol aeabl7i:'"
.
)
s
7
Sanatgryl yazmaya, yaratmaya iten diirtiilerin temelinde bilingaltmdaki etkisini kabul eden Freud, onu siradan insandan daha nevrotik bir itilerin bu varlrk olarak kabul eder. Buna gore yazar bt itileri bastrramadr$r igin onlan
sanat yoluyla ifadeye dolayrsryla da tatmine ulagr. Yusuf Atrlgan'rn romanlannda iglenen cinsellik temasl ile Duygu Asena'mn roman ve oykriierinde yer alan cinsellik temasrnl bu bakrmdan kargtlaqtrrmak yerinde olacaktrr. Oidupus karmagastndan Arrima arketipine kadar Yusuf Atrlgan'da bir dizi karmagamn varhfrru goriiniz. Ayru gekiide Duygu Asena'da Elektra kompieksinden Diana ve Kaen kannagasrna kadar bir dizi sorunlu kahramanlarla kargrlaqrrz. Psikanalitik kuram bunlara bakarak yazarTn bilingaltrru ortaya grkarrnayt dener. Bu dunrmda bu yazarlat bir nevrotik vak'adrr. Zira bu kurama gcire bu eserler yazarrn bilingaltrnda hapsedilmig
kimi korku, istek, ihtiras ve drirtrilerinin sembolieri olarak bakmak miimkiindi.ir. O zaman sanat eseri yazartn kigilifiini, ruhsal durumunu agrklayan bir belge konurnuna doniiqmektedtr. Ktnk Hayatlar, Ask-t Memnu, Mdt ve Siyah, Nesl-i Ahir romanlarrna bakarak Halit Ziya'nrn ashnda dtiq
lerrklrklannrn, baqansrzhklarrn yazafi oldugu varsayrruru gtkarabt'liriz' Zita bu romanlarda saadete ulaqan, mutlulu$u elde eden hig kimse yok gibidir. Hemen herkes kaybetmiqtir. Hayata bu eserierin goziiyle bakan sanatgrrun bilingaltrnda kirnbilir hangi yenilgilerin, korkularrn, bastrrllru$ ve ipdig ya da hadrm oirnuq isteklerin etkisi vardr? Yazarrn hayatr artrk canh bir kadar.radrr'
Elegtirmen
onu istedi$i yerden kesip biEmekie kalmayacak en
iicra
zaman bu kuramrn yararh
organlarma, hiicrelerine kadar inceleyecektir. Kimi sonugian da ortaya qrkabilir. Esere ait birtakem gizernli noktalar, yazartn hayatryla iiigkileirdirilerek ya da onun .biyograhsine mrifacaat edilerek agrkhga kavugturulabilir. Yahya Kemaf in Uskiip'te dogdufunu gocuklugunu
buradi geEirdifii ve muhayyilesinin de buralarda gekillendi[i bilgisinden habersiz bir elegtirmen AEk Deniz griinde yer alan dizelerin ne anlama geldiklerim, nerelere gcinderme yaptr[rru kolay kolay anlayamaz. Balkan qehirlerinde geqerken qocukluium ller lahza bir alev gibi hasretti duyduium Kalbimde vardr "Byron"u bedbatrt eden mel61 l Gezdirn o yaqta daflan hniyarn iqinde lAl
hastahk ortaya grkar. le?
lntroductory l-ectures on Fsychoanalysis'den akt. Moran, s' 136
2O2lALi iHsAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLART I 2O3
Aldrm Rakofqa krrlannrn hur havasrnr Duydum al
bursru
okulun semrine bite ugramidan gecereri kumar d;;&;i'Ltat ;;;;;;;f ffirizleri9ai.;n ae uyryarak bir buguk bohem hayatr yagadrgrr,
Uifrrr"r.Jtl Irl :ruil Urttrin bir gece her geyini kaybettikten .o*u b"i purasrz bir serseri gibivine sokakrara d Lis erek ki l om errel erce ciredeki purrr
Klasik edebiyat moloeralJgri vLuriu^i hnyon_ran'oi,;";t;' izieyerek
eizgisini biyogafisin; baSiama egilimindedir. Freud psikanalizin ulaqtrfr veriieri edebi.figiirlere kalmaz' Baska erestirmun ',,,"lururtur--l-"kt"rine uyguramaktan geri sanatgrrun degerini
geqmeden onun bu konudaki iki cimegini anmak geiekir. Eiri Dostoyevski ve Ana-Baba Krym, digeri de sophokres'in rinhi traledy^t rrur oia;pus,tur. r."*Jirr.i"a" yazarrn ela-e
eitgi
*Ji"r; **.-ur"f K;J#;romamru lo-"""*, desil ama brihin i'sanrarr
aErklamada kuirarur. ikincisinde sadlc"
ilgilendiren oidipus k-an1.a1asrnrn sopi,oiJ"r'ir.' eserinin
hepinriz adrna bir arkeolojisine grriqir.'
varhfrm surdurur. A]drn iki tutumu babayla ozdeqtreqim igin birleqir; oflan ona hayran oldufu ve onun gibi olmak istedi[i ve aynl zarnanda onu yoiundan uzaklaqtrrmak istedi$ iqin
yo,ru'g;,;;"fi
i ;;"" ;ffi ff ;, ve rinl ii Kaldnrmrar eiirinin de bu srrada uuetuJffi;;ffi;:; vuoti^yz bu meini bagka pekiide vorumla-vabiiir ve'varu1^iii^r.' e,r"tuk-;u;"lut, ruru.rn biyografisine baglurarak metln-taliltil"t-"t ne kadar sakrnca' ise metni tamamen bagrmsrz ve tamamlanmg bir biittin safarar.-1"-iiro"."na"" ay'gt*arak incelemeye ve^anlamaya gahgmak du ; k;"; ,;*, yararr.
kisitigini rahrile tabi tutarak
notlar brrakmasrylalet iligkilendirir. Bu grkarsamadan sonra Freud sdzii baba katilligine getirir. Karamazof Kardegler romanrada babarun cildririilmesiyle Dostoyevski'nin kendi abasr ile olan iligkisine dikkati geker. Ona gcire; "Bii- oiiamn babasr ile iligkisi bizim def imimizle 'qift deSerli' bir iliqkidir. Bir rakip olarak babadan kurtuirnaya qa_hqan nefrete ek olarak alrErldrk oldugu uzer-e ona ycinelik belli bir sevgi de
iyi
anJagrrmasr igin
Ilkinden baqlayaiun: Baqlangrq olarak Freud Dostoyevsici'de biri yarattct sanqtet digerleri, nevrotik, ahldkq
ve gilnahkdr olmak r.izere dorr yrin t"rfiiJi", * Uu yJ"".r, *itr u"i"""gri, .o.u.. onun epilepsi . oldugundan ka'srnin kendisini utditrnasrrra kadar bir ciizi hastasr nevrotik durumla' sayar' 'k "('. ') duygusal t"irr*"yogunlugu, kagrmrrnaz olarak onu bir sado-maz9r.i, y" i"'uirl"J""T"ganiistri beiirreye'dogugtan gele' saprk'$a iEgridtisel yatt
babasrnrn yerinde 6lm2k l5lg1. "tss
Freud'un Sophokles'in Oidipus adrm tragedyasindan esinlenerek igledigi kompieks erkek gocuklannln arxleye, krz goculdanrun babaya olan diigkiinliikleri rizerine kurgulanmrg ve giiniimrizde de gegerlilipini koruyan karmagaya dayamr. Temelde bu bir miilkiyet duygusunun keqh ve onun veriien miicadeledir. Erkek gocuk baba tarafindan igdiq edilme korkusu yagadrfir igin cezalandrnlmaklan korkar. tsu kortro onu babasrru cildiirme ve annesine sahip olrna arzusundan caydrrrr. Fakat bu durum qocuLla bilingaltrna ltilir ve ileride ortaya grkacak nevrotik durumlara sebebiyet verebiiir. "Bizim giftcinsellik olarak adiandrdrfrmrz yapisal etmen bir . qocukta goreceli oiarak aqrn geiiqmiqse bir karmaqa daha dofar. Qunku o zamart erillifine yonelik i$diq edilme tehdidi alturda, o$anrn elilird diqilik do$ulhrsunda sapmak, kendisim alnesinin yerine kolmak ve babasrmn sevgi nesnesi oiarak onun rolunu ustlenmek uzere griqlenir. Ama igdiE ediirne korkusu bu gozumu de olanaksrz krlar. O$lan babasr tarafindan trir kadrn olarak sevilrneyi istemesi halinde de ifdiq edilmeye boyrn e$nesi gerekti$ni altar. Boylece her iki itki de babacian nefi:et etme ve babaya Agd<
karmagada insamn
-yani Baba-rza nefiet bir drq tehlike (ifidig olma- bastrrmalra u$rar. edilme) korhusuyla teik edilirken, ternelde ay'm d6 tehlikeye dek
geri uzanmasrna karqrn babaya aqrli oimarun bir iE iggudfrsel tehlike olarak ele alnmasr durumunda belli bir ruhbilimsel fal-k variirr."2oo
tsu girigten sonra Freud, Dostoyevskr'nin Qar tarafindan
siyasal
suglardan dolayr kendisini oliime mahldm etrnesi::ri ve bunu da trajik bir gekilde prova etmesinin onda baba katiligi duygusunu kamgrladrfiru soyler. Bir yandan bir gocuk oiarak kendi barbasrna kargr igledigi suglar difer yandan Qar-tsaba'run -psikolojik olarak- sadece igdig etti$i degil ay'n- zamanda re8 Freud, Sanat ve Edebiyat, Qev. Dr. Emre- Kapicrn-Aygen Telcgen Kapkrn, Payet yay. ist. 1999,s.425. ree
Sanat ve Edebiyat, s. 425.
2oo
Age. s. 426.
za4lALi iHSAN
KOLCU
EDEBtyAT KURA MLART | 2Os
ciliimle cezalandrtnaya kadar giden baskrsr Freud,a gcire Karamazof Kardegler roma'rnda evladrn babasu' dldiirmesine kadar uzJrur veya o tarzd,a esere yansf.
oidipus karmagasrnm yansrdr$r Sophokles'in Kral oidipus tragedyasr, shakespeare' in Hamlet ve Dostoyevski'nin Karamazof Kardegler r"iru-"r" yani bir balcma Yunan, ingiliz ve Rus edebiyatrnda bu temarun hem de birer baqyaprtla ele alrrup iglenmesini bir tesadiif eseri olarak gormeyen t'reud, bu
gr'incellipine iqaret ederek aralanndaki farklihklar belirtir. Kral oidipus'taki baba katillifini dolru bir karu ile tamamen ,yugr'yu bafrar. lngiliz o1'urunda ise sug baqka biri yani amca tarafindan igllrurl Danimarka Prensi Hamlet baba yerine gegen ve bir bakrma kendisinin irt"aigi g"yi yupu., amcasrnl bir trirlii ciidiiremez. zira o artrk yeni bir .baba,drr ve"lgali -o-- ediime \a.lmalamn
korkusu devam
etmekted.ir.
Karantazof Kardesrer de ise yazar goniqlerini bir adrm Freud'u dinleyelim:
ileri gdtiiriir.
"Rus Romanr alnr y6nde bir adrm daha atar. Burada da suq baqkasr tarafindan iqlenmi5tir. Ancak bu baqkasrnrn oldtirulen
adamla akrabalrk iliqkisi, cinsel rekabet gudusunrin
aqrkEa
kabullenildi$ kahramarrn, Dimitrininkiyle aynrdrr; katil kahramanrn erkek kardeqidir ve Dosto_yevski,nin salki kendi iqindeki epileptifrn, nevroti#n, bir anababa katili oldugunu itiraf etmeye qahgrrmrEgaslna ona kendi hastah[rm, sdzde epilepsiyi lruklemiq olmasr dikkat gekici bir durumdur.',2o1 BaglangrEta babasr ile giriqtigi miilkiyet gatl$masr kargrsrnda Dimitri de baba katilligini tasar.""ur eder. Fakat bu diigrincesi kul,veden fiile gegemez. Katilin bir bapka kardep oldugu anlagrlu. yukarrda da beliftildigi i'iur uaua katillifinin arka plamnda cizde bir miilkiyet kavgasr vardu. oidip,i, liu.-u$u' ile annede beliren bu miilkiyet paylagrmr hayatrn akrqr iginde iktidar, grig, *ul, para gibi degigik yansrrnalarla devam eder. Halikamas Bahkgrsr'ruoLnsryla yakaladrgr babasrm rildiirmesi bir namus cinayetinin arka plarunda Dimitri'ninkine benzer bir rizel mrilkiyet gatr$masmm varh$ida sezilii. Briyleiikle Freud yazann gocuklufundan baglayarak onun epilepsi hastasr olmasrna, babasrna kargr igledili suglardan, ear-i3aba tarafmdan igaiq edilme korkusuna kadar bir yr$rn newotik durumu Karamazof raraeqtei romarum agrklamak ve anlamak igin kullarur. Dostoyevski gibi bu konud.a mr.inbit malzeme veren bir yazartn eserini bu yolla incelemJ< do$al olarak uygun ve yararh bir eylem olarak gciriinmeLledir. ya yazan bu konida ketum
'o' Ag.. s.431-432.
da'"ranan eserleri veya yazaflnT bilemedi$imiz eserleri ne yapaca$rz?
da baqka incelerne kuramlarr ile anlamaya gahqaca$rz.
onla'
Burada kendi yaph$1mrz ve daha once yayrmradrsrmrz bir garrgmadan sciz etmek yerinde o.lac.akt'. Zamana Diigen erghk (Tanprrrur,rr,
$iirinin Epistemolojik Temelleri & Tanpmar'rn $iir Estetigi) adir gahgmamrzda Freud'un oidupus karmagasrru figtirler arasr bir iiiqki 6larak ve tubu katilli$ baslamrnda sanatErrun yaratlcl gricriniin igdig edilmesi ve iiretememe konusunu iqleyen yahyl Kemar-Tanprnar lEdeLi Baba ve ogur) iliqkisini
irdelemeye gahqmrqtrm. Dergah mecmuasl o dcinemde kimi gen;reri bii araya getiren bir mahfil durum'nda idi. Fu mahfilin $agmaz iki giiititaru vardr. Biri Yahya Kemal diferi Haqim'di. Faliat yahya Kemar gerek diplomatik
kigili$
gerekse Hagim'e gdre daha drga cioiirik ve atak karalceri sayesinde giirin bu
yeni olimpos'unun tan'sr olmayr bagardr. eevresinde dL ranprnar, A1i Mrimtaz Arolat' Faruk,_Nafiz, Almet Muhip ve Mustafa Nihat erztin gibi gengler vardu. Yahya Kemal'in baskrn kigiligi baba fenomenj yerine geger. Krsa zamanda genglere neredeyse giir yazmayr yasaklar. Tanprnar gibi ogul
yerine gegen gairler sanatta var olabilmek ve kendi iktidarlarrru gcisterebilmek igin bu edebi babayr dldiirmek zorundadr. Fakat gerek sanattaki iktidarlanmn yetersizii$i gerekse baba fenomeninin buna izin vermemesi y1i7iirr6"r, yahya Kemal o kuga[rn edebi babasr olarak ve kendi o[ullanm durmadan igdiq etme
tehdidiyle hayatrru srirdiirdri. Krsaca ozetledigim bu iliEki iamamen Tanprnar'rn es:rlerinden, anekdotlanndan ve devrinin citeki sdlbi haoiseleri arasrndar arkeolojik bir gaLgmayla ortaya konmuq bir ba[lanl _rr. Bizim edebiyahmtzda bu tip vak'a metinlerine rasr,amak nrijm-kiindi_ir. Ahmet Hagim'in annesine aq''' derecede ba$hrrSr, onun geE evlenmesine yani annesini yerini alacak bir kadrm kolay kolay be$enmemesiyle agrklanabilir mi? Freud'un gciziinde sarltqr bir ruh hastasrdlr. Onun garip davranrglan sanatElya ait ozel eylemler slg(ak k.rbul edilmez. Onun glinJiiz diigleri, hiyal kurma ve sanat eseri arasnrda o{cufuna inandrgr miinasebet elegtiriimiqtir. bu
elegtirilere lqsmen katrlmal
huyunu Parmaksrz Salih adli riyatrosunda aclmaslzca eleEtirir, fakat bu konuda eser yazmasrna kargrn bu tutkuclan arrnatTlaz. yahya Kemal bir hedonistti. Damak tutk-usu, dLjzenlj fakat az iqmesi eserierinde epikr.iryen dizeler olarak kendjsini gcisterdi. Nazrm Hikmct yrkanmaktan hoglanmayan bir insandr. Kadrnlara driskrinliigri de ayl bir nevrotik durum oiarak incelenebilir. F{amid igin de kadrn tutkusr-rnu cine grkarabllirrz. Cahit Srtkr igki miiptelasrydr. Murathan MurLgan egcinselligini agrldamaktan gekinrnemiqtir. Sait Fa.k'in g. g erkeldere k;,.tr tutkusu vardr.
r I I I I
il
206 | ALi iHSAN KoLCU
EoeeiyAT KuRA
Batr eriebiyatmda durum daha vahimdir. eegitli newotik durumlar sergileyen sanatgrlar arasrnda_Truman capote, Andre Gide, E. M. Forster, virginia woolf, Tenesee williams, walt whitman, oscar v/ilde, Michel
eqitleyerek hayatrn ke-ndisrne dayattrsr aSrr ytiklerden kurtulur. Freud insarun fezi iizerind",rr;;--;j"; eocugun vetigkin olma istesi nasrr lye.egrneoigi dizglnre;";;.;l;r vetigkinin de socukruga dcinme istegi dizginlenemez_ t?F, birey - Lunu ddmigtriniimiiq eyiemlerle gergekleqtirir' Burada Freud'un diisrem dudigi itibariyre sanatgrrun fiktif diinvasrrun aqrk aranr,..oran gr.indtiz "ru,:;;";:;. Juir"n""o"" Ju,iru n,r"ro.un anladipr bigimde gr-indtiz drig[ goren iur*-a^r^rdegil de driq
oyun oynamakran asla.
Foucault, fumbaud, Verlaine vd. sayrlabilir.
Genel kanaat yazar ve sanatgrlann psikanalitik incelemeye yatkrn oknalanrun nedeni eserlerinde kendilerini bir balama ele vermeleri ve yaratrm esnasrnda ozgiir davranmalarrdrr. Her trirhi tabu ve yasaklan uzak iyi ya da kcitti eserler verme ka.vugan rurrutgi iginden * geiaigi- gibi .dzgiirhi$ine davranacaktrr. iginde bulundu$u nevrotik durumlan eserleriyle nesnelleEtirdigi igin yazan ruh hastasr sa),rnalr ne derece do!rudur. Toplum iqinde elini kolunu sailayarak gezen ve kendilerini drga vurmaJrklarr iEin birer
canh bomba diye
insanlann ne'rotik durumlan yok
muciur? E$er oyleyse'itelendirilebilecek bunca cinayet neden iqlenmektedir. yazartn kendisini ifga etmesi onun mutlak ne'rotik bir vak'a oldu$unu ispat etmez. Flayatrru iqki, a$zon ve fuhug iiEgeninde geEiren tsaudelaire, srrf toplumun tepkisini
daha gok gekmek igin
bir ara
yay[xSl.1r.
hornoseksiiel ordulu deiikodus'nu biie
Freud s anat es erinin ortaya grkr grn da y azann biyografi sine yaslanma ve onu tahlile tabi tutma tutumunu "yaratrcr yazarlar,r" G.i.rd.i, otigiu.i', udi, yazrsrnda da siirdtriir. tsuna gcire Freud sanat eserierinin yaratrci yurnlar* grindriz dr,iglerinden kaynaklandrfrm iieri siirer. ona gdre" yazarrn giindelik hayatta kargrsrna grkan bir olay ona goc'kluk ddnernine ait bir tecriibesini ya
olarak algrlamak daha y"iitta""
AntalyaL G"rrE Krr,u
. gdnderilmemig bir metninde kargrmrza 9,tar.
Freud eski trir anekdota dayanarak yazarrann bu kadar gok
iiyi
nereden bulduklan sorusunu sorar. Eaglangrg olarak lmkarrda da rieginildifii
*eitri Eocukluk dewesine iner. 'oyun'la gocuk arasrndaki iiigkiyi irdeier. ona gdre yaratrcr yazarTa olun oynayan gocusun yaptr$r eylem dz'de aymcirr. ..Eir
frrq
karla ortr-ihi bayrra bakryordum. Sonra yafmaya basiadr. Bir pegit gok lezzeili birdenbire tekrar kar kalmrqtrm. Bu anr her karir gunde bir hayranlJ irroJ"
eserinin yazarla olan birebir iiigkisini dogruladr[rru diigrintir. Fakat yazarr ),apmasindan
diye bilinen fr"f.ituu"
"trrgani madeninde rig yaErnda iken
yazmaya iten her diirtri ya da isteSin gocuklukla iligkilindirmek ne derece
lranadtr.t02
-'
birgun kendirne rastladrrn. eok karh bir grindn. tsLn srcak ve buiulu bir camdan
istegi duymaktadrr. $imdiki zamandaki bazr oiay ve unsurlarla ia zenginlegen b*u kurgu esas itibariyie ilhamrm gocukruktan alrr. Bu bakrmdan freud sanat
bu iligkiyi ,drtrilii' bir bigirnde
k-uran yazar
Kimi
hayar sahnererinin dr.is yardrmryla lurgulanmasrd' arzu "1";"k;;. g;'a.iglemtenn ;;;;;;il;" da. psikoza dciniigebilecegini "alr"". v'ukanda u"irtmiqtit. Hi;;;;;^;iu.ur* giraigi ' e''n geng ve yakrgrkrr ogluna agrk oian rcrzrn bu ..t"t ,r" ;utiiturirr" a*, gcirdiigti giindriz driqleri bu cinstendir "u, ;umt",t"p:hk buramayan hizmetEi icrz ister isremez bir 'drig krrrkJrgr' vuruyu"uillr.*j.ur"rte'nin r.azl,ikine gcire 1,a bir nevrozun penqesine drigecek va da bciyle bir duruma Jtilffi:;ii''ok qaba sarfedecektir. Kendisini iinivlrsite r-""r"r^t"=nmaya kiiitleyen bir ci[renci de baga'sizirk durumunau soryui-'uy"1r" intihara kadar gidebitecek nevrotii. .o*"uerini gordrigr-irmiz gibi ;;*;;; driqebilir. Bizim edebiyattmtzd'a yazartn biyografisi ile eseri arasrndaki muglak fakat kagrrulmaz iliqkinin gundlz a,ii##'r."rininde cjrneklerincien biri de '[4;L;p Tanpmar'rn
da olayr hatrriatmakla bu eski istegi dile gevirmek igin yazma
dogrudur? Freud yazann
MLART | 2O7
hatrlar ve
belderim..2o4
;: .. feri{e Celdl'in
Nazh_ Eray,rn
yaSmasrnr
Morte Kristo,
yticet,in
Tahsin 5o7ok, uqtimek adh oykrilerinde kahrama"r*r"'goratign grindriz drigreri bir anlatrm teicnigi olarak esere damgaslru wrur.t0t'd;;'ifi"
dyloisti bir geng krzrn istikbaiine dair nefis bir metin niteligindedir.:06
tr"J;"
F""a" cJi]iin"tiorot ual, drigieri gcirmesini irdeleyen
yandan keskin bir bigimde gergeklikten uytrtrt"tt ote yandan iok ciddiye aldr[r *yani briyiik digekte duyguyla.donattrSr- bir d{iqiern dtinyasi yarattr;,'}3 otrgun bir bireye dciniigtiisri zarnan oyun iste$i tekrar uyarur. tsciylece _Qocuk
hayatta
su gdtiinnez ciddi uErasrlan gocukluk dewesine ait
oyunlarla
2ft
Tanprnar,rn Mektupia' ,Ilaz. Z. Kerman, Dergdh yay. 2. bs. ist. 1992, s. 244. Eu metinlerin tahl'i igin bk Ali lhsan Koicu,-oykti sanatr, 2. bs. Sarkrmsd[i.it yay. Ank.2006, s. 181-182, 227-228. 205
282
2or
O;guz Cebeci,
Psikanalitik Edebiyat Kurarm, ithaki yay. isr. 2004, s. 175.
Sanat ve Etlebiyat, s. 126.
'oo
Bk. Tiirk Oykii DaSarcrfr, c. l, Salkrmsogrir yay. Ank. 2006, s. 4g2.
rl I I
I I
2O8 I
ALi iHSAN KOLCU
I
EDEBiYAT KURA MLARI I 2O9
I I
Eserden Sanatqrya (S4etinlere Yansrmrg Bigimiyle Sanatgrmn Fortresi)
Eserin degerini sanatgmn yagantrsrnda arayan bir trir psikanalitik arkeolojiyi amaglayan gciriigten soffa, esere yansrmlg bigimiyle sanatglrun karakler ve kigililinin izlerini sr.irebiliriz. Burada amaglanan eserin incelenmesi ve anlagrlmasr srirecinde yazartll'ima edilmig' bir hg0r olarak metnin iEinde yer ahp almama meselesidir. Huzur romamnda her okrrr hatta kimi akademisyenler M:drmtaz'La Tanprnar'r, ihsan'la Yahya Kemal'i ayruleqtirirler. Dokuzuncu Hariciye Kogu5u romarunda Hasta Qocuk adeta
Peyami Safa iie dzdeqtir. Zirayazartn biyografisine agina okur bu kalrramanla yazar araslnda doSrudan iiigki kuracak verilere sahiptir. ikisi de yetimdir, yazarln sa! kolu, Hasta Qocuk'un dizi sakattrr. Araba Sevdasr romamnda Bihruz Bey, yazann gengiifinin bir karikatiirtidiir. Ahmet Midhat Efendi, Miigahedat romarunda buaken frktif bir kahramana doniigmeyi, yazarhpr, giindelik hayatr iie bizzat Ahma Midhat Efendi kimligi ile yer alu.
ima edilmiq ya da doSrudan birer metin kiqisi olarak eserde yer alan yazarlann yarunda eserin salt bir sanatErya hasredildi$i cirneklere de rastla.mak
miimkiindiir. Bunlar iki gekilde olugur. Birincisi bizzat qarr ya da yazartn kendisini bir metnin ciznesi olarak nitelemesi ve kendisini anlatmasr; ikincisi bir sanatgirun bir bagka sanatgryl resmetmesi cimekleridir. ikinciierin omekleri goklur. Zengin edebiyatumz birincilere de omek oiabilecek metinler hazinesine sahiptir. Bu meyanda Ahmet }Iagim'in BaStm adh qiirini zikretmek yerinde olacaklr.
Ahnret [tragim'in BaErm $iirini Fsikanalitik Okuma Denemesi BASIM
Bi-haber gofdeme gelrnig, konrnuq, Mutehegzig. mtitekallis bir baE: Alnrrr sanki bu baqtal etirni, Omr-u ehrama muAdil bir yaq!
Urkerirn ken di haydlAtrmdan, Sanki kandrr qakagrmdan akryor...
Bir lozrl,gehrede Ateq g6zier,
Bala griyA ki igimden bakryor! Bu ceherrnemde yetiqmiq kafaya, Kanh bir lokmadrr ancak mihenim, Ah ya Rabbi, nasrl birleqti, Bu getire baqla bu suqsuz bedenirn?
i i
Digi, trrnaklan geqmiQ etime, Gd$dem ustunde duran ifritin. Bir kuguk lahza-i ar6ma feda, Bu tnn aJAyiqi n6m-u-srytin!
Bu giiri tek ciimle ile sanatgrrun psikolojisinin kendisi tarafindan esere yansrtrlmrg bigimi olarak gorebiliriz. Hagirn'in insafsz bir bigimde yaptrgr bu portre onun psikolojisinin izlerini tagu. Burada sanatln estetize ettiii inc; bir ruhla o'unla mtitenasip olmayan bir bedene sahip gairin yagadr$r i9 gutrg,,,u
vardrr. Artrk gair/cizne iuna edilmiq bir kiqi olarak defii bilzai bir'gir kahramaru, ciznesi olarak metinde yer alrr. Freud'un rizerinde o kadar rsrarla
durdugu sanatglnm newotik
bir canh oldugu tezi bir kez
d.aha
ispatlanmaltadrr. Kendi yLiziinden nefret derecesinde igrenen bir qairin ruh hali saghkh olabilir mi? Bu durum onun saadetinin oniinde bir engel gibi durmaktadr; ve Hagim belki de bu yiizden, grizellikleri egitleyen itrtiyartrt< dcineminde evlenmeye cesaret edebilmigtir.
Manzumenin birinci ddrthigii gair/ozne'nin kendi saghkh ve diri gdvdesine yakrgtrramadrsr baqrmn tasvirini igerir. tsu baf firar,'unlann primitleriyle alax ya$ta denecek kadar ihtiyardrr. ustelik hatersizce gelip
gair/cizne'nin gdvdesine konmuqtur. $air trurada yriziimrizti kendi segerneyiqimizin ezeli lzdtrabtnt dile getirir. Her ne kadar giiniimiizde kimi estetik cerrahi ycintemleriyle birtakrm deSigiklikler yaprlsa da metnin yazi'drpt dcinem dikkate almdlgrnda gairin bu tiir bir maperi rzdrrabr diilendirmesi
ola$an sayrlr.
ikinci dorthille aynada kendi yiiziinii seyreden qair/cizne'nin hayal knkhkian dillendirilmigtir. Bu kendi gcininiiqiinden korkan bir gairin
isyarudrr. $akaErndaki Halep grbarumn braktr$r iz ona durmadan kan akan bir
yara gibi gciriinmektedir. Gcizleri ise bir krzrl gehrede sciziim ona
cizneye
iginden bakan ateg gibi goninmek{edir. {Jgiincti dortlilk bu bagrn cehermemden gelme oldu!.unu yani bir ifriteait oldugunu mrgular. Ardrndan qaklozne bu bagla bu gdvdenin nasll birlegtipini sitem yollu bir tavrrla Tann'dan sorgurar. Bu getin bag bu suqsuz bedenle birlegerek Ahmet Hagim denen fenomeni ortaya glkarmrgtrr. $airloznenin tzdtap verici tablosu bununra karmaz. Bu ifritin digleri ve trrnaklan da bu sugsuz etin igine gegmigtir. $airlcizne manzumenin son iki dizesinde igindeki trajediyi yiiksek sesle dile getirir. Britrin bir gohreti, yani gair olarak tarunmayr ktigiik bir amn mutlulu$una terk edebilecegini sciylei. Bu bakrmdan Bagrm giiri gairin samimiyetini gcistermesi bakrmrndan degerli fakat ote yandan bir udrrabr ifade etmesi bakrmrndan da trajik bir metindir.
2!olALi iHsAN KoLcu ote
yandan sanatgriann
EDEBiYAT KURA MLART l2j.l_
bir
bagka sanatqlyr resrnetmeieri, on-rardaki cirnek olarak Tevfik Fikret'in meqhua. Aveng-i (Portreler.4skrl) giirieri'i gcisterebiliriz. I{amid" Ekrem, Je;a_yir
psikolojik durumlara dikkat gekmererine
cenab, Fuiuli,
Nefi gibi gairlerin
portrelerini y.apa' r.imeilazrtrnru
tarumamasma raSmen eserierindeki cizelliklerden trarit<"tie onlara bir karakter gizmiqtir. Fuzuli' nin portresinin ilk dizelerine bakalrrn:
F'UZUfi
G6ztinde qrlle,num6. mihr_i 6teqin_i lrak, Baftrqlannda huveydA hazin bir istiirak, Dehdya nAsrye-i s6fr merkez-i igrAk. Soluk dudaktan pu;:_lerziq_i siirrid _i firek. . . Eserlerinde bu sevddl qehreciir zAhir. tsu gehre bence Fuzfili,ye pek mundsibdir. {...) $irndi cie Nef i portresinden birkaq beyit okuyatrlrn: NEF*l
Eir yagz qehre, qatilmrq i-ki FranEer kaglar;
Yine ira:lqer gibi keskin iki ma'nAll rrazar...
l€ci-r ulvisi ha.valii-nde bu simdln taErr, I3ence Ne{i'ye bu s?rna_1n rnehAbet yaraqir. Tab'r sahba gibi cfi*s-aver-i mina_y-t rnakal, Fil
Aieqin cerbeze bir nAtrka-Asa gozier
Varsa qairliSe r0hunla nuffrzun, htinerin, DolaErp neq'e-i sarr'atle gulen didelerin Qehre-i girye-nikabmda hayAt-r LreEerin Bir muqen-ih gibi teqrih-i nukfrq ettinse...
Birqey anlarsrn, evet, belki bu simddal sen, tsirqey anlarsrn onun give-i tahririnden; Yazamam yoksa Cenib,rn sala mdhiSyetini. goyle temsil edeyim: Biryen.i ufk-r meghud, tsir sern6-pAre-i nev-dide ki her geEm-i qnhud Goremez, gorse de idrdk edernez fushatini. Yukarldala cimeklerden anlaqriacaSr iizere sanatgr hiE tarumadr$r bir figrini kendi ihsaslanrun diirtrisrj ve onun hakkrnda elde eiti$i bilgiier rgrsrnda resmedebiiir. sanat tarihi bu tip heykel ve portielerie doludur. Eurada
aranmasl gereken gerEeklik duygusunun nasrl
ve ne kadar
yansrtridrfi
rneselesidir. Yukanda cenab ome$ine srjziimriz yoktur ama gairin Fuzuii ve Nefi'yi hig tarumadan gcirmecien bu bigimde tasvir etmesinin inceiifi nereden geimekteciir. cevap basittir. $air sanatErrun eserlerini okuyarak, uiaqabildiirse biyografisine mriracaat ecierek elde ettigi verilere gcire zihninde bii Nefi ya da Fuzutri hayalini canlandurr; soni:a da bunu dizelere cidker. R.essamsa tuvale,
?ieykeltrra;sa mefinere kazrr. Fakat kimi zaman bu tasvirle sanatglrun karakteri u)'u$maz hatta tam (ersi olabilir. FuzuJi aglayrp srzlavan baSn yanrk I-.ir gair defil de gayei realist ve cicidi bir adam olabilir. c sadece yaptrgi sanatln gerep.i olarak oyle bir kin-rJige biiriinmiig olabjlir. Nefi, Fikrer'in gizdiginin aksine negeli, mtilayirn veya saicin bir kiqilik de olabilir. Eu yrizden bu tip eserierden hareketle sanatglrun eserini deSerlendirmek 5ra da eserden sanatEmln biyografisine dair veriler topiamak sa$hklr olrnayacaldin
Ce:be-i ruh-l qagaf-dannl takrir eyler.
Goruntir -saJha-i emvAca duEen lem'a gibi_ Alnrnrn gin-i btilendinde o nlh-r asabi. {.
..)
$imdi de gairin arkadagr Cenab $ahabeddin poitresini bakahm. CENAB
Fla-lec6nlarl_a gegen
bir gunun akEamrnda:
Mai bir golgeligln sine-i Ardrnrnda. Gecenin bir ebedi dn-t semen-fdmrnda,
Prir-sukrln, zemzerne- i hiikati
gu 9 ettinse. ..
Esere Y,iinelik Fsikanalitik Kuramr
Eu kuran'n ana fikri eserde var olan newotik figiirier ile cereyan eden ner.rotik durumlann psikanaiitik veriier r;rgrnda incelemek ve eserin de$erlendirilmesine katkrda buiunma oiarak cizeilenebilir. Esasen giinrimiizde
bu alandaki edebiyat eleqtirisinde yaprian gey de budur. tsii psikolog olan Bilgin saydam Deli Dumrul'un Bilinci adir qahsmasrnda Deii Dumrul'r-r psiko-anaiitik bir incelerneye tabi tutmug ve onun bilincini yararan arka plan
lailtiidi rizerinde yogunlagmrqtrr. Uzun yrllar Bakrkciy Ruh ve Si*. Hastahklan Hastahanesi'nde gahgrmg ve orarun baghekimh[ini yapmrg olan
Prof' Dr. Ayhan Songar da Tevfik Fikret'in ruhsal kiqiligini psikanaritik
2t2 lALiiHSAN KoLcu verilere dayanarak ol1y3 kolTaya gahgmrghr.2o7 Mehmet Kaplan da Teufik Fikret adh monografisinde sairin psit oroiisini i"""r"oigi birJilil',,.ururi,ir.
verilerden yararlanmr gtrr.
Bir vak'a figuni olarak eserde yer alan, kahramarun
ruh iginde bulundusu nevrotik durumlar u, yJuirn biyografisi kadar hali, mrinbit bir "1 veriler alarudr.r. Zira b.u ripler segilmii tsenim yusuf Atrlgan'rn Roman - Drinv*t "" U;, tiiif lt eivairilr.i, f:r*f .rair. inceledigim A''avurr. oteri'nin
"ar.i"i,q*?irl?'"ilrriu,, tq i".rr,r"" ilil;'?ri""il* u;;;d""
olarak
kiq'ik givdiriimig kahramandrr. Bu balcrmda" u" u"rriri" JIr lo""rgi*. Anayurt Oteli roma't, eski bir konaktan bi1-u bi, oteli" UUUO''U r"O"" Zebercet'in karakteri iizerine kurgulanmrgiJ. 2"u"."., bir taraftan'bu otelin -r.l"Jiri"i konak oldugu gtinrere kadar giierek bu soylu aileye basrama igtiyakr iqinde olurken-bir yania" al #Jrrdiven altrnda gegen muhasebesini yapar. arinyu' U* torruttu, (otel) ibarettir.hayatrrun Qnun Gizlice rntigterilerin odarannr dinler gegitii i"rrt""'er iginde giderek karmaqrk hale geien bir ruh hati sergilei. orr.*"i"r"i tur-ufu'- yu.utur, unsurlar kciksriz'ik, cinsellik ve idealsizlik olarak r.""Jir*igolrerir. cinselrigini odacr kad'r.ra girigtigi tek taraflr iligkiyre eorti"rr"-"yi?""rr"rr" a" kimi eqcinsel egilimrer gcistermekten geri durmaz. p.il"i":it sorunlannrn temerinde .zebercet'in gocuklufundan baslavarak git gide utau"'".'arq diinyadan gelen baskrlann -a".f."i--tul,irru altinda ezilmesi uur-uktud].. elegtirmek iqin yedi ayhk dogumunu hatrrlatan ebevel:nlerina"rr, on rau riir, ira"Tirirr,#;;rt*; ki'iligi altrndan ez'mesine, askerdl Fatihri .ait-"rn*i".baskm egemen kiq'igini tek yanir kabuhi ve nihayet drga r.uramadd; ;iil;, duygusu onda krsa srirede bir nevrozun oluqmasrna zemjn hazt1ur.2ibo","t,i"-i'l.ilti.Jigi uli*,;i" ,uyrr olanda uygulama alam yarat'. otelde ortatrkcr kaarn olarak?,rt,iru'rr',r" u^, zamanda zebercet'in tek yan' "i"r"t nrtiiurL hrmin ettigi fig1idi dldrin*. 207
Fsikanalitik verirerre edebiyar eserrerine bakma konusunda yayrmranan kimi eserleri burada zikretmek yerinde otu"utro,-rtutlJ sunat, fmgenlo boirr_n niirga., Yazrnsal Merne
Fsikanaiitik
qlr:ffi
;ulir',
vi._iaod yay. ist. 2006; Haluk sunat, Flayar, Idakikat. y-aratr Adarer agaogru ve Roman Diinyasrna psikanaritik "i6it';
Bir Bakrs. p."Cn yrr. ir"r Haluk Sunar. Eirey Sorunsatr Fsikanaliz ve Elestirei sirBakrgra v""*.t-,'papiriis Kolc\ Zamana Diisen qrgt h .'anp*".:l*'iiir*_ yay. ist. r99'9; ati it ruo Episremolojik Temelleri & . _ Tanprnar'rn giir EsreriEi), AkcaE yuy. ar*. Z6b); Uutut Sunar, Eoptu[a .Agrtan Baelam yay. i"t.'zoo+, Duyarhkh
r'rria""-ciiriu.t.
Jftr_r,
iii
5rzp1."oeyic.u".i,iltd$,*'d;#;l'";:;*:'_?,[yjl?iJI;Ml.i,,llJ; san' Psihan'iz ve Edebiv.1, Fsikanaiizi, Sailemsdgrit y
s3n"1t1gs"lv"r
ay.
il.
Erz.200g sayrlabilir.
,oos
ve Ahmet
Sa', Masana'n
EDEBiTAT Kr.rRA MLART 1213 Ardrndan bu olayr gciren kediyi de rildiiriir. Sonugta iginden grkrrmaz bir duruma driqer. ceza ve qiddetin yomi kendi b"d";;;";iili" i"I,irrRoman boyunca sergiledigi dawarugrara bakarak Zebercet,inbir "o*. gizoid oidu!'u oltaya qrkrnaktadir. yaiar daha en bagta ,"r";;^k";;rarken bir gizordin bastrnlmrq ve krstrnlmrq hayatrru anlataca$rna karar vermigtir. "Zebercet psikiyatrik tephisler agrsrndan balaldrirnda tam bir gizoid kiqilik yaprsr gdstermektedir.
Aiabildigine iqiae d6nuk, toplumsal iligkjleri soiuk
ve mesaferi, karqrsrndakilere grivensiz, kuqkucu ve rirkek rrii i.r""rr. Kucrik bir otel neredeyse britrin ewenini doldurmaya
yetmektedir. O:*p
briyr-idrigli kasabada gahEtrg
bulundugu sokaktan trir adrm citeye hemen hiq geememiq otetin ve trim grinrinu otelin iqinde geqirmekten hiq yaknmay.", 'garip' bir insan. Fizik yaprsr da ruhsalyaprsr """"i, bi.", ile ulrumludur. Dar omuzlu, zayaf ve qelimsiz. Kirrrsenin iq dunyasmr merat ;;;;" ve onlarla duygusal hiqbir ahqveriqe girmeyen bu sessiz
ieine kapanrk insan, drqandal bakrldrg;da iayanrlm."r ve -.grn, ro. g6runen bir ruhsa_l denge ve uyumla ya$arrunl stirdrirmektedir. gizoid insanlar bilindig gibi insanlara duygusal aqrdal yaklasmaktan ve onlara baflanmaktan muthiq koikarlar. .fert !aif_
meye ve reddedilmeye aqrn duyarhdrrlat.,2oB
denkligi psikanalitik eregtiri ugtsrndan cinemlidir. Fakat bazen Freud, Jung ve {dlef in elde ettigi verilerin aksine durumrar-da sciz konusu olmakladrr. can Yiicel oidipus karmagasmr yalanlarcasrna bir qiirinde babasrna oran btiyiik agkrru dile getirir:
c. Yiicel'in rrayatta Ben En eok Babamt sevdim $iirini okunaa }IAYATTA BEN EN QoK BABAMI SEVDiM Hayatta ben en qok babam_r sevdim_ Karagalrlar gibi yardan bitme bir qocuk Qarpr bacakl*iyl" dilgtu, ha driqecek - habir Nasrl koqaisa ardrndan devin, O qapkm babamr ben ciyle sevdim
Denennesi
_
Billnezdi ki oturduiumuz semti; ..Anayurt
Dr- Cengiz Gi.ileg, l'l^t.:! 1992; Yusuf Ahlgan'a Armafan,
Oteli: Zebercet,in Diinyasr,,, Varhk,
s.364-369
gubar
r
tr
j' I
I
21"48Ar-i iHSAN KOLCU
i
,
Geidi mi de gidici hep, hep acele iqi! Qalrn en gld;zel g6zl:i maarif mufettiqi. Atlastan bakardrm nereye gitti, 6yie oyle ezber ettim gurbeti.
-
b
o za,orarL erilliiine yonelik ifidiq edilrne tehdidi arhnda, e$limi digillik do$n:itus,r:da sapmak, kendisini annesinin yerine i
ogla-nrn
Sevingten uqardrm hasta oldum mu, 4O'1 geQerse ateg, qaS'nrlar istanbul'a. Bi helalleqmek ister elbet, dig'mi, o$luyla! Tifoyken baEardrm bu aqk o1rununu,
istemesi hatinOe de ifdiq edijrneye boyun egmesi gerekti$ni anlar. tso1'lece her iki itki de babadan nefret etme ve balaya Aqft -3r;p1 olrna- bastrrmava u$ar. Babaya nefi:et bir drg tetrlike {igaiq edilrne) korkusuyra terk edirirken, ternerde a1m: drg tehiikeye -dek geri uzanrnasura karqrn babaya aqrt< oimanm bir iq iggudr:isel iehrike olarak eie a-hnrriasr dururnunda belli bir ruhbilirnser fark var.drr.'2os can Yiicel'in bu rnanzumede sergiiedi$i tutr;rn Freud,un yukarrda
Ohh dedim, gdfsune g6rndum burnumu. En son teftieine gilrana deiin Kogtururken ardrndan o ugmaktaki dewin, DaLa baqka tur aqklar, geniq sevdalar iqin
fafsilatryla anlattrsr durumla birebir benzeriik gdstermektedir. iocugun
Aqrldr nefesim, fikrim, canevim. Hayatta ben en qok babarnrsevdirn
Freud, sophokles'in Kral oidipus tragedyasmdan geiigtirdisi oidupus karmagasr bu gahgmada adr gok gegtigi igin bu komplekse oldugu gibi yansltan bir rirne$i de$ii de ondan daha ilging olan ve bir bakrma Freud,un bu iddiasrru bir tarafiyla qiiriiten bir omek rizerinde duracaptz. Gergi Freud bu gibi durumlarda aqagrda da deginecegimiz gibi bu kompleksin ters gairqtrgrru giftcinsellik kavramryla ifade etmekredir, fakat ilging olmasr hasebiyle biz can Yiicef in giiri rizerinde dwaca!.rz.
Freud'un oidipus karmagasrndan hareketie iddia ettiginin aksi dur-urnlarla da karqrlagrlabilmektedir. Buna gcire kez gocuklanmn anneye
erkek gocukla'run da babaya daha diiglcin olduklarr durumlara
da
rastlanmakladr. Bu durum tersinden okunduEunda al,m sonuglara tesadiif edilebilir; yani krzlarina daha diigkiin anneler ve oguiianna daha diiqlcLin babalar da sciz konusu olabilmektedir. Buna gore gerek sanat eserinde gerekse yazarrn biyografisine kayrth psikanalitik durumlann eseri aqrklamada, anlamada mutlak ve yiizde yiiz geqerli bir gerqekliSi sdz konusu degilciir. istisnalar goz ardt edilse biie sanatgl dedifiimiz o biiyiik karmaganrn bizi aldatabilecegini hatudan uzak tutmamalryrz. rler ne kadar burada Freud'un babasrru dldiiremeyen erkek gocugun gare olarak onun baskrn kigililini kabul edip boyun eSeceiini ve bir bakrma igdig olma korkusu yiizrinden baba kargrsrnda edilgen b-ir tina teslim olacaprru yani qiftcinsellik durumunun devreye girecesini sciylerse de bu manzumede bu durumun en azrndan 'drJiik' bir haide sergiiend,ifini soyleyebllrnz "Bizim qiftcinsellik olarak adlandrrdr[rmrz yaprsal etmen bir gocukta gdreceli olarak . aqrn geiiEmiEse bir karmaqa daha dofar.
EDEBiYAT KURA Mr-AR! [ 2j_5
babasrna dair sualadr$r srfatrara bai
dogr*layacalc vak'aLan kabul efrnekre biriikte bu
tip her seiginin
altrnda
ciftcinsellik nedenini aramak bize pek clogru geirne*ikt"dir. Faiat rnetin bu qekilde okunabiiir. vanian sonuglar da yadrganarnaz. Biz Freud,un gonigleriire kapriinakla biriikte keneii rnilll hayatrmizrn giizel bir gelenefini de
gcirmeeden gelmeyecesiz. Hayaia il
bitiieii;n.
2oe
Sanat ve Edebiyat, s. 426.
r 2A6lALi iHsAN KoLcu
I
roeeiyAT
KURA MLART ! 217
I
mtsralan bu aqrnir[-r ,visuel' ha]e getiriyor.,,2ro
i
Sanat Eserinde Anlam Sorunu
Sanat eserinde
sak'
Bu tahlili otyul Attila ilhan, hayatrnda agzna iqki koymadr[rm dolayrsryla bir 'iqicf oimadrgrru ifade et-miqtir. o-halde ivt"t r"t Kaplan
anlamr yazann biyografisiyre iliqkilendirerek
. aqlclamaya gahgmak eregtiri ycintemlerinden
zengin duygusal ya$antrsmln
uiriiir."es", ;;d;; bir alnasr olarak ortadad;.
nerede yarulmrqtrr? Bu sorunun cevabr gok Lasittir. Mehmet kili kabur nuiu"r.r irfr" ..-"J"
renkri ve ianatglrun
ciznesi ile gairi aym
gibi qiir 9t*iqtir. kigileri, (ozne, lirik ben, gairin "rJ"g" scizrinii emanet ettigi kiqi vd,.) yazarn pargalanmrq qahsivetinin figiirleridir. gair- bir metiide i.."aigi kigilisi kullanabilir. o fik.if / kurmaca diinyaya ait bir figrirdri.. nor"vrsr- t'dogrudan dogruya gairle yani metnin yaratrcrsr ile ili9ki1endi.lt"*"r--pJ","?;;;
biyografisinden elde edecegimiz verileieserin urrrusrrr"u., iiroLiamlabiiir. Bivografrnin varrrsr da voklugu da esas itibariyre briyle bir fr?rl"rirT; . sakmca,d'' gcivle ki: gok karmaqrk bir ki''ig; ;" p;;r"l"nl'q qahsiyete sahip olan sanatgr hem eserini iiging r.,rmak.ve hem de yaptrsr igi bir
g" a"*;luflot'sagramoyun, bir *"rd" islenen a.isii"r"r'"" duygusar
muarnma haline getirerek okuyucuyu qagrrtabilir.
biyografi bile ige yaramayabilir. konulann birebir sanatqrun yaqantrsrun illeri ora.rgJ.r^ r.Jurrr etmek deperlendirmeler icin saroncarr otau;ur. Mehmel Kaplan, $iir Tahlilleri.nde, Attila ilhan'rn yoigun seriivenci qii.i*l"rrril ederken qiirin dznesi ile gairi aym kigi kabul ederek qiirin dznesi;
eserle gair aiasrnda dofrudan ui-i+iEr"
m-.
Metinde
ben yeqil bir su iqtim onsekiz
emirg6n'da igtim temmuz,da bntrin Karadeniz akryordu rlizgar g
demektedir' Bu dizeler
icki tutkunu biri
oldusu fikrini __riznenin uyandrrmaldadrr. Mehmet Kapran metinde yer aran bagka dizer"er yanrnda qairin bagka qiirlerinden de ahntrlar yaparak blu a.i'tio""ri* a"ri"tr*. Kaplan da bunlara bakarak qairin -ciznenin- a"g'igti miiptelasr urrr yagantlsma ait bu aynntrrun giire yanudr$ru "lJ"g"r" "" iaala eaer: 'Attila ilha''rn mizacrnda ..qiddeti,, ve ,,aqrrr'*,, vardrr. Bu "i,iu?# hususiyet us.ibunda agrkqa gor.it,ir. S"._ kelime ve benzetmelerden CoEu fazla gergin, ;i;"tr asab, ?. harekeflerinde en son dereceye ulaqmak isteyen bir hassasiyetin ifadesidir. MeselA, q6Jr agrn derecede iqkiye duqkurra.i.. _Vorlrl -ifice Seriivenci rde
bu aqrnhk birtakun stilistik vasrtafarU
belirtiliyor. Birinci parqada ilqfimr fiili rig kere tekrarlanmrqtri bryrkJanmdan darnlata damlata
briyrik rezilliEirnizi ictim
raptan giirin
Kemal'in Aqtk Deniz giirinde olduSu gibi; Balkan qehirlerinde gegerken gocuklugum
five. !1q]avan bir giir ile qairin biyografisi arasrnda dogrudan bir itipki kurulabilir. Zira burada qair cizne otarat Eizzat kendiadrm zikr.etmekledir. sanat eserindeki ciz'enin bir bagkasr oldugu sonradan anlagrlmrg ve onun sanatgrn'r parqalanmrg gahsiyetinin ,orrrri figrirrerinden
biri oldugu gerEesi ortaya grkmrgt*. yazar trpla bir aktcir gibidir. Her gr,in birkag rohi, hayatr boyunca da binrerce rohi oyrar, sahnede !uqu.. rut ut iqi tirir,"" ,"t ru. grindelik hayattaki ya$antrsrna, kimligine dciner. Gustave Flaubert,in 'Madame Bovary kimdir? " sorusuna "nelum." diye cevap ,r".-"rioi'nedeni de budur. Mithat Cemal Kuntay, Uc istanbttl-ro-u_odu yi*riJ"r, furfu karakter yaratarak dewin clne i*an'oiitiin siyasar, sosyar ve brirokratik fi grirleri ni temsii etmigti. Bu bal
O halde bir eserin anlammr saghkh bir bigimde nasrl bulacaSrz. Biyografiye dayanan ycintemin saroncarairu gcirdrik. tii. g".g"L anramr onu yaratanm yani yazarrn.zihninde driqiindiigi, "r".in tasadadrfr, rraa! eimet istegi ya da. dile gevirmeye gahgtrgr anlamdrr. iunu yaparken kuriandrgr .dil,, segti[i iislub dnemlidir. Recaizade Mahmud Ek F;u;;r;-r"r"r-e'"ir"", au" terciime ettisi "Oslub-t b.eydn, ayniyle insan,. yani "* tislub i"ru_rr, Vurur,' tu kendisidir" sciziiyle iisliipla yazar-.arastndu gugrni, bir iligkinin .r*irgrrraur, ,,t" etmigtir. Ardrndan da bir tek iislub yok etmiqtir. "ranl lilrtrrpfu.; ,ru,a,,;?iye ilave
Bu ilk sozde vazann k'landrgr iisrubun ;;;"";;la#inda biigi vereceftidir. ikincisi ise yazann i'ir t"t tisiubunun defil
oldugu gcinigridiir ki bu dwumdayazartnrr" runut
bir
rislupra'run
d' zorlayr. Fikret'in, Necatigil'in, Da[rarca'mn giirlerine "r"r#;;ril;r;aha uutu.ur. qairlerir uu yazr-hayatlan bovunca birgok iistiou a".r"aiu".ioi
do[asmda olan bir $eydfu. 2r0
Mehmet Kaplan,
cit
giir Tahti'eri
gd;iriir:- ii,'rurrut'
grae gerigen sanatgrmn iisrubu da degigecektir 2, Dergdh yay. 4. bs. isr. 19g4, s.253_254.
f21E
[,qLi iHsANr Kol_cL!
Bu tral
Ote yandan gairi belli olmayan, Liu esieti$e (Divan edebiyatri nf,ensup
kimi nretinlerin
yazartm bulrnak da ayn bir sorun teqkil etmelcedir. Edebiyatrmrz bciyie bir tecrribe5.i ya$anu$tr. vaktiyle dergiierde yayrrnlanan ve X\". Yriz;rrlda ya$arii; Ratria Hatrin'a ait oiduSu iddia edilen
manrarneielin ashnda ismail Hami Danigmend tarafindan yazridrklari sonradan Nihat Sami Banarli'iun bilirnsel grlphesi sayesinde ortaya Q1kar1lnx$trr.
Bir kdsedur alev dolu gonium yarra vana [4en tA senr.in yanunda dahi hasretern san6! YaEiai drikende sondurernez ateSiffri su Sunsan eiunle kaanurnu iqsem ka;ri kal5
$imdi bu djz:etrere balcarak gailin iislubu hak:kada nasrl bir fikre rrarabiliriz. Bli)4ik otrEiide delrinir: insanlarlru::. -r'anilchgr gibi bu qiirleri yazanin,a"zei:i T iiikqesine vakf, mrihtemelen -trpkr Fuzuli giiti- o cc$rafyaya
yai
gair cieilil,rilc cyunlz,r ovnamaktau lceyif alan bir yaratrcrciu. isrnail rlani Daai;n:..l:d'iri bn l:'J;:iik o]il11u edebiya;i diinvasnu bir srir* meggril etnrigtir. C! traide yi,;ai::t iisi,-il:l rj.a irir;ni agiiJamak iqin tek bagrna ),eterli bir ydntem cie!ii,J; . Eserira i
taffi anianl;rtra a;:ia,c.:laitiaz hale getirdi$i dui-um-lar da varcjir. Diva* eciebiyatrru o kad:.r meqgui erlen ve henuz tarn ve do3'urucu bir aniain kazandrrtimayan
}iVlll.
y'iiz;r1i pi1';'n gairie,rindeir Sflmi'nin qu beyine
bakaitra.
bezrr-i inulkAfata eya rrest-i gurur Rahne-i seng-i sii/eh penbe-i neinAdancirr
Ha-zrr qrl
Bir
gibi rinimrizcle cituan bu beyit iiaklcinda h4uailim l,Jerci, Er:rsalr l4eku:ret Tahir" cer"ab ganaoeclciin, Ali Nihar T'arlan, A"jrnrel Fjl:rtji Tanprnar, L\aya Eilgedl, $ai-rin T"igar, Muhammed lrlur ilogan kimiier-i birbirine benzer ltimileri fa rkir ar,iaml ar vermi lerclir. 2 i i iruranema
g
2ilEu
meseienin taltlgrldr$r fakat do;.urucu bir sonuca vanlmayan rnakale yazr iqin bk. Kema,i Kahrarnanoglu, Divan $iiri, De[iEen Diinyada Kaybolrnug Faraeligrna, Q.izgi yay. Idonya, 2006, s. 101-1 09.
EDEBiYAT KURA MLART | 219
1
Divan edebiyatr gibi anlam anahtarlanru herkesin eline vermip bir estetik yaprrun bu tip muarnma metinleri gozmekte bile zorlanmasr kargrsinda, herbiri ayn btr drinyamn karmaqasrnda teqekkdl etmiq modern rnetinler nasd Edzrilecelctir? A zamanbiraz da modern rnetinler rizerinde durmak gerekliii$ doPar.
Kimilerince modern Trirk giirinin kurucuian arasrnda gosterilen fakat hakikatte bagka bir co$rafyamn estetik diinyasrm Trirkgeye terciime etmekten bapka bir clerinligi olmayan Ahmet llaqim'in edebiyat drinyasrna okurlar tarafindan rnu$lak bulunan bir giirie girmesi gagirticrdrr. C)nun poetikasrna sirayet eden bu mu$lak buLunan ;iir Bir Gtiniin Sonunda Arru'dur.
cia
BiR GUNUN SONUNDA ARZU Yorgun g6zlimun halkalannda Griller gibi fecr oldu nurnAydn, Guller gibi... sonsuz iri guller, Gun dofidu yazrk arkalanndan! Altrn kuleierden yine kuqlar, TekrAnm 6rnrun eder i'ldn, Kuqlar mrdrr oniar ki her akEarn, Alemlerirnizden sefer eyler? Akqam. yine akgam. yine akqam. Bir srma kemerdir suya baksam;
Ustrimde semA kavs-i mutalsam AkEarn, yine akqarn, yine akqam, Gollerde bu dem bir kamrE olsani!
$air bu manzumeye kargr yrinitiiien go$ri alay ft6pno eiegtiritrere cevap olarak, daha sonra poetikasrrun bir boliimrinii oiugturacak "$iirde h46nA ve Vuzuh" diye bir yazl kaleme ahr. FJaqim'e gdre giirde mana aramali 1ru9u eti igin oldii:rmeye benzer. Bu yiizden giiri agrklamaya gailgan edebiyat hccasrm da ele5tirir.
Yukarrdaki rnanzumeyi okuyanlarca anlagrlmaz ya da rirullak bulan 5ey onun eski bir nrazmunu diiniigtiirmesiyle iigilidir.
Manzume
biri gi.il, digeri
k-uq
oteH de ak;an: metaforu iizer,ne
kurgulanmrgtr. itt dortltikte gair ya da giirin oznesi kendi yorgun ruh hali ile giillerarasmda bir iligki kurmayr denemiqtir. Gril sembolii belki de ilk defa br; qiirde ahgrk olunan ya da biiinen anlamlrun drgmda farkh bir tarzcia
kullarulmrgtrr. Yorgun goziin halkalan
ile giil gigeginin blbiri
igine
22OlALi iHSAN KoLcu
eoreiyAT
halkalanmrg yapraklan arasrnda bir berzetme yaprlmrqtrr. yorgun gciz, etrafin
kapiayan halkalarla bir giiniin bitigi ile akgama ulaqan bir giihin durumunu andrmakaadrr. Bu elbette Divan sembolizmine, gril mazmununa bir katkrdu. $air yorgun gciziinrin halkalannda -trplc giiller:n sabah agrp akgamla birlikte igine qekilmesi, bir bakrma dmriimi tamamlamasr gibi- bir giinr.iLn batrgrru
"Kemal Ozer'in Gul Yordamr isimli yeni qiir kitabrnda grl
MER}GM
terenmim eder.
Bu yeni imge diinyasr eski giirin estetifi ile
sanat anlayrglan
srrurlanmrg okurlar igin bir muarnmaya ddniigiir ve bilinen tezyifler yaprlrr. Bunlar yagamrken gair hayattadrr ve elegtirilere cevap verrne $ans1 vardrr. Alrmet Hagim ya yukandaki cimekte oldugu gibi XVlil. yiz ytl gairi sami gibi
,
hayatta olmasaydr soz konusu piire yapilan ittrazlan nasrl bertaraf edebilecekti? Bu durumda metin tek bagrna kendisini ifadeden uzak kalmaktadr. Eskiler "El-mdnd fi bcttnt's-qdir" (anlam qairin kamrndadrr)
demiglerdir. $airin kamrndaki mdnayr bulup grkarmak elegtirmenin gcirevidir. Fakat bu konuda o hangi ycintemleri kulianacaktr. Metnin anlamrru yaza.rn zihninde ya da karmnda arayan gciriig yazann biyografisi ve psikolojisi ile ilgilenmeyi emreder. Anlamr eserin kendinde yani rnetninde uiuyut ycintem Yeni Eleqtiri (New critisisme) ve yaprsalcr yilntemi kullanu. Bu konuda bir bagka ycintem de yani metnin anlamrm 'okur'da arayan ycintemleri aLmlama estetili, duygusal etki kuramr feminist ve izlenimci kuramlar olarak srralayabili riz. Yazara dciniik eleqtirinin ya da eserin anramrm yazarTnmetne koydusu anlam olarak kabul eden g
degigtirir. Okur tarafindan bagka gekilde anlamlandurtabilir. Bu konuya cirnek olmasr bakrmrndan Mehmet Kaplan'm Kemal Ozer'in bir giiri ile ilgili yazdrgr ya. , 'r okuyahm:
KURA MLART | 221
Meryem riqrincti kadrn safdal girince Kudtisten beri ategli aizrnda sigara ilk gorenler haykrnyor yizune karEr Onun tuttuiu yerden bacaklannr Sormakla yatrmz Meryem'i qocuklardan Qay ile srrmalamrq saqlan altm Suya iner grilgesi bir ev aldrnda Merdiveni Kudr-is ydnlu balkonu da
Kapal, kanqrk, mdnasr aliagrlrnaz bir qiir. Fakat guzel. Bu guzellik nereden geliyor? QeSifli unsurlann teEkil etti$ butunh-ikten. Grize parpan ilk Lrutunluk. $iirde baqtar sona kadar bir insann, Meryem'in anlatilmasrdrr. Bize burada bir kadrn tanrtrl5ror. Ned.ir bu kadrnrn hususiyeti? Kelimelere dayalarak
bunu tespite qahqa}m.
Meryem ugrincri kad.rn saldan girince
Bu mrsra bize bir genelevi hatrrlat5ror. Meryem, bir fahiEedir ve rrken yahudidir. Adr ve iki ker:e tekrarlanal Kudus kelimesi bunu gosteriyor. illr gorenler h aykrnyor ytrzilne karEr Onun tuttuiu yerden baca_ldanm
Bu mrsralarda etin bahjs mevzuu oiduiu aqikardrr. ilk
g6renler, qoSul gekli, onun herkesin kadrm oidugunu belirtiyor. Meryem dertlidir. Derdi asrriardan beri der.am eder. yahudi rrkrntn kaderini o kendi ornuzlar-rnda taqrr. Kudtisten beri ateqli aSznda sigara Meryem ve Kudus kelirneleri, bu fahiqeye dini, tarihi bir mAna
kazandrnyor. Burada birbirine tamamiyle ztt iki plrhm
birleqtigjni gdruyoruz: Fuhuq ve din. Bu nevi pa_radokslara bircok Eairde rastlanz. Cleanth Brooks gibi bazr munekkitler Eiiri paradoksla izaha qahgryorlar. Meryem $iirinin guzelli$ ve buttinlu$inri temin eden unsurlardan biri, muhakka_k ki ihtiva
ettig "dindar
"t M"h-et
fahiEe" paradoksudur.
Kaplan, QaSrr der, Temmuz 1959.
222EALi iHSAN KoLcu lleryem fahiqe olmakla beraber
tanrmak iqin gocukiardan sormak
rr"rfiii.l-o"r'
onu
norn jYAT KuRA,vj j_ARt !223
yakrnclan
Hffiiff
Sormakia yakrnz Meryem,i Eocuklardan
Baskalanna-grizel gorunrnek iqin saelannr. gavla srrmaiayan zavalir Meryern bir geneiev kadrnr olmakla berablr"iqin;", golg"",
suya inen. rnerdiveni ve balkonu Kudris,e bir
"*,",fflJ;l;mrr d";,,;;fi;;ilffiil#en
-nr"r"t
Bu krsa tahlil gosteriyor -rrkr,ki, qiire
da[_rlmrg ola_n unsurlai, hatihazrr durumu; rrrhu, ozleyiqi
hakkrnda insicarn-h fikir veriyor. Kapahhk ve kanqrkhk ta*arniyie sathi ilk ,bir baloqta' dolan bir rrr.-tibadrr, D..rrrt;;;l] qiirin bir butrin teEkil ettig aqikqa grrrulur. {...} Mehrnet Kaplan,rrr bu giir icrn kullandrgr ilk crimle: .,Kapalt, kartstk, md'nast antasitnaz bir siir. "dii. sonra tahiili;n-s;;
kendisine
lrfltffit ;lffi#-H;
Kitabrn iik giiri ll{eryem,!ckurzrak yoliu biii: pa1rsma istiyordurn" li4.Kapian,m,.tahiilini,, yapmak
ir'
ta''fi-auou,ya yant izlenime, lnernin geyleie cuvu*uiaua'.. zaten tahJil de tamamen Kapian'in
ri!'renecegz:
:.ii ri
I
*"r""-tLdince
;;;;;;iil;Jft1rfi
;."*.-,
Fia-i'trsirsrle :n
:rni
i
bir u.o **"
s i ei-ii
e;
yri
z r-i ne
il';il;;;,ilTjfljilH. ;. kor.kuda;r:y,lT doga:r
fr:T#HI iT:, ;-re yapryor?
ka.qr hal'krr,n.. ,r*i?"** lu, *rn,l.u1l*ier lutup -r''uz{'ine bacaiiJu'-' oq'-ut..,.' *rtrl-il"t ,.1',"tq"-r;k*d;;J.:'-
l
bir anlam yatrqtrrdrgr'r, oyle loru-iladrgrru ifade errl. lce-nalsmJ"; b;;r" belgeiemesini isrediEimizde d e lyi ehmet Fuat, rn kirabrnda (Agr t qi iri) ;il"g" c,b;:
r*"rru*,i*Srl*:;]u'tt'
*..;T "-?'ff";*i,liilf 'l; #,:ffi T: j T,, : Eteriicri ."*i."",,,r";,,1x, l'.. -3:-1"",
i
l
l
uzun bir teiefcn gdnigmesiyle gairin kendi#e. sordum. $air Kemal Ozer, F-aplan'rn bu tahriline katrrmadrfrm,
"^
*i
;r;i;il;" ilr"i"iud,""#J*,"r.
Onun tuttufu yerden bacaklannr Sorinakla yal
.rI1-,,.* .r^
5*rlf ;ny_:.i:Tu"io,u*pt*,,n.!;,#;,Tilil-;ilLt'il-; ru;:;;; " #-i#SiJhi f;X*,e**:::.H:1'{J" jl:,;ff""ff '#ffi ,if:ff ?J*;ffi,..:,:ru j 5,T:I,;ff
.gagriEtrrdrEr eleqtirme'in 'yorumian"ni, 'qrr.u.ru*ui;;;nu duyu.r.aktadir. Bagtangrgta ryranaslnl aniamadrftrni soyledi$i giire tairlilin sonunda bir anrantverir: F{atta ciaha da ileri giderek uu-kapirrrgt" i"ri^*la"gunu il,t bckt,tan c{o{an f:ir irtiba oldupu'u belinir. tsunun arJar::r quaur: lle"gtir*""bu,,i;r;tu urrlu*rr, ggzemeciigi qi*i binakrm keiimereri ti.o*ou cirigiinerek'anJirrda*drrmaya tragj'a-r' lAeryern, Kudtis kerirnererindoi i*r"r."ri" bile iddia eder. Tahril iierleciikse M"w"*,i" Lorrrrr, ,,rn,]ai'"ta"gr"* fahigelifini orraya grkanr. ,{rdmdan onun genelevde Eatrstr*rm "" gir-ince Meryem riguncri kadrn sagdan Kudusten beri atesli alznda sigara iik gorenler haykrnyol ylz.ine iarq,
i
f".rr, y;n,l;;i,#0"u,#.
"Kemai Ozer, Ig5g.cia -te.viri, ya.;,ril-liarja-rr Grll , pek Eok siir kltabr. ya-n r,-o,rrr"or. -- --". ve gonhi hala GLil y.orclanu:rda...
ve *ans*hk tamamiyle satki ilk bak;tan;;;;" ^"'ii"E;"!;;oartr* bir intibacltr.,, diye bir ciimle kul'arur. tsu dernektir
ki
arar,msza b i r di rd
Sulrelya Ewen Kemal Cze::in n'rvrru*d giiri --- Meryern uuerifie Eil' QahErna ve Qrrfl tizerille De$inrne Birliaq
6zel ev arasrnda derin mdlah bir ,, Corr:espondence vardtr.
Meryern'in tipi, satrsilzeti,
t
Fa ka
bir baska turutr **,'"*usrne gin"een srireyya Evren, karrrsa da daha
eve L..sr, duyar. siirin bagrndaki genelev tasanrvuru ile giirin sonundaki
'
,iY,',Lffi[i:T, lilH*d;'ffi ,:;XTl*,
:"HHf
in sanra
"rn,n.o.*ll" lj-i,lu"r";T t-la-vl;,rmal:la yetinnrezler, 0"" *,- ."i_r--";-J,,, ee ,Arrr-ui:a.'srnrn _
i.Lo*ir.ii."ol' -;;j$::.
^i,ijl,-
::*
r", . :_
"
" ^yakarlar-. {oriagag
ger.eg socur.J; ar haLG te:linriyerini og,."rr*i+r".0;.,r;;:;i"J;i, ":"-JffH:;],,,1o"*uu* cnerdi j[=Ei]a;r on]ar igi,r. .,n.{enirrn ;i, ,;";
f#i*"r"*ffi;
kiiaplannda, luferyern bir fahiqeciir Feki lderlrsrrr iieridisini ^
"
r.e: ya-kn:rz!,nc,lrr''
-va,kr.nak
{ii.ye yazrnaz
isteyenier
ii.:";.llil? f,:L-ffi-#J*,!f ;.5',..1"''"';';*^JJi;;1":ffi sansrr-l iktida'n sltl*da rt*"ur"|J' b".;; ;;; t*"**#'-'uot' ir.,!eryem.in. baca_k lei
i/arrnasrterru
i"?,lTT#:1,#n::l_fff fll:?
si*a,
i
224lALi iHSAN KoLcu gelin Ustume" diye hrrlayarak isyal tukurAkleri sagabilirdi, korkulurdu ondal. Ama saglannr boyamakla yitirrniqlifmi bir duzene oturttu. Rutin getirdi bacaklanna. (...) Bdylece giirin sonug bdliimrlne geldik. Meryem, gcilgesi suya inen, merdiveni ve balkonu Kudris yonlii bir ev hayal ediyor. Hayal kurmak da sigara igmek gibi bir fahiqelik 'tik'i olarak kuilaruimrg."213 Srireyya Evren tahiilini her ne kadar Kaplan'rn tahlili iizerinden siirdiirse de kimi yerlerde ondan aynlrr. Bir kere 'yakrnlagmak' anlamrndaki 'yaktnrz' sozcii$iinii ate;e vermek anlamrndaki 'yaktnrz' srizcri$ii ile karrgtrrnlq daha do$rusu bu kelimeye o anlaml yakrgtrrm-rgtu. Ikinci olarak Meryem'in Yahudili$, fahigelifi tam belirgin olmadr$r halde Kaplan'm frkrine katrlrr. Meryem'i fahige kabul edip Ortaga['da bu gibi kadrnlara yaprlan muameleyi hatrlatrr. Yazar bize farkh bir Meryem pofiresi gizer. Meryern'de anlatrlan trajik durumun yerini daha romantik ve tarudrk bildik bir dram alrr.
$imdi karqrmrzda ikisi elegtirmen di[eri gair metne iig farkh anlam veren figrir durmaktadrr. Kemai 6zer her ne kadar qiirin anlamr konusunda ozel bir beyanda bulunmadrysa da Kaplan'm verdi$i anlama katrlmadr$mr belirtmekte farkh bir antramr rnuhafaza ettigini belirtmig oldu. $imdi biz kalkrp bu giirin anlamr, bir hastane odasinda kadrnlar ko$uqunda sa$dan iigiincii karyolada yatan Meryem adh hasta bir kadrrun
kadrmn namuslu ve temiz bir ah]Aka sahip bulundu[unu, sonradan kirletildipini ya da darp edilmek suretiyle hafizasrru lcrsmen kaybettigini, hatrrladrklanmn da sadece ydnii Kudiis'e bakan bir ev oldu$unu hatta bu hayaiin ashnda duvarda asrh Kudiis konulu bir tablodan geldi[ini soylersek metni anlam]andrrmak igin zorlamrg olur muluz? Yoksa ona kendi bigti[imiz anlam elbisesini giydirmig mi oluruz? Bunun cevabrru hikAyesi oldu[unu,
bu
EDEBiYAT KUhA MLART I 225
ilgili ozel notlar diipmiigtiir. Bciylelilde yiizde yiiz inandrncr olmasa blle -zira guit biri- oyle diigiinmemizi isteyebilir- bu gibi notlar do[ru anlamr
yakalamada yardrmcr olabilir. Attila ilhan'rn meraklsr igin notlar qiirin dogru anla;rlmasr igin yapilan uyarrlardr. Bir bapka goriige gcire eserin sakladr[r anlamr en iyi yazann bilece[i hususundadrr. Bu gdriigiin de tarlrqrlacak yonleri vardr. Bir kere her gair duygularrru dile gevirmede her zaman baganh olamayabilir. Yani okur ashnda eksik aktanlmrg ya da dile gewil(eme)mig bir metirle kargr kargryadf. $air
gofu zaman qiiri yaratt{r ruh halini muhafaza ettiSi igin metni
ona
aktaramadrklan ile birlikte okur ve metnin tamamlandrfiml zanneder. Bir siire
sonra qiiri yaratan ozel ana ait ruh hali kaybolunca metnin yetersiz aklarridr[rru, dile gevrilemedipini fark eder. Bu durum]arrn bazen yaran da ortaya grkar. $iir bir duyguyu dile gevirmek i9i olduguna gcire bu iglem srrasrnda qairin kullandr$r kimi kelimeler dildeki zengin ga$rrgrm drinyalarrrun verdi[i anlamlarla metne bambagka bir renk ve anlam katabilirler. Bu bakrmdan duygu dile aktarrlrken 'dil'in giicii asla yadslnamaz. Mallarmd ,,$iir ./ikirte defril kelimelerle yanlv" derken kelimenin sozhik anlamrndan gok dize iqinde gegitli istifler yoluyla kazanacaSr anlamlan kasletmiSti. Berneard Pingaud, "|'azann sc)ylemek istedifii hiEbir zaman srjyledigi jle .,214 oer. ortu$mez. 1
Yazar eserini yarattr[r siregte ne diigiiniiuse diiqiinsrin, ona hangi anlamlan verdigini iddia ederse etsin nihayette o da eseri kar;tsrnda bir okul,ucu durumundadrr. Tamamlanmrg hatta yayunlanmrg bir metnin anlamr artrk sadece kendisinde sakhdf. Yeni Eleqtiri eseri anlamaya bu noldadan baglar.
okurlar verecektir. C halde rahathkla qu sciylenebilir. Modern giir hazrr anlam kairplanrun bir istif dahilinde bir araya getirildifii bir diizenek iginde degil tamamiyle birbirinden farkh ve ayrr bir karmaqa iginde gogu zaman bir dilzensizlifiin verdili dilzen ignde biraraya gelen unsurlann saidadrsr anlam labirenti ile oriilmr.igtiir.
Yukandaki metinde ne yaza.irrr anlatmak istedi$i -ki gair bunu zaten agiklarnamaktadrl- ne de elegtirrnenlerin ona giydirmeye gahgtr$r anlam elbisesi yerli yerine oturmu$tur. Attila ilhan b6yle bir karrgrkh[r onJemek igin ;iir kitaplanrun sonuna "Meraklrsr igin Notlar" diye o kitapta yer alan giirlerle 2I3
Varhk, Ekim, 1994, Kemal 6zer, Eleqtirilerin G,iindemindg Demet Yayrncrhk, yordam kitaplan, ist. 1999. s. 259-263.
,,n
Mercu." France, s. 37'den akt. Siiheyla Balrav, Dilbilimsel Edetriyat EleEtirisi, Mulnhngual, ist. 1999, s. 55.
r f
i
EDEEiYAT KURA
FEN OMENOLOJiK EDEBiYAT
KURAMI
Fenomen, "gciriinen gey", "nesne',, ..goriingri,, demektir. Bir felsefe akrmr olarak bu bilim 'duyularla algrlanan gey'lerle ilgilenir. Bu kuram ya da esteti[in kuruculan Edmund Husserl (1859-1938) ve onun halefi olan Martin Heidegger (1 8 89-1 976)'dt.
Yirminci yiizyrfrn baqrnda cereyan.eden l. Diinya Sa'a$r sonrasl Arrnrpa bu savagrn brraktrEr yrkrntr mirasryla bag baqa kalmrgtr. Monargilerin yol agtrfir felaketlerin faturasr pahah oldu. Bunun neticesi olarak Avnrpa'run Eeqitli
kentlerinde toplumsal hareketler meydana geldi. Fakat siyasal erkler bu hareketleri bir bir bastrrdr. Fakat bir kez Armrpa kapitalizminin ve onun siyasal arenadaki temsil giicti olan monargilere kargr bir isyan duygusu ortaya
grkrmgtr. Felsefe, bilim, kiiltiir, sanat ve edebiyat gdkmeye yiiz tutmug bir uygarhsrn krsu sdzciihip'iinti yapmaktan cite bir ige yaramryordu. igte briyle bir ortamda Edmund Husserl, yeni bir felsefi ydntem geliqtirmeye gabalar. Bu
felsefenil cizri eski hayata ve onun unsurlanna hizmet eden
driLgiinsel
paradigmamn verine yeni ve onu nakzeden farkh bir paradigma kurmakrr. Fenomenoloji adr verilen bu dtigiinceye gcire nesnerei drg drinyada bizden
ba$rmsrz olarak vardrr. I{usserl, bizim insanlar olarak'rr"..r"1"." iliskin bilgimizi "genelde griveniiir oiduEuna iliqkin safdu1,r-rsal inancr gegici olarak reddeder"''' Fenomenoloji gciriingiileri (nesne) ..bir idealite saymakta, realiteden sryrilmrg bir d1'- eidos olarak anlamakla nesnelerin real varhpnt gcirmemezliJcten gel i yor. "2 I 6
Bu bir bakrma bize nesneler hakkrnda denenmig, ispatlanmrg ve dayatrlmrg bilgileri bir siire igin parantez igine aimak anlamrna gelmektedir. Husseri, felsefelerden .- veya onlann tenkidlerinden de{it , "Meucut .fenomenlerden hareket etmelidir.'o'' der. 'Kuq, iki kanath, iki ayakh, gagih ve ugabilen bir canhdrr' sozii
k-uq fenomeni haklanda
ifadesinden bagka bir pey degildir.
bize verilen biiginin
M
LARt 1227
"Flerhangi bir biqimleme tarzrndaki defier ve degersizlik nesnelerin gerqek nesneliklerirle de$I, onlann fenomen oiarak ver-ilrresiyie ilgiJidir. "z te Fenomenoloji bu bilgiyi bir siirelifiine parantez iEine ahp nesneye tekrar bakmayr onu yenid_en tarurnlamayr daha dogrusu ondaki ,ozn, ortaya Erkannayr arnaqiar. onceki kug tarif,r ya da tammlamasl egemen lailtiiriin bakig agrsmr ve algr qeldini yanslimakSa idi. "Husserl'e gcire nesneierin baprmNz varoluglanndan emin olmasak da yagantrladrErmrz gerqek nesne bir yarulsarna clsun olmasur, bize, bilincimizde dolaysrz olarak nasrl goninci'iiklerinden emin olabiliriz? Nesnelere kendi igin geyler degil de biling
tarafindan konumlanan 'arnaglanan' geyler olarak bakrlabilir. ller ttllii biling bir geyin bilincidil..^Diigiiniirken, ben diigiincemin belli bir nesneye "ycinelik" oidu!;unu biiirim,"2re Eu bir baicima dnceden icleoloji, efitim, diinya gdnigii, sanat ve feisefi ndras gibi qeqitli yollarla kazarulrru.$ bilginin zihni ve nesneleri aigrlarna tasarrufudur" Burada bir diigiince ve hiigi hrhdrnasrndan sciz edebilrriz. zira nesneier bize y[ikienen veriler rqrEinda de$erlendiriiecektir. Milli para bir egemeniik sernboliidiir. Hayat egemen lcriltiir onirn ekonomik agrdan bir lailt
oldu$umr, ba$rnislzhsrrmzrn, htiktirnranlft hakkrmrzm iktisadi nesnesi oldugunu bize
Tasanrrflanmrzr Euro ya da Dolar gibi yabaacr paralarla yapar olduk. Igte para konusunda rincerle.n sahip olduiumuz bilgr ve de$er bir anda yerte bir oirnugtur. onur iireten manevi ve mill? diigiincenin paradigmasr kaybolmug yerine iktisadi endigelenn egernen oldugu bir paradigmi yerleimigtir. Halk bir stireligine Tiirk lirasuu parantez icine alrrugtr. Durum bciyle grderse Trirk Lirasr o parantez iginden liig kurtulamayacaktir. Dururn iilkemizde artlk bir hamaset edebiyatuun ar"giirnaru olmaktan kurrulamayan 'yerli mah, yurdun mah, herkes onu kui.lanrnah' siogam igln de bciyledir'. Drg diinyayr ve onun nesnelerini kendi bilincimizin ntrhtevasura indirgerne ihtiyacr lardrr. Buna ileri de deSinecegimiz g;bi " F en o me n a ! c; i k i nd irgeme " denir.
'
Ferrsmenolojini-n i
2r5
2t6
'2\
Edebiyat Kuram-r, s. Estetik, s. 49.
8O.
}ak:yettLn Mengtiqoglu, "Fenomenoloji Felsefesi, Fenomenolojinin Umumi Vasrflan'.', Felsefe Arkivi, nr. 1, 1945, s. 48.
2rB
lvloriz Geiger. Estetik Anlayrg,
i29. 2ro Edebil'at Kuramr, s. 80. 1985, s.
Qev. Tonuis Mengtgofilu, Remzi Kitabevi,'ist.
22AlALi iHsAN KoLcu
EDEBiYAT, KURA MLART | 229
bilginin olugturulabilecegi temeli hazrlayabilecekti.,,22c yukandaki kug cirnelini siirdrinirsek bir kuqa
bakrldrgrnda_ne *llanargr ciz'lerinin ne olduSu sorusu aragtrnlrnahJr.
ro*r, a"$i'il;
ewensel
Ewensel ciz fenomenin tarihser siiregte de[igmeyen esasrdr. Nasrt ki bir riggenin dama ay'm kalan-ciz'ii defigmiyoisa, tragedyadan dmek vgreg-ek olursari tra;ft "Je6iyut "r".l"riJni"; *"."1u ozii degigmemekedir. Bu bakrmdan sl*"-?":r:.de' sophokre-s'te na"ine"fa f,u s"titt".'ae trajik ciz somur hale gelir' Kral oidipus va da Harnret ohniugu;au uy.r t*.;it ,il;t"
;;uy" grrdrgr griniliir. Fuzuli'nin Levla''e Mecnui -";;;i-i;#"*GL bir 6z bir nesne / metindir. mru*i a1,ru konuyr aynt ozre nazma gekmigtir' onlar bir yana bu mesnevinin yeni geviriy aztranna dayanan yeniden rleilnrren (repiodriksiyo") a" uv*^,i'.i yansrtmrqlard*. Bu bakrmdan bulunduran
fenomenoloji kuramrna gcire metin yu.rir"*" tarih drgrdrr. Fenomenolojinin platon'un mutlak <;met ciz kawamr otan ia"u uwarn *-il.riur-"*"t gerekir' zira 'e praton. zihni bir algrlamadan sciz ederken, tenomenoto.li filozoflan somut nesneler tizerinde Jtid"rn"ri tercih ederler. Estetik hazztn kayragtru obje,de (metin, resim, heykel, minyatrir vb.) deEil.de ciznede arayal irki u"tuyriu tu.gr-Urrrr"rl, nesneyi cine qrkanr. Onun "geylere (nesne / obie) dcinetim;,,i^ ,.geylere u,;G bi, u.uy,g,,,
,r;;ffi. d!nel!m." buymgunun ruouJ. yuorr*usr sanat objesine dcinelim ?lu*rra*i demehir' Bunun edebiyattaki kargrrrgr y"Lt*"r metindir. pa"tivu, uqrsrndan Fenomenolojik kuramda elegtirmenl irgil""air;'-il ;;r"It#n tenaisi defiildir' A[a, Tutunamuyun]ur,--,f,rruy*
o,"ti romanran, Rindlerin Akpamr, $eiit Turan, Salkrmsdgiit ;r" ;"i"ttrr" k""d;i-;;; bunrardaki '62'dilr' Bu bakrmdan elegtirmen bu metinleri',tek tek degil genel yaprra'yra ilgilenir' Bu manzumeierde kendini g,t.r.."; ciz ne ise fenomenoloii onunla ilgilenir. ipre bovre bir oz va-^aa lJiaosj-ia*rir"'ru" ffiiii *rde arnk bireysel bir objenin yeri yoktur.22r ' FenomenolojtU
k1r1*l
edebiyarta uygulamasr bir dizi cin kogulu gciz dnrinde turmak zorunlutugu doqurur. er"siiff";'b";r;";;' parantez iqine armak durumundadrr. onu tarihser i^i;;;;;:;;;^nndan, iiretildi$ toplumsal ve_ sosyolojik gartrardan ayn diigrinmek zorundadrr. Metnin kendisinin drqinria rrigui.i"yi* urru JJrir yu au 'iqkin' anlamrru yani .rizii.tin,i "tur"o-"a""
rilrlll, _""
""r" dir""poo,n, o,rryu q;k;;uyu qal;$mal;;;'' cdmi afi,*rtru mdni diisturu, a"cn'"fr"dt"r^'ve afitartnt mani disturudw. Metin, onu yaratan yazann q1iri9-i" t"rrirf*r, ilrrr.,tfu*u.r"u lliirg"oir. Metin arrrk somur bir nesnedir. Metnin i,il ,"-unt* l.-riii,ir. ycinJeri
karmaqrk bir biitiinltigtin organik
olarak ele ahmr ve bu bdliimleri ^b^citimterl birleqtiren dz, yazartn zihridtt.;az2 Metnin dz'iinii kawamak igin yazann biyografi sine bagr.urmak gerekmez. y azann bilincinin eserdeki yunsrmalan bu ciz'iin bulunmasr'igin yeterlidir. Bdyrece yazarrn dtinyasrru, or.r" oturut -lfigtislni kendisi ile nesne olarak drinya ile oran fenomenoloji kavranz. Fenomenoloji Husserl'e .gcire nesneye gegig, Heidejger'e gcire ise .var olmaya' gegig olarak algilanmrgtrr. $imdi bu kuramrn edebiyat eserlerine uyguramasrnda izlenecek ycintemi izaha gahqahm. Fenomen terimi Heidegger tarafindan srmrlanmrg anlamryla ..bir geyde
kendini gcisteren" demeklir. Bu bir qeyin bir bagka geyin yardrilr olmaksrzrn ortaya grkmasr an-lamrna gelmektedir. bi, ,r"rrr"y" bat
algrlar. Goethe'nin;
yazartn psikolojisinin aksetti$
Age.
s. 81.
'2r Estetik, s. 49.
bir hekim
raporu ne de iilkenin iginde
bulundu$u ekonomik durumun tablosudur. Neyse odur. Bu bakrmdan yeni Ele;tirisi yontemi ile yakrnhk gcisterir. Bu kurama gcire edebi eser bagka peyi agrklamak ya ad. gcistermek igin kultarulan bir ittiuur metni degildir. Bu Miitareke dewi istanh'l'unun ahrdki yozlagmaslru gcistermek igi" vutup Kadri'nin sodom ve Gomore romaruna atrfta bulunirak, Tanzimat sonrasr toplumumuzda bag gcisteren alafranga ztippeligi anlatmak igin Recaizade,nin Araba sevdast romamru referans gostermek anlamrna g"iir. n., metni bir edebi eser olarak de[il de bir sosyolojik ve tarihsel belge olarak kullanmak demektir. Bu anlayrga gdre Han Duvarlan giiri oznenin Anadolu'da bir zamanl'ar yaprlan getin yolculuklann belgesi konumundad'. Fenomenoloji kuramr biitiin bu yaklagun_lan yasaklar. Bu anlayrga grire; "Mevcut olamn dtesini ele alma, boqlufu dorrmekten baqka bir qey defildir. Aynanm gerisinde bilinen bir qey yoktur. Sanatsal defiEimin ve guzellesmenin yansrmasur-rda sadece ve sadece
anlam bakrmrndan bize edebiyatr (eseri) agrklayan
bulunmaktadrr...224
2?2
220
ardmda higbir sey aranm:amartdff,
fenomenlerin bizzat kendisi bir d{retidir. "2tt d"r. Edebiyat eseri irnkurama gcire bir fenomendir. yani eser nasrl gdriiniiyorsa dyledir. onun arkasrnda bagka geyler aramak gereksizdir. Bu anlayrga gcire eleqtirmen esere sadece bir edebi eser olarak yorieimelidir. Asia edebi konula'n drgrna grkmamarrdrr. o ne bir tarihser ve sosyolojik belge, ne
Edebiyat Kuramr, s. 8.1. Edebiyat Bilimi,nin yiintemleri, s. 44. 220 Age. s. 48. 223
qeyler
r I I
230
lALi itrsAN
Edebiyat eserinden bagka bilimlerinde yaralanmaslru isteyen eski
Bilindifii rizere Taine geligtirdigi sosyolojik eleqtiri ycintemiyle edebiyat eserini bir sosyoloji ve tariltsel metin / belge olarak okumamn yolunu aErruqt1. Bunun yaran ve zarari lartrgrlabilir. Freud da kendi psikanalitik bulgulanm edebiyat eserierini ve yazarlartn biyografilerini didik didik ederek zenginlegtirmi$ ve en az klinik gairgrnalan kadar edebiyattan yararlanmrgtr. Fenornenoloji biittin bu'yararlanma gabalanru kesinlikle yasaklar. Ote yandan fenomenoloji edebiyat eserlerinin anlayrqa kargr bu ydntemle karqr grkrlmrgtr.
anlagrlmasr igin bagka bilirrJerden yardrrn alma tasarnrfunu da reddecier. Buna gdre Yusuf Atilgan'rn Anay'urt Oteli romaiurun baq karakteri Zelr-orcet'in ruh
halini ortaya koymak igin etreqtirmen psikolojinii:i verilerinden )/araitranacak fakat qoztmtremesini psikoloj i;re dayandrrarnayacaktrr.
Qoztmleme yapacak incelemecinin Moritz Geiger'in ifadeieriyle "ancak iyi yetismis"t" ol*usl gereldr. "Ozii araqtrrmak igiii gerekli olan sgzgi, gg.9f cizne bir kez onu yapabiiecek dur-i"una geirnigse, hig cie oi'ie glig olrnava
b1-i1r
.
"--"
Fenomenolojinin gdziinrleme ydnterni gegitii a;amalan ig.ennektedir. $imdi buntran su:astyla izaha gahgairm: I{esne tnelii'geme: Buna gcire nesneruin yani yazmsal metnin kendisi dlgmdaki unsui:iardan arrndurlmasr bil baiama drgrna qrkrlmasi, metrrin kendine indirgenmesi gerekir.
bir
cografyaya, mekdna ba$h olarak tiretilmi; oimasrrun getirdifi yiii
Hainid'in Paris ikametinde yaqadr$r maceralanm anlatlr ya da ,Sis qiiri I'evfik 22s
EDEBiYAT KURA MLART
KOLcU
Estetik Anlalrg, s. 137. 226 Age. s. i37.
l23t
Fikret'in psikolojik olarak 'rahat' olamadr$r bir zaman'da yazrlmrgtrr. biq*au Vogtrn bii sis, evin etrafinda da Saray'rn hafiyeleri vardrr; iistelik gair
aorttutt iie Je ihqkisini azaltmrqtrr, ciimlesinin de eserin yazrnsalhprna kattr$r yoksa Ui, g"y yoktur. dserin hangi tarihsel qartlarda ortaya qrktr[r dnemlidir tarihtir eserdeki drqrndaki nesnei tarihin onemi yoklur. Bu bakrmdan "r".lo oian, eseri. drgrndaki de{t!. "Eser bizzat kendi vasftastyla aqilan bir onemli clana ailtir. ")2'
3.
Yazann yani metnin iireticisinin biyografisi, yaqadrg ya da
siirdiirdrifiii hayat gartlarl, rnetnin ortaya-gil
g"net psitoiojiyi ilgilendiren veriler de drqarrda brrakelmahdr'. $air bu ilurr"o*"yl slvgilisinden ay'ldillan sonra ya da .karrsr veremden vefat
katkrsr ettikten (Hamid, Makber) sonra yazdr, dernenin metnin yazrnsaihslna yazmaya gok once dlimiinden kansrmn U" iiit yoklur. Sonradan Uarnid'in goziimleme irufiuArg, anlagrhr ve bu bilgiye dayamlarak yugt1uL"y-oTm*ve
qiirti$elrkar. Heidegger, """ir-yuruttyla eser de[iidir"'Zrb der. Eserin aigrlarup anlagrlmasr igin yazanna ihtiyacl yoktur.
4' Eserin yazrnsallr$rru tespit ederken onun manevi biiimlerle, diigiirrce,
bilim, sanat taribn ile yu du rosyul bilimlerin oteki dalian ile olan iiigkisi olarak g6rmezden gelinir. Eaika eserlei ve sanatgrlar bir mukayese unsuru ya da ar&l Onun konamaz. ortaya yazrnsalirfir ilrttarutur*Letnin /nesnenin bir igkin muhtevaslna kendi rnetnin meselesi olmadrgr alup i)zgiin iirrU ,"yu bir diigtincelerini durum desildir. Ayrrca bir yazarrn metinde ortaya koydufiu bagkayaz"anndu;iinceleriyledesleklemek,agrkiarnakyadalrirqeqitkatkrsrnr 'tahlil yapacak elegtirmenin, bekiemek dosru de$ildir. Fenomenolojik ,, bir ektir, Nietzsche, {anat digorun bir taklidi de7ildir, tersine ona yaptlan " demigtir' o do$anirr ekidir bir clikilen.fizikdtesi ii"ere'yonma asmak kendisini bir dr; halde sanatgr-n yupttgt bir yansrtma
iyif.,itg"f""t-gtr
cinsinden bir mukayeseye de gerek yoktur' Fenomenoloji
tutar' loramr-metnin kendisinin drgrndaki her geyi de$erlendirme drgrnda ne Bciylece metin sadece kendi gerEefi ile baq baqa kalr' irrdirgeme oz'ii metnin ortaya Sonuqta kalu. kendisi kadar de o kadar gfiqlii olursa metin
g*ar.
Yorurncu sadece metinde yani nesnede indirgerneye, ozii bulmaya ' iqin qahqmaz. Alrl zamanda metnin .vazrnsalhgrmn ortaya grkanlatrilmesi oznede de indirgeme gerekir.
22?
Edebiyat Bilimi'nin Yiintemleri" s' 48'
228
Age.
s. 48.
EDEBivnr xuRA MLARI I 233
232 lALi iHSAN K,OLCU
Ozne indirgeme:
Burada eseri inceleyen elegtirmen, yorumcu, kuramcr ya da yetigmig nitelikli okurun bu eylem srasmda bazr qeyleri bir tarafa buakmasr gerekti[ini sciyleyeceliz. Her okur .bir esere sahip oldupu donarumlann ve bakrg agrlanrun penceresinden bakar. Oncelikli olarak bu gelenekgi tarzdan kurtulmak gerekir. Bunun igin de dznede indirgeme eyleminin gergeklegmesi gerekecektir
1. Eseri brrakacaktr.
inceleyecek
kigi ilk olarak kendi bilgilerini bir
tarafa
2. ikinci olarak eser hakkrnda daha cince verilmig ve inceieyicinin bilgisi dahilindeki bttrin yargrlardan kendisini soyutlayacaldrr. incelemeci
gciztimlemeye gahgtrfr metin hakkrnda gahgmalara dayanmaklan kendisini ahkoyacaktrr. Bunun tehlikesi cinceki hiikiimlerin d69edi!i raylardan yiiriimek
ve metni
anlayaca[rna onceki hiikrnii dognrlamaL igin veri aramaya girigebilir. Yabaa romaru haklanda de[iqik aragtrncrlar farkh yorumlar getirmigtir. Fenomenolojik inceleme yapacak olan inceleyici britiin bu aragtrmaiara srrtrru dcjnecektir. Metni baqka aragtrrmalann yardrmr ile delil kendi soyutlaruru$ ve yeni bir bakrg agrsr kazanmrg nazarlarryla algrlamaya qahgmaLdrr.
3.incelemeci algrlayaca$r metin karFlsmda btitrin onyargrlarrnd an, oznel duygulanndan, ideoloji ve diigiinsel sapmalanndan, bireysel dnceliklerinden kurtulmah, onlan bir yana brrakmahdu. Ya da fenomenolojik terminoloji ile soylersek onlan bir siirelipine parantez iEine alrriahdr. geyan Ayetler kitabryla Salman Riigdi, isl6m'a ve onun peygamberi oran Hz. Muhammed'e ve Kur'dn'a flitursuzca saldrrmrgtu. Dini biitiin bir Miisliiman elegtirmen onun eserini sonuna kadar dinsel duygulanru bir siire iEin parantez igine alarak okuma ytireklili[ini gostermelidir. Esirin anlagrlmasrnda incelemeciden
kalmaklanan tefemrat atrlmahdr. Mehmet Kaplan, Attila ilhan,rn yorgun seriivenci $iidni taHil ederken, metinde geEen igki ile ilgili motiflere dayanarak qairin qok igki igtigini bu yiizden giirini bu gekilde kurguladrErna dair scizler sciyler. Attila ilhan da "Merakhsrna Notlar"da hayatrnda apzrna igki ko1'rnadrSrru belirten bk yazt ile Kaplan'a cevap verir. Bdylerikle Kaplan'rn yaptrgrnm metni agrklamak iizere yoruma kattr[r yanlg bir tefemrat olarak kalu. Gozleme yorum kanqtrrmak bu ydntemde gereksizdir. Zkab6yle bir tasamrf metindeki ozii gizleyebilir.
Boylelikie fenomenolojik kuramda bir yandan metinde (nesne) indirgeme difier yandan da Sznede {inceleyici) indirgemenin gerekli oldu$unu, agamalan ile ortaya koymaya qalrgtrk. Fakat bu problematiflin Ecizmesi gereken baqka hususlan da vardrr. Bir kere yorum metnin kendi
edebiyat icinden qikan bir konuya yonelik22e olmahdrr' Fenomenolojikde metin biri hususlardan gereken oniinde Lul'ndurmast ffi;;.go" "oznenin yani inceleyicinin metinle karqrhkh etkilegiminin ;;;rr"d" u"t"bilecek kimi sapmalardrr' Bunln zo.t by. rloduracaAi ve yoruma iste[i "u.u. Hr";;lf"g" uilm*"rc"air' Bu kuramrn baprmsrz bir yontem izleme
"Prensiplerin edlUiyat eserlerinin goziimlemesini giigleptirmektedit.
"rrfr"a" alit{t igin edebiyata tamamen, yabanct kalacaktv ve edebiyata 7ui"fra"n tahanct sijrilsler, ,orllo kobul ettirilmek istenecektir''"0 tt31o1't"nolojik '';;r;;; ititurl"r'bununla srnuh kalmaz' onun sanat eserini bir qeqit
edebiyat tecrite. (so1'utlama) tabi tutmasr eleqtiriimiqtir AyTl edebiyat bir filolojiyi soyutlamast' gelenekten tarihten, sosyoiojiden, drqanda yazarrnUiVoqa-!11u nihayet ve ,uy"mutt *ut, a"gl de tarihin kurmadan iliski "Geleneklere Riidiger,
L"f"ryo"",
;t;;
Ulfi-i Urr"t*"tiyf" eleqtirilmi;tir.
""'nt birqok eserin anlagtlamayaca{t"olll soyler' Yahya Kemal'in $imdi de bu kuramsal bilgiierin rgrlrnda deneyelirn gdziimlemeyi fenomenolojik
bir fiirini
Okuma Denemesi Yahya Kemal'in 1918 A.dh$iirini Fenomenolojik
Bukuramrnyontemselverilerineg6reonceliklenesneyiyanimetni hemnesneindirgemesinehemdeozneindirgemesinetabitutmayoiunu izley ece$iz. 6nce nesne indirgemesinden baglayahm'
Oncelikli olarak bu metnin
bir
cografyaya' me!0n1.
baflr
olarak
Bu viizden n.dilrrri;^;i;;;rmn getrrdisi yi.ikren kurrarmamrz gerekmekledir. hareket
diigttigti bir nottan edebiyat tarhinden Vu a" pitl" hatrralarrndan veya giirin yazrldrfir yerle Metinde gelecefiz' etmeyecefiiz. Hatta onlan'gormezden eski vatan, bizim vatan, kendisinde Metnin itgrri'ui, frusus sezilmemi
da itibar Jiiv", grUi kelimet"r g"qse de onlann . igaret etti$i kolayirfia yazrlmamrq' olarak Metin m"ekan aEtsrndan bir yere bafih "i^ivJ""gir. yanldrptlerin metne yiikledii[ bu aqrdan bfu ]'irk de yoktur' adr ikinci olarak metnin yazrldr$ zamaru sorgulayacalrz' .Metnin Fakat I' tarihidir. l91g,dir. Bu l. DiiLnya-iuuuqr;-r biiig ve istanbul'un iggal tarihi metnin iqgai rarafindan irL"U"i,"n diiqmanlar UiiiS
;*,].',"*r;"'a'+rria.--""1""f
ilgilendirmelt"Ot. 22e 230
23r
"" ait bir tarihtir ve metni doiay' olarak "ui',unu r""J"t""i b1, ,doluyir, ilgiye de sftiru donecektir. Biz adt
Edebiyat Bi-limi'nin Yiintemleri, s' 5I'
Age. Age.
s. 58. s. 58.
Ft' I i.
234lALi iHsAN Kolcu
l
EDHBiYAT KtJFtA twLARt 1235
1918 olan bir metinle kargr karqryayrz. Dolayrsryla 1918'in ne oldu$unu de[rt
rnetin iginde nasrl gdriindn[rinti yani nasrl iglendiSi, ifade ettigi oz,ii yakalamaya gahgacagrz. 1918'in l. Diinya Savaqr'run bitig ve istanbul'un iggal tarihini bilmemizin ve 'bakm iqte Yahya Kemal sava$ soffast bu giiri kaleme
almrgtr' cinsinden srradan bir edebiyat tarihi bilgisinin bu meinin yazrnsaih$rna kattr[r bir qey yoktur. incelemeci ona da srrtrru dijnecek en azrndan gimdiiik olmak kaydryla parantez igine alacakt:rr. Zira bu metni doSrudan dogruya bu tarih-le ve onun genig anlamrqla iliqkilendirecek olursak rnetni bir briyiik olaya yamamaya gahqmrprz demektir. Bu arada metnin kendisi ortadan kaybolur. I
giB
Olenler oldu, kalanlarla muztarip kaldil<. VataLda hor gortilen bir cemAatiz artrk Olenler en sonu kurtuiduiar bu dafdaSadan Ve gdz kapaklannrn arkasrnda eski Vatan tsizirn diydr oiarak kaldr td krydmete dek.
yoklur.
O haide rnetin rCrgr bu solritlama r:ff parantez iqine alma ediminden orli'nii kavrameya -v6neiik'trahglimzl derinleqtii'ebiniriz. Metnin ciri gudur: adr ne ve ne zamarl oXdu,vsa bir sav"'ig ya$aitrruFilr. Bu savaga sontr?i
Katranlar ortada genq, ihtiyar, kadm, erkek F{arAb oiup ya$ryor tAli'in azAbqrie; Vatanda duqmani seyretmek rztirdbryle. Vatanda korkulu ruya igindeyiz, gergek. Fakat bu gok suremez, mutlaka ga_f,ak sdkecek Ateq ve kanla siler, Lrir grin, ordumuz lekeyi, Bu, insan ofluna bir geyn olan, Mr:tareke'vi
Ugiincii olarak metnin iirreticisinil yatiyazarrnl gairin bu qiiri yazaiken
iginde bulundugu psikolojik durumu kurcalamayacafrz, rnerak
so),uflayacaldttr. incelemeci Ecizr;nrlemeye EaligirSi metin hakkrnda dnceden ve bir hrikrne varrlmrg .cahgniaiarrl dayanmaktan kendisini airkoyacaktrr. "1918" qiiri hakkrnda riakra cince yrukanda da temas ettifiimiz gibi l. Diinya Savagr sonrasi Csmanh Devleti'nin mallup ilan edilmesi neticesinde Istanbul'un iggali nre ,.airin kendi vatarundd tutsak durumuna diiqrnesi neticesinde duydu$u iiziiatrlieri diie getirir, denilmiqtir. Bu tasviri bilgi de parantez iqine alurmaltdr. Zfua bu bilgiriiil ffretldn algrlanmasrndan ya da sahip oiduSr-r riz'iiir ofiaya Erkanlurasrnda bir katkrsi yoklur."Kusursuz bir grizelligin anlagrldr$r yerde neciensellik prensibinin onemi kaimamrgtlr.232 -'a .. Ugiincil ola;'ai<, inceLeyic:r.. hii metne biittin duyg"olanndan, bireyssl hassasiyetlerinCen, ideolcjisinden k'*riiisini soyr-itlayarak bakrnatrrdrr. lo4etirr onun kimi diiq;iincelerin-in, diin1,a gcrligrinu do$rulayair bir araq de$itdir. fenomenoiojik kuram tj'zneioi t-:trestid ar:'Layegru reclcleder. tsizcle Nui..:-llah l"taq'rn 'bana grire."." di.ve baq1a.,,s1-1 *debiyat eiegti:isir;in bu kuramda yeri
yaprirmg
edip
ofirenciiklerimizi metinle iliqkilendirmeyecegiz. Ulkesi iqgal edilmig, dofdugu topraklar (F.umeli) diigman eline gegmig bir gairin karmagrk ig diinyasryla karqr kargrya)4z, cinsinden metnin yazmsalh$rna ve qoziimlemesine bir katkr sa$iamayacak ctirnleier bu kuram tarafindan sarfinazar ediiir. Dcirdiincii olarak metni gdziimlemek ve algrlamak igin tarih, sosyoloji, psikoloji gibi bagka ilimlerden asla yararlanmayaca|lz, sciz etmeyece[iz. "1918" giirini rireticisinin ya da baqka gairierin metin_leriyle kargrlagtrrmak suretiyie bir deperlendirmeden kaginmaLytz. tsu trir kargrlagtrrmalar metnin oz'ri.iniin anlagrknasr igin gerekli bilgiler deSildir. Bri;vLece rnetni br.itiin drg unsurlard.an, etiklerden, ona miidahale etmeye d'iinden razr kesimierle iiigkisini kesmiq olduk. $imdi de onu inceleyecek olan ara$txffraclnn ozne indirgemesine gegelim:
rnceleyici her geyden cince yoruma ve metni algrlamaya tesir edebilecek kenoi bilgiierini bir yana brakacaktrr. ikinci olarak da eser hakkrnda daha once veriimig ve inceleyicinin bilgisi dahilindeki biitiin yargrlardan kendisini
metrdn
gidenler oiciupu gibi lrarah .re sakat donenler de oilnu,rtur. Fal:at en az onlar kadar 'kalanla-r"'r* dururnu da feradu. i;t," i:* giir 'kalanlar'rn durumunu ortaya kc.van i:ir nesne./n:Ietindir. Kalanlar r:i-;zta;i.ptil', kendi I'ataniann.la traor gcni.imektedir. Cienier trir-i:a.kuna iggali i'e il.ilip kai
aqrklayan anekdotlardan birielir. 232
E[er Beethowen dinleyicinin beste,vi
EdebivatBillruri'nin YiinteurEeri, s. 54.
236 I ALi iHSAN KoLcu
EDE.B.iYAT KURA M.LARI I237
anlamasr igin uzun uzun miitalaalara girigseydi nesne (beste) tizerinden bagka
diiqrincelerini agiklamrq olurdu. Beethowen anlamr bestenin kendisine hapsetti$i yani kendi kendisi yaptlgl igin onu anlamak igin sadece ona bakmak (burada dtulemek) gerektigini ihtar etmiqtir Fenomenolojik kuram "de{erlendirmeci. olmayan eleStirellikten biltiinilyle uzak bir inceleme tarndtr."233 Bu kurama gore bir yazarrn btiliin eserlerinin organik bir bi.ittin olugturdu$-unu varsayar. Metni drg unsurlardan
arrncirdrfr iEin tarihsellikle de ilgisini keser. Bciylelikle gok farkir nesnel zamanlarda yazrlmrg edebiyat eserlerini hatta temalan farkh olanlan bile bir organizma iginde bir araya getirebilir. Metnin mutiak
ONTOLOJi]< EDEBTYAT KIIRAMI
ontolojikedebiyatkuramrSanatOntolojisi'ninedebiyata iX. yiizyrlda Nicolai Hartmarur tarafindan kurulan biitirniinii kendine konu edinen bir feisefe gortqiine il;1u|| ve var6firn -vartft yaht-rt varolu,S ile bunlann temel kategorilerinin ;;;;. Ontoloji
,rvarlamasrdri. Ontoloil
ve i'varolug" ayrffi''ru; "Var1k vardr.t' ve "varhk kadar "iir"t*Jrr.'"Var1k" lJi*." fikirlerini tartrgr. Felsefede varhk sorunu Platon'dan Aristo'ya ise Aristo ba[hyordu. *ia", platon varhfir idea dedigi zihni sisteme i"ir" 7V* otu" nedir?" Sorusuna 'vardf' cevablru vererek meseleyi tartltmaya agar.
Modem ontolojinin kurucusu Nicolai Hartmann'a gore Aristo'nun AIisto'ya gcire var olan genel meseleyi bu qekilde ortaya koymasr yerindedir. dort neden vardrr' belirleyen gcire olam var Buna uu.it1Cu" ilke olarak uynio. 4' hareket ettirici nedeni' l. maddi neden, 2. bigim nedeni,3' erek olarak kendisini nitelikleri gu temel oz"rhkler eski'ontolojinin .r"d"n.iio y"titi" blt estelik obje tartrqrnak problemlerini t"-"1 ;;"* Biz ontolojinin yontemini glkan1lanm ortaya yaplslru ontik eserinin ;; edebiyat tafirSaca}tz.z3s
giir Ontoloji oteki alan-larda olduiu gibi sanat eserini (resim' heykel'
mimarivb.)debirvarlrkolarakkabuleder.Buvarolanrntabakalanru, obje yani
yuprrr- incelemek ontolojinin ilgi alaru igindedir' Buna gore estetik bi. iar-olan'dr' Bu bakemdan fenomenolojinin ,u.rut lr"yu edebiyat "r"ii yetinecefiiz' n"rrr"h"V tammr ile ortiiqiir. Biz buna krsaca metil demekle onun edilecektir. hareket ondan bfmlan Bu var_olan'dr. BA"Uivuirn"tni bir bir giir olsun obje ister resim' heykel' t;; inaliz edilecektir. Estetik bizim dola Bir nesnelli$i gosteren varhllr ve geigek desildir' -resmi canhdrr ve do[a Jrqr_r"i"r.i"aoga ile birebir bir resim degildir. Drq gergeklik yoktur' gerqeklifi ve kopyudr tuklit, yansltma, bir gerq"kti.. Halb;ki resim bilgi hakkr:rda Bu resme bakarak *"t"iu, Toros daSlanrun erizetligl eder' iki nesnevi kabul ;;"-;ti;. Bu r.esme Uut utt Ui.irt onu bir iesim olarak heykeli ile gerqek ve birbirinden ayrnr. lnsan igin de durum boyledir''insan yapamayacafirmrz iorun btbirinden farkhdu. insana heykel muamelesi gerqekli$ine temel onlann "uot, Bu yapamay:r' inuamelesi gibi heykele de insan 1984' s' 3' ismail Tunah, Sanat Ontnfojisi' Sosyal yay' 2' bs' ist' ,3, Nicolui Hartrnanri,rn felsefesinin genel tasviri, igin bk. fatcly?ltg- Mengiigoflu' t'."o*""of"gi ve Nicotaillartmann,bdebiyat Fakiiltesi Mat' ist' 1976'
23a 233
Edebiyat Kuramr, s. 84.
\
238 !
ALi
i r-rsAi,r
EDEBiYAT KURA MLART | 239
KoLcu
aykrndrr. Bu bakrmdan do$aya ait bir nesne bir sanat objesi haline gelince gerqeklifi degiqir. O artrk estetik bir objedir ve sanatln kendi kani-rn]an ile de[erlendinneye tabi tutulur. Fatih Sultan Me]tnet, zekAsr, cesareti, bilgisi ve hrllciimr"anirk yetenefi ile gerEek bir figiirdiir. F{albuki Gentile Beilini'nin yaphsr Fatih Sultan Mehmet tabiosu artrk esteiik bir objedir. Bu objenin ilcelenmesi resim sanatrmn verileriyle olur. Haibutr;j reai bir figrir olan Fatih Sultan Mehmet'in varltfit ancak bir tarihgi tarafindan incelenebiiir. Gerqek bir varhk sanat oirjesi haline gelince bagka bir de$erler sisterni iEine ginnig oiur. Burada tartrErlan Fatih Sultan l\4ehmet adh portrenin resirn sanatr aqrsrndan degeridir. Bu degerlendirme olurnstiz da olatrilii'. Yani Bellini kotii bir Fatilr portresi yaprnigtlr denebilir. Bu dururnda verilen hiikllm Padiqair iqin degil onun konu oldufu resirn olrjesi igin olur. Bu bakrmdan bir sanat o"ojesi oiarak var-olan'rir bilgisi farkh oiacakfrr. "sanat eserleri bilgi o$elerinin varhk tarznr paylaqrnazlar.", "Bilgi bir kendi bagrna var-olan'in objei;tionLdur; buna kargrirk sanat-yaratmasl ve sanat kavramasr, kendi baqrna var otrmayan bir geyin objektivatianudur." t'u Y'ni bir elma dofraclaki bir :resne aiarak hagka bir bilgi-rre, kendinde var olan bilgiye sahipken elma resmi ya da e,ima giiri bir sanatgrrun o esere lccyclugri bilgiyi rnuhafaza eder. Eu bakerndan hayatln gergegi ve bilgisi ile sanatrn gerqegi biigisi birbirinden fari
6znel's nesne 1'a1;rlt,lasrna kargi tamarnen kalntsrz hairnasl a-n:a'nfil gelir '23? tsstetik ol:je ile bilgi cbjesi bjrbirlerinden kesin qizgilerle ayrilrr, "Varl* tasttit' eriiieit bir vcit'ftk haline gelince, sahip oldw4u tratxsparens, saydaml* at'te.r.'r3h,Bri;rlece varhk sanat eseri ya da objesi haline geiirken gergek varhfrr ya da .rransrttrSr bulmasrirdan kayrraklarur.
varh$r a$mast ola-irun onclet bil anlani
"Bir czneniri karqrsrnda dui'an. t-'arri 6zne t;:-a{tr:da;r i;argrda duran traline geiiriien (nesneleqtirilen) 9e1', boyiece o bilginiil nesnesl iolrjecturn) hrhnmlq olu.r. Her turiu varolanrn daha baqta:r nesne olduiu sdylenemez; qunku varolan, biien bir cizneni;r nesnesi olrnadan da, yani bihnmeden de vardlr" Ancak 136
bilinen bilinmesiyle bilgi nesnesi i
Fikret'in MAi Deniz qiiri denizin bir sanat objesi, bir qiir oiarak ortaya gtkmasrmn iiriiniidiir. Artlk ortada iki tane deniz vardu. Bii'i gerqek deniz diferi Fikret'in Mdi Deniz giiri. Her tasvir ediien $ey varh$r agtrgi igiu giir tawir ettiSi gergek objeyi agmrq demektir. Deniz bu qekilde saydam bir hale gelir. Boyiece MAi Deniz giiri bir anlam tabakasrna sahip oiur. "Anlam troron*rs olan bir sey, anlam sfer'ine )'ilksel*tetni\ olatt bir se-'- iqin Fanscenclent'tir, aSlandu.."'oo Buna gore sanat eserini dofradaki nesneden aylran qey 'sanat eserinin bir ifadesinin bir aniamrn-rn olniastdrr' denetrilir. Ona bu anlamr do$al olarak sanatql katmrqtrr. Fakai burrdan sanat eserinin gergek drgr bir varhk olciuEu sonucu gtkanimamahdtr. Sanat eseri aynl iamanda bir gergege dayarur ve bu ydniiyle gerEek bir varhklrr. Bir $iir, resim, ya da heykel sahip olduiu sanatsal ifade ve anlarndan bagka bir de gergek vark$r g6sterir. Sanatgriar igin o bir anlamr olan varhktu; fakat miizayedeci ya da koleksiyoncu igin o bir 'deSeri' olan varhhir'. tsu bakrurdan sanat eseri takvit ya da tasvir etti$i nesneden daha 'aqkrn'dlr"
Sanat eserinin araqtrrlmasr igin onun bir ilgi ob.jesi c'larak kabul edilmesini zaruri krlar. incelemeci artrk bir biigi- nesnesinin karqrsurdadr.
Bunun andnzi igin de bilgi goziimlemesi )'dntemierine
baqr'uracaktrr' Sanat eseri iconrna|drr. oriaya gerqekle iliqkisi olan eseriilin sanat BaglangrEta blr'yani-via gergek di[er yJruyla gergek-drqr bir varSktrr. inUUair rornaru hem gergek hem de gerEek-drgrdrr. intibah romaru maddi ve gergek bir nesne olan
yani kAgrda basrlmrg, ciltlenmiq olarak intibah romani olarak gergek bir varhga, unlutttgr hikAye ile gergek-drgr bir varir$a biiriinijr. Eiz Intibah romaru derken onun gerge[e, somuta biiriinmiig qekli olan ciltii i
hikdyeden soz edefiz. Bdylece sanat eserinin hem gerEek hern gerEek-drqi bi-t: varhk oldu$u oriaya grkar. ontoloji igte bu sanat eserinin varirk pro'olemiyle iigiienir. sanat eserinin geqitli varhk tabakalaflndan olugtufiunu kabili eder. Biz konumuz edebiyat oldu!.u igin 6teki sanat eserlerin bir yana bfakarak sadece edebiyat eserlerinde yani metirrl erde varhk tabakalannr araqtracagiz.
Sanat Ontolojisi, s. 67.
23?
Nicol-ai Hartrnann, Dle Erkenntnrs trn Lrchte der Ontologle, Ontoiojinin lgrfurda Eilgi, Qeviienin or,sci,zii, (Qev. Harun Tepe) Tiirkiyc Felsefe Kurumu yay.
Ank. 1998, s. Viii. '3t M* Bense, Aestetica'dan akt. Tunah, Sanat Ontolojisi, s. 67.
"n ontololinin lprfrnda Bilgi, s. 9. Sanat ontoloiisi, s. 67-68.
2ao
24O1ALi iHSAN KOLCU
EDEBIYAT KURA MLARt, 1241
Sanat eserinde varhk tabakalan diiqiincesini ilk uygulayan Roman lngarden olmugtur. O sorunu daha varhk agamasrnda ele ahp bir gdaim bulmaya gahgrr:
"Karsrrruza Erkan ilk griglnk, bir edebiyat eserini hangi objelerden sayaca$mrz sorusudur. Yali real mr, yoksa ideal objelerden 'jrlj2"24t Hem gergek hem gergek-drgt hem de.ideal olan edebiyat eseri varhk bakrmdan heterojen bir yaprya sahiptir. Birgok varhk tabakasmdan meydana gelir. incelemecinin gdrevi bu varhk tabakalanru oftaya grkanp metnin anlammr tespit etmektir. Yazmsal metni olu9turan her tabaka esirin britriniinden pay aldrfir gibi tek baqma da bir gey ifade eder. Qoklukta birlik ayr,: zamanda birliklerin tek tek incelenmelerine de izin verir. Tiirk pirinde krrllamlan aruz kahplanrun tasnifi bu ycinde bir gabayr igaret eder. Edebiyat eserindeki varhk tabakalarr tesadiifen bir araya gelmiq yaprlar degildir. $iirde ya da oteki metinlerde tesadtf,in kattrir kimi zenginlikler, gaingrmlar oldufu do$rudur. Fakat biz burada yetkin-likle tamamlanmrg ve
Birinci tabaka kelime sesleri tabakasrdr. Her metin kelimeierden bir ses ve bir anlam sferinden olugan bir yaprdu. Biz ates kelimesinin ilkin a-t-e-g seslerinden oluqan se.r sonra da anlam sfeilri olugur. Kelime
alglarn. Sonra ikisi birden bir tek qeyi kargrlar. "Kelimelerin, srizcilklefin bu tonla varltB, fizilcsel bir tabakadtr."243 Dll qekilleri olan ctimleler bu kelimelerden, scizlerden oluqw. Ses keiimenin anlamrru koruyan bir mahfazadrr. Kelime ses sisteminin alfabesi olan hecelerden olusur. Heceler
'ot Ro*^n Ingarden, Das literarische Kunstrpe;h s. 6'dan akt. Tunah, Ontolojisi, s. 103. 2a2 Das literarische Kunstwerk, 243
Sanat Ontolojisi s. 105.
s.
Sanat
daha alt birimlere kadar indirgenin uzun krsa, ya da agrk kapah gibi aynntrlara girebilir. Bir kelimenin tonal varhfir Ingarden'e gcire iki baktmdan cinem]idir. "Birincisi, onlar, qeqitli ozel,Jderi ve karakterleri dolalnsr ile edebiyat eserinin yaprsr iginde ozel bir elemandrr. ikincisi: onlar, obur tabakalann geligme ve krsrnen de kuruluEunda ozel bir
gorev alrrlar. Birinci halde, edebiyat eserinin butununri
ozel
olarak bigi',r kazanmrq bir material ile, ozel estetik defer nitelikleriyie zenginie$tirirler; bu ozel estetik de$er nitelikleri, edebiyal eserinin obur tabakalanndan dofan defer nitelikleriy'e birleqerek edebiyat eserinin kendine ozgu pollphoni'sini meyda]fa getirirler."244 mesela Cenab $ahabeddin'in Elhan-r $ita giiri bize bir kr9 eder. Dizelerin bir ses varh$r oldu['u gibi anlam varhgr da tasvir rnanzatast ,vardrr. Ve bu qiir onu oiuqturan kelimei.rin toplamrdrr. Fakat kelimeler dizele'.i olugturarak kendi fiziksel varhklarrm bagka vari*larla bir araya getirerek uzun anlam dizeleri olugtururlar. Bu dizelerin igerdipi anlam giiin anlamrdr. O halde anlam ses tabakasrna da olugturan kelimelere dayarur. Kelime kalkarsa anlam da ortadan kalkar. Ustelik bu tabakan:n kendisinden sonra derindeki riteki tabakalarrn da bir bakrma varhk sebebidir. Ingarden hakh olarak kelime sesleri tabakasrmn sadece ontolojik bir fonksiyonu olmadr[uu ayru zamanda estetik bir iglevi oldugunu soyler. Bir bagka diye gewilen bir giir ilk aqamada kelime sesleri tabakastru kaybedecektir. Bu citeki tabakalann bu kayrptan etkilenece[i anlamrna geimektedir. O zaman ortaya bir bagka, adrna 'Eeviri' dedigimiz bir metin grkacaktr. Edebiyat eserinin gok
Bir qiirde
sesliligi iqte burada kendisini gcisterir. Bir geviri ne kadar ashna sadrk kairnarak yaplhsa yaprlsrn higbir zaman ozgiin metnin gok sesliligine ulagamayacaktrr. Her dilin kendine ozgti bir ses armonisi vardrr. Bu armoni ile biitiinleqen anlam kelime dedigimiz yaplyl oluqturur. Elhan-r $itd giirini anlam
olarak gevirebilirsiniz fakat ses olarak onu bir bagka dile gevirmek imkAnsrzdu. Ahmet Hagim'in qiirleri anlamdan gok ses kompozisyonuna dayamr. Onun giirlerini anlam olarak bir bagka dile aictarrlabiiir fakat ses olarak aktanlamaz. Sadece qiirlerde degil diizyazrlarda da yazrldrpr dilin ses
zenginlikleri yansrtrldrlr iEin bagka dile gevrilirken
ses
kaybrna u[rarlar.
2. Ontolojik goziimlemede ses yaplsuun riLzerinde anlam birli[i tabakast vardu. Anlam kelime ve kelime sesleri tarafmdan ta$lrur. Masa, radyo, duvak birer kelimedir ve her birini olugturai ses birlikleri farkhdrr. Bu kelimelerin telaffuzu srasrnda grkardr$rmrz sesler bir ses alfabesi sisteminin uhsurlarrdu. Tek baglarrna genel ses sistemine tabidirler. Mesela a sesili biz masa igin oldulu gibi duvak kelimesi igin de grkannz. Ontoloji bununla de$il bu
26'dan akt. Tunah, Sanat Ontolojisi, s. 104. 2aa
Das literarische Kunsfwerk s. 31 'den akt. Tunah, Sanat Ontolojisi, s. I 0s
EDEBiYAT KURA MLARI | 243
242lALi iHSAN KoLcu birlikleri ils yani kelimelerle ilgilenir' Biitiin "Siir kelimelerle yaziltr" derken dayarur. kJlimeye eseileri ;;tfu -g"r9"gl Mallarm6 -Uuf.,-u ediyordu. ifade Qiinkti anlamrn taqryrcisr bir ontik Ui, cii'rnlelerin olugturdufu dize, Kelimelerin olugturdugu ciimle, t giir ve oteki edebi oykri, "tm"air. roman, metinler p"i"gr."n- ve onlarrn olugturdugu seslerin olugturdugu anlam
tiirleri oluqtururlar. .'Cumleanla.rnlanvebutunanlarnmunasebetleri,edebiyat
bir rnaddi tabaka oluEturur; bu tabakanrn kendine 'Ozg:u, obur tabakalann konstitution'u bakrmrndan gdsterdiEi baEandan ba$msrz bir ozelliii vardrr; bu , dzellik, eserin polyphonisine, 'kendi sesini' katar \re bu eserinde kendi kedine var-olan
3. Farkh gematik gdriigler tabakasr
Gergek Anlam tabakasuun bizi gelip braktr$r yer nesne tabakasrdr' ya olaylarla da insan tririeri .r,qrhk ozetliEi ile lirik qiir drgrn-da btittitt "d"biyat tiirii ne olursa olsun insan ve onunla ilgili il;i;it.;t ti"sne tabakasr olan edebiyat eserlerinde rneydana gelen zorunda bahsetme "f?thta"" alrr. Birbakrma insanla'n ve olaylarrn oluqturduflu tabakadr' ;fiilt'* geken tabaka Okuyucunun okudugu edebiyat eserinde asri ilgisini nesnelerin olan neden burasrdrr. Bir bakrma anlair sferinin anlamlanmasrna bu' yu"i otuyf* ve insani durumlarrn yer aldr$i tabaka&r "Gergekten, bir edebiyat eserinde, her qeyden once tasvir
edilen geglere yoneliriz; oniar kargrsurda ta'"rr aJtrtz' tatmjne anlarnlandrran bakrqrmrz, onlarda belli bir huzur ve pek onlara kadar' dereceye bir belli tabakalarda, obur kavusur, yonunden konu objeleri dikkat etmeden gegeriz; onlara' belki de kawarnak iEin zorunlu olduklan igin herhalde qoyle bir dikkat
polyponinin meydana geliAini stkilsr'"2as
gibi Trpkr qiirde kelime ve ona ba$h imgenin anlama anlam kattlpr
zenginleqtirir. ciimle de metnin, di.zyazhsn gok sesli J/aplsma anlam katar onu oluqturur' ciimleier Edebiyat eserinin anlam tabakasrm bu Her sanat eseri bir anlamr igerir. sanatgr iirettisi eseriyle okurlara bir ancak eserin qeyier bildirmek ister. Sanat eseri bu biidirinin tagtyrcrsldu. Oicur
"Qiinkii uo,tuttrgr- anladrktan soffa onun derinJigine niifuz- edebilir' "'*o Aldam1ru gerektirir. zorunlulu\u 'anlaSilr bir olmak' edebiyat ieri iSin Anlamdan gok ses unsurunun 6ne ilr"rir"aigi-iz iir giir bi.ze l.raz vennez. do$rusu o sese asgar-i derecede irkurrldtgi giirlerde tile anlam ararur; daha aranr' refakat etmesi gereken bir anlamm varh[r O gul endam bir al Ea-le burunsun yunisun Ucu gdnhim gibi ardrnca surunsin yurusun sevgilinin diyen ;airin anlamdan gok sesi cine Elkarmak istedi$i bellidir. $air birlikle sesle geresi retorik mensup qiirin ;;ir'-',,, arkasrndan bu .oldugu bu beyitte goriinen gibi ba$h imgesine ses bir Yani ,tirii"r".Vl arzulamakadir.
,r"
sese
refatat
eden bir anlam vardrr' Fakat;
Gozurn cdmrn efenclim sevdi#m devletlu sultanrrn
dizesindehangianlamvardrr?Sesvaranlamyol'1ur.Elerbir.giirdeardam sezilmezseokurometindenhigbirestetik]hazdu',tnazBilmedisimizd||de
anlama vakrf olamayrz okunan giirlerde biz sadece rnetnin tonatilesini sezeiz.
;il;-Fr;il
o
grirden
bir $ey
anTamayrT.
Anlammr bilmedi[imize
yabancryrzdr r. Anlam tabakasr okura
Anlarn;;ty", ";nin agan araqttr denebilir.
de
bir bagka varhk tabakasrm agtrEr igin cinemlidir' amacr degil oteki tabakalara gdtiiren, omrn kapls1ru
,or
sanat Das literaiische.Kunstwerk, s. 222',den akt. Tunah,
?a6
Sanat Ontolojisi, s- 1 I 1'
edertz.
tsir bakrma anlam dedi$imiz gey obje/nesne diye niteledi{irruz Ana)"urt
Yu^suf Atilgan'rn unsurlardan ve bunlann iliqkilerinden ortaya grkar. de nesnedir. zebercet'in gibi otel oldugu nesne bir Zebercet ."*u"rnda oi"h olan iliqkisi de bu miiqterilerle *iif,"tt, ortahkgr kadrru dldiirmesi, tabakasl yani kelirne-sesleri tabaka iki 111. i"*inotqiy" gore birer nesnedi-r. vardflar' igin etmek in;a tabakasrru nesneler bakrma bir iuUulkusl ii.
""f".. N"rn"lr,
igin var o-ldu$u - izlenimini bir tabakadrr; oteki tabakalar olan ,rvu"ar.r1rur,tadu. tsir bakma amacr kendisi bu nesneler s6zde gergek Fakat mevcutturlar. igin nesne tabakasuu var etmek Adnan Bey gerqeltir; Behl{ii, Bihter, ne romamnda Memnu varhklardf. Aqk-t Okuyucu bu lr" J" yui,, koik vd. gerqektir' Bunlar sdzde gerEek nesnelerdir' tabakasr
bu
bakrmdan kendisi
,"-u*oLtrkensdzdebitgerqekli$iniginegirdifininfarkrndaduverolnan
bittikten sonra olayrn geqtifi yahyt aramaya kalkmaz' Bu tabakamn okulucuya hizmeti varh$rn 6zii ile ilgili bir ufuk ayru ur*urlrrJu.n-Vui**"uar.. g" y""i bir anlam diinyasrna yelken agmakla iistienir. gdrevini krlma somut oiaru metafizik il;r"; gelir. bu varhk tabakasr
neGaston Bachelard, "Fiiozoflar gairleri okumuq olsalardr
gok
$ey
krlan . ,igr"tirt"rai" diyecektir' Metafiiik olaru, solut olaru gdriiniirOidipus olanin trajik sJm.rtlaqtran edebiyut eseridir' Kral Oidiirus tragedyasr Niko, Kiigiik ASa karakterinde nesneiegmesi demeldir. Qakrrsarayh, Rum 2at
ontolojisi s' 109.
'248
Sanat Ontolojisi, s. 115'
s' literarische Kunstwerk' s' 224'ten akt' Tunalr' Sanat Ontolojiii' Sanat Ontolojisi, s. 117.
'o* Das 2oe
115'
244lALi iHSAN
,
KOLCU
romarunda devlet erkine ihanet etmiq olmarun somut nesneleri/cimekleridir. Karl Jaspers "flk felsefe ilkin edebiyat biqimi iqinde do{ar" demi$tir. Aylak Adam romarunda c. aylakhsrn nesnesidir. Anayurt oteli romarunda Zebercet gizoid kigiligin otel hayatrn bir hapishane olarak goriinttsii/ nesnesidir. BalTak bafrmsrzhfirn, marg hiiloimranl$rn nesneleri durumundad*. Bu balamdan nesne tabakasrm fabula olarak da alabllil-iz.
3. Tasvir edilen geylerin (nesne, insan, olaylar) ve
onlarrn
ahnyazrlanln tabakasr tsu edebiyat eserinin son varhk tabakasrdrr. Bir edebiyat eserinde durumlar ve olaylarla kargrlaqrnz. Fakat bunlar gergek durum ve oraylar
de$ildir. Yazar bize edebiyat eserinde belli bir 'gcirme' aqrsrndan durum ve olaylan verir, gcirmemizi saSlar. Hayarta yer alan gerqek figiirler ile edebiyat eserinin figrirleri farkltdrr. Haht ziya gergek bir hgiirdrir, Bihter ise .scizde gerqek' bir figrirdiir. Aradaki fark birinin gergege di[erinin fantazyaya
Dogal olarak gergek nesneleri algrladrfirmrz gibi fantazya yoluyla algiradtltmtz nesneieri algtlayamaylz. Bu stadyumda mag seyretmekle i"i""t yo"au mag seyretmeye benzer. Stadlumda seyirci istedifi perspektifi
kullanabiiir. Herkes topu takip ederken o kalecilerin durumuna, seyircilerin rczahiratrna ya da hakemlerin performansrna bakabilir, gok Sevdi[i oy,rncuyu sdziinii krrpmadan seyredebilir, hatta top toplayrcr gocuklarr daha iiginq bulup Znlan glzlerrileyebilir. Halbuki televizyon bagrndaki seyirci maq naklini serqekle$tiren yonetmenin gcisterdi$inren baqkasrm goremez' O halde io-un.t bize kendi perspektiirni dayatrr. Biz de okur olarak o perspektiften rnetnin nesnelerini yani olay ve durumlarrn tzleiz. Yine almr romanda (intibah) Namrk Kemal bize kahramam Ali Bey'in portresini qoyle gizer: "Ali Bey zengin bir ailenin qocu$u, yirmi bir yirmi iki yaqrnda bir delikanh idi. Anasrnrn babastnrn bir tanesi oldufundan ve
bilhassa babasr evlAt kadrini gergekten bilenlerden bulunduiundan, istanbul'da bulunduiu halde, oktrma yazmasrna maarifge en ileri yerlerin segkinleri kadar itina oiundu. Qocuk o ya$ta iken birkaq dil bilir, edebiyatqrlar
dayanmasrdrr.
"Edebiyat eserinde okuyucuya verilen gormeler (perspektivier),
hig bir zarrrarr gergek algr perspektiv'lerinde de$l de. tersine srrf fantazlde aktuellegebilirler, herne kadar edebiyat eserinde onlar, genellikie, algtya uygun olarak belirlenebilirlerse de. Ama, bu g6rmeler okuyr:cuya yalnrz yapma bir yoldarr verilir; ve gerqek, real olan nesnelere ait defildir de, tersine, salt intentional, iqerik bakrmrndan gorunuqte real nesnelerdendir.
arasrnda knlturlu geng neslin en kabiliyetlilerinden biri'sayrlrrdr. goruleno kadar ve nezakte qe{kati, saffet rnizacrnda olal yurnuqakhlil< ve
Hele babasrmn 'bizirn taraJlarda benzeri az
kuwet vermig idi ki, terbiyesine, hal ve hareketine bakanlar' kendini Adeta bir melek zalnederlerdi' Fakat bigAre babasr saf oldukga sevgili oflu iqin dairna buyLik endiSe iQinde idi. Qinku 'gocuk san benizli, qok sinirli, bununla beraber kanr da oynak bir qey olarak, gdrddfu akrlhca terbiyelerin, qefkatli muarnelelerin tesiriyle, tabiatrn neticelerinden olan hiddete galebe eder gibi gdrunur ise de, mizacrn bir diler neticesi oial, bir qeye duqkiinluk ve iptildya esir oldu$u halinden anlaqrhrdr: Her neye merak ederse, butun dunyaln unuturcasrna yalnz onunla meggul olurdu. Bir $eyi arzu eder de elde edilrnesinde bir engele
r'25o
inribah romaru QamJrca tasviri ile baglar. Romancr bizi birkag kez bu mesire yerine gdtiiriir. Qamftca'run dogal gtizellikleri a).nntrlanna kadar okuyucuya anlatrlrr: Biz yazarn balog agrsrna refakat ederek eamhca'yr bilmemizi istedi$i kadar biliriz. Yazar gergek bir eamhca tasviri yapmamr$tlr. Qamlrca adlr bir yerin tasvirini yapmrgtr. Biz de okurlar olarak fantazya yoluyla bu mekdru benimseriz. Romancr bir kahramarum earnltca'ya gdtrirdtigii zamafl biz de onunla Lrirlikte gideiz, gegti[i yollardan gegeriz.
tesadtif ederse, rnaksadr ne kadar kuquk birqey olursa olsun, ele gegirmek iqin yolunda en biyuk feddk6rhhtan qekinmezdi' Ufak bir iste$ yerine gelme.yecek olursa $unlerce hastalanrr; gecelerce
Fakat lrigbir zaman Qamhca'run gergekligini tartrymayrz, hatrnmrza getirmeyiz.
"" "Fantazi yoluyla aktrieileqen 'gdrme'ierin temelinde yainrz
bir g6rtintqte-dugum materiali bulunur; bu
sahiP olames."zst
250
2st
Das literarische Kunstwerk, s. 287'ten akt. Tunah, Sanat Ontolojisi, s. 122. Age,
s.122.
gizli gizli a$lar:dr.
g6runuEte-du1-um
materiali, aktrielitesine rafrnen, gerqek duy'u veri'lerinden Oz ba}:mrndarl larkfidrr. Bunun sonucu olarak da. fantazi yoluyla aktuelleEen bir gorme, hiq bir zaman algryla yaganan bir canhlifa
EDEBiYAT KURAMLART 1245
"252
Yazar okul'ucuya goyle demek istiyor. Ali Bey'i senin hayal etmene gerek yok, ben onu sana gcisternek istedi[im perspektiften taruyacaksm. geyler bu portreyle QiiCIkii bu n:retnin nesx€ tabakasrnda ona yaptlracaglm ilgilidir. Senin bagka tiirlil bir kahraman hayal etmen gereksizdir. Bu tabiatryla
2s2
intibah, Haz. Mehmet
KapJan,
Kiiltiir ve Turizm BakanL[r yay. Arkara
1986. s 1 5- 16.(Bu ve bundan sonraki ahntrlar bu baskrdan
yaprlmr;tr.)
246
lALi il{sAN KoLct'
Bilhln bunlar' burada arkafiqurler, kigiler ve karakterler' qtiir"'255 ;:;;;;;:'di go'un" di[eri irreai (arka-yapr) eseri biri real . (on-vaPr) edetlyat Buna gdre
bdyle tarutmaz' Yusuf Atrlgan Zebercel"i bize smlrlr bir perspektiftir' Fakat ki;ilifini ntkult:"' raurr u"iiroia kahramanrn ^ -- oldufunu eserinde var edebiyat Sonuq olarak no*ut Ingarden'in ottnt ve gorme tabakala.drr' anlum'
or,ur.'i,iffi "::'"i"'"*L*F"";'t'x, T61''t#'" r** :: sozlerdir; -arklyapl aai a.gitai.. On-yapr'homojen
.J;d"#;r"n
savdtEr varhk
t"b"k;i;;' ses]
ll"r,y"ii*qi':o"f-T,iT*.f*fi tfl|,'i,i#?X;Jt9r*,"r.o"y,an3ian
iqin yazann farkh tematik hataya sebebiyet vermemek o"l*ttt ahnyazrst tabakasrru u" nesnel.erin' eoriisler tabakaslru ""# '^i"-ftJt' belirrelim. Bununla birlikte
Tenninoiojik bir
ru
sdrme rabakasr ;;#;;""Jirargi"r
1"""i"*""iii biitiiniiyle tatminileetmedifini ;;; almr kanaati u"titt"" ismail Tunah bircok ontolojik "*;;'#;;aigi* ;i lave ederim'253
T+"f#':;+9:i:;'l,H:,t"f ;*ff flH:ilii'liTff En 6nde ou
ve
eserirde Ni3o111 Hartmann'rn edebiyat Roman fogu'a"";io yaru- slra varuk iabakaianm inceievelim' Seins "1d"g";;i;;";Gi proltemi Das Problem des geistigen Nicolai Hartmann ontolojik tabakalan
ve Aesthetik *ar,
varhk e1e almigtf. Hartmann'rn nazarivesine tabakalar "r"lrr".-rirra"" t"tr;11r kazanmrq
l,rguta""'it'l;;;;;-i."."
eseiin varhk tabakaian heterojen uvmaz' Hartmann'a g6re edebiyat *'***-;;-r"nl r.lt.[1ta" iki gergek tabaicadan o1u5ur' -t'tttl'iqinde yer alan real varhk' 6buru de Nicolai "',.,,^nt'" drQrnda tuiunan irreal varhk' real zanrany";;;;;;t dof,ar' Qnnku t'u ontik karqrthlitan Iiartrnann'q t^JJtJt?'t""risi duqunulebilir'"2s4 olarak tabakasr bu iki varhk ;t'n:;;;'f sfer olduiu yani metnin t.ablkamn^duruiur i$ yani Ingarden'in $iir 6rnek almdr$rnd kelimeler diii oldufu ortaya s;k;' i'{"t"i olugturaa-sozier' tauakasrdu bu' Maddi ve tAi*"lerln ''.''lvarhk tabakaiarrmn tlt; "i;;ti"' "" Edebiyatrn duyrlur tabakasr..resrm somut olarak oou gO'ff#i*i"""""r*a"r. or-:u gorunur malzemesini gostermez' Dil Ye heykelde avrrmadan ikiye olarak u"Iu* "tat'gt"gjuluit""ti" H*u;;;;"t"ii*"vi '"'.n= qeylerle klar rrialzem"di'' yiiklendifi ve rs*.i t"u-i"ri" tri";;ffi"*U"tuna' "ttigl tek.rraqnra airnyaztlan' fi giirlerin Uii,ii,",'nualiyetleri' ^r*. ilgilidir. Bunlar "ri"*i" rr' a"ol gi tab akarun tamamt d proLrienei
iutku *e t
"v""unrutilti,;#;:i;;""[ edebivat eserinde tabakalanrt "Bu temel fenorren ]ralumrndanharfleri bilinen..bir aevdir' His kimse gosterdiSi okunabilir' ve ";;';;;;;*" Kelime' iEitileuitlr tinsel bir -";i";;;fuaz' edebiyat eserinin real YaPrsrdrr' yapr' tit**t"'iit Kelimelerin baska bir qeydir:'insant tamamen Ama, onun dile getirdifi sey' hattA eylernde bulunan ootorii'"a1rri"Lsr ve tutkular'
.
$eylerin
1
i
'rmuarrn,,varhfr
fietiratif
I I I
;ffi
I l 1
I I I
i
-*^-Vipia"fti
Sanat Ontolojisi, s' 127' zsa Lge. s. L27 '
eylemlerin
;ilk^-ry:'n*i*.ilffi
'
l'u'l"Ji[t
,^'#;r:'l*"1;61;:l'i"iitrliE;
iut'uiutut sistemlinde ::TI1H;f""i,,Xxoxi'T6:1;ry*tt.:t:t*:f oolio;-* Lu-"rti H;;;;;* *'a;:*:i:l:ndcinme iqi ile depil de' olarak kendisi* ,ott#' tabaka' o''i'i i"t""'" ruhi u" en derin ola"' ot"'tt'# A;il;;'^ y?Lultt' olarak sanatgl iu-u,,
iln*i;iiaii"i'n"";,u''u divebiiiriz' lr4etnin onun havattn,n uni;nl),' au 'uirnyulirliuuuttutt qiiltJn".l;;; an I" tarafrnd quktiturayii' insan 1'a' Qolak HL'yu'
"N-u*to T*'k ;';;;'istut'uurt'Yalup r"*utiitt Mehpeyker'e'edebiyat ziya'riJ=;tn;'"' Salih'e, Haiit Harlmarur'rn Uu' pfJnar;'="if'lfigi ftua"' Jit ide ve Kadri'nin Naim u""r4" ttrmaz' B\r de bireltse'l JitTilo"lt"? buldulu Hartmann ideyi eserlerinde a"irr sayar. Bireysel genet lnsant* idesi"#J;,'r""rli);"
tannsr olarak
goyle
aqrklryor:
.. lralmz hsmen.hayatrnda yabancL egitim' yanhE 'kottit tatrsil 257 arr'az'. ba Qar i i" ; nu u'-'itl t' wt"
..Ottubulunan "Her insan ozunde
gerqekleqtireb"""' ki qilikler i t* ti'
Qe)a
Zebetcer' "o' Bihruz'Bev' Anayurt Cteii'ndeki Araba S"vdu" 'o*u*ndaki erdir''' tipl e bovl ; ;i;;i'iJ*un'nauu Fiatun Fel atun Bev' le Rtk'
ikinci tabaka
:il."'"f
r""",,*"**
t.:.ll** ;fl ;?[J:5 t]]trf
x'r'.J#.'hl"'#x';"d;i:;i;deiaire'inb*se' "#l; tltTt;.f;?ff ''?#l;'ht"*u* flu""* boyie bir karaktercirr' uu""',
gezgin*g" Nicolai -c"t*"vekigdtden veIn garden' nio'on-' Roman gimdi t"'""j*;;;u^f; glai'airm' tH'"#";G#; Harrmann, rn tubukurlt; -----":------:
€
ontolojisi' s' 1031tpn akt' Tur rali' sanat Nicolai Hartmann, Aesthetik' SAnat ontolojisi' s' 131 s. 178'den akt' Tunah' "u Aesthetik,
255
2s3
kurtuluq
romarunda k"r1f#"i;t9"' i:;;tk A[aAli Emmi'dir' ontin luh'u*u'l'"*:';;; seslendiren ;;;;;;;;"'t'k "dto goriiniigleri oluqtumr' Bir
oririiriiz. i,".rn* karalterleri
tngaiden,rn tabakalar
;;;ilfi
*il#lf *
25?
Age, s' 131.
s' izo.
24AlALi iHsAN
KOLCU
EoreivAT
ses tabakasmr kelime ve s;sle1fLn oiugan
bir yapr olarak yani birbirinden -iuiut ayn tabakasr orarak gdnir. Nlsne tabakarr o.rau unta* u.r* karqrlar. Ses, kerime, anram tabakasmdan sonra grirme tabakasr ile Ingarden edebiyat esefinin varhk tabakalanru tamamlar. Hartmann ise dili maddi bir tabaka olarak kabul eder ve kelime ile sesi birbirinden ay.omaz. Haibuki ses ayn tauama' ve ;;,k maddi varhfia tekabril eder. Nota bu ses sisteminin arfabesidir. gurt,'un "*'"de ,,anram r, tabakasmt karakter, kader ve kis,ik, insanrtk icre'reri gibi-p*tahm -*'*"" tabakarara "' aytrmakla, anlam tabakasmt daha somutlasttrmq olcli.,iss' Bu kargrraqtumarun rgrlrnda her iki firo,ofun
iki var,k
ortak yonJerinden
hareketle bir ontik tab.akafar- sistemi oluqturmak mrimkiindrir. e*rru g.,." ur. edebiyat eserinin varhk tabakalan incelendi[inde ilk cince Luulu' g"tir. Bagat lirik giir olmak iizere ses unsuru edebiyat "n" bir eserinde cinemli tabakayr olugturur. Lirik qiirin ses zenginri$inden yarailanmak igin yururiu. o'"rrsur giir tiiriinii kegfetmigl erdir.
Zil,
gril.. Bu bahqede raksrn britrin hrzt.. gevk akqamrnda Endtilus tig defa krrmzr... dizelerinin ses varrr$r daha okurken kendisini hissettirmektedir. Bu dizeleri dizvazrya qevirmekle gal ve
sesin sagradr[r mrizikalit.
k"tt;;;^-
iq"G ur, ,", tabakasrnrn ristrinden o*sr" gerir. ses sistemler-inrn oiugturoug-u #."''' kelimeler ve onlann birlikierinin (crinrleftdamrdrr
bu. Daha deniz gormemi$ bir qoban gocu$uyum dizesinde ses tabakasuldan bagak bir de seman,ir. u urrtu-
tabakasr vardrr. $air henrtz deriz gcirmedigini sciyiemekle deniz ve ona ait kLiltrirden (bahk, su, yelken, gemi, yolculuk yg l habergar olmadr[rru, belli bir alana srirqmrg Oar kiiltiirle vetigrigini ifade etmektedir. aniam-tabakasr ;ffi;;; .ui1 eserinin britrinhigii iginde sadece bir tabakadr rr" on rn biitiinctil urrru,or* i"-s1 etme, yansltmaya yeterli degildir.
ugtincii tabaka nesne ya da obje tabakasrdrr ki bir edebiyat eserinde kahraman-lar ve onrann oruqturdugu dur-r,,n ve olayla'n ,t*rrari.. 6"rgi bunia
gergek-drgr ya da scizd.e. gergekir"*^.", oruy ve d'rumlard' fe,kat sanatllr F"ig"ci iqinde diigiimildiigrinde bir gergekfikl"l ota,rg., k"b;l Ji1i."Atsrz,rn Ruh Adam romarunda. setim puJat, oEuz Atay'ri
rutunadlnrar,rnda Turgut' Yusuf Atrrgan'rn Aylak Adam'nlrda c, Bdyle figrirrerdir. Ay'ca orhan Pamuk'un Benim Adrm Krrrruzr romarunda iqlenen Jnuy"i Burru",r' Goriot Baba romamnda pansiyon, Oblomov,da u.irrot uifarrO' *OUn memurla'n durumu birer nesne oiarak kabul ed'ir. n""i* ,o?J" il, i"rE"u* 258
Sanat Ontolojisi, s" 132
KURA MLART | 249
iqnde anlamt ve iglevi olan nesnelerdir. Drg gergeklikle bu baglamda bir iligki irul-ulamaz.
Edebiyat eserinin son tabakasr bu nesnererin kader ya da ahnyaztst tabakasrdu. Ahnyazrsrru bir eserde yer alan kahramamn akrbeti ya da eserin tannsr olan yazarTn ona bigtifii hayat tarzr olarak defiil de, genel anlamda insani bakrmdan ifade ettigi kaderi kastediyoruz. Bu Nicolai Hartmann'm 'insanlk ide'si dedigi qeydir. Kral oidipus'ta yer alan insanlk idesi insana
bigiJrniq
1:llak kaderin dniine
gegilemeyecegi, degigtiriiemeyecegi
meselesidir. Kral l-ear gocuklanna agin diigkiin yagh bir krahn dramrm anlatr.
Bir Adam Yaratrnak piyesindeki Hrisrev babasrndan miras aldrgr trajediyi dikkatlere sunar. $imdi cenap $ahabeddin'Lr bir'giiri rizerinde bu tabakalann varhsrru ve metnin biitilnii igindeki iglevini gdrmeye gahgahm: Cenab $ahabeddin'in Senin lpin $iirini Ontolojik Okuma Denemesi sENiN ieiN Sesin igler gibi bir quh kanat gamlarrma Seni dinlerken olur ka_lbim ugan kuElara eq, Grin batarken sanrnm golgeni bir baEka guneg: Sangrnhk getirir gdzlerin akqarnlanma. Doguyor cimrurne bir yirrni sekiz yag gunesi Bir. kuq okqar gibi sen saqlanmr okqarken.
Koklalm ellerini gulleri koklar gibi ben: Avucundan altnm krg gunri bir yaz ateqi. Grinlume avdet eder her unu tlmuq nisan Ne zaman gengli$ni yolda hr-. man gorsem.
Eskiden pembe dudaklarda ^a'plmrg busern Toplarrrr leblerime, bir Sece ra 1rn dursan. Seni zambak gibi gordikte aq., pencerede Gul aqar bahtumn elrvelki hazaLnLk komsu Genq eder ufkurnu hulyalarrnrir genE'kokusu; Soranm ak sagrmrn orttugii .rllar nerde? Cebhemi varsm o solgun sencler soldursun Yeni yrldrz gibi dogdukqa guzel her akqarn, Gengli$ln bdyle beniruken ko:amam, hiq kocamam .. Ruhum. tilsem bile ben. sen ya$ayan ruhumsun
.
25O
lALi iHSAN KOLcr.'
EDEBTYAT KURA MLARr
Metnin ilk tabakasr ses sferidir. $iiri okuyanlar dizelerde sese dayah bir ritmin oldu$unu fark edeceklerdir. $iir aruzun en krvrak vezinlerinden biri (feilAtiin, feildttin, feildtiin feiliin) vezniyle olan . . yazrlmrgtrr. $airin kimi dizelerde yaptlgl ulamaiar giire bir ses ahengi saSlamrgtrr. Metnin bagmdan sonuna kadar bu uyumu hissetmek miimkiindiir.
ikinci tabaka bu seslerin oluqturdulu kelimelerin yriklgndigi anlam . tabakasrdu. Bu semantik bir tabakadrr. Burada kelimelerin tek anlamlarr, 6teki kelimelerle iliqkisi ve bu iligkiden grkan yeni gagngunlar dikkate ahmr. Her dizenin sonraki dizelerle ve metnin biitiintiyle olan ili9kisi, bapr
vs.
deferlendiriiir. Kimi anahtar tamlamalar, imge ve kelime gruplanrun metin anlamrna kattrgr baqkalagrm ya da katkr incelenir. Mesela bu giirde qair sevgilisine seslenmekledir. Fakat arada bir yag farkr vardr. Biz bunu; Doguyor omriime bir f irmi sekiz yaq glinesi
dizesinden anhyoruz. Ardrndan geien; Genqli$n boyle benimken kocaman, hig kocamam .. dizesi bu anlarn sferini giiglendirmektedir. Demek ki giirin dznesi kendisinden yagqa lcigiik bir krza Aqrk oimugtur, kendi yaghhprm da hesaba katmakla birlikte agkrn bu farle kapatacaguu drigiinmektedir. Bunun gibi her kelime ve kelime grubunun igaret ettigi anlamlar iizerintie duruiabilir. Bir bagka cirnek; tizne sevgilinin kendi ruhunda uyandudrfir canhhsr ifade etmek igin; Sarrqrnhk getirir gozlerin akqarnlanma. diyecektir. Karagrrhk, krzrlirk de$il de sangrnhk! Bu drnekleri gogaltabiliriz:
ozneyi diigiindiinnektedir. Fakat bu yeni sevginin ciznenin ruhunda ve
bedeninde uyandrrdrgr in1o16p bu engeli a$maya yetmeltedir. 6zne rsrarla kendisine ycineltilebilecek sorulan savar gibi dnceden herkesi karqrlamak tavn
igindedir. Sevgilinin ar,uglanndan krg g"nti bt yaz ategi alan ozne, bir zamantlar pembe dudaklara da[rttr$r buselerir,geri qa$rnr; kadm pencerede agilmrg zarlrlllak gibi gorse hiilyalanrun gengAokusu onu geng eder. Bdylece sevgili ile egitlenmig olur. Bu, metindeki kahramanlann yol agtrlr, baqrndan gegti[i durumlarr dile getiren nesne tabakasrdr. Bundan sonra giirin son tabakasr olan ahnyazrsr tabakasr gelir. Bu biitrin insanhgr ilgilendiren ortak bir durum, konu, tema ya da olaydr. Bu giirde daha dnce gok iglenen yagh Agrk geng mdquk konusu iglenmigtir. Konu
1
25L
yaghhk-genglik baglamrnda ve sevgi-gehvet diizenelinde ele ahnmrqtr. Bu
Goethe'nin Giinill Yakmhklart romantnda dile getirdigi genq aqkryla olan
rnaceraslna egtir. Bu ayru zamanda yaghh$rn hal alaca$rru gdsteren Karacaoplan'rn; Karac'oilan der ki n'olup n'olayrm Akan suiannan ben de geleyim Sakal seni makkabrnan yolayrm Bir krz bana emrni dedi n'eyleyim
kimi durumlarda dramatik bir
ddrtliigii ile a)'m anlam ballamr iginde yer ahr. Bu Nicolai Hartmann'rn insanhk de'si dediSi sferin ta kendisidir. Bu, bedenin yaglandrgr fakat ruhun asla yaqlanmadrfr, genglik heveslerinden bir trirlf kurtulamadr[r duygusunu dogrular bir insarJrk ide'sidir.
Bdylelikie hem Roman Ingarden'in hem de Nicolai Hartmann'rn ontolojik tabaka kuramrndan yola grkarak olugturduSumuz tabakalar kuramr r;rfrnda bir qiiri tahlile gahgtrk. A>ryu ydntemi Ziya Osman Saba'run bir qiiri iizerinde tecnibe edelim.
Ziya Osman Saba'nln Sebil ve Giivercinley $iirini Ontolojik Okuma
Denemesi
SEBIL VE GU'VERCJNLER Qozulen.bir demetten indiler birer birer, Brrak, yorgun baqlan bu taqlaida u1rusun. Tutuqmug ruhlanna bir damla gozyesl sun, Bir sebile ddkrildu bembeyaz grivercinler... Nihayetsiz gollerin uslunden hep beraber Gegerken bulmaddar ne bir ot ne bir yosun, Urkmeden su igsinler yavasqa, susun. susun! Bir sebile ddklildti bembeyaz grivercinler...
En son
Ear. krlannr
dagltarak riizgera,
Beyaz boyunlanm uzathlar taslara.
-
Bir damla suya hasret gideceklermig mefer. $imdi bombog sebilden seiviler bir Eey sorar, Hatrr.latrr uzayarr dem qekiqleri ruzgAr Mermer basamaklarda uQu$ur beyaz tuyler.
Sebil ve Gilvercinler giirinin ses tabakasr ritmik bil uyuma dayarur. incelendiginde. Hece vezrrinin 14'l[ kahbryla yazildrfir ve 7+7 duraklanrun kullaruldr[r gririiliir. Bu metinde bir dnceki qiire gcire farkh bir ritm geqidi ile karqr karqryayrz demektir. Onceki qirde hecelerin ses deferleri (urun, hsa-
252lALi iHsAN KoLcu
EDEBiYAT
ag1k, kapah) dtmi saglayan birer unsur iken bu giirde diizenli ve ritmik hece duraklan bu ahengi sagiamaktadr. Dize sonlanndaki kafiyeler de bu uluma ve ritme eqlik etmekledir. Aynca bu gilrde anlamla biitrinlegen bir ritmik
uyumdan sciz etmek gerekecektir. Qciztilen bir demetten indiler birer birer, Brrak, yorgun bagian bu taElarda u1rusun. gibi giirdeki eylemle eylemin nesnesi olan gr.ivercinlerin durumu rizerine gok farklr bir iislup kullamlmrgtrr. Iler dize bir eylemle baglayrp bir siiktnetle yani
durumla sonuglanmakladr. Gtivercinlerin gcikyiiziinden sebile siiziiliiglerini taklit eden bu iislup qiirin konusuyla harikulade bir uy-rm gcistermigtir. $ik bir bakrma giivercin diliyle yazrlmrg gibidir. TutuEmuE ruhlanna bir darnla gozya$l sun,
Bir sebile dctknldu bembeyaz guvercinler... $iirin ikinci varhk tabakasr anlam sferidir. $iir gtivercinlerin bir sebilden su igmeleri ve bunun gagrrgtrrdrEr anlam birlikleri rizerine kurgulanmrgtrr. Anlamr olugturacak kelime kadrosu iqte bu manzarayla ilgiiidir. Bir sebile su igmek igin konan gtivercinlerin rahatsrz edilmemesi giirin siiriikledi[i duyguyu ifade eder. Demet kelimesiyle grivercinlerin birlikte uEuglan kastedilmigtir. Bir demetin dagrhgr gibi giivercin kiime'si sebile dogru inige gegmigtir. Fakat burada sadece maddi anlamda susuzlu$u
gidermekten s6z edilmemektedir. Giivercinler dinen oldtinilmesi grinah sayrian kuglardandr. Dinin b
O
haide bilinmez
bir
yerden geiip
bir bagka bilinmeze giden / metaftzlk ister maddi bir
grivercinlerden sciz etmekteyiz. Buna ister uhrgvi
anlarrr verilsin ortada bir yolcirluk kawamr va*drr,Dolayrsryla rnetnin anilarrr tabai.:isr bu minval rizerine acrlabilir.
.KURA
MLARI 1 253
Yukarrda da rzah $iirin iigiincii tabakasr nesne ve obje tabakasrdf. gekilleri, olay ve hayat hgiirlerin oluqturan metni tabaka gibi bu efiipirwz
On1ar buraya yani sebile su i rri,,rfu.rJ11.. Burada qiirin ciznesi griverci.lerdir. bir macera yakrgtrrmaya qairi onlara :^;;r" inmisierdir. Onlarrn bu durumla' de diyebiliriz. Buna kader eden cereyan iginde Buna metnin ii*iirr '"{n denetilir. onlann_su igmesi gpvereinler beyaz geldi[i dugiiniilen yoldan u^n bir i,i" """rr-tr sebil- konarak susuzluklarrn gidermiqlerdir. Burada bir durum Buna ilui."" t*ar. gair bu durumdan bir hikdye (fabula) grkarmayr bilmigtir' damaklatr zra frgiirleridir. yolculufun ;r. t, srivercinler belki de kutsal bir burada i";Fg" gibi ruhlan da tutu$muqtur. Bu kutsal yolculuk giivercinler yine konaklayan burada igimi su Bir ,ri1u'"tj."-"mektedir. sebilin gewesindeki ;;;;, maviliklere kanat agmrqlardrr. onlann yoklu[udurumla biitiinleqmig ve elya ,"ivii"tt de iizmiigtiir' Bciylece anlam
oimaktadrr.
tabakasr metin figiirlerinin kader ve ahnyazrsr varhfirn bir tabakasrdr. tsu giirde biiyiik insanhk ide'sini ilgilendiren durum
$iirin dordiincii
mensubiyetidir. M"d"rriy"t bu duygumrn inga edilmesidir. islam igin sebiller' meJeniyetl bu duygudan hareket ederek kuglann rahat su igmesi srkrntrsr yiyecek krgrn Hatta yapmrgtrr. evleri kug igir yo.rulu-alarr*hut
yu.ud*'u
geken"dagdakikunlandadtiqirnmiig,onlariginvaleflarbilekurmugfur'
gelinlik ktzr dabir gtvercin gibi diigiinmiig ve onlar iqi" a" gJytteii* kargriayacak vakrflar kurmuqtur. Bu kadarla.da. kaimamrq sa[lamak igin kentin belli bolgelerine sadaka veren elin giztiliginl -"u "rr" "rt oln Uu giiri bu ba[lamda diigiinrnek gerekecektir. taqlan dikmigtir. O Hartmann,'r insanlk ide'si dedili gey bu giird" tott.n" merhamet duyqusu
ivlilik
Cu.-g-u gelmig her
olarak belirmektedir.
EDEBiYAT KURA MLART | 255 Varolugguluk bireyin nesnelegtifi bir diinyaya tepkidir. Ozellikle sanayi gafr sonrasr makinenin egemenlifi altrna giren birey, git gide onun bir vidasr,
VAROLU$qU EDEBiYAT KURAI4I
nesnesi haline gelmigtir.
Varolugguluk tamm aqamasrnda giigliikle karqrlagilan bir felsefedir. Waille'e gcire bir bunahm, Banfi'ye gcire kdttimserlik, Mounier'ye grire umutsuzluk, Hameljrr'e gcire bunaltr, Lukacs'a gore idealizm, Benda'ya gcire akrldrgrhk ve Fouiqui6'ye gcire sagma (abswd) felsefesidir. Fransrzca'da Exister-Varolmak kelimesinden gelen Exitansialisme 1945-1960 ylllan arasrnda yofunluk kazahan
bir felsefe ve buna bafh olarak
geligen bir sanat ve edebiyat akrmrdrr. Kalmaklan eskiye gitmekle birlikte cizellikle XX. yiizyrlda iki onemli savag gegiren Avurupa'run yaqadrgr srra drgr insan katliamlan, siirgiin, iqkence ve toplu oliimler sonucunda varolan manevi degerler alt iist olmasryla ortaya grkan 1'elsefi bir arayrq oiarak goriilebiiir.
Varoluqguluk iqte boyie manevi bir enkaz iginden filizienmig temelde 'kcitiimser', 'karamsar' bir feisefe ai
Karl Jaspers Heidegger'in aksine varolug feisefesinde dinsel inanglara aqik kapt brrai
"Modern insan
bir
devlet hastanesinin doium, kliniiinde
dunyaya geliyor, oradan yuvaya, y'uvadan okula, sonra da ya bir fabrika ya bir buroya gegiyor. Modern insan arfik kendi yagamrnt srirdurmriyor, dlumu bile kendinin de$l goiu kez.*261 Bu tekdiize bigilmig hayatrn nesnesi olmak ozneyi kaybetmek anlamrna gelir. Bu bakemdan varoluqguluk her geyden 6nce yeni bireyin ingast anlamtna
gelir. Birey kendisini saran ve bir tiyesi oldu$u toplumun genel geger kabullerinin kargrsrnda yer almalidrr. Toplum kargrth$r onun biricik tepkilerinden biri olmairdrr. Ha1,at bireyi bu toplurn iEinde korumastz, umutsuz, grivensiz brrakmrstu. Birey lliyiip bir "boffuntu'nun igindedir. tsireyin kigiii$ini silen toptanct anlayrglara, her qegit cemaatlegme duygusuna kargrdr5. Varoluqquluk bireyin benlifini Ei$neyen baskeya baqkaldrmayr cingoriir. VarolugEu fi.lozof-yazarlardan Albert Camus bu felsefenin bagkaldrn boyutunu baganyla temsil eder. Bireyi ana gergek sayrp toplumu horlayan Kierkegard bire;rin nesne de$il ozneleqmesi iEin duydugu kaygryr dile getirir. Fakat bu dzne do$amn ya da Tann'run kendisine verdilderiyle yetinen ozne degildir. O kendisini in;a etmek, gerEeklegtirmek zorunda olan bir varolan'drr" Jaspers de bire-vin devlet tarafinCan 1'utuimasrna kargrdrr. Devlet bireyin her ttirhi cizgrirlii$lne kan;rr. Kendini gerqeklegtirme yolunda ozgrir oimasr gereken birey devietin egemen kurallar sitemi iginde nesneleqmeye yiiz tu1ar. Bu bakrmdan varolugun arka plarunda ozgrirhik ve bagkaldur vardrr. Sartre kiqinin kendisini nasrl kurarsa dyle olacafrndan soz eder. Bu ozgrir segim aym zamanda sorumlululu da beraberinde getirir. iqte Fransrz varoiugqulu$unun en cinemli ternsilcisi olan Jean Paul Sartre(1905-1980)'ln iistiinde bu f,ilozoflann etkisi ohnugtur. Sarlre daha qok
Heidegger'in Tann'yr inkdr eden felsefesini benimsemigtir. Jaspers'in Tannlyr ve dini varoiugEuluSun iginrie g6ren di.igiinceleri bir baEka Fransrz filozof-yazar Gabriel Marcel (i889-1973)'de etkisini gosterrnigtir. Marcel, Hiristiyanhga dayah trir varolugEulu$u benimsemigtir. Sartre varoluqqulukla ilgili diigiincelerini felsefe eserierinde oldu$'u gibi edebiyat eserlerinde de yansrtmrqtrq. Hatta bulantr adh romarunt salt bu amagla varolu;guluEun edebiyat uyariamast olarak kaleme aimrgtrr.
Varoluggulufun bir diigiince akrmr olmadrfrru soyleyenler daha gok bu diiqiincenin temsilcilerinin birbirleriyle anlagamadiklan savrru ileri siirerler. Jaspers-Heidegger-sartelln temel konularda anlaqamadrk-lanm, onciiier olan ttn 260
Cemil Gciker, Fransa'da Edebiyat Akrmlarr, DTCF yay. 2. bs. Ank. 1986. s. 113. Fransa'da Edetriyat Al
2ut
B"diu Akarsu, Qafdag Felsefe, MFB. Yay. ist. 1979, s. 110-i 1i
i',
EDEBiYAT KURA MLART 1257 256 | ALi iHSAN KoLcu
agabiiir mi aQamaz rm?" 'Agarsa nereye dek vanr bu aqrna" sorunlar stlz konusudlTr "'264 tizerinde delil Goriildtgi-i gibi varolugguluk salt gagdaq insan sorunlan insanl[m buimuq firsatrru ortaya.grF]lu olarak belki bu gafida"daTra belirgin oldupu olnm gibi, higlik, gibi,.kader biriktirrniq 6eri #;J"*'JJyiizyrllardan do!'rusu kar$l. tavu almaya ;1i1"*"f soruolara da .griziim bulmaya daha yeri elegtirirken; "Artrk getirdifii il;tt;.-il"ga Y Gasret iagrmtnntoplumuBl, insamn biiytik kitlelerin bir der, var." i;il;";;.-yok ya'uz-kiro kahraman durumuna tekrar bireyi Varolugguluk resmidir' i"rrr"rl oldufiunun toplumsal bir oetirmek amaclru ta$u. yalruz bu birbyin kendi kahramanL$rdrr, birevi Kierkegard iEin onun mmu*u.,trttan s6z edilmemekredir. gibi
pascal ve Kierkegard'tn da Hiristiyanhga bafhhklarr yiiziinden onlardan aynldlklafl belirti1ir.262
Varoluqgulukvarolusrrndncelifinibenirnseyenbirkuramdrr.Bu
balamdan insarun varolu$unu' somut gergekli[i iginde
ve
toplumdaki
bireyseili$ agrsrndan gciz ciniine alan feisefi d[reti olarak tarumlanabilir' Bir bagka defigle soyut kivramlardan uzal1.a du an tiz (cevher)'1e ilgilenmeyen vaiolan geyle (existence) ilgilenen bir felsefe akrmrdrr' "Baqlangrqta var olan nesnelerin yalmzca'kendindeligi'-(en
soi) vardr. Bu varhk kitle halindeydi' saflam'
y'uvarlak' temelsiz bu O zaman (araftksrz), b6lumsuzdu' yanksrz hareketsiz,
varlrkkendinitemellendirmeyeqahqtr'ozarnankendikendisiyle bir qeqit bailantr kurmasr gerekmekteydi' Bunu yapabilmek iqin ilkin kendini a$rp hiqlife doSru adlm atmasr gerekiyordu' Sonradan bu higlikten yeniden kendi kendile ddnebilmesi igin
kendini higlemesi, yadsrmasr gerekiyordu' Yabancr bir yerde olrnadan insan kendi )'uidunu tam bilemez (tanryamaz) Sartre'a gore. Varhgrn yabancrsr da higiiktir' Bu aynhk olmadan varhim t,itgi"i''"erigilemezdi.Bualmlma,buyanlmailebirliktevarirkta UiiaeUt aqrlrr, bu delikten de kendisi-igin (pour soi) varhk' kendi bilincineeriqenvarlrkortayaqrkar:',Higlikvarlrirndeligidir'
kendindenin pcikmesiyle kendisi-iEin meydana Selir'"zos GoriildiiEn gibi Sartre, varoluggulu$un a)'ru zamanda bir 'higleme' oldu$unu ,r" uilrrrdun da gergek anlamda bir 'varolan' olarak bireyin inqastru
hedJfledi[ini igaret ederl 'Hig'in 'varolan't kargrtlayan bir varlk nedeni
r"*;l;;;k
nesnelegtiren toplum karqrtrdrr'
'
dunya savaErndan sonraki bunallm zamallannda boylesine guqlu b;r etki yapmrq, guAlu bir felsefe alsrmr olmustur"'265 bir var1k"266 Heidegger Varirk ve Zarrlan'da insalu "di.inya iginde k-urduSu iliqkiler nesnelerle varhklarla, di.inyadaki drgr Onun olarak nitelei insan varhlrna gekil vermekredir'
iki
Varolugquluk
olarak kabul edilmesi esastr. "Varoiuqguluk felsefesinde, insan varolu$unun anlamr' soz konusudur; insanm kendini gerqeklegtirmesi' insan varoluqunun raslantrlar iqinde oluqu, guvensizligi soz konusudur; giqsiizluEu ve hiqli[i iqinde insan, zarfian iqinde ve tarihselligi iginde insan'
olume mahkrfm bir varhk olarak insamn varoluqu' hiqlik karqtsrnda jnsamn varoluqu, insan varoluEunun halisligi (autlientique oluqu), ve bu halis olmaya qagn' ozgurlnin iginde irrsanm varoluqu, topluluk iginde kaybolmuq insamn' tek , insanm kendini bulmasr, kendi olmasr' do$ruluk ve ahlAklthk karErsinda sahici davramgr - tutumu; butun bu sorunlar s6z konusudur varoluqguluk felsefesinde' Aynca "insan eweni
"Bu felsefe yeni bir dizge kurmak istemiyor' tam tersine insanlankararvermedurumunagetiiTnekistiyor;o$etmekis' l".niyot, yeni bir tar'rr alqa qa[rnyor; QaEr yeni bir bigimde defil' aqrt
"bireycilife a$rrr yer vermek' kigioilunun varoluq soruntrna bnyuk ilgi gdsterm;k ve 'herhangi bir duEunce okulundan sistemleri olmamak, herhangi trir inanglar kdmesini' ozellikle yoksunluiunu yagamdan yetersiz gdrmek; s-rih$m, bilgiqliEini' butun surerek gelen&gi felsefeyn agrkqa kugumsememek'
ileri
'bunlarKierkegard'rn,Jaspers'inHeidegger'inoldu$ugibi ve 'varoluqguluiun grkrE Nietzche'nin de belLi baEh dzellikieri' neftfala1d11. "zoz
qagdaq Felsefe, s. 108-109' 26sA q. s.112.
'uu
l{lasifi' Qev' Vahap Mutal' Dergdh Frank lvragill, Egzistansiyalist Felsefenin Beq 48. s. yay. 2. bs. ist. 1992. 267 Dostoyevski'den Sartre'a Varolugguluk s' 7-s'
266
tut Wult"r Kaufmann, Dostoyevski'den Sartre'a Varoluqquluk, Segilmig Boliimler' Qev. Akgit Gtiktiirk, YKY' ist.1997, s. 7' tut qagdug Felsefe, s. 132.
258
lALi
iFiSAN Kor_CU
EDEBIYAT KURA MLART I 259
$imdi Sartre'rn varoluggulukla ilgili metinlerinden hareketle fels efenin
bu
temel ilkelerini gcirrneye gahgahm.
Oz'den Once Gelir Varoluqguluk temel ilkesini Sartre'rn "insan (kendisinde varolan) 1. Varolug
varhktr" sdzii belirler. "Bunun anlamr qu: insanoflu ilkin vardrr, sonra Eu ya da budur. Ihsacasr, insanoflu kendi ozunu eiiyle yaratrnak zorundadri; kiqili$ni, drinya sahnesine atrlarak, acr qekerek, kavga ederek yava$ yava$ belirler ve tanmlama sonuna dek agrktrr; insanoElu 6lmeden, insanirk yok olrrradan ne oldr,rklan
cevherden, rizden dnce geien
bulunur.
"Brhtun soyleyebileceSm uzerinde pek qok -benzerlikier Marx'ta rastlanan durmaktan da kagmarak- varoluqquluiun, insan anlayrsrndal pek uzaklaqmadr[rdrr. Gerqekten de, Man<,
sdylenemez."268
.. Buna gore her nesnede bir oz (esence) bir de varolug (exitence) vardrr. Oz, cevher bir nesnenin ozelliklerinin de$igmez bir biitiinLidrir. Varoiuqu ise kAinatrn iginde gerqek olarak bulunugudur. Dinsel driqtince ve cigreti oz'-rin dnce, varolugun daha sonra geidi$ini zanneder. Egzistansiyalistler bunun tam tersini dtigiiniirler. Once insan yani varolan vardtr, daha sonra onun $u ya da bu olugu sciz konusudur. $imdi dinsel geienekten gelen gciriiqiin aynast olarak Hacr Ba-yram-r Veli'nin bir ddrtiiigrine goz atal1m: Nagehen ol gara vardrm Ol qan yaprlrr gordum Ben dahi bile yaprldrrn Taq u toprak arasrnda Cizeleri qairin insaru (varolan) once bir ciz olarak kabul etmesi daha sonra taqia topra$rn belli bir degigim ve geligimden geEerek bir sanat eseri haline gelmesinden esinlenerek kendisinin de yaparken yaprldrptru yani inqa ederken inqa edildi$ini ifade eder. Burada oz cew. herden cince gelir. Hacr Bayrarn-r Veli'nin varolan olabilmesi iqin boyie bir iglemden gegmesi gerekirdi. Tasa'r"vuftaki sistem de buna bafir olarak iqLer. insan cince bir oz, cevher oiarak kabul edilir. Onun varolrnasl (in$an-l kamil) igin gileden, ruhsal ve nefsani efitimden geqmesi yani riziin terbiye edilmesi gerekir. $eyh Galip'in; Hoqga bak zdtrna kim zubde-i 6-lemsin sen Merdum-i dide-i ekvdn olan adernsin sen
beyti insan nesnesindeki oz'iin Tan-rr'dan bir parga, rimek oldufiunu ifade eder. Yurus Emre de; Beni bende demen bende degiem 268
Jean-Paui Sartre, "VarolugEulugun Savunulmasr", Sayrsr, s. 322.
Tiirk Dili Yazrn Alomlarr
Bir ben vardrr bende benden iqeri diyerek oz ile varhfirn a).ru $ey olmadrfrm ifade etmigti. Boylece Hacr Bayram-r Veii'nin giirindeki c)z anTayryt giigienmi; olur. Bu gelenekgi dinsel anlayrga gore r)z varhktan once gelir. Yani bu gdriig Sartre'rn ifade etmeye gahgtr$r varoluggulu$un tam karqrtrdrr. Zira o varh$r rizden cince kabul eder. Bir sandal yapacak olan kiqi cince onun dziinri tahayyiil eder, kurgular. Daha sonra eyleme yani inga safhasma geger. Sartre de varolanla oz'rin iligkisi hakkrnda Marks'la benzer bir tutuma gondermede
benimsediiimiz Su istenceyi kabul etmez rniydi acaba, bir geyler yapmak, onlan vaparken kendi kiEilifrni oluqturmak ve yaprianrnrn drqrnda bir qey o1manak."26e Halbuki varoluqgular oni de$il de varolam yani insaru esas alrr. Bdylelikle onun Tann tarafindan yarattirlug oldu[u inancrna srrllanru donerler. Onlar insanda ama sadece insanda -
gerekir. Varolug
olmakla gcirevi bitmemektedir. Kendini gergeklegtirmesi gerekir. Oziin varh$r inga etmesini isteyen eski gelenekgi dinsel diigiincenin dayandrgr paradigma ters gevrileceklir. Varolan gimdi kendisine bir ciz inga edecekir. Digi kendini gergekiegtirerek lkadrn' olacak1u. insan kendi kendisini yapacaLlrr. Bunu yaparken insanhfirn ortak mirasrndan ve genetik imkdn]ardan yararlanabilir. Kendi kaderini kendisi gizecektir. Kendi modelini yaratmak kendi eiindedir. Fakat bu o kadar kolay bir siireg degildir. insan hayatr bu bakrmdan
acrkh bir tablodur. Varolugunun bir rastlantiiar iginde oiugu, kendine ve gevresine giivensizlili, 6liime mahl
Ozel
Bu drigiinceye gcire, "insan ne ise o de[ildir, ne oimugsa o'dur. bir son degil bagiangrcr igaret eder. Varolmug varhk (insan) insan
270
Jean-Paul Sartre, "Varoluqgulu$un Salunulmasr" , Jean-Paul Sartre,
Action, 27 Arabk 1944.
s.322.
260 I ALi iHsAN KOLcU
EDEBiYAT KURA MLART l26i_
guruplar, demek ve partilerin kuca[rna dofiru itmektedir. Bu koleklif dtizen iginde cizne kendini gergeklegtirme frsatt bulamadan bir siininr.in dgesi haline geliyor. Tanzim edilen hayat iginde birey olarak, kendisini gergeklegtirmig bir cizne olarak varh$rm ifade etme firsattru bulamamaktadrr. Bciylece git gide kendi ozgiirltilr'inden kopma noktasna geliyor. O kendisine dayatrlan hayatr yaqamaya mahktm oluyor. Kendi hayatrru siirdtirme imkAru buiamryor.
Devletle olan biitiin iliqkileri bir birey olarak defiil kimlik numarasryla gergeklegiyor. Hem hukuksal hem siyasal hem de ekonomik nedenlerden
/ tek kigi gtiniimiiz diinyasrnda korumasrzdqr. Bu yiizden kendisini koruyacak giigln bir sisteme 'teslim' olmak ihtiyacrru duyar.
dolayr birey
iqte bu olumsuz tablo kargtsmda varolugculuk feisefesi sesini yiikseltmigtir. Bu felsefenin getirdifi silursrz 6zne11ik, bireysellik, topluluk (cemaat ve cemiyet) diigmanh$r, macera arzusu, diledi$ini yapma cizgrirhi['ii vb. gibi kitlelerin yr$rnlagmasrna kargt olug bu grghfrn ayrrntrlandr. O zaman Varoluq felsefesi $u sorunun cevabrru arar: "insamn kendi kendini yitirdilden
sonra biitiin diiryrayr ele gegirmesi neye yarar? Bundan dolayr varolug felsefesi bunahm felsefesi olmugtur.
'4" Bit
varolan olarak insan kendini gergeklegtiremedikten yani baqkahlrm ve farkhhfrru ortaya koyamadrktan sonra, varoluguna kattr$r cizii srnamadrllan soffa ya$amaslrun ne anlamr vardrr? Bu felsefenin doSasrnda eski paradigmayr yrkrp yeni bir paradigma .: kurmak diiguncesi yoktur. Bu felsefe insanlara kendi baqlanna kendi kararlanru venne $ans1 tarumak istiyor. Kitleden / stiriiden ayrrlma hakkr, bireysel 6zg{iriii$i sonuna kadar yagama hakkr tarunmasrru istiyor. 2. Srmrsrz
Ozgiirliik
Bagta Sartre olmak iizere varoluggular varolan'rn yani insamn kendini gergekleqtirebilmesi igin srurslz bir rizgiirliife sahip olmasrmn gerelli[ini
diigiintirler/inamrlar. Omrn dzgiirliifii higbir egemen giig tarafindan asla srmrlandrnlmamahdrr. ilsan giinliik hayatrnda oldufu gibi hayatrmn tamamrnda birtakrm hedefler, amaglar belirler. Bunlara ulagmak igin emek, gug ve zaman harcar. Yaptr$r segimin cinsi bu emek ve zamarln smrrlanm belirler. Kiginin kendi bagrna verdi$i kararlar ve bunlann uygulamalanmn faturasr kendinedir. Sartre ozgiirlirk kawamindan sozederken onun tek bagrna karar alabilme giiciine lurguda bulunur. "Biz bjr jssizin dzgur olduiunu soylerken, hoguna giden qeyi yapabileceSini ve bir anda varhkh, rahat bir kentsoyluya
donuqebiieceiini degil, yazgrsma boyun eimeyr ya da bagkaldrrmalr seqmekte 6zgur oldu$unu anlatmak istiyoruz.
"t
qagdag Felsefg s. 112.
iqinde bulunduiu yoksullugu'yok etmeye gucu yetrnez elbet. Ancak, kendisini yutan yoksullu$un iginden, kendi adrna, baqkalan adrna, yeryiizundeki butun yoksulluklara savag aema).r seQebilir; yoksulluiun insanoflunun yazglsr olmasrna hayrr demeYi seQebilir."272
Gdriildligti gibi burada tek bagrna istedi$i karan alabilme yetisinden sdz ediimektedir. Eylemin giicii ya da giigsiizliigii, karann kuWeden fiile gegip geEmemesi sciz konusu edilmemektedir. insan varolmayr, kendini gergekleqtirmeyi siirdiirdiikge hedeflerini de seqmeyi siiu:diiriir. Bagrmsrz kararlar alma yetenegini geliqtirir. ihsan dofiumundan ciliimrine kadar kendisine gizilen kaderin iginde ddntip durmaktadr. Varoluqguluk en baqta ister tannsal olsun ister hayala egemen kurallann ve rejimlerin tayin ettigi ahnyazrsr olsun bu cenderenin iginde savunmasrzdrr. En bagta kendisine dayatrlan segeneklere hayr diyebilme giiciinii kendisinde bulabilmelidir. Bir bakrma kendisine bir kader gizme hakkrru elde etmelidir. Bu kendisine ters gelen hayata egemen erk-in kargrsrna dikilmek demektir. Namrk Kemal'in, Gdrup ahkAm-r asr-r mrinharif srdk u seldmetten Qekildik izzet i ikbal ile bAb-r hukumetten bey'ti boyle bir tawr sergiler. Artrk gair kendi varoluqunun bilincine varmrgtrKendini gergekleqtirmiq hayata egemen nizamrn kurallanna bagkaldrrmrqttr. Qiinkq ozgiirliik insarun varoiugunun cizLidiir. insan diinyaya geiig bigimini de oliimriL de bir tiirlii kabul edememigtir. Heidegger, diinyaya neden gelmig oldufumuzu kabullenemez. Aym driqiinceyi dillendiren Akif Paqa da Adem
Kasidesi'nde; Biz bu mihnet-geh-i hestiye kuqrikken geldik Yoksa kim eyler idi terk-i kuhencA-yr adem diyerek drinyaya geligimizdeki savunmasrzh[rru, edilgenlifiimizi kabul etmek istemez. Peder, mAder bahane Saldr bizi cihane
diyen gairin serzenigleri de bu ycindedir" Bu y0zden varoluggular drinyaya geligimizdeki amacr da onun sonucu olarak ciliimri de 'sagma' bulurlar.
Varolupgulann
s1rurs1z
ozgiirliik anlayrqt 'her koyun kendi baca$rndan
asrlr' ozdeyi$inin getirdiSi sorumluluk duygusunu drganda buakmaz. Sartre Varolugguiu$un ozgtirliik sorunlanru Ozgiirliik Yolunda adh reman tiglemesinde ele almtqttr.
272
Jean-Paul Sartre, "VaroluqguluSun Salunulmasr", s. 324.
262lALi iHSAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLARr E 263
Boylelikle Sartre varolugqulu$unun bir aya$rnrn sonrmluluk duygLrsu
3. Sorumluluk
Sartre. yaEadr[rmrz qafldan, olaylardan sorumlu
oldugumuzu varoluqumuzun bir gcistergesi olarak gdnir. insanr bir varolan oiarak sorumlu tutar. I\tleseleyi daha gok edebiyat gewesinde ele alan sartre, bu konuda yazarr bir sorumlu figiir olarak incelemeye gahgrr. son yLizyrlda yazan birtakem maddi iligkilerin aktorii olarak sorumluluklartna sorunxsuz kaldrgr igin
eiegtirir. "Eskidett ozan kentlini bir peygatt!:er saytyordu; serefli bir iS. Sonradan toplunx dryt, lanetleme bir adam cldu,. o da iyi. '273 Sartre,a goie insan yaqadrfr evrendeki her qeyden sorun.iludur. "sava$ ben ilan etmisim gibi savastan ben soruntluyunl". Gidigatr de$igtirrnek bir insamn elinde de$ildir fakat tavrr alma hakkr elindedir. "Yazar. sanatrnt, hiq ses verrneyen biblblar yapmakta kullandrpr zarnErn bile. bu hali bir tutumun belirtisidir. Bu demektir ki, edebi)'at ve toplurn bir kriz geQiriyor, toplumun kaderini eilerinde tutanlar !?zarr:Lt:r devrimcilere katilmaktansa, sus eqyasr yapmakia ka,lmasrnr istiyorlar. Burjuvalara bu kadar qatan ve toplumun drErna grktr[rnr sarlan Flaubert. bizim iqin "belirli" sanatqrdar baqka ncdir? Salatrnda}j titizlik ancak iqlerinin rrolunda gitrnesi, c."'inde rah:it rahat oturabilrnesiyle mumkun oimuEtur... Madernki. vazar, toplumun drqrna grkamaz,
o halde gairna if ice sanisrn; tek qrkar yolu budur. O, qa$mn, qalr onun mahdrr. Balzac'in i848 gunlerinde kayrtsrz kalmastm,
Flaubert'in Komiin
hareketini aniamamasrnr tizuntuvie
karErhyoruz; onlar adrna uzuiiiiyoruz."zz+
sarlre bir varoluF aiam olarak yazariarrn ga$lanrun problemrerine sor-umsuz kalmalanru elegiirirken, bu konuda aksi ya da olurnlu davranrg sergileyenieli, tepki gdsterenleri de zikretrnek:te ihmal etmemiqtir. Bu konuda entelei
"Flaubert'i ve Goncourt'u, Komun hareketinden sonraki zorbalia karqr ko1.ilt 'bt. tek satrr yazmarus olmaktan sorumlu
tutuyoruz. Bu, oniann iqi degildi denebilir. Calas davasr Voitaire'in igi rniydi? Dreyfus davasr Zola, mn igi miydi? . Kongo'nun yonetimi Gicie'in igi miydi? Bu yazarlardan her biri, hayatlannrn bi;: donemecinde, bir yazar olara_li ne derece sorumlu olclukiannr olcmfi sler. "zzs
273
Jean-Paul Sartre, '1l-es Tenips Morl,rr:nes Dergisinin Tamtma yazrsr! Yazrn Akrrnlarr Ozet Sa1'rsl, s. 325. 274 .LFS Temps Modernes Dergisinin Tarutma Yazrsi', s. 325. 175 ,
Aynl yazl, s. Jl).
Tiirk Dili
oldugunu gordiik. 4. ig Srkrntrsr
Varotruggulalda ig sikrntrsr bireyin yaptlg seqimlerin, geilel hayat tercitrlerinin bir sonucu olarak ortaya grkar. Tanr:rtamrnaz varoluggularda bu giinah duygusunun yarattr[r bir sonugtur. Sartre iq srkrntrsmr bireyin yaptigr segimde u$radrSr yarulgrnin neticesi olarak algilar. Buna gore bu sri
zorlar. Birimizin garson olarak hayatrrn;rzt kazalnak zorunda olduiunu driErinelim. O, Eimdi garsoniuk rolunu lizenne alacaktrr. Garson olarak nasrl davrarulmasr gerekti$rni bilir: ndzik, becerikli, qevik, sessiz. Ya da bir genq krzrn bir maSazacia satrcr olmak zorunda oldugr:nu duqunelim: O da kendisinden ne
bekienildi$rni bilir: dugunceli bir yuz takrnrnayacak, sattr* mallan elegtirmeyecek, muEterilere dostqa gtilumseyecek. onlarda mal alma hevesi uyandrracak".tsoylece dunya, Sartre'a gore, bir tiyatrodur: orada herkes kendi roiunu olmamaktadrr. Ama hig kimse oynadrgt rohi gergekten oima durumunda
defildir, igi rizuntuden kan aflasa da palyaEo halkr guldurmek
.
zorundadrr, igimizden hiq biri kesin olarak iyi de de$ldir kotu de. Kendini iyi oiarak kabut etseydi, artrk i,vi olarnazdr, kotti olar-ak gorseydi, arhk kotu olarnazdi. Butun insariar bundal dolayl bir kendini aldatma iginde I'aqariar. Tam bir dtirustirik insaniara kaPaJrdtr."zze
Kendi varolugu ile topiumun ve hayatm dovmeledifi kiqilik arasrnda srkrqan birey ig srkrntrst gekecektir. Fransa'da "Qafirn Hastahfr" olarak beliren
bu bunahm Baudelaire'de (bu arada Sartre'rn varoluggu bir Baudelaire qriziimlemesi oldugunu hatrrlatalun) ig srlantrsr (Spieen) olarak kendisiru gcistermigiir.
Varolusguluk tekemmiil etmiq, bitmip bir feisefe degildir. Zira qaSdaS loplumun bunahml insaru orladadrr. Ustelik bu bunalrmft ga$daqlaqma daha bi.iftin diinyada tamamlanmanx$tlr. Bu kurdugu cirinva dizgesi iginde mutluluk ve huzuru bulamamrq insanln geligtirdiSi karpr felsefedir. Yarattigr rnakine kendi iqini kolaylagtrnrken onun kcilesi olmaktan kurtaramamrqtrr. insanlLil
"u qagdug Felsefe, s. 1 12.
264lALi iHSAN
EDEBiYAT KURA MLART I 265
KOLCU
son yiizyllda iki biiyiik savaga sebebiyet vererek ne kadar barbar oldu$unu gcistermigtir. Qegitli siyasal yonelimlerle beslenen kitle psikolojisinin Batr insaruru getirdifii nokta toplu ciliimler, katliamlar, cinayetier, yalruzhklardu. Ar."mpa son yiizyrlrru biifik sava$ ve kitle dliimleriyle geginniqtir. Albert Camus bu kitle riliimlerini Veba romantnda ele almrqtr.
Camus varoluqla ilgili diigiincelerini "L'Homme
R6volt6"de
(Bagkaldran ihsan) adh eserinde dile getirir. Onun Yabancr'sr sagma'yr en iyi yansrtan eseridir. Yabancmn kahramaru Mersualt kendisini insanlar iginde yabancl sayan biridir. Qewesiyle iyi.iliqkiler icuramaz. Birgiin higbir neden yokken bir adamr dldririir. Bu yiizden idama mahk0m olur. YaphSr gey sagmahktr. Hayatrn anlamsrzhfr bir sagma eylemi olarak belirir. Bireyin toplum igindeki yalruzhSr ve giivensizlifi Franz Kafka'run romanlannda iglenrnigtir. Kafka iizerinde durduiu 'saqma' kawamr ile Camus'la birlikte bu felsefenin edebiyata taglylclsl olmuqtur. Sartre bu felsefenin sagma boyutu yamnda bulanfi ve tiksinme boyutunu da iqler. "Les Chemins de la Liberre" (dzgrirlngrin Yollan) adh iiglemesi, "Les Mouches"
(Sinekler) ve "Huis-Clos" (Gizli Oturum) adh oyunlan, "La Nausee" (Bulantr) adh romaru baghca eserleridir. Bu eserlerde genel olarak insamn varoluq problemi, rizgrirlii$i gibi konulan inceler. Fakat ilk varoluqgu roman Andre de Richaud (1909-1923)'iin "La Douleur" (Acr) ve onu izleyen La Nuit Aveuglante" romarudr. Simone de Beauvoir, Andr6 Malraux gibi isimler bu felsefeye baprh eserler vermiglerdir.
Trirk edebiyatrnda varolugguluk pek fazla etkili olamamrgtrr. Bunda felsefenin ortaya grktrfr Bat ile bizim aramndaki geligmiglik, sanayile$me ve toplumsal kodlar bakrmrndan kargrthk olugunun btiyiik payr vardrr. Tiirk toplumu heniiz ateizme hazr ya da kendisine bagka tanrT arayacak kadar manevi dokusu qoziilmib bir toplum de$ildir. Bizim ateistlerimizin bile dindar bir yanlan vardr. Fakat varolupgulugun bir yansrmasr olarak kendini gerqeld egtirme temasl edebiya trmrzda qok i glenmi gtir.
$imdi edebi metinlerin varoluggu bakrg agrsryla
incelenmesinde
izlenecek ydnteme gegebiliriz.
t.
Ilayat Eser Birlifi
Varolugcu inceleme ycin{eminin ilk agamasr eserle yazan birleqtirme eylemidir. Eserle yazarm hayatrmn birleqtiriimesinin amacr metinde gegen olaylann asrl sebebinin bulunmasrna ycineliktir- "Hayaft ve eseri en sonunda birleEtiren varolL!$Qu biyografi, varolusgu bir cizii sart kosar. '277 Sartre bunu
Baudelaire incelemesinde gergekleqtirmigtir. Hayat eser birlifii biyografrsi incelenen yazar hak;rnda olabilecefi gibi ara$trmaclmn kendi hayatr, bagrndan gegenler de olabilir. "Boyle bir inceleme iSin edebiyat araqtrrmacrsr, gerekli malzemeyi eserden, hayattan veya buzat kendi hayahnCan elde etmektedir. Araqfirmacr iqin sadece varhgn, nesnenin temel problemleri soz konusu olmahdrr, fakat aragtrrmacrnrn kendi bagrndan geqenler ve gordrikleriyie birlikte olmafrdrr."278
2.
Teqhis Etme
Teghis etme aragtrncmrn kendisini metindeki
etmelidir. Yine aragtrrmacr, objektif bir tutum ve goziem yerine konuya subjektif olarak yaldagmahdrr. Aragtrrmau,bizzat kendi varhfrru terazinin bir kefesine, diigiince olarak tawrru belirlemeli, aragtrrma konusu ile kargrlaqtr[r zaman varoluqgu ycinteme gcire karar vermelidir"2Te Bu agamada varh$rn ortaya grkanlmasrm sa$lamak igin edebiyat eseriyle bir diyalogun kurulmasr gerekmektedir. Varolugguluk bireyin, hayata egemen giigierin olugturdu[u paradigmayla miicadelesini dngordii[-iinden ve a)ml zamanda onun kendisini gergeklegtirmek igin kendisine kargi ve kendisinin drqrndaki br.itiin unsurlarla Eatlgma halinde oldufiu iEin bireyi merkeze almaktadrr. Araqtrncr bu birey iizerinden kendi ruhunun seriivenlerini dile getirebilir. Burada cinemli olan metindeki diigiincenin gekirdegini yakalayabilmektir. 3. Subjektivite (Oznellik) aqama Kierkegard'rn "subjektivite gergektir, hakikattir" sciziinde kendisini ifade eder. "Bu siibjektif tutumda insanm her geyi, hayat tecriibeleri ve somut varlr$r aSr basmaktadr: "Herkes, bir insan oldu{u cesaretini korkmadan gdstermelidir". Kisinin kendi hayattndan sa{ladtP dlqiitler, gerge{in
Bu
de kriterleridir."2s0 O halde inceleme kriterlerinin bir baSlayrcilrfr yokh.u. Yabancr romarunda Mersualt'r nedensiz adam oidiirmeye kadar gcitiiren sebeplerin doirulugu yanhqhsr tartrgrlmaz. Sadece Mersualt'm kendi iginde tutarlr olup olmadrpr yani b6yle bir olqiitii oluqturacak dizgeye sahip olup olmadrfr sorgulamr. Nitekim romailn sonunda Mersualt'rn oliime giderken hig
278
Age. s. 60.
ttnAg".s.60-61. 277
Edebiyat Biliminin Ytinternleri, s. 60.
kahramanla
aynileqtirmesidir. "Bu temeli ortaya grkarmak igin araqtrrmacr, kendisiyle ilgili geyleri de araqtrrmah ve edebi eserdeki varhkla bir cizdeglegmeyi tercih
"o Ag". s. 61-62.
EDEBiYAT KURA MLARI | 267
266 I ALi iHsAN KoLcu de pigman olmadrsr gcizlenecektir. Bu lcriterler hayata hele hele toplumsal yararcT kriterlere hig mi hig uymaz Ama roman iqinde tutarh ve ozgrindrir.
"$ayet bir teori veya bir crimle, okuJrucunun yaqantrsrnda veya qahsrnda gerqekleqirse buniar, drgrnda bulunar olgulerle
deferlendirilerek saYrlmaktadrrlar.
yanhq
bile
olsalar
hislerinin biiimsel dofi-ulufa giden bir yol izlenerek yaprhr. Araqtrrmaci kisve bir biiimsel ona destekiemeli ,;vr"aigi"i metinlerdeki unsurlarla giydirmelidir'
gergeklerden
-28 I
4. Obj ektifl ik ile Subjektifli[in BirleEt! rit mesi varoluqcu inceleme ycinteminde eser ile inceleyici arasrnda kuwetri bir etkileqim sciz konusudur. "Hatta mtimkiinse sciz konusu nesne iie 6znenin, hig ayrrlmayacak gekilde ve her ikisinin de i9 iEe gireceEi gekilde birbirine yakrn olmasr gerekir."282 Bu kuramrn inceleme ycinteminden hayii uzakragmak anlamrna gelebilir. Bu durumda varoiuggu kriterlere gore qu durum ortaya Erkar: "siibjektiflik, objektiflik yciniinde pozitivistieril arnagiadrl-lan objekrif olaydan daha fazla gergekleri beraberinde getirebiimetrdedir."2s'' objenin sujeleqmesi ya da nesnenin ciznelegrnesi varolugun kodlanm gciznieye yarar. Argtrrmacr edebiyat eserindeki nesne ile kendi ciznesini biriegtirdigi zaman belki yerine gegtigi zarnan- metnin anlamrru daha iyi kavra,r,acaktir. Zira varoiuggu metinler bir 'kendini gergeklegtirme' esasr iizerine inga edilirler ve oteki ycintem ve kuramlarda ohnadr$t kadar subjeLtiftir.
7. itgi ve ihtiras
Bu aqamarun esaslrur "bir geyi tammak isteyen kigi, heyecanlanmaya ve ve ihtiras duygulanmaya hazt olmahdr." sciziinde ifadesini bulur. Iigi aptltk hisse Kierkegard'rn belirir' oiarak ah]6kr ozneili[inin u.ugit*u"t"* His yaniarr elegtirilecek yorumlamada metni yutlu$lmlrun u".L"
'ardrr. metindeki unsurlarla desteklelmedikqe safirksrzdrr; baqka bir gekilde sdylersek metnin desteklemedi$i his griphelidir'
7.
5.
Fiis Emiie Staiger, ':Subjektif his bilimsel gah$malann temelini olugturur.,,
der. Edebiyatta his'in dreki bilimlerde olmadrgrndan daha fazla iFe yarayacafrna inamlrr. Hele a]rl yazar genetifiinden gelen insanlar igin durum ve olaylann 'his'le kawanmasr gok dnemlidir ve rnetni, yoruma bilyrik zenginlikler kadar. Sartre'rn Baudelaire, Stefan Zwei{in Dostoyevski, F'alzac incelemeleri boyledir. Bizde Tanprnar'rn etiitleri de bu minvai izere zikredilebilir.
6.
I{islerle Dofrularna
Schopenhaeur'un edebiyat eserini yorumlamada kullandr$r. ..Bqg yukarda kalmah, fakat sofukkan-h oimah, insan kalbi ve kafasryla aksiyona
F{issil'at
Heidegger,e g6re hissi-vat ve mevcut olms hrs etkilegimi alamnda bir kal,nak konumundadrr. "Her ikisi de varolu5Eu ytintemin kagrndrlr in-asyolel plana igaret eder.""o Heidegger'e gore /rissryat bir varoluplur. Yani insatutt taEip k-urtulamayaca$r bir kanundur. Bu yaniyia hissiyat trpke varolan (insan) gibi siirekli vaiolan- bir ge-vdir. Zira hissiyatrn desigkenlifi varhsm yani i*r1ru*r devam} bir ri1..urn iqinde oldugunu gosterir. O haide anlama deniien edim de bu uy-rmda yani insanda a$trhir kazarur. 8. \'oruni
varoluqgu bir metnin yonrmu y-rkanda straiadifrrmz agamalar-rn tamamlnln yada bir ksmrrun idrak edilmesiyle gerqekleqebilir" Buna gore; bir metnin tam ve mtikemrTlel yorumu varolana dayanryorsa ilk cince var olan gey, yofl.rrncunun arrlagrlan ve tafil$mas1z yorumundan baqka bir $ey de$i1dir' ;.T.girisi tegvtk eden hissiyat yoluyla edebiyatr yorumlarna, sadece nesneye baSir yrintan aqlsindan eng-eiienmekte, daha gok subjektif bir yorum gekli *J
ginnerneli" soziiniin aksine varoluggular hissi yaklagrmrn kagrrulmaz ya da ispau subjektif histen
olduSuna inarurlar. Hislerin do$rulanmasr Ag*. s.67-62. "t 282 Age, s.62.
284
283
Age. s. 62.
285
Age, s. 64. Age. s. 65.
EDEBiYAT KURA MLARr | 269
268lALi iHsAN KoLcu
8.
bir tag aimak igin e[ildi$inde tagrn altrmn yaq, yaprqkan ve crvrk oldugunu
Temeli Anlama
Karl
Jaspers'a g6re 'varoluggu edebiyat bilimden ziyade felsefenin olmalr'drr. Jaspers'in bu diiqilncesini ifade ittili yrt rg37'du. o zamanki bilim
daha ziyade tecriibe ve hat*alara dayanan drinya grirtiqii
arasrnda
bulunmaktaydr. Yani bugriniin genigleyen bakrg agrsr ve ycintemlerine sahip degildi. Bu balomdan eger bir edebiyat eserinde gegen olaylar tarafsrz olarak defierlendirilecekse "aragtrrmacr bilhassa kendi arzulanru, sempatilerini ve antipatilerini teghis olayrmn drqrnda tutmahdu."286 qrinni bu yd'nlendirilmig bir temeli anlama edimi olur. Bir aragtnculn sempati, anlipati, arzu ve istekleri onun hissiyatrn olugturur.
gciriir. Birden bir 'bulantr' duyar. Tagr hemen elinden atar. "Cumartesi gunu, qocuklar denizde taq kaydrnyorlardr, ben de onlar gibi, bir qakry taqr ahp kaydrmaya kalktrm ve hemen iqte o al durup, taqr elimden brrakmamla ordan uzaklaqmam bir oldu.
(...) Bir gey vardrg grirdnfrim, tiksindifim, arna denize mi
bal
Yine alrr romanda Antoine Rqquentin srk srk kargrlaqtr$r Kritiiphane memurunun elini srktrktan sonra bir tiksinti duyar: 'Ya eli, elimin iqindeki bir insan eli delil de kocaman
9.
Analize KarSr Biitiinliik varoluggular edebiyat eserine biitiinciil bakmayr yefilerler. Anlam ve
yorumlamada eserin biitiinliigiiniin korunmasr gerektiSi r,urgulan': "Edebiyatrn, varoluqgu yontem takip edilerek, rasyonel. bilgiler
ala:rrnda. kalnamayaca$
ve farkh elemallara a3rnlmadan
oku5rucu ile yazat veya gairde farkh olan varoluqqu temellerin ortaya grhanlmasryla bir eserin bfltunlu$unun korunmasr
gerekti gi grini qu var-dlr.
"2B?
Yabancr romamnda Mersualt'r idama kadar gotriren olaylann daha do$rusu sagmarun organik bir yaprsr vard'. Sagma bir anda ortaya grkan gey delildir. sagmayr sagma krlan bir dizi birbiriyre iligkili durumlar "uta.. Boylelilde Jaspers, Heidegger. Sartre ve camus'niin tutumlanndan hareketle edebiyat eserlerinin varoluqgu incelenmesi konusund.a bir ydntem taslapr ortaya konmugtur. Bu gergeveye uyan eserler olabilece$i gibi bu agamalardan birkagrna hitap eden eserler de olabilir. Hatta farkh bir .varolug dizgesi' ortaya koyan eserler de kargrmrza Erkabilir. Bu durumda ara$trnc1run eserinin hayatla iligkisini iyi kurmasr, teghis etme, subjektif ve hissiyat gibi agamalar rizerinde incelemesini inga etmesi uygun diiger. Egzistance yani varolan,/mevcut bir edebi eserin merkezine gekil verir. Bir edebiyat eserinin
varhfr kawanabilirse onun oni de kawanmrg olur. varoiuggu
2d661n,"289
Bir bagka sayfada, yerde sririikJenen bir kdgrdr egilip alamaz. Bu olay Antoine Roquentin'i qok etkiler artrk cizgrir olmadr[rru diigiintir. "Printarria Oteli'nden qrhttfirmda, yerde sririiklenip durar bir kAgrdr almak istedirn, alamadrm. Hepsi bu, bir olay bile sa5nlmaz. Evet ama, doiruyu sriyiemek gerekirse alabildifrrne etkiledi beni budur: Arirk cizgrir olmadrprmr duqundsm. "zso Bilindigi gibi ozgiirliik varoluggulugun olmazsa olmaz qartlanndan biridir. Yerdeki kA$rdr alma dzgiirlii[iinti bile kendinde buiamayan bireyin 6teki fizik, doga ve toplum kurallan kargrsrndaki durumu ne olacaktrr? Onun bagkaldrnsr varolmarun temel gartrdtr. Yine romarun bir baqka yerinde parkta bekgilik yapan bir adamtn perigan hali grizler oniine serilir. Memurluktan atrlan bu adamrn bolmunda korkung bir ur vardrr. Goriimiqii iyi deSildir. Fakat gocukian korkutan onun bu hali degil her haliyle kendisini gcisteren yalruzhgr'drr. Sartre, nesnelere dokunma fobisini bir bulantr psikozuna ddnriqturiir. Deniz kryrsrnda tagtan tiksinen kahramaru bu kez kendisinin nesnelere de$il de nesnelerin kendisine dokundugu saruslna kaprlrr ve bu hal onda biiytk bir bulantrya sebebiyeL verir.
eseri
"Evet, evet. bagka
inceleyecek olan aragtrrmacr daha gok korku, tehdit, endige, oliim, yutttt"hk.r"
gllgrirndski.
sagma gibi konulann izini siirmelidir.
.
olatnaz.
Bir tur
bulantrydr
kahramaru
Antoine Roquentin bfu giin denizin krysrnda suda tag sektirerek e[lenir. yeni
288Jean-Paul
Sartre,
28e 286
bir qey
"zst
varoluqgu edebiyatrn onemli simaianndan Sartre, eserlerinde neredeyse
bu temalarrn izini si.irmiigtir. Bulanh adh romamnda eserin
47
bir:
solucandr. Hemen brrakrverdim elini, kolu gevqeyiverince duqtu
Age. s. 66. Age. s. 67.
Bulantr, s. 10. 'no Ag". s. l6-17. zer
Age. s. 18.
Bulantr, (Qev. Erdogan Alkan), Odayay.2. bs. ist. 1995, s. 6.
27OlAt_i iHSAN KoLCU
EDEBiYAT KURA MLARr I 271
Varolugguiar, "bunaltr nedir?" somsuna; "insarilrk
bunaltr'dr1..,,
cevabrnr verirler. "bunun anlamr qudur: BaSlanan ve yalnrzca olmak istedi$i kimseyi degii, bir yasa ko1'ucu olarak biitiln insarilrfr segen kiqi, o derin vie
tiimei (laiili) sorumluiuk du1'gusundan kurtulalrrrazJ2e2 Bo5,lece roman tiksinti, bulantr, korku, kendini 6zgr.ir hissetmem€,
yalru'lik duygusu, yabancrlagma
endige ve sagma temalarr gevresinde dontip bir yer degildir'. insana uygun defildir. Yaptgkanhk benimsenmeyen ve riurmadan gikAyet edilen bir hayata baSlanmaklr. insam yaprgkanhLtan ancak ondan tiksinme ve bulantr kurtarabilir. Buiantr yaratan qey tiksinti verir ve ondan durur.2e3
Zta
Sar'le'a gcire diinya insan igin yaganacak, giivenli
uzaklagmamrzi sa$lar. Bu uzaklagma insanr varolan'a (exitance) gcitiinir. Bu da b ireyin kendisini gerg ek1 e gtirmesi yle miiLmkrindiir.
$imdi bizim
gcizLi nrJ emes i n i Cene,r,e
edebiyatrmrzdan Ii
bir eserin
varoluqqu yontemle
m.
Ferit Edgii'ntiLn l{dr ve O$lu Oykiisiinii Okurna Denernesi Edebiyat eserini varolugcu kuram rgrEinda inceieme ycintemi bize y'ukarrda aErhnrlaniir yaptr$imrz birtakrrn anahtarlar vermigtir. Metnin kilidi bu anahtariarla agrlacaktrr. Bunlar: hayat-eser birligi, teqhis etme, subjktivite, objektiflik ile subjektifligin birleEtirilmesi, his, hislerle doSrulama, ilgi ve ihtiras, hissiyat, yorum, temeli anlama, anaiize kargr biiirinliik qeklinde srralanabilir. Biz bu gciziimleme denemesinde bu bagirklan tek tek srralayrp metindeki izlerini stirmek yerine metinde yeralanlan tespit edip onlar
irzerinden konugmamn do$ru olacafirnl drigrinriyoruz. Zira bu yontemin ipuglan olan bu aqamalar Jaspers, Heidegger, Sartre, Camus, Beauvoir gibi varoluqgu filozoflann metinlerinden hareketle oluqturuimug bir dizgedir ve bir edebiyat metninde hepsinin bulunmasmr beklemek doSru olmayacaktrr.
Ferit Edgii'rnin Kor te Oflu riyffis; varoluggulu$un olmazsa ohnaz temalanndan birj olan bir r.'arolan olarak bireyin kendini gergeklegtirmesi iizeriire kurguianmrgtrr. oykiiniin kahrarnanr kairtsal geker haslah[r yiiziinden gcizierini kaybedip kcir olan emekli bir kiitriphane memurudur. onun oplu ile iligkileri bir birey olarak kendini gergekieqtirme yolunda ona refakat eden bir 2e2
J.P. Sart e, Varolupguluk, (Qev. Asrm Bezirci), Say yay. 8. bs. ist. 1985, s. 67. ln3 varoluggularn igledii$ remalarrn agrhmr ve yonrmu igin bk. otlo Friedricb Bollonow, Varolup Felsefesi, Kierkegard-Heidegger-Jaspers, eev. Metin Beyaztag, Efli6r yay. ist. 2004; Alasdair Maclnt)"re, Varoluqquluk, Qev. Hakkr Hiinler,
Paradigma yay. ist. 2001.
bagka 'varolan' olarak tebariiz eder. 6ykii evladrn gozlemleri/anlattrklarr ve kcir babarun anlattrklan olmak iizere iki boliim halinde kurgulanmrgtr. Qocuk dofmadan birkaE yrl tince babasrrun gcizlerine perde inmiptir. Artrk g<]zleri
eormeyen adamrn kiigesine gekiiip mazbut ve insanlardan uzald-a bir hayat Ilinnesi beklenirken tam aksi olmuq; kdr kiitiiphane memuru daha aktif bir hayat yaSamaya baglamrgtrr. Eski dinsei anlayrga gore insan bir ciz bir de varilldan oiuqmugtur. Varh[r olugturan, inqa eden cjzdiir. Bezelye tohumunun
bezelye bitkisi ve tanesini oluqturmasr gibi oz'de insan denen varh[rn cevheridir ve cjz varhklan 6nce gelir. Halbuki varoluggu nazariyeye gcire
varhk bir 'varolan' olarak vardrr; bir ciz'ii, cevheri yoktur. Esas oian varolan'dr; insan bir varolan'drr fakat o ancak qeqitli ycintemlerie toplurn ve hayat iginde, kendisini kuqatan evrenin acu11as1z kurallan iginde gatrqarak, miicadele ederek kendisini var edecektir. Bir bakrma varhprn kendine bir ciz inga etmesidir. Kdr kiitiiphane memuru gozlerini yitirinceye kadar eski anlayiqa ba$h bir figiirdiir. O bir dz ve varhklan yaratrlmrqtrr. Uzun -vrllar citeki insanlar gibi kendini gergekleEtirmek, var etmek igin bir qaba gristermemigtir. Ustelik bunun gereklilifiine de inanmamrqtr. Halbukr gcizlerini kaybettikten sonra kendini yeniden inga etme gabasr iginde olmuqtlr. G6zlerini kaybettiklen sonra Tann'mn herkese verdiklerinden bil yetene$ini kaybettikten sonra onun eksikiilini irissetmemek igin oteki melekelerini qahqtmnaya ve yeni bjr evren i
Kor adam okuma yazma ogrettigi o$lundan kendisine kitap okumasrm ister. Qocuk yrilarca bu igi seve seve yapar. Oyle bir duruma gelinir ki baba ile o$,;1 ayru okuma seviyesine gelirler. "Sade kahvesinden bir yudum aldr, "Yorulmadrn m?" diye sordu. "Hayr" dedim. "Daha on safa olmadr." "Onu sorrnuyorum" dedi babam. "Bunca yl okuyorsun bana. ' Tam sekiz yrl. oluyor. ilkin heceleye heceleye okudun. Sonralan hecelemeden; Ama airrca. Daha sonra su gibi. Bu arada okuma ahgkanh$ edindin. Sorduium gu: boyle ldksek sesle okumaktan yorulmadrn mr?" "Hayr" dedim. "Yafnlz senin iqin delil ki,
kendim igin de okuyorum." "Bu ryi bir qey" dedi babam' "Ama artrk. yalnrz kendin igin
okusal?"
:rjlw""
272lALi iHSAN
:
KOLCU
"Nigin?" dedim. "Bir kitabr paylaEryoruz..." Babam s6zumu
yaratlrugtr. Sadi'nin sijzii ise klasik teslimiyetgi anlayrgrn bir cirnepi oiarak kenara atllmaya matrk0mdur. Bu bakrmdan babamn Sadi'nin bu sdzi.jnii 'Bir taire yaktsmayan algaltrct bir yalandtr bu. ifad,esiyle kargrlamasr yerindedir.
kesti:
"Bir kitabr paylagryoruz mu dedin?" "Evet" dedirn. "Demek ki btiyudun oflum' dedi. "Demek vaktinden
Kaldr kr babanrn;
cince
briyudun. Artlk kendi kitaplannr kendin oku. iginden. Tek
buyrufa boyun efrnedim. Buyruk sahibi de olmadrm.
Ben,.
baqrna."
Bunlan sdylerken sesinde ne bir umutsuzluk vardr, ne bir
Karanh[a bile boyun efmedim. Gdzlerim gdrrnez olduiunda bile
krrgrnhk. Tam tersine. bir coEku vardr (bile) diyebilirim.-zsa
Bu diyalog babarun o$una yillar boyunca kitaplar okutarak hem kendini bem de oglunu inga etmesi anlamrna gelmekledir. Bu agamadan sonra baba artrk oflunun kendisi igin okumasrru isteyecektu. Qiinkri gocu$una kitap okutmakla hem kendi varolugunu tekemmiil ettirmig hem de o$lunu bir
scizleri de onun varolu;gu ta\.nfi gozler dniine serer. insan Tann tarafindan yaratrlr. Fakat Tann'run verdikleri ile yetinece$i gibi kendisini yeniden inga edebilir. Tann'mn kendisi igin uygun gordii$ii yazgunn nesnesi olmaktansa kendi yazgrsrmn dznesi olabiiir. igte, varolugguluSun iizerinde oturdu$u temel felsefe budur.
miicadeleye, kendi olmak, birey olmak varolan olarak kendini gergeklegtirmeye hazrrlamrgtr. Nitekim
Oyki.iniin kahramam kcir baba yrllar siiren dinleme seanslanndan sonra artrk bellegindekileri bogaltma ihtiyacr giider. Oflunun aldr$r bir deftere vaktiyle okudugu ve dinledifi kitaplardan bellefinde kalan]an yaztya ddkmeye karar verir. Birkag yazma seansrndan sonra baba velat eder. Oylrinrin ikinci bdliimii o$lu tarafrndan yaztya gegirilen ve Babamrn
olarak goriiriiz.
Babamn varolan olarak kendini gergekleqtirmesine veya bir bagka deyigle kendisini yeniden inqa etmesine sebebiyet veren kdrlii$i olmu;tur. Tann kendisine verdiSi rpr$r, rengi gcirme yetenefini bir siire sonra geri almrgtr. Fakat kdtiiphane memuru yrlmamrq, durumunu kabullenmekle birlikle kendisini insan olarak yeniden inga etmeye gairqmrgtr. Bu tannmn kendisine verdipi yazglya
bir bagkaldrndu. Oykiiniin bir yerinde
Dedikleri adrru taqryan krsrmdan oluqur. Burada babamn bellefinde kalan cizlii scizler bir araya getirilmigtir. $imdi metindeki unsurlardan hareketle varoluggu inceleme yonteminin dizgesini krsaca kurmaya gahqahm. Hayat eser birlipi: bu ycintemin ilk agamasl hayatla eseri birlegtirme eylemidir. Oykiide sonradan kor olan bir adamrn kedini gergekleqtirmesi temasr iglenmigtir. Bu bize ilk elde diinyarun tarudilr AmA gairleri, Homeros'u, Milton'u, Kadr Darir'i, Ag* Veysel'i hatrrlatrr. onlar da bir bakrma sanatlanyla kendilerini gergekleqtirmiglerdir. Kal& ki yazarbu dykii ile ilgili kitabuun somrnda bir not diiqmiigtilr. Bu notta, "Kalrtrmsal bir hastahk sonucu ya;afiuiln sonlanna dofiru gdzleri gormeyen Arjantinli biiyiik yazN Borges'in, dykiilerini, seksenini a$nu$ Ernnesine yazdrrdr$rm okudu$umda, ben de kcir bir babarun varolmayan notianru derlemeye gahgtrm"2es demektedir. O halde bu metnin benzerinin
baba,
Sadi'den bir anekdot nakleder: Sadi, Bostan'rn bir yerinde griyle der: uBuyrrEa boyrrn eEen, qok gegmeden bul,ruk sahibi olur." Bir Eaire yakrEmayan algaltrcr bir yalandtr bu. Ben, bu1'ru$a boYun e$medim. Buymk sahibi de olmadrm. Karanlrfa bile boyrn egmedim. Cozlerim gormez oldugunda bile rQil<
iginde yaqadrm.
Bu yol, buymla boyun e[rneyen tum insanlara agrktrr. Bu satrrlar bu metindeki varoluggu cigelerin en canh olamdr. Baba bir varolan olarak Tann'mn kendisine uygun gordri[ii yazgtyl. reddetmig, ona
gergeklegmiq
bir ornege sahip olmasryla hem dogrudan do[ruya hayatla ilgisi
vardrr hem de yazann kurdulu real biyografisi ile iliqkilidrr. Zta yazar bt metni Borges'in riykiisiinii (biyografr) okuduklan sonra kaleme almrqtrr. Oykiideki kcir baba da trph Borges gibi kiitiiphane mernurudur. O halde bu metin bir 'kendini gergeklegtirme, Tann'run gizdi[i yazgtya bir baqkaldrn ve
bagkaldrrmrg, kendisine yeni bir ahnyazrsr inga etmigtir. iEte varoluggu tavr buradadr. Bagkaldrn eylemle stislendifi zarnaft arilamhdr. Kcir baba baqkaldrnsrm el'lemle siislemiq kendisinden (varolan'dan) yeni bir insan
teo
EDEBTYAT KURA MLART ll273
kendi yazgrsrru gizme ciykiisiidiir.
Ferit Edgii, Q{hk, Ada yay. ist. 1982, s. 30.
'e'qtghk, l 1
j I
t
s. 97.
274lALi ihSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLART i 275
Teghis etme: Bu aqamada yazar kendisini kor babanrn ogluyla teqfug gtmigtir. inceleyici ise (burada bu satlrlann yazan) edebi Jserin ternel driqrincesini ortaya grkarabilmek igin
Subjektiflik: Burada^-"Kr,sinin kendi rmyatzndan sa{racit$t kriterrer, c:rfugj! de kriterlerid'r.'ne6 Dtsturundan hareket etmek ierinje olacaklrr. Oykrideki kor baba doEru ya da yanl* kendi yazgrsr- ,r* oou't it*rt""ini
iceld]si kovmu$tur. Eundan dolayr gbrecegi
-zarin
da yuru' Ju pegi'en kabulienmiqtir. tsu kirterlerin ba,gkalarrnu yu Ju bu kurammi**-i *i"tit:".irr" aykrrr olmasr durumu da cinemli de$ildii. Sdz kon*su oran tutarhirktu. Kcir baba boyle bir tutarhhgr gostermigtirl _
Objektiflik ile subjektifliEin birlegtiri'nesi: \/aroiu,..qu ydntem ile cizneni' birlegtirirmesi gere$ine inarur. yazann jtlFlslinli anlatrrken yaptlg gibi biz de bu rnetni incelerken nesne iie bir birleqime girrneye garrgtrk' Kendirnizi yaz* gibi kahrarnanrn yerine miimlninse nesne
nadan o(nun1a) oimaya gayret erlik. Be; bk kcir*olsaydrm sorusunun cevabrru bulmaya niyet ettik.
koyT
""
Ji9fi"tirari",
His, hislerle do$ruiama; Bu agamada metnin anramrm hissetmeide biriikte onu dolrulayacak objeicifligi ve sogukkanirli$l konirnaya gayret
edilmelidir. Bunun drqrnda citeki againalara meinin ge'ig-yorurnda agrk ya da iistri kapair olarak delinilmiqtir.
Dernir ozlii'niin
okuma Denemesi
{wntulu sokakr ar dyraisri varolugEu fersefenin cinemii temaranndan olan edebiyata burantr / boguntu/tiksinti temasr rizerine kurguianrmgtrr. B
t'iri
Bo$u ntu I u s o kakraroyk{isiinii
o
Drg diinyaya ait nesne/varhk-insan mrinasebetini varoluggu agrdanTyi yansrtan bir metin gririiniimrindedir. Oyiai, anlatrcr ozne,nin: "Btitun bu tinr_imde, aqa$r1za doiru uzanan bir yrfrn, srcak olmayan bir gr-inde, gr.ineq altrnda uzaJlrqlanna bal
re6
Edebiyat Biliminin yiinternleri, s. 6l-62. Demi, Ozlii, isranbut Eiiyiisii, Canyay.2. bs. ist. 2001, s. 138. 'nt
hepsinin ortak bir ycinii vardu. Britiin bu sokaklar insarun igini agmak gciyle dursun hepsi bofuntulu, bunaltrcr bir havaya sahiptir. Anlattcrrun; "Buradan butun bir mahalleye bakrlrrken aEaflrya dogru inen, sonra onlan dik ya da yanlama kesen bir yrfrn soka$n, gittikge darlaqarak srklaqan sokagrn srkrntrsr duyuluyor sartki. "2e8 ciimlesi bu sokaklarrn bir 'srkrntt' iginde oldufunu vurgular. Varolugguluk insarun / varhk nesne ile iligkilerini yeniden yonrm-larnayr, tarumlamayr da 6ngonir. SarLre'rn Buiantr romarunda defterden kopanlmrq bir odev kA$rdrnr yerden alamama ozgrirliigiiiriin olmadrlrndan yukarrda soz etmigtik. Yine aliru romanda eserin baqkarakterinin bir gakrl tagrndaki yaprgkanlgrn kendisinde biitiin nesnelerdel tiksinti iiuymasrna sebebiyet verdi$ini sciylemiqti. Dtg diinyadaki nesnelerle insarun bir varolan olarak iligkisi bu felsefeye gcire bir tiir 'yaprgkan-hk'trr. Bu yaprgkanhk bir nesnedeki crvtkltktan ziyade bizi ona baglayan almyazgtsryla ilgilidir. Ondan krtulmadr-kga kendi alnnyazvmzt kurgulamayrz. lsle varoluEgu felsefeye gdre bireyin drg gergeklikle, nesne ve olaylarla iiigkisi bu tiirden bir 'yaprgkanhk' iliqkisidir. Biz sahip oldu$umuz geyie'ri kaybetmemek igin onlara bir 'yaprgkan' gibi )rap1$r12. Hatta onlarr huk-uksal mriey5,i61g1..1e de safilarnla$t1nnz. Eviilik, tapu, kontratlar vb. bu tr.irden bir yaprykanhl'trr. Eu ashnda bize sunulan alrnyazrsrna tesiimiyetten baqka bir' gey degildir. Eu dykiide tig dinden insanlann ayni bo$untulu sokakiarda bulunan evlerinde oturmalan hayata ve kendilerine sunulan yazglya yaprgmalanndandrr. OyLrinrin anlatrcrsrrun bu sokaklarda ig ferahlaticr bir tek nesne/durum/olay bulamamastrun arkasrnda varolu; qulu$un temelde karamsar bir felsefe olmastndan baqka bir insanlann hayatlanmn ne kadar birbirlerine benzedifini iqaret etmek igindir.
Tann dtinyayl yaratml$tlr, insan eli de$meden cince diinya Tann'nrn yarattrSr diizen iEinde varhlrm siirdiirmekte idi. Fakat ne zamanki insan etri gehirler k:urarak kendi hayat alanlarrm strurlamaya ve daraltmaya, dilnyantn fiziksei yaplsliu de$igtirmeye bagladr, onun madde/varltk ve nesnelerie oian iligkisini yeniden tan-rmlamast gerekti. Tanri'run sokaklan vadiler, meydanlart ovalar, havuzlan golier, denizlerdi. insan kendisini bir sokaSa ve birkaq odadan olugan bir hayata mahldm etti. Sartre, IJnesco'nun 1964 yrlmda Kierkegard'rn 150. do$um yrldcinrimii onun-rna diizenledigi aruna toplantrsrnda ilk insan Hz. Adem konusu iizerinde durur. Sarlre'a gcire, ilk insan yeryiiziinde tamamen baprmsrzdr.2ee Dolaytsryla ga$da; insanrn bugtin k argrlaqtr gr sorunlar tarihsel bi r siireci n iiriin iidiir.
2e8
tnn I
istanbul Eiiyiisii, s. 138. Gila J. Hayim, The Existential Sociology of Jean-Fail Sartre, CUP, London,
966, s. 1.
276lALi iHSAN
KoLCU
Yrfirgma, kitlelerin birarada ve birlikte yaqama zorunlulugu Huh sanayile$me ve burjuva igtihasr 6u siireci tetikledi. dykiiniin kahramaru anlatrcr biitiin giin hatia gecenin geg saatlerine kadar bu sokaklarda dolagr. Bu sokaklarrn birinde vaktiyle y.tii yiize oturduklanbeyaz yiizli.i sevgilisini hattlar. onunla iligkisi drg diinyanrn tetikledi[i bir 'yabancrlagma'run yansrmasrdr. varoluggulann drg diinya ve bagka insanlarla iliqki kuramama temi burada kendisini gcisterir. sosyal bir iletiqimden ziyade bir iqgiidiiye dayanan kadrn-erkek ilipkilerinde bile bu iletigimsizlipin etkisi goriiliir. ""Higbir siire bir beraberlik kuramayacafir2," dedi. "Hig bir insamn higbir insanla beraberlik kuramayaca[rru biliyorum. Bu baSlar goktan koptu. Bu yalan beraberliklere nasrl inamnm?."3OO Bu gaScrl insamn yagadr$r ve varolugguluSun da sahiplendiSi tiirden bir korku ve tedirginliktir. Anlatrcr bunun ne tiir bir duygu olduEunu diigiiniir: '.Ardrndan tedirghlifini tedirginlik miydi bu, yoksa varhir apan bir 9ey miydi_ -birbetimlediSini ansryorum."3't Daha biifiin gelresiyle sonra varoluggrrtrrgon tu oyki.ide i gledifii temalarr ozetlercesine dykiisiinii bitiiir: yabancrlagmayr beraberinde getirdi.
"Benim bilincimse, kilise avlusunun duz, beyaz, geniq taElan, beyaz. mermerden 5hi gocuk yontulan, ilerdeki, agrk solgun denize- gecenin iginde nasrl da karanhkh- doiru uzanan boElukla doluydu, nesnelerle ve duygulann belirsiz, tehiikeli bir
sona ya$ariln birlegtifi, tutkuyla tedirginlifin ynzduiti -6lumle bir alanaal
Bo$untulu Sokaklar.lesnelegen dirnyada nesnelegen bireyin bir durum tespitini andrrmaktadr. dyHiniin 6znesinin teklif ettigi birgey yoktur. Sokaklan iqine alan boguntunun sebebi insamn ne kendi evrenini olugtururken ne de kendine bir ahnyazrsr kurgularken baganir olamamasrnda yatmakladrr.
Rus
BiCiMCiLiGi
Bigimci Ytintemin Kuramr
$iir ve Romanda Yazrnsalhk
Rusbigimcileriigl5-lg30yrllanarasrndaRusya'daortayaglkmrgtrr'
gatrgtrklan igin ozellikle Soryetler Birli[i'nin resrni sanat ideolojisi ile kuramcrlan susturdu kimi Bu baske kal&lar. alturda baskr i6ZlO;l*au" soria
nmlr"rni" de g6rtiqlerinin de[iqmesine mecbur etti. Baqta viktor $kolovski, n'n""Ua:um,'Roman Jakobson Viktor Vinogradov, Yuri Tinyanov iorir -o't**trir"t"OsipBrik,BorisTomaqevski,VladimirProppveTzvetan iJoro" gibi isimler bigimcilik iisttine bir kuram geligtirme gabasr iginde
S;rniann iginde Roman Jakobson (1896-1982), 1920'de Rrrsya'dan
orlda-. Prag Dilbilim Toplulu$u'nu t"rruttt- arasrna katrlu ve 6liimiine dek bu faaliyetin iginde olur'
"farf*. uyritp S"L"slavakya'ya yerlegir ve
BaqlanglgtaRusbigimciligifiiti.irizmiletambirgoriigbirli[iiginde Hlebnikov, Mayakovski, Krugenih gibi Rus fiitiirist gairlerin "ir"i#. metinferi ile bigimci kuramrn ilteleri drttiqmekte idi. Zira bu l'-u1arrun-teSll itt"rl otu" atryianhfu hrma fiiltirustlerde 9ok9a kullarulan bir anlatrm bigimi
hareket
idi. Todorov'a gore bigimcilik:
"Yazrn ustune yapilmrE biitun incelemelerin'
.
kendi
gevezeli}leri altrnda gizlemeyi baqaramadr$ qeyi' yar-ri yazrn sanatrmn oz nitelikleriyle ilgili pek azbilgi sunffIuq olmayr ortaya qrkaran zorlu bir tutkudur bu kuram"'303 drr' Bigimcili$in dayandr[r temel ilkenin alqkanh{t hrma oldu$unu
ahqtanhklar, eqyayr ve onlarda yatan -gergekleri bir alrykanhfm lOrmemizi, hissetmemizi engeller. Sanatta gelenek baqka bigimde ve bir edilmek fark halde o de[ildir. bir ievamrndan bagka 'ey krrmak gerekir. Giinliik hayatta mutad ya$ama algrlanmak igin ahgkanhsr Uiii-i* tekrar eden Uirey ;gin gtinler birbirine benzer. Eqya ve olaylar da bir zaman sonra heyecan ve meraktru kaybeder' Tekdiize bir hayat bigimi kendisini hissettirmeye baglar. Ahgkanhklar hayat bigimi haline gelir' Bireyler mevcut ahgkanhklanru degigtirmezse ya da Rus tigimcilerinin- terminolojisi ile soyleirsek ahqkanhklarrir icrma teqebbiisleri gostermezlerse hayattan zevk
yukanda belirtriiqtik
iira
Her giin onlar igin qileli bil yiik haline gelit. zka ahgkanltk kcireltir. Evin hammrmn evin igindeki egyalann yerini srk srk de[igtirmesi, duvarlan boyamasr veya yeni egyalar hlrnasr'hep ahqkanhklan krrma alarnazlar.
3oo
istanbul Biiyiisii, s. 142.
3or
Age. s. 142. Age s.742.
302
,ol yurro Kuraml, Rus Bigimcilerinin Metinleri, Der. Tzvetan Todorov, Mehmet tufat-Sema Rifat, YKY, ist' 1995, s. 17'
Qev.
278lALi iHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLARr | 279
tegebbrisleri olarak gdnilebilir. A)mr evin hammrmn yeknesaklagmrg cizel hayatrna bir renk getirmek amacryla artrk kocasrrun gciziine bagka tiirlti gciriinmek ihtiyacr ile sagrru kestirip boyamasr, yeni elbiseler ve aksesuarlarla eginin kargrsrna grkmasr da ahgkanhgr krrma eylemi olarak gdriilebilir. sanat ve edebiyatta bu ahgkanhfr krrma eski sanat ve edebiyat anlayrqr ile yeni bigimlerin 9at1$mas1 geklinde goniltir. Rus fiitilristlerinden Mayakovski'nin yeni bigim giirleri her ne kadar Mallarme,den esintiler tagrsa da klasik Rus giirine kargr bir bigim arayrgrru temsil eder.
DINLEYIN!..
boYle
her gece
Birisinin iqine Yararfialan sart
dyie defil mi ve gart olsa gerek gcne her gece hiq olmazsa bir yrldrzrn yantp sonmesi.. (Qev: AttildL Tokatk)
Mayakovski'nin bigimsel sdylemine oyktinen Nazrm Hikmet de bu ve ba$afll omeklerin venrriqtir. Kerem Gibi giirine bakalim: ilk tririin
Dinleyin! Bu yrldzlan bdyle
KEREM Gitsi Hava k-urgun gibi a[rr!!
her gece
nigin yakarlar? Herhalde birisine gerekli diye? Herhalde yanmalannt isteyen birisi var?
BaErr
ba$r ba$r
Ve herha,lde birisi
ba$rqyorum.
bu belgam pargalannr inci diye sayrklar?
Koqun
kurEun
Ve zorlapp
bir
erit
dple vakti kalkan toz borasrnr
-mefe
Tanrr katrna vanr geg kalmak korkusu yrirefinde
gagrflyorum..'
yalvanr riper Tann' nrn elini merhamet dilenerek
a[lar
-
O diyor ki bana,: Sen kendi sesinle kul olursun eY! Kerem
anlabr kendisine niqin bir yldrz gerektigni bu e"aba yildrzsrz kaflanamayacafrm Ve sonra o birisi gezdirir boiuntusunu diyar diyar sakin gcizukmefe qahqarak : "Simdi daha iyisih defil mi?', diye sorar
yana yana.'.
"Deeeelt
qcl' hemdert
yoluna ilk grhana "Korkmuyors,un artrk
defil rni?". Dinleyin! Yaktrklanna gore bu yrldrzlan
gibi
Yo!{"
Yurek -lerin F-ulak
-lan
280 |
ALi iHSAN KoLcu
EDEBiYAT KURA MLARr I 281
saElr...
gazeldeki igerigin ahgkanh[rru hrarak onu yagayan edebiyatrn formu haline getirmeyi bagarmr qlardrr. Na mrk Kemal ; Ti ebed merd olmaya ahdeyledim E6mmla ben
Hava kurEun gibi a$-r...
Hiccet-i narnusumu imzaladrm kanrrnla ben
Ben diyorum
ki ona: -Ktil olayrm
diye baqlayan gazeline karqilrk Gazi Giray; RAyete meylederiz kdrnet-i dil-cu yerine Tu[a dil baflamrE kaklil-i hoE-bir yerine
Kerem gtbi
ZiyaPaga da; Diy6r-r
yarla
kufiii gezdim beldeler kAqAneler gdrdum Dolagtrm mrilk-i islAmr butun wirineler gordtim
yana. Ben yanmasam
beytiyle baglayan gazelleriyle bigimde degil ama muhtevada ahgkanhgr Zira gazel formu bilindigi gibi genel ifadeyle agk, Sarap ve kadrndan scjz eden bir form olarak neredeyse donmug kalmrgtr. Bu yiizden XVll" Yiizyil gairi Nabi igerigin bu tekdrizelifiinden yakrnmrq ve bir gazelinin
sen yanmasan
krnnrglardr.
biz yanmasak, nasrl
'
mahlas beytinde;
grkar
NAbi ile ol Afetin ahvAlini naklet EfsAne-i Mecnrfn ile kyld'dan usandrk
karan
diyerek divan giirinin bu koreltici ahgkanirSrnr muhteva bahsinde olsun
-hklar
krrmayr denemigti.
Aydrn -hBa' '.
Hava toprak gibi gebe. Hava kurgun gibi aSrr. Bugo
Bigime de[il ama muhtevaya ycinelik bir ahgkanh[r krrma denemesiydi. Fakat gazel bahsinde ahgkanirSr krran dewimci hamleyi Attila ilhan serbest gazelleriyle yapacaktrr. $iirin sesi, imgeleri, kelime kadrosu, mazmunlarr
hatta yer yer anrzun ritmini hissettiren dizeleriyle
bu konuda
rimekler vermigtir.
ba$rr
SARKi KARIP GAZEL| baSrr
muhtemel fidiler ki beyhude suzinak bir meyan aramrlar cart terke muheyyadrr ashnda teni onlar nedense.h6lA lrrslata cAlAn aranrrlar
baflarryorum. KoEun
kurgun -me$e
ga$nyorum..... 1930 Mayrs
Divan qiiri ahgkanliidanru krramadrlr iqin kendisini yenileyemedi. Gelenek dedifiimii qey, alop giden siiregte kendi iginde krnhi yenilenerek ortaya bir srireklilik koymaktrr. Narruk Kemai ve Gazi Giray, hatta ziyapaqa
mustagnr ve asuoe
ball bir mehtap ki baqa belA seryiler biriktirir uzak gan seslerini kaybolduiu yerde birdenbire belirir gehir kervanlar ki yorgundur uzak asya'dan gelmigtir karanhfa rhtrrrp partal develerini kohne bir han aranrrlar
tartrgmasrz
EDEBiYAT KURA MLARr [ 283
282 lAr-iiFr sAN K0LeLt edepsiz sulfur kokuianYla
bastrnp buluilar en lrukardal inrtlcrmh ve kara almaya carl ar-anrrlar yani kr-l rban ai-zrnrrlar qatrr Qutur ezerek yldrzlan kesme billur rsfahan gecelerini selim-us-sal5:t aksedince ufuklardar-l
rnu'minler ki yoktur aniden srrrolmuqtur butun gozlerden nihan bomboE cutrireleri birer hayalet
getirmelctir. Bu bakrmdan Vatan yahtft Sili.rtre piyesindeki Zekiye karakeri btzim iEin gok onemlidir. Yukanda da ifade edildili gibi Rus biqimcilen eserden hareket eclcr Eserin bigimi, yazarrn tislubu ve temel tercihleri ahgkanirfr krrma yolunda
soylemleri bu kuram igin onemlidir. Ruslann ostrnenie adrru verdikleri ingllizce defamiliarization sozcid's) I'ukanda tekrar ettifimiz ahgkanLSr krnnar ameliyesinir adrdr. $eyh Galib'in rneqhur; Tarz-r selefe tekaddurn ettim Bir baEka lugat tekellum ettim
o
tenha avlularda tenha
irir sadrrvan aranrrlar el yordamryla
abdest almaya
anladrSr anlamda Ditan giiri adrna bir gegerek yeni bir ahgkanhk insa etme ameliyesi lorma' ve dtesine 'alrqkanlr$r
beyaini
de Rus bigimcilerinin
olarak gcirebiiiriz. O halde giirde edebi olaru yakalamak iEin bu kulama gore mer,,cut ve egemen giir dilinin airgkanhklanm krrmak gerekir. Okurrin arlrk kamksadrSr sdylemlerden vaz gegip yeni soylemler, bigimler araylgma girmektir. Rus
bigimcileri ahgkanhgr krrmarun yolu olarak dilin iglevine yiiklenirler. Grindelik konugma
Gazel ahgkanh$rlr krran bu ci,mek sadece edebiyat igin estetik bir rii"nek sayllmamahdr. Bu ayru zarrranda eski zitniyetin l,e.va buna bapir oiduSu edebiyat anlayl$lrdn da kr.nlmasr demei
Kemai'in Divan edebiyatina o hadar salcirnnasrrun arkaslnda bu edebiyatln iemsil etti$i zihniyete kargr olan itirazr, r'arcllr. Yiizyrllardr erke[ine apla,yan, agk kar;rsmda za;af bir bir frgiir haiiire getiren ardayrgin kargisrna Cezrni'leri. isiArrr Beyleri glkanmq. Leyla tigrin'iniin yerine ise erkeginin yamrlcla cephede
yeni rnAguk tiirii olarak Zekiye'yi ElkarnxStlr. Nanuk Kemai'in yapirgr Acem ve Arab'rn agk konusunda olugturdu$u ve yLizyrllal'boyr-rnca insarumrzr defii ama edebiyatlm-r.zr etkileyen bo,vie edilgen bir esteti$e, kokierini ve ilk rjrneiderin Dede Kolkrrt HikAyeierinde bulabildi[inriz Tiirk'i.in gerqek agk anlayrsrru diriltmek ve bunu kotcktif bitilcin bir argiirnani haline sava$an
dili ile
sanat
dili
arasmdaki farkhh$a
diklnti
Eekerler.
Gindelik dil temeide bir tasamrf endigesi tagrdr$i igin -arinkii konugmak enerji harcarnaktrr- srrurh imkinlara sahiptir. i,r:sanlar konugurken dilin bilincine varamadr$r gibi ifadeyi zenginleqtirmek igin de bir gayretin igirde olmazlar. Meramlanru anlatmak onlar igin yeterlidir. Halbuki qair, yazar arra malzemesi dil oldugu igin biitin hiinerini gdstermek zorunda.dtr. Bu bakirndan dilin imkAnlanm kullanmakla kalmaz ona yeni imkAnlar yiiktremeye, eklemeye gahgrr. Dilin dizgesini bozar, ciirnleyi alt iist eder, egemen kurallan gigner ve dili ahgrk oimadrfrmrz bir gekle sokar. Boyleli]de ilk aqamada bizim okur olarak ahgkanh[rmrzr lorar. Masallar bir varmq bir yoktnus tekerlemesiyle bagiar. Halk hikAyeleri, "raviydn-t ahbdr, ndhlan-r dsd ve muhadissdn-t riizgdr 6dyle rivdyet eder kim.. " soylamasryla baglar. Fakai modem Lir rnasal olarak da okuyabilecelimiz Kafka'"nm de$igimi "Gregor Samsa hir sabah yata{mda kendisini dev bir hamantbocepi alarak buldu." ciimlesiyle baglar. Yeni tiirlerin ige eski anlatrm biElnlerini krrarak i$e bagladr$rm soylemek istemiyoruz, fakat artrk aniatrlan geyden gok anlatma biEiminin one grktrprru bunun da bir bigim (iislup) aiayrgrru do$urduSuna dikkat Eekmek istiyoruz. SevdiSi kadrrun yiirtiytigrinrieki he-r"bet, haqmet ve endamr belirlmek igin; Karal.isar katesi pkrlrr gelir Keknlir bc,-\.'nuna ddkultir gelir
diyen qair Salrna salna gelir gegersin Alemi kendine hayran edersin
[=-
I
EDEBTYAT KURA MLART I 285
2a4lALi iHSAN KOLCU diyen qairden daha bigimci bir endige ta$lrnl$trr. O halde sorun anlatrlan de[il anlatma bigimindedir. Bu da dildeki ahgkanlklan krrmakla miimkiindiir. qiinkii bizden cinceki dil kullarucrlan (gairler ve yazarlar) belli bir iislubu benimsetmig gortinmektedirler. Bu flslubun dile, hayata, hatta iilkeye egemen iktidarla bir gegit iligkisinin varhfuu da gozden uzak tutmamak gerekir. Ebe Ayhan'rn rsrarla sivil bir giirin pe;inde olmasrru, Cemal Stireya'mn folkloru giire diigman sa)qnasuun bigim arayrglan ile ilgili oldu$unu dtigiinmekten kendimizi alamryoruz. Zira folklor iizerinde uzlagilmrg ve kabul edilmig bir sistemin adrdrr. "Bir halk deyirni igindeki kelimeler o deyimdeki anlam dizisinde ka)maqmrqlardrr. O kelimelerden o deyimlerdekinden ayrr iqlemler, ayn guqler aramayrn artrk. Qunku donmuqlardrr. Tek y6nludirler. iqlemleri, grieleri, bir bakrma uyandrracaktarr qa$rrqrmlar bellidir. Ne olsa defiigmeyecektir. Bu kelimelerin meydana getirecegi qiirlerle, mtsralan hep garkr rmsralanndan, hep trirkri mrsralanndan meydana gelen qiirler arasrnda pek biiytik bir aynltk goremiyorum."so+ $air duydufl-u endigede hak]rdrr. Zira bir atasdzi.i, deyim, vecize ya da keldm-r kibar, niikte tiiketilmig ve anlamr donmup bir yaprdrr. Halbuki giir ga[ngrmlar sanatrdr. Dilin ve kiilttirtin oldu['u kadar muhayyilenin duygu ya da olayda
imkdnlanru da zorlar. Nazrm Hikmet;in Tiirk KciylusLi giirine bakahm:
ronr
-
Topraktan ri$renip kitapsrz bilendir. Hoca Nasreddin gibi aflayan Bayburtlu Zihni gibi gtilendir. Ferhad'drr Kerem'dir ve Keloflan'drr.. Yol g<)rrinur onun garip serine, Analar, babalar umudu keser, Kahbe felek eder ona oJrunu. Qarqambayr sel alrr,
Bir yar sever el ahr. Kanadr krnhr Qtillerde kalrr.
6lmeden firczarakoyarlal onu. O "Yunusu biqaredir
3oo
Cemal Siireya, Toplu Yazrlar 1, YKY. ist. 1991, s. 192.
Baqtan aya$a y6redir", AEU ieer su yerine.
Fakat bir kere bir dert anlayan duqmeyegorsun onlerine Ve bir kere vakt eriqip gayrk yeter!.. demesinler.
Bunu bir dediler mi, "israfil surunu urlrr, Mahlfrkat yerinden durur" Toprafrn nabzr baElar Onun nabrzlannda atmafa. Ne kendi nefsini korur, Ne dtiqmalr kaytnr,
"Da$lart yrrhp ayrnr, Kayalan kesip yol eyler abrhayat akttmafa" Bu manzumede yer alart Qarqambayr se1 alrr, Bir yar sever el a-lrr,
dizeleri bilindi$i gibi bir halk tiirkiisiinde yer alan Qargambayt sel alch, bir yar sevdim el alh dizelerinin de$iqtirilmiq qeklidir. $air bu iki dizeyi manzumesine eklemleyerek ona trpkr tiirktiniin kendisinde oldu!'u gibi lirik fakat dramatik bir ga$nqrm katmayl diigtinmiigfiir. Bunda da baganh olmuqtur. Fakat bu iki dize tiirkiidekinden farkh olarak bu manzumeye yeni bir anlam yiikri ile gelmemiq, ona kendisinde kodlanmrq anlamdan bagka bir katkrda bulunmamrqttr. Cemal Siireya'mn dedifi de budur. Anlamr tiirkiide tiiketilmiq ve kodlanmrq bir iki dizeyi bir bagka metne tagrmakla folklorun kod sisteminin iginde donmug bir anlamr modern s6ylemle birlegtirmek ve yeni bir
ga$ngrm yapmak guE gclriinmektedir. Ahgkanhklan hrmak ahgkrn olduklanmrzr dcintigtiirmek deSildir.
Cemal Siireya bunu daha gok dii endigesiyle s
286 I ALi iHSAN KoLcu
sEEtyAr
vazrn huralluna okJtrpu i:a-tjai: Rus !,/azlrlna, hatta Batl dtr.nvasr yazrrirna iliqkjn l'e o tariire tr:adar gOzrlen kagrnrp on:rie pek cok soruna ei attr. Baghca k".rrarnsal konular a,rasrnda Eunlarr arrtmsatahm: Coskusal dil iie ,siirsel dil ara-srr:rdaki bairnt-r, dizenin sessel kuruluqu {R. Jakobson, \.eld Rr-rs $ijri ve Qek $iiri Ustune]. tlrzetun kurucu ilkesi olarzrk tonlarna {F}. tryhenba"u.rn, Ilus j-ii1li :liidriin Ezgisi}, oiEr-l (vezinj, clq:i-l !<.*r:ah,$iircle ve duzl'a2r4, iB. "ttt* 'iornaEevsiri, Dize l.isl-Lirrei, giirde r;tirri ve arrlarn araslndaki irafrnir, yazrnsal incel errelerin -",.Orr-terrbilin;.i {Y.'finyanov, $iir Filinln Sci"t-rnr:j" i,r.i.nlta gerEeldili tarafrndan zcrla i;enir-r.rsetilen gerei.,iiki er rie y,-aprtli^i k.endi 1,-aprslilln zorla henimsettifi gelekliideri.n hilbi;'lne kaal,gma biqimi (A. Skaftirnov, Eilinalann Poei-lkas.i ve DoiuEu], oiafanustt_l rlasa]rn yaprsr [V. Propp), a.nlatr bigimlerinin tip{)lojis; {V. gkXowski, Dilzyazt Kurimr Ust-lr,ne;, vfo "soo F.us biqimciieli arasrnda Romait Jakobson ;iirseliigin otrr.lsul:runu diiin
tavalarasrnda. iEler gergef. insalcrl okuliardan kovgun. Geqer sokaktan baicgsrz bir kedi kara. Quvahnda yeni dlmuq bir qocuk.
Kanatian srimamr5. Ba!-rnr eskici dede. bir korsan gemisi!
Girmiq kdrfeze' iik balagta ahqrk olduiumuz giir formundan ayfl oiarak dizeler alt alta defil de yan yana dizilmiq. Fakat bu giirin ozgrin yam drg formunda degil biqiminde yarri aniattm qeklindedir. $air sadece dtq for"rnu larmakla kalmamrg iriqimde de kirnilerinin yadlrgayacagr yeniiikier ya da degiqiklilder yapnugtrr. Ea,sta giirin admdaki srfat olmasi gereken Kara keiiinesirrin ismin sonuna getirilmesidir. Eunda ne yenilik var denebiiir. .Iiilide Ergrider Kedi Kitaplan 2 adh yaztsnda; "Geger sokaktan ba-tr
Kara kediier uzerine maksath duzulmuq thm o fasar]-alan bir anda siiiJ or."3o5 diyerek bu bagltprn al,nr zamanda kara kediler hakl:rndaki kotii hurafeleri de ]zok ettiEini diiqiinmeiftedir. Bu da bir ttir aligkanh$i krr'ra tasamrfudur Bagim Aiain-Robbe Grillet ve Natalie Sarraut'nuir g.ektigi Yeni Roman anlayiqrru da bu bafiiamda klasik roman anlatrm biqim,lerinin eskimesi iizerine, bvaz da modem insanrn esyaya olan baflrml halatirurr bir yansunasr olarak galarstrann, mekAnlann ve apacik oiaylarrn drinyasrndan 'geyler'in dr)nyasrna qekiimesi baSlamrnda
bir 'ahgkanhgr kirrna' qabasl olarak gonlek
niinijoindLlr.
Rus bicimcileri Yeni Eleqtiri y'onteminde okiugu sanat eserini ufraqrlannirr merkezine ahrlar. Yazart, onun biyogafisini, psikanalizi, sosyolojiyi ve eseiin tarihle olan ilgisine srrt qevir-irler. Taine, Saint-Beuve, Beiinsky, Qerrriqevsky hatta Freud gibi asrl meslegi hekimlik olan fakat edebiyatla ilgilenen sanatgliar kendiierinden cince geien kulamcrlardan bu ydnleriyle aynltrlar. Sanat eseri bigimi14e agrklanabilen bir britrindiir. Sanat eserinin drqrnda kalan ycintem ve unsurlarla agrklarunaslna kargrdrrlar. Geleneksel yontemleri reddederler. Bu bahmdan Rus bigimcileri sadece eserin bigim ozellikleri iizerinde durdular.
Viktor $kolovski daha gok sanat eserinin teknik oiarak algrlanmasr rlzerinde durdu ve bu goriiglerini Teknik Oiarak Sanat adh makalesinde ortaya koydu. Sar:al eserinin'yaplm'rna dikkati qekti. "Datrra sonraki yrllar yoSun qahqma yrllarr oldu. Topluiuk, araqtrrmalannda geliqtirilmiq ill
.
;ciiisei ii.ie'.,ini cliger i;rlet'lerinden r.yrral'ak oi-ia.-'a i:o-,.ti_raya Eaixgir. Konugrna,
iietiqiraile buluruna, ima, cinas, igretileme, nuh.rlr, l:iitcr,et ve se:;inq ilniemleii
bu sli-iflamacla dilin ciiSer igievleLi arasura g',rei'. Acrklrfr igiir annesinden yemek isteyen Gocuglin cliii giirsel cie$ii 1-,ir illti),acr kaigrlamaya y6nelik ifarie',.i r;eldigi iq,ii: iElevse.iriir. I{atta Ba;i,,: :;ci..ierver:r bif sanatEr da o k-aclar: giirs;: bir ciii i
iplevi kendisiae yrineiik degil okura y6nelik olacalitl iqerecekti.
to'Ya"r* Kurarru. s. 19. 'o'Jiili,i"
Ergr'.iciei,
Agora, Hiirriyet, 22Eylil 2000, Cuma
KURA Mt_ARt 1287
rct
Eclebii,si lq,nrasrllap ve Elegtiri. s. 165;
1,.s
asllnda
bir '"biigi'yi
EDEBiYAT KURA MLART | 289
288 | ALi iHSAN KOLCU
nerde qimdi nerde qimdi, nerde o kan sarhoqlufu gitme, sonbahar oluyorum, sonrasr hig
Aym qairin; Ben sana mecburum, bilemezsin
dizesi de bu tiirden bir qiirsel olaru yakalama bildirisi igeir. Zira dilimizin genel kurah gerefince bir kimseye degil bir duruma mecbur olunur. Gitmeye, mecburum, gahgmaya mecburum, erken yatmaya mecburum, evlenmeye mecburum denilebilir fakat Ayge'ye mecburum, taksiye mecburum, karakola mecburum denmez. Fakat denildifii takdirde ne olur. Eger baglam iyi kurgulanrrsa, Altm Yiiziik YeSil TaS tiirktistinde oldufu gibi giirsel olan yakalamr: Altrnr bozdurayrm Sallana sallana Gerdala dizdireyim guzel Hayranam men ona ipek mendil deiilsen Sallana sallana Cebimde gezdireyirn Mecburam men sana
Bu manzumede de bildiri dikkati kendi diizenlenigine gektili igin giirsel olam yakalayabilmiqtir. Daha giirin epigramrnda yer alan: incecikti
gil dalydt dokunsam krnlacaktr - dokunmadrm
kurudu dizelerinde okuyucu dokunmadrm dizesinden soffa $airin giil dah diye tasvir etti$ nesnenin kinlmayacaSrru dolayrsryla yaqayacafrru soylemesini beklerken onun 'kurudu'[unu d[renir. Yine giirde yer alan "sonbahar olmak", "akqam olmak" eylemlerinin oznesi bir insan (gair)'dr. Halbuki sonbahar ve akgam olmak bir do[a olayrdr. Giin akqam olur, mevsim de sonbahar. $airin dikkati bildtnrun ilStfrne Eekmesiyle dilin qiirsel iglevi ortaya Q1kml$tr. Esas
itibariyle herhangi bir estetik olgunlu[u yakalamrg her giirde bu tiirden
Hasan Hiiseyin Korkrnazgif in Akarsuya Brakrlan Mektup qiirinde dilin qiirsel iqlevini rahatqa gorebiliriz; AKARSUYA BIRAKII.AN MEKTUP
incecikti gul dahydr dokunsam krnlacakh dokunmadrm
kunrdu gitme, sonbahar oluyorum, sonrasr triq afaqlar bukrnesinler n'olursun bo5runlannr neden akqam oluyorum tren kalkrnca lnrlangrgiar birdenbire gekip gidince mendiller sallanrnca neden trkanqrorum dyle gok acrmasrz ki oyle birdenbire ki az dnceki gig:hler nasrl da diken diken gitme, sonbahar oluyorum, sonrasr hiq o sularda qimdik, bitti; kiipriileri gegtik o elmamn tadr orda, o kuq goktan ottli,
bitti bitti
artrk qocuk de[iliz, susarak da bir geyler diyebilir:iz lrllar bir kadehcik buzlu rakr oyunlar o1'uncaksr, oyrrnca,klar eski Earla kavaklara oldu yrirek Qizrp dural o Qakr
de
rirnekler bulmak mr.imkiindiir. Rus bigimciierinin roman ttiriindeki edebilifii trpkr giirde oldugu gibi
eserin kendisinden hareketle yakalamaya Eahqr. Burada giirin ahgkanhfr lcrma ameliyesi roman igin de deweye girer. $iirde giindelik dilin tuhaf ve ahgrk olunmayan bir bigimde diizenleniqinden kaynaklamyordu. Rus bigimcileri roman ve ciyktide edebiligi sallayan unsurun defiil olay org0sii ve oykii (Sluzhet ve fabula) arasrnda oldugunu sciylerler. Sy'uzhet roman ya da dykrideki olay rirgrisii anlamrnda kullarulmrqtrr. Bir metin igindeki olaylar zamandizinsel (kronoloji) biqimde fakat nedensellik ilkesine uyularak anlatrlu. Fttnat evlendiSi erkefin babasr oldu$unu ve sevgilisi Tal'at'a karmgamayaca$rru anlayrnca kendisini hangerleyerek oldiiriir. Frtnat'rn baqucuna gelen Tal'at da sevgilisinin aclslna dayanamayarak oracikta can verir. $emsettin Sami'nin TaaSSuk-t Tal'at ve Ftnat rolrran:o;nn final sahnesidir bu. Yazar hem olaydaki (her iki dqrgrn riliimii) nedensellik hem de zamandizinsel (61iim zamaril.arr) bakrmrndan bu ilkeye uymu$ gciriinmektedir. Bu bakrmdan olay orgiisti yani Syuzhet burada "yazann diizenledifri olaylann (olay orgilsiiniln) gerqek yasamda takip etmesi gereken sraya gore dizilmts Sekline iSaret eder. 'i08 Demek oluyor ki olay orgdsii bir nedensellik ilkesine ba$hdrr. "Bu nedensel ba[rn giicii ne kadar azsa, zamansal ba! da o kadar
gr-inler devlet alacafr,
303
Edelriyat Kurarnlan ve Eleqtiri, s. 166.
290 I ALi iHSAN KOLCU onem kazamr. Olay drgiisiinii hafifl-et-mek, konulu romanl bir kronipe, zamar ginde bir betimlemeye donristtiriir."30e
i
Fabula ise "Yapft boyunca bize iletilen, birbirine ba{h olaylar bi)tilnil"3|l oiarak tarumlanr. Bir bakrma ciykiidiir bu. Fakat burad'a bir anratr tiiri.i oiarak defil de Rus biqimcilerinin kullandrgr cizel bir terim oiarak kargrmrza grkmalladr. Ornek verecek oiursak, farazabtr geng do$dugu yerde geEinaini sa$layamayrnca gurbete gitrneye karar verir. Arkada genE kansrru ve
gocufunu brrakmrgtrr. Bliyiik kentte cince srradan iglerde gahgrr. Eu yolla biiyrik paralar kazanarnayaca$rru anlayrnca yasadrql yoiiara girer. Gdzri
pekligi sayesinde mafoa igilde yiikselir. Bu arada bagka bir kadinla ramslr ve beraber yagamaya baqlarlar. Bjr srire sonra bir soygun igine karigrr ve polis tarafindan yakalarur. Hapse atrlrr vs. gimdi benim cizetledigim bigirniyti bu gencin oyhisii hayattaki kronolojiye uygundur. oiaylar gergeklegrne slraslna gcire verilmiqtir. BirEok dykri ve roman da bu kronolojiye gcire kurgulanmrgtrr. Fakat bu tekdrizeligi krn:rak iqin riylai (fab'-i1a)'niin kronolojisine uymaz. Faraza olayiar: gencin hapishaneye diigtiikten sonra mesela bir koiug ya da mahkeme sahnesinden hareketlerle geiye dcinrig teknigini kullanarak verir. Boylelikle drizy,azrdaki. ciy'kiilemedeki 'airgkanh$r' lermrg olur. Yazar boyle yapmayabilir, bagka bir anlatrm bigimi deneyebilir. Olaylar yine hayaitaki kronolojiye aykrn olarak hafizasrm kal,beden kahramamn bcihik porgiik hatrrladlklanmn okur tarafindan bir araya getiriimesi suretiyle tamamlanabilir. Bu durumda da fabuia gorevini yapmr$ oiur. Yani klasik arrlatrm bigimini krrmrq oiur. Namrk Ker:raf in intibah romanl kendinden onceki klasik metinlerin yaplsma sadrk kalarak kasidelerin nesip bciliimlerinde oldugu gibi
EDEBiYAT KURA MLARr | 291 sonra Ferhad
ile $irin'in kar'ugmaiarrrun Sartl oian temiz
gartrndan vazgegerse de Ferhad bu igi bu davarun neferidir.
su;,'u getirme
bir onur meselesi haline getirir. C arlrk
"FERFL{D: Kayayr bin adrm deldim... Yari su bin adrm ilerledi. gimdi bir ka}n kaya 1n[mr daha grktr karqrma, onu da deldim miydi, su, ovaya, ordan qehre akrverecek... $ehir halkr artrk bir daha o akqarniri gibi... O akgamki gibi ohrlerine, susuzluktan sinekler gibi duqen oliilerile af1amayacak... Butun meseie bu yeni kayalm kalmhgrnda... Fakat ben gurzu biraz daha afrrlaqLrnp...
giRiN: Neier anlatryorsun bana?
FtrRHAD: Sana kayayr nasrl deldi$rni, nasrl deiece$mi
anlatryorum, suyun qehre nasrl akaca[rnr anlatryorum... Ka1'aiann...
SiRiN: Artft kayalardan bana ne, saria ne? Artrk bir dakka, bir dakka bile durmak istemiyorum burda... Haydi, gidelirn... FEF}{AD: Hayrr... SiRiN: Ne? Halrr mr dedin? Ne di5rorsun, Ferhad? FERFIAD: Bu kayaln da delece$m, su akacak gehre. Qegmelerden artrk irin de[11, tertemiz, rgrl rgrl su akacak...
SiniN: Qridrrdrn mr? Abiam koqtugu $arttarr
vazgegti
dil'oru m... Anlamr,vor musun?
FERFIAD: Ablalrn bu iqte bana gart koEmuq olduiunu qoktan
bir tabiat tasviri ile
unuttum...
yani'5yffi ' lsrini aniatrrlar.
FERHAD: Ha1nr... {$rrn'e sarrLtr.) Seni unutmak imkAnsrz... YaEryorum, seni nasrl unutabilirim. Seni unutsaydrm qoktan giderdim burdan. Seni unutma* dunyayr se\Tne].i, insanlan sevmeyi, gegmelerden akacak suyu ser..meyi unutmaktrr. Halbuki
baglar. Ama cite yandan Peyami Safa'run Mcrtmdzel Noraliya'nm Koltu{u romaru Ferit'in sayrklamalan ile baqlar. Halide Edip Adrvar Handan adir romarunda mektup tekni$ini kuilamr. Bu yazarlar s6z konusu eserlerinde klasik kronolojiye uymadan ahgkanhklarr }
$irin piyesini gcisterebiliriz. Baqlangrgta sevdili girin'e kavugabilmek igin Mehmene Hatun'un dne siirdiifii koguiu kendi agkr igin tereddiitsiiz kabul eden Ferhad, zaman gegtikqe kendi arzusuna gem r,urur. Arzen halkrru buiagrcr hastairkan kastp kavuran pis suyun yerine temiz sulu getirmeyi kendisine koplurnsal bir dava haline getirir. O artlk hem bir dewimci romantik hem de 'olumlu tip'tir. Artrk onun goziinde $irin'in agkrrun biiyrikliigii degil kendini adadrfir davamn biiyiikliig:r.i kaplar. Mehmene Hatun on yrl gegtikten ton
Yarrn Kuramr, Boris Tomagevski, Tema Orgiisii, s. 229.
3ro
Age, s. 229.
giRiN: Beni de...
butun bunlan her grin biraz daha gok seviyorum, yani seni, $irin'i, her gun biraz daha qok, her gun biraz dala kendimden gegerek -..
ginifV: Anlamrvorum, hiqbir qey anlamryorum, Ferhad... Ha1nr, hayer, anhyorum, geref meseiesi, haysiyet, insan haysiyeti
meselesi, vazife meselesi, baqlanrmg iqi bitirmek meselesi, Eehirde susuzluktan oliilerine a$ayan insanlar meselesi... Pekj ama, bir de trizim, ikimizin meselesi var...
292lALi iHsAN KoLcu FERFIAD: ikimizin meselesi, dtesinde de$l ki li1 fs-nsrn."stt
buttin bu saydrklannrn drqrnda,
Nazrm Hikmet klasik bir aqk 6ykiisiinden sosyal gergekgi bir metin yaraLmaya qahgmrgtrr. ideolojiye dcintigtiirme sadece edebi metinlerde degii
kimi nesne ve eqyalarda da kendisini gcisterir. yal
YA"ISALCTLIK Mdddm kel6m cdviddndr ES'dr dahi eb ed-niqdndu' Ziya Paga
^.urtuiamamtglardrr.
Yaprsal Dilbilim
Yaprsalcrbk biri Ferdinand da Sausure'nin aitUitim digeri Rus bigimciligi olmak iizere iki kaynaktan beslenir. Dilbilim alarunda Saussure'in
dilbilim haL:lmdaki goniglerden alnlmakta idi. Rus yrlarda ortaya grkmrg Roman Jakobson'un 1930'lu 1920'li bigimcili$ yrllarda Prag'da siirdiirdtgii gahqmalarr ile Fiansrz yaptsaicrlarrrun ciniinii aEmrgtr. Bu konuda bir Bulgar kuramcr olan Tzvetan Todorov'un Rus gciriigleri klasik
biEimcilerinin metinlerini Fransrzca'ya terciime etmesiyle bu kuramrn felsefi alt yaptsr kurulmuq oidu.312
Yaprsalcrltk edebiyattan felsefeye, siyaseten matematifie kadar hayatrn hemen her alanda kullarulan bir kuramdrr. Jacques Lacan bu loramr psikanalize, L6vi-Strauss antropolojiye, Michael Faucault bilgi ve kiiltir arkeolojisine, Jacques Derrida felsefi metinlere, Propp Rus masallanna uyguladrlar.
Edebiyatta yaprsalcrhk 1960'h yrllarda Fransa'da Roland Barthes, Gdrard Genette, Claude Bremond, A. J. Greimas ve Tzvetan Todorov gibi
edebiyat bilimciier tarafindan baqlatilmrqtr. Yaprsalcrhk kawamrn kendisinden anlagrlaca[r rizere bir nesnenin yaprsrna ydnelir.
Saussure, kuramrru gcisteren
/
gdsterilen ayrururu
ileri
siirerek
zenginlegtirmeye gahgu. Buna gtire dil sistemi iginde yer alan stjzciikler bir geyi, nesneyi, kavramr igaret ettikleri igin birer gc)sterge durumundadrrlar. Bir gcisterge gcisteren ve gdsterilen'den olugur. Biri ses'dileri bu ses dizgesinin iqaret etti$ gcisterilen yani nesne'dir. Kalem scizcrigii, k, a, l, e, m seslerilin
sistemi iginde biraraya gelmesinden olugur. Bu gosteren'dir. Bu gosterinin igaret ettiSi fey yaa yazmaya yarayln bir nesnedir. Bu ses dizgesi ile kalem adh nesnenin iqievi agrsrndan bir ima, bir iliqki yoktur. Saussure'iin deyigiyle 'dil se-bepsizdir." Kalem denilen nesneye pekdlA 'soba' da diyebilirdik. Gcisterenle gdsterilen arasmda iqaretlemede bir nedensellik ba[t yoktur. Her ne kadar kimi resim yazrsrna ba$h dil sistemlerinde g6sterenle gosterilen arasmda bir nedensellik ba$r lorrulabilirse dq genel anlamda bdyle
bir harf
rrr Nazrm Hikmer, oyunrar 2. Ferhad ile girin, Adam yay. 3. bs. isr. 1991, s. r33t34.
3t2
Todorov'un kitabr sonradan Tiirkge'ye gewilmiptir. bk. Yazrn Kurarru, Qev. Mehmet fufat-Sema fufat, YKY, ist. 1995.
294
bir bagrn olmadrgr kabul ediiir. Runik yazida ok kerimesi ok iqaretiyle gcisterilir ve k sesinin britrin kombinezoniarrm temsil eder. yine orhun yazrsrnda ab I ev kelimesi ile onu gosteren qadrr bigimindeki igaret arasinda bir ili5ki oldugu sdylenir. Baqlangrcta boyle bir nedensellik bali yoktur. Bir dil gcistergeler sisteminden oluqur. Gcistergeler de kelimelerdir. Fakat kelimeler zaman icinde ili< Sekilleriyle lcalmaz. Sozitldere bakrldrginda kimi scizcrikleril birer iiciger sayfa dolusu ardam iginde kullamldiklarrm gcininiz. Eu o scjzcr.iklerin qok kullamimalartndan, zaman iEinde kazandiklan aniam zenginlikleriyle ilgilidir. tsu bakrmdan Yunus Emre'nin Dirran'rnda gegen c)1;kiinmek sozcilpri,: buguni
saussure'e gelinceye kadar egeureir oian dii aiilayisi br-itiinclli bir yaldasrmdi. Buna gore dil drg gerEekiilce var olan nesneleri, kavrani rze du1'ularr sadece adiandrrmakla yetiniidi. onun yaprsryla iigilenmezdi. Eir yrldiz sistenri vardr o kadar. Fakat Sar-rssrlre'ie biriihe yildrz sistern:nin .,ra6rsr, qoban yrldizr, kutup y|rdrzt, bri1'rik a.,'r. i,ctigiik a1,i, samanlrolil i,s. ]rridiz sisteminin yaprsr doEadaki hazrr gekji;.ie de,{il dilin onu sistematize etiigi biEimiyle oilaya qrkanlcli. saussure'e gclre "clil zaten rnevcLt.t nesneleri, kn'',ramlan sonradan etkileys-ve-k bir gegit katalog olttgirtnnaz, qiinl;i.i rii.l kavraml.ardan tince vardir."'t' Dogal,a 'oakarak toprakta 3,etigerr her canirya dil bitki aCtn tennigtir. Fakat bu drirSral'1 algrlamak icin onu parEaiauna bciler'. Bu l-asniften l-rer bitkinin ayni oirnadr$t sonucu qrkar. eiEei:, agaq, bugday, domates, soEan'rn a-i.ni birer k-ategori iratta glqeiiierin ve asaciir;:i kendi iginde alt kategorilere .rrani par;alara aynidrklarlni sorlirliz. C za.man dogarun bu dil yaprsl yeniden gehllenir. Aym yerde yetigmese bile yrizie;-ce Eam Eeqidinin varligrr:,i gcirliruz. tsoyielikie agaglar haidlnda eiimizce bir
gramer olu;ur.
Yaprsalcr kurama gcre ciil insanrn aigriadr$r ka'rarn ve geyleri bir nedensellik ilintisi ohnadan birirnlere aylran bir gostergeler sisternicir. Eu durumda bir gcisiereenin citeki gristergelerden ayran ses sistemi cinem kazanmaktadrr. cinas sai:ratr bu durumun diiqmamd.rr diyebiiiriz. siyah anlamrndaki kara Lle toprzik aniamrndaki kora sozci$i gcisteren olarak aym ses de$erine fakat gosterilen itibariyie farkir nesneyi igaret etmeL:tedir. Kata gozler hara gozler Gcizlerim lcara gozler Gemim deryada kaidr Gozlerim kara grizler
3t3
EDEBiYAT KURA MLARI 1295
1^LiiHSAN KOLcU
Edetrlyat KurarnXan ve Elegtiri, s. 172.
Bu anonim manide kara sdzc]ii$) hem goz rengi hem toprak anlamrnda lollantlmtgtrr. Gcisteren ayru ses koduna gcisterilen ise farkfu nesneler gosterileni igaret olmaktadr. Saussure'un arzu etti$i bir gosterinin sadece bir effnesidir. Bu bai
"Gerqeklikle di1 arasrnda dofial
dil'dir'
bir balrnh yoktur, keyfi bir
bairntr vardrr. Dili bilimsel bir gekilde eqzamanh olaraft incelemek istiycrsak onu drq dunyadan kopararak ba$msiz, kapah bir gostergeier sistemi olarak incelememiz gerekir"'314 iirsaniar yaqadrklan topiumun niieliEine ve iiigkicie bulunduklan cevrelere gcire birqok dil si.stemi kulianirlar. Askerlik yapan bir er, hergeyden once bu sisteirrin dilini c$renmelidir. Eneir-i
Jai.al ttragtnu, nobet hitugundan harp sanailn-r o[r'enmesine kadar birer sozciiil olarak ifade edebilece$in:iz birirrleri tek tek u,l,gulayarah aslcerlik gramerini
o$renrnig
gibi gortinen
Uagtama
aTan
oiur. Bu gramer iginde ofiemsizmiq biqimi gok onemli olciufu lcagku gottirrnez
postallann silah kulianma sanatl
bir-eyls aigtlacir$r biSimde yan-i parqalann tekrar bir dizge ile birlegtirilpesi scnucunda, avirt anianr ve de$ef kategor:isi iqinde biriegir-' Saussure
"Turnriyle eie alindr[rnda, clii yetisinin pek gok biqime trurinduArinu karmasrk bir oigular butunu oidug: gorulur' Dii yetisi trrrqok aJana aqihr: her: iiziksel, fiqvoio.iik ve alhksei
niteliklidii-. hem de bireysei, topir-rmsa1 ozellikiidir. insana iliqkin oiguian kapsa-va:r hiEbir biitiine yerieqtiremeyiz onu' Qunkri dil
yetisinin'oirliiini nasll ortaya prka::acafrrmzr bilemeyiz t 5 d er' "'s Eu dui:rmda dilimizde "efi"admt cdmi, afitanw mdni" soziinu hatrriatmak ],erinde oiacakrr. Bir metni oluqturan pargalarin kendi antarrr dizgesi iginde kabul e'rrnek onun drgrnda olaplan hesaba katmamak gerekir. Ziri air kelimenin tarihsel, dilsel. sos-volojik ve psikoiojik gci*derrneleri olabilir. Kanuk scizcii-Ed verdifi sozii tutmayan, aiciatan insan anlaminda kullarulir. Argoda kadrnlar iqin de kullarl1lr. Sadakatten vaz geqen kopek igin
de bu stfat }c.illarulrr. tsir rnetnin iEinde yer aian bu kelirne yaplsalcrlara gdre
ancak iletigimde buiundugu citeici sozciilderle biriikte diiqiiniiLlmelidir. Bu kelimenin iarih iginde yiikiencii$i an1am, ta;rdr$r gcindennelere itibar edilmez' Zii onl,ar metin drqr anlamlardrr. Bir keiimeyi sozliikte yer alan biitLin anlamlan ile bu kuram iqinde de$eriendirrne ya da iefsir irnkdru yoldur. Yaprsaiclhk bu tip gozi.ird emelere kaprsinr kapatmr gtir' Ne papkrn komqumuzdun sen Fahriye Abla
"o Ag.. s.173-174. 3ls F. De Saussure, Genet Dilbilim Dersleri, 1, s' 31'
296 | ALi iHSAN KOLcU
EDEBTYAT KURA MLART | 297
dizesinde gaphn sozciigii Fahriye Abla'run erkeklerle diigrip kalkan ydniinii
igaret etmek iqin deSil, onun kadrn erkek iliqkilerinde samimi ve rahat bir
taur
beline baklrlrmzda metni
(nesne) olugturan cigelerin tek baglanna lugat anlamlan drgrnda bir an-lam tagrmadrklanm gdriiriiz. Fakat bu cigelerin kendileri gibi dteki cigelerle olan iligkileri, baglantrlan qiirin yaprsrmn orraya grkmasrna, yani bu qiirin gramerinin, yasalanrun ortaya grkmasrna hizmet eder. serin kelimesinin servi ve kabir kelimesi ile olan iligkisi bu tiirden bir iligkidir. Seher, gill, gece, billbill kelimeleri de bu beytin unsurlanndaki istifin
sergiledi$ine igaret eder. Birinde kelimenin genel geger anlamr difierinde metin igindeki anlamr esas ahnmrgtr. Yaprsalcrlar kelimenin, parga ya da unsumn dilin iqlenmesi ve lqrllarumr ile kazarulmrq zenginlikleri rizerinden ulagrlan genel geger anlamlanru de[ii, tamam-lanmr; bir bi.itiin olan dizenin iginde kelimenin citeki kelimelerle kurdu[u anlam izdivacrndan do[an anlamr
gramerini verjrler.
Edebiyatta Yaprsalclhk ve Uygulamalarl
Divan giirinde yazrlan agk konulu btifiin gazeller bu y6ntemle bir incelemeye tabi tutuldugunda bu edebiyanaki agk kavramrnrn gramerini grkartabllkiz. Biz bu konuda ozel bir gahgma yapmadrk fakat kabaca bu
ve gaSrrgrmr esas alrr.
gramerin;
Edebiyatta yaprsalcrhk metnin diinyasrna girmeyi amaglar.
"Elek, yazann defiil yaprtrn dtinyasna girmektt. Metnin ieerifine tutarh bir yorum getirebilrnek iginde elimizdeki tek ipucu kendisi, biqirnidir. Etrafinda dolaqmakla bir sonuca vararnatnz. Yaprtrn yazallna bile tam aqil< oimadrirnr yazarlar sciYler."sto
Edebiyatrn nesnesi eser oldu[una gcire yaprlacak ig bu nesneye tutarh igin nesnenin yaplsuun gdziimlenmesi gerekir:
bir yomm getirebilmektir. Bunu yapabilmek
'lYaprsalcrhk, metni pargalara bolerek pargalan yeni bir duzene gore birbirlerine yaklaqtrrarak ele aldrfr nesneyi
baqtan kurmaya uSragrr. "erz Bunun pratikte yaran gudur. Tamamlanmrg bir rnetni dnce pargalara
ayrnp soffa yeniden kurma eylemi srrasrnda metinde cinceden fark ed.ilmeyen,
yiizeysel okumalardan kalinaklanan grizden kaEmrg anlamlarr bulup onlan agrEa grkarmaktrr. igte bu metinlerin^"qatrsmt kuran gdrevlerin bulunup diizenlenmesi bir gramer olusturur."3l8 Krsaca metnin altrnda yatan yapryr, grameri, yasalan ortaya grkarmaktrr. Bu sistem iginde metni olugturan nesneler kendi baglanna tagrdrklan anlamla degil citeki rigelerle olan iligkilerinde kazandrklan anlamla cine grkarlar. onlara anlam kLandrran bu sistem igiqdeki birbirleriyle olan baglanlrlan, iligkileridir. yahya Kemal'in
Rindlerin Otrimti giirinde yer alan,
Ve serin serviier altrnda kalan kabrinde Her seher bir gul aqar, her gece bir btilbtil riter 3r6
Siiheyla Bayrav, Dilbilimsel Edebiyat Eteptirisi, Multrhngual, ist 1999, s. 55.
3rt
Dilbilimsel Edebiyat Elegtirisi, s. 59.
3r8
Age. s. 59.
kawarrirn
ciznesigkawam€kawamrn
JJJJ Aqrk <--)
A$K
€mA;uk
nesnesi
*
kavramrn haileri + +
-F engel*rstrrap*kavuqamama vb.
bu gekilde olugtu[unu ana hatlanyla bir gema ile gosterebiliriz. $imdi bu grameri okumaya gahgahm. Divan giirinde agk bir rist kavramdrr. Agrk bu kavramln ciznesi maquk da nesnesi durumundadrr. Bir bakrma ozne olan agrk duygusal e$ilimini nesne tj.zerinden kawama ycineltir. yani burada asrl olan gey bir nesneye defiil aqk'a dgrk olmaktu. Nesne (mdguk) ise bu yapr iginde ediigen durumdadrr ve onun da eBilimi, ycinelimi ozneye defil onun iizerinden apk kawamrnadu. Aqlan bu iki figiir arasrndaki halleri ise metinlerin aynrntrlanru oluqturur. Agr$rn (ozne) acr gei
,
Boyiece kaba bir tasnifle Divan giirindeki agk qiirlerinin (gazellerin) Ayu gaLpma Ttirk halk masallannda, destanlarda, modem dykiilerde, roman ve giirlerde de yaprlabilir. Bu gramerin ortaya grkarrlmasi eseri anlarnamtzda bize yardrmcr
yaplsrru yani gramerini ortaya koyrnug bulunuyoruz.
olur.
"Yaprsal qdzumleme ydntem ve kuramlarurn tamamrnrn alnacr halkbi.lim trirlerini ewensel modellere ve formrillere indirgenerek ve boyiece zatnanla oluqturulacak bir folklor grameri sayesinde evrensel bazda mukayeseli qahqmalan daha
298 I ALi iHSAN KoLCU
EDEBTYAT KURA MLART | 299
koiay gergekleqir krlarak insalh$n kulturel ve zihni geli$imini aniayrp agrldayabilm gkti1.
"3 t s
Yaprsalcrhfirn haikbilimi sahasmda uygulamasl iki cinemli y6ntemi dolurmuqtur. Bunlardan birincisi'kairaman biyografisinin grameri' diSeri Rus aragtrrmacr Propp'un masallara ve Ldvi-Strauss'un da mitiere uyguladrlr yaprsal gciziimleme biginnleridir. X.
Kahrarnamn Biyografisini Qdziimlenae
Bu yontemin.amacr masal, destan, halk hikAyesi ve efsanelerde yeralan kahramanlarm ortak ozelliklerini ortaya qtkararak bunlann rgrfrnda temel bir karakter inga etmektii.
Bu konudaici ilk deneme Alman halkbilirnci .trohann Georg von Hahn tarafindan 1864 yrhnda yaprimrgtu. Hahn geqitli anlatrlarda yeraian kahramanlann basit bir gramerini Erkarmakla ige baqlar. "Perceus, Fiercules, Oedipus, Amphion ve Zenta (ikizler), l,eucestus ve Parrhaus (ikizler), Romulus ve. Romus (ikjzler), Dietrich, Wolfdietrich, Siegfried, Cyrus, Keyhusrev, Karna ve Krishna"dan oluqan 14 kahramanrn biyografisinden hareketle l6 maddeden oiuqar bir kahraman formuhi ortaya grkarrr. Onu Otto Rank, Lord Raglan, Eric Hobsbawrn vd. izler. Kahramarrn biyografisinin grarnerini qrharmak benzer . baEka metinlerin yaprsai agrdan qozurnlemelerine yandrmcr olur. Bu konuda 6zkr:1 Qobano[lu'nun ydntem uygulamalannr zikretmek yerinde olacaktrr. Ikbns Turk halk kahramanlannrn yam stra Qakrrca_trr Mehmet Efe, Oiuz Kapan ile Ertoqtuk'e uyguladr$r kahrarnalrn biyografisinin gramerini gdrarma yontemi bu a-landa yaprlrnr5 baganh drnek-lerdir.szo
3re
6zkul QobanoSlu, Ilalkbilim Kuramlarl ve Ara$trrma Ytintemleri Tarihine
Klasik motif ara$tlrmaslrun kah.raman bolaltunu temsil eden bu ydntem bagka sanat dallanna da uygulanabilir. Ozellilde Tiirk sinemasr bu bakrmdan
bakir bir alandrr. X4esela avantiir ya da arabesk dediSimiz fiimlerin bagkaraklerlerinin gramerini glkarllmasr sinemamrzrn tip ve karakter zengirrlip.i hakkrnda kesin bir bilgi verecektir. Gerek masal, destan, mitos, ve halk hikAyelerinde olsun gerekse roman, sinema ve dteki sanatlarda olsun her zarnan bir gramer grkarmak imkaru vardrr. Sanat eserini anlamaya ve Edziimlemeye ydnelik bu gabalann dayandr$r ternel ydntemlerden biridir yaplsalcdlk. $imdi bir fikir vermesi aglsmdan Eric Hobsbawm'ln 'sosyai' veya 'soylu haydut' olarak adlandrrdrgr egkiyalann 'hallt kahramanr statiisii'ne yiikselinceye dek yaprsal olarak3rr izledikleri biyografrk $emaya bir goz ataitnr:
"i.l Kahraman, kar-rundrgrhk kariyerine bir suqla degi adaletsizli$.n kurbam olarak baqlar. Resmi otoritelerce aranmasrna ra$nen onun yaptr$r toplumunun halk kulturunde "suq" oiarak de[erlend iriimez. ii.) Kahraman. yanirqhklan duzeltir-. iii.) Kahraman, zenginden alrr ve fakiriere, ihtiyaq iginde oianlara verir. vi.] Katrrarnan, me$rll mucialaa ve intikarn drqnda asla adar-n oldurmez.
v.) Kahraman, e!,er yagarsa halkmrn arasura saygrde$er bir vatandaE ve hurrnet goren bir birey olarak doner. Ashnda, o hallonrn arasrndan hiqbir zaman a}'nlmaz. vi.) Kahramal. una hayran ha,lkr tara,frndan yardrrn gormu$ ve desteklenmigtir.
vii.i Katrraman, toplumunun uyelerinin resmi kuninelaria kendisine kargr iqbirlifine girrnemesi nedeniyle ancak toplum tarafindan drglalmrE kiqiierce kendisine yaprlal kalleEtrikier ve kurulan tuzaklar sonucu muhtelif yollardan biril'le olduruitir. viii.) Kahrarnan, en azrndan teoik olarak plorulernez ve
Girig, Akgag yay. 3. bs. Ank.,2005, s. 188. 320 Ozkul Qobano[lu "I-ord Raglan'm Batr Flalk Kahramam Kahbr Agrsrndan Opuz Ka$an ve Er Togttik Destan Kahramanlarrna Bakeg" adir makalesinde bilinen bu kahraman kalrbrn bizim iki kahramarumrza uygulamrgtrr. Yazrun bitiminde; "Sonug olarak Oguz Ka$an ve Er Togtiik'iin Batr ve OrtadoEu kaynakh halk anlatrlanna istinaden oluqtr,uulan halk kahramanr kahbr ornelrnde yer alan pek gok kalrba uyum gostermekte iken bazr kahplara da tamamen ters diigtii$i.i veya kendilerine has
Bu motifler olciryanlara gegit!i gagrrgrmlar yapacalctrr. Bjzjm de gerek halkbitimi anlati tiirlerinde gerekse roinanr oylni gihi modem metialerde
ozeiliklere sahip oldugu goriilmektedir." Dedil'ten sonra yaprlmasr gereken $eyi i$aret eder: " Bu husus da bu gakgmamn giriq kesmrnda igaret edilen tamamen Tiirk halk anlatrianna dayah bir Tiirk halk kahraman kahbr cirne[i olu$turma ihtiyacrrun onemini gctstermektedir." der. Blc. Urnay Giinay.4,rrnaga-nr, Adr. 1996, s. 208.
32r -- ..,,,. "-' t{alkhilim -E(urarnlarl ve Aragtrrma Yiintemleri Taritrrine Gil"is" ttt Ag*. ,. 195.
kolayhhla ele geqirilemezdir.
ix.) Kahramar. kra}n ve-va imparatorun driEmanr de$il takat onlarrn yerel despot idarecilerinil ve adaletsiz b{irokraflarrnrn cl Lj
smanlou'.
nzz
s
I qt5
3OO I
EDEBiYAT KURA MLART | 3O1
ALi iHSAN KoLcu
gerekse bu metinlerin perdeye.yansuru$ benzer karakter gramerlerini gdrebiliriz.
du$unu duqunerek, verecefine sdz verir ve bir anda ineSrni bulur. Ve o zaman hamile oidufunu ve qeytana dogmamrg gocugunu
bir bigimi olan sinema filmlerinde
Kendi edebiyatrrnzdan rirnek verecek oiursak Kelosian masallanru inceleyerek Keloglan'rn karakterini olugturan cizellikleri bir gramer halinde ortaya koymak ve ondan sonra ortaya grkan bu kahp gergevesinde citeki masal kahramanlanyla mukayeseli aragtrrmalara girigilebilir ikinci olarak vladimir propp ve Levi-Straussu'un geligrirdi!i ycinteme
bakaLm. Propp, masallardaki kahramanlarrn karakterlerini; yaprsal gdziimlemeleri yerine temel olaylann yani fonksiyonlann gramerinin Erkanlmasrndan yanadrr. Buna gclre masallardaki .sabit' unsurlar kahramanlann icra etti$i eylemlerdir. Eylemleri icra eden kahramanlar deSigmelae fakat eylem sabit kalmaftradrr. Hatta bu eylemler kimi zaman
venneye stiz verdi$ni fark eder. Qocuk on beq yagrna gelince kadrn papaa duruma bir gare buimak rizere yardm iqin ga$rnr. Papazul
yardrmryla gocuk ve $e)tan birbirlerini srnanlar. BaEansrz bir hamleden sonra qeSrtan gocuk uzerindeki gucunri tarnarnen kaYbeder."szs
Bu model efsane
"l.Bir Qar katrramana bir kartal verir, kartal
elde edilir.,,326
kahramam
2. ihtiyar bir adam Sucenko'ya bir at verir, at Sucenko,l,u
Boylece eserin derin yaprsr yani anlatrlann arkasrndaki, derinlifindeki gerEek anlam bir yorum bigimi olarak ortaya grkarrlr.
baqka bir krralh[a goturr-ir.
3. Bir sihirbaz. ivan'a kuqtlk bir kayrk verir, kayrk
baEka bir krralh[a goturur.
4. Prenses, ivan'a bir yuzrik verir. yuzilkten gtkan adamlar ivan'r bir baEka krralhfa gotr-in-i1,"s23
Edebiyatta yaprsalcrhk Ferdinand de Saussure'nin dilbilim alarunda ivan,r
iri
yan
Goriildiigii gibi kahramanlann nitelifi ve isirn-leri degigmekte fakat yaprlan eylem sabit kalmaktadrr. Bir bakrma almr eylem degiqik masaliarda degi gi k kahramanl ara yrptrnlmakladrr. Ldvi-Strauss'un yaprsal ycintemi eserdeki ..dogal yapryr ortaya
grkarmak iEin mitlerdeki 6ykiilendirme cigelerini boliimlemeye ve yeniden diizenlemeye dayarur." (...) "Mitin alnnda yatan diziyi ve kavramsal qerqeveyi incelemeyi" amaqlar."3to Mitlerin 'derin yaprsr;run peginde olan Strauss, halkbilim anlatrlannda keyfi ve raslantrsal bir bigimde yer alan qegitli elementler arasrnda rnantrksal bir iligkiye dayah olarak tasviri bir ifade
grkarmak ister.
B. Waugh'un Levi-Strauss'un
gciziimleme . ydntemine
uygulandr[r bir elsaneyi aga$rya nakledelim: "Fakir bir kadrn inegni kaybeder ve insan lohgrnda bir gey,tan ona, efier kemeri altrndakini on beq ytl sonra verirse ineiini bulrnaya soz verir. Kadrn kemerinde sadece ahrnrrn anal tan ol-
vardrlr bulgulara dayarur. Bu bulgular genel dilbilim dersleri adryla Berke Vardar tarafindan da dilimize aktanlmrgtrr. Saussure'iin dil bilim alamnda yaprsalcilr$a kapr agacak
bir dizgeyle bagtan kunnaya gahgarak ortaya grkanlabilir. Bunun igin eleqtirmenin Tarihi Tiirk givelerini, Ttirkgenin tarihsel geligimini, dil cizelliklerini, ses degigmelerini bilmesi gerekmez. Bir otomobil kullanmaya baglayan siiriiciiniin otomobilin, benzinli ya da motorinli motorlann tarihsel geliqimini biimedigi gibi eleqtinnen de r,izerinde gahgacafir metnin (nesne) 325
323
Age. s. 198. 324 Age. s. 219.
ya da erdemle
"Levi-Strauss'un modeiini uygulayan Kdngas ve Maranda'ya g6re, bu anlatrdaki arabuiucu (mediator) papazdrr ve tannnrn gucunli temsil etrnektedir" (...) "$eytanrn gr-icu insanrn diinyadaki yagamlna yardrm eder ve.tann sadece sonsuz ve ebedi hayat igin iqe yarar; fakat eler insan tannmn dunya hayatr iginde yaldrm ettifmi anlarsa, $eytanm gncri inkdr edilir ve sonsuz ebedi hayat
birbirinin ayrusrdu. $imdi Propp'un sabit ve de{isken diye tarumladr[r masal motifl erinin $emaslru gcirelim: baqka bir krralhfa g6turt]r.
$eytan-papaz-tann-kadrn-gocuk diizleminde
gergeklegir. Efsanenin derin yaprsr gey.tanla tann arasrnda gr.inah arasrnda srlegmrg kadrmn durumunu ortaya grkarmaktrr.
326
Lge.s.220. Age. s. 220
3O2
lALi
EDEBiYAT KURA MLARr !
ir-{SAN KOr-CU
tarihsei gegmigini bilmek zorunda degildir. siiriicri sadece otomobilin
gramerini bilmek zorundadu. Onu nasrl gahgtraca[rm, hareket edeceEini nasrl duracagrnr, trafik igindeki davraruglanru bilmek zorunluluSu vardrr. irte bu trafi[e grkacak olamn bilmesi gereken gramerdir.
Gonildrign gibi bu sistem birgok bakrmdan yeni Eleqtiri:yi gagngtrmaktadrr. Bu ycintemin edebiyat incelemelerine getirdi$i katkryr bir misalle pekiqtirelim: Mesela XVll. yiizyrla ait bir metinde geqen .yosma, scizciigii gok giizel sevgili anlamrnda kullarulmrgtrr. o zamanlar igin tek kargrlr[r sevgilisine lstrap veren, ona yiz vefineyen istigna sahibi grizeidir. Fakat aynr kelirne XIX ya da XX. yLizyrl metinieinde aSifie, hafif meSrep kedm hatta fahise anlamrnda kullarulmrgtrr. Kelime zarnan iginde anlarn kaymasr ve genigiemesine sebebiyet vermigtir. Bir aragtrrmacr eSer XVll. yiiz yrla ait bir rnetni diacronic yani art zamanh bir yaklagrmla goziimlerneye kalkarsa o miistesna sevgiliyi fahige durumuna diiqiinir. Bu kuramda dilin
britiin referanslari kendinedir. Metni kendi zamam iginde tamamlanmrg bir britiinolarak goriir. Dil sistemini olugturan sciz'leri de tarih oncesinden ya da sonrastrda kazar-rdr$r anlamlarla degil mevcut aniamiyla deferlendirir.
Ttirkiye'de yaprsalcrhk ile ilk akademik gahqmayr yapmlt olan Tahsin Yiicel, Yaptsalctl* adh kitabrnda bu icrramrn dayandrgr alir temel ycinerimi gu qekilde rizetler: 1- ele alman nesnenin "kendi bagrna ve kendi kendisi igin" incelenmesi;
2- nesnenin kendi o$eleri arasrndaki bafirntrlardan oluqan olarak ele alrnmasr;
bir
"dizge',
3- sciz konusu dizge iginde her zamaniglevi gdz oni.inde bulundurma ve lrer olguyu bagh oldugu dizgeye dayandrrma zorunlulu$unun sonucu olarak, nesnenin artsiiremlilik iEinde deSil, egsiiremlilik iginde ele ahnmasr;
Berna Moran da Todorov, Greimas ve G€rard Genette'in uygulamalarrm de[erlendirerek qrkan sonuglan ddft rnadde altinda toplamrqtr'
1. Edebiyaf incelemesi tek tek yaprtlarrn yorumlanmaslyla da deferlendirilmesi deSii, edebiyat yaprtlanrun tiimiiniin uydupu sistemin araqtrtimasl demelcir. 2. Bundan ofiirii, edebiyatrn tarih igindeki geiigimi bir yana brrakriarak, her qeyden tince egzamanhhk iginde incelenmesi gerekir. 3. Edebiyatrn eqzamanhhk iginde, kendi bagma, ba[rmstz bir yapr
olarak incelenmesi ise,
bu yapryl
Cahit Kiilebi'nin Dostlara Tiirkii $iirini Okurna Denemesi DOSTI-ARA TURKU
Dostiar bilin ki burda Bir fakir Cahit Kulebi Garaja gekiimiE hurda Paslalmrq kamyonlar gibi tsekler durur Ankara'da. Ne kadm, ne aqk, ne kumar Ne qahgmak, akEama dek;
Yiz verrnez oldu sokaklar
qciziimlemesi yaprldrklan sonra ve bunlann da dizgesel olarak ele alnmalanru
Yaga yaqadrfin kadar!
bir ilgisi bulunnramasl.
olugturan ofielerin
birbiri/e
olan
baprntrlanmn, yani iqlevlerinin saptanmasr demektir. 4. Bunu yapmak igin de, dilbilimdeki soz'e tekabiil eden somut edebiyat eserlerinden yola grkarak buntrann uydu$'u sisteme (dil'e) ulagmak garttr; giinkii sistem i1e tek tek eserler arasmdaki baSintr, dilbilirrde dii ile soz arasmdaki ba[rntrmn benzeridir. Bu ilkelerin rgt$r alturda bir metni incelemeye gahgahm.
4- bunun sonucu olarak, kriken. geligim, etkilegim, I'b. tiiriinden artstremsel sorunlara ancak nesnenin elden geldigince eksiksiz bir sa$ayacak ycintemler geligtiriiebildigi cilgnde yer veriimesi; 5- nesnenin 1'ke'di bagrna ve kendi kendisi iqin,' inceJenmesinin sonucu olarak, "dogacitesel" (metafrzik) de$il, "ozdekgi"(materyalist) bir tutum izlenmesi; 6. bu yaklagrmrn felsefel, siyasal ya da sanatsal bir oSreti degil, tutadr bir goziinileme ydntemi olmaya yonelmesi, dolayrsryla drigtingriser yaklagrmla
3O3
Bir bardak su, biraz ekmek,
Gel be dunYahk hevesim
Sokul bir Parga Yamma! Toplasalar qrkmaz sesim
Butun krzlan baqtma, Gelmez elirni suresim' Hasreti YeEerten, ufak
Ufak esen mavi riizg2r Nerde ruYah ve uzak
3O4 |
ALi iHsAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARI l3O5
Bildrr gezdifjm tarlalar! Dul bir kadrn kadar srcak
Yuka'daki temel ilkelerin rgrprnda ortaya konacak ilk gey metnin (nesne) bir gramerini grkarmaktrr. Dizge sciziiyle 'yapr'nrn kastedildifi1i belirterek metnin yaplsma bakmaya gahgaltm.
ilk
olarak
biz cahit Kiilebi adh gairin btitiin giirlerinin
gramerini
grkarmak defiil sadece bu metnin gramerini qahqmayr segtiSimiz iEin dikkatimizi bu nesneye (metin) yonelteceSiz. ikinci olarak bu metni edebiyat tarihi, balh bulundugu edebiyat akrmr, ihtiva ettifi ewensel gergekler veya yanldrSt dcjneme ait ig ve drg etkiler ballam-rnda degil kendi iginde tutarlifr ve iglevi olan bir dizge (yapr) iginde inceleyecegiz. Bu bakrmdan metinde gegen Ankara scizcii[riniin bir kenti tarumlamaktan rite bir anlam ve deferi yoktur. onun Tiirkiye'nin baqkenti olugunun bu qiirle bir ilgisi yoktur. Sadice oznenin Ankara adh bir kentte oturmasryla ilgisi vardr. Biz eper bu ilgiyi Ankara'mn tarihsel ve siyasal kimligi ile kurmuq olsaydrk' metinden uzaklapmrg olurduk. $iiphesiz-1ru:rryapnn kuramlar da vardr. iqte o zaman Ankara'nm taqrna Gdzlerimin yaqrna bak ttrkiisiiniin metin igin bir anlamr olurdu. Bu kuramrn bir baqka ilkesi metni egzamanh bir ballamda incelemekiir. Burada tarihsellik ve art zamanhhk devreden grkar. Metnin 'gimdisi' one grkar. $iirde konuqan ozne (trurada gair) kendi gimdisinden sriz etmektedir" cahit l(iilebi gimdi hayatta deSildir. Biz bu qiire oiii bir gairin metni olarak degil yazrldr$r qimdi'nin metni olarak bakmak zorundaytz. Bu kuramrn one siirdrigii ilkelerden biri de dil sciz aynmrdrr. Soz ile cahit Krilebi adh qairin tek tek biitiin $iirleri dil ile de bu qiirlerin olugturduEu yek0n ifade edilir. Biz yukanda da ifade etti[imiz gibi Kiilebi'nin biitiin giirlerinin gramedni deEil sadece bu metnin gramerini grkaraca$rmrzdan sciz'ii sadece bu metindeki pargalar iizerinde uygulamaya Ealtqacaptz.
Dil
dizgesinin (yapr) olugturan unsurlann oteki unsurlarla olan ballantrsrru ya da iiipkisini kargrthklar tayin eder. "ikilj kargrtkk olgusu, ortak bir paydada bulugan cigeler arasmdaki farkhhk durumunu gcisterir. Esmer / sarr9rn, birey /toplum, gerekli / gereksiz gibi ahgrlagelrniq kargrthklar yarunda siiz gelimi riirkge'dekr h^ve p sesleri de anlam ayrncr iglev tagrdrklan igin bir ikili karqrthk olugtururlar.r27 Bu metinde kargrthklar cjznenin iEinde bulundug-u dun:m rizerine kurgularurigttr. ozne /nesne ikilemi durum agrsrndan metne egernendir. 327
Prof. Dr. Aypegril Yiiksel, Yaprsalcrhk ve Bir Uygutrama, M. Cevdet Anday2rn Tiyatrosu, Giindogan yay. 2. bs. Ank. 1995, s. i3.
Ozne
nesne
Fakir
kamyon
durum Garaja gekilmig Hurda, paslanmrq
Cahit Kiilebi Yaqh
kadm / aqk
cinsel isteksizlik
isteksiz
kumar
heyecansrz
Yorgun
yemek su, ekmek
igtahsrz ya da yasakh
Yaln.rz
riizgAr
dul bir kadrn kadar
srcak
Metnin kuruldugu karqrthklan kabaca bu gekilde qematize edebiiiriz. Bu durumlardan ne ciznenin dzel tarihine ne de metnin kimi dgelerinin kegkrrttrgr gcindermelere ihtiyag duyulmuqtur. O halde bu metnin grameri;
lzne+zarf+yiklem geklinde yani qair yaghhk durumlarrmn neticesi kimi arzu ve isteklerden elini aya$rru kesmig olmamn getirmiqtir, diyebiliriz. Kimi yaprsalcrlar biyiik bir metni tek bir dile rstrrabmr ciimle olarak okumamn kolayhfr ve imkdrundan sdz etmektedir' Bu duurmda bu metnin (nesne) gairini bilmemizin qiiri anlamak adma bir getirisi ve liizumu yokur. igte yaprsalcilrk metni kendi iginde bir dizgeye gdre okuma efiilimindedir. Bu metnin dizgesi (yapr) yukanda ifade edildi$i bigimdedir' olarak hayattan,
$imdi de bir bagka melne balcahm:
Bedri Rahmi Elniboglg'nun Paramparga giirini yaprsalcr ilkelerin ryrfirnda incelemeye gahgahm.
Bedri Rahmi'nin Paramparga $iirini Okuma Denemesi PARAMPARQA
A[aq butun lsrl< butr-in
Meyve
butrin
Benim dunyam paramParqa. Briyuk bir alma krnlmrq I(rnirp yere d6kulmriq Kainat iQine duqmtis Du Emus amma Paramparga. Yaprak yaprak YaPrEtrrdrm Diyar diyar dolaEtrrdrm
Bir alevdir tutuqturdum
306 | ALi iHSAN KoLcU
EDEBTYAT KURA MLART | 3O7
Yandrm afi[na pararnparga.
ilk
agamada
biz Bedri Rahmi Eytiboflu adh gairin biitiin $iirlerinin
grarrerini grkarmayr de$il sadece Faramparga qiirinin ggamerini, -yaplslru, dizgesini- grkarmayr dtigiindii[iimrizden dikkatimizi sadece bu metin iizerine yofunlagtrraca$rz. ilcinci ilke metni egzamanli olaral< inceiemelcir. Metnin diacronic (artzamanl) incelenmesi onu tarihsel bir nesne yapacagmdan
o taraftan Eevirece$iz deneictir. tJgrincli husus nesneyi ciugturan pargalann birbirleri ile olan iiigkisini (kargrthgrm) incelemeklir. gimdi metli olugtr.ran kargrthkiara bakalrrn:
bakrgrmrzr
Metin bil.tiin -parQo kargrth[r iizerine kun-llrnuqirir.
Yaprsalcrlik metnin yiizeyindeki anlamt de$il yazartn 'sciz'den hareketle olugturduSu derin anlamr bulmaktrr" Halk hikAyelerinin, mesnevilerin derin anlamr hayatta higbir geyin kolay ve bedelsiz elde edilemeyecegi, zorluklann, engellerin agrlmasr gerekigidir. Bu bakrmdan bir metnin anlamr bir bi.if iik 'ciimle' olarak kabul edilebilir' Ali catru hrdt basit bir ciimledir. Burada ciznenin, nesnenin iglevi soz konusudur. Ali'run camr k-rrma eylemini nasrl yaptrgr aqrk de[ildir. lsle cam ve ktrma ogeleri ister istemez taq unsurunu beraberinde getireceldir. Fakat efier bu crim]e Aii camr taqla krrdr geklinde olsaydr rnetin bir dizge unsuruna
Ozne
cizdekqi
Lirik ben
diinya
paramparga
a$ag, rqik, me)nre
biitilLn
derin yaprstm daha rahat goziimlememize yardrlrru olacaklir. Yaprsalci kuramrn siirdiiriiciiierinden Jacques Derrida'ya gote yazat, L-ullandr$r sozciiklerin anlam:nr yalruzca onlarr kuliarurken fark eder. Qiinkii yazar da kendisinden once, kendisi drgrnda oluqmug olar-r^-'retorik' olgulannrn
ayna
par-alnparEa
tOlesidir. Fu nedenle yazar da yalnrzca bir 'okur'dur."328 Yaprsalcr kuramrn
ayna
pafafipifQa
lirik ben
nesne
durrim
$irndi bu gemarun aniara dizgesini kunnaya qahgahm. A$ag, rgrk, meyve do$aya it unsurlar biitiin, rizne paramparqadtr.
Biiyiik bir ayna krnlmrg, qevreye yiizlerce goriintriL krngr
saqilmrgtir, ayna parampargadrr. Ozne bu krnSr onarmak ister. Yaprak yaprak yaplgtlrm; diyar diyar dolaqtrrir, alev gibi tutu$turlir fakat yine ozne yanar, paraniparga olur. O halde bu metni (nesne) anlamli bir dizge olarak okursak cizne drg ve ig etkenlerin tesiri ile pararnparQa bir ruh hali igindedir, denebilir. Eu inetnin anlarn dizgesi briyle rizetienebilir. Bedri Rahmi'nin britiin giirlerini inceieme
firsati trulup onlann bir 5pamerini olugturma imkArumrz olsaydr ortaya yine bk dizge tamrm grkacaictr. Yaprsalcrlann metnin dizgesini bulma konusundaki tercihi bir tiiriin mesetra masallar, mitler, destanlar, gazeiler, halk hikAyeleri, gurbet ;iirleri vs. biitiin metinlerinia motiflerini Erkararak bir yapr gemasi ortaya grkarmaktr. Propp Rus masallanru bu yolla inceledi$i Eairgmasmda yedi eylem alaru tespit etneiqtir. Bunlar, saldrrgan, ba[r5qr" yardrmcr, prenses, gonderen, kahraman, diizmece kahraman'drrr. Biz de pek6lA Keloplan rnasallanru eviem alanr agrsmdan bu tip bir tassrile tabi tutsak buna berzer sonuqlara uiaqrrz. Zira genelcie masallann kurgu ve yaprst birbirine benzer. T{irk halk hikAyelerinde rnesela ozne-nesne (agik-mAgulc), engelieyici-yardrmcr figiirler, srnav-engel, kar,ugma-ayrrlma r,'L.. eylem
buna benzer
dayandrfr gcisteren-gosterge-gosterilen baplamr bu durumda gdreceli ve tartr,smair bir hale gelmektedir. Zira bu frkre gore biitiin gosteren ve gostergeler onceden dilde hazr durumda mevcuttur. Elegtirrnenin yapaca$i gey buniarr tespit etmektir. Referansr da metin de-Eil dildeki kullanimlan olacaktrr. Yaprsaicrir[rn ruhuna aykrrr hatta Iam zrt bu gciriigler metni bafirmsrz somut bir nesne gonne efiliminde olan yaptsalcrlikla Eeliqmelcedir. Derrida;
"saussure'un iddia ettiSi gibi gosteren ile gosterilen arasrnda tamarnlanamaz, gunku her gosterenin anlamr difer butun gosterenierle ba$ntrhdrr."szs der. Anlamr bir tek kategoriye indirgemeye gahqan yaprsalcrhk ile Derrida'mn ileri srirdiigii frkirler qeliqse
tek bir baflaltr yoktur. Anlarn
3n 32e
3ro
Yaplsalcrhk ve Eir Uygulama, s. 15. Edebiyat Kuramlan ve Eleptiri, s. 185 ,A.ge.
s. I85.
3OSlALi iHSAN KOLcU gagngtrrdlgl anlaml gdrmezden gelecektir. Kelimenin gece, karanrtlc anlariuda riznenin iglevi ile yalandan baflantrh oldufiu gcirmezden gelineceft111. iginde sadece Mecnun'un adr gegen bir agk tiirindi ister istemez oteki'ni hatrlatan bir anlarn dizgesi olugacaktrr. Bu bakrmdan Derrida'nrn savr bu konuda tutarhdrr.
GOSTERGEBiLiMSEL EDEBiYAT KURAMI Dil, gdsterir, resimler; Eekilir Anlam neden sonra belirir ilhan Berk
Gcistergebilim (Semiologie / anlambilim) alarunda ilk gahgmalar Amerika'da Charles Sanders Pierce ve A'vnrpa'da Ferdinan de Saussurre ile baqlar. 1960'h yrllardan itibaren biiyiik bir geliqme kaydeden gcistergebilim, "gr)stergelerin sistematik olarak incelenmesi anlamtm taStr.""' Temelde viprsalc-rErn dilbilimdeki uygulamasr olarak kabul edilebilir. Har.ta Saussure fitUifi*n g
"Gostergebilim "anlatrlarda, metinlerde anlarnlann nasrl
birbir:iyle eklemlenerek uretildi$ni araqhran' dncelikle de bu tiretim surecini ortaya koyabilecek bir kunimsal aygt (du$unme modeli) geliqtiren bir bilimsel taseu1dlr."33a
Edebiyat alamnda gcistergebilim bir metni i anlamaya
onu
objelegtirmeye, ifade edileni anlamaya gahqrr. Saussure'iin yaplsalcl dilbilim yonteminin salt 'dil'in gdsteren yanma deSil ayru zamanda 'gosterilen' yaruna dik&ati geker. Boylece bir nesne olan metinde gdsterilen (an-latrlan) anlamr kavramak daha kolaylagu. Edebiyat incelemelerinde piyasaya.siiriilen yeni bir metnin onu pazarlayall medyarun giictinden ba$rmsrz okunmasl, sradan okryncu iEin guc bir siiregtir. Zira giiniirniiztican anlayrgr edebiyat eserini bir yazrnsal metinden gok ticaret nesnesi, metar olarak gordiip-ii igin hakh olarak onu qetin piyasa kogullal iginde en gegerli ytintemle pazatlayacalgj.;rr. Yazrnsal metnin ticaret nesnesine d6niigmesi onun yazrnsalhfirn kamufle eder' Bunun
T".ry Eagleton, Edebiyat Kuramr, s. i23' ,,t Hilroi Ugan, yazlnsal Elegtiri ve Gtistcrgebi-lirn,
"'
Pergembe
Kitaplafl, ist. 2002.
63.
Yazrnsal Etegtiri ve (iiistergebilim, s. 63. "o M"h-"t Rifat, Giisterge Elegtirisi, Kaf yay. ist' 1999, s. l8-19'
333
s.
31o
lALi iHSAN
KoLc!.J
EDEBtYAT KURA MLART l31t_
neticesi olarak ortahkta yaztnsal deEeri olmayan 'bi.iyiik' eserler dolagrrken, yaztnsal degeri fark edilmemig ya da bir ticai nesneye clciniistiirillmemis gergekten bri)4ik eserler kiitiiphanelerin tozlu raflannda l
"Gdstergebilim, datra geniE
ve daha
"Eu kavrarn onun igin ana-Ltar bir karryamdrr. Ona gcire dunyanrn, e-"renin, insarun ve nesnelerin bizim iqin bir biqirni oiabilrnesi igin'larkhhkia-n' algrlamak gerekir" "33e
yaJrnlaqtrnlmrE bir
anlatrrrla, insanrn iqinde yagadrfl dunyayr
anlamasrnr
saflayacak bir model, bir ornekge geliqtirir. eevresini anlamaya
qahqan herkes zaten bir gosterge avcrsrdrr. Daha fazla qabayla bu anlama sureci yontemli bir biqime donuqebiiir."eso
Gcistergebilim gostergeleri inceleyen bi{im dah olarak tarumlarur. peki gdsterge nedir? Trirkge literatiirde gcisterge benzin, gaz deposundaki yakrt durumunu gcisteren arag olarak one grkm-rgtrr. Bir aracrn, uEa$rn gostergeler lernasl gegitli iglev ve durumiarrn vaziyetini gcisterir. Isrciigerler, gazcilgerler, tansiyon ve geker dlgiim cihazlan bu bakrmdan birer gosterge taqrriar. o halcie gcistergenin niteledi$i bir gc)sterilen vardr. I--i-m-o-n sesleri limon denrren
san kabuklu ekgi ve sulu nesneyi girsterir. Bu bakrrndan bu seslerin bu bir iliqkisi yoklur. zira bu nesneyi Alman ayrr,
nesnenin igieviyle nedensel
Fransrz ay:r, Rus ayrr seslerle kargrlamakfadrr. ve e$er biz Fransrzca bilmiyorsak citron kelttr'esi bize bir gey ifade etmeyecerctir. o halde gosterge; "Kendisi o Sey olmadt[t halde, o Seyi qagngfirarak iletisi,t sa{layan her
aract bit' gc)stergedir " lsTdiye rarurnJayabilirL.
Gostergebilimin kurucusu Amerikah filozof charles sanders peirce'a gcire rig
gondergesi iie sadece key{i veya uziaqrmsal olarak iliqkili. oldufu "sirngesel" gdsterge. Gristergebllim bu ve bu tur srnrflandrrmalan yapar:'i "Duzar:l:un" iiqarelin karqllii( geldi# Se/ ve 'lrananlam" .(onunia ilgili olan diper iqaretleri a::asrnda, "kodlar" {allamlan ureten kuralh yaprlar) r'e bunlar tarafindan iletilen mesajlar arasurda, " diztr." fbirbirlerinin yerine konabilen gostergeler grrbu) ve "dizi" {gostergeierin birbirler-iyie bir "zincir" halinde birlegmesi) arasrnda aJinmlai: yap€u'. "338 tsiz bu kuraa:ida daha Eok yazrnsal metinler iizerinde durdugu iEin Creimas'm gcistergeLriiimsel baklgrru izcha qahgacaflrz. Greimas iqin cinemii olan metnin "anlamlanma'stdrr. Bunun igin metnin yapr'smrn bilinmesi gerekir.
temel gcisterge vardrr.
"Gdsterenin kargrhk geldili $eye az qok benzedig fcjrnefrn birinin fotogra_fi) "ikonik" gdsterge; gostergenin belirledig geyle birlikte anrldrgl {dumanrn ateqle. krrmrzr noktalann kuarmkla) "dizjnsel' gosterge: ve Saussure'de oldufu gibi gosLergenin.
iki nesne-terimi algilainakla gergekleqir. "F arkhl*:lan algrlamak ise "ay'nt anda mevcut iki nesne-terimi hanryarnaktrr; bu terimler arasrndaki ili$kiyi kavramak ve trunlan birbirine ba[lamaktrr. (...) OJ,'ieyse yapr, bu iki terimjn varhg ye
tsu da a;'m and.a
ara-lanndaki iliEltidir"zs. Siyah olmadanbeyaz; karanhk olmadan aydrnhk; biiyrik olmadan kiiciik anlagdarnaz. Bu iki nesne-terimin ortak cizellikleri, benzeriikleri oldugu gibi farklrtrklan da vardu': Siyah ve beyazrn ortak ozellil-
nddryia Animdir" ciiisturunu buraiia hatrlatabilirii. AUf Paqa iinlii Adem Kasidesi'ni varLk-yokluk dizgesi iizerine i
Birinin oteiini olumlu ya da olumsuz niteiemesi ve araianndaki iligki yapr kavlarir,im oiuqturur" "Greimas bu iligkilere "a1Tlq1m" ve "ba$lagrm" iiigkileri adr verir" Gcistergebiiimsel bir goziimlemede genellikle awrgrnt (V, U), baglagutr {A,
3r"
Age. s. 20.
rtt F^tma Ericman, Giistergebilime Girig, Alan yay. ist. 1987. s. i0
senrbolleriyle gcisterilir."3al
igte bu E,jsteren ve gristerilen dizgesi gcistergebilimsei okumarun
alfabesine girigi gursterir. Greimas'rn karqtt ya da 6zdeg nesneleli il
eklernienir:
33E
"'Ciistenge Elegtirisi, s. I9.
)}
Eli.;t r,'e
r: v c
gdst c:'i l en
-
" Gds
Edebiyat K,pl amr, s. l2zi. Yazmsai Elegtiri ve Gdstergehilim, s. 73. J40. Age. s. / j. 33e
3alAge.
s. 73.
tere:ri nnlamin
a
lgr
lama
dtizcvi nde
3L2lALi iHSAN KoLcu belirlenmesini sa{layan r)leler
EDEBiYAT KURA MLARr | 313
ya cla ,ise
toprurukran olusturtr;
gdsterileniyse gc)ste.renin lmpsafufu ve ortayo qtkartlmasmt sa[ladt{t anlam ya da anlantlar."342 Bu iki varhk yani gdsteren ve gcisteriien daima bir kargrlrkl baprntr igindedir. Fakat anlam "kendisini ortaya Elcaran gdsterenin tiiriine ya da niteligine bafh de{ildir. "30' Beclri Rahmi Eyiiboflu slvgiiisinin gtizelliSini hem giile hem de tuvaie dcikmiigtiir. Gristerilen ayru oldugu halde gcisterinin tiirii (giir ya da resim) farkhdrr" Ayru gekilde bir koyhi t
degigik tarzda ifade edilmiqtir. Gcisterilen degiqmedigi halde
gcisteren
defiqebilmelcedir. Bunun nedeni gristerilenin gdstergeden cince yani anlamrn metinden cince varolmasrdrr. Sevgilisine bulugma teklif eden geng cince bu anlamla birliktedii. onu gcisterecek bir gcistergenin frsatrru koilar. 6nce yaklagrp konugrna. olmazsa, igaret dili, ya da rshk vb. gibi ydntemler kullarur. Ya,ni cince anlam vardrr. Sonra bu anlam uygun bir ta$ryrcl gostergeye
brirtinrir.
Bir metnin.. gcistergebilimsel goztimri igi' belirli agamala'n agilmasr gerekmektedir.' once metnin yaprslrun gcirriniimr,ine bakmak gerekir. Hjelmslev aniama ulapabilmek iEin metnin anlatrm ve igerik drizlemlerini ele almak zorunluluEunu belirtir. Oncelikli olarak bir metnin anlam yaprsrru anlatrm ve igerik denilen iki tabaka olugturur. Anlailm gcisteren'dir; igerik ise ' gosterge birimleri' ile dilbilgisi-bigimbilim'den olugur. Greimas'rn kendisinden cinceki dilbilimciierden farkr, dikkatini daha gok gcisteri len iizerine yopunlaEtrrmasrdrr.
Yazrnsal metnin
bi
anlafim ve igerik dtizleminden olugtusunu belirttik.
Anlatun diizlemi de ses zincirinin olugturdugu derinyiizey ve dilbilimsel sisiemin olugturdu$u yiizelseytliizey 'den oluqtugunu belirtelim. Buna karqrhk iEerik dtiziemi de anlambirimlei'ntn olugturdu!-u yiizeyserdilzey ve gcistergebirimcikler'tn olugturdu$u derindilzey'den oiugur. Bu qematik cinbilgiden sonra yaprlacak gey metni 'kesitler'e ayrrmak olacaktr. Gostergebilimsel goziimlemede ilk dizey anlah diizeyi, ikinci oiarak sr)ylem son olarak da attlamsal-manttksal cliizey'gelir.3oo Buna gore anlatr ve sril'Jem dineyi yiizeysel drizeyde yer alu. Anlamsal-rnantrksal diizlem ise derin dtizey'de yer alrr. Zaten gcistergebilimsel inceleme de anlamr bu derin diizeyde arar. oncelikle yr-izeysel diizey oian Anlatr dtzeyi'ni irdereyelim: 'a:
l'aprsalcrlk. s.
rar
Age. s. 106. Yazrnsal Elegtiri ve Giistcrgebilim, s. 77.
raa
105.
Bu agamada metin kesitlere ayrilrr. Yazrnsal metindeki belirgin cizgllerin tespit edilmesi iEin kesitlere aynlmasr qarttrr. Metnin kesitlerini olugturan dtrwn ve olay bafilantrlandr. Okuyucu metnin bagrndal sonuna "Kesitlere aytnna, kendi iginde bir ilk anlalrlan durumu iyi gozlemlemelidtr.
oluStuntr. Metnin diizenlenisini ortaya koya1.(...) Kesitler, Edziimlemeyi 'olaylann sununlunu, anlatmm cnlatq bigimini diizenlerler.'345 Metne giriq ,ayrtuUlt"""t bu agamada okui metnin "anlatt ritimlerini"3a6 yakalamaya gahgrr. Yazrnsal metin bu konuda okura yardtmcr olabilir. Kimi yazarlar egemen yazt ve noktalama igaretlerine muhaiif bir anlatrm tarzr larllanrriar. P'aragraflar, dzel igaretler, ya da anlam dizgeleri, kimi grahksel aynmlar vb. metnin kesitlere aynlmasrna yardtmcr olabilir. $iir metinlelinde dize, beyit, lot'a ya da daha uzun dizeli yaprlar bu konuda iyi birer omektir. Di,zyanlarda ise paragraf, ciimle ya da ozel bigimlendirilmig metin pargacrldarr bu konuda yardrmcr olabilir. Ama yine de bu kesitiemede dikkat edilecek husus anlamrn akrgrndaki kesinti ve de[iqme olacaktir. Ayrrca bugiin, diin, yann, iiE yti ewel, beg yrl sonra gibi kimi zarrrar' ifade eden ibareler yamnda cinayetten 6nce, gcigten ewel, okuia gitmeden gibi hem zaman hem de vak'a durumunu belirten ifadeler de bu konuda yardrrnct olabilir. Bu bir bakrma yaprsalctlann yaptr$r gramer grkarma edimine benzer. Ktsaca, "bir anlam birli{i oluSturan hei si"c" porgast bir kesiti oluSturltr. "34'1 ikinci olarak anlatr izlencesi denilen aqamaya geqilir. Anlatr izlencesi bir metinde iince-simdi-sonra diizleminde gergekleqen iliqkidir. Qoziimleme iqin bu iligkinin tespiti gerekir. Metnin 6znesi, eyleyen rizne olaylarrn failidir. Her
N. E,r"ru"rt-Destmedt, Semiotique du
ra6
Yazrnsal Elegtiri ve Giistergebilim. s. 78.
3ot
M. P. Schmitt-A. Viala, Savoir-Lire, Didier, Paris, 1982, s. 23'den alct'
R.ecit, Ed. Unir'. De. BoeCk, Bru-xelles, Eleqtiri ve Giistergebilim' s. 78' Yazrnsal Ugan, akt. Hilmi 1988, s. 25'ten
Ugan, Yazrnsal Etcgtiri ve Gdstergebilirn. s. 78. 348
Age., s. 79.
llilfri
314
lALi il-tsAN
EDEBiYAT KURA MLARr | 315
KOr_Cr.l
fbr-ir'r, aidatina vb. bir alt-aniatr izrencesini dofiurabilir. Bci,Tiece yavag yava$ metniir grameri ortaya koruaaya cahgrlu.
tokdirde babasrrun kanrru yerde koymugtur; bu yi.izden aqagrlanmah hatta 'J""ilJunarr.t*ahdu. V. Fropp'un Rus masallanndaki yaplsalcr araqtrrmaiar-rua "OrU
atr .tzlencesinim Evr-etei:i ve tr{iplikner Eir bagka aqama anratr :iziencesinin er'ereri ve.kiplikleri'd*. FJprikrer "bir sdzcenin yiiklemini de{isiklipe u{ratan ,5eycl.ir. "-34e Her kipli[in defiigimi .4.nI
anlatr izlencesinin degigtigini gcisterir. "Gosiergebilirnsel' tr a.naiizde kiplikten, -scizcelerin gerEekreqtirildigi sciylemseT yaprrann
anlryoiuz."3so Bir arJatrcla rjznenin durumu yoprnnlr, ot , istemelc (e-bihnelc) r,e yapirnni {ceza) "yt"*r"i gekii'cr.e karpiimaa qitu.. tirrr* netnin
i6le'ine gdre bu eylemsei duru*rrardan bir ya da birLagiru
Fakat aniatr izlencesinin evreler:ini biz e1,[slitfi, edinq, etiim ve ))o-ptrynn baslrgr altrnda dcirl evrede inceiemek iarafra*1,r2.35r ES.ietj.rn .,r.ri,rdu
bir ba$ka
ciznelre trril"gey yaptrrir. Dolaylsryla
br
,yaphr111a'
bi.
kiid.reti s6z konusudur. Komuian askerinden ateg eiirresiru isterii, ;rahut Eocuk babasrru c ofi-rncaSr aimaya zoriadr, crin:lelerinde bu ti;: bir eyietim sciz konrsudur. xici'ci unsur eclinE yanr. bi' edimin gerEeiciegrnesi igia gerekli geyiedir ternin ediimesidir. Mektup )'azmak isteyen adamln iieiein k6grt eclimnlsi, has nm cildiin'eye niyetli bi.r kimsenin bir silatr teririrr etrnesi gibi. E-biLrek yani yapabiin ek, edebil nek, mukedir simak Lipierinin kultramlmasr srjz ko.r.:ls.;d,;'-
Uq:ri*cii iganr:r. edim'yani perfbrn**ns evresidir. dznenin eylercini iravrita gecir
K1 I
r.
Son evre X,apful.rm evresidir. Br-r durumda rizne istenilen .
e1,lenri g*rq,eiciegtinrnigse cidrillendirilecek aksi takdii-ci€ cezaianduilacaktr. I{asmn.r olciriren adam ailenin namusunu lemizledi, ciuniesi buna drnekir. o h.atde tru aCarn ailenin -,'e trnensutru olduiu ioplumun gczrinde t,ir kahrama_ndrr." Aksi o. Greimas-J.court6s, s6&riotique, Dictio*aire Ftaisonn6 de Ia T.Feior.ie clu ^. I-angage, Tome: I, Flachefte, pans, l9gd, s.230'dan akt. I{ilmi,Ugan, Vazrnsn! Eiegtiri ve Giisfengebiiim, s. 80. 3s0 Yazrr,sal Eieqtiri ve Giiste;-gebilimr. s. 60. '5' sdmaiotique, Eictionnai'e R.aisonred de tra Tfudorie d* Langage, Tome: r,. s. ?30. l" Hilmi ugan'm tasnifi bize daha doyurucu ve toparlayrcr geldi. Zaten kendi iginde ],oo
a\4'1nt1 ve karmagaya agrk bir i
gcistergebilimsel
metin incelernelerinde bir
ialawzluk gorevi gririir' Eyleyenler ve OYuncular
Ir{etni kesitlere ayrrma iqlerrrinden sowa eyleyen ve oyurtculamn inceleyerek iglevine gegilir. Greimas ozellikie V. Propp'un F.us masallanru iglev aynt masaliarda gore biitiin geliqtirir. Buna iardrgt l,r/ev sorununu gcire ve Court6s'e Greimas desigmektedir. kahramanlar sadece kalmakta ')inynn..bir
I'Lii
Greimas bu kiplikleri aitll'a qil
cizne
A""".y"n bu yontem
eylern yapan veya bir eyieme m6n-rz kalan kiqidir."353 Greimas'an
eyleyenJer gemasl,
Giinderiei-ahcr-nesne-tizne-yardrrn edici-engelleyici'den oiuqur' Bu bir bakrma Fropp'un Rus rnasallanndaki iglevi yiiidenen figiirler qemaslru andrrr. Bir igievin gergeklegmesi igin bu unsurlardan en az iirisinin olmasr $arttrr. Buna gore gonderici herhangi btr nesneyi (burada metin) $ir vennek alrcrya gondermek isteyendir. Padisah ktnru Hint iilkesinin prensine PacliSa-lun Kekt{ian Fakat edendir. istemektedir. Ozne ise bir nesneyi arzu ktzmt sevmektedir. Bu kargr-cizne de olabiiir. Qin krallryuttn kitii lsrensi de Pu,foah'm ktzmt istemektedir. Yardrm edici, bir olayda ozne.rre yardr:n eden i;grirdlir. Ak sakath bir bilge Kelo{lan'a Padisahtn ktzmt ekle eCecelr !:lsu'ttt tJrir. Engelleyici, oznenin istedigine kamqmamasr igin gahqandt. Kiti kalpli biiitiicii keto{lan'm ttlstmmr bozar. Boylelilde baqka unsurlarla i*sleruneye hazr bir figiirler $emasl ortaya grkar. Bu bilgilerin rgtfirnda Karacaoflan'm 9u dortliigilne bakalrm' Karac'ofian der ki n'olup n'olayrm Akan suiarman ben de geleYim Sakal seni makkabrnan YolaYrm Bir kv bana emrni dedi n'eYleYim
Bu dortliikte KaracaoSlan
her.r_
anlattct dzttesi
herm de
anlau ozne"ci'dir.
bir ozan oiarak anlatrcr ve bir qiir kahrarnam olarak ciznedir' tsu metinde iqlevin gergekieqmesi igin en az iki unsurun olmasi gerekli[ini
KaracaoSlan
hatrrlatarak Gonderici-aircr-nesne-ozne-yardrm edici-engelieyici'den olugan gelrrarun temsiline bakahm. Al1atrmn dznesi Karacaoflan adir kalrrantandrr' Burada onun ozan Karacaoflan olmasrrun iriqbir dnemi yoklur. I'{esne Eeqme baSrndaki geng krzdrr. oznenin arzusu onu elde etmeklir. EngeLleyici unsr-rr
't'
S6miotique, Dictionnaire Raisonn6 de la Th6oric du Langage, Tome: Hilmi Ugan, Yazrnsal Eleqtiri ve Giistergebilim, s A 1-
akt.
s'
1
s. 3'ten
316
lALi
sakal kerunesinde dillendirilen ciznenin yaqhhgrdrr. Sonug ciznenin istedifiinin elde edilememesidir. igte bu gema degigik varyasyonrarla iglenmeye iiazrr bir proto-tip anlatr yaprsrdrr. Sakahn yerine kan davasmr, lciitiir farleru, sosyal srruf farkhhlrru vs. koyabiliriz.
Siiylem Diizeyi
$imdi de ikinci agama olan sdylem diizeyine gegelim. Anlatr metoinin igeriSinin bigiminin nasrl dtizenlendiEini sciylem diizeyi belirler. Bir cinceki agama anlatrrun biqimini ortaya grkaimayr amaghyordu. sciylem drizeyi ise igeriSin biqimini olugturan iligki ve bafirntrlan irdeler. Sriylem drizeyinin amacr merindeki anlam biitiinlrigiinri yakalamaktrr. Anlatrda yer alan figrirlerin birbirleriyle iligkileri bu anlam biitrinliigtimin ortaya grkanlmasrnda yardrmcr olur. Kimi kez figiirlerin metin igindeki iqlevleri citeki figiirlere kapah olur. Agk-r Memnu'da Bihter'le Behliil'iin gizli iligkileri 6teki ev halkrna kapairdrr. Eyliil romarunda Suat'la Necip,in iligkileri de bu tiirdendir. okuyrcu ancak romarun sonunda bu iglevlerin bileqkesinden ya da gakrgmasrndan anlam britr,inliis-iinii yakalar. Anayurt oteli romanrnda
bagkarakter zebereet'tn bagkalarryia olan mesafeli, soguk ve
itici iligkileri bir balama iglev'in bir iglevsizlik olarak kurgulanmrS olmasr metnin anlam btitrinlngiinii olugturur. Anlatrlardaki frg0rlerin rjteki nesne ve gcindericilerle iligkileri metnin tematik figrirlerini olugturur. Ktigiik Afa'da Ali Emmi, Reis Bey umutlu figiirlerdir. Peyami Safa'run romanlan Do$u ve Batr'yr temsil eden figriratif yapr iginde kurgulanmrgtlr. Sciylem diizeyinde ara$triclrun izleyecegi yollardan biri de karak:ter ve
tiplerin davraruglanm incelemek olmahdrr. onlann cesaret, cimrilik, ihanet, sabr, yalmzhk, korku, aylakhk gibi izleksel rollerinin tayin edilmesi gerekir. Kiigrik A[a romarundaki Qolak Salih Gostergebilim kuramrrun anlatr
diizeyinde sadece bir riznedir; fakat sriylem diizeyinde golak koluna rafimen cesur, gciziipek, korkusuz bir figrirdrir. Mehpeyker anlatr diizeyinde sadece bir cizne /nesne soylem drizeyinde ise agrk / vamp bir kadrndrr. Eylemsel roller iie izleksel roller bu baglamda birlegir. Mehpeyker bir vamp kadmdrr demekle iq itmez. onun vamphsr sevgilisini dldiirrneye kadar gdtiirecek eylemin de sahibi yapar. Yani izleksel roller eylemlerle beslenerek biitiiniegir. Bir anlatrda bir figiire 'katil' denmesi yetmez; onun birisini oldtiLr-mesi beklenir i istenir. igte o zaman sciylem dtizlemi gergeklegmiq olur.
Mantrksal-anlamsal diizey bir metni anlamlandrrmarun en derin en soyut diizeyidir. Bu, "Anlafi ve s^c)ylem Diizeyleri'nde anlatilan itiskiteri diizenleyen tentel manttk neclir?'o'o so*s.rrrdan yola grkar. Greimas,rn 354
EDEBTYAT KURA MLART | 317
iH.sAN KOLCU
Yazrnsal Elegtiri ve Giistergebilim, s. 86.
"ayrrqrm ve ba$dagrrn" iliqkisi adrm verdi$i bu mantrksal-anlamsal diizeyi Agk-r Memnu romamndan verecegimiz rirnekle pekigtirelirn. Bihter lle Behliil arasrndaki ayn$1m birinin kadm dlperintn erkek olinasrdr. Bu iki figrir arasrndaki ba$dagrm iliqkisi ise her ikisinin de Adnan Bey'in yakrn akrabasr (biri epi dileri yeSeni) olmasrdrr. Daha iist seviyede bir ba{dasurz iligkisi aranacak olursa her ikisinin de insan olma ortak paydasrnda bafidagtrfr g6riilecektir. igte anlatrda anlam bu iligkilerden doSar. . "Anlatrnrn gokanlarnhirfrm {anlatr iqine yerleEmiq, aralannda ba$antr bulunan anlamlar demeti) yine anlatlnrn kendisi iginde tutarh bir bagrntrlar, iliqkiler a$ kurarak yeniden yaprlandrrmaya ;ahqr. Anlatrnrn yuzeyini defil, derinliklerden yizeye uzanan uretirn surecini qdzumlerken, "her qeyin soylenebilece$"ne degil,
"her geyin birbiriyle tutarh ya da tutarsrz bir bairntr iginde bulunduiu"na, bu nedenle, gdzumleyici soylemin de bu tur bafr4trlan gorebilecek, ortaya koyabilecek bir ydntemsel
ya-klaErm iginde yaratrlabilecefine inarlrr. "355
Aalatrrun gdstergebilimsel incelemesinde dikkat edilecek hususlardan biri de yerdeglik meselesidir. Yerdeglik "Bir metinde, aynt metinsel ulamlara aidiyetle kendi aralartnda birbirine baPh gdstergeler a{tna yet'deslik
"ttb diye tarunrlanmaktadrr. Kendi edebiyatrmrzdan 6mek verecek olursak lnsaca eski giirimizdeki milSeweS teffi neSir ya d,a milrettep leff i) neSir sanafidr denebilir. Kimi metinlerde srizciikler ortak unsurlara sahip olurlar. Bunlann ortak cizelli[inden bir kelime, terim ya da kavram ortaya Erkar. H6rnid'in Kiilbe-i iqtiyak giirinden aknan beyitte bu sanati rahatga denir.
gciriiriiz. Qemendi r. bahrdrr, kuhsard rr. sqbh -r rebiidir Bu yerlerde dofan bir gair olmak pek tabiidir
Qemen, bahr (deniz), k0hsar (da[a)
ve
sabah riizgdn
bizi
tabiat
kar.namrna gcitiiriir. Yerdegli$i bir araya gelen sozcriklerin gegitli ortak yanlarrndan do[an dtz anlam ve yan anlamlan olarak ozetleyeblliriz.
Giistergebilimsel Diirtgen Gostergebilimsel Dcirtgen A. J. Greimas'rn herhangi bir anlatr ya da metnin 'temel mantr$r'ru qematik olarak gosterme arzusundan do$mugtur. Greimas, "Gostergebilimsel ddrtgenden, herhangi bir anlamsal kategorinin mantrksal eldenrJeniginin gorsel sunumunu anlyoruz. En az iki terjm
t" Meh*"t fufat,
Giisterge Etegtirisi, Kaf yay. ist. 1999, s. 19-20. M. P. Schrnitt-A. Viala, Savoir-Lire, Didier, Paris, 1982, s. 28'den akt. Hilmi "o Ugan, Yazrnsal
Eleptiri ve Giistergebilim,
s. 86-87.
318
[ALi
arasmdaki
iFl
EDEBiYAT KURA
sAN Kol-cu
iligki olaiak tammlandrlrnda, anlamlarunanln elementer
g
halde bu dortgen an-latrda meydana gelen anlamrn grahksel okumasr, bir dzetidir. Eiz de kurgusal bir tablo drneSi vermekle yetinelim:
kaprla;-.li'sur l:oiaz col iu
KAR.$rT'r,rK Sughl
Ari
Vaisrn duvar"cia asih lt;ts::;. hehitsin rr:tzrab ul;..
seIigkintik
trolis
gefigkintik
rEenne
t-ARt [31S
Boq kaldr ceketin sa$ h:oiu... Hadi koyine dondun diyelirn iek ete saba-ni kavrasar-r bile San ckuz gun gorrnti$iur Anlar igin iq yuzunLr. uz*lme Aliqirn, saLrana geqffrezse hiiiro--ln Alanm dava;l anna ge{er-.. Kiln gorr-:cek kepenek alirnda eksipjn;
yap,rs1,
ancak dilin paradigmatik eksenini belirten bir karqrtltk aynmrna dayamr."3s7
ivt
na. ba5iXama:r
Sa! yanrn,vastrk ister,'d j :;l soi ]ra;un sevcii$nr,, I{rzlar da emek-tar laztn gibi Cilie ko] ister sarac ,:k. :,+1
i.Yiizeysel H]{ire3'; tsu dLizey anla'.i '"'e So;,-ieur diizeyin
Folis
suqlur
oErTaayan
olm*yan
parkt eskiirjs
trrr.
fai:rikada
igin iqCiier "birer biier 5r.l eski makjilelere kurban ediimekteciii. Kiminin ai,'aklarr icin*rii, 1.;lir,t c\,* c.ana\iat tarafrndan
uretinin
durrnarnasr
kerpa-rrllriiktaciu" Ortada iggi (oznelter ve i;rt'r:1.:ariairi ura$riu:ri.e temsii eclitren ve elumek paracina iekabill eden dei:rkienicieki l
KAR$XTT,IK
mak-inenin olrim ..ue saicatlik sagan aiztncadr. {-} halde geiiel aniamsa sdzdizinri 9u geirilde ifa
6: Rrfat {[gaz'nw "Aligim $iirini Gdstergehilinasei Ol
Daha dtin ofle paydosundan once Zilelinin gitti ayaldan Yazrldr onun cla raporu:
t+
I{eslt I. Baglrk: iUigiln: r'lc:ilin bngil$r oiarak hem \t:'r r:riic,,tit'"'rr'r hem ce'olr er(eA isnri. ,Aiigim
"ihma,lden."
Gidenler gitti AliEim Sdanictique, ilictionnaire Raisonnd de la Thdorie du tr-angage, Tome: 30'da.n a!:t. tiilmi {Jgan Yazrnsal Elegtiri ve Giistergebilim, s. 89.
CV
{rzirc ay,m ai<.rlreie upra1'ar Zileli'vi ,le remsit ecier. t ::rsic dliruntu otrlin igin cle geqe.rliriir. Aynca de$er-nesne yani br-r giirdeki ekrtei', paia"slna tekabiil ecle* ig Zileii icin ,ie gegeriiciir. C halde bir 1ek ozneCe anlaitizrrr aslinda genei bir cr,ururndur. $air proieter a$ztyt'a bi:r-juva-kapitalist dilzeiiin soruiii'il bioi"nj ni vermeye qahgmaldadrr.
ALi$iM
357
Cernel Lir.
1.. s. 29-
kulJarulan bigimi. lr4eiindc fabrikada qali;an d':iil,ar,ir. I-oi'-rntr l",c'zuk makineye kaptrrdrgr iq.i:l saliat trlalu. tsu isimde bil' aclma ve €sirge"ne ldssi
32O I
EDEBiYAT KURA MLARr I 321
ALi i HSAN KoLCU
Aaiatrlan ozne: Alig, erkek, iqgi, yoksul bir deltkanh. Oyleki daha cince almr makinada bagka bir iqginin kolu koptugu halde gahqmaya mecbur. Anlatrcr: Metni iireten gair. Tannsal baktg aglslru kulianmg. Aliq'in bagrna gelenleri bildigi gibi bundan sonra olacak olanlan hatta duygulanru da bilmetctedir. Onun drarnmr siirdiirecek unsurlarr metin boyrnca sualar durui. Kendisine anlatrlan kigi(ler): okuyucular, yagr, cinsiyeti cinemli de[il. Anlatrcrrun bakrg agrsr ve rislubunun etkiledifi ya da etkileyemedi[i kitleler. Kesit 2.
Kol ve
bacak koparmaya sebebiyet veren kayrg ve onun
iki
kurbaru
zikredilmektedir.
Anlar iSin iq yuzrinu. uzulme Aliqim, sabana geqmezse hukrnun
Afamn davarlanna geeer... Kim gorecek kepenek altrnda eksifini kaprlanrrsur bogaz to.ldu$una.
AliS ve onun gibiler igin sermayenin elinde i99i ya da feodalitenin elinde maraba olmaktan baqka gans yoktur. Kaderini de$iqtirmek igin kente giden Aliq kolunu oradaki diizenin canavarlanna kaptrrarak sakat kalr' Koye zengin ve bagr dik de$il yoksul, sakat ve bakrma muhtag olarak dciner. Anlatrcr ozne hem feodal diizeni hem de buluva-kapitalist ahlakr ve diizeni ele gtirmeyi siirdrirmektedir.
Kasna$rndan firlayan kayrEa
kaptrrdrn mr kolunu AliEim Daha dun ofle paydosundan once Zilelinin gitti ayaldan Bu kesitte hem zaman bildiren bir edat (daha diin) var hem de aym olayrn bir kez daha tekrarlandrsrru sdyleyen bir ifade var. Yani bu bir iq kazasr de[ildir. Kaza her giin aym fabrikada aynt makinede olan olalan bir durum de[il aksing beklenmedik olafianiistii, hesap edilemeyen bir durumdur. Burada getigkiyi goriiriiz.
Kesit 3.
igvereninin
bu olaya bakrqr irdelenmiqtir. Aliq gibi Zileli'nin
de
raporunda bu iqgilerin 'ihmaf i goriilmtigtiir. insan uzvu bir makine uzv'undan daha ucuzdur giinkii. Burada da karqrthk ve geligki devam etmektedir. Yazrldr onun da raporu: "ihmalden.'r
Kesit 4.
Aliq'in dramrrun anlatrldrgr kesittir. Bir kolunu kaybetmig Alig artrk her igi yapamaz. Kdyi.ine dcinecektir garesiz ve onu orada giftgilik ve gobanhk beklemektedir. Tek koila saban siiremeyecek olan Alig garesiz Afia'run kaprsrnda maraba olacak, onun siiriilerini, davannt giidecektir. Gidenler gitti Aliqim BoE kaldr ceketin sa$ kolu... Hadi kdyune ddndun diyelim tek elle sabaru kawasan bile San dkuz gun gdrmnqtur
l(estt 5.
Anlatrrun bu son kesiti Ali$'in duamrrun goriinmeyen yaruna igaret eder. Tek kolla baglama galamayacak, daha da kotiiLsri sevdi[ini gift kol1a saramayacaktrr. Kaybedilen bir kolla asrl nelerin kaybedildili yava; yavas ortaya Erkmaktadrr. Anlatrcr cizne geligki ve kargrth$l siirdiirmeye devam etmektedir. Varsrn duvarda asrh kalsrn baflaman beklesin mrzrabrnr. Sai yanrn yastrl< ister Ajiqim sol yann sevdiiini. Kzlar da emektar sazrn gibi Qifte kol ister saracak. S,iiylem Diizeyi
agamada anlattrun anlam biitiinhi[ii yakalamr. Metinde yeralan figiirlerin birbirleriyle iliqkileri anlam biitiinliifiinii ortaya Erkarmaya yardrmcr olar. Bu metinde 6zne figtir Alig oimasrna karqrn anlaticl ben'in anlatrmr onu, susan, hakkrru aramayan, mazlum bir nesne haline driniiqtiinnri$tiif. Baskrn cjzne olarak fabrikadaki makine goninmektedir. Eyleyen odur. Fakat onu iglevsel hale getiren de Alig gibi oznelerdir. A1i''in suskun ve salripsiz kiqilisi egemen sorniirii diizeninin bir sonucudur. Hukuk AJig gibilerin haklanm
Bu
koruyacak (sigor1a, maltilliik ayhgr, tazminat vb.) sistematikten yoksundur. Zileli igin de durum ayrudr. A1i9 gibilerin fabrika patronlanyla iligkisi ile koydeki A[a ile oian iliqkisi temelde a)mrdr. Ekonomik gdstergelere ba$h sosyal kast aclmaslzca iqlemektedir. O halde bu aqamada metnin anlan.mn ' scimiini' di.izeni oidufiunu sdyl eyebiliriz.
322 f;ALi iFiSAN KoLCU
EDEETYAT K.URA MLARt.l 323
sriylem diizeyinin bir bagka asamasi mantrksal-anlamsal diizey'dir. Bu metinde anlati kiqilerinin ayngrm ve bagdagrm iliqkilerini tespit etmekJe ige baglayaca[rz. $iirde baSdagrrn iligkisi olarak Alig ve zileli aym sosyai srmftin geldikleri igin baEdaqrm igindedir. {Jsrelik awl makinede uzuvlarrru kaybederek bu bagdagrmr daha da griglendirirler. Bu iki figi.iriin baSdagtrklan nokta lremen hemen yok gibidir. zira anJatrcr cizne her ne kadar Alig'in oykiisiin8 anlatmrgsa da zllel|'yi bekleyen daha parlak bir hayat yok:tur. Her ikisinin igqi. maraba, yoksul, sakat olduklarrru tekrara gerek yolctur. insarun ofiak paydasrru ise sciylemeye iiizum yolcur. Bir metnin gostergebiiimsei ycintemle incelemesinde dikkat ediiecek hususlardan biri de yerdegiik rneselesiciir. yerdeglik burada hem Aiiq,in hem zileli'nin ortak icaclerleri dikkate almdrgrnda ve hern uzuvlarrru kaybettikten soru:a bir bagka scimiini aictcirii oian A$a'nrn boEaz tokluguna verece$i i9 sdz konusu cid.rfu igin ortaya grkan yerdeg11k scjmiirii di)zeni olarak kendisini gostermel:tedir. Kol ve iracak koparan makine kasna$i, kopan koi, bacak,
kazadan sorua tutuian
alril raporlar, Aris ve Zileli'mn
arayamamalarr gibi hususlar metilin yerdeglipini arg"irnanl ari olarak belirmelledir.
hakianru
yani scin.iini drizenirun
,A:riatrda yeralan figririerin izieksel i'ollerine geiince; Alig ve zileii kaderlerine teslim olmug, haklarrni aramasml biremeyen, bururn ign yeterli destek de gclremeyen kurban karaiserlerdir" sessiz ve kaderlerine razrdrrlar. Bunun boytre olmasrnda hayata egemen somrirti dtizeninin biiyiik pa1,l vardrr. Aiig ve Zileli bir qeyler yapan figririer desil kendilerine bir gey yaprian 1.ani ecli.lgen figiirleiir. ok-ulucunun rricdarum rairatsrz etmeyi hedeflemig aniaticr azne bu l:arakterlerin durumunda herhangi bir iyilegtinne yapmaz.
Son olarak oiugturabililiz.
bu
SONU
ANI.ATININ
metrrin GdstergebilirnseJ Dcirtgeni'ni
goyle
*Yagarn
ANT,,4.TINTN Ivfarabalar - nggiler LJZNC
tsA9i Feodal-Kapitalist Somiini Diizeni
1
Czne2
Netice itibari-vie yukandaki basit gernada yahut Gdstergebilimsel Dortgen'cie biz Alig giirinin oziinde edebiyatrrmzdaki biitrin scimiirii temasur iqleyen metinlerin bir gramerini grkarabiliriz. ErnekEi figiirii ister ,Alig ister bir bagkasr olsun metinierin kullandrkiarr gostergeler a)ryu gosterilene grlanaktadrr. Gostergebilimsei gciziimieme de gosterenin de$il gdsterilenin iqler.ini ve )raplslru aragtrrmak iddiasrnda depil miydi? Bu gemadan ortaya grkan sonug bu eserin insan hayatrnda en temei kargrth\ olan ciliim-yagarn karqrthfrdrr. Alig ve Zileli'de temsil e
I'ki bun-lear gogul da olabilir, yani elleri kollan yerinde..safhkh iken eksi-yagama yani kolsuz bagcaksz, sakat hale gegmiglerdir. Czne 2'yi temsil eden FeodalKapitalist sdmiirti diizeni eksi-yagamdan artl+yagama gegmigtir. Krsaca
Kapitalist srimtini dtzenidir. 6zne a1t1+yagamda iken
anlatrmn bagrnda artr oianlar eksiye, eksi olanlar 4rtrya d
EDEBiYAT KURA MLARI | 325
da ozgrirlegmesini amag edinmigtir. Modemitenin temel dzgiirliik ve evrensellikti. Fakat ortaya 91kan sonu9 Rasyonellik, sloganlarr gostermemektedir. insan daha Eok rcmarlanmts, paket hayatlann esii bunu durumuna doniigmiigtrir. Siysal dzgiiriiikierin cimine yeni setler gekilmiq ingan
PoSTMoDERN EDEBirrar rcunaur
insarun daha
Postmodernizm Moderni zrnin sonrast ya da citesi anl,amtHda brr tammlama olarak kullarulmaktadrr. ili$kilendirildifi modem diiqiinceye ve ki.iltrire ait temel kawam ve bakrq agrlanrun bir problematige dciniigtririilmesi hatta bunlarrn yadsrnmasrru esas alan bir diigiince akrmrdrr. Postmodemizm
veni bir 'yasakiar purudig*ur,;-n kolesi durumuna getirilmi$tir'
bah diigiincesinin bir iiriiniidiir. Yiizyrllar boyunca kargrtrru yaratarak ve kendi iginde krnlarak bir 'gelenek' olugturma baqansrru g6steren Batr diigiincesi, bu son akrmla da gok hrzh yaganan modem oncesi ve modern siireci ona egemen olan kurallarla biriikle elegtiriye ve yadsrmaya baqlar.
Postmodernizm, " Batt clilnyasrnda modernizmc ve onun savundugu ve hilmanist ideolojilere karStt bir tawr olarak ortaya qthmsfir".3s8 Her;eyden
ahlcilr{a, evenselli{e
durumuna gelmigti.
tartlqmaya agmrstrr.
r'-
' :-..
ti
' i
Bu tartl$ma esas
olarak sonuglar
iizerinde
Dilek Doltaq, Fostmodernizrn, Tartrgmalar ve Uygulamalar, Telos yay.
1999, s. I
1.
..
..... ..
Modcmizm.Avlodemlik ..,.--
--
'
--.
Hiyemqi.
merkezilegtirilniS
'
i
.'
diizen,:
kontrol
:
1
Bilgide umanla$ma,
I
her
Poltmodemizm,iPo.,-od"dt
.
...
Mikropolitik yatrnmlar, kurumsal
Cnq
l
biiyiik sdylemlerin ironik
i
gatrgmalan, kimlikgi politikatar
trkal
soylernler,
yrk.rrn: orijine ait mitoslanrun aksi
ilerlemeye qiipheyle bakmak, teknoloji - -*s:ll9:l::5-'r:-{*,Y-:3-:js
ghl=**
-
i
---1
Aqm realite, imaj doygunlulu, taklidin gergekl olandan daha giiglii ohnasr. gergekte var' olmayan qeyleril srmulmast ve bunlann va, olmlardan daha giigl0 olmasl
' .,.''.''-''',''''_'.'.''
_
Krlaruzluk, bilgi ydnetimi, sadece ihtiyag
kapsama: ansiklopediler
halinde bilgi, Web, lntemet
Kitle kiihtrn, kitl€ tiiketimi
Kiiltilriin kitlesel olmamasl (demassified culture), ktigi.ik pazarlar. z iiretirn
ist. ttn
.
Araqi. diizenin yrkrlmasr. merkezi kontrolu
r
Biiiruk politik yattnmlar (millet- l ; devlet, pani) I Milli kimriEin ve kiiltiiriinl ! sdylemi; tailtiirel ve etnik i i i@*---.".^'-**"*o.ijinler miti i --**-"-_-"*r**uitim ve tekloloji uu.ttu.,ylui i tiil'i* ilerleme s6ylemi i i; t"-silcilerin ve medyamn i driind"ki "gergege" inang,i i 'o;jinalin" ietenligi i i
yoSunlaqtrrlmrgtr. Buna gci,re bilim, sanat, teknoioji ve ilerleme temelde 35*
Postmodernizm - Mod-emizm kargriagtr.^ull"'
i'
Postmodernizmi tarihsel bir alana oturtma ihtiyaer ile kimi yazarlar onun ikinci Drinya Savagr soffasr bagladrSrnda frkir birligi etmiglerdir. Kimi yazarlar bu tarihi daha eskileri Birinci Diinya Savagr'na kadar indirgemek isterlerse de aicrrmn nitelikleri goz ontinde bulunduruldufiunda bunun do$ru verilmiq bir hiikiim olmadrpr fikri aprr basmaktadrr. (ihgiliz tarihgi Amoid Toynbee Bir Tarih incelernesi (1939) adir eserinde modern dcjnemin i. Diinya Savagr'yla sona erdi[ini, bundan sonraki dcinemin postmodern ddnem oldugunu ileri srirerek ilk kez postmodern terimini kullanmrgtu.) 1960'1r yrllardan sonra gonilen teorik gahqmalar neticesinde bu akrm bir felsefi disiplin olarak kendisinden soz ettirmeye baglamrqtrr. Yaprsalcr felsefe postmodernizmin di.igiinsel arka planrnr doidurmaya yetmektedir. Bu lelsefe modem diigrincenin ideallerini ve bu ideallere kalmakhk eden kurallan
igte
oostmodemizm bu bagansrzhklann temel nedenlerini anlamak iizere wiicut fulmng bir felsefi akrmdr. Temelde Batt felsefesinin diigiince yaplslru, iilkiileqtirdili hiirnanizm, 6zgrirliik, ewensellik, bilim, ahl gibi kavramlan sorunsalla$tlnr, hatta gegersiz hale krlmaya 9a[9rr. Bir yandan modimizmin problemati$ini kurarken diler yandan post ekinin sonra ve otesl anlamrm da iikkut" alarak bir bakrma modemitenin devamr anlamr da grkabilir. Postmodernizm modemizmin insanhlr daha mutlu ve ozgiir bir diinyaya tagryacafrna dair vaadini gergeklegtirememesi ve yaqarulan hayal krrkhsrna kargr geligtiren bir kargr tezin felsefi dille ortaya giloqrdrr. O halde gahgma problemimizi daha en bagtan modemizmin yapamadrklarl ve postmodernizmin teklifleri iizerine kurgulamak yerinde olacaktrr. Bu yiizden tu iki kawamrn dayandr[r temel yrinelimleri kargrla;trrmak yerinde olacaklrr:
B,r tublo http:/tr.wikipedia.org/wikilPostmodernizm
sitesinden alnmrqtrr
:
i
I
t::,
EDE.BtYAT KURA MLI\Rt 1327 Medya
yaynt
MerkezileqmiE bilgi
Yiiksek ve agapr kiilriir aynln;' yiiksek veya resni ktiitiinin normatif ve otoriter olmasrnda:
Tam qailqmaiaru ve
amacrn Froses. perlonnans. LirelLn olamk sariar
Sanat: sanatgl tarafndanl meydana getirilen oriiinal bir
objedi
Sanat: dinjel;iciler ve al{ kiilrtirlel. rneydana get i dlen kiilni nin
Genei srrurlar ve britiinliik hissi (sanat, miizik ve edebiyatta)
iailfiirlerin
y.nia"n
tarafrn,.tA^ i5
t"^."ii"
Organik ve inorganik amsrndaki a9* farl,:llhk, insan ve makine.
Cinsbl
pomogiafinin
: Organir ve inorganik Siborg kan;lnr; rna kr n e- el el,.1 ron ik
'i insan_
pomografi
:
drglamrasr
Determinizm
Indeteminim
Diinyanrn anlatcisr olarak kiraryazilt bilgi sistemi olar:l< Lritiiphane Makine
Qekicilik
.
OzDe {subiect}
qrealiiei
.
''-
\urgu yaparlar. Fakat bu aldr ia.rllanan-larla onun aimetlerini paylaganlar n€redeyse almr glie ve birikim odakian oiur. insanlk bu birikirn ve zenginliklen etil oleiide yararlanrnaz. UgLincii dtinya r,ilkelelinin insaniar., scimiirgelerde yagayanlar, ozgrirh.iklerine kavugtukqa ve modenx dLinyarrn dayandrlr temel tr uadigmayl anlama-ya baqladikga itirazlan da ayru oranda yrikseldi. Eu ins.'-,r merkezli paradi$Tialax' sadece ilcidara griq vermelien
de orta ya$h beyaz adr.run gil(arlarina hizmet eimekien dte bir
asrlmasr
ileri
Nesne (object)
Maddi olan
olarak viiksekrnedya,
adrna
bagka ige ya1'amantral.:tadrr. tsir hrimanizrna hareketi olarak bagiayan feminizsn
Biigi
iii
GergekJik; Gerqel,
Yazrh meCyarun fiziki srmrlanntn
elegtirilerini modenrizmin insardrk
Locke, Kant, Marx ve Freud da geliqtirdikjeri ycintemlerle akirn giicrine
:
l
Qift cinsiyetlilik,
ilk
tirunudur""36o l
farkhbla
cnsiyetleL
Anakent (rnetropotr)
"Ronesans'tal bu yala insalo$1unun akhyla evrende van oian hersei'i o$renebilecegine, onu istedigi €ibi yoni.tr4t"-t.* gergek nutlulufa kar.uqaca$na inariar-t tlir: duguncenin
Rciliinrnii$irik duygusu ve benliSin merkez olmanasr, goklu ve gahgmacr kimlikler
sdre pekillenmig gt.iq diizeni. -teii
Ev
sundu$u 'rnutluiuh reqeteleri'rfn artik ige yaramazhgr iizerine yoneltir. Kiasik diigrinceden baglayarak insanhk ireili kazammiar edirrmj$1ir. Jiirgen Haberrnas, 1980'de "Modernity -An Incornplete Froject" bagligr ile yaptrSr komrgmada;
Niyet ve gayede ciddiyet
kimlik
Mekansrzhk: Zaman
Postmodem diig,i.ince
yeniden
Dednlere uzanan kdkier/derinlik
birlegmi5
Mlkan
sayislz yarar vardf.
New York mimarisi ve dizayru
Birleqmiplik duygusu, benliQin merkez olmasr: .ferclivetcilik...
Anargi
Fr; genel kargrlaqtrrnunln felsefi, siyasal, kavrarnsal ve iglevsel yanlari ortaya ddkiigri agrtr
konsensiis
sanat olrnasr
5:r1
':
Ca fiilen var olrna n.inual.1:. 1:."?,.oh.1"u Hayal (tmaj)
iglevi
olmamrgtri. A1'nca biitr.in insanlii< acilna iiretilen bilgi ve onun teknolojiL: yallslmalarl belli giig odaldanrun silahu olarak kullaruimaictadrr. Iqte bu egemen paradigma mocier-nizmin ve onun dayandlfr feisefi, etik ve siyasal zemiilin sorguiaffnasma sebebiyet verdi. Derrida dil l.,onusundaki goniLgleriytre modernizmin clayandr$r paradigma)t lcimaya gah$lr. Ona gore dii" yatrmzca kendisini yansltmaz, a)ryu zamanda hiliandr$ soytrerain ai
Manevi olan
Iticilik
'uo .ni.g"n Habermas, Modernity-.An fulcornplete Pro.fect, Postrnodernism. A. Arnold, 1992), s. 160-170'den akt. Dolta$,
R.eader, yay.haz. Patricia Waugh (Edward
s.23.
32alALi iHsAN KoLcu
EDEBivnr xuRA MLARI | 329
"Dil ve silylem bilgi ve gerqeEi anlatmayr amaglayan dusunce sistemleri bu nedenre onlar kadar rr"t..rtl"r, ayrrmcr, bcilucu ve qarprtrcrdrr."S6r Rola'd Barthes de,.sanat urrinler-inin bilgilendirme amacryla hazrlalan urunleraen farklr olmadrirnr one surer...362
etkisi yapar. iuradigruadatt alan toplumlarda postmodem uygulamalar bomba ve onu tiiketen modernitesini postmodernzm kendi ki .rn,ttuimamahdu lrrrar,
Bciylelikle cizne nesneyi tarumrarken kendi cizellikrerini de ona aktarmrg olur. Bu paradigmarun oiuqturdusu sistem ashnda egbmen dil ve sanat anrayrgrnrn
J*q*.tg bir felsefi yonelsemeyi ithal ederek kendi toplumunun dinamiklerini t-Jrip etmeye gahgan aragtrrrcrlar grkabilir. Kentleqmesini, modernleqmesini
yansrmasrdrr. Postmodernizm
her tiirlfl
klategorize
reddeder.
"Postmodern diigrincede. srrufl andrrmaya, tammlamiyu "il;; u;;;;;;ai olmayan gibi ayrrmlara yer olmad.r8mdan postmodern cizelriklerd"" "" y" il;;;liicten sciz etmek mrim-lcr-in deli dir."363 I
.. - Modemizm
toplumsal tasnifini kendisi belirler" sonra bu srruf
ve ciznelere yiikledigi deferi bir sistem halinde sunar. Bunlann evrenser de$erier oldu$unu belletmeye gahgrr. postmodernistler her tiirlii aynrna tasrufe Bugiin drinyada. siyasal paradigmaya egemen olan 'e l
Or|tr yaratan diigrinsel
irtrk
galgmasrnda yatmaktadrr.
Bu yrizden
"g";"; postmodemizm modernizmin
iilkiileqtfudigi kimi sistem ve paradigrnaian alt iist etmeye galqu. "imgelerin, sozcr-iklerin yinelenmesi, parodi, pastiq
{degqik aktarma biqimlerinin aynr yapltta birlikte kullanrlmasr), metinlerarasr veya bir metnin iqinden dtg dunyaya gdndermeler yaprlmasr, aniarn birlifini yadsr3ral, anlam tayganhgmr r'rrrgulayal gdstergelere yer verilmesi postmodern antatiLaa srt<
slk gdrrilur."3e
Bciylelikle edebiyatta. da oturmug ve saygm bir gelenek oluqturmug modernizmin egemen kuraila. sarsrlmaya, tartrgrlmaya bagiamr. Edebiyatta sdylemin_iigeleri defigtigi gibi bunraru utf"dil"r, paraiigma'da degigir. errrg noktasr Batr olan bu fersefi akrrrun biihin gcindermeLerini kenii'diigiince mirasrna"yaptrlr do$rudur. Bilim, politika, sanat ve edebiyat alarunda bu yrintemi kullanacak olanlann bu aynmr gciz cinrinde bulundurmalan gerekir. zira daha moderniteyi yagamadan onr.ri otesini, sonrasuu ,orgrrtuyu' ur, tartrgmalar yumasr igin-de sanat ve edebiyat eserine yaklagmak
iehlikeli ve garip sonuglar verebilir. $urasr unutmamahdu ki postmod"*lr* t toplumun iistiine giyebilecegi, kendisine yakrgtrrabilecesi ", bir r'rka degildir. 36r 362
Postmodernzm, Tartrgmaiar ve Uygulamalar, s.27_2g Age. s. 29.
'u' Ag". s. 30-3 l. Age. s. 30.
sorguiarnaya baglayan
bir
toplumun r.iriiniidiir.
Do[al
sebeplerden
ve Jaha tamamtayamalilg Tiiriciye igin postmodern aragtrmaiar sanat edehryata zarar vermekten baqka ige yaramayacaktrr.
Postmodernizmin edebiy atrmtzda kullarumrna ve metinlere gegmeden paradigmamn beslendi$i ternel kargrthklarr hatrrlamamn do[m
dnce bu
olacaprm dtiqiiniiyoruz. Edebiyatta postmodern.-soylemin cigelerinin
;il"i*t"
ne
seki, madd" hahnda gciyle cizetlenebilir:365
I .Genel gegerlik iddiasr ta$lyan onerrnelerinin reddedilmesi,
bu diiqiincedir.
Medeniyeti ve demokrasiyi kendi paradigmata'run bir tiri.inii oiarak takdim etmelerinin nedeni de Batr'nrn hata modernizmin kanuniurrr, krlmaya
birikim oimadan bu lo.rram ozeilikie biittin gtictinii ve ve ona bafh olarak geligtirdigi bir
iinamikl"rlni geleneklerinden
2.D11 olunlarrnda,
bilgi
ka1'naklarrnda,
bilim
toplululdarrnda
go$ulculu[un ve pargalanmarun kabul edilmesi, 3. Soylern go$ullugunun benimsenmesi,
4.Farkirhprn ve geqitlilifin r,urgularup benimsenrnesi; gerqeklik' hakikat, dogruluk anlayrglarlmn tartrqrlmasrna yol aqan dilsel doniigrimrin yagama geEirilmesi,
5.Mutlak de$erler anlayrgr yerine yoruma agrk segeneklerie kargr karq r ya ge I mekten geki
nmemek, giivensizli k duy
ma
mak.
6.Ger9e[i olabildiSince yorumlamak, belti bir zarrrarl ve mekArun scizctiklerini kullanmak yerine gergeldiSi kendi britiinliig'r.Vozerkiigi iginde ad.amaya gahqmak,
7.insam ruh-beden olarak ikiye bcilen anlaytglarla hesaplagmak, tek ve mutlak do$rururn egemenli$ine karqr grkmak, 8.Metnin drqrrun olanaksrzh$rm dne siirmek.
Bu ogeler dikkate ahndr[rnda mesela Yunus Emre',nin ilahileri de, istikldl Margr da, Kiigiik A[a, Sinekli Bakkal romanlan da. Si.ileyrnaniye'de Bayram Sabahr, Sakarya Tiirkiisii giirleri de, Refik Halit'in, Omer Seyfettin ve Sabahattin Aii'nin ciykiileri de bu cigelerin onerdigi pradigmamn drqrnda kalrr.
Hatta onlara egemen paradigma ile miicadele edilmesi gerekli$iru ifade eder. qntkii bu eserlerde ifade edilen duygu ve diigiinceler hem ataerkil topiurnun diigrinsel kabullerinin yanstmalan oiarak algrlarur hem de eserlere e€elq:n dilin topluma egemen iktidafln ya da rejirnin dili olarak etkisinden soz edilir. Bir bak-rma bu metinlerle i-Ltidar ve tarihsellik, gelenek arasrnda gagmaz bir
36a
365
http ://tr. wikipedia.org/wikilPostmodernizm
33O I
ALi iHsAN KoLcu
EDEBiYAT
nedenseilik ve iletigim baSr vardrr. tsu metinlerin genetik yaprsr disiplinli, tutarli, muhafazakar ve gelenekqidir. Haibuki postmoderniim biitiin bu saydrSiruz ve egernen paradigrnayr temsitr eden unsurlarla miicadele etmeyi
cingciri.ir. Bu drnekler gelenekgidir. Fakat postmoderrrizm geneiiikle edeLi gelenekleri bozan, edebiyatrn srruriann zorrayan ve sanat eserinin kabul
bir
bile tahammiihi
olmayan ya da gergeklik konusunda bir duyarhh$r bulunmayan metinreri edebiyahn iginde gormeyi edebilecegi
gergekiige
arz,riar. Bu bakrmdan postmodemizm geienekgi edebiyatm .r" orrrln bugl, oldufiu 'dii'in karqrsrndadrr. Bu ylizden bizim edebiyatrmrzda kimi yazarlann postrnocierninrt adt altrnda ulusal de[erlere saidrrmasrnin aricasrnda bu kuramrn yazara bu imkAru vermesi yatmaktadrr. I{albuki postrnodernizmin tarunmasl ve uyguiamalarr ancak modemizm-i ve moderniteyi tarn olarak idrak etmiq toplumiarda mlimkrindiir. uiusal clelerler bil toplum igin hala bir gimento ve birlik beraberlik rlgesi oiarak iqievini kor.ryorsa orada bu de$erlere saldrrarak postmodern bir edebiyat yapinak tehlikeli ve art niyetli bii qaba olaca]
duyallrl rgr gereI
Den-ida "farkJr srrullarrn avnr madde1.i, bi'yemegin qegitli krsrmJanru, sirasryla trikeiilerek e;itlendigini ve bunun negattf uir eqrtiem" olclugonu soyler^"366 Bunun anlamr gudui: gelenekqi toplumrarda o topiumun olugrnasrm ve ya$amaslm safrlayan asli unsur iie ona sonradan ekiemlenen unsuriann iiretintde degil ama tilketimde egitlerunesi meselesidir bu. Trirkiye ciniegini dikkate alarak bir bagka sekilde sciylersek riirkiye denen iilkeyi ve mitleti olugtunnuq insanlar vatandaqlft bilinciyle bu iiikenin nimetine ve kriifetine ofiaktrr. Triketimde ofiak iiretimde ayrrhkgr bir sruf oiugturaniar ya da verrnesi gereken bireysel bir mricadeleyi etnik, ideolojik ya da srrufsal dizge iginde vermeye gahgtiklannda modem ve modemist toplumun arzuladrgr bir ifade bigirnini sergiiemis oimazlar. Eu modern dncesi toplumlann Eocukluk hastalrklanndan biri oJarak ortaya qrkar. tsciyle bir tophmda posrmodernizmin cigelerini kuijzurarak siyase[, sanar ve edebiyat yapmal< reliliketi sonuglar doSuracaku. zira da]na modernizmin arzuladr$r birey olma tekdmrihinii idrak etmemig insana onun genetik ve driqiinsei infilakrna sebebiyet verecek bir silah vennig ol'rrsunuz. Bu balsmcan postmodemiznl geri kalrug ya da 166
Akt
Doitag, Age. s. 35.
KT.JRA
MLARr 1331
rnodernitesini tamamlayamamrg gelenekgi topiumlarda uygulanmasr gi]gttir.
isveg, Norveg ya da Danimarka'da bu kuram baqan ile uyguianabiiir, pakistan, Hindistan, Tibet (Derricia Brahma dinine mensup olanlardan sriz eder) gibi din ve tcirelerin, gelenek ve goreneklerin anayasa ve 9a;maz kurailar
herkesin bu kurallara gdre srruflandrnldtsr, tanrmlandr$r icurairr uygulamak hem yeriler hem de ulagrlacak sonuglar bu toplumlarda
oldugu
ve
agtsrndan bir netice getirmeyeceldir.
Bagrru Jacques Derrida'run baglru qeldifii yapr-lrozumcu diye adlandrniar] postrnodemistlere gore bir metni
(deconstructiorrist)
olugturan her scizciik ya da sozciikler dizgesi tezi ile birliLle anti tezini de yaratt. Bunlara gcire bir metnin an-lamr ancaktez-antitez arasrndal
ve oilrn yarattr$r raetinierin yerine yenisini
koyarnayaca$r iEin
postmoderrristler sadece elegtirel Erzgide kalnlgiardrr. Bir sistem rireterek de[il kargrtmr eleqtirei-ek varir$rnr surdtiriir. Bunun yamnda iremen herqeyi sorgulayan, iqinde bulundu$u kairplan krran, onyargrlarr kaldrran, yasaklan
hiEe sayan, kendileriyle bangik ohnayl amaqlayan tuturnlarr
ve diiLriistliikier-iyie her bireyrie ohnasr gereken hasletleri sergilemeleriyle modem soffasl toplumun inqasrna da katkrcia bulunmuglardr, denebil.ir
Yine de bu kuramrn elegtiriiecek birgok yam vardrr. Bir kere yeni bir sistem iiretmez ve sadece elegtirel bir i
bir iletigirn trarzmasi :/afatff^ tsu da lrutlak gerqeiderin insaniar arastnda bilginin, goreceli$e kapr agar. Evrensel anlarnrnt gogaltarak insanlar arasinda
yayrlmasrru bu goreceiik tehiikesi ytiziinden engeller. tsiit'iin toplumun ya da gogunlugun temei somnlanyla iigiienece$ine daha Eok spesifik ve molekiii devrimlerle u[ragrr. Etnik meseleler, kadrn sorunlan, goqrneplerin duqrmu v-b. boylelikle briyiik toplumsai hareketlerin oml aiiru1rq ve dikkatler baqka yone gekilmiq olur. De$ersizli$in yayginlaqtrrlmasr, kitle iletigiin araglanrun iiretti$i para diizeninin ve egya hiltiirihii kamgrlamasr yailinda egerrr€n ,qneer;tcan kiiitiil-iiniln yeni bir ifadesi olmasl noktaiannda eie9tirilmi9tir.368
16?
a*.
. J)
'68 Doltaq, tsarlas Ozankga, Kencli akt. Goitag, s. 87.'den ozetlenmiqtir.
Kuyrufunu Xslran Bahfrn Esrara,
s
15-16'dan
EDEBIYAT KURA MLARI I 333
332 I ALi iHsAN KOLCU
Postmodern edebiyat kuramr metinierarasrhk, bireyin dzneye dciniigmesi, nesneye bakrq, pastiq, montai, ironi gibi gok srk tc-rltarulan ycintemler, metnin klasik inceleme tarzlrun olmazsa olmazlan olan mekdn, zamat|- olay cirgiisii, qalus kadrosu, tema, bakrg agrsr, dekoratif unsurlar gibi cevaplanmasr gereken alanlan kendince larrgular. postmodernizm kendisinden cinceki metinlerle iietigim halinde oldugu igin bir baloma varhk
sebebi kendisinden cinceki egemen anlayr;trr. yeni bir sistem ve teklif getirmedifiinden elegtiriierini cinceki rnetinler rizerinde kurgulayacakrr. 6teki edebiyat ekollerinin aksine Poslmodemizm kendisinden cjncekine srk srluya ba$hdr. Bunu da montai, pastiq veya metinlerarasrhk gibi gok kaygan ve tarlrgmah metotlan lanllanarak yapar. $imdi biitiin bu dikkat ve bilgilerin rgrSrnda Hilmi Yar,uz'un Fehmi I(.'run Acaip seriivenleri adh anlatrsm tahlile gahgahm.
II. Yavuz'un Fehmi I{.'ntn Acaip Seriivenleri,ni Okuma Denemesi Daha okumaya baqlamadan metnin ismi bile bize bir
Seriivenleri adh eseri Fehmi K.'mn Acaip Seriivenleri'yle ad bakemrndan cirtriq iir. Postmodernizmin, modernizmin kullandrfr ttirlerin genetigini bozarak getirdi[i kavramlardan biri de anlatf dtr. oykri, roman, d.eneme, am tiirlerinin disiplini bir bakrma reddeden bu tuturn, her tarafa gekilebilecek ve yazara biiyiik bir kuralsrz anlatma ozgrirltifri tarur.
"Fehmi Kavkr erkenden uyandr ve dosdo$ru aynaya baktr. Almada gordugu kendisiydi; ve bir gece once
oldugu iqin
o
'Sabah kAbuslarla dolu duqten uyanan Gregor Samsa, kendini korkung bir bocek olarak buldu."szo diye baElar. Hilmi Yar,uz daha an.lar-rsrna baglar baglamaz postmodernjzmin stk kullandr[r ycintemlerden biri olan 'metinlerarasrhk'r kullanr. Fehmi Kavkr her bakrmdan Franz Ka{ka'yr hatulatrr. a)irlca onun Dava romanrntn kahramaru da K.'dr. Bu bizim edebiyatrmrzda yusuf Atrlgan'rn Aylak Adam romanlanndaki erkek karakter c.'yi kadrn karalder B.'yi de hatrrlatrr. 2.
bs. ist. 195, s. 85.
"o FruntKafl
1gjrllrqr;rr.
anJayrgrna uYgundLr'
tipine Yazar yataksahnesiyle bu alanda iin yapmrp olan iinlii O-blomov yatakta giiniinu biitiin orinderme va-Dar. Gonqarov'un bu miskin kahramaru hem :";;; a"rltt a"*i.ri' son neslini temsil eden bir aylaktrr. Flilmi Yavuz de hern okur bir yazat olarakhem iist bir yazafl eleqtiren ;;;;"-t;;utt tt"* ger9k1,r,oldufunu igin okur durmakta, dolaqip rnetinde olarak J"iri"t"" Mouriac ve Jtritr"itrgu agtklamalar yapmaktadrr' Yeri geldi[i igir Franqois variipr yazartn metirrde alay, Uoaemist anlatrm larztyla noktasrnda ele alrrur.
anlatrmn yazal olarak' Fehmi Kavkr'run yalnrzhsma izin vermeyecefimi s?lere' siz okurlara agrk aqrk so1'lemekten gurrr duyuyorum"'371 ButabiatiyleXlXveXX.Yiizyrlmetinlerindekitann-yazarkawarnna gdren, bilen, i$levine ka.qibir ironiyi iqaret eder. Yazar boylelikle herqeyi insanlk bu Zira 'e dii""ni"y"n, yazglyt Eizen yazar tipiyle alay etmek istemigtir' "Arna ben
bu
geqmigtir' Modernite agamada'{'ann egemen diiienden-birey egemen diizene
dizenin bir frgiiriidiir.- ttatuuti postmodernizm bireyi delii ,ozne'yi getiren 6ir sistemi arzular. Bunun anlamr qudur' Birey "g"-"n orr.r' VJri""
s. 3.
ozgiiitiif, kiqitik ve geqitli hasletlerle donattr$r giiglii hatta Uirkgtiriiir. bir Uatama Sayata egemen iktidann semboliidi'' tip' olarak Komiinist Parti giidiimiindeki Sor'yet edebiyatrnda by .olryrtu temel dayandr$r rejimin bu turqr*rru grkmrg*tr. Burjuva edebiyatrnda.ise Halbuki tiptir' bir egitimli ve p"k, donarumh giotli . ilkelerini benimsemig,
moaemirenin iun rtugtrrrtu'
Tann'ya
diye baqlar. Bu bize hemen Franz Kafl
Hilmi Yar.uz,.Og Anlatr, Can yay.
onun Eizdrpi yazgr kahramanlann akrbetini belirler. bu anlatrsr'da bir iisl kurmaca olarak yazafi ve bu yaza' da ifij,,'l Boylece metinde lki yazarla i.rrgrr"y* bir iist yazar anlattcr frgiirii kullamr.kurguyu bir oyun gibi gtiren Bu tarz anlatrm Postmodemizmin yu"urdu..
uir"y
Fehmi K.'run Acaip Senivenleri anlatrsr;
36n
ffi;k iuin", ;il; -Vut"tr
iu*r",uiokundurur.
cinceki
rnetinlerden birinin adrru ga[ngtrrmr$tr. chateaubriand'rn, Son ibn-i sirac'rn
hamambricefi'rne dcinuEmemiq
edebiyatrn navlelikle bireyin yerini cizne almrgtf. Fakat bu dme modernist gok_fark1du. Bunlara kiqilik, kiiltiir ve bir"y'den uldtgt merkezine #'*1, giydirilmemr; karakterler olarak bakrlabilir. Modernist edebiyatta
postmodemizm karqrti o"ldugu bu'sistemin bireyi yerine kendi 'so1ut' ozaesini
kaygllanna hak vermek i.oyorrulr, ^i.i"ni. ye[ler. ti,t tontiau Postmodernistlerin olsa da zaman iqerisinde iilkiicil zir^"modernitenin bireyi baqlangrgta .nesnesi" olmakian kendisini kurtaramaz. bi1 ;;;;; ;"*en paradigmarun Bunun en giizel omegi iJa"r.:itl" au ,irurrut?gur olarak gok-gabuk ttketilir'arzn ettigi saygmh[t F"eminist hareket kadrna
t.at*it
durumudur.
kazarldrmayagairqrrkenonunzamaniEirrdetekrarbthaz,zevkvecinsellik
37t
tig Anlatr,
s. 88
l,. f
334 I ALi iHsAN KoLcu nesnesi ormaslru engelleyemez. Rekramrardan kimi meslek gruplanna kadar
kadrrun adryla birlikte aruldrgr bir tiiketim nesnesinden sci" eait*uitir. Yazar metin iginde hem geiecekten hem de gegmiqten haber - vererek
r_rir
modenrite hastahsrna parmak basmaktadrr. ivr"u aurru Eor. masal metinlerinden geien "padigahrn krigrik oslu ormana dofru gidedursun biz p.ensesten haber'erelim" cinsinden bir rish,bu denemeyi itmal"etmez: "Biz okurlar bunu duqunedura_hm, anlatrmn yazan elini gabuk tutarak Fehmi Kavkryr evden sokala qrlarO, bile!"s72
Yazar rornan tiiriinii, sorguladrfr b.riimde rnodernizmin tu[la kairnlsrndaki
romanranna gondermede 6urunur. il" Midhat ;;-;l;;t Efendi'nin okurla hasbihali andrran metinrerine dokundurmadan eclemez.
Yine bu devrin
hasta'krarrndan gelecesi planrama
ve
metincre
rseeiyAT
Yazar, Modernitenin temel
edeLr?
metinrerini srrasr geidikge
modemizmin bu ternel edebi anekdotundan ayflStmr.
x{ilrni Ya'uz rmetnin iEi'de bir postmo,lern yazarTn kurnanmaktan lofiull:uqr britiin postmodem dgereri kuilanmakt* g"ri durmaz. tr{ahramru K.'ya giir yazdrnr. tsu qiiilerie yahya Kemal'in Mehrika sultan itBl ve T. s. Eliot'un Porrrait of Lgdy (tsir Flarumefendinin ronroi;-'iiJ arasrnda -a kafiye iligkisi kurar. Metinrei uiur, ,u" figrirrer arasr iiiqkileri ,.rrrmi
tutar. Diinya eciebiyatma can veren kalburiistii yazarTarrn'ner"a"fr" yu*"*r, u,, melnin iqinde yer alrr. Tarihser gergeklik kurmica iginde yeniden yorumlanrr. Yahva Kemal'in cizer hayrtrndi yagadrgr fakat stnrad; k;;na mal oimug gcintil maceralan metnin ugt o" Jerak dokusunu ot,rqt,r*r. ]lu zar bi bagka. geyi daha yapar. Bu tip metinrerde olmamasr g"."10"r, r*ui oroo"* metinlerin hastairklanndan biri olan yaza'n kendi hayatrndan, hatrrala'ndan sdz etmesi ahgkanirgru burada postmodernizmin bir'ozelli$ otu.ut t"ar.m
gosterir.
Fehmi K.'run Acaip Seriivenleri anlatrs rnda yazar Hilmi yavuz, hem bu gerqek kimiiAi ile hem tannsai bir anlatrcr rorri ile yazar, hem o ;^;;;yaratan iist yazar, hem de metinde ach gegen fiktif ve gergek kiqiierin iorrtiqttigti ui. qoguicu anlrircryr temsil eder. -yeni Elegtiri hrr;r--;;;
okur kawamr, : gcindermede burunur. Bir'baqka gcinderme 372
Age. s. 89.
"nili'*,"ril.ri ioirl&-'L su.,rus
MLARI l33S
ve Bang romarunln kahramanlanndan Bezukhov'un gdzliiklerinedir. Fehmi K. ile Bezhukov bir nesnenin ga$rrgtrrdr$r anlam dtinyasrnda birlegir'Ler. Yazar rnodernist dcinemin metinlerinde yer alan anlam, mekAn, zaman dizgesine asia itlbar etmez. Bu dizgeyi alt iist eder. Anlatr kahramanlan da bu karmagadan nasibini alrr. Bir karakter di$erinin yerine gegebilir, ashnda gciyle tamdrlrruz bir kahraman farkh grkabilft. Fantazyaya onem vermesi, metinier arasrhk ve
pasiig yontendnin kuliamlmasr, gondermede bulunulan metinlerin sorunsallaqttnlmasryia Fehmi K.'run Acaip Seriivenleri edebiyatrmrzda postmodem metinlerin bagrnda gelir.
Fostmodern yazarl.ann moderniieyi bir karEft, sanra, cite diye sorunsailagtrnrken kirni olmazsa olmaz yontemlere bagl.ururlar. Er:nlardan biri suskunhtft digerleri pastiy ve parodi'dr. Doltag, suskwnlufru qu gekitrde agrkJar:
malumatfiirugiuk yapma konusunu atraiaz. Fehmi K.'mn yolda yiinirken minldandl$r qarkrrun notasmr bile verir.
araya artr, ironi yoluyla sorgular. ts'ndan Maclam Eovary yazan Gustave Fraubert,in soruian bir soruya kargrrrk verdi$i "Madam Bovary benim!,, cevab,lru kendi kahraraaruna uyarlar ve ..Anette ben,im,' demilrorum diyerek kendisini
KURA
"Dilin suurla5ncr, garprtrcr ve Sa$rrtrcr yonternlerinden
ve
politik basicsrndan kurtulmayr amaqiayal postmodern Srazatlar, suskunlu$un ve bogilliun 6nemini r,r.rrgularlar. Onia,-a gore suskunluk insanolluna us, toplurn ve tarihten uzaklaqma oianagr llir karqrt dii oluEturmasma olanak saSlar."szs Siyasal aniamda postmodernizmin kuliandrgr temei yontemlerden biri de bu suskuriluktur. T'ernel konular ve problemler iizerinde higbir fikir beyan etmeyenler zamanla o alanla ilgili zihninde doldurulrnasr gereken bir bogluk yaratular. Zlixin bir bilgi ihtiyacr hissetmeye bagladr$ andan itibaren de
verir; belle$ boq iutarak onun
oraya {
*frkirleri- doldurmaya baglarlar.
tsurada
geligmekle olan iilkelerin insanianna kendi de$ertrerinden so$utma ve zarr.tartla nefret ettirme politikasrndan soz edebiliriz. Kendisini artrk trefienmeyen birey 'citeki'uin zerketti[i fikirler dogrultusunda 'citekiieqme'ye baglar. Bu ayranin
yerine Coca Cola'nm almasr, pide ve iahmacunun yerine hamburger'in alrnasr, keten kumagrn yerine de blucinierin almasr ile egde$er bir sriregtir. Suskunluk sonradan bagkalan tarafindan doidurulacak zihinsel alan yaratmak demektir. Postmodern yazarlann kullandr[r ycintemlerden biri de pastiqtir. Pastig, bir yazarrn dil ve anlatrm cizelliklerine, alay etmek amactyla onu ammsatan, gagngtuan bir bigimde dykiinmedir. Fehmi K.'run Acaip Seriivenleri anlatrsrnCa yazar dzellikle A-hmet Midhat Efendi iislubu diyebilecepimiz XlX. yiizyrl Ttirk romancrlannin iislubu ile zaman zatnmr bu yolla alay etmigtir. Kimi durunrlarda bir yazar bi balka yazann metnini stimririi drizeyine varacak derecede doSrudan ahntr yaparak kuiianabilir. Postmodernizmde
373
Postmodernzm, Tartrgmalar ve Uygulamalar, s. i08.
336 i ALi iHsAN KoLcu
sft sik diler metinlerden pargalar lcrllarur. Maksadr metinde t. iein baeka *"ii,'l"." yapmaz. Bugiin it"';;,llT ffii:T:|":l*? '"ruru,', pasti$,
ise, giiliingleme,
agrrbagh ve ciddi bir eseri alay yoluyla -Palodi tezv;r etmedir.. Bu anlatrda yazar ed,ebiyattan felsefeye bir de$il birgok ciddi meini
alaya almrgt:u. Zaten kendisi demektedir.
ie bu
anlair igin bir anlatl paradisj,di
$imdi biitrin bu dikkatierin rgrgrnda Fehmi K.'run seriivenleri anlatrsrna bakfrsrmrzda bu metnin edebiyatimiza hangi olum,ru katkryi sa[ladrEr sorusunu sorabiliriz...Evet yazar bir postmodern *ri" ii"*lk ;trT;,f,, setirmi$tir, fakat iqerik aqrsrndan bakrrdrgrnda yi""
geqtigi metinler dikkate a'ndlgrrr6u "yururrn "i;;;G;:i"iviru" ourgu Uira, mefaf"ii'aavrandrgr sdylenebilir. Avrr bakrg aErsryla mesera -t utrut *"tiJ".", *iJi"i'ioin kutsiyet kazanmrg metinrer ve gahsiyetler bu yorta sorunsa'agtrnlacak otuisa mrimkii'drir- toplumun kazanq ne olacaktrr. postmooerrrirrri" -ki bu Ameirkan ideolojisinin_ yeni yrizii olarak bakanlar "g"r.n bu agrdan hak'dular. Biitii'iiyle ciyle olmasa bile o yorda kulrarulabilen hatta uygulamaian olan bir akrmdrr bu qrinrfli. yukarrda izaha 9ah6hg wnz suskunrua ycintemi bciyre bir alan aqma '.ih!!t.:l ryo$a1x .olarat aL l,orunrlanabilir. Briylelikle srk srk defiiqik alan]ardaki gcistergelerini gordligli;iiz gibi oiarak r,urgulanmasryla Miisliimanlairn kurbankan aor..iirrr"rrorr, ,rut q.t bayram_rna, iggiiciinti yavaglatryor diye oruq tutmaya, havaya merrnler ,,r.,rrio;;i; gereneksel driiiinlere, Ealdap normlarla.ortriqmiiyor diye krhk i.ryui"i", iiuiij zarurran r'urgulanarak geleneksel beslenme tarztna dair cince bi suskunrua dewesi olugturulacak. ardrnda' bo5altrran zihinser arana bu v""i" i-,"v"i rarzo,rn argrimanlan birer birer yerreqeceictir. Gelenekser riirk yerini ayakkabr, ayrarun yerini Coca Cola, pide evinde giyilen terlifiin u" lufr_I""r,rn yerini hamburger, ogaranrn yerini suqi alacaktrr. s"rr"""r", *J#rii srirecinin yerini qrkmai {r,tr, beraber yaqamak "" "",rrru armaya t";r;t*;kirr. Birey dzneleqtigi iqin yani gelene$in, tarihin, ve i,-,ilrri-.ii"_lenetiSin .i"*Jurgr kiqilik ve kimlifin donattrsr bireyin yerine ,*ud""" niceligi temsil eden cjznenin almasryla drinya mirasrna higbir katloda bulunmayin Afrikah bir yerli ile britrin cehd ve iradesiyle tarihin her saflrasrniu yer aran, insanh$m medeniyet yiiriiyiirtne hediye ettisi binlerce maddi ve manevi mirasrn varisi olarak bif Trirk avru karegoride degerrendirilecektir.bir i;r"-p;;;-;;;rnizmin sakrncalanndan birkagr...
Ttirk edebiyatrnda og_uz Atay,rn Telr-iikeli oyunlar.r. orhan pamuk,un Benim Adrm Krrmrzr'sr, Tlasan Ali roptag'rn Bin lltiziinlii Haz,r, Metin Kaqan'rn Frndrk Sekiz'i,. yuzuf Arilga"i" ayrut a;il;;k;;iau turrrl" gahgtrSrmrz Hilmi Yar'uz'un Fehmi K]'run Acaip Senivenleri ad, anlatrla.'r bu trirde yetkin
METI}'{LERAR.ASILIK KURAMI Metinlerarasrhk (iltertextualit6) kuramr bundan once irdeledi$imiz kuramlardan farkhhk gcisterir. Oncekiler daha gok metnin yazarla, iiretildigi ortanla, psikanalizle, amactyla ve yazann psikolojisi ile ilgrli iliqkisini. ele alan kuramlardr. Rus bigimcilerinin daha gok metni temel alan inceleme ve anlamlandrrmada metni yeterli gciren gortiglerine karqrhk metinlerarasihk kuramr metnin kendisinden cjnceki metinlerle olan iligkisini esas alr. 1960'h
yrllarla birlikle ozeliikle Julia Kristeva ve Roland Barthes'in bu alanda geliqtirdikieri diiqiincelere bafh kalarak geliqir. Bu kurarmn iddiasr bir metnin ashnda kendinden once yazrlmrg metinlerle srkr bir etkilegim iginde oldu$u ve metnin anlamrrun biiyiik dlqiide onceki metinlerden gelen kimi kesitlerin birbiri igine gegmeleriyle olugtu[u savrdrr. Kristeva, metinlerarasrh$r; "kabaca iki ya da daha gok metin arastnda bir alqveris, bir tilr konu1ma ya da sciyleEim biqimi olarak"31a
Metni ttiimtiyle yazann bir iiretimi olarak goren klasik anlayrqrn yerine
onun onceki metinlerie clan iligkisinin bir tiretimi olarak
gciren
metinlerarasrhk kuramimn, postmodem k:uramdan onemli dlgride beslendi$ini
soylemek gerekir.
Zira
da edebiyat
eserinin
igin metinlerarasrhk kuramtrun
iglevine
postmodern kuramctlar
anlaqrlmasr ve anlamlandrnlmast dikkati gekerler:
"I(rsacasr, bigimi ve igeri$i ne olursa olsun bir grup postmodern yazara gdre her metin sdzcuklerden oluEur. Sozcukler de dura[an, nesnel gergekler olmadrldan iqin, ancak kendi oluqturduklan gerEeklerden, yari kendilerinden soz ederler. Okur, okuma eylemi srrasrnda, kendi belleiinde, onlara gergeklik ve anlam kazaldrnr; dolaytsryla sdzcuklerin anlarnlan bir agrdan baluldrfrnda oznel ve geeicidir. Anlamrn meydala geliqi okurun kiqisel birikimi, ozgeqrniqi ve ruhsal durumu ile o sdzcuklerin urunu oldugu sdyleme ve onlann
kuilanridr[r difer metinlerin yuklemelerin e (intertexhtal meaning) dayanr. Bu nedenle bir grup postmodern duSunir-
eserler olarak anmak mriurlainaLir.
"o Kobilay Al'-tulum, Metinlerarasr itipkiler, Oteki Yayrnevi, ist. 2000. s.
17.
338 BAr-i
i!1
SAN KOLCU
EDEBTYAT KURA MLART I 339
eie$tirmex-ie gidre arllam ancak metinlerarasr atr{lar y*hryla r.e kiqisel dtizeyde belirlenehitir."sTs Fransa'da ortaya Elkan bu akrrmn yine x4ichael Eutor, Alain RobbetGrillet, Nathalie Sarraut gibi Yeni R-oman akemrnln temsj.lcilej tarafindan benims endigini kaydedelim. "1,{etinlerarasl oigusu" yani her rnetnin ayrrsrk soylernlerin ya da baska rnetlnlerin bir kesiqrne yeri olduiu, her ya;:rnrn bir
oldu$-u kadar klasik, modern ve eski metinlerin de belirgin ozeiliklerinden o1an, ancak klasik elegtirinin yalnrzca ka1-nak I'e
leqici
gokseslilik niteli[-i ]i" beliriedig, dolaS,rsryia,,inetinlera-:-asr
postnaode::n yazlnrn temei cizeiiiklednden biriciir,' saptarnasr
elegtirr-nenler ve
yztn liuramcrlan bir aliaylqir. "ezo
1:asrrrakeiirplagmrg bilinen
o
arasrnci:i ai.tlir
halde iizerinde duruimasr gereken temei iiteierden biri rnetrdn .colc sayrda rnetnin 'kesiqti$i, yer olmasl meselesitiir.
sesliiigi' ve Eok
Fhiiiupe Soilers; "FIer r-netin hem bi*yertiden oku'masi hern de vurgula'raatsi, yofunlaqtrnlmasr. .v-er degi$tirnnesi ve deriniiS otdu$": golr s;l,rda nietnin tiiesiEti$ yerde buli-lniir. -377 der.
Fuietiirlerarasriik sadece giir roman gibi edebiyat ilirieincie cle!.i] irroclem hayatm hernen her aiamnda uygulanabilir bir ycintemciir. Resimden he-:,*ele,
mimariclen sineinaya kadar birqok sanat ve z,anaal alalilnda bu kuramin lzcliigrimlerini grirnek nnimlcJnd,iir. Crte ,rtandan Metinleraiasrhk her ne kaciar disiplinii bir krra.rn olarai< i9ti0'yr yrilarclan sonra oilaya qelgrugsa da beirzer
uygulamalafl- eski ;netiulerde gcimre imkaru vardrr. Batr'da Rebelais,
Montaigne. Proust, I-autr6mont, .troyce gibi klasik ve modern yazariai'61a bu ycintemin uygoiandrgrm griniriiz. Bizirn edebiyatrrruzda tahmjsleri, taqtirleri, muhammesleri hatta nazrreleri b,ile biltiiniyle tanrmla ve Lrrrarnla ortiigmese hiie bu bafiamda diigiinebiliriz. Bir metnin riretiminde rjncei
h.rramrn kurucusu Julia Kristeva;
"bir metriin baqk-a metinlerle, baEka soytremlerie aqrk oldugu, her soyiernin avnr za,manda barska srlylemlere yer vererek hir goksesiilik ozellifi itre belirdigi olgusunu gristerrnek igin "rrietinlerqrasrhk" kau'arannr ortaya atar. Btiylelikre postmodern
kdken eieqtirisi Lrafilamrnda ele aldrfr metinlerarasrnr fark]r bir tanrmlamaya giri$ir. "378 Kristiva'nra hocasr Roland Barthes ise "yazmsal rnetinlerin, tiirlerin ve b akr
sclylemlerin aralanndaki metinlerarasl, tl.irlerarasr ve soyXemlerarasr Iter etkileqimlerini "iqerisinde her tilr srjzbilimsel kuralm, her tiirlil konunun, e lrtr."37 adland gi tkh olarak ge i l ay ri h b ir b iz ni n kan e n cl C r ; tii s fit El' Boylelikle bir metinle 6teki metinler araslndaki her tiirden iligkiye metinlerarasl iligki denir. Bunun elegtiri ve de[erlendirilmesi de metin-lerin kargrirkli olarak irdeienmesiyle miim-lrtindtir. Euna gcire Namrk Kemaf in htibah romaru kendisinden r)nce yznlan Xvlll. yiizyil realist halk hikiyeierinden I{anqerli Hantm }rikAyesi ile Alexandre Dumas-Fils'in yazdr$l Kamelyair Kadm romamndan rnetinleraraslhk baSlamrnda bir etki tagrr. Eu terrninoioji ile soylersek intibah romaru Kamelyah Kadm, Hanqerli Lfantm hatta Mesnevi'lerin nesip bciliimlerinin 'kesigti$i yet' / metin oiarak goriilebilir.rso Zfta yazar romaruna kasidelerin nesip boliirnlerini andrran bi-r bahar tasviri ile baqlar. Usteiik bunu kasidelerde olduSu gibi manzum olarak yapar. Arclrndan I{anqerli flanmt ve roman ilerledikqe l(ameiyah Kadrn'dan tarudtk sahneier ve tiplemeler ortaya grkmaya baqlar. Eoylelikle ilk edebi romal1mlz siryrian intitrah'rn varhlr kendisinden onceki metinlerle olan iliEkisine ba$larur. Alm qekitde Ahmet Midhat Efendi de Qengi.romaiuru Cervantes'in Don Kiqot romamndan ilhamla yazdr[lru soyler'38i Batih romancrlara kafa tutan bu yorulmak bilmez romanclnuz Alexandre Dumas'run A|ottre Kristo Kontu rornantna kargrlrk (nazire olarak) []asan Metlah romanlnl yazar. $emsettin Sami'nin TaaSSuk-t Tal'at ve Fftnat ron;anru da Leyla ile Io{""rrrrn mesnevisinden ayrl diigiinebilir miyiz?332 bagka metnin tiretirnine yaph$t mi? Kurarm ortaya atanlann bu dolayh ve dolaysrz katkr ile strurland.rnlabitir yerinde paylaqmak olur: endigelerini konudaki "Eleqtirmenler ve kuramcrlar henuz son derece esnek olan metinler:arast s6zcu$inu, 6zde birbirieriyle tarn uyuqmayan Fal.,at metinierarasrhk sait
"t n{etinlerarasr iligkiler,
s. i
1.
s. 11.
Fostrnodernzrn, Tartrgrnalar ve dJygularnalar, s. 41. fHgkiler, s. io.
intibah romaruiln yerli ve batrh kalmaklan igin bk. Ali ihsan Koicu, Tanzirnat Edebiyatr 2, Hik6ye ve R.oman, Salkrmso[iit yay. 2. bs. Erz' 774-204.
T'h6orie d'Ensemble, "Ecriture et R6volition,'. paris, Ed. Du Sauil, i96g.
'u' ,4gu. s. 165-'l71.
ttuMutinle.nrasr 377
bir metnin bir
farkh allarn ve ballamlarda kullanrrlar. Kirnileri onu bir
'7e ,Age. 3?5
q agrsryia eleqtiri alantnd a
7?'den akt. Metlrrlelarasr iiigkilcr. s.
R
380
'*'Ag.. s.96-lo5
34OlALi iHsAN
,
KOLCU
gcistermeye gostermigtir. Hepsini olmasa bile bazr iliqkilerin uygulamalanru
kaynak eleqtirisinin, kimileri ahmlama estetifinin bir pargasr olarak algrlar, kimileri ise metinlerarasrnr ieerisinde yaztnrn baqka soylemsel krlgrlarla kangtr$r toplumsal ve tarihsel bir bilgi kurammm ortasrna, kimileri ise tarihsellife pek aldrrmayan
gahsacaltz.
'
Metinlerarasrhk kuramrrun cinciileri her metnin bir onceki metinlerden ve onun kendi baqrna ahntrlarla inqa edildigini onlann toplamr oldu$unu eskinin iizerine Her ileri siireder. olamayacagmr iiretim -yeninjn bir [ugt*', katkrsrrun yeninin iiretilmesine bir bakrma onun kar$rtl olsa bile
Freud'cu yorumbilimin igerisine yerleqtirirler. Kimilerinde kavram temel bir yer tutarken, kirnileri onu srradan bir sozcuk olarak kullalrlar. Kimileri ise, kawamr yeni adlar altrnda yeniden tanrmlarnaya giriqirler. Kristeva'nrn "bagka rnettnlerden ahnan sdzcelerin bir kesigme Aeri"383 olarak adlandrrdr[r metin-
oirira"g"""
gergektir. Kendi 'tjtekisi'ni yaratan bir akrm edebiyat gelene[inin olu$masma hizmet eder. ve bir sanat rr".l&a"" once yaratamanuq fakat Tanzimat yaz11l31 onlt karqrtrm kendi Ol"u" "a"Uiyatr Bu dewimci bir atrlm olarak gciriilse de etmiglerdir. kabul ot*ut Iurlrt
,ia"g. kabul edilen bir
lerarasr kavramr yerine Jean Bellemin-Noel, "yoztntn kagnaQtnr
adsu bir belirsizlik igerisinde erittiQi igin"
"auant-texte',
Gdriildiigii gibi kuramrn daha terminoloji zemininde griziim-lemesi gereken sorunlan vardrr. Fakat bu kuramrn ingasrna katkeda bulunan neredeyse biitiin eleqtirmen ve lcrramcrlar bir metnin rjnceki metinlerle iiLretim ba[lamrnda bir iligkisi oldufiu goriiqiinii kabul ederler.-Baldin metinlerarasrirgr
"soylepimcilik" (dialogisme), Kristeva bu kawamdan yola glkarak "metinlerarastltk",3ss Barthes ise "sonsuz bir metnin drgrnda yaqamak olanaksrzh$r"ndan hareketle bir metnin dnceki metirlerle olan iligkisine gondermede bulunarak^tarumlar. iouri Lotman, extra-texte (metin ritesi) veya hors-texte (metin drqr)386 terimlerini kullanarak a1'm anlamr bagka bigimde seslendirirler. Her ne kadar metinlerarasrhk kavramrrun yarattcrsr Julia
Kristeva gibi gdriinse de onun fikirlerinin kayra$r Rus kuramcr Mihail Baktin'dir. Onun bir metnin bagka metinlerle iligki halinde olmadan ya da birbirlerini etkilemeden var olamayacaklanna dair goriigleri, yani bir gegit metinlerararasr diyalogun varh$r Kristeva'yr kuramr konusunda etkilemigtir.
Boylelikle daha terminoloji zemininde ve kuramrn gatlslrun kuruldugu a;amada sorunun ilgilenmek zonrnda kalacaSr kawamlar ortaya konmuq oldu. Biz bu gahgmada kuramtn tarihsel geligimini ve kuramcrlara gdre ayrr$urunl degil bu kuramrn dayandt$r temel ilkeler ve ydnelimler rgtsrnda metinlere uygulanmaslnl ve bu konuda yaprlan gahgmalara de$inmek arzwsundaytz" baqka metinle iliqkisini
sa[layan qeyin bu 'kar'rt1k'tan grktr[rm unutmamak gerekir. Divan ltori"go mazmunlar sistemini kryasrya eleqtiren N-amrk Kemal "a"uiyutr-n rafmen- Ziya PaSa zamalr zaman bu mazmun tereddiitllrine ve -kimi
iii"ilr^
(metin-dncesi)? kavramrnr 6ngri1."3Ba
Bir metnin bir
bu konuda yaptrsr yetkin
diinyasrnagcindermeyapmaktankendilerinialamamlglardrr.Buister yeni
gOnhg.-" isierse oykiinme, etki anlamrnda olsun eski metinlerin ruhunun ir"tirri", iizerinde dolagmasr olarak da algrlanabilir. B6ylelikle her eser bir anlamrnt metinlerarasr yapr /metin olarak diigiiniiliir. Bu iliqkinin tiirii metnin beiirler.
yaran vardir' Qok tekrar edilen bir deyigi burada tekrar etmenin Fakat soylenmigtir' yoktur' Herqey gey G6kkubbe altrnda stiylenmedik kez binlerce bigimde geyler degigik Aym (iislup) sonsu2dur. bigimleri ,oyt"*" gerekir. kaprlmamak de s<;yteneUitir. Fakat bu sbziin igaret ettifi dogmatizme Kimi ,u*an sciyleyig bigimi toyl"tt"tt geyin oniine geqer' 7'atet-bir devirden 6ne sonra edebiyat ve sanatta stiylenen geyin depii soyleme bigiminin.tiSemi bir stiylern i.izerinde_ metfuIler eski baliemdan bu d; grkimgtu. I\ietinlerarasilft ,,. uiilm arkeolojisini qa$rrgtrrn. Bu ytzden bir metnin ozgiinlii$tiniin ve anlamrmn qoziimii onun-kendisinden cinceki ya da 'kargrt' durumdaki metinlerle oian 'yiizlegmesi'nden.sonra grkacak sonuca gore qekillenecektir. yolun Rus bigimcileri eaeui eserin yazrnsalh$rmn anlaqrlmasr igin boyle bir gore; onlara Zira dfiitler' denenmesini "Bir sanat yaprtr cibir sanat yaprtlanyla kurulan bafrntrya gofeveonlarlagerqekleqenbutunleEmeleryardrmlylaalgrlanrr...
gahgmayla arkadagrmrz Kubilay Aktulum Metinlerarasr
iiigkiler gah;masmda almfi, gizli almfi, awsttrma, gc)nderge, yqnsilanxa, dykilnnte, anlafi iginde anlah, basmakaltp sdz gibi alt baghklar halinde inceleme alanlanru
tt'
Juiia Kristeva"
Simiiotiki, recherces pour une simanalyse, P4ris, Seuil,
s. 54.
ttt M"tiol"ru.asr itigkiler, s. 385
EDEBiYAT KURAMLART 1341
1969,
Yalmzca pastig deiil, her sanat yaprh herhangi bir modele koqut
vekarErtolaraky'aratrlrr.Yenibigim,yeni-birigerifidile-getirmek igin defil, estetik dzelliSini y.ttiltttiE eski biqimin:yerine geqmek iein ortaya Qrkar."sez Fakat Rus bigimcileri sanat eserinin yaplsl ve i.iretirn stireci ile de[il yazrnsalh[r yapan 5ey1e ilgilenirler:, Metinlerarasrhk onlara gcire yarnsalh[r
12.
Age. s. 13.
386.Age.
s. 13.
38?
Tzvetan Todorov, Yazrn Kuramr, anan Viktor $kolovski' s' 45'46'
342lALi iHSAN
KOLCU
EDEBTYAT KURA Mt_,ARt 1343
yapan unsurlardan biridir. Bu balerndan bu kuramcilann cinem verdikleri pastigi (parodi) metinlerarasr iligkilerde aramaya koyulurlar. parodi ya da pastiq edebi eserlerin taklid edilmesi, yansrlanmasr ya da dcinriqhinilmesi anlamrndadrr. (bu konuda bu gahgmaya dahil ettigimiz Tornris uyai 6 Sonsuza Dontig dykrisri hem roman hem de ciyki.i rnetiirl""i ururrrriu bi. kesiqme metni olarak gdztikmektedir.)
Rus bigimcileri sanat eserini artsiiremrilikten egstiremlilige Eekerek onun tarihle ve sosyolojik mirasla olan ballanru koparmrgiardr. M-etnin kendi varhfr om]n yazrnsalirErru ifade etmek igin yeterli idi. Fakat Baktin kuramrnr bir metnin baqka metinlerle olan iligkisi iizerine konumlandrrdrlrndan bu ytintemiyle Rus bigimcilerinin ilkelerinden aynlmaktadlr. Bu anlayrfa gore; Kalkh g6p eyiedi Avqar elleri Agrr af,,rr giden eller bizimdir Arap atlar yakrn eder rrafr Yuce da[dan agan yollar bizimdir
diyen Dadaoglu'nun bu kogmasr ya'itdr$r tarihsel ve sosyolojik zeminde' koparrlrrsa metnin anlamr gridrik kalacaktrr. Baktin elbette metnin tarihsel ya
da sosyolojik geqmiqi ve .gdndergererinir peginde degildi. oyle
olsaydr
Tarihsel eleqtiriyi benimserdi. onun arzuladrgr metinleraiasr bir iilguair. -nu metni yaratan kargrthk neyse onun iliqkisini ortaya grkarmaktrr. Merkezi
iyi gittisi zamanlarda'padigahnm gok yaqa!", igier iyi gitmedisi zamanl.arda ona kafa tutan aniayrgr doguran iligkinin peqindedir. Her iki merin orekini ve karqitrru yaratrgr igin bir tiiiili$ki igindedii. Bu bakrmdan Baktin Rus bigimcilerinin egsiiremli bakrgr yerine artsiirenili bakrgr benimser. "Bir metnin daha once ya da kendi doneminde yazrlmrg titelC metinleri rizrimsedipini, hatta kimi zaman onrara bir ya'ri oldu$unu kabul eder."3B8 Baktin her metni yazar ile olc"rr arasrnda bir diyalog gibi gririir. Her rnetin toplumsal bir gevreye yoneliktir ve her anlamd.a tctiitrir ve iletiqirn dizgeleri iginde kdklenmigtir artrk. Baktin meseieye artsiirernli bir noktadar bakarak sdyiemin de nesnenin de bagka biEimlerde srirekli tekrar edildiiini yrinetimle iplerin
ifade eder: "Ne olursa olsun, sozcede
ilk
bir sriyieyenin sdyieminin
nesnesi "belli bir
kez bir sriylem nesnesi de$rdir, soyreyen ondan irk kez
soz eden de deiildir. Nesne daha once iartrgrna konusu olnruq. aqrklanmrq ve farkl biqirnlerde de[erlendirilmigtir, sciytrem, ieerisinde farkh bakrE aqrlannrn, dlinya gorusierinin, e$limlerin kesiqti$. bir araya geldigi ve birbirinden .aynidrgr bir yerdir.
Ftrerhangi bir soyleyen, henuz gosierilffreyen nesneler karEtsrnda trir Adem degildlr ki ilh ltez adlal.ldirsul.'38s Yeil.11siittd* illc agrh herhaide i.iz. Flar.va yakrmgtrr. O$uiianndan biri (Kabii) 6'reri osiunu (Habii) tilcliirrmigtrir. Diinyada iglenen ilk cinayettir bu. FIz. Hav-va'nin yaldr$rru dtigiindii$iimtiz a$it rnetn.i elimizde yoktur. Fakat
kendi lailtiriimiizde uiagablidi$imiz en eski aSri metni Tiirk irakant Alper Tunga igin yakiian a$ittrr. B--r giirin bir krtastru asrl ve Tiirkiye Tiirkgesindeki gekiiyie aqafl lya allyorurn: a1p er tr-rnga oldu rnu? alp er tunga oldi rnu? kotu duieya iraldr rm? islz ajun ka-lcfu rrlu? ritiieir ocin aidr mu?
feiek ocunu aldr ml?
cmcli yureit
$lrndr ]rureK lnrufr.
Metinlerarasr irigkiier,
.,.
Bu dizelerin 5,azan qair, ciliimii:rii irabr-rl etmedi$i hakantn ardrndan a$it yaknuqtrr. Alper Tunga'mn tihimiini.i feie$in cic'.i oiarak algilamaktadrr. Bu Tiirk qairi bu aSrtr yakarken mutlaka kendisine rnodellik eden bir sozlii ya da yazrh bir rnetinden hareket etrnigti. Bu rnetinlere de ulaqmamrz miimkiin clo[il. Ama bu.mar:zume bu haliyle bile kendisinden once kullarutrrmq bir a$rt
Aiper T'unga sagusu iie Akif Paqa'run rnersiyesinin bu lctalan kargdaqtrnldrgmda; her .iki gairin de citriileinin oliiLm sebebi olarak fele$i gosterdirti gdr.iilecelciir. t-tlilm-ciliifeleA ctrizgesi her iki rnetinde de egemendir. Akif Fasa'tni:l Atrp*.1 Tunga sagusLi,nu okurrradtsrru bilrneideyiz. Zira bu meinin'gx atreh$r kaynak Divanii Lugati't-Tiirk'tiir. Bu kitap 1910 yrimda Ali Emrii tsiendi larafindan buiundui;1an sonra 1911-917 ,rallan arasinda Kiiisli Muaiilm Rifat iaraftncian iLk negri 1'aprrlsrgtr" Ilolayrsiyla 18441te
lAO _ ,.-
r88
lrrttiur.
s. 27.
itrigldier, s.28.
s.
I02'den akt. Aktulum, Metinlerarasr
3441^ri iHSAN
EDEBiYAT KURA MLARI | 345
KOLCU
yalnfica somut metinlerin tizerinden artsrireilli bir eylem degil alm zamanda kolektif bilincin ve ortak scizlii mirasrn da kullarulabildigi daia genig bir
iligkiler a$rru igaret etmekledir. Gdniidrigii gibi metinlerarasrhk kawamrru biz Baktin,den bir adrrn daha ileriye gcitrirmekteyiz. Biz metinlerarasrhfr sadece birer nesne/metin olan doiqimanlar arasrndaki iligkinin yarunda scizh.i, gifahi ve milli bellekte yer etmig bir nesne olarak kabul edebilece$imiz 'ses'lerle olan iliqkisine de dikkat gekmek istiyoruz.
O
zaman goyle
bir tehlike ile kargr
kargrya kalmryor nruyrz?
Metirrierarasrhk kuramrru kullanarak kimi gair ve yazarlar kendi giir ve yazilanrn aklama yoluna gitmezler mi? Kuramrn briyle bir tehlikeye agrk oldu[unu belirtmek zontndayn. Fakat bu elegtiri ve aniamlandrrma bigiminin kullandrpr olgiit ve ycintemlere iqlerlik kazandrnldr$rnda bu tehlike asgariye iner. Bir bakrma metinlerarasr iligkilerin kabul ediiebilir bir seviyesi ve rilgiitii vardrr. Konunun daha iyi anlagrlmasr igin metinlere bakmakla yarar vardu. Ataol Behramoglu'nun gok bilinen ve sevilen Bu Agk Burada Biter giirine bakahm:
Ataol Behramoflu'nun Bu Apk Burerda Biter giirinin Metinlerarasr
lligkileri
piirinin ilk Bu manzumenin iigrincf'dortliigii ile Tanprnar'rn Hatrlama dortliifliinii kargrlaqfi rahm:
Sen akqamlar kadar buYrlln, srcak, RuYalanm kadar sade gluzeldin'
.
BaS baqa uzandrk 6liinlerce,
Islak gimenletrne yaz bahgeierinin' bir G$nildriEii gibi Ataol Behramofilu, Tanptnar'tn bu giiri ile metinlerarasr anlatrlan manzumede iki Her olugturmuqtur. iqU (f ) t "r-r1lug ve kendi metnini ;"it*tit asken ardrndan dile getirilen duygular' ise ikinci gairin bu duygulan dile i*pr.r r,ro iislubu ve imge malzemesiyle de$il kendi ozgiin imgeleriyle giizei bir duygunun bu retinnesi beklenirdi. Fakat gair boyle yapmamrq
bir
baqka metni kerldince 'dciniiSriirerek' metninde kastedilen gey bu defildir. Bunun metinlerarasrhldan tott**tgttr. Elbetteki ve soylemi olduSu gibi ikinei imgeleri sesi, Tanprnar'ln ua, aotttiittit-edir.
iekilde anlatrldr[r
vedlmigtir.
metinde tir bagka soylem arayl;lna gidilmeden doniigtiinilerek Paul Fakat bu durum Tanprnar'rn qiirini aklar ml? o da bu manzumesini kurarak iligkileri metinlerarasr yine almr Val6ry'nin bir baqka manzumesinden ve kendi rnetninin inqasrnda kullannlgtr. Val6ry'nin Dost Onnan
alml$
giirine bakahm: DOST ORIWAI{3e0
Terniz SeYler drigunduk tertemiz; Uzun Yollar boyrnca beraber; Eli eljmde' Yan Yana sessiz Qewemizde karanhk qiqekler' YaPYakrrz klrda Yeqil gecede YuruYorduk, niEanhlar gibi; Gokte aY, masaldaki bir me1've
Bu agk burada biter ve ben gekip giderim YtireSimde bir qocuk cebimde bir revolver Bu apk burada biter iyi grinler se./gilim Ve ben qekip giderim bir nehir alcrp gider Bir hairradrr Eimdi dalgrn da,lgrn uyuyan gehir Solarken albumlerde gocuklar ve askerler Yuzun bir krr gigeli gibi usulca sdner Uyku ve unutkanhk gittikge derinleqir
BdliiEtuk o sihirli me)'veln Ve oiduk Yosunlar uzerinden LJzakta, Yalrrz o mrnltrh
O dost orrnarlln gdigelerinde:
Yan yana uzanrdilr ve rslaktr gimenler Ne kadar grizeldin sen! nasrl eEsiz bir yazdr! Bunu anlattrlar hep, yani yiten bir aqkr Geqerek bu drinyadan britrin dhi qairler
Bu aEk burada biter ve ben gekip giderim Yrire$mde bir qocuk cebimde bir revolver Bu aqk burada biter iyi gunler sevgilim Ve ben eekip giderim bir nehir alup gider
Sonra gdkte, nurlarla sanh Buldu seni, Yag dolu gozlerim' Sevgili sukrlt Yoldaqlm benim'
$imdi de Tanptnar'rn giirini hatrlayalrnr: }IATIRI.AMA Sen akqamlar kadar buYuhi srcak RuYalanrn kadar sade guzeldin 3e0
Fransrz
$iiri Antolojisi,
(Qev' Orhan Veli Kamk)' Ist' 1947'
346 | Ari iHsAN KoL0u
EDEtstYAT KURA fvtr-ARt 1347
BaE baqa uzar-idrk senjnie islak
iligkilerin-en rnasumudur. Paul Ehrar"d; "$air / sanotQt esin alandatz gok esir;
eimenlerilctre yaz batrqelerinin
verendtr""" der. Orr-lnin gecesinde srlkrfn, aydlnh.i{ Boqan:Ln bir selcli avuglanndan Bir neasal ine],vasl gibi paylaqtdr iztrehtatu klnlmrg daL uclannda_n
Baklin romancian hareket ederek gokseslilik kavramr rizerinde drrur. Tekseslilik kavrarmna da giir trininii uygun gciriir. Ona gcire "roman ydzart diti
iki llranzume arasmda goze qe3r, Va1ery,nin qiidnin ikinci cfuirilrililntin Tanpmar,rnGa-rpan ilk manzumesinin 3rin e iiiinci ddrur-ig', arasmda*i benzerriktir. va-r€ry,'in i.e Bais imicar
manzumesinin ikinci krfasrnrn Fransrzca ash $tjjrledir. Nous rnarchions cornme cles {iancesssl Seul, dans nuit verie prairies Nous pariegions ce fruit de f€enes l,a iune amicale aux insensdes
Val€ry,nirr qiirirrde .gcikte
ay, bir masc.l me-Uurrsr gi-hi dum.reLlitadir. Buracla anlatrimal< istenen $ey a]rrn gcikyr_lrunde
sihirli igrkla'nr bir rnasal afmosferi iqinde yansii*rr*.1,.,* u"i"*ru bir tablo l,aratlnasrdrr_. "Sevgililerin paylaiEtrg: bu rnasal havasrdri.. A),ln bu rlururnu sihirli blr ;rre1wer.llr. Tarpmar da birincrl ddrtiukte ,ben-sen dualitesi::i *"irici dr-irthikte b*" zarnir;,nde l_oplar. Vale{/,nin mal:}zurnesinde ysr ; Ia.-,, .:.j ;n bi. masz,J rnej,,vas, gibi ciurmasr" im_i- U.lr.J"'.*,a+, g i:i hem de tlrr: rra,lra:-nda kulra-n:lnu9trr. iluiada T"r;;;.:;., .nin ir. r:i.a.: e:3 il(i dk,esi:ri oldu$u gibi i."fl"rrd,g.l -rralery'deki yosun, e.'::iaqIlinak';:,,tf. kelimesi. f*lpr"*i" .,{.yar1:r girrre!-r'
"
Eei:iibr.*
'&zfetir:lenasr bu
d
onu qmri q tlir-.',esz
tir
etkitre'imi var6.ry bir
"Bask a-ranrlda,ar
Lragka
ves'e bir
vazrslr:da:
t-resr enrnelrten ciarra r-r::gu n, ken*i olamaz. Ancak onXan oetimsJrnei."raha sinOinneir -[o3_-n gerekir. .tslant asian yapan ozurnsedi$,i., slrlOi.Aig
blr Sey
rllfql-,':!eJ
ciiyei cl. hu n'lr{.nr oirgLur.an ciiek; aietinjerin varire:rri ilrei;r.i.t. qel'-mei": isteneigtir.3ea Ba$i.ra metinlerde' esinlenme
beih ie
bri
zelrun:
metinier-nrasl
l')iFau! \;rt.:r.,,, podsles. Sixid:ne !:diriou. paris, Gaiiima.d, i9:0, s.37. 3et ,4h lhsan Kolcu, Zanrana D,iigen ClElili (Tanprnar,in
$iirinin Episfeurolojik Tenrelieri & Tanprnar'm giir.Estetigi), a,nS"g V"V. lyolr. ZOAZ,'. l+f _iAii-"' ticnral oz;nen. 'Bir N4erinierarasr sair: ar,*", tututio t;;;; i,."rr*oron;. .uy,, 14, Ar]-k. 2001,
:n:
s. 65.
rn1
'Bu mun"urnenin geniq bir tahiiri
lirik yam a$rr basar. "Br-r durumda rornan turii soyleEirrri en sorrrut, en agik bigimde gerqekleEtiren bir yaztn ttirridrir. Rornnnrn konrrsu konuqan insart ve soylemidir. Dili bir iieti vermeye yarayan bir aracr olarak kullanmaz, gunkri dilin kendisidir; her zarnan onceki sozce ve srizcelemierle belirlenir. Ustelik romarriltr ozgulliisi, her ttir tekaniarnh sriyleme son vermiq olrnasrdrr. Yazar yalnrzca kendi adrna konuEmaz, defiqik sdylemleri ara-larutda etkilegirn durrrmuna getirir. Oyleyse rornzln sozcelerni butunii5rie qciuidur" 6zellitde kisiler roman rnetnine farkh sesler katarlar. Eu seslerin roma-rr metninde katrnanlasrnasr, ust uste yr$lrnasr onun gokdiliili$ne ya da qoksesliligrne katlcda foqlpns1."3ss Gdriildiigii gibi burada bir geligki sciz konusudur. Bakiin'in roinania qiif arasmda tekanlamh, teksesli, gokanlam-h, goksesii gibi boyie bir aynrna gitmesini kuramr aglsindan didaklik bir manevra olarak goreb.iliriz. Fakat ljru metinleri diigiindiigtimiizde bunun ciyle olmadrgmr diisiinesir-rrjz geLlektr:dir. Bakin'in tezinden yola grkarsak Fatih Harbiye romaru Nerimaii'la $inasi'nin, Do[u ile Batr ktiltiiriiniin yaru sra kemenge ile ud'un hikdyesidir. T;rnpurar'tn Huzur'u a).ru zamanda bir miizikai metindir. tsu metinlerin an-lam katrnanlan sr)ylemini dofruclan kendisi iist!enir"'3e7 yani
.,FIer
igir bk. zarnana Diigen erfhh. s. 141-i44i.
kiiltiir diii ile olan iliqkisi ve goksesli yaprsr btiyle ol:umalara izin $iir igin de ayru geyi sdyleyemez miyiz? Siile;r66rliye'6u
vermektedir.
Bayram Sabahr giiri yalruzca ciznenin bir bayram sabalrr bi-r muhtegern yaprda hissetti$i diinyevi ve uhrevi duygulanmn kornpozisyonunu mu yansrtir. O metinde Koca Sinan'm dehasrrun izlerini, tag ustalanmn ceircl ve ku,dretini,
nakka$iann, hattailann hikAyelerini okumaz riuylz? E6ki'nin l(anu.rii Mersiyesi yaknzca bir gairin vel'rnimeti FadiqaLLrmn dhirnri tizerine yazdrgr bir metin midir? Orada imparatorlu$un britiin seslerilii duymaz nxylz? tsaL:tin'in gok seslilik ve gok aniamhlik dedigi ica.,ramlan pehAlA iyi inceierrdigirnizde
tiyatro, qiir ve 6ykii metinleri iizerinde de uyg.rlayabiliriz.
F-us
tsigimcilerinden Boris Eyhenbaum "Gogol 'iin Pcsftosu Nasil 7'tiptldlZ" adli
te5
Kemal 6zmen, a.g.m. s. 65. 'no M"tinl*nanasr iliskiler. s. 29.
397
a-o
3eB
Age. s. 29.
o
?Q
EDEBiYAT KURA MLARI I 349
348lALi iHSAN KoLcu incelemesinode bu ciylaiye kaynakJrk eden metin chqr unsurlan ortaya koymaya
qahqmrgtr.-'-
Gdriildiign gibi metinlerarasrhk sorunu sadece bir anlam sorunu almaktan Erkmaka kimi zaman ontolojiye kadar genigleyebiimektedir. Biz konuyu daha fazra dagrtmadrn Baktin'in gok sesli metin konusunda baqucu yazan olarak kabul etti$i Dostoyevski'nin roman.lanru bu konuda cimek metinler olarak kabul ettiEini belirterek Julia Kristeva'tun gciriiglerini ozetlemeye galrgahm.
1960-19'10 yrllan arasrnda edebiyat elegtirisinde metinlerarasrhk kavramrru ortaya atan Kristeva'ya gore metin" do$rudan bir bilgi venne erefiinde olan, bildirigime ydnelik bir sozii, onceki ya da egsriremli oteki scizcelerle iligkilendirerek, dili yeniden diizenleyen 'dilbiiim-rjtesi bir aygrt' olarak tanunlar. Metin belli bir iglevi yerine getiren, belli bir 'iq' yapan aygrttrr.'4O0 Bir metnin rjteki metinlerle dilsel, scizsel ve anlamsal llilkileri yeni metnin olugumuna katkrda bulunur. Bu baktmdan l(risteva bu kuram adma tehlikeli oldugunu diiqrindiiEiimriz'mozaTk' kelimesirri kullarur'. "Her metin bir almhlar mozai{i gibi olugur, her metin kendi iginde baska bir
metnin eritilmesi ve ddnilEilm'd"r.'A}t O zaman geriye.metnin nasrl domigtiiriildiigiinii, mozaifin metni hangi dizge ile olugturdugunu ve bunun yazrnsal edime ne kaftr$rru incelemek gerekir. Kristeva'ya g6re metnin yazrnsalhfrmn temel unsuru rnetinlerarasr iligkilerde aranmahdrr. Bu da akla Baktin'in Eokseslilik ve qokanlamlil* kawamtm getirmektedir. Fakat burada sorulmasr gereken soru gudur. Bir mozaik olarak kabul edilen metinde egemen renk ya da dizge hangisi olacakttr. Ortada cizgiin bir yaratrmdan gok cizgiin bir dizge, bir yapr-bozum ve inqa ameliyesi gcinilmektedir. Shakespeare'in Kral Lear oyununun mesela Balzac'rn Goriot Baba'srna, Turgenyev'in Bozkrr'da Bir Kral Leat'rna, Oktay Rifat'rn Bay Lear'rna hatta uzaklan da olsa Regat Nwi'nin Yaprak Ddkiimii oyununa kaynakhk ettigi bilinmektedi r. Keza Latin y azan Plautus'un
Q ri m I e k
adh oyununun Moli6re' in
Cimri oyuwtna kaynakhk etti$ini bilmekteyiz. Bu trir bir
algiamamtza olanak sa$layan metinsel
bir
etkilegirndir."4o2diye
lapsnlamaktadrr.
Bir metnin oteki metinlerle iligkisi ve kaynakhfir konusu hig
kimse bunu unsur ve konservatif ta$lylcl dedipimiz yadsrnamaz. d1l Ztta tarafindan Kristeva'mn zamanda aym kelar. bu Fakat mecbur a$amaslnda olu$masl rnetin anladt[r bigimde bir 'mozaik' metin dizgesi de olmamahdr. Bu bakrmdan Kristeva yukafldaki keskin tammrru biraz daha yumu$atma gere[i duyar ona s6re; "metinleraraslnr dnceki bir metni yinelemesi degil, sonsuz bir siireg, iretinsel bir devinim"a03 olarak aqmaya qahEu' Cengiz Aytmatov, Manas destarunda yer alan Mankurt karakterini oldulu gibi alr ve bu karakterin dokusuna dokulmadan Giln Olur Asra Bedel
romamnda dciniigtiirerek kullamr. Artrk Mankurt, Manas destamnda yer almasrna ra[men tarihsel bir f,rgiir desildir. zka yazar onu Tansrkbayev ve Sabitcan karaklerleriyle cizdeqleqtirerek artsiiriimlii zamandan eqsiiriimlu zarcrlarra ta;lmlg ve ona ga[dag bir kisve vermeyi bagarmrqtr. Bu romam okudugu slrada hig kimse tarihe bir gdnderme yapmak zorunda hissetmez kendini. Qiinkii yazar bu karakterini tarihsel ba[larrndan koparmrg ve onu eqzamanh siirecin bir frgiini haline getirmeyi bagarmrgtrr. Bu bakrmdan bu romaru okudufumuzda onun gegitli metin pargalanndan oluqan -ki bu romanda bu miimkindir, zira yazar hem uzak gegmigi, hem hAf i hem de gelecek zarrranT anlattr$r igin bu tiir bir okuma yaprlabilir- bir mozaik olmadrfirm an].a.nz. Bu da Kristeva?run metinlerarasl iligkileri baqka ve farkh metinlere qit unsurlan bir metne sokrnak, taklit etmek de$il de bir "yer (ya da bagtam) digtstirme" (transposition) islemi. 'aoa olarak gciri.ir.
Kuramrn temel sorunlanndan biri de metnin cinceki metinlerle iligkisinin nasrl kurulaca[t meselesidir. Kristeva, d6nil9iim ve yeni bir dizgeden s6zeder. Ona gcire metinlerarasrfik eski bir metne veya bir metindeki g6ndergeye gonderen bir olgu degildir. Yazar butada domiqtiirrne eyieminden soz eder.
metinlerarasr iligkinin megrulagtrnlmasl sanat ve edebiyatta ozgiinhigtin dminde bir engel
"Metinlerarasl aynr zamalda bir ya da birden gok gdsterge
dizgesinin yeni
olacaktrr.
bir anlamia donatriarak bagka bir
dizgede
donuqturuimg5idil"aos dsr'
Kristeva metinlerarasrhk kavramrru "tek bir metin iqerisinde olugan ve _dtizg0lerini) baqka metinlerden ahnan gok sayrda kesitin (ya da dtizgiiniin) d
Burada kelebek omegini vermenin yerinde olacafirnr diigiiniiyoruz. Metinlerarasi iliqkiler trrtdrn ipekbcice$ine oradan da kelebe$e driniiqmesi gibi, her bakrmdan bir oncekine ba$h fakat asla o olmayan bir degigimin
'* Bk. Boris
oo'
belli bir metinsel yapmrn farkh kesitlerini (ya da
Eyhenbaum "Gogol'iin Tzvetan Todorov, s. 183-200. 400
aor
Metinlerarasr iligkiler, Age. s. 41.
s. 41
.
faltosu Nasrl Yaprldr?" Yazrn Kuramr,
ao3
Metinlerarasr iligkiler,
Age. s. 43. Age. s. 43. ao5 Age. s. 43. aoa
s. 42.
35O
lAr-iir-r sAN KoLcu
TnEEIYAT
dznesi oimahdrr. Bir metin igindeki metinlerarasr iligki bu tarzda gergekleqtifii zarnar.l megru sayrlmalidrr. Yoksa asrl metni hatiriatan, onu yagatan ve ona durrnadan gondemre yapan bir k-*rt"gu metin-lerasrhk sayiirnamahdu. Kur'an'daki Y-usuf suresinden hareketle Yusuf u Ziileyha mesnevisi 5.42s11
gair metinlerarasr ydntemi kuilanmrg demeklir. Dinsel bir metinden bir edel:iyat metni yaratmrq, krssayr 'dcinriqtiirrniig'ti"ir. Biz bu mesneviyi olcurken Y. usuf suresini hatrriamayrz. Zira qair onu sanat eserinin kuraiiarr iginde riciniigtiirerek }
d6rdi
Koyda tenha lrkanrrken gordu. "i{"rz vricudun ne guzel boyie aqrk! Krz yakrndan goreyim salritre gfti" Ba-kh etrafina r-iLrkek. r-irkek Dedi;"Tenirada bu ses n'olsa gerek?" "I&z vdcudun safl guller gibi terl
Qft sudan kendini u4ral goster!" -fura.nrrken ayrn
olgun sesini.
Sopuk ay optu beyaz ensesrni. Sardr her i-rzvunu bir ince sur; Eu tipuE gul gibi soldurdu krzr. Soidu, gdnden grine sessiz, soldul
Dediler hep: "Iiza bir hdl oldu!" Ta iqindendi gelen hrqkrngr, Kalbinin vardr derin bir hn[r. Yattr, blr ses duyuyormus gibi 1a1. ' Yatti, aylarca devam etti bu hdl. Sindi simasrna akqam huznrl, Bdytre yastrkta gorenler yiizunu, Ar'rrturia::ken uzun sozlerle, O susup baktr derin gozler.le. Itrri ruzgftr gibi bir srr gezdi, Her{res endigeli bir qey sezdi. Eir :al;air soyledi son sozlerini, ao6
,Age. s. 49.
Kr.t Fi$.
tu't
r_Aftt [35j-
Yurndu tfuinyaya e1a gozlerini: Koplu evden aci trir r-aveyia," Odaiar iniedi: "Leyiat teytral" Geicii koy lrrzlan, ei trafiadrtrar... Diz goitip a$ia_dila:i, agiadrlar! Idice gr-rrrtrr.r- I:u ge:iroeili olurn. Oldr-i pola hims.eve 'nii gizii rJili[r-rrn:
Nice gtnier bakarek,Ja-iga]ar. Dediiu:: lJ;-ac]: Lr:; i; r;: . - 1ll
].trazar -rnauguuresi giirin iieh'i*r:iani Ler;16'4u" gece ,fu-oi;cia rii-'lail yrkar:irken ay ta!-afindan nazera :-rEratr'lirrasl k-cnusrir-,.u igler. Eilincii$i gi"bi Leyia kJasik qiirimizin ma'grik figtrrldrir. C-)nu herr bil rercienin arkasrndan"
bir uresafeden korurEur giirniiiSiizdur" Fiil bellci cliv:rn gii."inin hu figiire qizcli$i
roldii ve ci1,le ovnanmasl gereklyolrire" Eiz huraita buuu tadisacak rie$iiiz. Eizirn amacuruz gair-in bir rna'gtk f;*r-ldi oiai:ak {.e.yla'yi ddnrigt'i.irmesi 'Lize;:inde ciuracaSu. Leyla hakkrnda r.,"azlian ,o k-ai.la. Le,via. ile h4ecnun mesnevileri ve onlar;il izdrisilrrrti olan giirlerile itiql--ir .-r::inan i:u giirde oi"ii:L[i.r kadar erotik bir nesne olarak r,.r-irgularurranrrstrr'-sa-ir brinu ciosaiistri birtasar:r;f.fa cjrnelilerin ancai< Tiirh desta"niarridi, "-tstelrh gcleL,ilecefimiz afeg, rqrir., s':-
gitii clt$ai ial;at do.{aiisiii griglerle ilsanlann iliSxisi baglamrncia L;ir ;rileie.ri.;:1"e gicler. Ay koyda grpiak ylkamrren l-eyia';"rl ersesiniien cipnrugtiir. Zira bu tnanzr-iniede Leyla cinsen rre erotili yaru1,ia v*reriia.rrnigtu ve i-e-yl;: ile Ir{ecnun mesnevilerin,J,r yer alan Le14a'r'1^ uzaktan }:aklndan iiiqi;iai )rciiitur:. o haLde 1'azarrn yaptr[r bir 'doni.igtiirire'clii. n-]ein esii :n:ieine tia$-hcilr aita c)
cleilildir', hem de yeiii bir metir:Cir. iqte l*risreva"n.tn kura,ln:.niii dne siirdiigli
ayilm. i;lrrada yatr:iai
I
Fialirinde her dakika qu utrvi tatlassurun Minkar-r ateEi:lini c1u5r, d6-irna clugun: Onla-r" niein semada. n.lgirl ben qukurda;nrni Gulsun neden ciha;ri ba:ra, ben yalniz a[1ayrp1!.. Yirkselrnek dsumdr:a ve griirnek, ne ta.tir 5e1ri."
352 | ALi iHsAN KoLCU Buglin
hastahkh vatan canlanrrsa... Ey Mu$tak-r feyz u nur oian Ati-i milletin Meqhul elektrikqisi, aktar-r fikretin Yuklen getir ne v€rrsa meskenet-fiken, Eu
-biraz Bir parga ruhu benlig, idr6l
EDEBTYAT KURA MLARI I 353
biraz daha rlrmh yaklagtrgrnr dtigrinmek istiyorum. En azrndan Barthesjin 6nceki metinlerle iligkide bulunan yeni metnin iginde eskilerinin, bir gegit
klmlik tagrmasr bigiminde ifade edebilecepimiz kendi renklerini korumaya izin verdi$ini ar/.anz. Orhan Veli'nin Eskiler Ahyorum qiirinde yeralan bir dize Ahmet Haqim'in bir qiirindeki dizenin doniiqtiiriilmiig daha do!rusu metinlerarasrlft kuramrmn yansrlama dedigi tekniEin kullaruldr[r bir metin goriintimiindedir. ESKiLERALTORUM
Cor daima dnunde esAtir-i er,velin G6kten deha-yi nAn galan kahramanrnr...
Eskiler alqrorum Ahp yrldrz yapryorum Musiki ruhun grdasrdrr
Varsrn bulunmasrn bilecek nArn ri EAnrnr!.. Baqlangrgta bu ideal figiiriin do[rudan Promete ve onun trajedisi ile kurulsa da manzumeni' sonunda bu figiir neredeyse 'meghul asker'
Musikiye bayrhyorum
ilgisi igretilemesi baElamrnda 'meghul kurtancrya' d
Siir yazryorum $iir yazrp eskiler alryorum Eskjler verip musikiler alyorum
iliqkisini kendi iginde ddniigtiirmesi, eritmesidir. Ben buradayrm diye bagrran bir metinjerarasr iliqki ancak gahnrr. alrntr, a$lnna cinsinden uir t
Roland Barthes'tir. Barthes, cilrencisinin kuramrmn ilkelerini ve ileri siirdillr.i goniglerini olduiu gibi benimser. s-z adrl eserinde kapah metin kawamr yerine aqk metin kalramrndan soz eder. Barthes,
"Metnin, kendinden once gelen, onun iqerisinden gegen ya da - onu aqan izlerden, pargalardan, duzgulerden oluqtufunu ksful sds1."+oz Barthes, metri yazar ile okul'cu arasrnda kurulan bir iligki olarak kabul eden klasik gciriigiin aksine eserin bagka eserlerle arasrnda kurulan iliqkisinde yattrfrna inarur. Bu metinde yazartn roliinii ve etkisini et aza indirger. Hele onun metnin tannsr oldugu savrru brisbiitirn giiriitiir. Barthes metinlerrasrlrpr; "Her metin bir metinlerarasdtr; onda .farkh dijzevler cok tanmabilecek bicimler alnnda r)tebi metinler yer altr; Daha cince edinilen ekinden (killtilr) gelen metinler ile etraftmtzdaki ekinden gelen metinler. Her metin eski almfilann yeni bir c)rgilsiidiir."408 der. Goriildiigii gibi Barthes'in tarurrr 6[rencisi Kristeva'run tarumrndan farkh de$iidir. yine de burada Barthes'in (benim altrm gizdigim) az gok tarunabilecek bigimler altrnda sdzti iizerinde durmak gerektigini drigiiniiyorum. Bu sdziiyle Barthes, Kristeva'mn bir metnin citeki metin iginde erimesi, drimigmesi ya da mozaik tarumlamasrna ao7 aos
Age. s. 55. Age. s. 56,
Bir de rala qiEesinde bahk olsam. $imdi Ahmet Hagim'in Bir Giiniin Sonunda Arzu giirinin son dizelerine bakahm: Akqam, yine akqarn, yine akEam, Bir srrma kemerdir suya baksam Ustumde semA kavs-i mutalsam
-
Akqam, yine akqam, yine akgam, G
bir kamrq olsam!
Evet Orhan Yeli yanstlamafr (kiigtik diigiinnek, alay etmek) amacryla
Ahmet.Hagim'in bir giirini kendi metninde ddniigtiirerek kullanmrgtr. Fakat okulucu bu dizeyi oir-udu$u zaman hemen Hagim'in dizeierini hatrrlayacaktu.
Bciylece cinceki metinden gelen unsur kendi kimli[ini hatrlatan fakat tamamiyle o olmayan bir hiiviyetle yeni metinde yeraiacaldu. Ayru giiri mesela ginasi'inin agafirdaki bey.ti ile .iligkilendirmek metirl
kua mmt zorlamak anl amrna gel ir: Efendi kdhne yahndi akdidin satma Nasrl bu taze maarifle "Eskiler alayim!"
erara srhk .
Barthes metinlere yansmu$ bigimiyle yazarlann bireyselligin'den (oznellifinden) sciz eder. I{imi metinleri okurken Prnust'un sesini duydu$unu ifade eder. Bir metni okurken onun iligkide bulunduSu metinlerin sesini duyar gibi oluruz. Mehmet Atitin kimi giirlerini okurken Namrk Kemal'in ses'ini duyduiumuz gibi. Necip Fazrl'rn, Cahit Srtkr. Dranas ya da Ziya Osman
354
!ALi iHsAN
Kor-.CU
eoEeiyAT
saba'mn kimi giirlerini ok-udusumuzda tsauderaire,i' sesini duydugumu olur. Bunlar drinilstilrillntemis. merinJ.er oldufu igin her defasrnda
"rrrL.,ol
igaret eden sesler duyulmasr ola$andrr.
Metinlerarasrhk kuramr iizerine Baktin, Kristeva ve Barthes'ten bagka Michaei Riffaterre, I-aurent Jenny, Gerard Genette gibi kurarncrlar da benzer gdnigler ortaya kolnnuqlardrr. Riffaterre, metinlerarisrlika okuru da iqin iqine
katarak dncekile'den ay'rlrr. Laurent Jenny, bir metnin dteki rnetinierle iliskilendirilelek okunrnast gciriigiinii ileri siirer. Genetie ise rnetinlerin iligikte
bulunabilece$i alam srrurlarnayr tereih eder. ana unsuru olarak gririir.
c
oiugturan unsurun metnin dnceki ve kendi gafidaqr metinlerie olun iiigkisinde yatmaktadrr. $imdi bu iligkinin hangi ydntemlerle kuruldugunu ana hitlanyla
irdelemeye gahqahm. Bu konuda ortaya atrian ydntemleri t
giiliince dc)ntistilrme ve dykiinme olarak niteleyebiliriz. A-lnntl: Metiderarasr iliqkilerde en srk kullarulan yontem ahntrdrr. Daha Eok bilimsel eserler iie bagka metinlerre kururan yaprian agrk segik iliskt atmn 'ozel diye tammlamr. Bir metin ahntrlandrfr baqka bir igirra" bir -"iitr r.urgrlama sistemi iie kendisini gristerir. Bu ya bilimsel eserleide olduf.r gibi dipnotla belirtilir ya cia parantez (ayrag) ve itarik kodlamalarla yaprlrr. Metin iEinde tipografik kodlamayla yeralan airnil baqka bir metne ait oidugunu bu metin,iginde anlama ve konula uligun driqtri!-iinii belirtmek igip buluidugunu vurgular' Alinfi bir bagka yazara ait metinden yapilabile""gi giul yaza.,n kencii metinlerinden de yaprlabilir. Ahntrrun .,Geneili,kle ileri liniien bir goriigii aErkJamak ya da desteklemek igin bir yazardan, iinhi bir kigiden ahnan parga'*u" _diye tammlanabilir. igte benim gu anda yaptrlim bilimsel bir ahntrd'. ustelik hern ahnti yaptrgrm kayragr hem de o tlu1',ug, nakleden )t ans t lama,
ahntr sahibini zikrederek ahntr metninin nereye ve kime belirtmig oldum.
aii
oldugunu
Edebi eserlerde ahntr irilimsel eserrerde oldugu gibi dipnotlarla ifade edilmez. italik, (p*antez), "trmak" igine almak yatalagka'bir igaretreme
Hilmi yaurz'un Kaside qiirinde boyle bir
uygulamayJa karqriagryoruz. $air, Sultan ll. Selirn'in Biz bulbul-r rmihrik-i dem-i sekvayr fir6l.iz Aleq kesilir geese saba gul$enimizden.
a'e Petit Robert, Dictionnaire alphabethique frangaise'den akt. Aktulum, s. 94.
Bey'tinin son dizesini oldugu gibi kendi giirinin son dizesine aimrqtu. Trrnak iginde kodlamayla bu dizenin kendisine ait olmadrsrm da belirtmigtir. I{ASiDE Ay kararihk gibi durma oyle gel Sensiz bir qey duyulmuyor seviqmernizden De ki halkm g6zlen a1 gelincik surtiyor Ugrular gegiyorken guz gcilenlerirnizden
da metinlerarasrru yazrnsalirgrn
^:. "..,.-_.. gibi bu kuramr niteleyen temel ilke metinde yannsarh[t Gonildrigti
usuli.i kullamlarak yaprlrr.
KURA MLART ! 3s5
et
.
anarogique
Bu huzunler benim mi diye baktrm ki tamam Akryor yakut bir rssrzhk kentlerimizden Yanardr murted larnbast ta sabaha de$in Karanirk kilimlerin kan islemesinden F{ilmi elbet siirersin gunieri bir yangrna '6teq kesilir geqse sabA gulqenimizden"
Kimi zaman bu kodlamanln italikle yaprldr$r da oiur. Asaf Halet Qelebi sidharta giirinde tsudist bir duayr italik kodlayarak bir airntr yaptrgrru ilade etmiqtir. SiDHARS'A
Nivagrddhd Koskoca bir afag goruyon-rm ufacrk bir tohumda o ne afap ne tohum
om manr' :adrne hum (uq kere)
Sidharta buddha ben bir me1,'vaJnm aSacrm 6Jem
ne afaq ne me)'va ben bir denizde eriyorum om mani padme hum (tiq kere)
Yine almr iki qairden bir cirnek: Orhan Veli, Karanlil giirinde Ahmet HaEim'in almr adh Siirindeki bir ciizevi yansrlama yoluyla ahntrlar. KARANFiL
Yirin dudagrndan
de la
rangue
gefiriimi,A
Bir katre dlevdir bu karanfii, Rrlhum acrsrndan bunu bildil DtiEtukge vurulmuE gibi, yer yer,
356 | ALi iHSAN KOLCU Krzgrn kokusundarr kelebekler,
Gonlum ona perv6ne kesildi" Ahmet Haqim
EDEBTYAT KURA MLART | 357 Flayat yolu ortasrnda kendirni Karanhk bir ormal iqinde buldurn
Anladrm yolumu kaybetti$imi Cahit Srtkr, Otuz Beq Yaq giirinde
KARANFiL
Hakkrmz var, glizel defildir ihtima], Mubalafa sanatl kadar, Varqova'da
Bir motrirlu krtanrn bir karanfile, 'YArin dudagndar getirilmi 9'
Orhan Veli
Kimi zaman $airler gok bilinen bir metin pargasrru (scizce) farkh kodlamaya gerek duymaksrzrn kendi metni iginde kullanabilir. AJrntr yaprlan scizcenin yaygrnh$ zaten
bir bagka metne ait oldu[unu belirttigi igin metin
iginde farkh kodlanmasma gerek duyulmayabilir. Bedri Rahmi Eyiibollu'nun bir qiirinde bu yontemin kullamldrgrru goriirtiz. SAKAL MAKAI YAHUT AFERiN OGLUM AI]MET BU YOLDA DEVAM gT
Herifgioflu Sen Migel'de kolzvermj$ sakah Neylesin bizim koyr.r, nitsin Mahmut Makal'r Esmeri, san$rm, kumrah, kuzguni karasr Cebinde drirt dilberin telefon numarasl Bir elinde telefon, bir elinde kesesi
Unyl... Yesun oni nenesi Yesun oni nenesi. Malzumenin son iki dizesi rinlii bir Karadeniz tii'rkiisiiniin nakaiat dizeleridir. $air gok yaygm bu tiirkiiyii ve onun nakaratlanru farkh bir kodlamaya gerek duymadan oldu$u gibi ahntrlamrgtrr. Ckuyucu bunun farkrnda oldugu igin metne bir halel gelmemiqtir. Giinderrne: Metinlerarasr iligkilerde kullarulan ycintemlerden biri de bir metnin bagka bir metne yaptt[r gondermedir. Gdnderme ancak metinlerin hafizasrna sahip okurlann gozebilecegi bfu iligkidir. Bu bakrmdan kirni olcrr gruplan metinlerin hangi baqka metidere grinderme yaptrgmt kolay kolay qcizemeyebilir.
Cahit Srtkr'run Otuz Be$ Ya$ giirinde gair Dante'nin ilahi Komedya'srnda yer alan birinci kantoya (garkr) gcinderme yapar. Dante o garkrda qoyle der:
Yaq otuz beg! Yolun yansr eder
Dante gibi ortasmdalrz omrun Delikanh qafrmzd aki cevher Yalvarmaft yakarmak nafle bugun Gozunun ya$rna bakmadan gider
Dante bir rakam zikretmeden sadece buiundu!'u ya$ ve ruh halinin gerefi olarak bir 'durum'dan sdzeder. Ona gtire hayat yolunun orlast hayat larurru de[igtirmeye ve radikal bir d'e$igiklik yapmaya karar verdili andan itibaren baglayan yeni hayatrdrr. Halbuki Cahit Srtkr otuz beg yaq surnru radikal de[igimin defiil dmiir kandilinin tiikendi[ini, omriin yanslna geldipini ima eder. Bakrq agllan farkh olsa da Cahit Srtkr, Dante'nin bu kantosuna bir gondermede bulunmuqtur.
Gizli ahntr (aprrma / intihal: Plagiarism): gizli ahntr ya da intihal bir bagkasrna ait metni kaynak belirtmeksizin, ayrag, parantez, italik ya da herhangi bir farkh kodlamaya gitmeksizin kendi metni iginde, kendisininmig
gibi kullanma olayrdr. Bilimde ve
sanatta
bu iqlemi
yapanlar
ho$
kargrlanmazlar. Postmodem metinlerin i9 ige gegmiqli[i intihali me;ru lolacak sonuglara gotiirdiisii a91k1r.
Gizli ahntr kapah ve mu[lak metinlerarasrl* diye de tamrnlanabilir. Zira yazar bir kere ahntr yaptrSr metni kendisininmi9, kendi zihinsel ve sanatsal qabaslrun iiriiniiltniiq gibi gcistermek igin onu bir bagka krh$a sokma gere$i duyar. Bciylece ahntr yaprlan metin ya da metin pargasl bir bagka icrhkta karqrmrza grkar. Bu durumda metnin airntrlandr$r asil kaynafia ulagmak, bunu hissetmek ya da belgelemek zorlagrr. tsilimde bunu tespit daha
kolaydrr. Zira ne de olsa mutlak do$rulann test edildifii bir ycintem soz konusudur. Fakat piir ve titeki metin-lerde iyi bir giir kulagrna ve rnetin hafizasrna sahip olmak gerekti[ini belirtelim. Eskiler qiir konusunda yapilan gizli ahntrya "sirkat-i qiir" (qiir hrrsrzr), dizyazr alamnda yaprlan agrmaya da "diisd-i siihan" (sciz llrsrzr) demiglerdir. Orhan Pamuk'un Beyaz Kale romarunda hariciyeci yazar Fuad Carr.m(1892-1972)'n Kamrni Dewinde Istanbul" adh eserinden gizli ahntr (agrrma) yaptr$r basrna yansnrrstr. Bir tarihi donemi anlatan eseri kaynak olarak lcrllanmamn otesinde bir agrrmayi gosterdifi igin ilgili yazrmn bir bo I unrunu a$a gr ya allyoruz:
354 NALi iHsAN KoLcu
EDEBtyAT KURA t\,rLARt [359
Arijina.li+ro "Cenova'dan Napoliye giderken, hareketimizi haber alarak
Ponz Adalan'nda bekleven Turk ugradrk" (Canm, 11)
.tntIfrfltr "Butun direklerin tepesine sancaldar gektiler, altlanna da bizirn
bayraklan. Meryem Ana tasvirlerini. haqlannr tersinden asrp
donalmasrnrn hucumuna
kulhanbeylerine aEa[rdal oklattrlar" fParnuk,
"Venedik'ten Napoli'ye gidiyorduk, Turk gemileri yolumuzu kesti,, fPamuk. I I)
-[ntltrrd{x.
"Paqa zehirlenrnekten korktuiu iqin gostererek quruptan bir yrrdum iqip haplardan bir tarie yutturn" {Pamuk, i7) $ilphesiz bu iiste uzatriabilir ve her metinde iirtihal bu kadar agrk ve
. o-
tftttna"&s"
(Pamuk,l
ll
Arijina'ti "Rampacrlar gerniye daldrlar ve herkesi Ernlqrplak ettiler. Eeni
tepeden .trrnafa
so1,'madda'r:. srrtrmdakiier. onlann
hoglanmadrklan ve befenmedi]ded qeylerdi', (Canrn, IB)
: ..rnttna-tl
- "Rampacrlar gernimize aya& basarlarken kitapianrm sandl!-rma
kovup drqan qfttrrn. ...Drgancia herkesi toplamrqlar. grnlErplah soyuyorlardr. ... Once bana ilisnrediler" [pamuk. l4)
seqik olmayabilir.
Bu bahiste daha dnce yapml$ olciuium bir gahgrnadan tli"r bcjiiimii metinlerarasl yontemle burada yeniden de$erlendirmek .. istiyorurn. A!'batros'un Gtilgesi (tsaudelaire'in Tiirk $airierine Tesiri Uzedne tsii inceleme) adh gahgrnamda on Tiirk gairi tizerinde bu Fransrz saiiin eikjsiri gctstermeye gahgmrgt1m. Segti[im gairlerden biri de Necip Fazrl'dt. Cnun Qan Sesi qiiri ile Baduelaire'in Spleen adlru ta$1yan qiirlerinden biriyle az-qok s*:1 bir metinieraiasr iiigki oldufunu gordiin. Cnce tru metinleri karqrlaqtrrahm. Baredeiaire'im Spleen'iyle N. F aznl'ru
Orijina.Li
-g-LE
ParmakLklarr gibi. Orurnce$ andrran Diisiz ve sa{-rr bir halk karanhk a$lannr Beyinlerirnizin dibine gerdifi zafi]an, Birdenbire 6{key1e, hiddetie srEral qanlar, Korkung sesler qrlianp uiurlar siyah goge.
"En usre. Muharnmed'in sancaklartm astrlar; bunlann altrna bizden a-lttrtsJag bayral
http:l/derkenar.u,ordpress.co rnl2006l l2l l|lnobele-intihal-golgesi/
Metinlerarast tligkiieri
Qizgi Aizgi duEerken iog bir hapisarenin
E.,ftJtnc,tt
ainml5trr.
.9esd'mim
Basrk. agr golryuzu trplu bir kapal gibi Sikrntrmn kurbam nlhumuza qoker-ken, Ve ufuk kucakla-vrp sonsuz gok gernberini Geceden daha hazin kara bir gun dokerken; Donuqurken nemli bir hucreye dunya, toprak, Umut, 1'21'35a glibi, o urkek kaladrnl Duvara garpa Qarpa ve bagrnr r,'urarak Tavanlara, giderken, ve ya$nur darnlalan
"Reis sordu: idrarcian ve natrrzdan anhyor rnuydurn hiE? Anladrfrrnr sovieyince hern kure$e veriimekten kurtuldum, hern de bir itsi kitabrrur kurtarmrg oldum" (pamuk, l4i
4r0
fen
SPI,DEN{II
'...LAfa, scizu gegen kaptanlardan Durmug Reis kanpti. Cenevizli dtinme Durmuq Reis, 'idrar ve natrrz hekimidir, cerrahtan daha faydahdrr' dedi. Kurektei-r, iqte bu surettre kurtuldum" fCanm, t3) .dttttt
kere
Altrsrm da kendisine verdikten sonra, bir tanesini isteyip yuttum" {Canm,22}
Orijina"li
"Esir duEerse cezalandrnlmaktan korkan kaptanrmrz, krirek.. krilelerini qiddetle krrbaqlatmak igin bir trirhi emjr veremivordu-,,
r.-rq
doldurup igtikten sonra ...beq hap gerekirken altr tane yaptirn.
"Gene esir duqebiliriz korkusuyla, kurekqileri stkrqtrrmakta:r vazgeqtiier. ...Esir diqerlerse qikdyet gdreni feci qekilde ceza-iandtnrlar. hatta yokederler" (Canm, I 2) :
I 5)
ortjinaii "iqi gaktrm ve bir kaqrk isteyerek gdzu onunde
intiitali
adresinden
Charles Baudelaire X{dtiiliik Ciqektreri, (Qev Erdogan Alkan), Varhk yay. 1999, s. tr35.
''r
35O
I
ALiiHSAN KOLCU
Yurtsuz, baqrbog gezgin nfhlara benzer onlar, inatia, hig susmadan baqlarlar inlemeye. -Ve danrrlsuz, rnld;ziksiz, afrr a!rr, upuzun Bir cenaze alayr gegit yapar usumda. Umut a$ar aclmasz S*mtrnrn Aektigi Kara bir bayrak dalgalarur kafatasrmda.
$imdi de Necip Fazrl'rn giirine bakahm: QAN SESi412
Odamda yanEm mumu r.ifledi bir gan sesi Gozlerim halka halka gdrdri bu ugan sesi. Aqrldr koqelerde uzun. sonsuz dehlizler, Onumden bir hrz gegti, aktr ateqten izler, $imqekler yanrp s6ndu, qimqekler sdnup yandr;
Derindeki samreta durgun sular uyandr. lf,,argtmda. srrr'tarc,k agildt bir srrc dig, Oniinde h.og to'gtgan ak saka-ll.:" bir kegig.al3 Duuardcrn gegti sigo',h papczloram o,l.ag!., IKiiqiik ses ba'loftla;l.. ugugtu so:9t so,:gr-.
Giikter iirperdT, sular iirpetdL, tung iirperdiata Qanlar, kocanmo:n go:nlor, korkung kot-kung iirperdi. Sa[a sola sellanrp, dan, dan, dan qaldr ganlar; Durmadan galdr qaniar, durmadal qa-ldr qanlar, Bu, katbini rigriten act bir titrernegdi If:o'.ranltklardo;n bir el. gtktp o,lnlrrrrrr. deddi;
Bu kimin eLi rabbim, bu kim;in eli rabbim Oniimden gegfut giden kimin ece1.i ra.bbfun? ki, adrm adrm, g6lge gdlge keqiqler Ebedi karahhirn mahzenine inmiEler...
Gdrdr.im
"Baudelaire bu manzumesinde adrndan da baElayarak bir agn']n {spleen) dile getirir. Buna gdre qair, basrk, afrr ve trpkr bir kapak gibi gd\ruzu srkrntrnm kurbanr rCrhuna qdkerken ve ufuk sonsuz gcik gemberini kucaklayrp geceden. daha hazin bir kara grin ddkerken, drrnya ve toprak nemli bir hricreye d6nuqurken, umut bir yarasa gibi urkek kanadrnr duvara qarpa Qarpa ve
baqrnr '"rrrara,l< tavanlara giderken yagmurlar lo5 bir ar2
EDEB|YAT KURA MLARr 1361
.
Necip Fazrl Krsakiirek, Ben ve Otesi ist. 1932, s.26-27. ar3 KaXrn kodlanmrq beyitler daha sonra Qile'ye ahnmamrg. ara qile'de 'Sular iirperdi, eSya iirperdi, tunq ilrperdi';eklinde defigtkilmiq
hapishanenin parmaldrklan gibi qizgi qizgi duqerken, orumce$ andrran dilsiz ve sagrr bir halk ailalnr beyinlerimize gerdi# zarnan qanlar birdenbire ve dfkeyle srqrar. Onlar fqanlar) korkunE sesler grkanp g6[e doiru ulurlar. Bu halleriyle baqrboE gezen rrlhlara benzerler ve inatla hig susmadan.inlemeye baqlarlar. iqte bu srrada gairin akhndan dal'ulsuz, rnluziksiz a[rr afrr ve upuzun bir cenaze alayr geQit trireni yapar. $airin kafatasrnda umut acrmaszca aflar; srhrntr {spleen) kara bir bayrak gibi dalgalamr'
Manzumeden anlagrldrgna g6re Sair buyuk bir spleen igindedir. Bu srkrnttnm drg ve iq sebepleri vardrr. Bir kere havada
tam anlamryla bir 'kasvet' ve 'u$ursuzluk' hdikimdir. Yafrnur
inceden inceye ve insalr rahatsz edici bir biEimde yafrnaktadrr. Halk umarsrz, sa[rr ve dilsizdir. ig sebep olarak Eairin umudu bir yarasa gibi tavanlara qekilmektedir. Geleceie d6ir bir beklentisi
umudu kalmamrqtrr. iqte bu kaotik ortamda birdenbire qanlar galmaya baqlar. Qanlann qalmasr spleeni ortadan kaldrrmaz aksine arttrnr. Zira qanlar bu yaqanrlan mekdna muhrunti lrrran dinin hayata hakirn unsurlandrr. Baudelaire gibi dindar olmayan
bir rrih iqin srk:ntr sebebidir. Qunkn ona hristiyanh[-r ve onun tanzim ettiii hayatr hatrrlatmaktadrr. Necip Fazrl da Baudelaire'in $iirine muhrunu l'uran 'gan' motifinden hareketie ve kendi duy'ug ve duqinng gerqevesinde yeni bir qiir kurma arz:u ve gayretiyle metnini vucuda getirir. Baudelaire'jn Eiirine hAkim olan duygu drg ve ig insiya-klann surukledigi bir spleen idi. Necip Fazrl da kendine ozgu spleen'ini yaratrnakta ya da dile getirmekte gecikmez. Marzumeye hSLkim olan kurgudan da anlagrlaca[r uzere Necip Fazrl yine ahErh olduSumuz bir yol izlemiE. Konuyu, ilhamr ve esini dogrudan doSruya Baudelaire'den almalda birlikte ona
kendi qiir anlayrqrmn hakim oldu$u irpertiyi yedirrniq
ve
Baudelaire'in spleeninden uzaldaqmrEtrr. Fakat rjzellikle'qan sesi'
papaz, haq taqryan keqiq soz gnrplanyia Baudelaire tesirini taErmaya devam etmiqtir.
Baudeiaire'in drg ve
iq sftrnttya bafladtg spleeni bir
qan
sesiyle dalla da artar. Necip Fazrl ise dofrudal do[r-uya qan sesiyle baElar qiirine. Qan sesleri soz grubu beE kere tekrarlanrr.
Durrnadan qaldr qanlar, durmadare qaldr qanlar, dizesi bir s*xntlrun srireklilipini gosterir. Aynca Baudelaire'in -Ve darrulsuz, muziksiz, agraFr. upuzun Bir cenaze alay geQit yapar usumda.
362lALi iHsAN KoLcu
EDEBTYAT KURA TMLAR' 1363
dizelerirri Necip Fazrl, Onumden geqip giden kirnin eceli rabbim? gelci i nde sesl end irmi gtir.
Baudelaire'in manzumesirun sonunda Umut aflar aclrnastz Srlcntrnm qekti[i Kara bir bayrak da,lgalanrr kafatasrmda. dizeleri iie srkentrdan kurtulamadrgim hald a$rr kaldrgrnr anlryoruz.
bir spleenin etkisi altmda
Ayirt Eekilde Necip Fazrl'rn Eiirinde de manzumeye hakim olan 'kasvetli' ve 'tirpertici' havanrn qiirin sonunda da devam etti$
gorrilmektedir. Gordurn ki, adrm adrm, golge gdlge keqiqtrer Ebedi karanh$n mahzenine inrniqler...
Boylelikle Necip Fazrl uzerindeki Baudelaire tesirinin ufak defigikliklerle devarn ettigine gatrit oiuyoruz. Baudeiaire'in daha gok qehir ve onun grin6h kokal bogucu havasrndal kagrp kurtulmak ve ieinde yaEadrgr topiuma yabancilagmasrnrn getirdiEi aglr taq,rlkle biriikte, frengi ve di$er hastahklafln kurt gibi kemirdi$ bir brinl'sni1 varh$rnr unutmak ihtiyacrndan dofarr buyuk ve a$r spleenj yarrnda, Necip Fazrl'm daha qok ferdi
plinda
giderek toplumsal bir davanrn sar,rrnuculuiunu yapmanm getirdigi basknrn besledif.i ve'kimi zarrlan da bir tur sr$rnma ihtiyacrndan kay:raldanan rrranevi bir atmosferle birlegerek eninCe sonunda misUklegen bir spieenin baqlayan ve
varh$r soz konusudllr.
"4 1 5
Anrgtrrrna (atlusiora): Eir orhilti sdyleme bigirni olan arugtlrma bir metnin aruqtrrdtSr citeki rnetinle kurulan iiiqkisini gcisterir. Amgtirmayi yakatramak bir lailtrir birikimini ve dikkati gerektirir. zira altn,nda oidugu gibi anlgtrnna do[rudan ait olduEu merni belifimez. Onu ancaii .telldn' eder. I(emal ozer'in Yaraht*en Yaratilworuz qiiri birgok oL:uyucu tarafrndan ozgrin
bir metin olarak aigrlanabilir. Boyle algrlandr$ igin de okuylrcu suElanamaz. Zii:a gair iyi bir aru$trrina drne$i vererek metnini kurmugtur. F{er oicurun metnin arugtrrdrgl metni biknesini beldeyerneyiz. Yukancla da sdylendigi gibi bu bir kulak, hafiza ve }:illiir isidir. $imdi aru$tumarun nastj yapildrgrna
YARATT
RKEN YARATILIYORUZ
Akrhlan ter, harcanan gaba tanrktrr bizim ulaqtrrdi$mrz gibi koprrileri bir kryrya bir baEka hrlrdarr, duvarlar qektigirniz gibi bizim azgrn baErLroq sulann onilne,
kurduiumuz gibi kenilerde yapriar kuruyorlar, qo[altryorlar onlar da bizi, direnple qrktyoruz her yor-gunluktal. Bizirn yarattrgrmrz gibi onlan oniar da bizi yaratryorlar d$reniyoruz kargrsrnda gLisluklerin yere bir kopru kadar sailam basrnaln, esnek oimayr kavgaya girerken ustaca dokulmriq qeiik kadar ve gofris germeyi bir duvar gibi sabrrla zaferi hak etmek iqix.
$imdi de bu giirin amgtrrdrfr Hacr Bayram-r Veii'nin riniri giirinin krt'asrna bakalim: NAgeh6n ol Eara.zardrm Ol qarr yapr'lrr goi'durn Ben dahi bitreyapildrrn TaE
u toprak
iigili
a-i'asrnda
Hacr Balram-l veii binalar inga edilirken ta$ ve toprak arasmd.a onla' Xapan.insan-lann da inga ediidigini yani tekemmiil ettikierini ."r.rrgqlar. Kenaj Ozer de emek ba$larrunCa at'n1 duygu:,u dile getinr. O*aiama bir okul.ucti bu anrstralxn farkrna varmayabilii. Zira bui-ada bir agrrma va da esinlenme soz konusu de$il
iligkiterin yrintenr.lerinden
biri oian dcintistiirme eyiemini bagan ile
kulianmrgtrr. F{aci Bayram-r veii'nin tasawr:f ba[iamrnda inga otrunmayr o Marksist ba$larna dcim$trirerek farkil bir metinlerarasr iligki rinie$i vermigtir. Tgte anrgtrmra budur,
trakalrnr:
Yamsrlarna (Farod[]
Metinierarasl iligkilerde imiiall lan yontemlerden biri de yansllainadir.
n'5
Ali
ihsan Kotrcu, Altratros'un Gdlgesi, (Eaudelaire'in Tiirk $airlerine Tesiri
Uzerine Bir inceleme), Akga! yay. A,-]k. 2002. s. 30E-312.
Daha cince orhan Vcli'rin bir de rah pi,sesinde balrk olsarn dizesi.vie. Airnrel Flaginr'in Grillet'de bw dcm bir kanttS olsam dizesiru 'yansrladr!r"ru, yani ona alaycr bagka bir- anlam yikiedi$ini gonm.istrik. o halde yansriarna ya da parodi
364 | ALi iHsAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLART | 365
"bir metni baska bir amaqla kullanmak, ona yeni bir anram yiiklemelctir.',qta Fakat bu anlam masum bir anlam deSil golu kez alay ve hiciv geklinde olur. Pek ciddi olarak kabul edilen bir metni ya da sdzceyi bagka anlamaa ahya alarak kullanma sanatrdr yansrlama. Ece Ayhan, Trirk milletinin brir.rik bir
Kutuphane memuru anastna krifretmiqler gibi frrladr yerinden: "Boddd. Boooo. bozguncu, hain-i tatan. val<.ti safaln calan. drizenbaz, hilebaz, hokkabaz, B6od. bdpo yasaktrr bu kitaplar
imtihan vererek tarihe kazrdr$r
yasak. Tehlikelidir a]'nl zamanda. Ne yapacaksrn onlar, bahayrm? Okunrnaz onlar, ben senden iyi Lrilirim senin oku-
eanakkale Gegilmez slogarum kendi siir kahramaru olan fahige Melahat'la dzdegleqtirip bir giirine "Melahat Gegiimez" adrru vermigtir. Bir yanda iki yiiz elli bin gehidin yazdtgr destarun tarihsel
kodlarr olan "Qanakkale Gegilmez" diger yand.an Qanakkaleli rahile Melahat'in hayatrmn anlatrldr$ qiirin adr karqr kargrya gelmektedir. Ece
Ayhan bu ciddi slogant yansilayarak ontrnla igten ige alay etmigtir. Bu konuda orha' Duru'nun Bunu Benden isit adh oykiisii yarursama yonteminin baganh bir gekilde uygulandrEr metiderarasr iliqkiyi gostermesi -kiiaplan baicrmrndan cinemli bir cirnektir. oykiide baqta dewin giir olmak rizere birtakrm yazar ve metinlerle alay edilrrriqtir. Biz sadece ilgili bdhimleri alrntrhyoruz.
6ykiimin vak'asr goriintirde bir kiitiiphanede Lritiiphane memuru ile
burarun tek mridavimi osman adh okuyucu arasrnda geger. Esere Kafkaesk hava. egemendir. Kiltiiphane memuru insan iliqkiliri aqrsrndan newozlu biridfu. oykiiniin citeki figtirii osman ise kendisini tu*urn"., okumaya vermig bu toplum iEin 'suadrgr' bir tiptir. Kimsenin u[ramadrsr bu kiitiiphinenin tek miidavimi bu adamdrr. Kendi tabiriyle ekinini (krittiir) afitrrmak, "biiim ve erdem apacrrun gdlgelerinde ofurup armutlanm toplamak." igin buraya
bir
gelmektedir.
zaten kiitiiphaneye
ilk
geliginde istedipi kitaplar ve memurla arasrnda
gegen diyalog da bu kargrthpr belirler.
"ilk geldiginde krituphaneye, sormuqtu Osman krituphane
memuruna, var mr sizde: Aqrk Kereveti,
Dridnklti Pencere, Sa.int -J
oseph'in Kargalan.
Brqkrnlar. Boguntu.
Glivercin Kakalan, Dunyanrn En Guzel Habaqistalr. Kessen Tukenmez, ipsizler Parkr, adh kitaplan?...
yacag.n kitaplan..."
Osman'1n istedigi kitaplar yazarrn
isimlerini
Agrk Kereveti, Oktay Fifat'tnASk Merdiveni adh giir kitabrna,
Diidiiklii Pencere, Metin Eloflu'nun Dildiiklii Tencere kitabrna Saint-Joseph'in Kargalan, ilhan Berk' in Saint-Antoine'm SeviSme
Valcti
$1[1ne,
kml a r oykii kitabrna, Boguntu, Demk Ozli.i'ni.in. Bunalil adh eserine. Giivercin Kakalarr, Cemal Siireya'ntn Uvercinka adh giir kitabrna, Diinyarun En Giizel Habagistam. Turgut lJyar'rn Dilnyanm En Giizel Arabis taru adh' qiir kitabrna,
Brgkrnlar, Ferit Edgii'
nri n Ka
q
Kessen Tiikenmez, Oklay Akbal'rn insan Tilkenmez adh eserine,
ipsizler Parkr, Edip Cansever'in (Jmulsuzlar
Parh
adh kitabrna bir
gcinderme daha do$rusu birer yansrlamadrr.
Yazarrn yansrlamalan bunlarla bitmez. Yakrn donem gair ve ediplerinin ;iir ve sdzleri de bu saldrndan nasiplerini alrrlar. Kiitiiphane memuru Narruk Kemal'in rinhi Hiirriyet Kasidesi'yle alay igin; Gornp ahkam-r asn munharif srdk rr seiimetten Cekildik izzet i ikbal ile bdb-r hrikumetten beytini. Gdrup qil
dillerde pelesenk olmug
ilerledik sokafrn bulunduiu ilerdeki koqeden $irndiki rakrlarda o eski a-lkol ne gezer Bir lokmacrh al birader mayonezli meEecien dizeleriyle alaya alr. Ayru saldrn bu kez Yahya Kemal ile Ziya Gokalp arasrnda gegen ve edebiyatrguzrn gok istifade ettigi bir mrinakaqada soyienen: "Harabisin, harabati defilsin Cozun mazidedir AU deiilsin Soziine karqr
l*
sriyledi gi,
Ne har6.bi, ne harabAtiyim
't6 Metinlerarasr ili$kiler, s. 117.
bir ironi ve istihza ile
depiStirip bozdugu der.rin onemli sol aydrnlannrn eserleridir. $oyle ki;
Kdku mazide.olan Atiyim."
366 I
ALi iHSAN
EDEBiYAT KURA Mt_ARt 1367
KOLCU
Maliyyeden imtihana girer hep gakanzbiz. tsir diploma u!-runda ne yrilar yakao'tzbiz. Gok kubbesi, dorduncu srnrf gozlere mavi' Qakrniqlar o cennette, gegenlerie musavi. Uzuntuler hulyah balolarda serinler, F{aziranda ta-lebe inler, yine de inier. Bir kimse Neumark'rn yanrnda bir yrl yaqarsa, Kolunda maliye, kafasrnda gelir varsa, Dalrmqsa ilrnin o karrErJ< terirnierine, Filozof kesilir, hem geqer BAban yerine.4tT
dizelerini alay konusu yapar. "Ne bulbulurn ne kestareyirn
Kdku postanede olan pastareyim" Onu Nedim'in bir dizesi takip eder. Tahammul mulkunu y'rktm Hulagu Han mrsm kafir? 6ykii bu minval iizere siiriip gider. Yazar metnini kendisinden dnceki metinleri yansrtrayarak kurgulamrqtrr. Bir bagka deyiqle burada metinierarasr ihigki yansrlama i parodi yrintemiyle kuruimugtur.
Yansrlama ycintemi glinliik hayatta da gok kullamlan biqimidir. Giinliik konugmalardan rnizaha kadar genig bir
bir ifade yelpazede
kutrlaruldrSrna taruk olunabil ir.
Giil ii mce Sdniigt,iirrne Ciddi bir eserden grihing bir eser Qikarma ya da dontigtiirme eyleminin achdt. Yazar gok Lrilinen ve ciddi kimtigi ile tarunan bir eseri efiendirici, guhinE bir esere domigtiiriir. tsciylece hem itriqkide bulundugu rnetin hem de yeni dcimiqtiiu:iilmiiq metin arasrnda gagmaZ bir ba[ kurulur. Zira berikini griliing yapan Sey citekinin ciddili.{idir. Bizim edebilrat*ntzda Yahya Kemai'ia kim giirlerine yazian mizah ve yansrlama agrhkla nazireler de bu ydntemin iEinde d'iqiimilebilir. SON SIMFI-ARIN AK$AMI (Rintlerin Ak$amr'na nazire) Donulmez aylann ufkundaJrrz, vakit gok geg.
Bir devrin d$rencilik giinlerine ait bu iki metin Yahya Kemal'in Rintlerin Akgamr qiiri iie Vuslat adil manzumesinin a1a5rc1 ve mizahi doniigiimiidiir. Bu rrietinlerden baqka edebiyatrmrzda bu konuda amlmasr gereken bir $aheserden scizetmek yerinde olacaklrr. Ziya Faga'run Zafername'si bu yontem igin bigilmig kaftandrr. $air eserini Kaside, $erh ve Tahrnis olrnak i.lzere iiE boliimden olugturur.
Zafername bir yergi ve alay eseridir. 1866'da Girid'de Erkan R'um isyarum bastrrmak tizere Sadrazam Ali Paga bizzat Girid'e gider. Niyeti savagrnak yerine bir siyasi hamle iie meseieyi devletin lehine gcizmel
ZiyaPa;a bu eserinde farkh bir iislup kullarur. Kasideyi kendisi defil Paga'nrn korudufu izmit Mutsarnfi FAzrl Paga'run aSz:rtdan yazar. Tahmisi de gene Ali Paqa'mn himaye etti$i Karantina Kitabeti'nden emeldi Hayri Efendi'nin kaieminden yapar. $erh ise Zabtiy^e NAzrrr Fliisnii Paqa'run kaleminden grkmrg gibi yazrlrr. $air bdylece hem Ali Faqa'yr hem de onun yakrnlanrun dilinden bu olayt hicveder. Esirin
Bu, son srnrftrr ey omrurn, nastl geqersen geq. $ubatta bir daha gelmek mukadcier olsa da, Difer qubat'r bekle. kafan ilim dolsa da. Merdiven, inip gil
Ali
Ya diploma al sonunda, veya (geqmez, e gul. Ath Kannca: 1949 CangAh
kurmasrdrr.
VUSI-ATA NAZIRE Bu kitabr carranla beraber okuyanlar. iktisadrn ikbalini gakrnakta duyanlar. Bi1 *geqmezr i bitmez gece sanmal
Bu eserinde Ziya PaSa ince ve zarif bir dil i
Hii-i Yticebag s.162-153.
Biitiin Cepheleriyle Yahya Kemal,
Aka Kitabevi, ?. bs. ist. 1962,
368lALi iHSAN KoLcu gu Girid hidrnetini var mrdrr inkAra mecAl
biitiin igleri ihanet olnrak kabul etsek de Ali paga,ntn --(Yaptt* ^. .. konusunda Girid gi)rdilfii hizmeti inkdr etmek miimkiin mrid:Ui?i Askere verdi kumanday mis6l_i Bonapart Gerqi kim gelmedi hiq silsilesinden ceneral (Her ne kadar.siiraresinden general grkmadrysa d.a o (AIi paga) Napoleon Bonapart gibi askere emrini aerdi.,) Zafername'rin Tahmis bdliimtinden iki krt,a: Edelim dikkat ile curnie tevdhire nazar Mafla'-r gark'tan aksA-yr ek6_lime nazar Gerqi geldi nice sAhib-hAqem u feth i zaler Kimseler olmadl bu feth u mribine rnazhar Ne iskender ne HulAgu ne Anibal ($ark'tan bagrayarak en biiytik z'e en kiigi)k dealetlerin tarihini dikkatle.gt)zden gegirelim.. .Gergi zafer knzanmry, i)tkeler fethetmig pekgok dirayetli kigiler gerdi. Fakat ne iskender, ne Hi)Idga ne tte anibir
.
higbirisi bAyle kesin bir zafer gi)rmedi) Devlet-i htisn-i id6re ise maksrfd u murAd Ana pek mAni imiE kesret ri ems6r ti bilArl Etdi bu kdide -i hikmeti kendi icad Devleti eyledi bir oyle belddan dzid Yoksa pek rnugkil olurdu qu zamanda ahv6l (Mnksar ae niyet deoleti id-are etmekse de berdererin (top.rakrar) e1(ti$il Uu gnget iiis AIi paea U" Aitlece kurah yarattt rf'irririi
Girid belismdan kurtardt. (Girid'i r:erdi iurtuldu!)
Zafemame'nin $erh bdh.imiind.en bir lot'arun gerhi. Gerqi her fende museilemdir o sadrrn zdtr Um-i inEada hususi ile ma lumatl Bagka davada bulunmaz diyelim isbAtr Ya o tahrir ki tafsil eder icraAtr Ftrrisn,i ta'bir ri belagatta bulunmaz ems6l
. (sadnn zati yani Ali paga Efendirnizin zat-r maarif-simatran. {ilm-i in$a) tahriren ifade-i meram etmek fennidir ki bunda zat-r
ali-i sadaret-penahinin yed_i tirlA-y ma,hlmah musellem_i en6rndrr. @aval bir hususta qdyledir diyerek iddia mdlAsrna. {isbat) iddja olunan qeyirr dAvAya mrrlradatini -"yd;;;;; m6nAsrnadr. MeselA Ali Efendirniz
EDEBiYAT KURA MLART | 369 Meydana grkmayacak sdir bazr fiinun-r mahremdne dahi var ise de bize karanlil
begerillrenin sefe mute'allik funfinda olan maharet-i musellemeierini yegan yegen beyan ve ta'dad ettikten sonra
ingAya ddir uhlmdaki fezAilini datri isbdta sevk-i keldm edip der. [Ya o takrir ki) yani Girit'den hin-i avdette hAk-i pay-t gahdneye takdim etti$ ma'hud tal
i hirnrnet-i mahsfrsalarryla mevki'-i husfrle gelen
icraAt-r
isl6hiyyeyi tafsil eder. (Husn-i ta'bir) ruya tabiri defil. (Belagat)
fesahat ve guzel ifade m6nAsna.
(Hulasa-i mdrlA) : Ol niisha-kubrd-y'r fezALil u kemAldtrn her fen ve uhfrnda mahAreti musellem olduiu halde bilfarz bunlann isbatr mumkiin olamaz ise de uhfm-r inqAda olan rna'lfrmat-r
bedihlyeleri Girit'teki icra6.tr tafsil eden mezkrlr takrirden
ma'lirmdur. Ztrabu takririn gerek husn-i ibaratr ve gerek beldgat ve lesAhati bi-misi u nazirdir' inanmayan olursa tekrar muracaat etsin.
Goriildiigii gibi qair kaside, tahmis ve gerh bolilmlerinde alml metin iizerinde gahgmr$ ve eski belagatrn kurallanna ve yazt gelene[ine sadrk kalarak eserini kurgulamr gtrr.a
1
8
Oykiinme (Pastiq) Oykilnme bir metnin baqka bir metnin bigimini taklit etmesi ona oykiirrmesi yontemidir. Bu kez alay ya da hiciv, giiliince dciniiqtiirme soz konusu defiildir. ahnttlanan daha do$rusu oykiiniilen metnin ciddiyetine sadrk kahmr. Takiit sadece bigimde, iislupta de[il igerikte de yaprlrr. Belki de bu
konuda dikkati geken oykiinmeler daha gok igerikle ilgili taklitlefdir. Yazat kendisinden dnceki metni taklit ederek yeni bir metinyazat. Okulucu bu yeni metnin daha 6nceki metinlerle iligkisini tespit edebilir. Bu bakrmdan taklit metinlerarasi iligkilerde kendisini en gabuk ele veren bir yontem bigimidir. Genelde gok be[enilen ve tutulan eserler taklit edilir. Fakat her taklit ashmn sesini. taqf. Yahya $emal'in bir giiri Yunus Emre'nin bir qiirinden ciykiiniilerek yazlhustrr. Once Yunus'un giirini okuyahm:
fenn_i nazmda dahi y"jarl",i dewdn oldu[qnu bazr kimseier dava ederler. Ldkirr isbat-,r
muddea igin Fatin Efendi tezkiresindeki ma,hud gazelden baqka qey bulamazrar. KezA]ik {ra'srzca kitabette datri fransrzrardan fransrz clduiu iddia olunursa da isbata gelince aciz derkd_rdrr.
bir
o" Bk. Aii ihsan Kolcu, Tanzimat Edebiyatr 1, $iir, Salkrmsogiit yay. Erz' 2004, 153-l 55.
s'
.
37O
!ALi IHSAN
KOLCIJ
EDEBTYAT KURA MLART ! 371
Y:e,,us-Yahya Kemar-Tanprmar uggemiirctre Mefinler&n-asn xristr
Bu dunyadan gider olduk Kalanlara selam oisun Fizim iEin hayir dua Ffolaniar-a seiam oisun Ecel biike belirnizi S'o"ietmeye dilirnizi tr-Iasta
iken halimizi
Scraniar-a selarn clsun
Tenim orlaya aqrla Yaiiasrz gomlek biqite Eisi hir asAn vechile Yu;rzllan selam olsun
furarl a-hr cantmtz Kilrur damarda kanrmrz 1-Lqra.s6gu1
iialanlara
kefenimiz olsun
selana
Seid verile kasirmrza GiCer oiduk dostumuza I'rt arnaz iQin usttimuze Duranlara selam olsun
Dunyaya geienler gider Flergiz gelmez yola gider Bizim halimizden haber Soranlara selam olsun
Miskin Yunus soyler sozun lIaE doldurmuq iki gozun tsizi brirneyen ne bilsin Bilenlcre selam olsun $imdi de Y4hya Kemal'in Veda Cazeli,ni okuyairrn:
$.ri..rarrla r,eda ettiSrniz cAm-r fenaya Scn pendimiz airisJa devam olsun erenier
Dunyada bu iksir ile mes'8d olan ervah Ul'.bada da sermest-i rnudam olsun erenle;: Cdizse hardbdt-t iidhide de trrer Eeb Yaran yine rindal-r kirArn olsun elenler
Tekrar rnuiaki oiuruz bezrn-i ezelde Erivetr
giden ahbaba seiam olsun erenler
-{ahya Kemal'den Fakat oykiinme burada bitmez. Tanp;nar da ustasr agagrda KaIffraz. $imdi de onun Selam Olsun aCh girini okuyairm: SEI-1\]\,{ OLSUN
Seiam olsun bizden guzel dunya-""a, Baheelerde hala guller aqar mr? Selam oisun sonsuz gilnege, aya, igrklar, golgelel suda oyna:: mr? Fiepsi guzeldi.Kar, iiPi, firtrna, Grinler.in geciqi, ardl ardrna. I'{asretsi1 bir kanat qalurtrsrna, Mavi gokte kuglar Yine uqar mr?
Uzak, qok uza$rz gimdi rgd
yeni bir bigirn ve igerife dcintiigtiiremezse asll metin 'ben bwadayrm!" diye her firsatta kendisini hatrlatu. Attila llhan'in serbest gazeileri bu baknnciarr bigimi ve igeri$i domigtiiriilmiig c!-r-lainme metinlerciir. Str\'FI BtrDRETTiN.i SiMAVi'}E GAZEL varsa dewal i,;inde devran bu de'"ranur devrarrrl'rz biz o canlar ki cananrndan tagra ciuqrnuqtur
\EDA GAZtrI-i
cananryrz biz
drnrLln bu biten neEvesi tam olsun erenler Son meciisi cam ustune carn olsun erenler
gonul manzun
372lALi iHsAN
EDEBiYAT KURA MLART 1373
KOLCU
tartrgrlr. Divan edebiyatrnda kimi nazirelerin asrllanndan daha giizel olmasr okul'ucuyr gagrrtmamahdu. Unutmamahdr ki ilk metnin ga$ngtrrdrfr anlan drinyasr ikinci metnin ga$rrqrm diinyasrru tahrik eder, tetikler. Bu bakemdan krmi metinlerin en azrndart baqlangrg noktasrnda citeki metinlere gok qey borglu olduSunu kabul etmeliyiz. Metinleransilrk e$er bir yeniden iretim olsaydr edebiyatlarda ozgiiLn metne rastlamak miimktin olmazdr. Esas itibariyle bir metin kendi kargrtrm da yarattrfir igin -tann Janus gibi- iki ytizlii
ay karanhk
yrldzlar
gdzden nihan olsa da
arqr fersi rqrktan titretecek
bir aydrntk irlkanrytz biz ince bir ya[rnura gergi asrlmrqtrr -serez'in esnaf Qarsrsr'ndauzadrkqa uzar gdlgesi darafacrndan o asrrdan bu asra Eeyh bedrettin-i simavi'nin
bir metin/nesne'dir. Bu ikinci yiiziin bir kargr sanat hareketi olarak ortaya grkrnasr da an meselesidir. Bu yiiaden metinlerarasrlft goriildii[iinden daha karmaqrk bir yaprya sahiptir. Bize gdre edebiyat metinlerinin sinema, tiyatro, miizik, moda, heykel, resim gibi citeki sanat dallarr ile faaliyetleriyle olan metinlerarasr iligkisi kuramcryr daha Eok heyecanlandrrmahdr. Zira salt 'metinler' arasr bir iligki metni zenginiegtirmez. Attila ilhan'rn kimi giirleri ile sinema metinleri (frlm) arasrnda yaprlacak metinlerarasr iligki aragtrrmasr ortaya gok garplcr sonuglar grkaracaktr. Keza Yahya Kemal'in kimi giirleri ile
elhak/devamryvbiz geeer mermi rshklanyla
'v'urduiunu da$tan
'
/
tek tek
sunturlu mrsralar
klasik miizik eserleri arasnda, kimi tablolarla Tanprnar'rn qiirleri arasmda
rediflerin grimburtusu akTa ziyan taltanah bir kavgamn demek
metinlerarasr iligki metni anlamada ilging sonuglar do$uracaktr.
gazelhanrytzbiz
Tomris Uyar'rn Sonsaza Ddnilq Oykiisiinii Metinlerarasr tohum afag ve orrnan dlumun igerdi$ hayat buhara inlalap eden su -iriq dede sultanim iri$gun bu gun saat bu saat diyatektlfiin f errnanyz biz $iirin sesi, imge yaprsr ve igeriSi bagta BAki olmak iizere Divan gairlerinin seslerini yansrtmaktadr. $air bu gazellere oykrinerek bigimi ve igerigi degiqtirip zenginlestlerek yeni bir metin ortaya koymugtur. Bu bakrmdan taklitle baqlayan fakat orda kalmayan bir
Metinlerarasi iligkileri toparlarsak bunun bir metni anlamada oteki metinlerle iligkisinin irdelendigi kurarn oldu!'u ortaya grkar. Bunun nasrl yaprldrg ya da yapilmasr gerekti$i yukanda ayrrntrlariyia gosteriimigtir. Bize
gcire metinlerarasrhk kimi ilkelere sadrk kalarak denenmelidir. Metinjerarasrirk grimimrizde birgok gairin yaptrgr gibi kendi giirini aklarnarun. megrulagtrrmarun kuraml defildir. Metinlerarasrhk tsaudeiaire'in bir bagka vesile
ile soylediEi 'briyiik ulum'a uygun yaprlmahdr.
Metinlerarasillk
beraberinde kargrlagtrrmah edebiyat ydntemini de ister istemez rnecbur krlar. zira bk metnin dzgrinliigii ancak bagka metinlerin bellek ve ses drizeyinde zihinlerde yagamasryla denetlenebilir. Bir metnin citeki metin(ler)den d.acagr geyler pek az oimairdr. oteki mefnin tizerine kurulmuq bir metnin ozglidngii
Okumr
Denemesi SONSUZA DONUS
Necii:iqin
Kim derdi ki ihsan Paqazade Nami beyin Moda burnuna bakan muhtegem yahsmda 18.. sonlannda bir ilkbahar akqamr
.
baglayan Kurtuluq qenliklerinin yankrlan yuz kusur yrl surecek? Konu5ru biraz agmakta yarar var. Efendim, gerek ananevi gatafatr, gerek modern Avnrpai havas5rla dillere destan bu yah, dewin bir salat ve kr.iltur merkeziydi. Kuruldufu ytldan beri. Ve demin andrfrmrz ikindinin akqama d
EDEtsIYAT KURA MLARi [ 375
374lALi iHSAN KOLCU Eqleriyle birlikte ferforj e bahqe takrmianna sereserlre oturmu qlar;
geni$ qemsiyelerin yuzlerine driqurdufli golgelerle izlenirnci ressamlann paha bigilmez tablolanm akia getiriyorlar. Hammlar, serin akgam ruzgAnyia mricadele edebilrnek iqin
ipek tuvaletelerinin ustune aldrkian feracelenne srkr
srkr
sannryorlar. Ama gapkrn rrizgd: hig onlan rahat brralor mr? Bir
de trakryorsunuz eryalrrJ nevbahann kokuian burnunuzun dibinde. guh yaEmaldann iki kanadr dalgalanryor ve bize ince kaqlan, surmeli gcizleri, minik kalpler gibi boyanmrg narin, cipulesi dudaklan sergileyiveriyor.
Genq hzlann bir bdlngri, bu orrn:rmmst
bahqenin
derinliklerindeler, gdze gorunmuyorlar. yu4,rl sonra torunlamrn torunlanna musamerelerde giydirilecek upucu margizefleri, agar baqh taftalan, saten kemerleriyle, atlch rugan pabuglanyla koEuquyor, Avrupa'da yeni qrkan bahqe oyunlanm oy,nuyorlar; delikali+iaca rrrendil dnqurnp, karErhirnda mektup ahyorlar
gizliden. Daha hassas olanlar, ulu afaglann g6igesine qekilrniq, ipek mendillerini alrzlanna tutup kesik kesik oksuruyorlar. Devrin g6zde gene krzlanysa. yalrmn ust katrnda, Dilber'in odasrndalar. Onun tellerini, . tuirinu duzenliyor, halecanmr yatrqtrnyor, Kurtulug $enlifjnin bir arl dnce baElarnasr iqin ellerinden geleni vapryorlar.
Geng adarnlar, giriqtekj salonda, edrninenin gewesinde
Size qimdi fclay gelebilir a-rna acaba kolay mr" bir duqrinrinuz" I-Iemen her dej,-irde yaqa)'abilmek ve gdzlem yapaLrilmek bahtrna
sahip bilrrakartur.is olarak ben, hem derin bir geqmi$i oiarrr
keltu:relerle irem ileriye donuk qaidag sozcuklerle hitabedebilirim size, artih kusura bakrnayrn: Efendlm bu gengier -unutrnayrnrz ki-her onurlu qrkrErn bireysel (ferdi) her uzlaqmanrn toplumsal
(iqtimai) sa5nlctr$ blr toplurnda yaEryorlardr. Adr konulur konulrnaz saf de$qti::en fil"irlerle, dostga bafra basllrr basrlmaz akrep gibi sokan yandasiarla. Nitekim -yine dikkatinizi gekece[irn-tu lkili yaqarna, bu saynlft, yuqnl sonra oniarr bu
l.rizden eieqtirrreye kafklsan toi-un - torunlanna da
aJml
trrcnuEma ma-ntr$nm tasiafurr cierretti: 6nce "asla ve kat'ayla
-o zamarrrn cieyiEiyie-baElayan, sonra sindikge, sindirildi-kqe "ilie
lrei6kin", "ve fakat"la y'umusayan, urnulmadil< sapmalar,
doneklileierle trlrpuiendikge "geien gideni aratabiiir" di--r$umunde g:oreklenen arna yine de "tarihi-n geriye donduiiilmez qarkr" gibisinden trelirsiz bir umutla- soluk alan bir konuqma biqimidir trlu. I-Iern *nurlu bir birey hem saygrdefer bir vatandaq otrnak, at sutunde giderken sa.trlz qi51:remel'; kadar zorlaqmlqtrr' Ver elirii qizctrelr i!
Lakin biz, sozti tathya ba$larnakran yanalnz: Evet, alrgarrr gllne$i, deriizin erguvaninl dellemekte, semanln rnavisjrein de:niz usi&ne serpigtirdifi incileri akEam dalga-lan
kdmelenmiqler:. nGene, soztine takrimaylrz; )ruzlerindeki genglik izieri qoktan eskimiE, a$rnmr$. Bakmrz, bciyle bir bayram
vasrtasryla rnenevigli sahile yaymaktadrr. (Dolr::u 's$3,1e ey kAri: Bugurl cle bu tasvirlere raslarnryor
yrireklerinin Fransrz ihUlali'nin gumbtirtusuyie
ta$unaya zorlanan dilirnizin qerefine: Ver eiini Eizofreni!
gununde bile maalesef siyaset konuEuyoriar. Kulak verirsek,
attrgrm
duyabiliriz. Ar.mpa'dan eri$en son haberler, nasrlsa ellerine ulagabilen yasakJanmlg mecmuala,r ve gazeleier, son karsr
grkrqlar, heie Fransa'da ya5nmlanan son mektup, onlan derinden
etkilerniqe benziyor.
Yn4rrl sureri kaygan bir
guncelliii yaqarnaktal yorgun driEmuqler. Eqitlik, kardeqlik, dzgrirluk diye
ata;r yrirekleri, ardarda geien son fermanlarla )'umu$afiu$, ardarda gelen son harplerle yaralanmrE sanki. Elli yrlda vaEananlann neden bu kadar aglir ve seqik ama atrnr zamanda
neden bu kadar karanh& ve kalpak olduiuna alal eidiremiyorlar. Milleti temsil edecek yeni bir rneclisin kurrlmast gerekiiginde biriegiyorlar sdzgelimi, {konuEmalardan alhyoruz) arna Lru yeni
duzenin krhg-zoruyla mr, gerqekl eqebil
ece gin
fikir gricriyle rni, din ufunifriyle
rrd
i a gd
bakmalanndan; da-ha qimdiden brilunmuE olduklanm varsayabiliriz.
musun?) tsaqu:danberi kaldrramayacafr bir politique yuku
Ne di5'ordurn, evet genQler qcirninerrin gewesindeler hAli'
Derrdn gii:rril".' bi;- tepside likdr da$tan zenci uEak Beqirie baktrm'
*aa,trr,a;rnnt ilsiune giydigi redingotuyla old-tl['u kadar, saflrfr. kabgrksrz giilustlyie cie ilgimi Cpl.ti, ifir firsatta yakrn dostum i. Ftr.'3r3 1g.t eclece$rn, iru qocufu bir Afi ikah kdle suretiyie mutena pastaneierimizden birinin gardrobr:na oti-ri:tsun. Ziyabey de unlu
rnmalielrrndan birinde mutlaka kullarnsm onu. Brr heiecania kendirnden geqmi$ olaca$rn, bir ara, Onbeginci Lui stili i,iohukjardan "nir-incie oiuran muharrir Mehmed Yahya kadar duEman l-:ey ile gozgdze geidiir. Giilugttlk. Ne de oisa
-ne oisak da-birbirirnizin cernaziul evveiirrl biiiriz ve bu
gerqek,
eninde scnunda bizi ayrer carnia altmda toplanmaya iter. Kerata!
tsa-[.-rnre, ofien iki Porsiyon manbyla gekti$i rakmrn krrmrziltpr r"izunde daha arna likdrunu de yigitqe I'udumluyoi, gozri sof-
rada!
376 |
EDEBiYAT KURA MLART 1377
ALi iHSAN KOLcU Nihayet, eEsiz Buhara halrlannn arasrndan, hahlann tistune serilmig postlara baqarah ilerliyoruz yemek salonuna doiru: kutlama qenlikleri bagladr baglayacak! -Bu5rurun, buyurun allahaEkrna, diye sesleniyor Zehra hanrm. Sofrada bundan sonra geqen konuqmalan, mesle$ime sadrk kalarak olduiu gibi kaydediyorum: Zehra hamm;
-Eh, Dilberimiz kurtuluyor artrk! Krsmet bugunmug! Vah yar.rum vahl
Zetrra hamm geniq kavisli ve rasbkl-r kara kaElan, ihtirasla yanan kara grizleriyle bir Athena heykelini andrnyor. -Omrirsun Zetrra! Bu densiz qilfl$r yaprp gunun mana ve ehemrniyetine bir anhfrna gdlge dusuren kiqi, Drirdane hanrmdrr. Balrk etindedir, beyaz gerdanh ve kuq beyinlidir. KurtuluS eenli[-ine gainlrnasrmn tek ne deni, evkafta memur kocasr $rikrii Salim beyin Zehra hanrmrn uzaktan akrabasr oluEu. Durdane han- mrn yanaklan krzanyor; susuyor. Utandr. -Annesiyle babasrm kandrmakta tallrnininizin fevkinde gugluk gektik, diyor Zetrra hamm. Ah zavalh jnsanlar, bilmezler ki bdyle guzel bir i
-Bu cahillere merarn anlatmak ne kadar guqtur,: bilmez miyim, diye
sdze
kanqtl Mefkure hamm.
Kendisini tanrmayallar iqin biraz bilgi vereyim: Avmpa'da tahsil ve terbiye gdrmns bu geng ve dul hammrmrz, Moda'nm George Sand'r olarak tamrrrr. O konugtu mu herkes susar, kulak
kesilir. Erkekler iQ gegirir, kadrnlar diq grcrrdatrrlar. Nitekim bakrmz bu gece de saten golf parttolon ustune baltk srtr bir jaketatay gegirerek herkesi $asrrtrna5n bagarmrqt -Sorma1nn, hiq sormayrn diye iqini gekti Zehra hamm. Her neyse... Biraz pathcan salatasr buyurmaz mrydrmz? Turfanda.. Kendi elimle krizledimdi.. Sanmsakhdr yalnrz. -igirn almgror, dedi Meserret hamm. Meserret hamm, Moda'da yeni agrlan 6zel bir tenis kortundan dernin gelmigti, tenis loyafeti gerek var nu bitmemristundeydi daha. Kendisi -belirtmeye ve o gece konirklara kigrik 1rir Mefkure hammrn muhibbesiydi konser verece$inden, gok heyecanhydr. O srrada, ytiziinu albasmrg Durdane hanrm kanEtr soze: -Ben acrh severim-
Erkeklerinbiteviyeyediklerini'hiqbirkonuqmayakulak attl: Arnaaan canlm' acl vermediklerini gorunce de bir kahkaha yiyelim, tath soYleYelim' harlm onu {abii bu her kula nasib olmaz' dedi Me{kure Ben yukselmek' buralara oralardan duymazdan gelerek' Yani srfatryla biri katrlmrs Avrupa'da bu tur fikir tartrsmalanna stkqa hayata
teorilerin sizi ternin ederim Zetrra hanrmcr$m'mislrsn ustlenmiq bir muhim qok !"ftir-."irrae
bulunmaktasrnrz'QunkuDilberim?inkurtuluqu,kolelikten getirilen mrislim' evlaflrk mertebesine yukseliqi' fermanlarla Eok ama qok kawamrndan hakkaniyet gayrimiislim eqitliginden, srqramantn bir ,t.ra.yse 6tegoruE diye niteleyebileceSirniz Et"d.,
kesin zaferidir Dilber'in temel tacldrr. Bu baflamda da estetifin bir Onsozdur baElangrcrna metnil bir surecek kurtuluqu. "Uzun bence.
'
dedi Zehra -Arna gelin de bunlan o catril arraslna anlatrn' Guya biz afhyor' zrnl hanrm pek bir Eey anlamayarak' Zri kullanacakrrnsz' olarak besleme edindikt"" evlat kzlarinl --gOr-rtUU
ti
qenlifi bitti mi' ona yine Kurtuluq "o"'"
tahta
sildirecekmigiz felan' haylrrrdr ihsarrpaSazade -Amaaan tranrm, tadrmzr bozma! diye sofranrn baqrndan. gergekleqtirilen kadrn Qunkn A\''rupai sofra adabrna $ore erkekler yine kadrnlarla olamamrg' erkek da[rLmr pek islevsel konuEmayt seqmig' aynca seslerini
kadmlar ve erkehlerle kalmrElardr' iletebilmek igin bangrr bangrr balrrr-nak -zorunda Durdane fikirlerinden' halrmrn Narni bey, kendisini Me{kOIe lanet duzenlemeye bu tutan uzak gerdamndan hammrn beyaz bir uquyor' hayflamp ediyor, igine Selanik f"rr'lu"*' gi)T nedi#ne turiu gelmeyen hunkAr befendiyi tizluyordu'
Ordow tabaklan yeni da[rtrlmrEtr' o ana rasladr' Dilber'in teliyle duvanyla sofrayn teqrifi de Konuklar, ayaga firlayrp KurtuluEu kutladrlar' $ampanyalar
hep kalktr. Duvak agrhnca, Dilber'in hep ama
ujrumaya
miitemayil solgun ynzuyle karqrla$trk' Takr takmak EaEdas gorgn kuralJanna u1'rnadr$ndan' hammlar ona diieklerini sundular' Dilber:
$u anda
aramlzda bulunmayan Perihan hqqrm
gibi
igleyebiiecek' rnonden erkek donu bigebilecekti' dolma sarabilecekti' Durdane hanlm gibi mantr aqrp a1'nca
t1g
378bkLr i!-iSAN
EDEtstYAT KTJRA ff,{LARt [379
KO[-qU
-Dilber'in kurtuluguna ne dersiniz? dedim br3rk
itJihal hamm gibi nadn ve i?ine kapanlk tsihter gibi guh ve digi olabileceleti
Meserret ha:trm gibi piyano qalabiiecek, itraveten rerris c]/rr a)tabtilecetriti
"
Yine aramrzcla olmayan giikirfe haniix gibi qiir yazabilecr:kii. Mefhure hamrn gibi d0Erince driqunetriimesini ve ktsaca Zehra hamrn gibi harnarat, oz anasl Flanife hanrm kadar bc5'nu ef,"ik oimaslnl dilemekse, gu a-nda. abes ve rnuktebes l
Dileiiler srraianrrl
arson,
ka_lry-nakir
kadai'rfr dalrtrrken geidiier kenciileri. I-arne
"nir tuvalet gi]4niQti. Yrlzri, acrh
bir l\4edeia'nrn vuziijrcir:i. Gururia, pi-vanonun i,,aErna geqti. Bize bir saz eseri. trir rnazurka. hir i',ento galdr. Kin-dercien cldufunu tan-n grkaramava,cafitn 5irndi. Guzei ve kuqilk konser sona erd-i$nde &fefh*re har:rn:rn gozieriniil ieine
bakarak alkrg bekledj" heyh.at! Mefkflr,e |ranirn, salonun bir
kogesinde ldehmed Yahya- be}. il.e soh'oete dalmrEtr.. h{eserret hanrn:r aikrEladdrtan sonra o koqeye l'oneldin-l. Mel.triirre trran;ni,
ozur" diieyerek )ramrruzdan aynldr. i:rizi baqbaqa triraktr.
-A{rasitrcial blktrn'r; cirnuzialrm okgujror, h4eserret iranrmr',eselii e,- l1'Ordll.
-i{ilsr sr'.nlz lri:.,'e.endi? dedi ncrelerCr::iir,r'
i\eeirrnecl
Ya}rya
bey,
.r
Tant iiitl$llii tei.ecefiin sri-ada, algak sesle ekiedi: -Uiar hergelel Bu vai":a:livis nui:narasryla cia"vet edilmedif;iit dine, supe iialn-radr. NereYe gitsein" seili oraLia gcrJyorum. -Arnan usiad, siz de craiardasinrz ya! diye giilcur;: liis iits" lv{ehrnecl Yei-trya be5', durrarda&i yafiiiroyo iabioyu inceli5,6161.;. F"atih Suileur lviehmed'in istantiui'u a.hsrrrr gcsteren iabXonun ta:n karqrsmda Napoleon Bonapart, rnuzafer'L-ra_tr,:r;lannl Mis;i:
kryri:,rrna diknisti! -\"aaa. l!fisx'! .Ji1'e iq qekti Ivlehmed Yahya bey basiarnadrfr Lrir cuririev; i;itireiek. -Ben ha:r;'a binkiiriyorurn. sos3.al tenl;idle: ;,ap;-vorurn. dedirn ustada, siz rreler pesin.Jesiniz acaba?
' -Valla Saffet, dedi, ilk defa sara agrlaca$rn. Eir roman pegindeyim ben. rnalzeme anyorum. Ve bu gece...
a-lirnda:r
gu lerek.
-Anlacirm kerata! diye haykrrarak bir Eaplal< attr su"trrrra.
Dilber'in kurtulrnayacaf-rnr, Lresleme olacafrn hepirniz, btittln buradaki koreuklar biliyorla,r {sesini iyice alEa,lttr" gevrenizdekileri kuEkuyla suzdr-i) arna kirnse ses qrkaramrvor' I{ed€n? Qrinku biz de bu halka ne kadar ozgurluk dagrtrlmasl gerekflgini pek bilemiyoruz. Birdenbire gelen bir dzgurliik, bir v'trrgun yeine etkisi yaratabilir. Her Eey birbirine kanstrniabiiir, atacia biz yarranz. Ben bunun sancrsrnl yaslyon:nl yeni romanlml r.asarlarken.
-Nasrl bir roman olacak bu? dedim cebimden Ertriardlfrrrt neri defterimle dolma ka-Ierrrirne saniarak. -Valla Saffet, dedi ustad. Anlatmasr guq. Divan gelene[imizden vazgeqmeden muasrr bir eser vei-mek istiyomrri.
Avrupa'nm aJabildi$ne gayri ahlaki bir $ekilde liullandrfr realizmi islam deferleriy]e kalkrndlraca$m. yani sozuri krsasi. ananeden vazgegrneden gagda$a kucak aqan bir bileqim yatlyor gonlumde. Rornanda Lri.r koyhi krztyla esnaftan, iasabah bir delikanhnrn aqkr da olacak. Bdylelikle divan bezeiJinill haili qiiriyle butrinlegtifi srnrn da kurcalayabilecegirn' Ift quk pastoral sahlelere rninik maliier serpigtirrne ola:ra$ dogacalr. -Ya dil ustadrm?
-En buynk sorun (mesele) de bu lr'a. dedi ustad. Millilii"tcr \razgeqmeden evrensel, yerellikten vazgeqrneden rnilii...
Geriye do$ru sa]rynaya ba$lamrstr: Ver elini qizofreni! -Dilber ne olacak? dedirn bir kari rneraloyla" -Onu daha tasariayamadrrn, yaxi sonu.ni-r, dedi rlstactr. Ftrer
5e3r
birbirinin iqine gegrnis dur-umda' Biri geliyor, ha;ratrmrza bir rna-lias atryoi'; o yaEadr$mrz bdlurn, truiunun drqma duquycr. Bense kaficr bi' eser vermek dile$indeyirn' -'J'lce chiSr-inrne.:n gerek. Galiba en iyisi. Dilber'i bir yu4'r1 uyutrnak. Bir yu4ntr sonra gun ola har-rnan ola... Yenilerle eskiler tartlsmasl bir yuzytl sonra qozrime katr-rqabilir oia ki. Ya cia -ne bile5rirn benumuimadrk bir gey oiur. Dilber de diniensin diyorurn, geleneksel yorgunlugunu atsm bu arada yrlzSaihk bir ara nedir ki?
-Guzel duqunrnugsuniiz ustqd, dedim. O devircie,
br-l
devekugu romanut kuEunu sevip devesini reddetti$ni nerden bilebilirdim? Ver elini gizofreni!
38o I ALi iHsAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLART | 381
Ustada dilimize zorlanan politique yukri soracaktrm arna ne
gare, ya:raklan $ampanyadal krpkrrmrzr olmuqtu. Grjzti
ise,
yanrmrzdal gegen Durdane hanmdaydr.
-E$r:i oturahm, doSru konugalrrn, dedi Durdane hanrm hoE bir
kahkahayla. Biraz bozuldum doirusu, bana ciyle geldi ki bu kadrn, beqyuz
kelime iqinde dolagtrgrndan bdyle tutarh kalabiliyor! Neyse, uzatmadrm., Beqir, kahve getiriyordu. Gdzlerimi nndan ayrramayacaktrm zaten. Sonra gozlerim kapalrr gibi oldu. Mehmed Yahya bey, tannsal kalemini grkarmrq, bir safal'r boydan boya karahyordu: gdzleri dolu doluydu. Qabasrna gulmeme karErn gozyaqlarrnrn hakikiligi beni hayli urkuttu, tasalara saldr.
Cel6l beyin Moda dolmuquna binip burnu bir trirlil ddnemedifi o latif ikindide, I9... yrhnda Moda, dupeduz bok kokuyordu. Yalmz Moda mr? Kalamrq da.
LaErm kokusu, yukselen beton yrirniarura sindi$nden, gegmek bilmiyordu. CelAl bey, bir rnisyonla geliyordu Guzel Sanatlar tahsil etti[i Fransa'dan: Dilber'in kurtuluEunu uyandrracakh. Mehmed Yahya b"y, uzun suredir erteledi$ romanrna gerqetqi bir gdzrim bularnamrq, Avmpa'da tahsil goren qagcrl bir gencin yardrmmr talep etmigti. CelAl bey, bok kokusunu igine gekerek driEundu: Gergi muharrir, mektubunda kdprtilerin altrndan qok sular aktr[rrr yazmrgtr ama kdpruler oldu$u gibi duruyordu. Bir koprri daha eklenmiqti; Bo$azrn iki kryrsrm, Avrupa ile Asya'yr birle$tiren bir San Francisco kri'prusri. CelAl bey, sokaldarda hig yabancrhh gekmedi. Bir yri4nl dnce gidi$inde kimler varsa, onlar vardr yine. Yalnrz yeldirmelerin yerini orlon qallarla garqallar, poturlarn yerini kot
pantolonlar, tramvaylann yerini troieybusler almtgh {karqr
_vakada).
Zili galdr: elekirikler kesikti galiba Ikpryr itip konafa girdi. Guneq almayan bir tash$n serinliii ilerledi.
Buhara hahlanmn ustrine geli$iguzel atrlmrg postlara basarak ig salona girdi.
Bir yuzpl oncenin giysilerine buninmuE konuklan gordu. Hepsi dalgrn, uykulannda hig yol a.lmadan uyuyorlardr. Sehpanrn ustunde bir album Qarptr gdzune. Albumti ahp Onbeqinci Lui tarzr koltuklardan birine gtiktu: Anlayabildi$i kadanyla, yani foto[-rallardan anlayabildiii kadanyla, konuklar, y'uz5nlhk uyku donemleri srrasrnda bitiqikte agrlan bir deniz kulubune (1rl: 1935) uye olmuElardr' Albtimde,
kulubu ziyarel eden yerli ve yabancr devlet adarnlarrmn
foto$raflan da vardr. Resimleri temin edilemerniq birkaq dncu kadrn uyeyi grkaramadr, belleSi zayrflamrq olacaktr.
"Den?e inmek medeniyetn qiandrr" giarryla kurulan,
o
dewircle bitigikteki ingiliz Kulubrimin faaliyet sahasr igjne giren su sporlan gozonunde bulundurularak mezkur Kr:lrrp ile
birleqmenin siyasi bakrmdan da mahzur doiurmayacafr hususunda, hatta "bilakis, intizama vesile olurlar" ilkesi qevresinde birlegen carniada ses seda yoktu' Bir d6nernin seekinleri (devlet adamlan, triccar terzileri, dis hekimleri, hukukqulan, triccarlan, lovalten iE adamlan, giftlik sabipleri, banka mudrirleri, gazetecileri, sefirleri, profesdrleri, muhasebecileri, emeklileri, armatdrleri, naldiyatgrlan, doktorlan, spor adamlan, fabrikatorleri. Oncii kadrnlarr) ko)'u bir uyku iqindeydiler. DenDden bir la[rm kokusu yukseliyordu. Celdl bey. ust kata qrktr.
Dilber, iskarnbil kAfrtlanmn, fiqlerin, zarlann, guha masa drtulerinin arasrnda uykuya dalmlStt. CelALl bey, kaygan, bal renkli bir uykuda, bir an r,rzrltrsr eqligrnde uyuyar Diiber'in beyaz duva[rm kaldrrdr$nda, ailesinin yijz ytl once evlat edindiS Dilber'in fotofrafindan qok baqka bir fotograf gordu: lcsa saqh bir madonna! Amrna yol almlq olmalydr ktzcaitzl
O fotografr yanagmdan 6ptu. O anda yalnrn dans bir feryad
salonundan, bilinen butun musikileri mezceden yukseldi! Qarptr yuzune.
-Uyan Dilber. diye haykrrdr gozyaslan iqinde. Geldirn bak. dondum qimdi! Burasr senin ewin, alhyor musu-n? Senin ve benim evirniz. Kalk canrm, ka,lk nuri a)m1m, kalk haki payna yuz surdugirn sultanrm! Dilber uyanmadr, uykusunda homurdandr yalnzca:
3E2 EAr-iiHsAN ${oLcu -Sagma-lamasana Cei6i! gurada trirtrraE 3ni kaldr zaten. Eri:a& da doyasrya uyuya1nm. Zaten yorguniuiumu 3reni attrrn sayhr.ale
Eu oh"umada ,gonsuza Dr)nilq ri-vkiisr.intin aniarru rizerinde clefil liendisinden oncelci liimi metinlerle kurdufu iliqlci iizerinde duracaSrz. -'{azartn lru ilipkiierie kendi metninin anlam ririnyasrnl nasrl inqa ettigini o r:ieiinlere neier bcrgiu oiciu$unu gostermeye qahgaca$rz. sonsuza Dcinrig c.-r.kd:sfi. bagta Samipasazade Sezai Eey'in Sergiizegt romanl olmak rjzere ,/'.ionet Midhat Efendi'nin Dilrdane !{a"nrm ve Halit ziya uqakligif in ,4qk-t r'i"enutu romanl ile metinlerarasl iiigki k'urar. Fakat teinel metin sergiizegt'tir; zira 't,azar oylaisLiniin eksenine Dilber'i koizm.rgtur. Cnu y,iiz yrl u),utarak 7i"'/1.1tr. intzyrl sonlarindan XX. Yitzyrirn baglanna getimreye qalrgrr. vurgularinaak istenen bu rilkede kadrnlann hala kciie muarnelesi gtircirigii, aj,dinlarlrmzlu hAl6 DoB; ile batr arasrnda bir kiiCik bunaltnu ;vagadrkLan ve
geqef,\ zat:rlauT icinde istanbul'un qevresinin bozuhnug oimasldu.
Ton:ris UJrar, mek6n olarak bir ;rahdan scizeder. Eu Sergrizegt romamn
Mai ve .9rynlr romarumn kole siyahi kairraniaru tsegir'i, tsilrter'i ve lrlihai'i anar. Oniara gondermede birl'"rrrin. I4alii" Ziya Eey'den bu teplerneyi bir romaninda kuilanmasrru ister. serbesttir. Yazar yeri getrnrigken F{aiit Ziya'run
Ecvteiilde metinleraraslnda bir bagka metinlerarasl iliqki tcurar. Sonsuza Dr)niiE o),kiisri kendisinden cinceki metirilerin yanslttlgl soi"unsaliari siirdririir. Eir bak:rna o sorunsailardan hareket ederek gekitlenir. ililber her iki rnetnin de ana karakteridir. Zira her iki rnetin de Dilber'in I''-rlulusu (onun dolayrmrnda Tfirk kadrnlarrrun kurrulugu ve ozgtirhiflii) anlatrlrr" dnlahcl gdniin qartian iginde tarunacak 6zgiirlriklerin halkrn zarartna oia"bilecegini drignerek Dilber'i yiiz yrl uy'utrnak:tan scjzeder. Hatta bunu gerqei<.le9tirir. Dilber ozgiirleqmeyi bektreyen kadrnlann s-emboiiidrir. tsir soffaki zarean rliliminde kendinrizi 1935 lehnda Eeniz Kuliibii'min agrkgrnda
EmEBt'/b.1; V.tiFtA l.'{LARi I3Ag br;iur-'-lz.
Tclfri:is U),ar, {iecegezen Kwlar, Ada yay. 1983, s. 66-79
Cel5.1 tse-v
Faris'ien
iiiqkileri k-r,la_;.'ca ,;oziindeyelciiir ,".e inetnin " gi.zl.i' anLamrm qozebilir. Ya eEer bii rneti;:jerciet habe,l'siz oi,:r.r-,^;cu i:u iligkji,i nasli kuracai
sonlirsah kadrnianr koltii.lsen lcurtrilrrz,sr ."'e cizgilri*l;rr;::ri *e:e.iesidii. Bt--niiii iEin de eciebiyatlmrain ea ciremli cariire. (Dilber1 ve lr;ci:: iBegir) nodeii clan
iki
ltaraicterden )/arcri:ri-lrrlarnasr dr'isilniitrenre:ri.i"
-::.aza;'
'*ir -baicima Sez;i E:y'
iiaiit Ziya'n,rr dosedigi ray{ar iizeririieu kenai kaiartru finitrniipi'dr. Eunu yaparken karakerleri, ola-rilar"i ya Ca ciur,,i;:ila.r'"riiitugt{inn.:'-vl lhl-nai einrenigtir. Zita ,1ezai Be-v'iri Dilber''i iir-, Toiirris Liyar'tn l-itiber'i arasincia kirn faridrhldar vardir. Halia bu yeni illi;:1" *i:Lkirinien dzha izgvr old,"igu iie
ir;rlrie'-;ii:e muiiu de$itrCii. Ceill Bef ise;;in;: esi.j q.;rresiz Celai Ee-v'riir. .:l,siqca llanlr.: biraz daha rnuiusiegrnig 'irir salc:l kadrru ,;ii;-,i*it!qtlr. Dcli1,r,"'ia metinleiaiasi iiiqkilerde 'dd,niigtiirr:ie' ;"'l'cieni hern'vazrnsalir$i sa[iai.':,r: i:erro de ys11; metnin ozgii::rbi$iinr'i gLii:;elrdir':r'r lir" yTciCur l3u l:ahsi kapatrnadan nreiinlerlrasrtrl: lmrarn''na bii- iiaik: niyetiyie Fiaton'un gair-czan ycFrinlixlii ekiernenin .var:aiii Lriarragrru ili:ilnrijyorLi.m" llirion gaii'i;rie czanlan biil;!i-inciel aylrlr. ion di1'alogr:ria' j,-itr a:i:: lri.- crj. jic
in konilgmalarnl qakl erj.er. Fiaton' a gore gair, "ir:r-fif, kanath, j,
Sr,rki^ates'
bi,llcitri$l, gucu vetrne2.
"+zo
Flatr;n gairleri ia:rnianr. ;'reria::iindeki irrs ,ilia;rhr; olarak gdr;i.ii:. Eir balcrna tair:r so:;iidiir *so_.i1editr'leri. Ozanlar ise gai:ieiizr leriliqraniarrdtr. Yaru tajJidin talciidini :irii;ierler.
oto
alt
iliiber yine u-vk*dadu. t'lurl*iuguri ;irgl,ima;u cian
dcnmi;gttir. Kansrn: ',lyacCrrnak rsi*rse rie Liiilrer' lri.rzydlik uyhasunu bitirineye birkaq y:li kalcirf;nr siiy\eL"-r- irr-riru rerjiicder. ts'; r::retiiiled .iakiiirle okru-nug i;ir o]<-a3'ucu bi;rada lrurgutranan
Fluto", Diyaloglar, 1; Renui Fiita''bevi, 4. bs. ist 1995. [oti i$iir: lisrilne], s. ;i58
i35'D.
EDEBiYAT KURA MLARI I 385
384 | ALi iHSAN KoLCU $air tannsal giiciin kendisine verdi$i ilhamla idea-metnin bir kopyasux sciyler. Sedir ideasrm diiqiinerek sedir yapan marangoarn eylemi ile eqde[erdir bu. $air idea-metnin ashm yansrtrrken ozan onun taklidini yani kopyasrnr yapmaktadrr. O halde qair Platon'a gdre ilamrnr ilk-cirnekten alan ve tanniann sdzlerinin tercdmanhsrm yapan bir sanatgrdrr. Halbuki ozan gairlerin metinlerini taklit eden bir zanaatkArdrr. Buna gcire basit bir tasnif yapmak daha kolay goriilmekledir. Divan, halk ve kimi qafdag qairlerden bazrlannr diiqiindrikge kimilerinin gair kimilerinin de ozan oldu$unu gciriiriiz. Bu balamdan Platon'un bu tamrnlamasr daha dofirusu gair-ozan, sanatgt-zanaatkdr aynrruna dikkati gekmesi tarafimrzdan da ozellikle metinlerarasrhk kuramrnda ilgi goren bir g6riiqtiir. Agrk Omer'in $aimame'sinde Karacaoflan igin verdigi hiikme bakahm: Oksuz Aqrk deyiqleri aseldir Karacaoflan ise eski meseldir Ezgisi qrirulur keyfe keseldir Biz Eair sayrnayv 6yle ozanr
Bu de[erlendirme Platon'un tasnifinin drqmda deSildir. Agrk Omer qiirlerini bepenmedigi Karacao$lan't Saii delll ozan sayar. Bunu sciylerken Agrl< Omer'in hangi krstaslaria hareket ettifiini bilmiyoruz. Fakat mutiaka mantrklr ve akrlcr bir gerekgesi vardr. Zira zaman Agrk Omer'i degil Karacao$lan'r hakh grkarmrgtr. E[er KaracaoSlan'r usta mah giir soyleyen ve bu yoniiyie metinlerarasr bir sanatgr, bir ozan olarak g6rmiipse bu tamarqen onun diiqiincesidir. Zira bize ve tarihin verdigi hiikme gcire Karacao$lan Platon'un tasnihne gcire bir ozan de$il 'gair'dir. Metinlerarasrhk k:uramrna uygun diigece$ini diigiindr.ifiim bir metinden
scizetmeden gegemeyecepim.
Salt
de 'dotrtigttiruI"tek' kullarulabilir, yeni metinler iiretilebilirdi. Nasrl ki sanayide yaprlan bu iq bir sahtekarirk de[ildi giirde yaprlan da sahtekarhk olariaz&.- ioictora iifirencisi Kossekliyev boylece tezini heba olrnaklan
Kunanr.
Biz de Kazak yazar Sapargeldi Annasehed'in bu oyki.isiinden ilhamla metinlerarasrfik krrramr literatrirtine 'rsrtma giif' terimini sokabiliriz^ Kimi metinler gergeklen de eski ya da dnceki metinlerin lsltllmaslyla diiniigtririilerek yeniden tiretiimiqlerdir. Rimbaud'nun Sarhoq Gemi qiiri
edebiyatrmrzda birkag metne ilham verme bahtiyarhfirru yataml$t1r" Bir bagka deyiqie Sarho$ Gemi ad1 metin gegitli zamanlarda'rsrtrlmak' iizere bagka metinlgr yaratmrgttr.
metinlerarasr gelene[e dayanarak
baqkalarrrun giirlerini driniiqtiirerek kendilerine mal etmek suretiyle giir yazdr$rm zanneden 'ozan'lar bir yana bir metni donrigtiirmenin paradosinin yapildrg Kazak yazar Sapargeldi Annasehed'in Tez adlr. oykiisii iizerinde durmak istiyorum.
Sapargeldi Annesehed'in 'f ezo2l adh oykiisii Soryetler Birligi doneminde rejimin gtidiimiinde girmig olan sanat ve edebiyatrn nasrl gtihinq ve 'absiird' bir zemin iizerinde yapay olarak yagatrhnaya gairqridr[rru gdsteren enfes bir omektir. Oyktide geng edebiyat doktoru adayr Kossekliyev, izbasar adir sahte bir qair iizerinde tezini hazrlar. izbasar daha cjnce yazrlmrg rnetinleri rejimin arzuladr[r forma sokarak de[igtinnek suretiyie bir golrrele sahip ohnuqtur.
o" Oykii metni ve
eserleri zanneden izbasar qairin giirierini ciddi ve emek mahsulii bir sanat toy doktora cisencisi tezini bu salrtekar gairin giirieri iizerine kurar. g"nq "" iam igler yolunda giderken lzbasar gair bir giin kansryla kavga edince iqler alt gcire ijst olur. Iiur-ru otru baqkalarrrun giirlerini ahp rejimin sanat poltikasrna Birli[i Yazarlar gikayet edet. Birli[ilne iEinYazarlar yayrmladrpr a"giqtlrip izbasar gairi gaSrrrp 6nce azarlar sonra da onun qiir yazmaslru ""f6tit".l yurukl^.. izbasar'm sahte bir gair oldugunu ci$renen Kossekliyev'in diinya Tezini k:urdugu zemin tugrrru yrkrlrr. Harcadr[r bunca emek boqa gitmiqtir. .sancrh anlarda kansrrun ve srkrntr,h gitmigtir. Bu kayrp aya1Jari altrndan pilav fikri onda yerken Isfima Yemek srlrrur. ptTava ve rakrya tsrtma gltitaigi :rsrtma*gair', 't.tt*u giir' kawamlarlru uyandrr. Bu konuda hemencecik bir ltrrram geliqtirir. Ona gore pilavrn $tmast olabilecegi gibi qiirin de tsrtmasr olabilirdi. l.Iasrl ki eski kdgrtlann, pagar,nalarrn, eski ve pash demirlerin giirler 'ddniigiimii' saElanarak sanayide tekrar delerlendiriliyordu o halde eski
gdziimlemesi igin bk. Aii ihsan Kolcu Qa[daE Edebiyatr, c. 1, Salkrmso$iit yay. Ank. 2006, s.430-439.
Tiirk Diinyast
Sarhog Gerni tsafitarmnda Metinlerarasr iligkiler: Rirnbaud-Yahya
Kemal-Tanprraar-Necip I'azll-^Afi Miirntaz Arolat-Kernal Ozer SARHO$ GEMI
6lu sulanndan iniyorum nehirlerin, Bakbrn yedekqileri iplerimi brrakmrq; Crrlak krzrlderililer, niSal atmak iSin Hepsini soyup alaca direklere qakmrq' Bana ne ta1'faiardan: umurumda defildi Pamuklar, bupdaylar, Felemenk ve ingiltele; Bordamda guriiltuler patrrddar kesildi, o" gagdaq Tiirk Diinyasr Edetriyatr, c- I, s
437 '
386 I ALI II{SAN KOLCL'
EDEBiYAT KURA MLART I 387
Sular aldr gitti beni can attrf-lm yere.
Yeter, yeter agladrklanm artrk dolrrnuqum Fecre, aya, ginese; hepsi acr" boq, dipsiz;
Denize bir kasrrgayla aqrldr gozlerim;
Aqkrn acrhfr do[rnuE igime, sarhoqum; Yanlsrn arhk bu tekne, alsrn beni deniz.
6lum kervam dalgalan kattrm onume; Bir rnantardan hafil tam on gece, hora teptim: Eakmadtm fenerlerin buda_la gozlerine.
Ben sizinle sarmagdolag olmugum, dalgalar" Pamuk yukiu gemilerin ardrnda gezemem; Do)rurmaz artrk beni bayrahlar, bandrralar;
Qocutrrlann bapldrfr mayhog elmalardal Tathydr qam tekneme iqleyen yeqil sular; Ne qarap lekesi kaldr, ne kusrnuk, pkanan Giivertemde: demir dumen ne va_rsa taliimar.
Mahkfrm gernilerinin sulannda y-iizerrlerrl.423
$imdi Yahya Kemal'in Sessiz Gemi'sine bakahm.
Gdrdum gimqeklerle qailayrp yanlan S
SESSiZ GEMI
Artrk demir almak gunu gelmjqse zamandan, Meqhule giden bir gerni kalkar bu limandan. Hig yolcusu yokrnug gibi sessilce alrr yol;
Bir guvercin suriisu gibi satr.ularr fecri; insana srr olarr gordugurn demier oidu.
Sallanmaz o kalkrqta ne mendil ne de bir kol. Rrhtrmda kalanlar bu seydJratten elemli, Gunlerce siyah ufka bakar gozleri nemli, Biqdre gonuilerl Ne giden son gemidir bu! Hicranh haydtrn ne de son md.temidir bu! DnnyAda seviimiq ve seven n6fi1e bekler; 'Bilmez ki giden sevgililer donmiyecekler.
UU
griruhnedik, gigekierine Gozler kanqmig, insan 1'uzlu panter gozieri; tsuyuk ebemkuEaklan geilmiE engine, Mora;-mrq suruleri peken dizginler gibi. Qrldrrch Eocuklar gdrseier mavi suda C altrn. o gurnu$, crvll crr.r! bahklan.
Birqok gidenin her biri mernnun ki yerinden, Birgok seneler geqti; donen yok seferinden.
Yunidu beyaz kdpukler ustunde, uykuda; Zatnan zarnan kanadrmda bir cennet rtlzgAn.
iqte ben
o
$imdi de Tanprnar'rn,Rrhtrmda Uyuyan G.emi'sini okuyahm.
yosuniu koylarda yatan gemi,
Bir kasrrgayia atrldrm kuE ugmaz engine:
zuHTIMDA Lfl'l-IV,AN CEMi Rrhtrmda uyuyan gemi Hatrrlacln m1 engirii?. Sert dalgalan, yosunu
SrzmrEken icyeda, sularla sarhoq; govderrd Hanza kadrrgalan tak^amazken peEine.
Burrindum rrror ci:rrni,nlala, bagrboE. derbeder,
Sulann uiultusunu?
Delip geqtim karErmdaki krzrl semalan; Guvertemde cins gaire mahsus yiyecekler: Gfrneg ycsuniain, mavilik meduzalan.
N'olur bir saba-h vakti Qagrrsa bizi sonsuzluk Birden demir alsa gerni
Yrldrz r.rldrz ada-lar. lutalar gdrcium: coEirun
Golderinde gez gezebilciign kadar, serbest. O sonsuz gecelerde rni saklalmrq uJrursun Milyoniarla altrn kuq, sen ey gelecek kudret.
Baglasa guzel yolculuk.
n"
Q".r. S. Eluboplu, Terciirue der
372.
$iir Ozel
Sayrsr, nr. 34-36,Mart 1946, s. 368-
3aa
EDEBiYAT KURA MLART | 389
lALi iHSAN KoLcu Yrrtrlan yelkenler gibi Enginle bagbaqa katrsak. Ve bir qafak serinligi
iginde, uykuya dalsak. Flhttmda u1,.uyan gemi Hatrrladrn ml engini? Gidip de gelmeyenleri Beyhude bekleyenleri? Bu kez de Necip Fazrl,rnTakvimdeki Deniz giirine bakahm; TAIffiMDEKi DENiZ Hasreti denizlerin, Denizler kadar derin. Ve o kadar bucaksrz. Ta karqtmda yapraksrz Kullanilmrg bir talcrim. Uzerinde bir resim; Azgrn, sonsuz btr deniz. Kaygrsrz, dri qrincesiz, Qalkanryor boglukta Resimdeyse bir nokta; Yana yatmrq bir gemi,
Kaybettigi alemi Anyor deryalarda. Bu resim riiyalarda Gibi akhmr geldi, Bana sahici geldi. Gegtim kendi kendimden, Yriztime o resimden, Kdprikler vurdu sandun. Dulrnuq gibi bkandrm, Ci[erimde bir yosun. Artuk beni kim tutsun. Denizler oldu tasam, Yakar onu bulmazsam
Beni bu hasret dedim
Vannm elbet dedirn. Bir rimrir geze geze Takrrimdeki denize. Ne var bana ne oldu Odama nasrl dolclu
Birden bire bu meltem Ve dalgalandr perdem Ha'ralandr kalrflar. Odamda hyamet var.
Ah yolcuiuk yolculuk Ne kadar baygrn soluk O grin bizde betbeniz Ve ne titrek kalbimlz. Ve e;yamrz ne kuskun. Yola grkhgrmrz gtin Bir srraya dizilmiq
G64ra5lannr silmiq,
Bakarlar sinsi sinsi Niqin o anda hepsi
Bir kug gibi halifler Arkandan geleyim der Nigin o gune kadar Dilsiz duran ne kadar Egya varsa dirilir Yolumuza serpilir Ufak bdcukler gibi Gezer onlann kalbi
Ustunde ddEemenin Gizli bir didiqrnenin Saati galar o an Eiirden bakar ki insan Hergey karmakarrgrh. Ayrrmak olmaz artrk
Bir kalbi bir taraktan Ve kalb ailayaraktan
Qekilir geri geri Terkeder bu rnahqeri. Bu mahgerin iqinden O gun ben de gegtim ben, Nem varsa evirn, anam, Qocukluium. hatrrram, Ve ne sevdalal serde Brraktrm gerilerde Kaqar gibi yarlgrndan. RrizgArlann ardrndan Baktrm da suzgrin srizgrin
39O I
ALi iHsAN
KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARI I,391
Kurqun lrikunti gonlun Tuy gibi hafiflettim. Denize hicret ettim.
$imdi de Ali Miirntaz Arolat'rn Deniz Sarhoglan,na bakalun. DENiZ SARHO$I.ARI Kdprikten omuzlan birbir ine dayanmrg, Yuksek, mairur baqlan akgam rengiyle yanrmg, Sahile koquyorlar bali deniz sarhoEian!... Bazen yrrtrk yelkenli bir sandala Earparak, tsazen ufkun krpktzll qarabrna taparak Gitgide coquyorlar bak deniz salhoqlan!...
Ruzgdilann rsh[r en yakrn yoidaqlan... Yrllarca ddvrinerek iQi yenrni$ ta$lan Bir alda parqalayrp doyacak bu sarhoslar!... Qilgm gctnlillerinde aqkm en trurn:.k kini,
l'osunlu kayalann o ye$il
g6zle!-ini
Deii Aqilrlai. gibi oyacak bu sarhoqlar!...
$imdi de Kemal 6zer'initudrrga giidnebakahm. XAOIRCA
Karanlfa brraktrm benirn de$l bu rrizger Arhk yol almryorurn Eafapnda sulann Krpsr krpm de$i drgrndalnm zarrranrn Qozdti yelkenlerirni ipler:inden yrldrzlar
$imdi bu gcitrynzudur o Bizals carErlan Saraylarla avlar-la koielerie yarr yan Koleler ki uzanmrE her biri bir gafapa FIer biri
bir a$tm vazgegilmez uEra$
O krralar o grilen mirash genig yuzler Kutsai diye t-aprna-ii kurduklan o saygr
Quirrimug giiviiem bile onlan arrrp tiirer
Qofalr bana varan beni aqan bu anr Qofairr beni sarar bir deniz eweninden Olrime bag e$erneyen rjltilerin ruzgilir
Gdrtildiigii gibi biitiin bu rnetinler Rimbaud'nun Sarhos Genri qlirinin $ttthp $tfiLry kullanrimasrndan tiiretilmig giirlerdir. $iirin ilq baskln motifi 'gem1','sarho$'iuk ve 'deniz' biitiin metinlerde vurgularufigtrr. Sarhoq Gemi, Yahya Kemal'de Sessiz Gerni'ye, Tanpmar'da Rrhtrrnda Ulruyan Gemi'ye". dciniigmtigtiir. Kemal Ozer'de ise gemi, onun bir baqat adr olan 'Kadrrga'ya gevrilmigtir. Necip Fazrl 'deriz', Ali Miimtaz Arolat da giire bir bagka renk ve(nek igin gemi metaforunu deSil de 'sarhop' metaforunu kullamr. Netice itibariyle, gemi, deniz, yolculuk, macera! ruzgdr kelimeleri ve onlann gagrlgrmlarl Eevresinde dtinen bu giirlere ilham veren metin Sarhoq Gemi giiridir. Stizkonusu $airler asil metni 'kesip bigerek' donuqtiirmiiglerdir. Platon'un belki de Sair'le ozan ayrrruru bu orneklerde aramak gerekir. Bu ctimle ile bizim gairlerimizin yeteneklerini gcirrnezdeir gelmiyoruz. Aksine kendi seslerini buluncaya kadar rsrttiklarl metinlerden biri iizerine dikkati gekmek istedik. Zaten anoakusta sanatkar takiit edebilir. Metinlerarasrhk kimi gevrelerin sandlEl gibi kendi qiirini aklarna ydntemi defiildir. Metinler arasmdaki iliqki birinin cincekinin rengini silecek kadar cizgiin olmahdr. Taklitlerin aslllanru yagattr$r gibi wttma rnetinler de asri metinleri hatrlatrr.
EOTeiYAT KURA MLARI 1393 elqilik raporlarr, resmi ewak ve yazrgmalar, antlaqmalar, seyahatnameler,
YENi TARIHSELCiLh( KURAMI Diinya edebiyatrnda gonilen son elegtiri ve edebiyat kuramlanndan biri olan Yeni rarihselcilik'in geEmiqi gok yenidir. Bir bakrma postmodem sonrasl anlayrgr aksettirir. Yeni Tarihselcilik kawamr 1980'li yrllarda stephen Greenblatt larafindan Renaissance Self Fashioning; From Mori ro shakespe are (Rcinesans'rn Benlik dztarumr: More'dan Shakespeare' e) adh kitabrnda kullanrlmrgtr Edebi metne dayah kuramiardan biri olan yeni rarihselcilik, taribin oznel oldu$u drigiincesine dayamr. Buna kurama gore tarih yazrmrnda tarihgilerin olaylara cinyargrl yaklaqtrklan kabul edilir. Tarihgiler hayata egemen politik giiglerin belirledi[i bakrq agrsryla, yeni rarihselci kuram ise tarihgi tarafindan kurgulanan tarihin geligkilerini ortaya grkarmayr hedefler.
Yeni rarihselcilik kuramrna gcire tat',h bize kesin dogrulan, gergekieri bildirmez. Tarih, tarihginin ilgilendi$i ddnernin gergeklerini yorumlamasryla oluqturdu$u kurmaca bir metindir. Bize mutlak gergegi ifade etmez. iniaan elinde buiunduran rejim tarihi kendi felsefe ve ideolojisi doErultusunda yorumlar. ortaya bir resmi tarih anlayqr grkar. Soryetler Birligi kendi Marksist ideolojisini hayata ve r.ilkeye egemen lalmak igin kendisinden dnceki biitiin yonetim bigimlerini, tarih ve kiilttir mirasrru burjuva-feodal diizenin uzantrlan olarak kabul eder. Bu mirasa ait biitiin sanat ve edebiyat eserlerini de bu anlayrgla itham eder. Tiirk tarihi de nedense bir 'savaglar ve zaferler taril-u' olarak anlatrla gelmigtir.
Yeni Tarihselcilik "aynt tarihsel ddneme ait yazmsal ," lrnrrnrol paralel okunuSuna dayanan bir eleStiri ))ontemi olarak'"" tammlanabiiir. Buna gcire Yeni rarihsercilik tarih ya da edebiyat tarihi yaz;'mtnda tek kal,naga dayah bir anlayrgr reddeder. tsu batr;rmdan olmayal^"metinlerin
cizellikle edebiyat taihi yazrmt alamnda edebi metiniere almcahk / dncelik tarunmaslru kabul etmez. Bu kuramrn teklifi hem edebi hem de tarihsel metinlere eg degerlilikle miiracaat etmektir. Tarih ve edebiyatrn birlikte
minyaturlervu.ulitiinmetinleriedebiyateserinegosterilen6zenveonemle gerekir' egdeger okumak ve yorumlamak
iktidann Yeni Tarihselci okumalar kimi zaman hayata egemen olduklarr
'kar9r-metin' varundaymrs eibi goriinen metinierin aslmda birer yansrtan birer a;ara devrini Lelgeler durumundadrr' Kendi ;;;;tff;6stZren ";inler taqrdr$ igin soylenmeyenleri sollenenlerin arkasrnda .de" :i;iffi; doludur. cimekleriyle bunun edebiyatr Tiirk trisri,_.*utin olabilmektedirler. verilen Kendisile ahnabilir. ele rahathkla agrdan bu .sevhi,mn llimhme'si alnan elinden sol'ularak sahipieri tarafrndan dg*tuo ffi;k;;i"i"
"rr.i il.rrri. du*rnuoo anlatan
bi "r", (HArnAme / Eqekndme) vall Qefbi Sultan Sultan, $eytri'nin ziyanrdru karqrlar' Bu iiziicii olavrn
il:hJ;;;;r.al* "a"t. agrsrndan i-itt .r" edebiyat tarihi
onemi, bu metnil a1n' zamanda Sultan'rn
hukuk diizenini Uugtnau bulundu[u ;raaenin iilkenin tamammda oldu$u kadar metni hiciv bir ,ugtuyamuargr hususunu ima etmesidir' Hflrndme Fetret hizmeti btiyiik en de belki fli "i"*iir iretnidir almr zamanda. ve ve ig-diizen gahqrlan edilmeye ikame pevri'nin sonlanna ajg'ru AnaOolu'da Bu yiizden bu qiir dnemlidir. de igin gosterdi[i iautoyta ulr huzurun durumunu ayru zamanda bir 'karqr-metin'dir' XVl' Alm durumu Fuzuli'nin $ikAyetnAmesi igin de soyleyebiliriz' Siileyman'rn Sultan Kanuni parlak dewidir' en Ytlzyri Ortturrlt Devleti'nin ve Baki'nin gairli$i, Ebussud hiikiimdarhfir, -ni*Ji,*" " Mimar Sinan'rn rnimarhfr, Fuzuli en muhteqem yiizyrirru $eyhiilislamhgr vb. il; devlet p"rrt"tin bir cdmertlisinden yararlanmak isteyen Fuzuli'nin V"i"-"fo"At. kaleme aldipr kendisine baflanan emekli *uug"i alamamasr iizerine -,itav"'"*" idryla bilinen fakat asirnda Niqancr cel^lzdde Mustafa Qelebi'ye bu yiizyrlda Osmanh _Devleti'nin biirokrasisinin riigvet, melCupi ;;ri" gosteren bir baqka 'karqtirtikap ve gaspla ,turti iqi"r, ige kaynadrflru bize giirlerini' $ehzade Mustafa'nrn katline metin'dir. o halde F";ii;;, iati'"i" camii'rre nrh veren Si.ileymaniye Sinan'in Mimar cevaz veren fetvalarla, tarih' hayata ve iilkeye aUqi*"" iie birlikte of"r*uf. gerekecektir' Bu durumda tarih.de$il biitiin bu bir egemen iktidann yu da t"'l*i u"tuy'qrn istedipi
fikd Louis Montrose tarafrndaa ileri siiriilmiistiir.a2i Montrose, "tarihin metinselli{i ve metnin tarihselli{i,A26 formiiltyle bu kurama agrklrk getirir. tsuna gcire gegmiqe ait mimari, hat, folklor, edebiyat,
unsurlarrnyardrrnrit"gittit.p*
424 Serpil Oppermann, Postmodern
tsu klasik.tarih anlayrgrmn igin yaptrklan Uu9o.l* y4 da istek kabul g6rmiiqtiiLr' bu iki vak'a bize siyasal erki durdufiu yeri de gosterir. Fakat ayru zamanda biitiin kurumlanna elinde bulunA*un gtift"rin kanun nizamrru iilkenin birer 'kar9r-metin' bunlar bakrmdan Bu git*"ri..
de[erlendirilmesi
Tarihselcilik
Tarih Kurarru, Tarih yazrrm, yeni
ve Roman, Phoenix yay. Ark. 2006, s. 16. Postmodern Tarih Kuramr, s. 16. al6 Age. s. 16. a:5
iktidar Boylece HdmAme ve $ikdyetnAme oncelikii olarak devlet ve devletin Fuzuli'dc politikalanmn iyi yr;;ii;osterir' Zira. $.evfi de baqka Bir gortlnmemektedir. almrg rruript"rini adarnlanmn almak istediklerini "omu*iiuliriJ* gair?evletten iki her ia fro U J"*r"au ;ilil;*l*r"f.
egemen
t
EDEBiYAT KURA MLART | 395
394 | ALi iHsAN KOLCU durumundadrrlar. Devleti yocelten resmi tarih anlayrqrrun kargrsrnda belki daha 'sivil' bir durug sciz konusudur. H6m6me ve $ikayetname sonuqlan itibariyle devletin zaaflanru da gcisteren belgelerdir. F'uzuli kendisine verilen
emekli maa;rru asla elde edemeden bu drinyarlan grigmiigtrir. $eyhi ise yedi$i dayak, soyuima ve aga$rianma durumlanndan sonra devletin cornertlili sayesinde kaybettiklerini kargilayabilmiqtir.
o halde Montrose'nin Shakespeare'in Bir yaz Gecesi Rriyasr oyunu hakkrnda sriyledigi; "Bir Elizabeth donemi riiyasr anlatmak istiyorum_ Shakespeare'in Bir Yaz Gecesi Riiyaslnt de$il" sciziinii biz de HAm6me ve
gikayetndme cirneklerine bakarak "Biz bir XV. ve XVl. yiizyrl brirokrasi trajedisi anlatmak istiyoruz." diyebiiiriz. Montrose'nin Siakespeare,in metnini merkez alarak tarihsel olaylarla birlikte deSerlendirir. bu bakrmdan bir yazrnsal rnetin gevresinden, tarihten ve yazarrndan, yazrldrEr gartlardan soyutlanmrg olarak incelenmez. Bu anlayrga srrt gevrilir. zira yinnsal metin
yazrldrgr donemin citeki metinleri ile birlikte okunarak daha genlg yorumlara agdffrydpabilmekxedir. Bciylece hem metin tarihsellesmip trern ae tarih metinsellesmis olur. tsizim gcisteri sanatlarrmrzur
gftmrg olmasr onemlidir. Fakat resrni tarih anlayrgr Atatiirk'lin kendi iradesiyle hareket ettisini, onun karqrsrnda olan gay-i resmi tarih anlayrgr da
Atatiirk'rin sultan vahideddin'in tarafindan gdrevlendirildigini iddia ecier. Yeni rarihselcilik meseleye dznel aqrdan bakar. zira resmi tarih anlayrgr ve onrn kar$lsmdaki gayri resmi anlayrg da kendi ideoiojik paradigmalarrndan hareket etmektedir. Yeni rarihselcilik biinin dogru d.igerinin yanl-i; oidugunu tai1l$maz. onun amacr Atatiirk'iin Samsun'a qrkrg olayrm bii tari-hset metin olarak kabul etmesi ve bu metni devrin riteki metinieri ile birlikte okuma tesebbr.isi.i ve isregidin.
"Zarnan iginde degqen kurumlana, ideolojilere, politik ve kulturel griruplere aprk olan yeni rarihserciler tarihin nesnel olamayacafr ve geqrnisin sorunsltz olarak temsil edilemeyece$
g6ruqunde birleqirler. "azz
Yeni Tarihselci kuramrn getirdigi yeniliklerden biri de edebi metinlerin tarihsel bir belge gibi okunmast yamnda tarihsel belgelerin de edebiyat metni gibi inceiemeyi ongorinesidir. Dadao[lu'nun agasrdaki kogaklamasr bir giita".r Eok Celdli isyanlarrm anlatan ve Devlet'in o zamanki sosyal ve siyasal qartlarr dikkate alarak Af$ar Tiirkmenlerini zorla iskAna tabi tutmasrm dillendiren bir beige durumundadr. Kalkb gdq eYledi avqar elleri, Agrr afrr giden eller bizimdir' Arap atlar Yakrn eder rrafr,
Yuce dafidan aqan yollar bizimdir. Belimizde lohcrmrz
kirmali,
Taqr deler mrzrafrmrn temreni. Ftrakkrmrzda devlet etmiq fermanl,
Ferman padiEahrn, dailar bizimdir.
Dadaloflu'rn birgdn kavga kurulur, 6ter tufek davlumbazlar vurulur. Nice koqYifitler Yere serilir' Olen olur, kalan saglar bizirndir. Yine bu giir bir kogaklamadan gok bu TilkmerJerin kendi devietlerine kargi krhg Eekecek kadar canlanndan bezdirildiklerini de ifade etmektedir' Bciylece bir yazrnsal lnetni bir tarihsel metin gibi okuma tanslnuz vardrr. Bu,nun larihsel elegtiriyle bu anlamda bir. ili;kisi yoktur, Yeni tarihselcilik tarih yaztmrnda oznellifi dne grkanrken Tarihsel eleqtiri mutlak nesnelli[i bulmak igin bu metinleri bir belge olarak kullamr. Yeni Tarihselcilik k:uramrnda rnetin tarihin omelli[ine yani belki de 'sivil okuma'lara kapt agan bir yontemken tarihsel eleqtiri mutlak nesnel tarih yazimr ve okumasrm muhkemleqtiren bir tawr sergiler. Edebi metinlerin birer scsyolojik ya da tarihsel belge gibi okunmast konusunda Sabri F. Ulgener'in gahqmalalndan stiz etmek yerilde oiacaktrr' ikttsadi Qciziilmenin Ahtdk ve zihniyet Dilnyas adh eserinde uigener, kirni
divan gairlerinin giirlerinden yararlanarak..bir ddnemin ahldk ve zihniyet diinyasim orlaya koymaya gahqmrgtrr. X.Jlgener'in yazrnsal metinlerden harek"tte bir karrrya l.iug*utt yani yazrnsal bir metni bir sosyoiojik ve tarihsel belge olarak 'okrrma'sr Yeni Tarihselci kuramrn ilkeleriyle ortrigiir. Hatta birJz daha ileri giderek Ulgener'in Yeni Tarihselcilik yonternini Louis Montrose'den daha dnce kuliandrprm sciyleyebiiiriz. Bir iki 6rnek iizerinde durmakla yarar vardrr:
Taghcah Yahya'dan ahnan aga$rCaki beyit dewin bozuian sosyal 427
Postmodern Tarih l(urarnl. s. 20.
adaletini gozler ontine serer:
396 | ALi iHSAN KoLcu
EDEBTYAT KURA MLART | 397
"Geqinir bir dilim ekrnekle fa}ir Yedi iLJimi yiyip doymaz emir
Ulgener
bu beyti CAmi'nin
Nefeh6tii'l-Llns,iindeki sosyal
kast
sistemine ba$h olarak. okumayr tercih eder. ':ademoElu trg frrkadr: umer6, ulemA ve fukara"a28 Ugiincriye kargr ilk ikisini aym baghk'-emip ad1- altrnda toplayacak oiursak iki toplum katr ile beraber iki dawarug ttirii ak ve kara halinde glzlerimiz ominde gekitlenmig olacaktr.,,42e der. Ulgener'in yaptr[r tespit osmanh toplumunun sosyal kast sistemi iginde ashnda kapanamaz bogluklar oldugunu ifade etmesidir. Bu tasnife gcire iimera ve ulema,dan gayrisi fukara'dr. ustelik bunu tasaw'uf sisteminin
osmanh ideolojisine sahip tarihgilerin bu konuda sriyleyecekleri srizii olmamahdrr. Taqhcah Yahya gibi segkin yazrnsal srrufa mensup bir gairin
serzeniglerinin yanlasrz kalraasr dilgtniilemez.
Zileli Talibi'nin: Talibi yim kurtulmadrm gileden
Multezimler oqur alrr kileden En doirusu kaqmak imig Zile'den Hiq gelmemek ,nJurun dld nur irnig+so dizeleri de osmanh dcineminde gegitli basi
$ik6yetndme'de Selam verdiim ri.isvet de{i)ldiir diye almadtlar dtye dewin brirokrasisini eleqtiren Fuzuli'yi bir asir sonra N6bi, devlet dairesinde riiqvetin nasrl lqhfina uyduruldugunu ifade edeceklir. "GdLh oldu atiye g6h kr)'rnet Gdh oldu hediye geh risvet
Ulgener bu sistemin yukarrdan agagrya ve agagrdan lmkanya do!"ru igledigini sriyler. Riigvet agairdan yukan verileni, atiye ise yukandan aqaSrya verilenidir-a3l
Yeni rarihselciiik kuramrrun amacl bir metnin tarihseligini tespit edip benimsenmesini saplamak delil bu metin iizerinde tarihsel anlamda pek got o" Ca-i, Nefehatii'-l Uns', s. 174, 12gg (Ldmii rerc.) akt. Sabri. F. Ulgener, iktisadi Qiiziilmenin Ahtik ve Zihniyet Diinyasr, Der yay. 3. bs. ist. 1991, s- 3b. a2e iktisadi Qiiziilmenin AhlAk ve Zihniyet Diinyasr, s. 30. 030
a3r
Mehmet Yardrmcr: ZiIeIi Aqrr,< Talibi. ist. 1989, s. 48. iktisadi Ciiziilmenin Ahl6k ve Zihniyet Diinyasr, s. 124-125.
okuma edimi gergekleqtirilebilece$ini gdstermekfir. "Bu roman Yeni Tarihselci kuram,lann ortaya attrfr fikirieri anlattsrmn ana malzemesi y.'aparak tarih iEindeki kopukluklar, kesinlikler ve ikilemler iizerine metinsei oyunlar
o;,namaktadr. Boylece okuru bildifii sandr[r bazr tarihsel gergekleri yeniden
dilgiinmeye zorTamakta ve tarihi yeniden yazlyor gibi gdri.inerek tarihin kurgusalhgrru l'urgulamaktr."a32 Dogal olarak bu gdr0g biitiin gelenekgi toplumlann srke srkrya sanldrSr geqmiglerini ve ona ait paradigmarun sarsrlmasr demektir. Hele bir tarih anlayrgrnaba$h olarak var edilen dinamik kiiltiirlerde tarihin farkh yorumlanmasl tam anlamryla bir felAkete de sebebiyet verebilir. Bu bakrmdan Yeni Tarihselcilik postmodernizmin bir uzantlsl, yenilenmig yiizii olarak gori.ir.rmektedir. Tarihin kimi zaman kurmaca olduiu goriiqii bu bakrmdan iek bagrna ele ahnacak ve sanlacak sallam bir paradigmaya dayanmamaLladrr. Resmi ideolojilerin tarihi kendi rejim ve diinya gori.igiine gcire yorumladrklarr hatta tanh yanmtru bu minval iizere gergeklegtirdiklerini bilmekteyiz. Bu tarih anlayrglrun da kitlelerin tamamrnda bir tiir olrnutu bile biiy0k bir kesmrnda zaman iginde kabul gcirdiilii "'e kutsallrk kazandr[rru da goz dniinde bulundurmak gerekir. Yeni Tarihselcilik tarihe nesnel bakrq aglsuu destekleyen bir kuram de[il aksine iiznel baloq agrsryla tarihgilerin boq braktrklan kirni alanlan doldurmayl amaglayan bir bakrq agrsrm tercih eder goriinmektedir. Nesnelliklen kurlulan tarih oznellifiin sonsuz yorum bigimlerine teslim oimug demektir. Teoride bunun bir z.aran yokfr,rr; hatta tarihin daha iyi bilinmesi ve anlaqrimast igin gereklidir de; Fakat inkkrnda Hz. Peygamber'in hadisi olan ve istanbui'u Hristiyanlann elinden aldr[r igin Fatih (Agan) unvanmr alan Sultan Mehmet'i fomanclnur biri giiniin birinde bir homoseksiiel olarak tasvir ederse, hatla onun gizlice }lristiyan oldup-u savr iizerine bir roman kurgularsa Fatih mitosuna sahip ve onul1
kutsalh$rna inanmrq geni$ Miisliiman-Tiirk kitlesinin nasrl bir tavlr sergilernesini bekleyebiliriz. Ya da resmi tarihin anlattr[rrun aksi-ne istanbul'un burElanna sancaSr diken Ulubath Hasan diye birinin olmadrlrm ilan edersek milletin akmct ve savaggl ruhuna bir darbe vurnaz mty:z?
Bununla tarihin yalanlar iizerine inqa edilmesi gereklifi savtru ileri strmiiyoruz. Yeni Tarihselciligin ve ona baSh tarih okumalanrun yol agabilece$i sakrncalara dikkat gekmek istiyoruz. Qiinkti bu kuramn cjziinde de
belirtildili gibi kimi tarihler metinsellesrnekte kimi metinler
de
tarihselleSmektedir. Okul'ucu Vl. Murat'rn Bagdat seferiri tarih kitaplarrndan gok Kayrkgr Kul Mustafa'run aqa$rdaki kogmaslyla hatrrlamaLladrr. ibuda eagdat'a sefer olanda Atladr hendegi geAli Genq Osrnan
432 Serpil Oppermann, "Tarihyazlmcr Postmodern Roman", Frankofoni, sayr i3, Ortak kitap Ank. 2001, s. 473.
398
lALi.i HsAN
EDEtsiYAT KURA MLART 1399
KoLCU
Jameson'un
Vuruldu sancaktar kaph salcagr iletti bedene dikti Geng Osman Eferleyin krr atrmm ikisin Fethedeyim duqmanlann hepisin Sabah namazrnda Bafdat kaprsrn Allah Allah deyip actr GenE Osman
Kul Mustafa karakolda gezerken Gulle kurqun yagmur gibi yaiarken Yrkrlasr Bafdat seni doferken gehitlere serdar oldu Genq Osman
Qiinkii artrk bu rnetin tarihsellegmigtir. Acaba Kayrkgr Kul Mustafa gerEek bir figririin (Geng osman) yoksa kendi kurguiadrpr ve belki de kokenleri ta istanbul kugatmasrna dayanan ulubath Haran adr gerEek ya da fiklif kahramandan rrrr etkilenrnigtir. Tarihsei hafiza deligik zamanlarda alm fi grirleri mi ortaya qrkarmaktadrr? Metinierin tarihseilegtifii gibi tarihler de rnetinsellegmekledir. AErtiar,
zafernameler, surnamele.
ut. tarihsel olaylar bir metin
geQrni$le ilgili
Postmodern edebiyat kuramr bahsini iglerken igaret ettigimiz tehlikeleri burada tekrar etmenin gere[i yoktur. Fakat, Arap kabileleri igin sciylenen; "enrirlerinin bir savaggr olmasrndan gok gair olmalanm istemeleri' gibi hayata tarihleriyle baSh ve gegmiqlerine bir kutsalhk kazandrrmrq iigiincii dtinyamn gelenekgi toplumlannda kazarulan bir savaqa dair bir mitos, Batr rilkelerinde uluslar arasr iiretim yapan ve cirosu rrrilyon dolarlarr bulan bir fabrikadan daha einemlidir. Bu bakrmdan Yeni rarihselcilik tarih ve topiumun gegmigi hakkrnda kimi dogmalann yrlelmasrna yol agarck hayrrh hizrnetler yapabildigi gibi toplumsal barrgr bozacak sonuglara da sebebiyet verebilir. Mill? Mricadele srasrnda Tiirk kdyii ve kciyliisiimin durumunu aril,atan yaban romarurun artrk halken zihniyetinde belli bir kutsiyet kazanmrg defierlerin elegtirihnesinin sonradan ne kadar tenkide u[radr$i hatrrlanmahdrr.
Sultan Murad eydur gelsin gdreyim Nice kahr:amandrr ben de bileyim Vezirlik isterse tig tuf vereyim tr{:hcmdarr aJ kal sagtr Geng Osman
bLininebilmekledir.
dedifi gibi 'bizim soz konusu
tasanlanmrz ve stereotiplerimizin bir trir pop-tarih'e ddmiqtugri' bir kurmaca oyun alanr olmugtur postmodern edebiyatta."433
kryafetine
Ote yandan kimi gergek figrirlerin metinselleqtigi gibi hayali (frkri{) gallslar da tarihselleqebilmektedir. Polisiye romanlanm server Bedi imzasryla yayrnldyan Peyami Safa'ya 'lNerede oturilyorsunuz? " diye soruldugunda, "server Bedi'nin evinde" cevabrru veiirdi. B
anJayrqlanyla ilgilenen postmodernisrler yeni Tarihselcilik kuramr gerqevesinde larihe hiicum etmiglerdir. zira on]ara gcire postmodern edebiyatta tarthyazar igin tekrlikeli olunlanru oynayaca[r bir oyun alarudrr. "Tarih ise, yine yazann oyunsu bir iqtahla el attrSr bir alandrr. Tarih de kendi gergekliSi olan bir zaman kesiti olmaktan grkrng,
Yeni Tarihselcilik kuramrna gcire bizatihi metnin kendisi, iEinde yazt'ldt$r tarihi ortam'drr. Bu kuram yazrnsal metinleri de$erlendirirken, onlann yazildr$r tarihsel gaitlan diickate alrr. Euna gqre tarih ve yazrnsal metinler ig-iqedir. Metnin yorumuna katlada bulunabilecek belge ve olaylara gcindermelerde bulunur. Bu bai
Yeni Tarihselciiik Postmodernist balag aElslru dillendirir. Postmodernizm nesnel ve deligmez tarihsel do$nriara sava; agan, onu parEalamayi ve 6znel yorumlamayt arntlayan bir cozlindemeden gok gcizmeyi hedefleyen bir yonteme sahiptir. Yeni rarihselcilik Fostmodernizmin tarih alarunda daha sisternatik bir uygulamasr gibi gririinmetritedir. Tek tarih anlayrgrndan gofulcu tarih anla-vrgrna giden tehlikeli bir yoldur bu. zira bu kuramrn do[asrnda 'agrnhk' vardrr. Ozneliik, bireycilik ve gegicilik kawamlan etrafrnda higbir mutlak ve rist anlamrn kabul edilmedigi bir karmaqayr sergiler. Bu yiizden Yeni Tarihseicilik ideolojik dnyargrdan hareketle yazrlmrg metinler dikkate.almdrgrnda do[asmdaki dznelligi kcittiye kullanabilmekr.edir.
$imdi de Yeni Tarilselcilik k-uramrrun dayandtgr ilkeleri srralayairm:
o" Ytldtr Ecevit, Tiirk 2001, s.72.
R.omamnda Postnrodcrnist Agrlimlar, iletiqim yay. isr.
400 | ALi iHSAN KOLcU
EDE.B|YAT KURA MLART l4O1
1.Yeni Tarihselcilik tarihsel olamn hem yamnda hem karqtsrndadu. Bir ka
Once bu tarihsel olayr bir iist-anlatr kuigusu olarak sunan resmi tarih anlayrgrmn iizerinde durahm. Qanakkale Savaglan 1918 ytlmda hem deniz hem de kara savagt olarak baqlamrg ve itilaf Devletleri ile Osmanh Devleti arasmda cereyan etmiqtir. Savagrn sonunda kargr taraftan 300 bin asker cilmiip
rgr-metin yorumunu benimser.
2.Metin drgrnda higbir Sey yollur (Derrida). Tarihsel
olaylar
metinsellegtirilmig bulguiardr. Tarih tarihgiler tarafindan kurgulanmrgtrr ve oznel okumalara aErk olmahdu. 3.Bir metnin dnceki metinlerle iligkisi (Metinlerarasrhk) gozetilir. .Tafit., iginde tarihginin de oldu[-u bir konteks iginde ele ahnmahdl. Tarih yazrmrm gergeklegtirecek yazarrn (tarihqi) yagr, e$itimi, ytinelimi, gewesi vb. gibi hususlar dikkate alrnacaktr.
bizden de 250
5.Yeni Tarihselcilik kuramimn en onemli unsuni tarih yazrmrndi dznellifiin iine qrkmasrdr. Resmi tarihle ortiiqrniiyor diye tarih yazlclsl sorgulanamaz.
6.Yeni Tarihselcilik klasik tarih anlayrgrmn gere$i olarak tarihi, bir iistanlatr, iist-kurgu oiarak tarumlamayl kabul etmez-
7.Yeni Tarihselcilik tarihi edebiyatla ve citeki metiderle birlikte
ederiz.
defierlendirme fikrine dayanr. Ece Ayhan'rn
bin Mehmetgik qehit olmuqtur. Kuwet dengesinin alt iist
oldufu ve kontrolsiiz giig kullarulan tarihin yaqadr[r trajik olaylardan biridir. Bu tarihsel olay Yeni Tarihselci terminoloji ile sciylersek tarihgiler tarafindan kimi krsrmlarr kurgulanarak anlatrlmrg ve tarih denilen o biiyiik levhaya bu gekrlde geqirilmiqtir. Tarihgiierin bu olayr anlatrken esas aldrklan metinler her iki tarafin tuttuSu belgelerdir. Tarihgi bu yazrm srasrnda arada kalan kimi bogluklan kendisi kurgulayarak bu olayrn tarihsel fotoSrafiru grkarr. Hatta kimi trajik sahneler, komutanlann askeri hatalan, stratejik yanlqlan bile birer deha cirnefii oiarak gosterilir. Bu tarihginin bu olayr krsmen kurguladrlrm bize gosterir. O halde bizler okrrr oiarak tarihgi tarafrndan metinselleqtirilmiq bir olayla karqr kargryayrzdrr demektir. Peginen bu iist.anlatt kurguyu kabul Melahat Gegllmez giiri ise qairin Qanakkale i1e ilgili bu iist-anlatr kurguyu bir baqka metin aracrh$r ile okuma denemesidir. $aire gcire Qanakkaleli fahige Melahat da resmi tarihgiler tarafindan olmasa da sivil tarihgiler tarafindan bir iist-anlatr olarak kurgulanmasl gereken bir onemi haizdir. Ve bu ona gore Qanakkale trajedisi kadar tinemlidir. $airin ifadelerine grire Qanakkaleli Mel6hat'in ciliimii kentte bir hadise haline gelmigtir. Gazetelerde otuz yrlhk siyhh-beyaz bir resmi basrlmrgtr. $air bunu ak kara srfatlanyla belirtir ve bir bakema fahiqe Meldhat'in yapadrfr hayatrnrn rengini venneye gali;r. Fahige MelAhat'in miilki idare ve polisle olan iliqkisi igin; "Arkasrnda mulki taksimath bir harita, Komiserin odasrnda
\tfelhlwt Gegilmez $iirini Okuma Denernesi
MEI-A}IAT CECILMEZ
1. Gazetelerde ak kara bir resrrii otuz 1rlhk. Arkasrnda mulki taksimath bir harita. Korniserin odasrnda afr.rlamrmrq. Ve imparatoriqeli$nde bir vesikahk. Tombalacr Ceylan 2. renkli qekrnig. Delikleri balmumuyla orterler.
a$rlanrrm-r9."
Gonderilen qelenklerde 'Gegilmez' yazrlmrgh 3. Kusik trarllerle de 'fuhuqun antsrna'.
soyaSacr
dizelerini sriyler. Boylelikle Qanakkaleii fahige Melahat'in kigili$ ile devletin resmi ewaklarr birer egsiiremli metin olarak okunur. Qanakkale zaferi ve ona bagh mitik miras, Melahat Gegilmez qiiriyle metinlerarasr bir iligki kuruiur. Boylece Yeni Tarihselcilik kuramrmn dayandr$r ilkelerden biri olan metinlerarasrhk yontemi kullarulmrq olur. Buradaki metinler salt yazrh belgeler de$iidir. Qanakkaleli Melahat'in gazetelerde grkan ak kara resmi de bir belgedir. Bu resmin arka piarunda gor0len mtlki taksimath harita da bir
4. Qanakkaleli Melahat'rn torenine polis bandosu da kaulmr$trr. Ece Ayhan giir esteti[ini dilde devlet ve resmi soylemin karqrth[r iizerine kurrnugtur. Bu onun iislubu ve icullandrfir dilden aniagrlmaktadr. Bu rnanzumede gair hem resmi tarih anlayrqrnrn hem de bir tist-an.latr kurgir olarak Qanakkale Savagl'run ki.iltikr.iailze soktu$u ve bizim de severek benimsedi[imiz 'Qanakkale Gegilmez' siogaruru merkez alarak bu tariid olay kendi' oznel' ok-umasryla dciniigtiirmriqtiir.
l l I 1
I
I I I
t,.
anlayrgr. yansttrr. imparatorigelik yani Qanakkaleli Melahat'in beden iggili$inden patronlu$a gegti[i d6neme ait renkli vesikairk foto$raf da bir metindir. Cenazesine gonderilen ve iizerinde soyadr olan Geqiimez'in yaz|rdrft gelenk,de bu bakrmdan bir baqka metindir. Bu i.:uramrn bir baqka ilkesi kargr-metin yaratma arzusudur. Melahat
belgedir
ve resmi
Gegilmez
giiri Qanakkale Gegilmez mitosumrn kargr-metnidir. Postmodern o tahrip edici, ciznellegtirici ve pargalaylct karm.aqasr
edebiya-t kuramrrun
4O2lALi iHSAN
KOLCU
burada kendisini gcisterir. Oznellik adrna iilkenin manevi diinyasrna biiytik katlesr olan bir mitos yerle bir edilmektedir. Kamm bu iilkenin bagimsrzir$r ulruna akrtan Mehmetgik'le viicudunu satarak geqinen eski bir fahigeni-n hatrrasr bu kurama gcire egitlenrnektedir. yeni Tarihselcitik kurarm bu
bakrmdan postmodernizmin
gbk
arzuladtpr
yeni tarihsizlik
kuramrna
dciniiqebilir.
$iirin riqi.incii bohimiinde gehitler igin zaler arutrna konulan gelenklerle fahige Melahat'in cenazesine konan gele,nkler iglev agrsrndan bir tutulmugtur.
3. Gdnderilen qelenklerde,Gegilmez'yazrlmrqtr soyafacr Kngfik harflerle de 'fi:hugun anrsrna'.
$ehitlerin hatrasrrun yerini 'fuhgun arusr' ahmgtrr. Yine almr gekilde gehitler iEin sa1,gi durugunda hazrr buiunan bando fahiqe Melahat'in cenazesinde de hazr bulunmuqtur. Edyleiiirle gehitlerin hatrrasr adrna icra edilen buti.in toren fahige Melahat igia de uygulanir.
$air Cumhuriyet'in resrni tarih anlayr;lmn kargrsrna olarak bula bula bir genelev kadrmru bulmugtur.
si'ii bir fig0r
Melahat Gegilmez giiri gerelc meti.nierar'xhk, gereik rrcrpt-ntetin dzeliipi, gerek dznelli{i gerek oialn dteki metinlerle birlikte okuins at zusLr ve gerekse tarihi bir ilst-anlaft kurgt olarak kabul etrnemesinden doiayr bir yeni
tarihselci rnetin gdriintimiindedir.
TEMiNiST EDEBiYAT KI]RAMI Feminist edebiyat kuramr XVill ve XlX. ytizyrld a ortaya grkan genel feminist hareket iginde yerini bulmugtur. Bir bakema varh$rru bu harekete borgludur. Feminist edebiyat kurammrn ya da elegtirisinin 1960'lardan sonra Batr'da yaprlan kimi analitik gahqmalar neticesinde geligti$ini soylemek miimkrindrir. Qagdaq anlamda bir felsefi hareket olarak feminizmin kcikenini Aydrnlanma donemine kadar gcitiirebiliriz. Kad[rlann e$itim hakhru savunan Lady Mary worliey l!{ontagu ve Marquis de conriorcet liberal diigifuriirler bu hareketin dnciileri olmuglardf. Kadrnlar adrna ilk bilimsel topluluk Hoilanda'run gtneyinde Middelburg kentinde I 7 8 5 tarihinde kLrrulmuqtur' Eser alarunda Inglliz kadm yazar Mary Wollstonecraft'rn I Vindication of the Rights of woman (Kadrn Haklanrun Miidafaasr) (1192) adh eseri bu konuda ilk gahgmalardan biridir.
Baqlangrgta erkeklerin sahip oldukian haklara kaurqmak bigiminde bir ideolojiye doniigtii.
masumca talepiertre baglayan feminist hareket giderek XiX. yriz yrida iyice organize haie geldi.
Bu harekeie feminisme fl(adrncrhk) adtru veren iitopyacr sosl'alist charies Fourier'dir(i 837). Forier, daha 1808'de kadrn haklanmn
genigletilmesini biitiin toplumsal geligrnenin temel iikesi olduiu tezinden hareket eder.
Diinyada kadm haklan konusunda yaprlan
ilk
toplantr New York,
Seneca Falls'da 1848 yrhnda gergekleqtirilmiqtir. 1869 yrhnda John Stuart Miil The Subjection of Women (Kadrnlann Ktileieqtirilmesi) kitabrru yayfnlayarak bu hareketin geligmesine katkrda buiunmuqtur. Feminizm
Lareketi- zaman igerisinde meywelerini toplamrg, seqme' seqilme, efitim, sosyal hayatta egitlik gibi bir yiizyrl dncesinde gciriilemeyecek r{iyalan gergeklegtirmigtir. Bugiin gelinen nokta gtiz tiniinde bulundurulwsa kadmlann bu hareketle ne kadar yol aldrklan fark edilecektir. Dtinyadaki sosyo-ekonomik geliSmeler her rilkede a1.ru siiregte cereyan etmedi$inden do$al olarak her tiikede farkh bir sonuglar doS'urmuqtur. Bu balomdan Amerika, ihgiltere, Fransa ya da Almanya',daki feminist siircg ile Tiirkiye ve oteki iigiincii diinya iilkelerinde bu hareketin geligimi' kazarumlan ve sonuglarr alru olmamrgtrr. Bu bakrmdan biz once bu hareketin Batr
ser0venini izleyerek fakat ornekleri daha gok kendi edebiyatrmrzdan
veremeye galrgarak meseleyi ortaya koyrnaya gahsaca$tzFeminist edebiyat kuramr beraberinde dogal olarak eleqtiriyi de getirir. Biz bu-boliimde hem bu kuramrn ilkelerini ortaya koyarken hem de elegtirisini
EDEBTYAT KURA MLART | 4O5
4O4lALi iHSAN
KOLCU
yapmaya E'ahqaca9tz. Bir kere qunu belirlemek yerinde olur. Feminist hareket gaprmtzda Eok dallanmrq ve alt bdliimlere aynlmrgtr. Bugiin otuzdan fazla feminizm gegidinden sciz edilmektedir. Bu durum elbette $a$lrtlcl defiildir. zirakadn cizgiirlegtikge sorunlan da giin rgr[rna daha gok grkmakta ve bu krsa zamanda bir teoriye d6niiqebilmektedir. Bunu bir karmaga de$il kazarum olarak gcirmek daha do$u olacaLlrr. Feminizmin edebiyat ve sanata yanslmasl da hayli renkli ve zengin bir
duyarirhfr dopurmugtur. Bu zenginlik kadrna (feminen) ve onun edebiyat eserleri kargrsrnda nesne, iizne, vak'a ve ideolojik bir figilr olarak bakrnamrzrn dofiru olaca$r kanaatini uyandrrmrgtrr. Bu yiizden feminist edebiyat kuramrru bu ddrt baglrk altrnda incelemek do[ru olacallrr. Okur Olarak Kadlna Yiinelik Feminist Edebivat Kuramr Kadrmn okur olarak kirnligi getrefilli oir kigiliktir. Sanat eserine cinsiyet nol.la-i nazarrndan bakan bu ycintem kadrrun eser karqrsrnda tepkisiyle erkefiin ayru eser kargrsrndaki tepkisinin al,m olmayacag ilkesinden hareket eder. Kadrn okuma edimi iginde esere kendi drirlii ve digilik kin{igi penceresinden bakar. Hemen gunu belirtmekte yarar vardrr. Digilik rann'mn
verdili bir ayncahk kadrnhk ise egitim ve kiilttrle edinilen sosyal ve psikolojik bir kimliktir. Her kadrn digidir fakat her digi kadrn degildir. Bu a).nnu belrrttikten sonra kadrn okumalanrun erkek okumalanndan neden ayrrldr[r meselesi iizerinde durmak gerekir. Feminist kurama g6re ata erloi bir geienekten gelen ve erkek egemen olarak tanzim edilmig hayatrmrz erke[in diinyayr, nesneleri, olaylarr algrlama bigimiyle gekillenmigtir. kadrn bu diinya iginde bir eqya, nesne'den farksrzdr. Ata erkil toplum ahl6kr, tciresi kadrm
kimi biyolojik ve sosyolojik yetersizliklerinden dolayr bu hayata
mahtrdm etmig goziikmektedir. Bunun sebepleri birkag maddeyle goyle dzetlenebilir:
"1.
DoSumun denetlenmesinden rince,
tarih
boy,unca
kadmlar hep biyolojik yaprlanrrn tutsafryddar
-ayhk kanamalar, yaE dcinimti,
4.Cinsler arasrndaki dofal doiurganhk'aynh$, srmflann baqlangrcr olan ilk iqbolumune yol agmrq; almr zamanda kastm ilk- drnefi olmuEtur (biyolojik ozelliklerden dofan a1rnrn)."434 Feminist hareketin geligmesi kadrrun yukanda sraianan baglanndan bir
bir kurtulmasr iizerine bina edilmigtir denebilir. Bir baqka deyiqle bugiin kadrru yukanda sualanan zorunluluklann nesnesi olarak gormek gok giigtiir.
Doflum kontroli.i, kadrrun ekonomik ozgiirliigilne kar.'ugmast,
gocuk
biiyiitmenin arlrk egler araslnda bir iq bdliimiine doniigmesi, ata erkil aileden gekirdek aileye gegilmesi ve nihayet sosyal hayatta ig segiminde biyolojik farkhhklardan gelen ayrrmrn kalkmasr kadrru daha da ozgiirleqtirmig ve feminist gtzgiye gekmiqtir denebilir.
Kadrm bir okur olarak gdren bu kuramn dayandr$r temel felsefe erkekler tarafindan yazian eserlerin do$al olarak erkek egemen gciriigii yansrtacagl ve bir cinsiyet ideolojisine sahip olmasr meselesidir. Bu anlayrga gdre erkeklerin yazdrfr eserlerde kadrnlar ikinci hatta iigtincii cins varkk]ar olarak nitelendirilmektedir.a3s Bu kuramrn amacr erkeklerin kaleme aldr[r eserleri kadrn okur gdziiyle okumak ve orada yanslyan kadrnlara ait unsurlart tespit edip degerlendirmektir. En bagta cinsei ideoloji, ardtndan edebiyatrn o kadar meqgul oldufiu kadrn tipleri, kadrn imgeleri, kadrnst (feminen) tavnb.',r, kadrn
kimlifinin somiiriilmesine ve ti,iketilmesine yoneiik gabalan
saptamak
gerekir. Bu durum dofal olarak.okuru bir cinsiyet ayrllrrna zorlamaktadr. Sanat eserleri karqrsrnda ftadrT bir okur olarakmt yoksa bir kadm olankmt ya da bir kadm-okur olarak mr bulunacaktrr. igte bu kuramrn cevap aradr$t sorulardan biri de budur. Nabizade Nazrm'm Zehra romarnru kadrn gdzi.iyle okuyan bir okuyucu bir erkek okurdan daha farkh yorumlar yapacak de[igik sonuglar Erkaracaktr. Romarun erkek kahramam Suphi, gahgtr[r qirketin sahibinin ktzr Zebra ile evlenir. Baglangrgta herqey yolunda gider. Kayrnpeder dhir. Ardrndan Suphi, kansr Zehra'ya yardrmcr olsun diye giizel bir Qerkes cariye satrn alv. Zaman igtnde Zettra ile cariye Srmcemal arasmda bir lcskanghk bag gdsterir. Suphi Srmcemal'e karqr ilgi duyar; aralannda gizli bir iligki baglar. Efendi;ile cariye arasmdaki bu iligki evin hanrmr ile cariyeyi rakip iki kadrn konumuna getirir. Suphi, Srrncemal'i nik6hrna alrr ve ona bagka bir ev aqar. Eski evine ulramaz
olur. Bir siire sonra Zehra'yr boqadr[rru haber verir. Bu olay karqtsrnda aqrprlanan Zehra intikam duygusuna kaprlu. KAtibi Muhsin ile evlenir.
krhyordu.
2. insan yawusu hayvanlara gore gok daha uzun bir surede btiyur; bu yrizden garesizdir; krsa bir sure iqin de olsa,
yaqayabilmesi briyriklere bafhdrr.
3. Eski yeni trim toplumlarda karqrhkh temel bir anne/gocuk baflilr$ vardrr; bu da her olgun kadrmn ve qocuiun ruhsa-l yaprsmr bigimler.
a3a
Shulamrth Frestone, Cinsellifin
Diyalektiii,
(Qev. Y. Salman), Payel yay. 2. bs'
ist. 1993, s. 20. o" Tiirk kadmrrun erllek egemar toplumda tarihsel seyir iginde tarurnJaru;rru inceleyen bir ara;trrma olarak bk. Zeynep Avcr, Kadrmn Giincesinden Sayfalar, AFA. yay. ist. 1994.
406 I ALi iHSAN KOLCU
EDEBTYAT KURA MLARI | 4O7
Babasrndan kalan servetin yardrmryla Beyo[lu'nda Urani adh bir Rum fahigeyi suphi'nin bagrna musallat eder. Bir siire sonra suphi bu kez
srrncemal'e uframaz olur. Giizel cariye karmndaki bebegin getirecegi dzgiirliigii elde edemedenbir kaza iie cjhir. Romamn sonunda s"prri tr"rp"yini kaybeder, urani'yi cildiirerek mekansrz olur. zebra da yaptrkranndan pigmandrr. Krsaca
$imdi bir kadrn okur bu romaru pekAiA kadrnl*
itilerinin
ycinlendirmesiyle okuyabilir ve ncitr bir okur oiarak degil de 'kadur' bir okur
olarak eseri de$erlendirebilir. itt< bakrpta kansrm aldatan suphi,yi suglayabilir. Erkek egemen toplumda zehra da Srrncemal de hatta uranl ae 'segilen' bir nesnedir. Bu segimi yapan erkek yazar sahip olduBu cinsel ideolojisini ebere yansrtabilir. Suphi erkek egemen toplumurve ata-erkil aile yaprsrun kendisine verdiSi hak ve ozgiirliikleri kullanarak hayatrm iig kadm arasrnda gegirmiqtir. Kadrn okur hemzeltra'yr hem srrncemal'i mutsuz etti$i igin hatta urani'yi dldiirdiiEii igin Suphi'yi suglayabilir. ztra bu durum o zamarun hayatrnda goriilebilen sahnelerden biridir. Fakat bir erkek' okur grkrp da bu romanda ashnda magdur edilen figr.inin Suphi oldugunu. zebri, Srrncemal ve urani arasurda kadrn egemer bir yang ve rekaf,etin nesnesi oldu$unu sciylerse, bu gdriige nasrl bir itiraz getirebiliriz. Erkeklerin kadurlan kadrnlarla aldattr$rm yani bir bakrma hemcinslerine asrl ihanet edenlerin kadrn-lar oldugu savrm geligtirebilir. o halde eser kargrsrnd.a kadrnca bir tavrr takrnmak saghkh bir sonug getirrneyecektir. Burada okurun cinsiyeti de[il niteligi, birikim ve do-narumrrun rine grkmasr gerekir. okur olarak kadrrun karakteri ister istemez diqili$i qagngtrracak ve kadrm kurtulmasr gereken bir digi nesne olma kaderine tekrar mahldm edecektir. Namrk Kemal intibah romamnda toplumsal hayatr gekillendiren erkek egemen ayncah$r oldupu gibi yansrtmrqtr. Romarun erkek kabramam yirmi bir yirmi iki vaglarrndaki Ali Bey, Mehpeyker adh hafifmegrep bir kad.rna tutulmugtur. Kadrn da Ali Bey'i bir mrigteri gibi degii iginde sakh genqliktutkulanm ortaya grkaran bir sevgili goniyle gciriir. onu gergekten sever. Fakat gerek gencin ailesi gerek genei ahldk kuraliarr bu iligkiyi onaylamaz. Bir krskanghk nribeti gegiren AJi Bey sevgilisini terk eder ve Dilaqup adh grizel bir cariye ile evlenir. Bu esnada Mehpeyker'in krskanghk sonucu vamplagtrprm ve Ali Bey'den intikam aknak istediEini takip ederiz. Mehpey'ker kurdggu bir tuzakla kan kocayr ayrrnayl bagar'. Dilaqup brir bagka eve satrlu. Fakat artrk bekar olan Ali Bey'e yine karugamaz. Bu tutkulu a9k iiigkisi bir felaketle sonuglamr, Mehpeyker'in adarm Dilagup'u, Ali tsey de
lvl ehpeyker'
1 ol
duru-r.
Eurada Mehpeyker ya da Dilaqup'un psikolojisi iiaerinde duracak defiliz; Amacrmrz Namrk Kemal'in br yazar olarak, bir erkek olarak eserindeki kairramanlernna nasd baktr$ meselesirri agrkhSa karuqturmalctrr. Yazann erkek egemen toplumdan gelen aymcah[rm sonuna kadar kullanan Namrk Kemal bu romamna cinsel ideolojisini oidufiu gibi katmaktan kendisini alamamrgtrr. Cyle ki rolnarun erkek kahrarnam yirmi bir yirrni iki yaqlannda
almrq oidu[u halde igine diigtil$i gdniil iliqkisinden kendi iradesiyie Erkamaz. Acr qekliSi her sahnede yazar devreye girer ve "Zavalh Eocuk!". "Bigare Ali Beyi" gibi sifatlarla onun yarunda oldu$unu.ve onu bu hale getiren 1ii;ileri sugiayarak cinsel poiitikasmr muhkemleqtirir' Ote yandan yazaflr\ bu olaylara sebebiyet veren kadrn kahrarnaruru aym erkek egemen cinsel politikarun insiyak-ryla suglamayr da ilham eltmez. Fit yazat olarak taralsiz kalmasr gerekirken Mehpeyker'e srk srk "facire!", "fahige!" gibi sifaliar kullanaralc hayattaki erkek egernen soylerni fomana tagrr. Sadece bu hususa bakarak kadrmn okur olarak bu romana erkek egemen ideolojinin yeiiirildiSi bir eser olarak bakmaslna yeter de artar bile. Fakat biz dnreklerirnizi vetmeye devam edelim. . Halit Ziya'nn Askt Memnu rornaru adrndan da anlaqrlacafir rizere bir yasak agk iligkisinin sonuglan [izerine kurgulanmr;tr. Yengesiyle yasak aqk yaga-van Behiiil ya da kocasrmn ye[iniyle yasak iligki kuran Bihter'in
iyi bir efiitim
ciykiistidrir bu. Neresinden bakarsamz aldatart bir kadrn, aldatrlan bir koca ve bir sevgili vardu. tsu tip eserlerde kurulau sacayaSr (iigleme)'du bu" Romamn sonunda bu lrasak iligici crtaya grkrnca Behliil kagar, tsihter de kocasrna ait siiahla intihar edei. $imdi burada qu soruyu sormak gerekjr. Bu giinah ortak iglendifi halde erkefiin kaErp krLfiuhnasr, kadrmn intihar etmesi aciil midk? Neden iglenen bir giinatrin tarafianndan biri eezastz kalrken diseri hatasrru caruyia oOernektedir. igte $uacla ferninist kuramrn cinsel al,nmcr ideolojisi deweye girmektedir. 'icpiufir kadma 'namus' yaftasmr yaprqtrrdr$r igin gerqek hayatta oldug.r gibi sanal eserlerinde de ayru. akiiie;ie mah,trdrn etmektedir. Erkek egemen tcire b-..rnu emredel. tsihter cie bu tclleye boyun esrnek zorunda kalrr. Kaldl ki lrug,in gelignfg yagantrlann rgrsinda da durum fazla de$igmemiqtir. Erkefin ]'airtlgj zamparairk, gapkrnhk, kadrmnki ise fahiqetriktir. Burada kadriun sosyai rol.iliriin yani bir anne, eq ve el'trat olarak taqldr$r slfattrann e.$rrirgul cJa uputmarnak gereirir. Amerika! kadtn yazar Kate Millet l969'da yiyrniadigr ainsel politika adir eserinde i,:adrmn ezilmiqliginin, cinsel istismar ve aynmcrli$rru eclebi eserler tlzerinde durarak ispatlamaya vicdan Eahgnargtrr. tsiirter'in inti.l-rari kocasu:r aldatn'ug oirnamn verdi$i azabindan l.:urtulmak rizere defii onnn hayatfa kair.aak iEin bir gilag yolu butrmamasmdan kalmakiarur. Eu bakrrndar.r erkek egernen diinyarun sri
bu
cendelecien kurtr-riarnaz. Ekonomik
$zgiirlligii yoktur, sosyal
4OSlALi iHSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARI I 4O9
yapl bu gibi kadrnlan asla iginde banndrrmaz, yakrnlanrun. gdziinde kirlenmig
getirmez. Ahmet Midhat Efendi'nin Felatun Bey ile Raktm Efendi romarurun
bir kadrndu vs. gibi kadrmn yagama alanlanru daraltan'ya da bir bakrma toptan yok sayan bir toplumda Bihterlin kendisini cezalandrrmaktan bagka
kadrn kahramaru bir kurban karakter deSil 'evdeki melek'tir. Rakrm'rn istedifi gibi yetiqir" Zararh higbir ahqkanhgr, kotri huyu ve beceriksizligi
garesi kalmaz. Aymr genetik geleneklen gelen annesi Firdevs Harum bu yapryr
yoktur. Uysal, sciz dinleyen, itaat eden, haddini bilen, efendisine yardrmcr ve yoldag bir tipoloji sergiler. Esasen erkek egemen Osmanh toplumunun arzu ettigi kadrn tipidir bu. O da bir akrma nesneieg(tiril)mi9tir. Sezai Bey'in
krdrgt igin 'rahat'tu. Burada kadrrun bireysel rizgiirliilriniin daraltrlmtg bir diinyada cinsel cizgiirlii[iinii yok sayan bir tutumdan sciz etmek yerinde olacaktrr. Millet'e gcire; "kadma gil7 sa{layan kurumlar (ordu, iiniversite, fabrika, sanayi, finans vb.) erkeklerin denetimindedir.'136 Kadrna sosyal hayatta soluk alma hakkr tarumayan erkek egemen yapl onu bb nesne glbi gcirecektir. Batr'da bu Hristiyanhgrn ikonografisinde Bakire Meryem, Maria Magdelena, Beatrice gibi saflrk ve masumiyet imgesiyle edebiyat ve sanatta yerini alacaktrr. Dante'den baqlayarak bu saf ve masum kadrn tipi, anne, krzkardeq, sevgili olarak eserlerde kendisini gosterecektir. Bizim edebiyatrmrzrn vazgegilmez kadm frgiiLr Leyla bdyle bir ikonografik kimligi biitriniiyle karqrlamazsa da agk sdz konusu oldu[-u zarriran krsmen onlara yaklagrr.
Edebiyat eserleri kadrrun yansrdrSr tipolojiler agrsrndan bir srruflamaya tabi tutulursa hayattaki fotofirafin oldufiu gibi eserlere yansrdrfir goriilecetnir. Sandra M. Gilbert ve Suzan Gubar'in The Mad Woman in the Attica3T adh eserlerinde one grkardrklan iki ug tip olan "evdeki melek _ve canavar"la bu tipoloji srmrlandurlamaz. En azrndan bu BaL toplumlarrrun geligim stirecinde ortaya grkan iki kalburtistrL tip olarak kabul edilebilr. Ztra bizim toplumumuz ata erkil oldup'u kadar ana erkildir de. Hatta baglangrgta ana erkildir. Biz hAlA ana erkil dununun devarn etti$i diigrincesindeyiz. Kimi gostergelere bakarak toplumumuzda evi:r reisinin erkek de[il kadrn oldu['u hakkrndaki iddiamrzr sakh futuyoruz. Kadrnlann yukandaki eserlerden hareketle bu tutulmasr bile erkek egemen gdnigii, dolayrsryla
tiir bir
srmflamaya tabi bu konuda bir cinsel politikarun varhfirru ispat etmeye yeter. Yukanda iizerinde lesmen durdugumuz intibah romaruna bu gcizle bakariak ilging sonuglar elde edenz. Mehpeyker bu romanda canavar / vamp tiptir. Dilagup 'kurban'dr. ilk ddnem
Ti.irk romanlannda bu kuramrn yansrmalanru genig bir skalada gcirmek miimkiindtir. TaaSSukt Tal'at ye Ftnat romamnda Frtnat, erkek egemen giicii temsil eden iki babamn elinde 'kurban' olmug bir zavalhdt. Hem kendi dz babasr (Ali Bey) onu terk eder hem de babah[r (Hacr Baba) tarafindan aldatrlarak zorla evlendirilir. Giivendigi iki erkek ona feldketten bagka bir gey 436
Edebiyat Kuramlan ve Elegtiri, s. 230. Mad Woman in the Attic, Yale Univ. Pres, 1979, s. 20-23'ten aL1. Moran,
a37The
231.
s.
Sergiizegt'inde
Dilber erkekler arasrnda ugradrfr duygusal bir karakter
etkilerinden kurtulamaz ve caruna kryarak 'kurban'
tahribatm oldugunu
gcisterir.
Aym romanlarda mesela Mehpeyker (intibah) canavar/vamp kadrn tipine girer. Etrafina feiaket getirrnekten bagka bir iq yapmaz. Fakat onun bu hale gelmesindeki sebeplei yazar kahramarurun karakterine degil yazgtsrna ba[lar. Bu bakrmdan Mehpeyker kendi yolunu segen desil bu yola 'itilen' bir karakterdir. Turfanda mt Yoksa Turfa mt? rornarunda Zebla bu devir romanlanndaki rlnnh kadrn portresini gizer. Egitinilidir, hayatrru planlamasrru bilir. Yukarrda da iizerinde kesmen durdu$umuz Nabizade Nazrm'tn Zehra romarundaki kadrn kahramanlan birkag tipi birden ternsii ederler. Zelva btr melekken krskanghk ve difer psigik sebeplerden dolayr intikam lursryla tutu;an bir 'canavar'a doniigmiiqtiir. Srmcemal 'kurban'd:r. Mai ve Siyah romarunda Ahmet Cemil'in krz kardegi ikbal, koca elinde heder olmuq bir 'kurban' karakterdir. Tamamen kadrn egenren bir agk anlayrqma teslim olan Divan giirinde ise 'kurban'lar kadurlar degii erkeklerdir. Fuzuli birgok gazebnde kurban kelimesinin akraba olmak, yakrn olmak, yakmlagmak anlamrndan hareketle k-ul1amr.
Vermeyen c6nn sana bulmaz hayat-r CAviddn Zlnde-i civfd ana derler ki kurbAndur sala. (...) E5r
ecel cdn tamA'rn krkna Fuzuliden kim
Bir kem6n-ebniya qohdan am kurbAn etti.
Feminist kurarncrlar erkek yazarlann kaleminden grlcmg eserlbre baglangrgta cinsel ideoloji penceresinden yaklagmrqlardr. Eserlere bakarak kadrnlann bu gekilde kategorize edilmesine kargr grktrlar. Bu bir bakrma erkek yazarlann kendi egemen g6rtiglerinin yaptr$r bir tasnifti. Topluma ve hayata uygulamasr firtmalar koparabilirdi. ideallegtirilmig bu tipler sanat eserlerini anlaqrknasr igin bir kolaycrkk olarak kabul edilebilir. Fakat bunun genellegmesine feministler rtkaz ettiler. Ok-ur olarak kadrn kendi ruhunun serlivenlerini bulamadr$r ya da iyi yansrtrlmadrSr esere elbette ki eleqtiri getirecektir. Alargist olmamak kaydryla bciyle bir duyarhhsrn sanata yaran da vardrr. Vatan Yahut Silistre piyesinde Namrk Kemal, Ttirk edebiyatrnm tipolojik geleneSinde bir devrim yaparak Zelctye'yi erkek krh[rna sokar ve
:nlT" 3
4LOlALii$JSAN KoLGU
t
roe eiyAT
l
cepheye gdnderir. Artrk dgrklarina cefa s*ry{".n kacirn tiporcr.iisinden cephede sava;an kadrn ikonografisine gegiimigtir. Zekiye,nlr, Z*ti:r,j,ili* A"gt A" bir erkek krhfrnda cepheye
gitmesi; i;te tartrqrlmu' g"r"k"n-tr.rru
U,rCu.. Fakat bu feminist bir"durum or'rakran qck 'dteki'nin o"*.irr. ot,'ru ya da ona benzemek giidiistinii depregtirir, denebilir. Bu gdriiq sahiplenne Taagguk-i Tar'at ve Frt'at romarunca .-[-al,at,rn sevgilisi Frtnat'r gcirmek igin kadrn kriigura girmesini ;;;t;&"rebiiiriz. Burada citekileqme de!' ancak amac.a "ulagrnada yolu de'eyen her erken . I4al.ryavelist tutumdan sciz edilebilir
Yazar Oiarak Kadrna y{inelik Feminist Eriehiyat Kuraurr tsu
lqrram kadrnlann yazar orarak erkeklerden farkti bir sciyremreri orup o'nadrgrm tartl$u. Farktr bir cins otarak il;" ;;;;;;;;;;;rn sanar iqinde yetiqmig ve nnlann l:urallanru benirnsemig-g.:-oiiil"r,-"ai.r".. lllu.yt?r
Bir
bakrrna tesrimiyettir iru. George sand erkek var olabilmek igin asrl adl Aurore Dudevant "g"**; oldulu h"i,l,"i;;iylffiurur.cu G;;.;sand acrim irr-rlianrmgtu. Bizde de 'ra'oimat,ro'eririnde kaari Sairve y*uuf;irlroril*"ri belli ohnasin diye baglangrEta erkek adia' k-ullanmigLardrr. Necien sonra cesaretleri aitarak babara*n..adlanm (l.dgar Ei't-i osrriarr; *i*"rf suretiyre
eserlerini vaylmianirqlardrr'
Cte yarrcan tinri eikek yazarlar da kadmlara ccrsarel venaek anaciyla kadrn adryia eserlerini (,Ahmet Rasim i,rvla Ferice miilleinru kuiizirurrr5trr). ".;;;;i"d. o iralde baqlangrcta agirmasr y1*i-:':..-t'j. er,:ek eJelne'l edebiyat uian varco. Kacrrn yazarlar erkelclerin di;sedigi layl;u iiz..r-il;cler: bir ecreblyat yapu"ukiur,.ra gc;i. orturrr, 5ruruttrg, sisfernatifie teslim nrr--:i:prartiir ce'relcir. Fatrtr toprurJarda rru ,iir*E s*rr"r ferrurust harekei iqinde xgaraa agarna gerEet
Fakat btitrin bu iyi niyetli geligmeiere ragnen kadrnrann erkek egemen edebiyat piyasasrnda var olmalan o kadar kolay goniinmemektedir. ,Diyas,: soziinii bilerek kullandrrq zira eser yayrmlama iqinin ticar? bir tasarmf oldugu drigiiniilr.irse erkek egemen sermayenin kadrn yazarlara -hele edebiy'at arenasurda kendilerini ispat etrnemiglerse- yer ayrrmalan pek griEttir. tsu lahgdan yine yukarrda_ lemas edildigi gibi erkekieri tai
Bilindigi gibi Divan giiri agi
zallhn
anlayrsla miicadele edecek, kendisine yeni bir anlatrm diii.- va rislilbu geligtirecektir. Feminen islup masculen tislubun ristiinde oiacai
Dil iteE-i aqkrn ile yanrktrr efendim Qeqmim yine aI kana bulalr,ktrr efendim
bii konucla kaleine airnan ya''la' kadn yazarlanLr kare.rniirden gr.iarygtur. Br-inlarcian bazrranrr zikretr:rreii ]'erinde otac1fg, Jirnet Kapra*, Fentinine consciousness in the Eritish Modem Novel (19,25),_E'len i,io-.r, Literary W,omen (Igf6), sho vy'atter, A Liierature af rleir crw (i9'Tv),'s;;*'M"^"At;;;;Ye Elaine suzan Gubar, x'he Mud'tryoma* in tite Attic, triate h{illet. sext.tar poitti"s (igT0), Simone de Eeauvior', La Deuxidme Sex (t 94:9) sayilabiiir.
Bulbul gibi Seb-U-be-seher Ah ederim ah Can gozlerim agkrnia uyanrktrr efen,lirn Eibette bu Agrk sana c6nrn verecektir
Vallahi inan kavline sddrktrr efendim
3u vazar'rarr* ortak g5rr"igfr irr-:i15si stireq icinci*ayni trirden basiorara rnaruz kalan ladinla'n oriak-bir ci*yaririikia', drga r.",:ruiin aya haz," tepkileri vardr' simone de Beauvior'un cinl srirdiiiri girri toprumda
de a1,nr oiacaklir.
o kadar
gegmesine r9sm9n bu cesareti son yiizyria kadar gostegebilecelc kadin sanar";; buimak zordur. o halde kadrn sanatgr hergeyden cince bu erl,:ek egerlc;n dil ve
liuainse.i
saldptirier. Acriar ve beklentiler
KTJRA MLART X4l_j_
irfalrna dtiqmez hele yuz verme ral
bir art ktiltiire o-r.*rde eseriere J/ansrma bt;il"l; "ta"r**.
o3t
Dlvan-r LeyI6 Ilamrn, Kahire, 1260, Buiak,Matb. Tiirk $iiri.4.ntolojisi. s. 412.
.A-rayrpnar Devni
s.
20; M. Kayahan Ozgiil,
4L2lALi
iHSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARI | 413
Etmem dil-i divaleden dlsem de qikAyet Cerrin bana her vechile ldyil|
Leyla sana pek canla dqrktrr efendim
$imdi bu manzumenin mahlas beytinde yer alan Leyla isminin yerine faraza osman, Ahmet desek qiire bir halel gelir mi? Bu giirde rerninen (kadrnsr) olan qey nedir? Ya da tersinden sorarsak bu giir hangi kadrnsi duyguyu yansrtmaktadrr? Onu faraza Newes,in bir gazelinden ayran $ey nedir? Ya da boyle bir farkirhk var mrdrr? Bu soru1u evetlemek miimkiin gciriirunemekledir. zira yukanda da ifade ettigimiz giui u" kadrn gairimiz garesiz bir bigimde erkek egemen dili kullanarak qiir yazmaktadrr. Bagka bir cirnekle devam edelim. Tanzimat dcinemi kadm qairlerimizden Nigdr Hamm'rn bir giirine bakahm: BiR DAIIA S6\,LE Yegdne Alemde sevdi$n ben miyim Eirndi
Sahih ben miyim artrk muhAtab-r askrn? Butrtrn o hiss-i amiki fudLd-r pur-Eevkin, O ibtila-yr ezel, o alAik-i ebedi Benim mi. qahsrma mahsfir?.. Bir dal-a soyle, O sALnihAt-r hazinin, o beyyinAt-r garmn, Sahih, mulhi.mr hep ben miyim, bugin, sdyle; TahassusAtrm, efkArrnr buhin soyle. Getir Eu kalbirne d6k varsa, sevdi$m, elernin Eden nedir seni rencur?.. Bir daha stlyle. Yuka'da manzumede Nigdr Hanrm, sevgilisine s6ylemek istedisi peyi ona sciyleten, kendi konugmaktan ziyade kargrsrndakini konugturan bu anlayrgr sergi ler.
ATE$ QiQEGi Seninle sevigirken a}
ammsatmak igin butun qigeklerini Seninle sevigirken o krwal< ve doYumsuz ritminde
yaqamak adrndaki titreqimlerin
Bir kuq golryuzunde okyanusun dibinde balil< rffrrfnrrrrl bir kedi sevi$rrKen
uiaqtrdrm qok uzak bir qehire tarih oncesinde
Sanlrrdrm terinin fisrlblarrna govdem kayan bir Y'rldrzdr kalmayan dalgalara
Aizrnrn iqinde rslak urperigler gagrrrrdr dug utkesine
$iir kendi duygula'm agrfa ruramayan tedirgin bir kalbin bunu
'citeki'ne s6yletmesi ba$lamr iizerine kurgulanmrgtrr. $airin a[zmdan konugan ki erkek egemen qiir anlayrgrmn bag akt6rii olan gene bir ,erkek,tir. $air kadrn oldugu igin boyle 'haf,rf sayrlabilecek bir sciylemin igine girmemektedir. Bir daha soyleyecek olan metnin gairi degil hitap eiti$ 'erkek'tir. Kadrn sanatguun erkek egemen grilde kendi golgesini yaratmasrmn zorlugu ortadadrr; fakat imkansrz deEildir. Nigar Hamm'dan birkag kuqak Nepe Yagrn erkek egemen dili ve sciylemi krrmayr bagarmrg bir qair 19nra ne yazrk
kimligi Eizmektedir:
Bir an gdzlerini gdrdum o delip geqen
buyuln kmlcrmda Yurrirdum iqimdeki yoida bir gshk gibi qofalarak Seninle kansrrken
titreyip yanarak ugardrk
bulutlarca yumuqak
4t4lALi iHsAN KoLcu
EDEE!YAT KURA MLART !41_5 ,Ana beni bir gocuia rrerdiler Verdiier de vebalime girdiier
Guneg aqardt rslanmr g yapraklanmrza
bir tomurcuk pailardl dalda Epilip dperdim kri qiik darnlacrl
denizlerin kry'rsmda Trirk edebiyatrnda belki de itrk kez bu qiirie birlikte
bir kadrn gairin
agzndan kargr cinsle seviFmesinin estetik seriivenini takip ederiz. $air sevigme gibi dosal bir olayr erkek egemen bir dille defiil di aksine kadri egemen bir dii kurarak / kuiianarak ifade etmeye Eahgmrqttr. Nege Yagrn bu dizeleri bir qair ve o gairin kullandr$r bir .kadrn, cizne afzrndan dile getirmigtir. Bu da onun bir sanatgr, bir gair lhrak pargalanmrg qahsiyetinin bir yamru gdlterir. Bdylece gegen zarnan iginde kadrnl ara ozglt bir dil ve edebiyatm olugabileceginin cirnegini g6rdiik. Bu feminen edebiyatln erkek egemen sanattan neleri aldr$r konusu ise aragtrnlmaya muhtag farkli bir
konudur.
Kaldi ki halk sanatr dzellikle de tiirkiiier duygulanru ifade etmede b
diyecektir. Hig kimse de bunu ayrplamayacaktrr. yine evriiikte aradr$rm bulamayan ve bunu .cinsel gagrrgimiar.yoluyla haykrran g"qq g"fi"i"
oykr.isiinri renekeci Mahmut Giizelgd,z'de.r
uirr* tiirhijen
El eyvana yatak serdim yumuqak Ernrnim oflu koynuma giirdi bir uqak dpmesi yok ser..mesi yok konuqaft Ana beni bir gocu$a verdiler Verdiler de veba-lime girdiler Ei e;,r'3;-ro tu,ali serdim buz gibi Em:nim oflu koyrruma girdi krz gibi Oprnesi yok sewnesi yok buz gibi
takip-edeiim:
Freud bu tiirkiiyii duynruq olsaydr onu kirnbilir hangi karmagarun vak'aian af,aslna koyardt. Goriiltiyor ki bir feminen eeiehiyat yaratabiimek igin kadrn yazarlarrn oniinde agmalan gereken bir 'dil' sorunu vardr. Bah'da Helene Cixous, Juli Kristeva, I-uce lrigaray, h{onique Vr'ittig gibi fbministler f)erida ve Lacan'rn Batr felsefesi ve dili iia iigili teorilerine dayanmayr tercih ederler. Biz meselenin Batr'daki seyriitilen q:olc kendi kailtiiriimiiz iginde dil meselesinin drnumuna goz atacaprc.
Bilindigi gi"ui ataerhil loplur::larrla iistirn de$erlerin -belki
de
baglangrgta do$a iie mr.icadelede one grktrklan igin- erkeklere dzgiiL oldu$u kabul edilmigtir. Antik qag, miiolojiierinctre mesela Kronos r.'e onun o$lu Zeus
birer erkektirler. Batr ciinleriirde Tarul bir er*elctir. Feygarnberler, din adamlan, papazlar, rahipier hep erkekir. T'ann once Adem'i sonra onun liahurga kemiginden Hawa'.vr yaratmLqtr. N4elekierin ciitsiyeti voi
adlan erkek adrdr. Dcirt briyiik melefiin adr -cji{im melefi Azrail hariq(GabriellCebrail, israfil, Michael/\.4ikAi1) bizde de eri;ek adr ola*k tr;riliarulir" Bu bakrmdan giicii teinsil ettigi iEin erkek eilien kadin edilgenclir. Er&ek rnerl
kadtn (Deniz kadm gibidir, hi1 inannta.k olriiaz degiidir. Freud kaclin e{kek arsmdaki
eqitsiz,;1i$i
c/, T. Fikret), giivenilir
cinsel organl;in kaiqrlagtrrarak
ve igievlerine bakarak erkefiin kadma iistiin olC'ugu )/argls1na van-r. Peki bunun dile yansrmasr nasri olrrrugtr.lr. Bir iarazi-ve ile baglamak yelirrde olur. tsilindi[i gibi trazr dillerde digi adlan erkek adtrartrun sonuna getirilen birer taicr ile yaprlrr. Arapqa'da Eu:in / Eminqe), f{aiit / t{alid(e), Batr iilierinde Mario I Maria, Joshep / .Ioshepine, Alexandre / A^lexandra, Stepheur
*{iephanie, Daniel / Denieia gikri cimekler ad konusund;: oriak bir I'aplyr sergiierler. Tiirkqe'de TanlEa, Kraliqe gibi birkaq keiirnede sadece diqilli$i gcisteren ornek drgrnda bir de unvanl gristeren Bek / Be;*'in CiEili tsike kullamlmqtrr. Kadrnlara ad verilmesi kc'nusu bize gore dcfrruelall do$ruya erkek egemen diiin olugumu ile ilgilidir. Tann cince .'A.der"r'i sonra onun kaburga kemifiinden Har.wa'yr yaratml$tu. Bir tralln:a Ha.,'va idigi) Adem'e
/
(erke$ eklerntremnis, ondan tiiremi; bir varlilir. Ay'n: lcurgi.ry'"r ad konusunda da diigiine'oiliriz. Salih bir crkektir, a-e eki bu isme eklernle.nerek bir diqi adr yaprnaktadr. Eunun arakasinCalci felsefe diginin her Liakrmdan erke$e baSlt , ona eldemlenen bir varlk oiciu$r:nu gcistermek:terlir. E,'kek egemen dil bununla kalmaz evreni" efyayl, du5ru ve diigiince diin./asrru, k"awamlan, hayata dair unsurlan .relhasii rnriinasebette oidu$u hcrgeyi eri:ek egemen trrir nazarla adlandrnr. Cnlan iglevlerine gore de[erlendirir. Feoriai donenrin llarrus paradigmasr 'at, a-,rat, puset' iizerine kurulmugtu. Erke$in nazarrnJa rigti cie kendine ait (h.rtianriifli birer nesnedir ve baslanna trir haiei geimemesi
']r l ,i
416 | ALi iHsAN KoLcu gerekir. Erkek egemen dil cinsellik konusunda da iistiinliisiimi siirdiiriir. Erkegin cinsel orgaru briti.in bir kiifiir edebiyatrrun tek nesnesi durumuna geger
ve kadrn biyolojik yetersizliginin farkrnda olarak kiifrederken bagkisina
(erkek) ait bir argiimanla iciifredei. Erkek egemen dil hayatr bu denli kuqatmrgken kadrn yazarlann kadrn egemen bir edebiyat dili yaratmalanmn ne kadar giig oldugu daha iyi anlagrlr. Kimi yazarlar bumm farkrnda olmadan erkek egemen dili ddniigtiirirek yapmaya gahgrrlar. Burada hemen gunu belirtmek gerekir ki 'dil' kawamr ile sadece yazr dili, lisan desil almr zamanda bir ifade, iislup ve anlayrgr kastettigimizi ilave edelim. Duygu Asena'mn Filgen ya da l,sk rjykiisii yazartn farkrnda olmadan. erkek egemen bir dili k-ullandrsrna cimeklik edebilecek bir metindir. 6ykiniin dznesi bagrndan beg evhlik gegen ve miikemmel erkegi arayan bir kadrndr. Kadm bir erkegin toplum iginde sahip olduiu biitrin rizgiirliiklere sahiptir. tsir baloma erkek bir 'digi'dir. Kocalanm aldatrr, eq segiminde kendi kararlanru kendisi verir. Erkekreri cinsel ve duygusai bakrmdan srimiiren bir kadrn/ dzne vardrr. Bu erkek egemen toplumsal yapmm ters gevrilmig geklidir. Fakat 6ylciniin sonunda kadm 'mrikemmel' erke[i bulamaz. Bir erkelin miikemmel kadrm arayrgrna benzer bir deneyimdir bu. Yazar bilerek veya bilmeyerek kadrn kahramamna erke[in rohinti o).natmrg fakat kahramamru mutlu edernemigtir. Zira sadece ifade vasltasl oian erkek egemen dil de$ii hayata egemen 'dil' de kadrn yazann ve kahramanrn kargrsmdadr. Bunun tam tersi olan durumlar da vardrr. Selim .. ir . lleri'mn kimi metinlerini feminen bir duyarhhfrn sindigi eserler olarak ok-uyabiliriz. Demek ki feminen ya da masculen bir anlatrm dili kullanmamn -
eser genel edebiyat ilkeleri Divan qiirinde oldufu gibi bunu mecbur krlmryorsa- yazafln erkek ya da kadrn ohnasryra iigisi yoktur. Tiirk edebiyatrnda ilk giighi feminist metni (Felsefe-i zenan / Kadrnlar Felsefesi) bir erkek yazar olan AJrmet Midhat Efendi'nin yazdrsntunutamamahdrr. Bu kuram dili bir baba yasasr olarak kabul eder, ctimre yaprsr da bu iktidann ilmihalidir. o halde cince onu yrkmakla iqe baglamak gerikecektir. Bitirmeden qunu da ilave edelim. Bizim edebiyatrmrzda Tanzimat soffasl ortaya grkan kadrn yazarlar, Fatma Aliye Hamm, zafer Harum, Nigar Harum, Lamia Vicdan, Makbule Leman, Halde Edip Adrvar, yagar Nezihe Biikr.ilmez, Ilalide Nusret.Zorlutuna vd. bir siire erkek egemen soyieme sadrk kalmakla beraber en azindan igledikleri temalar bakrrrindan erkek egemen gelenekten uzaklagmaya gahgmr.s, kendilerinden sonra gelenlere cesaret verecek bir miras brrakmrglardu.
e
!
oe eiYAT KURA MLARr 1417
PsikanalizAgrsrndanFeministEdebiyatKuramr Kadrna, okur ve yazar olarak psikanalitik agrdan yaklaqan edebiyat kuramr Freud, Jung, Adler ve citeki psikologlarrn verilerine dayarur. Freud kendi psikanalitik kuramrnda kadrru erkek karglsrnda yetersiz ve ikinci srruf varhk olarak gdrmiiqtii. Simone de Beauvior'un i[retili bir dille baqltk koydu$u ve dilimize Kadtn dtye gewilen eseri La Deuxieme Sex (1949)'tir. Yani ikinci Cins! Modern psikanalizin anne-baba ve gocuklar arastndaki iliqkiye dair elde ettigi veriler, gerek okur, gerek sanatgr ve gerekse sanat eserindeki kahramanlann psikolojilerine, bilingaltr egilimierine dair vak'alarr elegtirel griziimlemelerde kullamlmaya baglanmr$trr. Bungn pratikteki yararlart arasrnda giinliik hayatrn duygusal ve diiqiinsel dilinin, vak'a ve psigik, newotik durumlann eserlere yanslylp yansrmadr[r sayrlabilir. Boyielikie psikanalitik bulgular en az sosyolojik ya da yazarrn biyografisinde saklr 6zel bir bilgi kadar deser kazarur. Psigik ya da nevrotik bir figiir olarakyazar veya eserdeki kahraman Psikanalitigin verileri ile incelenir. Ozellikle Fransa'da baq gosteren Ecriture fiminin' (kadrn yannt) digil bir varhk olarak kadrrun bilinEaltr ile libidosu arasmdaki karmagrk iliqkiyi incelemeyi hedefler. Juliet Mitchell'in bu gahgmada da yararlandtptmtz Psikaniz ve Feminizm adh esef, kadrnlarrn tecriibelerini Freud, Lacan ve Laing-in teorileri r;rfirnda inceleyen ilk feminist metin ozelli$indedir. Freud'dan beri bu alanda yaptlan gahqmalar goz kamagtrnct sonuElara ulagmrqtrr. Freud kadrru ata erkil aiie baflamrnda feodal diizen iginde bir nesne olarak gcirmeldeydi. Herqeyin erkek egemen bir tazda gekillendigi hayat iginde kadin var olabilmek igin baba, kardeg ya da koca denilen figiirlerden birine bazen ikisine birden bagh durumda idi. Freud'un bu konuda buldu[u ilk bulgu aym zamanda krz gocuklarrru da ilgiiendiren Oidipus karmaqast idi. Onu Eleklra, Kaen ve Diana kompleksleri izler.
Bu kuramrn amacr "digil' olanrn okumastnt sunmakttr. Freud Oidipus kompleksi ile ata erkil toplumlarda giicii temsil eden baba fenomeni kargrsrnda erkek Eocuklarrn anneye, krz gocuklartrun da babaya daha yakrn
olmalanru her
iki
gocuSun
farkl cinsel
yaprlannda arar. Buna
gcire
baglangrgta erkek gocuk ile annesi arasrnda meme elnme gibi Freud'a gore cinselligi de gafrrgtrran bir iligki vardrr. Bu yalienhgr baba fenomeni bozar ve erkek gocuk biling alnndan kendisini bu hazdan ayrran figi.ire kargr kin besler. Onu oldiirirp tiimden annesine sahip olmayr ister. Fakat hadrm edilme korkusu bu kez babaya kargr kadrnst olmasa bile teslimiyetge bir sevgi geliqtirmesine sebebiyet verir. Krz gocuklannda ise durum biaz daha farkhdrr. Y.;,zTar
4LArALi iHsAN KoLcu
EDEBiyAT KURA MLART | 419
kendilerini biyorojik ve cinsel organlar bakrmrndan yetersiz hissettiklerinden bu eksikliklerini giderecek birfigrke, yuoi bubuyu yti""iirr"r.-g;" uzun stire erken ddnem krz cg.cuqunfa uu ima"lia t"*rl'"afur. iit;^q."""g" babasrna tamamen sahip olabilmek igin annesini aradan outo*oun krz qocukla'n ilk erkek sevgiii modelieri blr zamanTaridoileri "k;;;;;"itu olan babalarrna pek benzer' Bu dcinemde tz Eocukra'-rr. u;tirrg yerine gegrne {ikri uyarur. Buna mitorojiden "rtt"J;-;r*;;;nin gl"k1.
esinren"Lr.
denmigrir.
["-ot"r.r1o,n
Ailede ikinci gocugun dogmauna kargr ilk 999.rg* geligtirdigi repki de Kaen karmagasr ile aqrklamr e,7a9ra i*"i#" sarsrldrErm drigrinen'qocuk yeni
dosan kardeqine kargr bir tepki g,tri"ri. Bunuri rgi' u.,rr".iL ,.,grua hrgrnlaqrr, dikkati ve sevgiyi Lrt# t""aisi rizerine gekmek igin 9a'9r. Erkeksi kadur problemini irdeleyen Oianl-iu.-uqasr da hem okur hem de yazar olarak kadrmn biling artrnda 'erkek, orma psikozunu-
nlttu p"rrl,, driqmantrsr'rn bir iz driqrimri olarut gor"til;r. o'mira"ln?"i. ilt-u, aiy" tabir edilen ve sinemamrza $ofcir Nebahat gibi tiplemer*r"- g;r"" erkeksi kadm karmaqast edebi rnetinierde i"egemen aii" irr.-t -nJ"ffi,u "r*"q yazarlarda psipik bir durum olerakvu ortaya"*n i*uu'I""r.tir. r.uar'
:figrirlerin erkek yazar ve gairler tarafindan tasvir edilmesi, hiqbir kadn kahrama*rn feminen bir enciiqe iir'-"*ig. oimasr i
Fsikanaritik feminist edebiyat kuram':a sayrslz tatkraa bururmug Ellen Moers, Literary women'de, gandra c't"" aldrklan The Madwoman in the Attic'de "" susan Gubar birlikte kareme romanra'n-a;,"d" ;;"il*rgr' konumu rizerine anlahrar oldugunu t*rrrr".. "Bu erestirmenrer kadmlann yaztlartntn kadtn kimltfii bastrtTmts ttiiinrna attlmry cizelliklerinin kesin bilgisini tasdtgma isaret etnzisleiair.'fu; "" iu toptancl degerlendirmeyi
hakl
a3e
llyada destanrnda Agarnemnon, Troya sava;r
gemilerin hareketsiz kardrgr bir giiu, nrze#rn dediklerine uyarak ka*srn, bir ta'nga tr" ai"*.t
riizga'n dinip ffi ?un,*,*,'
kalr. Agamemnon,un ar*r* r,rrg",r,;;;, ;il;rTfi]Lnnrn en ,r.llig.t'tr",
biiyiik dtigmaru oran Aisisthos Agamemnon seferden eiine dcindiigd
zorunda
ui?"u.,-
aldat'. Daha aa'eri gider
;kt ?rr^;mnestra agrgr ile bir olup
kocasrru oldiinir. Bunun rizerine Ereictra arur.tr*',iJri".i'rlrnasr iqin kardegi orestes,ln beyrini yrkar ve bir grin Erektra kardegini Elektra' babasrna karsr du)mpk"' ora"gr-..;giri, ""*r"rr".ii"r"k anaesini rildiirhir. Bciylece,
lj#,":-;;fl--,
r,"u", cinsel bir arzu
hudutlanna uuuur-iruart?;i;"yu" annesinin katili orur. psikanalitik Edebiyat u"luriri, Haz. Gomir Bakay, Say yay. ist.
kadar varan yakrnrrsr nedeni ile
hkridir. Beg kocarun kadrnda brraklrfr ortak kanaat budur. Gengli[inde ilk evlilikten son evlilifiine kadar kadn mutad olduSu iizere diqili[i ile one grkmrgtr. Halbuki kocast olan erkek-lerden stiz ederkar onlann
yaptrgr
erkekiikten daha bagka ozeilikleri rine grkar. : dyktide dikkati geken husus kadrmn surrslz bir ozgiirliiliin ciznesi olmasrdr. ilk kocasrndan son egine kadar biitiiu:r erkekler ona dawaru;yasapr getirrnemiq aksine alabildi$ine ozgiu brrakmrglardr. Bi'raz zorlamayla da olsa ilk kocasmm kendisine baska erkeklerle birlikte olma serbestisi tsnzmast da bu srnwsrz hatta sorumsuz iizgiirlii{iin bir giistergesidir. Buna raSmen'kadrn kendisini baqka kadrnlarla aldatan kocasrndan a1rrlrr. ikinci koca kadrrun istedi[i gibi biridir, yani miikemrhele yakrndrr. Fakat bu evlilifin bozulmasrnda suqlu kadrrun kendisidir. Evde'boS boS
oturmanm vcrdi{i hkkmltk onu soysal hayattn bir Jigiirii olmaya do{ru iter. Neticede at binme dersleri aldrlr bir centilmenin dokunugianyla heyecanlarur. Artrk kocasrna kargr higbr qey hissetmez boyleiikle evlilik sona erer. Erke$in neden soruiaLrna kargrlrk kadrn;
"Heyecan" diyordu kadrn, "tutku" diyordu,
"a;k,
ser.gi,
eflence. ihtiras, krprrtr, ya$am" diyordu." Bdylelikle kadrn ihtirasrmn defiqik bir drqaltrrumuyla ikinci evliiigini de bitirir.
iq'iincil evlili!ini de
kocastntn kendisini aldatm'asr iizerine sona sadakate da1,a-outrtdr, fakat kadtun sadakat igin yaptrgr tarum dykiiniin tiimrinri iginde banndrran bir fels.efenin ozeti gibidir:
erdirir. Ona gdre evlilik "sadakat bir
.grlctr$r s*ada.
;;-iil;;tr?"L
karsr Klytaimresrra da bu haberi
Erkarlacak bir uygulama yapmakta yarar vardr. Duygu Asena'run bir bagka qalrqmamda tahlil ettifim Filgen ya da Arayq oykiisii hakianda soylediklerimi alrntrlamak istiyorum: "Filgen ya da Arayry bir kadrrun miikemmeli arama yolunda gegirdi$i tecriibeleri cizbtler. Oznenin geldigi sonug miikemmei bir erke$in olmayacagr
ahlak karram-r de$ldir... Sadakatsizlik bir ahlak belirtisi degildir. Bir
ahlALksrzhk, sadakat da truyuk fedakarhkhr yalmzca."
,'.
Fiigen'in miikemmeli aramirda girigtili geriiven diirdiincii kocada da hiisranlabiter. "Sevimli, yakrgrkh, spofiif;.kibar... iyi yenre;4i i.gmeyi sever, iyi,giyinir,?' biri olarak tanrtilan bu adamdan .boSaniltasiiui'.'sebebi yaprlan gereksix ve so{uk bir Sakadtr. , Beginci evlililini aynr zamanda Siir: tle'ya1,an'zii{.iirt bir t';essamla. yapan kadm aradr{t miihetnmel erke{i yine balamaz. Onun da iyi ve kdtii taraflan vardrr. Krsa bir siire iglerin iyi gitmemesirrin ardmdan onunla dla ayrrlrr. Boylece beg koca tecriibesinden sonra_ Ftigeq.'arttk evlenmeme
42OlALi iHSAN KoLCU kararl alrr; fakat kargrsrna grkan bu son aday onu kararrndan vazgegirmeye
yetmigti:
"Gergi simdiki...
Bu son adam. Mukemrrreli aramadr[-r hatde bulmuqtu iqte. Ne kadar tatll-, ne kadar ge|katti... bir
ipadamtgd.t." Ftigen'i yeni bir
evlili[e do[ru gcifiirecek olan bu yeni erkek adayrmn
akrbeti hakkrnda bilgimiz yoktur fakat onun tath, qefl
do[rudan dogruya baba idoliJ,ne gottirmektedir. dykiini.in sonunda kadrn bu son tercihle mutru ve huzuriudur. Evlilik paravaru ile beg erkefe sunduEu vrlcudu genig yatafrn iginde tath bir hazzn iginde icrwanmaktadr.
"Mutlu mutlu guhimsedi kadrn. yatagrna suztildu kendinden hoqnut. Yuzukoy_rn, ayaklan ve kollan iki yana agilmrq, garmrhta gibi, iki kiqilik koca yatakta, uyudu." Yazar topluma hakim olan erkek egemen bir anlayrgr ters yiiz ederek gok eqlilige kadrnlann gciziinden bakmak istemigtir. Bir farkla ki bu oyktide erkeklerde oldulu gibi aym anda gok eqlilikten degil ayn zamanlarda tek e91i1i[in denenmesiyie oluqan bir poligamiden sciz edebiliriz. Kadrrun yiiceltti$ tek deler sadakat ve evlilik kurumuna saygrdir. Hakikatte evlilik bir eg, ardrndan gocuklar, sosyal iliqkiler kurumu olarak degil kadrnla erkeEin cinsel iligkisini meqrulagtrracak bir k:urum olarak takdim edilir. Frigen,in beq kocahk hayatrnda hig gocuktan sciz edilmemiq olmasr ashnda bir aile ve rva )
kurmaktan qok kadrmn gok erkekli ve ilging deneyimli bir hayatr tercih ettigini ve evlilig de bir kalkan olarak kullandrErru g6stemekteiir. Fiigen erkek diinyasrna girmig gapken bir kadrn olarak gcizleinlenir. Erkek avcrh[r onda vazgeEilmez bir tutkudur. Bu ciykiide erkeklerin hep ediigen olmasr da yazartn kendi tasamrfu olarak algrlanerbilir. Buna ra$men bu iiykii feminist de$il feminen bir metindir."aar Yuka-'daki tat{iide de ifade ettigimiz gibi bu ciykiiniin ciznesi kadrn erkek drinyasmda bir digi Kazanova ;ibi doraqn.rg, bLg evlilik ve birkag aldatma seriiveni sonuc'nda bagladrgr yere yani Elektra kompleksine, babayi bir idol erkek olarak kabul etti;i ve ona ait cilgiit ve nitejiklerin egemen oldu$u bir paradigmaya eslrm olmuglru. Ruhumrn ve bedeninin biitiin krqkrrimalanna teslim olduldan ve her tiirlii tecrLibcyi yagadrktan sonaa kendisine babasrmn yukanda zikredilen cizelliklerini tu!rju., bir bagka adam(baba)' la evlenmeye hazrranr. Frigen'in erkek koleksiyo"""J^ higbiri babamn yerin tutamamrqtrr. Ruhunun ve viicudunun artrk yoruldugu bu aal
6ykii Sanat4 s.265-266.
T
EDEBiYAT KURA MLARI 1421 dewede kendisini tath, geJkatli ve bir iSadamlna teslim edeceklir'
alrll
zamanda maddi giicii de temsil eden
"bir kadm Literary Women (Kadrn Yazrru) kitabrnda Ellen Mders' biyografisini yazann n)nrn irttgeler ya da temalarla 1)azartn yapJhrmdaki -';'. Edip Adrvar' rn glt oi.'*' d"r. Bizim edebivatrmrzda Halide ';;;; ;;; ; arasrnda bir biyografisi yazar.or ,o*uo1u.-autli baskrn kadrn kahramanlarla Rabia Kahpeye)' (Vurun {Sinekli Aliye 6$retmen iiiif.i f'-*f"Uilk mi? (Qaresaz)' Ue{itr1 A$nsr). Zeynep'(Kalp Talip), (Seviye" Bakkal), Seviyye g""a"i' cru"iu"l ."a. yurirrn biyggrafisi ile iliqkilendirebilece[imiz ilk eqinden boganan yazartn t uirru-u"t*. mrdr? Ustiine kuma getirildifi iqin bu rom-a{31dan bazrlanrun ozgiirliigrin ciniel Uiiirrq attrnaa erkeklere tarunan kurulabilir mi?.$iiphesiz ba[ bir *urr.rdu tarumasr da kad.rn kahramanlanna her bir. kahramantn yer aian romanda Fakat yaprlabilir' gahgma Uoyt" Ui, bu tiir metinlerin ve vazaflrt parQalanml$ gahsiyetinin bir parqasr olduSunu gerekir' tutmamak uzak ilrr""." u"L, "r.. oldrrgonu da hatrrdan yanslyan Psikanalitik feminist edebiyat kurarrumn sanat eserlerine de8ll b;-t yazardat bir kadrn kez iizerinde O"*yu devum edelim' Bu cirnekleri
tiiriinilkomekleriniverenikierkekyazarrnfarklrikimetniiizerinde a*"""ci;. Birincisi Ahmet Midhat Efendi,nin Felsefe-i zendn oyhisii di[eri metin J" rr.rit ziya,wrr Ask-t Memnu romarudrr. Edebiyatrmrzda-ilk_feministFelsefe-i efendi'nin ti, .rt-r. yazar taiafindan yazrlmrgtrr. Ahmet Midhat ve erkeklerin kargrth[r evlilik i*an $(airnlar Felsefesi) ual,-.t^tr riyktisir iyi anlagrlmasr igin
gii1r"rrit*", oldugu tezi dlzentrc kurgulanmrgtrr. Konunun tiykiiyu ozetliyorum' Hamm, ilim ve fen agrsr FAzila Harum' istanbul'da Biiyiik Ayasofua'da oturan !a?1!a oldiikten sonra o"T,Y: 6$renmi9, ilimleri isldmi bir kadrnd*. Batrasrmn sagirgtnaa fen kitaplanm geqirdili eline ile vesile bu ve sainr-g da fen tahsiline merak evden biiyii$inii satmrq, iki kalan Babasrndan hanmdir. bir meggul om*r1fu ve kiigiisiinde kendisi oturmakradr. Kendisini ilme ve g"iia ii" gegirinekte "o igin yeme$ini drqarrdan 6k r*uyu Luau, vermigtir ial ,u** kaybetmemek getirtmekte,gamaqlrrru'dr;anyayrkatmakladrr'FdzrlaHammdmriiniibu 'urasrnda olarmakla gegirirken' U1lfun . Ayasofya iekilde kiiaplar "" kendisine yedi sekiz yaqiannda kimsesi olmayan, iiiitt pt un"ri nut "-tkiittiibli krzr yamna ahp t o*n*uyu muhtaq bir krz gocufiu getirir' FAz'la bu kimsesiz dul komsulanndan sonr.a gegtiklen giin tiriag ,"i[J"r*E"tu*. ""rir. eraAan Harum',a Fdzila igir terbiye ve tahsil krzrm yaglanndaki tir tadrn-a<;rt-beq glrriru,i. Fdzrla Harum bu krzr da kabul eder ve ,Akile ve Ze'\iye ad1 bu lozlari
oo2
Psikanalitik Edeliiyat Eleqtirisi, s. 178'
422
lALiiHSAN
EDEBiYAT KURA MLARI I 423
KO[-CrJ
yeti$tirmeye karar verir. Fdzrla Harum'rn bu krzlara telkin ve tavsrye ettigi en cinemli gey hig evlenmemekvehep okumahr. ' FAzrla Harum bir gece g6rdii!'ii riiya iizerine dliimiimin yakla$makta
oldu[unu hissedir. Bu s*aiarda Akiie on yedi, zekiye on ddrr yugrrdaori. FAzrla Harum bu duygular iginde cilmeden ewel evini, parasrru ve eqyasrnr bu iki krz arasrnda bciler ve krsa bir siire sonra rlayata$a driger. olmed"n 6n."
krzlara
bir kere
vefatrndirn sonra
daha evlenmemelerini vasiyet eder. Fdnla Hamm,m mriddet ilirn n,e fenle uEragarak anatrklannrn
iki krz bir
iutglar. Bir zarnan
vasiy-etierini
sonra Zekiye
bir vesile
k9:ugl"l ga!'hr. Muhsin Faga'run ka'sr tayin
ill
Muhsin papa,nrn
dorayrsryla Hilep'e gideceklerinden iki oSlu ile bir krzrrun terbiyesi igin Zekiye,yi beraberinde FIalep'e gcitrirmek istedigini sciyler. zelcrye bu teklife ,r"uk bukur, fakat Akile bagkalanna hizmet etmenin ferdi hiirriyeii engelleyece$i diigtincesiyle bu fikre
kargr grkar. Bu seyahat yiiziinden
ofiaya gtkar. Akile, engellemez.
iki krzrn arasrnda ilk
defa bir anlagmazhk kargr grJ
.
zer
Fir siire sonra Akiie iie Zekiye'nin rnektuplagmaia' baglar. zekiye durumundan
memirundur. Meictupla;malar devarn e,cer. zekiye kendisine kitabet dersi veren bir divan efendisine gontii verir. Bunu mektupiannda Akile,ye hissettirir. Akile anahkiarrnin vasiyetili hatrlatarak Zekiye'yi kargr kargrya bulundugu tehlike igin uyanr. Bi.r geae riiyasrnda alvan katlbi srdi
cimriimin kalan krsrrunr evlenmemekteki karanru tatbik edeiek kendi
kciqesinde uziet iginde gegirir.
sorunun Fsikanaiitik veriler aqrsrndan baktr$rmrzda bu hikAyede birgok
biraradabulundu[unugoriiriiz'BirkereAkile|leZe\
;i;;
q"y bir baqka kairndrr. Aldatilan eg ince hasiatri$a yakalarur'
Oykiiniin kahramanlarr ekonomik ozgiirliii
kalkacafir ..dzgrirliikleri odadan Fakat Fazila tespittir. "ut"rr-"-.yi--Ui."yr"t bir dogru analrklan tarafindan ;zasaklanmrqtf. czde tru Zekiye bu
Erkeklerle
do[aya uygun hareket etmiqtir.'Fakat hern- Fazria Hamm do$ayr gdlmezden g"i"t"io, bastrrarak ashnda nevrotik
hem de Akile
bir vak'a
br'r
haline
Kad^rnsr korkular geirniglerdir. i(endisini karqr cinste srnamall'an birey eksiktir' ot-ltT, s1nav1ru ve anne gelir' Zektye-eq ladrirgr trirpiileyen ,rttr,r.iu, haline
poligami .diidiistyle vermigtir. Kocasr Srdkr'run onu aldatmasr erieklerin gcidinmemektedir' Eu yaru kabahati bir Zekiye'nin ozd" agil
ruhsal ve (prototip) olarak alacaklarr bir babalarr yoktur' Yani bu iki krz. sendrom-lan olmasl cinsetr geliginileri suasrnda yagamak durumunda olduklan
gereken figiirler
iii"
yagayamaimqlard*. Analklart eger
bir erkekle
g6sterebilseydi "f*uJr[, evlenip bu evlatlkla.r""u qOVf" ya-da b6y1e bir baba figiirii baqka olwdu' daha frkirieri hakkindaki go.rrkiurrn erkekler, evlilik.'r" tuirolrt
y'uvanrn"rnodeiini Bu hikdyenin eksik alanl burastdrr' Zekiye ileride kurcagr bir bilinE altt erkeksiz zektye atrlmrqtf. maceraya bir gdremeden kendi evinde olmadan eg sahip ile evlenmig ve kocasrru nasli elde tutacagmm bilgisine
duygusai ve roliiniiL oynayamadan kaybetmigtir. Eabadan kocaya stqrayacak olmuqtur' teslim. belirsizli[e bir olmadan diigiinsel donaruma ru1,.ip . ocii gibi sadece-bir onian vermernesi, bir egitim boyie kezla'na ,Analklarrmn tahribata bu krzlarrn biling altlarrnda
erkek diigmanhsrna huzlrlulllurr" sebebiyei vermiStir.
"Yazartn bu hikdyede tezinj zedeieyen husus tezahurler Fdzla a.rasrndaki dengesizliktir' ornrunu okumahla $eqiren olmasr biigiierinin trirtakrm Flamrn'rn beEeri tabiat hakkrnda
gerekirdi. Evldthklanm evlilik kurumuna karqr kokten bir
424lALi iHSAN
KOLCU
eoeeiYAT KURA MLART | 42s
karalamaya gidece$ne,
onlann saadetini saglayacak segimleri yapacak bilgi ve gdrguyu aqrlamasr geiekirdt. dogru Hayatm fenalklanna kargr bir kagrq psikozu insanl ," f"a* t.ryTtrfof Zekiye'nin Ayaso$,a'daki evden aynhp Muhsin e"q" J;i it"
Halep'e gitmesi Euuralhnda yatan
bir
Bu lnsaltar jotru Oi. f..fqtr.. Akile'ninki ise kendine, kendi ktiqrik ve tehlikeden uzak kaqrgtrr.
arasrna, olaylar arasrna krsaca hayatrn iqine
dtinyasrna kaqrEtrr. Akile hep o drinyada kalacnktrr.,,+as
Alunet Midhat Ffencli bu oyktisiinde hem erkek egemen bir dil kullarur hem de kadrnla'n diinyasrna n in , Anargist bir feminizmin ilk rirneklerinden birini verir. Fazrla Hamm ve "a"r. evlathsr er.ir" *riiit iargrtrrgrnda rsrarranvla gahsi cizgrirrri!-ii dilendirserer de 1-
ikinci metnimi z Harit ztya'nn Ask-t Memnu romamdu. Burada Firdevs Harum-Bihrer vani ana-kn'igkisin psikanalitik
r"r';r;*i;;"i"**:
qahgacaSrz.
BaElangrqta Firdevs Harum'la Bihter arasrndaki iriqki srradan bir anae_ krz iliqkisidir. yahla'na gidig geriqrerinde resadiif ettikleir au aanun Bey,in samimi ve srirekli balogla' cince annede bir krsmetin ayasrna g"r*;kt" oldu$u izlenimi uyandrnr. Fakat zamanla bu bakrqlann kdrpe Bihter,e ycinertildi$ an-laq* ve ardrndan da Adnan Bey'in Bihier'e talip olmasryla iq resmiyet
kazan,'- Anne-krz arasrnda ilk gatrgma bu srrada yagarur. Arure Firdevs Harum Bey'ikrzr
igin'yagh'uutur. tc'k yagrru Lenr.iz uq-+ u,r-luam lfuT ile agrk bir rekabet
krzian iqindedir. T.atlun ormayr'bilmeyen bir ua"rr* eflence gridfisriniin esiridir. Kocasrm defalarca aliatmrg, "" gcihretin bu yoida totrr oi. sahibi olmugtur. Kocasr uzun siire bu duruma aayanmrg rumiii,
!)n kocarrk q.erefinin depre$mesiyle kansrrun britiin kirli iligkiierini b"u"rao-r"iG ardrnda da hastalanarak dimriqtrir. Kocasmrn ciriimrinden sonra Firdevs Hamm daha da
serbest dawanmaya baqlamrqtrr. Biiyrik lezr peyker kendisini
bu sefih hay.aitan korumak igin erken yagta evrenmeyr tercin etmigtir. Firdevs Harum krzlarrrun bunryup serp'mesiyle at* kririn anast olarakarurmaya baplamrg
ve gengliginin verdigi guhluk ve zarafetiyava' yava; r."vt"t**"i"rlamrqt'. Kendisi iqin drigrindiisii, kendine yakrgtrrdrfir talip olmasrna sok tiafSit.Jratta kiiple; ilruni'ti.. Adnan Bey,in Bihter,e
e., yuzdel iu evlilige 'kargr grkmr'tu. Fakat Bihter'in tehditleri .orr*au.boyun e$erek bu evlili$e razr olmugtur' Bihter igin Adnan Bey, niyala'm srisieyenlir kocaaan gok qefkatine karTrqacalr bir 'baba' t"ti"-ita"a*. Belki de kahnndan olen
aa3
Tanzimat Edebiyatr 2, IIikAye ve Roman,
babarun yerine koyacaft kirlenmemig, saf ve kudretli bir 'baba' figiiriidiir. Nitekim ilk zamanlar bu baba figiiriiniin daha. afirr basil$rru giiriitiJ'z. Yazar Adnan Bey'le Bihter'in seviqmelerinin izin ve iradesini Bihter'e vermek
suretiyle erke$in ne zaman kabaraca$r bilinmeyen ihtiraslanna gem \rurrnuq olmaktadrr. Yatak odasrndaki kaprh bolme tru mesafenin varh$rru gcisterir. Adnan Bey yiiziine kapr kilitlenen bir yatak odasrnda soiufunu duyduSu fakat
bir ege sahiptir. gatrgmasr diisiinden sonra da devam eder. Firdevs Hamm krzrn Anne. ile geng Behltil'le aqrk sagrk konugmalar yapat, adrna ispatlamak cazibesini kendi maluemiyeti ortadan kaldrrarak yeni iligkilere zemin haz]'Jlat. Behhil bu evin kadrnlarr arasrnda cazlbe unsuru olmaya devam eder. Adnan Bey'in krzr Nihal'le niganlanma hazrrhklan yaparken bir yandan Peyker'e asllrr, ondan yriz bulamayrnca Bihter' e yaklagrr. Bihter baglangrgta ablasrrun yolunu izler. Firdevs Flamm'rn krzr olarak amlmamak igin uygun bir taliple evienmek ve kendisini bu gekilde annesinin yagadrfir 'rahat' hayattan uzaklagmayr diigilmir. Bihter'in bu tutumu annesinden tevariis eden 'kader'i degiqtinne tegebbrisiidiir. Anne, Freud'un EleLtra karma-gasrnda oldufiu gibi Bihter igin nrutlulu[a giden yolda agilmasr gereken bir engeldi. Onu bertaraf edip 'baba'ya kar,rrqmasr gerekmekleydi. O bunu yanlg bir segimle gergekte babasr oiabilecek ya;ta, kendisinden otuz i
istedifi
zarnan dokunamadr$t
"Bu adarn igin derin bir saygr, hatta sevgi vardr' Ama butun ruhunu ona verebilen bir kadrn olamtyordu. Bu odadal bagka yerlerde onu seviyordu. Beraber gezerken, aEa[rda o kuquk odada otururken, hatta onun odasrnda, evet, su yanl baslanndaki odada Bihter'de bir sokulmak, elinden geidi$ilce yak:nnda bulunmak iste[:i uyanrdr. Arada bir bagrnr omzuna kor ya da bir qocrrk sokulganhfryla dizine yatard1."444 Artik bu saatten sonra Adnan Bey Bihter iEin bir 'baba'dr. Fakat iq bununla bitmez. Ortadan kaldrnlmast gereken anne figiirii ortadadr. Ustelik Firdevs Harum'rn yahya srk srk gelmesi, bir bakrma durmadan kendisini hatrrlatmasr artrk teninin ga[rrsrru duymaya baglayan Bihter'i rahatstz etme)'e baglar. Anneyi agmarun yolu anrie gibi olmak, onun grtti$i yoldan giimektir. Cenetik miras bir sevk-i tabii ile bunu emreder.
s. 42. 'ao
Agk-r Mernnu, s. 149
426
lALi i!.{SAf{
KOLCU
EDEtsiYAT KURA MLART I 427
"tsihter evlenmeden cince iElenmemiq bir miicevher gibi saf ve temiz bir guzellige sahipken evlendikten y..r"q y"r"E "o.r., ruhunu ve teninin hararetini kegfetmeye baqlar. lgznada kendini se),retmek tsihter'de oteki beni ile ytizlegme dawa:-r rqlarr drr. gindeltini cir ganya grkarmal,p galr qan bu j
Marksist / SosyaEist
Marksit / Sosyalist agrdan ferninist edebiyat kuramrrun onctisii, genel feminist hareketin gok borglu oldup'u Fransrz yazar Simone de E'eatlvior'dur. Onun dilimize I'vadm adryia qevrilen La Deuxi6me Sex {1949) (Ikinci Cins) adh eserinde konuya l\zlarksqr aqrdan bakar. Buna gore o, kadtrun ekonomik ve siyasal alanda ezihnesini bir alt-yapl kurumu, kadmlan aga$liayan saaat ve edebiyat anlayrqrm da bir iist-yapt kurumu olarak gcinir. l{atrrlanacapr gibi bu diizenek Marksistlerin sanati ifade etmede kuiiandrldarr yontemdi ve esas itibariyle srruf gatrgmastna dayaruyordu. Simone de Eeauvior kuramrm Marksizrne dayandrrmryor ancak Marksist baklg agrsryla gcirmeye gahgryordu. Yadsrnamayacak bir gerEek olan tarih boyunca kadrnlann ezilmiqiiSi ona gcire
r
uyurnak iqin odasrna qekrlir. tsiiinqartrna kazr'rmg Behlol-peyker yakrnlaqmasr aqk ihtiyacryla ka,",rrlan bu genq kadnrn digiii$ni keEfetmesine yol aqar. Once aErk pencereden esen rhl< esintiye kendisini yan grplak olara-k bti:akmasl sonra aJmanln karqisrnda kendisini grnlqrplak oiarak seyretmesi onda gecikrnis cirrselligin uyanlernln baqlangrcr oiarak gdrebiliriz."44s
bir alt yapr oiugturur. $,4arksist terminoloji ile
igrSlna grkanr. Yasak iligkinin figrini olarak Bihter artrk Firdevi Harum'du. Fakat hiq kimse bu durumda Bihter'in Firdevs Hamm,r safdrgr ertigini sanmamahdrr. zirabiitrin kirii geqmigine ragmen Firdevs Harum sahip oldu$u
ve gewesine kabutr ettirdiSi ahlak iginde muttru ve ayaktadrr. sosyal ahiaka ve tdreye teslim olmamrgtrr. Fakat Bihter daha ilk hatasiru caruyla c;demigtir. Bu
bakerndan Bihter ah16krru benimsernediEi bir iliskinin frg0ni olmu$tur. Fird"", Hamm krzrrun kendisinden gokEa yagh biriyte evlenmesine izin vermemekxe belki de olanca tecriibesiyle olacaklan cjnceden gcirmris ve hern ihtiyari hem de gayri ihtiyari baqlangrqta bu er4ilige kargr qrkmrgtr. Boyleiiicle Metrih tsey Tatr
ihtiraslanm tatrnin edece$i bir somiirii sahasr da de$ildir. Kadrmn rahrni bagkasrna ait spermin yumurtayla buluqaca[i kuytu bir koge defiidir. Bu anlayrg kadrm ve bedenini sadece kendi ihtiras ve arazlanmn alaru olarak gdriir.'Bunlar Eocuk dog,urilayr, sadece bir erke$e ba$lanrtayr, sosyal ve psikoloj ik sorumluluklanru ytiidenrneyi reddederler. Kate Millet, Cinsel Potitika (1959) adh eserinde Henry Milier, D. H. Larrrence, Nomran Mailer ve .Iean Genet gibi romancrlarin eserlerini
oidugu kanaatini laqirnak istiyor.rz.
Aii
ihsan Kolcu, servet-i Fiinun Edetriyatr, Salkrmsdgrir yayrnlarr, Erz. 2006,
sciylersek bunlar proieter
srruftu. Onlara boyle bir hayati dayatan bu ideolojiyi yaratrp uyguiamaya koyan da iist yapryt iemsil eden erkek egernen gattdrr. Feodai donernden baglayarak erken kapitalist d
Bir bakrma bilingaltrna l..azrnmrg 'anneyi agma' drirtiisr.idiir bu. Evin icinde diqi avlna 91krm$ bu hagan geng aradrgml bulmakta gecikrnez. Bdylece tsihter'in kendisini bir ba;ka erkege teslirn etmesinde bilingaitrna kazrnmrg 'anne'yi becaraf etme psikozunun varh$rru hissederiz. Kad.rnca rekabet duygusu lcoklerini qocukluk ve iik genglik yrilanna :uz4tan bir psikoz.i grin
ao5
,4gndan Feminist Edebiyat Kurarnn
inceieyerek kadrnlann cinsel bir poliiika baplammda nasrl agafriarup ezildiklerini gdsterrneye gairqmrgtrr. Ona gore "cinseilik politik raitelik taglyan .bir srmflama'dir" Bu g6nigtiyle Simone de Beauvior'un Marksisi terrninolojiyi k'illanarak izaha gahgtr$r alt-yapr, iist-yapr iliqkisine benzer' Kadrnlann yapacafil gey kendilerini bu hayatr yagamaya iten ideoloji ile mircadele etmektir. Bunun igin erkekJerin egemen oldugu bu diinyaya stzmak ve miimkiin oldu[u kadar etkin bir konuma gelmektir. Bir tiir srruf g.atrqmasr igin
s.
J1J. i
l i I
t A,
42alALi iHSAN atrlacak
ilk
EDEB|YAT KURA MLART I 429
KOLCU
adrmlardrr bunlar.
XlX. yi.izyrlda George Sand'm erkek
$imdi istisrnarcrlar hep telasla, korkuda Buglin lczd bayragn krzrl nurlar saqarken, Yann iqin kurtuluE yollanrr agarken
takma
adryla onlarm egemen oidu[u edebiyat alaruna srzma gabasrru burada hatrrlamak gerekir. Marksist olmasa bile egemen srrufin etki alamna girmek bu trirden bir niyet ve gabarun iinimi olarak algrlanmahdrr. klarksist sanat ve edebiyat teorisyenleri edebiyatr srmflar arasr gatl$marun dogurduEu bir degiqim ve toplumsal bilincin degigip geliqmesiyle paralel bir okumu edimi igine girerler. Bu balomdan baqlangrgta bu kuramm cinsiyeti belirlenmemiqtir. Kadrn da erkek gibi proleterdir. eatrgma haiinde olduklan burjuva srrufimn kadina toplum iginde bigtikleri rolleri gcirmezden
Meqru olan ha,kkrm istemekten usanma. "Sabr et biraz-." derlerse bu sozlere inanma Burjuvazi yalanla dolabmr dondurur' Kalbindeki emelin nurlannr sondiirur. Sen bir mafidur iqpisin, senelerce eziidin.
gelirler. Bu bakrmdan kadrmn proleter olarak defieri kadm olarak degerinden daha cinemlidir. 6yle ki clara zetkin A-lman Soiyal-Demokrat parlisi Gotha Parti Kongresi'nde i896'da, "sosyalizm Proleter kadmla yenecektir" diye soylev verebilrnekledir. ona gdre aile iginde erkek burjuvaziyi kadrn da proleteri temsil eder.aa6 Feodal dr,izenin er.e kapattrsr kadrn kapitalist-burjuva drizeninde toplumsai rrgat konumuna gekilmigtir. Kadrrun toplumsal doku
iginde ezilmesi ekonomik nedenlere baSlarur. "proleter
"Bir Mayrs"ta hurroldun, bunu bir bayram bildin. Evet hursun, yann da huirolmaksa emelin, Esaret bafilanm krrsrn kuwetli elin' Bir gunluk hirriyetin sana bayram oluyor, Dudahlann guluyor; kalbin sevinE doluyor. Fakat... idrak etmedin sen hakiki bapamr, Yine yann hrrpalar maiqetin alarmr.
iggriciiniin
kapitalistlerce somiiriisii, verilen Eok az ricretlerle, erkek drinyasrmn talebine
En buyuk bayram sarra hakkrm aldtfrn giun' istismardan kurtuluq ne tathdrr bir dugun. Boyle daim birlegip kuwetini goster sen! ittihaddan a1'nlma, galib olmak istersen'
uygun biiyiikhikte bir fahige arzrru sa[lar.'aot Kadrru bu kotii yoldan kurlarmamn yolu ona erkeklerle egit iicret safilayacak bir i9 sahibi yapmaktu. Sosyalist di.igiince kadrn sorununu genel proleter sorunu iginde ekonomik iligkiier ba$lamrnda yani bir alt yapr sorunu olarak gciriir. Kadrru bir mal ve siimiirii aracr olarak gciren kapitalist-burjuva diizeninin yrkrlmasryla kadrn da ozgiirlii[iine kar.rrgacaictrr. Hakikatte SSCB bunu bagarmrgtrr. F-akat bu kez kadrn parti biirokrasisinin elinde cinsel bir metaya ddmigmiigtiir. Kapitalist-
burjuva aklorlerinin yerini parti, kolhoz yoneticileri arrugtir. Kadm igin kapah fahigelik dcinemr baglarmgtrr artrk. Bu bakmdan Marksist / sosyalist ferninist anlayrgm dayanacafr sallam bir zemin yoktur.
Bu yiizden bizim
ilk Marksist kadr'qairimizyaqar Nezihe Biikiilmez
kendi kurluluqunu feminist hareketten gok Marksist -proleterya hareket iginde gciriir.
I
MAI_IS448
- Turk iEqisineEy iqpiler! Bir Mayrs: Sizin serbest grinunuz;
Yririiyunriz ileri, "aydrnirk"trr dnunriz. Atelyeler kapandr, dunya sanki uykuda, nou
clutu zetkln, Kadrn sorunu uzerine segme yazrla r, Haz. N. Krupskaya- w.
Pieck, 2. bs. inter yay. ist. 1992,s, aa? Age., s. 136. aa8
l3I.
Aydrnhk, nr. 21. Mayrs, 1340 I 1924.
l
l I I
I
l
1
I I
n
Patronlann elinde sen o1'uncak de$isin Biraz kaldrr bagrnr, sana baElar e[ilsin. Kadrnlanrun durumu hakkrnda Tiirk toplumunun yaplslna Marksist i Sosyalist feminist kuram goziiyle baktr$rmrzda, aile kurumundan baglamamn yerinde olacasiru diigiinriyoruz. Buna gore ata erkii aile, tcireler ve sosyal ahlik nizamr iist yapryr yani ideolojik yaptyr, aile iEindeki kadlnlar,(anne, kez gocuklar ve gelinler) alt-yapryr olugturur. ideolojik iist-yapr ata erkil nizamm erke[e tarudr[r sonsuz kudretle gekillenmigtir. Frkek egemen drinya iist-yapr ideolojisini temsil eder. Kadrrun gelecefiini belirleyen bu iist yaprdrr. Erkek egemen iist yapr giiciinri torelerin kendisine tarudr[r ayncahktan alrr. Bir bakrma feodal devrin sln1r tanTmaz hulcrk-unun izdiiEiimtidiir bu. Oyle ki mensubu olduklan dinin emir ve yasaklanm da bu u$urda gcirmezden gelmeye ahgrktrlar. Sinemaya gitti diye, radyodan qarkr istefinde bulundu diye aile meclisini toplayarak krzlarrnm oliimrine ferman grka,rabilecek kadar bir iktidar fetiqizmine kapilan babalar vafdf. Oniar krzlarlmn kiminle ne zaman evleneceklerile karar veffne yetkisine de sahiptirler. Bciyle katr bir feodal zihniyet kendi iktidarrru kaybetmemek igin gekirdek aileye donrigmeyi de reddedecek, ig, efitim ya da yakrnlanm ziyarel iEin bile aile fertlerineizin venneyecektir. Kendi feodal giiglerini surdiirebilmek igin higbir sosyal
43O
IALi iHSAN
EDEBTYAT KURA MLART 1431
KOLCTJ
sorurnlulukianru almadrklan haide yapabildikieri kadar gocuk bu ideolojik iisGya;lmn ezdigi alt-yaprmn hayar sahneieri son yi.izyrlda sanat ve edebiyat eserlerini, sinema ve-televizyona
rollerini renklendirecek arayrglanru sergilemeyi ye$lernigtir. F{ayatrn nesnesi olmaktan kurtulup oznesi haline gelen bu kadrn figiirleri bir baqka tuzagm igine siiniklenmekten kendilerini alamazlar. Bu kez de tatmin edilmeyi bekleyen kadrnhk duygulanrun nesnesi haiine gelirler. Sermaye ve akrl oyunlanrun egemen olduiu bir diinyada bil giiqliktidaf feti;izmine kendilerini kaptrrmaktan kufiaramaziar. Boylelikle Sirnone de Beauvior'un sorusuyla
doguracaklardu. igte yansrmrgtu.
Kadrmn sosyo-ekonomik ve cinsel bir figiir olarak alt-yapiyr temsil
etmesine dmek olarak NAzrm Hikmet'in Kadrnlanmrz qiirinin birbdliimiimi okumak yeterlidir s anlnm.
bagladrlrruz yere doneriz: Kadrn Nedir?
(...)
Ve kadmlar
birbirlerind en gizieyerek baJuyoriardr ayrn altrnda gegmiq kafilelerden kalan dkriz ve tekerlek oirilerine. Ve kadrnlar
bizim kadrnlanmrz:
korkunq ve mribarek elieri ince, kupuk geneleri, kocaman gdzleriyle ar\alrfiz, awadtmrz, y arifinz ve sanki hig yaqanmamrq gibi 6ien ve soframrzdaki yeri okuzrlmuzden sonra gelen ve dafla-ra kagrnp ugrunda hapis yattr{rmrz ve ekinde, tritinde, odundave pazardaki ve kara sabana koqulan ve afirllarda tqrltrsrnda yere saph brgaklann
oynak. afrr kalgalan ve zilleriyle bizim ola:r kadrnlar, bizim kadrnlanmrz {.
..)
Ezilen alt-yaprmn kurniluqu sosyal bir figdr ve birey olmaktan geger.
Bunu da sa$layacak olan zorunlu esitimdir. Ancak b-u yoiladrr ki kadrn kendisini sosyal, kiiltiifel ve ekonomik bakrmdan erkekle egitlqyebilsin. Qarprk sosyo-ekonomik diizen kadrnlann olugturdu$u alt-yapryr sarsmaktan uzaktrr. Erkefine (baba, koca, kardeg) ekonomik bakrmdan ualu taarmn uu krsr dcingr.iyii deEigtirmesi imkansudrr. o halde yaprlacak ig ideolojik, iistyapryr d e[i gtirrnektir.
Fakat ne yaztk ki riirk edebiyatrnda verilen eserlere bakrldrprnda ne anargist feminizmin ne de Marksist feminist kuramrn on niyetiyle yazian eserlerin bu drigtincenin yanslmasuu gciremernekteyiz. Bizdeki feminist
edebiyat Marksist olmaktan gok burjuva karakterlidir. Maddi bakrmdan doyuma ulagmrg belli bir kadrn ziimresinin cinser fantezileri ile sosyai
l I .1,
eoreiYAT KURA MLARI "hafif, kanath, kutsal bir geydir' ithamr duyrnadan' kendinden veaklrndan6teyegeQmedenyaratamazqiirini.ButanrrsalVergiye kavuqmamrq insanm Qiir yazmaya, biliciligi' gucu yetmez''a+s fi1
IIER.MENOTiK EDEBiYAT KURAMI yunus bir rjz s6ylemis HiE bir sdze benzemez .s
Milnaftklar elinden Orter m6nd yiizilni)
Hermencitik kdken itibariyle antik yunan tannlarindan edebiyatm
yaratlcrsr, tan'larrn habercisi, onlann insanlarla ileti$imini kuran Hermes iie yine ayru dilde konupmak anlamrna gelen hermeneuein fiihnd.entriretilmig
bir
kavram olarak kabul gcirmiigttir. Herrnendtik kelimesi yorumcu/mrifessir anlamindaki Yunanca Eppqve\E teriminden tiiretilmigtir. Tannlarla insanlar arasrnda bir trir aracrhk yapan mesaj ta$1yan Hermes,in bu igi yaparken araya kendi yorumlanru da'ekledilinden, yomm bilimine onur. adrndan tiiretilen Hermenotik denmigtir. o halde bir ana metin bir de onu yorumlayrp sr.man aracr vardrr. Felsefi anlamryla yorumbilgisi / tefsir, felsefi ve bilimsel
metinleri anlama bilgisi kavramlanru kar;rlamaktadrr. Kavram ilk kez XVll. Yrizyrlda Johann Conrad Dannhauer tarafindan kullamlmrgtrr.
Hermencitik baglangrgta Hnstiyan teolojisi sahasmda yorum tartrgmalan'dan ortaya g.rkan bir metodoioji bilgisi olarak kabul edildi. Ka'ramrn kaymaprnda biittin dinlerde yaganan diisel metinlerin forumu / tefsiri sorunsah yatmalcadrr. Kavram daha sonra iiahiyat alarurun drgrna grkmrg ve genel anlamryla yonrm tartrqmalanna kaynakirk eden fersefi bir sistem haline gelmiqtir. Gittikge geniqleyen bir kulrarum rizellisi ve yayrrma gcisteren Hermencitik sanat ve edebiyat eserlerini an_lama, Iefsir etme yoru'lama bilgisi oiarak da kabul gcirmeye baglamrgtu. Hermenotik,/ Rcinesans ve Aydrnlanma easr'nda dinser meti'lerin yorumu alarunda kullamimrg ve bir 'okuma', ''anlama' ve 'yorumlama, bilgisi kuramr haiine gelmigtir.
Edebiyatta Hermencitik bir metinde olduiu diigiimilen gizli ya da derin anlamrn ortaya grka'lmasr ve yorumlanmasrndi metnin yuruirritun, yazildrgr dcinemden, lc'rilarulan dilden vb. hareketre yorumlanmari urrr",or""'geiir. Bir P:kTu gimdiye kadar gordiigiimr.iz edebiyai kuramlanm neredeyse iiine alan bir okuma ve yorumlama eyleminden sozedilmektedir. Antik donemde yorumbilim ile ilgili konugan iik fiiozof praton'dur.
gairlerle ozanfan birbirrndel_ay''''. ion aryalogu"au io"-uar, Sokrates'in konuqmalarul nakleder. piaton,a grire'gair;
I 433
o
lir'quo l"
varlrktr. Buna gore Platon gairleri tannsal yeteneklerle donatrlmlg naif kigiier (Burada' olarak tanrri.ar. Onlar ian'la'n yeryiiziindeki terciimanlandrr. ..Allah'rn sr hazinesi Arq'rn altrndadr ve anahtan qairlerin
hadisini hatrrlayalm) ()zanlar ise qairlerin terciimanla'drr. Bu aslnda defildir' Ptu,o.t'rr' tipik idealar kuramrrun giire yansrmasindan bagka bir kopyasrmyapmaktadrr. 'ey taklidini onun ozan yansrtrrken aslrru $air rnetnin Dirrur,,r" halk gairlerinden bazrlanm diigtindiikge kimilerinin gait kimilerinin de ozan oldugunu goriiruz. Bu bakr.mdair Piaton'un bu tarumlamasr daha dofrusu gair-oian, sanatgr-zanaatkAr qT rmrna dikkati gekmesi tarafimrzdan ozJilikle metinleraraslhk kuramrnda ilgi goren bir gdriiqtur' Agrk Omer'in Karac'oflan dedifrn eski meseldir
da
Biz Aqrk sa1nna1nz oYle ozam parmak derken de bu ayrlma, yarn Sair-ozan, sanatE-zan(latq dizgesine basmryor muydu? Platon'a gore ozan gairin yorumcusu oldufiuna gore metnin giivenirlifi gergek ve her yorumda (iiretim) de$iqecektir. Bu da srirekli gergeklikten, mutlak baklldr$rnda agrdan Bu geimektedir. u.rlu*rou anlamdan uzaklagmak ;ri*ir" susafft$ oian platon hakl olarak yorumlamayt yararh gormemektedir'
macerasmda daha gok dinsel metinlerin Hermencitifin orta Ea[ 'aiti[r mezhep, aynqtmlanru godty. incif in' yol bunun yorumunu v" -bakema bu metinlerde ne dedi$ini do[ru Tann'run bir tefsirleri i(ur,An'rn olarak anlama ediminden kaynaklanmaktadrr. Hz. isa ve llz. Peygamber'in vefatlanndan sonra kutsal *"iiol".itr hem siiruret hem de itmihal uygulamalan igin yorumlanmasl gerekli olmugtur.. Balr'da erken dcinem hermendtipin onctisii sayrlan Origenes, "Prensipler uzerine (Peri Arch6n) adh.gahgmasrrun yaklagrm dordiincii kitabrnda hermenotik problemine ilk kez sistematik bir gewesinde Teologlar ,".gii"*lg"o'otit. Onun tarafrndan kurulan !k:*lug"tiqtiril"n bu sistem, "incil'in iginde yeralan her harfin arkasmda bir sv' bir "dnrin onto* aramdya,rtt kadar g6tiiriilmiigiir, Bu da Ortagap Hermenoti$inin en onemli baqalst olarak kabul edilen "yaz'tntn dort anlanx' kurafumn
uon
Platorr, Diyaloglar, 1, ion
Kitabevi,4. bs. ist. 050 a51
($iir Ustiine), Qev' Melih Cevdet Anday' Remzi
1996, s. ?68; 535b.
28. Metin Toprak Tlermeneutik ve Edebiyat, Bulut yay. ist. 2003. s. Age. s. 29.
''=G. E, .,
I
*
j
4g4lALi iHsAN KoLcu geligtirilmesine yol gdsterici bir igleve sahip olmugtur.,,as2 Ba$lan$qta nrutlak bir kutsar metin iken tefsir ve vo*"rrurffiutorrG-t". i'J;j*i" sdyrersek mutiak gersekten avnhp.takrii roev"r*r"
yrintemJe sadece teorojik
i:J#'f
;: i:?;L?':,ff :*
.*irii,,::;'ff; metnin en az
e;.;;krik;;;;jtj:;"" inc., bu "" bir metrn'o*at algii rvr,-r";;o"t sosyoicrjik. atizev; ne ;n J*e""'' ;' i' e.tvr I'" J' da tersi i ve "-'
(?i:itH:L-:i::',Hgi
kutsat metinde (kerime ve kawam
clcirt
n:H$LriH"*r:r**#,+'#f"*ffHffi:?fft #r;i 1' Kelime anlamr: Kudus'rin
F'istin'de bir ge'ir orciugunu ifade eder. 2' AJegorik anlam; Kudris'ri'kiiiseye karqr,k geidigi;r lao* 3. Ahlaki (rnanevi) anlam: Dtizenli "c*r. devlete vurgit yapar. 4. ytksek (anogojik) anlam; Sonsuz ya$ama atrfta bul'nur.,,ar3
$irndi bir nriifessir (yorurncu) kutsal bt aniamr aiacaktr::. Hermencitii< bu .rnetni 1,orum,larken hangi dcti J#"1 birini ctdugu kadar dcircirinri de kabur etmekredir. Kim ki oitt, i"rii)|ii,, a,nrn *r,;;E;;;;ski din ile devn (botE) kelirnesimn l,azrda
yorurnJayanlar olduELr gibi deyn "r* ;";;;sr sebebiyre_ ctin diye okulnii: UiV" yorumtayarrJar ,31d1r. Binnde 'Farisi cigrenmenin i,isanl ar"c;'" "f.rr)'trp o*i*J"U]il" cir. air nreriru-erin ya da iru ciiii konupania'n gavri isrami'rit"'rd;;;;;r-,;:o' iiJ,!i. gcinililr; dtekinde ise dini devn diye_yo*"truyunrui iu itt tasr akEine Farisi bii'renin Mrisrrimanrn
g:rciil" ;;,i]'
;l**T*i:1iis
;; ffi "r0"*r, yo**''
irr-uir"cegini
ima euifiini kabul kerimesi karq,srndaki-#rir*'i'i" kaidrlr ikiremi yirsiran bir
Flermencitik,
R.efonn dcineminde Mafl.in -L uther,in lnciii dopru zemini*de yaptrgr refsir beri
utrt,-ri--""*-dg*, iginde yorirrnranrnasr gerektigini rurguiar. n"it" yorumiarrna degii baElangrgraki .g"anlarnr*?r.-*; l*n^"j*"u rrr"ti,ii*^'"*iaul' yuprru, uir*uro ;I[ffi* sciyrer, Ahmet Haqim giir Hat
as2 as3
Age.
s.29.
Age. s. 29.
EqEtsIYAT KURA MrARt 1435 kastetmigtir. Hermendtik anlamr teke indirirken
bu zenginli$i
kaybetme
tehlikesi yagar.
HermendtiSin amacl okur ile metin arasrndaki tarihsel uzakh$r ortadan kaldrrnak metni genel anlamrna bir zarar vermeden giincel krlmaktrr. Bir
ortaga[ kuramcrsr ve ayfl zamanda bir ilahiyatgr olan Schleiermacher (17681834), hermenciti[in amaclru "bir soztin tarihsel, sezgisel, 6znel ve nesnel olarak yeniden yaprlandrnlmasr geklinde tantrctlar.'Asa Bunun igin yorumda yanhg anlamalan ortadan kaldrracak birtakrm kurallar koyar. Bunlardan biri metnin yazaflfl7n seviyesine grkmaktrr, "bu nesnel aEdan yazann kullandQt
diti, 6znet agrdan ise onun yasammt tiim yc)nleriyle bitmek anlamtna gelir.'As5 Bir iigiincii kurai ise yazarrn iginde yaqadrgr dcinemin ozelliklerini bilmektir. Bu hemen akla sosyolojik, tarihsel ve biyografik eleqtiri ycintemlerini getirmektedir. Eagka bir deyigle Schleiermachdr'in teklifr bir metni yorumlarken metnin yazildrlr donemin dilini, diyalektigini, yazann yetigtiSi sosyolojik ortamr ve nihayet onun biyografisini bilmek gerekir. Fuzuli'nin $ikAyetname'sini yorumiarken Fuzuli'nin hayatrrun biitiin ayrrntrlanyla bilinmesi gerekir. Zira $ikAyetname'de gik6.yet konusu olan gey qaire ba$lanan emekii ayliprru bfu tiirlil alamamasr iizerine igine driqtiiSii garesizliktir. Metnin dili XVl. Yiizyil diiidir. Bunu yazarrn hayatrna bagh olarak grkartryoruz. Ortam ise Osmanh Der4eti'nin en pa'gaah dewi yani Kanuni Sultan Siiieyman ddnemidir. Ama bu ddnemde devlet dairelerinde riigvet bagrru almrg yiiriimiiqtiir. Bu bakrmdan $ikAyetname'yi yazartn psikolojisinin yansrdrfr ya da sosyolojik otdufu kadar tarihsel bir belge olarak da okuyabiiiriz. Brifiin bu
veriler metni doEru yorumlamamrza yardtm eder. Fakat her rnetin $ikdyetname kadar gansh mrdrr? Ya yazartnt bilmedifimiz bir metinle kargrlagsak onu nasrl yonrmlayaca[u. Metnin dili ve kimi anlama yardrmcr olacak igaretler bu komda tek bagrna yeterli olabilir mi? Tann kelarruru bile tefsire tabi tutarak yanhghklara yol aqabilen bu ycintem tamamen savurunastz bir edebiyat metni karqrsrnda daha serbest ve hoyrat dawanmayacak mrdrr? Sctrleiennacher ilk agamada metni yazar kadar sonra da ondan daha iyi anlayabilecefimizi sciyler.a56 Metne tarihsel uzakhktan bakridr$rnda bu
rniimkiin olabiiir. Hatta rinceki bahislerde de gdrdiigimiiz glbi yazalrrrr duygu>,u dile gevir.me konusundaki bagansr da bu yorumu etkileyebitrir. Ama Hermenoti$in amacr metni yazardan iyi anlamak degil 'do$ru' anlamaktrr. Schleiermacher g
olabildiSince onun i.lstrine Eil
o5a.Age. 455 456
s. 42.
Age. s. 42. A^ge.
s.42.
436 | ALi iHSAN KOLCU
EDEBiYAT KURA MLARr | 437
"bir edebi meUn bir yaldan yaza:rn tiim yaprtrnrn britrinune ya'i bafh olduiu ya-zrn turune ait iken (metnin nesnel etkenleri)
bir yandan da bu metrrin cizgun anlamr yazarrnyaratma anmdaki oznelli#ne (metnin 6znel etkenleri) baEhdrr.,'asz schleiermacher'in metni'anlama yontemi Hermeneutic circle derilen yorumsama dairesi kavramr etrafrnda gergekleqir. Anlam schleiermacher'e 96re;
"daima dnceden bilinene bir bagvuruyu igerdi$inden bir baloq iqerisinde iqleyen yLatrcr
dairesel ve diyalektik
bir
yeniden
-formullendirme ve
Dilthey'le gore "Sanat hayann en saf i,fade biqimidir.'465 $iit dme$inden hareket edilirse bir giir metni tekrar yaqamaya miisait bir yapt
ylniden_
YaPilandrrma6lry,"458
Hermendti$in kuilandrgr yontemlerden biri de Gramatikal Yorumlama'drr. "Dilden yola gtkarak dilin yardtmtyla bir metnin (konusmarun) tam anlamtnm belirlenmesi sanafi olarak'Ase nitelenebilir.
Kelimelerin birden fazla kargrhsrrun de[erlendirilmesi ilkesine dayanan bu ycintem ashnda ortagaE'rn alegohk yorumlama yontemine yakrndrr. Daha sonra yaprsalcrlann deneyece$i metnin anlamrm bulmak igin yeni bir dizge kurmak ediminin iik rirne$ini bu ycintemde goririz. Psikolojik Yorumlama ise metnin yazanrun niyetini ortaya koymak geklinde cjzetlenebilir. Yazann niyeti metnin anlamr ve yorumu olarak yu.r.rr. Niyetin ne kertede gerEeklegtigi ise ayn bir tartrgma konusudur. yazann niyeti onun biyografisirden alinan verilerle metnin yorumlanmasr geklinde tecelli eder.
w. Dilthey Hermencitik'i tinsel bilimrerin ydntemi, 'anlama' ycintemi olarak belirler.ouo Martin Heidegger ise, "insan varrt{mt anlamak olarak temellendirir. 'a6r Dilthey anlamay temer ve yiiksek uJu*u diye iki cinemli asamaya ayrnr. Temel anlama hayatrn pratifii iginde kullarulan kimi igaret, jest, ifade, konugma, kahkaha, a$lama, gtgtrt gibi ses birliklerinin kargrhkh iletigime uygun olarak anlagrlmasrdr. "u. orduda selam, giindelik hayatta merhaba ve selamlagma bigimi bu tiirden bir temel anlamayJkargrhk gelir. Bu gegit anlamada yorum, ima ve jestlerin dzel tasamrfu gibi durumlar anlama drgrnda tutuiur. Yiiksek anlama ise, "bir eserde veya-bir yasamda verilenin ti)mevanmu bir yol izlenerek bir eserdeki veya bir kisideki Lctplamla ntt E. Goku-A. Topguofilu-Y. Aktay, once siiz vardr, yorumiarnacrrrk {izerine Deneme, Vadi yay. Ank. 1995. s. 30.
o" Onc" Stiz Vardl. s. 30. ase Herrneniitik ve Edebiya t, s. 42. aoo
ismail Tunah. Estetik, s. I14. o6r Estetik, s. I 14.
itiskilendiriterek gerqeklesmesi'A6zdir. Bu durumda bu kuramrn dnemli 6gelerinden tekrar yasama iikesi devreye girer. Zita bu kurama gcire sanat giirsel bir zevk ve fantezi de[ildir, ama o "ya$qnmtS deneyinte ait bir gergefiin ifadesidir. ''u' Fakat tekrar yaqama bir einfrihlung (cizdeqleyim) de defiidir. yorutnunu insarun Dilthey'in yorum diiqiincesi "edebi sanat eserinin. A6a 6yle ki Hermencitik kenclisini anlamasmm tarihs ettili{ine yerleqtirilmistir.' kimi metinlerin gergek anlamrm ortaya gtkarmal<7a kalmaz onu yazarrndan daha iyi anlamaya da ycinelir ve kimi zamanbunda baqarrh olur.
Bir
olarak kabul edilir. Ahmet Hagim'in Merdiven giiri;
A[rr a$r grkacaksrn bu merdiven-lerden Eteklerinde guneE rengi bir fagrn yaprak Ve bir zaman bakacaksm semaya aflayara]
dizeleriyle baglar. YiiLksek anlama bu giirde yer alan anlamt gairinin dlgmda
bir okur/yorumcu olarak anlama siirecidir. Okur giirin temel anlamryla yetinmeyip yaratrcrsrrun sahip oldufu yiiksek anlam(a)'yr yakalamaya gahqtr[r an Dilthey'in yiiksek anlama dedi[i eylemi gerqeklegtirmig olur. Dilthey yiiksek anlamrmn gartr olarak 'tekrar yagama'yl one siirer. Bunun da gergeklegti[i en uygun metin edebiyat eserleridir. Merdiven giirini yaqayarak okuyan okur yiiksek anlamayr gergeklegtirrnig demektir' Zeki Miiren'in Park: okuyuqunda bir yeniden / tekrar ya$ama eyleminin gergekleqtirdi[ini notalan usuliine gore seslendirip rahathkla soyieyebiliriz. Sadece dniindeki -ayru zamanda garkmm fabulasrndan gegen bir okuyuq / yorum de$il, baqlayarak yaratrclsmln (besteci) eseri meydana getirirken yaqadrpr ruh halini de hissederek besteyi icra etmektir sciz konusu olan. Bu okuma ve yorum bigiminin Aristo'nun katharsis'inden farklt oldu[unu hemen belirtelim. Zira okuru / yorumculu yazarrn seviyesine grkarmayr amaglayan bu kuramrn 'tekrar yaqama' gibi bir yolu izlemesi do[al bir sonugtur- "Dilthey yiiksek anlamayt'rizgii ihttyaqlann do$al bir sonucu olarak gr)riir.'a66 O halde Merdiven giiri ancak tekrar yaSama ya da yilksek anlamayla anlam aErsrndan hedefine ulagabilir. Bu bakrmdan her okrrma bir gtincellegtirmedir. Metinle okur arasrndayazan bile agacak ya da onu metnin drgnda tutacak bir anlama 462
'63 r
Hermeniitik ve Edebiyat
s. 68.
Richard E. Palmer, Hermeniitik, Qev. ibrahim Gorener, Anka Felsefe' ist. 2002,
65.
a6a
Hermentitik, s. 165-166.
465
Age. s. 165-
466
Hermeniitik ve Edebiya!
s. 67
s.
T q
438
lAr-i insnN
j i
KOLCU
i
becerisi arzularur. ideal olan bu tiir okumadrr. Fakat bunun gugtrigu ortadadr.r. Hagim'in qiiri nitelerken sarfettigi 'resullerin scizri gibi,: tJiirro"n ku*t, budur' Haqim, "Mdnd irasnrmak iqin siiri J"s*nt-trinnilmii fet 1yyaz gecelerinin ytldtzlanru ra'se iginde btrakan kusu eti iqti o&i)rm"n"rz farkrt olmasa gerek. " diyerek $iirde anlam ara$tumasma kargi gricmgtrr. Harbuki Hermendtik Hagim'in dediginin uymtt y# aniam araqtul"n-iiiri*"r* aioft didik etmeyi amaqramakraan "siir ne'bir hakika, n"i"*jriir";;';;, beragatri insan nede bir vaz'-t kanundur. ' diyen Hagim Herrn"""iiciiiii-i"n drglayan bir tavrr sergilemesine kargrn qiirleri yorurnbilim agrsrndan bakir metinler o arak gciziikmektedir.
ve soffa da uygulama insanhk tarihinin Eok es$den beri kullandrgr bir signifactioti (igaret) dilinin agrirprdir. I\4agara duvanna avlayaca$r hayvarun resmini qizerr ilkei insamri niyeti yaptl$r bu resrne bakacak yakmlanna bir resimden hareketle bil" av seferini anlatmaktrr. Almr resme bakan avcrmn yaionlan bir av olarvr ile karqr kargrya olduklanru anlarlar ve bunun nasrl bir av olabiiecefini yorumlayabiiir hatta kurama uygun olarak kendileri de bu ava katrlarak uygulayabilirler. C halde ilkel gektrivle gerekli olan ilk gey bir ortak dii, kiilti.ir" tar:h, biigi ve estetik g
I
Edebi eserlerin hermenciti$i metnin do$ru anlagrrmasr ve yommuna davarur' Bu da birtakrm kriterle; ya da degei dlgiitlerini g"r"[r krrar. Bu kuramla uSraqanlar getnin birden gok a-nlamr' oldugu "g,irugrr" ,r"uf. -v"lr"rramaya b akntazlar. Bununra bidikte edebi metinreri anramayi *ydnelik ortak kaburlerin_ siizgecinden geqmig uit yorumuiigiJiri" esaslarr ortaya konmuq defildir. Hatta bu konuda dlnsei metinler eaebi-metintere gdre daha qansh savrlabilir. Zira dinsel metinreri y;;;;;; *ui"rr'iri"ri" bir temel kaynak -meseld is6m igin Kur'An_ ve yardimcr "ii"a" kal,naklar _hadis kitaplan- ve oturmu$ bir siiruret gelenefii, dil ve onun retorigi gibi anlama ve yorumlamayr kolayiagtrran aygrtlar scjz-konusudu.. si,. ed"b; rr;"t ri urrru,,'uyu
rr-rirasrna sahip olrnahdr". R.tiyada goriiien L'ir nesnenin ne anlama geldi$i daha
ciuce gdnilen niyalann yorurnlanmasr "ve riiyamn . gergekleqme dizgesine o iresnenin kazandrfr anlamla iligkiiendirilir" Bu bakrmdan rnetnin yorurrru boyle bir nesneler (scizce ya cla metin pargacrkian) dizgesine sahip oirnahdr. I\{einir yorumunu yapan mrifessir / yorumcu metne kendi
uygt:n clarak
pei,spel*ifinden yani sahip oldu[u kriltiir, birikim, dikkat ve donarurnla bakaca$mdan ayru n:!et;re bakan bagka birinin vereceSi anlam ve yapacaft yorumdan farkh 'bir k*anaat ortaya koyabilir. Hermencitik bu anlamda qok anlamhhSi i.-abut eden.bir kuram degildir. O metnin tek ve gagmaz dogru anlamrru yakaiarnak pegindedir. Bu zaman sorunlardan biri metni yorurriayacak olarrrn niteii[i noktasmda diigrimlenmekledir. Tanprnar'rn, fofehmet l(aplan'rr, ,^,tag'ur ya da bagka bir eleqtirmenin bir metni anlayrp yorrrmJanrasr;vla clonrnrmr onlar kadar zengin olmayan bir brSka okurur
.ve yorumlamaya yrinelik .cincii buigular ya da cilgiitler ^eriyin" metnin kendisinden ve benzer rnetinlerden gii.unmun ,r.i*aaJr. y,ira"n b,, kuramra pratik sahada uygulamalan neredeyse yoktur. Hermendtik edebi metnin bigiminden.g0k anlamryla igin dikkatini o anlamr ele verecek bilgi ve birikime 'gilendifi -,u" v,;rrert#iir.^Eu-iuro-au'
elden geldi$ince
,iut"ryui
yorumlamasl a)'ru ml olacaklr? Kaldl ki yukanda adr zikredilen elestirmenlerin ici.ni anlama ve yorumlama yazrlannda ne biiyilk hataiar lrapirklan da edebiyat dtinyasinda bilinen olaylardandr. tsu kuramrn dnciilerinden Ga{ia$ter" "insan anlama faaliyetini yaparken r)n fibirlerd-en kwrtrtls.nzoz " diye::ek bu konudaki tehlikelerden iririni iqaret etmiqtir. Edebiyat tarihinclekj kinei figiirleri salt ideolo_iik tercih ve kimliklennden doiayr
bulguyu
kullanmayr ve fha zira _9ok delerlendirmeyi amaglar. bu r.'ruo,tu amagranai ,ir"t"r"-si"li ve derin anlamrru ortaya grkarmaklrr. Bun'n igin her yor denenebilt. a;i;"mhhgr
reddeden Hermenritik tek ve temer anlamr bulup yorumtamay amaglar.
M91nin gdndermeler ve varhklar diinyasrm
hesaba katarak Hermendtik'in "bit' metin teorisini bir tarih-kilttiir ve bir insan fetsefesini felsefesini .-iqine ardt{t'l67 s6ylenebilit. g"-kuram-rn cincrilerinden
n-rahkiril edisimizin ark;asinda bu teh,like yok mudur? Gaclanier buiru tarihle olan iliqkirnizle agridar. Buna g6re okur tarihle do$rudan iigilerunese de bilincinin derinlikierinde tarihsel siirekliligin golgesi vardu ve gegnliqe ait bir metinle karprlagtigrrruzda bu biling uyanrr; metnin anlam ufl
Gadamer Hermencitik'i anlama (subtilitas lnteilg;nal;,_ yorumlama (subtilitas explicancii) ve uysutama.(subtiiitas uppri-"-*alja, ;i;:;' ;;" Io o*"r" 'avrrr' Eu as'nda Dilthev'in hermenc;tigini" au"rr"ji-o;;",';;;r;;, ifad.e, ye;anmt$ deneyimin nesneile,tirirtnesi ie anrama diigesinden ait t ui, g"y
degildir' Nesnelere bakarak (merin ae bir nesnedit)
a6?
Estetik, s. 114.
468
Age. s. 114.
EDEBTYAT KURA MLART I 439
r;;;;"-"1r"*a"-"
,i
i
I
EDEBiYAT KURA MLARI I 441
44OlALi iHSAN KoLCU iletti bedene dikti Genc Osman
Dizelei metnin kendi anlam ufku ile okurun kendi cizel anlam ufl
hilkilm gosterdim faydanzdr deyii milltefit olmadtlar" diyen Fuzuli'nin,
$ikdyetnamesi de bu ycintemle okundugu zaman bir anda giincelleqmig olur. ister metnin anlam ufl
Yukanda Schleirmacher, Dilthey ve Gadamer'in yorumbilime verdikleri anlam ve dnerdikleri ycintem konusunda birbirlerinden ayrrldrklanru ortak bir dizgede buluqamadrklanru gordiik. Bu farkhhgr belki de kavramrn (Hermendtik) kendisinden kaynaklanan farkh bakrg agrlanm ve yorumlama bigimierini igerdiSinden bir ortak yontem bulunamamrgtu. Gergi bu kuramcrlann birbirlerine tarihsel uzaldrklan, herbirinin farkh ddnemlerin diiqiince yaprlanna sahip olmalan gibi aqrlmasr imkAnsrz engeller bu kuramrn tutarh bir sistematifie ulapmasrru onlemigtir denebilir. Bu yiizden yorumbilim ancak XlX. yijzy/'da genel bir anlam kuramrna dciniigmeyi bagarabilmigtir. Hermencitik bir yandan kuramrn baglangrg agamasrnda oldugu gibi kutsal metinleri baqlangrgtaki anlamlanna itibar eden yorumu, bir yandan da edebiyat metinlerini de igine alan bir gergeve iginde tek gayesi metnin 'do$ru' ve 'gergek' anlamrm ortaya grkarrnaya gahqan bir gayretin iginde olmuqtur. Kendisini 'do$ru' ve 'gergek' anlamr ortaya grkarmaya odaklayan bu kuram metnin iginde kimi zarrran 'giiciil' dururnda buiunan baqka anlamlara kaprsrru kapama yanhqhsrna diigebilmiqtir. Zira'gergek' ve 'dolru anlama bulmaya odaklanan bakrg agrsr metni kendi yanldr$r dcinemin drg (sosyolojik, tarihsel ve politik) ve i9 (dil) partlan iginde bir yomma tabi tuttufiundan, yorum ya da anlam ortaya kondufundan srmrlaytcr olabilmektedtr. Zira metnin yazrld.r$r ddnemin sanat, dil ve diiqiince yaprsma uygun drigmeyen metinler bir bakrma
ayrklanarak
ya da zorlama yorumlarla bir 'anlam
ugrayabilmektedir. Agagda Yunus Emre'nin
yakrqtrrmasr'na
bir qiiri iEin yaprlan farkh
yorumlarrn nedeni igte yukarrda straiadlglmiz kimi aksakhldardrr. Edebiyat eseri hergeyden cince dilsel bir yaprdr. Ustelik yaygln ve do$al dilden farkh bir kodlamayla zengin_legmiqtir. Yorumcu 6nce bu dilin biitiin imkAn ve imkdnsrzkklanm, diyalektigini, gdndermeler ve semboiler diinyasrm, tarihsel seriivenini ve nesneleri algrlama biEimini bilmek gozmek
zorundadu.
Bu da yermez onu yaratan ve kullanan milletin ozelliklerini
estetik, duygusal ve diigi.insel yaplslrx da bilmek zorundadrr. Metinlerin ima
adamrntn diigtiigti yarulgrmn arkasrnda metnin diline ve kiiltiiriine tam anlamtyla vakrf olamamarun paradoksu yatar- o halde yonrmcunun ilk
asamada gozmesi gereken mesele dille ilgili sorunsaldrr. Kimi kuramcrlann sanat ve edebiyat dilinin aym kimilerinin ise farkir oldu$una dair gor0qleri bu gahgmamn defiigik saflralannda temas etmigtik. Bundan baqka metnin yap1sl' kurgusu, bigimi, ogeieri vd. unsurlar sa$hkh ve dopru bir algrlamayl ve onu
izleyecek olan yorumu ve uygulamayr gerektireceklir. Yaban fomanl yayimlandrltan sonra, kimiieri bu eseri koy sorunsahna e$ilen bir metin, kimileri Kurtulug Savagr'mn Esldgehir / Porsuk Qayr platosundaki goriiniimu kimiieri de bir aydrn problemini igaret ettifiini yazmrglardrr. Aynr metin kargrsrnda kahn gizgileriyle iig farkh gonig ashnda yrkaflda ifade edildifi iizere okul'ucularur perspektiflerini gdsterdi[i kadar donanlnrlanru da ortaya kolnnaktadrr. igte bu aqamada yazar ortaya grkmakta ve 'niyeti'nin ne
oldu[unu agrklamak gerefini duymaictadrr. Bu da yorumbiliminin baqka probiemlerinden biridir. yakup Kadri, Yaban romarunln ashnda bir romans tld,.rgrrn t ve sava$m bir fon olarak k:uliamldrSrru sciyleseydi bizler okurlar olarak bu goriige itibar edecek miydik? Elbette hayrr! D.F{. Lawrence ..6ykiiciye delil oylaiye inan" derken bu paradoksa parmak basmak istemigti. Bir kez hermencitik yazan cildriren, onu metinden kovan Gadamer,
"sanatgtntn kendi eseri hakhnda yapttpt yorumLt ciddiye almanrck
gerekti$ini'a6e soyler. Fakat bu da yorumbiiitn agrsrndan gok keskin ve tehlikeli bir uygulamaya kapr agabilir. Yazartn higbir bakrmdan kendi eseri igin yaptr[r yommu kabul etmemek gibi okulTrcunun ya da kuramcrrun bir iiiksii olamaz. Ancak metnin destekledigi ve be1li dayanaklara sahip yorumlar itibar gorebiiir. Yazann ortaya koyduiu eserden melnnun kalmayan okuyrcu / yorumcu melnnun kalmadrfir bu igerigi kafasrnda oluqturdu$u igerikle de[iqtirmeyi diigiiniir. Hatta bunu gergeldegtirir. Kendi anlamrrun loyafetine
soku$u metni bir
de yorumJar.
Hermencitik kuramrmn oturdufiu temel ilkelerden bid 'dogru anlama'dr. Bir qey ancak dofru anlagrldrktan sonra 'yorum(sa)lanabilir. Fakat bu goriindiigi kadar kolay bir dumm defiildir. Giinliik konugma dilinde yanLg anlagrlmaktan yazrlt metinlerin yanhq ve eksik anlaqtimasrna kadar halledilmesi gereken bir dizi problem vardtr. Giinltik konuqmalanmlzda 'beni yanlg anladm", "ben onu kastetmemigtim", ya da "ciyle demek istemedim?', "yanlq anlaqrldrm" cinsinden ifadeler sozlii ya da yazrh metnin muhatap tarafindan algilamq bigimini yansltlr. Gcinilecek hizmetlerin aksamamasr ve bir yanhg anlagrlmaya sebebiyet vermemek igin orduda altnan ve verilen emirlerin "anlagrldr mt?", "anlagtldt'2 teyidi ile sa$ianmasr boguna de$ildir.
ve igaret sistemini de gozmesi gerekir. Dinin cevaz verdigi basit bir hiille
pire o1r:.qwp kocasrndan bopanan kaduu tekrar bir pire'yle evlendirmek gereklifini tefsir eden bilim
olayrru kawayamayrp Pir'e'yi
evlerrdirmek igin
a6e
Hermeniitik ve Edebiyat, s.
125
:i
.,i
442
l,4ri
EDEBiYAT KURA MLARI I 443
ir-!sAN KoLcu
Flermencitik kinri felsefe, Cinsel ve hukuksal rnetinlerin tef,siri ve iyi anlagrimasr igin ortaya qftmrg bir yorum u$ra;rdu. Edebiyatta uygulamasl daha sonralandr. Blr alanda orlaya qlkan proirlemtrerden biri de ckurdn (yorumcunun) metne olan 'tarihsel uzaldrSi'dir. tsu kawamdan kastedilen okuruir uzak ya da ysfu1 gegmigte yazrlmrg bir edebiyat metnini 'do$ru' okuyup aniamasr iqin bu metnin iarliandi$i dili, kelime itadrosunu, imge ya:prsrnr, diyaieklifiini, kimi kelimeierin zamanla aqlnnrg anlamlanru biilrnak ve onlan yeni dile ya da yagaSran ciile gevirmektir. Bir bakrma o rnetni giincel kilmak eylemldir bu. Yunus Ernre'nin bir gathiyesinin bu kon*da tipik bir orrek oldugunu Ciigiiniiyorurn.
Yumus'un Qektrm Erik Daltaes $iirlni E{ermentitik OBcurna Uenemesi: Qlktirri erjk dahna
ipnik verdim
Anda yedim uz.rimri Bostar: rssl hal':rylp Der: "ne Jrersin kozi:rnu?"
Sa-rrp
US-uluk yaptr trana Buhta;r eyiedirn ona
culiala
Bofazladrm kazrrm
Kam aldrn gozgurnu
sataQhm Gozsisepek yoldaql Sordum sefer nereye Kayseri'Ye Azimi
Yunus bir soz sdylerniq
Tosbafaya
bir
soze benzemez
Nlunafrklar eiinden Orter m3ni Yizunu
Efendi" Niyazi-i
Bu manzume limdiye dek $eyhzade Muslihiddin i{akla Bursevi tarafindan gerh ntrrri,?i^ Nut SlU*ai"Ni*"ta"i"it"*il gyotoglu' Cevdet Kudret' i'iermi Uygur' edilmiq, Orhan V"fi, SJuftuJ* cla anlamlandnirp Hilmi Yarur' aftm"t i"um, i*-uif {ukrt taraftndan farkh vorurnl ara varrnasl du" h" ;iitii" bu vazarlann i"l":"u"#t t,;.' id;; ."rigi"" Musiihiddin Efendi, geyhzade " olanlar, l"gh Eski ki'tiire ve onun isrnaii Hakkr Bursevi metni dal:i* Niyazi-i Mrsri, Ali N$iu^t'?ai Neigklni' iot tutu* "rf ikiimi gelresinde yorumlarlar' gerhine bakahm; "
Once $eyhzade Muslihiddin Efendi'nin
da]lanna- ve "Aktr-r azlzim vasrtaslyla nefis afacrrrrn varh$ytra viicudumun kendi budaklanna grkalm ve ol makamda O' oi buLdurn' ve btldirn Flalik'i 01 oz nefsimi d"tah, a""qirdim"' r"refs ve kaldirdr agtr ve nefdni drtuleri dem kalbimi" mukemrnelimle ahl-r 'ftafa beni "y'*"f"#t afacrmm U"au}r1ar*Out' Htft A11a1{ Ben bu rirarifeti makdm-r irfana l'etistirdi demektir' Hz' onun iqin kadrini insan-r kamiiAen U"skt"-" vermedim' Sen eyiedin' der (i6bziryi jini silktin' y"'I"r" biimedin. fo" "b""
1'umali etmemiq
Becid becici r:lrnari arGelsin zrisu'r tr'rezini i3ir serqenin kanaCt:-t
Qerqi ie geldi ayciur: "FI:r: i atrCrn g0zgrinrj?"
FIiq
H:rk katlra yliklediri Qift datd eekemedi Sciyie iraldr kazrnr
2Ob)"azo
tsir kut ile guregtim Elslz a.l.'a[:tr aldr Guresi.p ljasaffiarjrn:
Kafda$'ndzrn bir ta;r
yorumuna bakahm: $imdi Niyazi-i Mrsri'nin ve tarikai "irndi aztzmerhum erik ve uziim ve ceviz ile qeriat yenmez' igi yenir tasrasl erigjn Z\ta ve hakikate iqaret ederlet' misaldir' Ve Erik gibi olan meyvalann ciimlesi amelin zA.Lirine Zra uzi'rn"l irem misSldir' izurn gibilerin cunrlesi amelin batmna ce'i'iz srrf ve gelf' {"') zuhura adrna nimetier yenir hem nice turlu
$oyie attrlar'bara
hal:jkaternisaldir-i
(
Bozay22{i yuzurnu
Itei-Ijr|
.liot'{ [- in]
V-.:r
.z-J:)
-e.
Povli;-:r: ile i:alrra.r.rm Nedir? diye suia:r;, Bandrin ve;-dirr ozuntii
irlvt ;ndlltat
I ( izllmli
kava{a crlrrirg Zift tu-rq.rsuer Jrerne ge
tsa1Jr
I-eylek kod u-i: do['-rrmuq
Eaka Eunun sozunu Eir okuz boftazladrm K:il
Eir sinek bir ka:talr Salladr vurdu -y'ere Yalar defol gerqel;dr Ben ,ie giJr:dur:r tozr-rnr-l
trem nice rnarazlarave illetlere qifa hasrl olur' ister" Ve uzurn imdi bir kimse erik talep ederse erik afacrndan ederse rer''iz talep ceviz ve eder talep ederse bairncian tJep eder' afacrndan laJeP kimesne imdi her kim uzumu erik afacrndan ialep ederse otr
Ol'leiik yoia ciiliqtu
G5zsiize fisrlda,dli:r agrr SOZ1-] iTl ilrf]Tll$ Diisiz -pagmp soyier
ahmakvecahildir.Ktrn.ryerezahrnetqekerkuliieme$hetrddrr. hAsrl ve mahsulu ancak zahmettir' t"')
L_rlllmdeE; sftzrlml:
Bundarr da kur'rulmadlrn Nideyim bilemedim Bir gergi de geldi den
a70
Sembolizrn-' KB' Yay' 'Ank' ismail Yakrt, Qrktrm Erik Dahna-Yunus Emre'de
2002,
s.3i.
444lALi iHSAN
EDEBiYAT KURA MLARr | 445
KOLcU
Burada bilfiil olrnuqtur... Bir kimse afaglarrn en ozeli olarr erik afacrmn hakikatini vasrl ve melekfituna dahil olsa, onda uzumde, buldugu zevki bulur. Uzumun isrninin srrnna eri$il
irndi Azizin bu beyitten muradr mtirsitsiz ben tarikate ve hakikate kendi bildi$m ile amel etmekle vAsrl olurdum deyu qahqanlann ahvalini temsil tariki ile beyandrr. Yani meselS. b
Uzum ise bu renk hilafidrr ve Celdl Cem6l'in kantarasrdrr... Bostan sahibi, irsat ehli olandrr. Cevizin ddrt mertebesi vardrr: Yeqil kabuk (=geriat), agaq kabuk (=tarikat), zar (=ira;i1"q t tt' " (=hakikat). ikisi ceset, ikisi ruh htikmundedir. Ana karmndaki cenine tekemmul olmadan ruh ufurtilmedigi gibi, s6likin dahi rih
f=yolculuk) halindeki cesedi qeriat ve tarikafle kemal bulmadrkqa marifet ve hakikat {eyzinin srrn zuhura gell.nez. Zira her nesne kalbr rizerine ifraf olunur ve her netice mukaddemAb rizerine tertip krlmrr. $eriatin zatririnde zevk ve gevk yok mudur? diye sorulsa cevabr budur ki, tekAlif oldu$u cihetten yoktur. vecih: Erik, r-iziim, ceviz ve sair me),'ve afaglan varlilr bahqesinde ser-zede (=baS gdstermiS) olan ta'a14ninat ve a'yan-r e$yaya (=esyajlrn orlaya grkrEr) iEarettir ki her birinin cuz'i ve kulli isimlerden Hdkim ve Kal4rCrm'u vardtr. Ceviz afiacr, CAmi isrninin mazhandrr. Onun iqin ilsan-r k6rnile i$arettir. Zira ddrt merte-benin srrnm hdvidir. ihhi isimlerin her biri aharun (=diEerlerinin) srrnna mii qtemiidir. ott
Br.rhan Toprak Yunus Ernre,2. bs. 1950, s.211-272.
isminin srrnnda muttali olur. Belki muqahede de iierlerne olursa cevizin hakikatini $oriir. Bu vecihle butrin afaqlann hakikatleri tek bir hakikat olup bir afagtan gorunur... (26b-27b) Bostan rssr, Allahu Tedld'drr ki, en kutsal feyzle tecelli edip' bostan-r 6lemde salatmrn afaqlannr gosterdi ve her Lririnde zahiren ve bdtlen nice Esma ile gdrtndn... Kalemden insana kadar bu nur-r il6hi cilve-ger (=cilveli) olmuqtur. Meseli: Akl-r Ewel'de ism-i Bed'i;
Ars'da, ism-i Muhit; AnAsrrda srrasryla: KdLbrz (toprak)' Hayy (su), Muhyi {hava) ve Mumit (ates), Mevilidde (=tabiatrn oluqundaki uq saJlrasr): Aziz, Rezzlk ve Mtizill, melekde Kavi, cinde Latif ve insanda Cami've mertebe-i insanda Refr' ismi gibi. III. vecih: Muddei olan qeyhler (=qeyhlik taslayanlar) ve mukallit olan rnuritler (=taklitei muritler) hakkrnda tehekkum ve tepni' (=212y ve ayrplama) vardrr' Yani erik dalrnda uzum tritmez' Muddeinin erik misali olan zaif h6le uzumdur demesi ile olmaz ve yalrn kat zevke ceviz gibi kat -be- kat teral
birbirlerini uQura gelrni$ierdir'.. (27b-28b)"szz Goriildiign gibi ismail Hakkr Bursevi de tasavr,'uf ter:rninolojisi iginde
giire bir yorum getirmigtir. Qa$rmn egemen gerh anlayl$lrun bir gcirtntiisiidiir bu. $imdi biraz daha yakrn donemlere gelelim.
Orhan Veli giirde mana konusu iizerine Qlkan bir
tartrgma
miiniisebetiyle bu manzumeyi kulapr tersinden gcistermek, anlamr mutlaka gizleme konusuna cirnek gdsterir. 'Mana dedi$m zarnar\ manAyr kasdediyomm. (...) Balram haJtast dendiSi zarrrar, mangal tahtasl anlaqrlrnahymrq' Bir de 'rakr gigesinde ba}k olsam' sozunun baqka bir mindsr varmr$'
Bindim erik da}na Anda yedim uzumu Gibi...
insamn kulafrnr boyle gdstermeye haklo yokmuq. itle gostermeli5rmi$.
bOyle
"473
Sabahattin Eyi.ibo[lu
bu liire Batr'da Humour denilen 'giiien
diiqiince'/74 bafilamrnda Hiirnanist bir yorum getirir. Cevdet Kudret bu giiri a72
ot3
qrktrm Erik Dahna,
Orhan Veli, 1982, s. 130.
s. 3 1.
Biitiin Yazrlarr lI, Bindifirniz Dal, (Der. Asrm Bezirci),
Can yay. ist
:Y* 1 ;
446
EDEBTYAT KURA tvtLAR! tr447
lALiiHsAN Ko!-cu
sozlerin tasawr.uf aqrsrnda-ir ycrurnlerrup tarugrlrnasr br-r yazrnrn amaglannl a$ryor. Yunus yine a3'nr siirr"le "IiiEl{dalr'ndan bir tagr
kendisinden L"{i yo"ytt sonra yazrlan oktay Rifat'rn devrinde tartrgmalara yol agan Pergemli Sokak kitabmdaki giirlerle kargrlagtrarak her iki giirin kuruiuq mantr[mdaki benzerliklere dikkati geker. "Qrktrm erik dairna anda (orda) yedim uzrimu [Vunus] Mrsrauln kuruluqundaki mantrk ile, Telgraf tellerilde gemi leqleri (oktay)
qdyle attriarr
Nermi Uygur ise: "trnk afacrnda r-izum yedim diyene ne derler, siz sdyleyin. Dupeduz kaqrk derler. Ne trilgece kagrkhktrr oysa bu. T.anm gere$ eriktir meJrvasr erik dahnm. Erik oimayan bir $ey bitmez erik dalLnda. Bilerse erik dal degildir zaten o dal. Uziimse baf iruttigiinde yetiqir. Kargr qeyler erik ile uztim. Eir bafdaqmazhk dile getriyor bu dizede. Erik dalna qrlan bir qey vemeyebiiir; yerse de e: iktir zorunluluhla 3redi$. Bu-nunla da tritmiyor. N'oluyor
sonra? Goruyor goren agagtatlni. erigmi ne yiyorsun diye sorrnasr gerekir, defil rrri? Oysa ne yi]-orsun cevizirni, diye gabyor. Hem qatal da rastgele rneyvact de$i, .bostan rssr'kavun
karplnz tarlasr sahibi... Tam trir baflantusrzhk. Sagmaya eriqmek iQin en temelli mantil< yasalannrn hepsing birden en ince tuzafo
kurrnug Yunus."a76 Ahmet inam da bu manzumeye qairin 'yaratrct gr.icii' agrsmdan bakar. "Y_unusun baklqr ilgingtir: "erktrm erik dairna / Onda yedirn
uzimu". Erik dalmdan uzum yenir mi? Neden yenmesin? Yaratrcr insallarrn bir baqansrdrr o, herkese du3,urmaya Ea-hEtyor, benirn yorumuma gore. Erik dalma qrjcp, yalnzca erik yenilebiiece$ni drigrinen erik dalnrn ',uzum"le iigisinin olmayaca$nr sararl, erik dah ile uzum arasrndaki iliqkiyi hiq dugunmemiq, aragtrrmarmg insanlara bir uyandr, sozleri. ilk ba-krqta saqma, "gnlnng" gelen bu stlzlerde, gdrunenin ardrnda "de:"in a'larnlar" olabileceli ya da insanlann turlu tutarsrzlddar ipinrle saqma sapan duqunceiere ina_nmalan konusunda uyanlardrr buniar. Edebiyat iarihirnizde ,'qathi3ye,' adr verilen bu
Ggielik yola driqtu bozayazdr 3ruzumu" diyor.
duqmugtur de Yunus kr:riulmu$tur! Kafcia$ ile iiiSki kurabilmenin gucudur, yarahcmm gucn. Qafrmrzda so3rut rnaternatiksei mociellen ipinde Jrtiztrerce j/i*aticr fizikqi, gergekqili$rr srnrrlaru:rr zorlamahia.. bu agrdan Yunus'un Kafdagl ile i.tretiqirnine benze:: bir ileti.sim yaEamaktadrrlarl 47? l{alirk Akgam bir 1'azi-"ilciaa78 N:iyazi-i Mtsri'nin gerhini 'zlrva'{t}
Mrsrarn:n kuruiuq mantr[r arasrndaki yallnh$r sezmemek miirnkiin degil."a75der
bala /
Kafcia$'ndan atrlan taE az kalsrn yuzune gelecekken yere
olarak niteler.
isrlail Yakrt. hiziu'i cle yarariar:.dlgrna1z Yunus Enre'de Sembaiizni adilu tagryan Eah$masrnda iierrirzade ll{uslihiddin Et'endi, t{iyazi-i ivii.sri, Ali i:Jakgibendi NewekAni ve isinail Haieia Er.ersev?'nin qcrhleri. eikrettikten soma trlendisi de bir gerh tecriibesine girigir. Otceki $e1'hledn tasar,wuf perspelctifrnden e1e aXindrgrni sciyieyerek giire felseli bir ;ruorum getirmeyi dener.
"Erik dalna erik yemek igin grkrhr. A,ncal< o rizurn ]'emi$tir" Yani uridugunun drErnda bir Eeyle karsitr:rFm:$tl:. Ea}qe sahibi cle ona cer.'iz yernel.le itham etrrrigtir. Dola-lasryla aunya hayatr bu Sekiide ele almmahdrr:" lbsaca Yunus qunu demek istiyor: l\e urrdum, ne buldum? i{.1rnler ne1.le itham etlLiler.. .'47e Conildu['ii glbi 'felsel; ;dc;iesni,i iagisa Ca hl' .',:rum da rne!-nin gerqek ve giir:iii anlainuri verraekten uzaldr. Yazar grir-in gdndergeler ilint'asrmn l:odl arrm gdzrneiien idasik riletin -vonrmli yapn'il stlr'. Kanaatimize gore bu manz$menin dcgi:.i arrJanii kcnusr:nda son-rnu tdzinese de en sa$l*il )/akiagtm Hilrni Yar,'uz'a ailiir'. Et)ehiitat. ve Yaptsalciltk airir 3r671si11da galr bu manzurnenin do$r-u i4)1arfi1unu1 ancak egsurernli
yaprsaiiil bir yoniernie qririlrnlenebileceiini ileli siirer.a8c Eyribtr$iur'nun giire dtserrdan ve cincedetz €r11poze ediimig bir
Yar,'uz. aralarrr
giydiir:retkle eierstirir. Doggu oliiJmarun ancak tasal.,n;f 'l:aglamin1ia ya.ri
ririiniin ait oidugu sistemle ilirlikte Dr:diheii:r, L,6r'i-Strauss'tan ot7
drig'[inuilerek yorumlanab
ieceggrni
,r'3p1rg* ahotiiarla gr.:qlenrlirerek iflade-ve galigrr.
,Ahruet iaam, Sa$riag }l$itixrdc Sanat, Qagdaq Yagarnr l-re:tekieme Dernegi ya1,.
lbr l994. s.29-3i. {74
Yunus Emrq Cern ya1,. ist. 197i, s. 6g. 'j,-v-t;,i (cevdet Yeii:'gil Kudreri). yunus Emre, yeditepe Tiirk Kiasikleri, Ist. '1t l!.ti6. s.21l11., ar6
SabaXrattin E;riibcglu,
Nermi lJlgar, Giinegle (Denemeler), Ara yayrncrhk, ist. 19g9, s. 240.
178
lIalfik
,{I,:gam, "Gerqrk
i'e
Hay61", RuhsaE Fivrimr dargisi,
sayl
l'er;:*rrrt/A[r.rstos * I 938. a7e f;r$lhm E,riXr Bahna, s. 3 L. '80 H-ii".rr Yavu^r, Edebiyac ve Sa,ns*f liirerine Yazdrr, I I.i-Y. isi. 20C5, s. 73-76.
23
44alALi
EDEBiYAT.KURA MLARr I 449
iHSAN noLCU
Zatenyaptsalcilrk da eqsiiremli bir ok-umayr gerektirir. Fakat bu metni Niyaziyaptr[r ve Kopriilii'niin onerdifi gibi tasawuh bir sistem iqinds
i Mrsri'nin
eqsiinemli okuyarak anlamrru yakalayabilir miyiz? Ben bu konuda Hilmi Yavtz kadar iyimser degilim. Zira Niyazi-i Mrsri'nin yaptr[r bu manzumenin tasavr.ufi yorumudur. Bu onun gergek anlamr oldufunu ispatlamaz. Kaldr ki gathiyyat-r sohyaneler Tann'yla fiitursuzca alay eden giulerdir. Her ne kadar manzumelerin son dcjrtliiklerinde gair tevbe edip Tann'run biiyiikhi[iinii, merhametini vurgrrlasa da bu tavrr bu metinleri akJamaz. O halde yapilacak qey bagkadrr!
Manzumenin son dortliigiinde Yunus'un da sdyledigi gibi bu "miinafiklann elinden anlarrun ytininii rirtmesi'nin sebebi ya da bu qiirdeki
'gizil' anlamnedir? Yunus merarrunl do$al yontemlerle anlatsaydr miinafiklar onun bagrru belaya sokacaktr. O halde Yunus metnin anlamrru gizlemigtir. Onun mrinafiklar tarafindan anlagrlmasrru istememektedir. Metnin anlam kurgusu bir muammayr andrrmaktadrr. Fakat burada gok zekice kurgulanmrg bir metinle karqr kargryayrz. O halde bu metnin bir'yiiksek ariama'ya ihtiyacr vardrr. Kendi retorifii iginde okundugunda Sathiye tiiriiniin bir cirne[i olarak gegigtirilebilir. Hatta gerqekilstil bir giir diye hiikmedilebilir. Ama giirin son ddrtliigiinde Yunus'un miinafiklardan korunmak iEin metnin anlamrnr olttiigrinii sciylemesi bizi diiqiincelere sevketmigtir. $iirin yiiksek anlamrru yakalayabilmek igin bu tririin baqka metinlerine bakmakta yarar vardrr. Kaygusuz Abdai'm agafrdaki gathiyesi de Yunus'la ayr kurgu],u paylagmaktadrr: Cumle kaplumbalalar Kanatlanmrg ugmafa Kertenkele derilmiS
I(rnrn sulrrn iqmeye
Bir annca devenin Teprnig oylufun ezrniE Bir budunu gottirmuq Donup ister kagmala
Bir pire bir rnud tuzu Yriklerniq gider yola Geh at olup yorgalar Geh kug olup ugmafa
Balkgil kopru yapmrq O gaylann birinde Yukhi yr.iklu drdekler
Gelir ondan geqmefe
Ergene'nin kriprusu Qekirge bugday ekrnig Manisa'nm galrnda Susuzluktan kurumug Sivrisinek derilmiq Edirne minaresi Irgat olup uqmafa E$lmiq su iQmeye Kaygusuz'un stizleri Hindistan'rn kozlan Sen de bu yalan ile Gidem dersin uqmafia
Kaygusuz Abdal da kendi giirine 'yalan' demektedir. Bu da de[iFik
lir
ifadesidir. O au kimbiiir miinafiklann kdtiiliiklerinden ,yalan' sdyledigini ifade ediyor yani yalana srprmyor. Gintti korunmak igin ;Biitiin Giritliler yalancrdrrl" paradoksunu hatrrlaian.bir Epimenides;in bu metinlerde avalrun anlayamayaca[r bir. .11r1'T halde O bu. sdvlemdir giiliair. Buna ister 'gizli anlam', isterse hermencitik terminoloji ile 'yiiksek sunulan'bir Inu*' diyelim, neticide havass'rn befenisine ve'algr diinyasrnayontemleriyle comert biitiin Hermenotigin metinle kargr kargryayrz demektir. bu metne baktrsimrzda yukanda isimlerini saydrprmrz eleitfrmel I oftx. /. yazaf ve yoruriculara yenilerini ekleyerek sonsuz bir anlamalar. zinciri Zba Liugturabiliri z. F akathigbir zaman metnin temel anlamrru yakalayam ayn. kadar buiqin Ear'esiziz. belki de bu tip metinl;;; retorifini bilmedigimiz Egemen edebiyat ve anlam unluytgtttu karqrt bir reto1k,.e-eJiltirildigini :kirltiiriii $aka' kaboltinden yoia grkarak qathiyelerin birer 'sagma" yu gu metinleri olmadrSr.m varsiyabiliriz. Bu bakrmdan ben bu metinlerin son drjrtliikle+i+ri*ok bnemsemekteyim. Bir bakrrna soyle4en sozle-nn hulasasr ve anlam kryafetinin rengini gdsieren son dizeler bizim igin bir grkrq yolu olabilir. Buradan g*uyu g"t"uiliA". $athiyeler ve qathiyydt-l sofiyanele,rin kendi sistemati[i ortaya grkanlmadrkqa yani trpkr tasa\c rfun vedivan'giirinin oldusu gibi bu metinlerin balh bulundu$u sisternin grameri, retori[i-ve sistetatigi ortaya konma4rkEa iu tip metiJerin: yorumltinmast'hep intkAnErz kaiacaktri. Bunun igin de'tasawuf ve divan qiirinde yaprldr[r gibi bu.konuda yazilmrg biitiin metinler toplanmali ve yapisal'Uun-aua-"9siirernli .olarak incelenmelidii. Bcjylelikle bir qathiye sistematigi kurulrnaltdrr. Hangi semboliin neye tekabiil ettisi metin arkeolojisi ile 'ottaya grlanl4oahdrr' Tasavvufi kawamlar agrsmdan bakrldrprnda erik, iizilm.n9.97uiz'yt'.-seria.t, tarikat,. hakikat kawamlanna tekabiil etti[i gortiliir. Ag'r qekilde gathiyeleriii de bu gegit simge ve gondergeler sozlil[tiniin grkanlmast garttr. Bu tii qiirler tekke ile halk qiiri arasrnda bir yerde durmaktadrr. Yani temelde bir de mensubiyet problemi vardrr. Daha gok tekkenin mi yoksa ortodoks bir haik giirinin mi mahdr, agrkhfia kar,ugmuq de$iidir. Aynca Ttlrklerjn Isldmiyeti kabul etmeden dnceki sofistik metinlerine de bu gozle baiimak ve bu metinlerle akrabal* kurabilecek yanlan ortaya qrkaimak gerekir. Yunus, 'Kazak Abdal, Kaygusuz Abdal vd. kendi ig sofistik yolculuklan gere[i ortak bir soylemde buluqmug olabilirler. Bu saklt dtlin EozJlmesi ancak metinlerin
'6r.frik
uiJ*'
grarnerini ve sembol lugatini olugturmalda mtimkiindiir. Niyazi-i Mrsf Yuuus'un yukindakr gathiyesinin son beytini qoyle gerh eder:
"Hadd-i zatrnda Yunus Emrenin bu sdzu gibi bir soz gelip gegrnic qeyhler tarafindan so5rlenmemiqtir' Gergi gdrunuqte alay
ve istihzaya ve gocuk eflencelerine benzer; arha bAtrnen Allati
.
,.-re 45O
ve
N
Aui i r+sA'!
'1' i
KO LC[J
gelinleri oian ilahi srrlar ve haliiliat m6nAsr olan bakireierin yuzlerine nimahremden drtmek igin qekilrnig duvak ve nikAp gibidir, td ki namahrern g6zii gorneye ve eli eruneye."4el Gdriildiigii gibi Niyazi-i Mrsri eiindeki teic yorum segenegini kuiianmrg metne tasawufi bir anlam kryafeti giydinnigtir. Bunun do$ru olup
olmadr[rru tafir$mamrstr bile. Qrinici bunun igin elinde bir hermencitik bir iugat yoktur. Simge ve gondergelerin dokiilrii yaptlmamrgttr. Ayru gaire ineselA;
,
Sen gril da-hnda gonca tsen daf yolunca yonca Sen agrbr guiersil Een saranp solunca
dortirigii verilseydi onu da bu gathiyede oldugu gibi tasar,.wfi iugat iginde qerh etmek dururnuncia kalrrdr. C haide problem bagka yer-dedir. ismail Yakt cia bu son
belti; "Yl-rnus'un ahval-i dunya iqinde Hakk'a ydneiiqi5rle ilgili slkrntr ve meqakkatlerin sembolik olarak ilade ettigi bu srizlerin, ehil olmayaniar tarafindal arelaqrlmasl, yorumlai'rmasr mumkun
de$ldir. Ehil
o1
da
a-i-r}a."482
diye anlamr yanlq olai-ak qairin kuiiandrpr semboiik dile baglar. Bir kere sembolizm aglsrndan bak ldr$rnda bu qiirde herkesin orlak kabulfinri yansrtan sembolik bir dil kullandrfrru asla sciyleyemeyiz. Bunun adr olsa olsa alegori olur. Zira btr sembol once alegori olarak kullaruldrictan ve genig icitielerin kabuliinii kazandrklan sonra sembol olur. Ahrlet F1a;im'in Merdiven'i bir sernbol degil alegoridir. Zira aym kelime bagka sanatcrlar tarafindan kuilanrlarak yaygrnlagrnamrq dolayrsryla alegori olarak kalmrgtrr. Halbuki gzil qigegi lrul1anla kulianiia ma'qfik olarak kabul eiiilmig bir semboldrjr.
Kargrsrnda biilbiif
iin
E
dummu da a1rudrr. Ama sevgiiisJne 'karanfilsin
tarernsin' diyen gairin gnl ve btiibtii semboiii kaclar gansr yoktur. Bu bakmda.n Yunus Emre'de sembolizmden sriz ederken tasar,'vuf sembolizmini nakletrnek Yunus'a ve metinlerine tasa,.qnif ki-vafeti giydirmek ardamrna getir. Kaldr ki bazr keiime ve kavramlar zair\afl iEerisinde yani metnin yaz:irdrpr tarihten gok sonralarr sernbolieqmigier
EDEBiYAT KURA MLARI | 451 Hermenotik igte ashnda
vazmadan soyleyerek onu daha anlaqrlrr krldrgrru n"rsek anlamr aqrklpa ft"""i#i"gtn"u vakr$r'drEr l<-ryafeti givdilir' ?-tttn" \"."9t fu*r,rrr.'"' BoyleiikJe loli-t* ki islarn dtinyasr yakrndan yagadr' Bunun tehlikeli tyc*l;"i;#' bir "" v^ttr kitabr.ve oradaki iddialan bu tiirden ve Salman Riigdi'nin ;"it*-Ay"tleri alan ln:il'd: gegmigtir. tarihe .kotii,, ve ..maksarh,, ,J"#ler kitaba kutsal "rarak Nlgidesi de bir aoacrk erotik bir *#t*il;"***"i;t iarahndan Ruhsal yoi-umlara Hiristiyanlar *;;";"y" az vllcr$t,r,lamadrpr igin t*"'*i'"" galigrimrqtrr' tsu konuda ornekler gekilde u[ratrlmrg, bir bakrrna Avru uilLi otat'gu vorunrlanmr;trr' clegildir. Promete *" ,"ra'i'l[ii" da bilgi olciufu dolayrsryla ede"n
*"""i,ii.*.il geklinde "t*i*n yorurdanmrgtr' Sontag'a gore kitle tannya ait alana "l;;""i;JE" o'.'7.'lo1 iis vorwncu' tarafndan Kafka'nrn eserleri ";;' ";;;;; "n teciiviiz olarak toplu ulr talatttna lroplu tccav"iizl Ji'i'''t"'t'ri"'a8a ,sontag sakrncalanna omek olarak kimi ierminolojiy" ,ottofr' ;;;*uiifi" yr cennet- gitm"y" g'ult?ul biri' Durugrna'daki elegtirrnenlerin "5ato;daLi K' adaietiyie yargrlanan biri (Dava) Josheph K'-1'rysa Tann'run amanslz'.ei'enji Bu topiu tecaviiz ya da kitle talan'rna oiarak kabul .aitalgiru:"irrori.i. vardtr' nu"}t"er' Lawrence' Gide''Froust da uprayan yazarlaru'u'^"idu l"y"l' y-ommlanarak farkh bile olma-sa Bizim edebiyatrmrzda da Batr'daki-kadar yazatlar arasmda Yakup depigik yonlere g"Ut*"y" ya da -illmeye-gahqrlanOguz Atay' Yusuf Atrlgan ltikmlt' Kadri, Halide Edip' N'"-"ip iu"'t' Nu"*
Har,.va.run cennette
f;iri iui*t..t zikletmek
tt' qnktu* Erik
yunus Ernre,
Dahna. s. 31.
2
bs. 1950, s.222.
yeri-nde olur'
de yorumlamalda metnin Sontag'rn tt*"t itirazlanndan biri 'ehliieqtirildigi'*"'"1"'idtr'"Gerqeksanatbizirahatstzetmeyetisita6tr' sonra btr iEerifii ltorum!::t1flt o sanat Sanat yapttmin iEeri{ine indirgeltip qevrilebilit' rahatst= yapltmt ehlilestirmii oluru:' Yo"t .'o'tr"'l''*'iii kanurr'tnefideri ve m.tint"r. iut.ut gideritnis i, Ii,.:r*" ii',n', ^;; edicitigi
kimi.bilimseldizgeieringeniqkitlelertarafrndananlaqrlabilmesi.iginbitEeqit Did'al*ik agrdan belki zaruri bir yomma / qerhe I t"filtJ iftiiyacr vardu'
;ffiBirQileke9,(Qev.Y.Sa1man-\4.Giirso-v)'Metis YaY.
BurhatJ Toprak
Nietzsche;
der' Hermenotik vorumr:nu neve "olg-r);";^;;ku', .yoin'"'o vorum vardtr" Yoruma kargr .gdriiSleriyle olacaktrr? mi davandrracaktu. cznet mi','"rrr"l va da veniden so't'ur'u gore: "Yorumcu' metni silmeden :ffi;'il;,i iginde yatan Metnin etmez' defliStirir' nma- Jegiyirdigini.. kabul
a8a
a8r
bu temel-'.oror.rullu u[raqir.
a85 a86
Age, s. 14. Age. s. 15. Age..s. 14'
ist.
i99l' s' 12-13'
-T' !
j
452lALi iHSAN
EDEBiYAT KURA Ml-ARl 1453
KOLCU
a$amadu bu. Fakat gtlzelli$i bigimi ve igeri$inde olan bir sanat eserini Haqim'in o kadar kargr grktrgr edebiyat muallimi gibi igini drgrna grkararak yorumlamaya gahqmak bu meslek gurubunun metne giydirmek istedi[i kryafetin tuhaflr$r ile ilgilidir. Oyle ki bir epik metin bir lirik metin gibi, bir dizyazr bir tiyatro metni ile aytrr ydntemle yorumlanabilmektedir. Sontag'rn itirazlarrndan biri de bu yorumlama bigiminedir "Eski yorumlama biqemi inatqr ama saygrlrydr; yaph[r Eey
.
tahkiye olduSunu dolayrsryla farkh bir okuma ya da yorumJamaya kapah Farkli yorumlamalara kapr oidugunu soyieyebilir. -daha O zaman 9u sciylenebilir: igin yani i*etim kurgulandrldarr boyle baglangrgta afan" metinllr goSul okumalara I metin igin brrakeldr[r ve sorular boqluk kimi aiumu,,nda yorumlamalara uygUn olur. Yaprsalctlann terminolojisi ile soylersek metnin Ba$lam
Bildid
metinde yazrh olan anlamrn tistune baEka bir anlam eklemekti. Oysa modern yorumlama biEeminde metin deqiliyor. deqilirken cle yok ediliyor; metnin 'arkasrnda'bir Eeyler aramyor, degilerek gergek olduiuna inamlan alt-metin ortaya gkanlmaya
Gdnderici--iietici Kod genig Aqamasrnda bir noksanhk yaprlmrqtr demek ki" ' Burada tabloyu hatflatahm' gerektigini diiqtiniilmesinin iginde dizgesi anlamda yani bir rnetin
eall$lhyor.''487
igte bu agamada metnin yazrnsalh[r kaybolmakla dtr' Zira bir metin rrigim ve igeri[i ile yazrnsalhEr yakalayabilir. Gazel formunun ideal beq beyit
ohaldeyorumcunungetirdifiherfarklryorumaslrndavegergektenyazar]n olabilir mi? metinde trakrldr$r zannedilen boq ya da yoruma aqrk alanlar grkarrnak seviyesine yazafln Schleiermacher'in yommculu / okuru ve kazandrrmak yetenepi gcirme boqluklan istemesinin arkasrnda bu mr? olamaz tezahi.irii ameliyesinin olma sahip dikkatine yazailf dotuyr.rylu B.eihowen tir bestesini gairp bitirdi[inde dinleyenlerden biri; "Eu bestenizde ne anlatmak istediniz iistadf'Diye sorunca, Beethowen ayru parqayl bir daha galarak; ..iqte bunul" diyerek cevap vermig" Bu anekdotun anlamr gudur: Eper okul,ucu / yorumcu yaz,a.jrnl sanatgmm metnindeki yaratrci kodlan,gdzemezse yupt gt bir yanm ya da yanhq okuma / yorum olur' Ve onlar kendi ket ya da y"t"r.i" anlama giiciiyle liareket ettiklerinden metni anlamslz, yaratlcrsuu yetersiz olarak mahk0m edebilirler. Bir qiirinde;
',tarak kabul edilmesinin igerikle alakast vardrr. Ayru tilLriin Halk
irdebiyatmdaki kargrhsr Giizelleme (semai)'dir. Giizeileme Halk edebiyatrmn r;dyleyiqteki tasamrf endigesinden ka1'nakianan bir diirrii ile hece sayrslru sekiz olarak beiirlememigtir. Sonnet, gazel 1le giizelleme arasnda bir tiir ve fom olduiu igin edebiyattmtzda tutulmug ve seviirnigtir. Kimi' qairlerimizin serbest gazeli denemeleri de yine metnin yazmsalh[r ile ilgili endigelerden ka1'naklanml5trr. Sontag, hermenciti[in
getirdi[i sakrncalan ortadan kaidrrmak igin,
"Yuzeyi butunJeqmiq ve tertemiz, akrqr hrzh. sesleniqi
dogrudan yaprtlar olugturmak; oyle bir yaprt ki sonunda.... Neyse o .olsun. Bu yaprlabilir rni
Qok insan anlayarnaz eski misrkimizden, Ve ondart anlamaS'an. bir Eey allamaz bizden!"
$unumuzde!"+as
Evet Sontag'rn sordu$u soruyu biz de kendimize sorahm. Bizim edebiyatrrmz bunun sayrsrz cirnekleriyle doludur. tsu gahgmada bagka bir vesile i1e ifada ettifim gibi Necatigil'in Gizli Sevda yahut Faruk Nafiz'in Han Duvalian giiri bagka ttirlii yorumlanmaya imkan tarumayan metinlerdir. Bunlara Kemalettin Kamu'nun Bingdl Qobanlan, Necip Fazrl'n Qile, Kaldvtmlar, Sakarya Tilrkiisil, Yahya Kemal'in Silleymaniye'de Bayram Sabah, Mohag Tilrkilsii, Attila ilhan'n Q Koqaklamast, Sisler Bulvan, Emperyal Ateh,..Uqilncil gahstn g/rn, Nazrm Hikmet'in Sallamsd{ilt, Benerci Kenclini Nigin Oldilrdii, 835 Sattr, Kerem Gibi, Okr"ay Rifat'm HarE Qeken iSEiler, liste uzatrlabiiir- vb. ;iirler baqka farkh yorumlara kapr agacak yaprda olan metinler degildir. $imdi kirni okurlar bu metinlerin ortak yominii'n 487 o8E
diyen Yahya Kemal de almr geyi ifade etmiyor muydu? O halde Hemencitik otrLra keyfi yorum firsatr veren bir anlama kuramr defiildir. okurun ne kadar
donarumir oilnurt gerektigini lukanda ifade etmigtik. O halde metni yazartndan daha iyi anlamaya ve yorumlamaya soyirnmug bir anlarna i*ru-r* kullanacak olanlann yazardan daha gok donarurna sahip olmalan gerekmez mi?
Dertli,nin $eytan Bunun Neresinde $iirini Ilermendtik Okurma SEMAI-TASI.A.MA
Telli sazdrr bunun adt
Dut afacrndan teknesi
Ne ayet dinler ne kadr Bunu ealan arlar kendi
Kiriqten baSh perdesi Behey insamn teresi
$eytan bunun neresinde?
Age. s. 13. Age. s. 17. {
i .3
,i,
$eltan bumrn neresinde?
Benennesi
454
EDEBiYAT KURA MLARI | 455
lALiiHsAtl KoLcu
Venedik'ten gelir teli ArdrE afacrndan kolu Be Allah'rn sersem kulu $eytan bunun neresinde? Abdest alsan aldrn demez Namaz krlsan krldn dernez Kadt gibi haram Yemez $eytan bunun neresinde?
olmazlanndan biri olan Nedir anlatilan giirde? Halk ozammn olmazsa icadr ya da iqinde 'Ee1'tan' gevrelerce ,u" y*i-Uuglama, anlagllan o ki kjmi kimi hiicumlafa sahibinin de belki hatta gtirmemi^E ;il;;"; a?;ierek kabul ve sosyolojik tarihsel ntetnin ve sebebiyet i"titigtit' $airin
Isjnhe mi drqrnda mr?
Burgusunun baqrnda mr? Gofsuntrn nakrErnda rru?
lgr;urrn"
$eytari bunrn neresinde?
Dertlt gibi sartksrzdrr
Aya$
cia qanksrzdrr
Boynirzu yok ku1'n-rksuzdur $eytara bunun neresinde?
Metne bir yanclan Schleiermacher'ir.. tctrihsel, sezgisel, rjznel ve nesnel
olarak bakrqr
ile di$er yandan Diithey'in temel aniam-yiikek
nnlama ve
tekrar yasanta ilkesinden hareketle barur-raya gahgacafrz. Amaglalan hedef,
metni tarihsel, sosyolojik, dilsel ve oteki velilerden
hareketle
anlamlandrnnaya ya da yorunilamaya gahgmaldrr. Biz gimdiki zamaru yani
ikibinli yrlian stirdii$iimiiz iEin bu metinle aram]^zda 'tarihsel'bir uzakirk' vardf. Metni grincel ktimarun yoiu onu bugtniln aigi diline gevirmek yani anlagrlr ve yorumlanabilir krvama getinlleictir- Bu kuramrn bize sa$ladrfr irnkdnlar citeki Lerramlara g6re rieredeyse sonsuzdur' Onceiikli olarak metnin
yorumlarunasrnda can alrcr iqlev gor-iir.
Edebiyat tarihi ve qarin biyografisi bize Dertli'nin Bolu-Gerede araslnda Yenigap buca$rnrn $aluralar koyiinde i772 y/rnda do[du[unu soyler. Genglifinde trir buhrari gegirdi$i ve ustura ile bofazrnt keserek intihara tegebbiis etti$ini de bu bilgilerden o$reniriz. Oliimiiniin de 1845 yilrnda Ankara'da oldu$unu ayni kalmaklardan d$reniriz. Mezan Gerede yakrnlannda Esentepe'dedir. Dertii igin soffadan anayol iizerinde bir "Arutmezar" yaptlmrgtr. Bu bitrgiler bize bu inetnin XVltl. yiiz yrlla XlX' yiizyrlrn ilk yansrnda :Ttuhlenrelei) XlX. yrizyrlda yazrlmrE olabilece$ini ifade etmektedir. C haide rnetnir tarihsel baSlamr dofru saptanmrgtu. Cofraffa olarak Bolu, Gerede, Ani.^ara ve civarl oldu$una gdre qairin bir Kuzey-Batt ,Anadolu colrafyasrnda dogrnuq ve yetiqmig bir gair oldugunu anlanz. $airin bi5'ografisinden glkacak egitimi, ustalari ve sanatl ile iigili bilinrnesi gereken
geyler metnin dogru yorumlanabilmesi iqin gerekli sorgulamaiar olacakLrr. Bunun yarunda metnia sosyolo.jik bir zemine ya da donemin sosyai konurnu igine oturtuhnasr igin gairin .vagadr$i toplumun inang, dil, kiiitrir ve oteici kodlarrmn bilinrnesi gerekir. Bu co!'ra$,a, tarihe bagnazhk lconusunda btil'lik oiaylar sunan bir ikJim degildir. Fakat metin sanki bd14e bir bafinazkgrn dile getirilmesi iizerine icurgulanmrgtrr.
dizgeye
Telli sazdlr bunun adr Ne Ai4et dinler ne kadr Bunu qalan anlar kendi
ttazarrnrnbiyografisi metni aglklamaya tek baqrna yeterli olmasa bile yardrmcr unsurlafdan biridfu. Derlli hakkinda edebiyat tarihlerinde sa$l*lt bilgiler
bulmak miimkiindii'r. Ulaqabildifirniz her sa[hkh bilgi
bir
ve sa-phkJr zeminini, gairin biyografisini boylecg.-lantrkh ilk itidiamrz metni kcnucia bakabiiiriz' Bti v"r^f"lririif.i"" ,o*u ;i?Ji metne 'do$ru'anlainaka"i.-tt*"""iti"d"t'daha'do$ru'anlarrrakolacaictrr'Qiinidi .t.rlr.*r metni anlarnada bize qai.rden daha fazla metne ve qaii.ine ""JrJ;t;"' kesirninin yeni icat ve de[iqik bilgi ve veri saplar. Qnnkii biz haikemrzrn bir ba$ka omeklerden de teyid etnriqiz ve aletler.karqrsrnda uy* ffiyi "*algi* bu hail
$e1tal brlnui-r neresinde?
Deltli tuttlcu ve bagnaz bir Bu ddrt dizede bir hikAye szrl'iidrr' $air.bir topiurada saz qairp tiirici pu."arfru ii*a. .tui.yu" i**t*A*.oluqan hoq karqrlamanx$lardu ' yaptl$rru bu gairiar soylemtgtir. Oruau Uui,"taniar geqebiiir' Belki cie yo**u yut'i salduiya gtiif"tiyie $irrldi Hermenotik niittl" cinsel yanlarlrd ve geirevi Dertli sazr ile qaldigl ;;; Lut'ut*' ile insanlann Guyl da
9e1'tan olabiiir. tairrik etmiq oiabilir. bi; bu yolla giinaha sokmug saz te\\i Zira clemektir' var iiinti iqi oldu$una garr- q*l{u;u 'u""u'u"']da.hir Fakat budur. fabulasi giinahrn do[mdan .o-nu"* olrnasa biie sebebiclir-. Metnin geld'-aii igi ya da iqinde saza telli niasum Bu mtdrr? durulmali arlrk buracia yol agtt$ ?atlsmaya ue var dedirten lcitienin degerler dizisi ve onla:rn
;;;;"
ilte bu rnetnin temel demeli? O haide sug bu telli sazda ve onu qalan dqrktadrr' orta.va grkarmaica anlarn-rnr ternel riretnin sadeoe aniaulldu arna F{errnenotik yazatrndan daha orr,rn yrL."li*1u*'*" pegindedir' Usteliit metni ;;;;; nedir? a:lla::::r iiksek i1o i"f.*uf" icldiasuCadri" Feki "i*unmetnin f ' ivi okumak ve It4etnin yiiksek anlaru qai::in metinde soyledi$i dilge-vr yorumlamai.turrg"g"r-Ilahadofrusuqairinsoyiemedikleriuisoyiediklerinin -oiz Uir yommcxl ci-a1al: .qairin telii sazt lcindun Erkantai geretlir' ngei eCerek gOrr"or"t ve onun diioli* fouil.!.l ozeilii
,.$e.rtarr bunun neiesi*de?" sorarak var kabul aklamaya gahgtt$rm: neti{trede esas kabul edilen gel4ar:l t.rfut.u*urryta yetinseydik metnin temel anlarmnt
--w II 455
lALi
EDEBiYAT KURA MLARI I 457
ir-rsAN KoLcu
ederdik. Fakat yorumbilim metnin drganda braktrklanm, imalan, ga$ngrmlan ve go$ul okuma zenginliklerini de hesaba katarak zenginlegen ve nihayette
metnin anlamrru teke indiren bir kaygmn sahibidir. O halde bu metnin yriksek anlamr gurada yatmaktadrr. $air Dertli kendi telli sazrna gelanla ilgili yal
iiretmigtir.
Bu da gudur: metnin
yaplsma dikkat edildiginde gairin
muhatapianna kendi sazrm aklama ihtiyacr iginde oldugu sezilir. Muanzr
olduiu kitle tutucudur. ('Kadr gibi haram yemez' dizesi de bu kitlenin cinderlerinin ahlAk anlayrgrru dile getirir.) $air bu kitleye kdttiliifiiin nesneden
(saz) degil insandan kaynaklandrfrm, dolayrsryla Feytarun -saz de$ilkendileri oldufunu sciyliiyor. Ekmek kesmek igin yapilmrq brgaprn adam cildiirmek igin k-ullarulmasl gibi telli saz da insarun duygu ve drigiincelerinin mtizikal drgarn.rrumunun-nesnesi iken tutuculann gciziinde iglerindeki qeytaru ortaya grkaran bir nesneye dontiqebilmekledir. Dertli'nin nakarat dizesi olarak siirekli' ve rsrarla; $eytan bunun neresinde? Diye sormast bu yorumu griglendirmektedir. Krgkutrlmaya hazr, ya da qe1'tamn davetine kogmak igin bahane arayan bu ziimrenin qeytani bagka ozellikleri vardr. Dertli onlann bu Eey'tani ydnlerini vurgulayarak ashnda $eytailn sazrn iginde ya da herhangi bir yerinde degil de muhataplarrrun iginde oldufiunu sciyler: Abdest alsan aldrn dernez Namaz krlsan kildrn dernez Kadl gibi haram yernez
$eytart bunun neresinde?
ts6ylelikle Dilthey'in kuramrrun peqinden koqtugu yiiksek anlamr ortaya grkarmrg bulunuyoruz. Z*a saz Dertli'nin tutucu muhataplarrrun iddia etti[i gibi qeltarun iginde fink atttfii ve dinleyenleri giinaha siiriikleyen bir enstriiman degil aksine var oluqun miizik sanatr yoluyla ifadesi olarak g6riilmelidir. Aym ya da benzer enstr0manlan kullanarak Hz. Mevlana sema ve ayinler yaprruStrr. Cem evlerinde semahlar bu enstrtlmarun eqli[inde yaprlr. Kimi tarikatlarda tef, dar,ul, zil ayinlerin bag aktcirleridir. O halde feltan bu enstriimanlarda degil insamn igindedir. Bu. enstriimanlar birilerini Tanrr' ya yaklagturken diferlerini $e]tarun emrine verebilmeLledir. Boylelikle bu.metni tarihsel, sezgisel, ciznel ve nesnel olarak yeniden yaprlandrnlma gabanxz gergekleqtifi gibi Gadamei'in ktrammrn yol haritasr olarr anlama, yorumlarna ve uygtlama agamalanm da icra etmiq olduk. Anlama metnin dilsel dizgesinin, nazrm qekli ve ttriiniin, kullarulan iislubun ve ifadenin sarihliginin verdifii verilerle tamam]amrken, yot'umlama, anlamarun gagnqtrdrsr ve iqaret etti[i gcindermeLer diinyasrmn verileriyle bir dizgeye ohrrtulmugtur. Uygulama ise bizim metnin temei anlamrndan yola grkrp ytiksek anlamrx bukna yolunda gosterdifiirniz gayretin sonucudur. Zira
tek, onemli olan metnin destekledifi ve baqka bir anlama 96z krrpmayan
mutlakyiiksekanlamryakalamaktrr.Budayorumlamaylaolur.Yorumcuen agamasl ut Sui, kadar Uit ao""*mu sahip olmadrkga bu yiiksek anlama anlamr 'do$ru' daha g"rg"t t"q-"t. Dilthey'in yututtn anladr[rndan teqebbris refsire adamrrun din Her geqmektedir. yolu cla b'radan ;;l;il;r" ldemedigi ya da etmelden gekindifiini bu bafilamda hatrrlatahm'
T I i
EDEBiYAT KURA MLARI | 459
Aq{K Y.4PIT'K{tRAl\qr Okun Merkezli -K$r'arn Otara[< Urnberfo Eco'nun
Aq*
Yaptt'e
Yiizyrlrmrzrn sonlarrna dogru geligtiriien sanat i
bahislerde iizerin,Je durdugunuz
gibi her okurda
a.vf,r
bir
yagantl
uyanclirmastdrr bek-lenen.
Eco'ya gore sanatgr kodlarr ancak kendisinde bulunan kapair bir sistem obje lmetin yaratrr. Okurdan bu metni kendi anladr$i ve yommladr$--ki her yaratma 'bir yorun-Ldur- bigimde alliamastnt bekler. Okur bu kapali sistemle iligki1,e girer ve orada yanstyan duyg'r: \/e dii$tinceleri ardayarak haz duyar. Fakat oicur bu okurra edimi srrasrnda rnetne bir qey katmaz. Okurun l,aratrcrirfr esere transfer edilmez. Eser kargtsrnda okur trir bakrma edilgen bir siijedir. Eser sanatErnrn ona katti$i anlam paradigrnasr drgrnda okunamaz hale geiir. Goriinii$te sanat eseri herkese agrktrr fakat metnin kapah bir sisiern oluqu onunla iigi kuran ciznenin edilgen tavn eseri zenginlegtirme yolunu trkar. O halde eti
I
'asriama'diyor. "E[er her giir okumasl,
ashna ulrgun
kiEisetr
bir durlyamn. metin
bir biqirnde ortigme e$iirni
drJrnyasryla
gdster:rnesini
varsaj.r.,rorsa; buna kar$rirk, aErlama gucune daf ilu
5t. metin de okurdan yeni, beklenrnedik yanrtlar, gizemli titregimler dogabiimesi iEin do$r:udan dogruya onun iq dunyasrna donuk
oiacaktrr." Simgecilik, metafiziksel yoneiirnlerinin. goruqierinin buyuk ya da riekadar-r kay'nagnrn olesjnde. estei.ik algrlarnartm 'aqrhq'rnr ia$lr iglnde.4eo Eco, Orlaga$'da yorumbiliminln bil ydnterni oiarak Aziz Paul'rin geliqtirdi$i her keiirnenin driil anlamuln oldu$u savrru hatrrlatarak aErk yaprt ose
loo
Umb-t1c Eco, Aqdr Yapr{ Qev. Yakup gahan, Kabalcr yay. ist. 1992, s. 18. Agr!. 1 apte , :. i t.
kuramrrun dayandtgr proto-tip okuma bigimin hatrrlatf. Oftaqag Hiristiyan her:rnenotifiine gcire bir kelimenin, 7. mot d nsot keltrre anlamr, 2. alegorik anlamr, :l attin anlamr, 4. gizemse! (anagonique) yorumu vardrr. lecil'in tefsirinde kullarulan bu yclntem
,"9"n& iizerinde
yani yaratrcr Keiam'rn (LogosJ bakr5 aqtslnda anlamak zorunda bulunclufu varhklarrn ve yasalann bir slra-duzenini karprlar. Sanat yaprtrnrn duzeni, imparatorluk ve teokratik bir topium duzeniyle birbirine karrqrr; okumayl ydntrendirerr (bu1'urarak) ve bunlara ]rasalar, varrlacak hedefleri gostererek eri$me J/ollannl safia'varak' insai edimierinin her birinde kriavuziuii,r eiden btrakmayan otoriter bir Yonetimin yasaianYla ozde$Iesir"'ae
1
Eco'nun bu ifadeieri rgrfrnda bizirn edebiyatlnxzda Divan giirine bakabiliriz'BugiiriineparatoriukVeteolffatikbirtoplumdii-zeyininkanunlan 'saray iitiaresi'ire drgmda ohrma i*karrr-ou, rrucirr? Tanpinar Divan giirinin yaruna iqaret logos edebiyatlt bu dayandrfirnl ileri siir.erken ayru zamanda gibi (gerqi he'nondtifi Hristiyanlgrm' Ortaqag t1pk1 ealyo.ari. Bu merinleri ohma diqrnda anlamr iki bilemediniz bir vardrr') imk2ni anlam oraia do* gdren bir olarak aiaru imkam var n:ucllr? Sanat rre edebiyatr kendi otoritesinin tgok demeldi. sesiilik' za1nal1da anlayt;rn pofiui okrmaiara izin vermesi ayru ts; i"; yonJtimlerin kabul edebilece$i bir gev de$ildi' I-eonardo da vinci'nin Mona Lisa tablosu hakkrnda qok 9e9it1i yorumiar, oicuma denemeleri yapllmr;trr' Herkes kendi Xiilgi ve perspektifin
aerA.ge. s. 16
"T I
460lALi iHSAN
EDEEIYAT KURA MLART 1461
KoLCU
tabloyu kendi anladrklan biEimde kabul etmiqlerdir. Eco edebiyat eserleri konusunda 'agrk yaprt'a cimek olarak Kafka'run eserlerini vermekledir. "Qafdag yazrnsal uretimin bnyuk bir kesimi, her zaman yeni yorumlamalara ve tepkiiere agrk, belirlenimsizliiin bir anlatrmr
olarak, simge kullanrmmdan temellenir. Bunun iqin lkfka'nrn yaprh "agrk" yaprta tam bir
$ato, Beklenti, Hillctim Gigme, BaSkaiaSrn igkence, onun sanatrnda gergek anlamlanyla alnmamahdrr. 6te yandal,
KaJka'da, Ortagaf-rn yerineli kurgulannda gegenlerin tersine olarak, gizli anlamlar da her zaman qok-deSeriidir. Higbir ansiklopediye guvenilernez bu konuda ve higbir dunya duzenine
de dayah defildir bunlar. Nitekim Kafka'daki
simgelerin
varolugqu, talnbilimsel, klinik, psikanalitik yorumlal yapltm yalnrz bir kesirnini kendi traqma tuketebiiir. Ama yaprt yirre trikenmez. ikircikli oldufundan hep "aqrk" olarak kahr"4s2 Kafkarun eserlerinin agtk yaplt olmaslrun arkasrnda onun eserlerirri kapah sistemler oiarak kurmamasrmn etkisi vardr. Adam dizgesi agtsmdan eserine son noidayl bil tiirlii koymayrgr ve okuru eserin olu$turulmasrnda yardlma ve katloya davet etmesiyle Kafka eserlerini birer 'agrk yaplt, konumuna getirmigtir denebiiir. Metindeki belirsizligi okurun gidermesini bekler. Okurun bilincine, duygularrna, hayal giiciine hitap eder. Eserin fabulasrmn okur tarafindan biqimlenmesini ister. Kafka'run eserlerinin toplu talana u$ramasrrun arkasrnda farkh yorumlann Eoklugu ve metinlerin bu yorumlara 'agrk' olduiu baflamrnda yatar. Onun kullandr[r simgeler farkh ki.iltrir guruplarrna bagir okurlar tarafindan farkh farldr algrlamr. Eco'nup 'aqrk yaprt' kuramrnrn sa$ladr$r go$ul okuma irnkAruna Susan Sontag "toplu tecavriz" demektedir. Bir edebiyat eseri olarak yaratrlmrg bir roman (burada Kafka'run eserlerini omek olarak siirdiirelim) bir yandan
psikanilizin, diEer yandan teolojinin, ote yandan felsefenin tecaviiziine uEratrlacaktrr. Eco'nun 'agrk yaprt'rnda bu toplu talancrlann sayrsr daha da artmakta hatta saylsrz olmaLladrr. w.Y Tindall, "Bir sanat yapltriln bir aygrt olduSunu; yaratlcl da iginde da^hil olmak iizere, herkesin onu gdnliimin istedifii gibi 'kullanabiiece[i'ni"ae3 sar.onur. Bu kadar ileri giden bir agrk yaprt anlayr gr S ontag' rn' toplu tecavri z' y ar grsrnt hakh grkarmakad rr. Eco'ya gcire sanat eseri yazarda bir
"Buna g6re, kigisel .deneyler, olgular,
Alkan' rn gevirisinden okuyahm: Musiki herEeyden once musiki Onun iqin tekli mrsradan 9)9ma I{rvra,k o1ur, erir havada sanki
Agr aksak soyleyrqe yanagrna, Verlaine, qiirde cincelikli cigenin anlam de$ll nausiki olduf-unu sciyler. Zira llkbakrqta anlam zihne musiki ruha yonelir. Dofal oiarak sanat eserinden beklenen zihni de$il ruhsai bir etkidir. Bir bagka deyigle sanat eseri ruhta bir ihtilal yapmaya Eahgan unsurdur. O musikinin ruhta yaptrfr inkrl2ba eq bir etki btrakmahdr. Aym poetikaya ba[h qairimiz Ahmet Hagim de ^|irr Hakhnda Baz Millahazalar adh poetik denemesinde; "Sairin lisam 'nesir' gibi anlasrlmak igin degil. fakat du1'ulmak uzere vucut bulrnuq, musiki ile sdz arasrnda, sdzden ziyade musikiye yahm nutavassrt bir hsandrr." der. Bu giirden anlamr kovan bir poetika degil anlamr arka plana atan, musikiyi yani sesi cine qrkaran bir onceligi giisterir. Metin And, Eco'nun Agrk Sanat/yaprt poetikasr iie Osmanli genlikleri arasrnda bir epdeglik gormekledir. Krk grin krrk gece siiren bu genlilderde
organizasyonun gegitliligi iEinde izleyici segen
ve katrlan
konumuna
gelmektedir.
"Burada izleyici yalnrz kahlan degil lakat surekli segirn-ler yapan bir yaratrcr durumunda. Bunu dulrrlannt yerdeg ve
ae?
Age. s. 18.
aea
oe3
W.Y. Tindall, The Literary Syrnbol, Columbia Un. Fres, New york, l955,ten
Age. s.42.
ae5
Age.
akt. .49rk Yaprt, s. 19.
degerler,
ar-rlamlamalar bir gereQle birleqirler, artrk onunla bir olrnak, onunla ozumsenmek uzere." 4e4 Bu durumda sanat eseri organizasyonunu sagiayan geregler ba$lamrnda okura agrk olacaldrr. Bu da agrk yaptt kuramrmn okunrn yafimasrna ufratrlmaktan ahkoyar. Zira Eco, "Deneylerimizin getirdi{i gereq, Siirin ya da tuvalin niteliHeriyle kansmaltdtr, yoksa bizim karStmtza ont d".. Bu, nitelikli okur peginde kogan Yeni yabanct nesneler gibi kahrlar" Elegtiri kuramrmn arzw ettili tablonun aymsl desildir. Eco her ne kadar 'agrlama' ve 'kangtm' kavramlanyla sanat eserinin okura transfer edecefii gereglerin gereklili[ine inansa da bu iyi yetigmig nitelikli okur anlamrna gelmemektedir: Eco sanat eserinin gok yiizlii, gok yanh olmasl gerektifiini ileri siirer. Boylece daha gok insan daha gok anlam pratifi ortaya grkar. Yazar Yerlaine'in $iir Sanati adh manzumesinden aldrSr bir ddrttrii[ii agrk yaprt poetikasrntn neredeyse esasl yapar. $irndi bu dizeleri Erdolan
s.42.
Tu 1.
462rALi iHSAN
EDEBiYAT Kt'RA MLART I463
KoLcr.J
gore, Don Kiqot, yazrn tarihindei
zamansal Qesitli olgular ve gorunurnler arasrnda duy'ulannr odaklaEtirarak YaPmaktadtr.
"ago
$enlik organizasyonunun ge$itliliSi iginde kattlan ve
seQim yapan
izleyicinin yerine Agrk Yaprt kuramrnda edebiyat metrri kar$lsrnda okuyan ozneyi koyabiliriz. Bu durumda sanat eseri (metin) etkenli[ini korurken okur edilgen tavnil siirdiirecektir. Bir bakrma sanat eserinin temsil ettigi paradigrnaya tesiim olacakir. Tuluatta oldu$u gibi salinedeki tuluatgrya laf atarak olunun zenginleqmesine ve sanatgrmn tagr gedi[ine koymasrna
Rotterdarnh Erasmus'un yaprtlanndan ka1'naklalmaktadrr. Cerqe$n, balcq aqrsma gore de$sebilirlifi ve apta,l denilenin
ganakhk edemeyecek operada oidu$u gibi edilgen bir durumda eserin kendi iizerindeki etkjsini bekleyecektir. GoriiLniiide sanat eseri herkese aqrkrr fakat
bakrq aqrsrndaki gergek, Cervaltes'in Erasmus'dan esinlendifi ve kitabr Don Kiqot'a yedirdi$ yaklaqrnlardrt. Ktsacasr Don Kiqol agrk bir yaprt; tek bir anlarna hjlitlenmeyen, yazan Cervantes'in biiingli olarak, okuyucu ile yazar arasrnda edebiyat oyunlan tasarladrle, kimi qa[rn gulunA kimi qaim ise acrkh bulduir-r, yazarlann ve eleEtJrmenlerin yorumlarna gudulerini biiemel.i beceren, hem e$endiren hem de duEundurten, Borges'in romar-t talrmrnr yaparken
kapah yaplsl i1e drqandan aqrianacak dinarnizrne ve canitliga srcak / okuyan ozneyi yaratrcrliklan yoksun salt tekrarlayan bir konuma diiqiireceklir. Sanat eseri kendisini ele verecek
bakmadrgrndan onu se).reden
doneleri agrk etmedigi iEin kapah, herkese agrk gcirii'ndrigu igin ise 'agrk yaprt' dunrmundadir.
"bir sa:rat yaprflm, onu kavrayan 'su.je'lerin ilgisi drgrnda, sanatgrnrn onu yarattr$ bigirnde di-iqunmek olanak drgrdrr. Suje'ler nitelikqe birbirierinden farkir ve farkir perspektivlere sahip olduklalna gore, her bir sujenin aynr sanat yaprtr ile yaqaltrsr farkh oiacak yani a)'nr sanat yapttr farkh sujelere gore farkh biqirnler alacafttrr"4eT Sanat eserini her airmlamada cizgiin bir b'akrg agrsr iginde yeniden caniandurnayl amaglayan bu poetikada subjektil payrn cinemi de r,urguiamr. Sanat eserine bakma bigimi bu k-uramda oncul bir iglev ,iistlenir. Bakma ve gorrne bigimlerinin resim sanattru besledigi gibi kurama degil ama okura dayah okuma trigimlerinin -ki bunlar dznel okumalardrr- edebiyat eserini aniamada yeni bir yol aEtrSr kabul edilir.
Batr edebiyatrnda Don Kigot bu
an-lam
bir Aqrk Yaprt'ttr. Zira bu
dizyazr kurmaca Don Kiqot izle$inin bir baqka biqirnidir" diye yucelttiii "ilk gafctl romarr". "4eB Herkesin bir bakrgta akknr yitiren bir soyiunun trajedisi olarak oku,vabilecegi bir roman ne kadar farkh okumaiara kapr agabilmei
Cahit Srtkl' n rn,4bb as $iil"ini Okuma Denemesi
eserin yaylrnlandrfr grinden beri yiizlerce okur -ki her elegtirmen bir okurd'rrbu kitabr defigik bigimde anlamrqlardr. tsu anlama siirecinin daha da
gdniliiyor. "Amerikah yazrn eleqtirmeni Harold Bloom'un geqen
Haydi Abbas, vakit tarnam; Akqam di1'616r,n iqte oldu akgam. Kur bakaltm qiiirrgir soframrzr; Dinsin artrk bu kalp ainsr$u afiacrn golgesinde ols ]; Tam kenarinda h:iyuzun Aya haber sal qil
uza;, acagr
1al
yalnmlanan bir Don Kiqot gevirisine yazdrg. 6ns6zde, qcivalyenin gergekte, mutlak tutsald{c, haksrzhk oian olume kargr savaptrirm yazdrgnr antmsattr. Gazeteci Jeffries. gornqtnu desteklemevi \4adimir Nabokor"dan yapbg alrntryla surdur0yordu: Nabokov'a
=ece;
Gorunsiin qoyle gonlurn ce. Bas k:rbacr sihirli seccaueye,
onu
Metitl And. "italyan EstetikEisi Umberto Eco'nun 'Agrk yaprt' Kuramr ve Otesi,', Bedrettin ctimert'e Armalar, Hacetrepe Unv. Sosyal ve idari Bilimler Fakriltesi, Begeri Bilimler dergisi, Ozel sayr, Axk. 1980, s.7B-79. ae7
Estetik, s. I I 9.
oe8
ismail Erti.irk, "Don l(igot'tan Srgrayarak Nermi Uygur'a: 2005 YrL" Kitap-lrk,
sayr: 84 Haziran 2005.
3T
46,4lALi iHSAN KoLCU
EDEBiYAT KURA MLARI I 465
Goster hrikmettifini mesafeye
solundan ilerlemeye karar vererek, her karStlatfi& agaAta bir segim yaparak kendi yolunu gizebilir|"der. Bu sdzleri agft yaprt kuraruna uygularsak her
Ve zannana,
Katrp tozu dumana, Var git, Boyle ferman etti Cahit, Al getir ilk sevgiliyi Beqiktag'tan; Yagarnal< istiyorum genqli$rni yeni bagtarr. Bu manzume Sairin gok bilinen giirlerinden biridir. Ofuzbeg Yag giiri ile
bir'lik1e gok okuRan dolayrsryla dolagrmda olan bir metindir. Eco'nun Agrk Yaprt' dedifi manzumelerden biridir. Fakat manzumenin gok okunmasr do$ru okundugu ya da anlarnlandrnldrfr anlamlna gelmemektedir. Gciriintiqte bu giir herkesin okumasma agrk olduiu igin 'agrk bir yaprt'trr. Fakat a;m zamanda kendi igyaprsr ve yaratrcrsmm dzel kodlan ile okrumalaria gciziimlenecek kadar
belirgin olmayan kapah bir yaplttrr. Manzumeyi bu kadar agrkhkta 'kapah' yapan unsuriar okuyucunun ilk bakrgta gdzemedi$i ve metni anlamlandrnrken boq braktrklan yerlerin varhgldr. En baqta ciznenin seslendi$i Abbas kimdir? Meyhaneci mi, riznenin arkadagr mr, hizmetgisi mi, oturdu$u evin kaprcrsr nu, komqusu mu, bakkal mr, lahkgr mr ya da kurmaca bir figiir miidlir? Metnin bu
boliimrintin kapahirfir okuru bir bakrma garesiz brrakmakla kendi Abbas tairminini yaplp onu, kabullenmekte fakat bu tahmininden dofan zenginligi metne eklemLeyemenienin rizi.inttisijnii de yaqatmaktadrr. $air Abbas'rn kimlifini agrklamadigr miiddetge her okur bu metne kendi Abbas'rru yalogtrracak fakat bunu genellegtiremeyecektk. Tipkr Don I(igot'ta oldugu gibi herkes kendi Don Kigot'unu yorumlayacak fakat bundan hiq,bir zaman ernin olamayacakllr. Tira Agrk Yaprt kuramr oiqrrun, yorumcunun metnin ana
zatw verecek bir qey ilave etmesini, onu kendince biqimJendirmesine jzin verrnez. "Sanal yapttt ne ise o kaltr. ''on Bu baktmdan
temasrna
daha metnin bagrnda goziimlenmesi gereken bir Abbas sorunsah vardr. Biyografik yontemin usuhine baglurulsaydr Abbas'rn qakin emir eri olduSu hemencecik anlaqrirdr. Fakat Agrk Yaprt kuramr bir okur merkezli kuramdrr. ve sosyolojik irrramlardan, psikanalizden, herrnenotik ve metinlerarasrhktan ve bu kuramlarrn kullandrfr yontemlerden sciz edemeyiz. Sanat eserinin agrkh$r onun keyfl yorumlanmasrna. izin
Burada biyografiden, tarihsel vennez.
Bu 'zevkler ve renkler tartrgrlmaz' cinsinden bir keyfiligi
davet
etmez. Okur agrk yaprt kurammala metnin rizerinden kendi yagantrsrru kurar. Bu yiizden metnin verdilderiyle yetinmek durumundadrr.
Eco, "Bir onnan yollorr qatallanan bir bahgeclir. Bir ormana Eizihnis patikalar bulunmadt{rnda bile, herkes betli bir a[aan, sa$mdan ya da oee
Estetik, s. 119.
okur metin iginde anlama ulaqan yolu yani kendi patikasrm kendisi olugturacaktrr. Halbuki dtelci kulamlar ya yazarrn ya da elegtirmenin veya bagka ..onciilerin aghklafl patikalardan ytiriimek zorunda kalmaktaydr. Onemli olan metnin engelleri alasrnda yiiriiyebilmektir. Bu konuda Eco ornek okur ve 6rnek yazar kavramfuLrrnr geligtirmigtir. Ornek okur, okuma edimi slrastnda 6ncelikle metinle igbirlifi yapan okurdur. onceden edinilmig ve okurun diinyasrm Sekillendiren kimi duygulann etkisinde kalmadan metni do$ru bir bigimde okuyabilecek okurdur. Ornek yazat isebizim edebiy arrrtzda Ahmet Midhat Efendi orne[inde gdriildiiEti gibi okura rehberlik eden ona bir okuma krlavuzu vefen yazar tipidir. Onun bilmesi gereken geyleri babacan bir tavrla birer birer anlatu, Ilahya miirekkep mi dokiilmiigtiir. Hemen nasrl gtkartrlmasr gerellifiini soylir. Hasan Mellah romamnda gemicilikle ilgili bir somn mu yaganmlstil; dort beg sayfa tafsilat vererek okuru ve kahramamru bir giigltikten kurtanr. Anlamrn okuyucu tarafindan gcireceli bir bigimde tamamlanmasr agrk yaptt kuramrrun geldisi noktayl gdsterir. Bu ballamda cengsz Aytmatov'un kimi eserlerinin birer agrk yaprt oldulunu sciyleyebiliriz. Sultanmurat.diye de dilimize aklarrlan Erken Gelen Tumalar hikAyesinde yazar eserirri mutlak bir sonla bitirmez. Oykiiniin sonunda olmtig atrmn bagmda elinde koqumlan oldu$u halde Sultanmurat'rn gare.siz durumunu gciriiriiz. Karqrsrnda saldrmaya hazrr bir kurt vardf. oykti bu qekilde biter. Artrk metni tamamlama ameliyesi okura kalmrgtLr. Aym yazann Giin Olur Asra Bedel romarunda Yedigey ve arkadaqlan Ana-Beyit mezarbstna defnettikleri arkadaqlan Kazangap',rn cenazesinden drinerken almr toprakiarda buiunan
uzay istasyonundan bir fiizenin firlatrlmast srasrnda ya$anan biiyiik kargaqa ile roman nihayetlenir. Okuyucu Yedigey ve arkadaqlanna ne oldu$unu asla 6$renemez. cemile hikayesinde de yazar cemile ile Daniyar'r birbirlerine. yaslanmak suretiyle Kazaktopraklanna dogru yol alrken oykiisiinii bitirir. Ru tehrsiz son okuru rahatsrz eder. Yazar kimi okuyuculardan "Daniyar ile Cemile'nin mutlu oiup olmadrprru soran" mekluplar aldr$rni belirtir.
Boylelikle okur rnetnin bahgesinde kendi patikaslru oluqturmakla kalmayacak onun dokusunu bozmadan i9 okumalarla anlamaya galtqacaklrr. . Tiifk edebiyatrnda Behget Neczitigil'in Kareler kitabr Hilmi Yavuz'un igaret ettifi gibi bir 'ag* yaprf olarak okunabilir (mi?). Eco'nun kuramrrur temel felsefesi okura belirli ve tek bir anlamr dayatmayan okuma / yorumlama biEimiydi. Divan qiirinde oldufiu gibi onceden belirlenmiq, kodlarr goziilmiig ve kesin ifadeler,ta$lyan yoruqa yardrmcr unsurlan igermemekledir. Eco,
{' {
466
lALi
EDEBiYAT KURA MLARr I 467
ir-rsAN KOLCU
Aqri< Yaprt adir eserinde webern'in Hildegard Jone yazdiSr bir rnektupta "Daha cinceden kendinde birgok igsei iiigiciyi (12 sesin kendi araianndaki
iliqkileri) igeren bir dizi (diyecegirn 12 sesi) buldurn. tinlu antik formrlle benzeyen bir gey soz konusu burada:
SA,TOR
AREPO TENET OFERA ROTAS Eu forrniil bir kez yatay okunabilir, sonra ria dikey olarak,
"tsu piiriere treni oz zorladr; ozun iki baqh degil, ug-dort y6nlu
oiuEu. aqagrdan
yukanya, yukandan agaSrya, vb."500 srizciik bukaacalanna benzeyen bu ses bir metnin sesler baki ve srmrh kalrnak kaydryla deSiqik olcurnalara aqrk oiduiunu gcisterir bize. Bu okurna slrast ya da ediminde hicllir
ay-rcahkir durum sciz konusu depildil. $lmdi de Necatigii'in Kareler ve A-klar kitabmda yer alan Kanglk Kaq yonde trenler
yukardan aga$
tralgisi
KArir$iKTARiFE istasyon nered.e aqaSdan )'ukan
hangi saatlerde
sa$a sola dcgrrr yolcu katailan.
trftzlan,ciullan
yaEirlar hasta-ia-r
alrr mr hrmgisi kendi derdinde herkes kirne nasrl sormah
cetvelleri kanq{r nef i nasrl bulrnall.
F{aftanrn hangi grinleri iq iee kornpa_rtrmaliar
aktarmalarda kayrp
lrerde ba$antl yerleri boq ofrenci trenieri
neyi nasrl hulmal.
$irndi siz soyleyin
giciecefiniz yeri nereierde olrnah
zarrial-r ve nasrtr
koiay rrr gorrnek Once bAzr qeyieri
Anlagridrfirna gore Necatigil kurdu!-u kombinezon iEinde geqitli aniamlan yakalarnak igin okura de[iqik okuma bigimleri sunmaktadr. tsoyielikle rrretnin tek ve giiciil anlamrrun drgrnda okur ve okuma saylsr kadar bir yoruma ulaqrlacaktr gair "sozciiklerin aralarrru agtrm, scizctiklerden de$iqik kombinezonlarda bagka bagka anlam dizileri Erkarmayr denedim. Eir deniz fenerinin tek odal$an yaydrpr ve nesnenin ttirlii yanlarrm, gdriiniimlerini gcisteren rgrn demetleri gibiydi bunlar"502 boylelikle gair temel anlamrn
dayatildrsr bir okuma bigirmnden Eogul okuma
yrinleri a1'nr anda okumasrm bilmeii.
501 Belrget Necatigil, Eiit'iin Esertreri 6, Dtizyazdar 2 (traz. A1i Tanyeri-Ililmi Yar.uz) Cem Yayrnevi, ist. 1983, s. 520.
5ot
Behqet Necatigil, Biitiin Eserleri 5, Diizyazrta Cem Yayrnevi, ist. 1983, s. 57.
soo.AqrkYapr!
s. 83.
imkAnlannr
k:lianabilmetr*"edk. "Webern iEin (Eco'nun deyimiyle) 'tonal bir merkez'in bttlwnmath{t bir arzlam dizisi o!"503 gair bciylece 'anlaml okurnaya' baghyan bir yol takip eder. Fakat bu manzumelerin kuruiuqu zaten bu go$ul okuma bigimi diiqiiniilciiipnnden bu gekilde kurgulanmrgtr. tsagka bir deyigle qairin niyeti en bagta bellidir. Metnin simetrisi bu okuma/yorunu uygundur. Ya elimizde bir rornan ya da ciykii olsaydt aym bciyle matristik bir okuma imkArunl bulabilir miydik? $iiphesiz her metin okumaya agrk oldufiuna gore 'aqrk bir yaplt'trr. Onernli olan okunrn metni okuma edimi srrasrnda onun anlarn dizgesini gozebihnesidir.
nereye kadnr gider
ynkleri nereye verrneii peronlar tunelier
rLe
O qiirlerin s4fdan sola, yukanda-n aqa$, merdiven
basarnaklan gibi iniqli qrkrqh; okunmak isteni$leri"sol
yaprsr
Tarife giirine trrakairm:
Webern'in matristik okuma bigimiru Necatigil' in giirine uyguladrfiirmz zaman olorr, yukandan aga$tya, agaltdan yukanya hatta Eapraz okurnalarla yeni anXam/yorumlara ulagabilir. Fakat arzu edilen simetrik okuma (soldan saga) biqiminden qok ytinlti okuma bigimine ge9i9 depildir elbette. Eir metnin clegiqik bakrq aqilanyla okunup yorumianabilece[ini boylelikle bir metinden tek de[il gok qegitli anlam]ar iiretiiebiiecelini gostermektir. Necatigii bu denemesini bir soylqide goyle izaha gahgr:
503
Edetriyat ve Sanat {jzerine Yazrlar,
s. 307.
r ! (haz. Ali Tan-veri-Hilmi Yaruz)
KA]'NAKQA ADASAL. Rasim. Kigilik ve Karakter Portreleri, Mirureto[lu yay.. ist. 1919.
ADLER, Alfred. insanr Tanrma Sanatr, Qev' $elAle Baqar, Dergdh yay' isi' 1911.
AHMAD,Aijaz,TeorideSrnlf,Ulus,Edebiyat,Qev.AhmetFethi,Alanyay. ist.1995. Ahmet Midhat Efendi, Miiqahedit, Haz. Necmettin Tiirinay, Bilge yay. ist. 1979,
AKARSU, Bedia, Qafdaq Felsefe, MEB' Yay' ist' 1979' AKAY, Ali, Tekil Diigiince, AFA yay. ist' 1991'
AKQAM,}Ialfrk'GergekveHay6l,RuhsalEvrimdergisi,sayl23 Temmu/Aiustos - 1988' c.1, 2, TDK' Yay' Ank' 1980' ^AKSAN, Do[an, Hdr Yiiniiyle Dil, AKSAN, Do$an, $iir Dili ve Tiirk $iir Dili, $afak Mat' Ist' 1993'
Ak$it Gitktiirk'e Saygr, Adam yay. ist. 1993' AKTIILUM, frrUif a',"frletinlerarasr iligkiler, 6teki Yayrnevi, ist. 2000.
AKTULUM,Kubilay,Par9alrhk-Metinlerarasrhk,6tekiyay.ist.2004' ALTHUSSER,Louis,JohnLewis'eCevap,Haz'Murat'-Bglge,Vyay'Ank' 198',7.
ALTINTAS, Ramazan, Tevhid ve Estetik iliqkisi, Prnar yay. Ank. 2002. AfTUG, Taylan, Kant Estetifi, Payel yay' ist' 1989' AND, Metin, "italyan Estetikgisi (Jmberto Eco'nun 'Aqtk Yaptt' Kuramt ve
Otesi",BedrettinC-omert'eArma$an,HacettepeU.nv'sosyalve iaari gitimler Fakiiltesi, Begeri Bilimler dergisi, ozel sayl, Ank. 1980, s.78-79.
Kiiltiir Siiztiif{i, Qeviren ve Diieenleyen Aziz Qahqlar, Altrn KitaPlar YaY' ist. 1983, s. 23. ANZ|BU, Didier, Freud'un Otoanalizi ve Psikanalizin Keqfi, Cev. Nesrin Tura, Metis YaY. Ist. 2003. ,f
Ansiktopedik
eniSfOfgI-BS, Poetika, Haz. ismail Tuna1, Remzi Kitabed 7. bs. ist. 1998,
ARNOLD, M. - PAPER, W.H. - HULME, T.E. - EI iOT, T.S' Eleqtiri ve Anlamr ve iglevi, Haz' A- Aydofan, izyay' ist' 2002' ARVAS{, S. Ahmet, Diyalekti[imiz ve Estetifimiz, Tiirkmenyay. ist. 1982.
fi
4TOlALi iHSAN KoLeU
TDEBiYAT KURA MLARI I47,-
ARVON, Itr. L'fstetiques Marxiste, FIIF, 1970. ATAQ, Nurullah, Karalama Defteri, Ararken, yKy. ist. 2002, s. 144. ATAQ, Nurullah, okuruma Mektuplar& Frospero ile caliban, yKy. ist. 1999.
AVCI, Zeynep,Kadrmn Giincesinden Sayfalar, AFA, yay. ist. 1994. A\aDIN, Abdiilhalim, "sanatsal/Yazmsa! Bir Kuram orarak Anratmtcthk", Littera, nr.9. s. 243-254. Aydrnlrk, nr. 2l,.Mayrs,1340
/ 1924.
AYTAQ, Giirsel, Denemeler Seqkisi, Grindogan yay. Ank. 1990. AYTAQ, Gtirsel, Edebiyat Yaztlart 1, Giindogan yay. Ank. 1 990. AYVAZOGLU, Begir, isl6m Estetifi ve insan, eaE yay. ist. 19g9. BABEL, Aug'st, Kadrn ve Sosyalizm, Qev. SabihaZekeiya Sertel, Toplum
A*.1977. BAHTIN, M. M. Bir Eylern Felsefesine Dofru, eev. Siyaveg Azeri, yay.
yay. ist.200l.
Avesta
BAHTiN,.Mihail, Sanat ve Sorurnlutruk, Qev. Cem Soydemir, Aylntr yay. ist. 2005.
EAHTiN, Mihail. Dostoyevski poetikasln-rn sorunlan, eev. cem soydemir, Metis
ya1..
ist.2002.
tsALIBAR, Etienne, Althusser igin yazrlar, iietigim yay. ist. 199i. BALOGH, Penelope, Freud Uzerine, eev. M.S. Kayatekin, V yay. Ank. I
986.
BALTACIOdLU, ismayrl Hakkr, sanat, Suhuret Krifiiphanesi, ist. 1934. BARTHES, Roland, Giistergebilim irkereri, eev. B.'vard.ar-M. Rifat" KE.
yay. Arrk. 1979. tsARTHES, Roland, Yazrm*
ist. BATAILT.F,
1989.
9::lgo Ist. 1997.
srfir Derecesi, cev. Tahsin yricel, Metis
BATUR, Enis, giir ve ideoloji, Derinlik yay. isr. 1979. BALIh4,AN, Zygmunt, posfrnoderm_h'k ve *Iognuts*zlukXane, Qev. is*ail Trirkmen. Ayrntr yay. ist. 2000. EAYRAV, sriheyla. Dilbirimsel Edetriyat Elepfirisi, Multrirngual, ist. 1999. EEAUVOiX., Simone.le, Kadrn II, Er,lilik eag, eev. g. OoJ-, puy.t yu5,.
Qev. Orhan Suda,
isL.1962.
EEAtt\'OiR, ist.
Simon* de, Sade'r Vaklmatrr ml? Qev. Cemal Siireya, YKY.
199?.
tsEAI,lVOiR, Sirnone de, Yrlulmrg Kitdrrn, Qev. llarika S. $eren, Itaynak yay. ist. i983.
BECtr-ER, JureF-, f)ikk:tt Yazar Var, Frankfurt Dersleri, Clev. I' QorakfuA. San, Bairil yay. Ere. {tadhsiz).
Eednettin Cdnaert'e ArmaBara, Hacettepe..Unv' Sosyal ve idari Bilimier Fakiiltesi. Eeqeri tsilimler dergisi, Ozel sayr, Ank. i980' BE]-INSKI" Vissarion Grigoryevig, Eilebiyat, Sanat, K'iitrtiir' Tarih, Felsefe Iiizeriue Y;rr-ntrar, Qev. Mazlunt Beyhan, Ycin vay. ist. 1989.
BEt{.rAi\,{iN, Walter, Fasajlar, Qev. Alrnut Cernal, \aKY. 3. bs. [st. 2001. BflNJAJvIjN- Waiter, Tek Yiin, Qev. Tevfik Tr.tran, YKY. 2' bs' ist- i999.
EENJAMN, Walter, Son Batapta Aqk, Haz. Nurdan.Giirbiiek, \4etis yay. ist" 20c\. t3ERGh,, Melmet Suai,.Aitm Gran, Arkeoloji ve Sanat Yayrnla'n, ist. 1988. tsER.GSOII, I-Ierui, Aht6krn ve Finin fiEi Ka3'na[r, Qev. Iv{. Mukadder Yakupo[lu, Dopubatr yav. A*i<. 2004. tsE\aATI-I, Yahya K-ernal, I(endi Giii< Kartrbemiz, istanbui Fetih Cemiyeii yay. 7.bs. lst. (tarihsiz)
BEZiR-Ci, Asrrn, FlalEe ve Sosyalizrn tein Easmr Yayrm, ist. 1979.
Kiiltiir ve Ede6iyat,
Evrensel
RhfyAZAR, Adnan, TopEurn 'r'e EciebiS'af. Sinari yav. ist. 1912. tsCClFIEllSKi" t.n{. {ja$dag .A.vrupa Felse'iesi. Qev. Serder FJfat K-rrko$lu. Yazls,o -va'ri.
1,ay.
Edebiyat ve Kift{itiik, eev. A. Sdnmezay, Ay.rntr yay.
3. bs. ist. 1974.
BEAIIVCIR, Simone de, Kadln l{edir? Diiqiin Yayrnevi,
ist. 1983.
BOLLtINOW, Ol.{o Friedrich" VaroBu;lr Fe{scf,esi, KierkegardJieicleggu:Jaspers, Qev. &4edin Beyaztag. Efirdr 5'ay. ist. 2004;
flOl"li"iriItl,', l,ndrd, Sovyet Edebiyatn Uzerime, Qev. Serdar Cani:olatl"{ehrnet Ercial, Errensel Basim Yayiin, ist. 2001.
BCZKIJRT, Ne'iat, 20. Ytizyrl flilqrinee I
.AlnraeEarl. Sannal ya1;t.
2, t's. ist.
50i
Bf-)Zld]ilFJ, llejat, Jean-Paul Sartre'da ist. i984, s.
BOZKr-RT, Nejat,
in.san A.nlayt$l, Felsefe
Arkivi, w.25,
Il3-l{'7.
Sanaat
ve trstetil< Kuramtara, Asa yay. 3. bs. Eorsa, 20C0"
BRACHKER"T, H. STICKR",ATH, .I. t-iteratunwissemsvlnaft. tn Gr"undt
EDEBiYAT KURA MtARI | 473
472lALi.iHsAN KoLcu
Ank' 2000' Qeviri Bahgesinde Beq Dilli Ku;, llaz. ikram Saraq, KB' Yay'
BROCH; Hermann, Edebiyat ve Felsefe, Qev. Ahmet San, Salkrms6$'iit yay.
qOBANOGLU, 6zkul, Halkbilim Kuramlap ve Araqfirma Yiintemleri Tarihine Giriq, Akga! yay. 3- bs' Ark' 2005' yay' ist 1968' QORUI{, Hakkr $inasi, Riiya Diinyarnrz, Kitapgrirk Ltd' 9t' yay'ist' 2002' QOTUKSdKEN, Bettil, Felsefe: 6zne-Siiylem, inkrlAp DACO, Pierre, Qafdaq Psikolojinin Olafaniistii Ba$anlarr, Qev' O' A' Giiriin, inklap Kitabevi, ist. 1989. DAMASIO, Antomo R. Decartestrn Yamlgrsr, Qev. Bahar Atlamaz, Varhk
Er2.2006. BURGER, Peter, Avangard I(uramr, Qev. Erol 6zbek, iletigim yay. ist. 2003.
CAIASSO, Roberto, Edebiyat ve Tanrilar, Qev. Ahmet Fethi, i9 Bankasr yay. ist.2003.
CALLINiCOS, Alex, Postmodernizme flalrr, Qev. $ebnem Pala, ,Ayraq yay. Ank. 2041.' CAMUS, Albert, Amerika Giinliikleri, Qev. O. Akrnhay, 6teki yay. Ank.
yay.2. bs. ist. i999.
1992.
DAViDOFF, Leonofe, Feminist Tarihyazrmrnda Srnlf, ve Cinsiyet, Qev. Z. Ateger- S. Somuncuoglu, itttiq;m yay. ist.2002' DEBRAY-RITZEN, Pierre Freud skolastifi, Qev. A. Fikret Gokdemir-A. Qetin Ertiirk, TDV YaY. Ank. 1991' DECARTES, Ren6, Metot t;zerine Konugma, Qev. K. Sahir Sel, Sosyal yay.
CAMUS, Albert, Denemeler, Qev. S. Ei,ubo[lu-V. Giinyol, Qan yay. ist. 1960.
CARLONI, J.C. - FILLO{'X, J.C. Elegtiri Kuramlarro Qev. Tahsin Yticel, Kuzeyyay. Ank. 1984. CA{JDWELL, Cristopher, Yanrlsama ve Gergeklilg Qev. Mehmet H. Dofian, Payel yay. ist. 1974. CEBEC| OSuz, Psikanalitik Edebiyat Kuramr, ithaki yay. ist. 2004.
ist.1984. DEMIRALP
CEYLAN, 6miir, Tasawu{i $iir $erhleri, Kitabevi, ist' 2000. CHALLA\aE, F6licien, Biitiin Yiinleriyle Freud ve Freud Doktrini, Qev. Halis 6zgii, 6zgiyay. ist. 1968.
DERR|DA, Jacques, Mahmuzlar Q'{ietzsche'nin Usluplan), Qev' Mehmet Baqtiirk, F,r2.2002'
DERRIDA, Jacques, $iir Nedir? Qevr Ahmet San-Abdullah Arsian, Babil yay.Erz.2002. Div6n-r LeylA f{amm, Bulak Matb' Kahire,126A, DOBRENKOV, V. i. Erich Fromm,un ve Yeni Freudculufun Elegtirisi,
Cogito, Yrizyrhn Psikanalizi, nr.9, G|rz 1996.
COGNiOT, Georges, ilkgag Materyatizmio Qev. Sevim Belli, Anadolu yay. Ank.1968. CONDiLLAC, E. B. insan Bilgilerinin Kaynafr Uzerine Deneme, Qev. M. Katrcroflu, MEB. Yay. Ank. 1992. COWARD, Rosalind * ELLIS, John, Dil ve Maddecilik, ileti9im yay. Qev. Esen Tarrm, ist. I885. COMERT, Bedrettin, Croce'nin Estetifi, KB. Yay. Ank. 1979.
Qev. Oya Tangcir-Levent Kiley, Sorun yay. isr. I979'
DOBROLYUBOV, Nikolay Aleksandrovig, Oblomovluk Nedir?, Qev' Mazlum Beyhan, Ycin yay. 2, bs' Ist. 1992. DOCAN, Mehmet H. Estetik, Dokuz Eyliil yay' izmir, 1998, s' 125' DOGAN, Muhammed Nur, Fuzuli'nin Poetikasr, Kitabevi yay' ist' 7997 ' Do[u Batr, Yeni Diiqiince Efareketleri, nr. 19. Temmuz 2002' DOLTA$, Dilek, Postmodernzm, Tartrqmalar ve Uygulamalar, Telos yay'
CROCE, Benedetto, ifaAe nmmi ve Genel Linguistik Olarak Estetik, Qev. ismail Tunah, Atatiirk Unv. Yay. Erz. 1969. CLIDDON, J. A. Dictionary of Literary Terms &Literary Theory, Penguin Books, London, England, 1999. jst. I986. QALISLAR, Aziz, Gergekgilik Estetifi, DE yay.
ist. I 999. DONOVAN;lJosephine, Fenainist Teori, Qev.'Aksu Bora vd. iletigim yay,2' bs.
QALI$LAR, Aziz, Giiniimiizde Sanatsal Kiiltiir ve Estetik, Cem yay. ist. I
Olltz, Krnk Diinyamn Qocuklarr, Kitap-hk, nr' 86' Eyltil,
,
2005.
DIIBY,
ist.200l. Erkek Ortagaf, Aqka Dair ve Difer Denemeler, Qev' M'
Georges,
Ali Krhgbay, Ayrrntr yay' ist.
983.
QEKER, AJper, AramrzdakiMuhbir: Dil, Ayqr$ Kitaph$r, ist. 2002.
.l
1988.
474 I
^"r".i
i FisAN KO LC
EDEBiYAT KURA MLARr I 475
[J
IT,CCL.ETON, Terry. EdehiS,at Kurarml, I q90,
iev.
Esen T'a:rrn. Aynirtr I'ay. isf.
EI"GLETCN, Ter4r, Etregtiriin Cliirevi, Qev, ismail Serin,
A.r"k ya_v
lurk.
1996.
il.AGLETOhr, Terry, Esteti$ire ideoEojisi, Qev. Hakftr Hlinler vri. 6zne yay. ist.1998. ECEViT', Yrld,tz,I{urmaca Bir X}iinyadan, Giinctro$an yay. Ank. 1992. ECEliiT, Yrldrz" Tiink R.oraaanlmds Fostmodern .Agdemlar, iletipirn yay. 2.
Irs. isr 2002 ECO, Umberto, AEdi Yaplt. Qev. Yakup gahan, X(aba.lcr .[tf,.*i iJ, Ferit, Qr#rlc , A"d,e
ya-u
,vair.
ist.
. isr. 1982.
i i-*i !r!r!4.1 l-,.; -\ \((,r
E{-qil'i, Eleqtiri u,'e Etre$tirf, Klrranru Ustiine Sdyler:alei". ,FIe:2. ].4:h:let ll.if;t, Diizlern yay.ist. 1996. ELIO'|. T.S. Devc,rreien, (.r--r,. -4k$ii iiolcirl<. aF,r;nr,. Ist. 19E7. ELI-IS" .I,riim S4. Fostreodenmizrare lia"vu:, f,ev. F{. A. tsakrrer, I-f,oiuir 1ray. 1997.
EIvIR-F i-'.1:.' Fq:strrncdc,rrizct; l,e H,dcbi, et. F"iti ya),. .a-:,;: 1C04. tjliGEl .il. F::ied-ri r.L Lr-t- ;r-ir! :s tririlosopiri qEi ee, Paris, 1 !)r4?. EP'T{.rli.ir-, i.;rr:ir, ''L),1;: .,-igot'ian-Srcrayarak }trenii. Uyg1.ii,'a: 2005
i,ital-hi,, :i:'r'i
84. F-Iazirae
.t:;
ylli"
2005.
Eoils, Ede}rfy:ut Kwr*rrnil, Rxrs _r'a-1r,
Ardl"
i.r*i,;ln+u-litlSi,
eev.
sedat
i-r,|q4.
E"y-tJll[]G.LLl" sp-bahatiir, s;rmar{ t-laenime serne*reBer: r,e Eieptlni,Ie!.., i. ;:, CeL, .,'a-.;. [st. 1i]81. E'r-LE{:i1:; l-l ;abalraitir. Y.;ur;s ilnrre, Cei;: yayl:1e.' . isr Q7l . F,A,tsiAH, Joi:em*s. Z*vnam ve {}ten;i, Qer,. S. Ftu{tak, ililur: ve Sanaf yay. A,-Lk. i999. Felsefe }-ogos, Feurinist irelsefe, ru. i5, Ist. 2001/-a. Felsef,e Logos, Ilazztn Felsefesi, nr. i g, ";,st . 2AA2 12.
Kdmuran $ipal, Cem yay. ist. 1996. FRELID, Srgmund, Cinsiyet iizerine Ug Deneme, Cev. A,li Ar.'iri 6neg, Y'eai
Mat. ist. 1962. FRELJD, Sigmund. Cinsiyet ve Psikanatiz, Qev. S. HiXav, Varlik yay. isr. 1967. $ipal,
Bafllarn yay. lst. 1987.
l,Ja. I-Ji:uan, Yaha
FOULQUiE, P. Varolugguluk Felsefesi, Qev. Vahap ft4ut;rl, l{areket yay.'2^ bs. ist. 1973. Frankfur,t Ohulu, Ed. Emine BaSge, Do$batr yay. Ank. 2005. FR.EIID, Srgmund, Eeg, Konferans ve Fsikanalize Toptrtl tsakrq, Qer'.
FFiE-uB, Srgmund, Elz. Musa ve Tektanrrellnk, Qel,. Kart*iran
..'aitsia, iraj.l,kya)' ist. lit-:. ET,'3Jd, Aicn. 1\fco,i*i iirsrtnrsnrl'rn 0!.tolojisincie i(atagoriier t,e Re+ti J-l::ci'1ttir:at;c:. Sqnlttit, Fi:lscft.':i*r'i,:u'. .'..,. Lr. i,'". i0,15,: ll;1Etr:'F{El"l,E.a-LjL\4,
Yaig:1nsp,
Say yay. 6. bs. ist.2004. 1992.
i 9g.1.
grilcr-ii,.&qlk Omer, K-ts. Yay. turlc i999.
Esfe:'ii;--L &:;t"r:,. :.-'i..-.
ist. 1 995.
FOI{DHAM, Frieda, Jung Psikolojisinin dna Efatlarl, Qev. Aslan
FOUCAU{-T, Michel, Ders Ozetleri, X970-1982, Qev. S. Hilav, YKY. Ist.
EDI\4Ald, fuir,rn, Sana€ r,e tmsam, Qev. T'urhan Of*zkan, i:;,Utap yay ist.
;'';i:.
FERi, Enrico, Sanat ve Edebiyatta Caniler, Qev. Semlin Eviim, Remzi Iditabevi, ist. 1974. FIRESTONE, Shulamrth, Cinsellifiin Diyalektisi, Qev. Y. $aXrnan, Pa-r'el yay.2.bs. ist. 1993. FISCIIER, Emst, Sanatrn Gereklilifi, Qev. Cevat Qapan, Payel yay. 8. bs.
FREt-tD, Srgmund, Sanat ve Edebiyat, Qev. E. Kapkrn-A. T'ekqen Kapkin, Fayel yay. ist. 1999. FR.EIID, Srgmund, {Jygarhfrn Huzursuzlerfu, Qev. F{aluk Eangcan, iMetis vai'. ist. 1996. FREUD, Sigmund, Fsikanatiz Uzerine, Koza yay. 2. bs. Anl<. 1976. FRELTD, Sigmund, Samat ve Edebiyat, Qev. Dr. Enrre. Frapkrn-Ayqen Tekgen Kapkrn. Payel yay. Ist. 1999. FREViI-I-E, Jean, Sosyatist Gdzle T'cplum ve Saraat, Qerr. Asrm Eeziici,
izlernyay. ist. 1963. FUAT, Memet, Etregtiri Scrurnlulufu, \'KY. ist. 19']4. FuzliXi Bfvdm, F{az. Kenan Alq'riz, Siiheyl Beken, Sedit Yiiksei, tvhijgAn Cunbur, -AkEaE yay. Ankara i990. GADAMER, CtlzeXim Gtincelligi, Qer. Fatih Tepebaqrlr,
{tzgi
ya,u. }i..r,r1,p
2005.
- KUHN, F{elfrur - N|E]'ZSCFtrE, Friedricl.." Diki
GADA-lr,lEF-. F]ans-Georg
476lALi
IHSAN KOLCU
EDEBTYAT KURA MLART 1477
GARA{IDY, Roger, 20. Yiizlnl Biyografisi, Qev.
A. Zeki Unal, Fecr
Yayrnevi, Ank. 1998.
GEIGER, Moritz, Estetik Anlayrq, Qev. Tomris Mengriqoglu, Remzi Kitabevi, ist. 1985. GEUSS, Raymond, Eleqtirel Teori, Habermas ve Frankfurt Okulu, (jev. Ferda keskin, Ay'rntr yay. ist. 2002. GIRARD, Ren6, Romantik Yalan Romansal Hakikat, eev. A. Etensel itdem, Metis yay. ist. 2001.
GOLDMANN, Lucien, insan Bilimleri ve Felsefe, Qev. A. Gdktiirk-F. Aynuksa, Toplumsal Doniigiim Yayrnlart, ist. 1977. GOLDMANN, Lucien, Roman Sosyolojisi, Birlegik yay. Ank. 2005. GONQAROV, ivan, Oblomov, Qev. S. Eyuboglu-E. Giiney, iq Bankasr yay.
GdRSOY, Kenan, J.P. Sartre Ateiznninin Dofurdufiu Problernter, AkSag yay.2. bs. Ank. 1991. HABERMAS, Jiirgen, Oteki Olmak, dtekiyle Yaqamak, Qev. ilknur Ata, YKY. ist. 1996. Flalkbiliminde Kuramlar ve Yaklaprmlar l, Haz. Giilin 6giit eker vd. Milli Folklor yay. Ank. 2003. Ilalkbiliminde Kuramlar ve Yaklagrmlar 2, tr1a2. M. 6cal Oguz-Selcan Giirgayrr, Geleneksel yay. Ank. 2005.
HARIS Roy - TAYLOR, Tablot J. Dilbitirni Diigtiniirnde Diinfinn Noktalarr 1, Qev. Eser F,. Taylan-Cem Taylan, TDK yay. Ark.2A02.
I{ARTMANN, Nicolai, Dre Erkenntms lm Llchte der
Ontologre, Ontolojinin lSt{mda Bilgi, Qevirenin Onsdzii, (Qev. Harun Tepe) Trirkiye Felsefe Kurumu yay. Ank. 1998.
ist. 2000.
GORKi, Maksim, Edebiyat Yagamrm, Qev, $. Yefin, Payelyay, 1978.
GORKI, Maksim, Kiigiik Burjuva ideolojisinin Elegtirisi, eev. gerif Hulusi, Org,i" yay. ist. (tarihsiz).
GOKA, E. - TopeUoGI.U, A. - AKTAY, ].. 6nce Siiz Vardr,
C6ffn,
Yorumsamacilrk UzerineBir Deneme, Vadi yay. Ank. i995. Cemil, Fransa'da Edetliyat Alamlarr, DTCF yay. 2.bs. Ank. i 986.
COKNiL, Nazan, Estetik Haz, Psikolojik ve Fenomenolojik Esretik Hakkmda Bir AraStrma, Felsefe fukivi, nr. I , ist. 1945. COfcTURf<, Akgit, Okuma Ufiragr, intrtap yay.3. bs. ist. I9gg. c6rtuRr<, Aksit, Siiziin 6tesi, inhlep yay. ist. 1989.
GOVSA, ibrahim Alaettin, Estetik Efiitim @edii Terbiye) Haz.
Abdurrahman Kolcu, Salkrmso$tit yay. Erz. 2006. GREiMAS, A. J. - COURTES, J., S6miotique, Dictionnaire Raisonnd de la Th6orie du Langage, Tome: l, Hachette, paris, 1986. GUIRAUD, Pierre, Giistergebilim, Qev. prof. Dr. Mehmet yalgrn, imge yay. 2. bs. ist. 1994.
GULEQ, Cengjz, Anayurt Oteli; Zebercet'in Di)nyasz, Varhk, $ubat 1992.
CUMU$, Semih, Kara Antatr Yazt)ar4yKy. ist. 1993. cti-xuocRir', Ali osman, Arbert Camus ve Bagkaldrrma Felsefesi, Birey yay.2.bs. ist. 1997. CUn-BiLgK, Nurdan, Kiir Ayna, Kayrpgar! Metis yay, ist. 2004; GURSEL, Nedim, Baqkaldrran Edetriyat,
yKy. ist. 1997.
IIAWA,
Said, el-Esasfi't-Tefsir, c. 10. ist. 1991, Hece, Eleptiri Ozel Salasr, m.71-79,2003.
HEGEL, Estetik, Qev. T. Altug-H. Hiinler, Payel yay. C. 1,ll,1ll, ist. 1994,
HILAV, Selahattin, Frankfurt Okulu ve Elegtiri Kuranu Uzerine Notlar, Papiriis, 1, 1980 Bahar.
FIORNEY, Karen, I(adrmn Ruhsal Yaprsr, Qev. Nilglin $arman, Fayel yay.
ist. 1998. I{UISMAN, Denis, Estetik, Qev. C. Muhtaroplu, iletiqim yay. ist. 1992. Httl\4E, David, insan Dofasr Uzerine Bir incelerne, Qev. A. ]'ardrmlt, idea yay. ist. 1997. HIIMM, Maggie, Psikanalitik Edebiyat Eleqtirisi, Haz. Gonr.il Bakay, Say yay. ist. 1994. HaTNLER, Hakkr, Estetik,in Krsa Tarihi, paradigma yay. ist. 199g. ldealar Kuranu, Der. Ahmet Cevizci, Giindofan yay.2.bs. Ank. tr999.
fOiL, a. Miimtaz, Gergeklik veRoman, Dayaruqma yay. Ank. 19g3. NaU, Ahmet, Qafdag Efiitimde Sanat. istanbul: eagdag yagarm Destekleme Dernefi yay. 199 4. [nsao tsilimlerinde Retorifie Diiniig, Haz. tri. Arslan, paradigma yay. [st. 2002.
fnsan Bi]imlerine Frolegomena, Der. F[. Arslan, paradigma yay. ist. 2002. JAMESON, Friedrich, Dil Hapishanesi, eev. M. Ftr. Dogan, fXV" ist.2O02. JDANov, N. Dubrolyubov, RuE Elestir"icisi ve Gazerecisi, Qev: A. TimuginM. Sert, Felsefe Dergisi, sayt 8.
EBEBi'r,qT KURA M!-,SF'! f 479
4TA|!ALi iHSAN KOLCU
$iirde Dw,guJ;u Dile ()evkrne Froblemi, Akprnar" sayy 2, Mart-Nisan 2006, Nifde. KOLCU, Ali...'iihsan, A.Ibatros'un G{ilgesi, (Baucieiaire'in Trifk $airlerine Tesrri Uzenne tsir Inceleme), ,AkEag yay. Ank. 2002.
i-tn{G, C.G. Konferanslar, Qev. I(Amuran $ipal, Eozak yay. ist. i982.
KCI-CU, Aii
KAFKA, Franz, Xlefiqim, Qev. Elmas $ahin, Sallamsci$iit yay. A-nk.2005. K-AGAN, Moissej, Giizellik tsilirmi Olarah Estetik ve Sanat, Qev. Aziz Qalr5lar" Altrn Kitaplar, ist. i 982. K,AItrAMANOGLU, Kemal, Fivan $iiri, DeSigen Biinyada Kaybolmug
KOLCU, Aii ihsan, Qafidng
Fan'adigrna, Qizgi
y ay.
I
983.
KAbIIK., Orhan Veli, ts,iitiin Yazdarr [[, Einci@fmiz X]aE, (Der. Asrm Eezirci). Can yay. isi. 1982. I{ANTARCIOGLU, Sevim, Edehi-r'at A}omian't ve T'emel Metinler, Ankara, 1993.
KANTARCIOGLU, Sevirn, T"S" Eliot'un $iin'trerinde Kendini Gergetdegtirrne Ternasr, I{8. Yay. Ank. 1987. KAPLAN, L4ehmet. Meryem, Qa$n, Temmuz1959.
tsoliimler, Qev.,4k9it Gokiirk, YKY. ist. 1 997. XgruzTqpig, Konstantinos, Sanat X{er Zarnan Yalan Sdy[emez mri? Qev. Samih F.ifat" \'l(Y. trst. i993.
zuR.AN, Ayge (Eziier)-IfiRAN Zeynel,Yazrnsal Okuma Siiregleri, Seskin yay.2. bs. Ank. 2003. K-IS.4Kiff'EK. Necip Fazrl, Qi!e, Eri].iikdogu yay,. 18. bs. ist. 1992. K[ZU-EF,, Funda. ]4oderniten Fostrnoderniteye Kavrarnsa! tsir Yolculuk, Salicrnrsdgiit yay. Erz. 2AA6. K1ER.KEG,{{RI). Soren, Otiirne,ifi Hastahk Umutsuzluk, eev. Mukadder \-
akr'Iloglu. DoSubatr yay. Anl<.2004. Faul" eln[c[*g Sanat Kuramr, Qev. Mehmet Drjndar, Ank" {tarihsiz)
KOLC{J, Ali ihsan, t}yii'ii
Sauaatro
2. bs. Sallrirns5$ii-t yay. Ank. 2006.
I{OLCU, Aii ihsan, Sen'.'et*i f iiurun trdehiyatl, Saik-irnsogiit Yaymtran, Erz. 2006. tr--OLCU,
. KOI,CU,
Ali ihsan, 'Tanzimat ErJebiyatl ?, {3ik6ye ve }texnam, Saiknnso$iit yay.2. bs. Erz. 2005. Ali ihsan, T'dirli ${irinde Yqrkfuulq Fi}
KCLCU, Ali ihsan, Zamasra Briigem Qnpirk, li t'anprnar'rn Siirinin Epistemolojik Tesrelieri &. Tanpueai'rn $iir Estetifii), AkqaS yay.
-r*,.1002. KOLEI\fDiQ, Anton, Kren'nnin'de nmidar lV{'{icacielesi, Qer'. Esref Eengi Ozbilen, Tiirl: Xliinvasr Aragium.alan Val-:f,t yay. ist. i 993. ,}.'()RSCH, Kari, Marksi::m ve Felsefe, ,,-e."' '1-:inraz O,t:r. Belg,t '.'a", ;st. I."ORSC}I,
hrtrari, KarX EAarN" -&4ar[
Kurarra ve Saulf Fianeketi, Uev.
Mehmet Okva5,-uz, Doruk ya.v. Arik, 2000. F{-EETSCHMER", Erns, F}eden Yaprsl ve Eciebiyat Faki.illesi i'ny. isl. 1949.
Karaktet, Qev. Miimtaz lurhai:,
i{F"iCH, A. Agtclm Amafc,miisi, Qev. M. }iarrnancr, Say ya1,. lst. 199 .i i{F-iSTllVA, Julia, S$mdfiotikB, recherees pour une sdrnaanal"r'se, Fa-ris, Seuii. l9(-'4.
.bytul, luu5.
,IiI,
Edehiyatr, c. 1,2, Salkrmsd$1i
199i
KAPI-AN, Mehrnel, $iir Tah![IIeri 2, DergAh yay.4.bs. ist. 1984" K,ALFMANN, Walter, Dostoyevsici'den Sartre'a Varolugguluk, Segilmig
Kf
Tdiri,*. D{in3:asr
yay. AIJ<.20Ct6.
I(onya, 2006.
KANBOLAT, Yahya, I{alide trdip Adrvar'tn Rornanlarurda Feminizrn Sorunu, Eayrr yay. Ank. (tarihsiz) i
trhsan,
XJri.in
yay. 2, bs.
K-{JM,,\!,, K.ristrran, Qa$dag Br{inyaruln Yeni KuraruIam, Dcst }ra:",. Ank i999.
I-:\i-O, Chailq:s, trstetilt" Qe-r. Burhan Toprak, L',-le]ip Kitabevi, ist. i 948. I-ANSCN, n,ucieit*c, X{aduaxn Cinsei ,$orwmBarn, {.ei'. Sc,nay Ozdernir, Can ;ray. ist. i 9S5. LARCUi, Abduilah, Tariirsetreililr I'c Gelenetrq Vadi ya3z. 1\n]<. i993. LEBESQUE, Morvan, Camlis" Qev. Ayla Kuruita.v, Alln -va3. !st. i 9S4. LIKTOR"SKY. Victar, 6rorc-, Nesne, Eiiis, Qev. $iil.-ni ,.\lpag.:t. l"l,:9 -vay isr.1992.
[-E],iilLl- Il,:at;rce, Samat Y*grrh, Cev. Avkut Dennar., tr'l-j.]'.:" rrs isi l0rJl
48O I
EDEBIYAT KURA
ALi iHSAN KOLcU
YKY. ist. LEVI-STRAUSS, claude Yaban Diigiince, Qev. Tahsin Yiicel, 1993.
Ozdemirofllu, LIVINGSTON, Ray, Geleneksel Edebiyat Teorisi, Qev. Necat ist. 1998. Aynntt LUCY, Niall, Postmodern Edebiyat Kuramr, Qev. Ashhan Aksoy, yay. ist.2003. yay' ist' 1988' LIJKACS, Georg, Estetik l, ll, ilI' Qev' Ahmet Cemal' Payel Payel yay' Do[an' LIIKACS, Georg, Avrupa GergekgiHfi, Qev' Mehmet H' 2. bs. ist. 1987.
LIT.KACS, Gyorgy, Tarih ist. 1998.
ve srnrf Bilinci, (Qev. Yrlmaz 6ner), Belge yay.
LUNAQARSKI,AnatoliVasiievig,SanatveE'debiyatUzerine'Qev'Kevser Kavala, Adam YaY. Ist' 1982' Asrm I-LTNAQARSKi, Anatoli Vasilevig, Sosyaiizna ve Edetriyat' Qev' 1 993' Bezirci; Yon YaY. ist' yay. MACLNT\RE, Alasdair, Varoluqquluk, Qev. Hakh }Iiinler, Paradigma ist. 2001.
MAGILL, Frank, Egzistansiyalist Felsefenin Beq Ktasifii' Qev' Vahap Mutal, Dergdh YaY.2. bs' Ist' 1992'
MANDEL,Ernest-NOVAK,George,MarksistYabancrlagmaI{unarnl' yay' ist' 1975' Qev. Akay Gogmen' Yiicel MANDEL, Emest, Marksist Ekonomi Kuramrna Giriq, Qev. Ali Unlii, Toplumsal Doniiqiim Yayrnlan, Ist" 1991'
MANGUEL, Alberto, oktlnranrn Tarihi' Qev. Fiisun Elioflu, Y](Y.
trst.
2001.
MARCUSE, Herbert, Estetik Boyut, Q.ev. AztzYardrml, idea yay. ist. 1997. MAREN-GR]pSBS4CH, Manon Edebiyat Eitiminin Yiintenaleri, Qev. Arif Unal, AKM YaY. Ank. 1995'
MARKOV|Q, Mihailo" Itriinoanizm ve.Ahtak Felsefesi, Qev. AIi Unlii, Toplumsal Doniigiim Yayrnlan Ist' 1998' M4rl
MAY,
Ro1lo,
Yaratma Cesareti, Qer'. Alper Oysai, Metis yay' ist' 2003'
MENGU$OGLU, Takeyeddin, Feno*renologi
M
LARI'' ! 48J
ve Nicolai l{artmann,
Edebiyat Fakiiltesi yay. ist. 1976.
MENGU$OGLU, Takiyettin, Felsef'cye Girig, ist. mat. 1958.
MENGU$OGLU, Takiyettin, Fenomenoloii Felsefesi, Fenoweno.lojinin {.Jmutni Vosflan, Felsefe Arkivi, nr' I ' 1945. MER.QUICR, J"G. Foucalt, AFA yay. Qev. Nusrettin Elhuseym. ist. 1986. MiCI{EL, And.ree, Feminizm, Qev. $irin Tekeli, iletiqim yay. ist. 1993. MiCI-IELL, Juliel, .Psikanatriz ve Fecniniznc, Qev. Ayqe Kurtulmug, Yaprak yay.I-+1. 1984.
MiLLET, Kate; Cinsel rotilfta, Cev. Segkin Selvi, Fa)'er yay. Ist. i973. i\Aodernite Versus Fostrnodernite, Der' Irz{ehrnet Kriqrik' Vadi yay. 3,
bs.
An.k. 2000.
Moderniteden Fostnooderniteye Defiiqim, bd. Cogk:un Can Ak1an, Qizgi Kitabevi, Konya" 2003. Moderniznnin Seriiveni, Haz. Enis Batur, \'I(Y. 5' bs.,ist. ?002. MORAN, Bema, tsdehiyat Kuramlanl ve Etregtiri, Cem yay; B. bs. tst. i991.
MIJSCHG, Adolf, Edebiyat Terapi Olabrlir mli? Qev' Ahmet
Sart,
Saikrrnsolrit yay. Erz. 2006. ML,-FILESTE]N, Hans, Froleter t-itepya ve Marksist l{{irnamizm, Qev. Vedat G'iinyol, Logos yay.2. bs. ist. i990.
NABOKOI/, Vladimii, Edebiyat Bersleri, Qev. F. 6zgriVe"-i'i
'A-itbuiut,
Ada yay. ist. (Tarihsiz).
Narmk Kemal" intibah, Haz. Mehmet Kaplan, Kr--rlrllr ve l rrfi26 tsakanhfr yay. Ankara 1986.
NECATiGiI-, Behget, Kareler Aktraa', Bilgi yay. Ank. I975. NECATiGII, Behget,'Btitiin Eserleri 5, X){ir3'6psl6r' n ${az" A1i TanyeriHilmi Yaurz) Cem Yayrnevi. ist. 1983. NECATiGIL, tsehget, Biitiin Eserleri.S, Diizyazdar 2 (Tlaz. Ali TanyeriHilmi Yaruz) Cern Yayrnevi, trst. 1983. j '. Soydemir, NEHAMAS, Alexander, Edebiyat CIaraX< Itrayat,'Qev. Cem .Ay,nnti yay. ist. 1999. NICHOLAS, Boileau, $iir Sanat4 Qev. Mustafa Durak. R.epta yay. ist. 1"993. NIETZSCHE, Friedrich, Dionysos Dithy'n'ambostar4, .q"1r. prug'-Anoba, Kabalcr yay. Ist. 1993.
NIETZSCHE" Friedrich, Ecce Flormo, lfi9i t{asr} Kendi CI'rr. Qev. Can Alltor, YKY. ist. 1998.
EDEBivar rcuRA MLARI | 483
482 l:ALi iHsAN KoLc{., Say NIETZSCHE, Friedrich, Tragedyamn Do[ugu, Qev. i. Zeki Elubollu, yay. ist. 1997. Kabalcr N|ETZSCHE, Friedrich, Yunanllarrn Trajik Qagmda Felsefe, ya1 . 2. bs. ist. 1992. yay' tuk' 1985' N|ETZSCHE, Friedrich, Decca1, Qev. oru' Anoba, Hil NOVALIS, Foetika, Qev' $'Qorakh-A' San, Babil yay'F,rz'2043' yay. ist' 2000' OKTAY, Ahmet, Postmodern Tahalyiile itirazlar, i*riap
OKTAY,Ahmet,ToplunasalGerqekgiliiinKaynaklan'TtimzarnanlarYay' ist. 200. Yazrrm' Yeni OPPERMANN, Serpil, Postmodern Tarih Kurarm' Tarih 2006' yay' Ank' Phoenix Ronoan, ve lfarihsellicilik yay' Ank' 1999' OfqAL, Mehmet, En Uzun Asnn ltrikayesi, 1, Akgaf yay. Konya, OZggK, Yrlmaz, Post-Modernizrn ve Ahnnlama Estetifii, Qizgi 2005.
Yordan'l CZERj Kemal, ikinci Yeniden Toplumeu $iire, Demet Yayrncthk'
KitaPlan, trst. 1999.
OZgg., Kemal, EXeqtirlierin Giindemiride, Demet Yayrnciirk, Yordarn Kitaplan, Ist. i999. OZCU{-, M. Kayahan, Arayrgtrar Devri
Tiirk $iiri
.4.ntotojisi" TDV. YaY'
Ank.2000. inkrlap bZt-piVf., Dofan, Metinlerle Efermeneutil< (yommbiigisi] Dersieri,
ya;.2 bs. Ist.
1996.
6Zf,i. Demir, tstanbun tsiiyiisii, Can yay' 2' bs' ist' 200i ' ozMEN, Kemai, Bir Metinlerarast $air: Ahmet Muhip D*anas, Frankofoni, sayr, 14, Ank. 2002.
CZfOfef,Nedret,VarolugguEdebiyatoKitap-irk,nr'86,Eyliil,2005' p,4I-MER, Richard E. Tlermeniltik, Qev. ibrahim Gorener, Ar-rka Felsefe. lst. 2002.
PESPELCV, Gennadiy, Edetriyat Bilirni, Qev. Yrlmaz Onay..Enrensel Easrm YaYlrn, ist. 2005.
PIAGET', Jean, YaplsalcIlk, Qev. Ayqe $irin Ckyayuz Yener, Doruk yay' ist' 1999. Flaton, Devlet, Qev, S. EyiiboSlu-A' Erhat, R-emzi Kitabevi, ist' 8' bs' 1995' Platon, Diyatogtar. f, Qev. Teoman Aktiirel, R.emzi Kitabevi, 4. bs. ist. I996. Platon, Fhaidros, Qev. Hamdi Akverdi, MEB. Yay. [st' 1997'
PI_EFLANOV, Vladimir, sanat ve sosynlizrn, (Qev. Selim Mimoplu; sosyal yay. ist. 1962. pI-EliANOV, !-laclirnir, sanat I'e Topiurusatr lifayat, Qev. Cenap Karakaya, Sosyai ','riY. 3. bs. !st. i9E7'
FLEHANCV, \ikidimir, sosyatist Agrdan Topfluflq, .sanat, Eleqtiri' Qev. Asrro Beairci, ErT ensel Easrm Ya,vrrn, 4' bs' ist' 1991' PLE}'.FIANOV, 1"/ladiiuir" R6iiitan ft4ateryalizna, Qev' Mehlnet Korkmaz' Ekjmyal'- An1c. 1990. yay' ist' 1997. ltsi$railnlifi1* kr,iararrr* Gir.ig, Haz. Yddrz Akvardar vd. tsa$larn yay' 3. bs. RAl.d, Nazrrn Hikrrret, La Fontaille'de* i\4asallar, $iider 9, Adam
i:1
199{}'
F5.CAIZA$E h4ahmod El,,.en Biittim.E'serleni,
!,8X,
[l!, (Haz. i. Farlatr-N.
'
Qetin-FI. Sazlek), VIEB. yay' nst' X99?' yay" Ist. L983. l1-81-JHEl.i, Davici, Kadrn, Qev. Oya Alpar, ifllclAp ve A.irti P.LEAT, Meirm.et, Genefl Gdstergehilium Sorunlarn, Kunarm ve {Jygularna' A.ia: yay. ist' i982.
trlegtirisi.liaf vay' ist' 1999' tr-{FAT, N4ehl:rel. Li$s$erge Avei}arn" C}m ira'r' ist' 2000' FljFAT, Il4eir-i:::r*t, E{omao 'qeinEiotic&s, Orr:va-'r' 4' bs' ist' 1999' Rjl{itr, Rainer-},,{aria, Ge** Bin" $aire Me}rtuplar, Qev. l4elahat Ozgr'i, Rlrrzi F-ilrbevi, lst. 1963. RCSEI.{,A,[j,,\4arie Pauline, X]ost-naoclerciizil] ve T'op]umrr Biiinxder"i, Arktsiiira ve Sanai 3'aY. Ank. i99d" SA.fffu'{', Eii, Fu"eucfi, Iie$m t'e A}:Eatrr. ,"-:'. Jrlkqe Met'in' llya 5'ay' !;'t;t' lOfi' ' S,^-l;\OGi LI, i' :, i; ; . Iiaraeno$nnm,,{;r:ii "'r;,}*il'". 2004. SAIiHOGI-,U, tr{iiseyi.n, 3ft" V*z}a} trdefol3'gs"&' $aruatn, irnge yay' ist' l99i' SiAN, Lni:i. Sln*rut v* Egi'lilte. Ankara Un'r. DTCF yair' Anir" 1985' $IfiI. Aiu:ret, S.irreet ve: I{o;,'rmaldrgllrh, Sallcmsofiii yay' Eru' 2005" SAltl, Ahmei, l4asalarsm Foi&ianalizi* $alk:rnso$rit yay' Erz' 2008'
lijFlAT, Mehnint"
Gbsten"ge
ill+ l. n-hn-re', .Psit;amr.liz
I c EdehiS'at sall-;msiigrii 1ay' Erz' 2006'
-rGY" ist" i993' A'mlatrl'cr. 'lev. Tutl-rarr llga.. SAFI.'T'F*E, .i.F. Vanolwgquiuk, Qev. Asmr Bezirci, Say yay' 8' bs' Ist' 1985' . SARTF.E, "re;rm Paul, Giztritik, Qev. Bra,v Canberic. Habora ya).'' 4" trs" Isi'
Sarit"*
l-1.n,*t*'e'i
lcr4
F ! l
484 nALi ir-$SAh! KON_C[.] SARTR-E, Jean Faul, Ydntema Aragtnrmalarr, Alan yayrncrhk, 3. bs. ist. 1988.
EEEBiYAT KURA
eev.
Serciar. Rrlat Ku.ko$lu,
Qanyay. lst. 1963. SAR"TRE, Jean-Paul, Denerneler, Say yay. Qev: S. EyiiboSiu-V. Griny6],
is1.
SARTRE, Jean-Faul, Edehiy'at Uzerine, Qev. Bertan Onaran, DE yay. ist. t967. SARTRE, Jean-Paul. Es{eti&r [/st{ine DenerneEer, eev. Mehmet yrlmaz, Doruk yay, AnJ<. 1993. SARTR.E, Jean-Ilaul, S,iizc,i.ll
F. de, Genel Filbiiim Dersleri, Cer..
tserke Vardar,
Multiiing-,ral, i.;t. I 998.
scHr[.LER, Friedrich, ]psamra Estetik Efiitimi uzerine tsin Diai Mektup, Qev. Melahat Ozgii,lvfEts. yay. Ist. i990. SI..HOPENI&+I'IER, Arthur, Aqkrn ft4etaflzifi, Qev. S. Hilav, Sosyal yay. ist. 1997.
SEGAL, tr-ynne,
Genecek
Kadrn mr? Qev.
Suppa Oncr-i, Aga yay. Ist. 19g7. Volkan Ersoy, .Awinti yay. ist. 1992. Qekirn, Qev. sER.DARocl-u, Llfi"ilq Fenainist itr
SiniaVSfi,
,{irr
Andrei. Sosyalist Realizm, eev. S. Tiirker, Fiabora yay.
Isr.
1967.
orERDiJK,
Peter, Diirnyaya Geicnek-Dile GeEmetr<, Fn aakfurt Dersleri, Qev. Gr.irsel Uyaruk-Ahrnet San, Salklmso$tit yay. Erz.200d. SOMER, Kenan, ...Ve h{arksi.am, Doruk yay. Aiik. i996. sn
SOFITAG, susan, sauafgr {,!n"mek Bir eilekeq, eev. y. sahnan,M. Giirsoy, Metis yay. ist. 199 i Sophokles, Kn'aI Oidupus, Qev. Bedrettin Tuncel. iVtrEE. yay. fuil<. 200i.
Aniarna\ KitapJri<, nr. g6,Eyltil, 2005. F4gqalanmrg Ger4ekliL, eev. Ahmer Cernal, Can ya3u. Y11e-r, " Ist.1991.
SOZER., Onay, Sartx"e,l Anmah ve
SPERBER,
SPPIRKIN, A. - \-AKFIor, o. Diyatektik ve Tarihi }vdateryalizrn. Bi]im yay. Qev. Engin Karaofiu, 3. bs. ist. 197g. STACE, W. 'I" Hegel Usfi.ine, eev. I4urat Belge,
STAEI-, Mme de, Edebiyata Dau, Qev' S. Hatay-V' Hatay, MEB" yay'
Birikim.
i , Ist. 1975.
SUQKOV, Bcris, Gergekqilifin Tarihi, Qev' Aziz Qahqlar, Adarn ya)''
nst' Xst'
1982. Ftraluk, Birey Sorunsah Fsifi.anaiiz ve Eleg{irel Biu" JVIarksizrn, Papirlis yay. ist. 1999; SLfi',iAT, Haluk, Eoqlu[a Agrlan Kapn" Eaglam yav. lst. 2004;
tsaX
Yaratr AdaEet Afaoflu ve
Rormam
SLNAT,
7991.
SEGAL, I-),nne,
LARI I4E5
1997.
SAR"TR.E, Jean-Paul, Eulamtr, Qei'. Frdolan Alkan, Cda yay. 2. bs. ist. 1995. S,ARTRE, Jean-Faul, Qa$lnaxenm Genqetcleri, Qev. S. E1.ubo$lu-V. Grinyoi,
S.AUSSIIRE,
lvl
SLNAT, trIaluk, El.ayal,
,
HakiX<.at,
Driinyaslna Fsil
BaE<49'
tsa$laru yay, ist'
2001.
T'rlsrnnk [triizgarn Yazrmsnl Metrue Fsitran*Eitile Yirmiddrt yay. ist. 2005; Balug, Duyartnknr SIINAY, ilkay, B,iiqiln ve Topluur, KE. Yay- Ank' 1979.
SilNAT, Haluk, tmgenin
SUREYA, eemal, Toplu Yazrlas" [, ]ry*Y. Ist' i991. yay' 'Ank' $CLQUN, Sargut, Tarih tsilinci ve Edetriyat Bllimr, Dayamgma 1982.
Tanprraar'ln MektupEarl, Haz'Z.Kemair, Dergah yay.2- bs' lst' 1992' TANSU6, Sezer, Sanatm Dili, Kozayay' ist. 1976. TANSUG, Sezer, Gelenek lgrirnda Qafidaq Sanat, izyay' ist' 1997" TANSUG, Sezer, tnsan ve Sanat, Aitur Kita-plar, (tarihsiz)' TARLAN, Ali Nihat, Edebiyat Meseleleri, Ctiiken yay. Ist'
1
981 '
TATAR, Burhanettin, Felsefi Hermendtik ve Yazarrn Niyeti, vadi
yay"
A$k.1999.
Terciirne, $iir Ozel Sayrsr. MEB. Yay. 34-36. An&. 1945' Tevfik el-Hakirn. Sanat Ustiine, Kakntis yay. lst. 1999. Tevfik Fikret, Bil ve Edehiyat Yazdan'1, Maz. X. Parlatr, TDK ya;r' 1
'A'ntri'
987.
TIMUQN, Afgar, Estetik, iirsancrl yay.2.bs. ist. 1993. Til4UQiN, Afqar, Gerqehii Diigiincenin Geligimi, DE yay, ist' 1986' TINDAIL, W.Y. The tr iterary Symhol, Colunrbia un. Fres, l{ew York, 1ODOF.OV, Tzvetan, Foefikaye Giri*, Qev. 1r'6y3 $ahin, Metis 'ay' lst' 200i. T'ODCROV, -f,metan, Yazm Kun'arnx, Qev- Mehrnet Rif,at-'lema F'ifat, lKY' ist. i995. TOi-STOY, {-sv, Qocuk}mBr, Qev. RAtra Qatargoi, hAEE. Yay' ist' 1999'
1',
!
486 J ALi iHsAN KoLcU
EDEBiYAT KURA MLARI | 487
TOLSTOY- I-ev, igimizOeki.geytan, eev. Serkan Ozburun-S. Neval gimgek, Kakniis yay.6. bs. ist. 2000. TOtr-STOY, Lev, Sanat Nedir? Qev. KAbil Demirkan, gule yay. ist" 2004.
TOMPKiNS, P. tsi6iraci$fiin Foiuqu: Kannes'ten n. A" Richards,a, eev:
Lerzan Giiltekin, Littera, nr. 1, 190. TOPRAK, Burhan Yunus Emre,2. bs. i950. TOPR{K, Eurhan, Bedii f{utfit (Einf)hlung). Gciriiq mecrnuasl, c. 1, sayr, 2,
Evliil
1930.
TOWNSEND, Dabney, Estefifre Girig, eev. S. Eiiyrikdtivenci, l^rgu Kitabevi, ist.2002.
:001.
ve Edehiyat, eev: Ashha'Aydrn, yazrn
ya'urcrilk, Ist.
T.RcqKi, L'ev, Edehiy'at "re Devrim, eei,. Fliisen portakal, Kabarci yay"z. bs. !st.1989.
TLINAi-{. ismaii, BenenteXen, il*isadi yayrnlar" ist. i 9g0. TLn{Ati, ismail, Estetik Segeni, Say yay. Ist. 19g3.
TIIRGUT, ihsan, sanat FeBsefesi, universite Kitabevi. izrnir. 1993. T'{irk Di}i E}egtiri 6zen Sap'rsr, w. 142,Temlirluz 1962. UQAN,
Hihi' 2AA?.
w.
349, Ceak
1
9g
tr .
Yazursal Enegfiri ve G{ls€ergerrilirn, Fergembe }Iitapran, ist.
Ejmay Gtinay' ,Anmaganr, Ank. .l996. UYGUR. Ner,ni, Giinegle (Denemeier), , ra yayncrhk, jst. i989. LIYGUR, Nermi, Kurarui-Eylem-tsaSlam, ]T(y. isr. 1996.
LryGUR
-Ner-rni,
Ktitrtiir Kui.ar"rr,
yKy.
ist. 1995.
ist. 1985.
i' Cem Erseven, Unin
yay. Aak.
WELLFK, Rene * WARREN, Austin, Edebiyat Eilinninin Ternetleni, Qev' A. Edip U1'sal, KE. yay. Ank. 1983. wiI-LiAMS, Ral,rnond, Marksizma ve'Edebiyat, Qev. Esen Tanm, 'A'dam yay. ist. 1990. WiNNICOTT, D. W. Oyun ve Gergendik, Qev. T. tsirkan, Metis yay. Ist. 1997.
1tlOa
Yaznn A*nrnlarr CzeI SaSasr,
S. Dtigilnce ve Dil,'T'oplumsal D6niiEiim yay.
WEBER, .Iean-Faul, Sanat Fsikolojisi, Qev. 1 995.
\ /iTTE,
TIJ{ALtr. isrnail, Estetik, Remzi Kitabevi, 3. bs. ist. tr9g9. TIINALX. isrnail, &farksisf. Estetik, ,AJim Kitapiar yay.2. irs. isi" 1997. T{-IN,AII, ismail, Sanar Felsefesi Agtszndan Mint.ari ve Zain.atzsaliilr. F.elsefe Arkivi, nr.25. 1984. T{JNALI, isrnail, Sanat Outolog'isi, Sosyal yay.2. bs. ist. 19g4" T{-D*AJ-I, ismail. sanatm psikoto-iik Anlamt ve wo*inger'in uslu"yt ,Analizi, Felsefe Arkivi, nr" 19. Isr. 1925. TLTRGUT. ihsan, s'exsefenairu T'emel $orunlanr, Akademi Kltabei,i, izmir,
Tilrk Dili
2001.
VYGOTSKY, L.
TOFRA-I(, Metin, Elerrneueutik ve Edehiyat, Bullrt yay" ist. Z0lil.
TRoqKi Lev, sanat
Ut-CeUgn, Sabri F. iktisaui Qiiziilmenin Ahlak ve Zihniyet Diinyasr, Der yay.3.bs. ist. i991. I-ILKEN, HilmtZiya,isidrn D{igiincesi, Ulken yay.2' bs. ist' 1995' LnWen,lsmail, Neqati, KB. Yay. Ank. 1986. VALERY, Paul , Fo6sies, Sixidme Edition, Paris, Gallimard, i930' VARDAR., Berke, Diltritirnden Yaqanna: Yaprsalcilrk, Multrhngual ist.
Bernd, Walter tsemjax'nin, Qev. Mustafa Tiizel, YKY. ist. 2002.
WiTTGENSTE|N, tr-udwig, Estetik. tsetimlerne Fim ve F'reud Efak]*nda FersEer, Qev. Zeki Algo", trzmir, 2003. VfITTGENSTEN, {-udrvig; {'tenic}er ttzerine Notlar, Qev. A}rmet Sari, Salkrmsol{ut yay.
WCLFF,
. a.net,
Er
z.
2AA7
.
Sanatnn Toplurnsal Urefimi, Qev, Ayqegiil Demir, 6zne yay.
ist.2C00.
\VORRINGER, Wiihelm, Soy'gtinwna ve Ozdeqteyim, Qev' isrnail Tuna1, Remzi Kitabevi, ist. 1985 YAK{T', ismail, Qiktlna Erik Bahlaa-Yunus Ernre'de Sernbolizm-, KB. Yay' A-lri<.1002.
Y,AI-qm{, Mehmet, $iinin Grta}r Faydasl, Cumhuriyet Universitesi yay. Sivas 1 991
.
Yaprsatcrl{ur Elegtirisine Fofinu, Haz. Atilia tsirkiye, \/arhk yay. ist. tr 984' -['alibi. istanbui 1989' YARDIMCI, Mehmel: Zileli A5rk YAVUZ, Hilmi, Sitin tr)ili, Arma yay. ist. 1991. VAvllz,Hiimi, Edehiyat ve Sanat Uzerine Vaznlar, YKY, ist. 200-5. YAVUZ, Hiimi, EJg Anlatr, Can yay. 2. bs. ist. 1995 YAVTJZ, Hilrni, Yazrn Uzerine, Baflam yay. ist. 1987.
488 l ALi iHsAN KoLcu YESiRGiT , Nevzat (cevdet Kudret), yunus Ermre, yeditepe Tiirk Kiasikleri,
ist. I 958.
YETKIN, Sut Kemal. Estetik Doktrinlen, Bilgi yay. lu.ll.. lSlZ. \aETKN, Suut Kemal, Deiremeler, Tiirkiye ig Bankasr ya7,. Ank. 1972. YETKiN, Suut Kemal, Edebi Meslekler T'arihi, DTCF.yay. Ank. 1941. ITTKN, Suut Kernal, Estetik Doktrinler, Biigi yay. Arfr.. 1972. \aETKiN, Suut Kemal, Sanat Meseleleri, Nebioglu yay. ist. 1945. Yunus Emre Divan4Haz. Faruk Timurtag, Kts. yay. Ank. i9g0. Yunus Emre Divanl, Tenkitli Metin, Haz. Mustafa T'atgr, KB. yay. Ank. 1
990.
vucenaS, F{ilmi Eiitiin cepheleriy}e yahya Keural, Aka Kitabevi, ist.1962.
yt-.r-Ce
l,
7. bs.
Tahsjn, Yaprsaicrtuk, YKY. [sr. 1999.
YUKSEL, Aygeglil, Yaprsalcrfu&i ve tsin EJygulaura, M. Cevdet ,{nday,rn Tiyatrosu, GiindoSan yay.2. bs. Ank. tr995. ZETKN, clara, Kadrn sorunu uzerine segrne yazdaa', IIaz. N. KrupskayaW. Fiech inter yay. 2.bs. jsL. 1992.
z^[A, Peter V. Modern
DiZfN A. J. Greimas, 293, 314, 317 .A.
346, 362, 369,384, 426
Viala,313,31i
Abdiilhak HAmid Tarhan,67, 68, 141" 148, 151, 156, 159, 164, \65,166, 21A,231,317
Ali
Miirntaz Arolat, 205, 385, 390,
391
PJi l'lakgibendi Nevrekini. 443
Adam Mriller, 108
Aii Tanyeri.
Adil vakubogtru,
AJphonse de Lamartine, 4, 62, 92. 93
81
467
Afgar T'imugin, 52
Andrd de Richaud, 264
AgAh Efendi, i48
, ldr6 Gide, 206
Ahrnet l{amdi Tanpmar; 4, 22, n43, 157, 159, 180, 205, 2A',7, 2A8,218, 266, 345, 346, 347 " 37A, 371, 373,
Andr€ Malraux, 264
385, 387 , 391,
439
, 459
Ahmet Haqim, 100, 104, 126, I30, 161, 162, 2A5, 208, 2A9 219, 220, " 241, 353, 35s,3s6, 363, 434, 437,
Edebiyat Teorilerinin Fersefesi, eev. Mustaf,a
Ozsan, Hece yay.2. bs. Ani<. 2006. ZiSS, Armer, Estetik, Qev. Ya[,-up gahan, DE yay. lst. 19g4.
Ali lhsan Kolcu, 4, 96, 192.207,339,
450,461 .A}nnet inam, 443.447
Airmet Kutsi Tecer, 137 Alruret Midhat Efendi, 31, 49, 55, 67, 80, 103, 115, 140, 208,334,335, 339, 382, 409, 416, 421, 424, 465
Anton Cehov, 5tr .Arif Nihat Asya, 20 .Aristo, 2A, 27-34, 37, 41, 43, 44, 4i,
54,',14,80, 81, 91,93, 109,
Arthur Rimbaud, 145, 2A6,385,391 Arthur Schopenhaeur, 108, 266 Asa[ Halet Qelebi, 187. 197, 355 Ag* Veysel, 121 , 16'7,273
Ataol Behramo$lu, 344, 345
Arrila ilhan, 27, 38, 102. 142. 373,452 AzraErhat, l2'1
-lain Robbe-Grillet,
E. Waugh,300
146, 338
.Albert Camus , 23 , 255, 264
Bach, 111
Alelesandr Puqkin, 66, 83, 111, 115,
BAkl
152
67 ,
92, 113,
347
"
372" 393
Balzac, 46, 48: 7 9, 80, 262, 266, 348
Alexandre Soljenitsin, 77
Banfi.254
Atrfieri,47 Alfi'ed de N4usset, 4, 62
Baumgarten, 108
li Ekrern Eolayr,
l4l,
Bakunin, 146
Aiexandre Dumas-fils, 62. B0
''
173"
216, 21"/, 224,232, 281, 282, 3'/1,
Ahmet Oktay,52,75,76 Paga, 4, 12, 18, 143, 180, x82, 792, 193 , 261, 311 , 343
Akif
115,
180,237 ,437
i 50
tsedri Rahmi Eyiiboglu, 33, 305, 306,
3D,
-a56
49O
lALi ih[sAN
Beethowen,
l1l,
KOLCTJ
f DEtsiYAT KU:?A
235, 453
170, 199, 206, 247, 263, 265, 266. 267, 3 54, 359, 36A, 361, 362, 37 2
Behget Necatigil, 126, 465, 467
i4,
F. F. i'larejnd, 6l
H. ,A.n'on, 54
Faruk Qamhbel, 6-5, 68, 105, 127, I 41, 1 s7, i59, 205, 452
H. Tlror,ra, 48
]"Jaf-rz
t/l
LARI
E49L
Benedetto Croce, 95
Charles Dickens, 48, i
Eerlioz, I I I
Charles Fourier, 403
Fatih Sultan lvfehmet, 238
F{akla Hiinler,146, 154, 154,270
Charies Sanders Fierce, 309
Fatma A1iye lfamm, 416
FTaid'-rn Taner
Chopin, 111
Fazrl Hiisnti Da[larca, tr03
llatride Edip -^'Crr,ar, 36. 152,290,42i
Halide Nusret Zarllar.l;na, Halimat Balrarnuk, 81
Bema Moran,
1
1, 13, 36,
9
5, 107, 303
Berthold Brecht. 148
115
ClnaZetkin,42S
Ferdinand de Sausur"e" 293
tsoileau, 47
Qar l. Nikola, 56
Fei-it Edgr'r. 270.27 z.365
Borges,273,463
Qelebi Sultan Mehmet, 393 D. H. Lawrence, 27, 427, 441
F'ichte, 51, 108
Dadaloflu,395
F;-arr';oiE .N4ouriac. 333
Eilgin Saydam,
211
Eoris Eyhenbaurn,2TT tsoris Sugkov, 58 Boris Tornage v skt" Bouhours, .146 Erahms, I i
27
Dante, I 1 i, 356, 357 4AB
7, 290
"
Decartes, 47
Dertli, 1 34. 453" 45+, 455" +56
1
El^ *:-..
'
F{atrfik
25, 106, 199-206, 2\.19, 21,32&5" 23A, 286, 327, 34A, 415, 417,
F-reud, Aa<
Friedrich Engeis, 56,
Durkheim,447
Frieririclr Nietzsche.
Burhan Toprak, 172, 173,444, 450
Duygu Aserra,20i, 416, 419 E. M. Forster, ?05
Ece Ayhan, 68^ 284,285,286,36.
C. J. Ducasse, 95
Cahil Kiilebi. 140,303, 304, 305 Cahit Srtkr Tarancr. 22, 2O5,SJ:, :Se,
Friectrrictr Schiiler, 64,
9l-93,
FtiaC Cerlm, 357
Gabriel Desire I-averdant, i45
Carus,48
Eigin Efendiyer',
Walter,4i0 51
,
8
i
"
Ellen \4oers, 41A, 4i8, 421
Cenral Siirelza, 284, 285, 365
Entle Zola,48.79
i.J?"Zl
Cenab gahabeddin, 117, 210, 218,
E.doEan Al,l':an, 159
)al
jao
Eric Hobslraww, 298, 299
Cengiz Ay'trnatov, 4, 68, 69, 76, 84, 137.349,465
8i,
C*wantes,453
Emst Fischer,
-<3
Esat Mahmut l(arakr-u-l. l.{3
Cevat F'efimi Ba;kut, 84
C:vdet Kudrlt.
Ernest Heneingway, n4B
+43
Charles F;rud.:taue, 4. 26, 27,50, 80, 10?, 111, ii3, 145, 151-t53, 156,
EprelEdib, i l6 Eugdne Delacrcix, i9, 36 Eugdne Vdron, 93, 95, i08 Ezra Found. i.1B
q
416
A-k9am,4'i7
Flaluk Surnat,2i2 Ftramelin, 2i:4.
r:ia'r. lLlJ . J\L. :L
Fnaszrn F.:lr
5ahit,
2.4
Fiasan Hiise";in tr-ckrnaz,sil" 85" 87,
:3ri l{egei,53,
1C8
liesirik liissn. l'J. L i I
Gabriel Marcel, 255 (iadanrer, 438, 439, 44{} 44i 456 Gastcr, E aclleiarcl. 243
Dilqin, i32
108. 228
Edip Ayei, 96 Etraine Sho
, LA3
Fiarputiu Hayri, 40
196, 231,
Edmund Husserl, 226, 254
357,463 Can Yiicel, 3i , 213, 214, 215 Cern
\i,
Fnrldii DivAnr , \94,475 Fuzfll?, 67, 92, 132, 190, 21C
400
37
Flar"rs-trtoberl -Iauss. 135, 14l
fi}
Dubos,146
D. Friecirich,48
"
Eialit Ziya Ugaldrgil. 5C, 61 J06. 101. 214,24'7. i8:.33J, 4C1.41': :14
?
Bremond, 293 Ereton, i48 C.
Fiacr Bayrarn-r Vel;" 2"5R. 25S. 363
"
Fler-bart, i tl8 -luq;a.n,
30q. -1i3, 3}'4,315,'3i7 Hilnri Yar,riz, 1 {i0, 332. 333. 334, -i36.
I{iim.i
l{4
.r.i
}
44i . "i(: . 141
Hlebniko';, 277 I
ltrorrrei:os. 54,273
George Fiiot, l izl
Horstr l{u(liEe!, -iJ-}
Gdrard Gene{te, 293, 303
Hiis*yi:: rifuni ciinrrnar 5j -ilz.iiie" iC3" 230.286 Fllpolitts
Goethe, 79, 9l-9?,, t 1 1, 1 i6, 229, 251
Gcgol, 53,73, 83, :x'5, 152, 347, 348 Gottiiienci Ber.n. l,i i
itz. I'iai .. i-lr
Gustave Fiaubert. 48, 217, 334
Flz. I4uhanr'--,*C"
Guy
Immanuei iiart.. 1i;B
Ce -h{aupassanl.. 4E
F{s. isa, 169,
iEl, I 88, 433 :4.'13:
Guyau. J 08
fihan Beri" :33.
CiinEnr Dilnren,33 103
lncr S,an- i.i-
G1.rrrg,,
t
'r'-.(r, '79-82,84^85,89t, 154
i6i
r+-)
l$irlail ts,riuri(.4hJ
492
ismai! Hakkr Bursevi, 443-445,447
ismail
llakk
UzunEargrir, 45
lsmarl unver, i95 ismail Yakrt, 443, 447, 450
lvan Gcngarov, 54, 55,80, 82, 83, 152,333 5
I i2
I
J. A. Cuddon, 146
Den'ida, 293, 307, 327, 330,
Jacques
33 1, 400, 4 Jarnes Joyce,
l5
Jdanov, 52, 73, 7 4, 7 5, 84 .Iean cie
Lafontaine, 33,45,47
Jean Jacques Rousseau. 146
Jean Paul Sartre,
i6,
255-266, 267,
268,269,27A,27 5,333 Jean Racine, 47
- 180,2?-B
Milton, 11tr,2'13
John Stuart
Kenan Alqaiz, 190,475 I(ont Razumovski, 61
Ii..ichmanri, l0B
hdeimet CelAl, 116
Narhalie Sarraul, 33E
Kt:ugenth,277
Mehmet Emin Yurdakul, 11'7,143
Nazrm Hikme L, 46, 70. 141, 143, 147, 149, 152, 159, 160, 205, 279, 284,
Mill,
La Rochefouc auld, 4'7
Lady Mary Wortle,v Montagu, 403 Lamia Vicdan, 416 Lenin. 76" 77 "
Janet tr(aplan, 410
403
Jouffi'oy, 108 Julia Kristeva, 337 , 338, 340, 348
1
l5
Lermontov, 54, 83 I-€vi-Strauss, 293 298, 3AA, 447 "
Levla Hanrm, 411
Lizst,
111
Locke,327 Lord Eyron, IA2,201 tr-ouis
Aragon. 148
I-ouis Montros e, 392 " 39 5 Luc Ferry,
146,154,164
M. P. Schmitt,3t3,3t7
Jtirgen Habermas,327
M. Sert,52
Ka&Dattu,273
Maggie llumm, 4'18
Kafka, 264, 283 , 332, 451, 460
Mahrnut Yesari, 143
Kant,327
Makbule Lernan,4l6
ts'arl Jaspers, 5, 244, 254, 268
Maksim Gorki, 70, 74,75,76,81
Karl R"adek, 56, 73
Manet, 111
Kare
Millet, 4rc,427
282, 290, 339, 341, 353, 365, 406,
Mehmet Akif Ersoy, 96, I07,
Lautrdmont, 338
338,45i
RA MLARr 1493
Flax Bense, 238
LaBruydre,47
ivor Armstrong P.rchards,
Kr.r
Kemalettin Karnu, o6, 127, \4A,452
Kubilay Aktulum, 337, 34A
ivan Turgenyev,
Jolur
EDEBiYAT
lALiiHsAN KoLctJ
Marcel Proust, 178, 338, 353,451
Kaygusuz Abdal, 448 449 " Kayrkgi Kul Musrafa, 397,398, 439 Kazak AbdaI,449
Markr de Sade,27, lO7 ,200 Marks, 55, 56, 57, 67 ,259
,Kemal Ozer, 124, tr25, 144, Z2O-224, 362" 363,385, 390, -?91
Manin Heideg ger, 226. 254, 4J5 hdartin Luther, 434
Kefilf Crnen .346,347
N4ary
Marquis de Condorcet, 40j
Wollstonecrafi. 403
l 17, I rB, 120.129,157,353
Mehmet H.Dofian,52,54 Meirrnet Kaplan, 144, 212, 216, 211, 22A, 221,232, 245, 439 l\4ehmet Rifat, 277, 293, 3A9,
317'
Meiilr Cevdet Anday, 160,161,433 Metin And, 461,462 Metin Kaqan, 336 Michael Butor, 338 A4ichael Riffaterre,
Michel Butor,
447,449
116,
Nasrettin Hoca, 33. l2
292,451,452 Irtrecip Fazrl
Krsakiirek, 27, 62, 92,94,
5, 202, 205, 230, 353, 359362, 385, 388. 391 . 45t, 452 Nefi, 92, 210,211,218 98,
1"1
Nejat Bozkurt, l3 Nermi Uygur, 443,446 Negati, 18. 194, 195, 197
1,
59, 3 54
146
Nepe Yagtn,412,414
Nicolai Hartmann, 237, 238, 246. 247,
Michetr Foucault, 206
249,251
Mihail Eaktin,340,343 N i;'rail Sotohov" 51
Nigar llamllr, 416
Mitlrai Cemal Kuntay, 21 7 Molidre, 33,.47 I\4onet, 1i
I
tr
Nihal Atsrz 248 Nikolay Qemigevsky, 5 i, 53-60 Nikolay Dobroly:bor', 5 1 Niyazi-i Mrsri, 443
Montaigne, 338
Nurdan Gfirbilek, 212
Mozart, Mualiim NAci, I I6
Nurullah Ateq. 26, 1 52. :35. 439
Murathan Mungan, 205
Odysseus, 127
Musiafa Fazrl Paga, 67
A
Mustafa Nihat Ozon, 205
Ok{ay tufat, 19. i60, 16t, 348. 365,
111
Obiornov, 54, 55, 80, 82-84,248,333
l,4ustafa Resit Pa$a, 153
MiijgAn Cunbur, 190,
N. Everaert-Destmedt. N. i. Buharin, 73
47 5 31 3
Nabizade Naztm, 50. 405. 409
Namrk Kemal, 36.49,50. 55. 59.6'l , '14, 101,103, 105, 111, 116, 120, 124, 142,146-1,52,155, 156, 158, 159, 161, 162, 245, 247, 261, 280,
Suz Atay, I 63, 1 64,
33 6, 45
1
446,452 Orl4an Famuk,
7
A, 33 6, 3 5'1
Orfian Veli Kauk 2l ,30,71.72. 97. 147,149,152, 15+. 160. t6l, l€'4, 345, 353,155, 356. 363, 443, 445
lllilde,
206
"..u,. OsmanTiirkay, Omer
143
seyfflin, 55, 1 17,
1.5g,32g
dzdemir Asaf, 12?, 128, nA,
n5
494 lA[_! iF{SAN
EDEBiYAT KURA Mr-AR[ !4ss
KOLCTJ
Ozinrl Qobanoglu, 298 Fascal, 2.54,256
Salman Riigdi, 232, 451
$inasi, 36, 47, 67, 105, 142, 147, 148, 149,151, 152, 153, 155,34',7,353
Samiha Ayverdi,41,42
Faul Eluard, 148,347
Samipagazade Sezai, 15i
Faul Va16ry, 345, 346, 487 Faul Veriaine, 145, 206, 451
M. Gilbert, 408, 410 Sapargeldi Annasehed, i194, 3Bj
Fetcr Eiirger, 149,
Sapplro.
1
5
Sandra
1
Feyarni Safa, 103, 2A8, 29A, 315, 398
27,411
Schelling,5l,
Philippe Scliers, 338 Fisar.ro, 11i
Flaton, I -?- I 7. 20. 22-35, 37 , 4'i. 44, Att, 53, 64,74, 91, 92, i09, lB0, 199, 228, 237, 383, 384, 391" 432.
Sedit
1
iiksel, I90. 475 Sevim Kantarcro$lu, 120
R.obir:,ileorge Ccllir.i;ri,ti:,d, FioXand Bartlier;. 'j1:1
Sorcn Kirkegeard. 254
i3.t;,
Smiin, 73,85 1..3
StanleyFish, 143
:,r5
:!3, i:8.
. 3-ac 3i'.'
F"orsran
t.-;
i:.,
Ingarcier:. il,i), 2.4r, 246. 24j
Sabalui:i:-r
1'.,11.
St:-pirane fr4allar"ne, "
Srrsan Snntag,
.i,'q
i.'icoSh'
Stelan Zweig,266 Stendhai, 19, 48, 49, 14, 7 g,
S:ephen Gre"enbiatt,
R.orrran "lai:. bson" 271,287 ,,253
JaDailltillt
26,32, Xl], Ze2" 2A3,2A4,
4c
i,
44.j,
Sabahacrirr f{uclret .{ks;il" tr28
t.
\e
9
\
ll i. t59- ::j,
gl -t
45l"46A
Sriut Kerna.l Yetkrn, 41, lgCI Suzan
Gubzr.40B,4lC
:_ Juhclrt ;131**n, 190, -j7-n _
S"b;r" i5
rail*l r-. UJgener.
!ij
Saorazrm.aJ; Faga,367
Siircyl'a Err.en, 144. :23,224 Seyh Galip, 133, 150,258
q.eii -Jar^r" Oi
$eyhi, 33, 393
Saint-Simct.
$eyh2ade Musiihiddin Efendi, 443,
Izl.5
447
3, 382, 383
Trogki, 85 Truman Capote, 205 Turan OflazoSiu, 45, 103 Turgut Uyar,142"365 Tzvetan Todorov, 277 , 293 , 341', 348 Umberto Eco, 131, 458,462
Vasili KandinsLry, 152 Victor llugc, 93, 100, 114 Viktor $kolovskr, 27 7, 285, 341 Viktor Vinogradov,2TT Virginia Woolf, 206 -5 1
Vl. Murat,397 Vladimir Dostoye';ski, 5 i Vlaciimir Plehanov, 19, 51-53, 55-58, 60-67, 69, 7 A, 7 1, 73, 79, 85
Vladirnir Propp, 277. Volkelt, 168. 172 W. Leibl,48 W. Dilthey,436 Wagner, I I t
Wailie,254
"
Wolfgang Iser, 136 102, 106, l?-2. 123. 142, 14'j ,
37
Vissarion Belinsky,
277
278,279
Yahya Kemal Eeyatir, 92, 98, 1A\,
/
18, 334
Tornris LJyar, 342,
2i4.228
R-rfbl ilg.,z, 318
ilicirarir. !?i]-1.';i, ii:1, i30"
1
Sisypos,127
Regat i!.ir:ri Giintelcin, 46, 348
rO
Tolstoy, 26, 51, 6A,73,79, 1A5, 10'/'
Simone cie,&eauvior, 264,'410 Sir PFiiip Sidney, 45 Soprhstr1"r,
155,
Tokath Nuri, 134
Seyid Kritub, 92
R-ebelais, 338
R.enoir, i t I
204,228,348,392,394 Wladinrir Mayakovski, 76, 148,
Williams, 206
I lleooore Llpps,
f
Seyr6ni, \34,135
R-en6 Chateauirriaird, 145, 332
William Shakespeare, 46, '19, l11'
1,57,TA" 211,23r,351
Shaftesbury,108
Refik l{alit Karay, 54, 55, 8j
Taqlrcalr Yahya, 395, 396
Tevfik Fikret, 25, 60, 51, i20,
I
Flautus, 348 Recaizade Mafunud Ekreru, 1?
Wilhelm Worringer, 1 B 1-1 85, I 96 William Chuchili, 148 William Fauikner, 451
Teophile Gautier, 62, 63
Schleirmacher, 440 Schubert, I
Takiyettin Mengiiqo$lu, 226, 237 Tarrk Bulra, 30,247 Tenesee
108
Weisse, 108
3OO
",1-'.i 152,157-159, 161, 162" 2Al,245,
Tt'i, 233, 2,34" 296, 334, 350, 365-367" 369-37\, 373, 385, 387,
2oB,
?o1 d{i 4q?
Yakup Kadri I{araosneano$1':,'16' 229,247 , 44i, 451, Yagar Kemal, 71, 80, 143 Yaqar Nezihe
Biilcilmez, 416
Yrldrz Ecevit, 163, i64.
-?99
Yunus, 101. i04" r0-q, i t3, i 6b. :7 i 173, 184. i87-189, 258, '294, 3A\, 329, 369, 370" 412, 44A, 442-444, 446-450
Yuri Tinyanov, 277 Yusuf Atrigan.4. 5l,2Ui,2!2. 230, 743, 246,
3i2, 336,
45
:t:.
1
zaler Haruln. 4ri] z ti,141 ZektMijlren,4-1'7
Zileli Talibi, 395 Ziya Gcitrtaip, i16, |li, L20.143, }4q. i5l, 152, 156-i59" 15i. 365 ZiyaP.aga. I 8. 25. 4i . 61, q4. L+'t':a'. 1.52, 158, 182, 238" 28A" 281, 341., 367
Zola, 48,
49
, 30, 11'1, 262
