Milorad Radovanović, Spisi iz sintakse i semantike
I Nominalizacija 1. O „kondenzaciji rečenice“ kao jezičkom postupku
Pojam sintaksičke kondenzacije u lingvističku nauku dvadesetog vijeka uveli su češki lingvisti (Pražani). U novije vrijeme o ovim pitanjima van Čehoslovačke teorijski je raspravljala M. Ivić, a srodnim pojavama u jeziku, bez eksplicitnog korespondiranja s praškom tradicijom razmišljanja o rečeničnoj kondenzaciji, bavili su se i neki evropski lingvisti, pišući, zapravo o pojmu lingvističke transpozicije (Martinet, Bally, Frei i dr.), o lingvističkoj implicitnosti (Medinskaja), o prosentencijalizatorima i nominalizacijama u jeziku (Hjelmslev, Wells, Pap, Suhotin, Topolinska i dr.) Sasvim nezavisno od teorijskih razmatranja Pražana o pojavama srodnim rečeničnoj kondenzaciji raspravljaju i teoretičari generativističke lingvističke orijentacije, u okviru diskusije o pojavama komplementizatora (Katz, Postal, Menzel i dr.), o presupozicijama (Cooper, Wilson, Katz, Kempson) i nominalizacijama u jeziku (Chomsky, Lees, Menzel). Serbokroatistika tek u novije vrijeme dolazi u dodir s teorijskim pitanjima ove vrste, pa i sa pojmom rečenične kondenzacije. Rečenična kondenzacija definiše se kao pojavljivanje nerečeničnih sredstava (tj. sredstava bez predikacije u finitnom glagolskom obliku) u funkciji saopćavanja rečeničnog sadržaja.
Rečenična kondenzacija se pojavljuje zasnovana na dvije vrste odnosa: 1. Površinska, nerečenična predikacija, predstavljena rečeničnim kondenzatorom, neposredno je derivirana iz odgovarajućeg dubinskog semantičkog ekvivalenta, predikata u finitivnom glagolskom obliku. To su verbidi, infinitiv i participi (Poče plakati [ Da plače]; Sjedio je ćuteći [Pri tom je ćutao]); deverbativne imenice i engleski gerund (Poginuo je zbog nepažnje [Zato što nije pazio]); obično zaboravljeni deverbativni prilozi (Stajao je nepomično [Pri tom se nije micao]); deverbativni pridjevi (Uspjeh je postignut povećanom produktivnošću [Tako što se povećala produktivnost]); deadjektivne imenice (Vjerujem u realnost telepatije [Da je telepatija realna]). 2. Površinska, nerečenična kondenzacija, predstavljena rečeničnim kondenzatorom, nije neposredno derivirana iz nekog određenog dubinskog semantičkog ekvivalenta, tj. predikata u finitivnom glagolskom obliku, već je predikacija samo implicitna i može se, na osnovu pravila date jezičke kompetencije, rekonstruisati. To su apozitivna obrazovanja (On je, neiskusan, morao pogriješiti [zato što je neiskusan]; imenice koje nisu deadjektivne ili deverbativne (Po jednom drugom autoru, u tome može biti i istine [kako piše jedan drugi autor]; leksički signali presupozicije (Opet si došao [Došao si, i ranije si dolazio]); prosentencijalizatori (Ja to ozbiljno namjeravam [Ja ozbiljno namjeravam da napustim sve]); rečenični ekvivalenti (uzvici, modalne riječi i sl.).
1
Problem jezičke kondenzacije treba posmatrati kao oblik ispoljavanja opće, a aktuelne tendencije u jeziku ka nominalizovanju iskaza (prije svega u modernim evropskim indoevropskim jezicima). Savremeni srpskohrvatski jezik potvrđuje opći princip žanrovske (a ne teritorijalne ili strukturalne) varijacije u pogledu stepena produktivnosti i frenkvencije rečeničnih kondenzartora. Ovom tipu površinske organizacije iskaza pogoduju specijalni funkcionalni stilovi [novinarski, pravni, politički, naučni, administrativni i sl.], dok se u prosjeku dvostruko manji broj primjera s rečeničnim kondenzatorima bilježi u jeziku književnih djela. To se tumači, prije svega, ekstralingvističkim momentima, a to su intelektualizovanost, uopćenost i apstraktnost tematike ovog domena jezičke upotrebe kojem dati funkcionalni stil služi kao referencijalni instrument, što podrazumijeva i posebne procedure mišljenja koje od jezičkog iskaza zahtijevaju ekonomičnost, sintetičnost, bezličnost, neovremenjenost, nemodalnost, statičnost itd. Deverbativna imenica predstavlja najviši stepen mogućeg nominalizovanja iskaza. Samo po izuzetku se deverbativna imenica nalazi u sintaksički izolovanom položaju, već se po pravilu radi o predikaciji koja se nalazi u nekoj vrsti odnosa prema korelativnoj predikaciji (češće rečeničnoj i dominirajućoj, a rjeđe nerečeničnoj i koordioniranoj). Konkurentni odnos deverbativne imenice sa verbidima (glagolski prilozi i infinitiv) određen je semantičkim distinktivnostima stilske prirode, gramatičkim pravilima identičnosti agensa i temporalnim vidskim odnosima. Deverbativna imenica pokazuje veću kompaktibilnost s drugim jezičkim elementima od svojih verbidskih konkurenata. (uz sebe ona može dobiti signale agensa, objekta predikacije i sl., a verbidi ne mogu). I po semantičkim i po razlozima formalne prirode glagolska imenica kao kondenzator rečeničnog značenja je neobilježeno jezičko sredstvo. I prema svom rečeničnom konkurentu deverbativna imenica se ponaša kao izrazito neobilježeno jezičko sredstvo. Opredjeljenje za iskaze s deverbativnom imenicom razlozima ekonomije nametnuto je rješenje u komunikacijskim situacijama kada je isticanje podataka o gramatičkim značenjima (o rodu, broju, vremenu, licu, aspektu, modusu, fazi i sl.) i odnosima informaciono redudantno. Deverbativna imenica je izrazito pogodno sredstvo za sintaksičko-semantičke situacije anonimnosti / uopćenosti agensa u iskazima u kojima se pojavljuje. Interpretacija deverbativne imenice zavisna je od lingvističkog i ekstralingvističkog obrazovanja. (npr. Njegovo hapšenje [On hapsi // Njega hapse]). Ovo na prvi pogled nameće ideju o većoj potencijalnoj dvosmislenosti konstrukcija s deverbativnom imenicom od iskaza sa rečenicom. Ispitivanje jezika u dejstvu pokazuje da potpune i prave izolacije iskaza i nema, tj. da su pojave dvosmislenosti samo teorijski konstrukti, a u jezičkoj praksi i ne postoje. Interpretaciju rečeničnih kondenzatora (pa i ukidanje mogućih dvosmislenosti u ovoj oblasti) često određuje i inherentna leksička semantika ostvarenih jezičkih jedinica, odnosno spoj dviju ili više inherentnih leksičkih semantika koje čini dati iskaz. Ovo dolazi do izražaja kada konstrukciono istu padežnu strukturu uz deverbativnu imenicu interpretiramo terminima subjekta ili objekta, zavisno od ostvarenog obilježja iz opozicije živo / neživo u leksemi pridodatoj deverbativnoj imenici s funkcijom njenoga neposrednog determinatora: Počelo je iskrcavanje putnika [Putnicu su počeli da se iskrcavaju] / Počelo je iskrcavanje robe [Robu su počeli da iskrcavaju]. Interpretaciju može uslovljavati i konkretna leksička jedinica u poziciji deverbativnog centra konstrukcije: Dolazak cara [Car dolazi] / Doček cara [ Dočekuju cara], gdje se radi o kriteriju intranzitivnost / tranzitivnost predikacije.
2
Deverbativna imenica se u srpskohrvatskom jeziku pojavljuje kao kondenzator rečeničnog značenja u različitim slobodnim i vezanim padežnim konstrukcijama. Prijedloški konstrukcioni modeli u ovoj ulozi su češći i običniji. To upućuje na specifičnu ulogu prijedloga kao svojevrsnog površinskog signala određene vrste bazičnog rečeničnog značenja, tj. tipa klauze i tipa njenog odnosa prema dominirajućoj ili koordiniranoj korelativnoj klauzi. U semantičkoj interpretaciji padežnih konstrukcija s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja mogu se izdvojiti dva bazična nivoa posmatranja: lingvistički i logički. Lingvistički nivo posmatranja operiše bazičnim jezičkim jedinicama, tj. rečenicama, dok se na logičkom (i «dubljem») nivou posmatranja uspostavljaju određene logičke jedinice, kao eksponenti logičkih funkcija i odnosa, pridodati logičkim propozicijama. Npr. mogućnost interpretacije kauzalne površinske padežne konstrukcije : Oslobođen je zbog nedostatka dokaza [Zato što su nedostajali dokazi] [ (Caus) Nedostajali su dokazi]. U ulozi kondenzatora rečeničnog značenja deverbativna imenica se pojavljuje najčešće u lokativu i genitivu. Po frenkvenciji primjera zatim slijede instrumental i akuzativ. I na periferiji su nominativ i dativ. Frenkvencijska premoć genitiva i lokativa nad akuzativom, instrumentalom i nominativom biva djelimično neutralisana (ili ublažena) u specijalnim funkcionalnim stilovima (naučnom, novinarskom, političkom, pravnom, administrativnom i sl.). Površinske padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom najčešće kondenzuju bazična rečenična značenja tipa temporalnost, kauzalnost i popratna okolnost. Slijedi i niz drugih ostvarljivih, a kondenzovanih bazičnih značenja, kaošto su: koncesivno, kondicionalno, intencionalno, instrumentalno, značenje tipa «osnov» odnosno «kriterij» i dr. Nikada se ne kondenzuju lokaciona značenja. U ulozi površinskog eksponenta dubinske negacije najčešće se, od sintaksičkih sredstava, pojavljuje prijedlog bez: Cvijeće bez mirisa [Koje ne miriše], ali i prijedlog mimo: Učinio si to mimo našeg dogovora [Iako se nismo tako dogovorili]; ili prijedlog do u temporalnom značenju: I ostaće do smrti [Dok ne umre] i sl. Prijedlog od u kombinaciji sa određenim semantičkim tipovima deverbativnih imenica obavezno implicira negaciju dubinskoj rečeničnoj strukturi: Osigurao se od provale stana [Da mu ne provale stan]. Jedno od pitanja je i mogućnost pojavljivanja determinacije u ulozi površinskog signala agensa ili objekta predikacije označene deverbativnom imenicom (to su obično pridjev, posesivna zamjenica ili genitivna padežna konstrukcija). Interpretaciju tipa agens determinacija dobija u slučaju da je agens predikacije označene deverbativnom imenicom različit od agensa korelativne predikacije. U uslovima identičnosti agensa ili njegove uopćenosti determinaciji o kojoj je riječ po pravilu pripisujemo interpretaciju tipa objekat. Dvosmislenost je moguća u slučajevima kada je u pitanju lice zahvaćeno tranzitivnom predikacijom u čijoj realizaciji može učestvovati i kao agens i kao objekat (Npr. Opkoljavanje Nijemaca [ Nijemci opkoljavaju // Nijemce opkoljavaju]). Procese nominalizovanja jezičkih iskaza pomoću deverbativne imenice prati i proces dekomponovanja predikata, a osobenost je naročito specijalnih funkcionalnih stilova jezičkog standarda. Dekomponirani predikat može se posmatrati kao rezultat dvostrukog derivacionog procesa, ostvarenog u fazama: (1)
3
nominalizovanje predikacije; (2) ekstrakcija verbalnog elementa u vidu glagolske kopule ili različitih semikopulativnih glagola. U jeziku se nekada ostvaruju dvije ili više uzastopnih nominalizacija, pa i kondenzacija, u nominalizovanom kompleksu, sintaksički tada nezavršenih iskaza: [Pokazivao je da je sposoban da dugo pamti] Pokazivanje sposobnosti dugog pamćenja i sl. Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom, i s različitim prijedloškim rješenjima, čine stabilan sistem jezičkih sredstava za isticanje temporalnih distinkcija tipa anteriornost, posteriornost, simultanost: Otišao je prije tvog dolaska [Prije nego što si ti došao], Posmatrao sam te u toku razgovora [Dok smo razgovarali] itd. Varijacija kauzalnih padežnih konstrukcija s deverbativnom imenicom svjedoči o razvijenosti ovog sistema sredstava rečenične kondenzacije. Posebno se izdvaja podsistem genitivnih konstrukcija s prijedlozima zbog, od, iz: Ogorčen je zbog gubitka novca [zato što je izgubio novac], Učinio je to iz mržnje [zato što je mrzio] i sl. Intencionalne padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom odlikuju se time da se u poziciji dominirajuće predikacije redovno nalazi leksema koja referiše o svjesnoj, voljnoj predikaciji: To činimo radi pronalaženja najboljih rješenja [Da bismo pronašli najbolja rješenja]. Padežne konstrukcije u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa «osnov» odnosno «kriterij» pokazuju različite bazične interpretacione mogućnosti, signalizovane različitim vezničkim rješenjima u pojedinim slučajevima: prosto konstantuju, identifikuju «osnov» (Vidjelo se da je spreman po brzim odgovorima [Na osnovu toga što je brzo odgovorio]); ekspliciraju i objekat ili sadržaj predikacije, kao dodatni podatak (Opredjeljuje se po savjetima okoline [Na osnovu toga šta mu savjetuje okolina]); ekspliciraju i kvalifikuju oblik ispoljavanja predikacije, kao dodatni podatak (Po držanju mu se vidi porijeklo [Na osnovu toga kako se drži]); ekspliciraju i kvantifikuju stepen realizovanja predikacije, kao dodatni podatak (Dobićeš po zasluzi [Na osnovu toga koliko zaslužiš]). Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa popratna okolnost ispoljavaju varijaciju bazičnih interpretacionih mogućnosti (Učinio je to bez kolebanja [A da se pri tom nije kolebao]). Klauza A da pritom semantički je obilježena. Konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja tipa sredstvo / instrument ostvaruju dvije interpretacione mogućnosti: (1) Klauza tipa Time što referiše o sredstvu za realizovanje korelativne predikacije, sa manje ili više izraženim značenjem forme manifestovanja (Kažnjen je zabranom igranja na jednoj utakmici [Time što mu je zabranjeno da igra na jednoj utakmici]); (2) Klauza tipa Tako što referiše o sredstvu za realizovanje korelativne poredikacije, sa manje ili više izraženim prisustvom značenja načina ispoljavanja ili sadržaja realizacije korelativne predikacije (Ubijao je trovanjem [Tako što je trovao]). Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom kao kondenzatori rečeničnog značenja u ulozi semantičke dopune ne kondenzuju određenu vrstu rečeničnog značenja, već samo ekspliciraju objekat, sadržaj ili neki sličan semantički elemenat (Počinjemo svađu [da se svađamo]; Čekao je trenutak zalaska sunca [Kad zalazi sunce]; On nije dostojan uvažavanja [Da ga uvažavamo] itd.). Konstrukcije s deverbativnom imenicom u centralnim sintaksičkim funkcijama ne referišu o nekom određenom tipu bazičnog rečeničnog značenja, već služe označavanju dubinske rečenične predikacije (Hapšenja se nastavljaju [Nastavljaju da hapse]; Vaše priznanje me iznenađuje [To što vi priznajete iznenađuje me]; Bogaćenje je tvoj cilj [To da se obogatiš tvoj je cilj] i sl. ). 4
Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja koncesivnog tipa odlikuje rečenična semantička baza s veznicima iako / mada / premda. Padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja kondicionalnog tipa karakteriše rečenična semantička baza s vezničkim rješenjima ako / kad / da ( U slučaju tvog odustajanja [Ako ti odustaneš]). Relativno rijetko ostvaruju se i padežne konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora rečeničnog značenja kada se, rekonstrukcijom semantičke baze, uspostavljaju komparativna klauza tipa Kao da, Kao kad i sl. (Ništa ga nije uzbudilo kao tvoj dolazak [Kao kad si ti došla]), klauza sa značenjem suprotnosti i vezničkim elementom tipa Umjesto da (Umjesto pohvale, dobio je otkaz [Umjesto da ga pohvale]).
2. O «nominalizaciji» kao jezičkom postupku
Nominalizacijom se ovdje smatraju procesi koji vode pojavljivanju nominalnih sredstava umjesto verbalnih u iskazima prirodnih jezika (Posmatrali smo kako avion polijeće / Posmatrali smo polijetanje aviona). Najplodnije rezultate u proučavanju nominalizacionih procesa dala je generativistička lingvistička orijentacija. Radovanović u centar pažnje postavlja ponašanje onih nominalizovanih primjera koji se svrstavaju u kategoriju tzv. pravih nominalizacija ili nominalizacija u užem smislu, te pokazuje tipološku varijaciju u odnosu na druge slavenske jezike. (1) Deverbativne imenice – saopćavaju nerečeničnu predikaciju. Umjesto njih se u semantičkoj interpretaciji primjera rekonstruiše klauza sa punoznačnim glagolskim predikatom. (2) Deadjektivne imenice – također, u različitim padežnim konstrukcijama saopćavaju nerečeničnu predikaciju. Umjesto njih se u semantičkoj interpretaciji primjera rekonstruiše klauza sa kopulativnim predikatom složenim s pridjevom. Nominalizovani jezički iskazi su u odnosu na svoje nenominalizovane semantičke ekvivalente informacijski hendikepirani, budući da po pravilu ne mogu sticati status autonomnih, završenih saopćenja, dok verbalni iskazi to u načelu mogu. Nameće se ideja o većoj mjeri moguće dvosmislenosti nominalizovanih iskaza s deverbativnim imenicama, u poređenju sa onim nenominalizovanim – rečeničnim. Problem dvosmislenosti u sintaksi postaje zanemarljiv kada se jezik ispituje u dejstvu, tj. kada se iskaz posmatra u svom prirodnom (lingvističkom i nelingvističkom) kontekstu. Nije rijedak slučaj da se ostvare dvije ili više uzastopnih nominalizacija, čineći tako neprekidan ili isprekidan kompleks nominalizovanih predikacija. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza u tekstu nije rezervisano samo za deverbativne ili deadjektivne imenice, već se i jedne i druge u primjerima mogu međusobno i kombinovati (npr. Pokazivanje sposobnosti dugog pamćenja...). Mogućnost da tekst bude zasićen nominalizovanim iskazima podržana je i živom tendencijom nagomilavanja genitivnih padežnih konstrukcija u savremenom standardu. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza vezuje se i za
5
intelektualizovani tip komunikacije, odnosno, upravo za one specijalne domene upotrebe jezika u kojima su nominalizacije i inače najfrenkventnije. Smatra se da su nominalizacioni procesi motivisani prije svega nelingvističkim momentima. Ima i mišljenja da su nominalizacije proistekle iz unutrašnjih strukturnih, sistemskih specifičnosti pojedinačnih jezika ili pak grupa jezika.
3. O značenju riječi i gramatičkom tumačenju «nominalizovanih iskaza»
Tema ovog razmatranja tiče se činilaca koji uslovljavaju subjekatsku ili objekatsku interpretaciju genitivnih imeničkih «posesivnih formi» u nominalaizovanim iskazima. Konstrukcije na koje se Radovanović ograničava podijeljenu su u dvije grupe, uzimajući u obzir (A) nemogućnost, odnosno (B) mogućnost za njihovu dvosmislenu (tj. i subjekatsku i objekatsku) interpretaciju. U grupu (A), koja je markirana kao antidvosmislena, svrstavaju se konstrukcije sa deadjektivnom imenicom i one sa deverbativnom imenicom iz klase nomina agentis u ulozi centra, kao tipični predstavnici interpretacionog ponašanja o kojem je riječ: Dobio je posao raznosača mlijeka (da [čovjeka koji] raznosi mlijeko). U (B) grupu, koja je po kriteriju dvosmislenosti nemarkirana, spadaju konstrukcije sa pravom deverbativnom imenicom (tzv. action normal) u ulozi centra, kao tipični predstavnici ovog interpretacionog ponašanja: Opkoljavanje Nijemaca ( Opkoljavaju Nijemci / Opkoljavaju Nijemce). Dvosmislenost konstrukcija (B) tipa u načelu je moguća, ali je u jezičkoj praksi, u stvari, po pravilu rijetko ostvarljiva. Leksičko značenje glagola od kojeg je izvedena deverbativna imenica u ulozi centra nominalizovane konstrukcije tu se pojavljuje kao osnovni faktor regulisanja interpretacije. Kada su deverbativne imenice izvedene od glagola koji su obavezno tranzitivni, a nalaze se u ulozi centra nominalizovanih konstrukcija, tada postoje uslovi za dvosmislenu (tj. i subjekatsku i objekatsku) interpretaciju genitivne imeničke posesivne forme, iako se, najčešće, ona interpretira u značenju objekta. U nominalizovanim iskazima obaveznost tranzitivnosti se neutrališe, pa se objekat u njima ne mora eksplicirati: Pažljivo smo posmatrali doček vidokog gosta (kako dočekuju visokog gosta), ali i Nestrpljivo sam iščekivao saslušanje isljednika (da me sasluša isljednik : da saslušaju isljednika). Ovdje od jezičkog i nejezičkog, pragmatičkog konteksta zavisi interpretacija «posesivne forme» u nominalizovanoj konstrukciji. I kada prevagnu razlozi za subjekatsku interpretaciju u primjerima ove vrste, u rekonstruisanoj rečenici, po pravilu se pojavljuje i dodatna informacija o objektu, van sfere posmatrane «posesivne forme». Kada su deverbativne imenice koje se nalaze u ulozi centra nominalizovanih konstrukcija izvedene od fakultativno tranzitivnih glagola, tada je načelna vjerovatnoća za mogućnost dvosmislene interpretacije genitivne imeničke «posesivne forme» najveća. Da li će se raditi o subjekatskoj ili objekatskoj interpretaciji, ovdje će po pravilu zavisiti od leksičkog značenja imenice koja se pojavljuje u ulozi «posesivne forme». Tako npr. od prisutnog obilježja iz semantičke pozicije živo : neživo u upotrijebljenoj imenici može zavisiti da li će «posesivna forma» biti interpretirana u subjekatskom ili u
6
objekatskom smislu. Npr. Uzbuđuje me pjevanje slavuja (kada pjeva slavuj), ali Uzbuđuje me pjevanje šansona (kada [neko] pjeva šansone). Postoji mogućnost da se u nominalizovanoj konstrukciji saopće i subjekatska i objekatska informacija, kombinacijom dviju «posesivnih formi», posesivnog pridjeva ili zamjenice i genitivne imeničke «posesivne forme». Tada situacija dvosmislenosti ne postoji, budući da posesivni pridjev ili zamjenica redovno dobivaju subjekatsku interpretaciju, dok genitivnu imeničku «posesivnu formu» po pravilu interpretiramo kao objekat. Radovanović zaključuje da u srpskohrvatskom jeziku genitivna imenička «posesivna forma» u nominalizovanim iskazima nije distinktivna u pogledu mogućnosti da saopći podatak o subjektu odnosno objektu nominalizovane predikacije. Kao distinktivni, tu se pojavljuju leksičko značenje upotrijebljenih jezičkih sredstava, pragmatički kontekst, ili pak derivacione sufiksalne morfeme priključene deverbativnoj imenici u ulozi centra konstrukcije.
4. O «nominalnom i verbalnom stilu» u jeziku
Nominalizacije se uslovno mogu definisati kao stanje / proces učestalog pojavljivanja nominalnih sredstava umjesto verbalnih u iskazima prirodnih jezika. U tradicionalnim filološkim raspravama ovaj se jezički fenomen najčešće definiše oprekom «nominalni stil» / «verbalni stil», ili je pak definisan kao proces «umiranja (uzmicanja) glagola» u pojedinim jezicima. Nominalna sredstva se u odnosu na verbalna mogu posmatrati na nekoliko osnovnih načina: kao «površinski» nominalni derivati odgovarajućih «dubinskih» verbalnih struktura, kao sintaksičko-semantički ekvivalenti, kao gramatički konkurenti, kao kontekstualni alternanti, kao pozicione varijante, kao uslovni sinonimi, ili pak, kao funkcionalno-stilski obilježena sredstva. Rezultat djelovanja nominalizacionih procesa u jezicima jesu nominalne jezičke strukture, koje se u iskazima prirodnih jezika pojavljuju umjesto verbalnih, dakle, nerečenična jezička sredstva umjesto rečeničnih. Naime, u pitanju su nominalne padežne konstrukcije i njihove funkcionalno značenjske paradigme na mjestu verbalnih, dakle rečeničnih formacija i njihovih funkcionalno-značenjskih paradigmi. Fenomen nominalizacija treba postaviti u kontekst onih kulturnih odnosno civilizacijskih zbivanja u kojima prepoznajemo djelotvornost odnosno uticaj nejezičkih fenomena na jezičke, tj. u sklopu kultura u kontaktu koje dovode do pojava jezika u kontaktu, kroz funkcionalno-stilske univerzalije karakterističneza obrazac tzv. «evropskog» kulturnog tipa. Tako, svojevrsna «evropeizacija» jezika biva prepoznavana na sintaksičkom, semantičkom, tekstuelnom, pragmatičkom i funkcionalno-stilskom planu posmatranja i proučavanja jezičkog fenomena. Za neke naročite funkcionalne stilove (politički, administrativni, novinarski, naučni) «nominalni stil» je karakterističniji od «verbalnog». U ovakvim funkcionalnim stilovima, gdje se nominalizacije pojavljuju, njih niti je dobro niti je moguće proskribovati (takvih je pokušaja bilo u tradicionalnom filološkom pristupu temi, kada se «verbalni stil» generalno uzimao kao prestižno obilježje «dobroga stila»). Normu takvih standardnih
7
jezika valja relativizirati u tom pravcu da se veća učestalost nominalizovanih iskaza u spominjanim funkcionalnim stilovima dopusti, iako se u drugima ne preporučuje. Na pitanje koje su to izvanjezičke motivacije da glagol učestalo generiše imenicu, a u korelaciji sa unutarjezičkim osobenostima imenice odnosno glagola, odgovor leži u tome da su nominalizovani iskazi statični, apstraktni, u njima agens lahko može biti anonimizovan, objekat neiskazan, vrijeme neeksplicirano itd. Slučaj prevage «nominalnog stila» nad «verbalnim» jak je primjer povezanosti izvanjezičkih (= pragmatičkih) i unutarjezičkih, sistemskih (= gramatičkih) činjenica i odnosa.
II Dekompozicija 1. O «dekomponovanju predikata» kao jezičkom postupku
Radovanović smatra da tendencija pojavljivanja površinskih rečeničnih konstrukcija s dekomponovanim predikatom, praćena specifičnim vidom njegovog nominalizovanja (npr. Pretičem – Vršim preticanje i sl.), predstavlja, u stvari, oblik ispoljavanja općeg procesa nominalizovanja iskaza u jezicima. Do dekomponovanja predikata u srpskohrvatskom jeziku dolazi kada su u pitanju predikacije koje su predstavljene glagolskim leksemama vrlo apstraktnog značenja (npr. Procjenjujem – Vršim procjenu i dr.). Pritom dekomponovanje predikata postaje proces izrazito produktivan posebno u onim situacijama kada prema deverbativnim imenicama, najčešće u slučajevima kada su one pozajmljene iz drugih jezika, u aktuelnoj kompetenciji govornih predstavnika srpskohrvatskog jezičkog standarda ne postoje ekvivalentne fonološko-morfološke adaptacije glagolskih leksema, npr. Pokazivati tendenciju i sl. te u slučajevima kada je potrebno neutralisati momenat tranzitivnosti predikacije koja je u pitanju, pošto bi, u datom komunikacijskom aktu, saopćavanje podataka o objektu predikacije bilo informaciono redudantno: Analiziram – Vršim analizu... Dekomponirani predikat rezultat je dvostrukog sintaksičkog derivacionog procesa, a njegovi osnovni elementi mogu se rekonstruisati na slijedeći način: 1) nominalizovanje predikacije; 2) ekstrakcija verbalnog elementa iz nominalizovane predikacije (u vidu gl. kopule ili semikopulativnog glagola). U ovako organizovanom, složenom predikatu deverbativna imenica ostaje nosilac njegovog leksičkog značenja. Postoje situacije u kojima se naknadnim nominalizovanjem gl. kopule odnosno semikopulativnog glagola u dekomponovanom predikatu obrazuje dvostruko nominalizovani iskaz, pri čemu ovaj gubi status rečenice, pa, automatski, postaje nezavršen i neautonoman: Vrši preticanje / Vršenje preticanja i sl. Zbog prisustva deverbativne imenice u njemu, sintaksički model s dekomponovanim predikatom posebno je pogodan za situaciju sa anonimnim odnosno uopćenim agensom (u uslovima kada je kopulativna odnosno semikopulativna predikacija upotrijebljena «bezlično»): Nije vršeno ulaganje u domove kulture...
8
Pojavljivanje dekomponiranih predikata najčešće se objašnjava širenjem i razvijanjem težnje ka analitičnoj organizaciji gramatičke strukture u jezicima. Procesi dekomponovanja predikata slijede opće nominalizacione procese u jezicima i predstavljaju oblik ispoljavanja jezičkih univerzalija uslovljenih ekstralingvističkim univerzalizmima. Terminološko rješenje dekomponovani predikat odabrano je zbog svoje značenjske distanciranosti i neutralnosti u odnosu na druga slična postojeća rješenja, pa i zbog toga što upućuje na derivacionu sekundarnost pojave čiji rezultat označava. Pojavu dekomponovanja predikata u jeziku ne treba poistovijetiti sa pojavom deverbativne imenice u funkciji kondenzatora rečeničnog značenja uz tzv. fazne glagole, kada u stvari, u iskazu postoje dvije primarne korelativne predikacije, a ne jedna – dekomponovana, pri čemu dominirajuća (rečenična) referiše o faznoj modifikaciji, tj. o fazi realizovanja zavisne (nerečenične) predikacije (zastupljene deverbativnom imenicom) koja funkcioniše kao njena semantička dopuna: Počeše razgovor (Počeše da razgovaraju). Radovanović bilježi karakteristične slučajeve pojave dekomponovanja predikata:
Cop + u / na + N Dev (Loc) Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme u «pseudolokacionu» padežnu konstrukciju sa odgovarajućom deverbativnom imenicom, u lokativu, s prijedlozima u ili na, i ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule predstavljene leksemom biti u finitnim oblicima: ...jer sam već bio u priličnom zakašnjenu (jer sam već prilično kasnio).
Cop + ø / od + N Dev (Gen) Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme u genitivnu padežnu konstrukciju sa odgovarajućom deverbativnom imenicom (pri tome genitiv može biti slobodan ili vezan, s prijedlogom od), kao nosiocem leksičkog značenja dvočlanog predikata, i ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule zastupljene glagolom biti u finitnom obliku: ...Izvršno vijeće je mišljenja (Izvršno vijeće misli).
N Dev (Nom) + Cop + Lex Npr.: Uzaludna su bila nastojanja očajne kćerke da joj dokaže kako nije mala (Uzaludno je očajna kćerka nastojala) i sl.
Semicop + N Dev (Acc) Situacije sa različitim semikopulativnim glagolima: Vršiti (Izvršiti, Izvršavati): ...u okviru koje se vrši razmjena mišljenja i iskustava (u okviru koje se razmjenjuju mišljenja i iskustva).
9
Imati (Nemati): ...on ima vrlo rđavo mišljenje o Ruskinjama (on vrlo rđavo misli). Dati (Davati): Dužni su da daju odgovore (da odgovaraju). Voditi: Inspektor i sudija vode neki dugački razgovor (Inspektor i sudija dugo razgovaraju). Pružiti (Pružati): Pruža podršku (Podržava). Dobiti (Dobivati): Stalno dobivaš uvjeravanja... (Stalno te uvjeravaju). Obaviti (Obavljati): Trebalo bi obaviti konsultacije (Trebalo bi se konsultovati). Izraziti (Izražavati): Znači, izražavate sumnju... (Znači, sumnjate). Činiti (Učiniti, Počiniti): Čini težu povredu radne dužnosti (Teže povređuje radnu dužnost). Ispoljiti (Ispoljavati): Ispoljio je veliko zalaganje (Veoma se zalagao). Izdati (Izdavati): Izdaje punomoćja (Opunomoćuje). Različiti semikopulativni glagoli: Donosi odluke (Odlučuje), Iznosi prijedlog (Predlaže), Pokreni inicijativu (Iniciraj), Pravim poređenje (Poredim), Zaključuje ugovore (Ugovara), Ukazao sam mu pomoć (Pomogao sam mu), Osjećam jezu i strah (Ježim se i plašim) itd.
Dekomponovanje predikata uz pomoć semikopulativnih glagola ostvaruje se i pojavljivanjem deverbativne imenice u drugim padežnim rješenjima (dakle, i van kategorije slobodnog akuzativa):
Imati / Nemati + u + N Dev (Loc) Pr.: Nemam u planu nikakvo putovanje (Ne planiram da bilo gdje putujem).
Raditi + na + N Dev (Loc) Pr.: Nastavili smo da radimo na izvlačenju nastradalog Perišića (Da izvlačimo nastradalog Perišića).
Teći, Trajati, Iznositi + N Dev (Nom) Pr.: Eto, tako je tekao naš razgovor o religiji (Tako smo razgovarali); I pored toga iskopavanja Kirbet Kumrana trajala su godinama (Kirbet Kumran se iskopavao godinama); Ta je razlika rezultat činjenice što je povećanje talijanskog uvoza iz SSSR-a iznosilo 19 posto... (Što se talijanski uvoz iz SSSR-a povećao 19 posto).
Doći (Dolaziti) + do + N Dev (Gen) Pr.: Tako dolazi do oštećenja mašine (Tako s e oštećuje mašina).
10
III Determinacija 1. O «obaveznoj determinaciji» kao jezičkom postupku
Fenomen obavezne determinacije obuhvata samo one slučajeve u kojima odredba dobiva status neispustivog konstituenta sintaksičke konstrukcije (verbalne ili nominalne). Pri tom se uzimaju u obzir i one situacije u kojima obavezni determinator ne dobiva i svoju neposrednu leksičku eksplikaciju na površinskoj strukturi jezika. Pod determinatorom ne treba podrazumijevati samo pridjeve, već i imenicu i zamjenicu, broj i prilog. Prve studije posvećene obaveznim determinatorima kao zasebnoj i cjelovitoj općelingvističkoj temi napisala je Milka Ivić. M. Ivić pripada i zasluga za prvo precizno terminološko određenje posmatranog problema (obavezni determinator; non-omissible determiner). Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadrži imenicu u poziciji obavezno determinisanog konstituenta, različiti oblici ponašanja kategorije obaveznih determinatora mogu se svesti na slijedeće tipove: I Neeksplicirani obavezni determinator čije se prisustvo na dubinskoj jezičkoj strukturi implicitno podrazumijeva te ne dobiva neposrednu leksičku reprezentaciju na površinskoj strukturi jezika; II Eksplicirani obavezni determinator koji svoju neposrednu leksičku reprezentaciju dobiva i na površinskoj strukturi jezika;
Kad god je determinator prisutan na površinskoj jezičkoj strukturi, a pri tom njegovo ispuštanje vodi negramatičnosti date konstrukcije, tj. kad god je determinator uslov gramatičnosti date konstrukcije, njegovo prisustvo možemo smatrati obaveznim. Konstrukcija s obaveznim determinatorom na površinskoj strukturi jezika funkcioniše kao strukturni minimum gramatičnosti (npr. Ta fotografija je predstavljala čovjeka odrane kože...). U nekim primjerima u kojima je determinator obavezno prisutan na površinskoj jezičkoj strukturi, pokušaj njegovog brisanja sa površinskog nivoa jezika ne rezultira stvaranjem negramatične strukture, već vodi suštinskoj promjeni gramatičkog značenja date konstrukcije (Čekao je cijelo proljeće - Čekao je proljeće // brisanjem determinatora značenje mjere vremena biva zamijenjeno značenjem direktnog objekta).
Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadrži glagol u poziciji neposredno determinisanog konstituenta, mogu se zapaziti slijedeći osnovni tipovi sintaksičko-semantičkog ponašanja: a) Prisustvo obaveznog determinatora u konstrukciji uslovljeno je potrebom čuvanja datog gramatičkog značenja (tj. konstrukcija s obaveznim determinatorom funkcioniše kao strukturni minimum datog gramatičkog značenja): Sutra putujem – Putujem // izostavljanjem determinatora futursko značenje glagola putovati prelazi u prezentsko. b) Neispustivost determinatora uslovljena je potrebama gramatičnosti (ovdje se konstrukcija s obaveznim determinatorrom ponaša kao strukturni minimum gramatičnosti). Svaki pokušaj ispuštanja 11
obaveznog determinatora rezultirao bi stvaranjem negramatične strukture: Čekavši na nju dva sata, otišao je ljutit kući - *Čekavši na nju, otišao je ljutit kući. Radovanović izdvaja neke semantičke situacije koje su najkarakterističnije za uspostavljanje obavezne determinacije: 1. Posesoru – živom biću pripisuje se integralni dio tijela (npr. Djevojka crnih očiju). 2. Posesoru – neživom objektu pripisuje se integralni dio kao inherentni entitet cjeline (npr. Brzo se saže, dohvati stare platnene cipele s izlizanim gumenim đonom). 3. Posesoru se kao inherentni entitet pripisuje konstantno ili karakteristično svojstvo klase, njen stalni, opći oblik postojanja ili ispoljavanja / boja, miris, okus, oblik, izgled, stas, narav, karakter, volja, inteligencija i sl./ (npr. On je mladić vitkog stasa; Čovjek dobre naravi; Kutija čudnog oblika; Čovjek izrazite visine; Ta haljina je bijele boje...).
2. O «gramatici neotuđive posesije» i «implicitnoj obaveznoj determinaciji»
Pojam neotuđive posesije u lingvističkoj teoriji u novije vrijeme najuspješnije je obrazložio C. J. Fillmore. On ovu problematiku povezuje i sa konceptom obavezne determinacije, skrečući pažnju na pojavljivanje eksplicitnih obaveznih determinatora u jezicima – u svim onim slučajevima kada se sintaksički odnos predikacije tipa «pripisivanje» uspostavlja između dva pojma koji se inače nalaze u odnosu posesora i njegovog neotuđivog, inherentnog dijela. U srpskohrvatskom jeziku ovakve pojave susrećemo u primjerima sa kvalifikativnim i ekvativnim genitivom i u različitim posesivnim konstrukcijama: starac sijede brade / * starac brade, žena blijedog lica / * žena lica, Imala je hod balerine / * Imala je hod, Ona ima plave oči / *Ona ima oči i sl. U lingvističkoj teoriji srazmjerno je manje pažnje posvećivano mogućnosti pojavljivanja implicitnog obaveznog determinatora u jezicima, čije se prisustvo otkriva tek rekonstrukcijom dubinske strukture iskaza. Kao tehničko sredstvo, reprezentativni model za ispitivanje pojava u kojima se odnos predikacije tipa «pripisivanje» uspostavlja među pojmovima koji se nalaze u odnosu posesora – ljudskog bića i njegovog neotuđivog, inherentnog dijela (osobine, svojstva ili funkcije), uzima se rečenični obrazac tipa: POSESOR (= ljudsko biće) + PREDIKACIJA (= glagol posesije: imati) + [IMPLICITNI OBAVEZNI DETERMINATOR] + NEOTUĐIVI DIO (odnosno osobina, svojstvo ili funkcija). Radovanović uspostavlja slijedeća načelna semantička razgraničenja: 1. Imenice koje označavaju dijelove ljudskog tijela ponašaju se na dva osnovna načina: a) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju «periferni» organi, budući da predstavljaju njegov neotuđivi tjelesni dio, ovi podrazumijevaju i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u
12
dubinskoj strukturi takvih iskaza. Pri tom implicitni obavezni determinator o kojem je riječ obično referiše o negativnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti u fizičkom, fiziološkom, funkcionalnom, medicinakom ili pak estetskom smislu: Ima vene [Ima (proširene, oboljele) vene], Ima podbradak [Ima (isturen, naglašen) podbradak], Ima podočnjake [Ima (tamne, natečene) podočnjake] itd. b) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju «centralni» organi, i u takvim slučajevima se posesoru pripisuje njegov neotuđivi tjelesni dio, pa se i u primjerima ove vrste podrazumijeva i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza. Obavezni determinator referiše o pozitivnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti: Taj ima ruku [Taj ima (vještu, preciznu, snažnu) ruku; Taj ima srce [Taj ima (dobro, jako, hrabro, plemenito) srce]; Taj ima njuh [Taj ima (dobar) njuh] i sl.
2. Imenice koje označavaju funkcije ili opća svojstva ljudskog organizma, a ne njegove tjelesne dijelove, u pogledu moguće interpretacije implicitnog obaveznog determinatora ponašaju se na dva načina: a) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju opća «unutrašnja» svojstva i funkcije, za koje se smatra da su «periferna», jer su običnom opažanju manje dostupna i teže uočljiva, i tada se podrazumijeva postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza: Ima temperaturu [Ima (povišenu) temperaturu]; Ima šećer [Ima (povišen) šećer] i dr. b) Kada se ljudskom biću kao posesoru pripisuju opća «unutrašnja» svojstva i funkcije, najčešće pojedinih dijelova njegovog tijela, za koje se u laičkoj svijesti smatra da su «centralni», a uz to su po čovjekovom ponašanju očigledni ili relativno lahko uočljivi, i u takvim slučajevima se u dubinskoj strukturi iskaza podrazumijeva i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora: Taj ima glas [Taj ima (dobar, lijep, snažan) glas]; Ta ima osmijeh [Ta ima (lijep, prijatan) osmijeh] i sl.
Iskazi, u kojima se nekoj cjelini, najčešće ljudskom biću kao posesoru, pripisuje njegova neotuđiva, inherentna, unaprijed data biološka, psihološka, sociološka ili neka druga suština, ostvaruju se po modelu: POSESOR + PREDIKACIJA (= glagolska kopula DETERMINATOR] + NEOTUĐIVA SUŠTINA
jeste) + [IMPLICITNI OBAVEZNI
Obaveznim determinatorom se upućuje na pozitivnu kvalifikaciju na skali funkcionalnih, etičkih, estetskih ili nekih drugih vrijednosti. Npr.: To je žena [To je (dobra, lijepa, vrijedna) žena]; To je pisac [To je (dobar) pisac] i sl.
IV Parcelacija 1. O «parcelaciji rečenice» kao jezičkom postupku 13
Parcelacijom se naziva karakteristični postupak u organizovanju jezičkog iskaza kojim se drastično narušavaju tradicionalno shvaćeni principi konstituisanja rečenice. U pitanju je svojevrsno intonaciono i poziciono izdvajanje ( i «isticanje») jezičke jedinice koja na logičkom planu posmatranja iskaza čini koherentnu cjelinu sa smisaonom cjelinom u odnosu na koju se sada intonacijom i pozicijom jezički autonomizuje. Intonacioni momenat u postupku autonomizovanja jezičke jedinice koja se parceliše redovno se ostvaruje njenim stavljanjem u interjunkturnu poziciju (u pisanom jeziku predstavljena intepunkcijskim znakom – dvjema tačkama među koje se interpoliše parcelisani dio jezičkog iskaza). Pozicioni moment u postupku autonomizovanja jezičke jedinice koja se parceliše redovno se ostvaruje njenim distanciranjem u finalni položaj, tj. postponovanjem parcelisane jezičke jedinice. Parcelaciji su podložne jezičke jedinice na nivou lekseme, jezičke jedinice na nivo konstrukcije, jezičke jedinice na nivou rečenice.
Pojava parcelacije u jeziku Crnjanskog ističe se: (a) izuzetno velikom frenkventnošću u korpusu cjelokupne jezičke građe; (b) značajnim mjestom na skali jezičkih sredstava kojima pisac funkcionalno konstituiše izraz visokog umjetničkog dometa. U poziciji parcelisanog jezičkog konstituenta pojavljuju se: (a) imenica (zamjenica) ili konstrukcija s imenicom (zamjenicom); (b) prilog ili konstrukcija s prilogom kao centrom; (c) pridjev ili konstrukcija s pridjevom kao centrom; (d) zavisna rečenica. Parcelacija imenice pokazuje da parcelisanju podliježu prvenstveno takozvane periferne sintaksičke funkcije, posebno oni konstituenti koji u adverbalnoj funkciji u sferi predikata referišu o nekim značenjskim momentima vezanim za ostvarivanje glagolske radnje predikata, te da subjekatski i predikatski rečenični konstituenti po pravilu ne podliježu procesu parcelisanja (osim u izuzetnim situacijama). Objekatski konstituent se parceliše ukoliko je dio objekatske sekvence. Parcelacijom najčešće bivaju zahvaćene padežne konstrukcije sa značenjem mjesta: genitivne, lokativne i akuzativne. Odgovarajuće dativne konstrukcije potpuno izostaju iz parcelisane pozicije. Padežne konstrukcije sa značenjem vremena odnosno mjere vremena neuporedivo su manje učestalosti. Isto važi i za kvalitativne konstrukcije i konstrukcije sa funkcijom sintaksičko-semantičke dopune glagola. Poslije konstrukcija s imenicom, u poziciji parcelisanog sintaksičkog konstituenta u jeziku Crnjanskog najčešće se pojavljuje prilog. Najfrenkventniji je prilog za način, dok je brojem primjera nešto manje zastupljen prilog za vrijeme. Rijetka je pojava priloga za mjesto, pa i količinu, u poziciji parcelisanog sintaksičkog konstituenta. Pojava pridjeva u parcelisanoj poziciji najčešća je u onim situacijama u kojima je ovaj u sferi predikata zastupnik njegovog leksičkog jezgra. Ono što pridjev s pogledom na fenomen parcelisanja čini specifičnim u odnosu na ostale jezičke kategorije jeste prilično dobro primjerima zastupljena
14
mogućnost da do parcelacije dođe i u situacijama kada se pridjev nađe u nekoj od svojih adnominalnih determinativnih funkcija. U jednom broju primjera parcelaciji podliježe i pridjev u funkciji apozitiva. Pojava parcelacije rečenice proširuje domen posmatranja sa plana imeničkih, priloških i pridjevskih konstrukcija na plan zavisne rečenice i njene funkcije u rečeničnom kompleksu. Sporadično sreću se parcelisane dopunske, posljedične, uzročne, vremenske i pogodbene rečenice. Najfrenkventniji su primjeri sa parcelisanom dopunskom rečenicom. Relativna rečenica po pravilu se pojavljuje samo uklopljena u parcelisanu sintaksičku strukturu drugog tipa. Pojava parcelacije u adnominalnim konstrukcijama neuporedivo je rjeđa nego u adverbalnim, pa i same adnominalne konstrukcije u takvim slučajevima u osnovnoj ideji po pravilu upućuju na bazične adverbalne strukture odgovarajućeg tipa.
V Naracija 1. O «narativnim» glagolskim oblicima
Osnovno i najfrenkventnije sredstvo za naraciju jeste prezent imperfektivnih glagola. Ove narativne forme najčešće se javljaju u nizovima koji su uslovno nazvani «imperfektivnim nizovima». Perfektivni prezent se po pravilu ne ostvaruje u nizu, već ga najčešće nalazimo u funkciji prekidanja «imperfektivnog niza», čime naracija dobiva na dinamičnosti i ritmu. Imperfekt se ne javlje na spisku tipično narativnih sredstava. Aorist dolazi u okruženju između segmenata «imperfektivnog niza». Radnja izražena njime je «življa» i ekspresivnija od radnje izražene prezentom perfektivnih glagola. Aorist se nalazi i u ekspresivnoj funkciji isticanja naglog, iznenadnog mijenjanja okolnosti. Aorist se po pravilu javlja u trećem, a prezent perfektivnih glagola u prvom licu. Uzroci ovoj tendenciji leže u većoj ekspresivnoj moći aorista. Perfekt je najmanje frenkventno i najmanje tipično sredstvo za naraciju. «Krnji perfekt» dolazi uz perfekt u punom obliku kada je potrebno još uvijek eksplicitno zadržati signal prošlosti, a pri tom s «mirnog» izlaganja preći na uobičajeno dinamično saopćavanje. U ulozi prekidanja «imperfektivnog niza» javlja se i «krnji perfekt». On po pravilu služi za iznošenje nekog naročito impresivnog podatka o situaciji koja se opisuje.
15
2. O aoristu i imperfektu
Autor u pjesmama pjesnika Borislava Radovića uočava određene jezičke osobenosti i ispituje funkcije određenih sintaksičkih postupaka u njima. Za jezik B. Radovića karakteristična je veoma živa prisutnost aorista i imperfekta. U jednoj pjesmi ponavljanjem oblika aorista dobija se u intenzifikaciji dinamičnosti kojom se evocira određena konstelacija događanja u prirodi. Ulančavanje aorista vodi uspostavljanju svojevrsnog semantičkog ritma u evokaciji procesa. Aorist u sekvenci dobiva funkciju isticanja «žive», «neposredne» sukcesivnosti događanja. I imperfekat se može javiti u nizu. Nizanjem imperfekta u sekvencu sugeriše se značenje trajanja vremena.
3. O pluskvamperfektu
Kao izvor jezičke građe za ovo lingvističko istraživanje poslužila je knjiga Miloša Crnjanskog «Roman o Londonu». Cilj ovog istraživanja je dokazati da je pluskvamperfekt kategorija koja pruža mogućnosti za višestuka semantička nijansiranja. U jeziku Crnjanskog utvrđena je visoka učestalost javljanja kategorije pluskvamperfekta i to onog njegovog oblika izgrađenog od glagola perfektivnog vida a po obrascu Cop (perfekat) + V (I – particip). Relativno nisku učestalost javljanja pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana glagolska radnja simultana ili posteriorna prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji, dok visoku učestalost pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana glagolska radnja anteriorna prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji. U dubinskoj strukturi iskaza sa pluskvamperfektom mogu se rekonstruisati slijedeće mogućnosti: implicitno određeno prethođenje (Neposredno prije toga, Davno prije toga / Onda... kada...) i neodređeno prethođenje (Prije toga, Prethodno, U međuvremenu Jednom / Nekad).
4. O potencijalu drugom
16
U ispitivanom jezičkom postupku M. Crnjanskog i M. Krleže ovaj glagolski oblik ponaša se kao potencijal za prošlost, pokazujući semantičku distinktivnost u odnosu na potencijal I kada je u pitanju temporalno određivanje predikacije. Potencijal I u savremenom srpskohrvatskom jeziku često se pojavljuje u ulozi sredstva za naraciju (npr. U takvim prilikama bih obično zastao, zatim bih osmotrio situaciju, i tek nakon toga krenuo bih dalje.). Time ovaj gl. oblik, dakle, u temporalnoj situaciji prošlosti gubi potencijalno, a dobiva iterativno značenje, što, semantički, otvara prostor za distribuciju potencijala II, kao specijalnog oblika za prošlost.
5. O «bezličnoj rečenici»
Na osnovu opisanog materijala može se konstatovati u jeziku Lj. Nedića velika učestalost rečeničnih konstrukcija bez sintaksički ekspliciranog agensa. Nedić se redovno opredjeljuje za «bezličnu» konstrukciju kada treba sintaksički eksplicirati uopćeni agens. Posmatrane sintaksičke strukture pokazuju se izrazito produktivnim, pa se i ostvaruju u raznovrsnim kontekstualnim situacijama – sa različitim interpretacionim mogućnostima (pri tom je i visok broj glagola koji se u takve sintaksičke situacije distribuiraju očigledan podatak o stepenu produktivnosti sintaksičkih obrazaca o kojima je riječ). Podatak o visokom stepenu zasićenosti Nedićevog jezika posmatranim bezagentnim konstrukcijama ide u prilog uvjerenju da «strog» i «hladan», «precizan» i «racionalan», relativno visoko intelektualizovan jezik uključuje u spisak svojih relevantnih osobina i rečenice s anonimnim agensom kao standardno gramatičko sredstvo – osposobljeno za višestruka značenjska nijansiranja.
17
