Heywood, Andrew
Siyasî İdeolojiler: Bir Giriş Political Ideologies: An Introduction (3 rd ed.) Tüfekçi, Hüsamettin İnaç, Şeyma Akın, Buğra Kalkan Kalk an Çevirenler: Ahmet Kemal Bayram, Özgür Tüfekçi,
Adres Yayınları® / 18
5. Baskı: Eylül 2013; 4. Baskı: Mart 2011; 3. Baskı: Mart 2010; 2. Baskı: Ekim 2009; 1. Baskı: Şubat 2007 ISBN13: 978-975-6201-20-6
© Adres Yayınları®, 2010, 2007 © Palgrave Macmillian, 2003 3rd ed. Bu kitap ilk olarak İngilizcede, Macmillan Publishers Publisher s Limited’in bir markası olan Palgrave Macmillan tarafından, Political Ideologies ismiyle basılmıştır. Türkçe çeviri ve baskısı Palgrave Macmillan’ın izniyle yapılmıştır. Bu Eser’in müellifi olarak yazarın hakları mahfuzdur.
Yayına Hazırlayan: Buğra Kalkan Tashih: Selçuk Durgut Sayfa Düzeni: Liberte Yayınları Kapak Tasarımı: Muhsin Doğan Montaj: Merkez Repro Tarcan can Matbaası Baskı: Tar Adres: Zübeyde Hanım Mah. Samyeli Sok. No: 15, İskitler, İsk itler, Ankara Telefon: (312) 384 34 35-36 | Faks: (312) 384 34 37 | Sertifika No: 25744
liberteyayıngrubu
Adres: GMK Bulvarı No: 108/16, 06570 Maltepe, Ankara Telefon: (312) 230 87 03 | Faks: (312) 230 80 03 E-mail:
[email protected] | Web: www.liberte.com.tr Sertifika No: 16438 Adres Yayınları® Yayınları® Liberte Yayın Yayın Grubu’nun Grubu’nun tescilli bir markasıdır markasıdır..
Andrew Heywood Heywood, önde gelen bir siyaset bilimi ders kitabı yazarıdır. Britanyalı Heywood, olan Heywood, Croydon College’ın yardımcı müdürlüğü ve Orpington College’da da yöneticilik görevlerinde bulunmuştur. 20 yılı aşkın aşk ın bir süre çeşitli üniversitelerin Siyaset Bilimi bölümlerinde dersler verip bölüm yöneticiliği görevlerinde bulunmuştur. Şu anda yayınevlerine danışmanlık yapmaktadır. Heywood’un dünyada ve Türkiye’de de çok satan diğer ders kitapları şunlardır: •
Key Concepts in Politics (2000) Siyasetin Temel Kavramları, 2012, Adres Yayınları
•
Political Theory: An Introduction (3rd ed., 2004) Political Siyaset Teorisine Giriş, 2011, Küre Yayınları
•
Politics (3rd ed., 2007) Siyaset , 7. baskı, 2012, Adres Yayınları
•
Essentials of UK Politics (2nd ed., 2011)
•
Global Politics (2011) Küresel Siyaset , 2013, Adres Yayınları
•
Political Ideologies: An Introduction (5th ed., 2012) Political Yayınları Siyasî İdeolojiler: Bir Giriş, 5. Baskı, 2013, Adres Yayınları
İÇİNDEKİLER
1.
GİRİŞ: İDEOLOJİYİ ANLAMA
18
A. 21. Yüzyıl’da da Siyasî İdeolojiler İdeolojiler. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 35 B. Değişen Dünya Düzeni .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 36 1. Küreselleşme . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 38 2. Post-Modern�te .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 37 C. Fikirlerin Rolü . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 19 D. İdeoloji Nedir?.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 22 1. İdeoloj�, Hak�kat ve İkt�dar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 28 2. İdeoloj� Kavramları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 23 E. Sol, Sağ Sağ ve Merkez. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 32
2.
LİBERALİZM
40
A. 21. Yüzyıl’da Liberali Liberalizm zm . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 77 B. Klasik Liberali Liberalizm zm. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 1. Doğal Haklar Te Teor�s� or�s� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 2. Faydacılık .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 3. İkt�sadî L�beral�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 4. Neo-L�beral�zm. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 5. Sosyal Darw�n�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
60 61 63 64 67 66
C. Bireyin Önceliği - Ana Temalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 1. Adâlet .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 2. Akıl .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 3. B�rey . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 4. Hoşgörü ve Farklılık . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 5. Özgürlük . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
43 49 47 44 50 45
D. Kökleri ve Gelişimi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 41 E. Liberalizm, Yön Yönetim etim ve Demokrasi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 1. Anayasal Yöne Yönet�m t�m . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 2. Demokras�. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 3. L�beral Devlet .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
53 55 56 53
F. Modern Liberalizm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 1. B�reysell�k .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 2. İkt�sadî Yöne Yönet�m t�m . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 3. Poz�t�f Özgürlük .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
69 70 74 71
4. Sosyal L�beral�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 73
3.
MUHAFAZAKÂRLIK
82
A. 21. Yüzyıl’ Yüzyıl’da da Muhafazakârlık Muhafazakârlık . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 112 B. Liberteryen Muhafazakârlık . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 101 C. Kökleri ve Gelişimi. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 83 D. Muhafaza Etme Arzusu - Ana Temalar. . .. . .. . .. . .. 1. Beşerî Eks�kl�k . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 2. Gelenek .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 3. H�yerarş� ve Otor�te . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 4. Mülk�yet . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 5. Organ�k Toplum . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
85 88 86 92 94 90
E. Otoriter Muhafazakârlık . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 95 F. Paternalist Muhafazak Muhafazakârlık ârlık .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 97 1. Hır�st�yan Demokras� . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 100 2. Te Tek-M�llet k-M�llet Muhafazakârlığı.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 97 G. Yeni Sağ .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 1. L�beral Yen� Sağ.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 2. Muhafazakâr Yen� Sağ . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 3. Yen� Sağ İç�ndek� İç�ndek� Ger�l�mler .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
103 104 108 110
4.
116
SOSYALİZM
A. 21. Yüzyıl’ Yüzyıl’da da Sosyalizm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 158 B. Kimse Tek Tek Başına Bir Ada Değil Ana Temalar.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 1. Eş�tl�k .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 2. İşb�rl�ğ� . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 3. Ortak Mülk�yet . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 4. Sosyal Sınıf .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 5. Toplum . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
118 122 121 125 124 119
C. Kökleri ve Gelişimi. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 117 D. Marksizm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 133 1. Marks�zm Öldü mü? .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 144 2. Modern Marks�zm. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 142
3. Klas�k Marks�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 134 a. Ekonom� . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 136 b. Felsefe.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 134 c. S�yaset . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 137 4. Ortodoks Komün�zm. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 138 a. Len�n�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 139 b. Stal�n�zm. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 141
E. Sosyal Demokrasi.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 146 1. Düzelt�mc� (Rev�s�on�st ) Sosyal�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . 149 2. Et�k Sosyal�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 147 3. Sosyal Demokras�n�n Kr�z� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 152 4. Yen�-Dü Yen�-Düzelt�mc�l�k zelt�mc�l�k ve “Üçüncü Yol”. .. . .. . .. . .. . .. . 154 F. Sosyalizme Sosyal izme Giden Yollar . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 127 1. Devr�mc� Sosyal�zm. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 127 2. Evr�mc� Sosyal�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 129 3. Kertec�l�k (Gradual�sm) Kaçınılmaz mı?.. . .. . .. . 131
5.
MİLLİYETÇİLİK
160
A. 21. Yüzyıl’ Yüzyıl’da da Milliyetçilik .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 188 1. İler� Okumalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 189 B. Milliyetçiliğin Ötesi . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 184 1. L�beral M�lletlerarasıc M�lletlerarasıcılık ılık . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 184 2. Sosyal�st M�lletlerarasıc M�lletlerarasıcılık ılık (Enternasyonal�zm) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 186 C. Milliyetçilik ve Siyaset.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 173 1. Ant�-Sömürgec�l�k ve Sömürgec�l�k Sonrası M�ll�yetç�l�k . . .. . .. . .. . .. . .. . 181 2. L�beral M�ll�yetç�l�k .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 174 3. Muhafazakâr M�ll�yetç�l�k .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 177 4. Yayılmacı M�ll�yetç�l�k . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 179 D. Kökleri ve Gelişimi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 161 E. Ülke Aşkı Uğruna - Ana Temalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 164 1. Kend� Kader�n� Ta Tay�n y�n (Self-Determ�nasyon) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 169 2. K�ml�k Pol�t�kaları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 171 3. M�llet . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 164
4. Organ�k Toplum . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 168
6.
ANARŞİZM
190
A. 21. Yüzyıl’da Anarşiz Anarşizm m . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 209 B. Anarşiye Giden Yollar. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 206 1. Devr�mc� Ş�ddet. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 207 2. Doğrudan Eylem .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 208 3. Ş�ddet İçermeme (Non-V�olence). . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 208 C. Bireyci Anarşizm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 202 1. Anarko-Kap�tal�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 205 2. Ego�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 203 3. L�berteryan�zm (Özgürlükçülük) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 204 D. Devlete Karşı - Ana Ana Temalar . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 192 1. Ant�-Devletç�l�k .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 193 2. Ant�-Kler�kal�zm (K�l�sen�n S�yasette Etk�s�n�n Olmasına Karşı Çıkmak). . .. . .. . .. . .. . .. . 196 3. Doğal Düzen . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 195 4. Ekonom�k Özgürlük .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 197 E. Kökleri ve Gelişimi. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 191 F. Kolektivist Anarşizm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 199 1. Anarko-Komün�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 201 2. Anarko-Send�kacılık .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 200 3. Mütekab�l�yet (Karşılıklılık) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 199
7.
FAŞİZM
212
A. 21. Yüzyıl’da Faşizm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 230 B. Birlikten Doğan Güç - Ana Temalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . 215 1. Ant�-Rasyonal�zm. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 215 2. Aşırı M�ll�yetç�l�k .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 221 3. L�derl�k ve El�t�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 219 4. Mücadele.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 217 5. Sosyal�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 220 C. Faşizm ve Devlet . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 222 1. Korporat�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 224
2. Modernleşme .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 225 3. To Total�teryan�zm tal�teryan�zm İdeal� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 223
4. Kend�n� Gerçekleşt Gerçekleşt�rme �rme.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 271 5. Sürdürüleb�l�rl�k .... . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 266
226 226 229 227
D. Kökleri ve Gelişimi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 259
E. Kökleri ve Gelişimi . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 213
A. 21. Yüzyıl’da Dinî Fundamental Fundamentalizm izm . . .. . .. . .. . .. . .. . 300
D. Faşizm ve Irksalcıl Irksalcılık ık . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 1. Irk S�yaset� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 2. Köylü İdeoloj�s�. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 3. Naz� Irk Teo Teor�ler� r�ler� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. .
8.
FEMİNİZM
234
A. 21. Yüzyıl’da Feminizm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 254 B. Cinsiyet ve Siyaset. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 244 1. L�beral Fem�n�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 245 2. Rad�kal Fem�n�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 249 3. Sosyal�st Fem�n�zm. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 247 4. Yen� Fem�n�st Gelenekler . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 253 C. Kişisel Olanın Olanın Siyaseti - Ana Temalar . . .. . .. . .. . .. . 237 1. Ataerk�ll�k (Patr�archy ) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 239 2. C�ns�yet ve To Toplumsal plumsal C�ns�yet (Sex and Gender ) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 240 3. Eş�tl�k ve Farklılık . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 243 4. Kamusal/Özel Ayırım. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 238 D. Kökleri ve Gelişimi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 235
9.
EKOLOJİK DÜŞÜNCE
258
A. 21. Yüzyıl’da da Ekolojik Düşünce . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 278 B. Doğa ve Siyaset .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 273 1. Eko-Anarş�zm . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 276 2. Eko-Fem�n�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 277 3. Eko-Sosyal�zm .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 274 4. Sağ Kanat Ekoloj�k Düşünce . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 273 C. Doğaya Dönüş - Ana Temalar . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 260 1. Çevre Ahlâkı .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 270 2. Ekoloj� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 261 3. Hol�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 263
10.
DİNÎ FUNDAMENTALİZM
280
B. Fundamentalizm Ailesi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 290 1. D�ğer Fundame Fundamental�st ntal�st Akımları . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 298 2. Hır�st�yan Fundam Fundamental�zm� ental�zm�.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 295 a. Ye Yen� n� Hır�st�yan Sağı . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 296 3. İslâmî Fundamental�zm.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 291 a. Ş�î Fundamental�zm� .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 294 C. Kökleri ve Gelişimi. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 281 D. Temellere Dönüş - Ana Temalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 283 1. D�n ve S�yaset .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 284 2. Fundame Fundamental�st ntal�st Dürtü . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 285 3. M�l�tanlık . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 289 4. Modern�zm Karşıtlığı . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 287
11.
SONUÇ: SONU OLMAYAN İDEOLOJİLER Mİ?
302
A. İdeolojinin Sonu mu? .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 303 B. İdeoloji Olarak Küreselleşme .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 307 C. İdeoloji Olarak Olarak Post-Moderni Post-Modernizm zm . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 306 D. Tarihin Sonu mu?.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 304
DİZİN .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 332 KAYNAKÇA . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 310 TERİMLER SÖZLÜĞÜ . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 320
�
DÜŞÜNÜRLER
Bakunin, Michael (1814–1876) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 198 Beauvoir, Simone de (1906-1986) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 250 Bell, Daniel (1919-2011) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 304 Bentham, Jeremy (1748-1832) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 64 Bernstein, Eduard (1850-1932) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 150 Bookchin, Murray (1921-2006) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 276 Burke, Edmund (1729-1797). .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 87 Chomsky, Noam (1928-....) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 210 Friedan, Betty (1921-2006) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 237 Giddens, Anthony (1938-....) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 156 Godwin, William (1756–1836). .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 196 Gramsci, Antonio (1891-1937).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 26 Hayek, Friedrich August von (1899-1992) .. . .. . .. . .. 105 Hitler, Adolf (1889–1945) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 218 Hobbes, Thomas (1588-1679). .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 88 Humeyni, Ayetullah Ruhullah (1900-1989) .. . .. . .. 292 Jefferson, Thomas (1743-1826) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 62 Klein, Naomi (1970-....) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 307 Kropotkin, Peter (1842–1921) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 203 Lenin, Vladimir İlyiç (1870-1924) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 140 Locke, John (1632-1704) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 54 Lovelock, James (1919-....).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 266 Madison, James (1751-1836).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 58 Marcuse, Herbert (1898-1979).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 143 Marx, Karl (1818-1883). .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 135 Mazzini, Giuseppe (1805-1872) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 175 Mill, John Stuart (1806-1873) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 46 Mussolini, Benito (1883–1945) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 224 Nietzsche, Friedrich (1844–1900) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 216 Nozick, Robert (1938-2002).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 107 Proudhon, Pierre-Joseph (1809–1865) .. . .. . .. . .. . .. . .. 200 Rawls, John (1921-2002) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 74 Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778) . . .. . .. . .. . .. . .. . .. 170
Schumacher, “Fritz” “Fritz” (Ernst Friedrich) (1911-1977) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Smith, Adam (1723-1790) .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Stalin, Josef (1879-1953).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Tawney, Richard Henry (1880-1962).. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Troçki, Leon (1879-1940) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Wollstonecraft, Mary (1759-1597) . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
268 65 141 148 187 246
KAVRAMLAR �...İZM’LER� Anayasalcılık [Constitutionalism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 56 Anti-Semitizm [Anti-Semitism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 228 Bireycilik [Individualism] . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 45 Çoğulculuk [Pluralism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 51 Çok-Kültürlülük / ÇokKültürcülük [Multiculturalism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 78 Faydacılık [Utilitarianism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 63 Fundamentalizm / Köktencilik [Fundamentalism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 287 Irksalcılık [Racialism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 226 Keynescilik [Keynesianism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 76 Kolektivizm / Ortaklaşacılık [Collectivism]. . .. . .. . .. 120 Komüniteryanizm / Toplulukçuluk / Cemaatçilik [Communitarianism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 155 Korporatizm [Corporatism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 225 Kozmopolitlik [Cosmopolitanism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 185 Liberteryanizm [Libertarianism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 101 Otoriteryanizm [Authoritarianism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 96 Paternalizm / Pederşâhîlik [Paternalism] . .. . .. . .. . .. . .. 98 Popülizm / Halkçılık [Populism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 288 Post-Modernizm [Postmodernism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 306 Pragmatizm [Pragmatizm] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 27 Rasyonalizm Rasyonali zm / Akılcılık [Rationalism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 48 Sanayicilik [Industrialism] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 267 Siyonizm [Zionism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 300
Terörizm [Terrorism] . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Toryizm [Toryism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Totaliteryanizm [Totalitarianism]. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Ütopyacılık [Utopianism] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. Vatanseverlik [Patriotism].. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . ..
290 99 223 197 172
ÜZERİNE BAKIŞ AÇILARI Demokrasi Üzerine Bakış Açıları . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 59 Devlet Üzerine Bakış Açıları.. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 194 Din Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 285 Doğa Üzerine Bakış Açıları . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 262 Ekonomi Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 126 Eşitlik Üzerine Bakış Açıları . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 123 İdeoloji Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 31 İnsan Doğası Üzerine Bakış Açıları. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 89 Millet Üzerine Bakış Açıları . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 166 Otorite Üzerine Bakış Açıları. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 220 Özgürlük Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 47 Tarih Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 305 Toplumsal Cinsiyet (Gender ) Üzerine Bakış Açıları . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 242 Toplum Üzerine Bakış Açıları .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 92
... İÇİNDEKİ GERİLİMLER Anarşizm İçindeki Gerilimler [Bireyci - Kolektivist] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 206 Gerilimler, Ekolojik Düşünce İçindeki (1) [Derin - Sığ] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 263 Faşizm İçindeki Gerilimler [Faşizm - Nazizm] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 230 Gerilimler, Feminizm İçindeki (1) [Eşitleyici - Farklılık] . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 244 Gerilimler, Feminizm İçindeki (2) [Radikal - Liberal] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 252 Gerilimler, Liberalizm İçindeki (1) [Evrenselci - Çoğulcu] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 52 Gerilimler, Liberalizm İçindeki (2) [Klasik - Modern] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 77 Gerilimler,, Milliyetçil Gerilimler Milliyetçilik ik İçindeki (1) [Yurttaşlığa Dayalı - Etno-Kültürel] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 173 Gerilimler,, Milliyetçil Gerilimler Milliyetçilik ik İçindeki (2) [Liberal - Yayılmacı] . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 176 Gerilimler, Muhafazakârlık İçindeki (1) [Pragmatik - Liberteryen] . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 102 Gerilimler, Muhafazakârlık İçindeki (2) [Liberal Yeni Sağ - Muhafazakâr Yeni Sağ] . .. . .. 111 Gerilimler, Sosyalizm İçindeki (1) [Sosyal Demokrasi - Komünizm] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 151 Gerilimler, Sosyalizm İçindeki (2) [Üçüncü Yol - Sosyal Demokrasi] .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. 157
Önsöz
İdeoloj�n�n hep uha b�r ar�h� olmu�ur İdeoloj�, modern dünyanın s�yasal ecrübes�n�n ayrılmaz b�r parçasıdır Ancak, Ancak , s�yasete öneml� yer� olan eor�syenlerden eor� syenlerden sadece b�r kaçı �deoloj�ye �l��k�n � l��k�n olumlu uum uum serg�ler B�rb�rler�nden ne kadar arklı k���l�kler olsalar da Karl Marx, M�chael Oakeshot ve alco alco Parsons; heps�, arklı nedenlerden dolayı dolayı �deoloj�y� � deoloj�y� lânelem��lerd�r Kar�ılarına göre �deoloj�; hak�ka, b�l�m, b�l�m, rasyonal�e, nesnell�k ve elsee g�b� olumlu ek�s� olan �eylere zıtır İdeoloj�, ya ele��r�n�n ula�amadığı nokadak� naslar ya da b�reysel ve grup çıkarlarının kılıı olan �nanç ve öğre�lere ��are eder Bu olumsuz kavramla�ırma d�kkae alındığında, zaman zaman �deoloj�n�n �deoloj�n�n göz ardı ed�lmes�n�n ve sonunun geld�ğ�n�n �lan ed�lmes�n�n ed�lmes�n�n b�r modaya modaya dönü�mes� h�ç de �a�ırıcı değ�ld�r Ancak, ar�h ve s�yase� göz ardı emek �ç�n göser�len benzer çabalar g�b�, �deoloj�n�n de hep anımsanma alı�kanlığı vardır Modern dünyadak� s�yase, k�l� konumdak� konumdak� �deoloj�k gelenekler araından �ek�llend�r�lmeked�r İdeoloj�ler, s�yasal gerçekl�ğ� düzenleme, anımlama, değerlend�rmede ve de s�yasal k�ml�kler�n esp� ed�lmes�nde hayaî öneme sah�p kaynaklardır Andrew Andre w Heyw Heywood’u ood’unn k�abını k�abınınn büyüklü büyüklüğü; ğü; son dönemdek� �deoloj�k dü�ün dü�üncen�n cen�n yen� ema ve yönel�mler�n yönel �mler�n�n �n yanı sıra �deol �deoloj�y� oj�y� c�ddî b�r b�ç�mde ele alma alması sı ve akd�re �ayan b�r açıklıkla klâs�k Baı �deoloj�ler�n�n �deoloj�ler�n�n arklı özell�kler�n� sabırla �zah emes�d�r Heywood, bu konuda basılmı� en �y� g�r�� k�aplarından b�r�n� yazmı�ır 18 yüzyıl Amer�kan ve Fransız devr�mler�nden doğan Baı �deoloj� geleneğ�, ne s�yase� anlama arzlarını ükemeke, ne de Baı dı�ı pek çok s�yasal dü�ünce geleneğ�n� gölgede bırakmakadır Ancak bu, y�ne de vazge vazgeç�lmez ç�lmez b�r b�r gelenek gelenek�r; �r; ve onun onun anahar anahar er�mle er�mler� r� �le �çsel �çsel gel���m�n� gel���m�n� anlamaya anlamaya yönel�k b�r yeene ye enek, k, modern modern dün dünyad yadak� ak� yurta�l yurta�lık ık �ç�n em emel el b�r b�r �h�ya �h�yaçır çır Bu Bu açıdan açıdan Andr Andrew ew Heyw Heywood, ood, �dea �deall rehreh berd�r ber d�r.. e b l e m b a e w G r e d n A
Sheff�eld Ün�vers�es�
15
İngilizce Üçüncü Baskıya Önsöz
�n �lk baskısı, 1989-1991’dek� 1989-1991’dek� Doğu Avrupa devr�mler�n�n devr�mler�n�n arka planıyla �lg�l� olaS�yasal İdeoloj�ler’ �n rak kaleme alınmı�ı Ger�ye dönüp bakıldığında bakıldı ğında “komün�zm�n çökü�ü”, hem b�r d�z� çok öneml�, çoğu zaman da �ç �çe g�rm�� g �rm�� s�yasal-ar�hsel gel���m�n ezahürüydü hem de bu gel��meler� gel�� meler� hızlandıran b�r öğeyd� Bu gel��meler arasında en göze çarpanları, çarpan ları, küresel kap�al�s ekonom�n�n büyümes�, en�k m�ll�yeç�l�kle bera ber bera ber d�n� kökenc�l�ğ�n yüksel���, posmodern ya da “b�lg�” “ b�lg�” oplumları oplumlarının nın oraya çıkı�ı, ABD’n�n hâk�m�ye�ndek� ek kuuplu dünya düzen�n�n düzen�n�n ve de küresel erör�zm�n doğu�u olmu�ur Ba� döndürücü �ek�lde ar�h, hızlandırılmı� g�b� gözükmeked�r Esk�ye a� kes�nl�kler ve mueber mueber �dd�alar arık �üpheyle kar�ılanmaka ve bazı durumlarda da amamen a mamen ıskaraya çıkarılmakadır üm bu süreçler�n, s�yasal �deoloj�ler üzer�nde çok öneml� yansımaları vardır Sıklıkla sosyal�zm�n öldüğü bel�r�lmeked�r; bazıları, Baı l�beral�zm�n�n n�haî zaer�n� �lân emeke, buna kar�ın bazıları da l�beral�zm�n bunalımına ��are emeked�r; m�l m�ll�yeç�l�k l�yeç�l�k ulus-üsü ve çok külürlülük kaynaklı meydan okumalara �n� bak �n� bak emeye çalı�makadır, çalı�makadır, vs. Bazı yorumcular bu değ���kl�kler�, daha der�n b�r sürec�n bel�r�ler� olarak değerlend�r�rler: B�zza �deoloj�n�n (ve, bununla beraber, beraber, programlı programlı s�yasal par�n�n) ölümü ek ek kel�meyle, �p�k �p� k özell�ğ� sosyal parçalanma parçalanma olan ve k���sel üke�m�n hâk�m olduğu posmodern, küreselle�m�� küresel le�m�� b�r dünyada s�yasal �deoloj�n�n yer� yokur Ancak, �ah� olduğumuz olduğumuz �ey, (bunu söylemek, da�ma ehl�kel� de olsa) am da �deoloj�n�n �deoloj�n�n sonu değ�ld�r Çünkü ar�hle beraber ana �deoloj�k gelenekler, gelenekler, aslında aslında hızla her �eye ayak uydurab�lmeked�rler Yen� Yen� �deoloj�k dü�ünce, dünyayı olduğu g�b� g �b� anlama mücadeles� vermeked�r ve açıkçası dün yanın dün yanın nereye nereye g�t�ğ�ne da�r çok azla �kr� de yokur Ancak, s�yasetek� s�yasetek� �deal�zm�n ve anlamın ana kaynağı olarak �deoloj�n�n -aldığı �ek�l ne olursa olsun- �deoloj� hayaını �dame et�rmeye yazgılıdır N�haî olarak, �deoloj�den sıyrılmı� s�yase ya da üke�mc� s�yase, mahkûm ed�l�r Çünkü bu s�yase �nsanlara, maddî k���sel çıkardan daha büyük b�r �eye �nanmaları �ç�n herhang� b�r neden sunmamakadır ve y�ne çünkü �nsanların �nsanların k���sel anlaıları (h�kâyeler�) ancak, daha gen�� ar�hsel anlaılar �ç�nde yer aldığında anlam kazanırlar İ�e bu üçüncü baskı, yukarıda yukar ıda ana halarıyla yer verd�ğ�m�z meydan okumalara okumalara kar�ı ana �deoloj�k gelenekler�n ve b�zza �deoloj�n�n nasıl uyarlanmı� olduklarını d�kkae almaya e�ebbüs emeked�r K�ap, yen� gel��meler� ve bu konudak� yen� yazıları yazı ları bünyes�ne almak üzere güncelle��r�lm���r güncelle��r�lm���r Özell�kle B�r�nc� ve On B�r�nc� B�r� nc� Bölümler değ��en dünya düzen�, küreselle�me, küreselle�me, posmodern�e, posmodern�zm 16
ve küresel küresel erör�zm g�b� konuları d�kkae almak �ç�n yen�den gözden geç�r�lm���r Bu meseleler, yer� geld�kçe, pos-l�beral�zm, pos-Marks�zm, pos-em�n�zm g�b� “pos-�zmler�n” oraya çıkı�ına da değ�nen, b�rer b�rer �deoloj�ler�n yer aldığı bölümlerde de arı�ılmı�ır arı�ılmı �ır İdeoloj�ler�n �ç�nde yer alan öneml� ger�l�mler� ve rekabe eden al geleneklere bölünmü� meselelere ı�ık umak ve bunları özelemek üzere yen� kuucuklar eklenm���r Ayrıca ek “dü�ünür” ve “�zmler” kuucuklarına da yer ver�lm���r Bu k�abın öncek� baskıları üzer�nde yorum yapan ve ger� �le�mde bulunan herkese e�ekkür eder�m Ayrıca bu üçüncü baskının, onların öner�ler� ve gündeme ge�rd�kler� meselelerde bell� b�r mesae ka emes�n� emes�n� umarım.
d o o w y e H w H e r d n A
17
1
GİRİŞ: İDEOLOJİY İDEOLOJİYİİ ANLAMA
�� �������� ������� ��ş�������. A������� ��������� �� �� ����������� ��sanlar, dü�ünceler�nden, �k�rler�nden her bahset�kler�nde, s�yasal görü�lere ve kavramlara ba�vururlar. “Özgürlük”, “hakkan�ye”, “e��l�k”, “adâle” ve “haklar” g�b� er�mler günlük d�l�n her yanına saçılmı�ır. saçı lmı�ır. Benzer b�r �ek�lde “muhaazakâr”, “muhaazakâr”, “l�beral” “ l�beral”,, “sosyal�s”, “sosyal�s”, “komün�s” “ komün�s” ve “a��s” g�b� kel�meler, herkes araından ya kend� görü�ler� ya da ba�kalarının görü�ler�n� be�mlemek �ç�n düzenl� olarak kullanılan kel�melerd�r. Ancak bu er�mler, b�ld�k hata sıradan olsalar da, nad�ren açık seç�k b�r anlamda kullanılırlar. Örneğ�n, “e��l�k” “e��l�k” ned�r? üm �nsanların e�� olduğunu söylemek, ne demek�r? İnsanlar e�� olarak mı doğar, oplumun �nsanlara e��lerm�� g� b� muamele emes� m� gerek�r? üm �nsanların e�� haklara, e�� ırsalara, e�� s�yasal ek�ye/nüuza, e�� ücrelere m� sah�p olmalıdır? Aynı �ek�lde “komün�s” veya “a��s” g�b� kel�meler genell�kle yanlı� kullanılırlar. B�r�n� ‘a��s’ olarak adlandırmak ne demek�r? Fa��sler�n ben�msed�kler� değerler ve �nançlar nelerd�r, a��sler neden bu �nançları ben�mserler? Komün�s �k�rler, �k �rler, l�beral, muhaazakâr ya da sosyal�s �k�rlerden nasıl ayrılır? Bu k�ap, ana s�yasal �deoloj�ler�n emel �k�r ve �nançlarını �ncelemeked�r. G�r�� n�el�ğ�ndek� bu bölüm, s�yasete �k�rler�n rolü, s�yasal �deoloj�n�n doğası, �deoloj�ler� sınıflandırmada sağ/sol ayının ��lerl�ğ� ve 21. Yüzyıl’da �deoloj�ler�n �deoloj�ler�n kar�ısındak� kar�ısı ndak� bell� ba�lı meydan okumaları okumaları ele almakadır. almakadır.
T
FİKİRLERİN ROLÜ B�rçok s�yasal dü�ünüre göre, �k�rler ve �deoloj�ler çok da öneml� değ�ld�r. S�yase bazen, sal �k�dar mücadeles�nden azıcık daha azla b�r �ey olarak görülür. Eğer bu doğruysa, o zaman s�yasal �k�rler, sal oy kazanmak veya halkın deseğ�n� cezbemek �ç�n asarlanmı� sloganlar ve sözcükler büünü olan propagandadan ba�ka b�r �ey değ�ld�rler. Bu yüzden de �k�rler ve �deoloj�ler bas�çe, s�yasal ha yaın der�nler�n der�nler�ndek� dek� gerçekler� gerçekler� g�zlemek g�zlemek �ç�n kullanıla kullanılann “göz “göz boyama boyama””dır dır.. Bu anlayı�, anlayı�, John B. B. Wason Wason (1878-1958) ve B. F. Sk�nner’ın (1904-1990) görü�ler�yle beslenen davranı�çı ps�koloj� ekolünün desekled�ğ� b�r anlayı�ır. Davranı�çı yakla�ıma göre �nsanlar, dı�sal b�r ek�ye kar�ı davranma davranmaya ya (daha doğrusu epk� vermeye) ko�ullanmı�, b�yoloj�k mak�nelerden azıcık daha azla b�r �eyd�r. F�k�r, değer, h�s ve n�yeler� çerçeves�nde dü�ünen özne, bah�s konusu değ�ld�r. Buna oldukça benzeyen b�r d�ğer görü� de “d�yalek�k maeryal�zm”e dayanır. Bu anlayı�, Sovyeler B�rl�ğ� ve d�ğer orodoks komün�s devlelerdek� eneleküel çabaya hâk�m olmu� ham b�r Marks�zm �ekl�d�r. D�yalek�k maeryal�zme göre, s�yasal �k�rler sadece ve sadece onları d�llend�renler�n �k�sadî ya da sınısal çıkarları çerçeves�nde anla�ılab�l�r. F�k�rler�n “maddî emeller�” vardır; kend� ba�larına anlamları ya da önemler� yokur. Bundan dolayı orodoks Marks�sler s�yase�, kes�nl�kle, sosyal sını açısından çözümlerler ve s�yasal �deoloj�ler�, bell� sınıfların çıkarlarının �ades�nden ba�ka b�r �ey değ�lm�� g�b� görürler. Buna kar�ı b�rakım �dd�alar da vardır. Örneğ�n, John Maynard Keynes (bkz. s. 76), dün yanın emelde �k�saçılar �k� saçılar �le � le s�yase �lozoflarının �lozoflarının görü�ler� çerçeves�nde yöne�ld�ğ�n� öne sürer sürer.. Keynes General Teory (Genel eor� , , 1936) adlı eser�n�n son sayalarında �u görü�lere görü�lere yer ver�r: 19
Kend�ler�n� herhang� b�r entelektüel etk�den muaf olarak gören tecrübel� �nsanlar, çoğunlukla ölü b�r �kt�satçının köleler� konumundadırlar. Havadan b�rtakım sesler duyan otor�te konumundak� çıldırmış �nsanlar da çılgınlıklarının özünü, b�rkaç yıl önces�ndek� akadem�k yazar ç�zerden ufak ufak damıtmaktadır. (Keynes [1936] 1963, s. 383).
F�k�rler�, pra�k durumlara yönelm�� ko�ullu epk�ler olarak reddeden anlayı�ın aks�ne bu görü�, �nançlar ve eor�ler�n ne dereceye kadar �nsan eylem�ne ükenmez b�r kaynak sağladığına d�kka çeker. Bu dünya n�haî olarak, “akadem�k yazar-ç�zer” araından yöne�lmeked�r. Böyles� b�r görü�, örneğ�n modern kap�al�zm�n Adam Sm�h (bkz. s. 65) ve Dav�d R�cardo’ R �cardo’nun nun (17721823) klas�k �k�sa anlayı�ları çerçeves�nde gel���ğ�n�; Sovye komün�zm�n�n büyük oranda Karl Marx (bkz. s. 135) ve V. İ. Len�n’�n (bkz. s. 140) yazılarıyla �ek�llend�ğ�n� ve de Naz� Almanyası’nın, H�ler’�n (bkz. s. 218) Me�n Kamp ( ( Kavgam [1925-1926]) adlı eser�nde gel���rd�ğ� öğre�lere yapılacak göndermelerle anla�ılab�leceğ�n� öne ö ne sürer. Gerçeke, s�yasal hayaa �l��k�n her �k� açıklama da ek yönlü ve de yeers�zd�r. S�yasal �k�rler, sal k���sel hırs veya çıkarların ed�lgen b�rer yansımaları değ�ld�r. Aks�ne bu �k�rler, s�yasal eylem� harekee geç�r�p, bu eyleme rehberl�k edeb�l�r, dolayısıyla da, maddî hayaı �ek�llend�reb�l�rler. Bununla beraber s�yasal �k�rler b�r bo�luka oraya çıkmazlar. Bu �k�rler, b�rer yağmur anes� g�b� göken yere dü�mez. üm s�yasal �k�rler, h�zme et�kler� s�yasal arzular araından ve oraya çıkıkları sosyal ve ar�hsel ko�ullar araından �ek�llend�r�l�rler. Bas�çe �ade emek gerek�rse, s�yasal eor� ve s�yasal uygulama b�rb�rler�nden ayrılmaz b�ç�mde b� ç�mde bağlanılıdır. üm üm bunlardan dolayı, her dengel�, �nandırıcı s�yasal haya çözümlemes�, b�r arafa yer alan �k�r �le �deoloj�ler�n, d�ğer araak� ar�hsel ve maddî güçlerle g�rd�kler� sürekl�l�k arz eden kar�ılıklı ek�le��m�n�n önem�n� d�kk ae almalıdır. F�k�r ve �deoloj�ler s�yasal hayaı çe��l� yollardan ek�ler. Her �eyden önce, �k�r ve � deoloj�ler, dünyanın anla�ılması ve açıklanması �ç�n kullanılan b�r bakı� açısı sağlar. İnsanlar dünyayı olduğu g�b� görmezler, yalnızca olmasını �sed�kler� g�b� görürler. Yan� �nsanlar dünyayı, yerle��k �nanç, �k�r ve varsayımların yer aldığı b�r örünün ardından görürler. B�l�nçl� ya da b�l�nçs�z olarak herkes, davranı�larına yol göseren ve uumlarını ek�leyen b�r s�yasal �nanç ve değer kümes�n� ben�mser. Sonuça s�yasal �k�r ve �deoloj�ler, s�yasal aal�ye� harekee geç�recek amaçları esp� eder. Bu açıdan s�yaseç�ler, b�rb�rler�nden oldukça arklı n�el�kek� �k� ek�ye mâruz kalırlar. Şüphes�z üm s�yaseç�ler �k�darı arzular arzular.. Bu durum s�yaseç�ler�, s�yaseç�ler� , pragma�k olmaya ve seçmen�n gönlünü ho� uacak ya da �� dünyası veya ordu g�b� güçlü grupların deseğ�n� kazanacak k azanacak s�yasaları s�yasaları ( pol�cy) ben�msemeye zorlar. Ancak s�yaseç�ler�n sadece �k�darın haırına �k�dar arayı�ına g�rmeler� nad�r b�r durumdur. S�yaseç�ler�n S�yaseç�ler�n aynı zamanda �k�dara er���kler�nde, er���k ler�nde, bu �k�darla ne yapacaklarına �l��k�n �nançları, değerler� ve kanaale k anaaler� r� de vardır vardır.. Pragma�k ve �deoloj�k kaygılar arasındak� denge, s�yaseç�den s�yaseç�ye, hata herhang� b�r s�yaseç�n�n kar�yer�ndek� arklı a�amalarda değ��eb�l�r. Adol H�ler (bkz. s. 218) g �b� bazı s�yaseç�ler kend�ler�n�, ödünsüz hata ana�k ana�k b�r uumla açıkça anımlanmı� �deoloj�k hedefler grubuna 20
1. BÖLÜM
adayab�l�rler. H�ler’�n yazılarında ��ddel� b�r an�-Sem��zm (bkz. s. 228) yer alır ve H�ler açıkça, Doğu Avrupa’da Alman hâk�m�ye�nde ırkçı b�r �mparaorluk kurma arzusunu d�le ge�r�r. Len�n g�b� Marks�s devr�mc�ler kend�ler�n�, komün�s, sınısız b�r oplum �n�a emeye adamı�lardır. Ancak h�çb�r s�yaseç�, �deoloj�k kanaa çerçeves�nde olu�an körlüken doğan kayıplardan kurulamaz: kurulamaz: İk�darın kazanılması ve muhaazası gerek�yorsa, en azından, bazı sraej�k uzla�ılar sağlanmalıdır. Şüphes�z H�ler’�n 1933’e Şansölye olarak aanmasından aanmasından sonra an�-Sem��k saldırılarda saldırı larda arı� oldu. Bazılarına göre, H�ler’�n asıl amacı hep bu olsa da o, ırkçı emell� soykırımlara sava� yıllarına kadar g�r��med�. Len�n örneğ�ne bakığımızda �se; kap�al�zmle �lg�l� ho�nusuzluğuna rağmen 1921’de Rusya’da da sınırlı özel e�ebbüsün yen�den doğu�unu mümkün kılan Yen� İk�sadî S�yasa’yı uygulamaya koydu. Gal�ba sadece Amer�ka’dak�ler Amer�ka’dak�ler değ�l, d�ğer s�yaseç�ler de, s�yasal meadan azıcık daha azla b�r �ey olarak algılana gelm��lerd�r. Çünkü bu s�yaseç�ler, �k�rlere ve s�yasalara azla d�kka emeden, kend�ler�n� �maj ve k���l�k emel�nde pazarlarlar. ABD’l� s�yaseç�ler, sal �k�dar arayı�ındak� pragma�sler değ�ld�rler. değ�ld�rler. ABD s�yase�ndek� �k�r � k�r ve değerler�n önem�, aynı kapsamlı �deoloj�k hedefler� payla�an �k� ana par�n�n (Cumhur�yeç�ler ve Demokralar) varlığından dolayı açıkça görülmez. ABD’l� ABD’ l� s�yaseç�ler�n çoğu, çoğu , “Amer�kan “Amer�kan �deoloj�s�” olarak adlandırılan görü�ü payla�ır. payla�ır. Bu �deoloj�n�n kapsamında, serbes p�yasa ekonom�s�n�n mez�yeler�ne �l��k� n l�beral-kap�al�s değerler kümes� ve ABD Anayasası’nda yer alan �lkelere saygı vardır. S�yasal �k�rler aynı zamanda, s�yasal s�semler�n doğasının �ek�llenmes�nde kakıda bulunur. Yöne�m Y öne�m s�semler�, üm dünyada b�rb�rler�nden öneml� ölçüde arklıdır. Ayrıca, s�semler her zaman bell� ba�lı değer ve �lkeler çerçeves�nde �ek�llen�r. Mulakî monar��ler, ba�a kralların �lâhî hakları olmak üzere, der�nlere kök salmı� d�nsel b�rakım �k�rlere dayanır. Çağda� Çağda� Baı ülkeler�n�n çoğundak� s�yasal s�semler �se b�rakım l�beral-demokra l� beral-demokra�k �k �lkeler � lkeler üzer�ne �n�a ed�lm���r. Baı’dak� Baı’dak� devleler �p�k olarak sınırlı ve anayasal yöne�mlere saygılıdırlar; ayrıca yöne�m�n, düzenl� ve reka bee açık seç�mlere seç�mlere dayalı dayalı olarak olarak ems�lî olması olması gerek�ğ�ne �nanırlar. �nanırlar. Benzer �ek�lde, �ek�lde, geleneksel komün�s s�yasal s�semler, Marks�zm-Len�n�zm�n �lkeler�yle uyumludur. Komün�s devlelerde ek par�n�n, Komün�s Par�’n�n hükümranlığı vardır. Bu par�n�n oor�es�; Len�n’�n, Komün�s Par� ek ba�ına ��ç� sınıının çıkarlarını ems�l emeked�r, �ekl�ndek� �nancına dayanır. Hata dünyanın ulus-devleler �ekl�nde bölünmes� ve yönesel �k�darın genell�kle ulusal düzeyde yer alması gerçeğ�, m�ll�yeç�l�k, daha da özelde, ulusal ölçeke kend� kader�n� ay�n eme �lkes� eraında olu�an s�yasal �k�rler�n der�n ek�s�n�n yansımasıdır. Son olarak bel�rmek gerek�rse, s�yasal �k�rler ve �deoloj�ler, sosyal b�r ç� meno ��lev� yüklene b�l�rler. Bu ��lev, ��lev, sosyal gruplara, daha doğrusu üm oplumlara, oplumlara, onları b�r arada uacak b�rle��r�c� �nanç ve değerler kümes� em�n eder. S�yasal �deoloj�ler genell�kle bell� ba�lı sınıflarla �l��k�lend�r�l�rler. Örneğ�n, l�beral�zm ora sınıfla, muhaazakârlık araz� sah�b� ar�sokras�yle, sosyal�zm ��ç� sınııyla… �l��k�lend�r�l�r. Söz konusu �k�rler, haya ecrübeler�n�, sosyal sınıın arzularını ve çıkarlarını yansıır. Bu yüzden de a�d�ye ve dayanı�ma duygusunun beslenmes�ne kakıda bulunur. Ayrıca �k�r �k�r ve �deoloj�ler, oplum �ç�ndek� arklı grup gr up ve sınıfları b�rb�r�ne bağlamaka da ba�arılı olab�l�rler. Örneğ�n, Müslüman ülkelerde ülkelerde İslâm, orak ahlâkî �lke � lke ve �nançlar kümes� olu�ururken, GİRİŞ
21
Baılı ülkeler�n çoğunun emel�nde de b�rle��r�c� l�beral-demokra�k değerler vardır. S�yasal �k�rler, opluma b�rle�m�� b�r s�yasal külür em�n emekle düzen� ve sosyal �s�krarı da beslem�� olur. B�rle��r�c� b�r s�yasal �k�r ve değerler kümes�, oplum �ç�nde doğal olarak gel��eb�l�r. Ancak bu küme yukarıdan a�ağıya doğru, �aa üreme e�ebbüsüyle dayaılab�l�r ve b�r sosyal dene�m b�ç�m� olarak ��le�leb�l�r. ��le� leb�l�r. S�yasal ve askerî l�derler, hüküme yek�l�ler�, oprak sah�pler� veya sana y�c�ler g�b� seçk�n grupların gr upların sah�p olduğu değerler, k�leler�n ben�msed�kler� değerlerden oldukça arklı olab�l�r. Yöne�c� Yöne�c� seçk�nler s�yasal �k�rler�, muhalee� dene�m alında umak ve b�r �deoloj�k yönlend�rme (man�pülasyon (man�pülasyon)) sürec� mar�e�yle arı�mayı kısılamak kısı lamak �ç�n kullanab�l�rler. kullanab�l�rler. Bu, Naz� Almanyası ve Sovyeler B�rl�ğ� g�b� “re “resmî” smî” �deoloj�ye sah�p ülkelerde açıkça yer almı�ır. Her �k� �k � ülkede de resmî ya da s�yasal olarak “güven�l�r” �nançlar, hem nasyonal sosyal�zm hem de Marks�zm-Len�n�zmde s�yasal hayaa, aslında üm sosyal kurumlara, sanaa, külüre, eğ��me, medya ya… hükmem���. Kar�ı görü� gör ü� ve �nançlar ya sansürlenm�� ya da basırılmı�ı. basırılmı�ı . Bazılarının �dd�asına göre, göze bamayacak b�r �deoloj�k yönlend�rme b�ç�m� üm oplumlarda yer almakadır. Bu �dd�a, b�r sonrak� bölümde ele alacağımız Marks�s görü� araından �ler� sürülür. Marks�s anlayı�, kap�al�s oplumların, �k�sadî olarak hâk�m olan sınıfların çıkarlarına h�zme eden �k�rler�n �k�rler� n ahakkümünde olduğunu �ler� sürer sürer..
İDEOLOJİ NEDİR? Bu k�ap öncel�kle, �deoloj�n�n doğasını çözümlemeken z�yade, s�yasî �deoloj�ler�n �ncelenmes�yle �lg�lenmeked�r. �lg�lenmeke d�r. Karı�ıklığın asıl neden�, b�rb�rler�yle sıkı �l��k�ler� olsa da, �nceleme açısından “�deoloj�” ve “�deoloj�ler”�n b�rb�r�nden oldukça arklı olmaları gerçeğ�d�r. “İdeoloj�”y� �ncelemek demek, s�yase b�l�m� veya s�yase elsees�nden ayrı, özel ürden b�r s�yasal dü�üncey� ele almak demek�r. S�yasî �deoloj�y� �ncelemek, bu dü�ünce kaegor�s�n�n önem�n�, rolünü ve doğasını çözümlemek ayrıca, hang� s�yasî �k�r ve �dd�aların �deoloj� olarak sınıflandırılması gerek�ğ� g�b� sorular üzer�nde d�kkal�ce dü�ünmek�r. Örneğ�n, �deoloj� özgürle��r�c� m� baskıcı mı, doğru mu yanlı� mı? Aynı �ek�lde, muhaazakârlık muhaazakârlık ve m�ll�yeç�l�k, l�beral�zm ve sosyal�zmle aynı anlamd anlamdak� ak� �deoloj�ler m�d�r? Y�ne, “�deoloj�ler”� �ncelemek demek, s�yasal dü�üncen�n �çer�ğ�n�n çözümlenmes�yle çe��l� �deoloj�k gelenekler�n �ç�nde yer alan öğre�ler, eor�ler ve �k�rlerle �lg�lenmek demek�r. Örneğ�n, l�beral�zm b�ze özgürlük hakkında ne söyleyeb�l�r? Sosyal�sler geleneksel olarak neden e��l�ğ� deseklerler? Anar��sler devles�z oplum �kr�n� nasıl savunurlar? Fa��sler neden mücadele ve sava�ı yararlı b�r �ey olarak görmü�lerd�r? üm bunların hâr�c�nde, bu ürden “�çer�ğe” �l��k�n meseleler� ele almak üzere, �lg�lend�ğ�m�z s�yasal s� yasal dü�ünce “�p�”n� göz önünde umak b�r zorunlulukur. Sözde �deoloj�ler�n özgün �k�r ve öğre�ler�n� arı�maya açmadan önce, bu �k�r kümeler�n�n neden �deoloj� olarak sınıflandırıldığı üzer�nde uzun uzun dü�ünmem�z gerek�r. Daha da öneml�s�, bu sınıflandırma b�ze ney� �ade eder? Örneğ�n l�beral�zm, sosyal�zm, em�n�zm ve a��zm�n �deoloj� olarak sınıflandırılmaları olgusu b�ze ne öğreeb�l�r? 22
1. BÖLÜM
İdeoloji Kavramları İdeoloj�n�n doğasını ku�aan her arı�ma �le �lg�l� b�r�nc� sorun, bu er�mle �lg�l� yerle��k ve üzer�nde hem�k�r olunmu� b�r anımının olmaması gerçeğ�d�r. El�m�zdek� ek �ey, b�rb�r�ne rak�p anımların oplamından ba�ka b�r �ey değ�ld�r. Dav�d McLellan’ın (1995) bel�rt�ğ� g�b�, “İdeoloj�, üm sosyal b�l�mlerde ar�� en zor olan kavramdır.” Sadece b�rkaç s�yasal er�m, bu kadar der�n ve ae�l� b�r arı�ma konusudur. Bunun �k� neden� vardır. İlk olarak, üm �deoloj� kavramları eor� �le uygulama arasında b�r bağın varlığını kabul et�ğ�nden, bu er�m b�r arafan, s�yasete s�yasete �k�rler�n rolü ve �nançlarla eor�ler eor� ler arasındak� �l��k�, d�ğer arafan da maddî haya veya s�yasî uum hakkında b�r öncek� bölümde ele alınan hayl� ser uumları gündeme ge�rmeked�r ge�rmeked�r.. İk�nc� İk �nc� olarak, �deoloj� kavramı kend�n�, s�yasî �deoloj�ler arasında süre g�den mücadelen�n dı�ında uamamı�ır. ar�hsel ar�hsel macerasının çoğunda �deoloj� er�m�, rak�p �k�r ya da �nanç s�semler�ne saldırı s�lâhı veya aracı olarak kullanılmı�ır. 20. Yüzyıl’ın a �k�nc� yarısına kadar, arasız ve nesnell�ğ� açık olarak �ade ed�lm�� b�r �deoloj� kavramı, yaygın b�r �ek�lde kullanılmamı�ır. Bu dönemde b�le, �deoloj�n�n s�yasal önem� ve sosyal rolü üzer�ndek� �k�r ayrılıkları sürüp g�m���r. İdeoloj�yle �l��k�lend�r�len anlamlar arasında, en göze çarpanları a�ağıdak�lerd�r: ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶ ▶
S�yasî b�r �nan S�yasî �nançç s�se s�sem�. m�. Eylem Eyle m yönel�m yönel�ml�l� s�yasî s�yasî �k�rler küme kümes�. s�. Yöne öne�c� �c� sını sınıın ın �k�rl �k�rler�. er�. Bell� b�r b�r sosyal sını sını veya veya sosyal sosyal grubun dünya dünya görü�ü. görü�ü. Sınısal Sınıs al veya veya sosyal sosyal çıkarları çıkarları dı�a vuran vuran s�yasî s�yasî �k�rler. �k�rler. Sömürülenl Sömü rülenler er veya baskı baskı alındak�ler alındak�ler arasında arasında yanlı� b�l�nc� yayan yayan �k�rler. �k�rler. B�rey� sosyal b�r bağlamda konumlandıran ve mü�erek mü�erek a�d�ye a�d�ye h�ss� yaraan yaraan �k�rler. B�r s�yasî s�sem� veya veya rej�m� me�rula�ırmak üzere, üzere, resmî olarak ayrıcalık ver�lm�� �k�rler kümes�. ▶ Hak�ka Hak�ka ekel� ekel� �dd�asındak� �dd�asındak� her her �ey� kapsayan kapsayan s�yasî s�yasî öğre�. ▶ Soyu ve oldukça oldukça s�sema s�sema�k �k n�el�kek� n�el�kek� s�yasî �dealler �dealler kümes� kümes� İdeoloj� er�m�n�n kökenler� asla açık seç�k oraya konmamı�ır. İdeoloj� kel�mes�, Fransız Devr�m� dönem�nde Anon�e Desut de racy (1754-1836) araından üre�lm�� ve alenen �lk kez, 1796 yılında kullanılmı�ır. De racy’ye göre �deoloj�, yen� b�r “�k�rler b�l�m�”, har� har�ne �dealoj� anlamına gel�yordu. De racy, �p�k rasyonal�s Aydınlanma co�kusuyla, �k�rler�n kökenler�n�n nesnel olarak oraya çıkarılab�leceğ�n�n mümkün olduğuna �nanıyordu. Ayrıca, bu yen� b�l�m�n, aynen b�yoloj� ve zooloj� g�b� yerle��k b�l�mler�n b� l�mler�n ed�nd�ğ� g�b� b�r konum elde edeceğ�n� �lân et�. Daha da cürekâr olanı, üm ara�ırma-soru�urma aal�yeler� � k�rlere dayandığından, de racy, �deoloj�n�n n�haî olarak b�l�mler�n kral�çes� olarak kabul ed�leceğ�n� öne sürdü. Ancak bu yüksek beklen�lere rağmen, er�m�n �lk kullanımının sonrak�ler üzer�ndek� ek�s� oldukça azdır. azdır. GİRİŞ
23
İdeoloj�n�n s�yasete anahar b�r kavram olma macerası, Karl Marx’ın (bkz. s. 135) yazılarındak� kullanımı �le ba�lamı�ır. Marx’ın bu kavramı kullanmasının yanında, daha sonrak� Marks�s dü�ünür ku�aklarının er�me göserd�ğ� �lg�, �deoloj�n�n modern s�yasal ve sosyal dü�üncede ed�nd�ğ� �öhre�n açık b�r göserges�d�r. Ancak Marx’ın bu kavrama yükled�ğ� anlam, ana akım s�yasî çözümleme yakla�ımlarında yer alan anlamdan oldukça arklıdır. Marx bu er�m�, ömür boyu orakla�a çalı�malar yapığı Fr�edr�ch Engels (1820-1895) �le beraber yazdığı D�e Deusche Ideolog�e ( Alman İdeoloj İdeoloj�s� �s� [1846] 1970) adlı erken dönem çalı�masının ba�lığında kullanmı�ır. Bu aynı zamanda Marx’ı Marx’ınn �deoloj� görü�ünün en açık be�mlemes�d�r: Her dönemde yönet�c� sınıfın f�k�rler�, hâk�m f�k�rlerd�r. Yan�, toplumun maddî gücüne hükmeden sınıf, aynı zamanda hâk�m hâk �m entelektüel güçtür. Maddî üret�m araçlarını el�nde tutan sınıf, aynı zamanda z�h�nsel üret�m araçları üzer�nde de denet�m� el�nde tutar. Böylece, genel olarak �fade etmek gerek�rse, z�h�nsel üret�m araçlarından yoksun olanların f�k�rler�, bu araçlara sah�p olanlarınk�ne tâb�d�r. (Marx ve Engels, 1970, s. 64)
Marx’ın �deoloj� kavramı çok sayıda can alıcı özell�ğ� bünyes�nde barındırır. İlk olarak, �deoloj� yanılma ve g�zemle��rme �le �lg�l�d�r; �deoloj�, daha sonraları Engels’�n “yanlı� b�l�nç” olarak adlandırdığı, yanlı� b�r dünya görü�ünü ��ler. Marx, �deoloj� kavramını, s�sema�k g�zemle��rme sürec�n�n maskes�n� dü�ürmek amacıyla, ele��rel b�r kavram olarak kullanmı�ır. Marx kend� �k�rler�n�, ar�h ve oplumun ürünler�n� gün ı�ığına çıkarmak üzere ��zl�kle asarlanmı� oldukları gerekçes�yle, b�l�msel d�ye sınıflandırır. Sonuça, �deoloj� �le b�l�m, yanlı�lık �le hak�ka arasındak� kar�ılık, Marx’ın �deoloj� er�m�n� kullanmasında hayaî önem a�ır. İk�nc� olarak, �deoloj�, sını s�sem� �le �l��k�lend�r�l�r. Marx, �deoloj�de �çk�n olan çarpıklığın, bu kavramın opluma, yöne�c� sınıın çıkarları çı karları ve bakı� açısını yansıması gerçeğ�nden doğduğuna �nanır. Yöne�c� Yöne�c� sını her zaman kend�s�n� baskıcı olarak görme konusunda �seks�zd�r ve baskı alında utuklarını ahakkümler�ne razı eme end��es�n� a�ır. Yan� sını s�sem�, ba� a�ağı, epeaklak b�r b�ç�mde varolur. Marx, bu �adey� camera obscura, yan� �nsan gözü ya da ooğra mak�nes�n�n lensler� araından olu�urulan ers res�m �kr�yle d�le ge�r�r. Bundan dolayı, hakları, ancak mülk sah�b� ve �m�yazlılar araından kullanılab�lecek evrensel haklar olarak anımlayan anımlayan l�beral�zm, klas�k b�r �deoloj� örneğ�d�r. Üçüncüsü de, �deoloj�, b�r �k�dar ezahürüdür. Kap�al�zm�n, genelde de üm sınıflı oplumların dayandığı çel��k�ler� örmekle �deoloj�, sömürülen proleerden sömürüldüğü gerçeğ�n� g�zlemeye, böylece böyle ce de, e��s�z e��s�z sını �k�darı �k�darı s�sem�n�n s�sem�n�n onayla onaylanmas nmasına ına h�zme h�zme eder. eder. İdeoloj�, İdeoloj�, am anlam anlamıyla ıyla çağın çağın “hâk�m” dü�ünceler�n� olu�urur. Sonuça Marx, �deoloj�y� geç�c� b�r �ey olarak görür. İdeoloj�n�n sürekl�l�ğ�, ancak onu doğuran sını s�sem� ayaka kaldığı sürece söz konusudur. Marx’ın anlayı�ındak� kap�al�zm�n “mezar kazıcıları” olan proleer sınıının kader�, ba�ka b�r sınıflı oplum b�ç�m� olu�urmak değ�l, daha z�yade, serve� mü�erek mülk�yee açarak, açarak, üm sını e��s�zl�kler�n� oradan or adan kaldırmakır. Böylece, proleerler�n proleerler�n çıkarları �le � le b�r büün olarak oplumun çıkarları çakı�acakır. ç akı�acakır. Kısaca proleer proleer sınıının �deoloj�ye �h�yaçları � h�yaçları yokur. Çünkü bu sını, yanılsamalara muhaç olmayan yegâne yegâne sınıfır. 24
1. BÖLÜM
İlle de b�r ark aranacaksa, sonrak� Marks�s ku�aklar �deoloj�yle Marx’an çok daha azla �lg�lenm��lerd�r. Bu aslında, Marx’ın kap�al�zm �ç�n korkunç b�r son �ekl�ndek� kend�nden em�n öngörüsünün a�ırı derecede �y�mser b�r öngörü olduğunun göserges�d�r. Bu durum aynı zamanda, sonrak� ku�ak Marks�sler�, kap�al�s üre�m arzının beklenmed�k b�r �ek�lde zorlukların üses�nden gelme gücünü açıklamadak� ekenlerden b�r� olarak, �deoloj� üzer�nde odaklanmaya sevk et�. Ancak kavramın k avramın anlamında öneml� değ���kl�kler de oldu. Bunlarda Bunlardann en öneml�s�, arık üm sınıların b�r �deoloj�s�n�n olması gerek�ğ�n�n söz konusu ed�lmeye ba�lanmasıdır. Что делать? (Sho sını ın �k�rler�n�, dela’?; Ne Yapmalı? Yapmalı? , [1902] 1988) adlı eser�nde Len�n (bkz. s. 140), proleer sınıın Marx �ç�n saçmalık �ade edecek b�r �ek�lde, “sosyal�s �deoloj�” veya “Marks�s �deoloj�” olarak be�mled�. Len�n ve 20. Yüzyıl Marks�sler�n�n çoğuna göre �deoloj�, bell� b�r sosyal sınıın kend�ne özgü �k�rler�, sınısal konumunu d�kkae almadan, bu sınıın çıkarlarını arıran �k�rler� demek�. Ancak üm sınıflar g�b�, proleer sınıının sını ının da burjuva sınıının da b�r �deoloj�s� vardır ve �deoloj� er�m� üm olumsuz ve a�ağılayıcı çağrı�ımlarından arındırıldı. İdeoloj� arık ne zorunlu olarak yanlı�lık veya g�zemle��rmey� �ma emeke ne de b�l�m�n kar�ıı olarak durmakaydı; dahası, “b�l�msel sosyal�zm” (Marks�zm) (Marks�zm) b�r proleer �deoloj�s� b�ç�m� b�ç� m� olarak kabul gördü. Len�n’�n �deoloj� kavramı aslında yansız olsa da, Len�n, pekâla, kap�al�s s�sem�n ayaka uulmasında �deoloj�n�n oynadığı öneml� rolün arkındaydı. Len�n’�n �dd�asına göre, “burjuva �deoloj�s�” araından kölele��r�lm�� proleer sını, kend� ba�ına asla kend� b�l�nc�ne ula�amayacakır. Bu yüzden Len�n, kend�ler�ne a� devr�mc� poans�yeller� gerçekle��rme yolunda ��ç� k�leler�ne k� leler�ne rehberl�k edecek “öncü “öncü (vanguard)” b�r par�ye olan �h�yacı ��are et�. Marks�s �deoloj� eor�s�n�n gel���m�n� en �ler�ye göüren k���, belk� de, Anon�o Gramsc�’d�r. Gramsc�’ye göre, kap�al�s sını s�sem�n� ayaka uan �ey, sadece bu sınıın e��s�z s�yasî ve �k�sadî �k�darı değ�l, kend�s�n�n kavramla�ırmasıyla burjuva �k�r ve �deoloj�ler�n�n “hegemonya”sıdır. Hegemonya, Hegemon ya, önderl�k ya da hâk�m�ye demek�r. İdeoloj�k hegemonyanın anlamı �se burjuva �k�rler�n�n kar�ı görü�ler�n gör ü�ler�n yer�n� alıp, çağın sağduyusu olması demek�r. Gramsc�, �deoloj�n�n sanata, edeb�yata, eğ��m s�sem�nde, k�le �le���m�nde, günlük d�lde ve popüler külürde, kısaca üm oplumsal düzeylerde ne derece gömülü olduğuna d�kka çek�. Gramsc�, ısrarlı b�r b�ç�mde burjuva hegemonyasına ancak s�yasî ve eneleküel düzeyde meydan okunab�leceğ�n� bel�rt�. Bu da sos yal�s �lke, değer ve eor�lere dayalı, dayalı, kar�ı b�r “proleer hegemonyası” hegemonyası”nın nın olu�urulması demek�r. Kap�al�zm�n me�ruluk üreme mar�e�yle �s�krarı ba�arma kapas�es�, Frankur Okulu’nun da özel �lg� alanıydı. Bu okul daha çok, Naz�ler Naz�lerden den kaçıp ABD’ye yerle�en neo-Marks�s Almanlardan olu�uyordu. Bu okulun en ünlü üyes� Herber Marcuse (bkz. s. 143) One D�mens�onal Man (ek Boyulu İnsan , 1964) adlı eser�nde, �ler� sanay� oplumunun, oplumunun, dü�üncey� yönlend�rmek ve kar�ı görü�ler� kend�ler�n� �ade emeken yoksun bırakmak üzere, kend� �deoloj� kapas�es�nde “oa“oal�er” b�r n�el�k gel���rd�ğ�n� öne sürmü�ür. Modern oplumlar, sahe �h�yaçlar üremekle beraber, �nsanları gözü doymaz üke�c�lere dönü�ürmen�n yanında, yaygın/kapsamlı ve apalla�ırıcı reahın yayılmasıyla, ele��r�y� elce uğramayı ba�armı�ır. Marcuse’ye göre, l�beral kap�al�zm�n arı�masız ho�görüsü b�le baskıcı b�r GİRİŞ
25
Antonio Gramsci (1891-1937) İtalyan Marksist ve soyal teorisyen. teor isyen. Bir memurun oğlu olan Gramsci, 1913’te Sosyalist Parti’ye katılmış ve 1921’de yeni kurulmuş İtalyan Komünist Part isi’nin genel sekreteri olmuştur. 1924 yılında İtalyan Parlâmentosu’na seçilmiş ama 1926’da Mussolini tarafından hapse atılmış ve ölene kadar hapiste kalmıştır. Gramsci, 1929 ile 1935 yılları arasında yazdığı Quaderni del Carcere (Hapishane Defterleri , 1971) adlı eserinde, ortodoks Marksizmde yoğun olarak yer alan iktisadî ya da maddî etkenlere yönelik vurguyu düzeltmeye çalışmıştır. Hegemonya teorisi aracılığıyla, siyasî ve entelektüel mücadelenin önemini vurgulayarak, her türden “bilimsel” determinizmi determinizmi reddetmiştir. Gramsci tüm hayatı boyunca bir Leninist ve devrimci olarak kalmıştır. Devrimci sadakât ve “iradenin iyimserliği” vurgusu onu Yeni Yeni Sol’a sevdirmiştir. s evdirmiştir.
amaca h�zme emeked�r. emeked�r. Çünkü, l�beral�zm özgür arı�ma ar ı�ma ve �dd�ada bulunma �zlen�m� vermeke, böylece de a�ılama ve �deoloj�k dene�m�n vardığı düzey� g�zlemeked�r g� zlemeked�r.. Marks�zm dı�ında b�r �deoloj� kavramı �n�a emeye yönel�k �lk e�ebbüslerden b�r�, Alman sos yolog Karl Mannhe�m Mannhe�m’’a (1893-1947) (1893-1947) a�t�r. a�t�r. Marx Marx g�b� Mannhe�m da, �k�rler�n sosyal ko�ullarca �ek�llend�ğ�n� kabul k abul em���r ama Marx’ın aks�ne, �deoloj�y� olumsuz �malarından kurarmaya gayre göserm���r. Ideology and Uop�a ( İdeoloj 1960) adlı eser�nde Mannhe�m, Mannhe�m, �deo İdeoloj�� ve Üopya Üopya , [1929] 1960) loj�ler�, bell� b�r sosyal düzen� savunmaya h�zme eden dü�ünce s�semler� ve bu düzendek� baskın ya da yöne�c� grubun çıkarlarının kabaca �ades� olarak anımlamı�ır. Öe yandan üopyalar �se geleceğ�n �dealle��r�lm�� ems�ller�d�r; yan�, her zaman baskı alındak� grupların çıkarına h�zme eden rad�kal b�r sosyal değ��me değ� �me �h�yacını �ma ederler ederler.. Mannhe�m ayrıca, “özel” “özel” ve “büüncül” “ büüncül” (ok avramla�ırmaları rı ayrımını da yapmı�ır. “Özel” “Özel” �deoloj�ler, bell� ba�lı b�rey b�rey,, grup veya al) �deoloj� kavramla�ırmala par�ler�n �k�r ve �nançlarıdır. “Büüncül” �deoloj�ler �se b�r sosyal sınıın ya da oplumun, hata b�r ar�hsel dönem�n büün Welanschauung ’unu ’unu (dünya görü�ünü) kapsar. Bu anlamda, Marks�zm, l�beral kap�al�zm ve İslâmcı kökenc�l�k “büüncül” �deoloj�ler olarak görüleb�l�r. Mannhe�m, üopyalar da dâh�l olmak üzere üm �deoloj�k s�semler�n çarpııldığını çarpı ıldığını savunmakadır. Çünkü, her �deoloj�k s�sem sosyal gercekl�ğe �l��k�n kısmî, zorunlu olarak da benc�l çıkara dayalı b�r bakı� açısını yansıır. Ancak Mannhe�m, nesnel hak�ka� oraya çıkarma e�ebbüsünden de vazgeç�lmemes� gerek�ğ�n� bel�r�r. Ona göre, nesnell�k amamen “sosyal açıdan müsak�l enel�jens�ya”nın koruluğudur. Bu enel�jens�ya, kend�ler�ne a� �k�sadî çıkar kaygısı a�ımadığından, soğukkanlı ve d�s�pl�nl� b�r �ek�lde ara�ırma aal�ye� �le me�gul olab�lecek aydınlardan aydınlardan olu�an yegâne sınıfır. İdeoloj� kavramının bundan sonrak� macerası, büyük ölçüde sava�lar (B�r�nc� ve İk�nc� Dünya Sava�ı) arası dönemdek� oal�er d�kaörlükler�n oraya çıkı�ı ve 1950-1960’lardak� Soğuk Sava�’ın aran �deoloj�k ger�l�mler�yle yönlend�r�lm���r. Özell�kle l�beral eor�syenler, Fa��s İalya, Naz� Almanyası ve Sal�n�s Rusya’da oraya çıkan rej�mler�, ar�hsel olarak yen� ve özgün baskıcı yöne�m s�semler� olarak be�mlemekle beraber, arı�ma ve ele��r�y� basırıp, kes�n �aa�n beslenmes�nde 26
1. BÖLÜM
Pragmatizm [Pragmatizm] Pragmatizm genel olarak, teorik inançlardan ziyade uygulamadaki koşullara yönelik olan bir ilgiyi ifade ifa de eder. Yani ideal dünyada başarılması gerekene karşı, gerçek dünyada neyin başarılabileceğinin ifadesidir. Felsefî bir öğreti olarak (çoğunlukla William James [1842-1910] ve John Dewey [1859-1952] gibi filozoflarla ilişkilendirilir) pragmatizme göre, inançların anlamı ve haklılaştırılması, uygulamadaki sonuçlara göre değerlendirilmelidir. Tanımı gereği, pragmatik bir siyaset tarzı ideolojik değildi ama ilkesiz fırsatçılıkla eş anlaml ı tutulamaz. Pragmatizm, bilinmeyene doğru bir düşüş olduğu gerekçesiyle devrimlere ve kapsamlı reformlara ihtiyatla yaklaşılm ası gerektiğini savunur ve daha çok sürekli ayarlamalar, belki de evrimsel bir değişimi öngörür.
“resmî” �deoloj�ler�n oynadıkları role ı�ık umu�lardır. Karl Popper (1902-1994), Hannah Arend (1906-1975), J. L. almon, Berdnard Cr�ck ve On B�r�nc� Bölüm’de �ncelenen “�deoloj�n�n sonu” eor�syenler� kadar b�rb�r�nden arklı b�rçok dü�ünür, a��zm ve komün�zm� �deoloj�n�n en bel�rg�n örnekler� olarak görmü�ler ve �deoloj� er�m�n� oldukça kısılayıcı b�r arzda kullanmı�lardır. Bu kullanıma göre �deoloj�ler, “kapalı” dü�ünce s�semler�d�r ve hak�ka ekel� �dd�asıyla, kar�ı görü� ve �nançlara ho�görüyü reddeder. Sonuça �deoloj�ler, “seküler d�nlerd�r”; büüncülle��ren b�r n�el�ğ� vardır vard ır ve �aa �aa �le boyun boyun eğd�rmey� eğd�rmey� em�na em�na alına alına alan alan sosyal sosyal dene�m dene�m araçla araçları rı olarak olarak h�zme h�zme görürler görürler.. Ancak bu sanda sandarda rda göre göre,, her her s�yasal s�yasal amen amenü ü �deoloj� �deoloj� değ�ld�r değ�ld�r.. Örneğ�n Örneğ�n l�beral�zm l�beral�zm;; özgürlük, özgürlük, ho�görü ho�görü ve arklılığ arklılığaa yapığı yapığı vurgular vurgulardan dan dola dolayı, yı, “açık” “açık” dü�ünc dü�üncee s�sem�n�n s�sem�n�n en güzel güzel örneğ�d�r örneğ�d�r (P (Popper opper,, 1945). 1945). Kend�ne özgü, muhaazakâr b�r �deoloj� kavramı da anımlanab�l�r. Bu �deoloj� anlayı�ı, uzun süre geçerl�l�ğ�n� korumu� olan soyu �lkeler �l keler ve elseeye yönel�k muhaazakâr güvens�zl�ğe dayanır. dayanır. Bu güvens�zl�k de rasyonal�zm (bkz. s. 48) ve �lerlemeye yönel�k �üphec� uumlardan doğmu�ur. Dünya son derece karma�ık görülür ve bu karma�ık dünyayı kavramak, �nsanın z�h�nsel kapas�es�n�n çok öes�nde b�r yerlerded�r. Bu görü�ün en önde gelen arafarı, İng�l�z s�yase �lozou M�chael Oakeshot’ur (1901-1990). Oakeshot, Ra�onal�sm �n Pol��cs (S�yasete Rasyonal�zm , 1962) adlı eser�nde, “�nsanların s�yasal aal�yeler�, aal�yeler�, sınırsız ve d�ps�z d�ps� z b�r den�zdek� seyahat�r” �dd�asını oraya koyar. Bu açıdan �deoloj�ler, zorunlu olarak sosyal gerçekl�ğ� çarpıan veya bas�le��ren dü�ünce s�semler�, �k�r kümeler� olarak görülür. Çünkü �deoloj�ler, açıkça anla�ılamaz olanın ne olduğunu açıklama �dd�asındadırlar. Sonuça �deoloj�, gerçek dünyanın karma�ıklıklarından ayrı olan dogma�zm ve sab� veya dokr�n dokr �n n�el�ğ�ndek� �nançlara e��len�r. e��len�r. üm üm bunlardan dolayı muhaazakârlar, önceden olu�urulmu� eor�ler ya da soyu �lkeler kümes�ne göre dünyayı yen�den �ek�llend�rme e�ebbüsler�ne dayanan “�deoloj�k” s�yase arzını reddederle reddederler.r. Muhaazakârlar, Muhaazakârlar, Yen� Yen� Sağ’ın a�ırı derecede �deoloj�k s�yase�ne bula�madan önce, Oakeshot’un “geleneksel duru�” olarak �ade et�ğ� �ey� erc�h em��lerd�. Bu duru�, pragma�zm (durumsallık) adına �deoloj�y� reddeder ve �nsan davranı�ı �ç�n en em�n rehberler olarak ecrübe ve ar�he bel bağlar bağlar.. Ancak 1960’lardan ber� �deoloj� er�m�, geleneksel sosyal ve s�yasî çözümlemeler�n çözümlemeler�n �h�yaçları paralel�nde çok daha revaçadır. revaçadır. Bu yen� yakla�ım �deoloj�y�, nesnel ve arasız b�r kavram olarak esGİRİŞ
27
m�zde yokur. Aslında �deoloj�ler�n doğru veya yanlı� olarak added�leb�leceğ�n� öne sürmek, �deoloj�ler�n, doğaları gereğ� b�l�msel çözümlemeye kar�ı d�rençler� söz konusu olmayan değerler�, hayâller ve ulvî amaçları bünyes�nde a�ıdığı hayaî önemdek� gerçeğ� gözden kaçırmak demek�r. H�ç k�mse b�r adâle eor�s�n�n b�r ba�kasına göre daha erc�h ed�leb�l�r olduğunu “kanılayamaz.” ıpkı üm �nsanların b�rakım haklara sah�p olduğu, herkes�n özgürlük hakkının olduğu, y�ne üm �nsanların doğal olarak benc�l olduğu veya doğal olarak sosyal yönler�n�n ağır basığını kanılamak üzere �nsan doğasına �l�� k�n kar�ı kavramla�ırmaların cerrahî müdahale �le es ed�lmemes� g�b�. İdeoloj�ler, d�kkal� b�r �ncelemey� ve manıksal çözümlemeler� reddet�kler�nden dolayı azla ben�msenmezler ama b�rey, b�rey, grup gr up ve oplumlara, �ç�nde �ç� nde ya�adıkları dünyayı anlamlandırma yönünde kakıda bulundukları �ç�n de daha azla ben�msen�rler. Andrew V�ncen’ın (1995, s. 20) bel�rt�ğ� g�b�: “İdeoloj�ler�, arasız gözlemc�ler olarak değ�l de yolda�lar olarak ele alırız.” alırız.” üm bunlarla b�rl�ke �deoloj�ler�n, hak�ka� oraya çıkarma �dd�ası barındırdıkları �üphes�zd�r. Bu anlamda �deoloj�ler, �deoloj�ler, “hak�ka “hak� ka rej�mler�” olarak da görüleb�l�rler. İdeoloj�ler; b�zlere, b�r s�yasal söylem d�l�yle beraber, oplumun nasıl ��led�ğ�ne ve nasıl ��lemes� � �lemes� gerek�ğ�ne �l��k�n varsayımlar sağladığı �ç�n hem dü�üncem�z� hem de eylem�m�z�n n�el�ğ�n� yapılandırır. “Hak�ka rej�m�” olarak �deoloj�, her zaman �k�dar �le �l��k�lend�r�l�r. �l��k� lend�r�l�r. Hak�ka, değer ve eor�ler�n rekabe et�ğ� b�r dünyada �deoloj�ler, bell� değerler� d�ğerler�nden üsün uma ve me�ruluğu, bell� ba�lı eor�ler anlam kümeler�ne yükleme arayı�ındadırlar. İdeoloj�ler, İdeoloj�ler, ayrıca sosyal dünyanın z�h�nsel har�alarını em�n et�kler�nden, b�r yandan b�rey ve gruplar arasındak� �l��k�ler� olu�ururken, öe yandan da daha gen�� �k�dar yapılarını kurarlar. üm bunlardan dolayı �deoloj�ler, mevcu �k�dar yapısını hakkan�yel�, doğal, haklı g�b� resmederek b�r arafan hâk�m �k�dar yapısını desekleyeb�l�r ama b�r arafan da bu �k�dar yapısının yapısı nın köülükler�ne ya da adâles�zl�kler�ne ı�ık uarak ve alerna� �k�dar yapılarının câz�bes�ne d�kka d�kk a çekerek mevcu yapıyı zayıflaab�l�r, hata mevcu yapıya meydan okuyab�l�r. okuyab�l�r. Her �k� durumda da �deoloj�ler hayaî b�r rol oynarlar.
SOL, SAĞ VE MERKEZ S�yasal �k�rler ve �deoloj�ler� kaegor�ze eme ve b�rb�rler�yle �l��k�lend�rme yönünde b�rçok e�ebbüs vardır. Bu e�ebbüslerden en b�l�nen� ve en köklüsü, sol-sağ s�yasal ayıdır ( specrum). Bu s�yasal �nançları sol ve sağ uçlar arasında yerle��ren doğrusal b�r yelpazed�r. “Sol kana” veya “sağ kana” g�b� er�mler yaygın b�ç�mde b�r k���n�n s�yasal �nançlarını ya da konumunu özelemek �ç�n kullanılır. Ayrıca, �nsan gruplarından mü�ereke mü�erekenn “sol”, “sol”, “sağ” ve “merkez “merkez”” olarak söz ed�l�r. Ayrıca, Ayrı ca, arklı �k�r ve �deoloj�ler�n bu ayfak� yerler�yle �lg�l� olarak �nsanlar çoğunlukla hem�k�rd�rler. İnsanların çoğu, Şek�l 1.1.’dek� dek� ayı b�l�rler. ay oldukça anıdık olsa da, bu ayın am olarak ne anlama geld�ğ�n� ve s�yasal görü�ler� anımlayıp, be�mlerken ne kadar yardımcı olduğunu esp� emek oldukça güçür. “Sol” ve “sağ” er�mler�n�n köken�, 1789’da Genel Mecl�s’�n (Éas Généraux) �lk oplanısında ben�msenen our32
1. BÖLÜM
Şekil 1.1. Doğrusal Tayf Komüni Kom ünizm zm
Sosyali Sosy alizm zm
Libera Lib eraliz lizm m Muh Muhafa afazakâ zakârlı rlıkk Fa Faşiz şizm m
ma düzen�ne, Fransız Devr�m�’ne kadar g�der. Üçüncü Mecl�s’�n üyeler� olan rad�kaller solda oururken, kralı desekleyen ar�sokralar kralın sağında ouruyorlardı. Daha sonrak� Fransız Mecl�sler�’nde benzer b�r ourma arzı ak�p ed�lm���r. ed�lm�� �r. Çok kısa b�r süre sonra “sağ” “sağ” er�m�, ger�c�l�k veya kral�ye yanlılığı olarak, “sol” er�m� de devr�mc� veya e��l�kç� duyguda�lığı barındıran er�m olarak anla�ılmaya ba�lanmı�ır. Ancak çağda� s�yasete sağ-sol ayrımı, a�ırı derecede karma�ıkla�maya devam em���r. Bu ayrım arık, devr�m �le ger�c�l�k arasındak� bas� b�r erc�h� yansımamakadır. Örneğ�n, sağ kana �k�rler �k� rler çoğunlukla ger�c� ve öncek� dönemlerdek� daha �y� zamanlara ger� ger� dönmey� vaaz ed�yor olsa da, uçak� sağ olan a��zm, devr�mc� devr�mc � ve İalyan a��zm� örneğ�nde olduğu g�b� geleceğe dönük de olmu�ur. olmu�ur. Benzer b�ç�mde, sol kana �k�rler genell�kle devr�mc� veya �lerlemec� olsalar da, sosyal�sler ve komün�sler zaman zaman değ���me d�renm��lerd�r. Örneğ�n sol görü�ler, reah devle�n� savunma arayı�ındadırlar ya da merkezî planlama kapsamındak� ekonom�n�n reorma âb� uulması veya oradan kaldırılmasını kaldırı lmasını engelleme eğ�l�m�nded�rler. Doğrusal ayın çoğunlukla, ekonom� s�yasası �le �lg�l� arklı s�yasî değerler�, kar�ı görü�ler� yansıtığı dü�ünülür. Değerler açısından ayın bazen, e��l�ğe yönel�k arklı uumları yansıtığı söylen�r. Sol kanata yer alanlar kend�ler�n� e��l�ğe adarlar ve bunun ba�arılab�lme �h�mâl�ne �l��k�n �y�mserd�rler. Sağ kana �se �p�k olarak, ula�ılması �mkânsız olduğu �ç�n veya arzu ed�lecek b�r �ey olmadığı �ç�n e��l�ğ� reddederler. Uç solda yer alan komün�sler, devle araından planlanmı� b�r ekonom�ye �nanırlar; sosyal�sler ve modern l�beraller karma ekonom� ve yöne�m�n müdahales�n� savunurlar; sağ kana muhaazakârlar �se kend�ler�n� serbes p�yasa kap�al�zm�ne ve özel mülk�yee adarlar. Maalese bu yorumların heps� b�rakım uarsızlıklar �çer�r. Örneğ�n, ayın sağ ucunda yer almalarına rağmen a��s rej�mler, ekonom� yöne�m� ve devle dene�m� uygulamalarını ben�msem��lerd�r.. Ayrıca anar��zm�n, bu ayfa alacağı yer�n neres� olduğu bel�rs�zd�r. Anar��sler, ben�msem��lerd�r e��l�k �kr�n� �kr �n� güçlü b�r b�ç�mde ben�msed�kler� �ç�n �ç �n normalde ayın sol ucunda yer almaları almaları gerek�r ama her ürden ekonom� yöne�m�ne ve her ür yöne�m b�ç�m�ne b�ç� m�ne kar�ı olmaları neden�yle, sağ uça yer almaları gerek�ğ� gerek�ğ� söyleneb�l�r. Doğrusal ayın zayıflığının zayıflığ ının neden�, s�yase� ek boyua �nd�rgeme çabasıdır. Yalnızca Yalnızca b�r ölçüe dayalı olarak s�yasî görü�ler�n sınıflandırılab�leceğ�n� öne sürer: İnsanların değ���m kar�ısındak� uumları, e��l�k görü�ü gör ü�ü veya �k�sadî elseeler�. Oysa s�yasî �deoloj�ler gerçeke, �ler� derecede karma�ık �nanç, değer ve öğre�ler oplamıdır. Bu yüzden her ay ürü, a�ırı bas�le��rmeye yönel�k zorlamalardır. zorlamalar dır. Buna rağmen, �k� veya daha azla boyu kapsayan, daha der�nl�kl� s�yasal ayflar olu�urulması yönünde b�rakım çabalar vardır. Doğrusal ay, uç nokalarda yer verd�ğ� �deoloj�ler�n, komün�zm ve a��zm�n, benzerl�kler serg�led�kler� serg�led�k ler� gerekçes�yle bazen ele��r�l�r. Özell�kle komün�s GİRİŞ
33
Şekil 1.2. At Nalı Tayf
Komünizm
Faşizm
Sosyalizm
Muhafazakârlık
Liberalizm
ve a��s rej�mler, bazılarının “oal�er” “oal�er” olarak be�mled�ğ�, baskıcı ve oor�er o or�er n�el�ğ� ağır basan s� yasal yöne�m yöne�m b�ç�mler� olu�urmu�lardır. olu�urmu�lardır. Sonuça alerna� alerna� b�r s�yasal s�yasal ay, ay, a nalı �ekl�nde olab�l�r. olab�l�r. Bu ay, sağ ve soldak� uç nokaların l�beral�zm�n, sosyal�zm�n ve muhaazakârlığın “demokra�k” �nançlarından ayrı olarak, b�rb�rler�ne yakınla�ma eğ�l�m�nde olduklarını göser�r (Şek�l 1.2.). B�r ba�ka ay Hans Eysenck’�n Sense and Nonsense �n Psychology ( Ps�koloj�de Anlam Anlam ve AnlamAnlamsızlık , 1964) adlı eser�nde yer almı�ır. Eysenck, geleneksel sağ-sol ayını kend� sunduğu ayın yaay eksen� olarak almı� ama buna b�r de d�key eksen eklem���r. Bu d�key d� key eksen, b�r uça “ödün“ödünsüz, oor�er b�r z�hn�ye”, d�ğer uça da “ho�görülü, demokra�k z�hn�ye” olarak göser�len s�yasal uumları ölçmeked�r. Bu ayfa s�yasal �k�rler, � k�rler, hem sağ-sol eksen�nde hem de “ödünsüz” “ödünsüz”,, “ho�gö“ ho�görülü” eksen�nde yerle��r�leb�lmeked�rler. Bu durumda, örneğ�n, Naz�zm �le Sal�n�zm arasındak� arklar, sağ-sol eksen�n�n kar�ı �k� ucuna konarak esp� ed�leb�l�rken, benzerl�kler� de, d�key eksen�n “ödünsüz “ödünsüz z�hn�ye” ucuna yerle��r�lerek vurgulanab�lmeked�r (Şek�l 1.3.). üm bu özell�kler� �le beraber her ay, b�rakım sorunlar doğurmakadır. Çünkü her ay, oldukça karma�ık n�el�kek� s�yasal �k�r kümeler�n� bas�le��rme ve genelle��rme eğ�l�m�nded�r. Bu ayflar olsa olsa s�yasî �k�r ve �nançları anımlamanın kes�rme yoludur ve her zaman �h�yala kullanılmalıdır. Aslında bu konuda gel��en l�eraür, sağ-sol ayrımını amamen erk emey� savunmakadır. G�ddens’ın (1994) (bkz. s. 156) bel�rt�ğ� g�b�; em�n�zm, hayvan hakları ve çevre g�b� yen� s�yasî meseleler�n meseleler�n oraya çıkması geleneksel geleneksel sağ-sol �k�rler�n� büyük ölçüde gereks�z kılmı�ır. Ye��l Y e��l hareke�, “ne sağ, ne de sol ama �ler�” g�b� sloganları ben�msemekle bu anlayı�ı, cesurca �ade emeked�r. Ayrıca, esk� sınısal kuuplardan uzakla�ma, bu sürec� daha da hızlandırmı� ve yen� b�rakım durumların oraya çıkmasına yol yol açmı�ır. açmı�ır. Örneğ�n muhaazakârlar muhaazakârlar,, rad�kal�zm ve �deolo j�k s�yaseten a almaya; sosyal�sler de rekabe ve p�yasaya �evkle �lg� gösermeye ba�lamı�lardır. ba�lamı�lardır. Ancak bunun am ers�ne, ers�ne, Norbero Norbero Bobb�o’ya (1996) göre, göre, sağ ve sol aslında e��l�ğe yönel�k arklı
34
1. BÖLÜM
Şekil 1.3. İki Boyutlu Tayf Tayf
Otorite Nazizm Stalinizm Yeni Sağ
Sol
Sağ Sosyal Demokrasi
Anarko-Kapitalizm
Özgürlük
uumları yansıtığından, yen� oplumsal e��s�zl�k b�ç�mler�n�n ve global e��s�zl�kler�n gen��lemes�n�n ya�andığı b�r dünyada bu er�mler, �lg�s�zm�� g�b� görülemez. gör ülemez.
21. YÜZYIL’DA SİYASÎ İDEOLOJİLER 20. Yüzyıl’ın Yüzyıl’ın sonlarından ber�, ya�adığımız dünyayı yen�den �ek�llend�ren ve ar�h�n “hı zlandığı” �zlen�m�n� veren b�r d�z� d�z � s�yasî, sosyal ve külürel karga�a söz konusudur. Ger�ye bakarak değerlend�r�ld�ğ�nde, 1789’da Bas�lle’�n Bas�lle’�n yıkılı�ından, yık ılı�ından, 1989’da Berl�n Duvarı’nın Duvarı’nın yıkılı�ına yık ılı�ına kadar geçen �k� �k � yüz yıl, ya da daha kısası, 1914’e B�r�nc� Dünya Sava�ı’nın palak palak vermes�nden 11 Eylül 2001’de 2001’de New York Y ork ve Wash�ngon’a yapılan erör�s saldırılara; üm olaylar, en azından bel�rs�zl�k bel�rs� zl�k ve �ek�ls�zl�k�ek�ls�zl� kle mukayese ed�ld�ğ�nde, çağda� dünyanın sürekl�l�ğ� ve görecel� �s�krarının damgasını vurduğu görülmeked�r. Marx’ın (bkz. s. 135) 1848’de yapığı, “Kaı olan her �ey buharla�ıyor” yorumu, ürküücü ama ku�ku göürmez b�ç�mde de meseleyle �lg�l�d�r. Bazılarına göre, bu gel��meler, “�deoloj�ler dönem�n�n” kapandığını ��are � �are emeked�r. Yan� Yan� günümüzde ana �deoloj�ler�n, b�r zamanlar yorumlayıp �ek�llenmes�nde kakıda bulundukları s�yasî dünyadan dünyadan bağlanısının kes�ld�ğ� �ma ed�lmeked�r. Bu ürden �dd�alar, k�abımızın son bölümünde ele alınmı�ır. En azından ana �deoloj�k gelenekler kend�ler�n�, b�r d�z� yen�, çoğunlukla da bağlanılı meydan okumalara kar�ı ayarlamaka, ayarlamaka, hata bazı durumlarda da bunlara göre anımlanmakadırlar. anımlanmakadırlar. Bu meydan okumaların en öneml�ler� ö neml�ler� a�ağıdak� g�b�d�r: ▶ De Değ��e ğ��enn dün dünya ya düz düzen� en� ▶ Po Pos-M s-Modernl odernl�k �k ve “pos “pos-�zmle -�zmler” r” ▶ Kü Kürres esel elle le�m �mee
GİRİŞ
35
2
LİBERALİZM
KÖKLERİ VE GELİŞİMİ “L�beral” er�m�, 14. Yüzyıl’dan Yüzyıl’dan ber� kullanılmakadır ama çok çe��l� anlamlara gelmeked�r. gelmeked�r. Lâ�nce l�ber , özgür �nsanlar � nsanlar sınıı, yan� ne ser ne de köle olan �nsanlar anlamındadır. anlamındadır. Ayrıca “l�beral” “ l�beral”,, y�yecek ve �çecek yardımlarında olduğu g�b� cömer anlamında da kullanılmı�ır veya sosyal uumları �ade emek �ç�n, açıklık ya da açık görü�lülüğü �ma emek �ç�n de kullanılır. Çoğu zaman, ısrarla, özgürlük ve erc�hle �lg�l� �k�rler �le �l��k�lend�r�ld�. “L�beral�zm” er�m�n�n s�yasal b�r bağlılığı çağrı�ırması çok daha sonraları oldu: 19. Yüzyıl’ın �lk yarısına kadar kullanılmadı. İlk kez 1812 yılında İspanya İspanya’’da kullanıldı. 1840’lar ��bar�yle bu er�m, Avrupa Avrupa’’da ayrı b�r s�yasal �k�r kümes� olarak gen�� ölçüde anındı; ancak, B�rle��k Krallık’a çok daha yava� b�r �ek�lde yerle��: 1830’lar boyunca Wh�gler kend�ler�n� l�beraller olarak adlandırmaya ba�lasalar da Gladsone Gladsone’un ’un 1868’ 1868’de de görev almasına kadar l�beral b�r hüküme olu�urulmadı. S�yasî b�r amenü olarak l�beral�zm, muhemel muhemelen en 19. Yüzyıl’da üzyıl’dann önce varolmam varolmamı�ı ı�ı ama l�beral�zm, daha öncek� üç yüzyılda yüzy ılda gel��en �k�rler ve eor�lere dayandırıldı. L�beral �k�rler, Avrupa’da Avrupa’da eodal�zm�n çökü�ü ve onun yer�ne gel��en b�r p�yasa oplumunun veya kap�al�s oplumun b�r sonucu olarak oraya çıkı. B�rçok açıdan l�beral�zm, mulak monarkların ve araz� sah�b� ar�sokras�n�n yerle��k �k�darı �le çaı�ma hâl�ndek� hâl�ndek� büyüyen ora sınıın özlemler�n� özlemler�n� yansııyordu. L�beral �k�rler rad�kald�: Bu �k�rler, emel reormlar hata zaman zaman devr�msel değ���m� alep ed�yordu. 17. Yüzyıl Y üzyıl İng�l�z Devr�m� ve 18. Yüzyıl’ın Yüzyıl’ın sonlarındak� Amer�kan Amer� kan ve Fransız Devr�mler�, bu dönemde “l�beral” kel�mes� s�yasî anlamda kullanılmamasına rağmen kolayca ark ed�leb�len l�beral öğeler barındırıyordu. L�beraller, “kralların �lâhî hak” öğre�s�ne dayandığı varsayılan monar��n�n mulak �k�darına meydan okumu�lardır. L�beraller mulak�yeç�l�ğ�n yer�ne anayasal, daha sonra da ems�lî demokras�y� demokra s�y� savunmu�lardır. L�beraller, L�beraller, oprak sah�b� ar�sokras�n�n �k�sadî �k� sadî ve s�yasî �m�yazlarıyla beraber,, sosyal konumun “kazara beraber “ kazara doğum” �le bel�rlend�ğ� eodal s�sem�n s� sem�n hakkan�yes�zl�ğ�n� ele��rm��lerd�r. Ayrıca, d�nde v�cdan özgürlüğü hareke�n� deseklem��ler ve yerle��k k�l�se oor�es�n� sorgulamı�lardır. 19. Yüzyıl, b�rçok açıdan l�beral b�r yüzyıldır. Sanay�le�me Baı ülkeler�nde yaygınla�ıkça, l� beral �k�rler zaer kazanmı�ır. k azanmı�ır. L�beraller, L�beraller, yöne�m�n müdahales�nden “bağımsız”, “bağımsız”, sanay�le�m�� ve p�yasa çerçeves�nde ��leyen b�r �k�sadî düzen� savunmu�lardır. Bu düzende, �� dünyasının kâr pe��nde ko�ması ve ülkeler�n b�rb�rler�yle serbes �care yapmaları mümkün olacakı. Bu ürden b�r sanay� kap�al�zm� s�sem�, 18. Yüzyıl’ın oralarından ��baren B�rle��k Krallık’a gel��meye ba�ladı ve 19. Yüzyıl’ın ba�ı ��bar�yle am am anlamıyla anlamıyla ourdu. Daha sonra Kuzey Kuzey Amer�ka ve üm Avrupa’ya, Avrupa’ya, ba�langıça Baı Baı Avrupa’ya, Avrupa’ya, daha sonra da edr�cen Doğu Doğu Avrupa’ya Avrupa’ya yayıldı. Sanay� Sanay� kap�al�zm�, 20. Yüzyıl’da Y üzyıl’dann bu yana, özell�kle özell�kle de sosyal ve s�yasal gel���m gel���m özünde Baılı er�mlerle anımlanma anımlanmaya ya ba�layınca, Asya, Ar�ka A r�ka ve Lâ�n Amer�ka’ A mer�ka’dak� dak� gel��meke olan ülkeler� güçlü b�r b�ç�mde cezbemeye ba�ladı. Ancak gel��meke olan ülkelerdek� devleler, l�beral l� beral kap�al�zm�n câz�bes�ne kar�ı bazı d�rençlerle kar�ıla�makadırlar. kar�ıla�makadırlar. Bunun en öneml� neden� de, bu ülkelerdek� s�yasal külürün b�reyden z�yade opluluğu (cemaa�) (cemaa�) vurgulamasıdır. Böyle durumlarda bu külürler�n, Baı l�beral�zm�nden 41
çok, sosyal�zm veya m�ll�yeç�l�k �ç�n daha ver�ml� b�r oram olu�urdukları görülür. Japonya’ Japonya’da olduğu g�b�, ba�arıyla es�s ed�ld�ğ� ülkelerde de kap�al�zm, b�reyc� olmakan çok, kolek� b�r n�el�k kazanma eğ�l�m�ne g�rm���r. Örneğ�n Japon sanay�s�n� sanay�s�n� güdüleyen �ey�n, b�reysel çıkar çık ar arayı�ı değ�l de grup sadakâ� ve ödev� g�b� geleneksel �k�rler olduğu görülür. Baılı s�yasal s�semler de l�beral �k�r ve değerlerle �ek�llenm���r. Öyle k�, bu s�semler çoğunlukla l�beral demokras�ler olarak sınıflandırılırlar. Bu s�semler, anayasal s�semlerd�r. Yan�, hüküme �k�darını sınırlama, yurta� haklarını koruma arayı�ındadırlar ve s�yasal yek�n�n rekabee açık seç�mlerle elde ed�lmes� anlamında da ems�l�d�rler. L�beral demokras� demokras� öncel�kle, Baı Avrupa ve Kuzey Amer�ka’ Amer�ka’da da gel��m��, gel��meke olan ülkeler�n bazılarında, 1989-1991 devr�mler�nden sonra Doğu Avrupa’da da köklenm���r. Ar�ka ve Asya’dak� b�rakım ülkelerde olduğu g�b�, bazı örneklerde Baı arzı l�beral rej�mler, bağımsızlığa kavu�manın m�rası olarak kalmı�ır ama ba�arı dereces� arklılık gösermeked�r. H�nd�san, dünyanın en büyük “l�beral” demokras�s�d�r. Ancak ba�ka yerlerde yerlerde l�beral demokra�k s�semler�n, s�semler�n, sanay� kap�al�zm�n�n yokluğuna ya da yerle��k yerle��k s�yasî külürün doğasına bağlı olarak zaman zaman çökükler� görülür. Bunun aks�ne, çoğu Baılı ülken�n s�yasal külürü, l�beral-kap�al�s değerler esası üzer�ne �n�a ed�lm���r. İbade özgürlüğü, �ade özgürlüğü, mülk�ye hakkı g�b� �k�rler�n heps� l�beral�zmden üre�lm���r. Bu �k�rler Baı oplumlarında öyles�ne kök salmı�ır salmı�ı r k�, bunlara yönel�k meydan okuma, hata sorgulama oldukça nâd�rd�r. nâd�rd�r. Aslında l�beral�zm, sanay�le�m�� Baı’dak� dak� hâk�m �deoloj� durumundadır durumundadır.. Hata bazı s�yase dü�ünürler�, l�beral�zm �le kap�al�zm arasında zorunlu ve kaçınılmaz b�r bağ bulunduğunu da �dd�a ederler. Bu �dd�a, l�beral�zm� ele��renler kadar l�beral�zm arafarlarınca da d�le ge�r� l�r. Örneğ�n Marks�slere göre l�beral �k�rler, kap�al�s oplumda mülk�ye sah�b� “yöne�c� sını”ın �k�sadî çıkarlarının yansımasından ba�ka b�r �ey değ�ld�r. Marks�sler, l�beral�zm� “burjuva �deoloj�s�”n�n klas�k örneğ� olarak görürler. Öe yandan Fr�edr�ch Hayek (bkz. s. 105) g�b� dü�ünürler, �k�sadî özgürlüğün –özel mülk�yee sah�p olma, kullanma ve elden çıkarma hakkı– s�yasî özgürlüğün zorunlu em�naı olduğu �dd�asındadırlar. Bundan harekele Hayek, l�beral demokra�k s�sem�n ve s�v�l özgürlüklere saygının sadece kap�al�s �k�sadî düzen bağlamında gel��eb�leceğ�n� öne sürer. Bununla b�rl�ke, 19. Yüzyıl’dan Yüzyıl’dan bu yana bazı ar�hsel ar�hsel gel��meler�n, l�beral �deoloj�n�n doğasını ve özünü ek�led�ğ� açıkça oradadır or adadır.. L�beral�zm�n L� beral�zm�n karaker�, �k�sadî ve s�yasî hâk�m�ye es�s�nde ba�arılı olan “yükselen ora sınıflar” �ekl�nde değ��m���r. L�beral�zm�n rad�kal hata devr�mc� uçları, l�beral ba�arıları ak�ben yava� yava� oradan kaybolmu�ur. Sonuça l�beral�zm, değ���m ve reormdan z�yade, gen�� ölçüde l�beral olan mevcu kurumları korumayı savunan muhaazakâr muhaazakâr b�r n�el�k ed�nm���r. L�beral �k�rler�n de d�ğerler� g�b� değ��meden kalması mümkün değ�ld�r. 19. Yüzyıl’da Y üzyıl’dann günümüze sana sanay�le�medek� y�le�medek� �lerleme, �lerleme, l�beraller� erken erken dönem l�beral �k�rler� sorgulamasorgulama ya, bazı açılardan da da gözden geç�rmeye sevk sevk em���r. Yurta�larının Y urta�larının hayalarına hayalarına devle�n müdahales�n�n müdahales�n�n mümkün olduğunca azalılması azalılması gerek�ğ�n� savunan erken dönem l�beraller�n�n aks�ne; modern l�beraller yöne�m�n, sağlık, konu, ödenek, eğ��m g�b� h�zmeler�n ver�lmes�nden; aynı �ek�lde ekonom�n�n yöne�m� veya en azından regüle ed�lmes�nden sorumlu olması gerek�ğ�ne �nanırlar. Bu durum, l�beral�zm �ç�nde �k� dü�ünce gele42
2. BÖLÜM
neğ�n�n oraya çıkmasına çı kmasına yol açmı�ır: Klas�k l�beral�zm ve modern l�beral�zm. Bunun sonucu olarak bazı yorumcular l�beral�zm�n, devle�n arzulanan rolü konusunda çel��k�l� �nançları ben�mse yen, uarsız b�r �deoloj� olduğunu öne sürerler. sürerler. 20. Yüzyıl’ın Yüzyıl’ın sonundan ��baren de l�beral�zm, Baı Baı dünyasında aran külürel ve ahlâkî arklılıkla beraber, d�nî undamenal�zm ve ana l�beral �lkelere kar�ı olan b�rakım b�rakı m s�yasî �nançların meydan okumasıyla kar�ı kar�ıya gelm���r. Sonuça l�beraller, bazı �k�r ve değerler�n� yen�den �ek�llend�rmek, �ek� llend�rmek, bazı uç örneklerde de l�beral�zm�n üm halk ve oplumlarda uygulanab�l�r uygulanab�l�r olup olmadığını sorgulamak durumunda dur umunda kalmı�lardır. kalmı�lardır.
BİREYİN ÖNCELİĞİ � ANA TEMALAR L�beral�zm, b�r anlamda, sanay�le�m�� Baı’nın �deoloj�s�d�r. L�beral �k�rler s�yasî, �k�sadî ve külürel hayaa öyles�ne der�n nüuz em���r k�, bunların ek�ler�n� sezmek oldukça zorla�mı� ve l� beral�zm genel olarak “Baı uygarlığı”nın uygarlığı”nın ayrılmaz b�r parçası olmu�ur. 18. ve 19. Yüzyıl’da Yüzyıl’da l�beral dü�ünürler Aydınlanma Aydınlanma’nın ’nın evrensel akıl �nancından ek�lenm��ler ve açıkça açı kça l�beral�zm�n kaı�ıksız kaı�ık sız ( ounda�o ounda�on�s n�s ) b�ç�m�n� ben�msem��lerd�r. Bu anlayı�, daha çok k���sel özerkl�kle bağlanılı olarak gel��m�� ve üsün, özel b�r �nsan görü�ünü savunmu�lar ve bu yönde emel değerler� es�s eme eğ�l�m�ne g�rm��lerd�r. L�beral�zm�n bu yorumu, �nsanlık ar� h�n�n, edr�c� ama kaçınılmaz olarak l�beral �lke ve kurumların zaer�yle yazılacağını �ma emes� anlamında cesurca, evrenselc� evrenselc� b�r yorumdu. yor umdu. Kısaca �lerleme, amamen l�beral er�mlerle anla�ılıyordu. Ancak 20. Yüzyıl boyunca l�beral�zm�, ahlâkî olarak arasız resmemek moda oldu. Bu anla yı�, l�beral�zm�n “�y�” olana değ�l değ� l de “haklara “ haklara”” öncel�k verd�ğ� �nancında yansımasını buldu. Ba�ka b�r �adeyle l�beral�zm; l� beral�zm; �nsanların ve grupların gr upların kend� anımladıkları �y� haya her ne �se pe��nden g�deb�lecekler� ko�ulların es�s ed�lmes� mücadeles�n� ver�r ama bunu yaparken, �y�n�n ne olduğuna �l��k�n özel b�r nosyonu deseklemeye çalı�maz veya bu yönde reçeeler sunmaz. Bu açıdan l�beral�zm, sal b�r b� r �deoloj� değ�l, değ� l, “mea-�deoloj�”d�r. “mea-�deoloj�”d�r. Yan�, Yan�, s�yasal ve �deoloj�k �deoloj� k arı�manın arı �manın yer alab�leceğ� zem�nler� olu�uran kurallar büünüdür. Ancak bu, l�beral�zm�n sal b�r “kend� ���n� yap” elsees� olduğu anlamına gelmez. L�beral�zm b�r arafan açıklık, arı�ma ve kend� kader�n� ay�n hakkını önemserken, d�ğer yandan, ayır ed�c� n�el�kler�nden b�r� de güçlü b�r ahlâkî hamle olmasıdır. L� beral�zm�n ahlâkî ve �deoloj�k uumu, kend�ne özgü değer ve �nanç kümes�ne esl�m�yele açığa çıkar. Bu değerler�n en öneml�ler� �unlardır: ▶ ▶ ▶ ▶ ▶
B�rey Özgü gürrlük Ak ı l Adâle Ho�g Ho �görü örü ve ve arkl arklılı ılık k
LİBERALİZM
43
Birey Modern dünyada b�rey kavramı öyles�ne â��na b�r kavramdır k�, bu kavramın s�yasî önem� çoğunlukla gözden kaçırılır. Feodal dönemde kend�ne a� çıkarları olan ya da k���sel ve özgün k�ml�klere sah�p b�reyler anlayı�ı neredeyse yoku. Daha z�yade �nsanlar, a� oldukları sosyal gr upların üyeler� olarak görülürlerd�: A�le, köy, yerel cemaa veya sosyal sını. Bu �nsanların hayaları ve k�ml�kler� büyük oranda bu grupların n�el�kler�yle bel�rlen�rd� ve ku�akan ku�ağa çok küçük b�r değ���m göser�rd�. Ancak g�t�kçe büyüyen büy üyen p�yasa yönel�ml� oplumlar eodal�zm�n eodal�zm�n yer�n� aldıkça, b�reyler, çok daha gen�� erc�h ve sosyal �mkânlar d�z�s�yle kar�ı kar�ıya geld�ler. Belk� de �lk kez kend�ler� �ç�n, k���sel k��� sel er�mlerle kend�ler� üzer�nde dü�ünme cesare�n� elde et�ler. Örneğ�n a�les�, her zaman aynı oprak parçası üzer�nde hayaı� ve çalı�mı� olan b�r ser “özgür �nsan” oldu ve k�m �ç�n çalı�acağını erc�h eme becer�s�n�; belk� de oprağı amamen erk ed�p, büyüyen kasaba veya kenlerde �� arama ırsaını elde et�. Feodal hayaın hayaın ana dayanakları çökükçe, yen� b�r eneleküel �kl�m olu�u. Rasyonel R asyonel ve b�l�msel açıklamalar edr�cen geleneksel d�nî eor�ler�n yer�n� aldı ve oplum, her geçen gün b�rey�n bakı� açısından anla�ılmaya ba�landı. ba�landı. B�reyler�n, k���sel k��� sel ve ayır ed�c� özell�klere sah�p olduğu dü�ünüldü: Her b�rey�n özel değer� vardır. Bu durum, 17. ve 18. Yüzyıllar’da gel��en doğal haklar anlayı�ında açıkça oradadır. Bu anlayı�a göre b�reyler, anrı verg�s� doğal haklar kümes�yle donaılmı�ır. Bu haklar, John Locke (bkz. s. 54) araından “haya, hürr�ye ve mülk�ye” olarak anımlanmı�ır. Alman �lozo Immanue Immanuell Kan’ın K an’ın (1724-1804) ( 1724-1804) b�reyler�; “kend� ba�ına amaç” olarak, ve sal ba�kalarının amaçlarını gerçekle��rme araçları olmadıkları �ekl�ndek� b�r kavramla�ırmasıyla benzer b�r dü�üncey� d�le ge�rm���r. Ancak b�rey�n önem�n� vurgulamak, �k� kar�ı saklı anlamı gündeme ge�r�r. B�r�nc�s�, bu uum her �nsanın özgünlüğüne d�kka çeker: B�reyler� öncel�kle kend�ler�ne has özell�kler ve sah�p oldukları n�el�kler açısından anımlar. Ancak �k�nc�s�, bu b�reyler aynı saüyü payla�mazlar, payla�mazlar, çünkü onların heps� en ba�a b�reyd�rler. b�reyd�rler. Aslında l�beral l� beral �deoloj� �ç�nde yer alan ger�l�mler�n çoğu, özgünlük ve e��l�kle �lg�l� bu kar�ı görü�lere dayandırılab�l�r. B�rey�n öncel�ğ�ne �nanma, l�beral �deoloj�n�n �p�k emasıdır. Ancak bu �nancın l�beral dü�ünceye ek�s� arklı açılardan olmu�ur. Bu anlayı�, bazı l�beraller�n oplumu, sal kend� �h�yaç ve çıkarlarını am�n eme arayı�ındak� b�reyler�n oplamı olarak görmeler�ne yol açmı�ır. açmı�ır. Böyles� b�r görü�, b�reyler� oplum �ç�nde � ç�nde “yalıılmı� aomlar” olarak asavvur eme anlamında, “aom�s�k” olarak adlandırılmı�ır. adlandırı lmı�ır. Aslında bu görü�, gör ü�, “oplum”un kend� ba�ına varolmadığı varolmadığı ama sal kend� kend�ne yeen b�reyler�n oplamı olduğu �nancını doğurab�l�r. Böyles� uç b�reyc� b�r anlayı�, b�rey�n benc�l, zorunlu olarak çıkarcı çık arcı ve kend� ayakları üzer�nde durab�len b�r varlık olduğu varsayımına dayanır.. C. B. Macpherson (1973), erken dönem l�beral�zm�n�, “sah�plen�c� b�reyc�l�k” olarak n�edayanır lend�rm���r. Çünkü Macpherson’a göre bu anlayı�, b�rey�, “kend� k���l�k ve kapas�eler�n�n sah�b�, bu açıdan opluma h�çb�r borcu olmayan olmayan”” varlık olarak görür. Aks�ne daha sonrak� l�beraller, l�beraller, �nsan doğasına �l��k�n daha �y�mser b�r görü� ben�msem��ler ve b�reyler�n b�rb�rler�ne, özell�kle de kend�ler�ne bakamayanlara kar�ı sosyal sorumlulukları olduğunu dü�ünme konusunda daha hazırlık44
2. BÖLÜM
Bireycilik [Individualism] Bireycilik, her tür sosyal grup veya müşterek organ üzerinde bireyin üstün derecedeki önemine olan inancı ifade eder. Metodolojik bireycilik, her siyasal teori veya sosyal açıklamada bireyin merkeziliğini öne sürer –toplum hakkındaki tüm yargılar, toplumu oluşturan bireyler açısından dile getirilmelidir. Öte yandan etik bireycilik bireycilik ise toplumun, bireysel hak, ihtiyaç veya çıkarlara ahlâkî öncelik tanıyarak, bireyin yararına olacak şekilde inşa edilmesi gerektiğini ima eder. Klasik liberaller ve Yeni Yeni Sağ, bencil çıkarlara çık arlara ve kendi ayakları üzerinde durmaya vurgu yapan bencil ( (egoist ) bireyciliği savunurlar. Bunun aksine modern liberaller, liberaller, çıkar tatmini arayışından a rayışından çok, insanî gelişimi önceleyen gelişmeci bireyciliği bireyciliği önemsemektedirler. önemsemek tedirler.
lıdırlar. İnsan doğası �ser benc�l olarak, �serse d�ğerkâm olarak asavvur ed�ls�n; l�beraller, her b�r k���n�n kend� poans�yel�n� am olarak gel���rme yeeneğ�ne sah�p olduğu b�r oplumu yarama arzusu eraında b�rle��rler b� rle��rler..
Özgürlük B�rey�n üsün derecedek� önem�ne olan �nanç, doğal olarak b�reysel özgürlüğe adanmayı adanmayı gündeme ge�r�r. L�beraller �ç�n b�reysel özgürlük, (burada ( burada hem özgürlük [ feedom] hem de serbes� [ l�bery] kel�mes� b�rb�r� yer�ne kullanılab�l�r) üsün s�yasî değerd�r ve l�beral �deoloj�de b�rçok açıdan b�rle��r�c� unsurdur. İlk dönem l�berallere göre özgürlük, doğal b�r hakı; gerçek b�r �nsanî varolu�u sürdürmek �ç�n zorunlu b�r gereks�n�md�. Ayrıca özgürlük b�reylere, erc�h mar�e�yle kend� çıkarlarını gözeme ırsaı da anır: Nerede ya�ayacağının, k�m �ç�n çalı�acağının, ney� saın alacağının vs. erc�h�. L�beraller daha sonra sonra özgürlüğü, �nsanların �nsanların becer� ve ve yeenekler�n� yeenekler�n� gel���r�p, poans�yelpoans�yeller�n� gerçekle��reb�lecekler� yegâne ko�ul olarak görmü�lerd�r. görmü�lerd�r. Ancak l�beraller l� beraller,, b�rey�n b� rey�n mulak anlamda özgürlük hakları olduğunu kabul emezler. Özgürlük sınırsız olduğunda, b�r “ruhsa”a, d�ğerler�n� ac�z eme hakkına dönü�eb�l�r. John Suar M�ll, (bkz. s. 46) On L�bery (Hürr�ye Üsüne , [1859] 1972, s. 73) adlı eser�nde, “medenî opluluğun herhang� b�r üyes�n�n �rades�ne rağmen üzer�nde kullanılab�lecek me�ru gücün yegâne amacı, ‘d�ğerler�ne zarar vermes�n� engellemek” engellemek”,, olduğunu öne sürer. M�ll, b�reyler�n mulak özgürlük kullanacakları “kend�ler�yle �lg�l�” eylemler �le d�ğerler�n�n özgürlükler�n� kısılayab�lecek ya da onlara zarar vereb�lecek “d�ğerler�yle “d�ğerler�yle �lg�l�” eylemler arasında ne b�r ayrım yapar yapar.. M�ll, b�rey üzer�nde, k���n�n kend�s�ne �z�ksel � z�ksel veya ahlâkî olarak zarar vermes�n� engellemek üzere asarlanmı� asarlanmı� olsalar b�le h�çb�r kısılamayı kabul emez. Bu ürden b�r görü�e göre örneğ�n, örneğ� n, oomob�l sürücüler�n�n emn�ye kemer� akmalarını veya moos�kle kullanıcılarının kask akmalarını zorunlu kılan yasalar veya b�r b�rey�n ne okuyacağını ya da d�nleyeceğ�n� sınırlayan her ür sansür kabul k abul ed�lemez n�el�ked�r. Aynı anlayı� çerçeves�nde rad�kal l�bereryenler, �nsanların, ero�n ve koka�n g�b� uyu�urucu uy u�urucu madLİBERALİZM
45
John Stuart Mill (1806-1873) İngiliz filozof, iktisatçı ve siyasetçi. Mill, babası olan faydacı teorisyen James Mill tarafından yoğun ve katı bir eğitime tâbi tutuldu. Bu durum, onun 20 yaşında zihinsel olarak çökmesine yol açtı. Mill, London Review dergisini dergisini kurdu, basımını üstlendi ve 1865’ten 1881’e kadar Westminster milletvekilliği yaptı. Mill’in çeşitlilik barındıran karmaşık eseri, liberalizmin gelişiminde hayatî rol oynadı. Çünkü bu eser, birçok birçok açıdan klasik ve modern teoriler arasında bir köprü oluşturdu. Mill’in, kolektif eğilimlere ve geleneklere karşı takındığı muhalif tavır, 19. Yüzyıl’daki Yüzyıl’daki hâkim ilkelerde derinlere kök salmıştı. Ancak onun, “bireyselliğe” adanmada kendisini dışa vuran, bireysel hayatın niteliğine yaptığı vurgu, aynı şekilde kadınlara oy hakkı, daha sonra da işçi kooperatifleri gibi davalara duyduğu sempati, 20. Yüzyıl’ın iple çektiği gelişmelerdi. Mill’in başlıca eserleri arasında, On Liberty (Hürriyet Üstüne, 1859), Considerations on Representative Government (Temsilî Hükümet Üzerine Düşünceler , 1861) ve The Subjection of Women (Kadınların Tebaalaştırılması, 1869) vardır.
deler� kullanma hakları olduğunu savunab�l�rler. B�rey kend� beden ve r uhu üzer�nde egemen olsa da; herkes, üm d�ğer b�reyler�n e�� özgürlük hakkından yararlanmaları gerçeğ�ne saygı duymak zorundadırlar. Bu anlayı�, herkes �ç�n e�� özgürlükle uarlı olmak kaydıyla, herkes�n, mümkün olan en gen�� ölçüde özgürlük hakkı olduğu �lkes� çerçeves�nde, çağda� l�beral John Rawls (bkz. s. 74) araından d�le ge�r�lm���r. L�beraller, özgürlüğün değer� hususunda hem�k�r olsalar da, b�rey �ç�n “özgür” olmanın ne demek olduğu konusunda her zaman aynı görü�ü payla�mazlar. İng�l�z dü�ünce ar�hç�s� Isa�ah Berl�n, (1909-1997) wo Conceps o L�bery ( İk� Özgürlük Kavramı , , [1958] 1969) adlı eser�nde, “nega� “nega � ” özgürlük eor�s�yle, “poz�� ” özgürlük eor�s�n� b�rb�r�nden ayırmı�ır. Erken dönem veya klas�k l�beraller özgürlüğün, k���n�n kend� ba�ına bırakılmasına, müdahaleden bağımsız ve erc�h et�kler� �ek�lde hareke eme becer�ler�ne dayalı olduğuna �nanırlar. �nanırlar. Bu özgürlük kavramla� k avramla�ırması ırması “nega�f�r”; yan�, b�rey üzer�nde dı�sal b�r kısılama veya zorlamanın olmadığı zaman söz konusu olab�l�r. Modern l�beraller �se daha “poz��” b�r özgürlük kavramla�ırmasını ben�mserler. Bu, Berl�n araından k���n�n kend�s�n�n eend�s� olma becer�s�, özerk olma olarak anımlanır. K���n�n kend�s�n�n eend�s� olması, b�rey�n, becer� ve yeenekler�n� gel���reb�lmes�n�, anlayı�ını gen��lemes�n� ve poans�yel�n� kullandığı �ç�n de memnun�ye duymasını gerek�r�r. Örneğ�n J. S. M�ll’e göre özgürlük, sal dı� baskılardan âzade olmakan çok daha azla b�r �eyd�r: Özgürlük, gel��me ve n�haî olarak da kend�n� gerçekle��rmey� gerçekle��rmey� ba�armak üzere �nsanî kapas�ey� gerek�r�r. Farklı özgürlük kavramla�ırmaları, l�beral�zm �ç�nde sadece akadem�k arı�maları ahr�k emekle kalmaz; l�beraller�n, b�reyle devle arasındak� �l��k�ye a� arklı görü�ler� ben�msemeler�ne de yol açar.
46
2. BÖLÜM
Özgürlük Üzerine Bakış Açıları Liberaller, özgürlüğe, üstün bireyci değer olarak öncelik tanırlar. Klasik liberaller, zorlama yokluğu veya tercih özgürlüğü olarak anlaşılan negatif özgürlüğü savunurken; modern liberaller, kişisel gelişim ve insanî ilerleme anlamında pozitif özgürlük taraftarıdırlar.
Muhafazakârlar, geleneksel olarak zayıf bir özgürlük görüşüne onay verirler. Çünkü ödev ve sorumlulukların gözetilmesi beklentisi varken vark en negatif özgürlük, toplumun dokusu için bir tehdit oluşturur. Ancak Yeni Yeni Sağ, iktisadî alandaki negatif özgürlüğü, piyasadaki tercih özgürlüğünü benimserler.
Sosyalistler, özgürlüğü genellikle olumlu terimler çerçevesinde algılarlar. Bu özgürlük, özgür yaratıcı emek veya işbirliği hâlindeki sosyal etkileşim aracılığıyla başarılmış kendini gerçekleştirme anlamındadır. Sosyal demokratlar özgürlüğü, bireysel potansiyelin gerçekleştirilmesi olarak görme açısından modern liberalizme yaklaşmışlardır.
Anarşistler, özgürlüğü mutlak bir değer olarak görürler ve özgürlüğün hiçbir siyasal otorite biçimiyle uyuşmayacağına inanırlar. Özgürlük, k işisel özerkliğin başarılması demektir. Yani Yani salt kişinin “kendi başına” bırakılması değil; rasyonel olarak kendi kendini yönlendiren ve kendi istekleri doğrultusunda hareket edebilir olmasıdır.
Faşistler, anlamsız olduğu gerekçesiyle her tür bireysel özgürlüğü reddederler. reddederler. Aksine “gerçek” “gerçek” özgürlük, liderin iradesine sorgusuz itaat ve bireyin ulusal topluluk içinde soğurulmasıdır.
Ekolojistler, özellikle de derin çevreciler özgürlüğü, kişisel egonun ekosfer veya evren içinde soğurulmasıyla beraber ortaya çıkan kendini gerçekleştirme ya da biri olmanın başarılması olarak görürler. Siyasal özgürlüğün aksine, bu özgürlük, özgürlük , bazen “içsel” özgürlük, kendini gerçekleştirme olarak özgürlük şeklinde görülür.
Dinî fundamentalistler, özgürlüğü, esasında içsel veya ruhanî bir nitelik olarak görürler. Özgürlük, Tanrı’nın vahyedilmiş iradesine uyum; dinî otoriteye boyun eğmekle ilgili olan ruhanî memnuniyet demektir.
Akıl Özgürlükle �lg�l� l�beral l� beral anlayı�, akla olan �nanca sıkı sıkıya bağlıdır. L�beral�zm, am anlamıyla hâlâ Aydınlanma Aydın lanma projes�n�n b�r parçasıdır parçasıdır.. Aydınlanm Aydınlanma’ a’nın nın ana eması, �nsanın bâıl �nanç ve cehale bağlarından kurulup, kurulup, b�r “akıl “akıl çağı”nın salıver�lmes� arzusuydu. arzusuydu. Bell� ba�lı Aydınlanma Aydınlanma dü�ünürledü�ünürler� arasında Jean-Jacques Rousseau (bkz. s. 170) Immanuel Kan, Adam Sm�h (bkz. s. 65) ve Jeremy Jere my Benham (bkz. s. 64) vardır vardır.. Aydınlanm Aydınlanmaa rasyonal�zm�, l�beral�zm� b�rçok açıdan ek�lem���r. En ba�a, hem özgürlüğe hem de b�reye olan �nancını güçlend�rm���r. İnsanlar, rasyonel dü�ünen varlıklar olmaları dereces�nde, kend� çıkarları �ç�n en �y�n�n ne olduğunu anımlama ve onun pe��nden g�me yeeneğ�ne sah�p olurlar. L�beraller, bu açıdan b�reyler�n ka�yen yanılmaz olduklarına �nanmazlar ama akla olan �nanç, paernal�zm (bkz. s. 98) kar�ıı güçlü b�r önyargıyı, l�beral�zm �ç�nde ayrılmaz b�r parça olarak �n�a eder. Paernal�zm, b�reyler�, kend� ahlâkî erc�hler�n� yapmakan ve gerek�ğ�nde kend� haalarından ders çıkarmakan alıkoymakla kalmaz, aynı
LİBERALİZM
47
Rasyonalizm / Akılcılık [Rationalism] Rasyonalizm, dünyanın rasyonel bir yapısı olduğu ve bu yapının insan aklı ve eleştirel soruşturmayla ifşa edilebileceği inancıdır. Felsefî bir teori olarak da rasyonalizm, emprisizmin aksine bilginin, tecrübeden ziyade akılla edinildiği inancıdır. Ancak genel bir ilke olarak rasyonalizm, insanların dünyalarını anlama ve açıklama ve de sorunlara çözüm bulma kapasitelerine aşırı derecede vurgu yapar. Rasyonalizm, insanların tutumları ile ilgili olarak birtakım amaçlar öngörmese de, bu amaçların peşinden nasıl gidilmesi gerektiğini kesinlikle belirler. Rasyonalizm, gelenek veya göreneğe dayalı ya da rasyonel olmayan güdü ve dürtülerin aksine, ilke ve aklın yönlendirdiği davranışları vurgular.
zamanda, ba�kaları �ç�n sorumluluk yüklenm�� k���ler�n kend� konumlarını (y�ne kend�) amaçları uğruna köüye kullanma �h�mâl�n� � h�mâl�n� de yaraır. Rasyonal�zm�n b�r d�ğer m�rası da, l�beraller�n, güçlü b�r �ek�lde �lerlemeye �nanma eğ�l�mler�d�r. İlerleme am anlamıyla gel��mek, �ler�ye doğru doğr u hareke emek demek�r. L�beral bakı� açısına göre, özell�kle b�l�msel devr�m mar�e�yle oraya çıkan b�lg� arı�ı, sadece �nsanlara dünyalarını anlama ve açıklamayı açıklamayı mümkün kılmakla kı lmakla kalmadı; bu dünyanın daha �y� �ek�llend�r�lmes�ne �ek�llend�r� lmes�ne de yardımcı oldu. Kısaca aklın gücü �nsanoğluna, kend� hayalarının sorumluluklarını yüklenme ve kend� yazgılarını bel�rleme kapas�es� bah�em���r bah�em���r.. Sonuça rasyonal�zm, �nsanlığı geçm���n pençes�yle beraber gelenek ve görenek yükünden de kurarmı�ır. kur armı�ır. Be�erî b�lg� ve anlayı� envaner� �lerlemec� b�r arzda artığından ar tığından her b�r ku�ak, kend�nden öncek�nden daha �ler�ye g�deb�lmeked�r. Bu aynı zamanda eğ��m üzer�ndek� karaker�s�k l�beral vurguyu da açıklamakadır. İnsanlar kend�ler�n� b�lg� ed�nmeyle ve önyargıyla beraber bâıl �nancı erk eme yoluyla gel���reb�l�rler. Özell�kle modern l�beral anlayı�a eğ��m, kend� ba�ına, özünde �y�d�r. Eğ��m, k���sel olarak kend�n� gel���rme ve gen�� ölçeke de ar�hsel ve ve sosyal �lerlemen�n hayaî hayaî aracıdır. aracıdır. Ayrıca akıl; arı�ma, münazar münazaraa ve akıl yürümen�n önem�ne önem�ne ı�ık uma açısından haya hayaîî önem a�ır. L�beraller, �nsanları, aklın rehberl�ğ�ndek� yaraıklar olarak görme çerçeves�nde, �nsan doğası hakkında genell�kle �y�mser b�r görü�e sah�p olsalar da, �nsan mükemmell�ğ� �ekl�ndek� üop�k amenüyü nâd�ren deseklerler. Çünkü l�beraller, benc�l çıkarı ve benc�ll�ğ�n gücünü kabul ederler. Bunun kaçınılmaz sonucu da rekabe ve çaı�madır. B�reyler kı kaynaklar �ç�n mücadele ederler; �� dünyası kâr arırmak �ç�n rekabe eder; devleler güvenl�k veya sraej�k avanaj �ç�n çarpı�ırlar vs. L�beral erc�h bu çaı�maların kes�nl�kle, arı�ma ve müzakere yoluyla g�der�lmes� araındadır araındadır.. Aklın en büyük avan avanajı, ajı, çaı�an �dd�a ve aleple alepler�n r�n değerl değerlend�r�leb�lece end�r�leb�leceğ� ğ� b�r zem�n sunmasından sunmasından kaynaklanır –bu �dd�alar anal�zler kar�ısında durab�l�yor mu? Bu �dd�alar “makûl” mü? Bunun yanında akıl, çaı�maların barı�çı yollardan çözümlenmemes�n�n oraya çıkaracağı mal�ye�, yan� ��dde�, kan dökmey� ve ölümü de gözler önüne serer. üm bunlardan dolayı l�beraller, zor kullanma ve saldırganlığa ba�vurmayı onaylamazlar; örneğ�n sava� her zaman, gündeme ge�r�lecek son çare olarak görülür. Ş�dde, sadece aklın �flâsının b�r göserges� değ�l, aynı zamanda �rrasyonel olan kan �ehve� 48
2. BÖLÜM
ve kend� ba�ına ba�ına b�r amaç amaç olarak olarak �k�dar arzusunun arzusunun da salıver�lmes� salıver�lmes� demek�r demek�r.. L�beraller, L�beraller, güç kullanıkullanımının sadece nesî müdaa durumunda veya baskıya kar�ı koyma aracı olarak haklıla�ırılab�leceğ�ne �nanırlar. Ancak bu kullanım her zaman sadece akıl ve muhakemen�n ba�arısız olması durumunda söz konusu olab�l�r.
Adâlet Adâle, özel b�r ahlâkî yargı �p�n� çağrı�ırır; çağrı �ırır; bu yargı da özell�kle ödül ve cezaların payla�ırılmasıyla �lg�l�d�r. �lg� l�d�r. Kısaca adâle herkese, “gereken “gereken”” ne �se onun ver�lmes�yle �lg�l�d�r. �lg� l�d�r. Dar anlamda sosyal adâle, oplumda ücre, kâr, konu, ıbbî bakım, sosyal yardım vs. g�b� ödül ve n�meler�n payla�ırılması demek�r. L�beral adâle eor�s�, çok çe��l� alanlardak� e��l�k �nancına dayanır. Her �eyden önce b�reyc�l�k (bkz. s. 45), emel b�r e��l�ğe esl�m�ye� �ade eder. Her b�rey�n e�� ahlâkî değerde olduğu anlamında, üm �nsanların e�� olarak “doğdukları” “doğdukları” kabul ed�l�r. Doğal haklar veya �nsan hakları nosyonunda �çk�n olan �k�r de budur. İk�nc� olarak, emel e��l�k, b�ç�msel e��l�k �nancını da bünyes�nde barındırır. Buna göre üm b�reyler, özell�kle hak dağılımı açısından oplumda aynı b�ç�msel saüden aydalanmalıdırlar aydalanmalıdırlar.. Sonuça l�beraller; c�ns�ye, ırk, ı rk, renk, renk , �nanç, d�n ya da sosyal arka plan g�b� g� b� ekenler emel�nde bazılarının sosyal �m�yaz veya avanajlardan yararlanıp yararlanıp d�ğerler�n�n �se dı�lanmasına dı �lanmasına ��ddele kar�ı çıkarlar çık arlar.. Haklar; erkekler, beyazlar, beyazlar, Hır�s�yanlar veya zeng�nler g�b� h�çb�r grubun ekel�ne ver�lmemel�d�r. B�ç�msel e��l�ğ�n en öneml�ler� yasal e��l�k ve s�yasî e��l�k�r. Yasal e��l�k, “hukuk önünde e��l�ğ�” vurgular ve yasal çerçeveyle �lg�l� olmayan üm ekenler�n, kes�nl�kle yasal karar alma sürec�yle �lg�l� olmadığını ısrarla bel�r�r. S�yasî e��l�k �se “ek k���, ek oy; ek oy, ek değer” �kr�nde �çk�nd�r ve demokras�ye yönel�k l�beral sadakâ�n emel�n� olu�urur. Üçüncü olarak l�beraller, ırsa e��l�ğ� �nancını ben�mserler. Her b�r b�rey�n oplumda yüksel��� ve dü�ü�üyle �lg�l� �lg �l� e�� �ansı olmalıdır. Bu anlamda anlamda haya oyunu, aynı düzeydek� oyun sahasında oynanmalıdır.. Bu, üm ödül oynanmalıdır ö dül ve sonuçların e�� olması gerek�ğ� ya da haya ve sosyal �arların herkes �ç�n aynı olması gerek�ğ� anlamına gelmez. L�beraller, sosyal e��l�ğ� arzulanab�l�r b�r �ey olarak görmezler, çünkü �nsanlar aynı doğmamı�ır. Her �nsanın arklı yeenek ve becer�ler� vardır ve bazıları, d�ğerler�nden çok daha azla çalı�maya hazırdır. L�beraller, l�yaka�n, becer�n�n ve çalı�ma arzusunun ödüllend�r�lmes� gerek�ğ�ne �nanırlar. Aslında l�berallere göre, eğer �nsanlar doğu�an ge�rd�kler� becer�ler� gel���rme gel���r me ve poans�yeller�n� gerçekle��rme güdüsüne sah�p �seler, bu ödüllend�rme gerekl�d�r. B�r l�beral �ç�n e��l�k, b�reyler�n sah�p oldukları e�� olmayan becer� ve yeenekler�n� gel���rmek �ç�n e�� ırsaa sah�p olmaları demek�r. Bu da, am anlamıyla yeenekl� veya becer�kl�ler�n becer�kl� ler�n yöne�m� anlamına gelen mer�okras� anla yı�ına yol açar. açar. L�yaka yöne�m�n�n hâk�m olduğu oplumda, oplumda, serve ve sosyal konum e��s�zl�kler�, �nsanlar arasında e��s�z becer� ve değer dağılımının yansımasından ba�ka b�r �ey değ� ld�r ya da bu e��s�zl�kler, al�h veya �ans g�b� �nsan konrolünü a�an ekenlere dayanırlar dayanırlar.. Böyles� b�r oplum, sossos LİBERALİZM
49
yal olarak âd�ld�r. Çünkü bu oplumda �nsanlar, c�ns�yeler�ne, der�ler�n�n reng�ne veya d�nler�ne göre değ�l, becer� veya çalı�ma arzularına göre; ya da Mar�n Luher K�ng’�n �ades�yle, “karakerle“k arakerler�n�n �çer�ğ�”ne göre değerlend�r�l�rler. Gen�� anlamda, sosyal e��l�k âd�l değ� ld�r. Çünkü Çünkü bu e��l�k, e��l�k , e�� olmayan b�reyler� e��lerm�� g�b� g� b� elâkk� eder. Ancak l�beral l�beral dü�ünürler dü�ünürler adâle�n adâle�n bu ürden ürden gen�� gen�� �lkeler�n�n pra�ke pra�ke nasıl uygulanması uygulanması gerek gerek-�ğ� hususunda �k�r ayrılığına dü�mü�lerd�r. Klas�k l�beraller, hem �k�sadî hem de ahlâkî zem�nlerde kaı b�r l�yaka yöne�m� ben�mserler ben�mserler.. Klas�k l�beraller �k�sadî olarak, özend�r�c�, e�v�k ed�c� �eylere olan �h�yacı a�ırı derecede vurgulamı�lardır. Gen�� ölçekl� b�r sosyal e��s�zl�k, hem zeng�n hem de yoksullar �ç�n çalı�maya çalı�maya yönel�k yönel�k çok güçlü güçlü b�r özend�r�c� özend�r�c� ekend�r: ekend�r: Zeng�nler�n Zeng�nler�n daha daha azla serve ed�ed�neb�lme �h�mâl� ve yoksulların sealeten kurulma yönündek� ��ddel� arzuları. B�reyler serveler�n� âd�l b�r �ek�lde ed�nd�ğ� veya akardığı sürece, n�haî serve dağılımı ne kadar e��s�z olursa olsun âd�l olmalıdır. Daha yeenekl� olanlar veya çok çalı�anlar serveler�n� “kazanırlar” ve embellere ya da becer�ks�zlere göre göre daha daha müreffeh müreffeh b�r hayaı hayaı hak ederler ederler.. Bu adâle adâle eor�s�, 17. Yüzyıl’ Yüzyıl’da da John John Locke (bkz. s. 54) araından olu�urulmu� ve daha çok Rober Noz�ck’�n (bkz. s. 107) �k�rler�nden ek�lenen neo-l�beraller araından 20. Yüzyıl’ın sonlarından ber� daha da gel���r�lm���r. Modern l�beraller �se sosyal adâle� b�r dereceye kadar, sosyal e��l�ğ� �ma eder �ek�lde ele almı�lardır. Örneğ�n John Rawls, (bkz. s. 74) A Teory o Jus�ce ( B�r Adâle eor�s� , , 1970) adlı eser�nde, �k�sadî e��s�zl�ğ�n sadece oplumdak� oplumdak� en yoksulların menaa�ne ��led�ğ�nde haklıla�ırılab�leceğ�n� öne sürmü�ür. Rawls g�b� l�beraller, âd�l oplumun, b�r reah s�sem� aracılığıyla daha az �y� durumda dur umda olanların menaa�ne reahın yen�den payla�ırıldığı payla�ırıldığı oplum olduğu sonucuna varırlar. Sosyal adâlele �lg�l� böyles� arklı görü�ler, l�beral�zm �ç�ndek� âd�l oplumu gerçekle��reb�lecek ko�ulların neler olduğuna �l��k�n emel b�r �k�r � k�r ayrılığının yansımasıdır yansımasıdır.. Klas�k l�beraller�n �nancına göre, eodal�zm�n yer�n� alan p�yasa ya da kap�al�s ekonom�, her b�rey�n kend� değerler�ne göre ba�arılı olab�leceğ� sosyal ko�ulları ko�ulları yaramı�ır. yaramı�ır. Bunun Bunun aks�ne modern modern l�beraller �se d�zg�nlenmeyen kap�al�zm�n, bazılarına ayrıcalık bazılarına da zarar verecek �ek�lde yen� sosyal adâles�zl�k b�ç�mler�ne yol açığı �nancını a�ırlar.
Hoşgörü ve Farklılık L�beral sosyal e�ğ�n ayır ed�c� özell�ğ�, ahlâkî, külürel ve s�yasî arklılığı kabul eme, bazı durumlarda da göklere çıkarma arzusudur. Aslında çoğulculuk veya arklılığın kökler�n�n b�reyc�l�k �lkes�yle beraber �nsanoğlunun ayrı ve özgün yaraık olduğu varsayımında yer aldığı söyleneb�l�r. Ancak l�beral arklılık erc�h�, çoğunlukla ho�görü �le �l��k�lend�r�l�r. Ho�görü, müsamaha, �nsanların b�z�m onaylamadığımız b�r �ek�lde dü�ünme, konu�ma ve eylemlerde bulunmalarına göz yumma �sekl�l�ğ� demek�r. Bu, Fransız yazar Vola�re’�n (1694-1778), “Söyled�ğ�n �eyden �ğren�yorum ama sen�n bunu söyleme hakkını ölümüne savunacağım” �ades�nde yer almı�ır. Ho�görü, hem e�k b�r �deal � deal hem de sosyal b�r �lked�r. Ho�görü, b�r yandan k���sel özerkl�k amacını ems�l ederken, 50
2. BÖLÜM
Çoğulculuk [Pluralism] En geniş anlamıyla çoğulculuk, birçok şeyin varlığına, farklılık veya çeşitliliğe duyulan adanma inancıdır. Betimleyici bir terim olarak çoğulculuk, parti rekabetini (siyasî çoğulculuk), çoğulculuk), etik değerlerin değerlerin çeşitliliğini (ahlâkî çoğulcu çoğulculuk veya değer çoğulculuğu), çoğulculuğu), kültürel inançların çeşitliliğini ( kültürel çoğulculuk) çoğulculuk) vs. çağrıştırır. Normatif bir terim olarak ise çoğulculuk, farklılığın sıhhatli ve arzulanabilir bir şey olduğunu ileri sürer. Bunun nedeni olarak da genellikle farklılığın, bireysel özgürlüğü koruduğu ve tartışma, münakaşa ve anlayışı beslediği gösterilir. Aslında çoğulculuk, iktidarın seçkin veya yönetici sınıfın elinde yoğunlaşmadığını, geniş ölçüde toplumda orantılı olarak yayıldığını savunur. Bu şekildeki çoğulculuk genellikle, hükümete grup erişiminin geniş demokratik tepkiselliği teminat altına alması anlamında, bir “grup “grup siyaseti” teorisi olarak görülür. gö rülür.
d�ğer yandan da �nsanların b�rb�rler�ne nasıl davranmaları gerek�ğ�yle �lg�l� kurallar koyar. koyar. Ho�görünün l�beral yorumu, John M�lon (1608-1674) ve John Locke g�b� yazarların, d�n özgürlüğünü savunma e�ebbüsler�yle 17. Yüzyıl’da Yüzyıl’da oraya çıkmı�ır. ç ıkmı�ır. Locke, A Leter Concern�ng Concern�ng olera olera�on �on (Hoş1963) adlı yazısında yazısında �öyle b�r akıl yürümeye ba�vurur: Yöne�m�n Yöne�m�n görü Üsüne Üsüne B�r Mekup , [1689] 1963) gerçek ��lev� hayaı, özgürlüğü ve mülk�ye� korumak olduğundan, böyle b�r yöne�m�n “�nsanların ruhunun muhaazası”na muhaazası”na burnunu sokma hakkı yokur. Bu anlayı�, l�beraller �ç�n �ç �n hayaî önem a�ı yan “kamusal” ve ve “özel” “özel” haya haya alanları alanları ayrımına ayrımına ı�ık uar. Ho�görü, özel alan olarak olarak görülen zem�nzem�nlerdek� üm meseleler� kapsayacak �ek�lde gen��le�lmel�d�r. Ahlâkî meselelerle �lg�l� olan d�n g�b� alanlar,, amamen b�reye erk ed�lmel�d�r. Sonuça ho�görü, alanlar ho�gör ü, nega� özgürlüğün em�naıdır. J. S. M�ll (bkz. s. 46), On L�bery (Hürr�ye Üsüne , [1859] 1972) adlı eser�nde, ho�görünün b�reysel olduğu kadar oplum açısından da önem�ne ı�ık uan daha gen�� b�r haklıla�ırma gel���rm���r. B�rey�n bakı� açısından ho�görü, öncel�kle b�reysel özerkl�ğ�n em�naı, dolayısıyla da, ahlâkî k���sel gel���m�n b�r ko�uludur. Bununla beraber ho�görü, b�r büün olarak oplumun sağlamlığını ve sağlığını em�na alına almak �ç�n de b�r zorunlulukur. İy� �k�rler, köü olanların yer�n� alacağından ve cehale cehale �lerlemec� b�r arzda berara ed�leceğ�nden, “hak�ka” sadece �k�rler�n serbes p�yasasında oraya çıkab�l�r. Farklılık veya çe��l�l�ğ�n ne�ces� olarak, rekabe, arı�ma ve münaka�a bundan dolayı sosyal �lerlemen�n moorudur. M�ll’ M�ll’ee göre bu durum, demokras�n�n ve çoğunluk her zaman zaman haklıdır �nancıyla bağlanılı bağlanılı olan “ahmak “ahmak uyumculuğun” uyumculuğun” ehd�d� alındadır. alındadır. Sonuça M�ll ([1859] 1972) �u savı oraya koyab�lm���r: B�r k�ş� hâr�c�nde tüm �nsanlık b�r görüşü ben�mserse ve sadece b�r k�ş� karşıt görüşe sah�pse; �nsanlığın bu k�ş�y� susturmasının haklılığı, bu k�ş�n�n �kt�dar sah�b� olduğunda tüm �nsanlığı susturmasından daha fazla değ�ld�r.
Ho�görü ve arklılık �kr�n� anlayıp payla�mak, emel çaı�malarla parçalanmı� olmayan dengel� b�r opluma a� l�beral �nançla da �l��k�l�d�r. B�reyler ve sosyal gruplar çok arklı çıkarların peLİBERALİZM
51
Liberalizm İçindeki Gerilimler (1) [Evrenselci - Çoğulcu] Evrenselci Liberalizm Evrensel akıl Hakikat arayışı Temel değerler İnsan hakları Liberal-demokratik kültür Liberal zafercilik
Çoğulcu Liberalizm Şüphecilik Düzen arayışı Değer çoğulculuğu Kültürel haklar Çok-kültürlülük Çoğulcu siyasal tarzlar
��nden g�meler�ne rağmen l�beraller, çaı�an çıkarlar arasında der�n b�r uyum veya denge olduğunu kabul ederler. Örneğ�n, ��ç�lerle ��verenler�n çıkarları arklıdır: İ�ç�ler daha �y� ücre, daha kısa çalı�ma saaler� ve �y�le��r�lm�� çalı�ma ko�ulları �serler; ��verenler�n arzusu �se ücreler de dâh�l olmak üzere üm üre�m mal�yeler�n� mümkün olan en dü�ük düzeyde uarak kârlarını arırmakır. Ancak bu çaı�an çıkarlar aynı zamanda b�rb�rler�n� amamlayıcı n�el�ked�r: İ�ç�ler�n ��e, ��verenler�n ��verenl er�n de ��gücüne � �gücüne �h�yaçları vardır. B�r ba�ka �adeyle, her b�r grup, b�r d�ğer�n�n amaçlarının gerçekle��r�lmes� �ç�n zarurîd�r. B�reyler ve gruplar kend� çıkarlarının çı karlarının pe��nden g�deb�l�r ama doğal dengen�n kend�n� kabul et�rme eğ�l�m� vardır. Denge �lkes�, l�beral�zm�, çaı�macı oplum model� gel���ren geleneksel sosyal�zmden ve ahlâkî, sosyal, külürel arklılığı düzens�zl�k ve � s�krarsızlıkla �l��k�lend�ren muhaazakârlıkan ayırır. üm bunlara rağmen l�beral ho�görü, sınırsız b�r çoğulculuk ve arklılığı �ma emez. Örneğ�n Locke (bkz. s. 54), ho�görü �lkes�n�n, dü�ünces�ne göre yabancı b�r papaya sadakâ göseren ve bu yüzdenn de ulusal yüzde ulusal egem egemenl�k enl�k �ç�n b�r ehd� ehd� olu�ur olu�uran an Roma Roma Kaol�kler�n Kaol�kler�n�� kapsayaca kapsayacakk kadar kadar gen��le�lgen��le�lmes�ne hazır değ�ld�r. Daha genel b�r �adeyle ho�görü, b�zza ho�görüden uzak görü�lerle sınırlandırılab�l�r. Örneğ�n l�beraller, demokra�k olmayan s�yasî par�ler� yasaklayan veya ırkçı görü�ler�n �ades�n� engelleyen yasaları deseklemeye hazırdırlar. hazırdırlar. Bu deseğ�n gerekçes� �se böyles� �k�rler�n �k �rler�n yayılması veya bu ür par�le par�ler�n r�n ba�arılarının ba�arılarının l�beral ho�görünün ho�görünün varlığının sona ermes� anlamına anlamına geleceğ�d�r geleceğ�d�r.. Buna rağmen l�beraller, b�rçok durumda ho�görüsüzlüğün baskı alına alınmasına gerek olmadığına da �nanmı�lardır. J. S. M�ll’�n (bkz. s. 46) �dd�a et�ğ� g�b�, açık arı�ma-münazaranın değer�, “köü” �k�rler�n köülükler�n�n ��a ed�lmes�nden gel�r. Bu da “�y�” �k�rler�n hüküm sürmes� demek�r. üm bunlardan bunla rdan dola dolayı yı ho�görüye ho�görüye olan �nanç, b�r yazgı yazgı olarak, olarak, l�bera l�berall eor� eor� ve değe değerler�n rler�n n�hay n�haye�nde e�nde l�bera l�berall olmayan alerna�fler üzer�nde zaer kazanacağı �ekl�ndek� evrensel �nanç �le �lg�l�d�r. Ancak 20. Yüzyıl’ın sonlarından ��baren b�rçok l�beral, ho�gör ünün öes�ne geçm�� ve ahlâkî arasızlık �kr�n� ben�msem���r. Bu, l�beral�zm �ç�nde evrenselc�l�ken çoğulculuğa doğru b�r geç���n yansımasıdır. Yan� l�beraller, arklı ahlâkî ve maddî öncel�klere sah�p �nsanların b�r arada barı� ve kazanç dolu b�r haya hayaıı sürdüreb�lecekler� ko�ulları yarama arzusu çerçeves�nde sürdürdükle52
2. BÖLÜM
r� emel b�r değer kümes� arayı�ından vazgeçm��lerd�r. Böyles� b�r görü�, Isa�ah Berl�n’�n ([1958] 1969) yazılarında açıkça �ades�n� bulan, değerler�n çaı�ması �nsan hayaına �çk�nd�r, b�ç�m�ndek� b�r �nanca dayanır. dayanır. Kısaca �nsanların, hayaın hayaın n�haî amaçlarıyla �lg�l� olarak �k�r ayrılığına dü�meler� zarurîd�r. Bu anlayı�, l�beral değerler�, sah�p oldukları �m�yazlı konumlarından mahrum bıraka b�l�r ama ho�görü barındıran l�beral kurumların, kur umların, ahlâkî çoğulculuk bağlamında düzen ve �s�krarı muhaaza edecek en �y�, belk� de ek kurum olduğunun önem�n� de vurgular. Ancak l�beral�zm b�r kere ahlâkî çoğulculuğu ben�msed�ğ�nde bunu hâlâ l�beral çerçevede barındırması oldukça zordur. Örneğ�n John Gray’e (1995b) (1995b) göre, çoğulculuk; l�beral değer, kurum ve rej�mler�n arık arı k me�ruluk ekel�nden yararlanamayacakları yararlanamayacakları “pos-l�beral” b�r konumu �ma emeked�r emeked�r..
LİBERALİZM, YÖNETİM YÖNETİM VE DEMOKRASİ Liberal Devlet L�beraller, dengel� ve ho�görülü b�r oplumun, b�reyler�n ve gönüllü kurulu�ların özgür eylemler�n�n b�r sonucu olarak doğal b�r hâlde oraya çıkacağına �nanmazlar. İ�e bu nokada l�beraller, hem hukuku hem de yöne�m� gereks�z gören anar��slerle �k�r ayrılığına dü�erler. L�beraller her zaman, özgür b�reyler�n çıkarlarına uygun olduğunda d�ğerler�n� sömürme, mallarını çalma hata kölele��rme eğ�l�m�ne g�recekler� g �recekler� korkusunu a�ırlar. B�reyler aynı zamanda, menaaler�ne uygun olduğunda, sözle�meler� ç�ğneyeb�l�rler veya göz ardı edeb�l�rler. Bundan dolayı, dolayı, b�r b� r k���n�n özgürlüğü, d�ğerler�n� suî�s�male uğrama ruhsaına dönü�me ehl�kes�n� her zaman a�ır; her b�r k���n�n hem oplumun d�ğer üm üyeler�ne b�r ehd� olu�urduğu hem de her b�r k���n�n oplumun d�ğer üm üyeler�n�n ehd�d� alında olduğu söyleneb�l�r. Özgürlüğümüz, d�ğerler�n�n ona ac�zden alıkonmalarını gerek�r�r ve bunun kar�ılığında da d�ğerler�n�n özgürlüğü, b�ze kar�ı em�na alında olmalıdır. Geleneksel olarak l�beraller, böyles� b�r korumanın ancak oplumdak� üm b�rey ve grupları kısılama yeeneğ� olan egemen b�r devle araından sağlanab�leceğ�ne �nanırlar. Bundan dolayı özgürlük, John Locke’un da bel�rt�ğ� g�b� sadece “hukukun boyunduruğu”nda varolab�l�r; “hukuk olmayan yerde, özgürlük de olmaz.” Bu �dd�a aynı zamanda, oplum sözle�mes� eor�ler�n�n de zem�n�n� olu�urur. L�berallere göre, b�rey�n devlee kar�ı s�yasal yükümlülükler�n� açıklayan bu eor�ler, eor�ler, Tomas Hobbes (bkz. s. 88) ve John Locke g�b� 17. Yüzyıl dü�ünürler� araından gel���r�lm��lerd�r. Hobbes ve Locke, Loc ke, devles�z b�r oplumda, “doğa durumu” olarak adlandırdıkları dönemde, yan� yöne�m olu�madan öncek� dev�rde hayaın neye benzed�ğ�ne �l��k�n b�r ablo ç�zerler. B�reyler benc�l, amahkâr ve �k�dar ara yı�ında olduklarından, doğa durumunun �p�k �p� k özell�ğ�, herkes�n herkesle sonu gelmez b�r �ç sava� hayaasıdır. Böyle b�r durumda �nsan hayaı, Hobbes’un �ades�yle, “yalnız, se�l, �ğrenç, hayvanî ve kısa” olacakır. Hobbes ve Locke’un �dd�asına göre, bunun b�r sonucu olarak, rasyonel b�reyLİBERALİZM
53
John Locke (1632-1704) İngiliz filozof ve siyasetçi. Locke, Somerset’te doğdu ve birinci Shaftesbury Kontu Anthony Ashley Cooper’ın sekreteri olmadan önce Oxford’da tıp tahsili yaptı. Siyasal görüşleri, İngiliz Devrimi’nin arka planına karşıt olarak gelişti ve bu devrimle şekillendi. Genellikle erken dönem liberalizminin kilit ki lit düşünürlerinden biri olarak görülen Locke, tutarlı bir mutlakiyetçilik karşıtıdır ve sıkça 1688’de anayasal monarşiyi kuran “Şanlı Devrim”in filozofu olarak gösterilir. Locke, insanların doğaları gereği eşit ve özgür olduklarını kabul etse de, mülkiyet haklarına öncelik vermesi, modern anlamda siyasal eşitlik veya demokrasiyi benimsemesini engelleToleration (Hoşgörü Üstüne Bir Mektup, 1689) miştir. Locke’un siyasetle ilgili en önemli eserleri, A Letter Concerning Toleration ve Two Treaties of Government ’tır ’tır (Hükümet Üzerine İki İnceleme, 1690).
ler egemen b�r yöne�m olu�urmak üzere b�r anla�ma anla�maya, ya, “oplumsal sözle�me”ye sözle�me”ye varırlar. Bu egemen yöne�m olmaksızın düzenl� ve �s�krarlı b�r haya mümkün olamaz. üm b�reyler, b�r hukuk s�sem� olu�urmak adına özgürlükler�n�n b�r kısmını eda emen�n onların menaa�ne olduğunu ark ederler; aks� ak�rde, hakları, dahası hayaarı sürekl�l�k arz eden b�r ehd� alında olacakır. Hobbes ve Locke, bu “sözle�me”n�n “sözle�me”n�n ar�hsel b�r b� r kurgu olduğunun arkındaydılar. arkındaydılar. Zaen oplumsal sözle�mee �dd�asının b�r�nc� sözle�m b�r� nc� amacı, egemen b�r devle�n b�rey �ç�n önem�n� gözler önüne sermek�r. Ba�ka b�r �adeyle Hobbes ve Locke, Loc ke, b�reyler�n, sadece b�r devle�n devle� n sağlayab�leceğ� güvenl�ğe m�nnetar kalarak ve de yöne�mle beraber hukuka saygı duyarak bu ar�hsel kurgu sank� gerçekm�� g�b� davranmalarını davranmal arını d�lemeked�rler d�lemeked�rler.. oplum sözle�mes� eor�s� özelde devlee, genelde de s�yasal oor�eye yönel�k çok sayıdak� l�beral uumu somula�ırmı�ır. Bu eor� öncel�kle, s�yasal oor�en�n “a�ağıdan” yukarıya doğru olduğu �zlen�m�n� vermeked�r. Devle, b�reyler araından b�reyler �ç�n olu�urulur ve bu b�reyler�n �h�yaçları �le çıkarlarına h�zme emek �ç�n varolur. Yöne�m, yöne�lenler�n rızası veya sözle�mes�nden doğar. doğar. Bu, yurta�ların yur ta�ların üm yasalara kar�ı mulak b�r yükümlülükler�n�n ya da her ürden yöne�m b�ç�m�n� kabul eme zorunluluklarının olmadığı anlamına gel�r. Yöne�m, yöne�lenler�n yapığı b�r sözle�meye dayanıyorsa, b�za�h� yöne�m�n kend�s� sözle�men�n �arlarına uymayab�l�r.. Yöne�m�n me�ruluğu kaybolduğunda, uymayab�l�r k aybolduğunda, �nsanlar ba�kaldırma hakkına sah�p olurlar. Bu �lke, wo rea�es o Governmen ( (Hüküme Üzer�ne İk� İnceleme , [1690] 1962) adlı eser�nde eser�nde Locke araından gel���r�lm�� ve 1688 Şanlı Devr�m’�n� haklıla�ırmak üzere kullanılmı�ır. Bu devr�mle Br�anya’da II. James ahtan �nd�r�lm�� ve W�ll�am �le Marry’n�n �dares�nde anayasal b�r monar�� kurulmu�ur. Aynı anlayı�, Amer�kan Bağımsızlık B�ld�rges�’nde Tomas Jefferson (bkz. s. 62) araından da d�le ge�r�lm���r. ge�r�lm��� r. Bu b�ld�rgeye göre, yöne�m mulak b�r despo�zme dönü�üğünde, “halkın bu yöne�m� değ���rme veya oradan or adan kaldırma hakkı vardır.” İk�nc� olarak, oplum sözle�mes� eor�s� devle� oplumda arasız b�r hakem olarak resmeder. Devle, k�leler� sömürmek �seyen �seyen ayrıcalıklı el� araınd araından an değ�l, üm halkın ara olduğu b�r söz54
2. BÖLÜM
le�meyle meydana ge�r�l�r. Bundan dolayı devle, üm yurta�ların çıkarlarını somula�ırır ve b�reyler ya da gruplar arasında çaı�malar söz konusu olduğunda arasız b�r hakem olarak harekee geçer. Örneğ�n b�reyler, d�ğerler�yle yapıkları sözle�meler� ç�ğnerlerse devle, “oyunun kuralları”nı gündeme ge�r�r ve sözle�men�n �arlarını uygulamaya koyar. ab�î k� bunu yaparken sözle�men�n üm araflarının bu sözle�meye gönüllü olarak kaılımlarının ve her �ey� am olarak b�lmeler�n�n sağlanması gerek�r. Böyle b�r hakem �ç�n zorunlu olan özell�k �se eylemler�n�n arasız olması veya böyle görülmes� gerek�r. Sonuça l�beraller devle�, oplumda rekabe hâl�ndek� b�rey ve gruplar arasındak� arasız hakem olarak görürler.
Anayasal Yönetim L�beraller devle�n gerekl�l�ğ�ne �nanmı�larsa da, onun bünyes�nde barındırdığı ehl�keler�n de arkındadırlar. L�beraller�n bakı� açısına göre, büün devleler b�rey kar�ısında poans�yel zorbadır. Bu görü� b�r yandan, devle�n �k�darı kullanması ve dolayısıyla, b�reysel özgürlüğe özgürlüğe dâ�mî b�r ehd� yönelmes� üzer�ne kuruluyken; d�ğer yandan da l�berallere özgü �k�dar korkusunun b�r yansımasıdır. İnsanoğlu kend� kend�n� gözeen b�r yaraık olduğundan, � k�darı –ba�kalarının davranı�larını ek�leme becer�s�– ele geç�rd�ğ�nde bu �k�darı doğal olarak d�ğerler�n�n pahasına kend� menaa� �ç�n kullanacakır. Bas�çe �ade emek gerek�rse, l�berallere göre, benc�ll�k arı �k�dar yozla�maya e��t�r. Bu anlayı�, Lord Acon’un me�hur uyarısında �öyle yer alır: “İk�dar yozla�ırır; mulak �k�dar mulaka yozla�ırır” ve Acon �u sonuca varır: “Büyük adamlar, neredeyse her zaman köü adamlardır.” Bunlardan dolayı l�beraller, keyî yöne�m korkusu a�ırlar ve sınırlı yöne�m �lkes�n� ben�mserler.. Yöne�m, ben�mserler Yöne�m, anayasal anayasal sınırlamaların sınırlamaların konması konması ve b�r sonrak� bölümde ele alınacak demokdemokras�yle sınırlandırılab�l�r, uysalla�ırılab�l�r veya evc�lle��r� leb�l�r. Anayasa, Anaya sa, yöne�m�n yöne�m�n çe��l� kurumları arasınd arasındak� ak� görev görev,, yek� yek� ve ��levler� ahs�s eme ara arayı�ındak� yı�ındak� kurallar kümes�d�r. Bundan dolayı anayasa, yöne�m�n b�za�h� kend�s�n� yöneen kuralları olu�urur. Aslında anayasa am anlamıyla hem yöne�m �k�darının boyularını anımlar hem de bu �k�darın kullanımını sınırlar. Anayasalcılığa yönel�k deseğ�n �k� b�ç�m� vardır. B�r�nc�s�, yönesel organların ve s�yaseç�ler�n s�yaseç�ler�n �k�darı, dı�sal dı�sal ve genell�kle de de yasal mecbur�ye mecbur�yeler�n ler�n devreye devreye sokulmasıyla sokulmasıyla sınırlandırılab�l�r. Bunlardan en öneml�s�, yazılı anayasa olarak b�l�nen anayasalardır. Bu anayasalar, ek b�r yek� belges� �ç�nde yönesel kurumların sorumluluklarını ve ana yek� dağılımını yasal b�r düzene bağlar.r. Sonuça bağla Sonuça yazılı b�r anayasa, anayasa, “üs” yasayı olu�urur. olu�urur. Bu ürden belgeler�n belgeler�n �lk�, 1787 yılında yı lında yazılan B�rle��k Devleler Anayasası’dır. 19. ve 20. Yüzyıl boyunca da B�rle��k Krallık, İsra�l ve Yen� Zelanda hâr�ç, üm l�beral demokras�ler yazılı anayasaları ben�msem��lerd�r. B�rçok durumda da, b�rey �le devle arasındak� �l��k�n�n yasal olarak anımlanmasını mümkün kılarak, b�rey haklarını sağlam b�r �ek�lde konu�landıran haklar b�ld�rgel b� ld�rgeler� er� vardır vardır.. Örneğ�n, B�rle��k Devlele Devlelerr Anaya Anayasası’ sası’nda nda yapılan �lk on ıslaha b�rey haklarını l�selem�� ve bu ıslahaların heps� mü�ereken “Haklar B�ld�rges�” olarak adlandırılmı�ır. Bunun b�r benzer�, “İnsan Hakları B�ld�rges�” (1789), Fransız Devr�m� esnaLİBERALİZM
55
Anayasalcılık [Constitutionalism] Dar anlamda anayasalcılık, bir anayasanın varlığının neden olduğu sınırlı yönetim uygulaması demektir. Bu anlamda, yönetsel kurumlar ve siyasal süreç etkin bir şekilde anayasal kurallarla sınırlandığında anayasalcılığın varlığından bahsedilebilir. Daha geniş anlamda ise anayasalcılık, yönetsel iktidar üzerinde dışsal ve içsel frenler yerleştirerek özgürlüğü koruma arzusu yansıtan siyasî değer ve amaçlar kümesine karşılık gelir. Bu da tipik olarak, bir sisteme bağlanmış anayasa, bir haklar bildirgesi, güçler ayrılığı, iki-meclislilik ve federalizm ya da adem-i merkeziyetçilik gibi amaçları barındıran anayasal/kurucu koşullara ait destekle ifadesini bulur. Sonuçta anayasalcılık, siyasal liberalizmin bir türüdür türüdür..
sında ben�msenm���r. B�rle��k Krallık’a olduğu g�b� ne yazılı anayasaların ne de haklar b�ld�rges�n�n yer almadığı durumlarda durumlarda l�beraller, yönesel yönesel �k�darın renlen renlenmes�nde mes�nde,, hukukun üsünlüğü �lkes�n� gündeme ge�rerek yazılı hukukun önem�n� vurgularlar. Bu durum, 19. Yüzyıl’da Almanya’da kullanılan Rechssaa (hukukla (hukukla yöne�len devle) kavramında açıkça �ades�n� bulmu�ur. İk�nc� olarak, anayasalcılık, s�yasî �k�darı, bell� ba�lı kurumlar arasında dağıan ve b�r “denge ve ren ren”” �ebekes� olu�uran �çsel sınırlamaların devreye g�rmes�yle es�s ed�leb�l�r. Fransız s�yase elseec�s� Monesqu�eu’nun (1689-1775) da bel�rt�ğ� g�b�, “�k�dar, �k�darın gem�, ren� olmalıdır.” L�beral n�el�ğ� olan üm s�yasî s�semler b�r ölçüde �çsel parçalanma serg�lerler. Bu da ancak, b�za�h� Monesqu�e Monesqu�euu araından öne sürülen güçler ayrılığı ayrı lığı öğre�s�n�n uygulanmasıyla mümkün olur. Bu öğre�ye göre, göre, yöne�m�n yasama, yürüme ve yargı �k�darı üç bağımsız kurum araından kullanılmalıdır. Böylece üm b�rey veya küçük grupların d�kaörvâr� b�r �ek�lde �k�darı ele geç�rmes� engellenecek�r. Örneğ�n ABD’dek� ABD’dek� ba�kanlık s�sem� Kongre, Ba�kanlık ve Yüksek Mahkeme arasındak� kaı güçler ayrılığına dayanır. Yargının bağımsızlığı �lkes�, üm l�beral demokras�lerde saygı görür. Yargı, Yargı, hem anayas anayasal al hem de yazılı hukukun anlamını yorumladığından ve bundan dolayı da b�za�h� yöne�m�n yek�ler�n� gözden geç�rd�ğ�nden b�rey� devlee kar�ı koruyacaksa, b�ç�msel b�r bağımsızlığa sah�p olmalı ve s�yasî açıdan arasız kalmalıdır. k almalıdır. Yönesel Yönesel �k�darı parçala parçalayan yan d�ğer aygılar kab�ne hüküme� (ba�bakanın gücünü renler), parlâmener hüküme (yürüme organının gücünü renler), �k�-mecl�sl�l�k (her b�r yasama organının gücünü renler) ve ederal�zm, yek� devr�, yerel yöne�m (merkezî (merkezî yöne�m�n gücünü renler) renler) g�b� bölgesel bölünmelerd�r. bölünmelerd�r.
Demokrasi “Demokras�” er�m�n�n kökler�, An�k Yunan’a kadar uzanır. Sonu “kras�” �le b�en d�ğer kel�meler –ookras�, ar�sokras�, bürokras� vs.– g�b� g �b� demokras� de Yunanca �k�dar veya yöneme anlamına gelen kraos kel�mes�nden ürem���r. Demokras�, “demos araından yöne�m”� �ade emeked�r emeked�r.. Burada demos , , ba�langıça ba�langıça “yoksullar”ı veya “halk yığını”nı �ma eden halk anlamına anlamına gelmeked�r gelmeked�r.. Daha Daha 56
2. BÖLÜM
modern b�r demokra�k görü�, Abraham A braham L�ncoln’ün L�ncoln’ün 1860 Getysburg Konu�ması’nda yer almı�ır. Bu konu�mada “halkın, halk �ç�n, halk araından yöne�m�n”�n erdemler� öve öve b��r�lemem���. Ancak demokras� arı�malı b�r kavramdır: Üzer�nde hem�k�r olunmu�, arı�masız b�r demokras� anımı yokur; b�rb�r�yle çek��en b�rakım anımlar vardır. Bundan dolayı, ek b�r demokra�k yöne�m model� söz konusu değ�ld�r, aks�ne ak s�ne rekabe hâl�nde b�rakım b� rakım uyarlamalar söz konusudur. aar�hsel olarak, bu uyarlamaların en ba�arılısı l�beral demokras� demokras� olmu�ur. olmu�ur. 20. Yüzyıl ��bar�yle � �bar�yle l�beral demokras�n�n, demokra s�n�n, güçlü rak�pler�n� al et�ğ� görülür. Ancak l�beral demokra�k s�yasal s�semler melez b�r n�el�k arz eder: Bu Bu s�semler, s�semler, �k� arklı özell�ğ� bünyes�nde bünyes�nde barındırır; b�r�s� l�beral, d�ğer� de dedemokra�k n�el�k�r. L�beral öğe, sınırlı yöne�me olan �nancı, demokra�k öğe de halkın yöne�m�ne bağlılığı yansıır. B�r demokras� demokras� model� olarak l�beral l�beral demokras�n�n demokras�n�n üç ana özell�ğ� özell�ğ� vardır: ▶ L�beral demokras demokras�,�, ems�lî ve dolaylı dolaylı demokras� demokras� b�ç�m�d�r. S�yasî S�yasî �k�dar, b�ç�msel e��l�k emel�nde –“ek k��� ek oy; ek oy ek değer”– gerçekle��r�len düzenl� seç�mlerdek� ba�arıyla elde ed�l�r. ▶ Bu demokras�, demokras�, rekabe ve seç�m erc�h�ne dayalıdır. dayalıdır. Bu, Bu, gen�� oranda çaı�an �nançlara, �nançlara, sos yal elseelere, elseelere, rekabe hâl�ndek� hâl�ndek� s�yasî harekelere harekelere ve par�lere par�lere ho�görü anlamına gelen gelen s�yasî çoğulculukla (bkz. s. 51) em�n ed�l�r. ▶ Bu demokras�n�n demokras�n�n bel�rg�n bel�rg�n özell�ğ�, devle devle �le s�v�l oplumun oplumun arasına arasına bel�rg�n bel�rg�n ayrım koymasıdır. Bu durum, �k�sadî hayaın kap�al�s veya p�yasa örgülenmes�yle, özerk çık arlar ve grupların varlığıyla ve de yönesel �k�dar üzer�ndek� �çsel ve dı�sal renler renler aracılığıyla muhaaza muhaaza ed�l�r. L�beral demokras�n�n melez doğası, l�beral�zm �ç�nde demokras�ye yönel�k c�ddî b�r bel�rs�zl�ğ� yansıır. Bu bel�rs�zl�k, b�rçok açıdan b�reyc�l�ğ�n (bkz. s. 45) çaı�an olası ek�ler�yle �ek�llenm���r. Çünkü b�reyc�l�k, hem kolek� (mü�erek) b�r �k�dar korkusu barındırır hem de s�yasî e��l�k �nancına yol açar. 19. Yüzyıl’da Yüzyıl’da l�beraller, demokras�y� genell�kle ehd�kâr veya ehl�kel� b�r �ey olarak görmü�lerd�r. görmü�lerd�r. Bu açıdan, 19. Yüzyıl l�beraller�, demokras�y�, erdem ve mülk�ye pahasına sürüler�n yöne�m s�sem� olarak gören Plaon ve Ar�soeles g�b� daha öncek� s�yasî eor�syenler�n görü�ler�n� ekrarlamı�la ekrarlamı�lardır. rdır. Ana l�beral hassas�ye, demokras�n�n b�reysel özgürlüğün dü�manına dönü�eb�lmes� �h�mâl�d�r. Bu hassas�ye de, “halk”ın ek ba�ına b�r varlık olmaması, daha z�yade, arklı �k�r ve çaı�an çıkarlara sah�p olan b�r b�rey ve grup oplamı olması gerçeğ�nden doğar. Çaı�ma �ç�n sunulan “demokra�k “demokra�k çözüm”, çözüm”, sayılara ba�vurma ve çoğunluğun yöne�m� �lkes�n�n uygulanmasıdır.. Yan� “çoğunluğun lanmasıdır “çoğunluğun veya en yüksek sayıdak�ler�n �rades� azınlığın �rades� üzer�nde hâk�m olmalıdır” �lkes�. Sonuça demokras�, %51’�n yöne�m �n�s�ya��ne kalmakadır kalmakadır.. Fransız s�yaseç� ve sosyal yorumcu Alex�s Alex� s de ocquev�lle ocquev�lle (1805-1859), bu durumla �lg�l� olarak me�hur “çoğunluğun “çoğunluğun zorbalığı” �ekl�ndek� asv�r� yapmı�ır. Bu durumda, b�reysel özgürlük ve azınlık hakları halk adına ç�ğneneb�l�r. James Mad�son, 1787’dek� 1787’dek� Ph�ladelph�a ABD Anayasa Kongres�’nde benzer görü�ler� açıkça d�le ge�rm���r. Mad�son, çoğunluğun zorbalığına kar�ı en �y� savunmanın b�r denge ren
LİBERALİZM
57
James Madison (1751-1836) ABD’li devlet adamı ve siyaset teorisyeni. Virginialı Madison, 1774 ve 1775 Anayasa Kongrele-ri’nde ateşli bir Amerikan milliyetçiliği savunucusuydu. 1778 Anayasa Kongresi’nin toplanmasında katkıları oldu ve Anayasa’nın yazılmasında başrollerden birini oynadı. Madison, 1801-1809 yılları arasında Jefferson’un bakanı olarak hizmet etti ve 1809-1817 döneminde ABD’nin dördüncü başkanı olarak görev yaptı. Madison, çoğulculuk ve bölünmüş yönetimin önde gelen savunucularındı. Federalizm, iki-meclislilik ve güçler ayrımının ABD yönetiminin temeli olarak benimsenmesini ısrarla vurguladı. Madisoncu anlayış, zorbalığa karşı direnmenin birincil aracı olarak denge ve fren mekanizmalarını ön plana çıkardı. Ancak görevdeyken Madison, ulusal yönetimin iktidarını güçlendirme yönünde çaba gösterdi. Siyasetle ilgili en ünlü yazıları, Anayasa’nın onaylanması için mücadele veren The Federalist ’e (1787-1788) yaptığı katkılardır.
�ebekes� olacağını öne sürmü�ür. Bu �ebeke, yöne�m�, rekabe hâl�ndek� azınlıklara kar�ı duyarlı olmaya ve mülk�ye sah�b� azınlığı mülk�yes�z mülk� yes�z k�lelerle kar�ı korumaya kor umaya sevk edecek�r. edecek�r. L�beraller, demokras�yle �lg�l� ereddüler�n� sadece çoğunluğun yöne�m� ehl�kes�nden dola yı değ�l, değ� l, modern sanay� oplumlarındak� çoğunluğun çoğ unluğun olu�um b�ç�m�nden dolayı da d�le ge�r�rler. ge�r �rler. Örneğ�n, J. S. M�ll’e (bkz. s. 46) göre, s�yasal erdem�n payla�ımı e��s�zd�r ve gen�� oranda eğ��me bağlıdır. Eğ��ms�zler�n dar sınısal çıkarlara göre hareke eme eğ�l�m� daha azladır. Aks�ne eğ��ml�ler, ba�kalarının �y�l�ğ� �ç�n ecrübe ve erdemler�n� kullanab�l�rler. M�ll, bundan dolayı, seç�lm�� s�yaseç�ler�n, seçmenler�n�n görü�ler�n� yansımakan z�yade, kend� adlarına konu�maları hususunda ısrarcıdır. M�ll ayrıca, çoğul n�el�kl� b�r oy s�sem� öner�s� yapmı�ır. Bu s�seme göre, okuma yazma b�lmeyenler�n oy hakkı eller�nden alınmalı ve eğ��m düzey� ya da sosyal konumlarına bağlı olarak bazı �nsanlara b�r, �k�, üç veya dör oy ahs�s ed�lmel�d�r. İspanyol sosyal b�l�mc� Orega y Gasse (1883-1955), La Rebel�ón de las masas ( K�leler�n İsyanı , , 1930) adlı eser�nde, bu korkuları daha drama�k b�r arzda d�le ge�r�r. Gasse, k�le demokras�s�n�n oraya çıkmasının, medenî oplum ve ahlâkî düzen�n yıkılmasına yol açığı uyarısını yapar. Çünkü böylece, k�leler�n en emel �çgüdüler�ne h�ap ed�lerek oor�er yöne�c�ler�n �k�dara gelmeler�n�n önü açılmı�ır. Ancak 20. Yüzyıl’ üzyıl’da, da, b�rakım b�r akım öğre�lere ve �dd�alar �dd�alaraa dayalı olsa da l�beraller�n büyük b�r bölümü, demokras�y� b�r erdem olarak görmeye ba�lamı�lardır. Demokras� �ç�n ba�vurulan �lk l�beral haklıla�ırma e�ebbüsü, rızaya ve yurta�ların kend�ler�n� yöne�m�n ecavüzler�nden koruyacak araçlara sah�p olmaları gerek�ğ� �kr�ne dayandırılmı�ı. 17. Yüzyıl’da John Locke (bkz. s. 54), oy hakkının mülk�ye sah�pler�n� kapsayacak �ek�lde gen��le�lmes� gerek�ğ�n� savunarak, sınırlı b�r korumacı demokras� eor�s� gel���rm���r. Çünkü mülk sah�pler�, doğal haklarını yöne�me kar�ı ancak bu durumda savunab�leceklerd�r savunab�leceklerd�r.. Eğer yöne�m verg�lend�rme aracılığıyla mülk�ye� kamula�ırma �k�darına sah�pse, o zaman yurta�lar da verg� koyan organı, yan� yasamanın olu�umunu denele yerek kend�ler�n� kend�ler�n� koruma hakları vardır. vardır. Bu �k�r, Amer�kan Devr�m� boyunca, “ems�l “ems�l yoksa verg� 58
2. BÖLÜM
Demokrasi Üzerine Bakış Açıları Liberaller, demokrasiyi, bireyci terimler çerçevesinde oy sandığında ifadesini bulan rıza olarak görürler. Yani demokrasi, düzenli ve rekabete açık seçimler ile aynı şeymiş gibi görülür. Demokrasi bir yandan iktidarın kötüye kullanımını engellemektedir ama çoğunluğun zorbalığının engellenmesi adına, her zaman anayasal bir çerçevede işletilmelidir.
Muhafazakârlar, liberal demokratik yönetimi benimsemektedirler ama bu demokrasi, mülkiyeti ve geleneksel kurumları, terbiye görmemiş “halk yığını”nın iradesinden korunma ihtiyacını karşılayacak nitelikleri barındırmalıdır. Ancak Yeni Yeni Sağ, temsilî demokrasiyle aşırı müdahaleci yönetim ve iktisadî durgunluk meseleleri arasında ilişki kurmaktadır.
Sosyalistler, geleneksel olarak, halkın katılımına dayalı radikal bir demokrasi şeklini benimserler. Kapitalist demokrasi olduğu gerekçesiyle liberal demokrasiyi dışlayan sosyalistler, iktisadî hayatı kamusal denetim altına alma arzusu taşırlar. Ancak şimdiki modern sosyal demokratlar, liberal demokratik yapılara sâdık kalmada şüphe etmezler.
Anarşistler, doğrudan demokrasiyi savunurlar ve süreklilik arz eden halkçı katılımla beraber radikal adem-i merkeziyetçilik vurgusu yaparlar. Temsilî Temsilî demokrasi, seçkin seçki n tahakkümünü örtme ve kitleleri baskıya boyun eğdirme teşebbüslerini gizleyen sahte bir görüntüden g örüntüden başka bir şey değildir.
Faşistler, totaliter demokrasi dairesindeki fikirleri benimserler. Hakikî bir demokrasinin mutlak diktatörlük olduğu düşüncesini taşırlar. Çünkü önder, ideolojik bilgeliği tekeline alabilir ve yalnızca bu lider tek başına halkın gerçek çıkarlarını dillendirebilir. Bu yüzden parti ve seçim rekabeti, yozlaşmış ve kokuşmuştur.
Ekolojistler, çoğunlukla radikal ya da katılımcı demokrasiyi desteklerler. “Koyu” “Koyu” Yeşiller, özel bir temsilî demokrasi eleştirisi geliştirmişlerdir. Bu eleştiri temsilî demokrasiyi, mevcut kuşağın (bu yönde oy hakkı olmaksızın) çıkarlarını gelecek kuşaklara, diğer türlere ve doğaya bir bütün olarak dayatma aracı gibi tanımlar.
de yok” sloganında yer almı�ır. Jeremy Benham (bkz. s. 64) ve James M�ll (1773-1836) g�b� aydacı eor�syenler demokras� nosyonunu, evrensel oy hakkı çerçeves�nde b�rey �ç�n b�r koruma b�ç�m� olarak gündeme ge�rm��ler ge�rm��lerd�r. d�r. Faydacılık Faydacılık (bkz. s. 63), b�reyler�n haz ara arayı�ında yı�ında oldukları ve elemden kaçındıkları �nancına dayanır. dayanır. Böyle b�r durumda b�reyler, kend�ler�n�n anımladıkları anımladıkları çıkarlarıı sürdürme veya savunma adına oy verecek�r. Benham’a çıkarlar Benham’a göre, göre, “en yüksek sayıdak� k���n�n k ���n�n en üs düzeydek� mululuğu”nu es�s emen�n ek yolu ��e bu evrensel oy hakkıdır. (Benham’ın zamanında sadece erkekler�n oy hakkı asavvur ed�l�yordu). Ancak demokras�y�, koruyucu b�rakım zem�nlerde haklıla�ırmak, aynı zamanda sadece n�el�kl� b�r demokra�k yöne�me desek sağlar. N�haî olarak, koruyucu demokras� yurta�larına, erc�h et�kler� b�r hayaı sürdüreb�lecekler� en gen�� haya alanını sunmayı amaçlar. Böylece de bu demokras�, asgarî yöne�m müdahales� çağrı�ımını yapar. Daha rad�kal b�r demokras� anlayı�ı �se s�yasal kaılımın erdemler�yle �lg�l�d�r. Bu anlayı�, J.-J.. Rousseau’nun J.-J Rousseau’nun (bkz. s. 170) �k�rler�n� çağrı�ırır çağrı�ır ır ama J.J. S. M�ll’�n eserler�nde eserler�nde l�beral b�r yoruma âb� uulur. J. S. M�ll b�r anlamda, demokras�ye kar�ı l�beral uumun bel�rs�zl�ğ�n� özelemeked�r. D�zg�nlenmem�� b�ç�m�yle demokras�, zorbalığa yol açmakadır ama demokras�n�n yokluğunda da LİBERALİZM
59
cehale ve vah�îl�k hüküm sürmeked�r. sürmeked�r. M�ll’e göre, demokras�n�n asıl erdem�, �nsanî kapas�eler�n “en üs düzeyde ve en uyumlu �ek�lde” �ek� lde” gel���m�n� sağlamasıdır. Yurta�lar, Yurta�lar, s�yasal hayaa kaılımla beraber,, anlayı�larını gel���r�r, hassas�yeler�n� güçlend�r�r ve k���sel gel���m�n daha üs düzeyler�ne beraber ula�ab�l�rler.. Bu ürden b�r gel��mec� demokras� anlayı�ı, demokras�y� öncel�kle eğ��msel b�r ecrüula�ab�l�rler be olarak ele alır. alır. Sonuça M�ll, M�ll, s�yasal e��l�ğ� reddese de, oy hakkının hakkının okur yazar olmayan olmayanlar lar hâr�ç herkes�, zamanla da (dönem�ne göre rad�kal b�r uumla) kadınları kapsayacak �ek�lde gen��le�lmes� gerek�ğ�n� savunmu�ur savunmu�ur.. Ancak 20. Yüzyıl’dan Yüzyıl’dan ber� demokras�ye �l��k�n l�beral eor�ler, rıza ve kaılımdan k aılımdan z�yade oplumda daha azla uzla�ma �h�yacını vurgulama eğ�l�m�ne g�rm��lerd�r. Bu durum, çoğulcu eor�s yenler�n eserler�nde açıkça görülmeked�r. Çoğulcu yakla�ım, esas s�yasî s� yasî akörler�n b�reyler değ�l, örgülü gruplar olduğunu �ler� sürmü� ve modern sanay� oplumlarını, çaı�an çıkarların bel�rled�ğ� büyüyen b�r karma�a olarak anımlamı�lardır anımlamı�lardır.. Bu bakı� açısından demokras�n�n câz�bes�, câz�bes�, karma�ık ve akı�kan modern oplumlarda dengey� dengey� muhaaza eme eme yeeneğ�ne sah�p yegâne yegâne yöne�m s�sem� olmasından kaynaklanmakadır. kaynaklanmakadır. Demokras�, rekabe hâl�ndek� gruplara s�yasî b�r soluk verd�ğ� sürece, bu grupları s�yasal s�seme bağlar ve böylece s�yasî �s�krarı sürdürür. Ancak bu anlayı�, daha muevazı demokras� eor�ler�n� gündeme ge�rm���r. Amer�kalı s�yase b�l�mc�ler Rober Dahl (d. 1915) ve Charles L�ndblom modern demokra�k s�semler�, üm yurta�lardan arklı çoğunluk araından yöne�m anlamına gelen “pol�ar��ler” olarak anımlamı�lardır. Pol�ar��n�n �p�k özell�ğ�, yurta�lığın görecel� olarak ye��k�nler�n büyük oranını kapsayacak �ek�lde gen��le�lmes� ve bu yurta�ların, �k�dardan �k �dardan dü�ürecek dü�ürecek �ek�lde oy vermekle hüküme yek�l�ler�ne muhal� olma haklarının varlığıdır. Bu, klas�k, halkın kend�n� yönemes� �lkes� �ç�n yeerl� olmasa da, halka kar�ı duyarlı olma ve sorumluluk, uarlı b�r düzey sağlama açısından çok öneml� avana avanajlara jlara sah�p�r.
KLASİK LİBERALİZM Klas�k l�beral�zm, l�beral geleneğ�n �lk dönemler�nde or aya çıkmı�ır. Klas�k l�beral l� beral �k�rler, eodal�zmden kap�al�zme geç�� dönem�nde gel��meye ba�lamı� ve 19. Yüzyıl’d üzyıl’dak� ak� sanay�le�me sürec�n�n ba�larında yüksek b�r düzeye ula�mı�ır. ula�mı�ır. Bundan Bundan dolayı, klas�k l�beral�zm l�beral�zm zaman zaman zaman “19. Yüzyıl Yüzyıl l�beral�zm�” olarak da adlandırılır. Klas�k l�beral�zm�n l�beral�zm�n be��ğ�, kap�al�s k ap�al�s ve sanay� devr�mler�n en �ler� düzeylere ula�ığı ülke olan B�rle��k Krallık’ır. Klas�k l�beral�zm�n ben�msed�ğ� �k�rler, dünyanın d�ğer bölgeler�ne göre Anglo-Sakson ülkelerde özell�kle de B�rle��k Krallık ve ABD’de daha der�n kökle�m���r. Ancak klas�k l�beral�zm sadece, �u anda ar�hsel açıdan �lg� duyulan l�beral�zm�n 19. Yüzyıl’da Y üzyıl’da aldığı �ek�l demek değ�ld�r. Aslında klas�k klas�k l�beral�zm�n l�beral�zm�n �lke ve ve eor�ler�, 20. Yüzyıl’ın Yüzyıl’ın �k�nc� yarısından günümüze kadar aran b�r çek�c�l�ğe sah�p olmu�ur. olmu�ur. Neo-klas�k l�beral�zm l�beral�zm ya da neo-l�neo-l� beral�zm ba�langıça ba�langıça B�rle��k Krallık ve ABD’ ABD’de de oldukça azla ek�l� ek� l� olsa da, kısmen kı smen de küreselle�men�n körüklemes�yle, çok daha gen�� b�r b� r ek� alanına sah�p olmu�ur. Klas�k l�beral �k�rler çe��l� �ek�ller �ek� ller almı�ır ama bazı orak özell�klere de sah�p�rler. sah�p�rler. Öncel�kle, 60
2. BÖLÜM
klas�k l�beraller benc�l b�reyc�l�ğ� kabul ederler. Klas�k l�beraller �nsanoğlunu, kend� ayakları üzer�nde durab�lme kapas�es� çok yüksek ve rasyonel olarak benc�l çıkarlarının pe��nde ko�an yaraıklar olarak görmü�lerd�r. Bundan dolayı, gen�� oranda kend� kend�ne yeen b�reyler oplamından olu�an aom�s�k b�r oplum anlayı�ı vardır. Bu da, oplumların özell�kler�n�n �nsan doğasının daha der�nler�nde yaan özell�klere kadar ger� göürüleb�leceğ� anlamı a�ır. İk�nc� olarak, klas�k l�beraller nega� özgürlüğe �nanırlar. B�rey, ba�kalarının zorlamasına veya müdahales�ne âb� olmadan yalnız bırakıldığı sürece özgürdür. özgürdür. Daha önce de �ade ed�ld�ğ� g�b�, bu anlamdak� özgürlük, b�rey üzer�nde dı�arıdan herhang� b�r sınırlamanın olmamasıdır. Üçüncü olarak, en �y� �h�mâlle devle, Tomas Pa�ne’n�n Pa�ne’n�n �ades�yle “zorunlu b�r köü” köü”dür. dür. Devle, en azından düzen�n varlığı �ç�n gerekl� olan ko�ulların emel�n� atığından zorunlu; opluma mü�erek b�r �radey� dayam dayaması ası ve b�rey�n sorumluluklarıyla özgürlüğünü sınırlaması neden�yle de köüdür. Sonuça klas�k l�beraller, Locke’un (bkz. s. 54) kullandığı mecaz �adeyle “gece bekç�s�” g�b� çalı�an m�n�mal (asgarî) b�r devle� onaylarlar.. Bu bakı� açısına göre, devle�n yükleneceğ� onaylarlar y ükleneceğ� en �y� rol, oplumu dı�arıdan gelen saldırılara kar�ı korumakla kor umakla beraber, beraber, ülke �ç� �ç � düzen�n sağlanıp muhaaza ed�lmes� ve sözle�melere uyulması �ç�n zor kullanmayla sınırlıdır. Son olarak da klas�k l�beraller, gen�� ölçüde olumlu b�r s�v�l oplum görü�ünü ben�mserler. S�v�l oplum, “zorlama alanı” olan devlele mukayese ed�ld�ğ�nde sadece b�r “özgürlük alanı” olarak görülmekle kalmaz, aynı zamanda denge �lkes�n�n yansıması olarak da görülür. Bu, kend� kend�n� düzenleyen p�yasa ekonom�s� anlayı�ına olan l�beral �nança açıkça �ades�n� bulur. üm bunlarla beraber klas�k l�beral�zm, çe��l� öğre� (dokr�n) ve eor�lerden yararlanır. Bunlar arasında en öneml�ler� �unlardır: ▶ ▶ ▶ ▶ ▶
Doğal hak Doğal haklar lar e eor�s� or�s� Fayd ydaacıl cılık ık İk�s İk �sad adîî l�bera l�beral�z l�zm m Sosy So syal al Da Darw�n rw�n�z �zm m Neo eo-l -l�b �ber eral al�z �zm m
Doğal Haklar Teorisi Teorisi İng�lere’dek� John Locke (bkz. s. 54) ve Amer�ka’dak� Tomas Jefferson g�b� 17. ve 18. Yüzyıl’ın doğal haklar eor�syenler�n�n l�beral �deoloj� üzer�nde öneml� ek�ler� olmu�ur. Modern s�yasî arı�ma, “haklar”a ve “haklar”a sah�p olma �dd�alarına yapılan göndermelerle doludur. En bas� anlamıyla hak, bell� b�r �ek�lde aal�yete bulunma veya muamele görme hakkıdır. Bu ürden haklar n�el�k olarak ahlâkî ya da yasal olab�l�r. Locke ve Jefferson’a göre haklar, �nsanlara doğa veya anrı araından bah�ed�lm�� olmaları anlamında “doğal”dır. Doğal haklar günümüzde daha çok, �nsan hakları olarak adlandırılırlar. Jefferson’un �ades�yle bu haklar, “devred�lemez” n�el�ked�rler. Çünkü �nsanlar bu hakları sadece �nsan olma erdem�yle hak ederler: Yan� bu haklar, �nsandan koLİBERALİZM
61
Thomas Jefferson (1743-1826) ABD’li siyaset felsefecisi ve devlet adamı. Virginialı zengin bir çiftlik sahibi olan Jefferson, 1775’te İkinci Kıta Kongresi’nde delegelik ve 1779-1781 yılları arasında Virginia Valiliği yaptı. 1789-1794 yılları arasında ilk Devlet Bakanı olarak görev yaptı ve 1801-1809 yıllarında ABD’nin üçüncü başkanı oldu. Jefferson, Bağımsızlık Bildirgesi’nin asıl yazarı olmakla beraber, çok sayıda mektup ve konuşma metni de yazmıştır. Jefferson, demokratik bir toprak reformu uygulaması geliştirmiştir. Bu uygulamada doğal aristokrasi yönetimiyle, sınırlı yönetim ve laissez-faire ’in harmanlandığı bir arayışa girmiştir. Jefferson ayrıca, sosyal reforma sıcak bakmış, halk eğitiminin genişletilmesini, köleliğin kaldırılmasını (kendisi de köl e sahibi olmasına rağmen) ve iktisadî eşitliği desteklemiştir. destek lemiştir. ABD’de ABD’de Jeffersonianizm, güçlü merkezî yönetime k arşı direnci, bireysel özgürlük-sorumluluk ve devletin haklarına haklar ına yapılan vurguyu ifade etmektedir.
parılamaz. Sonuça doğal haklar, gerçek b�r �nsanî varolu�u sürdüreb�lmen�n zorunlu ko�ullarının olu�urulab�lmes� çerçeves�nde dü�ünülürler. dü�ünülürler. Locke’a göre, bu ürden üç hak vardır: “Haya hürr� ye ve mülk�ye.” mülk�ye.” Jefferson, mülk�ye� anrı anrı verg�s� ya da doğal b�r hak olarak kabul emez ve daha z�yade, �nsanların ���n� kolayla�ırmak �ç�n oraya konduğunu dü�ünür. Bundan dolayı Jefferson, Amer�kan Bağımsızlık B�ld�rges�’nde devred�lemez haklar haklar olarak “haya, hürr�ye ve mululuk araara yı�ı”na yer ver�r. ver�r. Doğal haklar ya da �nsan hakları hakları �kr�, �kr� , l�beral dü�üncey� çe��l� �ek�llerde ek�lem���r. Örneğ�n, bu ürden haklara ver�len ağırlık, Tomas Hobbes (bkz. s. 88) g�b� oor�er dü�ünürler� John Locke g�b� �lk �l k dönem l�beraller�nden ayırır. Daha Daha önce de bel�r�ld�ğ� g�b� hem Hobbes hem de Locke yöne�m�n “oplum sözle�mes�” aracılığıyla olu�urulduğuna �nanırlar. Ancak İng�l�z İç Sava�ı dönem�nde yazılan Lev�ahan ([1651] 1968) adlı eser�nde Hobbes, sadece güçlü b�r yöne�m�n, erc�hen b�r monar��n�n oplumda düzen ve güvenl�ğ� es�s edeb�leceğ�n� öne sürer sürer.. Hobbes, “doğa durumu”na dü�mekense, kralı egemen ya da mulak b�r �k�dar yek�s� �le donamaya hazırdır. Bundan dolayı her yurta�, her ürden yöne�m b�ç�m�n� kabul emel�d�r çünkü baskıcı b�r yöne�m b�le yöne�ms�z olmakan daha �y�d�r. üm bunların çerçeves�nde Hobbes, güvenl�k �h�yacını özgürlük arzusundan üsün uar. Locke �se keyî ya da sınırsız yöne�m anlayı�ına kar�ı çıkmı�ır. Yöne�m, Y öne�m, üç emel hak olan “haya “ haya,, hürr�ye ve mülk�ye”� korumak �ç�n � ç�n kurulur. Bu haklar devle araından korunduğunda, yurta�lar yöne�me saygı duymalı ve yasaya �aa emel�d�rler. Bunun ers�ne, eğer yöne�m yurta�larının haklarını ç�ğn�yorsa, bunun kar�ılığında da yurta�ların �syan hakkı vardır. Sonuça Locke, 17. Yüzyıl İng�l�z Devr�m�’n� onaylamı� ve 1688’de anayasal monar��n�n kurulu�unu alkı�lamı�ır. L�beraller, daha sonrak� sonrak� yüzyıllarda yüzy ıllarda yöne�m�n baskısına kar�ı yapılan halk �syanlarını haklıla�ırmak üzere b�reysel haklar �kr�n� sıkça kullanmı�lardır. Locke’a göre, ayrıca, devlele yurta�ları arasındak� sözle�me özel ve sınırlıdır: Bu sözle�men�n amacı, anımlanmı� bell� ba�lı doğal haklar kümes�n�n korunmasıdır. Yan� Locke, sınırlı b�r 62
2. BÖLÜM
Faydacılık [Utilitarianism] Faydacılık, Jeremy Bentham ve James Mill’in geliştirdiği ahlâk felsefesidir. Bu anlayış, “iyi”yi haz veya mutlulukla, “kötü”yü de elem ya da mutsuzlukla özdeşleştirir. Bundan dolayı bireylerin, hazzı azamîleştirme, elemi de asgarîleştirmek üzere eylemde bulundukları varsayılır. Burada haz ve ve elem, fayda veya kullanım değeri açısından hesaplanır ve genellikle maddî tüketimden türeyen tatmin olarak görülür. “En üst düzeydeki mutluluk” ilkesi, yasa, kurum ve hatta siyasî sistemleri değerlendirmek için kullanılabilir. Eylem faydacılığı, eylem, en azından başka bir eylem kadar elemden fazla haz üretiyorsa, bu eylemi doğru eylem olarak değerlendirir. Kural faydacılığı faydacılığı ise bir eylemi, genellikle uyulduğunda iyi sonuçlar ortaya çıkaran kuralla uyumluysa doğru eylem olarak görür.
yöne�m anlayı�ına sah�p�r. Yöne�m�n me�ru rolü, “haya “ haya,, hürr�ye hürr �ye ve mülk�ye”�n korunmasıyla kor unmasıyla sınırlıdır. Bundan dolayı, yöne�mler�n ��levler�, kamu düzen�n� muhaaza emek, mülk�ye� korumak, dı�arıdan gelecek saldırılara kar�ı b�r savunma sağlamak ve sözle�melere uymayı em�na alına almak �le �lg�l� “m�n�mal” ��levler�n öes�ne geçmemel�d�r. D�ğer meseleler ve sorumluluklar, haklı olarak, b�reyler�n �lg� alanındadır. Tomas Jefferson yüz yıl sonra, “en az yöneen yöne�m, en �y� yöne�md�r” �dd�asıyla aynı duyguyu d�le ge�rmeked�r.
Faydacılık Doğal haklar eor�ler�, erken dönem l�beral�zm�n�n ek dayanağı değ�ld�r. İnsan doğasına doğasına �l��k�n oldukça ek�l� alerna� b�r eor� olarak aydacılık, özell�kle Jerem Jeremyy Benham ve James M�ll araından 19. Yüzyıl ba�larında oraya konmu�ur. Benham, haklar �kr�n� � kr�n� “anlamsız” olarak görmü� ve doğal hakları, “cambaz ayaklıkları üzer�ndek� anlamsızlık” olarak adlandırmı�ır. Benham, doğal haklar yer�ne daha b�l�msel ve nesnel nesnel olduğuna �nandığı �nandığı b�r �dd�a öne sürmü�ür. Bu �dd�aya �dd�aya göre b�reyler, benc�l çıkarları araından güdülen�r ve bu çıkarlar, haz haz arzusu veya mululuk ve de elemden sakınma �seğ� olarak anımlanab�l�r anımlanab�l�r.. Her �k�s� � k�s� de ayda açısından hesaba kaılır. Bunun da öes�nde ayda �lkes�, aynı zamanda, mululuğu yücelme eğ�l�m� çerçeves�nde b�r eylem, s�yasa veya kurumun olu�urulab�lmes�n�n “haklılığı”nı oraya koyma anlamında ahlâkî b�r �lked�r. Her b�r b�rey, eylem�nden doğan haz m�karı da�res�nde ney�n ahlâkî olarak �y� olacağını hesapla hesaplayab�lecek�r; yab�lecek�r; böylece “en yüksek sayıdak� k���n�n en üs düzeydek� mululuğu” �lkes�, b�r büün olarak opluma daha ayaydalı olacak s�yasaların olu�urulmasında kullanılab�l�r. Faydacı �k�rler�n, l�beral�zm üzer�nde d�kkae değer ek�ler� olmu�ur. Bu �k�rler özelde, b�reyler�n eylemler�n� nasıl ve neden böyle gerçekle��rd�kler�n� açıklayan b�r ahlâk elsees� sağlar. İnsanoğlunu rasyonel olarak benc�l çıkarları pe��nde ko�an yaraıklar g�b� gören aydacı �nsan kavramla�ırması, daha sonrak� l�beral dü�ünür ku�akları araından ben�msenm���r. Ayrıca her b�rey�n, kend�s� �ç�n ney�n en �y� �ek�lde çıkarına uygun olduğunu �drak edeb�leceğ� dü�ünülür. Bu esp�, LİBERALİZM
63
Jeremy Bentham (1748-1832) İngiliz filozofu, reformcusu ve faydacılığın kurucusu. Bentham’ın fikirleri, felsefî radikalizmin temellerini oluşturmuştur. Bu fikirler, Victoria Britanyası’ndaki birçok idarî, hukukî, yönetsel ve iktisadî reformun temelini oluşturmuştur. ol uşturmuştur. Bentham, doğal haklar teorisine, ahlâkî ve felsefî sistem şeklinde, bilimsel olduğu varsayılan bir alternatif geliştirmiştir. Bu sistem, insanoğlunun rasyonel olarak bencil çıkarları peşinde koşan yaratıklar ya da fayda azamîleştiricileri olduğu inancına dayanıyordu. Bentham, genel fayda ilkesini –en yüksek sayıdaki kişinin en üst düzeydeki mutluluğu– kullanarak, laissez-faire ekonomisi, anayasal reform ve daha sonra da siyasal demokrasi için haklılaştırma zemini oluşturmuştur. Bentham’ın faydacı anlayışının özü, Fragments on Government’ ta ta (Hükümet Üzerine Fragmanlar , 1776) şekillenmiş, Principles of Morals and Legislation (Yasamanın ve Ahlâkî Değerlerin İlkeleri , 1789) adlı eserinde daha da geliştirilmiştir.
b�reyler adına devle g�b� bazı bazı aaerk�l aaerk�l oor�eler oor�elerce ce yapılamaz. yapılamaz. Benha Benham, m, b�reyler�n b�reyler�n kend� kend� erc�h erc�h et�ket�kler� �ek�lde haz veya mululuk elde emek �ç�n aal�yete bulunduklarını öne sürer. Ba�kaca h�ç k�mse b�reyler�n bu mululuk mululuk dereces�n� dereces�n� veya n�el�ğ�n� yargılayam yargılayamaz. az. Her b�rey, b�rey, ona ney�n haz verd�ğ�n�n yegânee yargıcıysa, yegân yargıcıysa, o zaman zaman bu b�rey b�rey ek ek ba�ına ba�ına ahlâkî olarak ney�n doğru doğru olduğunu olduğunu da esp� edeb�l�r edeb�l�r.. Faydacı �k�rler�n, l�berall�ğe aykırı b�rakım olası ek�ler� de vardır. Benham, ayda �lkes�n�n sal b�reysel �nsan davranı�ına değ�l, b�r büün olarak oplumla �l��k�lend�r�leb�leceğ� dü�ünces�n� a�ır. Kurumlar ve yasama, “en üs düzeydek� mululuk” kısasıyla değerlend�r�leb�l�rler ama bu ormülün çoğunlukçu b�r karaker� vardır. Çünkü Çünkü ormül, “en yüksek sayıdak�ler”�n sayıdak�ler”� n mululuğunu, ahlâkî olarak doğru olanın ölçüü olarak kullanır ve bundan dolayı da, çoğunluğun çıkarlarının azınlıklarınk�ler üzer�nde ağır basmasını mümkün kılar. Bunun aks�ne l�beraller, sadece çoğunluk �ç�nde yer alanların değ�l, her b�rey�n kend� çıkarının pe��nden ko�ma hakkı olması gerek�ğ�ne �nanırlar. Bu çerçevede l�beraller, Benhamcı �lkeler�n kaı b�ç�mde uygulanmasının, çoğunluğun zorbalığına yol açab�leceğ� kaygısını a�ırlar. Öe yandan, “en yüksek sayı” eraındak� �lg� aynı zamanda, 19. Yüzyıl’ın sonları ve 20. Yüzyıl’ın ba�larında sosyal�s dü�ünürler�n neden aydacılığa doğru sürüklend�kler�n� de açıklamakadır.
İktisadî Liberalizm 18. Yüzyıl’ın sonları ve 19. Yüzyıl’ın ba�ları, Adam Sm�h (bkz. s. 65) ve Dav�d R�cardo (17701823) g�b� s�yasal �k�saçıların eserler� çerçeves�nde klas�k �k�sa eor�s�n�n gel���m�ne anıklık em���r. Sm�h’�n Te Wealh o Na�ons (Ulusların Zeng�nl�ğ� , , [1776] 1976) adlı eser�, b�rçok açıdan �lk �k�sa � k�sa ders k�abıdır. Sm�h, �nsan doğasına �l��k�n rasyonal�s ve l� beral varsayımlardan varsayımlardan oldukça yararlanmı� ve s�v�l oplum �ç�nde �ç� nde devle�n arzulanan rolü eraındak� arı�malara arı�malara büyük kakısı 64
2. BÖLÜM
KAYNAKÇA
Acton, Lord (1956) Essays on Freedom and Power . Londra: Meridian.
the Democratic Ideal, 4. ed. Londra ve New York: Longman.
Adams, I. (1989) The Logic of Political Belief: A Philosophical Analysis. Londra ve New York: Harvester Wheatsheaf.
Baradat, L. P. (2003) Political Ideologies: Their Origins and Impact, 8. ed. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall.
Adams, I. (2001) Political Ideology Today, 2. ed. Manchester: Manchester University Press.
Barker, R. (1997) Political Ideas in Modern Britain: In and After the 20th Century, 2. ed. Londra ve New York: Routledge.
Adonis, A. ve Hames, T. (1994) A Conservative Revolution? The Thatcher-Reagan Decade in Pers pective. Manchester: Manchester University Press. Ahmed, A. ve Donnan, H. (1994) Islam, Globalization and Postmodernity . Londra ve New York: Routledge. Ahmed, R. (2001) Jihad: The Rise of Militant Islam in Central Asia. New Haven, CT: Yale University Press. Alter, P. (1989) Nationalism. Londra: Edward Arnold. Anderson, B. (1983) Imagined Communities: Reflections on the Origins and Spread and Spread of Nationalism. Londra: Verso.
Barry, J. (1999) Rethinking Green Politics. Londra ve Thousand Oaks, CA:Sage. Barry, N. (1987) The New Right . Londra: Croom Helm. Baxter, B. (1999) Ecologism: An Introduction . Edinburgh: Edinburgh University Press. Beasley, C. (1999) What is Feminism? Londra: Sage. Beauvoir, S. de (1968) The Second Sex, çev. H. M. Parshley. New York: Bantam. Bell, D. (1960) The End of Ideology . Glencoe, IL: Free Press. Bellamy, R. (1992) Liberalism and Modern Society: An Historical Argument . Cambridge: Polity Press.
Arblaster, A. (1984) The Rise and Decline of Western Liberalism. Oxford: Basil Blackwell.
Benn, T. (1980) Arguments for Democracy . Harmondsworth: Penguin.
Arendt, H. (1951) The Origins of Totalitarianism. Londra: Allen & Unwin.
Bentham, J. (1970) Introduction to the Principles of Morals and Legislation, ed. J. Burns ve H. L. A. Hart. Londra: Athlone Press (Glencoe, IL: Free Press, 1970).
Aristotle (1962), The Politics, çev. T. T. Sinclair. Harmondsworth: Penguin (Chicago, IL: University of Chicago Press, 1985).
Berki, R. N. (1975) Socialism. Londra: Dent.
Aughey, A., Jones, G. ve Riches, W. T. M. (1992) The Conservative Political Tradition in Britain and the United States. Londra: Pinter.
Berlin, I. (1969) ‘Two Concepts of Liberty’ Liberty’,, Four Essays on Liberty içinde. Londra: Oxford University Press.
Bahro, R. (1982) Socialism and Survival . Londra: Heretic Books.
Bernstein, E. (1962) Evolutionary Socialism. New York: Schocken.
Bahro, R. (1984) From Red to Green. Londra: Verso/ New Left Books.
Blakeley, G ve Bryson, V. (eds) (2002) Contemporary Political Concepts: A Critical Introduction. Londra: Pluto Press.
Bakunin, M. (1973) Selected Writings, ed. Lehning. Londra: Cape. Bakunin, M. (1977) ‘Church ve State’, G. Woodcock (ed.), The Anarchist Reader içinde. Londra: Fontana. Ball, T. ve Dagger, R.(2002) Political Ideologies and
Bobbio, N. (1996) Left and Right . Oxford: Polity Press. Bobbin, P. (2002) The Shield of Achilles. New York: Knopf ve Londra: Allen Lane. Bookchin, M. (1975) Our Synthetic Environment . Londra: Harper & Row. Bookchin, M. (1977) ‘Anarchism Anarchism ve Ecology’, Ecology’, G. Wo-
311
odcock (ed.), The Anarchist Reader. içinde. Londra: Fontana.
Capra, F. (1982) The Turning Point . Londra: Fontana (Boston, MA: Shambhala, 1983).
Boulding, K. (1966) ‘The Economics of the Coming Spaceship Earth’, H. Jarrett (ed.), Environmental Quality in a Growing Economy. Economy. içinde. Baltimore: Johns Hopkins Press.
Capra, F. (1997) The Web of Life: A New Synthesis of Mind and Matter . Londra: Flamingo.
Bourne, R. (1977) ‘War is the Health of the t he State’, G. Woodcock (ed.), The Anarc hist Reader. içinde. Londra: Fontana. Bracher, K. D. (1985) The Age of Ideologies: A History of Political Thought in the Twentieth Century . Londra: Methuen. Bramwell, A. (1989) Ecology in the Twentieth Century: A History . New Haven, CT C T ve Londra: Yale Yale University Press. Bramwell, A. (1994) The Fading of the Greens: The Decline of Environmental Politics in the West . New Haven, CT: C T: Yale Yale University Press. Brown, D. (2000) Contemporary Nationalism: Civic, Ethnocultural and Multicultural Politics . Londra: Routledge.
Carson, R. (1962) The Silent Spring. Boston, MA: Houghton Mifflin. Carter, A. (1971) The Political Theory of Anarchism. Londra: Routledge & Kegan Paul. Cecil, H. (1912) Conservatism. Londra ve New York: Home University Library. Chamberlain, H. S. (1913) Foundations of the Nineteenth Century . New York: John Lane. Charvert, J. (1982) Feminism. Londra: Dent. Club of Rome. See Meadows et al . (1972). Collins, P. (1993) Ideology After the Fall of Communism. Londra: Bowerdean. Constant, B. (1988) Political Writings. Cambridge: Cambridge University Press.
Brownmiller, S. (1975) Against Our Will: Men, Women and Rape. New York: Simon & Schuster.
Conway, D. (1995) Classical Liberalism: The Unvanquished Ideal . Londra: Macmillan ve New York: St Martin’s Press.
Bruce, S. (1993) ‘Fundamentalism, Ethnicity ve Enclave’, M. Marty ve R. S. Appleby (eds), Fundamentalism and the State içinde. Chicago, IL ve Londra: Chicago University Press.
Coole, D. (1993) Women in Political Theory: From Ancient Misogyny to Contemporary Feminism, 2. ed. Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.
Bruce, S. (2000) Fundamentalism. Oxford: Polity Press.
Costa, M. D. ve James, S. (1972) The Power of Women and the Subordination of the of the Community . Bristol: Falling Wall Press.
Bryson, V. (2003) Feminist Political Theory: An Introduction, 2. ed. Basingstoke: Palgrave Macmillan. Burke, E. (1968) Reflections on the Revolution in France. Harmondsworth: Penguin. Burke, E. (1975) On Government, Politics and Society, ed. B. W. Hill. Londra: Fontana Burnham, J. (1960) The Managerial Revolution . Harmondsworth: Penguin ve Bloomington: Indiana University Press. Butler, C. (2002) Postmodernism: A Very Short Introduction. Oxford ve New York: Oxford University Press. Capra, F. (1975) The Tao of Physics. Londra: Fontana.
312
SİYASÎ SİY ASÎ İDEOLOJİLER
Crewe, I. (1989) ‘Value ‘Values: s: The Crusade that Failed’ Failed ’, D. Kavanagh ve A. Seldon (eds), The Thatcher Effect içinde. içinde. Oxford: Oxford University Press. Crick, B. (1962) A Defence of Politics. Harmondsworth: Penguin. Critchley, T. A. (1970) The Conquest of Violence. Londra: Constable. Crosland, C. A. R. (1956) The Future of Socialism. Londra: Cape (Des Plaines, IL:Greenwood, 1977). Dahl, R. (1961) Who Governs? Democracy and Power in an American City . New Haven, CT: Yale University Press.
Dalai Lama (1996) The Power of Buddhism. Londra: Newleaf.
Private Woman. Princeton, NJ: PrincetonUniversity Press.
Daly, H. (1974) ‘Steady-state economics vs. growthmania: a critique of orthodox conceptions of growth, wants, scarcity ve efficiency’, içinde Policy Sciences, cilt 5, s. 149-67.
Engels, F. (1976) The Origins of the Family, Private Property and the State. Londra: Lawrence & C . Wishart (New York: Pathfinder, 1972).
Daly, M. (1979) Gyn/Ecology: The Meta-Ethics of Radical Feminism. Boston, MA: Beacon Press.
Etzioni, A. (1995) The Spirit of Community: Rights, Responsibilities and the Communitarian Agenda. Londra: Fontana.
Darwin, C. (1972) On the Origin of Species. Londra: Dent.
Eysenck, H. (1964) Sense and Nonsense in Psychology . Harmondsworth: Penguin.
Dickinson, G. L. (1916) The European Anarchy, Londra: Allen & Unwin.
Faludi, S. (1991) Backlash: The Undeclared War Against American Women. New York: Crown.
Dobson, A. (1991) The Green Reader . Londra: Andre Deutsch.
Fanon, F. (1965) The Wretched of the Earth. Harmondsworth: Penguin (New York: Grove-Weidenfeld, 1988).
Dobson, A. (2000) Green Political Thought . Londra: HarperCollins. Downs, A. (1957) An Economic Theory of Democracy . New York: York: Harper & Row. Eagleton,’T. (1991) Ideology: An Introduction . Londra: Verso. Eatwell, R. (1996) Fascism: A History . Londra: Vintage. Eatwell, R. ve N. O’Sullivan (eds) (1989) The Nature of the Right: European and American American Politics and Political Thought since 1789. Londra: Pinter. Eatwell, R. ve Wright, A. (eds) (1999) Contemporary Political Ideologies, 2. ed. Londra: Pinter. Eccleshall, R. et al . (2003) Political Ideologies: An Introduction, 3. ed. Londra ve New York: Routledge. Eckersley, R. (1992) Environmentalism and Political Theory: Towards an Ecocentric Approach . Londra: UCL Press. Edgar, D. (1988) ‘The Free or the Good’, içinde R. Levitas (ed.) The Ideology of the New Right . Oxford: Polity Press. Ehrenfeld, D. (1978) The Arrogance of Humanism. Oxford: Oxford University Press. Ehrlich, P. ve A. Ehrlich (1970) Population, Resources and Environment: Issues in Human Ecology . Londra: W. H. Freeman. Ehrlich, P. P. ve R. Harriman (1971) How to be a Survivor . Londra: Pan. Elshtain, J. B. (1981) Public Man,
Faure, S. (1977) ‘Anarchy-Anarchist’, G. Woodcock (ed.), The Anarchist Reader içinde Londra: Fontana. Figes, E. (1970) Patriarchal Attitudes. Greenwich, CT: Fawcett. Firestone, S. (1972) The Dialectic of Sex . New York: Basic Books. Foley, M. (1994) (ed.) Ideas that Shape Politics. Manchester ve New York: Manchester University Press. Fox, W. (1990) Towards a Transpersonal Ecology: Developing the Foundations for Environmentalism Boston, MA: Shambhala. Freeden, M. (1996) Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach. Oxford ve New York: Oxford University Press. Freeden, M. (2001) Reassessing Political Ideologies: The Durability of Dissent . Londra ve New York: York: Routledge. Freedman, J. (2001) Feminism. Buckingham ve Philadelphia, PA: Open University Press. Friedan, B. (1963) The Feminine Mystique. New York: Norton. Friedan, B. (1983) The Second Stage. Londra: Abacus (New York: York: Summit, 1981). Friedman, M. (1962) Capitalism and Freedom. Chicago, IL: University of Chicago Press.
KAYNAKÇA
313
TERİMLER SÖZLÜĞÜ
Bir terim kitabın içindeki kutularda daha kapsamlı bir şekilde ele alınıyorsa, sözlükteki tanımın ardından referans sayfa numarası verilir.
Adâlet [Justice]: Adâletl� olmanın ve tarafsızlığın ahlâkî standardı; sosyal adâletse toplumda, âd�l veya savunulab�l�r b�r zeng�nl�k ve mükâfat dağıtımı nosyonudur.
Aydınlanma [Enlightenment, the]: Doruk noktasına 18. Yüzyıl’da da çıkan ve akıl ve �lerleme adına genel olarak d�n, s�yaset ve b�lg� ed�nme hakkkında hakkk ında geleneksel �nançlara meydan okuyan entelektüel b�r hareket.
Adem-i Merkezileşme [Decentralization]: Yerel yönet�mler�n/özerkl�kler�n, m�llî veya merkezî organlardan uzağa �kt�dar ve sorumluluk transfer� yaparak gen�şlemes�.
Ayrılıkçılık [Separatism]: Bağımsız b�r devlet kurma görüşüyle s�yasal b�r formasyondan ayrılma taleb�.
Anarşi [Anarchy]: Sözlük anlamı �kt�dar yoksunluğu demekt�r; anarş�, genell�kle pejorat�f anlamda �st�krarsızlık, hatta kaos anlamında kullanılır. kullanılır. Anayasalcılık [Constitutionalism]: Hükümet �kt�darının, hükümet kurumlarının görevler�n�, yetk�s�n� ve fonks�yonlarını ve b�rey haklarını tanımlayan b�r çerçeve kurallar (b�r anayasa) dâh�l�nde kullanılması gerekt�ğ�ne olan �nanç. (bkz. s. 56) Ancien Régime [Eski Rejim]: Sözlük anlamı esk� düzen
demekt�r; genell�kle Fransız Devr�m�’nden öncek� mutlak�yetç� yapılarla �l�şk�lend�r�l�r. Anomi [Anomie]: Değerler�n ve normat�f kuralların zayıflaması; tecr�tl�k, yalnızlık ve anlamsızlık duygularıyla �l�şk�lend�r�l�r.
Batı [West, the]: Kültürel anlamda Greko-Roman ve Hır�st�yan kökler�yle, sosyal sosy al alanda endüstr�yel kap�tal�zm�n hâk�m�yet�yle ve s�yasî s� yasî olarak l�beral demokras�n�n yaygınlığıyla bel�rg�nleşen dünyanın parçaları. Belirlenimcilik / Determinizm [Determinism]: İnsan eylemler�n�n ve terc�hler�n�n tamamen dışsal faktörler tarafından şartlandırıldığı �nancı; determ�n�zm hür �raden�n b�r m�t olduğunu �ma eder. Bencillik/Egoizm [Egoism]: B�r�n�n kend� çıkarı ve �y�l�ğ�yle �lg�lenmes�, benc�ll�k; veya her b�rey�n kend� ahlâkî evren�n�n merkez� olması, ve bu yüzden b�reyler�n ahlâkî açıdan özerk varlıklar olarak �s�mlend�r�lmes�. Bilim [Science]: D�kkatl� �nceleme ve tekrarlanab�l�r deneyler tarafından test ed�len h�potezler sürec�yle b�lg� ed�nme yöntem�.
Anti-Semitizm [Anti-Semitism]: Yahud�lere Yahud�lere karşı k arşı yönelt�len önyargı ve k�n; Yahud� düşmalığının d�nî, ekonom�k ve ırksal formları olab�l�r. (bkz. s. 228)
Bilimcilik [Scientism]: B�l�msel metodun gerçeğ� �nşa etmede önyargıdan yoksun ve nesnel tek yol olduğuna ve bu metodun her türlü öğrenme alanına uygulanab�l�r olduğu �nancı.
Artı Değer [Surplus Value]: Kap�tal�st sömürü mekan�zması tarafından proletaryanın emeğ�nden alınan değere �şaret eden Marks�st b�r ter�m.
Bireycilik [Individualism]: Sosyal grup ya da kolekt�v�teye karşı b�rey�n merkezî önem�ne duyulan �t�mat. (bkz. s. 45)
Aşırı Milliyetçilik [Jingoism]: Askerî gen�şleme veya emperyal �şgâl�n kışkırttığı m�ll�yetç� şevk�n b�r karakter� ve halk kutlaması.
Bireysellik [Individuality]: B�r b�rey�n ayırted�c� ya da b�r�c�k k�ml�ğ�n�n ve yetenekler�n�n farkına vararak –k� bu onu d�ğer tüm �nsanlardan farklılaştırır– kend�n� gerçekleşt�rmes�.
Atomizm [Atomism]: Toplumun sosyal gruplardan z�yade, benc�l ve çoğunlukla kend� kend�ne yeten b�reyler�n veya atomların toplamından oluştuğuna �nanma. Avro-Komünizm [Eurocommunism]: Marks�zm� l�beral demokrat�k �lkelerle harmanlamayı amaçlayan b�r çeş�t törpülenm�ş komün�zm.
Burjuvazi [Bourgeoisie]: Kap�tal�st toplumun yönet�c� sınıfına �şaret eden Marks�st ter�m, üretken zeng�nl�ğ�n sah�pler�. Burjuva İdeolojisi [Bourgeoisie Ideology]: Kap�tal�st toplumun çarpıklıklarını g�zleyerek burjuvanın çıkarlarına h�zmette bulunan f�k�r ve teor�lere �şaret eden
321
Marks�st ter�m. Çoğulculuk [Pluralism]: Çeş�tl�l�ğe ya da terc�he duyulan �nanç veya s�yasî gücün gen�şçe ve tarafsız b�r şek�lde dağılmasının gerekl�l�ğ�n� veya dağılmasının �y� olacağını öngören teor�. (bkz. s. 51) Çatışma [Conflict]: İk� ya da daha fazla güç arasındak� karşıtlık veya rekabet; uzlaşmaz amaçların tak� b�nden veya çek�şen f�k�rler�n f�k �rler�n mücadeles�nden doğar. Çevrecilik [Environmentalism]: Doğal çevren�n önem�ne olan s�yasî �nanç; çevrec�l�k genell�kle (ekoloj�zm�n karşıtı olarak) �nsan �ht�yaçlarını ve çıkarlarını yansıtan doğaya karşı reform�st b�r yaklaşımı vurgulamak �ç�n kullanılır. k ullanılır. Çift Cinsiyetlilik (Androjeni) [Androgyny]: Erkek ve d�ş� karakter�st�klere b�rl�kte sah�p olma; c�ns�yet�n sosyal rol ve s�yasî statüyle �l�şk�l� olmadığı anlamında, �nsanın c�ns�yets�z varlıklar olduğuna �şaret etmek �ç�n kullanılır. Çoğunlukçuluk [Majoritarianism]: Çoğunluk yönet�m�ne olan �nanç; çoğunlukçuluk hem çoğunluğun azınlığa hükmetmes�n� hem de azınlığın çoğunluğun kararına boyun eğmes� gerekt�ğ�n� �çer�r. Çok-Kültürlülük / Çok-Kültürcül Çok-Kültürcülük ük [Multiculturalism]: Genell�kle, farklı kültürel grupların saygıyı ve tanınmayı hak ett�ğ� �nancı üzer�ne kurulan toplumsal çeş�tl�l�ğ�n (genell�kle (genell�kle ırk, etn�s�te, d�n veya d�lle �l�şk �l�d�r) onaylanması. (bkz. s. 78) Demokrasi [Democracy]: Halkın yönet�m�; demokras� hem genel katılımı hem de devlet yönet�m�n� kapsar ve çok farklı b�ç�mlerde ortaya çıkab�l�r. çık ab�l�r. Demokratik Merkeziyetçilik [Democratic Centralism]: Tartışma Tartışma özgürlüğüyle sert ser t eylem b�rl�ğ� arasında b�r denge öngörüsü üzer�ne kurulu Len�n�st part� organ�zasyonu �lkes�. Derin Ekoloji [Deep Ecology]: İnsan-merkez�yetç�l�ğ� reddeden ve öncel�ğ� doğanın korunmasına k orunmasına veren Yeş�l b�r �deoloj�k perspekt�f; der�n ekoloj� b�yosentr�k eş�tl�k, çeş�tl�l�k ve adem-� merkez�yetç�l�k g�b� değerlerle �l�şk�lend�r�l�r. Devlet [State]: Bölgesel b�r alanda tanımlanan ve genell�kle zor kullanma tekel�ne sah�p, egemenl�k gücünü kabul ett�ren b�r kurum.
322
SİYASÎ SİY ASÎ İDEOLOJİLER
Devlet Sosyalizmi [State Socialism]: Teor�de, devlet�n, toplum yararına, ekonom�k hayatı ve ekonom�k kararları kontrol altına alması ve yönlend�rmes�. Devletçilik [Statism]: Problemler�n çözümünde ve ekonom�k ve sosyal gel�ş�m�n garant� altına alınmasında en uygun aracın devlet olduğu �nancı. Devrim [Revolution]: Kökten ve dönüşü olmayan b�r değ�ş�m, genell�kle kısa ama çarpıcı b�r kargaşa dönem�; s�stemat�k değ�ş�m. Diğerkâmlık [Altruism]: Başkalarının �y�l�ğ� ve esenl�ğ�yle �lg�l� olmak, d�ğerkâm, ya aydınlanmış k�ş�sel çıkara ya da ortak or tak �nsanlık �nancına dayalıdır. Dirimselcilik / Canlıcılık [V�tal�sm]: Yaşayan organ�zmaların karakter�st�k özell�kler�n� evrensel b�r ‘hayata-gücü’nden nden aldıklarını varsayan teor�; v�tal�zm, yetenek ve akıl yer�ne güdü ve dürtülere vurguyu �ma eder. Diyalektik [Dialectic]: Çarpışan �k� güç arasındak� etk�leş�m�n b�r sonrak� veya daha �ler� b�r aşamaya önderl�k ett�ğ� gel�ş�m sürec�; b�r toplumun �ç�ndek� �çsel çel�şk�ler�n yol açtığı tar�hsel değ�ş�m. Diyalektik Materyalizm [Dialectical Materialism] : Ortodoks komün�st devletlerde entelektüel hayata hâk�m olan, Marks�zm�n kaba ve determ�n�st�k b�ç�m�. Doğa Hâli [State of Nature]: Sınırlandırılmamış özgürlük ve kurumsallaşmış otor�tede yokluğuyla karakter�ze ed�len s�yaset önces� toplum. Doğal Aristokrasi [Natural Aristocracy]: Yeteneğ�n ve l�derl�ğ�n gayret veya k�ş�sel gel�ş�m sayes�nde kazanımı dışında doğuştan ya da ırs� olduğunu �dd�a eden görüş. Doğal Haklar [Natural Rights]: İnsana Tanrı tarafından bahşed�len temel ve devrolunamaz (el�nden alınamaz) haklar. Doğrudan Demokrasi [Direct Democracy]: Hükümet etme görev�nde, vatandaşın doğrudan ve sürekl� katılımıyla şek�llenm�ş yaygın özerkl�k. Doğrudan Eylem [Direct Action]: Anayasal ve yasal sınırlamaların dışında uygulamaya konulan s�yasî eylem; terör�zme pas�f d�ren�şten kaynaklanab�l�r. Düzen [Order]: K�ş�sel güvenl�ğ� destekleyen, yerleş�k,
DİZİN
#
Doğu Almanya 100, 170, 180, 207 11 Eylül 2001 35, 36, 110, 290, Nazi Almanyası 20, 22, 26, 213, 293, 298 218–222, 226, 9/11 (Chomsky, 2003) 210 Althusser, L. 143 19. Yüzyıl’ın Temelleri Altı Gün Savaşı (1967) 299 (Chamberlain, 1899) 228 Altın Mabet 299 Amerikan Devrimi (1776) 59, 87 A Amerikan Geleneksel Değerler Action Française 222 Koalisyonu 297 Acton, Lord 55, 195, 311 Amerikan ideolojisi 21 Açgözlü Toplum Toplum (Tawney (Tawney,, 1921) Amerikan İktidarı ve Yeni Yeni Manderin 148 (Chomsky, 1965) 210 Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Amerikan Kadının Seçme Hakkı Parti, Türkiye) 293 Birliği 236 Adonis, A. 114, 311 Amish (ABD) 284 Adorno, T. 143 anarko-kapitalizm anarko-kapitaliz m 107, 198, 205, 206 Afganistan 37, 110, 282, 293, 294 anarko-komünizm 198, 200–202 Afrika sosyalizmi 182, 183 anarko-sendikalizm 200, 201 Ahcroft, J. 298 anarşi 88, 176, 185, 191, 206, 321 Ahlâkın Soy Kütüğü Üzerine (Nietzsche, 1887) 216 Anarşi, Devlet ve Ütopya (Nozick, 1974) 107 Ahlâkî Çoğunluk 109, 288, 297 anayasacılık 176, 321 Ahlâkî Duygular Teorisi Teorisi (A. Smith, 1759) 65 Ancien Régime 83, 95, 321 Ahmed, A. 301, 311 Anderson, B. 168 aile androjen 241, 251, 322 aile içinde güç dağılımı 246 Anglikan Kilisesi 99 burjuva aile 248, 249 Anglikanizm 296 Aile, Özel Mülkiyet ve Devletin anomi 93, 321 Kökeni (Engels, 1884) 247 Anthony, S. B. 236 Akıl ve Devrim (Marcuse, 1941) Anthony, Stanton 236 143 anti-sömürgecilik/kolonyalizm. Alexander, II. 203, 207 Bkz sömürgecilik sömürgecilik karşıtı Alexander, III. 177, 228 anti-devletçilik 193 Allende, S. 118 Anti-Dühring (Engels) 133 Alman Gençlik Gençlik Hareketi 273 anti-feminizm 242, 244, 244, 254 Alman İdeolojisi (Marx ve Engels, anti-kapitalizm (kapitalizm karşıtı) 1846) 24, 135 38, 158, 210, 217, 221, 306 Almanya 56, 76, 83, 96, 100, anti-klerikalizm 193, 196 117, 132, 137, 154, 161, anti-küreselleşme 306 162, 166, 170, 172, 179, anti-küreselleşme (küreselleşme 180, 213, 214, 218 –225, karşıtı) 38, 158, 192, 208, 228–231, 259, 260, 264, 210, 278, 279, 307 268, 269, 273, 274, 296 anti-modernizm (modernizm Batı Almanya 170 karşıtlığı) 229, 281, 283,
287 anti-rasyonalizm 215, 216 anti-Semitizm 21, 181, 226–230, 321, 326 anti-şirketçilik (şirket karşıtı hareket) 307 Antik Yunan Yunan 56, 191, 192, 202 apartheid 227 Aral Denizi 275 Arap sosyalizmi 118 Arblaster, A. 79, 311 Arendt, H. H. 27, 311 311 Ariler 221, 228, 228, 229 aristokrasi 21, 41, 56, 62, 84, 98, 128 Aristoteles 57, 88 Arjantin 84, 96, 191, 191, 213, 224 Arnavutlar 176 askerî harcama 76 aşırı milliyetçilik 179, 215, 215, 221, 321 ayaklanma/isyan 128–130, 139, 163, 207, 303 azınlık grupları 177, 178 178 açık toplum 223 artı değer 137, 321 Asquith, H. H. 73 Aşil’in Kalkanı (Bobbitt, 2002) 37 Ataerkil Tutumlar Tutumlar (Figes, 1970) 250 ateizm 204, 285 Atkinson, T-G. 253 atomizm 92, 111, 111, 321 Attlee, C. R. 127, 151 Avam Kamarası 236 Avanti (gazete) 220 Avrupa Birliği 171, 178, 185, 188 Avustralya 112, 131, 133, 189 Avusturya Okulu 105 Aydınlanma 23, 37, 43, 47, 79, 113, 117, 195, 204, 213–217, 272, 306, 309, 321 Aydınlanma projesi 47, 79, 113, 306, 309 Ayodhya: Babri Mescidi 299
333
B
99, 102, 111, 144, 146, 186, 202–206, 210, 232, 242, Baader Meinhof (Batı Alman) 207 245, 247, 252, 272, 278, Babri Mescidi 299 306, 321 Bağımsızlık Bildirgesi 54, 62 liberal bireycilik 74, 155, 192, Bahro, R. R. 275, 311 202, 246, 247, 283, 287 Bakunin, M. 120, 191, 196–199, bireysel özgürlük 45, 47, 51, 51, 55, 207, 311 57, 70, 72, 107, 198, 202, 203, 210, 214, 284 Bali Bombalamaları (2002) 293 Birleşmiş Milletler (BM) 185, 188, Bandung Konferansı Konferansı (1955) 183 247 banka 94, 200, 220, 228 İnsan Hakları Bildirgesi 186 Barruel, A. 161 Bismarck, O. von 96, 170, 177, 222 Bask milliyetçiliği 171 biyo-çeşitlilik 262 Basklar 163, 165, 172 biyoloji / biyolojik biyolojik 19, 23, 166, Baxter, B. 279, 311 180, 184, 202, 226 –229, Beauvoir, S. de 241, 250, 253, 311 235, 240–242, 251–253, Belçika 117, 137, 189, 231 277, 324, 329 belirlenimcilik/determinizm 26, psiko-biyoloji 242, 243 159, 321, 326 biyolojik aile 251 belirsizlik 35, 57, 88, 113, 231, 308 biyosfer 261, 265, 266, 268 Bell, D D.. 303, 304 Blair, T. 154, 156 Bellamy, R. 79, 311 Blanqui, L. A. 128 bencillik/egoizm 55, 74, 78, 89, Bobbio, N. 34, 311 311 121, 187, 203 –206, 223, Bobbitt,t, P. Bobbit P. 37, 69 271, 321 Bohr, N. 264 benlik felsefesi (anthroposophy ) Bolivar, S. 161, 174 274 Bentham, J. 47, 59, 63, 64, 64, 71, 90, Bolivya 161 Bolşevizm / Bolşevikler 118, 126, 126, 311 128, 138–142, 145, 146, Bergson, H. 216 159, 191, 221 Berlin 35, 144, 144, 231 Bonapartizm 96 Berlin, I. 46, 53, 311 Bookchin, M. 196, 272, 276, 311 Bernstein, E. 130, 149, 150, 151, Bosna / Boşnaklar 163, 176 176 311 boşanma hukuku 240, 246 beşerî eksiklik 86, 88 Boulding, K. E. 267, 312 Beveridge Raporu (1942) 72, 73 Bourne, R. 194, 312 Beyrut 293 Bharatiya Janata Partisi (BJP) 299 Böyle Buyurdu Zerdüşt (Nietzsche, 1884) 216, 219 Bhindranwale, J. S. 299 Bracher, K. D. 312 bilgi toplumu 155, 157 Bramwell, A. 273, 279, 312 Bilimsel Devrimlerin Yapısı (Kuhn, Breton milliyetçiliği 171 1962) 29 Bir Adâlet Teorisi (Rawls, 1970) 50, Bretton Woods 69 Brezilya 165 74 205 bireycilik/bireysellik 30, 37, 44, 45, Bright, J. 185, 205 Britanya 54, 117, 133, 137, 178 49, 50, 57, 70 –73, 77, 89,
334
SİYASÎ SİY ASÎ İDEOLOJİLER
Brown, D. D. 189, 312 Brownmiller, S. 252, 312 Bryson, V. V. 256, 311, 312 312 Brzezinski, Z. 314 Budist iktisat 269 Budizm 195, 259, 265, 265, 272, 281, 300 fundamentalizm 298, 299 Theravada 300 Zen 197, 265 Bukharin, N. 141 burjuva ideolojisi/değerleri 25, 42, 132, 143, 145, 187, 220, 321 burjuvazi 125, 128, 133, 136–140, 149, 214, 228, 321 Burke, E. 83, 86, 87, 93–97, 101, 312 Burma 299 Burnham, J. 151, 312 312 Bush, G. (ABD Başkanı 1989-1993) 177, 298 Bush, G. W. (ABD Başkanı 20012009) 106, 110, 112, 177, 298 Bush, G. W. (ABD Başkanı 20012009) 36 Butler, C. 308, 312 bürokrasi / bürokratlar 56, 68, 105, 130 Bütünüyle Kadın (Greer, 1999) 255 Büyümenin Sınırları (Roma Kulübü, 1972) 260
C-Ç Caleb Williams (Godwin, 1794) 196 Calvin, J. 281 canlı merkezci eşitlik 123 Capra, F. F. 260, 264, 265, 279, 312 Carbonari 175 Carnot, M. F. F. S. 207 Carson, R. 260, 276, 312 Carter, A. 210, 312 Castro, F. F. 118, 129, 182
CDU 100 Cecil, H. 85, 312 cemaat/topluluk 41, 44, 44, 168 CGT (Fransa) (Fransa) 191, 201 Chamberlain, H. S. 228, 312 Charlemagne (Şarlman) 170, 222 222 Chauvin, N. 179 Chauvin. Bkz şovenizm şovenizm Cheney, D. 298 Chesterton, G. K. 86 Chomsky, N. 210, 306 Churchill, R. R. Lord 99 CIA (Amerikan Merkezî İstihbarat Teşkilâtı) 118 cihad 111, 180, 180, 292–294 cihad 111, 180, 293, 294 Cinsel Siyaset (Millett, 1970) 236, 251 cinsiyet 49, 78, 89, 125, 125, 168, 184, 198, 210, 235 –255, 260, 270, 277, 278, 329 Cinsiyet ve Kader (Greer, 1985) 255 Cinsiyetin Diyalektiği (Firestone, 1972) 251 Clinton, W. J. “Bill” 154, 157 CNT (İspanya) (İspanya) 191, 201 Co-operative Magazine 117 Cobden, R. 66, 102, 185, 185, 205 Coningsby (Disraeli, 1844) 97 Constant, B. 312 Conway, D. D. 80, 312 Coole, D. D. 256, 312 Costa, M. D. D. 248, 312 Crewe, I. 312 Crick, B. 27, 312 Critchley, T. A. 312 Crosland, C. A. R. 151–153, 312 Cumhuriyetçiler (ABD) (ABD) 21, 83, 297 çalışma koşulları 52 çalışma saatleri 52, 139 çarpan etkisi (Keynes) 75 çatışma 41, 92, 110, 125, 135, 136, 153, 156, 164, 178, 186, 204, 229, 262, 289, 291, 294, 305
Çekler 175, 176 Çekoslovakya 162, 163, 176, 213, 218 Çernobil (Ukrayna) 275 çeşitlilik 46, 51, 67, 78, 78, 79, 85, 114, 165, 173, 176, 178, 184, 262, 276, 322 çevre krizi 264, 278, 279 çevre merkezlilik 262, 267 çevrecilik 38, 259, 260, 273, 274, 304, 322 Çin 118, 128, 129, 129, 138, 139, 144, 144, 145, 158, 163, 174, 181, 182, 235, 304 1911 Devrimi 174 1949 Devrimi 118, 128, 128, 138 çocuk bakımı 243 çocuk doğurma / büyütme 91, 235, 239, 241, 243, 248–252, 255, 277 çocuk yetiştirme yetiştirme 241, 251 251 çocuklar 74, 91–94, 108, 238, 246, 251 babasız çocuklar 107 çocuk istihdamı 66, 72, 117 çoğunlukçuluk 322 çok-milletli imparatorluklar 161, 174, 175 Cady, Cady, E. 236
D “doğanın dengesi” 262 Dahl, R. 60, 312 312 Daly, M. 267, 277, 313 Darwin, C. 67, 202, 203, 203, 217, 286, 313 davranışçılık 19 De Gaulle, C. 177 demokrasi doğrudan demokrasi 59 parlamenter demokrasi 232 temsilî demokrasi 41, 59, 206 Demokratik Birlikçi Parti 296 Demokratlar (ABD) 21, 83, 84 Deobandizm 293 Descartes-Newton paradigması 264
Descartes, R. 264 devlet müdahalesi 65, 67, 73, 84, 106, 147, 198, 210, 325, 328 Devlet ve Devrim (Lenin, 1917) 140 Diderot, D. 170 diğerkâmlık 45, 71, 223 diktatörlük askerî diktatörlük 118 geleneksel diktatörlük 96, 219, 223 totaliter diktatörlük 26, 129, 224 dinî fundamentalizm fundamentalizm 43, 184, 281–283, 286, 289, 307 Disraeli, B. 97–99, 103, 177 diyalektik 19, 135, 135, 322 diyalektik materyalizm 133 Dobson 279, 313 doğal aristokrasi 62, 93, 93, 322 doğal haklar 44, 61–64 doğal hukuk 86, 87 87 doğal seleksiyon (seçilim) 67, 87, 123, 217 doğaya/toprağa dönüş 89, 230, 230, 259, 260, 266 doğum kontrolü 251, 295 Donnan, H. 301, 311 Donne, J. 119 Dönüm Noktası (Capra, 1982) 264 Dördüncü Enternasyonel 187 Dreyfus olayları (1894-1906) 228 DUP 296 Dünya Bankası 69 Dünya Hindu Konseyi 299 Dünya Savaşı Birinci Dünya Savaşı (19141918) 35, 73, 96, 96, 117, 130, 162, 174, 175, 188, 213–215, 221–224, 231 İkinci Dünya Savaşı (1939-1945) 26, 36, 73–76, 83, 100, 163, 170, 181, 188, 214, 303 Dünya Ticaret Örgütü 69, 188
DİZİN
335
