Anahatlanyla S İ Y A S Î ve K Ü L T Ü R E L OSMANLI TARİHİ
Anahatlanyla SIYASÎ ve KÜLTÜREL OSMANLI TARİHİ e
A
A
VELİ ŞİRİN Lise Tarih Ders Kitabı Yazarı
ÜÇÜNCÜ BASKI
MARIFET YAYıNLARı Yerebatan Cad. Çatalçeşme Sok. Defne Han No: 27 Kat: 3 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel: (0.212) 526 22 70-513 92 25 Fax: (0.212) 513 92 25
Marifet Yayınları: 121 Tarih Dizisi: 1
ISBN 975-359-089-X
Dizgi : Girişim/513 28 29 Kapak : Ömer Onay Baskı : Toksunlar Matbaası İstanbul (Ekim) - 2002
İÇİNDEKİLER BİRİNCİ KISIM
OSMANLI
DEVLETİ Birinci
K U R U L U Ş
VE
SİYÂSÎ
TARİHİ
Bölüm
Y Ü K S E L M E
D Ö N E M L E R İ
(1300-1600) A.
B.
C.
Ç.
14. Y Ü Z Y I L I N B A Ş I N D A Y A K I N D O Ğ U V E A V R U P A 1.14. Yüzyılın Başında Yakındoğu ve Anadolu'nun D u r u m u 2. A v r u p a v e B a l k a n l a r ı n D u r u m u
17 -• 1B
KAYILAR SÖĞÜT'TE 1. K a y ı B o y u v e O s m a n l ı A i l e s i
19
2. K a y ı l a r ı n A n a d o l u y a G e l i ş i v e Y e r l e ş m e s i
19
YENİ BİR DEVLET D O Ğ U Y O R 1. O s m a n l ı D e v l e t i n i n K u r u l u ş u 2. S a k a r y a H a v z a s ı v e M a r m a r a B ö l g e s i n d e G e n i ş l e m e 3. A d a l a r D e n i z i n d e G a z a ' n ı n D e v r a i m m a s ı 4. O s m a n l ı l a n n R u m e l i ' n d e İ s k â n Siyaseti BİZANS'IN RUMELİ'DEN KUŞATILMASI VE BALKAN KAVİMLERİ İLE İLK TEMASLAR 1. B i z a n s - B a t ı B a ğ l a n t ı s ı n ı n K e s i l m e s i a) E d i r n e ' n i n F e t h i b) Ç a t a l c a ' y a K a d a r O l a n Y e r l e r i n E l e G e ç i r i l m e s i c) İ s t a n b u l ' u n K u ş a t ı l m a s ı 2. B a l k a n l a r d a G e n i ş l e m e
..........21 22 23 24
27 27 27 28 29
D.
O S M A N L I L A R I N A N A D O L U ' D A T Ü R K BİRLİĞLNİ K U R M A S I . . . . 32
E.
A N K A R A S A V A Ş I N D A N İ S T A N B U L ' U N F F ' ^ ' ÛNE 1. A n k a r a S a v a ş ı 2. K a r d e ş l e r A r a s ı T a h t K a v g a l a n 3. Anadolu'da Siyasî Birliğin Yeniden Sağlaiiriası 4. Balkanlarda Sarsılan Hâkimiyetin Pekiştirilmesi FATİH SULTAN M E H M E D DÖNEMİ VE FETİHLER 1. İ s t a n b u l ' u n F e t h i 2. B i z a n s ' ı D i r i l t m e U m u t l a r ı n ı n S ö n d ü r ü l m e s i 3. Balkanlarda Fetihlerin D e v a m Ettirilmesi
F.
34 35 36 37 41 45 46
G.
H.
4. A n a d o l u ' d a H â k i m i y e t M ü c a d e l e s i
48
5. D e n i z l e r d e K a z a n ı l a n B a ş a r ı l a r
49
OSMANLI DEVLETİNİN İSLÂM DÜNYASININ LİDERİ OLMASI 1. Sultan II. B a y e z ı t D ö n e m i 2. Y a v u z S u l t a n S e l i m D ö n e m i 3. O s m a n l ı - İran M ü n a s e b e t l e r i 4. O s m a n l ı - M e m l û k M ü n a s e b e t l e r i
53 54 56 57
5. Türk Denizciliğinin Gelişmesi ve Denizlerde Hâkimiyet Mücadelesi 59 O S M A N L I L A R I N Z İ R V E D E O L D U Ğ U D Ö N E M ( K a n u n î ve S o n r a s ı ) Kanunî'nin Padişah OLması 61 1. A v r u p a ' d a G e n i ş l e m e 62 a) O s m a n l ı - M a c a r M ü n a s e b e t l e r i 62 b) O s m a n l ı - A v u s t u r y a M ü n a s e b e t l e r i 63 c) O s m a n l ı - F r a n s ı z İlişkileri v e K a p i t ü l a s y o n l a r 65 ç) D o ğ u A v r u p a ' d a G e l i ş m e l e r 66 d) A v r u p a D e v l e t l e r i n i n S i y a s i M ü n a s e b e t l e r i n d e Osmanlı Devleti'nin Rolü 68 2. O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n A k d e n i z ' d e Ü s t ü n l ü k S a ğ l a m a s ı 69 3. D o ğ u d a Gelişmeler 79 a) O s m a n l ı - İ r a n M ü n a s e b e t l e r i 79 b) H i n t O k y a n u s u ' n d a Ü s t ü n l ü k S a ğ l a m a M ü c a d e l e s i 82 Kanunî Dönemi Sonrasının Diğer Bazı Olaylan 86 Karadeniz Marmara Kanalı Meseleleri 86 İkinci O S M A N L I
B ö l ü m
S İ Y Â S Î
T A R İ H İ
ZAYIFLAMA VE DAĞILMA DÖNEMLERİ (1600-1922) A.
BUNALIMLAR VE ÜSTÜNLÜĞÜ K O R U M A Ç A B A L A R I (1600-1774) 17. Y ü z y ı l d a O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n G e n e l D u r u m u Duraklama Sebepleri 1. İç Ç a l k a n t ı l a r v e İ s y a n l a r a) İ s y a n l a n n S e b e p l e r i v e Ö z e l l i k l e r i b) İ s t a n b u l İ s y a n l a r ı c) T a ş r a İ s y a n l a r ı : l ) C e l â l î İsyanları 2) E y a l e t İ s y a l a n 2. 17. Y ü z y ı l d a O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n D ı ş S i y a s e t i a) O s m a n l ı İran İlişkileri
91 92 95 96 96 96 97 98
B.
C.
b) O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n A v r u p a Siyaseti 3. K a l o f ç a ' d a n K ü ç ü k K a y n a r c a ' y a : a) K a y b e d i l e n T o p r a k l a n K u r t a r m a Ç a b a l a r ı b) B a r ı ş Siyaseti c) L e h i s t a n M e s e l e s i v e 1768 - 1 7 7 4 O s m a n l ı R u s y a S a v a ş ı c) 18. Y ü z y ı l d a O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n D o ğ u S i y a s e t i K Ü Ç Ü K K A Y N A R C A S O N R A S I G E L İ Ş M E L E R (1774-1839) 1. O s m a n l ı - R u s y a , A v u s t u r y a , İngiltere v e F r a n s a M ü n a s e b e t l e r i 2. M i l l i y e t ç i l i k H a r e k e t l e r i v e Y e n i M e s e l e l e r DIŞ B A S K I L A R D Ö N E M İ (1839-1922) 1. B ü y ü k D e v l e t l e r i n O s m a n l ı Politikaları 2. O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n A v r u p a P o l i t i k a s ı , 3. Dağılma Başlıyor: a) P a n s l a v i z m H a r e k e t i v e B a l k a n l a r d a A y a k l a n m a l a r b) İ s t a n b u l K o n f e r a n s ı v e B i r i n c i M e ş r u t i y e t c) 1 8 7 7 - 1 8 7 8 O s m a n l ı R u s S a v a ş ı (93 H a r b i ) ç) B e r l i n K o n g r e s i d) İ k i n c i M e ş r u t i y e t v e S i y a s i G e l i ş m e l e r 4. Dağılmayı Önleme Çabalan: a) O s m a n l ı c ı l ı k b) İ s l â m Bü-liği (İslamcılık) c) T ü r k Birliği ( T u r a n c ı l ı k ) ç) T ü r k ç ü l ü k d)Batıcüık ; 5. B i r i n c i D ü n y a H a r b i v e O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n S o n u : a) S a v a ş Ö n c e s i S i y a s i D u r u m b) O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n B i r i n c i D ü n y a H a r b i n e G i r m e s i c) C e p h e l e r ç) S a v a ş m S o n a E r m e s i d) S a v a ş S o n r a s ı ( 1 9 1 8 - 1 9 2 2 )
98 103 106 108 110 111 115 119 123 130 132 136 137 143 151 152 154 155 156 156 159 160 162 162
İKİNCİ KISIM
OSMANLI
KÜLTÜR Birinci
OSMANLILARDA A. B.
VE
MEDENİYETİ
Bölüm
DEVLET
OSMANLILARDA DEVLET ANLAYIŞI MERKEZ TEŞKİLÂTI: 1. S a r a y v e P a d i ş a h 2. İ s t a n b u l ' u n Y ö n e t i m i
YÖNETİMİ 167 169 174
( . '
C.
D.
3. Divân-ı Hümâyun: a) K u r u l u ş u b) Y a p ı s ı D S e y f i y e (Ehl-i örf) 2) İ l m i y e (Ehl-i şer') 3) K a l e m i y e (Ehl-i K a l e m ) TAŞRA TEŞKİLÂTI 1. T i m a r v e i l t i z a m S i s t e m i 2. A s k e r î - İ d a r î T e ş k i l â t 3. K a z a î - İ d a r î T e ş k i l â t 4. T a ş r a Y ö n e t i m i n d e k i D i ğ e r G ö r e v l i l e r 5. M a h a l l î T e ş k i l â t : a) M a h a l l e ve K ö y T e ş k i l â t ı b) E s n a f T e ş k i l â t ı c) C e m a a t İdareleri DEVLET YÖNETİMİNDEKİ DEĞİŞMELER: 1. 18. Y ü z y ı l d a k i D e ğ i ş m e l e r : a) M e r k e z T e ş k i l â t ı b) T a ş r a T e ş k i l â t ı 2. 19. Y ü z y ı l d a k i D e ğ i ş m e l e r : a) M e r k e z T e ş k i l â t ı 1) B â b - ı A l i ' d e n H e y e t - i V ü k e l â ' y a G e ç i ş 2) T a n z i m a t M e c l i s l e r i 3) K a n ü n - i E s a s î v e S o n r a s ı b) Taşra Teşkilâtı: 1) T a n z i m a t Ö n c e s i n d e Y a p ı l a n D ü z e n l e m e l e r 2) T a n z i m a t D ö n e m i n d e Y a p ı l a n D ü z e n l e m e l e r 3) V i l a y e t N i z a m n a m e s i ile Y a p ı l a n D ü z e n l e m e l e r İkinci O S M A N L I
A.
B.
174 178 179 188 189 192 194 195 197 198 200 201
203 210 213 213 216 217 220 221 221
Bölüm T O P L U M U
T O P L U M YAPISI 1. D e v l e t i n R e s m î T a s n i f i n e G ö r e O s m a n l ı T o p l u m u a) Y ö n e t e n l e r : A s k e r î Sınıf b) Y ö n e t i l e n l e r : R e â y â 2. Y e r l e ş i m D u r u m u n a G ö r e O s m a n l ı T o p l u m u a) Ş e h i r H a l k ı b) K ö y l ü l e r c) G ö ç e b e l e r ( K o n a r - G ö ç e r l e r ) 3. O s m a n l ı T o p l u m u n d a A i l e OSMANLI TOPLUMUNDA SOSYAL HAREKETLİLİK 1. Y a t a y H a r e k e t l i l i k 2. D i k e y H a r e k e t l i l i k
223 224 225 228 231 236 236 237 240 -241
C.
Ç.
GÜNLÜK HAYAT: 1. S a r a y d a G ü n l ü k H a y a t 242 2. Ş e h i r d e G ü n l ü k H a y a t 243 3. K ö y d e G ü n l ü k H a y a t 245 4. G ö ç e b e l e r d e G ü n l ü k H a y a t 246 OSMANLI TOPLUM YAPISINDA MEYDANA GELEN DEĞİŞMELER 1. 18. Y ü z y ı l d a k i D e ğ i ş m e l e r a) Y ö n e t i m K a d r o l a r ı n d a K i m l i k D e ğ i ş i m i 248 b) A y a n v e E ş r a f 250 c) İ s k â n F a a l i y e t l e r i 251 2. T a n z i m a t v e S o n r a s ı a) Y e n i B ü r o k r a t l a r 253 b) N ü f u s H a r e k e t l e r i v e Y e n i Y a p ı l a n m a l a r 254 c) Y e n i H a y a t T a r z ı 255 Üçüncü O S M A N L I
Bölüm E K O N O M İ S İ
A.
OSMANLI İKTİSAT ANLAYIŞI
B.
OSMANLI EKONOMİSİNİN TABİİ KAYNAKLARI 1. İ n s a n 2. T o p r a k ÜRETİM 1. T a r ı m 2. H a y v a n c ı l ı k : 3. Sanayi a) E s n a f T e ş k i l â t ı b) Ü r e t i m D a l l a r ı TİCARET
C.
Ç.
259 261 261 • '
265 266 267 268
F.
1. O s m a n l ı l a r d a T ü c c a r v e T i c a r e t 270 2. T i c a r e t Y o l l a r ı 271 3. T i c a r î E m t i a 272 K A M U E K O N O M İ S İ (Osmanlılarda Bütçe: Devletin Gelir v e Giderleri) Maliye : 274 OSMANLILARDA PARA VE FİYAT HAREKETLERİ 1. H a z i n e , 278 2. F i y a t H a r e k e t l e r i 278 TÜKETİM 279
G.
DÜNYANIN DEĞİŞEN ŞARTLARI KARŞISINDA
.D. E.
OSMANLI E K O N O M İ s f ( 1 8 . Y ü z y ı l S o n u v e 19. Y ü z y ı l ) : 1. Ü r e t i m a) T a r ı m b) H a y v a n c ı l ı k
282 282 283
c) S a n a y i 1. S a n a y i İ n k ı l â b ı n ı n O s m . E k o n o m i s i Ü z e r i n d e k i E t k i s i 2. K a r ş ı T e d b i r l e r 3. Y a b a n c ı Y a t ı r ı m l a r 2. T i c a r e t a) U l a ş ı m ve H a b e r l e ş m e d e k i G e l i ş m e l e r b) T i c a r i D e n g e l e r i n B o z u l m a s ı : Osmanlı Pazarlarında Avrupa Malları c) K a p i t ü l a s y o n l a r ç) P a r a ve B a n k a c ı l ı k 3. K a m u E k o n o m i s i a) B ü t ç e b) B ü t ç e A ç ı k l a r ı : B o r ç l a r 1. İç B o r ç l a r 2. D ı ş B o r ç l a r 4. T ü k e t i m
D ö r d ü n c ü O S M A N L I L A R D A A.
289 291 292 293 294 295 296 297
Bölüm
K Ü L T Ü R
V E
S A N A T
OSMANLI KÜLTÜR DÜNYASI VE BU DÖNEM TÜRK KÜLTÜRÜNÜN GENEL ÖZELLİKLERİ
B.
284 284 286 288
299
OSMANLI DÖNEMİ TÜRK KÜLTÜRÜ 1. K l â s i k D ö n e m ( 1 3 0 0 - 1 7 0 0 ) a) D ü ş ü n c e H a y a t ı
302
b) B i r K ü l t ü r U n s u r u O l a r a k D i n
304
c) B i l i m v e T e k n o l o j i
305
ç) Y a z ı , Dil v e E d e b i y a t
313
d) G ü z e l S a n a t l a r
318
e) M i m a r î
320
Mimar Sinan
321
f) E ğ l e n c e v e S p o r
323
2. K ü l t ü r D e ğ i ş m e l e r i a) D ü ş ü n c e H a y a t ı
326
b) D i n î A n l a y ı ş t a k i D e ğ i ş m e l e r
331
c) Dil, E d e b i y a t , K ü l t ü r
332
ç) G ü z e l S a n a t l a r
335
d) M i m a r î
338
e) E ğ l e n c e v e S p o r
339
f) Y e n i H a y a t T a r z ı
342
Beşinci
Bölüm
OSMANLI DEVLETİ'NDE E Ğ İ T İ M VE Ö Ğ R E T İ M A.
B.
OSMANLILARDA EĞİTİM VE ÖĞRETİM ANLAYIŞI 1. O s m a n l ı E ğ i t i m i n i n H e d e f l e d i ğ i İ n s a n T i p i
346
2. O s m a n l ı E ğ i t i m i n i n M u h t e v a s ı
347
OSMANLILARDA EĞİTİM VE ÖĞRETİM KURUMLARI 1. K l â s i k D ö n e m O s m a n l ı E ğ i t i m v e Ö ğ r e t i m K u r u m l a n a) M e d r e s e l e r
349
b) E n d e r u n
351
c) D i n î v e S o s y a l K u r u m l a r ı n E ğ i t i m v e Ö ğ r e t i m F o n k s i y o n u
352
ç) A s k e r î E ğ i t i m
354
2. D e ğ i ş m e l e r v e G e l i ş m e l e r D ö n e m i : a) E s k i K u r u m l a r ı n D u r u m u b) E ğ i t i m v e Ö ğ r e t i m d e G e l i ş m e l e r v e Y e n i K u r u m l a r
356 357
1. G e l i ş m e l e r
357
2. Ö ğ r e t i m K u r u m l a n
361
OSMANLI HANEDANI KRONOLOJİ İNDEKS
371 373 381
ÖNSÖZ "Anahatlan ile Siyasî ve Kültürel Osmanlı Tarihi" isimli bu eserin yazarı bir tarih öğretmenidir, bunun içindir Ici, eserin en önemli özelliği "öğretici/pedagojik" olmasıdır. Yıllardır bir tarih öğretmeni olarak zihnimi meşgul eden düşünce şu idi: İs teyen herkesin, kolayca okuyup, öğrenebileceği bir Osmanlı Tarihi hazırlamak.. Çünkü, ülkemizde basm-yaym alanmda ça lışandan, televizyon programcısına; tüccarından, sanayicisine, mühendisine, orta öğrenim kuşağmdan, üniversite öğrencilerine ve nihayet siyaset erbabmdan milletvekillerine kadar.. Velhasıl toplumun her kesiminde, herkesin en kolay konuştuğu, bildiğini zannettiği, tartıştığı konularm başmda tarih ve özellikle de Os manlı Tarihi gelmektedir. Ne var ki, bu konudaki eserler de; onlarca cilt halinde ve akademik kaygılarla, ancak erbabınm an layabileceği bir vaziyette bulunmaktadır. Toplumun çoğunluğu nun; kolayca okuyup, anlayıp ve bitirebileceği hacimde, dipnot larla ve akademik kaygılarla karmaşıklığa boğulmamış bir Os manlı Tarihine ihtiyaç bulunmaktadır. İşte bu sebeplerden dolayı, liselere tarih kitabı hazırlayan, yani pedagojik/öğretici yanı ağır basan tarih yazarlığı olan bir yazar olarak bu eseri hazırladım ve siz değerli okuyucularıma sundum. Böylece geçmiş atalarıma karşı da vazifemi yaptığım kanaatindeyim. Çünkü onlarm inanıyorum ki, her gün her türlü ortamda yanlış bilgilerle haksızlıklara uğramaktan dolayı ruhla rı muazzep oluyordu. Torunları olan bizler de bilerek veya bil meyerek atalarımıza haksızlık etmenin günahmı omuzlarımıza yükleniyorduk.
*** Bu eseri, iki bölüm halinde hazırladım: Siyâsî ve kültürel bölümler. Mümkün olduğunca, anlışılır bir dil kullandım.
K ü l t ü r e l t a r i h kısmında, her yönüyle, siyasî tarihe nisbetle daha geniş bilgiler vermeye çahştım. Aynca bu bölüm de birçok konular, belki de ilk defa, geniş kitlelerin nazar-ı dik katine sunulmuş olacaktır. Okundukça, kendimizden, çevremiz den birşeyler bulabileceğimiz bu bölüm; siyâsî tarih okumaya, konuşmaya, tartışmaya daha çok ahşnuş olan toplumumuza ye ni ufuklar açacaktır kanaatindeyim. S i y â s î t a r i h kısnunda ise bütün bir Osmanlı Tarihi ni kuş bakışı görebileceksiniz. Malum olduğu üzere, yıllarca bir dağda çobanlık eden ve bütün patikalan öğrenen kişi, hiçbir za man o dağı havadan görüp plânım çizen harita mühendisi gibi kavrayamaz. Bu örnekte olduğu gibi; bu eser de, sizleri tarihin derin dehlizlerinde kaybolmaktan kurtarıp, bir bütün halinde şanh tarihimizi görmenizi ve kavramamzı sağlamaya çalıştım. Övgü ve yergilerden uzak durdum. Çünkü, tarih ilminin en büyük özelliği, tarafsız, objektif, belgelere dayalı olması ve sadece en doğruyu ve gerçeği ver meye çalışmasıdır. Her ne kadar bu çok zor ise de, böyle yap maya çahştım. Mümkün olduğunca konulan kısalttım, sadeleştirdim, anlaşılır hale getirdim, gereksiz yorumlamalara girme dim. Tarihimizdeki her olaym, her şahsm iyi ve kötü neticeler vermiş bütün yönleriyle bizim olduklarım, bizim içimizden çıktıklarmı, yaptıklan iyi işlerle bize iyi örnek olduklarmı, yanhş ve kötü olan işleriyle de bize "yanhş ve kötünün" tamtümasmı sağladıklan için yine örnek olduklarım göz önünde tuttum. Şan ve şereflerle dolu olan tarihimizin bu bölümü, yani Osmanlı T a r i h i ; kendine verdiği isimle "Devlet-i Âliye"mn ve "Hanedân-ı Âl-i Osman"m ve "Millet-i Hâkime" olan Müslüman-Türk Milletinin 622 yıl süren ömrünün hikâyesidir. Bu bizim hikâyemizdir. Bu nâçiz çalışmamm okuyan herkese faydalı olması, yazarm en b ü ) ^ düeğidir. Gayret bizden, yardım Allah'tandır. VELİ ŞİRİN Erenköy 1996
BİRİNCİ KISIM
OSMANLI DEVLETİ SİYASÎ TARİHİ
Birinci
Bölüm
O S M A N L I D E V L E T İ SİYASÎ T A R İ H İ (1300-1600)
KURULUŞ V E YÜKSELME DÖNEMLERİ —O
A - 14. YÜZYILIN BAŞINDA YAKINDOĞU VE AVRUPA 1-14. Y Ü Z Y I L I N B A Ş I N D A A N A D O L U ' N U N D U R U M U
Y A K I N D O Ğ U
VE
Osmanlı Devleti'nin kurulduğu sırada Anadolu'da, Türki ye Selçuklu Devleti bulunmaktaydı. 1243 Kösedağ Savaşı'ndan sonra Moğollar, Türkiye (Anadolu) Selçuklu Devletini tamamen ortadan kaldırmışlarsa da, kendilerine bağlı bir devlet haline getirmişlerdi. Diğer taraftan Haçlı Seferlerinden sonra Marmara ve Ege Bölgeleri, yeniden Bizans'm eline geçmişti. Bu bakımdan Bizans İmparatorluğu Ege ve Marmara'da siyasî bir güç olarak bulunmaktaydı. Ayrıca 1204 yılmdaki IV. Haçh Seferinde, Bizans împaratorluğu'nun yıkılmasmdan sonra kuru lan Trabzon Rum İmparatorluğu da Anadolu'daki devletlerden birisiydi. Bu devletten başka, zayıflayan Türkiye (Anadolu) Selçuk lu Devleti'nin denetiminden çıkan, çeşitli Türlonen boyları da yan bağımsız siyasî kuruluşlar olarak ortaya çıkmışlardı. Bu
durumda Anadolu'da, Osmanlı Devleti'nin kurucusu Osmanoğullari Beyliği ile birlikte siyasî yapı şöyle idi: • Moğol (İlhanlı) Devleti, merkezi İran idi. Anadolu üze rinde iıakimiyet kurmuştu. • Türkiye ( Anadolu) Selçuklu Devleti ise, varlığını sür dürmekle birlikte, İlhanlılara bağh durumdaydı. 14. Yüzyılm başlarmda, Mısır'da Memlûklar güçlü bir devlet olarak varlıklarmı sürdürmekteydiler. Moğol saldırıları na başarı ile karşı koymuşlardı. Moğollar'm Ortadoğu'da yıka madıkları tek deylQt Memlûkler idi. Karadeniz ile Hazar Denizi'nin kuzeyinde ise Moğol İm paratorluğunun diğer bir parçası olan Altın Ordu (Orda) Hanlığı bulunmaktaydı. 2 - AVRUPA VE BALKANLARIN DURUMU
Balkanlarda siyasî bir birlik bulunmadığı gibi, güçlü dev letler de yoktu. Bu şuada. Balkan yanmadasmda bulunan başlı ca devletler şunlardır: • Bulgar Krallığı, Sırp Krallığı, Macar Krallığı. Bu devletlerden başka Arnavutluk, Bosna-Hersek, Eflâk, Boğdan ve Erdel derebeylikleri de ayrı birer siyasî kuruluş olarak bulunmaktaydılar. Trakya ile Mora Yarımadası ise, Bi zans imparatorluğu'na bağlıydılar. Balkanlardaki en güçlü dev let Sırp Krallığı idi. Güçlü Venedik Devleti ile, Macaristan'm Balkanlarda gözleri vardı. Bu bakımdan, Balkanlar için tehlike oluşturmaktaydılar. Avrupa'nm Balkanlar dışmda kalan batı, orta ve kuzey kısımlarmda ise şu devletler bulunmaktaydı: İspanya, Fransa, İn giltere, Almanya, İtalya Hükümetleri, İsveç, Norveç, Danimar ka, Lehistan (Polonya), Moskova PrensHği, Gunata İslâm Dev leti, Macaristan. Bu krallıklardan ayrı bir karaktere sahip olan Papalık ise, bütün Avrupa devletleri üzerinde etkili idi.
B - KA YILAR SÖĞÜT'TE 1 - KAYI B O Y U VE OSMANLI AİLESİ
Osmanoğullan ailesinin bilinen ilk ataları Gündüz Alp'tir. Gündüz Alp'in Söğüt'e gelmeden öldüğü biliniyor. Os manoğullan ailesinin mensup olduğu Kayı Boyunu Söğüt'e Gündüz Alp'in oğlu Ertuğrul Bey getirmiştir. Ertuğrul Gazi'nin mezarı tıalen Söğüt'te bulunmaktadır. Kayı, kelimesinin anlamı güç ve kudret demektir. Osmanlı Devleti'nin kurucusu ve devlete adını veren Er tuğrul Gazi'nin oğlu Osman Gazi, Kayı Boyunun "Beyi" idi. Kayılar, Oğuzların Bozok kolundan ve Gün Han soyundandı. 2 - KAYILARIN A N A D O L U ' Y A GELİŞİ VE YERLEŞMESİ
Kayı Boyunun Anadolu'ya gelişi hakkmda kaynaklar iki rivayet nakletmektedirler. Birincisi, Kayılar, diğer Türk boyla rı gibi, 1071 Malazgirt Zafeıindtn sonra Anadolu'ya gelmiş lerdi. İkincisi ise, Kayılar Anadolu'ya 13. yüzyıl ortalarına doğru, Orta Asya'da Mo|o/tehlikesinin belirmesinden sonra gehnişlerdir. Kayı Boyu, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alâaddin Keykubad (1220-1237) devrinde Orta Anadolu'da Karacadağ yöresi ne yerleştirildi. Daha sonra Kayılar ikiye ayrıldılar. Bir kısmı güneye doğru gitti, bir kısmı ise, Ertuğrul Gazi'nin beyliğinde Söğüt'e yerleştiler. Söğüt, Bizans smırmda bir "Uç" bölgesiydi. Kayılar burada Bizanslılarla mücadeleye giriştiler. Böylece, Ertuğrul Bey ve kendine bağlı olan küçük oymağı, Türkiye Selçuklu Devleti'nin "uç" teşkilatı içinde yerini almış oluyor du. Söğüt kışlıkları, Domaniç ise yaylaları idi. Ertuğrul Gazi, Kayı 5c>>'M'nun beyi olması ve Binaznslılara karşı başarılı mü-
cadeleier yapmış olması sebebi ile diğer uç boyları arasında ün kazanmış, sözü dinlenir olmuştu. Ertuğrul Gazi 1281 yılında doksan yaşlarmda iken öldü. Yerine küçük oğlu Osman Bey, geçti. 1258'de Söğüt'te doğan Osman Bey, bu sırada 23 yaşında idi!
C - YENİ BÎR DEVLET DOĞUYOR 1 - O S M A N L I D E V L E T İ ' N İ N K U R U L U Ş U (1299)
1243 Kösedağ Savaşı'ııdan som-alci yıllarda Türkiye (Ana dolu) Selçuklu Devleti zayıflamış ve Anadolu'da bağımsız Tnxk beyiiiiieri ortaya çılcmaya başlamıştı. Bu beylilclerden bir tanesi de Osmanoğulları Beyliği idi. Ertuğrul Gazi'nin 1281 yılında ölümünden sonra Kayılarm başına geçen Osman Bey; beyliğini güçiendirmel: için, çevredeici Türk beylikleri ile çatışmaya girmiyor, Bizanslılardan top rak kazanmaya çalışıyordu. Osman Bey ilk önce Eskişehir civarındaki çorak bölgele ri bir tarafa bırakıp kuzey-batıdaki Bizans derebeylerinin elin de bulunan verimli topraklara doğru fetihlere girişti. İnegöl Tekfuru ile savaştı. Karacahisar'ı aldı. Daha sonra Yenişehir'e kidar ilerledi. Eskişehir civarını denetimi aitma aldı. Osman Bey'in bu başarıları, Türkiye Selçuklu Sultan'ı tarafından O'nun Kuzey-Batı Uç Beyi yapılması suretiyle ödüllendirildi. Böylece Osman Bey, Türkiye Selçuklu Devleti'nin "Uç Beyi" olmuştu. Osman Bey, bundan sonra Sakarya Nehri boyunda fetih lere girişli. Osman Bey'm bu ilerleyişlerinden şüphelenen Bi zans tekfurları, Osman Bey t karşı bazı hazırlıklar yaptılar. Ancak bu hazırlıklar bir netice vermedi. Osman Gazi, 1299'da İnegöl ve Bilecik'i ele geçirdi. Hatta bu sıralarda İznik bile kuşatılmış, ancak İstanbul'dan yardım geldiği için fethedilememişti. Osman Bey, Ahilerle de yakın ilişkiler içinde bulunmak taydı. Ünlü Ahî şeyhi Edebâli'nin kızı Bâlâ Hatunla evlendi. Beyliğin yönetilmesinde özellikle adalet ve eğitim işlerinde Ahilerden faydalandı. 1299 yılında Türkiye Selçuklu Sukanı III. Alâaddin Keykubâd, Moğollar tarafından tahttan indirife-
reic, İran'a sürgün edilmesiyle, Türkiye Selçuklu Sultanlığı bo şaldı. Anadolu'da otorite kalmadı. Osman Bey bu tarihten itiba ren, diğer Anadolu beyleri gibi, daha bağımsız hareket etmeye başladı. Ayrıca 1299 yılmda, Türkiye (Anadolu) Selçuklu Devle tinin ileri gelen bazı devlet adamları ve komutanları Osman Gazi'ye katıldılar. Osmanlı Beyliği'nin Anadolu'daki nüfuzu daha da arttı. İşte bu sebeple Osmanlı Devleti'nin kuruluş yılı olarak 1299 yılı kabul edilmiştir. 2 - SAKARYA HAVZASI VE M A R M A R A BÖLGESİNDE GENİŞ LEME
a. O s m a n B e y D ö n e m i (1281-1324) Osman Bey Bileciki fethettikten sonra merkez yaptı. 1302 yılında, bölgedeki Rum Tekfurlarınm İstanbul'dan da yar dım alarak hazırladıkları güçlü bir orduyu Koyunhisar'da yen di. Bundan sonra Osman Gazi İznik ve Bursa'nın fethi için haznlıklara başladı. Türkiye Selçuklu Devleti'nin politikasuu de vam ettirerek uç bölgelerini, her birinin başmda birer "uç be yi", bulunan üç beyliğe böldü. Bu beyliklerin smırları kuzeyde Karadeniz'e ve diğer tarafta ise İzmit ve İznik dolaylarma ka dar uzanıyordu. Osman Bey devrinde Abdurrahman Gazi, Samsa Çavuş, Akçakoca, Konur alp, Aykutalp gibi komutanlar çeşitli yönler de fetüılerini aksatmadan sürdürdüler. 1313 yılında Bizans'ın Harmankaya Tekfuru Köse Mihal Müslüman oldu ve Osman Gazi ile birlikte fetihlere katıldı. Bursa ve İznik kapılarma kadar olan kasabalar alıiıdı. Buralar da kaleler yaptırıldı. Etrafı fethedilen Bursa şehri yalnız kalmış durumdaydı. Osman Bey, burasını da fethetmek için, Bursa çevresindeki bütün toprakları ele geçirip şehri kuşattı. Hatta 1321 yılında Mudanya limanı da ele geçirilince Bursa Tekfurluğunun dış dünya ile bağlantısı kesildi. Sonunda 1326'da Osman Bey'in oğlu Orhan Bey tarafından almdı.
Osman Bey yaşlanmış ve hastalanmıştı. Yerine oğlu Or han Bey'i bnakmıştı. Osman Bey Bursa'nm fethini görmeden 1324 yılında öldü ve daha sonra mezarı Bursa'ya nakledildi. Bir başka rivayete göre ise, Osman Bey Bursa'nm fethedildiği ha berini duyduktan sonra vefat etmiştir. b. O r h a n B e y
Dönemi
(1324-1362)
Bursa'nm fethedilmesinden sonra Osmanlı Devleti'nin merkezi bu şehre nakledildi. Babasmm son zamanlarmda O'na vekillik eden Orhan Bey başa geçtikten soma Kocaeli Yarımadası'nm fethini tamamlamak için Aydos ve Semendere kalele rini fethettirdi. Bunun üzerine Binazns İmparatorluğu bir or duyla Osmanlı Devleti'ne saldırdı. İki ordu, 1329 yılında Mal tepe'de (Pelekanon) karşılaştı. Bizans ordusu yenildi. İmpara tor, Boğaz'ı zorlukla geçip İstanbul'a kaçtı. Daha soma. İznik şehri kuşatıldı ve teslim almdı (1331). Orhan Gazi İznik'm alınmasmdan soma burayı bir süre başkent yaptı. İznik şehrini baymdnlik eserleriyle donattı. Camiler, msdereseler yaptırdı. 1335 yılmda /ra/ı'daki (Moğol) İlhanlı Devleti tamamen yıkıldığı içm,Orhan Bey bağunsızhğmı daha da pekiştirmiş ve bu tarihten soma "Sultan" ünvamm kullanmıştır. 3. A D A L A R D E N İ Z İ ' N D E G A Z Â ' N I N D E V R A L I N M A S I
Sultan Orhan Bey, babası gibi diğer Türk Beylikleriyle iyi geçinmekteydi. Ancak bu sıralarda Osmanlıların komşusu olan Balıkesir'deki Karası Beyliğfnde taht kavgası başlamıştı. Sultan Orhan, bu durumdan faydalanarak, bu beyliğin topraklarmı Osmanlı Devletine kattı. Karesi Beyliği'nin bir donan ması da bulunmaktaydı. Osmanlılar bir donanma da kazandılar. Karesi Beyliği'nin donanması Rumeli'ye geçiş ve İstanbul'un fethinde önemli görevler yapacaktır. Bunun yanısıra Hacı İl Beyi, gibi değerh komutanlar da Osmanlılara katıldılar. Orhan Bey devrinde, İzmir ve civarmda güçlü bir beylik kurmuş olan Aydmoğulları ile Osmanhlar arasında iyi münase-
betler kurulmuştu. Aydmoğlu Umur Bey'in tavsiyesi ile Bizans İmparatoru Kantakuzen, Orhan Bey'den yardun istemişti. Kızı Nilüfer Hatun'u da Orhan Bey'e vermişti. Bu ilişkiler Osmanlılarm Rumeli'ye geçişini hazurlamıştır. Bu siiSilaıda Bizans İmparatorluğu nda taht kavgaları hız landı, imparator Kantakuzen, Orhan Beyden kendisine yardım etmesini istedi. Orhan Bey, oğlu Süleyman Paşa komutasında ki bir orduyu İmparatora yardım maksadıyla/?i/me/z'ye gönder di. İmparator Kantakuzen bu yardım sayesinde tahtına oturdu. Karşılık olarak da Gelibolu yakınlarındaki Çimpe Kalesînı Türklere verdi. Osmanlı Devleti 1353 yılında bu kaleye askerî birlikler yerleştirdi. Böylece Rumeli'de devamlı bir kale elde edilmiş oldu. Bu olaydan sonra Türklerin Rumeli'ye geçişleri ve fetihler hızlandı. Sultan Orhan, oğlu Süleyman Paşa'yı Ru meli'deki "Uç Beyliğine" atayarak, babası gibi fetihleri bu yol la gerçekleştirmeye başladı. Süleyman Paşa ve kardeşi Murat Bey 1357'de Çorlu'yu ve civarını ele geçirdi. Tekirdağ, Mal kara, Lüleburgaz fethedildi. Ancak Bizanshlar, Türklerin Rumeli'deki bu fetihlerini endişe ile takip etmekteydiler. İmparator Kantakuzen, Osman lılara karış Sırplar ve Bulgalar'm da yardımıyla bir birlik kur maya çalıştıysa da, bunu başaramadı. Süleyman Paşa 1358 yı lmda öldü. Yerine geçen kardeşi Mw/'^r Bey, Rumeli'deki iler lemeyi devam ettirdi. 4 - OSMANLILARIN RUMELİ'NDEKÎ İSKÂN SİYASETİ
Rumeli'deki Osmanlı fetihlerinin en belirgin özelliği; bu fetihlerin gelişigüzel bir macera şeklinde olmamasıdır. Fetihler; şuurlu bir şekilde, belirli program dahilinde bir yerleşme halin de meydana gelmiştir. Balkanlardaki fetihlerde ve yerleşmede (iskânda) takip edilen başlıca uygulamaları şöyle sıralayabiliriz: « Fethedilen yerlerde Hristiyan halkm varlığı ve idare tarzı bozulmadan korunmuştur. • Bizans Devleti'nin bozuk idaresi ve keyfi vergilendirme si kaldırılıp, adalet ve âdil bir vergi düzeni kurulmuştur.
• Ortodolcs ve Katolilc çatışmaları ve baskıları kaldınlmış vicdan hürriyeti sağlanmıştır. Kimsenin din ve inanışına müdâhale edilmemiştir. Bu sebeple Hristiyan halk Osmanlı Devleti'ni kendi devleti olarak kolayca kabullenmiştir. « Daha önceki yüzyıllarda bölgeye yerleşmiş olan Pecenek, Kuman (Kıpçak), Gagavuz (Oğuz) Türkleri fetihlerin yayıbuasmda yardımcı olmuşlardn. " Bunlardan başka, fethedilen yerlere derhal Türk göç menler gönderilmiş ve yerleştirilmiştir. Fetihlere katılan aşiret ler ve boylar da Rumeli'nde iskân edilmiş ve böylece Rumeli, aynen Anadolu gibi "vatan" yapılmaya çalışılmıştır. • İskânda öncelikle konar-göçerler (yörük ve tatarlar) ter cih edilmiştir. • Göçmenlere ihtiyaç olan malzemeler verilmiş ve bir süre vergiden muaf tutulmuşlardn.
Osman
Gazi'nin
Şalisiyeti:
Osman Gazi basma geçtiği ]<;üçülc bir aşiretin topralilarım dört İcatma çıiianmştı. Bu topralcları tamamen Bizans împaratorluğu'ndan almış çevresindeki Türk beylikleriyle çatış maya girmemişti. Osman Gazi; adaletli, dindar, merhametli ve soylu bir kişiliğe sahipti. Fethettiği yerlerdeki Rumlar, O'nun adaleti ve iyiliğinden Osmanlı Devleti'ne içtenlikle bağlamyorlardı. İçlerinden bir çok müslüman olan vardı. Kö se Müıal burüarm başmdadır. Ölümünde ortaya çıkan serveti O'nun ne kadar sâde bir hayat sürdüğünü gösteriyor: Birkaç at, üç sürü koyun, kılıç, tuzluk vs.
Orhan
Bey'in
Şahsiyeti:
Sultan Orhan Bey, Osmanlı Devleti'nin topraklarını ba bası zamamndan çok daha geniş bir hale getirdi. Öldüğünde Bilecik, Bursa, Balıkesir, Sakarya, Kocaeli, Bolu illerinin ta mamı; Çanakkale ve Eskişehir illerinin büyük kısmı Osmarüı topraklarma katıLmıştı. Rumeli'ye geçilmiş, Tekirdağ, Kırklareli ve Gelibolu yarımadası alınmıştı. Bu topraklar üzerinde kalabalık Türk nüfusu yaşamaktaydı. Sultan Or han, aym zamanda kendi adma para bastırmış ve bu şekilde de bağımsızlığım ilan etmişti. Bu bakımdan bazı görüşlere göre, Osmanlı Devleti'nin bağımsız bir devlet olarak kurul ması Orhan Bey devrinde gerçekleştirilmiştir. Or/z
ç - BİZANS'IN RUMELİ'DEN KUŞATILMASI VE BALKAN KAVİMLERİ İLE İLK TEMASLAR 1 - BİZANS İLE BATİ (AVRUPA) BAĞLANTISININ KESİLMESİ
a. E d i r n e ' n i n F e t h i (1363) : Sultan Murat, babasının sağlığında ağabeyi Süleyman Paşa ile birlikte Rumeli fetihlerine katılmıştı. 1358 yılmda Süleyman Paşanın ölümü üzerine, bu fetihlerin yürütülmesi Murat Bey'in görevi olmuştu. Babasınm ölümünden soma Bursa'ya gelip Osmanlı tahtına çıktı. îktidarmm ilk yıllarmda Taht mücadelesine kalkan kardeşlerinin ayaklanmalarım bastrrdı. Ankara şehrini Ahilerin elinden aldı. Bundan soma tekrar Rumeli'ye geçerek, fetihleri hızlandırdı. Çorlu, Keşan, Dimetoka, Pmarhisar, Babaeski ve Lüleburgaz fethedildi. Sultan Muraî'm Rumeli'deki ilk hedefi Edirne'ydi. Bu şe hir Balkan ve Rodop Dağları arasmdaki boğaza hakim duru mundaydı. Balkanlarda bu şekilde stratejik önemi olan ikinci şehir Sofya, üçüncüsü ise Niş idi. Üsküp'te böyle önemli şe hirlerden birisiydi. Lala Şahin Paşa komutasmdaki bir Osmanlı ordusu 1363 yılmda Edirne'yi almak üzere hareket etti. Karşısma çıkan, Bi zans ve Bulgarlardan meydana gelen bir orduyu yenen Lala Şahin Paşa Edirne'yi fethetti. Edirne'nin fethiyle Sırp ve Bulgarlarm Bizansla bağlantısı kesildiği gibi Türklere Balkanlarm fetüı yolu açılmış oldu. b. Ç a t a l c a ' y a K a d a r O l a n Y e r l e r i n Fethi(1372): Sırp Sındığı zaferinden soma Sultan Murat, birkaç yıl içinde Bizanslıların ve Bulgarların elinde bulunan bazı şehir ve kaleleri fethetti. Çatalca'ya kadar olan yerler fethedildi. Os-
manii ordusu İstanbul önlerine geldi. Bu oiaylaı-dan soni'a Papa V. Urban Türklere karşı yeni biv Haçlı Seferi açıldığmı bildi ren bir bildiri yayınladı (1366). Ancak bu sefer düzenlemedi. Sadece bir deniz filosu Geliholuyu ele geçirdi ve Bizanslılara verdi. Bu sırada Sultan Murat, fethedilen Trakya topraklarına Anadolu'dmı Türkmenleri getirip yerleştiriyordu. c. İ s t a n b u l ' u n Kuşatılması: 1371 yılında Çirmen savaşmda, Bizans İmpai-atorluğu'na yardım etmek isteyen Sırp ordusu yenilmişti. Osmanlı akınları Adriyatik Denizi'ne kadar yayılmış ve artık Bizans'ın batıdan yaı-dım alması imkansızlaşmıştı. İşte, 1372 yılında da. Sultan I. Murat Çatalca'ya kadar olan yerlerin fethini emretmiş ve niha yet, bu tai-ihte Çatalca'da alınmıştı. Bu durumda Bizans İmparatoru'nun Avrupa ile bağlantısı kesildi. İstanbulkuşatılmış oldu. İmparator V. Paleoloğos, Sultan I. Murat'a elçiler göndererek bağlılık anlaşması yaptı. Oğlunu da rehine olarak Osmanlı sarayma gönderdi. (1373) 1391 yılında Bizans İmparatoru V. Paleoloğos ölünce, ye rine geçen oğlu Osmanlı Devleti'ne olan bağlılık anlaşmasmı tanımadı. Bunun üzerine Yıldırım Bayezıt, İstanbul surlarma kadar her tarafı işgal ettirerek, şehri tam bir kuşatma altına aldı. Yedi ay kadar süren bu kuşatma, İstanbul'un Osmanlılar tarafmdan gerçek manâda ilk kuşatmasıdır. Sultan Yıldırım Bayezıt, bu ilk İstanbul kuşatmasmı, Macar kralı Sigismond'un saldırıya geçme ihtimaline karşı, Bizanslılarla önemli bir anlaşma yapa rak kaldndı. Bu anlaşmaya göre: • Şehirde bir Türk mahallesi kurulacak • Sirkeci'de bir Türk mahkemesi kurulacak ve Kadı (Hâkim) gönderilecek. • Şehirde bir cami yapılacak « Galata'dan Kağıthane'ye kadar olan yerler Türklere terk edilecek • Önceki İmparatorun verdiği vergi (haraç) verilmeye de vam edilecek
» Şeiıir dışındaki tariaların gelirinden Osmanlı hazinesine onda bü- vergi verilecek. 2. B A L K A N L A R D A G E N İ Ş L E M E
S ı r p S ı n d ı ğ ı S a v a ş ı (1364): Osmanlı Devleti'nin Edirne'yi ele geçirmesi üzerine Sırp lar, Bulgarlar, Eflâk Prensliği, Boşnaklar ve Macarlılar birleşti ler. Türkleri Avrupa'dm atmak için Meriç Nehrine doğru yü rüyüşe geçtiler. Çok kalabalık olan birleşik Haçlı kuvvetleri Meriç sahilinde konakladıkları sırada, Hacı İlbeyi komutasın daki Türk kuvvetleri, bunları hazırlıksız yakalayarak ani bir baskınla yendiler. Macaristan Kralı canını güç bela kurtarabildi. Böylece Osmanlı Devleti'ne karşı düzenlenmiş olan birleşik Hristiyanhavekeilennm (Haçlı) i\ki önlenmişti.(1364) Balkanlardaki devletlerden Bulgar Krallığı, artık Türkle re karşı koyamayacağını anlayınca 1396'da Osmanlı Devle ti'nin hakimiyetini kabul etti. Ç i r m e n S a v a ş ı (1371) : Sırplar ise hâlâ direniyorlardı. 1371 yılında yapılan Çir men savaşında yenildiler. Türk ilerleyişi Batı Trakya ve Make donya'da devam etti. Selanik ve Köstendil gibi yerler alındı. 1374 tarihinde Sırp Krallığı da, Osmanh Devleti'ne yıllık vergi vermeyi ve istendiğinde asker göndermeyi kabul etti. 1380 yılında Balkanlar'daki fetihler yeniden hızlandı. Niş ve Sofya fethedildi. Diğer taraftan Manastır da fethedil mişti. I. K o s o v a S a v a ş ı ( 1 3 8 9 ) : Osmanlı Devleti'nin Balkanlar'daki ilerleyişi Avrupa'da. meydana gelen korkuyu durmadan arttırıyordu. Sırplar, Hır vatlar, Bosnalılar ve Arnavutluk Prensliği birleşerek Osmanlı kuvvetlerinden bir akıncı birliğini yendiler. Bundan sonra bu gruba Bulgarlar ve Macarlar da katıldı. Timurtaş Paşa'mn akıncı kuvvetleriyle, 1388 yılında yenilmiş olması Avrupalıları
lıeyecanlandırmıştL Çünicii bu, Türklere İcarşı İcazandıiclan iliç önemli zaferleriydi. Anadolu'da bulunan Sultan Murat, büyük bir Haçh ordusunun hazırlandığmı, Osmanlı Devleti üzerine harekete geçtiğini öğrenince, hemen i?wme//'ye hareket etti. İki ordu Kosovdda karşılaştı. Türk ordusunda sol ve sağ kanatlara Şehzade Bayezıt ile Yakup komuta ediyorlardı. Ayrıca orduda Vezir-i âzam Ali Paşa, akıncı kuvvetleri komutanı Evrenos Bey, Saruca Paşa gibi komutanlar bulunmaktaydı. Şiddetli bir savaş oldu. Osmanlı kuvvetleri kısa sürede, birleşik Haçlı Or dusunu yendi. Ancak savaş meydanını gezen Sultan Murat, bir Smplı tarafmdan hançerlendi, şehit düştü. Osmanlı tahtına Yıldırım Bayezıt geçti. Niğbolu
Savaşı
(1396):
Osmanlı Devletinin Balkanlardaki ilerlemelerine karşı durabilecek güçlü devlet Macaristan idi. Bu sebeple Macar lar; bir taraftan Balkanlarda hâkimiyet iddiasında bulunuyor lar, diğer taraftan da Osmanlıları durdurmak istiyorlardı. Ancak sadece Macar ordularmm, Osmanlı kuvvetlerini durduramayacağmı bildiklerinden, Papa'dan yardım istediler. Papa'nm Macarlara yardım sağlamasmm sebebi ise, Macarlarm Katolik ol masıydı. Papalık bu yolla. Balkanlardaki Ortodoks Hristiyan ların Katolik yapılabileceğini de umuyordu. Macar Kralı Sigismundnn komutasmda toplanan birleşik Hristiyan kuvvetle ri (Haçlı) Fransız, İngiliz, iskoç. Alman ve diğer Avrupa dev letlerinin askerlerinden meydana gehyordu. Türkleri Balkanlardan atmak için haznlanan bu ordu. Do ğan Bey komutasmdaki Niğbolu kalesini kuşattı. Doğan Bey kaleyi kahramanca savundu. Diğer taraftan Yıldırım Bayezıt'ta gerekli tedbirleri alarak Haçlı Ordusuna doğru hareket et mişti. Karşılaşan iki ordu Niğbolu'da çetin bir savaşa tutuştu lar. Türk savaş taktiğini uygulayan Yıldırım Bayezıt, zayıf Türk kuvvetlerini düşman önüne sürdü. Bunlar Fransız kuvvet leriyle çarpıştılar ve sahte bir geri çekilmeyle Haçlı Ordusu'nun büyük kısmım tuzağa doğru çektiler ve sonunda Türk Ordusu
Haçlı Ordularını hüyvk bir yenilgiye uğrattı. Haçlı kuman danlar ve Macar Kralı canlarmı güçlükle kurtardılar. Niğholu zaferi ile Bulgaristan tamamen Türk topraldarma katıldı.
Sultan 1. Murat Hüdâvendigâr'm Şahsiyeti: Sultan I. Murat, Osmanlı Devleti'ni Balkan Yarımada sındaki fetihleri ile genişletmiş ve güçlendirmişti. Otuz yıl süren hükümdarlığında zaferden zafere koşmuş ve yenilgi yüzü görmemişti. Otuzdan fazla savaşı kazanmıştır. Babası Orhan bey'in "Devlet" haline getirdiği Osmanlı Beyliğini, bazı tarihlere göre, o "İmparatorluk" haline getirmiştir. Müs lüman olmayan tebasma daima iyi ve adaletle muamele eden Sultan I. Murat, halka karşı cömertti. Samimi,, sözüne sâdık bir hükümdardı. Bursa, Bilecik ve İznik'te birçok cami, ima ret, medrese yaptırmıştır. Balkanlarda fethettiği yerlere dü zenli bir şekilde Türk boylarım yerleştirmiştir. N
.
A
D - OSMANLILARIN, ANADOLU'DA TÜRK SİYÂSÎ BİRLİĞİNİ KURMA ÇALIŞMALARI Anadolu'da Türk Birliğini kurmak için, Orhan Bey zamarunda çalışmalar başlamıştı. Karesioğulları Beyliği, Osman lı Devleti'ne bağlanmıştı. Sultan Murat devrinde, Germiyanoğullarının bazı toprak ları. Yıldırım Bayezıt ile evlendirilen Germiyanoğlunun kızmın çeyizi olarak elde edildi. Hamidoğulları Beyliğinm bazı top rakları ise, para ile satm almdı. Anadolu'da en büyük beylik durumunda iken Osmanlılarm güçlenmesi ile, zayıf düşen Karamanoğulları, daha fazla gecikmeden Osmanhiarı durdurmak için, onlara karış saldmlara başladılar. O sırada Karaman Beyi olan Ali Bey, Sultan Murat'm damadı idi. Sultan Murat 1387 yılmda kuvvetlerini topla yıp Konya üzerine yürüdü. Karaman kuvvetlerini yendi. Ali Bey af diledi ve Sultan Murat da O'nu bağışladı. Yüdırım Bayeziim ilk yıllarmda Karamanoğlu Ali Bey, Saruhan, Menteşe ve Aydın Beyliklerini de kışkırtarak Os manlı Devleti'ne saldırdılar. Diğer taraftan Germiyanoğlu Yakup Bey de Kütahya ve diğer şehirleri geri almak istiyordu. Bu ortamda Yıldırım Bayezıt batı yönündeki fetihlere ara vererek Anadolu işleriyle ilgilenmeye başladı. Saruhanlılar üzerine bir kuvvet gönderip bölgeyi Osmanlı Devleti'ne kattı. Peşinden Aydmoğulları Beyliği de Osmanlı kuvvetleriyle başedemeyeceğini anlaymca Osmanlı Devleti'ne bağlıhğmı bildirdi.(1390) Daha soma Yıldırım Bayezıt, Germiyanoğulları Beyli ğine son verdi. 1391 yılmda Menteşoğulları Beyliği toprakları da Osmanlı Devleti'ne katıldı.
Yıldırım Bayezıt bu şekilde Karamanoğlularımn mütte fiklerini ortadan kaldndıktan sonra Konya üzerine yürüdü. Şe hir kuşatıldı, ancak KaramanoğuUarınm barış istemesi üzerine anlaşma yapılarak geri dönüldü. Bu anlaşmaya göre, Beyşehir, Akşehir gibi bazı yerler Osmanh Devleti'ne katüıyordu. Karamanoğulları daha sonra Yıldırım Bayezıt'm Balkanlar'da. bulun duğu bir sırada, tekrar Osmanlılar üzerine saldırdı. Karaman Beyi Ali Bey, daha güçlü bir ordu ile Osmanlıların karşısına çıktı. Yenildi ve öldürüldü. Beylik tamamen Osmanlı Devleti'ne katıldı. Karaman Beyi Ali Bey'in son saldırısı bu oldu.(1397) Diğer Anadolu Beyliklerinden Candaroğulları ve Kadı Burhaneddin Devleti birleşerek Osmanlılara karşı bir güç oluş turmuşlardı. Yıldırım Bayezıt, Candaroğulları üzerine bir sefer tertipleyip bu beyliği de ortadan kaldırdı. Ancak Osmanlı Dev leti'ne bağlılığını bildiren Candaroğlu İsfendiyar Bey'e Sinop bnakıldı. Kadı Burhaneddin Devleti, Osmanlılar için önemli bir tehlikeydi. 1392'de Candaroğulları Beyliği'ni ortadan kaldıran Yıldırım, Kadı Burhaneddin'in üzerine bir sefer düzenlediyse de önemli bir sonuç elde edemedi. Balkanlardaki durumunun karışması üzerine geri döndü. Ancak 1398'de Kadı Burhaneddin'nin ölümünden soma bu bölge Osmanlı Devleti'ne katıldı. Böylece 'Anadolu Birliği" sağlanmış oldu.
E - ANKARA S AVAŞI'NDAN İSTANBUL'UN FETHİNE I. A N K A R A S A V A Ş I ( 1 4 0 2 ) :
Yıldırım Bayezıt, İstanbul'u 1402 yılına kadar dört defa kuşattı. Hatta bu kuşatmalar için, Anadolu Hisarım yaptırmış tı. İstanbul'u almak için büyük gayret göstermişti. Ancak bu defa başka bir dert çıktı. Timur, Anadolu'ya girmişti. Son defa yaptığı kuşatmayı da, Timur'un Anadolu'ya girmesi üzerine kaldırdı. _ > Timur, önce Türkistan'a, hâkim olmuş, sonra birçok ülke yi ele geçirmiş, büyük bir devlet kurmuştu. Sınırları Çin'den Anadolu'ya, Hindistan'dan Karadeniz kuzeyine kadar genişlet mişti. Osmanlı Devleti de, Timur devleti gibi güçlü bir devlet idi. 'Anadolu Türk Birliği" kurulurken, Timur İran, Kafkas ya, Irak ve Azej'baycan'ı almış, Osmanlı Devleti sınırlarına yaklaşmıştı. Bu arada Karakoyunlu Hükümdarı Kara Yusuf ile Bağdat Hükümdarı Sultan Celâyir Timur'a yenilmişler, Os manlı Devleti'ne sığınmışlardı. Diğer taraftan Yıldırım'm bey liklerine son verdiği Anadolu Türk Beyleri de Timur'a sığmmışlardı. Timur, Çin üzerine büyük bir sefer düşünüyor ve bundan öcne kendisi için batıda bir tehlike olarak gördüğü Osmanlı Devleti'ne önemli bir darbe vurmak istiyordu. Yıldırım Bayezıt'a yazdığı mektuplarda Osmanlılara sığman hükümdarları ge ri istiyor ve diğer isteklerini de giderek arttırıyordu. Meselâ Yıldırım'dax\, ortadan kaldırılan beyliklerin yeniden kurulması nı istiyordu. Kafkasya'dan dönerken Timur'un ordusu Sivas şehrini kuşattı, ve aldı. Şehir teslim olmasına rağmen büyük katliâm yapıldı.
Bu olaylar üzerine devrin bu iki büyük Türk devleti 1402 yılmda Ankara'da, karşı karşıya geldiler. Çubuk Ovası'nda ya pılan savaşta iki tai'afta büyük gayretle savaştı. Ancak Osmanlı ordusunun içindeki Anadolu Beyliklerinden kalma birlikler saf değiştirdi. Yine savaşm şiddetlendiği bir snada, Osmanlı ordu sundan bulunan Kara Tataıiai", Timur tarafma geçerek ihanet et tiler. Rumeli kuvvetleri bozuldu. Bu durum Osmanlı ordusunu güç duruma düşürdü ve sonunda Yıldırım Bayezıt yenildi. An cak, şehzadeler kendi kuvvetlerini alıp, hâkim oldukları bölge lere çekilmiş, Timur'a esir düşmekten kurtulmuşlardı. Ankara Savaşı'n m Sonuçları: Osmanlı ordusunu yenen Timur, Bursa'ya geldi. Anadolu Beyliklerini yeniden kurdurarak Yıkhrım Bayezıt'm büyük güç lüklerle sağladığı "Anadolu BirUğV'm bozdu. Timur'un yanın da esir olarak dolaştırdığı Yıldırım Bayezıt üzüntü içinde öldü (1403). Timur, Anadolu'da bulunduğu bir yıl içinde Izmiı-'e ka dar gitti. İzmir'i Hristiyanlardan aldı. Kara Tataıiarı da, Anado lu'dan dönüşünde Orta Asya'ya götürdü. Osmanlı Devleti'nin Balkanlardaki fetihleri bir süre dur du. Bizans İmparatorluğu yarım asırlık bir ömür kazandı. Os manlı Devleti dağılma tehlikesi geçirdi, Anadolu Türk Birliği bozuldu. Yıldmm Bayezıt'm oğullan arasmda taht kavgaları başla dı. OsmanJı Devleti Fetret Devri denilen karışıklık ve bunalım devrine girdi. 2. K A R D E Ş L E R A R A S I T A H T K A V G A L A R I
Fetret
Devri:
1402 Ankara yenilgisinden sonra Yıldırım Bayeziim oğulları Süleyman, Mehmet, İsa ve Musa Çelebiler ülkenin çe şitli yerlerinde hakimiyet kurarak, babalarmm yerine geçmek için birbirleriyle mücadeleye başladılar. Timur'un ele geçirdiği toprakları Yıldnun Bayezıt'm oğul ları arasmda paylaştırması Osmanlı Devleti'nin on bir yıl süren ve Fetret Devri adı verilen karışık bir dönem yaşamasma sebep
oldu. Sonunda mücadeieyi Melımet Çeiebi'nin kazanması ve İ413 yılında tek başına Osmanlı tahtına oturmasıyla bu dönem sona erdi. 3. A N A D O L U ' D A S İ Y A S İ B İ R L İ Ğ İ N Y E N İ D E N S A Ğ L A N M A S I
a. Çelebi Mehmet Dönemi (1413-1421 ) : Kardeşleriyle yaptığı uzun bir mücadeleden sonra hüküm dar olan Çelebi Mehmet bir süre içişlerini düzeltmek için kom şu ülkelerle iyi geçindi. Anadolu'da kaydedilen toprakları geri almak ve yeniden bozulan Anadolu Birliğini kurmak için beylikler üzerine yürü yen Çelebi Mehmet, Saruhan ve Menteşe Beyliklerini yeniden Osmanlı Devletine bağladı. Bursa'ya kadar ilerlemiş olan Ka ramanoğlu üzerine gidip, Akşehir, Sivrihisar, Beyşehir ve Sey dişehir'i geri aldı. Yeniden kurulan Candaroğulları Beyliğini ortadan kaldırdı. Ancak bu snada iki önemli isyan görüldü. Şeyh Bedreddin İsyanı: Şeyh Bedreddin, Mısır'da, öğrenim görmüş bir bilgindi. Fetret Devrinde Anadolu'daki dağınıklığı fırsat bilerek hü kümdarlık hevesine düşmüş ve İslâm Dini'ne aykırı bazı görüş ler ileri sürerek, etrafına müritler (bağlılar) toplamıştı. Bu amaçla 1419 yılında Deli Orman civarından isyanı başlattı. Müritlerinden 5ör^/wce Mustafa İzmir, Torlak Kemal de Manisdda. ayaklanmışlardı. Gönderilen kuvvetler bu isyanı bastırdı lar. Mustafa Çelebi İsyanı: Yıldırım Bayezıt'm oğullarından Mustafa'yı Timur Semerkanfa. götürmüştü. Timur'un ölümünden sonra geri dönen Mustafa Çelebi, saltanat iddiasında bulundu. Bizans'dan yar dım istedi. Ancak başarılı olmayıp Bizans İmparatoru'na sığın dı. Bizanslılaı- da para kai-şılığmda Mustafa Çelebi'yi hapis etti ler.
Çeiebi Metımet 142i yılında öldü. Yerine oğlu II. Murat padişatı oldu. 4. B A L K A N L A R D A S A R S I L A N H Â K İ M İ Y E T İ N P E K İ Ş T İ R İ L M E S İ
II. Murat D ö n e m i (1421-1451): Sultan II. Murat başa geçince Mustafa Çelebi Bizansiıiai" tarafından bıraicilıp, desteklendi. Yeniden saltanat iddiasında bulundu. Etrafına önemli kuvvet toplamaya başladı. Bazı Ana dolu Beylikleri de O'nu destekliyorlardı. Ancak 1422 yılında Sultan II. Murat, O'nu destekleyen komutan ve beyleri ikna ederek kendi tarafına çekti. Yalnız kalan Mustafa Çelebi de yaklanarak öldürüldü. Bunun üzerine lıer defasmda Osmanlı Devleti için bir telıiike olan ve fırsat kollayan Bizans İmparatorluğu üzerine hare ket eden Sultan Murat İstanbul'u kuşattı. Bu defa Bizans İm paratoru Manuel, Karamanoğullarını ve Germiyanoğullarını elde ederek, II. Murat'ın küçük yaştaki kardeşi Mustafa'yı des tekletti. Küçük şehzade taht kavgasına katıldı. Beyliklerden meydana gelen Şehzade Mustafa'nın kuvvetleri Bursa'yı kuşat tılar. Ancak Sultan Murat, İstanbul kuşatmasını bırakıp Ana dolu'ya geçti ve bu isyanı da bastırdı. Bu isyanı destekleyen Candaroğulları Beyliği'ni yendi. Karamanoğullanyla yeni bir anlaşma yaptı. 1425 yılında, Ege Bölgesi'ndeki İzmir, Aydın ve Menteşe Beyliklerinin kalıntıları nı ortadan kaldırdı. 1428 yılında Germiyanoğlu Beyliği de Osmanlı Devle ti'ne katıldı. Böylece Sultan Murat Anadolu'daki meseleleri hal letmişti. Sultan II. Murat'ın Rumeli'deki Faaliyetleri: Ankara Savaşıyla zayıflayan Osmanlı Devleti'ne karşı, Balkan Devletleri harekete geçmişlerdi. Çelebi Mehmet dev rinde Macarlarla ve Eflâklılarla bazı savaşlar yapılmışsa da sonuç elde edilememişti. Anadolu işlerini halleden Sultan II.
Murat, Rumeli'de yemden Osmanlı ilerleyişini başlattı. Sırbis tan üzerine yürüdü. Sırplara, Macarlar da yardım etmesine rağ men Osmanlı kuvvetleri galip geldiler. Selanik yeniden elde edildi. Makedonya ve Yunanistan'daki bazı bölgeler Osmanlı Devleti'ne katıldı. Arnavutluk Osmanlı hâkimiyetini kabul etti. Osmanlı kuvvetlerinin Balkanlar'da. yeniden ilerleyişe geçmesi üzerine Macarlar ve Sırplar, Osmanh Devleti aleyhine Karamanoğulları ile gizli anlaşma yaptılar. Bu sırada Osmanlı akıncıları Sırbistan ve Macaristan üzerine akınlarını sürdür mekteydiler. Macar Kralı Ladislas ile Sırp Kralı Brankoviç ve Erdel Beyi Yanoş kuvvetlerini birleştirdiler. Yanos, Macaristan'a. akm yapan bir akıncı kuvvetini yendi. Daha sonra gönderilen Osmanlı kuvvetlerini de yenen Erdel Kralı Yanoş, Osmanlılara karşı daha büyük bir ordu hazırlamak için, Avrupa memleket lerinden gönüllüler topladı. Toplanan bu kuvvetler Sırbistan üzerinden saldırdılar. Sofya ve Niş şehirlerini ele geçirdiler. Bu sırada Karamanoğulları da tekrar isyan etmişlerdi. Zor du rumda kalan Sultan II. Murat barış istedi. Macar la-alı, Sırp despotu ve Erdel Beyi barışı kabul ettiler. 1444 yılında Segedin'de anlaşma imzalandı. Bu anlaşmadan som^a Sultan II. Murat, hükümdürlığı 12 yaşındaki oğlu //. Mehmefe bırakarak dinlenmek için Mani sa'ya çekildi. Varna
Savaşı
(1444):
Osmanlı Devleti'ndeki bu değişiklik üzerine Segedin Anlaşması'nı yapanlardan Macar Kralı yeminini bozarak yeni bir "Haçlı Seferi" düzenlemek için harekete geçti. Papanın da yardımıyla Avrupa devletlerinden toplanan, güçlü bir ordu oluşturuldu. Haçlı ordusuna Macar Kralı Ladislas komuta edi yorlardı. Orduya, Macarlar, Polonya, Eflâk, Hırvatlar, Almanlar ve Venedik katıldı. Bunun üzerine, Vezir-i âzam Çandarlı Ha lil Paşa ve diğer devlet ileri gelenleri Sultan II. Murat'ın tek rar işbaşına gelmesini istediler. Ancak Sultan II. Murat kabul
etmedi. Devlet adamlarmm da kararıyla //. Mehmet (Fatih) ba basına: "Eğer padişah sizseniz böyle kötü bir zamanda başta bulunmanız gerekir. Padişah ben isem, işte size emrediyorum ordunun başına geçiniz" şeklinde bir mektup yazdı. Bunun üzerine Sultan 11. Murat orduyu toplayarak Haçlı ordularına karşı hareket etti. Varna'da karşılaşan iki ordu savaşa tutuştu lar. Macar Kralı kendisinin de bulunduğu bir hücumla Sultan II. Murat'ın yakmma kadar geldi. Ancak Koca Hızır isimli bir Türk askeri kralı öldürdü. Macar kralmm ölmesi Haçlı ordula rının dağılmasına sebep oldu. Bunun üzerine hücuma geçen Türk kuvvetleri büyük bir zafer kazandılar. Bu zaferle Osman lıların Balkanlardaki egemenliği pekişti; ayrıca İslam dünyasmda büyük bir sevinç meydana getirdi ve saygmlığı arttı. II. K o s o v a S a v a ş ı ( 144 8): Varna Savasi'wdsji soma tekrar hükümdarlıktan çekilmek isteyen Sultan II. Murat, devlet ileri gelenlerinin ve ordunun karşı çıionası ile tekrar padişah oldu. Sultan II. Murat Yunanistan ve Mora'da yeniden Türk hâkimiyetini sağladı. Sırpları, Osmanlı Devleti hâkimiyetine al dı. Arnavutluk üzerine yürüyüp bazı kaleleri ele geçirdi. Bu sırada Macar Kralı olan Jan Hünyad (Hünyadi Yanoş) yeni bir Haçlı Seferi için uğraşıyordu. Sonunda Alman ve Macarlar'dan oluşan kuvvetli bir ordu kurdu. Sırbistan üzerine hareket etti. Geçtiği yerleri yakıp yıkarak ilerliyordu. O sırada Sultan II. Murat, Arnavutluk'ta isyan eden İskender Bey'in üzerine yürümüş ve Akçahisar'ı kuşatmıŞtı. Haçlı seferi üzerine kuşatmayı bıraktı. Sultan Murat bu Haçlüaıa karşı he men harekete geçti. İki ordu Kosova'da karşılaştı. Osmanlı kuvvetleri Haçlı ordularını yendi. Balkanlardaki Türk hâkimiyeti güçlendi. Böylece Haçlılar Kosova da iki defa ye nilmiş oldular: 1389 ve 1448. II. Kosova Zaferi Türk tarihinin en önemli zaferleri arasmdadır. Çünkü Balkan Yarımadası'nın kaderini belirlemiş, bu zaferle Balkanlardaki Türk egemenliği kesinleşmiş oldu. Artık Balkanlarda savunma sırası Avrupalıla ra gelmişti.
Sultan Yıldırım
Bayezıt'm
Şahsiyeti:
Yıldmm Bayezıt Cesur ve iyi b h kumandan idi. Savaş meydanlarındaki hızlı, çabuk davranışları sebebi ile "Yıldı rım" lakabını almıştı. Bilginlere, din adamlarma saygı göste rir, onları memnun ederdi. Halka adaletli davranırdı. Çabuk karar veren, bir kişiliği vardı. Sık sık halkm şikâyetlerini din lerdi. Bursa, Edirne, Kütahya ve Balıkesir de camiler yaptır mıştır. Yine birçok darûşşifa, imaret, medrese yaptırmıştır. Türbesi, kendi adı ile dLauauBursa'daki caminin yanmdadır. s
^
Çelebi
Mehmet'in
Şahsiyeti:
Sabırlı, uzak görüşlü, cesur bir asker ve iyi bir devlet ada mı olan Çelebi Mehmet, pek çok cami, medrese ve imaret yaptırmıştır. Halka adalet ve iyilikle davranırdı. Bursa'daki Yeşil Cami ve Yeşil Türbe O'nun yaptırdığı eserlerdir. ^
S u l t a n II. M u r a t ' ı n Ö l ü m ü ve Ş a h s i y e t i :
^
Sultan Murat Kosova Zaferi'nden soma Edirne ve Bursa'da cami ve medreseler yaptırdı. Oğlu şehzade İL Meh met'i (Fatih) Dulkadiroğulları Beyi Süleyman Bey'in kızı Mükrime Hatunla, evlendirdi. Memleketin imârı için gayret gösterdi. Dindar, şair ruhlu bir padişahtı. Bilginleri korurdu. Bursa ve Edirne'de pek çok cami, medrese, imaret, köprü, darüş-şifa yaptırdı. Uzunköprü'deki Ergene Köprüsü; Edime ve Bursa'da Muradiye Camileri, Selanik ve İpsala camileri II. Murat devri eserleridir. Türk tarihine meraklıydı. 1451 yılmda Edirne'de öldü. Bugün Bursa'daki kendi adıyla anılan türbede gömülüdür.
F - FATÎH SULTAN MEHMET DÖNEMİ VE FETİHLER Fatih Suitan Mehmet'in 1451 yılmda tahta çıkması ve 1453'de de İstanbul'u fethetmesi ile başlayan döneme, 'Osmanlı Devleti'nin Yükselme Devri' denilir. 1579 yıllarına kadar de vam ettiği kabul edilen bu devir, bütün 'Türk Tarihi' bakımın dan dahi en parlak dönemdir. Hatta bu yüzden, kimi tarihçiler bu yüzyıla (1500-1600) 'Türk Asrı' adını vermişlerdir. Bu dev rin padişahları şunlardır: 1. Fatih Sultan Mehmet Han 2. Sultan U. Beyazıt Han3. Yavuz sultan Selim Han 4. Kanunî sultan Süleyman Han 5. Sultan II. Selim Han 6. Sultan III. Murat Han. 1. İ S T A N B U L ' U N
FETHİ(1453):
"İstanbul muhakkak fetholunacaktır. Bunu gerçekleşti recek ordunun komutanı ne mutlu komutan ve askeri ne mutlu askerdir." Hz. Muhammed
(s.a.)
Fatih'in İlk Seferi: Fatih Sultan Mehmet, babası Sultan II. Murat'ın ölümü üzerine, 19 yaşında iken, 1451 yılında Osmanlı Padişahı oldu. Daha önce, babasının sağlığında tahta çıktığı, babası ile birlikte birçok seferlere katıldığı ve çok iyi yetiştirildiği için 'hüküm darlığa' haznlıklı idi.
İlk seferi, saltanat değişikliğinden faydalanarak mesele çı karan Karamanoğulları Beyliği üzerine yaptığı seferdir. Ancak, Fatih'in ordusu ile Konya'ya yaklaşması üzerine, Karamanoğlu af dilemiş ve Fatih Sultan Mehmet de, 'zihnini hep İstanbul meşgul ettiği' için, Karamanoğlu'nun isteğini kabul etmiş ve geri dönmüştür. İstanbul'un Fethinin Sebepleri: Hristiyanlar İstanbul'a çok önem veriyorlar ve Müslüman lığın bir taraftan İspanya'ya, bir taraftan Anadolu'ya girmiş ol masından endişeleniyorlardı. Emeviler ve Abbasiler devrinde Müslüman Araplar beş defa İstanbul'u kuşatmışlardı. Bu ba kımdan İstanbul, Hristiyanlığm 'Doğu'daki düşmeyen tek kale si, İslâmiyetin de düşüremediği son kale görünümünde idi. Peygamberimizin, İstanbul'un fethine dâir müjde veren "Hadîs"i ve orada sözü edilen komutan olmak, birçok Müslü man hükümdarı fethe yöneltmişti. İstanbul'un fethinden asırlar önce tarihî kayıtlara geçmiş olan bu "Hadîs" 1453'de Fatih ve Türk ordusu vasıtasıyla gerçekleşti. Türkler'in, Selçuklular döneminde Anadolu'yu tamamen ve Osmanlı Devleti'nin ilk döneminde de Rumeli'ni kısmen ele geçirmesi ile, İstanbul denizdeki bir 'ada' gibi, Osmanlı Devle ti'nin ortasında kalmıştı. Osmanlı padişahları, İstanbul'un fethe dilmesi için, Fatih'ten evvel altı defa şehri kuşatmışlarsa da, çe şitli sebeplerle fetih mümkün olmamıştı. XV. yüzyılm yarışma gelindiğinde, Türkler için artık İs tanbul'un fethi bir zaruret haline gelmişti. Çünkü, Bizans geli şen ve genişleyen Osmanlı Devleti'nin, bağrmda bir yara idi. Doğuya ve Batıya ilerleyen Türk birüğine engel oluyor, Türk devletine karşı devamlı 'Haçlı Seferi' hazırlamaya çahşıyordu. Osmanlı Devleti'nin dünya ticaret yollarını ele geçirmesinde mühim bir engel teşkil ediyordu. Osmanlı şehzadeleri arasmdaki taht mücadelelerinde taraf oluyordu. Fatüı Sultan Mehmet şöyle diyor: ''Biliyorsunuz ki, önümüzde tarihlerde yazüı, dil lerde meşhur, bağ-ı irem'in kendisinden bir köşe sayılacağı belde-i tayyibe vardır ki, adı Konstantiniyye'dir. Böyle değerli
bir yerin benim ülkemin ortasında, vilayetlerimin arasında bu lunup da, zamanımda asiler durağı, bağiler yatağı ve küfür ocağı olarak kalması uygun düşmez." İ s t a n b u l ' u n F e t h i İçin Y a p ı l a n
Hazırlık
lar: Fatih Sultan Mehmet, kendisinden öncekiler gibi İstan bul'un fethedilmesi işinde başarısızlığa uğramak istemiyordu. Gerek Müslüman Arap orduları ve gerekse Türk orduları birçok defalar, İstanbul'u kuşatmış ve fakat ele geçirememişlerdi. Bu nun için, iki yıl süren hazırlıklar yaptı. Bu hazırlıkların en önemlisi, daha önce Yıldmm Bayezıt devrinde Anadolu yakasına yapılmış olan Boğaziçi'deki 'Ana dolu Hisarı'nm karşısma Rumeli Hisarı'nı yaptırmasıdn. Böyle ce hem Rumeli yakasmda sağlam bir kale elde edilmiş ve hem de Boğaz yolu tamamen kontrol alınmış oldu. Bizans Devleti'nin, İstanbul'a karşı yapılan hücumlarda en çok güvendiği şehrin etrafmı saran surlardı. Bu surlar, yer yer iki, üç kat halinde ve ayrıca önlerinde yirmi metre genişlediğindeki su hendekleri ile korunuyordu. Fatih Sultan Mehmet, Muslihiddin, Saruca ve Urban Ustalara bu surları yıkacak güçte toplar döktürdü. Bu toplarm 'Şahı adı verilen en büyüğü, yaklaşık bir ton ağırlığmdaki bir gülleyi, bir kilometre uzağa atabiliyordu. Ayrıca, planlarmı bizzat Fatih'in çizdiği 'aşırtmalı gülle' atan bir çeşit havan topu' dahi icat edilip yapılmıştı. Donanma güçlendirilmiş, yüzlerce yeni gemi yapılmış ve Balkanlardan gelebilecek saldırılara karşı tedbirler alınmış, Akıncılar smn boylarmı tutmuşlardı. Fatih'in hocaları Akşemseddin ve Molla Gürani başta ol mak üzere, devrin bütün aydınları da Fatih'in yüce fetih gayesi ne hizmet ediyorlardı. İstanbul'un Fethi: İstanbul'un kuşatılması, 6 Nisan 1453 günü başladı. 200 bin kişilik Türk ordusu karadan, 400 parçalık donanma deniz-
den şelıri muiıasara etti. Fatilı, lean dökülmemesi için, şelırin teslimini istedi ise de, İmparator reddetti. Bizanslılar, Halic'in girişini kalın bir zincirle kapatmışlardı. Surların gereken yerle rini tamir etmişler, 30 bin kişilik bir kuvvet hazırlamışlardı. Son Bizans İmparatoru Konstantin Dragazes, şehri savunabilmek için, oldukça iyi çalışmıştı. Ceneviz'den gelen bir yardım kuv veti de onları ümitlendirmişti. İmparator ve bazı devlet adamla rı. Papalık tarafından yardım alabilmek için, İstanbul'daki Or todoks Patrikliği ile Roma'daki Papalığın birleştirilmesi için de gayret gösteriyorlardı. Halk ise, buna karşı çıkıyor ve "Kardi nal külahı yerine Türk sarığını tercih ettiklerini" söylüyorlardı. Fatih Sultan Mehmet 'Otağ-ı Hümayûn'u Topkapı ile Edirnekapısı karşısına kurdurdu. Türk ordusuna sağ kanatta Mah mut Paşa ile İshak Paşa, sol kanatta Karaca Paşa komuta edi yordu. Denizde ve surların önünde çok şiddetli çarpışmalar ol du. Haliç tarafmdan yeterli hücumun yapılamadığını ve donan manın hareketsizliğini gören Fatih, 22 Nisan 1453 günü, büyük bir dehâ eseri olarak, 70 kadar gemiden müşteşekkil 'Türk ince donanması'm Tophane ve Beyoğlu üzerinden, karadan geçire rek, bir gecede Kasımpaşa'dan Halic'e indirtti. Büyük toplar surlarda gedikler açmıştı. 29 Mayıs 1453 salı günü son büyük hücumun başlamasıyla şehir düştü. Hücum sırasında iki bin kişi civarındaki Mehter takımı "Hücum Marşmı" çalıyordu. Topkapısından şehre giren Fatih Sultan Mehmet, Ayasofya'ya geldi, kendisinden merhamet isteyen Ortodoks Patriğine ve halka şöyle dedi: "Ayağa kalk; Ben Sultan Mehmet, sana ve aı-kadaşiarma ne bütün halka söylüyorum ki; bugünden itibaren artık ne hayatmız ne de hürriyetiniz hususunda benim gazabım dan korkmaymız" F e t h i n S o n u ç l a r ı ve
Önemi:
İstanbul'un fethi bütün dünya tarihi açısından çok önemli sonuçlar meydana getirdi. Genel Türk tarihi açısından, Anadolu'nun tamamen ve ebediyyen bir 'Türk Yurdu' olarak kalmasını temin etmesi ve
Türlüleri Anadolu'dan çılcartma]<; isteyen 'Haçlıların' bu arzuları na kesin bir şekilde son vermesiyle İstanbul'un fethi büyük de ğer taşımaktadır. Ayrıca 'Müslümanlığın Orta Doğudaki varlığınm ebedîleşmesi de İstanbul'un fethi ile mümkün olmuştur. Fetihten som-a, Fatih Sultan Mehmet, Ortodoks Patrikliği ni himayesi altına alması, vicdan hüiTİyeti tanıması, hristiyanlara hak, adalet ölçüleri içinde davranması ile, o zamana kadar Avrupalılar'ın bilmedikleri bu kavramları onlara fiilen gösterdi. Feodalite sistemi içinde hak, adalet, hürriyet din ve vicdan hür riyetinden mahrum yaşayan Avrupa halk kitleleri gıpta ile göz lerini Türk Devleti'ne çevirdiler. İstanbul'u fethi, 'topçuluğun' savaşlardaki önemini bütün dünyaya ispat etti. Özellikle Fatih'in balistik hesaplarını bizzat yaparak gerçekleştirdiği aşutmalı gülle atan (havan topu) toplar ilk defa keşfediliyordu. Bu askerî inkılâp, Avrupa'da 'feodalite' rejiminin yıkılarak, millî birliklerin kurulması yolunu açmıştn. Nihayet İstanbul'un fethi, dünya tarihinde, 'Orta Çağm kapanıp, 'Yeni Çagm açılmasını temin etmesiyle, insanlığa 'modern çağlarm' yolunu açmıştı. Bu bakımdan 'Fetih', dünya tarihinin en önemli olaylarmın başmdadn. 2 - BİZANS'I DİRİLTME UMUTLARININ S Ö N D Ü R Ü L M E S İ
Fatih Sultan Mehmet, İstanubl'un fethinden sonra, Bizans İmparatorluğunu diriltme çabalarına son vermek ve bu konuda ki umutları tamamen söndürmek için harekete geçti. 1458-1460 yılları arasında, akmcı komutanlarından Ömer Bey idaresindeki Türk kuvvetleri Mora yarımadasındaki Bi zans Prensliklerine karşı askerî hareketlere giriştiler. Bu prens likler arasındaki çekişmelerden de faydalanarak bölgede Türk hâkimiyetini sağladılar. Fatih'in bizzat yaptığı Mora seferi ile de Mora yarımadası tamamen fethedildi. 1459 yılmda ise, Karadeniz kıyılarmdaki Ceneviz koloni lerine karşı harekete geçildi. Amasra fethedildi.
T r a b z o n - R u m İ m p a r a t o r 1 u ğ u 'n a Son V e r i i m e s i: İstanbul'un, IV. Haçlı seferinde (1204) Avrupa'dan gelen Latinler tarafmdan aimması üzerine, Bizanslılar, İstanbul'u terIcedip İznik ve Trabzon'da iki ayrı devlet kurmuşlardı. Trab zon'daki Rum împaratorluğu'nun başmda İstanbul'un fethi sıra sında David Komnenos bulunuyordu. Sınırları, Karadeniz Ereğlisi'nden Batum'a kadar uzanmaktaydı. Ayrıca, İmparator Komnenos, bölgedeki güçlü ülkelerden biri olan Akkoyunlular la da iyi ilişkiler içinde idi. Kızmı Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasafia vermişti. 1458 yılında İmparator Komnenos Osmanlı Devleti'ne önceden beri verdiği yıllık üç bin altm vergiyi ver medi. Osmanlılara bağlılıktan da ayrıldığını bildirdi. Bunun üzerine Trabzon üzerine bir sefer düzenleyen Fatih Sultan Meh met 1461 yılmda bu devlete de son verdi. 3 - BALKANLARDA FETİHLERİN D E V A M ETTİRİLMESİ
İstanbul'un Fethinden sonra, bütün Avrupa devletlerinde Osmanlı Devleti'ne karşı düşmanlık iyice büyümüştü. Fatİh, gi derek artan bu düşmanlığa karşı, bütün 'Balkanlar'da, Tuna neh rinin güneyinde Türk hakimiyetini temin etmek istiyordu. O sı rada Balkanlar'da Osmanlı Devleti'ne karşı duran şu devletler bulunuyordu: Mora'da Bizans Prenslikleri, Arnavutluk Kralhğı, Eflâk ve Boğdan Prenslikleri, Bosna ve Hersek Prenslikleri, ay rıca devrin denizci devleti Venedilc Cumhuriyeti'nin de Balkan larla ilgisi vardı. Fatüı, Sırbistan üzerine düzenlediği dört sefer sonucunda bu ülkeyi Osmanlı Devleti'ne kattı. (1453-1459). Ancak o sıra da Macaristan'a ait olan Belgrat almamadı. Morddaki Bizans Prenslikleri halkı, Fatih'e başvurarak, despotlarmdan şikayet ettiler. Sadrazam Mahmut Paşa komuta smdaki ordu 1460 yılmda bu prenslikleri ortadan kaldırdı. 1462-1464 yıllarmda^o^na üzerine üç sefer düzenledi ve sonunda. Bosna ve Hersek Prenslikleri Osmanlı Devleti smırları içine katıldı. Halkı da zamanla Müslüman oldular.
Osmaniıların Eflâk: ve Boğdaiı dediideri, Kuzey ve Güney Romanya'nın {ki bir başka isimleri de Moldavaya ve Ulahya) güneyini teşkil eden Eflâk daha Yıldırım Bayezıt devrinde Os manlı Devleti'ne bağlanmıştı. Ancak Fatih devrinde Eflâk Beyi Kızıklı Voyvoda (ki Ulahlar Çepeş 'cellat' derlerdi, insanları ka zıklara vurdurur, işkence yapar ve ortalarmda zevkle yemek yerdi. Bunun için O'nun Batı dünyasındaki bir adı da Drakul 'şeytan' idi). İsyan etmiş, Osmanlı elçilerinin ve esir aldığı Hamza Paşa'mn ve askerlerinin sarıklarmı başlarma çiviletmiş, kazığa vurdurmuştu. Halkma yaptığı zulüm çok büyük ve tüyler ürpertici idi. Fatih Sultan Mehmet 1462'de bizzat düzenlediği bir seferle isyanı bastırdı ve Eflâk'ı Osmanlı Devleti'ne bağladı. 1455 ve 1476'da da Boğdan önce himaye altına ve soma da hâkimiyet altma almdı. Fetihten soma, Papalığm öncülüğünde, Venedik Cumhu riyeti, Sırp Kralı ve Arnavutluk Kralı İskender Bey ile diğer Avrupa Devletlerinin de yardımı ile Osmanlı Devleti'ne karşı bir 'Haçlı Seferi' açılmıştı. Fatih'in Ege Denizi'ndeki ve Bal kanlardaki faaliyetleri sonunda varlığı 'deniz ticareti'ne dayanan Venedik Cumhuriyeti büyük zarar görmüş ve bunun için bu Haçlı seferinde başı çekiyordu. 1463-1479 yılları arasında 16 yıl süren bu savaşlarda, Avrupa devletleri, zaman zaman doğu daki Türk ve Müslüman bazı devletleri de yanlarına çekerek Osmanlı Devletine karşı düşmanca bir tavır aldılar. Bu uzun savaş sırasmda, Venedikliler denizlerde üstün ol dukları için Türk kıyı şehirlerine çok zarar verdiler. Antalya ve İzmir'i yalap yıktılar. Bu arada Türk akmcı beylerinden Turhan Beyzade Ömer Bey Venedik şehrine iki saat mesafeye kadar yaklaşarak, Venedildilere karşılık verdi. Sonunda, Fatih Sultan Mehmet, Venediklileri yenilgiye uğratarak. Mora yarımadasın dan çıkardı, Eğriboz'u aldı. 1466-1467 Arnavutluk üzerine iki sefer düzenledi ve nihayet 1478'de son Arnavutluk seferi ile bü tün Arnavutluk fethedildi. Bu savaş sonunda Venedikliler, vergiye bağlanmakla be raber, Osmanlı Devleti'nde 'Balyos' (elçi) bulundurmak ve Os manlı denizlerinde serbest ticaret yapmak hakkını elde ettiler. (Batıya verilen ilk imtiyazlar)
4 - FATİH DEVRİNDE ANADOLU'DA HAKİMİYET MÜCADELESİ
Fatitı Sultan Mehmet'in niyeti Fn-at nehri ve Toros Dağlarmdan batıda kalan topraklaıda. Anadolu Birliği'ni temin etmek ve Tuna'dan Fırat'a uzanan, İstanbul başkentli bir devlet meyda na getirmekti. Halbuki, Anadolu'da hâlâ, Karamanoğulları, Candaroğulları, Dulgadıroğulları, Ramazanoğulları Beylikleri ve Trabzon Rum Devleti, bazı Ceneviz kaleleri bulunuyordu. Doğu Anadolu'da ise Akkoyunlular Türk Devleti, Osmanlı Devleti'ne karşı düşmanca davranışlarda bulunuyordu. Fatih Sultan Mehmet evvelâ, 1459'da Cenevizlilerden Amasra'yı aldı ve 1460'da da Candaroğulları Beyliği'ne son vererek Sinop'u Osmanlı sınırlarına kattı. 1466 yılında ise, Os manlı Devleti için her zaman arkadan tehiilce oluşturan Kara manoğulları Beyliğine bir sefer düzenleyerek, Bu topraklarmın büyük bir kısmını egemenlik altına alındı. Karaman Beyi Ka sım Bey'in II. Beyazıt'la anlaşması sonucu 1483 yılında Kara man Beyüği ortadan kalkmış oldu. Akkoyunlu Türk Devleti hükümdarı Uzun Hasan, Kara man Beyi Pir Ahmet Bey'in de teşvikleri ile Osmanlı Devleti'ne karşı hareket geçti. Avrupa Devletlerine 'Rumeli sizin, Anadolu benim' diye haberler gönderen Uzun Hasan, 1472 yılında savaşı başlattı. Devrin iki güçlü Türk Devleti olan, Osmanlı ve Akko yunlu Devletlerinin orduları 1473 yılmda Erzincan yakmmdaki Otlukbeli mevkiinde karşılaştılar. İki saat kadar süren savaş Akkoyunlularm müthiş bir bozgunu ile sonuçlandı ve Uzun Ha san canmı zor kurtarabildi. Otlukbeli zaferi ile doğudaki müttefiklerinden mahrum kalan Avrupa Devletleri Fatih Sultan Mehmet karşısmda daha fazla dayanamadılar. Ayrıca Akkoyunlular doğuda Osmanlılar için bir tehlike olmaktan çıkmış oldular. Osmanlı Memlûk İlişkileri: Fatih Sultan Mehmet döneminde. Memlûk Devleti ile Anadolu Hâkimiyeti üzerine mücadele edilmişti. Anlaşmazlık noktaları başlıca üç kısımda toplanabilir.
Hicaz Su Yollan Meselesi: Fatiiı Sultan Metımet Hi caz'dan dönen bir din bilgininden "hacılaıın yoilai'da susuzluk tan çok sıkıntı çektikleri" haberini almıştı. Bunun üzerine Memlûk Sultanı Seyfeddin İnal'a bir mektup yazarak (1459) "su yıllarının tamirini ve imkanlar ölçüsünde yeni havuzlar yapılmasmı" istemişti. Memlûk Sultanı, Fatih'in bu isteğini iç işleri ne müdahale sayarak reddetti. Bu durum iki ülke arasında ger ginliğe sebep oldu. Dulkadıroğullan Beyliği'ndeki Taht Kavgası: Dulkadıroğulları Beyliği (Maraş), Memlûk Devletine bağlı idiler. Ancak Çelebi Mehmet ve Fatih Sultan Mehmet Duikadıroğuiları'nm Icızları ile evlenmişlerdi. Osmanlı Devleti bu akrabalık durumu nu öne sürerek, beyliğin taht işlerine karıştılar. Memlûklü Dev leti de bu konuda taraftı. Böylece iki devletin desteklediği adaylar arasında çatışma başladı. Osmanlılarda Memlûkler arasındaki üçüncü mesele ise protokol meselesi idi. Yazışmalarda, taraflar kendilerine hak sızlık edildiği kanaatinde idiler. 5 - FATİH SULTAN M E H M E T Z A M A N I N D A DENİZLERDE KA ZANILAN BAŞARILAR
Fatih Sultan Mehmet zamanmda Akdeniz'in "Türk gölü" olması biraz uzak görünse de, Karadeniz'in ve Ege Denizi'nin birer "Türk iç denizi" haline gelmesi mümkündü. Adaların Fethi: İstanbul'un fethinde, donanma oldukça geliştirilmişti. Fa tih, Osmanlı Devleti'nin denizlerdeki rakibi Venediklilerle boy ölçüşebilmek için, donanmayı devamlı güçlendirdi. 1456 yılm da Ege Adalarından İmroz, Taşöz, Limni, Bozcaada, Semadirek, 1462'de Midilli ve 1470 yılında ise Eğriboz adaları fethe dildi. Rodos Adası, Hristiyanlığm hizmetinde bulunan ve Av rupa Devletlerinin öncü karakolu gibi çalışan Sen-Jan şövalye lerinin elinde idi. Bu adaya üç sefer yapıidı. 1480 yılmdaki son sefer üç ay kadar sürdü ise de fethedilemedi.
İtaiya
Seferi:
Tüvk donanmasının Ege Denizi'ndelci bu başarıları yanısı ra, Akdeniz'e inerek gerçekleştirdiği önemli bir harekat da Ge dik Ahmet Paşa'mn komutanlığmda Yunan adalarmm fethi için düzenlenmişti. 1479 yılında Kefalonya, Zanta, Ayamavra adlı bu adalar fethedildiği gibi, 1480 yılmda da, Gedik Ahmet Paşa güçlü bir donanma ve ordu ile, îtalya'nm güneyini teşkil eden Napoli Krallığmm Otranto şehrini kuşattı. Otranto'nun fethin den sonra bütün İtalya'da büyük bir heyecan meydana geldi. Ancak Fatih devrinin, en ilginç seferlerinden olan bu İtalya çı karması, Fatih Sultan Mehmet'in vefatı üzerine devam ettirile medi. Kırım Hanlığının
Bağlanması(1477):
Fatih devrinde Osmanlı Devleti'ne bağlanan diğer bir Türk ülkesi de Kırım Hanlığı idi. Kırım Yarımadası bu devirde Kıpçak Türklerinden Kırım Hanlarmın idaresi altmda idi. Do ğu Avrupa'nm bu güzel bölgesi, yalıları ile İstanbul'u, bol sebze ve meyveleri ve nefis havası ile Akdeniz Jayılarmı andnır. Ka radeniz'e ve İstanbul Boğazı'na hakim stratejik öneme sahiptir. Kefe limanı İdil (Volga) nerhi ve Hazar Denizi ile Türkistan'a ve Uzak Doğu'ya bağlanırdı. O devrin sömürgeci devletlerinden olan Cenevizliler Kırım'm önemini anlamışlar ve daha soma da 19. yüzyılda İngilizlerin Hindistan'da yaptıldarı gibi, ülkenin iç lerine doğru ilerlemişler, Kırım Hanlığmm iç işlerine karışmaya başlamışlardı. Fatih Sultan Mehmet, Cenevizlileri Galata'dan ve Amas ra'dan çıkardıktan soma, Kırım'daki varlıklarma da son ver mek ve böylece Asya ticaretine tamamen sahip olmak istiyordu. Kırım halkı Müslüman Türklerdi ve Kırım'm elde edilmesi ile, zaman zaman isyan eden Boğdan ve Eflâk bölgeleri de doğudan kuşatılmış olacaktı. 1474 yümda Gedik Ahmet Paşa komutasm daki Osmanlı Devleti Donanması Knun'a gönderildi. Cenevizülerin elindeki bütün limanlar almdı ve bölgedeki İtalyanların varlığı ortadan kaldmldı. Menğh Giray Han, Osmanh Padişahı-
na bağlı olmak üzere Kırım Hanlığma tayin edilerek 1477 yılın da Osmanlı Devletine bağlandı. Kmm'm fethiyle Karadeniz bir Türk gölü haline geldi. Fatih Sultan Mehmet'in Ölümü: 30 Mart 1432'de Edirne'de doğan Fatih Sultan Mehmet Han ilk defa 1444 ve ikinci defa 145rde padişah oldu ve 30 yıl Osmanlı Devleti'ni başarıdan başarıya götürdükten soma, 1481 yılmda 49 yaşmda iken, Gebze civarmda, nereye gittiğini ken disinden başka kimsenin bilmediği ordusunun başmda, vefat et ti.
Fatih Suitan Mehmet'in
Şahsiyeti
Fatih'in çol^ yüksek bir şahsiyet olarak yetişmesinde muhakkak ki, babası Sultan II. Murat Han'm rolünü hatırlamak gerekir. Sultan II. Murat Han'ın oğlu Fatih'e verdiği öğütler küçük bir kitapçık halindedir ki, sonunda şöyle demektedir: "Ey oğlum, padişahlar, elinde te razi tutmuş bir kimseye benzerler. Sen padişah olunca teraziyi doğru tutmanı isterim, O za man, yüce Allalı da senin iyiliğin ister. Herşey Allah'ın malûmudur, her şey ancak O'nun tara fından bilinebilir." (Fatih Sultan Mehmed'e Nasihatler) 145 l'de on dokuz yaşında üçüncü defa Osmanlı hükümdarı olan Sultan II. Mehmet İs tanbul'u fethedip bin yüz yıllık Şarkî Roma İmparatorluğu'nu ortadan kaldırarak bi hakkın Fa tih unvanını aldığı gibi yüksek kabiliyet ve dehasıyle dost ve düşmana kudretini teslim ettir miş büyük bir devlet reisi idi. Fatih Sultan Mehmet 1481 (H. 886) tarihine kadar otuz sene padişahlık etmiş, bizzat yermi beş seferde bulunmuştur. Yıl oldu ki sefere gitti, .sefer oldu ki, iki üç .seferi bir yılda yaptı. Mevcut Osmanlı mülküne on sekiz iklim kattı. Anadolu'da bir hristiyan devleti bırakıl madı. Bosna da dahil olmak üzere Balkanları tamamen ele geçirdi. Yirmi üç yaşında İstanbul fatihi olan Sultan Mehmet, azim ve irade sahibi, temkinli ve verdiği kararı mutlak surette tatbit eden bir şahsiyetti. Devlet idaresinde sertti. Hissiyatını gizlemeyi bilir, yapacağı .seferieri tatbik sahasına koyuncaya kadar gizli tutar ve sonra maksadını birden bire meydana kordu, bu yüzden düşmanlarını şaşırtarak bir senede birkaç fütuhata birden nail olurdu. Harpte cesurdu, icabında ve bir tehlike anında mağlubiyeti önlemek için ileri atılır, askeri teşci ederdi. Yerin de soğukkanlılığını ve itidalini muhafaza etmesini bilirdi. Kendisi bilgili, ana dili Türkçeden başka birkaç lisana (Arapça, Farsça, Yunanca gibi) vakıf ve aynı zamanda da şairdi. Serbest fikirii olup taassubu yoktu, âlimleri davet ederek ilmî tartışmalar yaptırırdı. Bazen müşkül mevzular vermek suretiyle âlimlere risaleler yazdırır ve bunları tetkik ederdi. Farsçadan ve rumcadan Arapçaya tercüme edilmiş felsefî eserieri okur ve yanına getirdiği âlimlerle, müdavele-i efkâr (fikir alış verişi) ederdi. Batlamyos haritasını 1466'da filozof İvrokios'a yeniden tercüme ettirip, isimleri Arap harfleri ile yazdırmıştır, İlmî meselelerde hangi din ve mezhebe mensup olursa olsun âlim duyarsa onu İstanbul'a getirmek için her fedakâriiğı yapardı. Meşhur heyet-şinas (astronomi ve matematik bilgini) Ali Kuşçu. Fatih zamanında istanbul'a geldiği gibi Molla Camii'yi de davet etmişti. Meşhur İtalyan res sam küçük Bellini de davetle İstanbul'a gelerek Fatih'i resmini yapmış ve büyük bir himaye görmüştü, Fatih Sultan Mehmet İstanbul'u şenlendirmek için gerek Anadolu'daki Türklerden ve gerek zaptettiği yerlerdeki Hristiyanlardan bir hayli aileyi buraya naklettirdiği gibi, İstanbul'u sosyal ve külUirel müesseselerle süslemiş ve camiinin yanına zamanın en yüksek hukuk ve ilahiyat fakültelerinden olan meşhur Salın-ı Seman medreseleriyle, bunları tamamlamak üzere 'Tetime' medreselerini yaptırmıştır. Fatih SuitanMehmet ecdadı zamanından beri mevcud olan kanunları 'Kanunnâme-i Al-i Osman' ismi altında tedvin ettirdiği gibi, kendisinin koyduğu kanunları da buna ilave etmiştir. (İsmail Hakkı Uzunçarşılı, O s m a n h T a r i h i C . i l , s, 144 vd)
G - OSMANLI DEVLETİ'NİN İSLÂM DÜNYASININ LİDERİ OLMASI
lim
( S u l t a n I I . B a y e z ı t ve Y a v u z S u l t a n Se Dönemleri) S U L T A N II. B A Y E Z I T D Ö N E M İ
Fatih'in ölümünden som-a, oğullaı-mdan Sultan II. Bayezıt, vah olduğu Amasya'dan gelerek padişah oldu. Ancak, sadrazam Karamanı Mehmed Paşa başta olmak üzere bazı devlet adamla rı, o sırada Karaman valisi olan Fatih'in küçük oğlu Cem Sultan'm padişah olmasını istiyorlardı. Cem Sultan Olayı: Sultan Cem, ağabeyi Sultan II. Bayezıt'm padişahlığını kabul etmeyerek O'na karşı hai'ekete geçmiş ve bir aralık Bursa'yı ele geçirerek, Anadolu'da hükümdarlığını ilan etmişse de, som-a yenilerek Mısır Devleti 'Memlûklara' sığınmıştı. Sultan Cem, Memlûklar yanında iken 'Hacca' gitmiş ve daha sonra Anadolu'dan Karaman Beyi Kasım Beyden gelen haberler üze rine tekrar Anadolu'ya gelmişti. Bu seferde yenilen Sultan Cem, Rodos Adası'm halâ ellerinde tutan, Rodos şövalyelerine sığın dı. Amacı Rumeli'ye çıkarak şansını bir kere de Rumeli'de de nemekti. Şövalyeler, II. Bayezıt ile anlaşmış oldukları için, O'nu Fransa'ya götürdüler. Soma Roma'da Papa'ya teslim etti ler. Batılılar, nihayet, ellerinden İstanbul'u alan Fatih'in 'sevgi li oğlunu' ele geçirmişlerdi. O'nun üzerine çeşitli planlar kurdu lar. 'Haçlı seferleri' düzenlemek ve Sultan Cem'den faydalan mak istediler. Ancak başaramadılar. Papa O'nun hristiyan olma-
sı için çolc ısrar etti ise de, İcabul ettiremedi. Papaya "Değil Osmanlı Padişahlığı, hatta bütün dünyanın padişahhğı için dahi di nimi reddetmem" diye cevap verdi. Nihayet 1495 yılmda O'nu zehirlediler. Sultan Cem öldüğünde 35 yaşmda idi. Cem Sultan olayı; Fatih Sultan Mehmet ile Yavuz Sultan Selim dönemlerinin arasında II. Bayezıt döneminin durgun geç mesinin sebeplerindendir. Cem Sultan olaymm diğer önemli bir yönü de, "devşirme" yöneticilerle Türk asilzadeleri arasındaki iktidar mücadelesine etkisidir. Olaylardan anlaşıldığma göre; Cem Sultan'ı, Mevlânâ soyundan olan Karaman! Mehmet Paşa, Bayezıt'ı isedevşirmelikten yükselen/j-Zza/t Paşa destekliyordu. S u l t a n II. B a y e z ı t D e v r i n d e D ı ş O l a y l a r : Bu devir, tarihlerimizde, genellikle Fatih Devri ile kıyas lanarak 'sönük, durgun' geçmiş bir devir olarak nitelendirilmek tedir. Bu sönüklüğün sebeplerinin başında yukarıda gördüğü müz 'Sultan Cem Meselesi' olduğu gibi, II. Bayezıt'm savaştan pek hoşlanmayan bir hükümdar olmasmm ve daha çok ilimle meşgul olmak istemesinin de rolü vardır. Sultan II. Bayezıt, ba bası gibi bilgin ayrıca değerli bir bestekâr ve tasavvufa meraklı bir padişahtı. Ancak devrinde Osmanlı Devleti'nin, gücünü korumasmı, ordu ve donanmanm gelişmesini sağlamışın. Devrin de güneyde Memlûklerle, batıda Venediklilerle doğuda İranSafevîlerle mücadele etmiştir. Y A V U Z SULTAN SELİM DÖNEMİ
Y a v u z S u l t a n Seli m'in P a d i ş a h Olması: Sultan II. Bayezıt'm, son yıllarda iyice ihtiyarlaması ve doğuda artan Safevî tehlikesini önleyememesi üzerine, oğulla rından birinin padişah olması gündeme gelmişti. Bilhassa, Ma nisa'da bulunan Şehzade Korkut, Amasya'da bulunan Şehzade Ahmet ve Tarbzon'da bulunan Şehzade Selim bu taht mücade lesinde önde idiler. Devlet ileri gelenleri Amasya'da bulunan Şehzade Ahmet'i Sultan Bayezıt'm yerine geçirmek istiyorlardı. Yeniçeriler ise.
giderek önem kazanan İran-Safevî telılikesine karşı, Tarbzon'da buiunduğu sırada bu mesele iie başarıiı şekiide uğraşan, lıükümdarlığa daiıa yetenekli gördükleri Şehzade Selim'i istiyor lardı. Şehzade Selim, vezir-i âzam Hadun Ali Paşa başta olmak üzere devlet ileri gelenlerinin ve babasınm, ağabeyi Şehzade Ahmet'i tahta çıkarmak istediklerini öğrenince, Trabzon'dan gizlice Kırım'a geçerek. Kefe Sancak Beyi olan oğlu Süley man'ın (Kanunî Sultan Süleyman) yanına gitti. Oradan, Kırım Hanının da yardımı ile topladığı kuvvetlerle, Trakya'ya geçti. Sultan IL Bayezıt ve vezirleri, O'nu oyalamak için önceden beri istediği şekilde Rumeli'de bir sancak vererek, zaman kazanmak istediler. Diğer taraftan da Şehzade Ahmet'i tahta çıkarmak için faaliyetlerini hazırladılar. Bu defa Yavuz Selim, tekrar geri dö nerek İstanbul üzerine yürüdü. Sultan ıı. Bayezıt, bizzat ordu nun basma geçerek Şehzade Selim'i Çorlu yakmmda karşıladı ve Yavuz Selim kuvvetleri kahramanca savaşmalarına rağmen yenildiler. Şehzade Selim, Kmm'a kaçtı. Yeniçeriler, ısrarla Yavuz'u tahta çıkarmak istiyorlardı. Çünkü O'nun babası ile yaptığı savaştaki maharetini görmüşler dir. Sultan II. Bayezıt'a baskı yaparak, Yavuz Selim'i çağırttılar. Yavuz Selim, İstanbul'a geldi ve babasmdan padişahlığı devir aldı. (24 Nisan 1512) Sultan ıı. Bayezıt, dinlenmek üzere, Dimetoka'ya. gitmek için İstanbul'dan ayrıldı. Ordunun bir isyanı sonunda tahttan indkilmesinden üzgün olan 11. Bayezıt, Edhne civarında yolda vefat etti. Yavuz Sultan Selim, tahta geçtikten soma durumunu sağ lamlaştırmak için, ağabeyleri Şehzade Korkut ve Şehzade Ah met ile önce anlaşarak meseleyi çözümlemek istedi. Ancak da ha soma. Şehzade Ahmet'in, padişahlığmı tanımaması. Şehzade Korkut'un da aynı niyetleri taşıdığmı anlaması üzerine, Anado lu'ya büyük bir ordu ile geçerek, kardeşlerinin kuvvetlerini da ğıttı ve hükümdarlığmı sağlamlaştndı. (1513)
1 - OSMANLI-İRAN MÜNASEBETLERİ
1502 yılmda İran'da AJdcoymılulai' Devleti son bulmuş ve yerine, yine bir Türk lıanedanından olan Şah İsmail Safevî, İran'da Safevî Devletini kurmuştu. Safevîler, İran, İrak, Doğu Anadolu, Güney Kafkasya gibi bölgelere hâkim olmuşlardı. Şah İsmail, Anadolu'yu ele geçirmek istiyordu. Taraftarları Anadolu'da yoğun bir propaganda faaliyetine giriştiler. Hamideli ve Teke (Antalya, Muğla civarı) taraflarında Şah İsmail'in Şahkulu adlı bir taraftarı önemli bir isyan çıkardı. İsyan zorluk la bastırıldı, bu olaylar II. Bayezıt'm son yıllarında Osmanlı Devleti'nde ciddî bunalımlar meydana getirdi. Oğulları Şehzade Selim, Ahmet ve Korkut arasında daha babalarmm sağlığında taht mücadeleleri başladı. Yavuz Sultan Selim'in İran Seferi: Yavuz Sultan Selim, Trabzon'daki deneyleri ile biliyordu ki, devleti tehdit eden en önemli tehlike İran'dan geliyordu. Şah İsmail, mezhep temeline dayalı olarak kurduğu devletini Anadolu'ya doğru genişletmek istiyor ve Osmanlı Devleti için de devamlı iç karışıklıklar çıkartıyordu. Yavuz Sultan Selim'in padişah olmasını temin eden ordu da, O'ndan bir an önce İranSafevî tehlikesini bertaraf etmesini bekliyordu. 23 Nisan 1514'de Orduy-ıı Hümayım, Yavuz Sultan Se lim Han'ın komutasmda Üsküdar'dan hareket etti. Sivas'a geldi ğinde 40 bin kişilik bir bölümü orada bıraktı. İran topraklarına girdi ve 23 Ağustos 1514'de Güney Azerbeycan'da Çaldıran ovasmda Şah İsmail'm yüz bin kişilik ordusunu müthiş bir boz guna uğrattı. Şah İsmail canmı zor kurtardı. Çaldıran zaferi so nucunda Doğu Anadolu Osmanlı topraklarına katıldı. Diyar bakır (Âmid) ve çevresi almdı. Ayrıca Osmanlı Devleti'ne bağ lı olmakla beraber. Memlûk Devleti ile de ilişkileri bulunan Dulgadıroğulları Türkmen Beyliği de Turnadağ savaşında ta mamen ortadan kaldırılarak Osmanlı Devleti'nin bir vilâyeti ha line getirildi.
2 - OSMANLI-MEMLÜK
MÜNASEBETLERİ
Memiûic Devleti, Mısır'da kurulmuş olan bir Türk Devleti İdi. Fatiiı devrinde Hicaz su yollarının tamiri ve bakımı mesele sinden dolayı Osmanlı Devleti ile anlaşmazlığa düşmüştü. Ay rıca, II. Bayezıt'm tahta çıktığı snada da Sultan Cem'e yardım etmiş ve Çukurova'da bulunan ve halâ Osmanlı Devleti'ni bağ lanmamış bulunan Ramazanoğulları Beyliğini denetimleri altı na almaya, Duigadu-oğuilaıı Beyliği'nin de iç işlerine karışmaya başlamışlardı. Bu durum Memlûk Devleti'nin Anadolu işlerine müdahalesi demekti. 1485 yılında başlayan savaşlar 1491 yılına kadar altı yıl sürmüş ve daha çok, Çukurova ve Toroslar civarında meydana gelmişti. İki tarafın büyük kayıplar verdiği bu savaşlar sonunda önemli sonuçlar meydana gelmedi ve yapılan anlaşma ile, Os manlı Devleti savaştan önceki smırlarma çekilerek, geçici ola rak bu mesele kapandı. Aşağıdaki konuarda görüleceği gibi, Memlûk Devleti ile olan anlaşmazlık, Yavuz Sultan Selim dev rinde Mısır'm fethedilmesiyle sona erecektir. Y a v u z S u i t a n S e l i m Ha n ' ın M ı s ı r S e f e r i ve H a l i f e l i ğ i n O s m a n l ı Hükümdarlığına Geçmesi: Yavuz Sultan Selim, İran seferinde olduğu gibi, Mısır se ferine çıkmadan önce de, bu seferlerinin müslüman devletler ve ordular üzerine olmasından dolayı, haklılığı hususunda devrin Şeyhülislâm ZemhiUî Ah Cemalî Efendi'den feh'a aldı. Dulgadır Beyliğinin 1515 yılmda tamamen Osmanlı Dev leti'nin bir vilayeti haline getirilmesinden soma. Memlûk Devleti-İran-Safevî Devleti ile Osmanlı Devleti'ne karşı anlaşma yaptı. Hatta, Suriye'den İran üzerine gitmek isteyen bir Osmanlı kuvvetini, topraklarından geçirmedi. Ayrıca Memlûklar ile Os manlı Devleti arasmda Fatih devrinden beri anlaşmızlık vardı. II. Bayezıt devrinde bu anlaşmazlıklar savaşa dönüşmüş ve son ra biraz yatışır gibi olmuştu. Yavuz Sultan Selim, İran mesele sini hallettiği gibi, Mısır'a yöneldi.
Memlûk Devleti, İslâm Halîfesini himayesinde bulundur ması, Mekke, Medine, Kudüs gibi kutsal yerlerin toprakları ara smda bulunması sebebiyle üstün bir manevî güce sahipti. 1516 yılmda Yavuz Sultan Selim sefere çıktı. Ordu Çuku rova'ya geldiği zaman, bölgedeki Ramazanoğulları Beyliği kendiliğinden Osmanlı Devleti'ne katıldı. Mısır ordusu da Ha lep civarında Merc-i Dâbıkta karargah kurmuş bekliyordu. 24 Ağustos 1516'da iki ordu karşılaştı. Savaşı Osmanlı Devleti kazandı.Memlûk Sultanı Kansu Gavri, savaşta öldü. Suriye kı sa zamanda tamamen Osmanlı topraklarma katıldı. Yavuz Sul tan Selim'in ileri hareketi devam ediyordu. Bu arada hükümdar larını daima seçimle belirleyen Memlûk Devleti idarecileri, Sultan Kansu Gavri'nin ölümü üzerine Tomanbay'ı sultan ola rak seçmişlerdi. Tomanbay, Yavuz'u yolu üzerinde yeniden bir ordu kurarak, O'nu durdurmak istiyordu. Yavuz Sultan Selim, Sina Çölünü, koca bir ordu ve ordu nun bütün ağır donammı, toplarıyla beraber beş günde (11-16 Ocak 1517) şaşntıcı bir hızla geçti. Tomanbay ve kuvvetlerin den arta kalanlar bir müddet sokak savaşı yaptılarsa da Nisan 1517'de onlar da tamamen ortadan kaldırıldı. H a l i f e l i ğ i n Osmanlı Devleti'ne
Geçmesi:
Halifelik makamı, 632 yılmda Hz. Peygamber'in (s.a.) ve fatından itibaren 'Dört Halife dönemi (632-661)' soma 'Emevîler dönemi (661-750)' ve nihayet 'Abbasîler dönemi (750-1517)' olmak üzere üç dönem Araplar tarafmdan doldu rulmuştu. İşte Yavuz Sultan Selim'in Mısn'ı fethiyle birlikte, bu makam Osmanlı padişahlığma ve dolayısıyla Türkler'e geçmiş tir. Son Abbasî Halifesi III. Mütevekkil, Mısn seferinin dönü şünde, Ayasofya'da yapılan bir merasimle, Halifeliği Yavuz Sultan Selim'e devretmişti. Mısır seferi sonunda, Hicaz Mısn, Suriye, Filistin Os manlı topraklarına katıldı. Kıbrıs'ı elinde tutan Venedikliler vergiye bağlandı. Hindistan'dan gelen 'Baharat yolu' Osmanlı Devleti'nin eline geçti. Böylece tarihî 'İpek ve Baharat' yolları ki o zamanlarda dünya ticaretinin en önemli yolları idi, Osman-
İl Devleti'nin kontrolüne geçmiş oldu. Osmanlı Devleti hazine si, elde edilen ganimetlerle doldu. Ayrıca, İslâmiyetin kutsal emânetleri (Emânet-i Mukadde se), Mekke, Medine ve Kahire'den İstanbul'a getirildi. Hz. Pey gamberin sancağı başta olmak üzere bu kutsal emânetler bugün Topkapı Sarayı Müzesi'ndedir. Yavuz Sultan Selim'in Doğu
Siyaseti:
Yavuz Sultan Selim, bütün İslâm milletlerini ve tabiî bü tün Türk topluluklarmı bir devlet çatısı altında toplamak iste mişti. Eğer İran'ı tamamen yenibilseydi, Türkistan'a ulaşmak niyetindeydi. O'nun Mısır seferi sonunda İslâm dünyasmm çok mühim bir kısmını Osmanlı Devleti çatısı altında topladığını görüyoruz. Hükümdarlığı uzun sürmediği için 'Avrupa' hakkmdaki düşünceleri belirsiz kalmıştn. Ancak, muhakkak ki, 'doğu daki hedeflerine' ulaştıktan sonra 'Batı'ya yöneleceği düşünüle bilir. Yavuz Sultan Selim'in
Ölümü:
1512 yılmda 42 yaşmda iken padişah olan Yavuz Sultan Selim Han, 50 yaşmda 1520 yılmda, Edirne'de ordusunun ba şmda yeni sefer hazırlıkları içendeyken öldü. Arap ve Fars dil lerini iyi bilirdi. Farsça şiirleri vardır. Rakibi, İran-Safevi hü kümdarı Şah İsmail ise daha ziyade Türkçe şiir yazardı. Kısa süren hükümdarlığmda büyük işler başaran Yavuz Sultan Selim Han, korkusuzluğu, ataklığı ve üstün askerlik kabiliyeti, enerji si, zekâsı yüzünden çok sevilmiş ve beğenilmiş, somaki devir lerde çok öğülmüştür. 3 - TÜRK DENİZCİLİĞİNİN HAKİMİYET MÜCADELESİ
GELİŞMESİ
VE
DENİZLERDE
Osmanlı Devleti'nin temelinin atıldığı Marmara Denizi kıyıları idi. Rumeli kıyılarmda da bazı yerler aimmca, Osmanlılarm bir deniz gücüne ihtiyaç duyacakları açıktn. Diğer taraf tan, Osmanlılar ile komşu olan Bizans'ın Karesioğulları, Saruhan, Aydınoğulları, Menteşeoğulları ve Candaroğulları beylik-
lerinin küçük, büyük birer donanması bulunmaktaydı. Müslü man Türkler Akdeniz ve Ege sahillerine yerleştikten sonra, de nizcilikle ilgilenmişlerdi. Türkiye Selçuklularının ilk zamanla rmda İzmir'de bir beylik kurmuş olan Çaka Bey, kurduğu do nanma ile bu konuda öncü olmuştu. Daha sonra da. Karesi, Ay dın, Sai-uhan, Menteşe Beylikeri donanmalar kurmuşlar ve Ege ile Akdeniz'de korsanlığa başlamışlardı. Rakipleri ise Latin korsanları idi. Osmanlıların daha ilk yıllarında Karamürsel'dt küçük bir tersaneleri vardı. Sonra, Karesi Beyliğinin alımnası ile donan maları da Osmanhiara geçti. Edinçik'te bir tersane kuruldu. İz mit'in fethi ile orada bir tersane kuruldu. Rumeh'ye geçtikten soma, Gelibolu tersanesi yapıldı. Yıldırım Bayezıt döneminde Anadolu Birliği sağlanmış ve Akdeniz'de de donanma bulun durmaya başlanmıştı. Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'un fethi sırasında dört yüz parçaya yakın bir donanma kurdurdu. Baltaoğlu Süleyman Bey kumandasındaki bu donanma Karadeniz'de de faaliyet gösterdi. //. Bayezıt döneminde, Venediklilerle olan savaşlar dola yısıyla donanma önem kazandı. Kemal ve Burak Reislerin ida resinde Mora'dan tamamen çıkarılan Venedikliler denizlerde yenildi. Modon, Koron ve İnebahtı gibi kaleler alındı. Ayamav ra Adası almdı. Bu deniz seferi su'asmda Burak Reis, Venedik gemileri arasında kalınca, kendi gemisini ateşe vererek, cam pahasına düşman gemilerini yaktı. Venedikliler 1502 yılında barış istemek zorunda kaldılar. Yavuz Sultan Selim, Mısır seferi sırasında donanmadan büyük faydalar sağladı. Osmanlı denizcilğinin en yüksek devri, Kanuni Sultan Sü leyman döneminde Barbaros Hayredin Paşdnm. kaptanlığı ile yaşandı. Osmanlı denizcilğini; Kemal ve Burak Reisler, Baltaoğlu Süleyman Bey, Barbaros kardeşler Oruç ve Hızır Reisler, Şeydi Ali Reis, aynı zamanda bilgin olan Piri Reis, Kılıç Ali Paşa, Kurdoğlu Hızır Reis gibi nice kahraman, bilgin ve fedakâr de nizciler yükseltmişlerdir.
H- OSMANLI DEVLETİ'NİN ZİRVEDE OLDUĞU DÖNEM (Kanunî Sonrası)
S u 1 1 an S ü l e y m a n
Dönemi
ve
KANUNÎ SULTAN SÜLEYMAN'IN PADİŞAH OLMASI
Kanunî Sultan Süleyman, Yavuz Sultan Selim'in tele oğlu olduğu için rakipsiz olarak, 26 yaşında tahta çıktı. Babası Ya vuz Sultan Selim devrindeki 'Doğu siyasetine son vererek, 'Batı'ya yöneldi. Çünkü, o sırada Avrupa'da büyük değişiklik ol muş. Alman İmparatoru Charles-Quint (Şariken) ispanya'yı, Macaristan'ı kontroiüne almış, kendisine karşı koyan Fransa'yı tehdide başlamıştı. Diğer taraftan. Kuzey Afrika'da Barbaros Hayrettin Paşa ile de savaşa girimşti. Bu bakımdan, Osmanh Devleti'ni Akdeniz ve Orta Avrupa'da tehdit ediyordu. Kanunî Sultan Süleyman, evvelâ, devlet içindeki ayaklanmaları ve kaıışıklıkları ortadan kaldırmak için harekete geçti. K a n u n î D e v r i n d e İç İ s y a n l a r : Kanunî, babasının çok güçlü bir devlet bırakmasından ve başka kardeşleri olmadığmdan saltanat kavgaları ile uğraşmadı. Aıcak O'nu bir süre meşgul edecek olan iç isyanlarla karşılaştı. Bu isyanların bir bölümü, Yavuz devrinde fethedilen Memlûk topraklarında meydana geldi. Mısır'daki İsyaniar: Önceden bir Memlûk komutanı olan Canbirdi Gazali Ya vuz Sultan Selim tarafından Şam (Suriye) valisi olarak tayin edilmişti. Yavuz'un ölümünden sonra, Memlûk Devleti'ni yeni-
den Icurmak için lıarelcete geçti. Ancak Mısır valisi Hayır Bey, Osmanlı Devleti'ne sadık kaldı ve diğer taraftan Kanunî'nin gönderdiği kuvvetler de gelince bu isyan bastmidı. (1521) Sadrazamlık bekleyen Ahmet Paşa'nm Mısır'a vali olarak gönderilmesi ve isyan etmesi üzerine Sadrazam İbrahim Paşa Mısır'a giderek isyanı bastırdı. Anadolu'daki İsyanlar: Kanunî devrindeki iç isyanların ikinci bölümü, dolaylı olarak İran Safevileri ile de ilgisi olan ve Anadolu topraklarmda meydana gelen isyanlardır. Bu isyanlar Anadolu'da Iran yanlısı bazı kişilerin çıkardığı, isyanlardır. Veziri Âzam İbrahim Paşa'nm yerinde aldığı tedbirler sonucu bu ayaklanmalar kısa za manda ortadan kaldmldı. 1- A V R U P A ' D A G E N İ Ş L E M E
a- O s m a n l ı - M a c a r M ü n a s e b e t l e r i : Kanunî Sulltan Süleyman'ın padişah olduğu sırada, Os manlı Devleti için Avrupa'da en önemli tehlike, Roma-Germen İmparatoru Charles Quint'in (Şariken); İspanya, Almanya, İtalya'nm kuzeyi, Fransa'nın kuzey ve doğusunda bazı topraklar ve Avusturya topraklarmdan meydana gelen güçlü bir devlet kurmuş olmasıydı. Şariken, Macaristan kralı 11. Layoş'a kız kar deşini vermek, O'nun kızkardeşini de kendi kardeşi Ferdinanda'a almak suretiyle, Macaristan'ı da nüfuzu altma almıştı. Ara da kalan Fransa, varlığını sürdürebilmek için Osmanlı Devleti'nden yardım istiyordu. Bu şartlar altında, Kanunî, Macaris tan'a karşı ilk seferini düzenledi ve Sırbistan'm muhafazası için büyük önemi olm Belgrat Kalesi'ni fethetti. (1521). Belgrat'ın fethedilmesine rağmen, Orta Avrupa'da Maca ristan hâlâ geniş smırlara ve önemh bir güce sahip devlet ola rak, Osmanlı Devleti'ni tehdid ediyordu. Üstelik, Macar Kralı IL Layoş, Avusturya arşidükası ve Şariken'in kardeşi Ferdinand ile akraba olmuş, böylece Roma-Germen İmparatorluğu'nun desteğini sağlamıştı.
Bu arada, Fransa kralı I. Francois (Fransuva), Şarlicen'e esir düşmüş ve armesi Kanunî'ye elçi ve mektup göndererek yardım istemişti. Osmanh Devleti için Şariken'in düşmanı olan bir Fransa'nın Batı Avrupa'da mevcudiyeti gerekli idi. Çünkü eğer, Fransa'da Şariken'in himayesine girerse, Avrupalılarm Tuna'yı aşmaları ve Osmanlı Devleti üzerine büyük bir 'Haçlı'se feri tertiplemeleri mümkündü. Bu bakımdan Kanunî Sultan Sü leyman ve 'ordu-yu hümâyûnu', Macar kuvvetlerini iki saat gi bi bir zamanda tamamen imha etti. Akıncı komutanları Bâli ve Hüsrev Beyler büyük başarılar gösterdiler. Macar kralı savaş meydanmda öldü. (29 Ağustos 1526). Mohaç zaferi, genel Türk tarihinin en büyük zaferlerin den biridir. Bu zafer sonunda Macaristan'm başşehri Budapeşte (Budin) almdı ve Macar toprakları doğrudan Osmanlı topraJdarı haline getirilmeyerek, Osmanlı Devleti himayesinde bir krallık şekline getirilip, basma da Jan Zapolya admda bir Macar soy lusu kral yapıldı. b- O s m a n l ı - A v u s t u r y a
Münasebetleri
Macaristan'ın bu şekilde kontrol altına almınmasmdan soma, İmparator Şariken ve kardeşi Ferdinand, Macaristan'ı tekrar ele geçirmek için birçok saldırılar düzenlediler. Ferdi nand, bir ara tekrar Macaristan'ı ele geçirip, Osmanlı Devleti'ne karşı hazırlıklara girişince, Kanunî Sultan Süleyman, 1529 yı lında yeniden Macaristan ve Avusturya üzerine bir sefer dü zenledi. Tarihlerimizde 'Gazâ-yı Bec' (Viyana Seferi) adı veri len bu seferde, Macaristan'dan Avusturya kuvvetleri çıkarıldı ve Jan Zapolya tekrar Macar kralı yapıldı. Viyana şehri de bi rinci defa olarak kuşatıldı. Ancak haznlıklar yeterli olmadığm dan fethedilmedi. Bu arada, Osmanlı ordusunun karşısma, ne Şariken ne de Ferdinand çıkabildi. Avrupa orduları batıya doğ ru kaçtılar. Kanunî Sultan Süleyman İstanbul'a döndükten soma, Avusturya arşidükası Ferdinand, kendisinin Macaristan kralı olarak tanınması için elçiler gönderdi. Diğer taraftan da iki yüz-
lülük ederek, Budin'i ele geçirmek için haznlıklara başladı. Bu nun üzerine Kanunî, ikinci Almanya-Avusmrya seferine çıktı. Sarfken'in veya Ferdinandı'm ordularını hedef alan hu seferde, Türk ordusunun karşısına çıkamayan Avrupa kuvvetleri, iyice batıya doğru çekildiler. Osmanlı kuvvetleri Avusturya'yı işgal etti, Graz'ı aldı. Almanya-Avusturya İmparatorluğu barış istedi ve 1533'de istanbul'da yapılan anlaşma ile, Macaristan tama men Osmanlı denetiminde kalacak, Ferdinand Osmanlı Padişa hının üstünlüğünü kabul edip, yıllık 30 bin duka altın vergi ve recekti. Budin Beylerbeyliğinin Kurulması: Kanunî devrinde, bir adı da Roma-Germen İmparatorlu ğu olan ve o devirde Fransa ile İngiltere dışındaki Avrupa ül kelerinden meydana gelen imparatorluk, 1541 yılında Macaris tan işlerine tekrar karıştı ve Budin'i ele geçirdiler. Kanunî Sul tan Süleyman yeni bir sefer düzenleyerek, Macaristan'ı yeniden fethetti ve bu defa., Budin merkez olmak üzere Macaristan'ı bir Osmanlı vilayeti haline getirdi. Erdel (Transilvanya) kısmını ise Osmanlı Devleti himayesinde bir İcraliık şeklinde düzenle yip, Sigismound'u kral tayin etti. Ferdinand 1551 yılında Erdel işlerine müdahale edince yeniden başlayan savaşlar sonunda birçok yeni kaleler, Sokullu Mehmet Paşa komutasındaki kuv vetlerimiz tarafından ele geçirildi. Ferdinand'ın yerine geçen lmpaYa.toT Maksimilyen, yapılan anlaşmaları tanımayarak 1564 yılından itibaren tekrar Macaristan'a saldırdı. Kanunî'nin son seferi: Kanunî Sultan Süleyman, Maksimilyen'în saldırılarının önlenmesi ve Almanya'nm yola getirilmesi için 72 yaşında ve hasta olduğu halde, 13. seferine çıktı. Ordu Zigetvar kalesini kuşattı. Bu sırada Kanunî Sultan Süleyman, savaşm devam etti ği bir sırada top sesleri arasında, ordusunun başında OtağHümâyun'da (Osmanlı Padişahlarmm çadm) vefat etti. Kale de onun ölümünden biraz sonra fethedildi.
c- O s m a ı ı l ı - F r a n s ı z tülasyonlar:
İ l i ş k i l e r i ve
Kapi
1515 yılında Fransa Kralı olan L Francois (Fransuva), 1519 yılında ölen Almanya imparatoru yerine seçilmek içm, Şariken ile giriştiği mücadeleyi kaybetmişti. Almanya impara torlarını prensler arasından seçmek üzere tayin edilen yedi kişi lik seçmen, bu işte, Osmanlı Devleti'nin tehlikesini gözönünde tutarak, Şariken'i seçmişti. Halbuki, Fransuva da eğer imparator seçilirse, 'Türkler'e karşı büyük bir Haçlı seferi' düzenleyece ğini vaadediyordu. Veraset ve savaşlar yoluyla, Almanya'dan başka İspanya ve İspanya'nın Amerika'daki sömürgeleri, Avus turya, Sardunya, Sicilya, Napoli, Hollanda, Fransa'nm kuzey kı sımları ve nihayet Macaristan'ı denetimi altına alan İmparator Şariken, Fransa'yı da ele geçirmek istiyordu. Fransa kralı I. Fransuva, Şariken'e karşı mücadele edebil mek için Osmanlı Devleti'nin yardımı temini etmek istedi. Bu arada 1525 yılmda Şariken'e yenilip esir düştü. Kurtulmak için, annesini Kanunîye elçi olarak gönderdi. Kanunî Sultan Süleyman ise, hemen hemen bütün Avru pa'yı denetimi altma almak üzere olan Şariken'i durdurmak isti yordu. Bunun için, Fransa'yı desteklemek ve yine, Katolik mez hebini savunan Şariken'e karşı. Papanın Şariken'in ortadan kaldırmaya çalıştıkları 'Protestanlık' mezhebini korumak ge rektiğini böylece Hristiyan Birliğini bozmayı düşünüyordu. Bu yönde birçok çalışmalar yaptı. İşte, 1535 yılında, yapılan bir anlaşma ile Fransızlar'a ta nınan ticarî ve hukukî imtiyazlar (ayrıcalıklar) da Osmanlı Dev leti'nin yukarıdaki politikasının bir sonucu idi. Bu anlaşma iki hükümdarın yaşadığı zaman için geçerh idi ve eşit şartlar üzeri ne yapılmıştı. Osmanlı Devleti topraklarmda ticareti canlandır mak için yapılan bu anlaşmanm ileriyi görememiş devlet adamlarınm bu hakları ileride tek taraflı ve sürekli uzatmaları sonucu Osmanlı devletinin ekonomik bakımdan batmm sömürgesi du rumuna düşmesine yol açtı. Nihayet 1923 yılmda imzalanan Lozan Anlaşması ile bu ekonomik sömürü sona erdirilebildi.
Batılılar bu imtiyazlara 'Kapitülasyon' admı vermişlerdir. Böy lece Fransızlar şu hakları elde etmişlerdi: « Osmanh Devleti sınırları içinde şerbet ticaret yapmak, • Osmanlı Devleti tebaası olan Katoliklerin meseleleri ile ilgilenmek, Kudüs'teki hristiyan kutsal kihselerinin idaresi elle rinde bulundurmak, » Osmanlı smrılan içindeki Fransız vatandaşlarmm hukukî meseleleri ile ilgilenmek. ç- D o ğ u A v r u p a ' d a G e l i ş m e l e r Lehistan'ın (Polonya ve Litvanya) Osmanlı himayesine alınması: Lehistan ile daha Kanunî devrinde, Rusya'ya ve Avustur ya-Almanya İmparatorluğu'na karşı olan ortak düşmanlıktan dolayı bir dostluk kurulmuştu. 1572 yılmda Lehistan kralı ölünce, başta Rusya ve Almanya olmak üzere Lehistan kraUığına kendi adaylarını seçtirmek için harekete geçtiler. Osmanlı Devleti ise, kendi himayesindeki Erdel Prensini aday gösterdi. Sokullu Mehmed Paşa, Rusya ile Almanya arasında Lehis tan'ın varlığını sürdürmesinin, Osmanlı Devleti bakımından ta şıdığı önem dolayısı ile, Fransızlar'm desteğini temin derek Le histan (Polonya) Diet Mecüsi'nde kralhğa, Osmanh Devleti'nin adayı Erdel Prensi Stefan Bathory (Baturi)'yi seçtirdi. Böylece Lehistan Osmanlı himayesine girmiş, Osmanlı hakimiyeti Baltık denizine ulaşmış ve Lehistan'm (Polonya) Ruslar ve Alman lar tarafmdan paylaşılması önlenmiş oluyordu. (1576). Don-İdil Kanalı Meselesi ve Osmanlı-Rus
Münasebetleri
Don Nehri ile İdil (Volga) Nehrinin, birbirine en çok yaklaştıkları yerde, 10 km'lik bir kanal açılarak, Karadeniz ile Hazar Denizlini birbirine bağlamak, Sokullu Mehmed Pa şanın teşebbüs ettiği en önemli tasarılardan biridir. Çünkü, Ti mur'un Altın Ordu devletini yıkmasından sonra, İdil boyu Türkleri, Kazan ve Ejderhan (Astrahan, Hacı Turhan) admda iki küçük devlet kurmuşlar ve bunlarda; 1552'de Kazan hanlığı
ve 1554'de de Ejderhan olmak üzere Ruslarm esaretine düş müşlerdi. İdil boyu Türk topluluklarmm, Müthiş İvan'm kor kunç zulüm ve katliamlarma uğraması, o devirlerde bütün Türk dünyasında büyük bir üzüntü meydana getirmişti. Ayrıca, Rus ların bu ilerleyişi gelecekteki tehlikelerinin ilk işareti idi. Bu durumu çok iyi bilen Türkistan hanlarmdan Harezm hükümda rı Osmanlı Devleti'ne baş vurup, durumun önemini bildirmiş ve Ejdefhan'm Ruslardan aimmasmı istemişti. (1567). Kâtip Çeiebi'nin ifadesi ile devrin 'ehli vukufunun' yani aydınlarının meseleye sahip çıkmaları, Sultan 11. Selim'in emri ve Sokullu'nun yüksek basireti sonunda, 1568 yılında kanalın kazılması için gerekli hazırlıklar yapıldı ve 1569 yılında kazıl ma işine girişildi. Bir taraftan da ordu Ejderhan'm zaptı için gönderildi. Ancak Kırım Hanının kanalın kazılmasına taraftar olmayışı, gönderilen askerin yetersizliği ve Rusların saldırıları sonunda, üçte biri kazılmış iken geri dönüldü ve bir daha da gündeme gelmedi. Don-Idil Kanalı işi başarabilseydi şu kazançlar bekleni yordu: Hazar Denizi kıyılarından Ruslarm çıkarılması ve Tür kistan'a doğru olan Rus istilâsının durdurulması. Kafkasya'nın tamamen Osmanlı Devleti'ne ilhakı, dolayısıyla İran tehlikesi nin kuzeyden tehdit edilmesi, Rusların kuzeyden ve doğudan yaptıkları saldırıların önlenmesi ve Kırım'ın geleceğinin sağlamlaştınkTiası. Türkistan Hanlıkları ile ilişkilerin geliştirilmesi ve iki Türk dünyası arasmdaid İran engelinin aşılması... Sokullu Mehmed Paşa'mn ve devrin Türk aydınlarının, Osmanlı hakimiyetini bir taraftan Hindistan'a doğru yayarak İslâm memleketleri ile ilişkileri geliştirmek ve diğer taraftan Türkistan'a doğru genişleterek Türk dünyası ile kuvvetli bağlar kurmak için tasarladıkları Süveyş ve Don-İdil kanalları maale sef gerçekleşememiştir. Osmanlı-Rus ilişkileri Rus devletinin kurulduğu sırada Osmanlı devletinin en güçlü dönemini yaşadı ğından Ruslar, Osmanlılarla dostça ilişkiler kurmuşlardı. Os manlı devletinin güçsüz düşmesinden soma ise, sıcak denizlere inmek amacıyla Osmanlı devletine karşı sürekli saldırı politika sı izlemişlerdir.
d- A v r u p a D e v l e t l e r i n i n S i y a s i M ü n a s e betlerinde Osmanlı Devleti'nin Rolü Osmanlı Devleti'nin, Balkanlarda iıakimiyet kurmasından sonra, Avrupa Devletleri ile olan münasebetleri büyük önem kazanmıştır. Bu önem iki yönlüdür: - Osmanlı Devleti ile Avrupa Devletleri arasındaki ilişki lerde, - Avrupa Devletlerinm kendi aralarındaki ilişkilerde, 1. Osmanlı-Akdeniz Devletleri
Münasebetleri:
Osmanlılar İtalya yarımadası ve Akdeniz'de; Venedik ve Ceneviz Cumhuriyetleri; Napoli Krallığı; Milano ve Floransa Dukalıkları; Papalık Hükümeti ve Sakız Cenevizlileri ile ilişki lerde bulunmuştu. Bunlardan bazıları ticari faaliyetler yapabil mek için, Osmanlı Devleti ile iyi geçinmeyi politika haline ge tirmişlerdi. Venedikliler bu konuda başı çekmekteydiler. Kendi aralarındaki ilişkilerde de, Osmanlı Devleti'nin durumunu hep göz önünde bulundururlardı. 2. Osmanlı-Fransız
Münasebetleri:
1525 yılında, Almanya İmparatoru V. Şari Fransızları yenmiş ve Fransa kralı I. Fransuva'yı esir almıştı. Bunun üzeri ne Fransuva, annesi Düşes Dangolem vasıtasıyla Osmanlı Devleti'nden yardım istemişti. Böylece başlayan iüşkiler zaman za man Osmanlı-Fransız ittifakı halinde devam etmiştir. Ancak, Fransızlar bazen de iki yüzlü bir siyaset takip ederek, Osmanh1ar aleyhine çalışmalar katilmislardrr. 3. Osmanlı-İspanya-Avusturya-Almanya
Münasebetleri:
Osmanlı Devleti ile Kutsal Roma Germen İmparatorluğu (İspanya, Avusturya, Almanya) arasmdaki iüşkiler genel olarak düşmanca başlamış ve devam etmiştir. Sultan II. Bayezıt dev rinde; Endülüs Müslümanlarma karşı İspanyolların başlattıkları zulüm ve katliamları biraz olsun hafifletmek için Kemal Reis
İspanya sahillerinî vurmuştu. Osmanlı-İspanya ilişkileri böyle başlamışın. Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu'nun başında bulunan Habsburg hanedanı, Orta ve Batı Avrupa'da Osmanlı lara karşı düşmanlığm merkezi olmuşlardı. Kanunî Sultan Süleyman, Reform hareketleri sırasında; Papalığın ve Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu'nun aleyhine gelişen Protestanlık Mezhebi mensuplarını desteklemişti. Sokullu Mehmet Paşa, sadai-eti snasmda Avrupa Devletle ri arasındaki çekişmeleri, Osmanlı Devleti lehine değerlendir meye çalıştı. Daha II. Selim'in ilk yıllarında Avusturyalılaıia, bir anlaşma yapmış (1568) ve Fransa'ya Kanunî devrinde tanı nan imtiyazları yeni bir anlaşma ile genişletmişti. (1569). Os manlı Devleti böylece Alman împai-atorluğu ile rahatça müca dele edebilmişti. Diğer taraftan İngilizler, denizlerde Portekiz ve îspanyol larla mücadeleye girişmiş ve Osmanlı topraklarında ticaret ya pabilmek için de Venedik ve Fransızlar gibi, imtiyazlar elde et mek peşine düşmüştü. 1578 yılında, Sokullu Mehmet Paşa İn gilizlere imtiyazlar (kapitülasyon) konusunda gerekli izni ver di. Böylece 1579 yılma kadar, Osmanlı Devleti topraklarında sadece Venedik ve Fransızlara sağlanan kapitülasyonlar İngiliz lere de tanmmış oldu. 2 - OSMANLI SAĞLAMASI
DEVLETİ'NİN
AKDENİZ'DE
ÜSTÜNLÜK
Akdeniz'de Üstünlük Mücadelesinin Sebepleri: Akdeniz, Müslümanlığın ilk yüzyıllarından itibaren ve bilhassa İspanya'nın fethedilip orada 'Endülüs Devleti'nin ku rulmasıyla (756) hemen hemen bir 'Müslüman gö/ö'haline gel mişti. Sicilya bile müslümanlarm eline geçmişti. Ancak bu du rum 12. yüzyılda Haçh seferleri sırasında sarsıldı ve 1494 yı lında da İspanya'daki İslâm Devleti tamamen yıkılınca, Akde niz hakimiyeti Avrupa Devletleri'nin eline geçmişti. Özellikle Fransa ve İspanya bu konuda gayret gösteriyorlardı ve rekabet
İçindeydiler. 16. yüzyılda Portekiz ve İspanyollar başta olmak üzere, Avrupa devletlerinin, açık denizlerde yeni keşifler yap malar, Amerika ve Hindistan'a ulaşmaları ile 'Batı denizcilği' hızla gelişmişti. Kanunî Sultan Süleyman padişah olduğu zaman, Akde niz'deki Rodos, Kıbrıs, Girit, Malta gibi önemli adalarm hemen hepsi Avrupalıların elinde idi. Akdeniz, Ege ve Karadeniz gibi artık Osmanlı Devleti'ne tabi topraklarm içinde kalan bu deniz lerde ticaret de genellikle Venediklilerin veya diğer denizci Av rupa devletlerinin elinde idi. Genişleyen Osmanlı Devleti için bu durum önemli bir engel teşkil ediyordu. Ayrıca, Kanunî Avrupalıların yeni keşiflerinden haberdar ve bu hususta Osmanlı Devleti'nin geri kaldığını görüyordu. Ümit Bumu'nu dolaşan ve Amerika'ya ulaşan Avrupalılarm bu yeni hamleleri karşısında, acilen Akdeniz'de tam bir hakimiyet kurmak gerektiği açıktı. Bu bakımdan Kanunî devrinde, deniz lerde, öncelikle Akdeniz ve ikinci olarak da Hind Okyanusunda Osmanlı hâkimiyeti kurulmaya çalışıldı. Osmanlı Devleti'nin Akdeniz Hâkimi yeti İçin Avrupalılarla Mücadelesi: Fatih devrinde kuvvetli bh donanma kurulmuş ve II. Ba yezıt devrinde de donanmanm gelişmesine önem verilmişti. Ya vuz Sultan Selim ise Mısır'ı fethettiği zaman, bir süreden beri Kuzey Afrika kıyılarında devlet kurmuş olan ve Akdeniz'de hristiyanlarla savaşan Türk denizcilerini desteklemiş, onların Osmanlı Devleti'ne bağlılığını kabul edip, Hızır Reis'i Cezayir Beylerbeyi yaparak, O'nun Anadolu kıyılarından levend toplamasma cephane ve silah almasma izin vermişti. R o d o s ' u n F e t h i (1522) : Kanunî Sultan Süleyman 1522 yılmda Rodos adasına bir sefer düzenledi. Bu ada Hristiyanlığın Saint-Jeans (Sen-Jan) ta rikatına bağh şövalyeler tarafmdan, hüiim Avrupa'nın 'ileri ka rakolu' olarak kullanılıyordu. Ayrıca Rodos stratejik bakımdan
Aicdeniz'e açılan kapı durumundaydı. Şövalyelerin Papalıkla çok yakın bağları vardı. Kanunî, şiddetli bir kuşatma ile adayı fethetti. Şövalyelerin Maha'ya gitmesine izin verildi. Barbaros Hızır Hayreddin Paşa'nın Yükselişi: 1462 yılmda İVIidilli adası fethedildiği zaman oraya tayin edilen tımarlı sipahiler arasmda bulunan Yakub'un İshak, Oruç, Hızır ve Ilyas adında dört oğlu vardı. Sipahi Yakub, 'Ocak-zâde', yani atadan tımarlı sipahi idi. Barbaros'un Ağabeyi Oruç
Reis:
Bu dört kardeş arasmdan önce Oruç Reis denizciliğe baş lamış ve yanma İlyas'ı almıştı. Daha soma ise Hızır Reis onlar dan ayrı olarak denizcilik yapmaya başlamıştı. Oruç Reis, Ana dolu, Mısır ve Suriye sahillerinde korsanlık ederken, Hızn Reis, Ege denizinde denizcilik yapıyordu. Rodos şövalyelerine esir düşen Oruç Reis kurtulduktan soma, bir ara Mısır Memlûk Suitanlığınm hizmetine girmişse de, soma Antalya valisi bulunan Şehzade Korkut'un yardımı ve izni ile korsanlık yapıp, Rodos şövalyelerine göz açtırmamıştı. Gemisini tekrar kaybettikten soma Manisa'da bulunan Korkut Sultan'a yeniden başvuran Oruç Reis, bu defa O'nun tavsiyesi üzerine İtalya kıyılarında korsanlığa devam etmişti. Bu sıralarda elde ettiği ganimetlerle MidîUî'ye gelen Oruç Reis, Şehzade Korkut'un saltanat müca delesinde, babasma darılması ve Mısır'a gitmesi üzerine Midilü'de duramayarak, Mısır'a gitmişti. 1512 yılmda Yavuz Sultan Selim'in padişah olması üzerine, Tunus tarafma doğru giden Oruç Reis'e, kardeşi Hızır Hayreddin Reis de gelip katılmış ve iki kardeş Cerbe adasmı merkez edinmişlerdi. Kendilerine diğer bazı Türk korsanlanmn da katılmasıyla küçük bir filo meydana gelmiş ve tecrübeli olması dolayısıyla Oruç Reis bu deniz kuv vetinin kaptam olmuştu. Artık o 'Baba Oruç'diye anılıyordu. Baba Oruç'un başkanlığmdaki Türk korsanları, 'küjfâra karşı gaza' etmek için, Tunus hükümdarma müracaat ederek,
Icendiierine bir deniz üssü istediier. Tunus Suitanı da onlara, el de ettikleri ganimetlerin 'beşte biri'ni kendisine vermeleri şartı ile. Halkulvad kalesini verdi. Barbaros kardeşlerin başarıları kısa zamanda her yerde duyuldu ve meşhur Türk korsanları et raflarında toplandılar. Oruç Reis ve Hızır Reis, diğer taraftan kendilerini memle ketleri olan Osmanlı Devleti'ni de unutmuyorlar ve Yavuz Sul tan Selim'e her zaman hediyeler gönderip bağlılıklarını sunuyorlaı-dı. Cezayir'in Ele Geçirilmesi
(1518):
Barbaros kardeşlerin ünü yayılmış ve İspanya'daki Müs lüman devletlerin yıkılması ile Afrika kıyılarma da çıkmış olan Hristiyanlara karşı bölge halkı aı^asmda bir ümit kaynağı olmuş lardır. Nitekim 1516 yılında Cezayir'den gelen bir heyet, Oruç Reis'den memleketlerinden İspanyolların çıkarılması için yar dım istemiş ve Oruç Reis de Cezayir'e gidip, İspanyolları bura dan çıkardığı gibi, buradaki hükümdarlığmı ilan etmişti. Ancak o sırada İspanyol kralı olan Şariken, Cezayir'i tekrar ele geçir mek için çeşitli teşebbüslerde bulundu. Cezayir'in doğusunda bulunan Telemsan hükümdarı İspanyollarla anlaşmıştı. Oruç Reis bu şehri de ele geçirdi. Ancak bir kuşatma altında kaldığı sırada, kuşatmayı yarıp çıkarken vurulmuş ve şehit olmuştur. Öldüğünde 44 yaşmda idi. Cezayir hükümdarlığına kardeşi Hı zır Reis geçti (1518). Oruç Reis'in ölümünden som-a, O'nun Baba Oruç ismi Avrupahlarca bozularak, 'Barbaros' şeklinde Hızır Reis'e isim ol du. Cezayir'de, bir taraftan yerlilerden ve diğer taraftan İspanya kralı Şariken'in desteklediği Hristiyan korsanlardan gelen tehli kelerle tek başına başa çıkamayacağını anlayan Hızır Reis 1519 yılında Yavuz Sultan Selim'e başvurarak yardım istedi. Yavuz Suhan Selim bundan memnun olarak, Hızır Reis'e gemi, silah, asker yardımmda bulundu ve 'emirlik berâtı'verdi. Şarlken, Cezayir'e saldırdıysa da başarılı olmadı. Hızır Reis; ayrıca devamlı olarak, İspanya'da çok zor durumda olan Endülüs Müs-
lümanlarma yardım ediyordu. Bunlardan binlercesini, îspanyoliaım katliâmından kuıtai'ai'ak Afrika kıyılaıma taşıdı.
ya'
B a r b a r o s H a y r e d d i n Paşa 'Kaptan-ı Oluyor:
Der
Kanunî Sultan Süleyman, Osmanlı Devleti'nin çok geniş olan sahillerinin korunması ve Akdeniz'de Şariken ve O'nun desteğindeki Andrea Dorya ile mücadele edebilmesi için, Baı-bai'os Hayreddin Hızır Reis'e bir ferman göndererek, yerine biıelıline bırakıp, İstanbul'a gelmesini istedi. Barbaros, bu ferman üzerine hemen İstanbul'a hareket etti. 1533 yılmda İstanbul'a geldi, onsekiz arkadaşı ile 'huzura' kabul edildi. 'Cezayir Bey lerbeyliği' ve Osmanlı Devleti 'Kaptan-ı Derya'hğuiâ (Deniz kuvvetleri komutanı, bahriye nazırı) tayin edildi. Bu arada Kanunî Hızn Reis'e "Hayreddin" adını verdi. Kanunî Sultan Süleyman, İran seferine çıkarken, Kaptan-ı Derya Barbaros Hayreddin Paşa 'Donanma-yı Hümâyun' ile Mayıs-1534'de Akdeniz'e açıldı. Güney İtalya sahillerini vurup, Cezayir'e geldi, daha sonra Tunus üzerine giderek, yerli hü kümdarını yenip Tunus'u fethetti. Ancak, Tunus hükümdarı Mevlay Hasan, İspanya-Almanya İmparatoru Şariken'e başvu rup yardım istedi ve bizzat Şariken'în bulunduğu bir kuvvet Tu nus'u geri aldı. Bundan sonra Barbaros, bir süre Batı Akde niz'de faaliyet gösterdikten som-a İstanbul'a döndü. Ancak bu sırada, Papa III. Paul, 'Türklere karsı bütün Hristiyanları bir araya toplamaya' çalışıyordu. Bunun içm İm parator Şariken ile Fransa kralı I. Fransuva arasında bir barış anlaşması yapılmasını sağlamış ve 1537 yılmda bu ittifaka Ve nedik de katılmıştı. Aynı yıl Osmanlı Devleti de, karadan, biz zat Kanunî'nin başında bulunduğu kara ordusu ve denizden de Barbaros Hayreddin Paşa'mn emrindeki donanma ile Venedikli lerin elinde olan Korfu addasmı kuşatmıştı. Papa'nm teşviki ile hazırlanan 'Haçlı Donanması' ise Andrea Dorya'mn komuta smda Akdeniz'e açılmıştı.
Preveze
Deniz
Z a f e r i (1538) :
Korfu Adasında toplanan birleşil: Haçlı Donanması, şu devletlerin donanmalarmdan meydana geliyordu: İspanya-Al manya (Kutsal Roma Germen împ.) İmparatoru Şariken'in Andrea Dorya komutasmdaki donanması, Venedik, Portekiz, Papahk, Ceneviz ve Malta donanmaları... Bu birleşik donanma ya Andrea Dorya komuta ediyordu. Niyetleri, Akdeniz'de Türk varlığına son vermekti. Barbaros Hayreddin Pasa, Haçlı donanmasmm Korfu'da toplandığmı öğrenir öğrenmez, hemen hareket etti. Preveze'ye geldi. Haçlı Donanması, 302 adet savaş gemisi, 2500 adet top ve 60 bin askerden meydana geliyordu. Türk donanması ise, 122 savaş gemisi, 166 adet top ve 20 bin askerden ibaretti. Haçlı donanmasmda ayrıca 300 kadar yardımcı gemi ve binlerce forsa olduğu ve yüıe Türk gemilerinde de forsalar bulunduğu için, Preveze'de yaklaşık olarak 120 bin asker karşı kai-şıya gelmiş demektir. Türk donanmasında, zamanm en büyük Türk denizci leri bulunmaktaydı. Bunlardan Salih'Reis sağda, Şeydi Ali Reis solda ve Turgut Reis yedek kuvvetlere komuta ediyorlardı. 27 Eylül'de başlayan savaş 28 Eylül 1538 günü Türk do nanmasmm ustalıklı manevraları, topçuluktaki üstünlüğümüzün sonucu olan hareketli ve uzun menzilli toplarm tesiri ve nihayet Türk tarihinin ve hatta dünya tarihinin en büyük denizcilerin den olan Barbaros Hayreddin Paşa'nın yüksek tabiye (strateji) dehâsı ve savaş idare kabiliyeti ile zaferle sonuçlandı. Andrea Dorya, kurtarabildiği gemilerini toplayıp kaçtı. Avrupalılar bu savaşı berabere bitmiş gösterirlerse de gerçek öyle değildi. Çünkü savaşm sonunda Akdeniz hakimiyeti tamamen Osmanlı Devleti'nin eline geçmiş bu zaferle Avrupa'ya denizlerde tartış masız bir üstünlüğü kabul ettirmiştir ve Akdeniz bir 'Türk gölü haline gelmiştir. Bu zafer günümüzde her yıl deniz zaferimiz olarak kutlanmaktadır.
C e z a y i r Z a f e r i (1541) : Barbaros'un Preveze zaferi ve Venediklilerin, Osmanlı Devleti ile diğer Avrupa devletlerinden ayrılarak barış anlaşma sı yapması İmparator Şairken ve Papalık üzerinde hırçınlık meydana getirmişti. Venedikliler, ticaretlerinin emniyetini Dalmaçya kıyılarmdaki üstlerinden vazgeçmek, Akdeniz hakimiye tini Osmanlılara bırakmak ve ayrıca 300 bin altm savaş tazmi natı vermek şartı ile yaptıkları anlaşma ile sağlayabilmişlerdi. Bu durumda, Papa ve İmpeırator Şariken, yeni bir donanma ha zırlayarak, Cezayir'e saldırdılar. Barbaros'un evlatlığı Hasan Paşa'nm kahramanca savunması karşısmda yenilerek hayatlarım zor kurtarabildiler. O s m a n l ı D o n a n m a s ı n ı n F r a n s a ' y a Yar dıma Gitmesi Kanunî Sultan Süleyman, Fransa Kralı I. Fransuva'nm Os manlı Devleti'ne karşı olan iki yüzlü siyasetini biliyor ve fakat siyaseti icabı Fransa'ya yardım ediyordu. Fransa île İspanya-Al manya İmparatorluğu arasında savaş devam ediyordu. Fransa Krah kendisine denizden yardım yapılmasmı istiyordu. Bunun üzerine, Barbaros Hayreddin komutasmdaki Osmanlı Donan ması 1543 baharmda Akdeniz'e çıktı ve Fransa'ya doğru hare ket etti. İtalya kıyılarından gidiyordu. Romanın iskelesi olan Ostiya'ya gelindiğinde, halk büyük bir endişeye kapılmıştı. Halbuki kıyıya çıkan Türk askeri, aldığı her şeyin parasmı ve rince, şaşırdılar. Donanmamız 23 Haziran 1543'de Marsilydya. ulaştı. Barbaros, Fransız Donanmasmm kumandanı olan Fran suva dö Burbon ile görüştüğünde, henüz Fransızlar'm ciddi bir hazırlıklarmın olmadığını görünce hiddetlendi. Nice (Nis)'nin fethine karar verip 20 Ağustos 1543'de burayı zaptetti. Bu savaş sırasmda barutu biten ve Barbaros'tan barut isteyen Fransız do nanmasmm komutanı Burbon'a şöyle hitap etti; Ne güzel muha riplersiniz, gemilerinizi şarap fıçıları île doldurup, yaJmz barut koymayı unutuyorsunuz..."
Barbaros Hayreddin Paşa Fransa'da bulunduğu snada, Cenova'da esir olan Turgut Reis'i de kurtardı. İspanya ve Sai'dunya kıyılarma filolar göndererek vurdurdu. Daha sonra duru mun uygun olması üzerine İstanbul'a döndü (1544). Barbaros Hayreddin Paşa'mn
Ölümü:
Fransa'ya yardımdan döndükten sonra artık Barbaros Hay reddin Paşa bir daha sefere çıkmadı. Yaşı ilerlemişti. 1546 yı lında seksen yaşını geçmiş olai'ak, şan ve şeref içinde öldü ve Beşiktaş'taki türbesine defnedildi. Kanunî Devrinde, Barbaros'tan Akdeniz'deki Gelişmeler:
Sonra
Barbaros Hayreddin Paşa'mn vefatı üzerine yerine önce Sokullu Mehmed Paşdmn ve kısa bir süre soma da Sinan Paşdnm Kaptan-ı Derya tayin edilmesi, Barbaros'un yetiştirdiği Turgut Reis, Uluç Ali, Hasan, Salih gibi denizcileri gücendirdi. Ancak 1554'de Kaptan-ı Derya olanPiyâle Paşa, bu denizci lerle çalışarak, Akdeniz'de bazı başarılar kazandı. Barbaros'tan soma, Cezayir beylerbeyi olan evlâtlığı Ha san Paşa, yine Barbaros'un gerçek oğlu Hasan Paşa ve arkadaşı Salih Paşa Kuzey Afrika'da önemli işler yaptılaı-. Atlantik Okyanusu'na çıktılar. Salih Paşa Fas'ı Osmanlı Devleti'ne bağladı. Barbaros'un "Benden yararlıdır" dediği Turgut Reis (Paşa) ise, 155rde Sinan Paşa ile birlikte Malta adasının ilk kuşatmasına katılmıştı. Ancak kuşatmadan vazgeçilmesi üzerine, halen Avrupahların elinde olan Trablusgarh'a (Libya) gelinip, Sen-Jeans şövalyelerinin bir önemli üssü daha ellerinden alınmış oldu. Bundan soma Turgut Reis'e Preveze merkez olmak üzere Karlıeli sancakbeyiiği ve arkadaşlarına da 'fener taşımak hakkî (Türk donanmasında savaş gemisi kaptanhğı) verilerek devlet hizmetine almdılar. 1552 yılında, Osmanh Donanması Fransa'ya yardım için ikinci olarak Batı Akdeniz'e hareket etti. Turgut Paşa'nm da ka-
tiidığı bu sefer sn^asuıda Andrea Dorya tekrai" pusuya düşürüiüp yeniidi ise de, Fransızlarm ortada görünmemeieri üzerine geri dönüldü. Kaptan-ı Derya Piyâle Paşa Batı Akdeniz'de bazı seferler de bulunmuş, İspanyolların birçok önemli üslerini zaptetmişti. Trablusgarb Beylerbeyi olan Turgut Paşa ile Tunus'un güneyin deki Cerbe adasını İspanyollardan geri almak için kuşatmıştı. Ancak, ihtiyar Andrea Dorya'nm çok güçlü bir Haçlı donanması ile Cerbe'ye gelmesi üzerine, çekilmişti. Kaptan-ı Derya Piyâle Paşa'mn gelmesi ile güçlenen Türk donanması bu defa Cerbe önünde, en azmdan Preveze kadar büyük bir zafer kazanmış ve birleşik Avrupa donanmasını müthiş bir bozguna uğratmıştı. (1559). Malta Adasının İkinci Turgut Paşa'mn Şehâdeti:
Kuşatmasıve
Rodos'un fethinden sonra, Malta'ya yerleşen Sen-Jan şö valyeleri denilen, hristayan dünyasının ileri karakolu mahiye tindeki bu kuvvet Akdeniz'de önemli bir tehlike idi. Malta adasmın fethi için 1565 yılmda, Kaptan-ı derya Piyâle Paşa ve kara ordusunun başında ise 5. Vezir Mustafa Paşa olmak üzere sefe re çıkıldı. Donanmaya Turgut Paşa da katıldı Ada şiddetli bir kuşatma altına alınmış ise de fethedilemedi ve savaş sırasmda Turgut Paşa şehit düştü. Bazı kaleler alındıysa da, daha soma kuşatmadan vazgeçildi. Denizlerdeki Başarılar ve K ı b r ı s ' ı n F e t h i (1568) : Kanunî devrindeki deniz üstünlüğü devam ediyordu. Ege Denizindeki Sakız Adası, henüz fethedilmemişti, ancak Fatih devrinden beri Osmanlı Devleti'ne vergi veriyordu. Son zaman larda vergilerini azaltmaları ve bazı Türk gemilerine saldırma ları üzerine Kanunî, 1566'da Zigetvar seferine çıkarken, Kap tan-ı Derya Piyâle Paşayı da Sakız Adasîna fethe memur et mişti. Piyâle Paşa, ustalıkla, Savaşsız olarak burayı zaptetti. (1568).
Diğer taraftan, Kıbrıs Adası da, Mısır'ın zaptından itiba ren Osmanlı Devleti'ne vergi veriyor ve lıâlâ Venediklilerin elinde bulunuyordu. Doğu Akdeniz'de, Venediklilerin askeri bir üssü olarak Kıbrıs, Osmanlı Devleti'nin Akdeniz hakimiyetini zedeliyordu. Venedikliler, Mısır yolu üzerinde Türk gemileri içüı bir tehlike idi. Doğu Akdeniz'in güvenliği ve stratejik ba kımdan çok önemli bir ada durumundaydı. Bu gün de Türki ye'nin güney sahillerinin güvenliği açısından aynı önemini ko rumaktadır. Sokullu, adanm alınmasına, Avrupalıların yeni bir savaş açacakları ihtimali île karşı idi. Ancak, Sultan II. Selim adanm alınmasını 'ferman buyurdu". Ayrıca Şeyhülislâm Ebussuut Efendi de, 'Adanm önceden bir İslâm memleketi ol ması' sebebi île fethi için "fetva" verdi. Bunun üzerine 1570 yı lmda, donanma ile ada kuşatılıp, Lâlâ Mustafa Paşa komutasın da asker çıkarıldı. 1571 yılmda fethedildi. İnebahtı
Yenilgisi:
Kıbrıs Adasmm aimması, bütün Avrupa Devletlerini hare kete geçirdi ve Papanın teşviki ile kurulan birleşik "Haçlı do nanması" aynı yıl Türk donanmasını İnabahtı'da yendi ve ağır kayıp verdirdi. Sadece Uluç Ali Paşa, komuta ettiği filoyu kur tarabildi. İnebahtı yenilgisi, Avrupahlarca, büyük bir sevinçle karşı landı ve onlarda, 'Türklerin yenilebileceği' duygusunu uyandır dı, ancak yanılıyorlardı. Sultan II. Selim, birkaç ay içinde, eski sinden daha kuvvetli bir donanmayı 1572'de denize indirtti ve artık adı Kılıç Ah Paşa olan Kaptan-ı Derya, Sicilya ve İtalya kıyılarında bazı yerleri vurdu. Venedikliler, Türk donanmasınm bu gücü ve "Kutsal Birlik" dedikleri, 'Haçlı donanmasmm' geri çekilmesi üzerine 7 Mart 1572 yılında, Osmanlı Devleti ile bir anlaşma yaparak, eskiden verdiği vergileri vermeye de vam etmek ve Kıbrıs'ın Osmanlı Devleti'nin olmasmı kabul et mek zorunda kaldılar.
T u n u s ' u n Y e n i d e n ve Kesin Olaralc Zapt e d i l m e s i (1574) : Tunus, daha Barbaros Hayreddin Paşa zamanında fethe dilmiş, soma tekrar elimizden çıkmış ve Turgut Reis buradan İspanyolları çıkaitmak için çalışmıştı. Ancak yerli hükümdar ların İspanyollarla işbüiiği yapmasmdan ve İnebahtı yenilgi sinden soma Tunus tekrar İspanyollarm eline geçmişti. 1574 yı lmda, Kılıç Ali Paşa komutasmda donanma ve Sinan Paşa ko mutasmda kara kuvvetleri ile Tunus'a sefer yapılmış ve 1574'de Tunus keski olarak zaptedilerek, "Beylerbeylik" olarak yeniden düzenlenmiştir. Fas S u l t a n l ı ğ ı M e s e l e s i ve V a d i s ' s S e y 1 Z a f e r i (1576) : Akdeniz'in Atlas Okyanusuna açılan kapısı durumundaki Cebelitarık Boğazına hakim olan Fas Sultanlığı, bu yıllarda içinde bulunduğu taht mücadeleleri ve Portekiz, İspanyol teh ditleri sonucunda zayıflamıştı. Osmanlı Devleti Hind Okyanu sundaki rakibi Portekiz ile burada karşılaştı. Portekizliler Fas'ta hakimiyet kurabilmek için, taht kavgalarmdan istifade ederek, kendi taraftarları olan birini Fas Sultanı yapmak istiyorlardı. Ancak Osmanlı Devleti Cezayir Beylerbeyi Ramazan Paşayı bu işle görevlendirerek, meşru Fas Sultam, Türk kuvvetlerinin desteğinde tahtına oturduldu. (1576). Fas Osmanlı himayesine almdı. 3 - DOĞUDAKİ GELİŞMELER:
a-
Osmanlı-İran
Münâsebetleri
1514'de Çaldnan Savaşînda büyük bir yenilgiye uğrayan İran-Safevi Devleti hükümdarı Şah İsmail, Kanunî Sultan Süleyman'm padişah oluşunu ancak iki yıl soma 1522'deki Rodos fethinden soma tebrik etmiş ve Kanunî'de O'na memnuniyetini bildiren bir "nâme" göndermişti. Aynı yıl ölen Şah İsmail'in yerine geçen oğlu Şah Tahmasb, Osmanlı Devleti'ne karşı hiç-
bir dostluic emaresi göstermemişti. Kanmıî'de Şalı Tahmasb'm bu düşmanlığma karşı, O'na tehditkâr bir "nâme" gönderdi. Diğer taraftan, tran beylerinden Olama Paşa, Osmanlı Devleti'ne iltica etmişti. Yine o sıralarda, Osmanlı Devleti'nin Bitlis hâkimi Şeref Han da İran tarafına geçerek, Şah'a sığın mıştı. Bunlardan başka, Şah'ın Bağdat valisi Zülfîkâr Han, giz lice Osmanlı Devleti'ne bağlanmış ve fakat durumu öğrenen Şah Tahmasb O'nu öldürtmüştü. Osmanlı-İran sınırındaki bu olaylar meydana gelirken, bir taraftan da Şah Tahmasb, Avrupa devletlerine elçiler gönderip, Osmanlı Devleti aleyhine onlarla anlaşmaya çalışıyordu. Bağdat Fethi (1534) : Kanunî, 1533 yılında İran üzerine sefer düzenledi. Önden giden sadrazam İbrahim Paşa kolayca Tebriz'e girdi. Daha son ra Tebriz'e gelen Kanunî, bütün Azerbaycan'ı ele geçirip, Hamedan şehrine kadar üerledi. Şah Tahmasb, Kanunî ile bir mey dan savaşma cesaret edemediğinden, Avrupa'da Şartken ve Ferdinand'm yaptığı gibi İran içlerine doğru kaçtı. Güneye yönelen Kanunî, Zağros doğlarmı aşıp, 1534'de Bağdat'ı fethetti. Bağ dat, beşyüz sene Abbasî Halifeliğinin başşehri olmuş ve bu yüzden ünü dünyaya yayılmış biı şehirdi. Kanunî'nin bu seferi ne, "hrakeyn (iki Irak, yani Hamedan ve Bağdat) seferi denilir. Bu sefer sonunda, Basra ve Basra Körfezi'nin batı kıyıları bo yunca bütün Arap aşiretleri de Osmanh himayesine girdiler. Pa dişah Bağdat'ta dört ay kaldı, arazi tahriri (sayımı), zeamet ve tımar teşilatı yapıldı. Bölgedeki Bayat Türk aşiretinden olan Fuzûli meşhur 'Bağdat kasidesi'ni Kanunî'ye burada sundu. Ayrıca Kanunî, Bağdat'ta bulunduğu süre içinde, İslâm büyük lerinden İmam-ı Âzam ile Abdülkadir Geylanînm. türbe ve ca milerini tamir ettirdi. İkinci İran Seferi: Kanunî'nin İstanbul'a dönmesi ve Avusturya işlerine önem vermesini fırsat bilen Şah Tahmasb Tebriz'i geri almıştı. Bu sı rada Şah ile taht mücadelesine girişen kardeşi Elkas Mnza, Şah
Talımasb'a yenilince Knnn üzerinden Osmanlı Devleti'ne sığmmıştı. Bu olaylar üzerine Kanunî Sultan Süleyman 1548'de ikinci İran seferine çıktı. İranlıların eline geçmiş olan Van ve Tebriz geri alındı. Şah, yine İran içlerine çekilmişti. Kışı Haleb'te geçiren Kanunî, 1549 yılmda Diyarbakır'a geldi. Bu arada iki devlet ai"asmda, daima iki yüzlü bir siyaset takip eden Gür cistan üzerine kuvvet gönderildi ve birçok önemli kale ele geçi rildi. Şah'tan hiçbir ses çıkmaması üzerine Kanunî İstanbul'a döndü. Bunun üzerine de Şah Tahmasb tekrar ortaya çıkarak Erciş, Ahlat, Erzurum taraflarmda bazı başarılaı- elde etti. Üçüncü Iran Seferi: 1553 yılında, Kanunî, bir türlü ortadan kaldıramadığı İran tehlikesi üzerine üçüncü seferine çıktı. Kışı Haleb'te geçirip, Diyarbakır, Erzurum ve Kars yoluyla İran'a girildi. Şah Tah masb üç defadır yaptığı gibi, yine iç bölgelere çekilmiş, kaç mıştı. Nahcivan ve Karabağ tarafları zaptedîldi. Geri dönülür ken Amasya'da, kışlanmak üzere kalındığı sırada, Şah'm elçileri gelip barış istediler. 29 Mayıs 1555'de İran ile ilk defa bir ba rış anlaşması yapıldı. Amasya Anlaşması denilen bu anlaşma ya göre, Tebriz, Doğu Anadolu ve Bağdat (Irak-ı Arab) Os manlı Devleti'ne kalıyordu. Kafkasya'nın
Fethi:
Şah Tahmasb'm ölümünden soma İran-Türk Devleti için de karışıklıklar çıkmış ve bazı Osmanlı beylerbeyleri de duru mundan faydalanarak, İran içlerine kadar girmişlerdir. Kanunî devrinde İran'a hayli seferler yapıldığı halde Kafkasya'dakî İran hakimiyeti ortadan kaldmlamamış, îran'm bu bölgedeki kendi mezhebinden olmayan Müslümanlar üzerindeki baskıları Os manlı Devleti'ni başını ağırtmaya devam etmişti. Ayrıca, Rusla rın Kafkasya'dald ilerlemelerinin önlenmesi ve K m m ile kara bağlantısmm kuruknası gerekiyordu. Yaşlı Vezir-i âzam Sokullu, İran ve Kafkasya'ya yapılacak seferler snasmda Avrupa devletlerinin, saldırıya geçebilecekleri
endişesi iie Kafkasya tarafma bir sefer açdmasma karşı koymuş ise de, rakipleri Lala Mustafa Pasa ve Özdemiroğlu Osman Paşa'mn tesiri ile Sultan III. Murat Divan-ı Hümâyunun savaş kararını kabul etti ve 1578 yılmda başlayan savaşlar sonunda 1581 yılma kadar, Kafkasya'da birçok bölge Osmanlı denetimi altma aimmıştrr. 1590 yılında yapılan İstanbul Anlaşması'na göre; Azerbeycan,
Çıkışları:
Yukarıdaki sebeplerle, Afrika'nın güney ucunu dolaşıp, Hindistan'a ilk ulaşan Avrupah devlet Portekizüler oldu. 1498 yılında Vasko dö Gama (Vaco de Gama), Arap denizcisi İbn-i Mâcidin kendisine gösterdiği ve Avrupalıların kendilerine bir 'ümit' olduğu için 'Ümit Burnu' dedikleri Afrika'nın güneyini
dolaşarak Hindistan'a ulaştı. Porteicizliler derlıal iceşfedilen bu yeni yolda hakimiyet kurarak, Hind ticaretini kontrollerine al maya çalıştılar. Hatta, Portekizli Albukrek, Kızıldeniz ve Basra Körfezi girişlerini zaptederek, tamamen kapattı. (1515). Osmanlı-Portekiz Deniz Savaşları: Yavuz Sultan Selim'in 1517'de Mısır'ı zaptetmesi ve Memlûk Sultanlığını ortadan kaldırması ile Osmanlı Devleti Portekizlilerle karşı karşıya geldi. Ayrıca, Halifelik makammm da Osmanlı padişahlarına geçmesi dolayısıyla, bütün Müslü manların koruyuculuğu işi de Osmanlı Devleti'ne ait olmuştu. Yavuz, Memlûk donanması komutanı Selman Reis'i yerinde bı rakmış ve Süveyş'teki donanmayı güçlendirmesini istemişti. Süleyman Paşa'nın Hind Seferi: 1538 yılında Süleyman Paşa, Süveyş'ten hareket etti. Aden'i zaptetti. Hindistan'ın batısındaki Diyu kalesine ulaştı ve kaleyi kuşattı. Kaleyi Portekizliler savundular. Bu arada, yeni Gücarât sultanı yeterli desteği sağlamadığı için, Süleyman Paşa, erzak ve cephanesinin azalması üzere geri döndü. Yemen'in Os manlı Devleti'ne bağlanması ile, Kızıldeniz'de güvenlik sağlan dı. Türk kuvvetleri Habeşistan taraflarmda ilerlediler. Porte kizlilerle de deniz savaşları devam etti. Pîri Reis'in Hind Seferi: 1551 yılmda, Pîri Reis, Süveyş'ten hareket ederek, Arap yarımadasının güney doğusundaki Maskat'ı zaptetti, karşısına çıkan büyük bir Portekiz donanmasını yendi. Hürmüz kalesini kuşattı. Basra Körfezine girdi. Ancak bu sırada Portekizlilerin Basra Körfezi'nin çıkışmı kapamaya çalıştıklarmı duyunca, do nanmayı körfezde bırakıp, birkaç gemi ile Mısır'a döndü. Şeydi Ali Reis'in Hind Seferi: Basra Körfezi'nde kalan donanmanın, Mısır'a getirilmesi işi Murad Reis'e verilerek (1552) bir sonuç alınmak istendi ise de bu da mümkün olmadı. Bunun üzerine 1553 yılında Şeydi Ali Reis tayin edildi. Şeydi Ali Reis, donanmayı Basra Körfe-
zi'nden çıkardığı ve bazı Portekiz filoiarı iie savaşarak yendiği tıalde, açık deniz rüzgariarının etkisi ile Hindistan sularına sü rüklendi ve Gücarât'a vardı. Donanma perişan olmuştu. Şeydi Ali Reis, kalan cephane ve gemilerin Gücarât sultanlığına bırakak elli kadar levend ile karadan. Hind, İran üzerinden İstan bul'a döndü. Hind Seferlerinin Sonuçları: Osmanlı Devleti, Hindistan ve açık denizler hakimiyeti için Portekizlilerle yaptığı mücadeleler sonunda. Yemen, Eritre, Sudan sahilleri ve Habeşistan'ın bazı kısımları Osmanlı toprak larına katılmıştı. Diğer taraftan bir süre sonra 1578 yılında Fas'ta Vadi's-Seyl savaşında. Ramazan Paşa, portekiz ordusunu kralları ile birlikte tamamen yok etmiş ve böylece Portekiz Devleti Hind Okyanusu mücadelesinden çekilmişti. Ancak yeri ni daha güçlü olan Hollanda ve İngiltere alacaktır ki, Osmanlı Devleti için bunlar daha tehlikeli olmuştur. Bu seferler sonunda Arap yarımadası tamamen Osmanlı denetimine ahndığı gibi, Kızıldeniz de yabancı güçlere kapatılmıştı. Osmanlı Devleti Donanması Endonezya'ya
Yardım Edi
yor. Şeydi Alî Reis'ten soma Süveyş kaptanlığına Kurdoğlu Hızır Reis tayin edildi. Bu sırada, Sumatra adasınm kuzeyinde ki Açe Müslüman Devleti hükümdarı 1565 yılında İstanbul'a bir elçi göndererek, Portekizlilere karşı yardım istemişti. Kur doğlu Hızır Reis bu işe memur edildi. Ancak bu sırada Yemen isyanları çıktığı için, Açe Sultanlığına sadece acil savaş malze mesi gönderiünekle yetinildi. Endonezya
Seferi:
Portekizlilerin, Hindistan'da İslâm ülkelerine karşı giriş tiği saldırılar ve Hind Okyanusunda hakimiyet kurmak için yaptıkları deniz harekâtı üzerine, Kanunî devrinde, Osmanlı Devleti bu taraflara donanma göndermişti. Ancak önemli bir başarı elde edememiş ve Portekizlilerin saldnıları bu defa Su-
matra Adasındaki Açe İslâm Devleti'ne icadar uzanmıştı. 1567 yılında bu devletin tıüiiümdai-ı Sultan Alaaddin, Osmanlı Dev leti'ne başvuraralv yardım istemiş ve bağlılığını bildirmişti. Bu nun üzerine, Divan (Osmanlı Devleti Hükümeti), Süveyş Kap tanı Kurdoğlu Hızır Hayreddin Reis'i Sumatra'ya bir sefer yap makla göreviendirmiştiı-. Buraya giden Türk askerinin bir bölü mü bu ülkeye yerleşip kalmış ve onların nesilleri kendilerinin Türk olduğunu bilerek fakat dillerini unutmuş olarak son za manlara kadar vaıiıklarmı korumuşlardır. Süveyş Kanalı Meselesi: Süveyş'te kızıldeniz ile Akdeniz'i birleştirecek bir kanal açılması daha Yavuz Sultan Selim devrinde gündeme gelmişti. Çünkü, Avrupalıların Ümit Burnu'nu dolaşarak 'Baharat Yo lunu değiştirmeleri ve Güney Asya'nm Müslüman toplulukları üzerinde baskı kurmaya giıişmeleri, Mısır'm alınmasından son ra, Osmanlı Devleti için çok önemli bir duruma gelmişti. Bazı tarihi' kayıtlaı-a göre çok eski zamanlarda açılmış olan Süveyş Kanalı'nın tekrar açılması işi, Yavuz Sultan Selim'in kısa hü kümdarlığında gerçekleşmediği gibi. Kanunî devrinde de Avru pa işlerinin yoğun olması dolayısı ile üzerinde durulmamıştı. Aücak, Hind seferleri sonunda Yemen, Habeş, Sudan ve diğer Afrika kıyılarındaki yeni fethedilen Osmanlı vilayetlerinm ko runması, Portekizlilerin ve diğer Avrupalıların Hind Okyanu sundaki deniz hareketlerinin önlenmesi için, 1568 yılında bu Süveyş Kanalı işi yeniden gündeme geldi. Gerekli inceleme ve araştnmalarm yapılması için Mısrıs Beylerbeyi görevlendirildi. Fakat henüz açıkça bilinmeyen sebeplerden kanal açılması işi geri kaldı ve bir daha üzerinde durulmadı. Muhakkak ki, Süveş Kanalı bu yüzyılda açılmış olsaydı, dünya iktisadî hayatına ve elbette Osmanlı Devleti'nin hayatına cok önemli tesirleri olur du. Yemen'in Yeniden Fethi (1568) : Arap Yarımadasının güneyi Kanunî devrinde Hind sefer leri snasmda zaptedilmiş ancak bir türlü Osmanlı Devleti dene timine alınamamıştı. Zeydîler, ülkenin iç kesimlerine hakim ol-
muşlar ve 1567'de Sana şehrini ele geçirmişlerdi. Hatta bir süre soma Aden ve çevresini de zaptetmişlerdi. II. Selim önce, baba sı devrinde ilci eyalet halindeki Yemen'i tekrar bir eyalet haline dönüşürüp, Özdemiroğlu Osman Paşa'yı vali tayin etti. Osman Paşa, Mısn vahşi Sinan Paşa'nm da desteği ile Yemen'de isyan ları bastırdı ve denetimi sağladı. (1568). KANUNÎ DÖNEMİ SONRASININ DİĞER BAZI OLAYLARI:
S u l t a n II. S e l i m ' i n
Hükümdarlığı:
Kanunî'nin ölümünden soma, oğlu Sultan II. Selim, hiçbir rekabetle karşılaşmadan padişah oldu. Hükümdarlığının ilk günlerinde, 'cülus bahşişi'nin yeterince dağıtılmadığı sebebiyle Yeniçeriler huzursuzluk meydana getirmişlerdi. Sokullu Meh med Paşa'mn yerinde ve dirayetli tedbirleri ile mesele çözüm lenmiş, askere fazlasıyla 'bahşiş' dağıtılmıştır. II. Selim babası nın sadrazamı olan Sokullu Mehmed Paşa'yı değiştirmemiş ve hatta kendisi saraya çekilerek devrinde yönetimi Sokullu'ya bı rakmıştı. Bununla beraber, devletin genel siyasetini belirlemek ve Sokullu ile diğer vezirler arasındaki dengeyi korumak için, zaman zaman müdahale etti ve bazı tedbirler aldı. Karadeniz-Marmara
Kanalı
Meselesi:
Sokullu Mehmed Paşa'mn bir başka kanal tasarısıyla, Sakarya Nehri, Sapanca Gölü ve Marmara Denizi bağlantısını kurup, Karadeniz ile Marmara arasında bir deniz yolu açmak idi. Bu iş için Mimar Süıan görevlendirilmiş, bir miktar çahşılmış idi. Bu tasarı, 1591 yılında tekrar ele aimmış ise de sonuçlandnılamamıştn. Bir türlü başarılamayan bu kanal tasarıları hakkında Kâtip Çelebi şöyle diyor: "Kıssadan hisse budur ki, küçük adamla büyük işe mübaşeret caiz değildir. Maslahatın münasip serkârı gerek. Zikrolunan hususa bir padişah varıp, zamam ile mübaşeret etse ancak uhdesinden gelebihr ve bu makûle işler
saliib-i iıimmet padişaiı işidir.Vüzera ve serdarlar kârı değildir." Bu ifadeler ile, böylesi önemli işlere Sultan II. Selim'in veya Sokullu'nun bizzat gitmemelerini eleştiren Kâtip Çelebi, II. Selim'den itibaren başlayan, padişahların saraya çekilmelerinin zararlarmı anlatmaktadır. S u l t a n II. S e l i m ' i n Ö l ü m ü v e III. M u r a t ' ı n Hükümdarlığı: II. Selim, hiç sefere çıkmayan ilk padişahtır. Hatta İstan bul'da ölen ilk Osmanlı padişahı da O'dur. Onun devrinin bir özelliği de, şehzedelerin Anadolu vilayetlerinde, görevde yetiş tirilmelerinin bırakılıp, saraya kapanmalarıdır. Annesi Hürrem Sultan ile başlayan, saray kadmlarmm devlet işlerine karışmala rı meselesi, II. Selim devrinde artmıştı. Bütün bunlara rağmen II. Selim, bilgili bir insandı, şairdi ve ilim adamlarmı korurdu. Devlet idaresini her ne kadar Sokullu'ya bırakmış ise de, genel siyâseti geriden takip eder ve müdahale ederdi. 1574 yılında öl dü. Yerine oğlu HI. Murat Padişah oldu. Sultan III. Murat, Anadolu'da sancak beyliği yaparak, yöneticüik deneyinden geçen son Osmanlı padişahı olmuştur. Sokullu Mehmed Paşa'nm Ölümü: Sokullu, 15 yıl sadrazamhk yapmış, Kanunî'nüı son sadra zamı, Sultan II. Selim'in tek sadrazamı ve III. Murat'ın da ilk sadrazamı olmuştu. Bosna-Hersek'ten devşirilmiş ve Saray'da yetişmişti. Akrabalarmdan birçok kimseyi yüksek makamlara getirmişti. III. Selim'in kızı İsmihan Sultan ile evli olduğu için "Damat" idi. Kanunî'nin devrinde çıktığı seferler hariç, sadare tinin 13 yılmda hiç sefere çıkmarmş, II. Selim'i de bu yolda teş vik etmemişti. Muktedir, dirayetli, düzgün ve güzel konuşan bir vezhdi. Sokullu, kimi tarihçiler tarafmdan yakmlarmı kaynması, sefere çıkmaması, büyük askeri seferlere karşı tavır alması se bebiyle tenkid edilmiştir. Ancak, O'nun gücünü nasıl elde etmiş olursa olsun, devrinde Osmanlı Devleti'nin genişlemesinm de-
vam ettirdiğini, mericezde bir denge unsuru olduğunu ve Avru pa Devletleri ile baıış anlaşmaları yapmayı başardığı kabul edi lir. Üç hükümdar devrinde devletin hemen her işinde Sokul lu'nun etkisini görmek mümkündür. Sultan III. Murat zamanında yaşlanan ve muhaliflerinin baskıları altında bulunan Sokullu, büyük bir tevekkül ve itidal içinde görevini sürdürürken, 12 Ekim 1579'da bir suikast sonu cu hançerlenerek öldürüldü. O'nun ölümü, Osmanlı tarihinin bir dönüm noktası olarak kabul edilir ve "Duraklama Devri" 1579 yılmdan itibaren başlatıln.
K a n u n î ' n i n F r a n s a K r a l ı I. F r a n s u v a ' y a YazdığıMelitup "... B e n ki s u l t a n - ü s selâtin ve b u r h a n - ü l h a v a k ı y n tac b a h ş - i h ü s r e v a n - ı ruy-ı z e m i n , zıllulah-ı fil-arzeyn A k d e n i z ' i n ve R u m e l i ' n i n v e A n a dolu'nun ve Karaman'ın ve Rum'un ve Vilâyet-i Zülkadriye'nin ve Diyarb e k i r ' i n ve K ü r d i s t a n ' m v e A z e r b a y c a n ' m v e A c e m ' i n ve H a l e p ' i n ve M ı sır'm ve M e k k e ve M e d i n e ' n i n ve K u d ü s ' ü n ve k ü l l i y e n diyar-ı A r a b ' m ve Y e m e n ' i n ve d a h i b i r ç o k m e m l e k e t l e r i n ki â b a - i k i r a m v e e c d a t - ı i z a m ı m emerallahü b e r a h i n h ü m kuvvet-i kahireleriyle fethettikleri ve cenab-ı c e l â l e t - m e a b ı m d a h i tig-ı a t e ş b a r v e ş e m ş i r - i z a f e r - n i g â r ı m ile f e t h e y l e d i ğ i ' m n i c e d i y a r ı n sultanı ve p a d i ş a h ı sultan B e y a z ı t H a n oğlu S u l t a n S e l i m H a n o ğ l u S u l t a n S ü l e y m a n H a n ' ı m . S e n ki F r a n s a v i l â y e t i n i n K r a l ı F r a n ç e s k o ' s u n . D e r g â h - ı selâtin p e n a h ı m a y a r a r â d e m i n F r a n k i p a n ile m e k t u p g ö n d e r ü p ve b a z ı ağız h a b e r i dahi ı s m a r l a y u p m e m l e k e t i m i z d ü ş m a n m ü s teli o l u p , el'an h a p i s t e o l d u ğ u n u z u i l â m e d ü p h a l â s ı n ı z h u s u s u n d a bu ca n i p t e n i n a y e t - ü m e d e t istida e y l e m i ş s i n i z . H e r ne ki d e m i ş i s e n i z b e n i m pâye-i serir-i â l e m - m a s i r i m e arz o l u n u p t a m a m m a l u m o l d u . İ m d i p a d i ş a h lar s ı n m a k v e h a s p o l m a k a y ı p değildir. G ö n l ü n ü z ü h o ş tutup â z ü r d e - h â t ı r o l m a y a s ı n ı z . Ö y l e olsa b i z i m âbâ-ı k i r a m ve e c d a d - ı i z a m ı m ı z n e v v e a l l a h u m e r a k i d ü h ü m d a i m a def-i d ü ş m a n v e feth-i m e m a l i k için s e f e r d e n hâlî olm a y u p biz d a h i anların tarikatına sâlik o l u p her z a m a n m e m l e k e t l e r v e sa'b ve haşin kaleler fetheyleyüp gece gündüz atımız eyerlenmiş ve kılıcımız k u ş a n ı l m ı ş t ı r . H a k s ü b h a n e h u teâlâ h a y ı r l a r m ü y e s s e r e y l e y ü p m e ş i y y e t v e iradâtı n e y e m ü t e a l l i k o l m u ş ise v ü c u d a g e l e . Baki ahval v e a h b a r n e ise m e z k u r â d e m ' n i z d e n istintak o l u n u p m a l û m u n u z ola şöyle bilesiniz." (Ord. Prof. i. H. U z u n ç a r ş ı l ı . O s m a n l ı T a r i h i . II.. 5 0 3 ) .
.
#
(
Osmanlı
Devleti'nin
Protestanlara
Yardımı
F l a n d e r v e İ s p a n y a ' d a k i Lüter Mezhebi taraftarları D i y e t M e c l i s i k a r a rıyla P a p a tarafmdan k e n d i l e r i n e g ö s t e r i l e n ş i d d e t t e n d o l a y ı hariçten bir yar d ı m c ı a r a m ı ş l a r v e o s ı r a d a Ş a r i k e n ' e karşı c e p h e alan K a n u n î Sultan S ü l e y man'ı bularak ondan yardım istemişlerdi; bunların gönderdikleri mektuplar elimizde olmamakla beraber verilen cevaptan Lüteriyenler'in puta tapmayıp, k i l i s e d e n putları ç ı k a r ı p k e n d i l e r i n e d ü ş m a n o l a n P a p a ile m ü c a d e l e h a l i n d e olduklarıanlaşılmaktadır. B u n u n üzerine M u h a r r e m adında biriyle gönderilen n â m e d e Osmarüı Devleti'nin k a r a d a n v e d e n i z d e n k e n d i l e r i n e yardım edeceği b i l d i r i l e r e k n â m e y i g ö t ü r e n M u h a r r e m ' i n h ü v i y e t i tespit e d i l e r e k s a ğ m e m e si altında ve sol a y a ğ ı n ı n i n c i ğ i n d e y a r a s ı o l d u ğ u v e bu suretle bir y a n l ı ş l ı ğ a m e y d a n v e r i l m e m e s i d e y a z ı l m ı ş t ı r . B u n â m e n i n bazı k ı s ı m l a r ı n ı kısa o l a r a k n a k l e d i y o r u m . [ F e r i d u n B e y M ü n ş e a t ı , c. II., s. 4 5 0 ( 1 2 6 5 s e n e s i tab'ı).] "... F l a n d r e v e İ s p a n y a m e m l e k e t l e r i n d e L ü t e r a n m e z h e b i ü z e r e o l a n b e y l e r ve b e y z a d e l e r ve şair L ü t e r a y a n m e z h e b i âyânı... m e k t u p vâsıl o l ı c a k m a l u m ola ki r û y - i z e m i n d e o l a n selâtin-i izanı m a b e y n i n d e h â n e d a n - ı salta n a t u n v a n ı m ı z . . . c ü m l e d e n k u v v e t l i , k u d r e t l i , a z a m e t l i o l u p n i c e taç v e taht s a h i p l e r i n i n m e m l e k e t v e vilâyetleri v e A k d e n i z v e K a r a d e n i z v e h e s a b ı y o k n i c e vilâyetlerin p a d i ş a h l ı ğ ı bize n a s i b o l m u ş t u r , B i z C e n â b - ı H a k k m birliği n e v e M u h a m m e d M u s t a f a E f e n d i m i z ' i n h a k p e y g a m b e r l i ğ i n e â m m e - i ehl-i î s l â m l a itikat v e i t i m a d ı m ı z o l u p bir d a h a p u t a t a p m a y ı p , k i l i s e l e r d e n putları v e suret ve n a k u s l a n r e d d e d i p H a k T e â l â birdir v e H a z r e t - i İsa P e y g a m b e r v e k u l u d u r , d e y u îtikât e d i p . . . P a p a d e n i l e n b î - d i n , halLkını bir b i l m e y i p v e Hazreti İsa aleyhiselâma tanrılık isnad edip halkın nice kullarını tarik-i d e l â l e t e s e v k e d i p n i c e k a n l a r d ö k ü l m e s i n e s e b e p o l m a ğ l a siz, P a p a l u y a kılıç ç e k i p m e r h a m e t - i ş a h a n e m i z sizin t a r a f ı n ı z a m a s r u f o l u p k a r a v e d e r y a d a n h e r hal ile size m u a v e n e t - i h ü s r e v â n e m i z z u h u r a g e l m e k v e o z a l i m - i b î d i n e l i n d e n sizi h a l â s v e h a k d i n e s e v k e t m e k l â z ı m g e l m i ş t i r ; ş i m d i size o l a n d o s t l u k v e m u h a b b e t i m i z i n i l â m ı h a y l ı d a n b e r i m a k s û d - ı h ü m â y u n u m u z ol m u ş t u r . H â l â y ü c e â s i t â n e m i z k u l l a r ı n d a n M u h a r r e m n â m k u l u m u z ol tarafın dilini v e a h v a l i n i bilir v e itimad o l u n u r k u l u m u z o l m a ğ ı n irsal o l u n d u . V u s u l b u l d u k t a g e r e k t i r ki c ü m l e b e y l e r v e L ü t e r a n b e y - z â d e l e r i v e â y â n l a r ı s ı z d o s t l u ğ u m u z u m u k a r r e r b i l i p v e h ü s n - i i t t i f a k l a m e z k û r k u l u m u z ile m ü k â l e m e v e m ü ş a v e r e e d i p a ğ ı z d a n d e d i ğ i ve k â ğ ı t ile bildirdiği c e m - i k e l i m a t m ı m ü b a r e k a ğ z ı m ı z d a n sadır o l m u ş gibi mukarrer bilip dahi her ne y ı l d a n e z a m a n d a ittifakla P a p a b î - d i n i n e a s k e r ç e k m e k ve c e n k e t m e k m u rad ediniyorsanız ona göre îtimad olunur adamlarınızı yüce âsitanemize g ö n d e r i p m e z b û r k u l u m u z ile m a a n a h v a l i n i z i b i l d i r e s i n i z . M e r k u m k u l u m u z , M u h a r r e m ' i n s a ğ m e m e s i a l t ı n d a v e sol a y a ğ ı n ı n i n c i ğ i n d e yarası var dır; o n a g ö r e m u k a y y e d o l u p n â m e - i h ü m â y u n u m u z u n a h a r ı n eline d ü ş ü p h i le v e h u d ' a ile m a b e y n d e o l a n d o s t l u ğ u bilip z a r a r ve g e z e n d e r i ş t i r m e k ihtm a l i o l m ı y a v e s s e l a m . " ( O r d . Prof. İ . H . U z u n ç a r ş ı l ı , O s m a n l ı T a r i h i , 1 1 , 486).
^
ikinci OSMANLI
( Z A Y I F L A M A
Böiüm
DEVLETİ SİYASÎ (1600-1922) VE
D A Ğ I L M A
TARİHİ
D Ö N E M L E R İ )
O
A- BUNALIMLAR VE ÜSTÜNLÜĞÜ KORUMA ÇA BALARI (1600-1774) 17. Y ü z y ı l d a O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n Durumu:
Genel
İstanbul'un fetihden soma, hızla yükselerek, gücünün do ruğuna çıkan Osmanlı Devleti, 16. yüzyıl sonlarından itibaren yavaş yavaş durakladı ve 17. yüzyıl boyunca bu "Duraklama Devri" devam etti. Bu devirde de, devletin genişlemesi ve bü yümesi kısmen devam etti ise de, bu genişleme hiçbir zaman önceki asulardaki gibi olmadı. Osmanlı Devleti'nin 17. yüzyıl boyunca yaşadığı bunalım yahut duraklama devrinin filizleri Kanunî devrinden itibaren görülür. Bunun içindir ki, Kanunî devrini tartışmasız "Osmanlı Devleti'nin en güçlü devri"dir. Da ha soma hiçbir devirde o güce erişilememiştir.
DURAKLAMA SEBEPLERİ
Mericezî Yönetimdeici B o z u l m a l a r : Yönetimdeki bozulmalar, duraklamanın esas sebepleri arasındadır. II. Selim devrinde Sokullu Mehmet Paşa'nm dira yeti durumu korumuş ise de, sonra padişah olan III. Murat (1574-1595), III. Mehmet (1595-1603) ve I. Ahmet (16031617) devirlerinde yönetimde önemli bozulmalar meydana gel mişti. Birkaç padişah hariç tutulursa bu yüzyıldaki diğer padi şahların devrinde de bu durum devam etmişti. Kanunlara uyul mamış, devlet işlerine padişahlaı-m anneleri (Valide Sultan), sa ray kadınları ve çeşitli sai-ay mensupları karışmış, rüşvet alınıp verilmeye başlanmıştı. Devlet merkezindeki bozulmalara paralel olarak, eyalet lerde de beylerbeyi ve sancak beylerinin kanunsuz hareketleri görülmeye başlanmıştı. Askerî Teşkilâttaki (Sefiyye) Bozul malar: Uzun süren savaşlar, ordu ve donanmayı yıpratmıştı. Ar tan ihtiyaçlar karşısmda, merkez ordusu olan "Kapıkulu" içine devşirme kanuna aykm olarak asker aimmıştı. Tımarlı sipahiler üımâl edilmeye başlandı. Tımar düzeninin bozulmaya başlaması ile, devletin maaşlı asker sayısı arttı ve bu durum hazineden devamh bir nakit çıkı şını mecburiyet haline getirdi. Yüzyılın ünlü devlet adamı ve si yaset bilgini Koçi Bey Risalesi'nde Kapıkulu ordusunun kanu na aykırı olarak ve yanlış olarak çoğaltılmasının zararlarını uzun uzun açıklamıştn. Sultan IV. Murat'a sunduğu eserinde tı mar düzeninin bozulmasmı ve bunun getireceği zararları da an latan Koçi Bey, devletin zayıflamasının en önemli sebepleri olarak ordunun ve maliyenin bozulmasını göstermektedir. Donanma, Barbaros Hayreddin Paşa'nm ölümünden soma, yerine denizci olmayan Sokullu Mehmed Paşa'nm tayini ile, da ha 16. yüzyılm ikinci yarısmda üımal edilmeye başlandı.
Maliyedeki
Bozulmalar:
Avrupalılarm açık deniz yoilaı-mı ve yeni kıtalai'i bulmala rı Osmanlı Devleti maliyesine büyük etkiler yapmıştı. Hint ve Çin mallarının transit geçişinden büyük gelir temin eden Os manlı Devleti Ümit Burnu yolu'nun bulunması ile bu gelirlerin önemli kısmını kaybetmiştir. Para değerindeki düşmeler, asker ve halk arasında hoşnutsuzluklar meydana getiriyordu, bu gibi durumlar artarak 17. yüzyıl boyunca devam etti. Diğer taraftan, devletin en önemli gelirlerinden olan güm rük gelirleri, milletlerarası ticaret yollarının değişmesi ile azal dığı gibi, 16. yüzyılda Fransızlara verilen imtiyazlaıia (kapitü lasyonlar) zedelenmiş ve 17. yüzyılda diğer ülkelere de (İngiliz ler ve Felemenkler başta olmak üzere) imtiyaz verilmesiyle iyi ce azalmıştı. Bütün bunlai'dan ayrı olarak, devletm dünyanın en büyük devleti olması ve çok genişlemesi sonucunda, yöneticilerden başlayaı-ak halka kadar inen bir rahatlama ve bu rahatlamanın getirdiği israf, şatafat ve zengin olmak duygusu artmıştı. Saray başta olmak üzere, derece derece bütün Osmanlı toplumunda refah ve bolluk, iktisadî yapıyı içten içe kemiriyordu. îlmiyyedeki
Bozulmalar:
Osmanlı ilmiyye sınıfı 17. yüzyılda, önceki devirlerdeki üstünlüğünü sürdüremedi. Rönesans ve Reform hareketleri, Coğrafya keşifleri Avrupalıların gözünü açmış ve büyük bir ilerleme göstermişlerdi. Osmanlı bilginleri ise tam tersine bir rahatlık içine girmiş ve hızla ilim seviyelerini kaybetmeye baş lamışlardı. Yüzyılın ünlü bilgini Kâtip Çelebi bu durumu eser lerinde acı acı anlatmaktadn. İlmiyyenin bozulması, onların denetiminde olan adalet, eğitim, şehir ve kazalaım belediye işlerine de etki yaptı. Kadılar rüşvet almaya, çocuk yaştaki kimseler müderris (profesör) tayin edilmeye başladı. Meselâ Sultan III. Murat devrinde, padişah hocasının oğlu Mehmet Efendi küçük yaşta Mekke kadısı oldu.
Bu kayırmalar özellikle adalet işinde olunca sonuçları daha bü yük olmuştur. Halk ile devlet arasmdaki bağlar zedelenmiştir. T o p l u m Y a p ı s ı n d a M e y d a n a G e l e n Bo zulmalar: Duraklamanmın en önemh sebeplerinden biri de, 16. yüz yıl sonlarmda başlayan ve 17. yüzyıl boyunca devam eden, Anadolu-Celâlî isyanlarmm Anadolu'da meydana getirdiği sos yal olaylar ve bozulmalardır. Şehirler, kazalar ve köyler Celâlîler ve hükümet güçleri arasmda sık sık el değiştirmekten büyük zararlara uğramışlardı. Yerleşik hayat isyanların arttığı yıllarda ve bölgelerde çekilmez hale gelmişti. Karışıklıklar, top lum düzenini alt-üst etmiş, iktisâdi hayat bozulmuştu. Bu du rum "Tımar" düzeninin bozulmasmm ve dolayısı ile devletin en büyük askerî gücünün dağılmasına sebep olduğu için önemli sonuçlar meydana getirmişti. Ayrıca, tarım ve hayvancılık büyük zarara uğramış, geli şememişti. Bu yüzyıllarda nüfusun aşuı artışı da buna eklenin ce devletin merkezî topraklarmda (Anadolu, Rumeli) işsiz, ba şıboş dolaşan binlerce insan ortaya çiimiıştı. Bunlar celâlî ola rak ülkede güvenliği sarsıyorlardı. 17. yüzyılda devletin en çok uğraştığı meselelerden biri olan iç isyanlar ve bu isyanlarm bas tırılması için yapılan çalışmalar, Anadolu toplum yapısında önemli değişikliklere sebep oldu. Ahlâkî, kültürel, iktisadî bo zulmalar ve halk ile devlet arasmdaki ilişkilerde kopmalar mey dana geldi. Dış
Sebepler:
Coğrafya keşifleri, Rönesans ve Reform hareketleri so nunda, Osmanlı Devleti'nin en büyük düşmanı olan Avrupa ül keleri büyük bir atılım yaparak gelişmeye, güçlenmeye, başla dılar. Kuzeyde Ruslar devamlı güneye doğru iniyor, açık deniz lerde İspanyol ve Portekizliler Osmanlı topraklarma saldnıyordu. Merkezî Avrupa'da ise, Osmanh Devleti'ne karşı güçlü dev letler ortaya çıkmıştı. Osmanlı Devleti daha da genişleyecek bir durumda değildi. Doğu'da İran'ı, Kuzey'de Rusları, Batı'da Al manya-Avusturya'yı aşamıyordu. Kuzey Afrika'da ilerleyeceği
icadar ilerlemişti. Açık denizlere çıkılamadığı için yeni kıtalara ulaşamamıştı. Ayrıca, dünyanm en hareketli toprakları üzerinde ve çok çeşitli milletlerden meydana gelen bir devlet olarak, ba şmda birçok dertleri vardı. İşte bütün bu sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti, 16. yüzyılın sonunda başlayan ve 17. yüzyılda devam eden bir bu nalım devrine girdi. l.îç Ç a l k a n t ı l a r ve
İsyanlar:
a- isyanların Sebepleri ve Özellikleri: 17. yüzyılda, Osmanlı Devleti içinde birçok iç isyan çıkmıştn. Bu iç isyanları, İstanbul isyanları ve "Taşra" isyanları olarak iki kısımda inceleyebiliriz. Taşra isyanları ise, Celâlî isyanlan ve Eyâlet isyanları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. İstanbul isyanları tamamen askerî nitelikte idi. Eyâlet is yanları ise, askerî, siyasî, dinî ve etnik nitelikler göstermektey di. Celâlî isyanlarında idarî ve İktisadî nitelikler ağırlıktaydı. İç isyanlar hepsinde ayrı sebepler bulunmakle birlikte; yu karıda, "17. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin Genel Durumu" baş lığı altmda belirtilen, devletin içine düştüğü bunalımlarm genel sebepleri meydana getirdiğini söyleyebiliriz. b-Merkez (İstanbul) İsyanları: İstanbul isyanlarının esas özelliği, tamamen "askerî" ol masıdır. Her ne kadar bazen ilmiye zümresi ve halk katılmış ise de, İstanbul isyanlarını yapanlar "Kapıkulu Ordusu"dur. Genel likle bu isyanlar padişahları veya sadrazam ve diğer önemli devlet adamlarmı değiştirmek amacı ile yapılmıştır. Bu isyan ların bir diğer yönü ise, devlet merkezindeki yönetici zümrele rin birbirleri ile olan mücadelelerinin isyanların perde arkası nı meydana getirmesidir. Kapıkulu askerlerinin isyanları Fatih deverine kadar gider. 15. ve 16. yüzyıllardaki isyanlar "cülüş bahşişi" veya "ulufe" yüzünden çıkmıştı. İsteklerinin kabul edilmesi ise, onlarm ken di güçlerini anlamalarma sebep olmuş ve giderek isyanlar şekil değiştirmişti.
III. Murat devrinde maaşiarmm düşük değerdeici paralarla verileceğini baliane eden Yeniçeriler ve Sipahiler isyan edip, Saray'a gelmiş ve defterdai-m başım istemişlerdi. Sultan Osman, Hotin seferi sırasında (1620) Yeniçeri or dusunun, bozulduğunu, işe yaramaz hale geldiğini görmüştü. Buna çare olarak orduda ıslahat yapmaya karar verdi. Ancak tecrübesiz ve gençti. Yeniçeriler onun fikrini öğrenince, saraya yürüyerek, Sultan Osman'ın bazı yakın damşmanlarmm ve ho casının idamını istediler. Bu olmayınca da I. Mustafa'yı tahta çıkarıp, Sultan II. Osman'a çeşitli hakai-etler yaparak Yedikule zindamna hapsettiler. Sonra da öldürdüler. (1622). Kapıkulu ordusu (yeniçeri ve sipahiler) IV. Murad'a karşı padişahlığının ilk yıllaımda iki defa isyan ederek saraya hücum ettiler. Padişahtan görevi bırakmasını isteyecek kadar ileri gitti ler ve bazı devlet adamlarmın görevden aldırdılar. FV. Murat ise aldığı sert tedbirlerle bu isyancıları zaman içinde ortadan kaldı rarak düzeni sağlamayı başardı. IV. Mehmet zamanında yeniçeri ve sipahiler maaşlarının zamanmda ödenmediğini bahene ederek ayaklandılar ve sorum lu tuttukları devlet adamlarını idam ettirdiler. Ayrıca IV. Meh met'in tahtan indirilmesinde de rolleri oldu. c-Taşra
İsyanları
1.Anadolu'daki Celali İsyanları: Yavuz Sultan Selim devrinde, Bozoklu (Yozgat) Celâl, "mehdî"liğini ilan ederek binlerce taraftarı ile isyan etmişti. Bu isyan kısa zamanda bastırıldı. Ancak Şeyh Celâl'm ismi, daha sonra Anadolu'da meydana gelen iç isyan ve karışıklıklara veri len genel bh isim oldu. Celâlî İsyanlarının Sebepleri: » İktisadî durumun giderek kötüleşmesi, para ayarmm bo zulması, • Vergi adaletsizhği sebebi ile köylünün "çift bozan" olup, toprağını bırakması ve kiminin eşkiyalığa başlaması, kiminin güvenliğin iyi olduğu şehirlere göç etmesi,
» Şetlirlerde bulunan, Kapıkulu Ocağı halkının, yani Yeni çerilerin, Sipahilerin, beylerbeyi ve sancakbeyi askeri olan sek banların şımarık hareketleri, " Devletin esas süvari kuvveti olan Tımarlı Sipahilerin ih mal edilmesi, • Kaza kadılarının (hakim) ve yardımcıları olan naiblerin, çeşith sebeplerle köy halkmdan kanunsuz para vb. almaya baş lamaları, • 15. yüzyılm sonlarından itibaren, müikî-askerî yüksek yöneticilerin özellikle beylerbeyi ve sancakbeylerinin "devşir me" asılh olmaları dolayısı ile, Anadolu Türk halkı ile gereken duygusal bağları kuramamaları, Türk haikmı anlayamamaları. Başlıca Celâlî İsyanları: Anadolu'da çıkan Celâlî isyanlarının en büyükleri Karayazıcı Abdülhalim, Deli Hasan, Canboladoğlu, Kalenderoğlu, Tavil Ahmet vb. gibi kimseler tarafından çıkarılmıştı. Ayrıca, devletin bazı "paşa"larda türlü sebeplerden Celalî olmuşlardı ki, bunlarm en ünlüsü Abaza Mehmet Paşa'dır. Batı Anadolu'da kendisinin Selçuklu hanedanından olduğunu ileri süren bir Celâlî daha vardı. Celalî isyanlarının sonuçları: Bu isyanlar Anadolunun zengin bölgelerini tahrip etti. Birçok şehir ve kabasa yakılıp yı kıldı. Anadolu'da dirlik ve düzen bozuldu, ekonomik hayat fel ce uğradı, her alanda üretimin azalmasma yol açtı. 2. E y a l e t
İsyanları:
17. yüzyılda, Anadolu ve Rumeli gibi merkez topraklar dışmdaki Yemen, Bağdat, Basra ve Trablusgarp gibi eyaletlerde de bazı isyanlar çıktı. Osmanlı Devleti'ne bağlı olan hükümet lerde de isyanlar çıktı, bunlarm en önemlileri, Erdel, Boğdan ve Eflak Beylikleri idi. Eyalet isyanlarının sebepleri: Devlet oto ritesinin zayıflaması, yerel yöneticilerin devletten ayrıhna istek leri, yöneticilerin olumsuz tutum ve davranışları sonucu halkın tepki göstermesi.
2-17. Y Ü Z Y I L D A
O S M A N L İ
D E V L E T İ ' N İ N
DIS
S İ Y A S E T İ A. O S M A N L I - İ R A N İ L İ Ş K İ L E R İ ( 1 5 7 7 - 1 6 3 9 ) :
Osmanlı Devleti'nin İran Safevî Devleti ile savaşları Ya vuz Sultan Selim devrinden itibaren başlamış ve Kanunî dev rinde 1555 yılmda yapılan Amasya Anlaşması ile sona ermiştir. Ancak 1577 yılında yeniden başlayan İran savaşları 1639 Kasr1 Şirin Anlaşması'na kadar devam etti. 1579 yılmda Şah Tahmasb'm ölümünü fırsat bilen Osman lı kumandanları İran'a girdiler. On yıl süren savaşlarda Azer baycan, Gürcistan ve Dağıstan almdı. 1590'da İstanbul Anlaş ması yapıldı. Ancak 1603 yılmda Şah Abbas, İstanbul Anlaş ması ile kaybettiklerini geri almak için harekete geçti. Bu defa 9 yıl süren savaşlara 1612'de yapılan anlaşma ile son verildi. İranlılar anlaşmaya uymayınca 1615'de savaş yeniden başladı. Aralıklarla süren savaşlara, İV. Murat, düzenlediği iki büyük seferle son verdi (1635-1637). Bağdat'ı geri aldı. Yapılan Kasr-ı Şirin (1639) Anlaşmasıyla Azerbaycan ve Revan İranlılar'a verildi. Bağdat Osmanlılarda kaldı. İki ülke arasmda çizilen sınn, günümüzde de aynen devam eden Türkİran smnıdır. B. OSMANLI DEVLETİ'NİN A V R U P A SİYÂSETİ:
O s m a n l ı - A v u s t u r y a İ l i s k i l e r i (1593-1699): 1593-1606 Savaşları: 1593 yılında, Dalmaçya kıyılarmda barman ve Alman ya'nm desteklediği Hristiyan "Üskok" çetelerinin Osmanlı top raklarma verdiği zararlara karşıhlc, akmca birlikleri Telh Hasan Paşa komutasında Avrupa topraklarma girdiler. Böylece 1568 yılında yapılmış olan barış anlaşması bozulmuştu. Erdel, Eflâk ve Boğdan Prenslikleri de Osmanlı Devleti'ne isyan ederek Avusturya tarafma geçtiler. Başlangıçta Avusturya Kuvvetleri
bazı başarılar kazandılar. III. Mehmet padişah olunca bizzat se fere çıktı. (1596). Eğri Kalesi fetliedildi. Avusturya ordusu Hacova Savaşı'nda yenildi. Daha sonra Kanije Kalesi alındı (1600). Bu arada düşman eline düşmüş olan Esîergon Kalesi de on yıl sonra 1605'te geri aimdı. Güney-Batı Macaristan'ın önemli kalelerinden olan Kanije'yi tekrar almak isteyen Avus turya kuvvetlerini Tiryaki Hasan Paşa küçük bir kuvvet ile bozguna uğrattı (1601). .On üç yıl süren savaşa 1606 yılında Zitvatorok Anlaşması ile son verildi. Osmanlı Devleti Eğri, Ka nije ve Estergon kalelerini alıyor, hiç toprak kaybetmemiş olu yordu. 1658-1664 Savaşlaıı: Erdel (Transilvanya) Beyi Rakoçi, Eflâk ve Boğdan Bey leri ile anlaşarak Osmanlı Devleti'ne karşı isyan etti. Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa düzenlediği bir seferle bu isyanları bas tırdı. Yeni sadrazam olan Köprülüıade Fazıl Ahmet Paşa bü yük ordu ile hareket ederek Erdel meselesini çözmek, Avustur ya'ya bir ders vermek istedi. Osmanlı ordusu Uyvar (Neuhesel) Kalesi'ni kuşattı, fethetti ve Avusturyalıları Zerinvai-'da yendi. Avrupalılar, Osmanh gücünün yeniden ortaya çıktığını düşüne rek telalandılar Avusturya hemen barış istedi. 1664 yılında Vasvar Anlaşması imzalandı. Buna göre artık, Avusturyalılar Erdel işine karışmayacak, Erdel Osmanlı Devleti'ne bağlı ola cak, Avuî;turya savaş tazminatı ödeyecek ve Uyvar Kalesi Türklerde kalacaktı. İ k i n c i V i y a n a K u ş a t m a s ı ( 1 6 8 3 ) v e "Fe lâket Seneleri": 1683 yılında Almanya-Avusturya (Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu) Devleti'nin başşehri Viyana'nm kuşatılması ve kuşatmada Türk ordusunun yenilmesi ile başlayan ve 16 yıl sü ren bozguniai' devrine tarihimizde "felâket seneleri" denir. Bu devirle birlikte Osmanlı Devleti artık gerilemeye başlamış sayı lır. Türklerin bu yenilgiler devri ve gerilemeler dönemi öyle uzun sürmüştür ki, Türk ordulaıınm geri çekilmeleri tamamen,
aııcaic İstiklâl Savaşı'nda 1921 yılında kazanılan Sakarya Za feri iie durdurulmuştur. Bu defal<:i Avusturya Savaşları'nm sebebi. Macaristan olaylarıdn. Macaristan'm Avusturya denetiminde bulunan kısmmda, İmparator I. Leopold mezhep hürriyetini kaidnmış ve koyu bir Katolik uygulamasma başlamıştı. Bu durumda Macar beylerinden İmre Tökeli Avusturya'ya kai-şı ayaklanmış ve Os manh Devleti'nden de yardım istemişti. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, bunu bir fırsat kabul ederek, Avusturya üzerine sefer yapılması kararını çıkarttı. Eski tarihçiler Kai'a Mustafa Paşa'nın mağrur, şöhret düşkünü olduğunu ve bu sefe rin bundan dolayı açıldığını yazarlar. Ancak bir asırdır ciddî zaferlere susamış olan ve eski devirlerdeki fütuhatı özleyen or du ve toplumun etkisini de hatırlamak gerekir. Kaı^a Mustafa Paşa, bu isteklerin temsilcisi olarak ortaya çıkan bir kimse du rumundadır. 1682 yılında başlayan Viyana seferinde derhal şehir kuşa tıldı. Osmanlı kuvvetleri, yardımcı birliklerle beraber beş yüz bin kişiyi buluyordu. Viyana şehri bütün Avrupa'nın en önemli şehri durumunda idi. Eğer fetih gerçekleşirse, Osmanlı Devle ti'nin tarihi gidişinde önemli değişiklikler meydana gelecekti. Diğer taraftan bütün Avrupa ayağa kalkmış, batıdan bir Haçlı ordusu, kuzeyden Lehistan ordusu hareket etmişti. İki ay süren kuşatmada devam ediyordu. Lehistan kralı Jan Sobieski güçlü bir süvari kuvveti ile geldi. Leh ordusunu durdurmakla görevli olan Kırım birlikleri gereken gayreti göstermedi. Türk ordusu iki ateş arasmda kaldı. Bu arada Sadrazam Kara Musta fa Paşa'nın düşmanı olan bazı komutanlar, O'nun bir zafer ka zanmasını istemediklerinden, işi ağırdan alıyorlardı. Sonunda büyük bir bozgun ortaya çıktı. Viyana önlerinde, galip olabile cek kudretteki Türk ordusu, devletteki iç çekişmelerin orduya yansıyan etkilerinden dolayı tarihindeki en büyük bozgunlar dan birine uğradı. Ordunun bütün donatımı, hazinesi, topları, cephanesi terk edilmek zorunda kalındı. Kara Mustafa Paşa, çok büyük zorluklarla kalan kuvvetleri toplayarak Belgrat'a çekti (1683). Sultan IV. Mehmet, Kara Mustafa Paşayı idam et tirdi.
Haçlı Birliği (Kutsal İttifak): Türk ordusunun bu yenilgisi Avrupa'da büyük lieyacan ve sevinç meydana getirdi. Papa, bütün Hristiyan dünyasının başı olaı-ak liemen yeni bir "Haçlı Birliği" kurdu. Avusturya, Vene dik, Lehistan, Rusya ve Malta Papa'nm bu birliğine katıldılar. Venedikliler Mora Yarımadasîna ve Dalmaçya kıyılarına, Rus lar Azak taraflarına, Lehistan Podolya ve Boğdan üzerine ve Avusturya ise Macaristan, Erdel bölgelerine saldırdılar. Esteregon, Budin düştü. (1686) Macaristan'da Avıısturyaldarla yapüan savaşlar çok şid detli geçiyordu. Budin şehrinin Avusturyahlara geçmesi üzeri ne, şehirde kalan bütün Türkler öldürüldü ve seksen kadar ca mi yıkddı. Türk izi tamamen yok edildi. Devam eden bozgunlar sırasında bir askerî ayaklanma sonunda. Sultan IV. Mehmet tahttan indirildi ve II. Süleyman padişah oldu (1687). Yeni pa dişah Edirne'de büyük bir Divan topladı ve durum görüşüldü. Sadrazamlığa Köprülüzâde Eazıl Mustafa Paşa getirildi. Fazıl Mustafa Paşa, önce devletin iç yapısındaki bazı bozuklukları düzelttikten sonra, Avusturya üzerine sefere çıktı. 1691 yılında Salankamen savaşında, askerin cesaretini arttır mak için öne atıldığı bir sırada şehit düştü. Bozgun devam edi yordu. Bu arada 1691'de padişah değişikliği olmuş ve II. Ah met tahta çıkmıştı. Bu arada 1695'de tahta II. Mustafa geçti. II. Mustafa bizzat sefere çıktı.1695 yılında Erdel'de bir Avus turya ordusu yenildi. 1696 yılında ikinci defa yenilen Avustur ya'ya karşı 1697 yılında yapılan üçüncü seferde başarı kazanılamadı. Macaristan geri alınamadı. Bu sırada, Venedikliler Sakız'ı işgal etmiş (1694), Ruslar Azak Kalesi'ni almışlardı (1696). Karlofça Anlaşması (1699): II. Mustafa'nın savaşa devam etmek istemesine rağmen. Sadrazam Amcazade Hüseyin Paşa'nm gayretleri ve devletin ileri gelenlerinin ısrarı ile barışa kai-ar verildi. Belgrat civarın daki Karlofça kasabasında Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rus devletleri ile iki aydan fazla süren bir görüşme sonunda 1699 yılmda "Kaıloça Anlaşması" imzalandı. Buna göre:
" Temeşvar ve Banat dışında bütün Macaristan Avustur ya'ya, « Podolya ve Ulo-ayna Leliistan'a, ° Mora Yarımadası ve Dalmaçya kıyıları Venedik'e, " Azak Kalesi ve çevresi Ruslai^a veriliyordu. Ayrıca Rus lar İstanbul'da elçi bulunduracak ve Kudüs'ü serbest ziyaret edebileceklerdi. Karlofça Aıiaşması Osmanlı Devleti'nin toprak kaybettiği ilk anlaşma oldu. Bu anlaşma ile Osmanlı devletinin orta Avrupa'daki ege menliği sona erdi. Avrupa'dan geri çekilme başladı. Osmanlı-Lehistan İlişkileri: Hotin Seferi ve Anlaşması (1620): Lehistan (Polonya) Sokullu Mehmet Paşa zamanmda Os manlı himayesine alınmıştı. 1587 yılında bu himayeden çıkan Lehistan, fırsat buldukça Osmanlı denetiminde olan Boğdan (Kuzey Romanya), Eflâk (Güney Romanya) ve Erdel işlerine karışıyordu. Sultan II. Osman (Genç Osman) devrinde (16181622) Lehliler üzerine bk sefer düzenlendi. Yaş civarında Leh ordusu yenildi ve Hotin Kalesi kuşatıldı. Ancal^, Yeniçerilerin gayretsizliği yüzünden sonuç almamadı. Lehliler iie Hotin An laşması yapılarak sefere son verildi. (1621). Buna göre Lehistan ve Osmanlı Devleti birbirinin topraklarına saldırmayacaklar ve Lehistan Kırım Hanı'na ödediği yıllık 40 bin altın vergiyi ver meye devam edecekti. Sultan IV. Mehmet'in Leh Seferi (1672-1676): Hotin seferinden sonra yarım asır süren barış IV. Mehmet devrinde bozuldu. Lehistan'm Osmanlı himayesindeki "Kazak lara" saldırması üzerine başlayan anlaşmazlık, Podolya toprak ları üzerinde devam etti. "Kazaklar" Rus ve Leh devletlerine is yan etmiş, toprağa bağh köylü (köle) çeteleri idi. Bunlai" Kara deniz kıyılarmdaki bataklıklarda yaşarlardı. Batı Feodalite sis teminde toprağa bağlı köle olan bu insanlar, bundan kurtulmak için isyan ediyorlardı. Osmanlı himayesine sığmıyorlardı.
IV. Mehmet'in Leh Seferi 1672 yılmda yapıldı. Podolya ve Galîçya alındı. Aym yıl yapılan Bucaş Anlaşmasına göre, Podolya'nm Osmanlılara geçtiği kabul edildi ve Lehistan yıllık vergiye bağlandı ve 1676 yılma kadar süren savaşta Lehistan önemli zararlara uğradı. Bucaş Anlaşması yenilerek sefere son verildi. Bucaş Anlaşması Osmanlı Devleti'nin batıda toprak ka zandığı son anlaşmadır. Osmanlı-Venedik ilişkileri: 17. yüzyıldaki Osmanlı-Venedik Savaşı, 1645 yılında, Akdeniz'de Venedikliler'hı elinde bulunan ve Osmanlı Devleti deniz güvenliğini zedeleyen Girit Adası'nın kuşatılması ile başladı. Hanya limanı zaptedîldi. Daha sonra Girit serdarlığma tayin edilen Vezir Deli Hü seyin Paşa, Kandiye şehrini kuşattı. Ancak bu kale kendisini yirmi beş yıl savundu. Girit savaşları snasmda Venedikliler Ege Denizi'nde Türk limanlarma saldndılar ve hatta bir aralık Ça nakkale Boğazı'nı kapattılar. Köprülü Mehmet Paşa sadrazam olduğu zaman Venedikliler Ege Denizi'nde yenildi ve Girit mü cahitlerine yardun ulaştmidı. Daha soma da Fazıl Ahmet Paşa Girit'e gidip 1669 yılmda Kandiye şehrini fethetti ve Girit'ten Venediklileri çıkardı. 3. K A R L O F Ç A ' D A N K Ü Ç Ü K K A Y N A R C A A N L A Ş M A S I ' N A
a. K a y b e d i l e n T o p r a k l a r ı K u r t a r m a Ç a baları: 1699 yılmda yapılan Karlofça Anlaşması ile ilk olarak toprak kaybeden Osmanlı Devleti, bu tarihten itibaren "Gerile me Devri"ne girmiş kabul edilir. Gerileme devri 19. yüzyıl ba sma kadar devam eden bir devirdir. Osmanlı Devleti'nin bu devirdeki genel siyaseti, dışta kaybettiği toprakları geri almak, içte ıslahatlar yaparak devle tin bozulan müesseselerini düzeltmek şeklindeydi. Kaybedilen yerlerin geri alınması için, Ruslar Venedikliler, Avusturyalılar ve İran ile uzun savaşlara girişildi. Ancak, savaşlarda istenilen ler elde edilemediği gibi, daha birçok yeni kayıplar verildi.
Diğer taraftan devletin yeniden güçlendirilmesi, bozulan müesseselerinin düzeltilmesi için yapılan ıslahat çalışmaları ba zı faydalar sağladı. Osmanlı-Rus
ilişkileri:
17. yüzyıl başmda Rusya'nm başmda Çar I. Petro (Deli Petro) bulunuyordu. Deli Petro, Rusya'da önemli ıslahatlar yap mıştı. Ordu ve donanmasmı güçlendirmiş, Baltık kıyısmda Pe tersburg, Beyaz Deniz kıyısmda Arkanjelsk liman şehirlerini kurdurmuştu. Karlofça Anlaşması ile de Karadeniz kıyısmda Azak Kalesi'ni elde etmişti. Böylece Rusları ilk defa olarak ka palı topraklardan denizlere doğru yönlendirmişti. Ancak bun lar, Petro'nun istediklerinin bir kısmı idi. O Kırım'a sahip ol mak, Karadeniz'i denetimine ahnak istiyordu. 1711 Prut Savaşı: Ruslarm Baltık kıyılarma yerleşmek istemeleri İsveç Krallığmı harekete geçirdi ve KralX//. Şari Ruslarla savaşa girişti. Osmanlı Devleti durumu taldp ediyordu. 1709 yılmda Çar Pet ro, İsveç ordusunu Rusya içine çekeıek Paltova'da yendi ve İs veç Krah XII. Şari (Demirbaş Şari) yaralı bir durumda Osmanlı Devleti'ne sığmdı. O'nu takip eden Rus Kazakları Osmanlı top raklarma ghdi ve bazı yakıp-yıkma hareketlerinde bulundular. Diğer taraftan. Deli Petro, Balkan Yarımdası'ndaki Ortodoks Hristiyanlar üzerinde otorite kurmaya çalışıyor ve onları Os manlı Devleti'ne karşı ayaklanmaya teşvik ediyordu. Eflâk ve Boğdan Beyleri ile gizli temas halindeydi. Bütün bunlar ve Kı rım Hanı'nm durumu Divan'a bildirmesi üzerine Rusya'ya sa vaş açıldı (1711). Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa komutasmdaki Türk or dusu Tuna'ya geçip Eflâk'a ghdi. Bu snada Deli Petro'da Boğ dan ve Eflâk Beyleri üe anlaşmış ve Prut Nehri'ni geçmişti. Os manlı merkez ordusu ve Rusları arkadan takip eden K m m kuv vetleri Deh Petro'yu Prut kıyısmda yakaladı. Deh Petro ve or dusu çok zor bur durumda idi. Ya teslim olacak veya çemberi yarmak için hücuma geçecekti. İki halde de durumu iyi değildi.
Ancak birinci gün Osmanlı Ordusunun yaptığı hücumda Yeni çeriler bozulmuş ve çok zaiyat vermişlerdi Baltacı Mehmet Pa şa, Ruslara hücum etmeyi göze alamıyordu. Diğer taraftan Ruslar, açlıkla karşı karşıya gelmişlerdi. İsveç Kralı ve Kırım Hanı Rusların teslhn olmasmı beklemek fikrindeydiler. Baltacı Mehmet Paşa, kararsızlık içinde Deli Petro'nun barış teklifini kabul etti. Yapılan Prut anlaşmasma göre: « Karlofça Anlaşması'na göre Ruslara bırakılmış olan Azak Kalesi geri verilecek, Ruslar İstanbul'da elçi bulundura mayacaklardı. » Ruslai" Lehistan işlerine karışmayacaklar, İsveç kralmm ülkesine dönmesini engellemeyeceklerdi. Prut savaşmda elde edilen fırsata göre bu anlaşma, çok za yıftı. Nitekim Deli Petro daha soma anlaşmaya uymadı. Baltacı Mehmet Paşa'nm bu tarihî hatası, idamına sebep oldu. Osmanlı- Venedik İlişkileri: 18. yüzyıldaki Osmanlı siyasetinin esası, kaybettiği yerleri geri almaktı. Bunun için Prut'ta kazanılan başarıdan soma, Ve nediklilerin eline geçmiş olan Mora Yarımadası üzerinde du ruldu. Mora Rumları, asırlardır Osmanlı Devleti'nin adalet ve serbestliğine alışmışlardı. Venedikliler'in onları "feodal" bir yapıya sokmaları, köleleştirmeleri, eziyet etmeleri üzerine Os manlı yönetimini arar olmuşlardı. Venedik korsanlarının Os manlı gemilerine saldnmaları bahane edilerek 1715 yılmda Venedik'e savaş açıldı. Silahtar Ah Paşa, kısa zamanda Mora'yı Venediklilerden kurtardı. Bu ilerleyiş karşısında Avusturya, Karlofça Anlaşmasinm bozuldğunu ileri sürerek savaşa girile ceğini bildirdi. Osmanlı-Avusturya
İlişkileri:
1716 yılında Avusturya'ya savaş ilan edildi. Sadrazam Si lahtar Ali Paşa, Macaristan'a girdi ve Avusturya ordusu ile kar şılaştı. Osmanh kuvvetlerindeki bir dağılmayı önlemek için öne
atılan Ali Paşa şehit düşünce, ordu bozuldu. Belgrat Kalesi düştü. Osmanlı hükümeti barış istedi ve 1718 yüında Pasarofça Anlaşması yapıldı. Buna göre, Mora bizde kalıyor, ancak Belgrat Avusturyalılara bnakılıyordu. Belgrat'm kaybı önemliy di. 1736 yılında Rusya ile birlik olan Avusturya Osmanlı Devleti ile savaşa girdi. Snbistan ve Eflâk'ta yenilen Avusmrya orduları geri püskürtüldü. Sadrazam İvez Mehmet Paşa Belgrad'ı kuşattı. Diğer taraftan Osmanlı orduları Rusya karşısında da başrılar elde etmekte idiler. Avusturya'nın barış istemesi üzerine 1739 yılmda Belgrat Anlaşması imzalandı. Buna göre, Avusturya Belgrat'ı geri veriyordu. Belgrat Anlaşması Osmanlı Devletinin batıda imzaladığı son şerefli ve kazançlı anlaşmadır. 1783 tarihinde Rusya'nın Kırım'ı işgal etmesi üzerine, Osmanlı Devleti Rusya'ya savaş açmıştı. Avusturya'da Rusya ile birhk olduğu için Osmanlı Devleti'ne savaş açtı (1787). An cak bu sırada Fransız İhtilali olmuş ve Avrupa ülkelerinde bazı karışıklıklar görülmeye başlanmıştı. Osmanlı orduları da Yergökü Kalesi'nde bir Avusturya ordusuna bozguna uğratmışlardı. Prusya'nm da zorlaması ile Avusturya bu defa da barış istedi ve 1791 yılmda Ziştovî Anlaşması yapıldı. Buna göre Avusturya bu savaşta aldığı yerleri geri verdi. Ancak Osmanlı Devleti de Orsova ile Unna ırmakları çerçevesinde bazı yerleri Avustur ya'ya bıraktı. b. B a r ı ş
Siyaseti:
Osmanlı Devleti, kuruluşundan itibaren devamlı genişle miş b n devlet idi. 1683-1699 yılları arasındaki yenilgiler ve 1699 Korlofça Anlaşması ile 1718 Pasorofça Anlaşması göster mişti ki, artık Osmanlı Devleti Avrupa içlerine doğru ilerlemeyecekti. Bu bakundan 18. yüzyıl başmdan itibaren ve lâle dev rinde, 'Avrupa ile barış içinde yaşamak" fikri ortaya çıkmıştı. Bu sebeple Avrupa'yı daha iyi tanımak isteyen Osmanlı Devle ti, Paris, Londra ve Viyana gibi şehirlere elçiler göndermişti.
Osmanlı-Rus-Avusturya (1736-1739 Savaşları)
İlişkileri:
Osmanlı Devleti'nin İran ile yaptığı savaşlar sırasmda, Os manlı ordularmm Kuzey Kafkasya'dan geçmesine Ruslarm en gel olması, Kmm'da Bahçerasay şehrine kadar saldırmaları ve yine Balkanlar'daki Ortodoks taplulukları kışkırtmaları üzerine 1736 yılmda Rusya'ya savaş açıldı. 1733 yıhnda Lehistan kralı nın ölümü ile, Lehistan işi de yine gündeme gelmişti. Ancak, Osmanlı Devleti'ne karşı Rusya ile Avustwya gizlice ittifak yaptıkları için, savaş bir anda iki cephede yapıl maya başlandı. Sadrazam Yeğen Mehmet Paşa ve Bosna Bey lerbeyi Hekimoğlu Ali Paşa Avusturya'ya karşı başarı kazandı lar. Kırım'a giren Ruslar çıkarılmış ve Boğdan tarafmdan da Ruslar durdurulmuştu. Osmanlı Devleti hâlâ devrin iki büyük devletine karşı savaşacak ve kazanacak güçte idi. Fransızlarm araya girmesi ile 1739 yûmda. Belgrat anlaşmaları yapıldı. Rus Çarı, Avusturya İmparatoruna ve Fransa Kjalma eşit sayılacak, Azak Kalesi Ruslar'da kalacak, ancak Ruslar savaşta ele geçir dikleri Osmanlı topraklarını geri vereceklerdi. Karadeniz'de Rus savaş ve ticaret gemileri bulunmayacaktı. Osmanlı-Fransız İlişkileri: Osmanlı Devleti, Batı Avrupa Devletleri içinde kendi çı karlarına uygun olarak daima Fransa ile iyi ilişkiler içinde bulu nuyordu. Kanunî devrinde, bu yüzden Fransızlara ticarî imti yazlar (kapitülasyonlar) verilmişti. (1535) Zamanla artan bu imtiyazlar, diğer ülkelere de tamnmış ve Osmanlı Devleti'nin zararına işlemeye b?^lamıştı. 17. yüzyılda geniş olarak bu imti yazlardan yararlanan ülke İngiltere idi. 1739 Belgrat anlaşmala rı snasmda Osmanlı Devleti lehine gayret gösteren Fransız elçi si Vilnöv, bunun karşıhğı olarak 1740 yılmda kapitülasyonları yeniden gözden geçirip çok genişletmişti. Böylece bu tarihten itibaren Fransızlar yine, Osmanh Devleti içinde en çok imtiyaza sahip ülke haline gelmişlerdi.
c. L e l i i s t a n M e s e l e s i v e Osmanlı-Rus Savaşı: 1768-1774 Savaşları ve Küçük Kaynarca Anlaşması: Bu dönemde Rusya'nm başında Çariçe II. Katerina bulu nuyordu. Katerina, Deli Petro'nun vasiyeti gereği, Karadeniz'e inmek, Kırım ve Kafkasya'yı almak, Balkanlar'da Rusya'ya bağlı Hristiyan krallıklar kurmak istiyordu. Diğer taraftan, ölen Leh Kralînm yerine kendi gözdelerin den birini kral yaparak Lehistan'ı ele geçirmeye çalışıyordu. Lehistan (Polonya) bu asırlarda Osmanlı Devleti için çok önemliydi. Çünkü, Rusya ile arasında bir tampon devlet duru mundaydı. Bu bakımdan Osmanlı Devleti daima Lehistan'ın bağımsız olarak yaşamasını istiyordu. Katerina, kendi adammı zorla Leh kralı seçtirdi. Ancak Lehistan vatanseverleri bunu ka bul etmediler. Osmanlı Devleti'ne başvurarak, Karlofça Anlaş ması ile aldıkları Podolya'yı geri vermek şartı ile yardım istedi ler. Ruslar da bu vatanseverlerin toplantısını basmış, onları ta kip eden Rus askerleri Türk topraklarına kadar girmişler ve katham yapmışlardır. Sultan III. Mustafa, Ruslarm yayılmalarmdan endişe edi yor ve daha fazla büyümeden Ruslarm durdurulması gerektiğini düşünüyordu. Gerekli tedbirler aimmadan, zamansız savaş ilanı Ruslara vakit kazandnmış ve kış boyunca çalışan Çariçe Katerina hazrrlıklarını tamamlamıştı. Ruslar beş koldan saldırıya geçtiler. Kartal Ovası'nda merkez ordumuz, küçük bir Rus kuvveti karşısmda, snf disiplinsizlik yüzünden büyük bh bozguna uğradı. Diğer taraftan, Baltık Denizi'nden hareket eden bir Rus donanması, tarihlerinde ilk defa, İngilizlerin yardımı ile Cebeli tarık Boğazı'ndan Akdeniz'e girdi ve Çeşme limanında Türk donanmasmı büyük bir bozguna uğrattı ve yaktılar (1700). Ce zayirli Hasan Paşa'nm toparladığı donanma bir müddet soma Rusları Ege'den çıkardı. Knım'm durumu ise yürekler acısı idi. Ruslar, Kırım ileri gelenlerinin bir kısmını "Siz Cengiz Han neslindensiniz, Os manlılar sizi bir vali gibi idare ediyor, bize yardım ederseniz.
sizin bağımsızlığınızı sağlarız" dîyerek elde etmişlerdi. Kı rım'da bulunan Osmanlı kuvvetlerine yardım yapmayan Kırım kuvvetleri, Ur Kalesi'nde bir de ihanet ederek Ruslara kale ka pılarını açmışlardı. Ruslarla birlikte hareket eden Şahin Giray Katerina ile anlaştığı için, padişahtan gelen nasihatlere de aldır mıyordu. Savaş şiddetle ve Osmanlı Devleti'nin aleyhine devam ediyordu. Rus donanması, Mora'da asilere yardım ediyor, Rus tahriki ile Karadağ'da isyanlar çıkarıyordu. Rusçuk ve Silistre Rus kuşatmasına düşmüştü, bu kötü durum karşısmda Sultan III. Mustafa kederinden öldü (1774). Yerine I. Abdülhamit pa dişah oldu. Bu sırada sadrazam Muhsinzâde Mehmet Paşa, Şumnu'ya kadar gelen Rus kuvvetlerinin kuşatması altma düştü ve barış istemek zorunda kaldı. Küçük Kaynarca Anlaşması (1774) : Sadrazam Muhsinzâde Mehmet Paşa'nın isteği üzerine Osmanlı-Rus delegeleri birkaç saat süren görüşmelerden soma, Osmanlı Devleti için çok zararlı maddeleri bulunan anlaşmayı imzaladılar: o Kırım'a bağımsızlık verilecek, Kırrnı sadece dinî bakım dan "halife"ye bağlı kalacak. Kuzey Kaafkasya'da bazı bölgeler Ruslara bıralalacaktı. « Kuburun, Yenikale, Kerç ve Azak kaleleri Ruslara veri liyordu. « Rusya savaşta işgal ettiği Eflâk, Boğdan ve Akdeniz'deki adaları ve yine Gürcistan'da bazı toprakları geri veriyor, ancak Ruslarla birlikte hareket edip, Osmanlılara ihanet eden buralarm halkının affedilmelerini istiyordu. Ayrıca bir süre vergi de alınmayacaktı. ° Ruslar, bütün Osmanlı limanlarından serbest ticaret ya pacaklar ve Avrupa ülkelerine verilen imtiyazlardan (kapitülas yonlar) faydalanacaklardı. " Ruslar, Osmanlı hakimiyeti altındaki Ortodoks Hristiyanlarm hakkını koruyacaklardı. » Osmanlı Devleti savaş tazminatı ödeyecekti. İstanbul'da devamlı bir Rus elçisi bulunacaktı.
Kaynarca Anlaşması'mn en önemii maddeleri, Kmm'a bağımsızlık ve Ruslara Ortodoks Hristiyanları korumak hakkı nın verildiği maddelerdir. Birincisi ile, Karadeniz kıyıları bir daha ele geçmemek üzere kaybediliyor, ikincisi ile ise Ruslar Osmanh Devleti'nhı iç işlerine karışma hakkını elde ediyordu. Bu anlaşma ile Karadeniz'de yüzyıllarca süren Türk ege menliği sona erdi. Uzun zamanlar Kmm'ı ele geçirmek isteyen Rusya 1783 yılmda Kırım'ı işgal etti. Bunun üzerine, birçok Kı rım Türk'ü Türkiye'ye göç etmek zorunda kaldığı gibi bir müslüman ülkenin Rusya'nm işgaline uğraması Türkiye'de büyük üzüntü yarattı. ç. Doğu
18. Y ü z y ı l d a Siyaseti
Osmanlı-Iran
Osmanlı
Devletinin
ilişkileri:
18. Yüzyılm başmda İran Şahı olan Şah Hüseyin, Azer baycan ve Kafkasya'da sünnîlere baskı yapıyordu. Diğer taraf tan Afganistan'da Mahmut Han isyan etmiş ve bağımsızlığmı ilan etmişti. İran'daki bu iç savaşlar ve karışıklıklar Rusların ve Osmanlılarm dikkatini çekti. Osmanlı Devleti, Van, Erzurum ve Bağdat Beylerbeyine emir vererek İran'ın bazı kısımlarmı zabtetmelerini istedi. Ruslar da Kafkasya'dan İran'a girmişlerdi. Osmanh ve Rus kuvvetleri arasmda bir savaş İhtimali üze rine iki devlet anlaşmaya karar verdiler ve 1724 tarihhıde İstan bul anlaşması ile İran'm bazı kısımları iki devlet arasmda payla şıldı. Sultan I. Mahmut devletin iç meselelerini çözümledikten soma İran savaşları yeniden başladı ve Tebriz ile Hemadan almdı. Şah Tahmasb barış istedi. 1732 yılmda yapılan anlaşma İle, Gence, Tiflis ve Dağıstan Osmanlı Devleti'nin olacak ve Tebriz, Hamedan, Kirmanşah İranhiara geri verilecekti.
Yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı-İran ilişkilerinde kü çük bazı anlaşmazlıklar çıkmış ise de, bunlar önemsiz idi. Bu bakımdan 1746 alaşmasından günümüze kadar Türk-İran iliş kileri dostane bir şekilde devam etmiştir. B - KÜÇÜK KAYNARCA ANLAŞMASI SONRASINDAKİ GELİŞMELER
ve
1. O s m a n 11 - R u S y a , A v u s t u r y a , Fransa Münasebetleri:
İngiltere
Kırım Meselesi: Rusların niyeti Kırım'ı tamamen ele geçirmekti. Bunu hem Osmanlı hükümeti ve hem de Kırrnı ileri gelenlerinden Os manlı taraflısı olanlar ile halk biliyordu. Bu bakımdan Küçük Kaynarca Anlaşması'nm "bağımsızlık" maddesine uymak iste meyen Kırımlılar İstanbul'a heyet gönderip, Osmanh Devleti'ne bağlanmak istiyorlardı. Ruslar ise, para ve çeşitli yollarla Kı rım'da kendilerini tutan bir zümre meydana getirmişlerdi. Bu zümrenin başmda Şahin Giray isimli, zamanmda Katerine'nin yanmda bulunmuş birisi vardı. Ruslar Şahin Giray'ı yanma Rus orduları vererek zorla Han seçtirdiler. Bir Rus gibi hareket eden Şahin Giray'm han olması Kmm'da iç savaşa sebep oldu. Os manlı Devleti duruma müdahale ederek Ruslar'm kuvvetlerini Kırım'dan çıkarmalarmı istedi. 1779 yılmda Aynalıkavak An laşması yapılarak, Ruslarm Kırım'dan çekilmeleri sağlandı. Şa hin Giray'm Hanlığı da kabul edildi. Ancak, halk Şahin Giray'ı istemiyor ve Ruslar da K m m işlerine karışmaktan geri durmuyordu. Nihayet II. Katerina 1783 tarihinde Kırım'ı Rusya'ya bağladığını ilan etti. Türki ye'ye göç etmek isteyen binlerce kişi kılıçtan geçirildi. Osmanlı Devleti bir şey yapcunadı ve Türkiye'de bu durum büyük üzün tüye sebep oldu. Binlerce yıllık Müslüman Türk yurdu Ruslarm eline geçmişti.
Rusya-Avusturya Anlaşması ve 1787-1792 Savaşları: Çariçe II. Katerina Osmanlı Devleti'nin yıkılabileceğini düşünerek, Avusturya ile bir anlaşma yaptı. Buna göre Rumeli topraklarını aralarmda paylaşıyorlar ve eğer elde edebilirlerse İstanbul'da bir Bizans devleti kurmak istiyorlardı. Bu anlaşma, İngiltere ile Prusya'yı telaşlandırdı. Osmanlı Devleti de zaten Kırım'm acısı içinde bulunduğundan 1787 yılmda Rusya'ya ye niden savaş ilan edildi. Avusturya da savaşa katılmca, Osmanlı Devleti yine iki cephede savaşmak zorunda kaldı. Ruslar Özi Kalesi'ni alıp, bütün Türkleri kıhçtan geçirdiler. Bu haber İstan bul'da duyulunca Padişah I. Abdülhamit üzüntüsünden öldü. Yerine///. Selim padişah oldu (1789). Bu sırada Fransa'da ihtilâl olmuş ve ihtilâl Avrupa ülkele rine etki yapmaya başlamıştı. Avusturya savaşta başarı kazanmayacağmı anlaymca Rusya'dan ayrılarak Osmanlı Devleti ile Ziştovi Anlaşmasını yaptı (1791). Yalnız kalan Rusya da bu defa barış istedi ve Osmanlı Devleti'nin de savaşa devam ede cek durumu olmadığı için 1792 yılmda Yaş Anlaşması yapıldı. Osmanlı Devleti Kırım'ın Rusya'ya ait olduğunu kabul etti. Dinyester Nehri iki üUce arasmda smır olarak tesbit edildi. Napolyon'un Mısır'ı işgali: Osmanlı-Fransız ilişkileri 1789 Fransız iltilaline kadar bo zulmadan devam etmişti. Hatta, Sultan III. Selim, şehzadeliği zamanında bile Fransa Kralı ile mektuplaşndı. Nizam-ı Cedid ıslahatı sırasmda Fransa'dan adamlar getirmişti. İhtilâl'in ilk yıl larında da iyi giden ilişkiler Direktuvar devrinde (1795-1799) bozuldu. Fransızlar bu snada İngilizlerle savaşıyorlardı. İngilizleri yenebilmek için, Hindistan yolunu kapatmak istiyor ve bunun için de Osmanlı Devleti'nin bir vilâyeti olan Mısır'ı işgal etmek istiyorlardı. Bu fikrin sahibi olan Napolyon, ayrıca Osmanlı Devleti'nin yıkılma ihtimalini de düşündüğü için, Rus Çariçesi II. Katerina ile Avusturya İmparatoru II. Jozef ten evvel davra nıp, değerü toprakları ele geçirmek istiyordu. Bu bakundan bu tarihlerde Fransa'nın Osmanlı Devleti'ne karşı güttüğü siyaset iki yüzlü idi.
Napolyon 1798 yılında Mısır'a çıktı ve zayıf Osmanlı kuvvetlerini yenerek Kahire'yi işgal etti. Osmanlı Devleti ise İngiltere ve Rusya ile bir anlaşma yaparak bu ülkelerinin do nanmalarını yardıma çağırdı, ingiliz donanması ünlü Amiral Nelson komutasında, Ebubekir açıklarında Fransız donanmasım yakaladı ve yaktı. Donanması yok olunca Napolyon Suriye üze rine yürüdü. Akka Kalesi'ni kuşattı. Cezzai- Ahmet Paşa'ya ye nildi. Osmanlı Devleti de büyük bir ordu haznlayarak, Mısır'a doğru yola çıkarmıştı. Napolyon, 1799 yılmda, gelişinden 14 ay sonra Mısır'a gizlice terk edip kaçtı. Yerine bıraktığı General Kleber de Kilisli Türk genci Süleyman tarafından öldürülünce Fransızlar tutunamayacaklarmı anladılar. Kleber'in yerine ge çen general korkusundan Müslümanlığmı ilan etti. Osmanlı or dusu da Mısır'a girmedi. Bu arada İngilizler de İskenderiye ci varmda, Ebubekir limanma asker çıkardılar (1801). Yapılan bir anlaşma ile Fransızlar çekildi. Osmanlı-Fransız,İngiliz,Rus
İlişkileri
Fransızlar'm Mısır'ı işgali üzerine, Osmanlı Devleti Ruslar ve İngilizlerle ortak hareket etmiş idi. Ancak daha sora, Fran sızlar Mısır'ı Osmanh Devleti'ne teslim edip gittiler. Ruslar ise, henüz tehlikenin bitmediğini ileri sürerek Ege Adalarîndan çıkmadılar. Diğer taraftan Fransa 1804 yılmdan itibaren bütün Av rupa Devletleri ile savaşa giriştiği için, Osmanlı Devleti ile dostluğunu yenilemek istedi. Ruslar da Balkanlar'daki Osmanlı vilayetlerinde Hristiyan vatandaşlar arasmda gizli propaganda yapıyorlardı. Hatta Sırp lar bu sebeple 1804'de ayaklanmışlardı. Ruslar ayrıca Boğdan ve Eflâk Beyleri ile anlaşarak bir isyan daha haznlıyordu. Os manlı Devleti bunlar üzerine, Ruslar'a boğazı kapattı ve ilci beyi azletti. İngiliz ve Rus elçileri, Boğaz'ın açılmasını isteyerek eğer açılmaz ise savaş tehdidhıde bulundular. Bu arada Ruslar 1806 yılmda aniden saldmya geçip Boğdan ve Eflâk'ı işgal etti ler ve Hotin, Bender, Kili ve Akkerman kalelerini aldılar. Türk ordusu ancak İsmail Kalesi önünde Rusları durdurabildi. Os manlı Devleti ile Rusya arasmda savaş başladı.
Osmanlı-Rus Savaşı ve Bükreş Anlaşması (1806-1812) Fransa'nın da Osmanlı Devleti'ni savaşa teşvik etmesi, İn gilizleri telaşlandırdı. İngiliz elçisi İngiliz donanması ile İstan bul'a gelip, hükümete Ruslarla savaştan vazgeçmesini, Fransız elçisini geri göndermesini ve Eflâk ve Boğdan beylerini yeni den tayin etmesini istedi. Padişah ve hükümet endîşeye kapıldı lar. İstanbul'u, İngiliz donanmasma karşı savunması için kıyıla ra toplar yerleştirildi, beyler yeniden tayin edildi. Ancak İngi lizler bir şey yapamayacaklarmı anlayınca çekildiler. Çanaklcale'den çıkarken bir iki gemileri battı. İntikam almak için İsken deriye'ye saldndılar. Ancak yeni Mısır Vahşi Kavalah Mehmet Ali Paşa İngilizleri geri püskürttü (1807). Ruslarla savaş yeni den başladı. Bu arada Fransa'nm iki yüzlü bir politika takip ede rek Ruslarla anlaşması Osmanlı Devleti'ni zor durumda bnaktı. 1812 yılında Ruslarla Bükreş Anlaşması yapıldı. Besarabya Ruslar'a verildi, Sırplara bazı imtiyazlar tanındı, Boğdan ve Eflâk geri almdı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı 182l'de başlayan Yunan isyanının bastırılması, İngiltere ile Rusya'nın işine gelmedi. Özellikle İngilizler, Rusya, Fransa ve Avusturya ile biraraya gelerek Yunan Devleti kurulması içüı çalışmaya başladı. Üç devlet Osmanlı Devleti'ne bir ültimatom vererek, Yunanistan'ın bağımsızlığmı tanımamızı istediler. Sul tan II. Mahmut reddetti. Hatta İngiliz elçisine "Biz sizin İrlan da işinize karışıyor muyuz? dedi. Ancak bu devletler, donan malarını Mora kıyılarına gönderdiler. Bir fırsatta da Türk do nanmasını Navarin'de yaktılar. Osmanlı Devleti'ne savaş açtılar. Ruslar Kafkasya'dan ve Tuna'dan saldırıya geçtiler. Var na'yı aldılarsa da Silistre önünde yenildiler. 1829 yılında yeni den saldnan Ruslar doğuda Erzurum'a kadar geldiler. Bir Rus ordusu da Edirne'yi aldı. Bu snada batıda bulunan bir Türk or dusu Edirne'ye yaklaşmış ve Ruslar'ı arkadan saracak durumda idi. Ancak, İstanbul'da hükümet telaşlanmış ve acele ile Edime Anlaşması (1829) yapılmıştı. Buna göre:
» Yunanistan bağımsız olacaktı. o Eflâk, Boğdan ve Sırbistan'da özrek yönetim kurulacak tı. « Doğu'da bazı kaleler ve Tuna ağzında bazı kaleler Rus lar'a verilecek, buna karşılık Eflâk ve Boğdan (özerk olmak üzere) Osmanlılar'da kalacaktı. o Osmanlı Devleti savaş tazminatı verecekti. 2. M i l l i y e t ç i l i k Meseleler:
Hareketleri
ve
Yeni
a. Sırp İsyanı: Sırbistan Fatih Sultan Mehmet devrinden beri Osmanlı Devleti'nin bir eyaleti idi. Osmanlı Devleti diğer Hristiyan uyruklarma olduğu gibi, Sırplara her türlü din, dil, gelenek, hürri yeti tanımış ve onların insanca yaşamasını sağlamıştı. Bu du rum 1699 Karlofça Anlaşmasîndan soma değişmeye başlamış ve Sırbistan'ın savaşlar sırasında, sık sık el değiştirmesi halkın huzurunu bozmuştu. Bu arada 18. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin iç yapısında meydana gelen bozulmalardan dolayı, diğer eyalet lerde de olduğu gibi burada da Yeniçeri Ağalarının halka kötü davrandıkları olmuştu. Bunlardan yararlanan Ruslar ve Avus turyalılar, Sırbistan'da Osmanh Devleti aleyhine çalışmalar ya pıyorlardı. Fransız İhtilali'nin milliyet, bağımsızlık, hürriyet gi bi fikirleri de Sırbistan üzerinde etkili olmuştu. Bu sebeplerden dolayı 1804 yılında Kara Yorgi adında bir Snplı, Yeniçerilerden şikayetle başlattıkları isyanı, müh bir ha vaya sokarak büyüttü. Bu sırada Osmanlı-Rus savaşı da olduğu için, Sırp isyanı üzerine gidilemedi. Ruslar da isyanm büyümesi için her türlü yardımı yaptılar. Ancak Rus savaşından soma Sır bistan işlerine önem verildi ve 1813 yılında isyan bastırıldı. B h süre soma Miloş Obronoviç adlı bir başkasmm lideliğinde yeni den başladı. Ruslar'm karışmasına mani olmak için Miloş'a bazı imtiyazlarla Sırbistan Prensliği verildi. Bundan sonra 1829 Edime Anlaşması'na kadar dumm bu şekilde devam etti. Bu ta rihte, Ruslarm baskısı karşısmda, Snbistan, Osmanlı Devleti'ne
bağil, iç işlerinde serbest bir devlet haline geldi. Sırbistan'ın ta mamen ayrı bir devlet olması 1878 Ayastefanos anlaşması sonundadır. b. Yunan İsyanı: Osmanh Devleti yönetiminde yaşayan Hristiyanların en imtiyazlısı Rumlar idi. Bunlar sanat, ticaret ve denizcilikle uğ raşırlardı. Zenginlikte Osmanlı Devleti'nin Ermeni ve Musevi uyrukları ile yarışırlardı. Genellikle şehirlerde oturdukları için iyi bir hayat sürmekteydiler. Ortodoks Patrik'inin idaresinde her türlü hürriyete sahiptiler. Hatta diğer Hristiyanlar devlet memu ru olmadıkları halde Rumlar'a tercümanlık ve Eflâk ile Boğdan Beylikleri verilirdi. Rumlar denilebilir ki Osmanlı Devleti için de devletin sahibi olan Türklerden bile fazla rahat içindeydiler. Ancak 18. yüzyılda, Ruslar'm bu topluluk üzerindeki çalışmala rı onları daha 1768 Osmanlı-Rus savaşları snasmda isyana ha zırlamıştı. Fransız İhtilâli snasmda, her tarafta geçerli olan Türk bay rağı altmda ticaret yapan Rumlar Akdeniz ticaretinde söz sahibi olmuşlardı. Fransız ihtilâl fikirlerinin de tesiri ile, Yunanis tan'da okullar açtılar, hürriyet ve milliyet fikirlerini yaydılar. Nihayet Eflâk Beyi'nin oğlu Aleksandr İpsilanti İstanbul'daki Ortodoks Patriki'nin bilgisiyle Rusya'da Yunan isyanmı haznlamak üzere Etniki Eterya (Philiki hetaria) teşkilatmı kurdu. Bu teşkilatın çalışmaları Yanya Valisi olan Tepedenli Ali Paşa'nm gözünden kaçmamıştı. Bu bakımdan isyana kalkamıyorlardı. Ne var ki, Osmanlı Devleti'nin iç meselelerinden dolayı Tepe denli Ah Paşa isyan etti. O'nun yakalanıp idam edilmesi ile Yunanlılar'm isyan edebilecekleri bir ortam meydana geldi. İpsi lanti, isyana Eflâk'ta başladı. Ruslar'dan yardım göreceklerini ve Osmanlı Devleti'nin dikkatini oraya çekebileceğini düşünü yordu. Eflâklıların Rumları sevmemesinden dolayı bu hareket başarısızlıkla sonuçlandı (1820). 1821 yılmda Mora Yarımadası'nda Yunan İsyanı yeniden başladı. Yunanlılar, Müslüman ve Türk köylüleri üzerine sal dırdılar. Binlercesînî Teselya'da, Mora'da katlettiler. Türkler'e
görülmedik zulümler yaptdar. Avrupahlar Yunanlıların isyanı na büyük bir sevgi göstererek, onlara para, silah ve her türlü yardımda bulundular. Hatta İngiliz şairi Lord Bayron gelip is yana katıldı. Yunanlıların yaptıkları vahşeti hiç görmeyen Av rupalılar, en küçük olayları büyüterek, Türk vahşetinden bahse diyorlardı. Padişah Mısn Valisi Mehmet Ali Paşa'dan yardım istedi. İbrahim Paşa komutasında Mora'ya çıkan Mısn birlikleri isyanı basturdı. (1827). c. "Denize Düşen Yılana Sarılır" Mısu- Meselesi: Fransızlar'm Mısır'ı işgal ettikleri zaman, Mısn'a gönderi len gönüllüler arasmda bulunan Kavalalı Mehmet Ali, Mısır'da ki Türk askerinin başına geçerek denetimi ele almıştı. Osmanlı Devleti O'nu Mısn'dan uzaklaştnmak için Cidde Valiliği ver miş ise de Mehmet Ali Paşa gitmemiş ve mecburen, vezirlücle Mısır valihğhıe tayin edilmişti (1804). 1807 yılmda İskenderiye'ye asker çıkaran İngihzler'i ye nen Mehmet Ali Paşa uzun zamandır Mısn'da Osmanlı varlığmı tehdit eden eski Kölemen Beylerüıi hile ile ele geçirip öldürttü. Bundan soma Mısır'da ıslahatlara girişen Mehmet Ali Paşa, Fransa'dan uzmanlar getirmiş ve yeni bir ordu kurmuş idi. Bu sırada, Mekke ve Medine'yi zapt edip. Hac yolunu ka payan Vehhâbi hareketlerine karşı Hicaz'a gönderilen Mehmet Ah Paşa kuvvetleri burada da başarı kazanmış ve İslâm dünya sında ün kazanmıştı. Yunan isyanının bastırılmasında yine Mehmet Ah Paşa'nm kuvvetleri kullanılmış ve isyanı bastnmışlardı. Ancak padişah ve Bab-ı Âli, Mehmet Ali Paşa'nm hare ketlerinden şüpheleniyorlardı. Mora'dan hükümete sormadan kuvvetlerini çekmişti. Ayrıca Suriye valiliğini istemiş ve hükü met vermemişti. Sultan II. Mahmut O'nu görevden almak için haznlannken, Mehmet Ali Paşa'nm oğlu İbrahim Paşa, üzerine gönderilen Ağa Hüseyin Paşa'yı da yenerek Adana'ya girdi (1833) Konya'da b h orduyu daha bozguna uğratan İbrahim Pa-
şa'nııı önünde duracalc iiuvvet İcalmamıştı. Sultan II. Mahmut "denize düşen yılana sardır" diyerei: Rus Çarİığmdan yardım istedi. Rus donanması 15 bin kişilik bir ordu ile İstanbul'a gelip Hünkâr iskelesine demir attı. Bu olaya, Ruslar'm işe karışmasma kadar seyirci kalan İn gilizler hemen harekete geçtiler. Çünkü onlar, ne Ruslar'm Boğazlaı-'a doğru inmesini istiyor ve ne de Mısır'da güçlü bir vali nin bulunmasını istiyorlardı. Fransızlar'ı da yanma alan İngilte re iki tarafı 1833 Kütahya Anlaşması ile barışa razı etti. » Mehmet Ali Paşa'ya Mısır ve Girit valiliklerme ek olarak Suriye Valiliği de verilecekti. Oğlu İbrahim Paşa'ya ise Cidde Vaiiliği'ne ek olarak Adana Valiliği verilecekti. d. Boğazlar
Meselesi:
Mısır işinin kısmen halledilmesine rağmen, İngilizler ve Fransızlar bakımından, Ruslar'm hâlâ Boğaz'da olmaları endişe verici idi. Diğer taraftan Sultan 11. Mahmut, Mehmet Ali Pa şa'mn yeni bir hareketinde îngihz ve Fransızlar'a güvenemediği için Ruslarla bir anlaşma yaptı. 1833 yılmda yapılan bu anlaş ma//ww/car İskelesi Anlaşması'dn. Buna göre, Osmanlı Devleti ve Rusya bir savaş anında birbirine yardım edeceklerdi. Ruslar asker gönderecek, Osmanhlar ise Ruslar lehine Boğazları kapa tacaklardı. Bu anlaşma da İngilizlerle Fransızlar'm hoşuna gitme mişti. Mısn ve Boğazlar Meselelerinin Halli: Sultan II. Mahmut, Kütahya Anlaşması'ndan memnun ol mamıştı. Haznlıklar tamamlanınca 1839'da savaş yeniden baş ladı. Osmanlı merkez kuvvetleri Nizip'te Mısn eyalet kuvvetle rine yine yenildiler. İngilizler Ruslar'm tekrar İstanbul'a gelme lerinden endişelenerek hemen tarafları Londra'da bir toplantıya çağnıp, Mısır meselesini bir Avrupa meselesi haline getirerek çözdüler. 1840 ve 1841 yıllarında iki anlaşma ile hem Mısır ve hem de Boğazlar meselesi İngihzler'în istediği şekilde çözüm-
lendi. Buna göre, Mehmet Alî Paşa'ya sadece Mısn veriliyor ve eyalet olaı-ak Mısır'ın devlete bağlılığı sürüyordu. Hatta Mısır yıllık vergisini verecekti. Boğazlar ise, Osmanlı Devleti'nin tam hakimiyeti altında olacak ve barış zamanında savaş gemileri geçmeyecekti. C - DIŞ B A S K I L A R D Ö N E M İ (1839-1922)
1 . B ü y ü k D e v l e t l e r i n O s m a n 11 P o 1 i t i k alan: "Şark Meselesi": Bu deyim ilk olarak, 1815 yılmda top lanan Viyana Kongresi'nde kullanılmıştır. Avrupa Devletleri, Fransa İmparatoru Napolyon Bonapart'ın alt-üst ettiği Avrupa haritasını düzene koymak için Viyana'da bu kongreyi topla mışlardı. Kongre'de Rus Çarı Aleksandr, diğer kongre üyeleri nin Rum davası ile ilgilenmesini istemiş ve bu konuşmasmdc. "Şark Meselesi" deyimini kullanmıştı. Ancak, Kongrenin top lanmasında büyük rolü olan ve milliyetçiliğe karşı olan Avus turya Başbakanı Meîernih, Rus Çarı'nm bu fikrîne şiddetle kar şı çıktı. Yine Rusya'nm doğuda genişlemesini endişe ile karşıla makta olan İngiltere'de bu konuda itiraz edince. Viyana Kong resi Yunan (Rum) meselesi ile uğraşmadı. Ne var ki, "Şark Me selesi" deyimi bu tarihten soma politik bir deyim olarak kulla nıldı. Siyasetçiler ve tarihçiler de kullandılar. "Şark Meselesi" deyimi zaman içinde şu anlamlarda kul lanıldı: 19. Yüzyılın ilk yarısında, genel olarak Osmanlı Devle ti'nin toprak bütünlüğünün korunması anlammda, 19. Yüzyılm ikinci yarısmda, Türkler'in Avrupa'daki topraklarınm paylaşılması anlamında, 20. Yüzyılda, Osmanh Devleti'nin bütün topraklarının paylaşılması anlammda kullanıldı. Avrupalılar, Osmanlı Devleti'nin her buhranlı dönemini bu başlık altmda, yani "Şark Meselesi" deyimi ile inclemeye ve açıklamaya çahştılar. Politikacılar, bu deyim ile bîr "hâl" ve
"istilcbâi" durumunu aniar ve a n l a t n i a r d L Avrupa tariiıçileri ise, bu deyimi. Türle-Avrupa münasebetlerinin geçmiş devirlerini açıklamak için kullandılar. Böylece "Şark Meselesi" bir tarih deyimi oldu. "Şark MeselesV'nm başlangıcı olarak, tarihçilerin görüşü ağniık kazandı ve bu konuda çeşith görüşler ortaya atıldı: Bazı Avrupa tarihçilerine göre Şark Meselesi îslâmiyethı doğuşu ile başlamıştır, Yine diğer bazıları da, Osmanlılarm Avrupa'ya çıkışlarım, İstanbul'un fethini, "Şark Meselesi"nin başlangıcı olarak kabul etmişlerdh. Ancak, başlangıcı hangi olay olursa olsun, Şark Meselesi 18. yüzyılan ikinci yarısından itibaren başlamış, 1815'de isim lendirilmiş, 19. yüzyıl boyunca devam etmiş, 20. yüzyılm ilk yirmi yılında da, Osmanlı Devleti'nin ortadan kaldırılması ile neticelenmiş sayıln. Bu mesele başlangıcından neticesine kadar tamamen, Avrupa emperyalizminin bh meselesidir. Avrupalılar'm anlamış oldukları anlamda bir Şark Mesele si, Türkler için bir "Garp Meselesi" (Batı Sorunu)dur. Rusya'nın Osmanlı Politikası: Deli Petro'dan kaldığı ka bul edilen bir vasiyetname ve Ruslar'm genel istilâ siyaseti ge reği olarak, Ruslar İstanbul ve Boğazlar'ı ele geçhmek istiyor lardı. Panslavizm ve Pan-Ortodoks siyaseti ile Osmanlı Dev leti'nhı Bakanlar'daki varlığını büyük ölçüde ortadan kaldırma ya başlamıştı. Diğer taraftan Türkistan ve Kafkasya'ya doğru ilerlemiş, 7699 Karlofça Anlaşması ile, Karadeniz kıyısındaki Azak Kalesi'ni ele geçirmişti. Ruslar'm doğu sahilleri, dünyaya açılmaya ve ticarete elverişli değildi. Kuzey sahilleri ise, yılm çoğunda buzla kaplı ve yine dünyaya açılmaya elverişli değildi. Bu sebeple Ruslar, Karadeniz üzerinde hakimiyet kurmak isti yorlardı. 1774 Küçük Kaynarca Anlaşması ve 1783 yılmda da Kı rım'ı işgal ederek, Karadeniz'i Rus gölü halhıe gethme yolunda önemh kazançlar elde eden Ruslar, 1798yılında Fransızlar'm Mısır'ı işgalinden soma pohtika değiştirdiler. Türkiye'ye, Fran-
sızlar'a icarşı anlaşma ve yardımlaşma teklif ettiler. Böylece dostlukla yaklaşmak istiyorlardı. 1799 yılmda yapılan anlaşma ile sekiz yıl için Boğazlardan geçiş hakkı elde ettiler. Rusya'nm "Grek Projesi" ise, Osmanh Rumları'm ve Bal kanlar'daki diğer Slav ve Ortodoks mîlletleri kışkırtarak, Osmanlılar'ı Balkanlar'dan çıkarmak ve İstanbul ve Boğazlar'da yeniden Bizans'ı hortlatmak temeline dayanıyordu. 1787 yılmda başlatılan Osmanlı-Rus savaşmm amacı böyle idi. 1820 yılın dan itibaren başlayan Sırp ve Yunan isyanları ve 1828-29 Os manlı-Rus savaşı sonunda, Ruslar Grek Projelerinde de oldukça mesafler katettîler. Mısır Meselesi yüzünden, Osmanlı Devleti'nin çok zor durumda olduğu bîr sırada. Sultan II. Mahmut, Ruslar'la Hün kar İskelesi Anlaşması'm yaptı. Bu anlaşmayı yaparken. Padişa hın söylediği söz, "Ne yapalım, denize düşen yılana sarılır" idi. 1833 yılmdaki bu anlaşma ile Ruslar, Boğazları bütün Av rupa Devletleri'nin savaş gemilerine kapatmış oluyorlardı. Os manlı Devleti'ni avuçları içine almış görünüyorlardı. Diğer Av rupa Devletleri bundan çok rahatsız oldular. Fransa'nın Osmanlı
Politikası:
Osmanlı-Fransız ilişkileri. Kanuni Sultan Süleyman dev rinden beri dostluk ve iyi komşuluk üzere idi. Fransızlar, Os manlı topraklarında ve denizlerinde en çok imtiyaza sahip mil letti. Osmanlı Devletî, Fransa'ya karşı daima samimî bir dostluk politikası gütmüştü. Ancak, Fransa, zaman zaman bu dostluk ve iyiliklere nankörlükle cevap vermiş ise de, Fransızlar'm 7795 yılında Mısır'ı işgaline kadar önemli olay meydana gelmemiş ti. Fransızlar, Mısır seferinden bir kazanç elde edemediler. İn gilizler ve Ruslar bazı kazançlar sağladılar. Osmanlı Devleti ise, bnçok zararlarm yanında, artık topraklırmm güvenhğinî tek basma sağlayamacağmı anlayarak, "muvazene (denge) politika sı" takip etmeye başladı. Mısn Meselesinden soma, Osmanlı Devleti üzerinde do laşan asıl tehlike olarak İngihz ve Rus tehdidi görüldü. Fransa ile yine iyi ilişkiler kurulmaya çalışıldı.
Fransa, bir Alideniz devleti idi. Fransa'nın refahı Akde niz'de ve Osmanlı Devleti'nden sağladığı imtiyazlardan idi. Eğer Ruslar, Boğazları ele geçirip Doğu Akdeniz'e inerlerse, bu durum Fransızlar'm aleyhhıde idi. Bu sebeple, Fransızlar, ihti rasları giderek artan b h Rusya yerine, kendileri ile iyi geçinen bh Türkiye istiyorlardı. Fransa bu politikası gereği, Tanzimat'ı desteklemiş ve 1853-54 K m m Harbi'nde de Osmanlı Devleti'ni desteklemişti. İngiltere ile Fransa, Osmanlı Delveti'nin Rus ya'nm elüıe düşmemesi içhı, yaşatılmasım istiyorlardı. İngiltere'nin Osmanlı Politikası: İngiltere, Osmanlı Devleti'nin Avrupa Devletleri ile asır larca süren savaşları sırasmda, genellikle, dışta kalan bir ülke konumunda idi. 18. Yüzyıla kadar sadece ticarî bakımdan iliş kilerde bulunmaktaydı. 1768-1774 Osmanlı Rus savaşlarmda bile, İngilizler Doğu Akdeniz ve Boğazlar üzerinde b h politika belirlemediler. Hatta, Ruslaı'm Baltık Denizi'nden geçip, Ce belitarık yolu ile Mora'da Yunanhiar'ı isyana teşvik etmelerin de kılavuzluk yaptılar. Ancak yüzyılm sonlarma doğru, Hmdistan'da kurdukları sömürgelerin önemini daha çok kavrayan İngiltere, Hindistan yolu üzerinde bulunan Osmanlı Devleti ile yakmdan ilgilenmeye başladı. Akdeniz hakimiyetini başka b h devletin ele geçirmesine karşı idi. Bu sebeple, Fransızlar'm Mısrr'ı işgaline, Osmanlı Devleti ile birlikte karşı koydu. Hatta Mısn'ı ele geçirmeye bile çalıştı. İngiltere ile Hindistan ara sındaki en kısa yol, Mısır'dan ve Basra Körfezi'nden geçmek teydi. Bu bölgeler ise Osmanlı Devleti'nhı elinde idi. İngiltere, bütün bu sebeplerden dolayı, Osmanlı Devleti'nin Rus, Alman veya Fransızlar'm etkisine ghmesini istemiyordu. 1853-54 Kı rım Savaşînda Osmanlı Devleti ile Ruslar'a karşı savaşa katılmasmın sebebi budur. İngiltere "Osmanh Devleti'nin toprak bütünlüğünün" korunması ve yaşatılması politikasınm 20. yüz yıl başmdan itibaren terk ederek, paylaşma anlaşmalarma katıl mıştır.
Avusturya'nın Osmanlı Politikası: Ortaçağdan itibaren Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu adı ile Osmanlı Devleti'nin, Orta Avrupa'daki en önemli rakibi ve düşmanı olan bu devlet, Osmanlı Devleti'nin yıkılması, pay laşılması meselelerinde her zaman önemli bir rol oynamıştn. Avusturya, önce Macaristan, sonra Balkanlar üzerinde emeller beslemiş, zaman zaman Rusya ile beraber hareket et miştir. Ancak bir kara devleti olmasından dolayı. Boğazlar ve Doğu Akdeniz politikalarına pek fazla karışmamıştır. Almanya (Prusya) ile paralel politika güden Avusturya 20. yüzyıl başın dan itibaren Osmanlı Devletî ile diğer Avrupa Devletleri'ne kar şı ittifak kurmak için çalışmıştır. Almanya'nın Osmanlı Politikası: 19. yüzyıl sonlarında İngiltere'nin Osmanlı Devleti'ne kar şı Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü koruma politikasını değiştirmesi Osmanlı Devleti'ni Almanya'nın yanma itti. Bu du rumdan faydalanan Almanya, İngiltere'nin Uzakdoğu'daki sö mürgelerinin merkezi olan Hindistan'a giden yolları tutmak amacıyla Osmanlı Devleti'ne karşı yakmlık politikası izledi. Al manya Osmanlı Devleti'nin toprak bütünlüğünü savunur gibi gözükerek ekonomik ve siyasi çıkarlar sağladı. Bağdat demir yolunun yapımını Almanya aldı. Bu yakınlaşmalar sonucu Os manlı Devleti 1. Dünya Savaşı'na Almanya'nın yanmda katıldı ve savaşı kaybederek tarih sahnesinden çekildi. 2. O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n A v r u p a k as1 a. Tanzimat Fermanı ve Islâhatlar:
Politi-
Sultan II. Mahmut'un 1839 yılmda ölümünden soma tahta Sultan Abdülmecit geçti. Henüz 18 yaşmda olan padişah, baba sından iki önemli problemi devralmıştı. Bunlardan biri, isyan eden ve merkez kuvvetlerini yenen Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa'nm çıkardığı mesele, diğeri ise, önceden yapılan ıslahatla ra ek olarak ve daha geniş düşüncelerle haznlanmış olan "Tan zimat Fermanı" idi.
Mustafa Reşit Paşa (1800-1858): 19. yüzyıldaki Tanzimat hareketinin "babası" ve daha son ra devam edecek olan "tanzimatçılaı-" denilen yönetici zümre nin kurucusu Mustafa Reşit Paşa'dn. M. Reşit Paşa, II. Mahmut dönemi ıslahatçılarından Âkif ve Pertev Paşalarm yetiştirmesîydi. Paris ve Londra elçiliklerinde bulunmuş, dünyadaki geliş meleri görmüş ve anlamıştı. II. Mahmut'un son yıllarında dış iş leri bakanı olmuş, Mısn meselesinde İngîlizler'in desteğini sağ lamıştı. Bu destek karşılığında 1838 Balta limanı ticaret anlaş ması yapıldı. Tanzimat Fermanı (1839) : II. Mahmut'un ölümü ve memleketin içinde bulunduğu durum iç ve dış tehditler Osmanlı Devleti'nin varlığmı kendi gücü ile koruyamayacak durumda îdi. Devlet içte Mısır mesele si, dışta Rus tehdidi ile karşı karşıya idi. Bu durumda Osmanlı Devleti Avrupa Devletleri'nin desteğini sağlamak gereğinden hareketle bu devletlerin güvenini kazanmalc gerekiyordu. Reşit Paşa, II. Mahmut'un ıslâhatlarmdan aldığı, kendi de ney ve gözlemlerine dayanarak geliştirdiği "Osmanlı Devleti Genel Islâhat Programmı" Tanzimat Fermanı adı île 3 Kasım 1839'da Padişah'a kabul ettirip, Gülhâne Bahçesinde okudu. Fermanm okunmasma devletin başlıca kurumlarmm, smıflarınm ve yabancı devlet temsilcilerinin çağrılması önemli bir de ğişiklikti. Padişah, ulemâ, yüksek memurlar. Patrikler, esnaf (lonca) temsilcileri toplantıda hazn bulunmuşlardı. Tanzimat fermmanı iki kısım idi. Birinci kısmı "mazba ta" (gerekçeler), ikincisi ise "metin" (yapılacak ıslâhatın te melleri.) Birinci Bölümde: » Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan itibaren Kur'an hü kümlerine ve şeriat kanunlarına saygı gösterildiğinden, devletin kuvvetli ve halkm refah içinde bulunduğu; ancak yüz elli yıldan beri türlü gailer ve çeşitli sebeplerle ne seriate ve ne de faydalı kanunlara saygı gösterildiği, bu yüzden de devletin eski kuvvet
ve refahı yerine zayıflığın ve faleiriiğin geçmiş oiduğu belirtilmelcteydi. Daha sonra ise, "Aliah'm inayeti ve peygamberin yardımı ile devletin iyi idaresinin sağlanması için bazı yeni kanunlarm konulması gerektiğine işaret edilmekteydi. İkmci bölümde de: » Müslüman ve Hristiyan bütün tebaanm ırz, namus, can ve mal güvenliğinin sağlanması, • Vergmin düzenli bh şekilde ayarlanması ve toplanması, o Askerlik işlerinin belirli bir düzene sokulması gerektiği belhtilmişti. Sultan Abdülmecit, bu fermanı dayanılarak yapıla cak, bütün kanunları uygulayacağına ve ıslahatları yapacağına dair and içti ve ferman saraydaki "İslam kutsal emanetlerinin saklandığı Hırka-i Şerif dahesine" konuldu. Tanzimat Islâhatları ve Sonuçları: Tanzimatçılar: Tanzimat Devri'nin önde gelen yöneticileri Mustafa Reşit Paşa ile O'nun yetiştirdiği Âli Paşa (1815-1871) ve Fuat Paşa (1815-1869) idi. Ahmet Cevdet Paşdda (1822-1895) Mustafa Reşit Paşa'nm yetiştirdiği ve eğhim, adalet alanlarmda çalışan, devrin önemli yöneticisiydi. O'nun Mecelle" adı ile tanınan, yeni sosyal kanunların yapılmasında büyük katkısı olmuştu. Tanzimatçıların içinde en trajik sonu olan ve en atılgan kişiliğe sahip olanı ise Mithat Paşadır (1822-1884). Mithat Paşa, taşra vilâyetlerindeki başarılı çalışmaları ile ün kazanmıştı. O'nun en önemli çahşması ise yeni bir devir olan 1876 I. Meşrutiyet ve "Kanun-i Esası" çalışmasıdır. Tanzimat Fermam'mn halk tarafından iyice anlaşılması için Anadolu ve Rumeli'ye memurlar gönderildi. Bunlar halka, fermanm kendilerme gethdiği hakları anlattılar. Tanzimattan sonra, azmlıklarm "eşitliği" ve toplumun can ve mal güvenliği yeni bir anlayışla ele almdı. Bu durum yaban cı sermayeye hareket alanı açtı. Toprak mülkiyetinin devlet denetimmden çıkmasmı ve özelleşmesini sağladı. Kapitülasyonlar ve ikili ticaret anlaşmaları ile bu haklardan yararlanan gayri
müslîm tüccar ve yabancı tüccarlar önemlî kazançlar elde etti ler. Osmanlı Devleti pazarları Avrupa malları ile doldu ve yerli Imçük sanayi büyüyemedi. Hukuk alanında ıslahatlar ile, yeni ticaret, ceza kanunları ve mahkemeleri meydana getirildi. Bu haklardan da Türkler ve Müslümanlardan daha çok Avrupalılar ve gayrimüslimler ya rarlandılar. Kılık kıyafet, yaşayış ve sosyal alanlarda sonradan "Batı lılaşma" diye adlandırılan yenilikler oldu. Tanzimat Fermanı, Avrupalılarca Osmanlı padişahının halkma yeni haklar tanıdığı bir bakıma "anayasa" fikrinin baş langıcı olarak kabul edildi. Birçok konularda Avrupa'dan örnek almdığı için, Osmanlı Devleti Avrupa Devletleri tarafmdan des teklenmeye başlandı. Tanzimat'm hemen sonrasında, Mısır me selesi, onların yardımı ile halledildi. Rusya ile olan "Hünkâr İs kelesi" meselesi ve Boğazların durumu da çözüme kavuşturul du. Tanzimat Devri'nde devletin merkez teşkilâtı, II. Mahmut devrinde başlanılan şekilde değiştirilmeye ve yeni bir düzene konulmaya devam edildi. Ordu ve askeri kurumlar batı örnekle rine göre geliştirildi. Eğitim ve öğretim alanmda yine batı ör neklerine göre çalışmalar yapıldı. Tanzimat'm Önemi: Kendinden önceki ıslahatlardan farklı olarak, bu devirde, "devlet ve toplum"un karşılıklı "hakları" yeni ve "batılı" bir anlayışla ele alınmıştır. Bu devirde, devletin kuvvetlendirilmesi için "batı"dan sa dece teknik buluşları ve gelişmeleri değil, hukukî, sosyal, kültü rel ve düşünce alanında bazı kurumları almak gerektiği kabul edilmiştir. Tanzimat Devri yöneticileri, dış siyasette, kendi kendine yeterliğin mümkün olmadığı düşüncesi ile, devletin varlığmı korumak için yabancı devletlerin, özellikle İngiltere ve Fran sa'nm devamlı dostluğunu kazamnaya çalıştılar.
Tanzimatm bîr dîğer özelliği de, önceki ıslahatlar sırasın da yabancı devletler bu meselelere karışmadıkları halde, tanzimat sırasında her devlet kendi çıkarlarına göre düzenlemelerin yapılması için, çeşitli müdahalelerde bulunmuşlardn. b. K ı r ı m Sebepler:
Savaşı:
Kırım Savaşı'mn temel sebebi, Osmanlı Devleti'nin gide rek zayıflaması ve Ortadoğu'da siyasî ve iktisadî bîr boşluğun meydana gehnesinden dolayı, bu siyasi boşluğun dolduruknası konusunda//îg//re/-e ile Rusya'nın çatışmasıydı. Rus Çarı I. Nikola, Osmanlı Devleti'nin "hasta bir adam" olduğu ve nasıl olsa bir gün öleceğini kabul ediyordu. Bunun için bir an önce bu ganimetin paylaşılmasmı istiyordu. İngiltere'ye böyle bir teklif yapmış, ancak İngilizler, Ruslar'm çok güçleneceklerinden korkarak bu teklifi kabul etmemişlerdi. Ayrıca İngilizler 1838 Balta Limanı Ticaret Anlaşması ile çok büyük imtiyazlar elde etmişlerdi. Osmanh toprakları onlar için iyi ve geniş bir pazar idi. Kudüs'te bulunan Hristiy anlığa ait kutsal yerler, 18. yüz yıldan itibaren Osmanlı Devleti için bir problem olmuştu. Or todoks ve Katolik mezhepleri buradaki kutsal yerlerinin deneti minin kendi ellerinde olmasma çok önem veriyorlardı. Bu sna da yine böyle bir mesele çıkmıştı. Sözde kutsal yerler meselesi ni halletmek için gelen Rus olağanüstü elçisi Mençikof, İstan bul'da tuhaf hareketlerde bulunmuş ve ilişkiler iyice bozulmuş tu. Rus Elçisi'nkı bir ültimatom şeklinde verdiği istelderini Os manlı Devleti reddetmiş idî. Kmm Savaşı ve Paris Kongresi (1853-1856): Çar Nikola, Osmanlı Devleti'ne savaş açtı ve bütün Hristi yanları bu savaşa davet etti. Eflâk ve Boğdan'ı işgal etti. Kaf kasya'dan saldırıya geçti. Türk orduları Tuna'yı geçip savaşa girdiler. Bu arada Ruslar Sinop'ta Türk donanmasmı basıp, yak tılar. Savaş iki cephede birden devam ediyordu. Serdar-ı Ekrem
Ömer Paşa Balkan cephesinde bazı başarılar kazanmış idi. Do ğu'da ise Kars Ruslar'm eline geçti. Diğer taraftan îngihz, Fransız ve Piyemonte (Sardunya) devletleri Osmanlı Devleti ile anlaşmış ve ortak kurulan kuv vetli bir ordu Sivastopol (Kırım) limanmdan asker çıkartıp şehri kuşattı. Şiddetli bir savaş sonunda alındı. Bu sırada Rus Çarı öl müştü. Yeni Çar barış istedi. 1856 yılında yapılan Paris Barışı (1856) ile savaşa son verildi. Buna göre; » Osmanlı Devleti bir Avrupa Devleti kabul edilerek, top raklarm bütünlüğü Avrupa Devletleri'nin garantisi altma almdı. o istanbul ve Çanalekale Boğazları 1841 anlaşmasma göre yönetilecekti. » Taraflar savaşta aldıkları yerleri geri verecekti. o Karadeniz'de hiçbir devlet savaş gemisi bulundurmaya cak, kıyılara tersane yapılmayacaktı. «• Boğdan ve Eflâk (Romanya) özerk yönetime sahip ola cak ve bu durum Avrupa Devletleri'nin kefilliği altında olacak tı. ° Tuna'da ticaret gemileri serbest dolaşacaklardı. » Osmanlı Devleti'nin ilan ettiği "1856 Islahat Fermanı" Avrupa Devletleri tarafmdan dikkate almıyordu. Ancak bunun uygulanması konusunda karışmayacaklardı. Sonuçlar: "Islahat fermanî'nın anlaşma maddesi olması iç işlerimize karışmalarma izin veriyor ayrıca Karadeniz tarafsızlığı maddesi de aleyhimize bh durumdu. Kırım Savaşı Tanzimat Devri hazinesini boşaltmış idi. Bu kadar ağır bir masrafı karşılamak çok pahalıya mâl olmuştu. Osmanlı Devleti ilk defa olarak çok yüksek faizlerle Avrupa Devletlerinden borç almış ve daha sonra, yüksek faizi sebebi ile ödemede zorlanmış idi. 1854 yılmdaki bu ilk dış borç, artık Osmanlı Devleti'nin çöküşüne kadar yakasmı bırakmayacaktı. Osmanlı Devleti'nhı Paris Anlaşması ile Avrupa Devletle ri'nin kefaleti altma ghmesi ise, devletin düştüğü durumun so-
nucudur. Demek artık devlet kendi kendisini koruyacak güce sahip değildir. Olumlu bir somıç ise, Rus tehlikesi ortadan kalkmıştı. Osmanlı Devleti devletler hukukundan yararlanacaktı. Toprak bütünlüğü büyük devletlerin kefilliği altma giriyordu. c. 18 5 6 Islâhat Hazırlanışı:
Fermanı:
Bu ferman, Tanzimat Fermanı'nın benzeri ve devamı nite liğindedir. K m m Savaşı'nm son yıllarmda haznlanarak, Paris Anlaşması'nm imzalanmasından bir müddet önce, Babîali'de (Osmanlı Devlet Hükümet Binası şimdüd İstanbul Vilayet bina sı) bütün bakanlar, yüksek memurlar, şeyhülislâm, patrikler, ha hambaşı (yahudi cemaatinin dini lideri) ve çeşitli kurumların, toplulukların ileri gelenleri önünde okunarak ilan edilmiştir. Daha sonra da, K m m Savaşı'nm sonuçlarmı haznlayan Avrupa Devletleri'ne bildirilmiştir. Islahat Fermam'nm haznlanması, Tanzimatta olduğu gibi, Osmanlı Devleti'nin kendi kendine haznladığı ve devletin güç lendirilmesine yönelik bir şeklîde olmamıştn. Kmm Savaşı so nunda, Rusya'nm Hristiyan topluluklar için yeni haklar istemesi ihtimaline karşı, Avrupa Devletleri'nin de isteği doğrultusunda haznlanmıştn. Islâhat Fermanı haznlıkları sırasında, ortaya çı kan görüşler şöyle idi: Türk Görüşü: Hristiyan tebaaya verilen haklar Fatih dev rinden beri vardn. Dinî haklar yenilenebilir. Sosyal ve hukukî haklar Tanzimat'la ilan edilmiştir. Rus Görüşü: Hristiyanlarm hakları Avrupa Devletlerinin garantisi altma aimmalıdn. İngiliz Görüşü: Tam bir eşitlik verilmelidir. Fransız görü şü ise, Tanzimatta verilenlerin geliştirilmesi idi. İşte Islâhat Fermam bu görüşler dikkate almarak haznlandı. Bir bakıma, Kırım Savaşı'ndaki yardımlarına Avrupa Devletleri'ne ödenen bir "fatura" idi.
karşılık,
Islahat Fermanî'nın Getirdikleri: Bu fermanla Tanzimatın gethdiği haklar b h defa daha ka bul ve ilan edilmiş, ek olarak çoğu önceden var olan şu haklar yenilenmiş ve bu konuda Avrupa Devletleri'ne "garanti" verilmişth. Din ve mezhep hürriyeti, Hristiyanların okul, kilise ve hastahane yapmak, tamh etmek hakları, Hristiyan ve Museviler için küçük düşürücü kelimelerin sözgelimi "gavur" kelimesinin kullandmaması. Gayri müslüm tebaanm, Türkler ve Müslümanlar gibi, her türlü devlet memurluklarma ghebilmeleri. Mahkemelerin açık yapılması, herkesin kendi dinine göre yemin etmesi, hapishanelerin ıslahı, kanunların Hristiyan top lumların dillerine çevrilmesi, işkence, dayak ve angarya gibi şeylerin kaldırılması. Vergilerin adalet içinde, herkesin gelhine göre alınması, iltizam usûlünün ıslah edilmesi, Hristiyanlar için askerlik işinin düzenlenmesi ve askerlik karşılığı para ödemenin kabul edilmesi. Hristiyanların vilayet meclislerine üye olabilmeleri, Avrupa Devletleri tebaalarının, vergilerinin vermek şartı ile Osmanlı Devleti içinde mal, mülk ve toprak sahibi olabil meleri. Tarım ve ticaret işlerinin yeniden düzenlenmesi, şhket kurmak, banka kurma haklarmm tanınması. Sonuç olarak; Paris Anlaşmasînda yer alan bu fermanla Osmanlı Devleti Kınm savaşmı kazanan bir devlet olduğu halde bu maddeyle yenik du ruma düşürülmüş ve bu durum yabancı devletlerin iç işlerimize karışmalarına zemin haznlamış oldu. 3-Dağılma Başlıyor a. Panslavizm Hareketleri ve Balkanlarda
Ayaklanmalar
Panslavizm hareketi, Slav urkından olan milletlerin Rus ya'nm hakimiyeti altmda bhleşmelerini hedef alan siyasî b h ha reketti. Ruslar, bütün Ortodoks Hristiyan milletlerin Slav oldu-
ğunu ve bunlarm Rus Devleti yönetiminde birleşmeleri gereictiğini savunuyordu. Slav oldukları söylenen toplulukların (Sırp lar, Bulgarlar. Bosna Hersekliier vb.) büyük bir kısmı ise Os manlı Devleti yönetiminde idiler. Rusya, bu toplulukları Os manlı Devleti'ne karşı isyana kışkırtıyor ve bunun için gizli der nekler kuruyor ve büyük paralar harcıyordu. Tanzimat Devri'nin ünlü sadrazam A// ve Fuat Paşa'lar İngiliz ve Fransız si yasetine paralel bir siyaset takip ettikleri için, Ruslar'a fırsat vermemişlerdi. Ayrıca Âli Paşa, 1856 Paris Anlaşması ile, Rus ya'nın Osmanlı Devleti'ni yıkma düşüncesine bir set çekmiş idi. 1870 yılından sonra, sadrazam olan Mahmut Nedim Paşa, Rus siyasetinin paralelinde bh yol takip ettiği için, Rus elçisi İgnatyefin fırsat bularak hızlandırdığı Slavizm hareketleri sonunda, Balkanlar'daki Osmanlı eyaletlerinde bazı ayaklanmalar görül dü. Balkanlaı-daki İsyanlar ve Avrupa Devletleri: Osmanlı Devleti'ni parçalamak için, birkaç asırdır devam eden paylaşma planları bulunmaktaydı. Ancak, 19. yüzyılda Avusturya ve Rusya bu konuda daha çok çalıştılar. Ruslar sla vizm akımları meydana getirdiler. Avusturyalılar Bosna-Hersek taraflarını ele geçirmek için kışkırtmalarda bulundular. Diğer Avrupa devletleri ise, Osmanlı Devleti'nin yıkılması ve payla şılması işine "Şark Meselesi" adını vermiş ve kendilerine uy gun düştüğünü kabul ettikleri Osmanlı eyaletlerine gözlerini dikmişlerdi. Kısacası Osmanlı Devleti'nin yıkılmasını isteme yen Avrupalı bir devlet yoktu. Ancak, ne zaman ve nasıl yıkıl ması gerektiği hakkında anlaşamıyorlaı-dı. Her devlet kendisine uygun zamanı kolluyordu. Osmanlı Devleti ise, bütün bu dev letler ve onların çarpışan çıkarları arasındaki hassas bir den ge üzerinde varlığını sürdürüyor ve Tanzimat hareketleri ile kendisini güçlendirmeye çalışıyordu. Bosna-Hersek'te başlayan isyan büyüdü, Sırp, Karadağ, Bulgar ve Yunanlılar'dan destek gördü. İsyanlar üzerine, Avru pa Devletleri yeni bir fırsat buldukları için hemen Berlin'de bir toplantı düzenleyerek "Bosna-Hersek" işini görüştüler ve Os manh Devleti'nin aleyhine karariai" aldılar. Avrupa basını ise
her zaman olduğu gibi, isyanlar sırasmda katledilen binlerce sivil Türk ve Müslüman'ın uğradığı vahşetleri görmezlikten ge lip. "Hristiyanların katledildiği" yaygarasını ortaya sürdüler. b. istanbul Konferansı ve /. Meşrûtiyet Osmanlı Devleti'nin Berlin kararlarını kabul etmemesi ve Rusya'nın Osmanlı Devleti'ne ültimatom vermesi üzerine du rum gerginleşti. Avrupa Devletleri (Avusturya, Almanya, İngil tere, Fransa vb.) "Balkan meselelerinin" görüşülmesi için İstan bul'da bir toplantı yapılmasmı teklif ettiler. 1876 yılında topla nan ve Osmanlı Hariciye Nazırı (Dışişleri Bakanı) Saffet Pa şa'nın başkanlık ettiği bu toplantı kısa sürdü. Çünkü alman ka rarlar, Osmanlı Devleti'nin kabul edemeyeceği kararlardı. Bos na-Hersek ile Bulgaristan'a muhtariyet (özerklik) verilmesi, Sn bistan ve Karadağ'dan Türk askerinin çekilmesi isteniyordu. Avrupa Devletleri'ni etkilemek için acele ile meşrutiyetin ilanı yapılmış ise de umulan sonuç doğmamıştı. I. Meşrûtiyet ve "Kanûn-i Esâsî" (23 Aralık 1876): Tanzimat Devri'nde, Osmanlı Devleti'nin Batı ülkeleri ile olan yakın ilişkileri, dünyada haberleşmenin ve basının geliş mesi Osmanlı Devleti aydınları içinde yeni bir "aydın sınıfı" meydana getirmişti. Bunlara Avrupalılar "Jön Türkler" demiş, bizim tarihlerimiz ise "Yeni Osmanlılar" adı ile anmışlardır. Yeni Osmanlılar denilen bu yeni tip Türk aydınlarının en ünlüleri Mithat Paşa, Namık Kemal (1840-1888), Şinası (18241871), Ziya Paşa (1825-1880), Ali Suavi (1839-1878) ve bun lar gibi yönetici, yazar, şair aydmlardı. Bunlardan Şinasi, Ziya Paşa ve Namık Kemal, Mustafa Reşit Paşa tarafından yetiştiril mişler veya desteklenmişlerdi. Ancak bunlar sonra "Tanzimat Islahatları' ile devletin batmaktan kurtulamayacağına, bu ısla hatların yetmeyeceğine inandılar Yeni Osmanlılar, "Meşrutiyet rejimi" kurulmasmı ve bir Kanun-i Esasî (Anayasa) yapılması gerektiği ileri sürüyorlardı. 1835 yılından itibaren gelişen mat-
baa vasıtasıyla, geleneksel kültür ve edebiyat yollarının yanı sı ra, batıdan öğrendikleri yeni yollarla fikirleri yaydılar. Gazete ler çıkardılar, roman ve tiyatro eserleri yazdılar. O zamanlara kadar Osmanlı Devleti'nde pek bilinmeyen. Batı kaynaklı kavramlar ortaya attılar. Başka bir deyişle, bili nen kavramları, Fransız ihtilalinden sonra batıda gehşen anla yışlara göre yorumladılar. Vatan, millet, milliyet, hürriyet, eşit lik, meşrûtiyet, cumhuriyet, hak, hukuk gibi kavramlar yaygın şekiide konuşulmaya ve tartışılmaya başlandı. Bu fikirlerin etkih olduğu yerlerin başında. Batı usûlleri ile çalışan Harbiye, Tıbbîye gibi mektepler vardı. Sonunda, meşrûtiyet ilân etmek ve Kanûn-i Esâsî yapmak düşünceleri, Serasker Hüseyin Avni Paşa, Süleyman Paşa gibi komutanlar nezdinde de rağbet buldu. Bu arada Sultan Abdülaziz, ilk defa olarak Avrupa seyahati yapmış, güçlü bir donanma meydana gethmişti. Devlet büyük borç altma girmişti. İsrafın arttığı söy lentileri vardı. Bu sırada Hüseyin Avni Paşa, Süleyman Paşa, Mithat Paşa ve onları destekleyen Yeni Osmanlılar 1876 yılın da. Şehzade V. Murat ile "meşrutiyet" ilanı şartı ile anlaşarak. Sultan Abdülaziz'i bir ihtilâl ile tahttan indirdiler. V. Murat pa dişah ilan edildi. Ancak bir süre soma Sultan Murat'ın şuurunun bozuk olduğu anlaşılınca, Mithat Paşa, Şehzade II. Abdülhamit'e giderek "meşrûtiyeti ilan etmek ve Kanun-i Esasî getir mek" şartları ile anlaşarak padişah değiştirildi. Sultan II. Abdülhamit 1876 yılmda tahta çıktı. kavramları, Fransız ihtilalinden sonra batıda gelişen anla yışlara göre yorumladılar. Vatan, millet, milliyet, hürriyet, eşit lik, meşrutiyet, cumhuriyet, hak, hukuk gibi kavramlar yaygın şekilde konuşulmaya ve tartışılmaya başlandı. Yeni Osmanlılar 1876 yılında. Şehzade V. Murat ile "meşrûtiyet" ilanı şartı ile anlaşarak. Sultan Abdülaziz'i bir ihtilâl ile tahttan indirdiler. V. Murat padişah ilan edildi. Ancak bir süre som-a Sultan Murat'm şuurunun bozuk olduğu anlaşılın ca, Mithat Paşa, Şehzade II. Abdülhamit'e giderek "meşrûtiyeti ilan etmek ve Kanun-i Esasî getirmek" şartları ile anlaşarak pa-
dişatı değiştirildi. Sultan II. Abdülhamit çıktı.
1876 yılmda tahta
Meşrûtiyet'in İlâm ve Kanun-i Esasî'nin Kabulü: Sultan II. Abdülhanüt, söz verdiği şekilde padişah olduk tan sonra 23 Aralık 1876'da Mithat Paşa'mn başkanlığında, içinde Namık Kemal'in de bulunduğu bir kurulun hazırladığı Kanun-i Esasî'yi kabul ve ilan ederek, Osmanlı tarihindeki /. Meşrûtiyet Devri'ni açtı. I. Meşrûtiyet Meclisine, hâlâ Osmanlı Devleti'ne bağlı olan ve fakat kendi hükümet düzenleri bulunan Romanya (Efiâk-Boğdan), Sırbistan, Karadağ, Mısır ve Tunus gibi bağlı hükümetler katılmadı. Hatta merkezî hükümetin (Bâb-ı Âli) bü tün ısrarlarına rağmen, bazı özerk haklar elde etmiş olan Lüb nan ve Girit de katılmadı. Selanik ve Bosna'da seçim yapılma yarak vahler dinî cemaatlerden temsilci seçtiler. Anayasaya gö re, 50 bin kişiye bir milletvekili seçilecek iken, Avrupa Devlet lerini etkilemek düşüncesi ile, sonunda şöyle bir meclis tablosu ortaya çıktı: " Hristiyanlar'dan 107.557 erkeğe bir mebus, toplam 44 adet " Yahudilerden 18.750 erkeğe bir mebus, toplam 4 adet ° Müslümanlar'dan 133.367 erkeğe bir mebus, toplam 71 adet ° Padişahın tayin ettiği "Ayan Mecüsi" 26 adet. 19 Mart 1877 tarihinde Dolmabaliçe Sarayı'nda çalışmala rına başlayan Meclis'in başkanlığına Ahmet Vefik Paşa seçil mişti. Meclis seçilerek gelmiş İ İ 9 milletvekili ve padişahm ta yin ettiği 26 Âyan'dan meydana geliyordu. Birinci Meşrutiyet Meclisi'nin Tarihî Önemi: Bu meclis, dünya tarihindeki en büyük "demokrasi tecrü besi" idi. Çünkü o tarihe kadar, çeşitli milletler "millî" meclis ler toplamışlardı. Fakat ilk defadır ki, üç kıta üzerinde. Yan-
ya'daiı Basra'ya, Van'dan Trablusgarh'a kadar uzanan topraklar üzermde yaşayan, çeşitli nklara, dinlere, mezheplere mensup topluluklarm temsilcileri bir araya geliyordu. Devrin ifadesi ile bunlar "Milel-i Müttehide-i Osmaniye"yi (Birleşik Osmanlı Milletleri)ni temsil ediyorlaı-dı. Milletvekilleri, fikirlerini kuvvetlendhmek için, mensup olduklaıı kültürün kaynaklarından misâller gösteriyorlardı. Müslümanlar Kur'an ve İslâm tarihin den, Rumlar eski filozoflardan, Yahudiler ve Maruniler Fransız ihtilâlmden getirdikleri deliller ile düşüncelerini savunuyorlar dı. İmparatorluğu kurtarmak fikrinde birleşiyorlar, ancak nasıl olacağı hususunda ayrılıyorlardı. Bhinci Meşrutiyet Meciisi'nin Dağılması ve Sultan II. Abdülhamit: Sultan II. Abdülhamit, başlangıçta, devletin çöküşünün durdurulması ve devamının sağlanması içhı, dedesi II. Mahmut ve babası Abdülmecit devirlerinin devamı olarak ıslahat hare ketlerini devam ettirmek istemişti. Bunun için de, Mithat Paşa, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi aydınların etkisi ile Meşrutiyet'i gethmiş ve anayasa yaptırmıştı. Ancak daha soma, Mithat Paşa'nm sadrazamlığı sırasında O'nunla anlaşmazlığa düşmüştü. Mithat Pasa, tam meşrutiyet idaresi kurmak ve padişahın yetkilerini en aza indirmek isti yordu. Sultan II. Abdülhamit ise, yetkilerinin tamamen alınma sına karşı idi. Ayrıca, Mithat Paşa'nm Sultan Abdülaziz'in ölümünden sorumlu olduğuna inanıyor ve O'nun kendishıi gi derek yönetim dışı bırakan davranışlarından rahatsız oluyordu. Nihayet Mithat Paşa, sadrazamlıktan azledildi ve muhaliflerinm padişahı yönlendhmeleri sonucunda yurt dışma sürgün edildi. Meşrutiyet Meciisi'nin toplanmasından sonra, Rus Savaşı'nm (1877-1878) başlaması ülkenin durumunu iyice zorlaştır mış oldu. Sultan II. Abdülhamit savaşm kötüye gitmesi üzerine sarayda kurduğu bir savaş kurulu ile idaresini merkezden yap maya çalışmıştı. Meclis'te, bir ahenk sağlanamamış, çeşitli milletlerden olan mebuslar, kendi bölgeleri ve fikirleri doğrul tusunda ısrar etmişlerdi. o
İşte bu ortamda, Suitan II. Abdülhamit, devlet idaresinin babası Abdülmecit gibi yumaşak değil, dedesi II. Mahmut gibi otoriter bir şekilde yapılması gerektiğine inanarak, meclisi süre siz tatile sokmuş, yani dağıtmıştır (14 Şubat 1878). Bundan sonra II. Abdülhamit, ülkeyi 1908 yılında meşrûtiyetin tekrar ilanma kadar, sıkı bir yönetimle, kendi otoritesi altmda idare et miştir. Önceden verilen birçok haklar kaldnımış, basm yayın sı kı bir denetim altma almmıştn. c. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı (93 Harbi): Rusya, Osmanlı Devleti'nin Balkanlar konusunda Avrupa Devletleri'nin aldığı kararları egemenliğine karşı olduğunu dü şünerek kabul etmemesi üzerine 24 Nisan 1877'de savaş açtı. Tarihimizde 93 Harbi denilen bu savaşta Ruslar, Kafkasya ve Romanya üzerinden iki koldan saldmya geçtiler. Her tarafta isyanları ve karışıklıkları artırdılar. Türk orduları, bir taraftan iç isyanlarla uğraşmak, diğer taraftan Rus saldnılarına karşı koy makta zorluk çekiyordu. Doğu'da Kars ve Ardahan Ruslar'm eline geçti. Gazi Ah met Muhtar Paşa Erzurum'a kadar çekilmişti. Balkanlar'da ise, Rus ordusu Gazi Osman Paşa'nın sa vunduğu Plevne önünde çakalıp kalmıştı. Ruslar, mümkün olduğu kadar çabuk İstanbul ve Boğazlar'a yaklaşmak istiyorlardı. Böylece, İstanbul Konferansı'nm kararlarını Osmanlı Devleti'ne kabul ettirecekler ve Balkan lar'da kurulacak Rus etkisi altındaki Slav Devletleri ile Avru pa'da güç kazanacaklardı. Diğer taraftan ise Anadolu'yu geçip iskenderun'a inebilirlerse, AA'^ie/îzz'^ ulaşmış olacaklardı. Ancak, Plevne'de Gazi Osmanı Paşa'nm savunmasmı çö kerten Ruslar, Türk ordusunun Şıpka Geçidi'ndeki direnişini de kırınca, İstanbul yolu açılmıştı. Ruslar hızla Edirne'ye girdiler. Sultan II. Abdülhamit, İstanbul'un işgali tehlikesi doğunca 19 Ocak 1878'de ateşkes istedi. Ruslar'm bu kadar ilerlemeleri üzerine Sırplar bağımsızlığnı ilan etti. Karadağ'da isyanlar meydana geldi. Bütün Bal kanlar kan ve ateş içinde kaldı. Savunmasız kalan milyonlarca
Müslüman ve Türk katliam, açlık ve salgm hastalıklara uğradı. Yollara düşüp Anadolu'ya, İstanbul'a doğru göçe başladılar. Balkanlar'daki Hristiyan topluluklar, asırlardır kendilerine iyi davranan Türk halkma, büyük nankörlükle cevap veriyorlardı. Savaş sırasında yüzbinlerce Türk, katliamlar, göçler, salgın hastalıklar, kıtlıklar içinde hayatını kaybetti. Edime Ateşkes Anlaşması'na rağmen Ruslar İstanbul'a ka dar geldiler. Yeşilköy'de (Ayastefanos) karargâh kurdular. Bu rada yapılan bir anlaşmaya göre Ruslar emellerinin çoğuna ula şıyorlardı. Kendi denetimlerinde olacak Sırp, Bulgar, Karadağ gibi Slav devletler kuruluyor, doğuda birçok yerleri ele geçir miş oluyorlardı. ç. Berlin Kongresi (13 Temmuz 1878) ve Sonrası: Ruslar'm, İstanbul'a doğru yaklaşması, Osmanlı Devle ti'nin yıkılması halinde Ruslar'm Boğazlara sahip olacakları korkusunu ortaya çıkardı. İngilizler İstanbul'daki vatandaşları nın güvenliğini sağlamak bahanesi île donanmalarını İstanbul'a gönderdiler. Avusturya ve Almanya "şark meselesi"nin kendile rinin dışında çözümlenmesine karsa harekete geçerek ortaya çıktılar. Türkiye için de, bu durum- bir fırsat sayılabilirdi. Ayas tefanos Anlaşması hafifletebilirdi. Bu gelişmeler üzerine, Avmpa Devletleri Berlin'de kongre toplayarak durumun görüşülmesini istediler. Ayastefanos An laşması'm tanımladıklarını ilan ettiler. Burada yapılan anlaşma ya göre: Bulgaristan üçe ayrıldı. Makedonya kısmı ile Doğu Ru meli ıslahat yapılması şartı ile Osmanlı Devleti'ne bırakıldı. Bulgaıistan ise, Osmanlı Devleti'ne bağlı bir prenslik haline ge tirildi. Bosna-Hersek, hukukî olarak Osmanlılar'a ait olacak, an cak idaresi Avusturya'nın elinde olacaktı. Sırbistan, Karadağ ve Romanya (Eflâk, Boğdan) bağım sız birer devlet oldular. Kars, Ardahan ve Batum Ruslar'a verilecekti. Ermeniler'in oturdukları yerlerde ıslahat yapılacaktı.
Teselya Yunanistan'a veriiecelcti. Osmanlı Devleti Ruslar'a savaş tazminatı İngiltere Kıbrıs'a yerleşti.
ödeyecekti.
1.Ermeni M e s e l e s i : Ermeni Meselesi'nin Kökleri: Ermeni meselesinin çıkışı 18. yüzyıl sonundadır. 18771878 Osmanlı-Rus Savaşı'na kadar Ermeniler Osmanlı Devle ti'nin en mutlu vatandaşlarından idiler. İstanbul'da bulunan "P(2r/7/:'ierinin yönetimi altında, her türlü hürriyete sahip ola rak yasallardı. Osmanlı Devleti'nin her tarafma, özellikle büyük şehirlere yerleşmişler ticaretle, kuyumculukla uğraşmışlar ve çoğu zengin olmuşlardı. Doğu Anadolu'nun bazı şehir ve kazalaı-mda da azınlık olarak bulunuyorlar ve tarımla uğraşıyorlardı. Askere alınmazlardı. Hiçbir yerde çoğunluk durumunda değil lerdi. 19. yüzyıl başmda Yunanlılar'm isyan etmeleri Ermeniler'e bazı devlet memurluklarının da kapısın açmıştı. Yüksek devlet memuru olan Ermeniler vardı. Hatta içlerinde "paşa" olanlar bulunuyordu. 1882 yılında nüfusları, bütün imaratorluk içinde bir mil yon civarında idi. 1878 Berlin Kongresi ile Rusya'nm Balkan lar'da kendi denetimi altmda bir Bulgar Devleti kurulması ve bölgeyi ele geçirmesi işi suya düşmüştü. Ruslar, bu defa Os manlı Devleti'ni yıpratmak için, o tarihe kadar devlete baş kal dırmaya hiç düşünmemiş olan Ermeniler üzerinde çalışmaya başladılar. Ruslar'm bu çalışmaları, 19. yüzyılın ilk yıllarında daha çok Katolik ve Protestan Ermeniler arasındaki Avrupalı misyonerlerin çalışmalarmdan destek buluyordu. Avrupalı mis yonerler, açtıkları okullar ve yaptıkları kültürel çalışmalar ile bazı Ermeniler üzerinde etkiler meydana getirmişlerdi. Ermenilerin Meydana Getirdiği Olaylar: 1877 yılında Doğu Anadolu'nun kuzey kısımlarını işgal eden Rus ordusu içinde Rusya Ermenileri de bulunuyordu. Bunlar, Osmanlı Ermenileri'ni isyana teşvik ettiler. Ancak
Önemli bir isyan çıkaramadılar. Meydana gelen küçük olaylar ilk defa Ermeniler hakkmdaki güveni sarstı. Bu arada Ermeni Patrik'i Nerses'in Ayastefanos ve Berlin Kongreleri sırasında, doğuda Ermeniler özerkliği için Avrupa Devletleri'ne baş vurması ve bu anlaşmalara "Ermeniler'in oturduğu yerlerde ıs lahat yapılması" maddelerini koydurması olaym smırlarmı ge nişletti. Ruslar da hızlı b h "Ermeni Milliyetçiği" meydana gethmeye çalışıyorladı. Rusya Ermenileri arasmda teşkilatlar kurul muş ve bunların bazıları Batum'dan silah gönderip, şiddet ha reketlerini başlatmak istiyorlardı. 1887 yılmda Fransa ve İsviç re'de Ermenilerin kurduğu Hmçak (Çan) teşkilatı ile 1890 yı lında Rusya'da kurulan Taşnak (Ermeni ihtilalcileri teşkilatı) önem kazandılar. Bu teşidlatlar, Müslümanlar'm ya toptan öldü rüleceği veya çıkarılacağı Doğu Anadolu'da bh Ermeni Devleti kurmak için, şiddet hareketlerine ghiştiler. İstedikleri, şiddeti başlatmak idi. Müslüman ve hatta Ermeni ayırmadan öldürü yorlardı. Sonunda istedikleri oldu ve doğu bölgesinde, bazı olaylar meydana geldi. Yakılıp yıkılan Türk köyleri, karşılık vermeye başladılar. Ermeni teşkilatları, bu olayları, Müslü manlar hakkında her türlü kötü habere inanmaya hazır Avrupa basınına ve kamuoyuna abartarak aktarıp İngilizler ile Rus lar'm müdahalesini sağlamak istiyorlardı. Avrupa ülkelerin den gelen bir komisyon Ermeni iddialarmm doğru olmadığım tesbit edince, iyice zor duruma düşen Ermeni teşkilatları 1895 yılında İstanbul'da bh yürüyüş yaptılai". 1896 yılmda da Beyoğlu'nda Osmanlı Bankasîm ele geçhip olaylar çıkardılar. Bu ara da Avrupa Devletleri ve onlarm İstabul'daki elçileri, heı fırsat tan yararlanarak Osmanlı Devleti üzerindeki baskılarım artırıyorlardı. Devlet, ıslahat yapmak, Hristiyan vali tayin etmek gibi bazı tavizler verdi. Genel af çıkarıldı (1897). 19. yüzyıl sonunda Ermeni olayları (bizim tarihlerimizde bunlara "Ermeni Patırdıları" denir) sebebi ile Avrupa basını Sultan II. Abdülhamit'e "Kızıl Sultan" adını takmış idi. Halbu ki, eğer hükümet durdurmasaydı İstanbul'daki olaylarda halkın galeyanı sonunda pek çok Ermeni ölecekti. Padişahın tedbirli
davranması ile, olaylar çok büyümemiş ve 1897 yılından itiba ren de yatışmış idi. Ancak daha sonra Ermeniler 1905 yılında Sultan II. Abdülhamit'e suikast tertip etmişler ve Avrupa'nın dikkatini çekmeye çalışmışlardır. Ermeni oiaylarmm bu birinci dönemi sona erdileten soma, yeniden canlanması 1. Dünya Savaşı yıllarmdadır. 1914 yılın dan itibaren Doğu Anadolu bölgesine bazı yerleri işgal eden Ruslar, bölgedeki Ermeniler'i silahlandırmışlar ve Türkler'in üzerine s aldırtmışlardı. Bu saldırılar sırasında on binlerce masum Türk köylü, kentli ve kasabalısı Ermeniler tarafından vahşice katledilmişti. Osmanlı Devleti ise, savaş sırasında, düşmanla işbirliği yapan bu toplulukları, savaş bölgesi dışına çıkarmak için 1915 yılında Suriye tarafına göç ettirmişti. Bu göç sırasında savaş şartları, asayişsizlik ve salgın hastalılclar gibi sebeplerle Ermenilerden ölenler olmuştu. Ancak Ermeniler bu olayı büyüterek, "Türkler milyonlarca Ermeniyi öldürdü" şeklinde Avrupa'ya yaydılar. Türkler hakkındaki her kötü habere inanmaya hazır Avrupa kamuoyu da buna inandı. Hatta bu durum, Avrupa'dan gelen resmi heyetlerin olayların doğru olmadığına dair raporlarına rağmen değişmedi. 2. K ı b r ı s , Çıkması:
Mısır
ve
Tunus'un
Elimizden
Kıbrıs'ın İngilizler Tarafından işgali (1878) : İngilizler, Rus savaşı sırasında Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu zor durumdan yararlanarak, Berlin Anlaşması yapıldığı günlerde sözde gelecekteki Rus saldırılarmda Osmanlı Devleti'ne yardım yapmak için Kıbrıs Adası'm işgal ettiler. Bu konuda yapılan anlaşmaya göre, Kıbrıs hukuken Osmanlı Devleti'nin olacak, Osmanlı bayrağı çekilecek, kurumlar aynen devam edecekti. İngilizler zamanla tamamen adaya yerleştiler. Birinci Dünya Savaşı sırasında da tamamen topraklarına kattıklarmı üan ettiler.
Tunus'un Fransızlar Tarafından İşgali (1881) : Garb Ocakları adı verilen Cezayir, Tunus ve Trablusgarb eyaletleri serbest bir şekilde yöıietiliyorlaı-dı. Buradaki Türk askerleri kendi aralarından birini seçerler ve ona itaat ederlerdi. Cezayir daha 1830 yılında Fransız sömürgeciliğinin hedefi olmuş ve işgal edilmiş idi. Tunus ise hem İtalyanlarm ve hem de Fransızlarm gözlerini diktikleri bir vilayetimiz idi. Osmanlı Devleti bu uzak eyaletleri ile yakından ilgilenemiyordu. İngilte re, Kıbrıs'ın kendileri tarafından işgaline karşılık olarak, Fransızlar'a da Tunus'un işgalini teklif ettiler. Fransızlar, Cezayir'de yaptıkları gibi, Tunus Beyi'ne ve ileri gelenlerine bol bol borç vermiş, ödeyemez hale gethmişlerdi. Daha sonra Fransa 12 Mayıs 1881 yılmda bir bahane ile Cezayir'de bulunan ordusu ile Tunus'u işgal etti. Bunu Osmanlı Devleti kabul etmedi, Girit'ten üç savaş gemisi gönderildi ise de bir sonuç alınamadı. Mısır'ın İngiltere Tarafından İşgali (1882) : 1869 yılında Süveyş Kanalı'nın açılmasından sonra Mısır büyük önem kazanmıştı. Hindistan yolunun üzerinde idi. İngilizler, uzun zamandır burayı elde etmek istiyorlardı. Mısır'ın başında "Hidiv" adı verilen ve Osmanlı Devleti'ne bağlı bir vali bulunuyordu. Bunlar Mehmet Ali Paşa'nm soyundan idiler. Bunlardan Hidiv İsmail Paşa, Fransa ve ingiltere'den çok borç almış ve 1876 yılında Mısır hazinesi iflâs etmişti. Bu devletler Mısır işlerine karışmaya başlamışlardı. Yabancıların Mısn'daki etkilerine karşı Ahmet Urabî Paşa isyan etti ve hükümeti ele geçhdi. Bunu fırsat bilen İngiltere Mısır'ı işgal etti. Osmanlı Devleti diplomatik olarak harekete geçti (1882). Osmanh Devleti üe İngiltere arasmda ya pılan anlaşmaya göre, Osmanlı Devleti ve İngiltere Mısır'da bi rer "Yüksek Komiser" bulunduracak ve bunlar Mısır'ın yöneti minde Hidiv'e yardımcı olacaklardı. Hukuken Mısır Osmanlı Devleti'ne ait olacak, yıllık vergisini ödeyecekti. Ancak bu an laşmaya rağmen şu veya bu şekilde Mısn gibi zengin ve büyük bh eyaletimiz de elimizden çıkmış oluyordu.
3. D o ğ u R u m e l i M e s e l e s i ve Krallığı'nın Kurulması:
Bulgaristan
1878 Berlin Anlaşmasına göre, Doğu Rumeli ıslahat yap mak şartı île Osmanlı Devleti'ne geri verilmişti. Yine Osmanlı Devleti'ne bağlı bir de Bulgar Prenshği kurulmuştu. 1885 yılın da Doğu Rumeli Bulgarları isyan ederek Bulgar Prensliğine bağlandıklarmı ilan ettiler. Ruslar Bulgarları kendilerine bağla mak istedikleri için, bu hareketlerini hoş karşılamadılar. Os manlı Devleti'nin de bu durum işine geldi. Meydana gelen iç karışıklıklar sonunda Bulgarlar Alman Prensi Fendinand'ı kendilerine prens seçtiler ve Doğu Rumeli'yi kendilerine bağla dılar. Osmanlı Devleti bu oldu-bittiyi de kabul etmek zorunda kaldı. Böylece Bulgaristan Devleti doğmaya başlamıştı. 1908 yı lmda ise, Türkiye'de iç karışıklıkları fırsat bilen Bulgarlar bağunsızlıklarmı üan ederek Osmanlı Devleti'nden ayrıldı. 3. G i r i t Savaşı:
Meselesi
ve
O s m a n 11 - Y u n a n
Yunanistan bağımsızlık kazandıktan soma, Girit Adası Rumlar'm da isyana teşvik ederek kendisine bağlamak istiyor du. Osmanh Devleti de dağılma devrine girmiş, her taraftan ge len saldmlar karşısmda zor durumda kalmıştı. Girit'te 1841 ve 1866 yülarmda ilk isyanlar çıktı. Devlet bazı ıslahatlar yapmış ve Girit Rumları'na yeni haklar tanımış ise de isyan durmadı. Çünkü Yunanistan devamlı adaya silah ve asker gönderiyordu. Hatta 1879 yılmda Osmanlı Devleti Yuna nistan'a savaş ilan edecek duruma gelmiş, ancak Avrupa Dev letleri araya girerek durumu yatıştırmışlardı. 1885 yılmda Doğu Rumeli'nin Bulgaristan'a verilmesi üzerine, Girit Rumları da Yunanistan'a bağlanmak için yeniden isyana başladılar. Bu isyan bastmidı. 1896 yılmda ise, çıkan ye ni bir isyan üzerine Yunanistan adaya asker çıkardı. Osmanlı Devleti bunun üzerine Yunarüstan'a savaş ilan etti. Gazi Ethem Paşa komutasındaki bir Türk ordusu Teselya'da Yunan ordusu nu yendi. Atina yolu açılmıştı. Ancak hemen Avrupa Devletle-
ri yetiştiler. îstanbul'da yapılan anlaşmada, Girit'e muhtariyet vermeyi kabul ettik. Basma bir Yunan prensi tayin edilecekti. Yunanlılar askerlerini çekeceklerdi. Ancak bu anlaşma da Gi rit'in Osmanlı Devleti elinden çıkışı demekti. Çünkü, Yunanis tan adaya sokulmuş oluyordu. 1908 yılmda, Girit Yunanistan tarafmdan işgal edildi. Osmanlı Devleti kabul etmedi ise o sıra da bir şey yapabilecek durumda değildi. Böylece Girit kaybe dilmiş oluyordu. d. IL Meşrûtiyet Hareketi ve Siyasî Gelişmeler: Sultan II. Abdülhamit'in otuz yıldan fazla süren iktidarın da, "meşrutiyet ve anayasa" taraftarı olan aydınların mücade lesi artarak devam etti. Yeni Osmanlıların bir kısmı ölmüş bir kısmı da sürgüne gönderilmişti. Ancak bunlarm bıraktığı etkiler üç noktadan devam etmişti: Devletin bir "Kanun-Esasî" (anayasa) ile idare edilmesi fikri. Osmanlı Devleti'nin kurtarılması toplumun dünyada geli şen medeniyetten faydalanması için "meşrutiyet" rejiminin ge rekliliği fikri. Hürriyet, vatan ve meşrutiyet için mücedele etmenin yük sekliği duygusu. Bu üç noktada devam eden etkiler, yeni nesiller üzerinde genişlemiş ve birçok gizli demekler kurulmuştu. Bunlar, devle tin srkı takibinden kurtulmak için, kısmen rahat olan Makedon ya eyaletine, Selanik'e yerleşmişlerdi. Bir kısmı da Avrupa ül kelerinde, bilhassa Fransa'da çalışmaktaydılai'. II. Abdülhamit'in sert yönetimine karşı birçok yaymlar ya pan Genç Osmanlılar (Jön Türkler) başlıca şunlardı: Paris'te: Ahmet Rıza ve Sultan II. Abdülhamit'in kızkardeşinin oğlu Prens Sabahattin Kahire'de: Mizancı Murat, Abudullah Cevdet istanbul'da ve sonra Selanik'te: İttihad ve Terakki Cemiyeti'nin kurucuları olan İbrahim Temo, Tunalı Hilmi, İshak Sükuti, Hüseyinzade Ali vb.
İstanbul'da "İttihat ve Terakki" (Birleşme ve İlerleme) ce miyetinin çalışmaları öğrenilip sıkı bir takibe başlanmca, Cemi yet çalışmalarım Selanik'e kaydırdı. Cemiyetin fiili başkanı ola rak Paris'te bulunan Ahmet Rıza Bey görünüyordu. Ahmet Rıza Bey Paris'te Meşveret adlı bir gazete çıkai'mıştı. Prens Saba hattin Bey ise, "Teşebbüs-ü şahsî ve Ademi Merkeziyet" (Dev letin merkezî olarak değil mahallî olarak yönetilmesi ve kişile rin serbest iktisadi çalışmalar yapabilmeleri) adını verdiği ce miyeti de II. Abdülhamit devrinin muhalif cemiyetlerinden idi. İttihat ve Terakki Hareketi: İttihat ve Terakki Cemiyeti, yurt içinde ve dışmda bazı ça lışmalar yaparken, Selinak'te bulunan III. Ordu'nun genç subay ları arasmda taraftarlar buldu ve kısa zamanda burada güçlendi. Bu sırada, Rus ve İngiliz hükümdarları Reval'de bir görüşme yapmışlardı. Bu görüşmelerde Makedonya'nın söz konusu eddilmesi ve Osmanlı Devleti'nin iç işlerine, "Hristiyanların yaşa dığı yerlerde ıslahat yapılması" bahanesi ile karışılması durumu ortaya çıkmıştı. İşte bu ortamda, İttihat ve Terakki Cemiyeti, gücünün bel li bir noktaya geldiğini kabul ederek, Sultan II. Abdulhamit'e meşrutiyeti ve anayasayı zorla kabul ettirmek için harekete geç ti. Genç subaylardan Kolağası Reşneli Niyazi ve Binbaşı Enver Beyler emirlerindeki askeri birliklerle dağa çıkarak, ayaklan mayı başlattılar. 23 Temmuz 1908 günü ise, Selanik'teki cemi yet üyeleri hükümet konağmı işgal ettiler. Bu olaylar üzerine, aynı gün II. Abdülhamit "meşrutiyeti yeniden uygulmaya koy duğunu" ilan etti. Memlekette geniş bir hürriyet havası esti. Yüzlerce gaze te, dergi çıkmaya başladı. Herkes istediğini söylüyor, yazıyor du. Eski devrin adamları, cezalandırılıyordu. Beş ay kadar son ra Mecüs açıldı. Ahmet Rıza Bey Meclis Başkanı oldu. Onlarca siyasî fırka (parti) çalışmaya başladı.
31 Mart (13 Nisan) Olayı ve II. Abdüllıanıit'in Tahttan İndhilmesi (1909) : Meşrûtiyetin ilanmdan sonra, geniş hüniyet havası içinde çeşitli zümreler, çıkarları doğrultusunda siyasî çalışmalara gir mişlerdi. Bu şekilde meydana gelen partiler, guruplar, gazeteler arasında şiddetli tartışmalar, mücedeleler oluyordu. İttihat ve Tevakki ile muhalifi olan "Ahrar" partisi bu mücadelede en önde idiler. Ülkenhı bu karışık durumundan faydalanmak iste yen Avrupa Devletleri de değişik ölçülerde kışkırtmalarla bulu nuyordu. İttihat ve Terakki'ye karşı olan Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi 8 Nisan 1909'de Galata köprüsünde vurulunca olaylar hızlandı. Gösteriler yapıldı. İttihat ve Terakki'nin Sela nik'ten gethdiği "Avcı Taburları" denilen ve yeni rejimin koru yucusu durumunda olan askeri birlikler, tam tersine, meşrutiyet aleyhine isyan ettiler (13 Nisan 1909) hükümet ve padişah hiçb h şey yapamıyor ve olaylara seyhci kahyorlardı. İsyan geniş lemiş, İstanbul'da karşılıklar artmıştı. İttihat ve Terakld Cemiyet, Selanik'te bulunan III. Ordu bhliklerinden "Hareket Ordusu" adı ile bh askerî bhlik oluştu rarak İstanbul'daki karışıklıkları durdurmak üzere gönderdi. Or dunun başmda Mahmut Şevket Paşa bulunuyor, kurmay heye tinde ise Cemal Bey (Paşa) ve Mustafa Kemal Bey (Paşa, Ata türk) bulunuyordu. Hareket Ordusu İstanbul'a gelerek isyanı bastudı. Bundan soma, meclis olaylarda padişahın sorumluluğu bulunduğu gerekçesi ile Sultan II. Abdülhamit'i tahttan indirip, yerme V. Mehmet adı ile Sultan Mehmet Reşat'ı padişah ilan etti. ikinci Meşrutiyet Devri ve Sonu: 1909-1918 yılları arasındaki II. Meşrutiyet devrinin en önemli partisi İttihat ve Terakki idi. Başlangıçta, "İttihat-ı Ana sır" (Çeşitli Unsurlarm Birliği) siyaseti taldp eden parti, daha soma bunun mümkün olmadığmı kabul ederek, uyguladığı "Os manlılık" siyasetini "Müslümanlar" ve "Türkler" etrafından oluşturmaya ve yürütmeye çalıştı. Hatta, Bhinci Dünya Savaşı
sırasında açıicça görüldüğü gibi, devletin siyasetinin bazı Müs lüman toplumlar üzerinde dahi yürümediğini gören İttihat ve Teraldci genel siyasetini "Türkçülük" akımı çevresinde oluştur du. Fikirde Ziya Gökalp, şiirde Mehmet Emin Yurdakul, siya sette Enver Paşa birbirine paralel bir "Türkçülük" akımı takip ediyorlardı. Bu devirde, Trablusgarb Savaşı, Balkan Savaşı, Birinci Dünya Savaşı gibi Osmanlı Devleti'ni yıkan ve aralıksız devam eden savaşlar meydana geldi. Balkan savaşlarmda, Rumeli Türklüğü çok büyük katliamlara, kıyımlara uğradı. Dünya Sa vaşı'nda Almanya tarafmda savaşı girilerek, onlarla birlilcte, bü yük bir bozguna uğramış sayıldık. Halbuki, Türk orduları, her cephede yenilememiş ve hatta Çanakkale gibi bir zafer kazan mıştı. 1918 yılında, Mondros Anlaşması yapılıp, Osmanlı Dev leti İcayıtsız şaıtsız teslim olunca, geçen on yılın bütün sorumlu luğu İttihat ve Terakki Partisi'ne yüklenerek, İttihatçıların ele geçenleri mahkemeye çekilmiştir. Devrin ünlü yöneticileri olan, İttihat ve Terakki'nin üç li deri Talat Paşa, Cemal Paşa ve Enver Paşa, yurdu terk ederek Almanya'ya gitmişler ve soma Cemal Paşa ile Enver Paşa Kaf kasya'ya geçmiş, buradan da Enver Paşa Türkistan'a gitmişti. Talat Pasa ve Cemal Paşa Ermeni komitacıları tarafından Berlin ve Tiflis'te şehit edilmiştir. Enver Paşa ise, Buhara civa rında kurduğu bir Türk birliğinin başında Ruslar'a karşı sava şırken şehit düşmüştür. 1913-1923 arasında İstanbul İtilaf Devletleri işgalinde kalmıştı. O sırada, Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) ve silah arkadaşları Türk milletinin kurtuluşu ve yeni devleti için Anadolu'da Millî Mücadeleyi başlatmış ve başarı ile yürütüyor du. Bosna-Hersek'in Avusturya'ya
Bağlanması:
Bosna-Hersek Berlin Anlaşması ile (1878) Avusturya'nm geçici olarak idaresine vermişti. Ancak 1908 yılında Türki ye'deki iç karışıklıklar sırasında Avusturya Bosna-Hersek'i ta-
mameıı kendi topraklarma kattığını ilan etti. Osmanlı Devleti ise bir süre sonra Yenipazar Sancağı kendisine geri verilmek şartı ile bu bağlanmayı tanıdı. Trablusgarb
Savaşı:
İtalya Kariliği, eski Roma İmparatorluğu'nu canlandırma düşü içindeydi. Osmanlı Devleti'nin Kuzey Afrika'daki toprak ları İngiliz ve Fransızlar tarafından paylaşılmış, İtalya'ya bir şey düşmemişti. İtalyanlar da sömürgeler elde etmek istiyorlardı. Kendisine yakın ve Osmanlı Devleti'nin denetimmin zayıfladığı bir bölge olarak Tarbiusgarb (Libya) İtalya için uygun göründü. Fransa, Fas üzerinde işgalini tanıması halinde, İtalya'nın Trablusgarb'ı işgaline ses çıkarmayacaktı. Avusturya, aym şeyi Bosna-Hersek için öne sürmüştü. İngiltere de İtalya'ya karşı değildi. Ruslar ise, 1900 yılında Boğazlar'm Ruslar'a açılması na İtalyan desteği karşıhğı olarak îtalyanlaıı desteklemekteydi. Kısacası, İtalyanlar'ın bu işgaline bütün Avrupa Devletleri (Rusya dahil) karşı çıkmıyorlar, Osmanlı Devleti'nin paylaşıl masında biraz da İtalyanlar'ın toprak kazanmasını istiyorlardı Bir bahane ile 1911 yılında îtalyan kuvvetleri Trablusgarb'ı iş gal ettiler. İtalyanlar denizlerde kuvvetli oldukları için, Osmanlı Devleti bu eyaletin savunmasını Trablusgarb'ta bulunan küçük bir Türk askeri birliğine ve yerlilere bıraktı. Ancak yetenekli genç subaylardan Mustafa Kemal Bey ile Enver Bey gibi bazı larım buraya gönderdiler. İtalyanlar kıyılarda tutunmuşlardı. Mustafa Kemal (Atatürk) Tobruk ve Derne'de teşkilatlandırdı ğı yerlilerle birlikte başarılı savunmalar yaptı. Aynı şekilde En ver Bey (Paşa) da Bingazi'de îtalyanlar'a karşı savaştı. İtalyan lar başarılı olamadılar. Ancak bu sırada Osmanlı Devleti'ne kar şı BaUcan devletleri Türkler'i Balkanlar'dan atmak amacıyla bir leşerek harekete geçmek üzere idiler. 1912 yılında bu savaşm patlaması üzerine Osmanlı Devleti Trablusgarb'ı bırakmak zo runda kaldı. 7972 yılında yapılan Uşi Anlaşması ile savaş sona erdi. Bu anlaşmaya göre Trablusgarb İtalya'ya bırakıldı. İtal-
yanlar. Balkan Savaşı sonuçlanıncaya kadar Oniki Adalar'da (Ege Adaları) kalacak, daha sonra Türkler'e bırakacaklardı. Ancak sözlerinde durmadılar, Osmanlı Devleti'nin zayıflama sından istifade ederek Adalaıı vermediler. İkinci Dünya Savaşı sonunda bir fırsat doğdu ise de, Türkiye Ege Adalarîm gene alamadı. Balkan
Savaşları:
Sebepler: Avrupa Devletleri, asırlai'dır istedikleri gibi, Balkanlar'da Osmanlı hakimiyetini büyük ölçüde ortadan kaldırmışlar ve Sır bistan, Karadağ, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya devletlerini meydana getirmişlerdi. Ancak, Osmanlı Devleti nüfusunun ço ğu Müslüman olan Makedonya, Arnavutluk, Batı Tai-kaya gibi Balkan topraklarını hâlâ elinde tutuyordu. Selanik, Yanya, İşkodra. Manastır gibi şehirler Osmanlı şehhlerinden bazılarıydı. Ruslar'm da etkisi ile, Balkanlar'da kurulmuş olan devlet ler ki bunlar zamanında birer Osmanlı vilayeti idiler, gizli itti faklar imzaladılar. Osmanlı Devleti'ni Balkanlar'dan tamamen atma için yapılan bu gizli anlaşmalara Sırbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Karadağ katıldı (1912). Balkan Devletleri, Os manlı Devleti'nin Trablusgarb Savaşı ile uğraşmasından ve iç yapıdaki karışıklıklardan faydalanmak istiyorlardı. Savaşı baş latmak için ortaya attıkları bahane ise bir asırdır, Avrupa devletlermin yaptığı gibi, Rumeli'nde Osmanlı idaresinde olan vila yetlerde ıslahat yapılması idi. Bu devletler, Osmanlı Devle ti'nin elindeki şehhlere iyi bakmadığmı ve Hristiyan toplulukla rın ezildiğini ileri sürerek yeni düzenlemeler istiyorlardı. Savaşlar: 8 Ekim 1912'de Karadağ'ın saldmsı ile savaş başladı. Bal kan Devletleri bir yıldırım harbi ile her taraftan Osmanlı kuv vetlerine saldırdılar. Osmanlı ordusu içinde "İttihatçı ve Halaskar" adı verilen siyasi bölünmeler olduğu ve devlet mer kezinde de bir karışıklık ve düzensizlik bulunduğu için, Türk
orduları ceplıelerden geri çei^ilmeii zorunda kaldılar. Bulgarlar Çatalca'ya kadar geldiler. Yunanlılar Selanik'i tek kurşun atma dan işgal ettiler. Arnavutluk bağımsızlığmı ilan etti. Ancak Yanya, İşkodra ve Edirne'deki Türk kuvvetleri ola ğanüstü kahramanlıklarla düşmana karşı koydular. Edirne'de Şükrü Paşa beş ay Bulgar kuşatmasına dayandı. Rauf Bey'in (Orbay) komutasındaki Hamidiye savaş gemimiz Ege Deni zi'nde başarılı savaşlar yaptı. Savaşların bu kötü sonuçlan üze rine îstanbul'da hükümet değişikliği oldu ve Kamil Paşa baş kanlığında yeni bir hükümet kurularak, barış istendi. Avrupa Devletleri Londra'da bir kongre toplayarak barış şartlaıımn gö rüşülmesini sağladılar. Ancak, Balkan Devletleri ile Avrupa Devletleri'nin, Osmanlı Devleti'nin bütün Rumeli'den çekilme sini ve Edirne iie Ege Adaları'nın da bırakılmasını istemeleri, Osmanlı Devleti'ne çok ağır geldi. Hükümet kararsızlık içinde iken, "İttihat ve Terakki Cemiyeti IFırkası" Enver Paşa'nın ön cülüğünde Babıâli'ye bir baskın düzenleyerek, hükümeti devir di (23 Ocak 1913). Mahmut Şevket Paşa başkanlığında kurulan yeni hükümet Avrupalılaı-'ın isteklerini reddetti. Bu sırada, Ru meli'nin paylaşılması konusunda Balkan Devletleri aanlaşamamışlardı. Bu olaylar sırasında Edirne ve Yanya şehirlerindeki Türk savunması da sona ermişti. Sadece İşkodra'da Hasan Rıza Paşa direnişe devam ediyordu. Londra'da belirlenen smır kabul edilerek Midye-Enez hattının batısındaki bütün topraklar Edii'ne dahil Balkanlaı- devletlerine bnakıldı. Bulgaristan'ın büyümesinden korkan Yunanistan ve Ro manya durumdan hoşnut değillerdi. Sırplar Bulgarlar arasmda Makedonya'nın paylaşılması yüzünden anlaşmazlık çıkmıştı. Nihayet Balkan devletleri arasında savaşlar başladı. Bu sırada, ordularını düzene koyan ve bazı hazırlıklar yapan Osmanlı Devleti, harekete geçerek, Edirne'yi kurtardı (10 Temmuz 1913). Balkan Savaşları Sonundaki Anlaşmalar: Osmanh Devleti, Edirne'yi geri aldıktan sonra, önce Bul garlarla İstanbul Anlaşmasını yaptı (1913). Buna göre Edir-
ne'nin Osmanlı Devleti'ne geçtiği Bulgaristan tarafmdan l^abul ediliyor, ilci ülke aı^asmdaki Meriç Nehri smır oiai'ak belirleni yordu. Yunanistan ile Atina Anlaşması yapıldı. Buna göre Sela nik ve Girit'i Yunanlılara bırakıyorlardı. Osmanlı Devleti Ege Adalarım'nm Yunanistan'a verilmesini kabul etmiyordu. Görüş meler sonradan yine başlamış ise de bu sırada çıkan Birinci Dünya Savaşı (1914) sebebiyle, adalaı^ meselesi çözümleneme di. Balkan Savaşları sonunda Sırbistan ile sınırımız kalmadığı için herhangi bir anlaşma yapılmamıştı. Sonuçlar: Balkan Savaşları sonunda Osmanlı Devleti'nin Balkan lar'daki bütün toprakları elden çıkmıştır. Bu durum Avrupa Devletleri'nin asırlardır hayal ettikleri bir neticeydi. Türkler'i bütün Avrupa'dan çıkarmak düşüncesinin gerçekleşmesi, daha sonraki yıllarda Avrupalılar'ı cesaretlendirmiş ve Türkler'i Anadolu'dan da çıkarmak düşüncesine kapılmışlardı. 1918'den sonra İngiliz, Fransız ve İtalyanlar'ın Anadolu'yu işgal etmeleri, bunun açık belirtisi olmuştu. Hatta İngilizler başta olmak üzere, Avrupalılar, Anadolu'daki Türk varlığını yok etmek için, Yunanlıar'ı 1919'da Batı Anadolu'ya çıkarmışlar ve Ermenileri de kışkırtarak Anadolu'yu parçalamaya çahşmışlardı. Balkan Savaşları'nm bir başka sonucu ise, siyasî fikirlerle bölünmüş bir ordunun ve gaflet içindeki siyasi kadroların bir ülkenin başına getirebilecekleri felaketlere misal teşkil etmesi dir. Balkan savaşları sonunda Edirne'ye kadar çekilen ordula rımızın himayesinden uzak düşen milyonlarca Rumeli Türkü (ki, Rumeli Türklüğüne buraları fethedenlerin evlâdları olarak Evlâd-ı Fatihan denilirdi). Yunan, Sırb, Bulgar, Karadağlı vahşeti içinde kaldı Yüzbinlercesi canını kurtarabilmek için Anadolu'ya doğru yola çıktı. Katliam, açlık, salgm hastalıklar, tabiat şartları ve beş asnlık bir vatandan ayrılışın kahrolmuşlu ğu içinde yine yüzbinlerce Türk öldü veya öldürüldü. Balkan-
laı-'da Müslüman ve Türkler'in bu acı durumları günümüze kadaı-, z a m a n z a m a n artaı-ak devam etmiştir. 4. D a ğ 11 m a y 1 Ö n l e m e
Çabaları:
Osmanlıcılık: Tanzimat ve Islahat Dönemlerinden sonra, yeni nesiller, bu ıslahatları yeterli bulmayarak, hükümetlerin çalışmalarını denetleyecek, kurumlaı- ve kanunlar bulunması gerektiği düşün celeri ile "Yeni Osmanlılai'-Genç Osmanlılar" yahut Avrupalı lar'm taktıkları ile "Jön Türkler-Genç Türkler" cemiyetini kur dular. Namık Kemal, Yeni Osmanlılar'ı ilk yazılarından bhinde şöyle tarif etmektedir: "Yeni Osmanlılar, devletin ve vatanın idare-i hazıra (mevcut idarenin) sebebiyle duçar olduğu mehaîik ve m u h a t a r a n ı n (kötü d u r u m u n ) avakibini (sonucu nu) görüp iîaç-ı muslih (kurtuluş çaresi) arayanlardır." Yeni Osmanhiaı-'m, hürriyet, meşrutiyet ve a n a y a s a istek l e r i 1876 I. Meşrutiyet ile gerçekleşmişin. Ancak ne var ki, de vam etmemiş ve bir yıl içinde padişah tarafından kaldnıimıştır. Yeni Osmanlılai", meşruyeti idaresi ile, devlet içindeld Müslü manlar ile Hristiyanlar arasındaki farkın ortadan kalkacağı, böylece de Avrupa Devletlerinhı Osmanlı Devleti'ne müdahale s i n e sebep kalmayacağını düşünüyorlardı. Bu tarihlerde, Avru pa Devletleri, devamlı olarak, Osmanlı Devleti'ne müdahale et mekte ve Hristiyan vatandaşlarına haksızlık ettiğini ileri süre rek, iç işlerhıe karışmaktaydılar. "Osmanlılık" kavramı; Tanzimat Dönemine kadar hane dana dayanan; Tanzimattan i t i b a r e n eşitlik, h ü i T İ y e t , meşrutiyet kavramları ile bhlikte, dağılmakta olan Osmanlı Devleti'nin to parlanması içm siyasî, idarî, hukukî, vb. anlamlar kazanan bh kavramdn. 19. Yüzyılda; Tanzimatçılar, Yeni Osmanlılar, Sul tan II. Abdülhamit devri a y d m l a r ı b h "Osmanlı Milleti' mey dana gethmek ve d e v l e t i n d a ğ ı l m a s m ı bu şekilde önlemek iste m i ş l e r d i . Ancak bu fikirlere, Osmanlı Devleti'nin Hristiyan va tandaşları h i ç b h şekilde itibar etmeyerek kendi yollarında yürü düler. Avrupa Devletleri'nin de desteği ile, Osmanlı Devle-
ti'nden ayrıldılar. Milliyetçilik akımlarının güçlenmesi sonucu Osmanlıcılık düşüncesi de etkisini yitirdi. h. islamcılık (İslâm Birliği) : Tanzimat dönemine kadar, Osmanlı Devletinin temeli, Müslüman halkm düşünce tarzı ve dünya görüşü, toplumun ide olojisi İslâm Dinine dayanmaktaydı. Bu sebeple, o devirlerde İslamcılık ayrıca bh siyasî akım olarak, ortaya çıkmamıştn. Tanzimat dönemi ile birlikte ortaya çıkan "GarphlaşmaBatılılaşma" hareketleri, devlet ve toplum hayatmda birçok de ğişiklikler yapmıştı. Ayrıca Avrupa Devletleri'nin müdahaleleri de artmıştı. Osmanlı Devleti'nin çekildiği topraklarda kalan Müslüman halka, o toprakları işgal eden devletler tarafmdan büyük katliamlar, zulümler yapılmaktaydı. K m m , Kafkasya, Türkistan bölgelerinde Ruslar; Balkanlar'da Ruslar, Snplar, Bulgarlar, Yunanlılar adeta Müslümanlar'ı tamamen yok etmek istercesine katliamlar yapmaktaydılar. Diğer taraftan Fransız İngilizler de Mısır, Tunus, Cezayir gibi Kuzey Afrika'daki Os manı vilayetlerini işgal etmişlerdi. Ayrıca bu devletler Güney Doğu Asya'da, Hindistan'da Müslüman toplumları esaret altm da bulundurmaktaydılar. Bütün bu sebeplerden, Müslümanlar'm yeniden canlanması, birleşmesi ve meydana gelmekte olan kat liamların, zulümlerin önlenmesi düşüncesiyle "İslamcılık" siyasî bir akım olarak doğdu. İslamcılar; Tanzimat hareketini, ulemayı zayıflatmak, Av rupa'yı taklit ederek, İslâm'ın temel ideallerini, kurumlarını terketmekle suçluyorlardı. İslamcılar Sultan II. Abdülhamit dev rinde, devlet tarafmdan da desteklendi. 11. Meşrutiyet devrinde' ise ayrı bir cemiyet olarak ortaya çıkmıştn. İslamcıları Üç bölüme ayırmak mümküdür: ° Birinci bölüm, bütün ıslahat, tanzimat ve batılılaşma ha reketlerine şiddetle karşı olanlardn. Bunlara göre: "İslâm mille ti, şeriat hükümlerini terkettiği günden beri Allah'm gazabma uğramış ve onun için Hristiyanlar'm tahakküm ve zulmü altmda ezilmeye Allah tarafmdan mahkum edilmiştk." Kurtuluş çaresi
olarak ise, "dindar biı* padişah ve hükümet kurulmah ve eskiden olduğu gibi çalışılmalıdn" diyoriai'dı. Meşrutiyete de kaişı idi ler. » İkinci bölüm İslamcılar ise, ıslahatlara karşı değillerdi. Ancak meşrutiyete kai'şı idiler. Meşrutiyetm, Müslümanlar'a zarai', gayri müslim tebaaya ise fayda getheceği düsüncesmdeydi1er. • Üçüncü bölüm, ıslahatlara ve meşrutiyete taraftar ol makla bhlikte, Avrupalılar'm bağnaz tutumlarına karşı, özellik le dış poltikada İslâm Bhliği fikrini savunuyorlardı. Bunlar, ya bancı etkisine şiddetle karşı çıktılar. Genç Osmanlılar'm birço ğu bu guruba ghmekteydi. Namık Kemal, Fransız Ernest Renan'm İslâm'm bilim ve felsefenin düşmanı olduğu tezine karşı, "Renan Müdafanamesi" adı altmda mükemmel b h cevap ver miş, İslâmm bilimin dostu olduğunu anlatmıştı. Sultan n. Abdülhamit Dönemi: Sultan II. Abdülhamit, devleti tüm iç ve dış düşmanlara karşı güçlendirmek için, Osmanlılığı, Türkçülüğü olduğu gibi İslâm Bhliği fikrini de devlet imkanları ile destekleyerek güçlendhdi. Gazi Osman Paşa'mn başkanlığmda kurduğu bir kurul, bütün ülkede Müslüman halkın çocukları için okullar açtı. Ule ma gözetilerek maaşları, emekli maaşları, ödenekleri artırıldı. Camiler, dini yapılar tamir edildi. Bayramlar canlardırıldı. Müslüman haUdardan, özellikle Suriye ve Lübnan Araplarmdan devlet memurluklarına atamalar yapıldı. Sultan II. Abdülhamit, bütün dünya devletlerine kendisinin Müslümanlar'm Halifesi olduğunu hatırlatarak, Osmanlı hakimiyeti altında olmayan Müslüman toplumlumlarm dhü ihtiyaçları için görevliler atama yetkisini kullandı. Mısır, Kırım, Balkanlar başta olmak üzere bütün dünya Müslüman toplumlarına temsilciler gönderildi. Nerede olursa olsun bir Müslüman'a kötülük yapıldığı zaman hemen o devlet protesto edildi ve resmen müdahale edildi. İngi lizler, Fransızlar ve Ruslar tapraklarmda Müslüman toplumlaıyaşadığı için bundan etkilendiler. Daha somaları aksini ileri
sürmelerine I^arşm, Sultan II. Abdülhamit devrmde uygulanan İslâm Birliği Avrupahları sindirmişti. II. Meşrûtiyet Devri ve Sonrası: 1908'den sonra İslamcılık fikrî çeşitli cemiyetler ve hatta siyasî partiler halinde ortaya çıktı. Ancak, peşpeşe gelen savaş lar ve özellikle I. Dünya Savaşı sırasmda, Osmanlı Devleti'nin Türkler dışmdaki Müslüman tebaasının (Başlıca Arapların) is yanları, İngilizlerle birlik olmaları ve Hahfenin yaymladığı kut sal cihat fetvasına rağmen Türk ordusunu arkadan vurmaları İsâmcılık akımmı zayıflattı. İslâm Birliği umutları kayboldu. Çünkü, Osmanlı sınırları içindeki Müslümanlar'ı bile bir aı^ada tutmak mümkün olmamıştı. c. Türk Birliği
(Turancılık):
19. Yüzyılın başlarından itibaren, Osmanlı Devleti'nde meydana gelen bazı olaylar ve değişmeler "Türk Birliği-Turancılık-Türkçülük" akımlarmm doğmasına sebep olmuştur: « Fransız İhtilalinden soma "Milliyet-Milliyetçilik" fikirle rinin Hristiyan tebaa arasında yayılması; Snp, Bulgar, Yunan, Romen ve Arnavutlar gibi. » Milliyet esasma dayalı özerk ve bağımsız devletlerin ku rulması » Osmanlı Devleti'nin Müslüman halklarmm devletten ay rılma eğilimleri o Osmanlı Devleti'nin kaybettiği topraklai'dan; Türkler'in zulüm ve baskı altmdan Anadolu'ya göç etmeleri. » Devlet adamlarmm zihniyetinde, halka dayalı meşruti bir yönetim kurmak şeklindeki değişiklikler. o Avrupahlar'm Türkler üzerindeki baslaları. " Türk gençlerinin Avrupa ile temasları, dünyayı görmele ri. Türkçülük, Sultan Abdülaziz devrinden itibaren gelişmeye başlamıştır. Millî bir coğrafya, millî bir dil ve tarih araştnmaları
bu hareketin ilmî ve duygusal tarafmı meydana getirmiştir. Türk kelimesi önem kazanmış ve "Türklük" ile övünülmeye başlanmıştır. Devlet adamları, Osmanlı Devleti'nin esas unsuru olarak Türkier'i kabul etmeleri ve onları korumak ihtiyacını duymaları da hareketin siyasî tarafmı oluşturmuştur. Ancak yi ne de ilk dönemlerde Türkçülük hareketi şahsi çalışmalarm so nucu olarak doğmuştur. Sultan II. Abdülhamit devrinde Türkçülük; dil, edebiyat ve tarih alanında gelişti. Aydınlar arasında önem kazandı. Şair Mehmet Emin Yurdakul'un şiirleri okul kitaplarında yaygmlaştı ve sevildi. Yurt dışındaki 'Genç Türkler' de, bulundukları Avru pa başkenlerinde, Türkler aleyhindeki yayınlara cevap verebil mek içm, Türk tarihini öğrenip çalışmalar yaptılar. Diğer taraftan Rus İmparatorluğu içinde bulunan Türk ül kelerinden gelen aydınlar (Yusuf Akçura, Ahmet Ağaoğlu vb. gibi) bütün Türkler'in, Osmanlı Devleti etrafında toplanması fîkrmi, "Turancılığı" ortaya atmış bulunuyorlardı. 1909 yılmda "Türk Derneği" kuruldu ve bh dergi çıkarıl dı. Daha somaları "Türk Ocağı" admı alan dernek, "Türk Yur du" adlı dergisi ile de fikirlerini yaydı. Bütün Türkler'in bhleştirilmesi ideali, ilk Türkçülük hareketleri içinde önemli bh yer tutaı-ken, giderek bu ideal uzak bh ideal olarak kabul edilmiş ve daha dar manada Osmanlı Devleti bünyesindeki Türkler'in birli ği, gelişmesi ve güçlendirilmesi anlamında Türkçülük fikhleri II. Meşrutiyet somasmda yaygınlık kazanmıştır. ç. Türkçülük: Bütün Türkler'in bhliği tarzmdaki Türkçülük, I. Dünya sa vaşı sırasında İttihat ve Terakki Partisi hükümetleri tarafmdan kısmen uygulanmak istenmiş ise de önemli b h netice verme mişti. Hatta daha sonra Enver Paşa Türkistan'a kadar gitmiş ve bu yöndeki çalışmalarını sürdürmüştü. İttihat ve Terakki Cemiyeti içinde Ziya Gökalp'm, fikh adamı olarak önem kazanmasıyla, Anadolu'yu esas alan, Os manlı Devleti içindeki Türkler'in temel kabul edildiği bir Türkçülük, Türk Milliyetçiliği fikri ön plana çıkmıştır. Bu fi-
idr, Cumlıuriyet devrinde de önemini devam ettirmiş ve Türiciye Cumlıuriyeti'nin Icuruluşunda büyüic tesirier meydana getir miştir. d.
Batıcılık-Batüılaşma:
Osmanlı Devleti döneminde "Garplüaşma" denilen bu hareket, Osmanlı Devleti'nin Avrupa Devletleri karşısında yeni lemeye başlaması île ortaya çıkmış, kabul edilir. Osmanlı Dev leti yenildikçe topraklarını kaybetmiş ve Avrupalılar'm bitme yen saldnıları karşısmda kalmıştı. İlk Avrupalılaşma düşüncele ri; bu yenilgiler snasmda, Avrupalılar'a yenilmemek için, onla rm neler yaptıklarım anlamaya ve onlar gibi yaparak, yenilgi den kurtulmaya çalışmak şeklinde ortaya çıkmıştn. 18. yüzyıl dan itibaren, Avrupa Devletleri'nm kazandığı her zaferden son ra Osmanlı Devleti'nde bir ıslahat hareketi görülmektedir. "De nilebilir ki, Avrupa, Osmanlılar'ı, Asya'ya sürmek istedikçe, Osmanlılar Avrupa'da kalmak için Garplılaşmaya hız vermiş lerdir." Batıcıhk 11. İVIeşrutiyetle beraber bir fikir akımı olarak Osmanlı'mn gündemine girdi. Bu fikri savunanlar batmm ileri gitmişliğinin ilme dayandığmı savundular. Onlar, batılı bir medeni kanunun konulmasını, şeriat mahkemelerinin yerine lâik mah kemelerin kurulmasmı, tekke ve zaviyelerin kaldnılmasım, la tin harflerinin kabulünü savunuyorlardı. Buna rağmen batıcılar arasmda fikir ayrılığı vardı, bir bölümü batmm sadece tekniğhıî almamız yeterli idi, diğer bölüm ise batınm herşeyini yani kül türünü de almayı savunuyorlardı.
nin
5-1. D ü n y a S a v a ş ı ve O s m a n l ı Sonu: a. Savaş Öncesi SiyasîDurum Almanya ve İtalya:
Devleti'
ve Savaşın Sebepleri:
İtalya'da, Roma împaratorluğu'nun dağılmasından soma siyasî birlik kurulamamış ve yanmadada daima birkaç devlet bulunmuştu. Fransız İhtilalinden soma "millî devlet" düşüncesi-
İlin ön piana çıianası ve birliğini kuran devletlerin giderek dün ya hakimiyetine doğru gitmeleri, İtalyanlar'ı uyandndi. Avrupa Devletleri'nden İngiliz, Fransız, İspanyol, Hollanda. Portekiz ve hatta Danimarka bile dünyanm çeşitli bölgelerini ele geçirmiş, sömürgeler kurmuşlardı. İtalyanlar da bu gelişmeye ayak uy durmak istediler. Bunun yolu İtalyan birliğini kurmaktı. Almanya'da aynı şekilde, reform hareketlerinden esash bh birlik kurmamıştı. Alman İmparatoru sayılan Avusmrya İmpa ratorları Habsburglar gücünü kuybetmişlerdi. Alman toplumları içinde Prusya reform hareketlerinden soma yavaş yavaş güç lenmiş ve 19. yüzyıl sonunda bütün Almanlar'ı b h araya getire bilecek bir güç olmuştu. Güçlenen ve birliklerini kuran Alman ve İtalyan Devletle ri, dünyanın paylaşılmasından hisse istemeye başladılar. İngiltere ve Diğerleri: İngiltere ise bütün 19. yüzyıl boyunca genişlemesine de vam etmiş ve dünyanın en güçlü devleti olmuş, çok geniş sö mürgelere sahip olmuştu. İngihzler'i Fransızlar, Ruslar ve İs panyollar takip ediyorlardı. Rusya, 19. yüzyıl boyunca Asya Kıtası'm doğru yayılmasını sürdürmüş ve ancak güçlenen Ja ponya tarafmdan 1905 yılındaki savaşla durdurulabilmişti. Ja ponya 20. yüzyıl başmda ıslahatlarmı tamamlamış ve Uzakdo ğu'da güçlü devlet olmak yolunda idi. Amerika Birleşik Devletleri 19. yüzyıl boyunca, "Avrupa işlerine karışmamak ve kendi işlerine Avrupa'yı karıştırmamak" yolunu takip etmişti. Bu arada da Büyük Okyanus'da birçok yerleri, kimi zaman İspanyollar'dan satm, kimi zaman zorla ala rak denizcilikte ve sömürgecililcte ilerlemişti. Kuzey Amerika Kıtasînm orta kısmını tamamen denetimine ahmş ve 13 devlet ten elli devletli bh federasyona doğru yükselmişti. Zenginleş mek ve güçlenmek şeklindeki politikası sonuç vermişti. Ancak, Kızılderililerin yok edilmesi ve Afrika'dan getirilen zenci köle lerin acı ve gayri insanî durumu devam etmekteydi. Hatta 19. yüzyıl içinde "köle" meselesinden büyük bir iç savaş da çık mıştı.
Dünyanın en tcalabalılc üilceleri olan Çin ve Hindistan tarihî ukularma devam ediyorlai'dı. Hindistan İngilzler'in yöne timi altında bulunuyor ve İngiltere'ye büyük kazanç sağlıyordu. Osmanh Devleti ve İslâm Dünyası: Tüfk ve islâm memleketlerine gelince, bunlarm durumla rı, Türk ve İslâm ülkelerinin merkezi olan Osmanlı Devleti'nin durumu ile paralel gidiyordu. Osmanh Devleti'nin her kaybı ve zayıflığı derhal Türk ve İslâm ülkelerine yansıyordu. Ruslar, Osmanlı Devleti'nin zayıflamasıyla önce Karadeniz, Kafkasya ve Balkanlar'a inmişler ve soma hızla Türkistan'a yönelmişler di. Eski güçlü zamanlarını çoktan geride bırakmış olan Türkis tan Devletleri, güçlü Rusya karşısında dayanamadılar, birer bi rer Rus hakimiyetine girdiler. İslâm ülkeleri ise, Osmanlı Dev-, leti'nin zayıflamasıyla birlikte birer birer İnghz, Fransız, îtalyan v.b Avrupa Devletleri'nm sömürgesi oldular. Osmanlı Devleti'nin dağılmasından ortaya çıkacak mirası. İngilizler, Fransızlar, Avusturyalılai" ve Ruslar diğerlerine kaptuınak istemiyorlardı. Birinci Dünya Savaşı'nm Sebepleri ve Çılcışı: Avrupa Devletleri, nüfus bakımından dünyanın birçok ül kesinden daha zayıf olmalarma rağmen, 18. yüzyıldan itibaren başlattüdarı "sanayileşme" hareketleri sonunda, büyük bir güce erişmişlerdi. Dünyada o yıllara kadar görühiieyen silahlara, ge milere, ekonomik ve güç kaynaklaı-ma sahip oldular. Bu konu da en ileri giden de İngilizler oldu. İşte, bu durumda kara Avrupa'smda Almanya ile İtalya'da birliklerini tamamlayıp, güçlen diler. Dünyamızın paylaşılmasından hisse istemeye başladılar. Denizlerde, sömürge elde etme işinde Afrika'da ve nihayet par çalanan Osmanh topraklarınm paylaşılması meselesinde İngi lizler, Fransızlar ve Ruslarla çatışmaya başladılar. Kısa zamanda, bir taıSLÜa. Almanya'nın etrafındaki "miittefikler" adı ile Avusturya ve İtalya toplandı. Diğer tarafta İngiltere'nin etrafmda Fransa ve Rusya'nın meydana getirdiği
"İtilaf gurubu oluştu. Bu müttefik ve itilaf gurupları, düııyamn her meselesinde karşı kai-şıya gelmeye başladılar. Birbirme kar şı hızla silahlandılar. Balkan Savaşları, Birinci Dünya Savaşînın öncüsü oldu. Osmanlı Devleti'nin Balkanlar'dan çıkarılması. Güneydoğu Av rupa dengesinde yeni unsurlar meydana getirdi. Sırbistan ve Bulgaristan güçlendiler. Ruslar, îngihzlerle olan ilişkilerine de dayanarak Balkanlar'da Panslavizm propagandasına devam edi yorlardı. Bu durum Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nu ra hatsız ediyordu, çünkü topraklarında çok sayıda Slav yaşamak taydı. Nihayet 28 Haziran 1914 tarihinde, Avusturya Veliahtı Ferdinand ile kaıısınm Saı^ay Bosna'da bir Sırp miliiyetçesi ta rafından öldürülmesi savaşın başlaması için bir kıvılcım oldu. Avusturya Sırbitan'a; onu korumak isteyen Rusya Avustur ya'ya; Avusturya'yı korumak içm Almanya, Rusya ve müttefiki Fransa'ya savaş açtılar. Bir süre sonra İngiltere de Fransa'nın yanmda Almanya'ya savaş açtı. b. Osmanlı Devleti'nin Savaşa Girmesi Savaş başladığı zaman Osmanlı Devleti tarafsızlığını ilan etmişti. Devletin ileri gelen yöneticilermin bh kısmı, Balkan sa vaşlarının yaraları sarılmadan yeni bir savaşm felaket getheceğini biliyorlardı. Ancak Almanya, uzun zamandır Osmanlı or dusunun eğitimi için gönderdiği askeri uzmanlar vasıtası ile Türk ordusu iyi donatıln ve Osmanlı Devleti savaşa kendi taraflarmda katılabilhse, yükünün çok hafifleyeceğini öğrenmişti. Diğer taraftan, 1908 İkinci Meşrutiyet'ten sonra, devlet yönetiminde giderek büyük etkinlik kazanan ve yöneticilerin çoğu subaylardan oluşan İttihat ve Terakki Cemiyeti/Fırkası (Partisi) 1913 yılında bir hükümet darbesi ile iktidarı tamamen ele almıştı. Henüz 33 yaşındaki Enver Bey (Paşa) (1881-1922) rütbe atlatılarak "paşa" olmuş ve ordunun başkomutanlığına gethilmişti. Özellikle Enver Paşa, savaşı Alnıanlar'ın kazanacağına inanıyor ve bunun için Almanya tai-afında savaşa ghilmesini is-
tiyordu. Cemal Paşa 1914 yılı başlarmda İngiliz ve Fransızlar tarafında savaşa katılmak için bazı girişimlerde bulunmuş ise de bu devletler "red" cevabı vermişlerdi. Türkiye'nin yanında savaşa girmesini isteyen yalnız Almanya kalıyordu. Bu snada, ingilizler, Osmanlı Devleti'nin sipariş verdiği "Sultan Osman" ve "Reşadiye" adlı İki savaş gemisini, parasmı aldıklan halde teslim etmediler. Almanya'da Akdeniz'de dola şan iki savaş gemisi İngiliz donamsanm önünden kaçarak, Ça nakkale'den Osmanlı Devleti'ne iltica etti. Osmanlı Devleti bun ları satın aldığmı ilan ederek korudu. Bir süre soma bu iki gemi Enver Paşa'nm bilgisi ve emri ile Türk bayrağı çekerek Rus limanlannı topa tuttu. Rusya Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etti. Böylece Osmanlı Devleti Almanya'nm. yanında savaşa girmiş oldu. c. Cepheler Doğu Cephesi: Doğu'da Ruslar'm saldırıları üzerine açılan cephede, En ver Paşa'nm Aralık 1914'te başladığı Sarıkamış harekatı kış ve tedbirsizlikten büyük bir felaketle sonuçlandı Yüzbine yakm şe hit verildi. Erzurum, Muş, Bitlis, Trabzon, Van ve Erzincan Ruslar tarafmdan işgal edildi. Ruslar bu bölgelerde Rusya Er menileri'ni ve silahlandırdıkları yerli Ermeniler'i serbest bı raktılar ve savunmasız kalan Türk halkına karşı büyük bir kat liam meydana geldi. Yüzbinlerce Türk öldürüldü. Ancak, Rus ya'da iç karışıklıklar başladı. Ruslar Doğu Avrupa'da yenildiler. 1916 yılında Mustafa Kemal Paşa'nın başarılı çalışmaları ile Muş ve Bitlis kurtarıldı. 1917 yılında ise Rusya'da komünizm ihtilali çıktığmdan Ruslar çekildiler. Çanakkale Cephesi: İngilizler ve Fransızlar, Ruslar'a yardım etmek ve İstan bul'u alarak Osmanlı Devleti'ni saf dışı bırakmak için, İngiliz Deniz Bakanı Churchill (Çörcil) tarafmdan ortaya atılan bir
düşünce ile 18 Mart 1915 yılında Çanakkale Boğazı'na bütün donanmaları ile saidırdıiaı^ ve büyük bir yenilgiye uğrayarak çe kildiler. Ancak. M5<7/7 I9I5'te bu defa Gelibolu Yarımadası'na saldırıp, asker çıkardılar. Sekiz ay kadar sürecek olan, savaşın en kanlı muharebeleri olan Çanakkale Muharebeleri böylece başladı. Çanakkale savunması Türk askerinin gücünü bütün dünyaya gösterdi. İngilizler, Fransızlar ve diğr müttefikleri, her türlü yeni savaş araç ve silcihları ile yüklendikleri Çanakkale cephesinde, bir sonuç elde edemeden, büyük kayıplaı- vererek çekildiler. Bu cephede Türk kaybı yai'alı ve ölü olarak 250 bin, Avrupa Devletleri'nin ise yüz bm asker civarında oldu. Çanakkale Savaşlarında; daha sonra Türkiye'nin ilk cum hurbaşkanı olan Mhalay Mustafa Kemal Bey (Atatürk) Anafartalar cephesinde başaıılai" kazandı ve ismi öne çıktı. Türk ordu su Çanakkale'nin geçilemeyeceğini gösterdi. Boğazlara ve İs tanbul'a yönelen tehlike önlendi. Güney Cepheleri: İngilizler, Birinci Dünya Savaşîna kadar, belli anlaşma şartları ile geçici olarak işgal ettikleri Mısır ile Kıbrıs'ı 1914 ta mamen kendi topraklarma katıklarını ilan etmişlerdi. Mısır'ın ele geçirilmesi için Cemal Paşa komutasında bir ordumuz Süveyş Kanalı'na hücum etti. Ancak, yenildi. Bu arada İngilizler Basra'ya asker çıkartıp, Bağdat'ı almak istedi ler. Küt'ül-Amere'de yenildiler. Bu defa İngilizler, Yemen, Hi caz ve Filistin'de Arapları isyana kışkırttdar. Mekke Şerifi Hü seyin Arap isyanının başına geçti. Hicaz ve Yemen elimizden çıktı. Araplar'm bir kısmı da Osmanlı Devleti'ni hâlâ destekhyordu, ama b h kısmmm İngihzler'i desteklemesi güney cephelermde durumu değiştirdi. Türk ordusu kimi yerlerde iki ateş arasında kaldı.
ç. Birinci Dünya Savaşı'nm
Sonuçlan:
1914 yılında başlayan Dünya Savaşı'nda Almanya 1916 yılında gücünü i^aybetmeye başlamış ve yenileceği ortaya çıicmıştı. Bunu 1917 yılmda devrin veliahdı Vahdeddin Efendi ile birlikte Almanya'ya resmi bir gezi yapan Mustafa Kemal Paşa (Atatürk) açıkça görmüş ve düşüncelerini devrin yetkililerine bildirmişti. Zaten Almanya'nın yenileceği ortaya çıktıktan soma müttefikler bütün güçleriyle Osmanlı Devleti üzerine yüldenmişler ve savaş Birinci Dünya Savaşı olmaktan çıkıp, 'Osman lı Devleti'ni yıkma ve topraklarını paylaşma savaşı" haline dönmüştü. 1918 yılı baharında, Amerika'da İtilaf Devletleri ya nında savaşa katılmış ve Avrupa'ya büyük bir ordu çıkarmıştı. Almanlar batıda tamamen yenildiler ve barış istediler. Türk orduları Filistin ve Irak cephelerinde yenilmiş geri çekiliyordu. Osmanlı Devleti'nde hükümet değişikliği oldu. En ver Paşa, Talat Paşa ve Cemal Paşa'lar yurdu terk ederek, herbiri bir taı^afa gitmişti. 20 Ekim 1918'de Osmanlı hükümeti İtilaf Devletleri ile "Mondros Ateşkes Anlaşması"m imzaladı. Buna göre: « Boğazlar bütün devletlere açılacaktı. • Türk orduları terhis edilecek, silahlar toplanıp teslim edilecekti. » Limanlar, tüneller, telgraf ve diğer haberleşme vasıtaları teslim edilecekti. • İtilaf devletleri güvenlikleri için tehlikeli gördükleri yer leri işgal edebileceklerdi. d. Savaş Sonrası (1918-1922) Mondros Mütarekesi (Ateşkes Anlaşması) tam bir teslimi yet idi. Anadolu dışındaki Osmanlı toprakları zaten kaybedil mişti. Şimdi bu anlaşma ile Anadolu da tehlikeye giriyordu. Ni tekim, anlaşmadan 13 gün soma, savaşarak geçemedikleri Ça nakkale Boğazı'nı geçen İtilaf Donanması İstanbul'a gelip Bo-
ğaz'a demirledi (13 Kasım 1918). Birer baliane ile Fransızlar güney bölgelerimizi, İtalyanlar Akdeniz bölgesini ve İngilizler çeşitli şehirleri ve bölgeleri işgal ettiler. 15 Mayıs 1919'da İz mir'i Yunanlılar işgal etti. İstanbul'da işgal edilmiş olduğu ve Osmanlı hükümeti artık bağımsızlığını kaybettiği için bu hare ketlere karşı bir şey yapılamadı. Avrupa Devletleri asırlardır hayal ettikleri hedeflere ulaşmışlardı. Ancak, Türk milleti, kendisinin yok edilmek istendiğini, Anadolu'nun yer yer işgal edildiğini görünce, yurdun her tara fında "Kuvayi Milliye" teşkilatları kurarak düşmana karşı koy maya başladı. 19 Mayıs 1919 tarihinde 9. Ordu müfettişi olarak Anadolu'ya geçen Mustafa Kemal Paşa, Samsun'dan başlaya rak, Amasya, Erzurum ve Sivas'ta yaptığı çalışmalarla, dağınık Anadolu "Kuvayi Milliye"sini topladı. 23 Nisan 1920 tariliinde de Ankara'da "Büyük Millet Meclisi"m ve yeni Türk Hükümetmi kuıaıak, İstiklâl Savaşımızı başlattı.
IKINCI KıSıM
KÜLTÜR ve MEDENİYETİ
Birinci
Bölüm
OSMANLILARDA DEVLET YÖNETİMİ A - OSMANLILARDA DEVLET ANLAYIŞI Osmanlı Devleti, Asya, Avrupa ve Afrika gibi üç kıta, yaklaşrk olarak 20 milyon kilometre kare genişliğindeki toprak lar üzerinde ve birçok kavimleri, milletleri, kültür ve inançları bünyesine alarak yedi asra yakın yaşamış bir Türk Devleti idi. Bu bakımdan, Osmanlı devri kültür ve medeniyet konuları, hem zaman ve hem de mekan olarak büyük bir genişliğe sahipth. Asırlar içinde türlü teshlere, olumlu ve olumsuz değişikliklere uğramıştır. Ancak bütün bu durumlara rağmen Osmanlı devri "kültür ve medeniyetinin özü, en eski Türk devletlerinden iti baren sürüp gelen "Türk kültürü" ile islâm inançlarının ve me deniyetinin birleşmesinden meydana gelmiş ve bu "öz" hiçbir zaman değişmemişth. Bunun içindh ki, "Osmanlı devri kültür ve medeniyetini" doğru olarak ve iyice anlayabilmek için bun ları daima gözönünde bulundurmak gerekir. Osmanlı Devleti'nde, yönetimin başı Padişah idi. Padi şahtan soma en yetkili yönetici 'vezir-i azam (yahut sadrazam)'dı. Vezir-i âzam'm başkan olduğu 'Divan', günümüzdeki
'Ilülcümet" kurumunun bîr benzeriydi. Bunlarm dışmda, yetkile ri itibariyie vezir-i azamdan soma gelen, ancak devlet işlerini İslâm dini açısından denetlediği için onunla eşit durumda kabul edilen "Şeyhülislamlık" (yahut müfti) makamı bulunmaktaydı. İşte Osmanh Devleti merkez teşkilatmm üç temel kurumu bun lardı.
B-OSMANLI
MERKEZ
TEŞKİLÂTI
1 - SARAY VE PADİŞAH
a. K u r u l u ş
Dönemi:
Osmanlı Beyüği'nde başlangıçta aşiretin başındaki yöneti ci "Bey" adı ile anlıyordu. Bu bakımdan ilk hükümdarlara Os man Bey, Orhan Bey ve /. Murat Bey denilmiştir. Bununla birlikte Müslüman olmayanlara karşı savaştıkları ve savaşlarmda İslâmiyetin yayılması gayesi de bulunduğu için "Gazi" unvanı da verilirdi. Yine Osman Bey, Orhan Bey, I. Murat bu unvanla da anılmışlardn. Kuruluş devrinde, Osmanh hükümdarlarının kullandıkları diğer unvanlar da şunlardır: Han, Hakan, Sultan Hünkâr, Sul tan I. Murat ise Hüdâvendigar unvanını da almıştı. Ancak daha sonraki zamanlarda Osmanlı hükümdarları, genellikle "padişah" ismi ile anılmışlardır. Bu devirdeki padi şahlar sırası ile şunlardır. •Osman Bey (1299-1324) •Orhan Bey (1324-1362) •L Murat Bey (1362-1389) • I. Bayezıt Bey (Yıldırım) (1389-1402) • 1. Mehmet Bey (Çelebi) 1413-1421) •IL Murat Bey (1421-1451) Kuruluş devrinde beyliğin basma geçenler, ileri gelenlerin onayını almak durumundaydılar. Hükümdarlık, "babadan oğula" geçerdi. Ancak bu durum b n kural değildi. Padişah olmak için Osman oğullarından olmak şarttı. Şehzadeler çeşitli vila yetlere vah olarak gönderilnlerdi. Şehzadeler burada devlet yö-
netmeyi öğrenirler ve ülkenin basma geçtiklerinde yöneticiliğe yabancılık çekmezlerdi. Yanlarına da "Lâlâ" adı verilen dene yimli yöneticiler verilir. Lalalar bilgili, devlet işlerinden anla yan, iyi kılıç kullanan yöneticiler olduklarmdan şehzadeleri her konuda, yetişthhler ve onları devlet idare etmeye hazırlarlardı. Şehzadelere "Çelebi" ismi de verilmiştir. Osmanh Devletinde, devletin başı "Padişah" idi. Padi şahlar devletin mutlak hakimiydiler. Ancak onların yetkilerinin smnları vardı. Kuruluş döneminde padişahm yetkileri eski Türk devlet geleneğinhı aynıydı. Bey, Han, Hakan, Sultan ya da Pa dişah, halkmı mutlu etmek için çalışndı. Türk devlet gelenek leri ve İslam Dini'nin kuralları, padişahların yetidlermin en ge nel smnlarıdır. Kuruluş devrinde hülcümdarlarm büyük sarayla rı bulunmuyordu. Bursa'nm fethinden soma başkent Bursa olmuş ve daha soma Edirne fethedilhıce devletin merkezi Edirne'ye taşmmıştı. Osmanlı Hükümdarlarmm, sarayda oturması, gerçek anlamı ile İstanbul'un fethi ile olmuştur. Bundan önce Bursa'da ve Edirne'de Topkapı Sarayı ile kıyaslanacak saraylar yoktu. b. Y ü k s e l m e D ö n e m i n d e S a r a y v e P a dişah Osmanlı Devleti'nin "başkanına" genellikle "Padişah" de nilirdi. Ayrıca, "Sultan, Hakan, Han, Gazi, Bey, Hünkar" sıfat ları da kullamimıştn. Devletm mutlak hakimiydiler. Ancak, çok köklü "Türk devlet gelenekleri" (Kanûn-i Kadim) ve İslam Dhıi kuralları ile smnlıydılar. Padişah olmak hakkı, ancak ve sadece Osman Gazi'nin soyundan olan "erkek"lere aitti. Osmanoğlu olmayan padişah olamazdı. Padişahlar, İstanbul'un fethinden soma, Topkapı Sarayînda oturmuşlardn. Bunun için, çok geniş bir alana kurul muş olan Topkapı Sarayı, Osmanlı Devleti'nhı idare merkezi ol muştur. Padişahlar, kendilerini en eski Türk hükümdarı Oğuz Han'm neslinden ve Osmanlı Devleti'ni de O'nun devletinin devamı sayarlardı. Padişahlarm "Halife" (Peygamberimiz Hz.
Muhammed'in halefi, bütün Müslümanlarm başı) ünvanmı almalaıı Yavuz Sultan Selim'in Mısır'ı fethinden som-a ohnuştur. Padişahlarm, erkek çocukları olan "şehzade"ler, 17. yüzyı la kadai-, Anadolu'daki vilayetlerden birine vali olarak tayin edi lirler ve yanlarına da, onları devlet idareciliğmde yetiştnmek üzere, "Lâlâ" adı verilen tecrübeli devlet adamlara verilirdi. Padişahların özel hayatları, Topkapı Sarayı'nm "Harem" adlı bir bölümünde geçerdi. Burada, padişahm annesi "Valide Sultan" ve eşleri "Haseki Sultan"lar ile bunların hizmetlerini gören görevliler bulunurdu. Bazıları ayrı tutulursa, saraydaki kadınlar genellikle devlet idaresine karışmazlardı. Osmanh Devleti'nde padişahlarm 'saltanat alâmetleri' ola rak paralar padişah adma basılır, cuma namazlarında hatipler "Hutbe"de padişahm admı anarlardı. Belli günlerde ve saatlerde "Mehter-hane" askerî musiki konserleri verilirdi. Seferlerde pa dişahların ardmdan yedi veya dokuz "tuğ" götürülürdü. İstan bul'un fethinden soma padişahlar, Eyüp Camiinde, "Kılıç Ala yı" düzenleyerek kılıç kuşanırlardı. Bu kılıç önceleri Osman Gazi'nin kılıcı iken, 'Halifelik' ünvanmm aimmasmdan soma, İslam Kutsal Emanetleri de İstanbul'a geldiği için, Hz. Pey gamber'in kılıcı olmuştur. Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'un fethinden soma, Hristiyan-Ortadoks Patrikliğine dokunmamış, Hristiyanların din ve vicdan hürriyetlerini tanımış ve "patriklik" kurumunu Osmanlı Devleti içine almıştı. Bu bakımdan, padişahlara, Hristiyan mil letler 'Doğu Roma (yahut Bizans) İmparatoru' olarak ve kendilerinm de tabiî hükümdarı gözü ile bakarlardı. c. 1 7 . v e 1 8 . Y ü z y ı l l a r d a Saray ve Padişah : Padişah Topkapı Sarayı'nda oturur ve bazen de Edime Sa rayı'nda yaşardı. II. Selim devrinde, şehzadelerin sancağa çıkıp valilik yapmaları, sadece veliaht olan büyük şehzadeye ait bir hak olmuştu. 17. yüzyıla girerken III. Mehmet bu usulü de kal dırdı ve şehzadeler tamamen Topkapı Sarayı'nda hayatlarmı
sürdürdüier. Bu oniaı-ın devlet idaresinden, toplumdan ve hatta hayattan kopmaları sonucunu doğurdu. Sultan İbrahim ve I. Mustafa'nın aklî bozukluklarının esas sebebi buydu. Fatih devrhıden hibaren uygulanan, padişahlığın "babadan oğula" geçmesi usulü üe, padişah olanın, diğer kardeşlerini öldürtmesi usulü de 17. yüzyıl başmda terk edilmişti. Böylece tahta "ekber ve erşet" olan, yani en yaşlı ve akıllı olanm çık ması usulü uygulanmaya başlamıştı. Ancak bazen eski usule dönüldüğü de olmuştur. 17. ve 18. yüzyıllarda, 16 padişah işbaşına gelmişti. Bun lardan, Sultan İbrahim (1640-1648) üe Sultan I. Mustafa (1618 ve 1622'de iki defa padişah oldu), gerek sarayda kapalı ve devamlı ölüm korkusu altında bulunmaktan ve gerekse, çev relerine toplanan liyakatsiz yöneticilerin yönlendhmelerinden^ dolayı şuur bozukluğu içinde idiler. IV. Murat (1623-1640) çok sert tedbirler almış ise de, devrinde devlet yeniden canlan mıştır. IV. Mehmet (1648-1687) işleri Köprülü Mehmet Paşa ve bu aileden gelen diğer vezirlere bıraktı ve kendisi avcılıkla uğraştığı için "avcı" lâkabını aldı. Sultan 11. Mustafa (16951703) ise, kötü gidişi durdurmak için gayret etti. Seferlere katıl dı. Ancak başarısızlıklarm devammı önleyemedi. 18. yüzyılda, III. Ahmet Lâle Devri'nin açılmasında önayak oldu. Bazı ıslahatlara girişti. Yeniçerilerin isyanı ile 1730'da düşürüldü. Sultan I. Mahmut (1730-1754) ise, birçok askeri ıslahatlara ghişti ve hatta yabancı uzmanlardan faydalan mak istedi. Gayreüi bir hükümdardı. III. Mustafa (1754-1774) gayretlerine rağmen büyük yenilgiler durmayınca kederinden öldü. Yüzyılm en dikkati çeken padişahı III. Selim'dir. Nizam-ı Cedid adını verdiği geniş bir ıslahata girişti. Ancak, Yeniçeri ordusunun isyanı ile öldürüldü (1807). Saray'da yaşayan, padişahın çeşitli yardımcıları ve koru yucuları ile Valide Sultan'lar ve padişah eşleri, bu iki yüzyılda devlet işlerine karıştılar. Birçok saray entrikaları ve saray dışmdaki kimi yöneticilerle ilişki kurarak, çoğu zaman kötü ve ba zen de iyi roller oynadılar.
d. 1 9 .
Yüzyılda
Saray
ve
Padişah:
19. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin "dağılma devri" olmuştur Bh başka açıdan ise "ıslahatlar yüzyılı" denilebilir. II. Mahmut (1808-1839) devrinde devlet merkez teşkilâtı büyük oranda ye niden düzenlenmişti. Asırlardır devletin en önemli yönetim ku rumu olan, "Divan" kaldırılmış yerine "Meclis-i Has" adıyla "Bakanlar kurulu" kurulmuştu. Yetkiler "nazır" denilen bakan lara dağıtılmış ve önemli nazırlıkların yanında danışma, dene tim ve yol gösterme görevi ile meclisler meydana getirilmişti. Meselâ, "Dar-ı Şura-yı Askerî" Harbiye Nazereti'nin danışma kurulu idi. Özellikle güçlü sadrazamlar (Mustafa Reşit Paşa, Ali Pa şa, Fuat Paşa vb) devrinde sarayın etkisi çok azalmış, Babıâli (hükümet) gerçek ve güçlü bir hükümet olarak çalışmıştı. Sul tan II. Abdülhamit devrinde (1878-1908) yılları arasında, Babıâh'nin önemi, saraydan azdı. II. Abdülhamit, iktidarmın ilk iki senesi ile son bir senesi hariç, yönetimin bütün gücünü saray ve padişahta toplamıştı. Buna rağmen, bütün 19. yüzyıl boyunca, "Saray-BabıâliŞeyhülislam" üçlüsü her zaman Osmanlı yönetimkıkı merkezini oluşturmuşlardır. 1826 yılında Yeniçerilerin kaldnılması ile, uzun zaman askerî sınıfların yönetimdeki etkisi azalmışsa da 1876 yılında Sultan Abdülaziz'in düşürülmesinde yeniden güç kazanmışlardn. Bu devrin, bir diğer özelliği de, taşra teşkilâtmda, mahallî güçlerin hemen hemen ortadan kaldırılması ve bütün vilayetle rin sıkı bir şekilde merkeze bağlanmasıdır. Tımar düzeni kaldı rılarak yöneticiler maaşa bağlandıkları için, "ayan, eşraf, mütegallibe vs." gibi, devlet otoritesi dışındaki mahalli otoriteler ortadan kalkmıştn. Mısır gibi uzak eyaletlerde ise, yüzyılm ilk yarısmda kurulamayan otorite, somadan yavaş yavaş kurulmuş tu. Ancak bu uzak eyaletleri bu defa da yabancı devletler dene tim altma almaya başlamışlardn. Devlet 19. yüzyılda halkın durumu ile daha çok ve daha yakmdan ilgilenmiştn. Bu durum, halk ile devlet arasmdaki ya-
icmlığı artırmıştır. Sultan II. Mahmut Sultan Abdülmecit ve Abdülaziz yurtiçi geziler yapmışlardı. Hatta Abdülaziz Avru pa'ya giden ilk padişah olmuştu. Yüksek dereceli memurlarda çeşitli vesilelerle halk ile ilgilenmeye başlamışlardı. 2 - İSTANBUL'UN YÖNETİMİ: "PAYİTAHT" (BAŞŞEHİR)
Türklerde fetih, yaşamaya açmak anlamına gelir. Bundan dolayı fethettikleri her yeri mamur hale getirmişler, cami, med rese, han, hamam ve külliyelerle süslemişlerdir. Devlete daha evvel başkentlik eden Bursa ve Edirne bu durum iyi bh örnek tir. İstanbul'un fethi ise Türklerin ve Müslümanların önemli he deflerinden biridir. 1453 yılından önce Müslüman Araplar ve Türkler şehri defalarca kuşatmışlar ancak fetih, Fatih Sultan Mehmet'e nasip olmuş ve kent başşehir ilan edihniştir. İstanbul, "payitaht" olduğu için özel bir yönetimi vardı. Padişah, Sadrazam, Şeyhülislam ve bunlara bağlı olan bütün merkez teşkilâtı burada idi. Devlet başşehri olarak, yönetimine büyük titizlik gösterilirdi. Şehrin güvenlik işlerinden Yeniçeri Ağası, adalet işlerinden "taht kadısı" denilen İstanbul kadısı, belediye işlerinden "Şehir Emini" sorumlu idi. Bunlarm hepsi nin geniş teşkilatları vardı. Bunlardan başka, sadrazam da sık sık şehrm her türlü işi ile ilgilenir, denetlemelere çıkardı. 3 - DİVÂNT HÜMÂYUN
a. D i v â n - 1
Hümâyunun
Kuruluşu
Osmanh Devleti'nin merkezi yönetimi de Anadolu Sel çuklu Devleti'nin merkezi yönetimme benziyordu. İlk zaman larda geniş bir teşkilat yoktu. Zamanla, Beylik genişledikçe her alanda teşkilatlar kuruldu. Düzenlemeler yapıldı. "Divan" Osmanlı Devleti'nde devlet işlerinin karara bağ landığı en önemh kurumdur. Osman Bey devrhıde, bu anlamda bir kurum bulunmamakla beraber, beyliğin ileri gelenleri ve ko-
mutanları zaman zaman toplannlar ve işleri görüşürlerdi. Or han Bey zamanmda divan kuruldu. Divana padişah başkanlık ederdi. Bazen de vezir divanı yönetirdi. İlk divan teşkilâtında, Orhan Bey'den başka, bir vezir, müfti ve Bursa'nm kadısı bu lunmaktaydı. I. Murat zamanında, divan teşldlatı genişletildi. Bhçok Osmanlı müessesesi bu devhde teşeldcül etmeye başladı. Ondan soma gelenlerde bu kurumları yaşattılar. Vezhlerhı sayı sı arttırıldı. Osmanlı merkez teşkilatmda, en önemli değişiklik ler Fatih Sultan Mehmet devrinde yapılmıştır. Fatih devrine kadar genellikle divanm üyeleri şu şekilde idi: • Vezir-i âzam ve Vezhier » Müfti • Kazasker • Defterdar • Nişancı (Tevkü) Fatih Döneminden Âzam:
Sonra Divan-ı Hümayun
ve Vezir-i
Osmanlı Devleti'nde padişahtan soma en yetkili yönetici, padişahın 'mührünü', dolayısıyle 'mutlak vekilliğini' elhıde bu lunduran vezir-i âzamdı. Sadece padişaha karşı sorumlu idi. Vezir-i âzam olmak için tek şart Müslüman olmaktı. Müslüman olan ve tabii Türkçe bilen b h kimse, gerekli bilgi, tecrübe ve liyâkate sahipse ve devlet kademelermde çalışıp, başarılı ol muşsa, vezir-i âzam olabilhdi. O devhlerdeki Avrupa ülkelerin de olduğu gibi, doğuştan gelen veya sonradan kazanılan soylu luk ve benzeri sınırlamalar yoktu. İlk zamanlarda, b h vezir olduğu halde, zamanla devlet ge nişledikçe vezir sayısı aitmiş, Fatih devrinde dörde ulaşmıştı. Bu sayı somadan altı ve bazen de sekiz olmuştur. Birinci vezh, daima vezir-i âzam olurdu. Kıdem snasma çok dikkat edilhrdi. Bu vezirler, Divan'a üye idiler ve Divan, Topkapı Sarayı'nda "Kubbe altı" nda toplandığı içinde bunlara "Kubbealtı Vezhleri" denilhdi. Divanda üye olmayan, fakat vezhiik rütbesine sahip olanlar da bulunurdu.
"Divan", Osmanlı Devleti'nin en önemli' ve en üst yöne tim km-umu idi. Divan'ı ve başkanı olan vezir-i azamı, günü müzdeki "hükümet" ve "başbakan"lık kurumlarına benzetebili riz. Fatih devrme kadar Divan'a padişahlar başkanlık ederken, bu devhden soma, sadrazamlar başkanlık etmişlerdi. Divan ay nı zamanda devletin en yüksek yargı kurumu idi. Bu yüksek mahkemenhı kararları, genellikle hemen infaz edilhdi. Divan-ı Hümâyun'un önemi 17. yüzyıl sonlarına kadar ar tarak devam etmiştir. Devletin birinci derecedeki bütün siyasî, idarî, örfî, şer'î, adlî ve malî işleri burada görüşülür ve karara bağlanırdı. Devlet içhıdeki bütün önemli şikayet ve davalara da burada bakılırdı. Divan üyeleri ve Divan-ı Hümâyun'un çalışması: Divanın üyeleri şunlardı: Vezir-i âzam (yahut sadrazam), Kubbealtı vezirleri (genellikle sayıları beş ve bazen sekiz ol muştur), Kaptan-ı Derya, Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, Başdefterdar, Nişancı (yahut tevkii), Reisülküttab, Yeniçeri Ağası. Divan'a bunlardan başka, gerektiği halde İstanbul Ka dısı da katılırdı. Ayrıca Divan'ın çalışmasını, emniyetini ve verdiği emhlerin yerine gethilmesini sağlamak üzere binlerce görevli sivil ve asker de hazır beklerdi. Yukarıda gösterilen Di van üyelerhıin görevleri de şöyleydi: Sadrazam'ın esas görevi Divan'a başkanlık etmekti. Çok önemli b h özürü varsa, yerine 'sadaret kaymakamı' denilen ve kili bakardı. Ayrıca kendi dahesinde de Divan toplar ve ikinci derecedeki bazı meselelere bu Divan'da bakardı. Kubbealtında, Fatih'ten soma yapılmış olan, 'Kasr-ı adi' denilen padişahların Divan toplantılarmı gizlice takip etmeleri için düzenlenen pen cerenin altmda omrurdu. Kubbealtı vezirleri, üç tuğlu vezhlerden seçilen ve genel likle beş kişiden oluşan bu vezhier, belh b h göreve bakmazlar ve aynen sadrazam gibi devletin her işinden doğrudan sorumlu olurlardı. Günümüzdeki 'Devlet Bakan'hğı kurumuna benzete bileceğimiz, 'kubbenişin'de denilen bu vezirler, sadrazamm en yakm müşavhi ve yardımcısıydılar.
Kazaskerler, aslında 'Şeyhülislam'ın yardımcılarıdır. Ru meli ve Anadolu Jiazaskeri olmak üzere iki kişiydiler. Rumeli kazaskeri, şeyhülislamın birinci yardımcısı, Anadolu kazaskeri ise ikinci yardımcısı idiler. Şeyhülislamlık makamı, sadrazam lık ile eşit sayıldığı ve daha çok dini-ilmi bir makam sayıldığı için, şeyhülislamlaı- divana liatılmazlar, yardımcıları olan ka zaskerler katılırlardı. Kesin olarak Türk soyundan gelirlerdi. Kazaskerlerin görevi, adalet müderrislerinin atanması, eğitim, kültür ve diyanet işlerine bakmaktı. Bunanla beraber, divanda diğer meseleler hakkında da fikirlerini beyan ederlerdi. îlmiyye smıfmdan gelirlerdi. Defterdarlar, Osmanlı Devleti'nde bütün mali işlermden sorumlu olan görevlilerdi. Önceleri bir tane iken, zamanla ve ihtiyaç üzerine sayıları üçe kadar çıkmıştır. "Şıkkı Evvel" deni len Rumeli Defterdarı, "Başdefterdar" idi ve diğerlerinin âmiri idi. Anadolu defterdarı ve 'şıkkı sâni" adı verilen defterdarlar, baş defterdarın yardımcıları idiler. Fatih Sultan Mehmet Kanunnamesi'ne göre, 'defterdar padişahın malının vekili' idi. Divan'da kazaskerlerden soma gelirdi. Nişancı (yahut Tevkii, tuğrai) Divan'da sadrazamın sağ tarafmda vezirlerden sonra otururdu. Nişancı bir tane idi. Padi şah adına yazılan bütün ferman, berat, ahidnâme, hüküm vb. belgelere padişahm "tuğra"sını, yani imzasını çekmek, Nişancı'nm görevi idi. Yabancı hükümdarlara yazılan nameleri de ni şancı gömr, gerekirse düzeltndi. Osmanlı Devleti'nin kanunlaıını, eski ve yeni kanunları arasmdaki farklılıkları iyi bilmek ni şancının esas görevleri arasmda idi. Divanda, bu gibi meseleler de onun fikri almırdı. "Kavanin-i Osmaniye ve Merasim-i Sul taniye nişancılardan sorula gelmiştir, sabıkta bunlara müfti-kanun denilirdi." Tapu defterleri de nişancı tarafmdan tutulur ve gerekli bütün değişiklikler onun tarafmdan yapılırdı. Reisülküttab, Divan'a doğrudan üye değil idi. Nişancıya bağlı idi. Ancak divan toplantılarmda önemli görevleri vardı. Divan-ı Himâyun'un kâtiplerinin ve kalemlerinin şefi olarak, di van toplantılarında gerekli işlemleri reisülküttab düzenlerdi. Onyedinci yüzyıldan sonra önemi daha artmış ve devletin dış işlerinin sorumluluğu reisülküttaba verilmiştir.
Kaptan-ı Derya (yatıut Kaptan Paşa), 17. yüzyıla kadar divanın resmi üyesi değildir. Toplantılara katılnlardı. Bu yüz yıldan sonra divanın tabiî üyesi sayılarak, Osmanlı Devletini ilgilenderin "denizlerdeki bütün işlerin" sorumlusu ve Donanmay-ı Hümâyun'un baş komutanıdn. Divan'da, kendi sorumlu luğuna giren konularda davalara bakardı. Kendi sorumluluk alanında, yani denizlerdeki işlerle ilgili olarak padişah adına ferman yazar ve tuğra çekerdi. Önemli meselelerde sadrazama danışırdı. Yeniçeri Ağası, vezir olmadığı için Divan'a da, müzakereyede katılmazlardı. Ancak, aynı zamanda vezir olan Yeniçeri ağaları, divanm gerçek üyesi olarak, kararlara katılnlardı. Her iki halde de, ağalar, divan toplantısı olduğu günlerde, saraya gelirler ve "arz günleri" önceden padişah huzuruna çıkıp. Yeni çerilerin durumu ile ilgili bilgi verirlerdi. Yeniçeri ağaları, mer kezdeki 'ağa'larm (günümüzdeki orgeneral rütbesine denk aske ri rütbe) amiri sayılırdı. İstanbul'un korunmasmdan sorumlu idi ler. Divan, özel bir tören ile toplanır ve dağıtılndı. Fatih dev rine kadar her gün sabah namazmdan soma başlayan divan top lantısı, genellikle öğleye kadar devam ederdi. Fatih devrinde de bu durum devam etmiş daha sonra divan toplantıları haftada dört güne indirilmişti. Bunun iki gününde ayrıca, 'Arz 0da5z"nda padişah "huzuru"na çıkılarak, toplantılar hakkmda bilgi verilirdi. Sarayda üç türlü divan toplanndı. Bunlardan biri yu karıdan beri bahsedilen Divan toplantısıdn. Bundan başka, Yeniçerilerm üç ayda bir verilen "ulûfe"leri (maaşları)nin dağıtıl ması ve yabancı ülke elçilerinin padişah tarafından kabul edil mesi sırasında toplanan "Galebe" divanı vardn. Bir de doğru dan doğruya padişah île askerin veya halkm görüşmesi şeklin deki divan vardn ki, "Ayak Divanı" denir. Yeniçeri isyanları sı rasmda pek çok ayak divanları toplanmışın. b. D i v a n ' m Yapısı Osmanlı Devleti'nde, yönetimüı merkezi olan Divan-ı Hü mayuna bağh olan bütün yönetim kurumları üç bölüme ayrıl-
maktaydı. Bunlar Seyfiye, İlmiye ve Kalemiye'diı. Zaten Divan da bu bölümlerin yöneticilerinden meydana gelmekteydi. L S E Y F İ Y Y E (EHL-İ KILIÇ, EHL-İ ÖRF)
Osmanlı Devleti'nde askeri zümrelere "Seyfiyye" (veya Ehli Kılıç) adı verilirdi. "Seyfiyye" iki bölüme ayrılmıştı: Kara Ordusu ve Deniz Ordusu. a. O s m a n l ı
Devleti
Kara
Ordusu:
Kara ordusu başlıca iki kısma ayrılmaktaydı. Bunlar mer kezde bulunan ve maaşlı olan Kapıkulu Ordusu ile eyaletlerde bulunan "Eyalet Ordusu" (veya Tımarlı Sipahi) idi. Kapıkulu
Ordusu:
Admdanda anlaşıldığı gibi, bu ordu devamlı, her an hazır bekleyen bir ordu idi. İlk zamanlaı-da değişik kaynaklardan ge len askerlerden oluşan Kapıkulu kuvvetleri, daha sonraları ta mamen "devşirme yoluyla" toplanan Hristiyan gençlerden mey dana gelmiştir. Özellikle Balkanlarda fethedilen topraklarda ya şayan Hristiyan halk bu devirlerde derebeylerinin zulmü altın da, açlık ve sefalet içinde yaşamaktaydı. Bölge Türkler tarafm dan fethedildikten soma, Osmanlı adaletini, idaresini tanıyan yerli halk kendi yöneticelirinde bulamadıkları şefkat, hoşgörü ve adaleti Türklerde fazlasıyla gördüler. Bu nedenle çoculciarm Osmanlı devleti himayesine alınmaları onlar için memnuniyet verici bh durum hatta ayrıcalıktı. Eğer gençler devlet himayesi ne girerse belli bh gelirleri, yerleri olacak ve önemli bir mevkiye geleceklerdi. Kapıkulu askerlerinin en önemli kısmı Yeniçeri piyade bhlikleridh. Yeniçeriler 101 "Orta" halinde "Çorbacı" denilen komutanlarm yönetimi altmda bulunurlardı. Ayrıca 34 sekban birliği daha vardı ki, bunlar padişahın ava gittiği ve savaşta bulunduğu zamanlarda, devamlı yanmda bulunur ve onu korurlardı. Sek banlar padişaha yakm oldukları için de diğer bhliklerm komu-
taııian geneiliicie bunlardan seçilirdi. Yavuz Sultan Selim dev rinde "ağa bölükleri" adıyla 61 tane daha "orta" kuruldu. Bunlar Yeniçeri Ağasîmn özel kuvveti durumunda idiler. İstanbul'un düzenini buniai" sağlardı. Bektaşi taıikatmm Yeniçerilerle ilişki si vai-dı. Hatta 16. yüzyıl sonlarında 99. Orta Bektaşilere ayrıl mıştı. Bunlar, Yeniçerilerin dhıi bilgilerhıi tamamlar, ibadetleri ni yapmalarma yardımcı olur, imamlık görevi yaparlardı. Yeni çeri ortaları, her an savaşa hazır olurlar, devamlı kışlalarında otururlardı. Askerî eğitimlerini aksatmadan yaparlardı. Bu ba kımdan belli yaşa kadar evlenemezlerdi. Sayıları Kanuni dev imde yirmi bin kişi civarında olmasına rağmen, disiplm, eğitim ve çeşitli savaş araçlarını ve silahlarını iyi kullanmaları dolayısı ile savaşlarda çok önemli görevler yapmışlardı. Yeniçeriler sa vaş olmadığı zamanlarda devletin önemli yerlerinde güvenliği sağlamakla görevliydiler. Divan toplantılarının güvenliği ve hatta ifaiye işleri onla rın görevleri arasında idi. Yeniçerilerin, İstanbul dışındaki gö revleri dokuzai" aylık nöbetler halmde idi. Eyaletlerde, şehirle rin ve kalelerin önemli kapılarını korurlardı. Önemli yerlerde karakollarda beklerler ve kimi zamanda şehirlerde polis görevi yaparlardı. En yüksek komutanları Yeniçeri Ağası ve yardımcı sı 5eA'/?(3/7Ö(3^; idi. Yeniçeriler üç ayda bir "ulufe" denilen maaş alırlardı. Ayrıca başarı gösterenlere çeşitli ödüller de verilirdi. Kapıkulu Sipahileri, Yeniçerilerden farklı olarak atlı (sü vari) birlikler idi. Kapıkulu süvarilerini, eyaletlerdeki sipahiler le karıştırmamak gerekir. Çünkü, kapıkulu sipahileri merkezde bulunur, maaş alırlaıdı. Kapıkulu sipahilerme kısaca "altı bölük halkı" veya "bölük halkı" denilirdi. Bunların kuruluşları I. Mu rat devrinde başlamış ve II. Murat devrinde tamamlamnıştır. Kapıkulu ordusunun, Yeniçerilerden ve Sipahilerden baş ka üçüncü bir unsuru da teknik sınıflar denilebilecek olan, top çular, cebeciler, humbaracılar, arabacılar ve lağımcılar vardı. Cebeci birlikleri Yeniçerilerin silahlarını yapar, tamir eder ve saklarlardı. Küçük bh birlik olmasına rağmen çok önemli bh sı nıftı. II. Murat devrinde kurulmuş olan Topçu Ocağı ise, topla rı yapar ve kullanırdı. Topçu Ocağînı geiişthen II. Bayezıt'tır.
Merlcez laşia ve top döicümlıaneleri İstanbul'da Tophane'de idi. Bununla beraber, devletin çeşitli bölgelerinde de dökümhanele ri vardı. Fatih devrinde topların ve güllelerin ordunun yükünü ağırlaştırması üzerine, bu ağır yükleri taşımak, saklamak için yeni bir askeri sınıf olan Top arabacılar] kuruldu. Humbaracı lar sınıfı havan toplarını, mayınları, el bombalaıım üreten, taşı yan ve kullanan birliklerdi. Lağımcılar ise, savaşlarda düşman kalelerinin, top tabyalarının, surlarının altından tüneller kaza rak, patlayıcı maddeler yerleştirir ve düşmanm bu gibi yerlerini havaya uçururlardı. Kumbaracılar ve lağımcılar kapıkulu ordu suna dahil olmakla birlikte, bunların bazı kısımları kalelerde eyalet kuvvetleri içinde görev yapaıiardı. Eyalet Askerleri: Osmanlı Devleti Kara Kuvvetleri'nin en önemli kısmını bunlar meydana getirirdi. Eyalet kuvvetleri hasılaca şu birlikten meydana gelhdi: Tımarlı sipahiler, çeşitli muhafız kuvvetleri ve akmcı bhlikler. Tımarlı Sipahiler, tamamen Türklerden meydana gelmiş, süvari birlikleri idiler. Bunlar, Kapıkulu askerî sınıfları gibi ma aş almazlar, akıncı ve levent bhlikleri gibi ganimet elde etmez ler, devletin kendilerine işletme hakkmı verdiği topraklarla ge çinirlerdi. Dirlik (geçinme, yaşama) geliri verilen sipahi, eline geçen, gelhin "iptida" denilen kısmı ile kendisinin ve ailesinin geçimini sağlardı. "Terakki" denilen geliri ile de atlı askerler yetiştirirdi. Toprak konusunda da görüleceği gibi, vergi gelirleri 3000 üe 20.000 arasında olan yerlere Tımar; geliri 20 bin ile 100 bin akçe arasında olan yerler Zeamet ve geliri yüz binden yukarı olan yerler ise Has olarak ayrılmıştı. Tımar sahiplerine ellerhıe geçen üç bin akçe ile geçinir, kalan her üç bhı akçe için bir atlı askeri savaşa hazır tutardı. Bu sistem sayeshıde Osmanh mahyesi sayıları yüzbinlere varan ve savaşlarda çok büyük rol ler oynayan askerlere maaş ödememiştir. Sürekli bir orduya sa hip olmuştur. Zeamet sahiplerinde bu rakam 5000 akçe idi. Bu dirlik sahiplermin hazırladıkları askere "cebeli" denirdi. Tımarlı sipahi yaralanırsa veya emekh olursa "kılıç hakkı" olarak "ipti-
da"sı icendisine bıraîcılırdı. Eğer ölürse, yetişkin oğluna verilir di. Savaş zamanlarında, tımai- sahipleri hazuiadıkları "cebeh"ler ile derhal sancak beyinin emrine girer ve onlarda beylerbeyi ko mutasmda savaşa katıhriardı. Yeterli cebeli hazırlamayan dirlik sahiplerinin ellerinden dirlikleri almırdı. Tımai" sipahileri, kendilerine verilen topraklarmda yaşar lar, genellikle vergileri mal olarak toplarlardı. Köylüler, tımarlı sipahiye, vergi dışında yem saman, odun gibi şeyler de verir ve hatta ona yardım eder, işlerini tamamlarlardı. Toprağmı işleyen, vergisini sipahiye veren bir köylü, işini sürdürdüğü müddetçe hiçbh şekilde toprağı elinden alınmazdı. Ancak, toprağı boş bırakn, işlemez, vergilerini de ödemez ise, sipahi devlet adma bu toprağı işleyecek birine verebilirdi. Tımar sipahilerine, vergi gelirlerinin verilmesinden ayrı olarak, doğrudan doğruya bir "çiftlik" (Bir çift öküzün sürebileceği genellikle 80-150 dönüm lük toprak parçası) verilebilir ve sipahi bunu kendi adma işletebilirdi. Tımarlı sipahiler sadece, vergileri toplamakla görevli ol mayıp, bulundukları köylerde düzeni sağlamakla da görevli idiler. Savaşa gidilirken, sancak beyler her on sipahiden birini düzeni sağlamak ve vergileri toplamak için bırakırdı. Bin sipa hiye bir "alay beyi" komuta ederdi. Kanuni devrinde 1527 de Osmanlı Devleti'nde 37.521 tımar sahibi vardı. Bunların 27.868 tanesi tımarlı sipahi idi ve haznladıkları "cebeli"ler ile birlikte 80 bin kişilik bir ordu olurlardı. Kale ve garnizonlarda görevli 9653 tımar sahibi daha vardı. Bu devirde, toprak vergisinin, Rumeh'de % 46'sı; Anadolu'da % 56'sı, Arabistan'da % 38'i tı mar yolu ile toplanırdı. Geri kalan toprak vergileri ise, çeşitli yollardan hazineye gelirdi. Eyalet ordusunun tımarlı sipahilerden ayrı olarak, birde muhafızlık görevlerini yürüten kısımları bulunmaktaydı. Bunla rm en önemlileri kale ve derbent muhafızlarıdır. Smn muhafız ları olan Akıncılar da bu smıf içinde düşünülebilir. Kale muhafızları, imparatorluğun her tarafmdaaki şehir lerde, önemlî noktalarda bulunan kalelerde görevli idiler. Kalelerdeki askeri bhliklerm çekirdeğini Yeniçeriler meydana getir-
mekteyse de, ayrıca hafif piyade birlikleri olan "Azaplar" da bulunmaktaydı. Azaplar, Anadolu Türkmen aşiretlerinden seçi lirler ve bunlarda askerlik babadan oğula geçerdi. Azaplar kapı kulu askeri gibi maaş alnlardı. Derbent muhafızları, askerî ve ticarî yolları, geçitleri, sı n n noktalarmı, köylerin yollarını korumakla görevliydiler. Der bentler müstahkem karakollarda görev yaparlardı. Bunlar maaş almadıkları, dirlik geliri de verilmezdi. Derbentler, yaptıkları görev karşılığı birtakım vergilerden muaf tutulurlardı. Derbentlerm, Hristiyan olanlarma Martolos adı verilmiştir. Kanuni devrinde Tuna boyu ve Macaristan'daki derbentlerde pek çok Martolos askeri kullanılmıştır. Derbent işlerinde bunlardan başka Yörükler ve Türkmenler denilen bir askerî smıf da kul lanılmıştır. Askerler göçebe olan Türk aşiretlermden seçilir ve savaşa kendi aralarında sıra ile katılırlardı. Bunların 25 tanesi bir ocak kabul edilirdi. Müsellem adı verilen benzer bir askeri smıf daha vardı ki, bunlar da vergi muafiyeti karşılığı görev ya parlardı. Savaşta çeşitli yardımcı işler görürlerdi. Derbent as kerleri, Icorudukları yollarda zarara uğrayanlara tazminat öder lerdi. Akıncılar bilhassa, Hristiyan ülkelerle olan Osmanlı sınır larında oturur ve sınırları korurlardı. Düşman ülkelerine "akm"lar yaparak askeri hedefleri tahrip eder, düşman kuvvetle ri ve çalışmaları hakkmda bilgi (istihbarat) toplarlardı. 15. ve 16. yüzyıllarda büyük bir başarı ile görevlerini sürdüren bu "gaziler ordusu" hafif süvari birlikleriydiler. Tımarları oğullarma geçer, böylece de babadan oğula geçen bn meslek olarak akmcılık devam ederdi. Sadece bu kaynak yetmeyeceğinden, Aydm, Manisa, Muğla, İzmir taraflarmdan cesur Anadolu genç leri akmcı yazılnlardı. Akmcılar, Almanca, İtalyanca gibi Batı dillerini çok iyi öğrenirlerdi. İçlerinde Arapça, Farsça bilenler de bulunurdu. Fatih devrinde ve Kanuni devrinde akıncıların çok büyük faydaları görülmüştür. Bu yüzyıllarda akmcı ailele rinden Turhan Bey oğulları, Malkoçoğulları, Evrenosoğulları ünlü idiler. Mohaç Savaşı'nda Akmcı komutanlarının Gazi Bali Bey ve Hüsrev Beyler büyük gayret ve başarı göstermişlerdir.
Alcmcıiar 1595 yılında Eflak'ta büyük bir bozguna uğrayıp, zayıfladılaı-. 17. yüzyılda önemlerini kaybettiler. Bunlaıın yerini "yörükler" ve Kırım kuvvetleri tutmak istedi ise de başarılı olamadılaı-. Osmanlı Devleti Kara kuvvetlerinin, önemli bir yardımcı kuvveti de özel yöntemi olan beylik veya hükümetlerin gönder dikleri askeri birlikler idi. Bunların başında Kırım Kuvvetleri gelir. Savaş olduğu zaman K m m Hanları genellikle 60 ile 100 bin kişilik olan atlı birlikleri ile orduya katılırlardı. Eflak ve Boğdan Beyleri de aynı şekilde belli b h kuvvetle orduya katıl mak mecburiyetinde idiler. Ordunun Sefere Çıkması ve Sefer Yolları: Osmanlı ordusu kendinden önce kurulan Türk devletleri nin orduları gibi son derece güçlü idi. Ancak sefere çıkmadan önce Akıncıların diğer orduları hakkmda elde ettikleri bilgiler iyice değerlendhilir ve daha somada planlamaya geçilirdi. Se fer esnasında takip edilecek yol dahil, günü gününe ne yiyip içeceği, nerede konaklayacağı dahi hesaplanırdı. Lojistik des tekler önceden sağlann her ihtimal hesap edilhdi. Günümüzde modern ordularm planlamasma eş değerde bir titizlik sergilene rek sefere çıkmaya karar verilhdi. Sefere çıkılmadan önce, çok iyi istihbarat yapılır ve mü kemmel bir planlama ile haznlanndı. Sefer yapılacak tarafın en mühhn askeri bölgeleri ana üs olarak kullanılndı. Anadolu tarafına sefere çıkacağı zaman, ordu Üsküdar'da bir gece kalır, soma hareket edilirdi. Kafkasya'ya doğru bir se ferin merkez üssü Erzurum'du. Buraya ya karadan Diyarbakır yoluyla ya da denizden varılırdı. Suriye taraflarına yapılacak seferlerde Diyarbakır, Azerbaycan taraflarına yapılacak sefer lerde; Van ana üs olarak kullanılırdı. Karadeniz'in kuzeyhıe ya pılan seferler için, Akkerman, Kili ve Kuburun gibi kaleler üs olarak kullanılndı. Orta Tuna bölgesine doğru yapılan seferler de, İstanbul'dan hareketle Edhne, Balkan Dağları Filibe, Sofya, Niş ve Morava Vadisi'nden Belgrat'a varılırdı. Tisza Nehri'nden Erdel'e, Sava ve Drava nehhlerinden kolayca Bosna'ya ulaşıln-
dı. Bosna'ya varan ordu, buradan da Adriyatilc layıiarma geçer di. Yunanistan ve Arnavutluk: taraflarına lıareket edildiği zaman Selanik merkez olarak kullanılırdı. Ordu sefere çıktığı zaman, ordunun beraberinde küçük ve büyük baş hayvan sürüleri götürülürdü. Gidilecek yol üzerinde köy, kasaba ve şehirler önceden hazırlanarak ordunun yiyecek, yem ve gerekli ihtiyaçlarım sağlarlardı. Ordu yolda hiçbir şe kilde parasız mal alamazdı. Buna çok dikkat edilirdi. Çünkü, halkın memnuniyetsizliği veya küstürülmesinin neye sebep olacağı bilinirdi. Padişah ve diğer önemli yöneticiler sefere ka tıldığı zaman yerlerine "kaymakam"lar bırakırlardı. Ordunun yürüyüşleri genellikle sabah erken başlar ve öğleye mola veri lirdi. Merkezde padişah olmak üzere Ordugâh kurulurdu. Or dugahta disiplm çok sıkı idi. Asker, hiçbir surette kurailaıın dı şına çıkamazdı. Hergün traş olmak, temiz bulunmak zorunda idi. Seferdeki Türk ordularmdaki disiplin, o devnde hiçbir dev letin ordusunda görülmeyen bir şeydi. Sözgelimi, Osmanlı Devleti üzerine sefer düzenleyen Haçlı orduları, yollarda, yağmalar yaparlar, kendilerine lazım olan silah ve cephanele rinden daha önemli olarak 'şaı^ap fıçılarma' özen gösterirlerdi. Emir-komuta zinciri çok bozuk olur, savaş snasmda bile irtibat ve düzeni sağlayamazlardı. Halbuki, Türk ordusunda padişahın en küçük bir emri anmda en öndeki askere ulaşn ve yerine geti rilirdi. b. D o n a n m a f Osmanh Devleti Deniz
Kuvvetleri):
Türk tarihinde bilinen ilk denizci Çaka Bey'dir. Kurduğu devlet ve oluşturduğu donanma ile Adalar denizinde Bizans İm paratorluğunu tehdit eden Çaka Bey Türk denizciliğinin babası sayıln. Anadolu Selçukluları devrinde Sinop ve Antalya gibi li manlarda bazı denizcilik çalışmaları yapılmıştı. Beylikler dev rinde ise, Aydmoğlu Umur Bey önemli bir deniz kuvveti kur muştu. Osmanlı Devleti'nin Batı Anadolu'daki küçük birer do nanma sahibi olan Türkmen beyliklerini zaptetmesi ile, donan manm çekirdeği meydana geldi. İlk devirlerde, donanma asker
naldetmel: ve boğaz iayılarını icorumait için Icullanılıyordu. Fa tih Sultan Mehmet, İstanbul'un fethi snasmda ciddi olarak bir donanma ihtiyacı gördü. Yapılan çalışmalar sonunda 1470 yı lında büyük bir deniz gücü meydana getirilmişti. Nitekim, bu donanma 1474'te Knım'ı Osmanlı Devleti'ne bağlamış ve 1480 yılmda da, denizcilikte çok ileri olan İtalyan devletlerini yene rek Otranto'ya. asker çıkarmıştı. II. Beyazıt, donanmanm daha da güçlenmesi için çalıştı ve devrinde Karamanlı Kemal Reis gibi büyük bir denizci yetişti. Kemal Reis, somaki Türk denizcilermin öncüsüydü. Yavuz Sultan Selim'm ağabeyi Şehzade Korkut Sultan Antalya, Manisa gibi yerlerde uzun süre valilik yapmış ve bu snada denizcilikle çok uğraşmıştı. Denilebilir ki, Barbaros Kardeşlerle başlayan Türk denizciliğinin zirveye çı kışı Korkut Sultan'm gayret ve himayesinin sonucudur. Bu sa yede Akdeniz Türk denizcilerinin hakimiyeti altma almmıştn. Hatta, Yavuz Sultan Selim padişah olduğunda, Barbaros Kar deşler, Şehzade Korkut ile olan ilişkilerinden dolayı Türkiye kıyılarmdan uzaklaşmışlardn. Kaptan-ı Derya, Donanmay-ı Hümayûn'un başı, Divan'm üyesi ve Cezayir dahil olmak üzere geniş ve dağmık bir eyale tin "beylerbeyi" idi. Doğrudan sadrazama ve Divan'a karşı so rumlu idi. Kaptan-ı Derya'nm dışmda devletin bazı deniz kuv vetleri ve kaptanlıkları vardı. Bunlarm en önemlisi Süveyş'te bulunan Hint (yahut Mısır, Süveyş) kaptanlığı. Tuna İnce Do nanma kaptanlığı, Fırat ince Donanma kaptanlığı ve Hazar kaptanlığı idi. Bunlarm başında "Derya Sancak Beyleri" bulu nur ve doğrudan Divan'a bağlı olurlardı. Kaptan-ı Derya Di van'da üye olduğu için bu bağunsız deniz filolarmmda âmiri sayılndı. Tersâne-i Amire: Osmanh Devleti savaş gemilerini kendi tersanelerinde ya pardı. Bu tersaneler, Gelibolu, Süveyş, Cezayir gibi değişik yerlerdeydi. Ayrıca çeşitli büyüklüklerde yüze yakm tersane vardı. Bütün tersanelerin en önemlisi ve büyüğü İstanbul'da (Haliç, Kasımpaşa) bulunan tersane idi. Bu tersanenin başmda
"Tersane Emini" buiunurdu. 16. yüzyıl ortalarmda İstanbul ter sanesinde 46 bin işçi çalışıyordu. Yüzlerce savaş gemisi aynı anda yapılabilirdi. Gemilerin, silah donanımını da çok önemli sayılrr ve Tophanede sırf gemiler için uzun menzilli toplar dö külürdü. Deniz Askerleri:
"Levendler"
Deniz askerine Levend denhdi. Bunlar kabihyetlerine gö re kaptan paşalığa kadar yükselebilhlerdi. Turgut Reis böyle yükselmişti. Bunlar genellücle Batı Anadolu Türkmen çocukla rından seçilirlerdi. Azablar deniz piyadeleri idiler ve gemiler de levendlerden ayrı olarak bulunan bh askeri smıftılar. Deniz Akıncıları: Türk Korsanları Osmanlı Devleti'nin bilhassa Akdeniz'de önemli bir deniz gücü de "korsan kuvvetler" idi. Korsan kelimesi son zamanlar da "deniz eşkiyası" anlammda kullanılmışsa da, 15. ve 16. yüz yıllarda, deniz kuvvetlerinin akmcıları (günümüzde deniz ko mandoları) anlamında kullanılmıştır. Barbaros kardeşler başta olmak üzere bu yüzyıllarm hemen bütün büyük denizcileri kor sanlıktan yetişmişlerdi. Turgut reis, "Korsan Ocağı"nm en ünlü reisidir. O'nun Akdeniz'de dolaştığı yıllarda, Osmanlı Devleti ile barış içinde olmayan devletlerhı genuleri Akdeniz'e ghememişlerdi. Meselâ, korsan filoları eğer devletin sulh halinde bu lunduğu bh yabancı devletin ticaret gemisine hücum ederlerse, cezası idam idi. Oruç Reis'ten soma Türk korsanhğmm merkezi Garb Ocaklaıı denilen Trablusgarb, Tunus ve bilhassa Cezayh olmuştu. Buradan kalkan Türk denizcileri bhrçok defalar Cebe litarık Boğazîm aşıp Atlantik Okyanusu'na açılırlar. İzlanda'ya kadar giderlerdi. Hatta Amerika sahillerine kadar gittikleri bilinmektedh. Türk Denizciliğinin Zirvesi: Fatih Sultan Mehmet Devrinde Trabzon ve Amasra'nm fethi kuzeyde Kmm sahillerinin ele geçirilmesiyle Karadeniz bh Türk gölü haline gelmişti. Cenevizhlerhı bölgedeki egemen-
iiği sona ermiş bölge tamamen Osmanlılarm egemenliğine geç miştir. 16. yüzyılda bilhassa Kanuni devrinde, Türk denizciliği zirvesine çıkmıştı. Kanuni denizciliğin önemini kavramış bir ci han devleti olabilmek için çok kuvvetli bir donanmaya ve tecrü beli denizcilere ihtiyaç olduğunu anlamıştı. Özellikle denizci likte kuvvetli Avrupa devletlerine karşı koyabilmek ve Akde niz'i Türk gölü haline getirmek için Barbaros Hayreddin Pa şayı donanmanın başına gethdi. Preveze'de haçlı donanması na karşı kazanılan büyük zaferle düşmanın Akdeniz'deki haki miyetine son verilerek burası bir Türk gölü haline gethilmiştir. Barbaros'un komutasındaki merkez deniz kuvvetleri Akdeniz, Ege Denizi, Karadeniz ve Batı Afrika'nın kimi sahillerini dene tim altında tutuyordu. Hind (Süveyş) Kaptanlığı Kızıldeniz, Umman Denizi ve Hint Okyanusu'nda denetimi sağlamaya çalı şıyor ve hatta Endonezya'ya kadar uzanan seferlere girişiyordu; Devrin büyük denizcilerinden Piri Reis yaptığı dünya haritası ile Türk denizciliğinin ilmi yüksekliğini göstermişti. Şeydi Ali Reis, Hint seferi sonunda karadan geri dönüşünü an lattığı kitabı ile bir Türk denizcisinin ilmi ve edebi seviyesini ispat ediyordu. 1538 yılmda dünya tarihinin en büyük deniz savaşlarmdan olan Preveze deniz savaşını kazanan Türk donanmasının tama mı değildi, çünkü aynı yıl Mısır Valisi Süleyman Paşa, Hint do nanmasının başında Hint seferine çıkmıştı. 2 - İLMİYE
Şeyhülislâmlık m
(veya
m ü f t î 1 i k)
m a ka-
1:
Fatih Sultan Mehmet Kanunnamesi'nde şöyle denilmektedh: "Şeyhülislam ulemanm reisidh. Ve mualhm-i sultanî dahi serdar-ı ulemadır. Vezir-i âzam onları riayeten üstüne almak münasibtir. Ama, müfti ve hoca vüzeradan bir nice tabaka yukarıdır ve tasaddur dahi ederler." Şeyhülislam daima bir tane olurdu. Yavuz Sultan Selim devrinde önemleri artmaya başlayan şeyhülislamlar, divana üye değillerdi. Çok önemli
iıaiierde, bazı meselelerin çözümü için divana davet edildikleri olmuştur. Osmanlı Devleti'nde yönetim; örfi ve şer'î kanunlaı^a göre yürütülürdü. Devlet idaresinde dini konulada kai-ar veren en üst düzeydeki kişi şeyhülislamdı. En zor konularda ve bazı zamanlarda padişahların tahttan indirilmesi veya çıkarılması konusunda fetva verirlerdi. Bu gibi durumlarda kaynakları ve dayandıkları nokta İslamiyet ve şer'iat'tı. Din asıl, devlet ise onun parçası olarak kabul edildiğinden, şeyhülislamlar, sad razamlar ile görünüşte eşit sayılmışlarsa da, manen onlardan daha yüksektir. Çünkü, isyan gibi zor zamaniai'da padişah aley hine bir "fetva" vermesi çok önemli sonuçlar meydana getirebi lirdi. Şeyhülisiamiaı-ın, devletin çeşitli işleri, divanın kararları ve idam cezalarmm 'şeriat'e uygun olup olmadığı hakkmda ver dikleri kararlara "Fetva" denirdi. On yedinci yüzyıla kadar ge nellikle padişah tai-afından tayin edilen şeyhülislamlaı-, ölünce ye kadar görevlerinde kalırlardı. Şeyhülislamın idam edilmesi yasaktı. Şeyhülislam'ın en önemli görevi "fetva" vermekti. Ancak bundan başka yardımcıları olan "kazaskerler" ile birlikte, bü tün Osmanlı Devleti'nin dini işleri, vakıflarm idaresi, eğitim ve kültür kurumları ve mahkemeler Şeyhülislâmın denetimi ve yetkisinde idi. 3 - K A L E M İ Y E (EHL-İ K A L E M )
Osmanlı yönetim teşkilâtmda, askeriye (Seyfiye) ve ilmi ye smiQai-i dışmda kalan zümreye Kalemiye denirdi. Günümüz de bürokrasi diye isimlendirilen Kalemiye sınıfınm üst yöneti cileri Nişancı ve Defterdar idi. Nişancı, devlet merkezindeki bütün yazışmaları, kendisine bağlı yüzlerce katip ile yürütürdü. Tımar düzeni de ona bağlıydı. Nişancıya bağlı katiplerin "Reisül küttap" denilen başkanları vardı. Zamanla bunlaı- devletm dış işlerine yürütmüşlerdir. Defterdarlar ve onlara bağlı kalemler de, devletin bütün mali işlerini yürütürlerdi.
Nişancıya bağlı olan başlıca kalemler şunlardı: • Amedi Kalemi: Bu kalem devletin dış işleri ile ilgili bü tün yazışmaları yapan kalemdi. Ayrıca padişah ile sadrazam arasmdaki yazışmalan yürütürdü. • Beylikçi Kalemi: Divanm bütün önemli yazışmalarını bu kalem yapardı. "İVIühimme Defteri" denilen ve Divandaki bütün görüşmelerin yazüdığı defteri bu kalem tutaı-dı. • Tahvil Kalemi: Bu kalem devletin yüksek rütbeli yöne ticilerinin her türlü özlük kayıtlarmı ve Tımar sistemi ile ilgili bütün yazışmaları yürütürdü. • Ruus Kalemi: Devlet görevlilerinin her türlü işlemleri bu kalemde görülürdü. • Defterhane-i Amire: Bu kalem Nişancıya bağlı olan ve Tımar düzeni ile ilgili olan bir kalemdi. Burada bütün ülkenin toprak, insan ve mal sayımlarmı bildiren defterler tutulur ve ko runurdu. Bu kalemin dışmda "Defter Emini" bulunurdu. Defterdara bağlı olarak çalışan başlıca kalemler de şun lardır: • Ruznamçe Kalemi: Bu kalemde devletin günlük gelir ve giderinin yazüdığı genel defterler tumlurdu. • Baş Muhasebe Kalemi: Devletin bütün irad, masraf ve mukataat (Hazine arazilerhıin geliri) kayıtlarmm tutulduğu ka lem idi. ° Haremeyn Muhasebesi, büyük camilerin ve Mekke ve Medine vakıflarmm gelirlerinin muhasebesini; Anadolu Muha sebesi, Anadolu'daki hazineye ait çiftliklerin ve Akdeniz'deki adalarda bulunan askerlerin ve emeklilerm ödeneklerinin muha sebesini takip ederdi. Gayri müslimlerden alman cizye vergisi nin hesaplarım Cizye Muhasebesi kalemi tutardı. Maliyeden çı kan bütün evraka tarih atan daireye ise "Tarihçi Kalemi" denndi.
C - VAKIF SİSTEMİ
Osmanlı Devleti, toplumun bazı ihtiyaçlarmm karşılanmasım vakıflara bırakmıştı. Devlet, savumna, güvenlik, adalet iş lerini yapar ve bunun için vergi toplardı. Okullar, yardım ve hay n kurumları, hastahaneler kurmak ve işletmekle uğraşmazdı. Savunmayı doğrudan ilgilendirmeyen bayındırlık eserlerini yapmak da devletin görevlerinden sayılmazdı. Bunun için, top lumun bu gibi ihtiyaçlarmm giderilmesi, vakıflar yoluyla olur du. Vakıf bir kimsenin, malını bir sosyal hizmetin görülmesi için bağışlanması demekti. Bu kurumun kaynağı ilk İslam topluluklarma kadar gitmektedir. Padişahlar başta olmak üzere, toplumun en zengin kimse leri mallarmm bir kısmmı vakıf olarak aynndı. Vakıf kurmak ve hayır yapmak Osmanlı toplumu için bir ibadetti. Bu bakım dan 16. yüzyılda çok büyük vakıflar kurulmuştu. Bugün gördü ğümüz bütün camiler, tarihi yapılar (han, hamam, kervansaray, medrese vb.) tamamen vakıflar tarafmdan yapılmıştı. Sosyal yardım, eğitim ve hayn kurumları daima düzenli gelirleri olan vakıflar tarafından yapılır ve işletilirdi. Vakıf kuruluşları şer'i hukuk kurallarma göre idare edilir hiçbir şekilde, padişah tara fından dahi değiştirilemezdi. Akla gelebilecek her türlü sosyal ihtiyaç için vakıf kur mak mümkündü. Hatta, somaki yüzyıllarda kuşların bakımı, bekarlarm evlendirilmesi gibi ilgmç konularda bile vakıflar ku rulduğu olmuştur. 16. yüzyılda eyalet gelirlerinin yaklaşık % 10 civarındaki bir kısmı vakıf gelirleri idi. Toplumda varlıklı olan herkes gücüne göre vakıf kurabilirdi. Elbette bu işte de öncülük yönetici smıfta idi. Bu yolla pek çok eser yapıldığı halde, ne ya zık ki, bugün bu eserler pek çoğu Türkiye sımrlan dışmda kal mış ve çoğu tahrip edilmiş, yıkılmıştn. Vakıflar Türk kültürü nün önemh bir eseri olarak günümüzde de devam etmektedir.
ç-
OSMANLI
TAŞRA
TEŞKİLÂTI
1 - TIMAR VE İLTİZAM SİSTEMİ DİRLİK (TIMAR) SİSTEMİ
"Dirlik" toprakları, doğrudan doğruya maaş İcarşılığı oiaralc geiiri taiısis ediien topraiclardı. Diriiii araziieri birçok çeşitiere ayrılmakla beraber, en önemlileri üç kısımdı. "Has" adı verilen dirlik, yıllık vergi geliri yüz bin akçeden fazla olan top raklar idi. Devletin yüksek dereceli memurlarına verilirdi. "Has"lar, vezirlere, beylerbeylerine, sancak beylerine rütbeleri ne göre dağıtılndı. Bunlar, bizzat topraklarınm bulunduğu yer lerde oturmazlardı. Vergileri 'voyvoda' adlı adamları vasıtasıyla toplattırırlardı. Yıllık geliri, yirmi bin ile yüz bin arasmda olan dirliklere 'Zeamet' adı verilirdi. Bu toprakları eyalet askerlerinm subayla rına ve merkezlerdeki iküıci derece memurlara verilirdi. "Tımar" adı verilen dirlikler ise yıllık geliri üç bm ile yir mi bin arasmda olan topraklar idi. Bu topraklar "Tımarlı Sipahiler"e verilirdi. Has ve Zeamet sahipleri kendilerine ayrılan topraklarda oturmaya mecbur değillerdi. Ancak Tımar sahipleri böyle ol mayıp, kendilerine ayrılan toprağa yerleşmek zorundaydılar. Gelirinin her üç bin akçesi için bir atlı askeri (cebeli) yetiştirir, donatır ve devlet emrettiği zaman başlarında kendisi olmak üzere savaşa giderdi. Has ve zeamet sahipleri de kanunlarla be lirtilen sayıda sipahi ile (atlı asker) savaşa katılırlardı. Her beş bin akçesi için bir asker yetiştirilirdi. Osmanlı Devlet teşkilâtm da çok önemli olan bu tımar düzeni ile, 16. yüzyıl sonlarına ka dar devletin asıl ordusu olan ve tamamen "Türklerden" meyda na gelen "eyalet askeri" meydana gelirdi. Kanuni devrinde bu ordu iki yüz bin kişiyi aşmıştı.
Dii'lilc saliipleri ile reaya (toprağın irsi ve ebedi kiracısı) arasındaki ilişkiler tamamen "kanunnameler" ile tesbit edilmiş ti. Osmanlı Devleti'nin her türlü teşkilatmda ve işinde görüldü ğü gibi, bu meselede de keyfiliğe yer verilmemiş, kanunname lerde en küçük ayrmtılar bile belirtilmişti. Dhlik sahipleri, dev let memuru sıfatı ile, kendisine ayrılan toprakları işleyen köylü ye iyi bakmak, toprağm verimli b h şekilde işletilmeshıi sağla mak ile görevli idiler. Dirliklerin en yaygm olan "Tımar"a sahip olan sipahiler çok sıkı b h denetim altmda tutulurlardı. Çünkü bunlarm sebep olacaklan haksızlıklar, genel olarak devletin gelerini düşürebilhdi. Onun için sık sık değişthilhlerdi. Tımarlar da verasetle geçiş çok smırlı idi. Dhlik olarak ayrılan toprakları işleyen reaya (köylü) ise, bu sistem ile doğrudan devletin göze timi altma giriyor ve b h bakıma sosyal güvenceye kavuşuyor du. İltizam
S is t e m i :
Osmanlı Devleti'nin kuruluşu sıralarmda; fethedilen top raklarm gelhleri "Tımar, Zeamet, Has" adı altmda vezir, sipahi, emirler vb. gibi devlet görevlilerine maaş karşılığı olarak veri lhdi. Somadan para darlığı baş gösterdikçe, bu usul terkedilerek bazı gelirler mültezimlere ihale edilmişth. Bu sisteme "Ihizamat" denir. İltizam; devlete ait bir malın (gelir) ihale yolu ile şahıslara (mültezimlere) satılması demekth. Sistemm işleyişi şöyle olurdu: Mesela, b h gümrük kapısmm b h yıllık gelhi İha leye çıkarılır ve ihaleyi alan mültezim önceden bu gelire karşı lık parayı hazineye öderdi. Daha soma da gidip o geliri toplar dı. Mültezimin karı, ihale sırasmda gelhin tamammdan düştüğü yüzde kadar olurdu. Yani, 100 bin kuruşluk b h gelhi 80 bin ku ruşa peşhı alır, soma 100 bin kuruş toplar ve 20 bin kuruş kaza nırdı. İltizam sistemi Fatih devrinde başlamış ve 1839 Tanzimat Fermanı ile kaldmhnak istenmiş, 1856 Fermanı ile yine kaldı rılmaya çalışılmış ise de tamamen kalkması Osmanlı Devle ti'nhı sonunda mümkün olabilmişth.
2 - ASKERÎ - İDARÎ TEŞKİLÂT
Osmanlı Devleti'nin ilk devletlerinde, ülke küçük olduğu için bir elden yönetilirdi. Ancak topraklarm genişlemesi üzeri ne, ülke yönetim bakunmdan bir takım bölümlere ayrıldı. Rumeli tarafındaki sancaklar "Rumeli Beylerbeyi"ne, Anadolu tarafındaki sancaklar "Anadolu Beylerbeyliğine bağ landı. Böylece başlangıçta bir tane beylerbeyi bulunmaktayken soma İkiye çıkmış oldu. Merkeze bağlı eyaletlerin başında "Beylerbeyi" denilen eyalet genel valileri bulunurdu. Beylerbeyleri "İki mğ çekerler di. 16. yüzyılda eyaletlerin sayısı yirmiden fazla idi. Başlıca eyaletler şunlardn: Rumeli, Anadolu, Mısn, Bağdat, Şam, Ye men, Habeş, Basra, Trablusgarp, Tunus, Cezayir, Budin, Kefe, Diyarbakır, Erzurum, Kars, Van, Girit, Cezair-i Bahri Sefid (Gelibolu merkez olmak üzere Ege Adaları). Eyaletlerin bir kısmı "dirlik" olarak verilirdi. Bir kısmı ise "dirlik" düzeni içi ne alınmayarak buradaki beylerbeyi ve askere yıllık bir maaş verilir ve eyâletin yılda bir defa vereceği"salyane" denilen ge lirleri ise "iltizam" yolu ile toplanırdı. Bu eyaletlere "salyaneli eyaletler" de denilirdi. Bunlar 16. yüzyıl sonunda şunlardan ibaretti: Mısn, Bağdat, Yemen, Habeş, Basra, Lahsa, Cezayir, Trablusgarp ve Tunus. Merkeze bağlı olan bu eyaletler, kendi içinde, "san cak'laıa., sancaklar ise "kaza'lara, kazalar "nahiyelere" ayrı lırdı. Nahiyeler de köylerden meydana gelirdi. Bu idari teşkilat lanma, yerleşik olmayan, göçer halde yaşayan topluluklara da nüfus ve önemlerine göre tatbik edilirdi. Sancaklar, günümüzde 'il, vilayet' adı verilen yönetim birimine benzemektedir. Sancak Beyleri bir tuğ çekerlerdi. "Tuğ" genellikle at kuyruğundan ya pılan ve al renge boyanan bir hükümranlık işareti idi. Bir mız rağın ucuna takılndı. Osmanh Devletinden çok önceleri, Türk Devletleri tarafından kuUanılnuş ve bu devirde de önemini ko rumuştu. Sancak Beyi bir tuğ, Beylerbeyi iki tuğ, vezirler üç tuğ, sadrazam beş tuğ, padişahlar ise yedi veya dokuz tuğ çe kerlerdi.
Beylerbeyi ve saiıcak Beyi, bulundukları eyalet ve sanca ğın en büyük askerî ve mülkî âmiri idiler. Adalet, diyanet, eği tim gibi işlere doğrudan kaiışamazlardı. Kazalar- "kadı"laı- tara fmdan yönetilirdi. "Subaşı" adlı görevliler ise, sancak ve kaza larda 'emniyet' işlerine bakarlardı. Eyalet Askerlerinin esasını "Tımarlı Sipahiler" meydana getirirdi. Tımarlı Sipahiler, aynı zamanda Osmanlı Ordusunun en kalabalık kısmı idi. Onlar Subaslarının komutası altında toplanırlardı. Subaşılar ise "Alaybeyine" bağlıydılar. Bir san caktaki Tımarlı Sipahilerin komutanı "Sancak beyiydi" Sancak beyleri, "Beylerbeyi"ne bağlıydılar. Savaşta, Anadolu tımarlı ları, Anadolu Beylerbeyi'nin; Rumeli tımarlıları Rumeli Beylerbeyi'nin komutası altında savaşırlardı. Eyalet askerlerinin azaplar, yayalar, müsellemler, akıncılar gibi bölümleri bulun maktaydı. Akıncılar, smır boylarında oturur, düşman ülkelerine akmlar yapai-lardı. Savaşlaı-da ordunun önünde hareket eder, ge rekli tedbnleri alırlardı. 3 - KAZAÎ - İDARÎ (ADALET) TEŞKİLÂT
Osmanlı Devleti'nde hukukun iki esas kaynağı vardı. Bun lardan birincisi İslam Hukuk Kuralları (Fıkıh), ikincisi, Türk tarihinin uzun geçmişinden süzülüp gelen örf, adet, töre ve dev let yönetme geleneği ve kurallar idi. Bunlardan birincisine Şer'î Hukuk, ikincisine Örfî Hukuk denirdi. Örfî Hukuk esası
na göre çıkarılan emirlere "kanun" denü- ve bunların toplanma sından meydana gelen "kanun mecmualarma"da "Kanumiame" denirdi. İslâm devletlerinde Osmanlı Devleti'nden önce şer'î hu kuk ile örfî (sultani hukuk) yan yana tatbik edilmişti. Kanuni devrinin ünlü bilgini ve şeyhülislamı Kemal Paşazade'nm esir meselesine dair bir fetvasmda bu durum şöyle ifade edilmektedn: "Şer'an caiz değildir ve hem men' olunmuştur canib-i Sul tandan." Ser'î hukuk kurallarının kaynağı, İslâm dininin te melleri olan Kur'an, Hadis ve bu konularda İslâm bilginlerinin asnlar içinde yaptıkları ilmî çalışmalar idi.
Örfî (Sultanî, Hakanî) Hukukun d a n a G e l m e s i ve K a y n a k l a r ı :
Mey
Osmanlı Devleti, kendisinden önceki Selçuklu Devletleri, Gazneli ve Karahanlı Devletleri, Gök Türk devleti ve nihayet Hunlar'a kadar uzatılabilecek, başlıca Türk Devletleri zinciri nin devrindeki son halkası idi. Dîğer taraftan, Medine'de kuru lan ilk İslâm devleti ve onu takip eden, Emevî, Abbasî, Eyyübi ve Memlûk Devletleri gibi İslâm devletleri zinciri ile de bağlan tıları bulunmaktaydı. Bu bakımdandn ki, gerek Türk devlet tecrübelerüıin gerekse diğer Müslüman mîlletlerin devlet tecrübe lerinin birikimi Osmanlı Devleti'nde toplanmıştı. İşte Osmanlı Devleti'ndeki örfî hukuk kurallarınm kaynaklarını bunlar mey dana getiriyordu. Örfî hukuk, birden bire meydana gelmemiştir. Devletin karşısına çıkan her yeni meseleye çözüm olarak çıkarılan "pa dişah fermanları" birer kanun olarak, zamanla birikmiş ve ilk defa bunlar Fatih Sultan Mehmet devrinde biraraya getirilip, "Kanunname-î Ali Osman" meydana getirilmiştir. Fatüı Sultan Mehmet kanunnamede bu durumu şöyle ifade etmektedir: "Bu kanun, bu kanunname atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Evlad-ı kîramım neslen ba'dan neslin bununla âmil olalar." Örfî hukuk, daha çok şer'î hukukun yanmda, idarî, malî, cezalara ve çok geniş olan memleketin çeşitli toplumlarına ve onların şartlarına göre meydana getirilirdi. Mesela, Macaris tan'ın fethi üe snf oraya ait "Budin Kanunnamesi" yapıldığı gi bi, Mısn eyaletinhı idaresi için de öözel bir kanun yapılmıştı. Kadılar: Osmanlı Devleti adlî yönetim bakımmdan kazalara bölün müştü. Her kazanın bir "kadı"sı bulunur ve bunlar öncelikle adalet işlerüıe bakarlardı. Müftiler ile kadıları karıştnmamak gerekir. Müftiler, diyanet işleri, şer'î hukukun yorumlanrnası ve incelenmesi gibi işlerle uğraşnlardı. Kadılar ise, doğrudan doğruya yargı işiyle görevliydiler. Kadüar, mahkemelerhıe ge-
len davaları, hem şer'i hukuk ve hem de örfi (sultani, padişah yasaları) hukuk kurallarına göre incelerler ve kai-ar verirlerdi. Osmanlı adalet sistemi son derece dikkat ve süratle işlerdi. Mahkemeler herkese açıktı ve davalar açık oturumlarda görü lürdü. Kadın, çocuk ve yetim gibi kendilerini savunmayacak durumda olanların korunmasına dikkat edilirdi. Halk ser'i hu kukun kendilerme verdiği hakları padişahın dahi kendilerinden alamayacağını ve hu hakların koruyucusunun da kadılar oldu ğunu kabul eder ve inanırdı.. Padişahlar bile kadının verdiği karara uymak zorundadn. Fatih Sultan Mehmet döneminde, ca mi yapmak amacıyla arsası elinden alman bir kişinin kadıya müracaat etmesi sonucu, kadı Fatih Sultan Mehmet'i suçlu bul muştu. Kadıların verdiği kararlar "şer'i sicil" denilen defterlere yazılırdı. Kadıların adlî görevleri yanı sıra idari görevleri de vardı. Kadılara güvenlik işlerinde "Subaşı" ve çarşı-pazar işlerinin dü zenli yürütülmesinde "muhtesip"lQi yai'dımcı olurlardı. Kazala rın mülkî âmiri sancakbeyi idi. Anadolu tarafındaki kadılan Anadolu Kazaskerine, Rumeli tarafmdakiler Rumeli Kazaskeri ne bağlıydılar. Kadıların kararlarını ancak Kazaskerler bozabiİndi. 4 - TAŞRA'DAKİ DİĞER GÖREVLİLER VE BÖLGELER:
Osmanlı taşra yönetiminde, sancakbeylerine ve kadılara bağlı geniş bir teşkilât vardı. Subaşılar, muhtesipler, eminler bunların başlıcaları idi. Ayrıca iç işlerinde serbest olan bağlı beylikler veya hükümetler vardı. Osmanlı Devleti'ne
bağlı
"hükümet"ler:
Doğrudan doğruya merkezden tayin edilen beylerbeyi ile yönetilen ve merkeze sıkı sıkıya bağlı olan eyaletlerden ayrı olarak, "Bağlı beylikler veya hükümetler" denilen yerler Fatih devrinde Kırım Hanlığı, Eflak Beyliği ve Boğdan Beyliği'nden ibaretti. Ancak bunlar 16. yüzyılda çoğaldı. Erdel Beyliği Hi caz Emnliği ve hatta Sokullu devrinde bir aralık Lehistan Kral-
iığı, Endonezya'da Müslüman Açe Sultanlığı, Afrika'da Bornû Müslüman Zenci Devleti gibi bazı küçük devletler de Osmanlı Devleti'ne bağlı hükümetlerin başına, padişah tayini ile ve fakat o bölgedeki yerli hanedandan bir yönetici (Bey, Han, Kral, Sultan, Emir) getirilirdi. Bunlar genellikle iç işlerinde serbest olurlar, dış siyasette Osmanlı devletine bağh olup, savaş za manlarında Osmanlı Devleti'nin yanmda bulunurlardı. Ayrıca yıllık vergi verirlerdi. Bağlı hükümetlerin Müslüman olanları nın durumu daha farklı idi. Mesela, Kırım Hanlığı, Hicaz emir liği gibi beylikler veya devletlerde Osmanlı Devleti'ne bağlılık daha içten ve sağlam idî. 5 - MAHALLÎ TEŞKİLÂT
a. M a h a l l e
ve
Köy
Teşkilatı
Mahalle: Osmanlı Devleti'nde, şehirlerin temel birimi mahalle idi. Mahalle, dini kurumlarm veya ekonomik kurumların (bedesten, çarşı) etrafında oluşurdu. Her mahalle kendi töresi ve hayat şekli olan ayrı bir topluluktu. Mahallede yaşayanlar, ortak dini inançları, ortak ekonomik hayatları veya kendilerini diğer ma hallelerden ayıran başka unsurlarla birbirlerine bağlıydılar. İba det yeil ya da pazar yeri topluluğun merkezini meydana getirir di. Mahalle, şehir hayatmm fizikî merkezi olduğu gibi dinî ve millî bir merkez de idi. Mahallenin kendi cami veya kilisesi (yahut havrası), kendi çeşmesi, kendi okulu, hamamı, hanı bu lunurdu. Mahallenin dini başkanı (imam, papaz, hamam gibi) res men hükümetin temsilcisi idî. Padişahm fermanlarını alır, halka duyurur, halkı şikayetlerini yönetime aktarndı. Şehrin genel po lisinin bulunmadığı sokaklarda gece bekçileri tutulurdu. Mahal le halkı, sokaklarını temizleyenleri, sokak lambalarmı yakanları kendileri tutar ve gönüllerden oluşan bir yangm söndürme ekibi bulundururdu. Zaman içinde, Osmanh şehirlerindeki, özellikle gayri müslîm mahalleler arasında birleşmeler de olmuştur.
Şehiremini, malıalle liderleri ile birlikte genel ihtiyaçları gidermeye çalışndı. Ana caddeleri devlet yaparken, ara sokak ları mahalle halkı kendileri yaparlardı. 19. yüzyıldan itibaren II. Mahmut döneminde mahalleler de "muhtar'laı görevlendirilmiş ve merkezi yönetim adına ma halleyi yönetmişlerdh. Sultan II. Mahmut'un başlattığı ıslahat lar ve Tanzimat dönemi ile bhlikte, şehhlerde güçlü belediye teşkilatları (1854), yine düzenh polis teşkilatı (1845) kurulmuş tur. Böylece, geleneksel mahalle teşkilatında değişikliider orta ya çıkmıştır. Köyler: Osmanlı Devletmde, 19 yüzyıla kadar yönetim şekli şöyle idi: Bütün, ülke eyaletlere ayrılmış, eyaletler de sancaklara bö lünmüştü. Her sancak, kazalardan, kazalar da nahiye ve köyler den meydana geliyordu. Köyler en küçük yerleşim ve yönetim bhimini meydana gethmekteydi. Köyler de, köyün ileri gelenlerinden oluşan "ihtiyar He yeti" ve bu heyetin başmda bulunan "Köy kethüdası" köyü yönethlerdi. Köy kethüdaları, hükümetle halk arasındaki htibatı sağlardı. Köylerin dini ve eğitim hizmetleri imamlar tarafmdan yerhıe gethilh, asayiş ise tımarlı askeri tarafmdan sağlanırdı. Adalet işleri kazalardaki "Kadî'lar tarafmdan görülürdü. Köy kethüdalarma II. Mahmut devrinden soma, mahallelerdeki gibi "muhtar" denilmişth. Muhtarlar, hükümeti köyler de temsil ederlerdi. 19. Yüzyıla kadar köyler vergilermi, bağlı oldukları tımarh sipahiye verirlerdi. Ancak 17. yüzyıldan itibaren artan iltizam usulünden dolayı bazı köyler "mültezimlere" de vergilerini ve rirlerdi. Köylülerm vergileri, ürettikleri tarım ürünlerinden ve besledikleri hayvanlardan onda b h olarak alınırdı. Gayri müs lim halkm sağlam, genç erkek nüfusundan da, askere almmadıklarmdan dolayı ayrıca "cizye" vergisi aimndı. Tanzimat döneminde "iltizam" usulü kaldırıldı. Köylüler vergi konusunda korunmaya çahşıhyordu. Ancak vergilendhme konusunda, 19. yüzyıl boyunca, tam bir düzen sağlanamadı.
Köyler, bazen mültezimlerin, bazen "Âyân" (mahalli yönetici, eşraf) adı verilen kimselerin, bazen askerlerin denetimi altmda yönetilmiye çalışıldı. Devletin en önemli geliri olan, tarım ve hayvanıcılıktan alman verginin toplanmasmda düzensizlik, dev letin sonuna kadar devam etmiştir. b. E s n a f
Teşkilatı:
Türkiye Selçuklu Devletinde görülen ve Ahî Evran tara fmdan kurulan Ahi Ocakları ülkedeki esnafı teşkilatlandnmıştn. Ayrıca zanaatkarlarm yetişmesi ve denetlenmesi işini üzeri ne alarak üretimhı kaliteli, fiatlarm denetim altmda tutulmasını sağlamıştır. Günümüzde bu işi yapan birçok esnaf ve sanatkar dernekleri mevcuttur.Osmanlılar döneminde ise bu işi loncalar yapmaktaydı. Esnaflar, "lonca" adı verilen teşkilatlara sahiptiler. Her esnaf kendi mesleğine ait loncaya kaydolmak zorunda idi. Lon caların denetim ve izinleri dışmda dükkan açmak mümkün de ğildi. Loncalara müshm, gayri müslim bütün esnaf girerdi. An cak 18. yüzyıl sonlarmdan itibaren, ÎVIüslümanlarla, gayri müslimlerin loncaları kısmen ayrılmıştı. Lonca, ustalardan meydana gelirdi. Çıraklar çağrılmadıkça lonca gidemezlerdi. Loncanın yönetimi altı kişilik en yaşh ustalardan meydana gelen bir heyet tarafmdan yapılndı. Kurulun en yaşlısı başkan olur ve "şeyh" adını alırdı. Şeyh, "Lonca"yı geleneklere ve "Fütüvvetnâme" denilen yazılı kurallara göre yönetirdi. Günlük işleri, şeyhin yardımcısı olan "kahya" veya "küthüda" denilen kimseler yeri ne getirirlerdi. "Yiğitbaşı" cezaları uygular, "işçibaşı" standart ları denetlerdi. Çnaklar usta olabilmek ve dükkan açma hakkı olan "gedik" alabilmek için kurulda imtihan edilnlerdi. Lonca lar, esnafı, sadece işleri bakımmdan değil, ahlakı, dhıî yönler din ve doğruluk, temizlik, dürüstlük gibi acılardan kontrol eder lerdi. Bazı loncalar tarikatlerle ilişkili idiler. Loncaların başlıca görevleri şunlardn: • Esnaf ile hükümet ihşkilerini sağlamak ve düzenlemek.
» Kurdulcları sandıidarından üyelerine kredi vermek, çalı şamayan üyelerini ve yoksulları korumak. • Mesleklerinin üye sayısını, fiyatları, malların nitelikleri ni denetlemek, zararlı rekabeti önlemek, kâr nisbetlerini belirle mek... 19. Yüzyılda Osmanlı esnaf ve zanaatkarları, sanayileşme karşısında büyük zorluklar içine düştüler. Teşkilatları zayıfladı. Çünkü Avrupa'da meydana gelen sanayi inkılâbı, fabrikasyon üretimle, sadece Osmanlı değil dünya piyasalarında hakimiyet kurmaktaydı. 1838 yılmda hıgilizlerle yapılan Balta Limanı Ti caret anlaşması ile, yabancılara tanınan ticari haklar Osmanlı esnaf ve zanaatkarlarını çok büyük zararlara sokmuş ve zaman la birçok el zanaatleri, küçük atelyeler yok olmuşlardn. Bizzat devlet çeşith fabrikalar kurmuş, "Islah-ı Sanayi Komisyonu" ve "Teşvik-i Sanayi Kanunu" gibi gehşmeler daima küçük esnaf ve zanaatkarın aleyhine sonuçlar meydana getirmiştir. c. C e m â a t
İdareleri:
Mahalli teşkilat içinde sayılan "Cemaaf'ler, Osmanlı top lum yapısı içüıdeki göçebelerdir. Şehn ve köylerden ayrı olan bu topluluklar, kısmen merkezî hükümetin denetiminden uzak kalırlardı. "Ulus" adı akında da toplanan göçebeler, resmi ola rak: • Boy-aşiret ° Oymak-cemaat o Oba-mahalle, şekihde teşkilatlannlardı. Türk cemaaderinin başmda "Bey", Arap cemaatleri arasmda "şeyh" adı veri len başkanlar bulunurdu. Beylerkı yardımcıları olan ve cemaat lerin iç işlerini ye hükümetle ilişkilerini düzenleyen "küthüda"lar bulunurdu. Cemaat/Aşiret bölgelerinin vergileri dirlik düzeni içinde tunai" veya has olarak toplanndı. "Türkmen Ağa ları " denilen devlet memurları, devletin cemaatlerle olan ilişki lerini düzenlerler, seçilen yeni başkanları onaylar, vergileri top larlar ve devletin emklerini cemaatlere üetklerdi. Devlet cema atlere, uzun süren göçlerde, hukuki işlerinin yerine getkilmesi için "kadı"lar tayin ederdi.
Yörüicler, yazları yaylalarda hayvan beslerler, kışları ise avcılık, çiftçilik yaparlardı. Yörükler şehirlerin yağ, peynir, et, yoğurt gibi gıdalaıını temin ederlerdi. Bazı cemaatler, dağ geçitlerinm korunmasında, askeri seferler sırasında orduya yardım etmekte görevlendirilmiş olabilirdi. Madenlerin yakınlarında bulunanlar bu işlere yardım ederler, deniz kıyılarında bulunan cemaatler ise, donanmaya yardımla görevlendirilebihrlerdi. 18. ve 19. yüzyıllarda, cemaatlerin yerleştirilmesi için bir çok gayretler gösterilmiştir. Vilayetlerin yeniden düzenlendiği Tanzimat ve Islahat dönemlerinde birçok Türkmen cemaatleri iskân edilmiş ve hatta iskâna karşı çıkanlar olmuş isyanlar gö rülmüştür. Bugün Türkiye"nin birçok yerinde Yörük, Türkmen diye bilinen topluluklar vardn.
D - DEVLET YÖNETİMİNDEKİ DEĞİŞMELER 1-18. YÜZYILDAKİ DEĞİŞMELER.
Osmanlı Devleti'nin 18. yüzyıldaki yönetim kurumları ge nel çizgileri ile, 16. yüzyıl ve ondan önceki yüzyıllardaki du rumlarını korumuşlardır. Ancak, Saray, Kalemiye, İlmiye ve Seyfiye diye adlandnılan bu Osmanlı yönetim kurumlarmda, dış görünüş korunmakla beraber, birçok iç yapı değişiklikleri de olmuştu. Bu değişiklikler, kurumlarm yetki, teşkilat ve yönetim usûlleri gibi alanlarda meydana gelmişti. Bunlan ayrı ayrı ince leyelim: a- M e r k e z
Teşkilâtı:
Devletin padişahtan somaki yöneticisi sadrazam idi. Sad razam "hükümet başkanı" olarak "Divan-ı Hümayûn"a başkan lık ediyordu. Divan'm üyeleri, devletin çeşitli kurumlarmm ba şında bulunan yöneticiler ve "kubbe vezirleri"idi. Divan-ı Hümâyûnun giderek önemini kaybetmesi üe, bu kurumun yet kileri Sadrazam'm makamı olan Babıâli ile saray ve diğer askerî ve ilmî smrflar arasmda paylaşılmıştır. Sadrazamlar ön celeri işlerini Saray'da Kubbealtı'nda toplanan Divan-ı Hümâyûnda görürlerken, 1654 yılından itibaren, Babıâli (Vezhkapısı, Paşakapısı, Bab-ı asafî gibi isimlerde verüen Bab-ı Ali, "Yüksek Kapı" anlammda sadrazamm makamma verilen bh isim idi) önem kazandı. 1794 yümda, bazı kalemlerm de taşmması ile, Divan-ı Hümâyûn büyük nisbette önemini kaybetti. Sadrazamm üç önemli yardımcısı vardı: Kahya Bey (Sa daret Kethüdası), sadrazamm vekili olarak, onun işlerine ve as keri, konulara bakardı. Çavuşbaşı, sadrazam dairesinin (Babıâli) teşrifat (protokol), güvenlik ve halkm şikâyet ve dava-
larma bakardı. Sadrazamın en önemli yardımcısı ise, Divan'm ve Babıâli'nin bütün kalemlerinin (bürokrasi)nin başı olan Re is-ül küttah idi. "Reis-ül küttab Efendi"nin görevi dış işleri ile devletin bü tün yazışmalarını yürütmekti. Reis-ül Küttab, emrindeki üç ka lem ile işleri yürütürdü, bunlar şu kalemler (daireler) idi: • Beylik Kalemi: Hükümetin maliyeye ait olmayan belge lerinin ve hükümet kararlarınm kayıt ve yayınlanması. Bu kale min görevi olan "Mühimme" defterlerinin tutulması çok önem liydi. Çünkü bunlar Osmanlı Devleti'nin en önemli karar defter leriydi. " Tahvil Kalemi: Önemli memurlukların, tayin "berat"larmı haznlar, saklar ve denetlerdi. Daha küçük memurluklar için "Rus" kalemi aynı işi yapardı. o Âmedî Kalemi: Reis-ül Küttab'm özel haberleşmesi ile, yabancı ülkelerde olan yazışmaları bu daire yapardı. Devlet işlerinin yürütülmesinde, Divan'm öneminin azal ması ve sadrazamlık makammm (Babıâh) önem kazanması üze rine, Reis-ül Küttab'a bağlı, üUce içi yazışmalar için "Mektubî Sadaret Odası'nm yetiştirdiği Müslüman memurlar bu göreve tayin edildiler. Defterdarlık teşkilatı da bu yüzyıllarda, kendi başına önemli bir yönetim kurumu olmuştu. Yetkililerin önemli bir kısmını sadrazamlığa geçmiş olmasına rağmen, "Bab-ı Defteri' adı ile malî işler kendi basma bir devlet "kapısı" olmuştu. 17. ve 18. yüzyıllarda sadrazamın ve defterdarların güç lenmesi ile ilmiye ve askeriyye zümreleri hariç tutulursa, önce leri bir tene olan devlet kapısı üçe çıkmış oluyordu: • Bab-ı Hümâyûn: Padişah Kapısı • Bab-ı ÂU: Sadrazam Kapısı " Bab-ı Defteri: Defterdar (malîye) kapısı Maliyedeki Değişmeler ve Bozulmalar: 17. ve 18. yüzyıllarda Osmanh Devleti maliyesi, eski dü zen bozulduğu ve yeni bir düzenleme yapılmadığı için bir kar maşa içinde idi.
16. yüzyılda tamamen kendine yeten Osmanlı Maliyesi 17. yüzyılda bütün bozulmalara rağmen geleneksel usulde yü rütülüyordu. Hatta devlet ürettiği malların büyük bir kısmını, ihraç ederek kâr elde ediyordu. Ancak yüzyılın sonlarma doğru sık sık değişen padişahlar, uzayan savaşlar, bozulan iç yapı ve meydana gelen ihtilal ve isyanlar devleti yıpratmış ve en çok da maliye bozulmuştu. IV. Murat'm 1623 yılmda tahta çıktığı za man askere "cülus bahşişi" dağıtılmamıştı. Sultan IV. Murat, müsrif değildi. Devrinde hazinenin durumu düzeltildi. Ondan soma Kemankeş Kara Mustafa Paşa bir süre daha durumu kor dur. IV. Mehmet devrinin ilk yıllarmda durum kötüleşti. 1653 yılında, gelecek iki yılm (1654-1655) mukataat vergi geliri sa tıldı. Yani doğrudan devlet mülkiyetinde olan topraklarm geliri, önceden mültezimlere satılır mültezim zamanı gelince gider, vergiyi toplardı. Tabiî yüksek kâr elde ederek. Köprülüler dev rinden itibaren hazinenin durumu düzeltildi. 1683 Viyana boz gunundan soma ise iyice kötüleşti. Hatta ilk defa olarak, ba kırdan para basılmıştır. Bu da yetmemiş, savaş çok uzun sür müş ve zeamet arazileri, bölge halkından olan zengin kimselere iltizam olarak veya "malikâne" (mülkiyeti ile) olarak verilmiş tir ki, bu "ayan" denilen sınıfın doğmasına sebep olmuştur. Ayanlar ekonomik yönden güçlenmişler, daha somaki dönem lerde devletten ayrı hareket etmeyi bile göze almışlardn. Ayrı gelirleri ve kendilerine bağlı askerleri olan ayanlar 18. ve 19. yüzyıllarda önemli devlet memurluklarma getirilmiş padişahla rm değişmesinde rol almışlar, daha soma da kaldnılmışlardn. 18. yüzyıl başlarında III. Ahmet ve I. Mahmut devrinde sıkıntı olmuş ise de buhran derecesinde değildi. Sultan /. Mah mut, dar zamanlarda saraydaki altın ve gümüş bütün eşyayı erittirerek akçe kestirmiş idi. Hatta, saray kütüphanesinde bu lunan nadide eserlerin satılarak, orduya para yetiştirildiği bile olmuştu. 1783 yılmda Knım'm Ruslar tarafmdan işgali üzerine çı kan savaşlar sonunda mâli durum çok bozulmuştu. Bunun üze rine, yabancı ülkelerden bile borç aimması düşünülmüştü. An cak, hâlâ kendine güvenlermi yitirmeyen Osmanı maliyecileri.
"Devlet-i Âliyye'nin vaziyetini Avrupalıya duyurmamak" için vazgeçmişlerdi. Garb Ocakları ile Fas Sultanlığından borç is tenmiş ve onlar da mazaret ileri sürmüşlerdi. Bunun üzerine, "altm eşyamn dinen yasaklığı" hakkmda bir Fet\'a çıkarılmış, böylece halktan bedeli karşığı altm taplanmıştı. Bunlara saray dan çıkanlan altm ve gümüş eşyalar da eklenerek eritilmiş ve akçe kesilmiştir. (1789). îlmiyye ve Şeyhülislâm: 17. ve 18. yüzyıllarda "Bab-ı Âh" ve "Bab-ı Defteri" züm releri ile kıyaslanabilecek genişlikte teşkilata ve güce sahip olan bir başka yönetici smıf ise Şeyhülislâm'ığn başkanhğmdaki "îlmiyye" idi. Gücünü bazen askeriye, bazen kalemiye ve ba zen de saray iye birleştiren bu zümre büyük bir etkinlik kazan mıştı. Ulema (îlmiyye mensubu) yönetimin herhangi bh işlem veya emrini geçersiz kılabilmek hakkma sahip olduğu için, de nilebilir ki, bütün devlet teşkilatı ilmiyye sınıfına muhtaç idi. Osmanlı toplumunda, Şeyhühslâm'm "fetvası" (şer'î hukuka uy gunluk belgesi) olmadan önemh bir iş yapılamazdı. îlmiyye smıfmm denetiminde olan vakıflarm çok büyük olan gelirleri, onlara iktisadî rahathk veriyordu. Eğitim, dinî iş ler ve adalet teşkilatmm yönetimi de ulemanm elinde idi. Bu bakımdan ilmiye sımfı ülkenin en küçük biriminde de bulunan ve etkin olan bir unsurdu. Devletin genel olarak gücünü kaybetmesi ve iç karışıklık lar bu sınıfı da etkilemişti. 18. yüzyıldan itibaren, bilgmler sını fı olarak kendi kendilerini yenilemek ve ürettikleri düşüncelerle devlete yön vermek durumunda olan bu zürme, bu görevlerini yapmaımşlardn. Rüşvet ve iltimasm hiç bulunmaması gereken bir yer olan ihm çevresi de bu kötülüklere bulaşmıştı. Ne var ki, ilmiyyenin fikrî verimsizliği ve ürethnsizliği tam hissedilmediği için, ıslahatlar, bunlan değil, askeriyeyi hedef ahyordu. 17. ve 18. yüzyıllardaki ulemanm bir kısnu ıslahatları des teklerken, bir bölümü bunlardan uzak kalmışlardı. 17. yüzyılm ünlü bilgmi Kâtip Çelebi, eserlerinde ilmiyyenin durumunu an latmıştır. Kâtip Çelebi, "Mizan'ül Hakk..." isimli esermde, med-
reselerden bazı derslerin "felsefiyât" diyerek kaldırıldığını ve böylece "ilim pazaıma" kesat geldiğini anlatmaktadır. Bu yüzyıllardan itibaren çok az değişikliklerle yirminci yüzyıla kadar, gücünü koruyarak devam edecek olan ilmiyye sı nıfı da devlette b n "kapı" idi: Bab-ı Meşihat (Şeyhühslâm Ka pısı). Eğitim ve Öğretimdeki değişmeler ve bozulmalar: Eğitim ve Öğretim kummlaı-mda 17. yüzyıl içinde önemli bozulmalar meydana gelmişti. Bunların en önemlisi, bu kurum ların toplumun düşünce, ilim ve kültür öncülüğü görevini ye terli şekilde yapma özelliğini kaybetmesidir. Medreseler za manla daha gelişecekleri yerde, dar kalıplar içinde kendilerini çıkmaza soktular. Aynı yıllarda, Avrupa üniversiteleri büyük bir atılım içine girmiş ve kendi toplumlarınm ilim ve kültür reh beri olmuşlardı. Medreseler ise değil yeni buluşlar düşünceler üretmek, telif eserler bile vermez olmuşlaı-dı. Geçmişteki değer li eserlere "şerh" ve "haşiye"ler (açıklamakar) yapmak ile meş gul olanları bile azdı. Hatta kötü bir gelenek çıkmış ve küçük yaşta olan, müderrislikle ilgisi bulunmayan bazı devlet adamla rmm çocuklarma müderris (profesör) unvanı ve makamı veril meye başlamıştı. Ancak 18. yüzyılda, özellikle askeri ıslahatlar sırasmda, önce I. Mahmut ve daha soma yüzyıl sonuna kadar diğer devir lerde bazı yeni okullar açılmıştı. Medrese sisteminin dışında olan bu okullar, batıda gelişen yeni fen bilgilerini öğretiyordu. Islahatların hiç yapılmadığı alanlardan biri eğitim kurum ları idi. Devletm büyük bozgunlar yaşadığı, siyasî, malî sıkmtı1ar içinde bulunduğu bu yüzyıllarda eğitim ve öğrethn kurumla rmm ıslahı meselesi, ne yazık ki, pek az kişinin düşündüğü bir şey olmuş o da uygulamaya geçmemişti. Bunu düşünenlerden ikisi Kâtip Çelebi ile Koçi Bey'dir. Seyfiye (Ehli Kıhç, Askeriye): Osmanlı Devleti idaresindeki dört önemli unsurdan biri seyfiye idi. Bu yönetici zümre, 17. ve 18. yüzyıllardaki savaş larda devamlı sayılabilecek bir yenilgiye uğradığı için; disiplin.
teşidlat ve malî bakımdan önemli bir problem haline gelmiştir. Bu durumu iki yüz yıl boyunca devam etmiştir. Bunun içindir ki, bütün ıslahat hareketleri bunları hedef almıştır. Çünkü bunların.bozuklukları ve başarısızlıkları açıkça görülüyordu: Sa vaşlarda yeniliyorlardı. Islahatların kendilerine yönelmesinden, rahatsız olan askerî smıflar bütün 17. ve 18. yüzyıl boyunca sık sık ayaklan dılar ve isyan ettiler. Kendi çıkarları ön planda tutan yeniçeriler küçük bir mesele yüzünden bile isyan edip kelle istemişler, pa dişah değiştirmişlerdn. Birçok devlet adamı ve padişah dahi on larm isteklerine uymak zorunda kalmıştır. Bu durum devletin savaşları kaybetmesine, otoritesini yitirmesme ve güvenin sarsılmasma yol açmıştır. Halk dahi bu durumdan birçok zararlar görmüş, başı bozuk askerlerin zulmünden yılmıştı. Öyle oldu ki, "Devlet mi asker için var, yoksa asker mi devlet için var" tartışıhnaya başlandı. Ordu'da Değişmeler ve Bozulmalar: Osmanlı Devleti'nin duraklama ve gerileme devirlerinde, bozukluklarm en çok göze gelen unsur ordu ve donanma idi. Çünkü bunlar, savaşlarda yeniliyorlardı. Bu bakımdan birçok ıslahat bunlarm düzeltilmesi için yapılıyordu. Eyalet ordusu, 17. yüzyıl başmda tımar düzeninin bozul ması ile zaten büyük bir çöküş içine girmişti. 18. yüzyılda, he men hemen gücünü tamamen yitiren eyalet askerlerinin yerini, çoğalan yeniçeriler ve "rical-i devlet"in (Beylerbeyi, vezir, san cakbeyi gibi) ve "ayan-ı vilayethı" (18. yüzyılda resmî bir du rum kazanan vilayetlerdeki ileri gelenler, halk ile devlet arasın daki kimseler) "kapı halkı" adlı askerleri almıştı. Bu kapı halkı adlı askerler, tımar topraklarmı bnakan köylülerden meydana geliyordu. Akıncılar, daha 16. yüzyıl sonlarında bozulmuşlardı. 17. ve hele 18. yüzyıllarda tamamen ortadan kalkmış idiler. Os manlı Devleti'ne bağlı Knım, Boğdan, Eflâk gibi beyliklerin as keri ise giderek önemini kaybetmişti. Ancak Knım kuvvetleri 18. yüzyıl ortalarma kadar önemlermi korudular.
Kapıkulu ordusuna gelince, devletin maaşlı kışlalarda oturan bu devamlı ordusunun çekirdeği olan Yeniçeriler 17. yüzyıl başlarından itibaren esld düzenerini koruyamadılar. Dev şirme Kanunu bozuldu, sayıları arttı. Devşirme Kanununa aykı rı olarak belli bir eğitimden geçmemiş, askeri bilgilerden yok sun, disiplinsiz birçok insan, çeşitli yollarla snf iyi bir gelire sa hip olmak içhı yeniçeri ocağma alınmaya başlandı. Bu durum mevcut yeniçerilerin de displinini bozdu. Devlete yük oldular. Maaşlaıı ödenmedikçe isyan ettiler. Bu iki asırlık dönemde Sul tan IV. Murat ve Köprülüler devirleri gibi bazı zamanlarda di siplin altma aimmışlar ise de, 1826 yılmda b h iç harple ortadan kaldırılıncaya kadar, devlet içinde devlet olmuşlardı. Siyasî oyunlara alet oluyorlardı. Islahatlar kendilerme yönelik olduğu için de, her defasında, bunlara karşı çıkıp isyanla ortadan kaldı rıyorlardı. Kapıkulu ordusunun, meydana gethdiği en büyük facialar dan biri 1622'de Sultan II. Osman'ı öldürmeleri ve ikmcisi de 1807 yılmda Suhan III. Selim'i öldürmeleridh. Donanmadaki Değişmeler ve Bozulmalar: Donanmanın 17. yüzyıldaki durumu iyi değildi. Çünkü 1645 yılmda Ghit'e asker çıkarılıp, fethine ghişildiği zaman, bh süre sonra Venedikliler, Çanakkale Boğazı'mn çıkışını işgal ederek kapatmışlardı. Venedik donanmasını Çanakkale'de çı kartacak güç kahnamıştı. Köprülü Mehmet Paşa devrhıde yeni den düzenlenen donanma nihayet Venedik kuşatmasmı ortadan kaldırabilmişti. Donanmanm ıslahı konusunda ciddi gelişmeler 18. yüzyıl da meydana geldi. 1770 yılmda Çeşme faciasmdan soma Ceza yirli Gazi Hasan Paşa, önemli b h ıslahat ile donanmaya çeki düzen verdi. Tersaneler elden geçhildi, denizcilik okulları açıl dı, III. Selim devrinde ise bu gelişmeler daha hızlandmidı. De nizcilik okulu genişletildi. 17. yüzyıldan itibaren, donanmaya ehemmiyet verihnemesi sebebi ile dağıtılan donanma askerleri, yüksek dereceli devlet memurlarmm "kapı halkı" araşma ghiyorİardı. Bazıları da Ana-
dolu'da eşlciyaiılc yapıyoriardı. Sonradan iç İcarışıklıklarda bir gurup eşiciyaya "ievend" denilmesinin sebebi de bu idi. Garb Ocakları: Ancak, merkez donanma böyle olmakla beraber, Garb Ocaklaıı denilen Osmanlı Devleti'nin uzak vilayetlerinde (Ce zayir, Tunus, Trablusgarb, Mısn) müstakil donanmalar bulun maktaydı. Özellikle Cezayir donanması merkez donanmasmın görevini alarak, Akdeniz'in Osmanlı Devleti denetiminde kal masını sağlıyordu. Meselâ Cezayir Beylerbeyi emrindeki do nanma 17. yüzyılda İrlanda, İzlanda İngiltere gibi Atlas Okya nusu adalarına seferler düzenlemişlerdi. Murat Reis, 1627 ve 1642 yıllarında iki defa İzlanda'ya kadar gitmişti. Hatta 1660 yılında Kuzey Amerika kıyılarını basm Cezayir donanmasma bağlı bir Türli filosu, bu hareketini 1681 yılmda da tekrarlamış tır. 18. yüzyılda, Cezayir Beylerbeyliği donanması, kısmen gücünü kaybetmiş ise de yine Akdeniz'de önemli bir güç idi. 1775 ve 1793 yıllarında Amerika Berleşik Devletleri'nin ticaret gemilerini Cezayir Beylerbeyiği filoları ele geçirmişlerdi. Bu nun üzerine, Amerika Başkam George Washington ile Cezayir Beylerbeyi Dayı Hasan Paşa'nm yaptıkları anlaşmaya göre, Amerika Cezayir'e yılda 642 bin altm dolar ve ilave olarak on iki bin Türk altını ödemeyi kabul etmişti. 21 Sefer 1210 (5 Ey lül 1795) tarihini taşıyan bu anlaşma, Amerika'mn yabancı dille (Türkçe) imzaladığı ve vergi ödemeyi kabul ettiği ilk anlaşamlardan biri idi. b. T a ş r a
Teşkilatındaki
Değişmeler:
Toprak Düzenin Bozulması: 17. yüzyılda, toprak düzeni, 16. yüzyıldaki durumunu ge nel olarali korumakta idi. Ancak, hızh b h değişhn başlamış ve klasik Osmanlı toprak düzeni bozulmaya başlarmştı. "Öşriyye" adı verilen, Müslümanlar'm elinde ve tamamen müUciyetmde bulunan topraklar, 17. yüzyılda başlayan iktisadî sıkıntılar sırasmda köylünün elinden çıkmaya ve devletin zayıf-
lamasına paralel olarak güçlenen "ayan, eşraf, müîegellihe vb." denilen kimselerin eline geçmeye başlamıştı. 17. yüzyıldan iti baren artan savaş m a s r a f l a r L savaşların uzaması, Anadolu'da meydana gelen iç karışıklıklar köylünün durumunu çok zorlaş tırmış idi. "Ribâtıor" denilen faizciler çoğalmış ve vergisini ödemeyen köylünün elinden, toprağım ucuza almaya başlamış lardı. Böylece "büyük çiftlikler" kurulmaya başlanmıştı. "Haraciye" denilen Hristiyan halkın mülkiyetindeki top raklarm da durumu buna benzer idi. Özellikle Rumeli'de, 18. yüzyılda başlayan karışıklıklar, şehirlere göçü hızlandırmış ve toprak düzenini alt-üst etmeye başlamıştı. "Mirî arazî" denilen devlete ait toprakların durumu ise, özellikle 17. yüzyıl başından itibaren "Tımar düzeninm" bozul ması ile karmaşık bir hale gelmişti. Tımar ve zeametler ehline verilmeyip "iltizam ve emanet" yolu ile vergiler toplanmaya başlanmıştı. Yani mültezim veya emin denilen, kimseler, bir köyün vergisini peşin devlete öderler ve kendileri gider o köyden vergiyi toplarlardı. Kanunî bir kâr almak hakları idi. Ancak bunlar böyle yapmaz ve daha çok vergi toplar halka zulmelerlerdi. Bu durum, devlete iki türlü zarar verdi. Birincisi, kâr peşindeki mültezimlerin zulümlerinden halk ile idarenin arasmda soğukluk meydana geldi. Köyüler devletin kendisine verdiği toprakları bırakıp şehirlere (bilhassa İstanbul, Bursa, Ednne gibi) göç etti. Çeşitli yollarla bu toprakları elde eden ye ni zümreler doğdu: Ayanlar, eşraflaı-, mütegallibeler vb. Bazı köylüler ise, "levendât, celalî, eşkiya" olup, karışıklıklara katıl dılar. Devlet bu bozulmaları düzeltmek için, pek çok gayret sarfetti. Tımar düzenini ıslahı için yapılan çalışmalar, 17. yüzyıl başlarında kısmen netice vermiş ise de, 18. yüzyılda bu müm kün olmamıştı. Toplum Yapısında, İktisadî Hayatta Değişmeler ve Bozul malar: 18. yüzyılda uzun süren savaşlar, iç isyanlar sosyal yapıda önemli değişmeler meydana getirmişti. Twzar düzeninin bozul-
ması, nüfusun artışı, köylerden daha güvenli şehir merkezleri ne göçün artması, yepyeni problemler meydana getirmişti. Devlet, bir tarftan artan savaş masraflarını Jcarşılamak zorun daydı. Diğer taraftan ise bozulan tımar düzeninin dolayısıyla üretimin düşmesi, eyalet askerinin yerine çoğaltılan kapıkulu (maaşlı) askerinm parasının bulunamaması ile karşı karşıya idi. Özellikle, Anadolu'da işsiz güçsüz dolaşan binlerce insan, iç is yanlarda rol almaya aday idi. Kahveler hızla çoğalmış, tütün ve içki kullanımı yaygınlık kazanmaya başlamıştı. Merkez eyaletlerdeki bu durumlara ek olarak, Mısır, Trab lusgarb, Tunus, Cezayir, Yemen gibi eyaletlerde de devletin otoritesi çok zayıflamıştı. Bu eyaletlerde yönetim, mahalli güç lerin denetimine girmişti. Osmanlı sosyal yapısı içinde, 16. yüzyıldaki ahnek kalma mıştı. Devletin gayri müslim vatandaşları ise, giderek yabancı devletlerin etkisi altma girmişti. Osmanıl Devleti'ne karşı olan samimiyetlerini yavaş yavaş bnakmakta idiler. Çünkü Papalık, bu yüzyılda artık "eli bayraklı" Türk düşmanlığını bırakmış ve Osmanlı memleketleirne, Fransızların da yardımı ile misyoner gönderme ve okul açma faaliyetlerine hız vermişlerdi. İktisadî hayat, çeşitli olumsuz etkiler altına giriyordu. Hint Denizi'nde Portekizliler yenilmiş yerini daha güçlü donan maları ile İngilizler ile Hollandalılar almışlardı. Hind ve Çin malları, artık Osmanlı topraklarından Batı'ya gitmiyordu. îranlıiaı-'ın da yardımı ile, kara yolu da Kafkasya ve Rusya üze rine dönmüştü. Osmanlı Devleti dünya ticaretinin akışı içinde genel bir tecrit (yalnızlığa itilme) içinde kalmıştı. Diğer taraf tan ise, giderek güçlenen Avrupa ticaretinin etkisi altmda idi. Kapitülasyonlardan faydalanan Avrupa tüccarları Os manlı tüccarını saf dışı edip, hammaddeleri dışarı çekiyorlardı. Avrupa'nın ticari etkisine karşı, esnaf topluluğu, yani Loncalar, daha çok kendi içlerine kapanmak ve daha sıkı denetim kurmak yolu ile karşı koymaya çahştı. Halbuki bu yol da, serbestliği ve iktisadî gelişmeyi yavaşlatıyordu. Loncalar, çok ucuz olan Av rupa mamulleri karşısında erimeye başlamıştı. Dünya iktisadî gelişmesini takip edemediler. Zayıflayan Osmanlı donanması-
mn Akdeniz iıakimiyetini kaybetmesi ile de Osmanlı Devleti dar bir alana kapanıp kalmıştı. 2 - 1 9 . YÜZYILDAKİ DEĞİŞMELER:
Osmanlı Devleti'nin 17. ve 18. yüzyıllarda başlayan ısla hat çalışmaları, III. Selim devrinde meydana gelen ayaklanma larla büyük ölçüde sekteye uğramışsa da, 19. yüzyılda önceki devirlerden farklı ve daha etkili olarak devam etmiştir. Bu yüz yılda ıslahat hareketlerinm genel karakteri, devletin bozukluğu nun sadece askerî kurumlarda olmadığı ve bütün devlet teşkilâtmda düzenlemeler yapmak gerektiğinin anlaşılması; hat ta bu düzenlemelerin Avrupa devletlerinden alman örneklerle yapılması gerektiğine inanılması şeklindedir. Bu devrin başlıca ıslahat çalışmaları şunlardır: IL Mahmut Dönemi Islahatları, Tanzimat ve Islahat Fermanları dönemi; I. ve II. Meşrûtiyet de virleri. a. M e r k e z T e ş k i l â t ı : 1. Bâb-ı Ali'den Heyet-i Vükelaya
Geçiş:
Sultan II. Mahmut, III. Selim'in ve O'nun nizam-ı cedid hareketinin sonuçlarından iyi ders almıştı. Islahatlarına hemen başlamadı. Bir süre yapacağı ıslahatlar için gereken hazırlıkları yaptı. Öncelikle her türlü ıslahat hareketine engel teşkil eden kurumlardan "Yeniçeri Ocağı'nı ortadan kaldırmayı planladı. Soma önü açıldıktan soma, o güne kadar gelen bütün devlet kurumlaıını yeniden gözden geçirip, genel ıslahatlar yaptı. II. Mahmut devrinde yapılan ıslahatlaıı şöyle sıralayabiliriz: ° Müsadere usûlünü kaldırdı. Böylece, herkesin malına sahip ohnası ve mirasçısına kalması kesüileşti. ° Sultan II. Mahmut, devletin yeniden düzenlenmesi için en önemli engel olan Yeniçerileri (bu ordu devrin Türk ordusu nun çekirdeğini meydana getiriyordu) 1826 yılında, halkm ve ilmiyye smıfmm da yardımı ile ortadan kaldırdı. Yerine "Asakir-i Mansûre-i Muhammediyye" adı ile yeni bir ordu kurdu. « Devlet yönetimüıde, padişah, sadrazam ve şeyhühslâmm elinde toplanmış olan yetkileri, "Nazırlık'lar (bakanlık) kura-
rak dağıttı. Reis'ül kütiahlık Hariciye Nezareti; sadaret Icetiıüdaiığı Dahiliye nezareti; defterdarlıii Maliye nezareti iıaline getirildi. Evkaf ve ticaret nazırlıkları kuruldu. Sadrazamın (Başvekil) başkanlığında "Meclis-i Hass-ı Vükelâ (Meclis-i Hass; Meclis-i Vükelâ veya Heyet-i Vükelâ isimleri ile de anıl mıştır) adı ile hükümet kuruldu. Bu düzenlemelerhı ardından bugünkü hükümetin aynı olan başbakanlık sistemine geçildi • Askerî işleri düzenlemek için "Dâr-ı Şûr-ı Askerî"; ada let işlerini düzenlemek için "Meclis-i Valâ-i Ahkâm-ı Adliye" devlet memurlarını (bürokrasi) düzenlemek için "Dâr-ı Şûra-î Bab-ı âli" gibi meclisler kuruldu. Bu meclisler yönetimin dü zeltilmesi için fikir üretmek, teklifler hazırlamak, kendilerine gönderilen meseleleri inceleyip raporlar haznlamakla da görev liydiler. • Askeriyenin ve yeni kurulan ordunun eğitim için daha çok yabancı uzman getirildi. Subay İhtiyacını karşılamak üzere 1834'de "Harb Okulu" kuruldu. Yabancı askeri uzmanlar için de 1833-1839 yılları arasmda görev ysipan Prusya ordusundan Helmuth Von Moltke en ünlüleridir. Bilhassa yazdığı hatnaları (Türkiye Mektupları) devrin iyi bir tasvirini çizmektedir. • Tımar ve zeamet usûlü kaldırıldı, devlet memurları, baş ta valiler olmak üzere maaşa bağlandı. • Köy ve mahallelere "muhtarlar" tayin edildi. • Mısır ve Arabistan dışında kalan bölgelerde ilk defa ge nel nüfus sayımı yapıldı. Yalnız erkek nüfus sayılmış, ayrıca fabrika taşınır ve taşınmaz mallar vb. de sayılarak vergilendir mede adalet sağlanmaya çalışılmıştır. 1831-1833 yılları arasın da yapılan bu sayıma göre: Rumeli'deki erkek nüfus: l.,5 milyon (800 bin Hristiyan, 500 bin Müslüman) Anadolu'daki erkek nüfus: 2.5 milyon (2 milyonu Müslü man, yarım milyonu Hristiyan) olduğu anlaşıldı. • Posta teşkilatı, pasaport ve karantina usûlleri yeniden düzenlendi. • Kıyafet değişikliği yapıldı. Fes, ceket, pantolon resmî kıyafet kabul edildi. Padişah buna öncülük etti. Sakallar daha
lasa icesildi. Devlet dairelerine padişahın resimleri asıldı. Sultan IL Mahmut vilayetlere geziye çıkıp halk araşma katıldı. • Milli eğitim alanında ilk öğretim, bir fermanla mecburî kılmda. 1834 yılmda Tıp Okulu batıdaki benzerlerine yakın b h şekilde kuruldu. • Mısır'da Mehmet Ali Paşa, resmi b h gazete çıkarıyordu. Osmanlı Devleti de ilk defa 1831 yılında "Takvim-i Vekayi" adı ile b h resmi gazete çıkardı. Türkçe ve Fransızca olarak çı kan bu gazete haftalık idi ve beş bin adet basılıyordu. • Enderun ağalarmdan yüz elli kişilik bir kafile seçilerek, Avrupa'ya gönderildi. Bunlar özellikle yeni açılan Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i harbiye okullarmm öğretmen ihtiyacı içm gönderilmişlerdi. • İktisadî alanlarda kayda değer bir düzen konulamadı. Bu sıralarda ülke Avrupa maUarı ile dolmuştu. Hatta yeni kuru lan ordunun elbiseleri için gereken kumaş bile Avusturya ve Fransa'dan gethüiyordu. Bunun için 11. Mahmut, daha önce III. Selim devrinde yapılmış olan tedbirlere başvurarak, yabancı devlet kumaşmdan elbise yapımmı yasakladı. Bu defa da yerli kumaşlarm fiyatları özellikle Ankara "sofunun fiyatı çok arttı. Kısaca, İktisadî alanda önemli b h ıslahat yapılamadı. 1838 yı lında yapıla Balta Limanı Ticaret Anlaşması ile İngilizler'e çok geniş imtiyazlar tanmdı. Bu imtiyazlar ülke iktisadî yapısmda önemh yaralar açtı. II. Mahmut Devri Islahatlarmm Sonuçları: Sultan II. Mahmut, ıslahatlarmı yaparken, devrin ıslahatçı larından Pertev Paşa (iç işlerinde), Akif Paşa (dış işlerinde). Ağa Hüseyin Paşa, Hüsrev Paşa, Halit Rıfat Paşa'lar (askeri işlerde) ve son zamanlarmda da Mustafa Reşit Paşa ile bhlikte çalışmıştı. Bunlardan Mustafa Reşit Paşa daha soma 19. yüzyıl ıslahatlarmdan en geniş ve en önemlisi sayılan "Tanzimat" devrinin başmiman olmuştur. n. Mahmut'un ıslahatlarmda Avrupa usûllerini uygulama sı ve bhçok kurumları Avrupa örneklerine göre düzenlemesi, yer yer karşı koymalar meydana getirdi. Hatta, isyanlar çıktı.
Ancaic padişah bunlara karşı koydu ve ıslahatlarını yapmaya devam etti. II. Mahmut'un ıslahatları içinde en önemlisi, o dev re kadar, çoğu zaman birlikte hareket eden imiyye ile seyfiyyeyi birbirinden aymp, yeniçerileri ortadan kaldırmasıdır. Bu ısla hatı ile, somaki devnlerde yapılacak ıslahat ve mkılâpların yo lunu açmıştır. Yeni kurulan ordu ile de, günümüzdeki "millî or du" usûlünün temelini oluşmrmuşmr. 2. Tanzimat
Meclisleri:
Tanznnatm yaymlanmasıyla birlikte kanun üstünlüğü sağ lanmış, padişah yetkilerinin bir kısmmdan kendi isteğiyle vaz geçmiştir. Bu durum başta hükümdar olmak üzere Batı tarzında ıslahat yapma isteğinin ve gereklililğinin her alandaki etkilerin den biri olarak görülür. Tanzimat döneminde, merkezi düzeyde, yürütme ve yöne tim görevleri "vekaletler" (Bakanlıklar) arasında dağılmıştı. Bunlarm bir kısmı, Bab-ı Ali bünyesinde yer ainken; askerlik, din ve adaletle ilgili bakanlıklar başşehrin değişik merkezlerin de yerleşmişlerdi. Bakanlıkların hemen hepsinin iç danışma meclisleri vardı. Tanzimat dönemkide, sadrazamm yönetiminde yasama ve yürütmede görev yapan başlıca meclisleri şöyle sna-^ layabiüriz: ° Meclis-i Vükelâ veya Meclis-i Hass: Bakanar kurulu ni teliğindeki bu meclis, en üst yürütme ve yasama organıydı. Üyeleri, bütün vekiller, Şeyhülislâm, Serasker, Kaptan-ı Derya, Polis ve Tophane Müşirleri, Valide Sultan Kethüdası Rüsumat Emini ve bakanlüclarm müsteşarlarmdan meydana geliyordu. » Meclis-i Âli-i Tanzimat: 1854 yılmda, Meclis-i Vâlâ'ya adaletle ilgili işler bırakılarak, yeni b k yasama organı olarak Meclis-i Tanzimat kuruldu. Bu meclisin esas amacı, Tanzimat reformlarmı yaymak ve geliştkmekti. ° Şurayı Devlet ve Divan-ı Adliye: 1867 yılmda Meclis-i Vâlâ ikiye ayrılarak yasama işlerine bakmak üzere Şurayı Dev let ve bk çeşit temyiz mahkemesi nitelğinde adalet işlerme bak mak üzere Divan-ı Ahkam-ı Adliye kuruldu. Bkincismin basma Mithat Paşa, ikkıcismîn ise Cevdet Paşa getkildi.
19. Yüzyılda, yukarıda belirtilen merkezi ve üst seviyede ki meclislerden başka, bakanlıklarla ve vilâyetlerin yönetimi ile ilgili meclisler de kurulmuştur: • Meclis-i Ziraat ve Ticaret • Dâr-ı Şura-yı Askeri • Encümen-i Dâniş: Osmanlı kültürünün geliştirilmesi için kurulan bu meclis, bir bakıma "ilimler akademisi" olarak çalıştı. • Meclis-i Maarif: 1846 yılmda kumlan bu meclis 1856 yılmda Nezaret-i Maarif- Umumiye haline geldi. 1839-1876 yılları arasmda devam ettiği kabul edilen Tan zimat dönemi, yönetimin merkezileşmesini, ve diğer taraftan topluma, devlet katkısının artmasını sağlamışın. Bu dönemin haznlayıcıları III. Selim ve II. Mahmut'tur. Tanzimat dönemin de, eski kurumları korumak ve canlandırmak yerine, bir kısmı Batı'dan olmak üzere yenilerini getirmek esas alınmıştı. 3. Kanûn-i Esasî ve Sonrası 19. Yüzyılın ikinci yarısında, Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa, Agah Efendi, Şinasi gibi yeni nesiüerhı başlattıkları "Genç TürkA^eni Osmanlı" akımı büyük önem kazanmıştı. On lar; iflâs içinde olan, dış tehditler altmda bunalan, iç isyanlarla başetmekte zorlanan ve Avmpalılar'm "hasta adam" admı ver dikleri Osmanh Devleti'nin kurtarılmasmm meşrutiyetle müm kün olacağım ileri sürüyorlardı. Mithat Paşa ve Süleyman Paşa gibi önemh devlet adamlarmm da onlara katüması üzerine meş rutiyet akımı güçlendi. 1876 yılmda. Yeni Osmanlılaı-'m öncü lük ettiği bir ihtilal ile sultan Abdülaziz tahttan hıdirilerek V. Murat padişah yapıldı. Aıcak kısa bir süre içinde, V. Murat'm hükümdarlık yapamaycak kadar hasta olduğu anlaşıldı. Bunun üzerine Mithat Paşa, II. Abdülhamit ile görüşerek, meşmtiyeti ve Kanun-ı Esasi'yi kabul etmesi şartı ile O'nu tahta çıkardılar. Mithat Paşa, Namık Kemal ve Ziya Paşa'nın içinde bu lunduğu bir heyet anayasa çalışmalarma başladı. 119 maddelik bu ilk anayasa 23 Aralık 1876 yılmda kabul ve ilan edildi. Kanun-ı Esasi adı verilen bu anayasa iki meclis öngörmekteydi:
Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan. Birincisi seçilerelc geieceic, ikincisini ise Padişahı tayin edeceicti. Nitekim 20 Mart 1877 tarihinde seçimler neticelenmiş böylece meşrutiyet ilan edilmiş ilk Osmanlı Parlamentosu toplanmıştn. Ahmet Vefüc Paşa'nm başkanlığmda toplanan bu ilk meclis, Osmanlı Devleti'ni oluş turan çeşitli din, kavim ve milletlerden seçilen mebuslardan meydana gelmişti.. Ancak o tarihlerde çıkan Osmanlı-Rus savaşmm kötü gidişatı, meclis ile padişah arasmda b h anlaşmazlık çıkardı. Suhan 11. Abdülhamh 14 Şubat 1878'de mechsi tatil et ti, Kanun-ı Esasiyi askıya aldı. Bütün yetkileri kendinde ve sa rayda topladı. Tanzimattan itibaren ortaya çıkmış olan bhçok yeni kurum tamamen ortadan kaldırimadı ise de, etkileri azaldı. 1878-1908 yıları arasında, daha çok ülkenin kalkmdırılması, eğitimin gelişthilmesi, yeni okullar açılması, demhyoUarı yapılması gibi konular öne çıktı. Yönetim değişiklikleri ise ikinci plana düştü. Ancak önce leri gizli gizli devam eden "Genç Türk/Jön Türk" akımları, gi derek çoğaldı. Bu akımlar meşruyetin yeniden ilanmı ve Kanun-ı Esasinin uygulamaya konmasını istiyorlardı. İttihat ve Terakki Cemiyeti Makedonya'daki i n . Ordunun subaylarmdan destek bulunca, 1908 yılında zorla meşrutiyet ilan etthüdi, ana yasa yürürlüğe konuldu. Bh yıl soma ise, İstanbul'da meydana gelen b h ayaklanma üzerine. Sultan II. Abdülhamit tahttan indhilerek Sultan Reşat tahta çıkarıldı. İttihat ve Terakki Partisi iktidara tamamen hakim oldu. Yeni seçimleryapılarak, meclis oluşturuldu. Ancak bu defa da, peşpeşe Trablusgarb, Balkan ve L Dünya Savaşları patlak verdi. Osmanlı Devleti yoğun b h savaş içinde kaldı. Avrupalılar'm topyekûn saldmlarma uğradı ve parçalandı. 19. Yüzyılda, Hukuk Alanındaki
Islâhatlar:
19. Yüzyılda Osmanlı hukuk alanmda Avrupa hukuk ku ralları örnek almarak düzenlemeler yapılmıştır. II. Mahmut devrinde adalet işlerine bakmak üzere kurulan "Nezaret-i Deavi" (Davalar Nezareti) ISlO'de Nezaret- i Adliye şeklini aldı. Zamanla diğer kuruluşlar bünyeshıde bulunan bü-
tün adalet kurumlarmı kendinde topladı. Ticaret mahkemeri, Temyiz Mahkemesi kuruldu. 1867 yılmda kurulan "Divan-ı Ahkam-ı Adhye" yeni kurulmuş olan ve "Nizamiye" mahkeme leri denilen kuruluşlarm üst mahkemesi durumunda idi. Ayrıca, çeşith nezaretler bünyesinde kurulan "meclisler" birer yasama kurumu olarak çahşmaktaydılar. Bunlardan "Mec lis-i Ali-i Tanzimat" yapılacak yeni düzenlemelerin hukuki yö nünü haznhyordu. 1843'te yeni bir ceza kanunu çıkarıldı. 1850'de ticaret ka nunu, 1863'te Deniz Ticaret Kanunu çıkarıldı. 1865 yılmdan itibaren yeni çıkan kanunları bildiren "Düstur" (Kanun Mec muası) çıkmaya başladı. 1866-1878 arasmda ise Cevdet Pa şa'nm başkanlığmda bir kurul "Mecelle" adı verilen medenî ka nunu haznladı. 19. yüzyıl Osmanlı adalet teşküatınm en problemli tarafı mahkemelerde bir birlik olmamasıydı. Meselâ, devlet içinde ay rı ayrı yerlere bağlı dört ayn tip mahkeme vardı: • Nizamiye Mahkemeleri, yeni mahkemeler olup Adliye Nezaretine, • Konsolosluk Mahkemeleri, yabancılara ait davalara ba kardı ve kapitülasyonlara göre çahşnlardı. ElçUik ve konsolos luklara bağhydüar. Dolasıyısı üe Hariciye Nezaretine de bağlı sayüırlardı. • Şer'î Mahkemeler, Müslüman halkm evlilik, ölüm, mi ras, boşanma vb. konulardaki mahkemelerine bakarlardı, Şeyhülislâma bağlı idüer. • Gayri müslim cemaat mahkemeleri ise, doğrudan sadrazamhğa bağhydılar. 1878 yılmda hukukçu yetiştirmek üzere "Mekteb-i Hukuk-u Şahane" (Hukuk Fakültesi) açüdı. b. T a ş r a
Teşkilâtı:
Osmanlı Devleti'nin, 18. yüzyüdaki zayıflıkları, taşrada da etkisirü gösteriyordu. Eyaletlerdeki valuer, vezirler devlet mer kezindeki zayıflığı fnsat olarak değerlendirip, düzeni kendi çı-
karlı doğrultusunda bozmakta tereddüt etmiyorladı. Bu tür ha reketlerin sonunda da Ayanlar (Derebeyler) ortaya çıkıyordu. Devlet merkezmde bîr düzelme meydana gelince de anlaşmaz lıklar başgösteriyor ve çok defa bu anlaşmazlıklar iç savaşları andıran bîr şekilde gelişiyorlardı. Bu durum ülkenin iktisadî, ticarî ve sanayi sahalarmda gelişmesine engel olmaktaydı. Bu sebeple 19. yüzyılda Osmanlı taşra teşkilâtında önemli değişik likler yapıldı. I. Tanzimat Öncesinde Yapüan
Düzenlemeler:
III. Selim devrinde, Anadolu ve Rumeli yirmi sekiz vilâ yete ayrıldı. Vezirlerin sayısı da buna göre yeniden belirlendi. Vezirlerin tayüılerinde Padişah ve Sadrazam dışmdakilerm ka rışması önlendi. Ehliyetsiz, derebeyi ve kim olduğu bilinmeyen kimselere vezirlik verihnemesi, bu görevlere ancak devletin gü venini kazanmış olanların tayin edilmesi bh kanunname ile be lirtildi. "Kadı"\diim. kanunlarm belirlediği miktar dışmda halk tan hiçbir şekilde para almalaları gerektiği ve tımarlarm kanunlarmda bildirildiği şekilde dağıtılması gerektiği tesbit edildi. Kazalarda, bir çeşit belediye başkanı yahut muhtar demek olan Ayan"larm seçimlerinin halk tarafmdan yapılması ve vali lerin karışmaması sağlandı. II. IVIahmut döneminde, Osmanlı taşra vilayetleri büyük oranda yarı bağımsız âyânlarm denetimi altında îdi. Hükümet bunlarla anlaşmaya çahştı. 1808 yılmda Alemdar Mustafa Pa şa, önemli ayanları İstanbul'a davet ederek, onlarla ülke sorun larını konuştu. "Sened-i İttifak" denilen belge hazırlandı, âyânlarm bazıları imzaladı, hemen hepsi de sözle kabul ettiler. Sened-i İttifak'm özünde, Padişahm ve İstanbul'un otoritesmin kabul edilmesi bulunmaktaydı. Ancak Alemdar Mustafa Pa şa'nm öldürülmesi üzerine bu hareketin bir önemi kalmadı. Hü kümet, âyânlarm üzerine askeri birlikler gönderdi. Kimileri öl dürüldü, kimileri iddialarmdan vazgeçtiler. Ancak Mısn Valisi Mehmet Ah Paşa'da görüldüğü gibi, bazıları da devletle savaştı lar.
Bütün bunlara rağmen II. Mahmut devrinde Anadolu ve Rumeli'de otorite sağlandı. Vilayetlerde yeni bir düzen kurul maya çalışıldı. Bu yeni düzenin ağırlık noktası, vilayetlerin merkeze bağiılıkiarmm sağlanması idi. Bunun için valiler maa şa bağlanarak, halktan para almalaıı yasaklandı. Böylece valiler birer memur oidulai". Vilayetlerde "Redif adı verilen askeri bir likler kurulmaya başlandı. Halkm hükümetle ilişkilerinde aı-acı olmak üzere, mahalle ve köylerde muhtarlıklar kmuldu. 2. Tanzimat Döneminde Yapüan
Düzenlemeler:
Memleketin eyaletler halinde bölünmesine devam edildi. Eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar ise nahiyelere ve onlar da köylere bölündü. Eyalet yönetimi valilere bnakıldı. Her valinin yanına bölge kuvvetlerüıe komuta edecek bir ko mutan ve malî işleri yürütecek bir defterdar tayin edildi. Yine valilerin başkanlığı altında sancaklarda meclisler kuruldu. Bu meclislere halkm her kesimmden, dhı, cins ayrılığı gözetmeden, nüfusları oranmda üye alındı. Böylece valiler, bir taraftan def terdar ve komutan (muhafız) diğer taraftan meclisler tarafmdan kuşatılmış oluyordu. Vergiler, vahler veya onlarm görevlendirdikleri mültezim ler tarafından değil, İstanbul'dan görevlendirilen sivil tahsildar lar tarafından toplanacaktı. 3. Vilâyet Nizâmnâmesi ile Yapüan
Düzenlemeler:
1864 yılmda çıkarılan "Vilâyet Nizâmnâmesi" ile memle ketin yönetiminde önemli değişiklikler yapıldı. Bunları şöyle snalayabiliriz: » Memleket önce "Vilâyet" adı verilen bölümlere, vilâyetler "sancaklara", sancaklar "kazalara, kazalar ise "ka riye" (bugünkü anlamda köy)lere bölümnekte idi. » Vilâyetin başında vali; sancakların başmda mutasarrıf, kazaların başında kaymakalar bulunacaktı. Kariyeler ise halkm seçeceği "muhtar"lar tarafmdan idare edilecekti.
• Vilâyetin işleri ise; genel idare vali tarafmdan, malî işler defterdar tarafmdan, siyasî işler hariciye nezaretinin gönderdiği memur tarafmdan, nafia işleri nafia müdürü tarafmdan, ziraat işleri ziraat müdürü tarafmdan yerine getirilecekti. • Nizâmnâmeye göre, her vilayetin bir "idare meclisi" ola caktı. Meclis, valinin başkanlığmda toplanacaktı. Üyeleri ise, Şer'î mahkemeler müfettişi, defterdar, mektupçu, siyasî işler müdürü ve halk tarafmdan seçilen iki Müslüman ile diğer din lere mensup vatandaşlardan iki kişiden meydana gelmekteydi. • Ayrıca, her vilayetin bir de "Vilayet Umumi Meclisi" vardı. Bu meclise, her sancak tarafmdan seçihniş iki Müslüman ve üd gayri müslim üye katlindi. Bu nizâmnâme, kısmen Fransız mülkî teşkilatmdan fayda lanılarak yapıhmştı. Hemen tatbikata geçilmedi. Önce Rusçuk, Vidin ve Niş eyaletleri birleştirilerek Tuna Vilayeti kuruldu. Midhat Pasa vali olarak tayin edildiMidhat Paşa burada bü yük basan kazandı. Bunun üzerine 1867'de bütün vilayetlerde nizâmnâme uygulanmaya başlandı. Asya, Avrupa ve Afrika'da ki Osmanh topraklarmdan 27 vilayet kuruldu, merkezî b n idare gerçekleştirilmiş oldu.
ikinci
OSMANLI
Bölüm
TOPLUMU
A - TOPLUM YAPISI İnsanlar ilkellikten kurtulduktan sonra bir araya gelmeye başlamış toplulukları meydana getirmiştir. Kavimlerin oluşmasmdan kısa bir süre sonra millet anlayışı ortaya çıkmıştır. Top lum teşkilatlı insanlarm oluşturduğu siyasî bir varlıktn. Bu teş kilatlanmanın en üst seviyedeki biçimine devlet denilmektedir. Devlet olmanın belli şartları vardır. Bir toplumun devlet kura bilmesi için önce ortak özelliklere, kültürü, dili, dini, tarihi bir olan kitleye, üzerinde yaşayabileceği toprağa yani vatana sahip olması gerekir. Bir toplumun ortak özellikleri ne kadar çok ve aralarmdaki bağ ne kadar kuvvetli ise, ortaya çıkan devlet yapı sı da o kadar güçlü ve sağlam olur. Toplum oluştuktan sonra bağımsız hareket ederek hükümranlığını kazann. Osmanlı top lumu da devlet smnları içinde yaşayan insanların bütünüdür. Bunlarm arasmdaki çeşitli ilişkiler ve teşkilatlanma toplum yapısmı oluştumr. Konuyu Türk tarihinin genel hatları içinde ele aldığımızda açıkça görüldüğü üzere Türkler hâkim ve teşkilatlı bir topluluk olarak Orta Asya'dan dünyamn çok geniş bir alanma yayılma imkanı bulmuşlardn. Teşkilatçı özellikleri ile gittikleri her yer de büyük devletler ve medeniyetler kurmuşlardn. 9. yüzyıldan itibaı-en batıya göç etmeye başlayan bu teşkilatlı topluluk 1071
Malazgirt Zaferiyle Anadolu'nun kapısını kendilerine yurt edinmek amacıyla aralamış, 1176'da Sandıklı civarmda kazanı lan Miryekefalon zaferiyle burayı ebedî bir Türk yurdu olarak mühürlemişlerdir. Büyük Selçuklu Devleti'nin ustaca idare etti ği, uzak görüşlü bir iskân politikasıyla Anadolu toprakları kısa zamanda, Oğuz Türkmenleri ile dolmuş ve 13. yüzyılda başla yan Moğol istilaları ile gelen Türk göçleri bölgeyi iyice beslenıiştir. Böylece bölge Türk nüfusunun diğer unsurlara göre ol dukça kalabalık olduğu bir yer adı olarak Türkiye diye anılma ya başlamıştn. Osmanlı Devletini kuran ve smnlarmı üç kıtaya dayandı ran Oğuzların Kayı boyuna mensup Ertuğrul Gazi, Osman Bey de bu göçlerle gelenlerdendi. Kendilerine yurt olarak veri len Söğüt'te devletin temelini atarak smırlarmı genişletmeye başlamış. 16. yüzyılda bütün Anadolu kuzeyde Kmm, Karade niz'in tamamı, Balkanlar'da Eflak, Boğdan (Romanya), Maca ristan, Arnavutluk, Bosnak-Herselc, Yugoslavya, Trakya'nm ta mamı, Afrika kıtasmda ise Cebelitarık Boğazı'na kadar uzanan bütün Akdeniz şeridi, güneyde Suriye, Mısn, Arap Yarımadası, Osmanlı smnları içindeydi. Smırları 20 milyon km^'yi geçen bu muhteşem devleti ku ran ve geiişthen asıl unsur Türklerdi. Smnlarm genişlemesiyle devletin temelini oluşturan Türk toplumuna yeni haLklarm katıldığmı görüyoruz. Özellilde Osmanlı Devleti'nin Balkanlar'da izlediği iskân politikası Türk nüfusun fetihlerle bhlikte batıya yerleşmesini sağladı. Böylece kuruluş döneminde Müslüman Türkler'den oluşan Osmanlı toplumu sımrlarm genişlemesiyle çok çeşitli toplulukları da içine alarak bhçok milletin b h arada yaşadığı çok milletli b k toplum haline geldi. Devlet geleneğhıin temelini Türk örf, adet ve gelenekleri ile İslâmiyetten alan Os manlılar birçok milleti çok uzun yıllar mutlu ve müreffeh bir şekilde, barış içmde yaşattılar. 1. D E V L E T İ N R E S M Î T A S N İ F İ N E G Ö R E O S M A N L I T O P L U M U
Osmanlılar'da hemen her kurumda olduğu gibi toplum ve toplum anlayışında da İslâmî esaslar ön plandadn. Temeli îslâmî inanca dayalı olarak toplumun en önemli öğesi olan in-
san esas aimmış ve yaratılanlarm en şereflisi olarak görülmüş tür. İnsana hizmet etmek, adaletle davramnak, korumak ve refa ha eriştirmek bir görev kabul edilmiştir. Devlet bunlaıı şer'i ku ralları içinde, iktidarı elinde tutarak yapardı. Gücünü ordudan alır, halkı bolluk ve huzur içinde adaletle yönetirdi. Bu anlayış Osmanlı toplumunda iki büyük grubun ortaya çıkmasına yol açmıştır. Bunlardan birincisi yönetenler, askerî smıf, ikincisi ise yönetilenler yani reâyâ. a. Y ö n e t e n 1 e r : Osmanlı Devleti'nde yönetici sınıfa, "Askerî" smıf da de nirdi. Bunun sebebi, yöneticilerin, devletüı ilk kurulduğu yıllar da askeri görevlerinkı daha ağniıkta olması idi. Osmanlı Devle ti'nin ilk üçyüzyıllık döneminde, yönetime, Aıadolu Beylikleri ni de kurmuş olan Türk aileleri hakim idi. Daha sonra bunlara, fethedilen İslâm ve Bizans Devletleri'nin yönetici smıfları da hil oldu. 16. Yüzyıldan itibaren ise, Osmanlı yönetici sınıfı, ço ğunlukla "Devşirme" yolu ile toplanıp yetiştirilenlerden meyda na gelmiştir. Bu durum 19. yüzyılda değişmiş ve Tanzimat dev rinde yeni b n yönetici smıf ortaya çıkmıştır. Osmanlı Devleti'nde, kökenleri ne olursa olsun, İslâm Dini'ni kabul edip uygulayan, devlete sadık olan ve Türkçe bilen herkes yönetici smıfa dahi olabilirdi. Padişahlık dışmda doğuş tan gelen ayrıcalıklar yoktu. Yönetilenler, yönetici olabilirler, yöneticiler de yönetilen haline gelebilirlerdi. Osmanlı Devleti yönetici sınıfını görevlerine göre dört gruba aynabilhiz: Saray, Kalemiye, Seyfiye, İlmiye. 1. Saray ve Padişah: Osmanlı Devleti'ıün hükümdarı Padişah ve O'nun oturdu ğu saray etrafmda meydana gelmiş olan yönetici smıf, önder durumdaydı. Saray iki bölümden meydana gelmekteydi: / / a rem ve Birun. Harem (İç Bölüm) kolay girilemeyen, padişahm özel hayatmm geçtiği bölüm idi. Bu bölüm içinde sayılan En derun ise, yüzyıllaı-ca tam bir "yüksek yönetici yetiştnen okul" görevini yerine getirmişti. Birun ise, saraym dış bölümü olarak kabul edilebilir. Bu bölüm bütün devlet işlerinin en önemli
merlcezi olaraic asırlarca devam etmişti. Bursa, Edime ve İstan bul'daki bütün padişah saraylarmda bu bölümler yer almaktay dı. Ancak bu sistemin en iyi örneği Topkapı Sarayı olmuştur. Tanzimat döneminden soma, saraym yönethndeki yeri za man zaman azalmış ise de, bunlar geçici olmuş, Padişah ve sa ray devletm sonuna kadar etkisini sürdürmüştür. 2. Kalemiye ve Sadrazam: Osmanlı Devleti'nde ikinci önemli yönetici smıf, padişa hın mutlak vekili sayılan sadrazamm etrafmda oluşmuş olan "Kalemiye" smıfıdn. Divan-ı Hümâyun ve kalemleri. Defterdar ve Hazine-i Amire teşkilatı, devlet işlerinin yürütülmesi için binlerce elemanı ile bu smıfı meydana getirmekteydi. 19. Yüzyıl başmdan itibaren. Sadrazam ve Kalemiye'nin önemi azaldı. Mekân olarak bu smıfm merkezi, Topkapı Sarayı Birun bölümünden, Babıali'ye nakledildi. Sultan II. Mahmut devrinde meydana gelen bu değişikliklerle bhlikte, devletin iş lerinin yürümesi için, "naznlıklar (Bakanlık)" da kumhnuştu. Bu şekilde, asnlardn süren sistemde değişiklikler yapılırken, bu yönetici smıfmm da hem şeklinde ve hem de özünde yeni dü zenlemeler yapıldı. Babıâli, ismini alan hükümet merkezi, sa raydan ayrılarak, genel olarak merkezîleşen devletm en önemli kummu haline geldi. 3. Seyfiye (Ehli Kdıç, Ehli Seyf Ehli Örf) Osmanlı Devleti'nin büyük b h ordusu vardı. Bu ordunun başkomutanı padişah veya sadrazamdı. Bu ordu kara ve deniz kuvvetlerinden meydana gelmekteydi. Kara ordusunun bir kıs mı; merkezde, Padişahm yanmda devamlı olarak bulundumlan "Kapıkulu Ordusu"; diğer kısmı ise, sayı olarak asıl büyük or duyu oluşturan ve vilayetlerde bulunan "Eyalet/Tımar Kuvvet leri" idi. Kanuni Sultan Süleyman döneminde, Osmanlı ordusu üç yüz bin kişiye ulaşmaktaydı. 1683 ikinci Viyayna Kuşatmasmda, muharip bhlikler ile yardımcı bhliklerin toplamı 500 bhı kişiye ulaşmıştı.
Yüzbinlerce kişiden meydana gelen Tımar sipahileri, ta mamen halkm içinde yaşarlardı. Kendilerme gösterilen toprak larda oturur, devlet adma vergi toplar ve kanunlarla belirtilen sayıda asker beslerlerdi. Ayrıca, buludukları bölgelerin asayiş ve düzeninden de sorumlu idiler. Tımaı^ düzeni 18. yüzyıldana soma bozulmaya başlamış ve 19. yüzyıl başlarında tamamen ortadan kalkmıştı. Yerini ise, maaşlı Kapıkulu ordusu almıştı. 18. Yüzyıla kadar sayıları sınnlı olan Kapıkulu askerleri, sayı ları arttıkça devlete hem malî yönden ve hem de isyanlaıı sebe bi ile düzensizlik yönünden zararlı hale gelmişlerdi. Kapıkulu askerlerinin esasını oluşturan Yeniçeriler, 19. yüzyıla gelindi ğinde ordunun hemen tamamını teşkil eder hale gelmişlerdi. 1826 yılmda Yeniçeriler ve eski ordu düzeni kaldırılarak, "millî ordu " sistemine geçilmiştir. 4. İlmiye (Ulema): Osmanlı Devleti yönetici zümrelerinden biri de "Ulema" idi. "Camiler" ve camilerm yanmdaki ilkokul/ortaokul düzeyin deki "Mektepler" ve bütün ülkeye yayılmış olan "Medreseler" etrafmda kurulu bir eğitim sisteminden yetişen ulema; devletin eğitim din ve hukuk işlerhıden sorumluydu. Devletin kuruluşundan itibaren, düzenli bir şekilde gelişen ilrniye smıfı, 16. yüzyılda mükemmel bir teşkilât halinde idi. Şeyhülislâmm idaresinde Kazaskerler; şehirlerin belediye, adalet ve eğitim işlerine bakan kadüar ve müftiler; camilerde halkın dinî hizmetlerini ve eğitimlerim sağlayan imamlar, müezzmler; medreseler ve müderrisler, tasavvuf erbabmm oluştur duğu tekke ve zaviyeler, tarikatlar toplumun büyük bir zünaresmi meydana getiriyorlardı. Dmî vakıflar hemen hemen devle tin genel varlığmm yarışma yakm idi. Bu büyük İktisâdi varlık bu sınıfm denetimmde bulunuyordu. Bu varlık onlara büyük güç veriyordu. Kalemiye ve seyfiye mensupları, padişahın "kulları" ol dukları için "siyaseten kati (yargılanmadan idam edilmek) edi lebildikleri halde, böyle bir durum ulema için söz konusu değil di. Malî yönden de ulema daha bağımsız ve güvenli bir durum-
da idiler. Devletin yüksek mevkilere gelmiş kişilerin mallarma el koyması demek olan "Müsadere", ulema için geçerli değildi. İlmiye sınıfı, 17. yüzyıldan itibaren zayıflamaya başladı. Giderek etkisini de kaybetmekteydi. 18. yüzyılda Avrupa'da meydana gelen ilmî gelişmelerin de bunda etkisi olmuştur. 19. Yüzyılda ise, Osmanlı Devleti'nde yeni eğitim kurummları orta ya çıktı ve buna bağlı olarak da yeni zümreler meydana geldi. b. Y ö n e t i l e n l e r :
Reâyâ
Osmanlı Devleti'ne yönetilenler, Müslüman olsun, Hristi yan olsun önceleri hepsi"reâyâ" (bakılıp, korunan kalabalık) adı ile amindi. Ancak somadan bu kelime daha çok Hristiyan topluluk için kullanılmaya başlanmıştır. Osmanlı toplumu ge nel olarak "Müslümanlar", "Hristiyanlar" ve "Museviler"den meydana geliyordu. 16. Yüzyıl sonlarmda Osmanlı Devleti'nin nüfusu, denetimi altındaki ülkeleri de katarsak, 100 milyona ulaşmaktaydı. Ancak uzak bölgelerdeki, sadece denetim altında tutulan bölgeler hariç tutulursa bu nüfus merkezî topraklarda 60 milyon civarmda idi. Bunun üçte ikisi Müslüman ve Türk, ka lan üçte biri ise Hristiyan nüfustan meydana geliyordu. Kanunî Sultan Süleyman Devrinde Türk nüfusun yirmi milyon civarm da olduğu tahmin edilmektedir. Müslüman Türkler ve diğer Müslüman toplumlar devlet idaresinde hakim unsur olarak bu lunmakta olup millet-i hakime diye anılırken, diğer dinlere mensup insan topluluklarına millet-i mahkûme deniliyordu. Birhıcisi yöneten miüet, ikincisi ise yönetilen, egemenlik altmda bulunan millet demekti. 16. yy.da Osmanlı hakimiyetinde Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, Romenler, Slavlar bulunmaktay dı. Bu toplulukların dinî liderleri, Ortodoks Patriği, Rum Patri ği ve Musevilerin dinî lideri Hahambaşı ayrı statülere tabiydi. Müslümanlar: Osmanlı toplumunun esas usuru Müslümanlardı. Zaten devletin kurucusu ve sahibi olan Türkler de Müslüman idi. Müslümanlar genellikle Türkler, Araplar, Kuzey Afrika toplu-
luklan, Kafkasya topluluklarından ibaretti. Osmanlı Devleti'nin fetihleri sonucu olarak Müslümanlaşanlar ise Arnavutlar ve Bosnalılar (Boşnaklar) idi. Müslümanlar'm, yönetici olmak tabiî hakları idi. Osmanh Devleti, Müslüman olmayan topluluklaı-m, İslâm dinini kabul etmeleri için, zorlama yapmamış, onları bu konuda serbest bırakmıştı. Arnavutlar ve Bosnalılar kendiliklerinden Müslüman olmuşlardır. Bugünkü Müslüman Boşnaklar bunlarm devamıdnlcir. Devşirme yoluyla Müslümanlaşma ise, özel bir durum idi. Bu yol, Müslüman olmayanların yönetici olabilmesi için tek yoldu. Müslümanlar'm başka dinlere girmeleri ve İslâm dinini bnakmaları yasaktı. Osmanlı toplumundaki Müslümanlar, "Hanefi, Şafiî, Maliki ve Hanbelî" gibi Sümıî ve bir kısmı da Şiî mezheplerine mensuptular. Genellikle, şer'î hukuk uygulamaları, "Hanefi" anlayışına göre yapılır fakat gerektiğinde diğer mezhepler de göz önüne alınndı. Hristiyanlar: Osmanlı toplumunda Hristiyanlar büyük bir nüfusa sahip tiler. Genel nüfusun üçte biri Hristiyan idi. Bunların Müslüman olması için hiçbir baskı yapılmazdı. Gayri müslim topluluklar, medenî hukuk (evlenme, boşanma vb.) konusunda tamamen kendi yasalarını uygulayabilirlerdi. Sadece ceza hukuku saha sında, "kadı"larm yönetimindeki genel devlet mahkemelerinde yargılannlardı. Hristiyanlar, "millet" denilen bir topluluk olarak kabul edilmişlerdi. "Ortodoks Mineti"nin işlerinin yürütülmesi, devlet ile olan ilişkilerin düzenlenmesi için Fatih devrinden itibaren "Fener Patrikhanesi ve Patrik" görevlendirilmişti. Patrik, Os manlı yönetim yapısı içinde "vezir" seviyesinde idi, tayinleri padişah tarafmdan onaylanırdı. Patrik'in denetimi akında olan lar, Rumlar (Romalı bir geçmişe sahip olan topluluklar) Slavlar, Snplar, Bulgarlar idi. Ermeniler'in ise ayrı bir patrikliği bulun maktaydı ve "Fener'deki Patrîk"in denetimi altında olmayan
Hristiyaniar "Ermeni Patrik"m denetimine veriimişti. Bunlar, Osmanii Devlet teşkilatı içinde tanınır, tayinleri onaylanırdı. Patrikler, denetimleri altmda "Ortodoks" ve "Ermeni" milletle rine aile, şahıs hukuku gibi alanlarda tamamen kendi din ve ge lenekleri çerçevesmde hukuk kuralları tatbik ederlerdi. Ancak herhangi bir Hristiyan, kendi "milleti"nm ve Patri ğinin yargılamasmı istemeyip de, İslâm hukukuna ve örfî huku ka göre çalışan resmî devlet mahkemelerinde yargılanmak ister se, bu mümkündü. Özellikle kendi toplumlarında haksızlığa uğ rayan Hristiyanlar'dan böyle isteklerde bulunanlar çıkardı. Museviler (Yahudiler): Yahudiler, Osmanlı toplum yapısı içinde nüfus olarak, Müslümanlar ve Hristiyanlar'a göre çok azdılar. İspanya'daki Endülüs İslâm Devletimn 1494 yılında tamamen yıkılması üzerine, İspanya Yahudileri, Osmanlı Devleti'ne sığındılar. Os manlı Devleti esas aldığı İslâm kurallarma göre, Hristîyanlara olduğu gibi Yahudiler'e de adaletle muamele ediyordu. Onları, Musa ve İsa Peygamberler'in , sonradan yanlış yola sapmış ümmetleri olarak ve "Ehl-i Kitap"görüyor ve ne de olsa "Al lah" inancı taşıdıklarını dikkate alıyordu, ispanya'da uğradık ları büyük katliamlardan kurtulabilen Yahudiler, İstanbul, İz mir ve Selanik gibi Osmanlı şehirlerine yerleştirildiler. Böyle ce onlar da bir "millet" kabul edildiler. "İstanbul'daki Haham başı" Osmanlı Devleti tarafından onaylanarak Yahudiler'in "başkanı" oldu. Hahambaşılar, Patrikler gibi "millet"lerî üzerinde dinî, hukukî haklara sahip oldular. Yahudiler kısa zamanda zenginleştiler, önemlî etkhıhkler kazandılar. Hatta, Osmanlı Yahudileri'nin iyi durumları, Hristiyan ülkelerde "getto"larda hapishane hayatı yaşayan, msan muamelesi görmeyen diğer Yahudiler'm dikkatini çekti ve önemli göçler meydana geldi. Ticari alışkan lıkları, hazır sermayeleri ile Yahudiler kısa zamanda, ticareti denetim altına almaya çalışan dîğer azınlıklar (Rumlar ve Er meniler) ile rekabet içhıe girdiler.
2 - YERLEŞİM DURUMUNA GÖRE OSMANLI TOPLUMU
• Yerleşim bölgelerine göre halk iki kısma ayrılıyordu: Şehirlerde, kasabalarda ve köylerde yerleşik olarak yaşayanlar ile göçebelik hayatma devam edenler. a. Ş e h i r
Halkı:
Yerleşik bir hayat süren şehirliler ve köylüler, Osmanlı toplumunda önemli bir yer tutmaktaydılar. Kanunî devrinde 21 eyâlet ve bunlara bağlı olarak dört yüzden fazla sancak (il) var dı. 1607 yılmda yapılan bir sayıma göre özerk hükümetler ha riç, Osmanlı Devleti'ndeki şehir, kasaba, köy ve yerleşim yerle rinin sayısı 553.000 idi. Türkler kısa zamanda yeni fethedilen yerlere gidip yerleşiyor ve şehirler kuruyorlardı. Meselâ, Bal kan Yarımadası'na (Rumeli) fetihlerden soma bir asır içinde yerleşim gerçekleştirilmiş ve Rumeli "Türkleştirilmiş"ti. Şehirde yaşayan insanlar ülkenin sanayi ve ticaret işlerin de önemli rol oynuyorlardı. Osmanh şehirlerinhı en büyüğü İs tanbul idi. Genelde ise diğer şehirler kasaba özelliği taşıyordu. Ancak hepsi de önemli birer alış veriş merkezi olup, buralarda gerek devlet gerekse şahıslarca yaptırılan han, hamam, cami, kümbet, mescit, bedesten gibi kuruluşlar ticaretin gelişmesinde, şehrin canlanmasmdaki başlıca etkenlerdendi. Şehirlerde yaşayanları, dört grupta incelemek mümkün dür. Askerîler, Zanaatkarlar, Tüccarlar ve diğerleri. 1. Askerîler
(Ümerâ):
Osmanlı Devleti'nde, şehirlerin yönetimini sağlayan ümerâ (yöneticiler), aynı zamanda asker idi. Sancaklardaki mülki âmir "Sancak Beyi" bölgesmdeki Tımarlı Sipahilerin de komutam idi. Dirlik (Tımar) düzenine göre; en küçük tımara sa hip olan Tımarlı Sipahi de ve en büyük "Haslara" sahip olan Beylerbeyi de kendilerine tahsis edilen yerleşim merkezlerinde oturmak zorunda idiler. Bu sebeple şehirlerdeki askerî zünoreler de önemli bir topluluk meydana getirmekteydiler. Eyalet mer-
liezierinde, seyfiye, ilmiye ve lialemiyeden birçoli insan bulu nurdu. Eyalet divani eyaletle ilgili işleri görüşür. Sancakbeyi savaş zamanmda askere komuta eder, kadüar yargı işlerine ba kardı. Fiyatlarm tesbiti, denetimi, malm kalite ve icontrolu, imar işleri de kadmm görevleri arasmdaydı. 2. Zanaatkarlar:
(Esnaf)
Osmanlı toplumunda zanaatkarlar (esnaflar) "lonca" adı verilen teşkilatlara sahiptiler. Her esnaf, muhakkak bir loncaya kayıtlı olur, lonc-asının koruması ve denetimi altında bulunur du. Loncaların başlıca görevleri şunlardı: o Üye sayısını, fiyatları, üretilen malın niteliğini denetim altmda tutmak, zararlı rekabeti önlemek, kâr oranını belirlemek. « Esnaf ile, hükümetin ilişkilerini düzenlemek, » Kurdukları sandıklardan (bu sandıkların bazısı bugünkü bankaya benzerdi) üyelerine kredi vermek, çalışamayan üyele rini korumak, yoksullara yardım etmek. Loncalann bh kısmı tamamen Müslümanlar'dan, bir kısmı ise tamamen gayri müslimlerden meydana geldiği gibi, karışık olan loncalar da vardı. Her lonca, "usta'lardan oluşurdu. Yaşhlardan meydana gelen altı kişilik kurulun, en yaşlısı "başkan" olurdu ve "Şeyh" adını alırdı. Ancak günlük işler, şeyhin "kahya'ya da "kethüda" denilen yardımcısı tarafından yapılırdı. Yiğitbaşı cezaları uygular, işçibaşı standartları denetler, ehl-i hibre ise yeni üyeleri seçerdi. Çıraklar, usta olabilmek için, kurulda imtihan olurlardı. Usta olmak ayrı bir dükkân açmak hakkını da beraber getirhdi. Aksi takdhde, usta olmayan kimse, dükkân açamazdı. Dükkân açma hakkına "gedik" denirdi. Ge dik sahipleri bu haklarını, isteklilerin genel şartları uygun ise satabilir veya miras bnakabilhdi. Esnafm, loncalar tarafından denetimi, sadece işleri açısmdan değil, ahlâk, doğruluk, fazilet, dmdarlık gibi bakımlardan da yapılırdı. Bu balomdan kimi esnaf loncalarmm tarikatlar ve tekkelerle ilişkisi olurdu. Her şehirdeki "kadî'mn esnaf işlerine bakan "muhtesip" adlı yardımcıları vardı. Loncalar gerektiğin de üyelerini "muhtesip"e şikâyet edebilhlerdi.
3. Tüccarlar: Ticaret, çiftçililc ve zanaatlcârlılc (esnaflılc) Jcadar sılii Icurallar altmda değildi. Bu iki meslekte kâr oram devlet tarafm dan "narh" (fiyatlarm belirlenmesi) ile % 10-15 arasmda tutu lurken, ticaret erbabı oldukça serbest olarak kâıiaıım belirliyorlardı. 16. yüzyılda, İstanbul, Bursa, Selanik, Kahire, İzmir, Basra, Kefe (Kırım), Trabzon önemli ticaret merkezleri idi. Osmanh Devleti topraklarmdan, kervanlar emniyet içinde ge çerler, "İpek Yoliı'nu ve "Baharat Yolu"nu Batı'ya bağlarlardı Deniz yolları da çok işlekti. Ticaret gemileri özel işletmelerin elinde idi. Devletin ticaret gemisi yoktu. İstanbul'dan her hafta Polonya'ya bh kervan hareket eder di. İstanbul-Venedik yolu çok gelişmiş ve işlekti. Yollar taş dö şeli ve bakımlı idi. Meselâ, İstanbul'dan Venedik'e bir kervan (en az üç yüz hayvanlı) bir, bir buçuk ayda varabilirdi. İstan bul'dan deniz yolu ile Marsilya ise iki ay sürerdi. Osmanlı Devleti içinde, Osmanii vatandaşları ticaret yaptığı gibi, yaban cı ülkelerin tüccaıiarı da ticaret yapabilirlerdi. Şehirlerde ticaret için yapılmış "Bedesten" isimli çarşılar vardı. Bunların en büyüğü, Fatih Sultan Mehmet taraafmdan yapılıp, sonra çok geliştirilen/^'to/îÖM/ "Kapalıçarşısı"dır. Bu gün halen kullanılan bu çarşı, dünyada, bu türün ilk ve en bü yük ömeğidn. Avrupa'da benzer kuruluşlar çok sonraları ortaya çıkmıştır. İstanbul, doğu ve batının biraraya geldiği büyük bir pazar niteliğindeydi. îşhanları, depolar, limanlar dünyanm her tarafından gelen tüccarlar için gerekli bütün hizmetleri veriyor du. 4. Diğer Gruplar: Osmanlı toplumu kendi kendine yeten bir toplum idi. Anadolu ve Rumeli topraklan verimliydi. O çağlarda, elbette bugünkü gibi, sanayi gehşmiş değildi. Ancak o devre göre, 16. yüzyılda en gelişmiş sanayi yine de Osmanlı Devleti'nde idi. Dünyanm en iyi topları, savaş gemileri, silahi ve cephanesi Os-
manii Devleti işletmelerinde yapılırdı. Buralarda on binlerce iş çi çalışndı. Dokuma çok gelişmişti. Devletin çeşitli bölgelerin de birçok maden çıkarılmaktaydı. Maden bulanlar buldukları madenin beşte bîrini devlete vermek şartıyla, ocakları açar ve çalıştnnlardı. Genellikle, savunma sanayi ve ordunun, saraym ihtiyaçlarma ait alanlarda devlet işletmeleri bulunmakla beraber, halkm çeşitli ihtiyaçları ile ilgili alanlarda özel işletmeler bulunmak taydı. İthalat ve ihracat çok gelişmişti. 16. yüzyılda, silah ihracı yasaktı, ancak çok kıymetli olan Türk yapısı silah Avrupa'ya kaçmin ve yüksek fiyatlarla satılndı. Bu asırda İstanbul'da 29 büyük fabrikada on bin işçi, 23.214 imalathanede ise 79.264 işçi çalışmaktaydı. Kanunî Sultan Süleyman, Fransa'ya imtiyaz (kapitülas yon) tandığı zaman, bu işten kazançlı çıkan Türkler idi. Çünkü gelen Fransız tüccarları getirdiği maldan çok fazlasını götürü yordu. Durumun aleyhimize dönmesi somaki yüzyıllardır.
r Moskof
K r a l ı ' n a:
Ülkesinde m a l l a n yanan ve yağmalanan Türk tüccarlarmm mallarmm t a z m i n e d i l m e s i için, K a n u n î ' n i n , M o s k o v K r a l ı Ç a r Y u a n ' a g ö n d e r i l m e s i ni i s t e d i ğ i 9 7 4 H . / 1 5 6 6 M . tarihli n o t a n ı n , D i v a n - ı H ü m â y u n ' d a t u t u l a n z a p t ı . ( B a ş b a k a n l ı k A r ş i v i , M ü h i m m e D e f t e r i . C. V I , N o . 3 1 8 , 2 4 R e b ı u l e v v e l 9 7 4 / 1 5 6 6 , s. 148) " M o s k o v K r a l ı Ç a r Y u a n ' a n â m e y a z ı l a ki, " B u n d a n a k d e m , h a z i n e - i â m i r e m i z l e v a z ı m ı içün, h a s s a t a c i r l e r i m i z d e n M e h m e t -zide k a d r u h u - s i z i n v i l â y e t i n i z e g ö n d e r i l m i ş t i . M e z k û r a n d a v a r u p , b e y ' e v e şira i d ü p , l e v a z ı m v e m ü h i m m a t ı n t e m a m i t t i k t e n s o n r a . L e h c a n i p l e r i n d e y o l l a r fetret ü z r e o l m a ğ l a v a r d ı k l a r ı y o l d a n k i r a c ı verılm e y u p . K e f e c a n i p l e r i n d e n y o l g ö s t e r ü p " k o r k m a n , b i z i m v i l â y e t i m i z d e si z e z a r a r o l m a z " d e y u h a z i n e d a r ı n ı z c e v a p v e r m e ğ i n , M o s k o v ' d a n K e f e ca n i b i n e g ö n d e r i l d i k l e r i m e t a l a r d a n , P o ç a p n a m ş e h r i n i z d e ü z e r i n e A t ğ a as k e r i g e l i c e k , m e z k û r ş e h i r d e o l a n b e y i n i z , şehri od'a u r u p i h r a k ittikte, b i z i m h a z i n e m i z m a l ı n d a n ü ç y ü z e l l i k a d a r tacir m e t a l a r ı , k i m i i h r a k v e k ı m ı şehir halkı y a ğ m a ve talan ittiklerin bildirmeğin, gerekir ki; n â me - ı h ü m â y u n u m u z l a , B e h r a m n a m k i m e s n e v u s u l b u l d u k t a g ö r e s i n ; v a k ' a arz o l u n d u ğ u g i b i i s e , ol g i c e y a ğ m a v e t a l a n m e t a ı n c ü z ' i v e k â l e t i h e r n e m i k t a r ise, g e r e ğ i gibi t e t a b b u v e taharri i d ü p b e k u y u t z u h u r a g e t ü r ü p c e m v e tahsil i d ü p , m e z b u r B e h r a m ' a t e s l i m i d ü p e m i n v e s a l i m s ü d d e - i s a a d e t i m e irsal e y l e s i n . Ş ö y l e bilesin."
b - Köylüler: Köylerde yaşayanların, devlet için tarımın çok önemli ol masından dolayı, şehirlere göç etmesi çok zordu. İzinsiz göç yapılamazdı. Böyle yapanlardan "çift bozan" denilen bir vergi alınırdı Çiftçiler, Osmanlı Devleti'nde toplumun temel unsurların dan biri idi. Çünkü, "tımar" düzenini anlatırken gördüğümüz gi bi, Osmanlı ordusunun en büyük kısmı, toprak vergisi ve üre tim vergisi ile kuruluyordu. İşte bu vergiyi veren çiftçilerdi. Her çiftçi ailesine, bir "çiftlik" (bu toprak parçası, bir çift ökü zün sürebileceği kadar idi. Bu ise, toprağın verim durumuna gö re 80 ile 150 dönüm arasmda değişmekteydi, işletmek üzere ve rilirdi. Böyle topraklar üzerinde çahşanlar, ekip-biçtikleri ve vergilerini verdikleri sürece çiftlikleri "kendi topraklan" ola rak kullamlardı. Ancak üç yıl boş bırakırlar veya terkedip gi derlerse toprakları ellerinden alınır, işleyebilecek bir başkasına verirlerdi. 16. yüzyılda, bir çiftlikten alman toprak (emlâk) ver gisi yıllık 22 akçe idi. Üretim vergisi ise, onda bir île onda beş arasında değişiyordu. Köyde yaşayanları Tımar beyleri, çiftçi aileleri, mülk sahipleri, mukataa sahipleri, müsellemler diye sı ralamak doğru olur. c. G ö ç e b e l e r : Şehir, kasaba ve köy hayatmm dışında yaşayan, belli bir yerde yerleşmeyip, göçebe hayat süren topluluklar da bulun maktaydı. Bunlar başı boş bırakılmamış teşkilatlandırılmışdı. Boy, aşnet, oymak, cemaat, oba, mahaüe isimleri verilen kısım lara ayrılmışlardı. Başlarına ise, Türkler için "Bey", Araplar için "Şeyh" denilen başkanlar tayin edilmişti. Bunların devlet ile olan işlerini düzenlemek için "kethüda" denilen yardımcıları vardı. Kethüdalar devletin adamları idiler. Göçebe topluluklar. Doğu Anadolu, Dobruca Kafkasya, Arap bölgeliri, Arnavutluk, Balkan Dağları gibi yerlerde yaşıyorlardı. Bunların kimileri "tı mar ve has" teşkilatına bağlanıp öylece vergilendirihrdi. Bazıla rı ise belli hizmetleri yapmaya memur edilirlerdi. Sözgelimi,
göçebe aşiretlerine, bir yolun güvenliğini sağlamak, bir geçiti korumak, sefere giden orduya yaı-dım etmek gibi biı görev veri lebilirdi. Hayvancılıkla uğraştıkları için, şehirlerin hayvan, et, süt, peynh ihtiyaçlarım sağlarlardı. Osmanlı Devleti'nin gücünün doruğa çıktığı 15. ve 16. yüzyıllarda devletin bilgisi ve denetimi dışmda hiçbir zümre kalmamıştı. En zor zabtedilebilecek olan göçebeler bile dene tim altına almdılar. Hatta, göçebelerin yerleşim merkezlerinden çok uzaklaştıkları, uzun göç mevsimlerinde, aralarındaki dava ların çözümlenmesi için yanlarına "kadılar" görevlendirildiği olurdu. Yine meselâ memleket dahilindeki bütün "çhıgene" top lumu, kendi içlerinden taym edilen, "çeribaşı"lar ile idare edilir ve onlai'da "mir-i kıptiyan" demlen bir yöneticiye bağlı olurlar dı. Bunların göçebelik yaptıklaıı yerler, kışladıkları yerler, sefer zamanı görevleri, verecekeri vergiler belirlenmiş, özel defterler halinde tutulmuştu. 3. O S M A N L I T O P L U M U N D A A İ L E
Bütün Türk tarihi boyunca olduğu gibi, Osmanlı dönemin de de Türkler arasmdaki en önemli sosyal kurum aile idi. Top lumun en küçük bnimi aileye büyük önem verilirdi. Doğuştan imtiyazlı sosyal bir smıf yoktu. Bu bakımdan, insanlarm bağ landıkları en önemh ve tek sosyal kurum aile idi. Bir erkek, ai lesi dışında; esnaf ise loncasma, asker ise kışlasına, memur ise dairesine vb. bağlı olurdu. Ev hayatmda aile reisi çatısmın altın da yaşayan iki ve bazen de üç neslin idaı-esini bir ai'ada gerçek leştirirdi. Evlenmemiş kızlar baba evmde otururlar, evlenen er kekler ise gelini baba evine getirhlerdi. Aile reisi olan erkekler bakacak kimsesi kalmamış olan teyze, hala, dayı, amca, dede, nine gibi yakmlarma da bakarlardı. Erkek çocuklar evlenince ayrılabilirlerdi. Bu durumda, ba ba evi çoğunlukla küçük erkek çocuğa kalır ve genellikle anne ve babasına da o bakardı. Kalabalık ailelerde, evin iç düzeni yaşadığı sürece aile reisi olan erkeğin annesi tarafmdan sağlanndı. Gelinler, kaynanalarına itaat ederlerdi. Aynı şekilde, ya-
sadığı sürece, dedeler de aile reisliğini sürdürürlerdi. Eğer bü yük baba ölmüşse ve aile kalabalık olarak yaşamaya devam edi yordu, en yaşlı erkek kai'deş (ağabey) evin reisliğini ele alırdı. Zengin ailelerle fakirler arasında evlerinin lüksü, giyecek, yiyecek, hizmetçi bulundurmak vb. gibi konularda seviye fark ları bulunmakta idi. Ancak yaşayış tarzı olarak fark bulunmaz dı. Meselâ, bütün ailelerde gelenekler, âdetler, inanışlar, düğün ler, toplantılar, bayramlar, eğlenceler çoğunlukla aynı şekilde yaşanndı. Günlük hayat namaz vakitlerine göre düzenlenmişti. Saate ihtiyaç duyulmazdı. Sabah ezam ile kalkıln, akşam ezanı ile eve gelhıh, yatsı ile yatılndı. Şehirlerde kadmlar genellikle ev işleri ile uğraşnlar, er kekler ve yetişkin erkek çocuklar dışarıda çahşnlardı. Köylerde ise, kadın ve erkek bütün aile tarım ve hayvancılık îşlerkn bir likte yaparlardı. Ailelerin gelirleri daima aile reisinde toplamr ve dikkatli harcanndı. Selçuklu ve Osmanh Devletleri dönemindeki Türk aile ya pısı, bu devletlernı bünyesinde bulunan Rum, Ermeni ve Yahu di gibi gayri müslim toplumlar üzerinde de etkiler meydana ge tirmişti. Birçok âdetler, yaşayış şekilleri ve batıl inamşlar aym anda hepsinde görülebilirdi. Osmanlı dönemi Türk aile yapısı, 17. yüzyıldan soma baş layan yenilgiler, kaybedien topraklardan yapüan göçler, uğramlan katliamlar ve ardı arkası kesilmeyen savaşlarda şehit verilen genç erkek nüfus gibi sebeplerle önemlî sarsıntılar geçirmiştir. Genellikle böyle dönemlerde ailenin devamı, korunması, yaşatüması gibi hususlarda kadmlarm rolü büyük olurdu. Onlar ök süz kalan çocukları büyütür, dağılan veya sarsılan aileyi yeni den kurarlardı. Aileler, kız çocukları için küçük yaşlardan itibaren çeyiz hazırlarlardı. Erkek çocuklarm en önemli günleri sümıet olduk ları gündü. Kız erkek bütün çocuklar camilerin yanmdaki mek teplerde okuma-yazma ve hesap öğrennlerdi. Bundan soma, er kek çocuklar isterlerse medreselere devam edebilirlerdi. Kızlar için bu mümkün değildi. Onlar ancak özel dersler alnlardı. Böyle b n inücan da ancak zengin aileler içüı geçerliydi.
Genellikle, oğullarına alacakları kızı, anneler seçerlerdi. Türk aile geleneğinde annelerin en kuvvetli oldukları zamanlar, oğullarını evlendirmek için ortaya çıktıkları zamanlardı. Yeni bir aile kurulurken, en çok dikkat edilen konulardan biri, kız ile erkeğin ve ailelerin birbirlerine denk olmaları idi. Köylerde, kadm erkek ilişkileri, şehirlere göre daha serbest idi. Ailenhı yı kılması, boşanmalar, ayrılmalar hiç hoş karşılanmazdı. Ayrılan kadmlarm sığınacakları yer genellikle en yakm erkek akrabaları olurdu.
B-OSMANLI TOPLUMUNDA HAREKETLİLİK
SOSYAL
1. Y A T A Y H A R E K E T L İ L İ K
Toplum içinde şehirden köye veya köyden şehre doğru olan göç hareketine insanlarm, istedikleri yerde, istedikleri top luluk içinde yaşayabilmelerine, istedikleri işi seçebilmelerine v.b. yatay hareketlilik denilmektedir. Bu durum aynı zamanda devletin iskan politikasmı da doğurur. Bu durumun en çarpıcı örneğini yeni dervişlerhı Anadolu'nun her yerinde kurdukları ve yerleştirdikleri Türk nüfusuyla şenlendirdikleri Anadolu'nun Türkleştirilmesinde görmekteyiz. Osmanlı toplumunda, doğuştan gelen, kan bağma dayanan imtiyazlar (ayrıcalıklar) yoktu. Bütün nisanlar Allah tarafmdan yaratılmış hür, şerefli ve eşit varlıklar olarak kabul edilirdi, islâm Dmi'nden gelen bu anlayışla, toplumda büyük bir rahatlık hakimdi. Batılı bir yazarın belirttiği gibi, "Osmanlı toprakla rında, Allah'a ve padişaha saygısızlık etmedikçe korkulacak" bir şey yoktu. Kanun ve nizam hakimiyeti esastı. İnsanlar ara sındaki farklar, onlarm kendi çalışmaları, başarıları ve başarı sızlıkları nispetinde idi. Gayri müslim toplumlar; kanunlarla be lirlenen vergilerini verdikleri ve devlete karşı isyan etmedikleri sürece, güvenli bir hayat sürerler, serbestçe ibadetlerini yapar lardı. Ayrıca, kendi cemaatlerinin iç meselelerini kendileri çözerlerdi. Bu toplumlarm liderleri devlet protokolünde yer sahibi idiler. Osmanlı toplumunda bir kişinin; işini değiştirmesi, ikâmetini değiştirmesi, çevresini değişthmesi, meslek edinmesi, öğrenim görmesi serbestti. Hayatın bazı alanlarında kurallar vardı, ancak bu kurallar, başaran, çalışan ve kazananlar için aşı-
labilirdi. Meselâ, esnaf olmak, dükkan açmak bazı kurallaı-a tâbi idi. Ama bu kurallara uyan herkes esnaf olabilndi. Halbuki, yakm çağlara kadar Avrupa'da, smıflı yapısı dolayısı ile, soylu sınıflara ayrılmış olan işleri, diğer smıflara mensup olanların yapması mümkün değildi. Bu aşağı sınıflar, soylularla evlenemez, onlaım ikâmet ettiği yerde ikâmet edemez, iş değiştire mezdi. Onlaı-a uygulanan hukuk da farklı idi. 2, D İ K E Y H A R E K E T L İ L İ K
Daha çok Batı toplumlarında ve Hint kast teşkilâtmda gö rülen smıf sistemlerinde, bir smıftan diğer bir smıfa geçiş olayı na dikey hareketlilik denir. Temeli İslama dayanan Osmanlı toplumunda ise böyle bir smıf sistemi ve guruplar arasında aşıl maz engeller bulunmamaktaydı. Yukarıda belirtilen sebeplerden dolayı, Osmanlı toplu munda, Müslüman olan herkesin, padişahlık haıiç her türlü ma kama, mevkiye ve görev gelmesi, atanması mümkündü. Fatih Sultan Mehmet devrinden soma çok sık olarak görüldüğü gibi, Balkanlar'daki Hristiyan toplumlarm devşirme yolu ile seçilip, eğitilen erkek çocukları sadrazamhğa kadar yükselmişlerdi. Sokullu Mehmet Paşa, aslen Hırvat idi. Osmanlı toplumunda bir kimsenin, devlet veya toplum hayatmda herhangi bir görevi üstlenmesini engelleyen bir statü mevcut değildi. 19. Yüzyıla kadar, devlet görevlerine gelebilmek için aranan tek şart Müslü man olmak ve Türkçe bilmek idi. 19. Yüzyıldan itibaren ise, gayri müslim olanlara da dev let idareciliğinin kapıları açılmıştı, önce mahalli idarelerde ve daha sonra da en üst görevlere gayri müslim vatandaşlar getiril mişti. 19. Yüzyıl sonlarında, pek çok Ermeni, Rum ve diğer gayri müshm kimseler bakanlığa kadai' yükselmişlerdi. Bütün bunlar göstermektedir ki, Osmanlı toplumunda, en ,alt kısımlardan üst seviyelere çıkmak, herkes için mümkün idi. Canlı bir dikey hareketlilik vardı.
C - O S M A N L I T O P L U M U N D A GÜNLÜK H A Y A T 1. S A R A Y D A G Ü N L Ü K H A Y A T
Sarayda günlük hayat, son derece düzenli ve sakindi. Ti tizlikle uyulan bir hiyararşi (emir-komuta zhıciri) vardı. Keshı çizgileri ile belirlenmiş bir iş bölümü yapılndı. Gelenekler saraym ve padişahın yaşammda son derece önemliydi. Padişahın tahta çıkmasmdan, cuma namazları için camilere gitmesine kadar birçok uğurlamalar geleneklere göre yapılndı. Saraylarda müzik başlıca eğlence aracı idi. Haremdeki kızlar özel olarak müzik eğitimi görürlerdi. Klâsik Türk mûsikisinin büyük ustaları saray çevresinden yetişmişlerdir. Pa dişahlardan birçoğu beste yapacak kadar müzik eğithni görmüş lerdi. Sultan III. Selim bir neyzen idi. Osmanlı toplumunda her kesin bir meslek, sanat veya zenaatla meşgul olduğu bilinmek tedir. Bu açıdan padişahlarm da pek çoğunun çeşith sanat dalla rı veya mesleklerle ilgileri vardı. Fatih yay kirişi yapadı; III. Murat ok başı yapardı. Kimi padişahlar şairdi, kimileri de mü zisyen... Sarayın Harem bölümünde bulunan kızlar ile Enderun bö lümünde ki "İç Oğlanlar" en az dört yıllık bir eğitim görürlerdi. Kızlar düzenli olarak, müzik, düdş, nakış, edebiyat gibi dersler görürlerdi. İç Oğlanlar ise, iktisat, edebiyat, dinî ilimler, yöneti cilik bilgileri, savaş bilgileri ve yabancı dil gibi çeşitli konular da titiz bir eğitim görürlerdi. Bunlarm en başarılıları, sarayda kain ve padişahm hizmetinde, devlet yönetimmde çahşnlardı. Diğerleri ise orduya katılnlardı. Kızlardan, padişaha eş olanlar dışmdakiler eğitimlerini tamamladıktan soma, saray dışma çı kan iç oğlanlarla evlendirilirlerdi.
Padişah; haremdeici kadmiar (başta padişahın annesi Vali de Sultan, sonra eşi Kadın Efendiler, Hasekiler ve eğitim gören kızlar); haremin yönetimini sağlayan harem ağaları; Enderun kısmıdaki iç oğlanlar; yemek, temizlik vb. hizmetleri gören gö revliler ve saraym korunmasını sağlayan çeşitli askerî birlikler le saray âdeta küçük bir kasaba görünümünde idi. Kışlık saraylardaki muntazam teşkilât, yazlık saraylarda da daha küçük oranlarda, fakat aynı şekilde kurulurdu. 18. Yüzyıla kadar, padişah dışındaki şehzadeler, Manisa, Amasya gibi vilayetlerde valilik yaparlardı. Ancak bu yüzyıl dan itibaren, saraya kapatılmışlar ve "kafes"te tutulmuşlardı. Onların saray içindeki hayatları çoğu zaman bir azaptı. Bu du rum 19. yüzyılda değişmişth. 2. Ş E H İ R L E R D E G Ü N L Ü K H A Y A T
Osmanlı toplumunda bir gün on ikişer saatlik iki bölüme ayrılmıştı. Güneş battıktan bir saat soma saat bir sayılır ve on iki saat soma gece sona ererdi. Bundan soma yine birden başla yan saate göre, on iki saat soma güneş batardı. Genel olarak, halk, ezan.saatlerini, günlük çalışma saatlerini belirlemede esas ölçü olarak alndı. Toplumda; Ramazan ve Kurban bayramlarından başka, kutsal geceler ve günler olarak kabul edilen "Kandil" günlerhıde de büyük hareketlilik görülürdü. Hac mevsiminde, özellikle İstanbul'da yeni bh canlılık başlardı. Ramazan ayında gündüz tutulan oruç, geceleri yerine eğlencelere bırakırdı. Karagöz eğ lenceleri ve orta oyunları Ramazan gecelerinin en önemli eğ lencelerinden biri idi. Bu ayda şehirlerde camiler aydınlatılır, minarelere mahyalarr takılndı. Zengin köşklerinde geniş avlu larda, iftarlar verilhdi. Bu iftarlara fakirlerin gelmesi sağlann, kapılar devamlı açık tutulurdu. Toplumun özellikle dinî kutlamalarmda veya geleneksel toplantılarmda, hiçbh ayrım gözetil mez, askerler, hamallar, dilencüer, paşalar, beyler yanyana bu lunurlardı. Şehirlerde hayat, Müslüman mahallelerinde camilerin, Hristiyan mahallelerinde kilisilerin etrafında dönerdi. Camilerin
etrafında buiunan, iıamamiar, çarşılar, medreseler, hanlar, has tahaneler, vb. bir Osmanlı şehrinin gündelik hayatının esasını meydana getirmekteydi. Hanlar, kapalı çarşılar iş ve ticaret merkezleri olarak gün içinde devamlı hareketli idiler. Küçük sokaklar veya hanlarm hepsi belirli bir ticaret veya işe ayrılmış tı. Bakncılar, halıcılar, yazmacılar, dericiler vb. gibi meslek gu rupları kendilerine ayrılan bölgelerde faaliyet gösterirlerdi. Dükkan sabah namazmdan soma açılırdı. Vezirlerin, beylerin, zenginlerin evleri geniş avlular için de, bnkaç katlı ve genellikle ahşap olurdu. Çoğunluk halkm ev leri ise, bir katlı ve yine ahşap evlerdi. Bu sebeple yangmlarda çok zarar görülürdü. Bütün evler, imkanlar nisbetinde iki bölüm olarak yapılır veya kullanılırdı: Kadmlarm bulunduğu harem lik, misafirlerin karşılandığı selâmlık. Osmanlı şehirleri erkenden uyanırdı, herkes sabah nama zım takiben işinin başına geçerdi. Halkm kıyafetleri çeşit çeşit idi. Resmî görevlilerin kıyafetleri Fatüı devrinde yapılan bir dü zenlemeyle 19. yüzyıla kadar, küçük değişikliklerle devam et mişti. Şehrin sokaklarmda sabahları ilk duyulan sesler arasmda sütçünün sesi, alcşamları ise yoğutçunun sesi olurdu. Geç vakit lerde ise bozacılar dolaşırlardı. Gereksiz telaş ve gürültü pek rastlanmayan şeylerdi. Genel olarak hayat sakin ve düzenliydi. Günlük hayattaki telaşsızlık, acelesizlik, tabiat ve güzellüc sev gisi ile birleştiğinde, şehirde çok güzel mekânlar ortaya çıkardı. Genellikle ikindi namazından sonra işyerleri ve dükkanlar ka panmaya başlar ve akşam olunca herkes evine çekilirdi. Gecele ri dolaşmak hoş karşılanmazdı. Misafir, Türk toplumunun zengin, fakir her kesiminin çok değer verdiği bir insandı. En iyi yiyecekler ona ikram edilirdi. Yatıya kalacak ise, yer hazırlann, gidinceye kadar büyük itibar gösterilirdi. Yola gidiyorsa yolluk verilirdi. Toplum hayatmda uyulan gelenekler ve usûller, zaten yumuşak huylu olan Tib'kleri, aile hayatmda da vakarlı insanlar haline getnmiştir. Kah ve ve kahvehaneler 16. yüzyıldan itibaren görülmeye başlan mıştır. Zaman zaman yasaklanmış ise de 17. yüzyıl ortalarmdan sonra yerleşmiş ve boşa zaman tüketilen yerler olarak, ortaya
çıkmışlardır. Şehirlerin Hristiyan mahâllelennde, meyhaneler de bulunmaktaydı. İslâm dini içkiyi yasaklamış olduğu için, devletin sonuna kadar Müslüman mahallelerinde bu tür kuru luşlar görülmemiştir. Cami, mektep, medrese, imaret ve külliyelerin şehir haya tında önemli rolleri vardı. Müderrisler, camiler yoluyla halka herkonuda bilgi verirlerdi. Külliyelerde memleketin her yerin den gelen insanlar toplanır yemek yerlerdi. Buralar insanların karışıp kaynaştığı önemli dergahlardı. 3. K Ö Y L E R D E G Ü N D E L İ K H A Y A T
Köy aileleri büyük ailelerdi. Birkaç nesil bir arada yaşai"dı. Tarım ve hayvancılık esas gelir ve geçim kaynakları idi. Bunlardan ürettiklerinm onda birini (aşar vergisi) vergi olarak verirlerdi. Hristiyan köylüler ise bundan başka askere gitmedik leri içm erkek başına bir vergi (cizye) verirlerdi. Köyler genel likle kendi başlarına, dışarıdan bir yardım almadan yaşarlardı. Tarım araçlarının çoğu ağaçtan yapılndı: Tırmık, döven, sa pan... Yiyeceklerini hayvanlarından elde ettikleri süt ve süt ürünleri ile bahçe ve tarlalarında yetiştirdikleri buğday, mısır vs. teşkil ederdi. Hayvanlardan elde edilen deri, yün, kıl evlerde işlenirdi. Kadınlar yün ve kılları eğirir, dokur ve kilim, halı gibi eşyalar yaparlardı. Köylüler hayvanlarını yaz ve kış aylarında farklı yerlerde otlatırlardı. Yünden yapılan keçe çok önemliydi. Çobanların giydiği kepenkler, keçe külahlar, süvarilerin cüppe leri gibi pek çok eşya keçeden yapılırdı. Bu eşyalar soğuk böl gelerde ve zamanlarda çok işe yarardı. Köylüler çift sürdükleri öküzlerine, bindikleri atlarına, sürülerini koruyan köpeklerine, ürünlerini kullandıkları koyun, keçi ve develerine çocukları gibi bakarlardı. Dinî inançların tesiri ile hayvanlara zalim davranılmazdı. Köy evleri; taş veya kerpiç duvarların ağaç kirişlerle düz bir şekilde kapatılması ve onun da üzerine toprak konulma sıyla yapılndı. Yamaçlarda ise evlerin yarısı toprak içine gömü lürdü.
Aileler, yerde, bîr sofra etrafmda yemek yerlerdi. Yiye ceklerin hemen hepsi kendi ürettikleri gıda maddeleri idi. Bir çok yiyecek maddeleri bol oldukları mevsimlerde, kurutmak, konserve yapmak gibi yollarla saklamrdı. Kadmlar bu gibi işleri çok iyi bilirler, tedbirli hareket ederlerdi. Köylerde, şehirlere göre sosyal ilişkiler daha serbest ve rahattı. GeneUîkle bütün köy halkı birbiriyle akraba sayılırdı. Her köyde misafirler için "köy odaları" yapardı. Köyler eğlencelerini de kendileri meydana getirirlerdi. Düğün, bayram, sünnet düğünü ve doğum gibi vesilelerle davul ve zurnanın kullanıldığı oyunlar oynann, eğlenceler yapılndı. Akşamları köy odaları, hem misafirlerin ağırlandığı ve hem de çeşitli sosyal faaliyetlerin yapıldığı mekanlar olarak kullanılır dı. Köylü aileler, tarım ve hayvancılık işlerini, kadın-çocuk ve erkekler birlikte yaparlardı. Erkek çocuklar babalarma, kız çocuklar ise annelerine yardım ederlerdi. Köylerde hayat gün doğmadan başlar ve genelhkle gün batımmda evlere çekilhıirdi. Anadolu ve Rumeli'de Hristiyan köyleri ile Müslüman köyleri arasmda, dinî ibadetler, gelenekler gibi alanlar dışında gündelik hayat birbirme benzemekteydi. Hatta, birbirine yakm bir Müslüman köy ile Hristiyan köyü aynmak, cami ve kilise gibi yapılar olmasa zor olurdu. Avrupa devletlerinhı kışkntmaları başlamadan evvel, Osmanlı Devleti'nm gayri müslim ve Müslüman köylüleri barış içinde iç içe yaşamaktaydılar. Bugün dünyada bir göz attığımızda aynı barışın henüz tesis edilemedi ğini görmek zor değildk. 4. G Ö Ç E B E L E R D E G Ü N D E L İ K H A Y A T
Osmanlı toplumunda; bir köy veya şehre yerleşmeden, kışlak ve yaylaklar arasında göçebelik eden ve hayvancılık ya pan topluluklar önemli bir yer tutarardı. Genellikle "Yörük" (çok yürüyen, gezen, göçebe) adı verilen bu topluluklar gelişi güzel bir hayat sürmezlerdi. Teşkilatlı idiler, başlarmda bir baş kanları (Bey) olurdu. Hepsmin, geçmişi Türkistan'a (Orta As-
ya) kadar uzanan isimleri vardı. Bu göçebe Türk boyları, za man zaman isyanlara katılmışlardı. Sarı Tekeliler, Kara Keçi liler, Akkoyunlular, Bayatlar, Dodurgalılar, Horzum yörükleri gibi isimler alnlardı. Kıldan veya yünden (keçe) yapılmış büyük çadnlarda ya şarlardı. Vergi verir ve askere aluurlardı. Orta Asya'dan getir dikleri, Anadolu ve Rumeli'de edindikleri çeşitli batıl üıamşları vardı. Ölen büyüklerini gömdükleri yolları üzerindeki ağaç dip leri zamanla yatır (türbe) haline gelir, ağaçlara bezler bağlar lardı. Yiyecekleri, çoğunlukla süt ve sütten yapılan çok çeşitli ürünler ile et ve etten yapılan yiyecekler idi. Aralarmda yayla kavgaları, kız kaçnma kavgaları eksİk olmazdı. İçlerinde saz çalan, türküler söyleyen âşıklar olurdu. Özellikle yaşh kadmla rm nesilden nesile aktardıkları masallar efsaneler, deyişler, mâniler, türküler dillerinden düşmezdi. Çobanlar kaval çala^, sürü köpeklerini pek mahareth yetiştirirlerdi.
Ç-OSMANLI TOPLUM MEYDANA GELEN
YAPISINDA DEĞİŞMELER
1.18. Y Ü Z Y I L D A K İ D E Ğ İ Ş M E L E R
a. Y ö n e t i m K a d r o l a r ı n d a K i m l i k
Değişimi
Osmanlı Devletinde, ülke içinde padişahm ve merkezin mutlak hakimiyeti vardı. Dışarıya karşı ise, askerî güce daya nan bir genişleme siyaseti takip ediliyordu. Bu bakımdan top lumun temel ayrımı, askerî olanlar (yönetenler) ile reâyâ (askeri olmayanlar, yönetilenler) şeklinde idi. 17. Yüzyılda başlayan değişiklikler 18. yüzyılda bu yapıyı büyük oranda ortadan kal dırdı. Osmanh Merkez yönetiminde "sivilleşme" ağniık kazan maya başladı. Osmanlı toplum yapısmm temellerinin değişme sinde, dış sebeplerle iç sebepler birlikte etkin olmuşlardn. Dış sebep olarak, Avrupa Devletleri'nin güçlenmesi, Osmanlı Dev leti üzerindeki baskılarını arttırması ve Osmanlı Devleti'nin askerî ve ekonomik olarak Avrupalılar'a yenilmeye başlamasmı gösterebiliriz. 1683 yılmda yapılan II Viyana Kuşatmasında Osmanlı or dusu yenilmiş ve ardmdan 16 yıl devam eden savaşlarda da ye nilerek, büyük b h bozgun yaşanmıştı. 1699 Karlofça Anlaşması ile ilk defa toprak kaybedilmişti. Bu sebeple, 1700 yıllarından itibaren Osmanlı Devleti, Avrupa devletleri ile savaşarak değil; anlaşarak, barışı koruyarak, diplomasi yolu ile mücadele ederek yaşamayı hedef seçmişti. Çünkü kuzeyhıde güçlü bir Rus Çarhğı ortaya çıkmış ve Avrupa'nm güçlü ve büyük devleti Avustur ya İmparatorluğu (Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu) ile de vamlı bn işbirliği halmde idi.
Bu dış sebep; Osmanlı toplum yapısında "askeri" sınıfla rın etkilerini azaltmış; yeni belirlenen barış siyasetini sürdüre cek sivil yöneticilerin önemini arttırmıştı. İlk defa; bir Reis-ülküttâp, Karlofça'daki Osmanlı baş delegesi Rami Mehmet Paşa Vezh-i âzam yapıldı. Rami Mehmet Paşa, kâtiplikten yetişme idi. 1718-1730 yılları aı-asmdaki Lâle devrinde, sivil yöneticile rin artan etkilerine karşı, 1730'da askerî sınıflaı* bir ihtilâl yapmışlai'dı. Toplum yapısmm değişmesinde iç sebeplerin de rolü vardı. Dirlik (Tımar) düzenkiin 1600 yıllarmda başlayan bozul ması, 18. yüzyüda daha hızlı ve genişleyerek devam etmişti. Kapıkulu askeri (maaşlı asker) sayısı artmış. Kanuni devrinde 12 bin kişi olan Yeniçeriler yüzbinlere ulaşmıştı. Bu durum devlete büyük bir nakit yükü getirmekteydi. Vergiler artık aynî değil nakdî olarak toplanmaktaydı. Devlet, maaş ödeyebilmek, ihtiyaç duyduğu nakit parayı bulabilmek için, taplayacağı ver gileri önceden satmaktaydı. Bu vergileri önceden alan Mülte zimler, daha çok kazanç için halkm elinden her şeyini almaya başlamışlardı. Vezir, beylerbeyi gibi yüksek dereceli yönetici ler, kendilerine verilen toprak gelirlerini toplamak için "müte sellim" veya "voyvoda" denilen kimselere yetki vermekteydiler. Bu şekilde, halkm üzerinde; mütesellim, voyvoda, mültezim gibi adlar verilen yeni yöneticiler smıfı ortaya çıkmıştı. Yine 18. yüzyılda, Saray görevlilerinden "Dar'üs-saade" ağalarmm. Padişah ve hanedanm vakıflarmı, mallarını idare et mekten dolayı ekonomik güçleri ve buna bağlı olarak da yöne timdeki güçleri artmıştı. Diğer taraftan "Ulema"nm da, 17. yüzyıldan itibaren merkezî idaredeki önemi artmaya başlamıştı. Bazı tarihçiler, İran'da kurulan Safevî Devleti'nin İslâm dininin Şiî mezhebini esas alan bir yapıyla ortaya çıkmasından soma, Osmanlı Devle ti'nin ulemaya daha çok önem vermeye başladığını ileri sür mektedirler. Ayrıca, Kapıkulu askerleri de sık sık yaptıkları ayaklanmalarda, ulemanm desteğhıe ihtiyaç duymaktaydılar. Bunlardan başka, ulema, ülkenin bütün eğitim, adalet ve din iş lerini elinde tutmaktaydı. Hatta 18. yüzyılda; vilayetlerde mülkî yöneticilerin (beylerbeyi, sancakbeyi gibi) etkilerinin azalması-
na rağmen, "Kadı'larm etidlerinin arttığmı görmelcteyiz. Mülld yönetime, malıalli" âyân ve eşraf ortalc olduğu halde, kadı tek başına ve güçlü olarak merkezî yönetimin temsilcisi idi. IVlerkezî yönetimin zayıflaması, İstanbul'a yakm vilayet lerde yukanda belirtildiği şekilde azaln ve yerhıi mahalli güçle re bnakırken; uzak vilayetlerde ise merkezin etkisi âdeta, sem bolik hale gehnişti. Trablusgarb, Bağdat, Şam gibi vilayetlerde valilikler belirli ailelerin eline geçmiş, Cezayir, Tunus ve Mısn eyaletlerinde merkezden gönderilen valiler birer elçi durumuna düşmüşlerdi. 17. Yüzyılda başlayan ve 18. yüzyılda devam eden bu de ğişiklikler, yönetim kadrolarmda önemli kimlik değişimhıe se bep olmuştu. Fransız İhtilalinin milhyetçilik fikirlerinin de etki si ile Hristiyan halkta da devletten ayrılma fikirleri görülmeye başlamıştı. Artık onlar, bütün işlerini kendi içlerinde ve kendi yöneticileri ile görmeye başlamışlardı. b. Â y â n
ve
Eşraf:
Bu deyimlerle Osmanlı toplum yapısı içmde; önem kazannuş, ileri gelen kimseler kasdedilmekteydi. Şehirlerin, köylerin, aşiretlerin ve çeşitli topluluklarm ileri gelenlerine "âyân ve eşraf denilirdi. Bunlarm başkanı durumanda olan kimseler de aym şekilde ifade olunurdu. Osmam Devleti'nde, merkezî idarenin zayıflaması, toprak (tımar) düzeninin bozulması sonucunda, devlet topraklan "âyân ve eşraf' denilen kimselerce ele geçirilmişti. Bu aileler zamanla geniş çiftliklere, levend denilen bir çeşit askerî güce ve servete sahip oldular. Bunun sonucu olarak da, 17. yüzyıl sonlarmdan itibaren mütesellimlik, voyvodalık ve âyânlık gibi görevlere sa hip oldular. Âyânlık, herkesin tanıdığı, ortada olan bir görev ohnakla beraber padişah tarafmdan, berat ile (Kararname) verilen bir görev değildi. Ancak mahalü yöneticiler (vali, kadı vb.) tarafm dan kabul edilerlerdi. Resmi görevleri, devlet ile halk arasmda aracılık etmekti. Asker toplanması, vergi toplanması, halkm is teklerinin devlete, devletin isteklermin halka ulaştnilması işleri-
ni yerine getirirlerdi. Bu görevlerinin karşılığı "âyân caizesi" denilen bir ücret alnlardı. Zamanla bununla yetinmediler ve va li ve kadılara kendileri için ek tahsisatlar çıkarttndılar. Ayanlar, görevlermi sürdürebilmek için, İstanbul'da mer kezde taraftarlar bulur, emirlerinde başıboş takımmdan levend adı ile kaba kuvvet bulundururlardı. Şehirlerde âyân olanlar, büyük çıkarlar elde ettikleri için, nüfuzlu aileler arasmda âyânlık mücadeleleri meydana gelirdi. Bu durum giderek Andolu'da önemli karışıklıkara sebep olmuştur. Önceleri halkm arasmdan kendiliğinden çıkan ayanlar, daha somaları, para gü cü ile valilerden "âyânlık buyruldusu", kadılardan da "mürasele-" denilen belgeleri alarak âyân olmuşlardn. Âyânlık, merkezden gönderilen memurlarm dışmda, enderunlu olmayan, yerli halktan çıkan bir yönetci zümresi olarak ortaya çıkmış ve 18. yüzyılda, devlet ile halk arasmda arcı olmalarmdan dolayı çok kuvvetlenmişti. Devlet, çeşitli ihtiyaçlarmı bunlar vasıtası ile temin etme yoluna gitmişti. Kaldırılması için yapılan çalışmalar sonuç vermemiş 19. yüzyıla kadar de vam etmiştir. Tanzimat dömemi ile birlikte, merkezi yapı yeni den kurulduğu içhı âyânlık da, yeni kurumlar arasmda önemini kaybederek, ortadan kalkmıştn. c. İ s k â n
Faaliyetleri:
Göçebe aşiretlerin iskânı meselesi de devleti uğraştnan önemli bir konu teşkil etmekteydi. Aşiretler bir türlü yerleşik hayata geçmek istemiyor ve devletüı bu yoldaki çalışmaları so nuçsuz kalıyordu. Göçebe aşiretler bulundukları yerlere yakm köy ve kazalarda eşkiyalüc yapıyorlar, halkm mal ve canma za rar veriyorlardı. 18. yüzyıl boyunca bu aşiretlerin yerleştirilme si içm yapılan çalışmalara rağmen, büyük kısmı göçebelikte de vam etmiştn. Antalya, İçel, Adana, Maraş ve Urfa civarlarmda pek çok göçebe aşiret bulunmakta ve bunlar, devletm yerleştnme siyasetine karşı çıkarak, yer yer asayişi bozmaktaydüar.
O S M A N L İ N Ü F U S D A Ğ I L I M I ( 1 8 9 7 itibariyle) :
(Mısır, T u n u s , B u l g a r i s t a n , K ı b r ı s , B o s n a - H e r s e k , L ü b n a n , Y e m e n , Hi caz, L i b y a ve D o ğ u A n a d o l u ' n u n bazı b ö l ü m l e r i hariç olarak)
Milletler Müslüman Rum Ermeni (Ortodoks) Bulgar Katolik..... Yahudi Protestan Latin Marûnî Keldanî Süryanî Çingene
TOPLAM:
Nüfus
Yüzdesi
14.111.945. 2.569.912 1.042.374 830.189 120.479 215.425 44.360 22.335 32.416 5.768 35.554 19.550
74.07
19.050.307
% 25.93
% 100
( K a y n a k : İstatistik-i U m u m i , s. 15, İst. Ü n i . K ü t ü p h a n e s i , T ü r k ç e Y a z m a l a r 5651)
Diğer taraftan, 18. yüzyıl boyunca yaşanan, yerleşik hal km göç etmesi meselesi ise ayrı bir sorun idi. Devletüı iç düze nindeki bozulmalar; vali, kadı, mültezim ve mütesellim gibi çe şitli devlet görevlilerinin zulümleri; göçebe aşiretlerin, asker kaçağı levendlerin, eşkiyanm mal ve cana verdikleri zararlar yerleşik halkm göç etmesinin başlıca sebepleri idi. Rumeli tara fmdan göç edenler genellikle Edirme'ye gelirken Anadolu tara fından göç edenler İstanbul, Bursa ve diğer bazı Batı Anadolu şehirlerine yerleşiyorlardı. Bu durum, topraklarm boş kalması na, terkedilen köylerüı ortaya çıkmasma sebep oluyor ve devlet
de herkesin buiunduğu yerde kalmasını, işlediği toprağı terketmemesini sağlamak için çahşıyordu. Bunun için zaman zaman şehirlere ve özellikle istanbul'a girişler denetim aUına alınmaya çalışılıyordu. 1734 yılında bir ferman ile İstanbul'a ev ve aile göçlerinin önlenmesi için yetkililere emir verilmiş olduğu, an cak 1742 yılındaki bir fermandan anlaşıldığına göre ise, bunun mümkün, olmadığı görülmektedir. 2. T A N Z İ M A T V E S O N R A S I
a. Y e n i
Bürokratlar:
Tanzimat dönemmde, "memur" adı verilen yeni bir yöne tici smıf ortaya çıkmıştı. Bu yeni "Bürokrat" sınıf bütün 19. yüzyıl boyunca, devlet içindeki askerî, politik bütün dalgalan malara rağmen varlığını sürdürmüş ve tanzimat hareketlerini devam ettirmiştir. Bu yönetici kuşak Babıâli'de Sadrazamın etrafında. Babı Meşihat't e Şeyhülislam'ın etrafında. Babı Seraskeri'de Serasker'in (Harbiye Nazırı) etrafmda ve diğer önemli yönetim bölümlerinde toplanmıştı. Yeni kurulan na zırlıklar ve meclisler de bunların kümelendiği yerler arasında idi. Bu yeni yönetici bürokrat smıfın yetiştiği yerler; yeni ku rulan Harbiye, Tıbbiye, Mülkiye gibi okullar ile "Tercüme Odası" gibi kurumlar ve nihayet bizzat çıraklık şeklinde me mur/katip yetiştirilen "kalem"ler (Nazırlıkların ve yönetcilerin yazışmalarını çeşitli işlemlerini yürüten bir çeşit selcreterlikler) olmuştur. Yurt dışına gönderilenler de bulunmaktaydı. II. Mah mut dönemkiden itibaren ilk öğretim kurumları da geliştirilme ye başlanmıştı. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnemesi ile, bü tün eğitim kurumları, yüzyılm başından beri yapılanlar da dik kate almarak yeniden düzenlendi. Rüşdiye (ortaokul) ve idadi (lise) okulları açılarak, devletin memur ihtiyacı karşılanmaya çahşıldı.
b. N ü f u s Harelietlenmeleri ve Y e n i Yapılanmalar: 19. Yüzyılda, Osmanlı Delveti'nin temel kurumlarındaki değişmelere toplum yapısmdakî değişiklikler de paralel olarak eşlik etmekteydi. Tanzimatm sağladığı haklar ve yasal düzenle meler toplumda yeni bir güven ve güç ortaya çıkarmıştı. Kuru lan meclislerde yer alan toplum temsilcileri eski "millet" ve "lonca" sisteminden daha etkili idiler. Ulaşım ve haberleşme deki gelişmeler, toplumun tecrid edilmişliğini ortadan kaldır mış, uyanışa vesile olmuştu. Toplum, kendi dışındaki dünyayı tanımaya başlamıştı. Tımar düzeninin bozulması; âyânlık kurumununu ortaya çıkışı; malikâne şeklinde başlayıp, 1858 tarihmde çıkarılan Arazi Kanunu île pekiştirilen özel toprak mülkiyetinin yaygmlaşması Anadolu ve Rumeli'de yeni bir "orta smıf m çıkmasına sebep oldu. Önceden sadece şehirlerde ve ticaret yapanlardan ibaret olan varlıklı kesime, topraktan kazandıkları ile ortaya çı kan varlıklı bir zünare "orta smıf" eklendi. Yüzyıl ortalarmdan sonra kurulan "memleket sandıkları"-taıım kesimine destek vermekteydi. 19. Yüzyılda toplum yapısındaki önemli bir olay da, kay bedilen Osmanlı topraklarmdan gelen göçlerle ortaya çıkan nü fus hareketleridir. 1683'de Viyana önlerinde bozulan Osmanlı orduları, geri çekildikleri yerlerde kalan Müslüman toplulukları savunmasız bnakmıştı. Bu sebeple o tarihlerden başlayan göç ler, 1821 Yunan ve Sırp isyanları ile hızlandı. Müslüman halk, Osmanh merkez topraklarına doğru göç etmeye başladı. Çünkü sık sık katliamlar yaşanmaktaydı. 1857 yılmda çıkarılan "Mu hacirin Kanunnamesi" ile bu göçler düzenlenmeye çalışılmıştn. 19. Yüzyıldaki başlıca göçler şöyledir: • 1783'de Kmm'm, 1796'da Azerbaycan'm, 1828-29 Nah civan ve Doğu Kafkasya'nm Ruslar'm eline geçmesi ile Tatar, Gürcü, Çerkez, Azerî vb. yüzbinlerce Müslüman Anadolu'ya göç etmişti. • 1840-1854, 1854-1876 dönemlermde Karadeniz'm ku zeyi ile doğu ve batı kıyılarmdaki Rus işgallerinden dolayı yak-
laşık 2,5 milyon Müslüman kıyımlardan ve baskılardan kaçarak Anadolu'ya yerleştiler. Bunların çok az bir kısmı da Rumeli'ye yerleştirilmişti. 1854 yılından sonra sadece Kırım'dan göç edenler bir milyondan fazla idi. 1877-50 y ı l l a r ı n d a A v r u p a ' d a m e y d a n a gelen ihtilâlellerden dolayı binlerce Macar, Polonyalı vs. gayri müs lim topluluklar da Osmanlı Devleti'ne sığınmışlardı. Bütün bu olaylar, Osmanlı toplum yapısında önemli deği şikliklere sebep olmuştur. Yeni yapılanmalar ortaya çıkmıştn. Özellikle en güvenli bölge sayılan Anadolu toprakları, mülte cilerin en çok yerleştikleri yerler olmuştur. Balkan yarımada sındaki Müslüman topluluklar, 20. yüzyılda da devamlı bir göç halinde olmuşlardn. Günümüzde de bu durum devam etmekte dir. 1831 yılmda yapılan nüfus sayımmda Andolu'daki Müslü man erkek sayısı iki milyon iken, 1906 yılmda bu rakam yedi milyona çıkmıştn. c. Y e n i
Hayat
Tarzı:
Sultan II. Mahmut devrinden itibaren, Osmanh toplumun da, yukarıdan aşağıya doğru hayat tarzmda değişmeler ortaya çıkmıştır. Giyim-kuşamdan, eğlenceye, dilden düşünceye, gele nek ve göreneklerden inanışlara kadar çeşitli alanlarda değiş meler meydana gelmeye başladı. Padişah 1815 yılmda eski Topkapı Sarayı'nı bnakıp, yeni yapılan Dolmabahçe'ye taşındı. Burada, Batı tipi sandalyeler, kanepeler, masalar; eski saraym divan ve minderlerinin yerini aldı. II. Mahmut kıyafethıi değiştirdi. Batı tipi bir kıyafet giydi, sakalını kısalttı. Tedbil gezmeyi bnakıp, halkm içinde görün meye başladı. Ceket, pantalon giydi. Batı elçiliklerinin davetle rine katıldı, tiyatro, opera gibi gösterilere gitti. Meclis-i Vükelâ (hükümet) toplantılarına katılıp fikirlerini açıkça söylemeye başladı. Bunlar o günler için büyük değişikliklerdi. Padişahm bu hareketleri kısa zamanda, üst yöneticilerden başlayarak ya yıldı. Fes genel bir başlık olarak kabul edildi. Sarık, din adam ları dışındaki devlet memurlarından kaldnıldı. Yabancı dil öğrenme, yine II. Mahmut'tan başlayarak, hızla yayıldı. Arapça
ve Fai-sça o zamanlar yabancı dîl olarak değîl İslâm dünyasının müşterek dili olarak görüldüğü için, onların öğrenilmesi normala karşılanıyordu. Batı dillerini öğrenmek yenilik olarak çıktı. Osmanlı toplumu ile Batı toplumları arasında ilişkiler art tı. 1854 Kırım Hai-bi'nde, Osmanlı Devleti'ne yardun için gelen Fransız, İngiliz ve Piemonte (İtalyan) askerleri ve yardımcı sivil Avrupalılaı-, İstanbul'da halk ile çok çeşitli ve geniş bir ilişkiler ağı kurdular. Batı.tgırzı hayat İstanbul'dan başlamak üzere yayıl maktaydı. Yeni hayat tarzının yayılmasında Mısır'da bulunan Os manlı yöneticilerinin de rolü olmuştur. Çünkü Mısır, özellikle Fransızlar'la daha önce geniş ilişkiler kurmuştu. Orada Avrupa lılarla temas eden Türk aileleri İstanbul'a gelerek, öğrendikleri ni aktarıyorlai'dı. Batı tarzı hayatın etkisi altında gelişen yaşama şekilleri, bütün 19. yüzyıl boyunca ve daha sonra 20. yüzyıl başmda ke silmeden yayılmaya devam etmiştn. Nasıl, zayıflayan Osmanlı Devleti, güçlü Avrupa Devletleri'nin usûllerini alarak güçlen mek istemişse; toplum da, giderek artan bir şekilde, kendi de ğerlerine kaşı güvensizlik duyarak. Batı tarzı hayata özenmiş ve kendi hayat değerlerini bırakarak onları almaya çalışmıştır. Bü tün bu değişiklikleri daima toplumun üst tabakalarından başla mış ve diğerlerine doğru yayılmıştır. Günümüzü de içine alan bu süreç, birçok sorunları da beraberinde getirmiştir. Tanzimat Devri'nde, Avrupa ile ilişkiler ve "Avrupalılaş ma" siyaset, yönetim gibi alanlarm dışına taşarak "edebiyat, sa nat" gibi alanlara da yayılmıştı. Bu bakımdan toplum yapısmda da bunun etkileri görüldü. Avrupa'dan roman, hikâye, tiyatro, siyaset eserleri tercüme edildi. Bunları okuyanlar arttı. Batı ör neklerinden almarak çıkarılan her kanun, bir taraftan Müslüman toplulukları yerli gayri müslim topluluklarla,,diğer taraftan ya bancı devlet tebaası olan topluluklarla daha iç içe yaşamaya sürüklüyordu. Batı ülkeleri ile bu yakınlık karşılaştırmalara sebep oluyordu: Ziya Paşa bir şiirinde bu karşılaştnmayı şöyle yapı yor ve toplumumuzun genel durumunu belirtiyordu:
Diyaı--ı küfrü gezdim beideier, kâşâneier gördüm Doiaştmı müilc-i İsiâmı bütün viraneier gördüm. Haberleşme ve ıılaşmı alanmda meydana gelen gelişme ler, "Osmanlı toplumunun" -özellikle Müslümanların- "tecrid" edilmişliğini (dünyadan iıabersiz, kenara itiimişliğini) ortadan kaldırdı. 1837 yılmda Morse'un icat ettiği telgraf, 1854 yılın da Kırım Savaşı sırasmda hızı bir şekilde vilayetler arasına dö şendi. Savaştan som-aki on yıl içinde İstanbul'un Anadolu ile ve hatta denizden döşenen hatlarla Mısır (İskenderiye) ile bağlan tısı kurulmuştu. 1859'da "Telgraf Nizamnamesi" çıkai"ildı. Top lum, çok geniş olan ülkenin her tarafından haberdar olmaya başladı. II. Mahmut'un başlattığı deniz ulaşımı, 1844'te "Fevaid-i Osmaniye" şirketine dönüşerek gelişmiş ve 1851 yılında da "Şirket-i Hayriye" adı ile önemli bir deniz ulaşım düzeni kurul muştu. Bu iki kurum, günümüzdeki "Denizcilik Bankası ve İ]letmesi"nin temelini meydana getnmişlerdir. Demiryolları, sosyal hayatı değiştiren bir başka gelişmey di. Tamanen yabancı sermaye ile yaptırılan demiryolları Tanzi mat'ta başladı ve II. Abdülhamit devrinde tamamlandı. Abdül mecit devrinde (1839-1861) sadece 425 km olan demiryolu 1906 yılında güneyde Mekke'ye, Rumeli'de Sofya'ya kadar uzanmıştı. Demiryolu ağmm ekonomik ve politik büyük etkileri gazete, dergi, kitap ve her türlü basm faaliyetmin çoğalması, sa dece Osmanlı toplum yapısı içinde değil, Osmanlı Devleti ara cılığı ile diğer doğu toplumlarmda da "batı etkisi"ni yayıyordu.
üçüncü OSMANLI
Bölüm EKONOMİSİ
A - OSMANLİ İKTİSAT ANLAYIŞI Ekonomi bir ülkenin ya da devletin sanayi, ticaret ve tarım alanındaki bütün faaliyetleridir. Üretimin sağlanması, î^ctnılması, tüketim faaliyetleri ve bu faaliyetlerle ilgili bütün birimler ekonomiyi ilgilendirir. Osmanlılarda iktisadi anlayışın temelinde devlet vardı. Reaya her türlü ticari işi yapardı. Ancak sıkı bir devlet denetimi bulunurdu. Osmanlı Devletinin her yönünde olduğu gibi, iktisat anlayışmm belirlenmesmde de esas dayanağı İslâm kültür ve mede niyetidir. Kendinden önceki Türk ve İslâm devletlerinin uygulamalarmdan da en üst seviyede etkilenmiştir. Hangi ırk ve din den olursa olsun her insanı, hepsi bir candan yaratılmış Allah'm kuUarmdan biri olarak gören ve onun doğal hakları (sosyal, kül türel, iktisadî vb.) bulunduğunu kabul eden Osmanlı siyasî an layışı, aynen iktisadî sahada da görülmektedir. Buna göre ada let, güvenlik, eşitlik ve serbestlik sağlamak devletin görevleri dir, Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Biliğ'te, Gazalî'nin çeşitli eserlerinde ve Nizam-ül Mülk-ün 'Siyasetnâme'sinde ortaya ko-
nulmuş olan anlayışlar, diğer İslâm ve Türk devletlerinde oldu ğu gibi, Osmanlı Devleti'nde de tatbik edilmiştir. Buna bir ör nek olarak, daha sonraları 17. yüzyıl Osmanlı tarihçisi Naima Efendi'nin "Hakkaniyet Çemberi" diye adlandırdığı anlayışı gösterebiliriz: "• Asker olmadan devlet (mülk, hakimiyet) olamaz, « Askere sahip ohnak için servet, zenginlik gerekir, • Servet, zengmlik vatandaşlardan sağlann, » Vatandaşlar, ancak adalet, güvenlik vs. ile refaha ulaşabilhler, devleti destekleyebilhler, » Devlet (mülk) olmadan da adalet sağlanamaz; adalet, gü venlik ve servet için devlet gerekir..." Osmanlı Devlet anlayışında, iktisadî varlığm niçin gerek tiği ve amacı yukarıdaki "Hakkaniyet Çemberi" anlayışında açıkça görülmektedh: Halkın refahı ve devletin desteklenmesi. Devletin görevi ise "İlâyı Kelimetullah" (İslâm Dinin yayılma sı) ve "Nizam-ı Âlem" (dünyayı adaletle düzene sokmak) ola rak özetlenebilh. Osmanlı Devlet ve toplumun iktisadî anlayışı, kendi kendine yeterli olmak fhcri üzerhıe kurulmuştu. 1854 yı lma kadar, Osmanlı Devleti iç veya dış hiçbh kaynaktan borç almamıştı. Ama kendisi borç verh, dış yardım yapardı.
B-OSMANLI EKONOMİSİNİN TABİÎ KAYNAKLARI l.ÎNSAN
Osmanlı toplumu başlıca iki grubu bölünmüştü: Tarım, hayvancılık, ticaret ve sanayi ile uğraşan büyük halk kitleleri (yönetilenler); ve kendileri herhangi bir üretim yapmayan, gö revleri yöneticilik olan küçük bir yönetici topluluğu (Yöneten ler). Toplum, son dönemlere kadar iyi işleyen bir düzenleme ile verimh bir halde idi. Tımar sistemi ile tarım, toprak ve köy mükemmel bir düzende idi. Şehirlerde, lonca sistemi insan un surunu hayatın bütün yönleri ile kuşatmıştı. Osmanlı düzeninde her msanı, topluluğu bulunduğu yerde, kendi şartlarında verimli halde bulundurmak esas idi. Orta Asya'dan hiç durmayan göç ler, ilk devirlerden itibaren devamlı bir insan gücü kaynağı ol muştu. 14., 15. ve 16. yüzyülarda, bn tai-aftan devam eden göç ler, diğer tarafdan hızlı nüfus artışı sonucu Türk ve Müslüman nüfusta büyük artışlar meydana gelmişti. Kanuni Sultan Süley man döneminde Müslüman nüfus 50-60 milyon civarmda, Hris tiyan ve diğer unsurlarda 30-40 milyon civarmda tahmin edil mektedir ki, bu şekilde Osmanh Devleti XVL yüzyılda yaklaşık yüz milyon nüfusa ve 20 milyon km. karelik bir toprağa sahipti. Osmanlı Devleti hakimiyeti altındaki gayri müslim toplu luklara da adaletle muamele ettiği için, son dönemlere kadar, insan unsurunun bu kısmını da son derece verimli bir halde tut muştu. 2. T O P R A K
Osmanlı Devleti, önce Anadolu; ardından Rumeli, Bal kan Yanmadası; soma Mezopatamya (Irak) ve Mısır'ı toprak-
larına İcatmıştı. Bu topraiclar dünyanm en verimii tarım alanları nın başında gelen topraklardır. Bu sebebledir kî, yeryüzündeki ilk önemli medeniyetler bu topraklarda kurulmuştur. Altı yüz yıl kesintisiz devam eden Osmanlı hakimiyetinin, temel ekono mik dayanağı işte bu verimli topraklardır. Osmanlı toprakları nın bh diğer esas özelliği de, orta bir iklim kuşağında olmaları dır. Karadeniz, Marmara, Ege ve Akdeniz gibi kapalı denizler; Fırat, Dicle, Nil, Tuna nehri gibi bol sulu nehirler, ayrı bir zen ginlik kaynağı idî. Osmanlı toprakarının zenginliği, Avrupalılaım bitmeyen düşmanlıkiarmm da esas sebebi idi. Osmanlı Devleti'nde Toprağın Yönetimi: Osmanlı Devleti, kendisinden önceki Türk Devleti olan Anadolu Selçuklu Devleti'nde olduğu gibi, hakimiyeti altmdaki toprakları, Kur'ân'dan kaynaklanan îslâm hukuk kurallarma gö re düzenlenmiştir. Buna göre Osmanlı hakhniyetî altındaki top raklar genel olarak üç bölüme ayrılmıştı. a. Öşriyye b. Haraciye c. Arz-ı mirî (veya arz-ı memleket veya Emirî) a. Öşriyye adı verilen topraklar, fetihten önce yerli Müs lümanlara ait olan, yahut somadan Müslümanların yerleştiril dikleri topraklardır. Bu gibi topraklar sahiplerinin mülkü olup, istedikleri gibi kullanabilirler, satabilirler, vakıf yapabilirler, bağışlayabilirlerdi. Verasetle çocuklarına geçebilirdi. Öşriyye topraklarını işleyen halk, vergi olarak, "çift resmî" yani 'arazi vergisi' ile "öşür" adı verilen üretim vergisi veririer. Öşür, el de edilen mahsulün "onda birini" devlete vergi olarak vermek demekti. Başlangıçta, öşür verisi, lafzına uygun olarak geçer ken "onda bîr" olarak aimmışsa da, somalardan toprağm veri mine, ürünün cinsine ve bölgelere göre değişmiştir. b. Haraciye adı verilen topraklar, bir yerin fethinden son ra, yerli gayri müslim halkm elinde bırakılan, onlara "mülk" olarak verilen yerlerdir. Haraciye araziler de, öşriyye araziler gibi idi. Sahipleri bu toprakları istedikleri gibi kullanırlar, satar lar ve öldükleri zaman varislerhıe intikal ederdi. Bu gibi toprak
satıipleri devlete "Harac-ı İVİukassem" adı verilen toprağın veri mine ve mahsulün cinse göre onda birden yarıya kadar olan üretim vergisi ile "Harac-ı Muvazzaf" adı denilen "arazi vergi si" verirlerdi. Gerek öşriyye, gerekse haraciye denilen ve Müslüman ve gayri müslim vatandaşlarm elinde bnakılan bu topraklar smırsız değildi. Genellikle, öşrî ve haracî topraklar 80 ile 150 dönüm arasında çiftlikler olarak tesbit edilir ve bir çiftçi ailesine en fazla iki çiftlik yeri verilebilirdi. c- Arz-ı Mirî (veya arz-ı memleket) denilen topraklar "devlet" mülkiyetine geçirilen, öşrî veya haracî toprak olarak bırakılmayan topraklardı. Bu topraklarm, mülkiyeti devlete ait olmakla beraber, ekilip biçilmesi ve işlenmesi hakkı eski sahip leri üzerinde bırakılndı. Onlar devletin "ebedî bir kiracısı" ola rak yine bu toprakları eker, biçer, üretim yaparlardı. Ancak b n bakıma "kira bedeli" demek olan vergilerini öderlerdi. Mirî ara zileri işleyen bu "ebedî kiracılar"m ölümü halinde, gerekli ver gileri vermek ve toprağı belirlenen şekilde işlemek üzere top raklarm evlâdına intikali yapılndı. Bu topraklar, işleyenlerhı müUd olmadığı için almıp, satılamaz, vakıf yapılamazdı. Devlet bu gibi topraklarının "harac-ı mukassem" (ürün vergisi) ile "Harac-ı muvazzaf Tarmı (arazi vergisi),belli görev ler karşılığında, memurlarına bırakırdı. Bu görev sahipleri, kendilerine bir hizmet karşılığı verilen bu arazinin devlet adma sahibi olup, toprağı kendi adma "reaya'ya tapulamak veya ge rektiğinde tapusunu geri almak ve o yeri başkasma vermek hak kına sahiptiler. Bu şekilde devlete ait toprağın, devlet adma sa hibi olan memura "sahib-i arz" denirdi. Sahib-i arz olan memur, devlete bir hizmet görür (mesela askerlik yapar), buna karşılık olarak nakit para almaz, kendisine gösterilen, devlet toprağmı işleyen reayadan, kanunla belirlenen vergiyi alndı. Görüldüğü gibi, sahib-i arz, ne toprağm mülkiyetine ve ne de toprağm kullamna hakkma sahiptir. İşte bunun içhıdir ki, asnlarca Türklerin hakim oldukları topraklarda "feodalite" denilen Avrupa sosyal ve iktisadî sistemi meydana gelmemiş, Osmanh Devleti smnla rı içmde "köle çiftçiler" görülmemiştir.
Devlet topraklarının yönetimi ve çeşitleri: Mirî topraklar yirmi beş kadar bölüme ayrılmıştı. Her kı sım bir hizmet karşılığı olarak, tahsis edilirdi. Bunlardan bazıla rı şöyleydi: "Havass-ı Hümayun" topraklanmn vergi geliri doğrudan doğruya değlet hazinesine girer ve bu gelirler" mukataa ve ilti zam" yolu ile toplanndı. "Vakıf topraklarının vergi gelirleri, toplumun bazı işleri nin görülmesi için kurulan vakıf kurumlarma bırakılndı. Cami, medrese, imarethane, kervansaray, hastahane gibi vakıf kurum larmm devletin çeşitli yerlerinde, vergi gelirleri kendilerine tah sis edilmiş binlerce çiftliği vardı. "Paşmaklık" topraklarının vergi gelirleri padişahların kızları ile ailelerine aitti. "Malikâne" toprakları ise, bazı devlet görevlilerine üstün hizmetleri sebebi ile verilen topraklardı. Bunların verasetle evlâdlarına geçmesi mümkündü. "Yurdluk ve Ocaklık" toprakları, sınır boylarındaki hiz metlerine karşılık "ümera"ya (mülkî-askerî yönetici) ve aşiret başkanlarına verilirdi. Doğu Anadolu'da bazı topraklar böyle verilmiş olduğu gibi Rumeli'de smır boylarmdaki bazı toprak larda aynı şekilde tahsis edilmişti. Bu topraklarda verasetle ba badan oğula geçebilirdi. 19. Yüzyılda Toprak Yönetimi: Tımar düzeninin kaldırılması ve Tanzimat Fermam'nm ilanı ile, Osmanlı Devleti toprak idaresinde, tam mülkiyete geç meye başiamıştır. 1847 yılmda mirî toprakların miras yolu île hıtîkali (evlada kalması) hakkı genişletilmiştir. 1858 yılında ise geniş bir "Arazi Kanunu" çıkarılarak bütün Osmanh toprakları yeniden düzenlenmiş, çeşitleri, miras yolu ile intikali, toprak üzerindeki mülkiyet meseleleri çözümlenmiştir.
C-ÜRETİM 1. T A R I M
Osmanlı toplumunu meydana getnen en önemli unsurlar dan biri tarım yapan köylüler diğeri ise göçerlerdi. Tarım genel likle köylerde yapılırdı. Temelini tımar sistemi oluşturmakta olup sistemm özünü şu noktalarda toplamak mümkündür. a) Toprağm sahibi devlettir. b) Toprağm tasarrufu köylünündür. c) Vergiler tımarlı sipahiye aittir. Tımarlı sipahi şu şartları yerine getirmeyen köylüden top rağını alırdı. a) Toprağmı sebepsiz yere terkedenler. b) Vergilermi vermeyenler c) Sebepsiz yere üç yıl üst üste toprağmı ekmeyenler Bütün bunlarla birlikte Sipalıi tarımm en iyi şekilde yapı labilmesi için köylünün rahatı, huzuru, güven ve düzeninin sağ lanması ile bölge idaresinden de sorumluydu. Osmanlı Devleti'nin, Anadolu ve Rumeh gibi merkez böl gelerinde tımar sisteminin tam olarak yerleşmesinden dolayı, tarım işletmeleri küçük toprak parçalarmdan oluşmaktaydı. 80150 dönüm arasmda tesbit edilen çiftlikler halhıde idi. Toprak, özellikle Anadolu'da kara saban ile sürülürdü. Ortalama olarak dönüm basma 100 kg. kadar buğday elde edilirdi. Toprak, bir yıl ekiln, ertesi yıl nadasa bnakılndı. Yıllık toprak (emlâk) ver gisi ile ürethn vergisini toplamakla görevli tımar sipahisi (yahut Dirlik sahibi), toprağın verimli olarak kullanılmasmı da denet lerdi. Prof. Ömer Lütfi Barkan'm teshillerine göre 1527-28 yılı na ait Osmanh bütçesi vergi gelirleri toplam 437.929.006 akçe
İdî. Bu gelirin % 49.8'i tımar düzeni içindeki topraklarm vergi lerinden meydana gelmekteydi. Mısır hariç, bütün ülkede 37.521 tımar bulunmakta ve bu tımarların verildiği sipahiler ha znladıkları askerlerle 80 bin kişilik bir ordu meydana gethmekteydîler. Tımar sipahisi, kendisine verilen bölgenin vergi geliri ni ürün olarak toplar ve onunla belirli sayıda asker beslerdi. Mısn, Kmm, Cezayir vb. gibi bazı uzak vilayetlerde tımar sistemi uygulanmamaktaydı. Bu vilayetlerin toprakları da, daha ziyade mahalli şartlar dahilinde veya (sâlyâne) denilen yıllık olarak vergilendiriliyordu. Osnianlı Devleti toprakların boş kalmamasma özen göste rirdi. Meselâ bir çiftlik sahibi köylü üç yıl toprağmı sebebsiz olarak ekmezse tımarlı sipahi o çiftliği o köylüden alıp, işleye cek birine verebilirdi. Yukarıda "toprak" konusunda bahsedildiği gibi, trnıar dü zeni dışmdaki topraklarm da gelirleri bulunmaktaydı. İltizam ve vakıflar vasıtasıyla işletilen topraklar da büyük bir bölümü meydana getiriyordu. Vakıfların gelirleri çeşitli sosyal amaçlar için sarfedilirdi. İltizam yoluyla gelirleri toplanan topraklar doğrudan hazineye aitti. Buğday ve arpa en önemli ürünlerdi. Mısır, pirinç, pamuk, sebzeler ve meyveler diğer tarım ürünleri idi. Yerleşim merkezleri sebze, meyve gibi, ihtiyaçlarmı kendi çevrelerhıden karşılarlardı. Ancak buğday ve arpa gibi ürünler, bol yetiştirilen yerlerden şehirlere nakledilirdi. 2. H A Y V A N C I L I K
1071 Malazgirt Zaferinden soma Anadolu'ya yayılan ve yerleşen Türklerin çoğunluğunu göçebe Oğuzlar teşkil etmek teydi. Bu Türkmen kitlelerinin, göçebe olmaları sebebi ile esas geçim kaynakları ve iktisadî hayatları hayvancılığa dayanmak taydı. Bizanslılarm pek rağbet etmedikleri yaylalar ve meralar tamamen Türkmenler tarafmdan doldurulmuştu. Bir taraftan da devamlı olarak köyler kurarak veya önceden var olan şehirlere yerleşerek tarun, ticaret ve zanaat sahalarma da geçen Türkler, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde esas olarak tarım ve hay vancılık yoluyla geçimlerini temin etmişlerdi. Hayvancılık ya-
pan Türicmen ailelerinin binlerce sayıda koyun ve keçileri olur du. Özellikle dağlık yörelerde keçi sürüleri, diğer yerlerde ise koyun sürüleri vardı. Sadece İstanbul'da yılda birkaç milyon küçük baş hayvan kesilirdi. Göçebe olarak yaşayan kitlelerin dışmda köylerde yerleşik olarak yaşayanlar da, tarım faaliyetlerinhı yanısna ve bazen ta rımdan daha çok hayvancılıkla uğraşnlardı. Koyun, keçi, sığır, at, eşek, katn, deve yetiştirilen başlıca hayvanlardı. Türkler, süt ve et ürünlerinden pek çok çeşit yiyecek yaparlardı. Bu yiye ceklerin bir kısmmı kurutma ve konserve şeklinde diğer mev simlere saklarlardı. Kavurma ve pastnma gibi et ürünleri bolca üretilir ve şehirlere gönderilirdi. Yine süt, yağ, peynir, yoğurt vb. süt ürünleri de çok bol ve ucuz olarak her yerde bulunurdu. Göçebe aşiretler savaş zamanlarmda ordularm ihtiyaçlarmı da karşılarlardı. Hayvancılığm bir başka yönü de; yün ve kıllardan yapılan çeşitli dokuma ürünleri, kilimler, keçeler, heybeler, torbalar, gi yim eşyaları ve derilerden yapılan ayakkabı, giyim eşyaları, hayvanlar için koşum araçları (eğerler, yular, gem vb. takımlar) elde edilmesi idi. Bu hayati ihtiyaçlar, Osmanlı iktisadi sistemi içinde, son derece düzenli olarak ve kaliteli olarak karşılanndı. Meselâ, ayakkabı yapan esnaf eğer standartlara uymadan bir ayakkabı yapar, yüksek fiyatla satar ve bilerek yanlış yaparsa, bağlı bulunduğu lonca onu derhal meslekten ihraç ederdi. Sis tem geriye doğru da işlerdi. Şehirlere deri getiren, et ve süt ürünleri getiren tüccarlar şehn girişlerinde, un kapanı, yağ ka panı gibi isimler verilen yerlerde denetlenirdi. Bu sebeble o tüccalar da, hayvancılık yapanlardan kalitesi düşük, bozuk mal al mazlardı. 3. S A N A Y İ
a. E s n a f
Teşkilatı:
Osmanlı ekonomik yapısmm en önemli unsurlarmdan biri olan esnaflar ve zanaatkarlar lonca adı verilen teşkilâtlara sa hiptiler. İsteyen herkes esnaf olamazdı. Loncalarm denetim ve
İzinleri dışmda dükkan açmak mümkün değildi. Her loncanın altı kişilik, en yaşlı ustalardan meydana gelen idare heyeti var dı. Bunların başkanma "şeyh" denirdi. Şeyhler loncayı, gele nekler ve "fütüvvetnâme" denilen yazılı kurallarla idare ederler di. Günlük işleri, şeyhin yardımcısı olan "kethüda/kahya" idare ederdi. Yiğitbaşı cezaları uygular, işçibaşı standratları denetler di. Dükkan açma hakkına "gedik" denirdi. Buna sahip olabil mek için, çıraklık, kalfalık, yapıp "ustalık" belgesini almak ge rekirdi. Bütün bunlarm belirli kural ve törenleri vardı. Ustalığa yükselecekler için "Peştemal Kuşanma" töreni yapılırdı. 18. yüzyıla kadar, Müslüman veya gayri müslim bütün es naflar aynı loncalar îçhıde bulunurlardı. Daha somaları ayrı ayrı loncalar kurmuşlardır. 1637 yılmdaki sayıma göre; İstanbul'da 158 Lonca, bunlara bağlı 23.214 dükkân ve buralarda çalışan 79.264 esnaf bulunmaktaydı. Esnaflar, esas olarak halkın ihti yacını karşılarlardı. Gerkçek Sanayi devlet tarafından, askerî maksatlarla kurulmuştu. Büyük çapta imalât yapan ve satanlar "tüccar" sayılırdı. Loncalarm başlıca görevleri; esnaf ile hükümet arasmdaki ilişkileri sağlamak ve düzenlemek; ortak sandıklardan üyelerine kredi vermek ve yoksul olanları korumak; mesleklerinin üye sa yısını, fiyatları ve malların kalitelerini takip etmek gibi görev lerdi. b. Ü r e t i m
Dalları:
Esnafların üretimi, halkm ihyitaçları karşılamak üzere ya pılndı. Genellikle esnaf dükkanlarında 10 kişiden fazla çalışan olmazdı. Esnafın başlıca üretim alanları şunlardı: Saraçlık, ter zilik, dericilik, ayakkabıcılık, kalaycılık, bakırcılık, kılıçcılık, kuyumculuk, kürkçülük, boyacılık, keçecilik, pamukçuluk, de mircilik, fnmcılık, halaçlık, kadayıfçılık, şerbetçilik, keresteci lik, taşçılık... Bu şekilde yüzlerce üretim alanı bulunuyordu. Bunların birbirine benzeyenleri aynı lonca çatısı altında toplannlardı.
Toptan mal alıp-satan, milletlerarası veya şehirlerarası ti caretle uğraşan, büyük çapta imalât yapanlara esnaf denilmez, "tüccar" denilirdi. Kervan sahipleri, armatörler bu smıfa dahil di. Esnaflar, küçük çapta imâlat ve satış yapanlar idi. Meselâ, dokumacılıkta büyük çapta imalat yapanlar esnaf değil tüccar idi. Çok sayıda işçi çalıştıran, tuğla, -kiremit, kağıt, tersaneler, tophaneler ve silah fabrikaları genellikle devlet ihtiyacmı karşı lamak üzere ve devlet tarafmdan yapılmıştı. Tekstil sanayinde ise, özel sektörün de büyük fabrikaları vardı. Pamuk, kenevir, kendir gibi bitki liflerini işleyen ve bunlardan bez, kumaş, gi yim ve döşemelik imalatı yapan kurumlar bütün Anadolu'da yaygın idi. İsparta, Afyon, Denizli, Uşak, Haleb, Antep, Şam, Tokat, Amasya, Erzmcan gibi şehirler çeşitli dokuma sahaların da ün kazanmışlardı. Keten dokumacılığı her yerde yapılmak taydı. Bursa'da ise ipek dokumacılığı ve ibrişimcilik ilerlemişti. Yün dokumacılıkta İstanbul ve Selanik başta gehyordu. Ankara tiftik keçisinin kılından yapılan "sof ise dünyaca tanmmıştı. Kumaş ve derilerin boyanması işi de ayrı bir sanayi olarak orta ya çıkmıştı. Dokumacılığın bn diğer kolu olan halı ve kilim do kumacılığı da unutmamak gerekir. Türkler bu alanda dünyada ön snalarda yer almışlardn.
Ç-TİCARET 1. O S M A N L I L A R ' D A T Ü C C A R V E T İ C A R E T
Anadolu Yarnnadası, çok eski çağlardan bu yana, Doğu ile Batı ülkeleri arasmda bir köprü idi. Avrupaülar üe Asyalılarm ve hatta Afrücalılarm buluşup ticaret yaptıkları bölge Orta doğu idi. Ortadoğu'nun merkezi de Anadolu idi. Bizans İmpa ratorluğu bu ticarete aracılık etmekteydi, islâm Devletlerinin ortaya çıkması ve güçlenmesi üzerine, Bizans'm rolü azaldı. 1071 Malazgirt Zaferinden soma, Anadolu'nun Türkler tara fmdan Bizanslılardan aimması ile, Anadolu'nun ticari önemi tekrar artmaya başladı. Selçuklular devrinden Anadolu'da İkti sadi alanda büyük bir canlanma görüldü. Ne var ki, İUoğol istilâsı, Anadoluyu yeniden büyük bir istikrarsızhk (karışüdık) içine soktu. Ticarette bozuldu. Anadolu'da dağılan Selçuklu Devleti yerine kurulan Türk Beylikleri yeniden doğu ile Batı ticaretüıi Anadolu'ya çekmeye başladılar. Osmanlı Devleti'nin kurulması ise bu durumu hızlandırdı. Osmanlı Devleti'nin, Müslüman olmayan tebasma gösterdiği hoşgörü ile ticari hayat canlandı. İstanbul'un fethinden sonra ise; Anadolu ve Rumeli Yarımadalarma, Karadeniz ve Akdeniz'e; Kuzey Afrika kıyılarma da hakim olan Osmanlı Devleti, Doğu üe Batı'mn ticaretmi tamamen denetimi altma aldı. Amerika Kıtası ile yeni coğrafi yollarm keşfine kadar dünyanm en önemli ticareti olan DoğuBatı ticareti ve bu ticaretin Baharat ve İpek yolları Osmanlı Devleti'nin topraklarmdan geçiyordu. Hind ve Çin'in, malları Osmanlı topraklarmdan Avrupa'ya gidiyor ve Avrupa'nm mal ları da yüıe aym yoldan doğuya gidiyordu. Bunun anlarm, dün ya ticaretüıin bu dönemler için Osmanlı denetiminde yapılmak ta olduğudur. Bu durum, 16. yüzyüdan itibaren, coğrafi keşif ler, yeni kıtalarm bulunması, yeni yoUarm bulunması, eski dün-
yanın önemini kaybetmesi ile değişmeye başlamıştn. Ama, hiç bir zaman önemhıi tamamen yitirmemiştir. Osmanlı Devleti iktisadî anlayışı "kendi kendine yeterli lik" olduğu için, asırlarca çok az ithalat yaparak ve fakat daha çok ihracat yaparak varlığmı sürdürmüştü. 18. Yüzyıldan son ra bu durum tersine dönmüş ve Osmanlı Devleti çok ithalat ya pan, az ihracat yapan bir ülke olmaya başlamıştır. Bu durum iktisadî zayıflığı getirmiştir. Osmanlı Devleti, ticarete büyük önem veriyor ve koruyor du. Tüccar ve ticaret devletin koruması altmda idi. Ticaret, son derece kolaylaştnilmıştı. Avrupalı tüccarlar rahatlıkla Osmanlı topraklarmda ticaret yaparlardı. Kapitülasyon verilmiş olan ül kelerin tüccarları daha rahat idiler. Gayri müslim Osmanlı va tandaşları da ticarette ön saflarda idiler. Ticaretten alman vergi ler, hiç bir zaman ağn değildi. Devlet bilhassa, ülke içinde, ticarethı ve tüccarın güvenliğine çok dikkat ederdi. Büyük ticari yollar devamlı olarcik denetim altında tutulurdu. Konaklama merkezleri olan kervansaraylar bakımlı ve güvenli idi. 2. T İ C A R E T Y O L L A R I
Ticaret yolları kara ve deniz olmak üzere ikiye ayrılmak taydı. Bütün yollar "Payitaht" olan İstanbul'da toplanmakta ve buradan başlamakta idi. Ana kara yolları taş döşeli, diğer ise tesviye edilmiş top rak halindeydi. Kervanlar bu yolları takip ederlerdi. Yollar üze rinde yaklaşık olarak 50-60 km. aralıklarla kervansaraylar var dı. Rumeli'nde Istanbul-Budin (Budapeşte) anayol idi. Doğu topraklarmda, ana yol İstanbul-Bağdat yolu idi. Bu yol Basra yoluyla Körfez'e ulaşır ve böylece de Basra Körfezi ile Marmara birleşmiş olurdu. Yine îstanbul-Kahire yolu, Suri ye ve Filistin'den geçerdi. Kervanlar bu anayollar üzerhıde gidip-gelirlerdi, İkinci derecedeki yollarla da ticari mallar ülke içme dağıtılırdı. Po lony a'mn Krakov şehrhıden her ay b n kervan İstanbul'a hare-
Icet ederdi. İzmir'den İstanbul'a ayda üç kervan kalkardı. Yine Türkistan'dan üç ayda bîr kervan gelirdi. Aynı şekilde yılda iki defa Basra'dan, yılda dört defa Haleb'den kalkan kervanlar İs tanbul'a gelirlerdi. Kervanların hareket günleri çok önceden belli olur, seyahat etmek isteyenler de katılnlardı. Deniz yolları da İstanbul'dan başlar ve orada son bulurdu. Çünkü İstanbul, dünyanın merkezi durumunda idi. Devletin resmî olarak ne kara taşımacılığmda kervanları ve ne de deniz lerde ticaret gemileri vardı. Bu işler tamamen özel sektör diye bileceğimiz vatandaşlarm elinde idi. Mal ve msan taşımacılığı yapan gemiler, Karadeniz ve Marmara'da silahsız olarak dola şırlardı. 3. T İ C A R Î E M T İ A ( M A L )
Osmanlı tüccarlarmm alıp-sattıkları mallan iki kısma ayn mak gerekir: Birincisi; Asya ve diğer doğu ülkelerinden alınıp, İstanbul ve Ege limanlarma getirilip Avrupalılara satılan mallar. Bu şekilde yapılan ticaret "transit ticaret" idi. Hind ve İran kumaşları, halıları, değerli taşlar, baharat, Çin ipekleri, kahve gibi yüzlerce çeşit mal doğudan aimn. Batıya satılndı. Bu mallar aym zamanda iç pazarda da satılndı. Bu birhıci grup mallarm içine, Avrupa'dan almıp, doğu ülkelerine veya iç pa zara satılan "ithalat" mallarmı da dahil etmek gerekir: Vene dik'ten alman cam eşyalar, kağıt; Fransa ve Hollanda'dan alman bir miktar yünlü kumaş; İngiltere'den kalay, kurşun, gibi... Ancak 18. yüzyıla kadar Osmanlı ithalatı, ihracatmm yanmda çok düşüktü. Bu sebeble Avrupa'dan Türkiye'ye devamlı nakit para (altm) ghrdiği halde. Osmanlı'dan Avrupa'ya pek az gi derdi. Osmanlı tüccarmın alıp-sattığı ikinci tür mallar ise ülke içinde üretilen mallardn. Bu mallarm ticareti İki çeşitti. İlki, ih racat, diğeri ise iç pazar ticareti idi. Osmanlı tüccarları; kereste, ipek, yün, pamuk, balmumu, yağ, hayvan, kumaş, iplik, işlen miş deri, boya maddeleri, halı kürk, buğday, işlenmiş değerli taşlar gibi yhıe yüzlerce çeşit yerli malı ihraç ederlerdi. Silah
ilıracı yasalctı. Bazen buğday gibi önemii mailar da yasalcianabilirdi. Deviet ticaret yapmaz, ancak: denetlerdi. Osmanlı eko nomisi kapalı bir ekonomi değildi. Dış ihracat çok canlı bir ticaret alanı idi. Aynı şekilde, ülke içinde de, canlı bir ticari hayat vardı. Yukaııda sayılan mallar iç pazarda da almıp-satılırdı. Şehirlerde büyük kapalı çarşılar ticaretin can damarını oluşturuyordu. Ayrıca işhanları, depolar bulunmaktaydı.
D - OSMANLI KAMU EKONOMİSİ (Bütçe,
Devletin
Gelir
ve
Giderleri)
MALÎYE:
Osmalı Devleti'nde, maliye işleri Başdefterdar ve onun emrindeki diğer defterdarlar tarafmdan idare edilirdi. Ayrıca her eyalette de defterdar bulunurdu. Fatih devrinde bir defterdar bulunurken, daha soma iki ve hatta üç defterdar tayin edilmiş tir. 16. yüzyılda "Rumeli Defterdan" aynı zamanda "Başdefter dar" idi. Fatih Kanunnamesi'ne göre -ki Fatih bu kanunnamenin aynı zamanda babası ve dedesinin kanunu olduğunu beyan edi yor- Defterdar yılda bir defa, devletin bütün "irad (gelir) ve masrafını (gider) padişahm huzurunda okurdu. Yani devletin yıllık bütçesi yapılır ve bunu da padişah dinlerdi. Osmanlı Devleti'nin "Maliye Bakanı" durumunda olan Başdefterdar'm görevlermi kısaca şöyle özetleyebiliriz: Bütçeyi haznlamak, devletin gelirlerini toplamak, gerekh yerlere harca mak ve gelir ve giderlerin muhasebesini yaparak defterini tut maktı. Başdefterdar'a bağlı olan daireler şunlardı: Defterhane'nm başında Defter emini bulunur ve burada temel kayıtlar tutulurdu. Tek tek vilayetlerin veya büyük malî bölümlerin özet bütçelerini haznlayan 'İcmal' dairesi; gelir kaynaklarmı ve giderlerini ayrmtılı olarak kayıth olduğu 'Mufassal' dairesi ile ödemelerin kaydını tutan "Ruzname" daireleri "Defterhâne"ye bağlı idiler. Muhasebe dairesinde makbuzlarm ayrıca bir kaydı yapı lndı. Mukabele dairesinde ise, diğer danelerin kayıtları denet-
lenir. saray görevlilerinin. Kapıkulu ordusunun "ulüfe"lerinin defterleri tutulurdu. Mevkııfat dairesinde önceleri hazine adma el konulan malların kayıtları tutulurken, zamanla bu tür bütün gelir ve gi derlerin kayıtları burada düzenlenmiştir. Maliye teşkilâtında
16. y ü z y ı l d a k i g e l i ş m e l e r :
Osmanlı Devleti'nin malî teşkilâtı, devletin büyümesine ve gelişmesine bağlı olarak, her yüzyılda genişlemiştir. Yukarı daki malî kuruluşlara ek olarak, on altıncı yüzyıldan itibaren, Hazine-î Âmire dairesi, Müslüman olmayanlardan alman vergi ler de dahil olmak üzere devletin bütün nakit gelirlerinin kayıt larını tutaı-dı. Rumeli ve Anadolu Muhasebe daireleri ise padişalı ve vezirlerin vakıflarının hesaplarını tutarlardı. Baş defter darlık kalemi, Tuna Nehri boyundaki liman ve iskelelerin, Ru meli'deki ahin, gümüş ve bakır madenlerinin işletilmesi ve tuz, tütün ve sabun gibi devlet tekellerinin düzenlenmesiyle uğraşır dı. Mevkufat dahesi ise, memleketin her tarafmdaki kale görev lilerinin tayin edilmeleri, azledilmeleri ve maaşlarının düzen lenmesi gibi işleri düzenlerdi. Osmanlı Devleti'nin başlıca gelir k a y n a k l a r ı şunlardı: • Müslüman çiftçilerden alman öşür. • Müslümanların hayvanlarından alman vergi. "Âdet-i ağ nam" denilen II. Selim ve 111. Murat döneminde koyundan iki \'e keçiden bir akçe olai'ak alman vergide, hayvan vergisidir. • Müslünicuı olmayan tebaadan alınan arazi vergisi: Haraç. • Müslüman zenginlerin ticaret mallarında alman % 2.5 gümrük vergisi. • Müslüman olmayan tebaanın tüccarlarından alman % 5 gümrük vergisi. • Yabancı tüccarlardan % lO'luk gümrük vergisi. Fakat, kapitülasyon verdiğimiz ülke tüccarlarından, yerli tüccarların ödediği kadar gümrük aimndı.
• Harplerde l^azanıJan ganimetlerin beşte biri. • Harp edilip m a ğ l u p edilen d ü ş m a n d a n , bir defaya mah sus olmak üzere alınan, harp tazminatı. » Vergiye bağlanan ülkelerin her yıl verdiği haraç (1606) yılma kadar her yıl Avusturya'dan 30.000 altın vergi almıyordu. • Bağlı beyliklerin ve hükümetlerin verdiği vergi ve hedi yeler (Kırım, Eflâk, Boğdan, Erdel, Hicaz) gibi. • Özel yönetimi olan yerlerde dirlik (has, tımar, zeamet) sistemi uygulanmazdı. Bu gibi yerlerin öşür vs. gibi devlete ait olan hasılatı, t a m a m e n h a z i n e y e gelirdi. A n c a k bu hasılattan beylerbeyiyle sancak beylerinin ve yerli askerlerin istihkakı ay rıldıktan sonra, üst tarafı merkeze gönderilirdi. Özel yönetimi olan yerler: Bağdat, Mısır, Basra, Y e m e n , Habeş eyaietleriyle Halep ve Cezayiri Baiır-i Sefid eyaletlerinin (Akdeniz) bazı sancaklaııdır. Maden, orman ve tuzlaların geliri. • Müsadere: Önceleri beytü'l-mal'den haksız kazanç temin ederek zenginleşenlerin malı ve serveti müsadere edilirdi. Son ra, bilhassa on-yedinci asırda, eceliyle ölen veya idam edilen yüksek dereceli memurların servetleri müsadere edilirdi. o Avarız vergisi: Anadolu ve Rumeli'de uygulanmıştır. Bu vergi önceleri fevkalâde haller için (harp gibi) alınmış som-aları malî zaruretler y ü z ü n d e n daimi vergi haline gelmiştir. Bu vergi. İkinci Bayezıt'm son yıllarında (1505) ihdas edilmişth. Ve, dev let hazinesinin önemli gelirlerinden biri olmuştur. Bu vergilere "tekâüf-i örfiye" de denir.
Bu gelirler, defterdarın hazırladığı yıllık bütçeye göre ge nellikle şu şekilde sarf edilirdi: • Devlet personeline, Kapıkulu askerlerine, devletin istih dam ettiği ihtisas sahiplerine (saray doktorları, hassa mimaı-ları, maliyeciler..) vb. ulûfelilere ve emeklilerine maaş verilirdi. A s kerin mutfak ve elbise ihtiyacı karşılanırdı. • Ayrıca ulema ve ilimle uğraşanlar ve kadılar da maaşa başlanmıştı. Bunlarm emeklilikleri de vardı.
• Ordunun ve donanmanın teçiıizi için, ocal^lıiardan ayrı olaı-ali maliye liazinesinden gereldi harcama yapılırdı. • Yabancı devletlerden gelen elçilere, misafir kaldıkları sürece ikramda bulunur ve devlet hazinesinden para harcanndı. » Her padişah tahta çıktığmda "cülus bahşişi" dağıtırdı. • Diğer taraftan camiler, medreseler, kütüphaneler, darü'şşifalar, imaretler, kervansaraylar, yollar, askerî tesisler, vs. ya pılndı. Fakirler, yoksullar, yetimler vb. ihtiyaç sahipleri gözeti lirdi. Zaten vakıfların bir kısmı ve imaretler bunun için yapıl mıştı. Malî Islahat Hareketleri: Osmanlı kamu ekonomisindeki bozulma]aı^ üzerine zaman^ zaman ıslahat çalışmaları yapılırdı. Meselâ bunlardan biri, 17. yüzyıl ortalaı-mda yapılmış olan Tarhoncu Alımet Paşa ıslahatıdn. Tarhoncu Ahmet Paşa, IV. Mehmet devrmde 1652 yılmda sadrazam oldu. Padişah mührü verirken, karşısına çağırmış ve şöyle demişti: "Paşa ne dersin, bu üç lıusus İd, biri Girit, biri donanma ve biri masariftir. Masarife para yetiştnmeğe taahhüt edeimisin?" Bunun üzerine Alımet Paşa'da "Ferman padişahmdn, taahhüt ederim" demişti. Ahmet Paşa iyi niyetle devletm bozulan çarkını düzeltmek istiyordu. Bunun için ilk önce hazmeyi ele aldı. Devlet hazmesinden çıkan paranm denetimme önem vedi. İsraf ve rüşvet ka pılarını kapadı. Gelirleri arttırmak için, saraydan başlayarak devletin bütün kademelerinde defterleri inceletti. Hata malî def terler on yıl geriye doğru incelendi, bütçe açığının nereden kaynaklandığı anlaşılmaya çalışıldı. Ancak Ahmet Paşa'nın devlet hazinesi üzerindeki bu titiz çalışması kendisine düşman olan İdmselerhı sayısmı çoğalttı. Çünkü, bütçenin açığı, hazi nenin doğru kullanılmamasmdan kaynaklanıyordu. Padişah çevresinde bulunan saray mensupları, O'nu, Ahmet Paşa'nm kendisini tahttan hıdirip Şehzade Süleyman'ı padişah yapmak istediğme inandndılar. Ahmet Paşa 1652 yılmda idam edildi.
E-OSMANLI DEVLETİ'NDE HAZİNE, PARA VE F İ Y A T HAREKETLERİ: 1. H A Z İ N E
Osmanlı Devleti'nde başlıca iki hazine vardı. Bunlardan önce kurulanı Hazine-i Hassa (Enderun veya iç hazine) deni len padişahm hazinesi idi. Bu hazme, bir bakıma devletüı ye dek hazinesi görevini yapardı. Padişah ve saraym büçok masraflaıı buradan görülürdü. İkinci olaraki/azme-z Amire (Birun, Dış Hazine) adı verilen hazine vardı. Hazine-i Âmüe, Divan'm denetimi altındaki genel devlet hazinesi idi.. Sadrazamdaki pa dişah mührü ile açıln ve kapatılırdı. Başdefterdar'm denetimi altmdaydı. Osmanh Devleti'nde para basılması, "Darpahe Emini" adı verilen yöneticinin denetimi altmdaki 'Darphane'de yapıhrdı. Önceleri para gümüşten kesilüken, Fatih devrinden itibaren al tm para da kesilmiştir. Osmanlı Devleti'nde para birinü "Akçe"idi. Mesela, 1566 yılmda 100 dühem (Bn dnhem yaklaşık 3.2 gram) gümüşten 420 akçe kesilmiştü. Bu akçelerden her bi rinde 0.731 gram saf gümüş bulunmaktaydı. Yine Kanuni dev rinde kesilen bn altmdaki saf altm miktarı 3.57 gram idi. Bu de vnde 66.5 akçe bir altm karşılığı idi. Başlangıçtan itibaren b n dirhem gümüşten kesilen akçe müctarı giderek çoğalmış, yani paranm değerinde düşmeler meydana gehniştü. 2. F İ Y A T H A R E K E T L E R İ
Uzun süren savaşlar, büyük çapta meydana gelen kıtlıklar hariç, Osmanlı Devleti b n bolluk ve bereket, ucuzluk ve refah ülkesi idi. İmparatorluğun bazı bölgelermde, mahalh şartlar se-
bebi ile aksi durumlar görülmekteyse de, 18. yüzyıl sonlarma kadar, genel hayat seviyesi oldukça yüksekti. Bazı fiyatların asırlarca değişmediği ohnuştur. Osmanlı para birimi olan "Akçe" gümüşten kesilirdi. O çağlarda dünyamn her yerinde, gümüş ve altmdan kesilen paralarm değeri ağniıklarma ve âyarlarma göre belirlenirdi. Bu ba kımdan zaman zaman akçenin ağnhğmm değiştiği de olmuştu. Meselâ, 1451 yılmda 100 dirhem gümüşten 280 akçe kesilir ken, 1462 de 291, 1487 de 60 akçe kesilmiştir. Yeryüzünde, in sanlarm nüfus artışma göre, elde edilen gümüş ve altmm üreti mi birim olarak daha fazla olduğu için, bunlardan yapılan paralarm alım gücü devamh olarak azahnıştn. 16. yüzyılda Ameri ka Kıtasımn keşfinden soma, büyük miktarda gümüşün Avru pa'ya ve oradan da Osmanlı Devleti'ne akması, akçenin değerüıde önemh düşüşler meydana getirmişti. Bu durumlar maaşlamı nakit olarak alan Yeniçeri askerinin isyanlarına sebeb olur du. 17. yy. da kendi kendhıe yeten Osmanlı ekonomisi 18. yy. da doğru iyice bozulmaya başladı. Avrupa'nm etkisi daha çok görülmeye başlandı. Akçe kuUammdan adeta kalktı. Onun yeri ne guruş ve altm kullanıma girdi. Paranm kuUanılma girişimiy le ilgih olarak (1839'da Kaime-i nakdiyye-i mutebere) 1844 ka dar birçok düzenlemeler yapıldı. En sonunda devlet darphane sinde basüan ve 20 gnış değerinde Mecidiye'nin kuUanıldığmı görüyoruz. Böylece Osmanlı para birimi guruş ve mecidiye ol du.
F-OSMANLILARDA
TÜKETİM
Şehirlerde, "kapan" denilen merkezlere gelen mallar fiyat tespitinden (narh) soma satışa sunulurdu. Unkapanı, Yağkapanı gibi isimler bu merkezlere aitti. Devlet, halkın önemli yiyecek ve giyecek maddelerinin fi yatlarını çok sıkı b h denetim altında tutardı. "Narh" koymak (malların fiyatını belirlemek) suretiyle, aşm fiyat artışları en gellenirdi. Şehirlerde kadılarm bu konuda geniş yetkileri vardı. HaUcın çıkarma her türlü mala narh koyabilhlerdi. Toplumda tüketim, esas olarak "yeteri kadar" yapılndı. Özellikle fazla tüketim, gereksiz tüketim, israf yapılmazdı. Çünkü, İslam Dinine göre " israf haram" idi. Bu bakımdan Os manlı hısanı, ailesi ve toplumu kendine yeteri kadar tüketh, bu na gayret ederdi. Hatta, tasavvuf geleneklerhıin etkisi ile yete rinden az tüketmek rağbette idi. Bununla birlikte; Türk mutfağı çok zengin idi. Yüzlerce çeşit yemek, önemh ziyafetlerde sofraları süslerdi. İçki genel olarak kullanılmazdı. İçilecek suya çok dikkat edilhdi. Kaynak suları bulunur, içilhdi. Şehhlerde ve köylerde iyi su bulmak ve çeşme yaptnmak, dini ve sosyal bir grev olarak kabul edilirdi. Temiz ve güzel giyhımeye dikkat edilhdi. Göçebe Türkmenler den, şehirlere kadar özellikle kadınlar, çok güzel giyhıirlerdi. Düğünlerde, bayramlarda veya benzer toplantüarda giyime, Imrulan sofralara çok dikkat edilhdi. Gelenek halhıe gelmiş unsur lar asla ihmal edilmezdi. Aile hayatı sâde, temiz ve mütevazı temeller üzerine ku rulmuştu. Çok tüketmek, gereksiz harcamak hoş karşılanmazdı. Tasarruf etmek iyi ve güzel bir özellik olarak kabul edilirdi.
Kanaatkârlık, fedâkârlık ve başkalarını da düşünmek dinî bir görev idi. "Komşusu aç iken, kendisi tok yatana" iyi gözle ba kılmazdı. Mahallelerde, aileler, pişirdikleri farklı yiyeceklerden komşularma ikram ederlerdi. Türk ailesi kendi yiyemediği yi yecekleri, misafirine yedirmek için çabalardı. Bencillik edil mez, zayıflai", çocuklar, kimsesizler, yetimler, fakirler gözetilir di. Bu anlayışlar içindeki bir toplumda, aşırı tüketim âdeta im kansız gibi bnşeydi. Osmanlı Toplum yapısı içinde, aşnı tüketimin bir üstün lük göstergesi sayılması 19. yüzyılda Avrupa etkisi ile başlamış ve 20. yüzyılda devam etmiştir. Önce padişahlaı^dan başlayarak aşağıya doğru yayılmıştn.
G-DÜNYANIN DEĞİŞEN ŞARTLARI KARŞISINDA OSMANLI E K O N O M İ S İ (18. ve 19. Yüzyıllar) 16. yüzyıl Avrupa'da önemli gelişmelerin başladığı bir dö nemdir. 18. yy.da sanayi inkılâbmm gerçekleştirilmiş olması Osmanlı devletini de etkilemiştir. 19. yy.'da ise etkisi daha fazla hissedilen bu değişiklikler bozulan Osmanlı ekonomisi, tarımı ve ticaretinin artık geleneksel usullerle yapılamayacağı gerçeği ni ortaya koymuş, değişiklikleri kaçımlınaz kümıştrr. 1. Ü R E T İ M
a. T a 1 1 m : Osmanlı Devleti'nin toprdc düzeni 16. yüzyd sonlarmdan itibaren bozulmaya başlamış, 17. yüzyılda bozulma devam et miş ve nihayet 18. yüzyılda büyük çapta, bozuk ve karmaşık bir hale gelmişti. Tmiar sisteminde, köylü toprağım işler ve vergismi tımarh sipahiye verirdi. SipaJıiııin alacağı vergi kanunla be lirlenmişti. Bu vergi genel olarak üretimden % 10 idi. 17. yüz yıla kadar mükeınmel olarak işleyen bu düzen tarımda büyük verim artışları ortaya çıkannıştı. Ancak, tunar düzenhıhı bozulması, devletin tımar toprak larım iltizama vermesi, yalıut köylünün elinden çıkmasma sebeb olacak b h şekilde kullanması, "çift bozan"lığm başlamasma sebeb oldu. Yani köylü toprağı burakıp, şehirlere göçmeye baş ladı. Yahut devletm herhangi bir "kapjsı"na maaşlı olarak ghrdi. Bu durum tarımı kötü yönde etkiledi. Üretim düşmeye başladı. Topraklar, ağa, bey, şeyh vs. demlen khnselerin eline geçti. Bo zulan "Tımar" düzeni, yerini düzensizhğe bıraknuştı. Köylü ağır vergiler altmda ezihyordu. Yollarm bulunmayışı üretimin
değerlendirilmesini önlüyordu. 19. Yüzyılda Namık Kemal, Zi ya Paşa, Ali Suavi gibi aydınlar, köylünün ve tanmm problem lerini dile getirmiş ve çözümler önermişlerdir. Diğer taraftan, Avrupa ülkelerinde sanayi inkılâbı yapıl mış ve üretim tekniklerinde gelişmeler elde edilmişti. Osmanlı çiftçisi bu konuda da bir gelişme gösterememişti. 1839 Tanzimat Fermam ile, toprakta özel mülkiyet resmîleştirüerek, tanm geliştirilmek istendi. 1858 yıhnda çıka rılan "Arazi Kanunnamesi" üe bütün ülke topraklan yemden düzenlenmek istendi. Tanımn geüştirilmesi için Sultan Abdüla ziz döneminde Mithat Paşa'mn öncülüğünde Ziraat Bankası ve Emniyet Sandığı kurularak kredi kurumlan köylünün ayağı na kadar götürülmeye çahşüdı. Pamuk, ipek ve zeytin üreticüerini koruyan bazı kararlar almdı. 1863'de açüan sergide tanm ürünleri ve âletleri sergüendi. 19. yüzyıhn ikinci yansmda ve Sultan Abdülhamit döne minde haberleşme ve ulaşımda önemli gelişmeler oldu. Telgraf ve demiryoUan genişletüdi. Bu durumun, tarmun gelişmesinde etkisi oldu. Ancak diğer taraftan devam eden, iç kanşıkhklar ve dış saldınlar, özellikle Rumeh bölgesinde, genel düzeni ortadan kaldndığı içüı topraklarm da kullanılması giderek zorlaştı. Rumeü'nden Anadolu'ya doğru büyük göçler meydana geldi. 20. Yüzyü başmda, Osmanlı Devleti'nin elinde tanm ib-etiminin sağlandığı tek yer Anadolu kalmıştı. Osmanh Devleti'nin en verimli üç eyâleti, Anadolu, Ru meli ve Mısır idi. 20. Yüzyüda Mısır ve Rumeli elinden çıkmış tı. Sadece Anadolu bütün ihtiyaca cevap vermek zorunda idi. Ancak, 1914 yümda başlayan I. Dünya Savaşı sebebi üe, 18-50 yaş arasmdaki erkekler askere ahnınca topraklar işlenemedi. Tanm ürünleri üretimi büyük oranda düştü. b. H a y v a n c ı l ı k : En eski dönemlerden itibaren Türklerin çok iyi büdikleri ve yaptıklan hayvancıhk için de, yukanda tanm konusunda söylenenler geçerü idi. Uzun süren yıpratıcı savaşlar, büyük göçler ve iç kanşıkhklar hayvancüık üe uğraşan göçebeleri ve
Icöylüleri zayıf düşürmüştü. Osmanii Devieti tarım ve lıayvancılıJda geçinen bir devlet olarak, bu üretim alanlarına önem ver mesi gerekiyordu. Bu önem önceleri verilmişti. Meselâ, Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'da hayvan ürünlerinden derhıin değerlendhihnesi için Saraçhane'de saraçlar esnafı bir düzen ve tertip altma aimmış, debbağlar için aynı tedbirler alınmıştı. Diğer önemli şehhlerde de benzer uygulamalar yapıldığı içhı, asırlar ca deri ve deriden yapılan çok çeşitli eşyalar hem iç pazarda ve hem de dış pazarlarda satılmakta idi. Böylece de hayvancılık destek görmekteydi. 19. Yüzyılda; özellikle 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret An laşması ile başlayan, "devletin.ekonomi üzerindeki denetimi nin kalkması" sürecinde, hayvancılık ürünlerini değerlendiren esnaf ve tüccar Avrupalı tüccarlar karşısında giderek zayıfla mıştı. Avrupalı tüccarlar ise, genel olarak zorluklar içindeki ül ke ekonomisini, devamlı artan kapitülasyonlarla (ayrıcalıklar la) tamamen denetimlerine almaya çalışıyorlardı. Osmanlı top raklarım yağmalanacak b h ham madde deposu olarak görmek teydiler. Zor durumda kalan debbağlar ve saraç esnafları 1867 yılmda bir araya gelerek şirketler kurdular, deri ürünleri pazarmda Avrupalı tüccarlar ile rekabet etmeye çalıştılar. Osmanlı ülkesinde askeri veteriner okulu 1848'de, genel veteriner okulu da 1895 yümda kurulmuştu. Smnlarda, hayvan lar ve ürünleri baytarlar tarafmdan denetlenmeye başlandı. Av rupalılar ise, çok öncelerden bunu yapmaktaydılar. Türk hay vancılık ürünlerini, hayvan hastalıkları taşıyabilecekleri baha nesi ile ülkelerme almıyorlardı. n. Abdülhamit dönemmde "Numune Çiftlikleri" kurularak tarım ve hayvancılığm ıslâhı için çalışmalar yapıldı. c. S a n a y i : 1. Sanayi İnkılâbının Osmanlı Ekonomisi Üzerindeki Et kisi 19. Yüzyü başlarma kadar Osmanlı sanayi iç pazar ihtiyacmı karşılamaktaydı. Avrupa'da sanayileşmeyi ilk gerçekleşti ren ülke olan İngiltere; Napolyon savaşları snasında Avrupa
pazarlarını kullandıysa da, daha sonra Avrupa ülkelerinîn de sa nayileşmeye başlaması ve karşı tedbhrler alması üzerine, yerü pazarlar aradı. Osmanlı pazarı çok büyüktü. 1800 yıllarından sonra İngiliz malları Osmanlı pazarlarmda giderek çoğalmaya başladı. Ancak, Osmanlı Devleti'nin eskiden beri uyguladığı güm rük ve "Yed-i Vâhid" (tekel) sistemleri ile, yabancı tüccarlarm her malı alıp -satamamaları önemli bir engel idi. Bu engeller; 11. Mahmut'un Mısn isyanı ile uğraştığı sırada, İhtiyaç duyduğu İngiliz desteği karşılığında yapılan 1838 Ticaret Anlaşması ile kaldırıldı. İthal gümrüğü % 5, ihracat gümrüğü % 12 olaı-ak be lirlendi. Böylece Osmanlı toprakları yabancı mallar için açık pazar haline geldi. Yerli sanayi, sanayi inkılâbmı yapmış olan yabancı sanayi ve mallar karşısmda dayanamadı ve dağılma dö nemine ghdi. Osmanlı sanayiinin bu çöküşü, önce devletin Av rupa yakasındaki toprakları ile büyük şehir ve ticaret merkezle rinde ortaya çıktı. Yabancı rekabete maruz kalan ilk sanayi pa muklu dokuma sanayi idi. Onu yünlü ve ipekli dokumacılık ta kip etti. 1860'lardan soma, demiryollarmm gelişmesi, yabancı mallarm devletin diğer topraklarma da girmesini sağladı ve son kalan yerli sanayi varlıkları da yıkıldı. Osmanlı ekonomisi, Av rupa ekonomisinin bir uydusu haline geldi. 1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Anlaşması'na; Fransızlar, Avusturyalılar ve Ruslar siyasî ve iktisadî açılardan kendi çı karlarının zedelendiğini ileri sürerek karşı çıktılar. Kendileriyle de aynı şekilde anlaşmalar yapması için Osmanlı Devleti'ni zorladılaı-. 1838'de Fransızlarla, 1846'da Ruslarla ve 186l'de de Avusturyalılarla benzer anlaşmalar yapıldı. Bu anlaşmaların so nucunda, • Osmanlı pazarları geniş ölçüde yabancılarm denetimine geçti. " Avrupa rekabeti karşısında Osmanlı esnafı dayanamaya rak iflâsa sürüklendi, • Osmanh hammaddeleri ve ara malları fazla ücrcet veren Avrupalı tüccara verildiği için, bu mallarm fiyatları arttı, yerh esnaf mal alamadı yahut bulamadı.
• 1850 yılında gümrük tarifelerinde yapılan indirimlerle gelirler düştü, ardmdan Kımn Harbi'nin masraflan da ortaya çıkmca, Osmanlı Devleti ilk defa iç ve dış borçlanmaya başvur mak zorunda kaldı. Borçlanmalar ise, giderek artan bir şekilde devam etmiş "Düyûn-ı Umûmiye" teşkilâtmı ülkenin basma belâ etmişti. 2. Karşı Tedbirler: Sanayiyi Islâh ve Geüşthme Çabalan 3 Kasım 1839'da ilan edilen Tanzimat Fermam, 28 Şubat 1856'da ilan edilen Islahat Fermam; Osmanh Devletinin genel siyasetini düzenlemek üzere hazırlanmıştı. Ancak devletin iktisadî durumunu da belirleyen görüşleri içermekteydiler. 19. Yüzyıl devlet adamları da devletin güçlü olabilmesi için sağlam bir ekonomiye sahip oirnası gerektiğmi anlaımşlardı. 1838 yılmda Hariciye Nezâreti içinde bir "Ziraat ve Sanayi Meclisi" kuruldu. Bu meclisin görevi, ülkenin tarım, sanayi ve ticaretinin geüşmesi için neler yapılması gerektiğhıi tespit et mekti. 1839 yümda "Umur-u Ticaret ve Ziraat" nezareti (bakaıüığı) kuruldu. Bu kurumlar zaman içinde, isim değiştirerek veya başka nezaretlere bağlanarak çahşmalarım sürdürdüler. Bu konuda kurulan diğer önemli bir kurum da 1860 yümda çahşmaya başlayan "Islâh-ı Sanayi Komisyonu"dm. Bu konüsyon; bozulan lonca düzeni ve Tanzhnatla ortadan kalkan "Gedik"ve "Yed-i Vâhid" (inhisar. Tekel) usulleri yerine, nasıl bir düzen konulabüeceğini incelemiş ve esnafm şirketleşmesini temin et miştir. Bu şeküde, önce "Şimkeşhâne, Debbağhane ve Saraç hane" esnafı şirketleştüer. Sonra da diğer esnaf çeşith şirketle rin çatısı altmda birleştüer. Isiah-ı Sanayi Komisyonu 1874 yı lmda, İstanbul Belediyesi içine almarak, faahyetleri azaltüdı. Ancak 1876 yümda bu komisyonun bir üıtiyaç olduğu yeniden aıüaşümca, "Ticaret ve Ziraat Mecüsi" adı üe yeniden kuruldu. Tanzimat döneminden itibaren 19. yüzyü boyunca, sana yinin gelişmesi için devlet fabrikalar kurarak öncülük yapmaya çahştı. Çünkü Avrupa maUarı Osmanh pazarlarım doldurmuş ve yerü üretimi ezmekteydi. Diğer taraftan, Osmanh Devleti, başlangıçtan itibaren büyük işletmeleri, fabrikaları kendisi kur-
muş ve daha çok ordunun ve devlet kurumlarmm ihtiyacmı bu şekilde karşılamıştı. Bu gelenek, 19. yüzyıl ortalarma kadar de vam etmiştir. Ancak bu tarihlerde, devletin büyük fabrikalar kurmasmm verimli ve kârlı olmadığı anlaşılarak, esnafm ve halkm desteklenerek güçlendirilmesi ve bu şekilde sanayinin kurulması yoluna gidümiştir. Devletin sanayinin güçlenmesi için kurduğu başlıca fabri kalar şunlardn: • 1742 yılmda Yalova'da kağıt fabrikası » 1804 Beykoz Kağıthanesi » 1846 yılmda Avrupa kağıt fabrikalarma benzer şekilde kurulan îzmir Kağıt Fabrikası " 1810-1816 yılmda Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası • 1827 yılmda Haliç'te İplikhane Fabrikası • 1833-39 Feshane Fabrikası kuruldu ve bu fabrika 1843'den soma dokumacılığa da başladı. • 1830 İslhniye Çuha (Yün kumaş) Fabrikası, " 1830 İzmit Çuha fabrikası. Bu fabrika 1860 yılmda, yıl lık olarak 72.000 m. kumaş ve 60.000 fes imâl etmişti ki, ku maşları İngiliz kumaşları ile rekabet edebiliyordu. • 1845 Hereke Fabrikası. • Çubuklu Billur Fabrikası, Balıkesir Çuha Fabrikası, Büyükdere Kiremit fabrikası, Bağdat Barut Fabrikası... Osmanlı Devleti kurduğu bu fabrikalarla, sanayinin geliş mesini sağlamaya çalışıyordu. Hatta dokumacılığm ihtiyacının, yerli koyunlardan karşılanamaması üzerine, yabancı ülkelerden merinos koyunları getirilerek binlerce başlık çiftlikler kurulmuş ve üretilerek bütün ülkeye yayılmaya çalışılmıştı. Bu arada özel sektör tarafmdan da fabrikalar kurulmaya başlanımştı. IVIesela, 1850 yılmda Baknköy Basmahanesi bu şe kilde kurulmuştur. Hatta bu fabrika 1860 yümda iflâsa düşünce devlet tarafmdan aimmış ve çalıştnilmaya devam edilmişin. Yine Zeytinbumu ve Baknköy'de küçük sanayi siteleri de ku rulmuştu.
Osmanlı Devleti sanayinin gelişmesi için, 19. yüzyılda Fransa ve İngildere'de açılan sanayi sergilerine benzer sergiler de açtı. 1863 yılmda açılan "Sergi-i Umumi-i Osmanı" milletle rarası bir fuar idi. Bu fuar; 185l'de Londra'da, 1855'de Paris'te ve yine 1862'de Londra'da açılan fuarlar örnek almarak yapıl mıştı. Sanayinin geliştiriîmesî için yapılan bir diğer çalışma da 1863'de Mithat Paşa'nm Niş'te kurduğuna benzer 1868 yılında kurulan "İstanbul Sanayi Mektebi"dir. Daha somaları bu mek tepler bütün ülkeye yayıldı. 3. Yabancı Yatırımlar: Osmanlı Devleti 1850 yıllarma kadar sanayinin gelişmesi için 150 kadar fabrika kurmuş, ancak bir çoğunu verimli ve kârlı olarak çalıştıramamış devamlı hazineden destek vermek zorunda kalmıştı. Bu sebeble, 19 yüzyılm ikinci yarısmda, bu siyaset terkedilerek, sanayinin gelişmesi için daha çok, özel sektörün desteklenmesi ve teşviki yönüne gidilmiştir. Ne var ki, özel teşebbüs, alanmda da çoğunluk yabancılar hakim olmuş ve sömürgeci bir politika izlemişlerdir. Yabancı yatnımcılar; kapi tülasyonların sağladığı kolaylıklar, vergi hıdirimi ve kaçakçılığı rüşvet ve ucuz işçilik ve zengin hammadde kaynakları dolayı sıyla Osmanlı Devleti'nde yatnım yapıyorlardı. İstanbul, îzmir, Adana, Konya gibi büyük ve ulaşımı kolay şehirleri tercih edi yorlardı. Bunlar içeride ve dışarıda kolay satılan ara mallarm üretimine önem verdiler. Tekstil, pamuk, yün, kereste, deri, ipek, zeytinyağı, sabun ve maden üretimi yaptılar. Türkler ve azmlıklar sermaye azlığından, ancak yabancıların girmediği sa halarda çalışıyorlardı. Yabancılarm kurduğu fabrikalara misal olarak birkaçı aşağıya almmıştn: o izmir'de Hadkhıson ve Merrylees pamuk balyalama te sisleri o Menemen'de Gout un fabrikası » Ayvalık'ta Hadkinson zeytinyağı fabrikası o Adana'da Tnponi ve Simyonoğlu iplik fabrikası » Uşak'ta Keun halı fabrikası
2.TİC
A R E T
Türlciye (Anadolu) Selçuklu devletinden beri Anadolu'da geniş ticari faaliyetler görülmektedir. Bu durum Osmanlı devle tinin ilk zamanlarında da devam etmiş, devlet ticaretin gelişme si için türlü tedbirler almıştn. 16. yy.dan soma da ticari vergiler devletin önemli gelir kaynaklarmdan olmuştur. Ancak Tanzi mat Döneminde rüsumat-ı dâhiliye adı verilen vergilerin kaldı rılmasıyla ve 1838'de yabancı devletlerle yapılan ticari sözleş meler Osmanlı pazarlarının ve hammaddelerinin yabancıların eline geçmesine sebep olmuştur. a. U 1 a ş ı m
ve
Haberleşmedeki
Gelişme-
ler: Kara yol'larında, II. Mahmut döneminden itibaren geliş meler görülmektedir. Üsküdar-İzmit yolu bu devirde yapıldı. 1848'de Trabzon-Bağdat arasında bir şose yapılmak istendi, gerçekleşemedi. Gemlik-Bursa yolu da aynı akibete uğradı. 1859 yılında Beyrut-Şam şosesi yapıldı. 1862 yılmda ülkenm çeşitli yerlerinde yol tamiratları yapıldı. 1869 yılmda çıkarılan bir nizamname ile, ülke çapmda yol yapılması planlandı. An garya usulü (halkm parasız çalıştnilması) ile bazı yollar yapıldı. Ancak, kara yolu yapımmda önemli bir gelişme olmadı. Demiryolları yapımı, Knım Harbi'nden sonra başladı. Yabancı şirketler demiryolu yapımmda birçok imtiyazlar (yapişlet-devlet usulü çerçevesinde) aldılar. İlk olarak yapılan de miryolları şunlardn: • Köstence-Çemavoda hattı, 66 km. • İzmir-Aydm hattı, 73 km. • îzmir-Kasaba hattı, 93 km. • Vama-Rusçuk hattı, 220 km. Bu hatlar İngiliz şirketleri tarafından yapılmıştı. Daha soma Avusturyah Banker Hirch'e 1869 yılmda İstanbul-Sofya
tiattı imtiyazı verildi. Bu yolun yapımı 1874 yılmda tamamlan dı. Yaklaşıl<: 800 km.iik bir uzunluktaydı. 1871 yılmdan sonra Osmanlı Devleti kendi imkanları ile Bursa-Mudanya ve Haydarpaşa-İzmit hatlarını yaptnmıştn. Sultan II. Abdülhamh devri (1876-1908) demh-yolları ya pımı bakımından en parlak devh oldu. İzmir-Aydm yolu Di nar'a kadar uzatıldı. İzmh-Kasaba demiryolu ise, Alaşehh'den Uşak'a ve oradan Afyon'a kadar yapıldı. İzmit-Ankara demiryo lu 1892'de açıldı. 1896 yılmda Konya-Eskişehir yolu yapıldı. 1886'de Mersin-Adana demiryolu yapılmıştı. Suriye ve Arabis tan demiryolları (toplam 2241 km.) yapılmış ve 1906 yılmda Medine'ye ulaşılmış idi. Rumeh yakasmda ise eksikler tamam lanarak istanbul Viyana hattı bağlanmıştı. Buharlı ilk gemi 1807 denenmiş ve 1818 yılmda Atlantik geçilmişti. Osmanlı Devleti 1827 yılmda ilk buharlı gemisini satm aldı. 1844 yılında Marmara ve Boğaziçi'nde çalışacak iki buharlı gemi daha satm aldı. 1850 yılında "Şirket-i Hayriye" kurularak ilk vapur işletmeciliği başladı. Ancaık bunlar yetersiz idi. Osmanlı limanları arasında ve Avrupa limanları ile Osmanlı limanları arasmda yabancı ticaret gemileri çalışmaktaydı. Bu harlı gemiler çıktığı için, yelkenlilerin b h anlamı kalmamıştı. Bu sırada, denizlerde seyreden gemilerin çoğalması fener ihti yacını ortaya çıkardı ve 1856 yılmda yüz on yerde fener yaptı rıldı. Mithat Paşa, Tuna Valisi iken, nehhde taşımacılık yapan bir filo kurdurmuştu. Aynı şekilde Bağdat Valisi iken de Fnat Nehri'nde benzer bir filo kurdurdu. Abdülaziz askeri donanma ya önem veriyordu. II. Abdülhamit ise demiryollarına önem verdiği için deniz taşımacılığı gehşemedi. Bu sahada yabancı gemiler çalışmaktaydı. 1869 yılında Süvey Kanalı açıldı. Bu durum Suriye'nin ticarî önemme büyük darbe vurdu. Osmanlı ticarî filosu çok za yıf olduğu içhı, kanalm açılması, görünüşte Osmanlı Devleti le hine gibi iken, kanaldan daha çok Avrupa Devletleri faydalan dılar. Bu arada, İran-Avrupa ticaret yolu olan Trabzon-Erzurum yolunun iptidailiği sebebiyle ve Ruslarm Kafkasya'dan Karade niz'e şoseler ve demhyolu yapması üzerine bu yolda değişti.
Telgraf: Avrupa'da 1833 yılmda telgraf icat edilmişti. 1841-1844 yıllarında İngiliz ve Fransızlar kullanmaya başladılar. Kırım Harbi snasmda 1854 yılmda Osmanlı topraklarmda da telgraf döşenmeye başlandı. İlk olarak İstanbul-Vama-Kırım arasında yapddı 1855'de îstanbul-Şumnu hattı yapıldı. Bu arada İstan bul-Viyana hattı da tamamlanmış ve Avrupa ile haberleşme sağlanmıştı. Sultan Abdülaziz devri sonunda (1876) ülkenin her tarafmda telgraf merkezleri kurulmuştu. Sultan II. Abdülhamit devrinde devletin bütün vilayetleri, sancakları ve kazaları ara smda telgraf döşenmişti. Ulaşım ve haberleşmedeki gelişmeler, Osmanlı ticaretini iki yönden etkilemiştir. Birincisi; yeni yollarla ve haberleşme sayesinde iç ticaret artmış, mallarm nakli kolaylaşmış, pazarlar canlanmıştn. Ticaret olumlu yönde etkilenmiştir. İkincisi ise, yine aym sebeblerle yabancı mallar ve tüccarlar ülkeyi istilâ et miş, elde ettikleri imtiyazlarla, yerli tüccardan daha güçlü ola rak bütün ülke içhıde ticareti ellerine geçirmişlerdir. Bu durum ülkenin bir sömürge haline gelmesine sebeb olmuş, gelişmeler ticareti olumsuz olarak etkilemiştir. b.Ticarî D e n g e l e r i n Bozulması: lı P a z a r l a r ı n d a A v r u p a M a l l a r ı
Osman
Osmanh Devleti coğrafya yönünden çok elverişh bir tica ret sahasEida bulunuyordu. İlk ve Orta çağlarda doğuyu batıya
bağlayan kara yolları bu sahadan geçiyordu. Yeni çağ başlarm da Güney Afrika deniz yolunun keşfi ile başlayan, yeni yollarm bulunması, Osmanlı Devletinin durumunu değiştirdi, ipek ve Baharat yoUarı denizlere kaydı. Buharlı gemilerin bulunması ile, önceden kervanlarla yapılan Asya-Avrupa ticaretini tama men denizlere kaydnarak Osmanlı ticaretine son darbeyi vurdu. Avrupa'da meydana gelen sanayi inkılâbı sonucunda; üre timde kol kuvveti yerine makine, küçük sermaye yerhıe büyük sermaye (Kapital), tek işçi yerhıe çok işçi, iş bölümü ve fabri kasyon üretim geçti. Dünyada o tarihlere kadar görülmemiş ko laylıkla ve bol olarak yapılan üretim, bütün ticarî dengeleri alt-
Üst etti. Bu durumdan en çok etkilenen ülkelerin başmda da Os manlı Devleti vardı. Çünkü Osmanlı Devleti Avrupa ile siyasî, iktisadî, sosyal ve kültürel çok çeşitli, karmaşık ve sıkı bir mü nasebet içinde bulunuyordu. Avrupa mallarına yüksek gümrük koyup, kendi içi sanayini geliştirme imkanı da yoktu. Çünkü "Kapitülasyonlar" vardı. Ayrıca hiç bitmeyen savaşlar, iç isyan lar, ihtilâller istikrarı bozmaktaydı. Diğer taraftan; devlet varlığını korumak için, Avrupa'nm güçlü taraflarını dikkate alarak ıslahat yapmamaya çalışıyor ve bu sırada Avrupa etkisi hayatın her alanma yayılıyordu. Top lumda Avrupa mallarına karşı rağbet artmaktaydı. 1838 yılında İngiltere ile yapılan dcaret anlaşması örnek almarak bhçok Av rupa ülkesi ile yapılan ticaret anlaşmaları da, Türklerden çok yabancıların çıkarlarını korumaktaydı Yabancılara ülke içinde ticaret yapmak hakkı verilmişti ki, bu o devir devlet adamları nın, ekonomi konularını ne kadar az bildiklerinin delihdir. Bo zulan ticarî dengelerle, ülke Avrupahlar için bir hammedde de posu ve mamul mallarmı sattıkları pazar halhıe gelmişti. c. K a p i t ü l â s y o n l a r : Kapitülasyonlar, yabancılara, Osmanlı Devletinde yerleş mek, dolaşmak ve ticaret yapmak haklarmı tanıyordu. 19. yüz yıla kadar uygulanan, geleneksel kapitülasyonlarda, ticaret hak ları smırlı idi. Özellikle iç ticarette serbest değillerdi. 1740 yı lında Fransızlara verilen kapitülasyonlarda, ülkeden satm alabi lecekleri maüarm sayısı 56 olarak tespit edilmişti. Bunun dışmda mal alamazlardı. Meselâ, buğday, kuru meyve bunlardan idi. Ayrıca yabancıların gethdikleri mallardan % 5 daha soma da % 3 gümrük vergisi almırdı. 1838 yılında önce İngilizlerle ve daha soma da diğer bh çok Avrupa ülkesi ile yapılan ticaret anlaşmalarında ise, iç ve dış ticarette tam bir serbestlik verilmekteydi. Bu anlaşmalarla "kapitülasyonlar" çok genişletilmişti. 1861 yılmda yenilen tica ret anlaşmaları üe, kapitülasyonlar daha da genişletildi. Ek tica ret imtiyazları verildi. Artüc Avrupalı tüccarlar, ülkeye yayıhnış her türlü malı alıp satabüiyorlar ve dışarıdan her türlü malı geti-
rebiliyorlardı. Hatta hu serbesthk kendi ülkelerinde bile yoktu. Bu şartlar karşısmda, bilgisiz, tecrübesiz, teşkilatsız ve koruma sız yerli tüccar ezilmekteydi. Namık Kemal bu durumu "tücca rımız uşaklığa ve kolculuğa düştü" diyerek anlatmıştır. ç. P a r a
ve
Bankacılık:
Osmanlı Devleti, gümüşten ve altından madeni para bastnmaktaydı. Ancak, 17. yüzyıldan sonra paranm değerindeki gelişmeler, devamlı bir problem olarak malî düzende aksamalar meydana getirmekteydi. II. Mahmut 1830 yılında ilk defa ola rak "Kaime" adı ile kağıt para çıkaı-dı. % 8 faizli hazine bonosu şeklindeki bu paı-a, karşılıksız basıldığı ve kısa zamanda değe rinden düştüğü ve sahteleri yapıldığı için netice alınamadı. Bunlar elle yazılmış idi. 1842 yılmda bu kaimeler kaldmlarak, "basılı kaime" çıkarıldı. Yine ayarı Avrupa madeni paralarına denk olmak üzere madeni "Mecidiye" paraları piyasaya sürül dü. Ancak yine de paranın değeri korunamadı. Çünkü, Avrupa sanayiinin gelişmesi taldp edilemiyor, yabancılara verilen kapi tülasyonlar (imtiyazlar) sebebi ile ekonomik hayat yabancıların denetiminde sürüyordu. Mamul madde alıyor ve ziraat ham maddeleri satıyordu. Paranm itibarını korumak için, bir bankaya ihtiyaç olduğu fikri Tanzimat'ın ilanı sırasında anlaşılmaya başlanmıştı. 1849 yılında "Dersaadet" (İstanbul) Bankası kuruldu. Biri Fransız, diğeri İtalyan iki müdür tayin edildi. Hazineden 25 milyon ku ruş yatırıldı. Yüz milyon kuruşluk hisse senedi çıkarılması hak kı verildi. Ancak iki yıl soma, tam bir başarısızlıkla sonuçlandı. Buna rağmen banka kurmaktan vazgeçilmedi. Merkezi Lond ra'da olan İstanbul, İzmir, Beyrut, Selanik'te şubeleri olan "Os manlı Bankası" kuruldu (1856). 1863 yılında da merkezi İstan bul'da olmak üzere "Bank-ı Osmanî-i Şahane" kuruldu, bu ban ka hükümet adma para basmak hakkına sahipti. Yine îngihz ve Fransız sermayesi ile kurulmuştu. Sultan Abdülmecit döneminde (1839-1861) israf artmış ve Kırım Harbi'nin de çıkması üzerine devlet ilk defa olarak 1854 yılında yabancı devletlerden borç almıştı. 1861 yılına kadar
dört defa alman dış borçlar, çıkarılan kağıt paralar (kaime), malî düzensizlik, devletm malî bîr buhran içine düşmesme se beb oldu. 1862 yılmda, tekrar dış borç alınarak, malî buhranm en önemli sebebi olan kağıt para (kaime)'den kurtulunmak is tendi. Bu gerçekleştirildi ve 1862 yılmda kaimelerin karşıhğı ödenerek, kaldırıldı. Sultan II. Abdülhamit döneminde, Osmanlı-Rus savaşının başlaması ve Balkanlardaki isyanlar yüzünden devlet yine malî buhran içine düşmüştü. Dışarıdan borç bulmak güçleşmişti. Ye niden, altına denk olmak üzere 16 milyon liralık kağıt para ba sıldı. Ancak bu kaimeler de zamanla % 100 değer kaydederek devlet ve halk büyük zararlara uğradı. Bu snalarda Osmanh ka imelerinin pek çok sahteleri de yapıldı. Hatta Amerika kıtasma bile sahte kaimeler piyasaya sürüldü. 3. K A M U E K O N O M İ S İ
a. B ü t ç e : Tanzimat önceshıde, Osmanlı maliyesinde belirli gelirleri belirli hizmetlere karşılık göstermek usul olduğundan, devletin umumi gelir ve giderini tespit eden bir bütçe usulü yoktu. Bazı padişahların dönemlerinde devletin bütün gelir ve giderleri dik kate almarak bütçeler yapılmış ise de bu düzenli olarak yapıl mamıştı. Ayrıca her üç ayda bir bütün gelirlerle masraflarm gösterildiği muvazene cetvelleri yapdmaktaydı ki, bunun da bir bütçe sayılması mümkün değildi. II. Mahmut devrindeki merkez teşkilatmm ıslahatı snasm da devletm bütün malî kurum ve kuruluşlan "Nezâret-i Umur-ı Maliye"mn denetimine verildi (1835), Ceb-i Hümayun denilen Sultan hazinesi dahî, bu nezarete bağlanmıştı. 1838 yılmdan soma malîye nezareti dışmda kalan "darphane" mah bir kuru luş olarak, sadece "sikke" (para) basıp dağıtmakla görevli idi. 1844 yılında ilk defa devletüı geçen yıldaki bütün gehr ve giderleri hesaplanarak genel malî denge sağlanmaya çalışıldı. Gelirler 647 milyon kuruş, giderler 627 milyon kuruş olarak he saplandı ve 20 milyon kuruş fazlalüc ortaya çıktı. Ancak bu faz-
lalık toplanmamış vergiler olduğu için, bütçe denk idi.. Bu denk bütçe giderek bozuldu. 1848 yılmda açık 5,5 milyon kuruş ol muştu. 1850 yılında bütçe açıklarını kapatmak için dışarıdan borç almak fikri gündeme geldi. Âli ve Fuat Paşaların bütün ısrarlarma rağmen Padişah Abdülmecit dış borç almayı kabul etmedi. Ancak 1854 yılında Knım Harbi snasında dış borç almmaya başlandı. 1854 yılmdan 1875 yılma kadar her yıl borçlan ma devam etti. 1875 yılında tam b h iflâs durumu ortaya çıktı. 1877-78 Osmanlı-Rus savaşı sonunda, Avrupalı alacaklı endi şeye kapılmca, 1881 yılında, borçların tasfiyesi için Düyun-ı Umumiye adı verilen borçlar idaresi kuruldu. Bu kurum, Os manlı maliyesmi önemsemeden yabancıların denetiminde, dev let içinde devlet gibi hareket eden b h kurum oldu. b. B ü t ç e
Açıkları:
Borçlar
1. İç Borçlar: Yukarıda belhtildiği gibi, Osmanlı Devleti 19. yüzyılda, kaima adı verilen kağıt paralar veya devlet tahvilleri çıkararak iç borçlanmaya gitmekteydi. 1862 yılında piyasada 2 milyon kese değerinde (yaklaşık 16 milyon Osmanlı altm Ihası) kağıt para (kaime) bulunmaktaydı. 1865 yılında, halkın elinde "Esham-ı Cedide", "Tahvilat-ı Mümtaze" "Sergi" vb. isimleri altm da, hazinenin ve diğer devlet dairelerinin çıkardığı çeşitli iç borçlanma tahvilleri vardı. Devlet bunları ödeyebihnek için 29 milyon Osmanlı altmı dış borç almıştı. 2. Dış Borçlar: 20 Kasun 1881 yılmda "Düyun-ı Umumiye İdaresi" kurul duğunda Osmanlı Dış borçlarmm durumu şöyle idi: 1858 1860 1862-3-4
borçlanması
4.053.229
" "
1.819.433 11.200.000
Türkihası (Osm. altmı)
1869 1872 1873 Esham-ı Umumiye Lots Turc Gecikmiş faizler Toplam borç:
22.916.000 5.302.000 29.916.414 95.917.096 34.658.800 67.984.295 278.082.295
Sultan II. Abdülhamit, bütün borçlarm ödeımıesi ve müm kün olduğunca yeni borç aimmaması, israftan kaçmılması ve maliyenin düzenlenmesi gibi tedbirlerle, borçları azaltmıştı. 1908 yılma kadar, yapılan 11 borçlanmanm toplamı 37 milyon Osmanlı lirası (altm) idi. Dış borçların ödenememesi üzerine 1881 yılmda kurulan Düyun-ı Umumiye idaresine, devlet adına birçok vergilerin doğrudan toplanması hakkı verilmişti: Tütün, tuz, ipek, ispirto; balık, pul ve damga, Kıbrıs vergisi, Bulgaristan vergisi vb. gi bi.... Böylece "devlet içinde devlet" gibi bir kurum ortaya çıktı. İlk borçlanma 1854 yılında olduğuna göre, 27 yılda Osmanlı bütçesi iflas etmiş oldu.
4. TÜKETİM Yukarıda Osmanlı asırlarımn klâsik dönemlerinde, tüketi min daima yeterince yapıldığını, israftan kaçımldığmı belirt miştik. Bu durum 19. yüzyıldan itibaren değişmeye başladı. Önce, toplumun en üst tabakalarmda olmak üzere, "fazla tüket mek" bir üstünlük olarak sayılmaya başlandı. Padişah ve saray çevresi, yüksek memurlar, zengin tabakalar lükse, israfa ve faz la tüketime yöneldi. İstanbul başta olmak üzere, tüketimin art ması önce şehir merkezlerinde ve soma diğer yerleşim bölgele rinde görüldü.
Tülcetimin bir diğer yönü de, Avrupa malları tüketmenin bir üstünlük sayılmasıdn. Bu durum o hale geldi ki, bir malm daha iyi ve kaliteli olan yerlisi değil, sırf Avrupa malı olduğu için daha pahalı ve kalitesi düşük olan yabancısı tercih edilir ol du. Devlet yapısmdaki tanzimat hareketleri, ulaşım ve haber leşmede meydana gelen gelişmeler ve Osmanlı Devleti'nin çok geniş toprakları üzerinde kazanç sağlamak isteyen Avrupalılar, ülkenin ekonomik yapısı üzermde derin ve geniş değişiklikler meydana gethdüer. Kapitülasyonlar ve çeşitli anlaşmalarla kazanılan haklara dayanarak ülkenin her tarafmda, bhçok yabancı şirketler, ban kalar ve çeşitli iktisadi kurumlar kuruldu. Bu yabancı iktisadî kurumlar ülkenin kalkınmasına sağladıkları faydanın çok üs tünde zararlar veriyorlardı. Avrupa'nm fabrikasyon imalatı ve sanayi malları karşısmda yerli atölyeler ve yerli mallar büyük bir ydam içine düşmüşlerdi. Diğer taraftan, uyanan ve dünyadan haberdar hale gelen toplum daha iyi yollar, şehirler ve daha yüksek refah istiyordu. Bu durum, israfm, Avrupa mallarma rağbetin artmasmm başka bir sebebi idi. Sanayi çok zayıftı. Avrupa sanayi karşısında, küçük el tezgahlarma dayanan Osmanlı sanayi yıkım içinde idi. Bu yüzyüda, çini, cam, deri, hah, tuğla, kiremit, pamuklu kumaş, kâğıt, halı fabrikaları kurulmuştu. Ancak Avrupa devletleri son derece dikkath hareket ediyor, Osmanlı sanaymin gelişmemesi için tedbirler alıyorlardı. Ulaşım, tarım, hammadde alanlarına yaptıkları gibi sanayi alanma yatırım yapmıyorlardı. Batılı bir tarihçhıin tesbitme göre, Avrupalılar "Türk'ü olduğu yerde tut mak" ve sömürmek istiyorlardı.
Dördüncü
Bölüm
OSMANLILARDA KÜLTÜR VE SANAT A-OSMANLI KÜLTÜR DÜN Y A S I V E BU D Ö N E M T Ü R K KÜLTÜRÜNÜN GENEL ÖZELLİKLERİ İnsanlar ilkel hayattan başlayarak, günümüze kadar gele bilmek için birçok dönemler geçirmişlerdir. Bu süreç içinde meydana getirdikleri her şey onlarm kültür ürünleridir. Yemek içmek için yaptıkları kaplar, giymmek için ürettikleri elbiseler yaptıkları aletler, yaşamak için kurdukları şehir ve köyler onla rm maddî kültürünü; din, düşünce, edebiyat, tarih alanındaki eserleri de manevî kültürünü oluşmmr. Türk milleti dünyanm en eski ve köklü milletlerinden biri dir. Beşbin yıUık tarihi boyunca meydana getirdiği ve nesilden nesile aktararak günümüze kadar ulaşan değerlerin bütünü Türk kültürünü oluşturur. Osmanlı Türk toplumu ve kültürü de bu nun bir parçasıdn. Bugünkü Türk kültürü ise bu zengin hazine nin devaımdn. Kültür kavramı, medeniyet kavramından farklı olarak, daha çok milletlere ait olan, millî varlıkları ifade etmektedir. Osmanlı kültürü denildiği zaman tamamen bu yüzyıllardaki "Türk kültürünü" anlamak gerekmektedir. Ancak elbetteki, bu kültür Osmanlı İmparatorluğu içindeki diğer milletlerin kültür-
leri ile ilişkili ve onlarla karşılıklı etkileşmeler içinde olan bir kültürdür. Türk likleri:
Milleti'nin
Karakteristik
Özel
Selçuklular ve Anadolu Türk Beylikleri devrinde ve yine Osmanlı Devleti'nin kuruluş asırlarmda, Anadolu tamamen bir Türk yurdu olmuştu. Rumeli ise hızla bir Türk yurdu yapıhnaya çahşıhyordu. İşte bu snada, Türk milleti bir "fetih toplumu" haline gelmişti. Fethettiği ülkeleri (yahut yaşamaya açtığı top rakları) daima kendi öz yurdu olarak görüyor ve oralarm baymdnhğma, gehşmesine özen gösteriyordu. Türkler'in gelmesi ile, asnlardır çektikleri "feodal toprak köleliği"nden kurmlan Hris tiyan topluluklar ise, bugün birçok Batdı tarihçilerin de bildndiği gibi Türkler'i kurtarıcı gibi karşılıyorlardı. Osmanlı orduları na karşı koyan genellikle askerî kuvvetler ve soylu smıflar îdi. Meselâ, İstanbul'un fethinden sonra, başlarmdaki soylularm zulmünden usanan ve İstanbul'daki kardeşlerinin hürriyet ve adalet içindeki hayatlarım gören. Mora Yanmadası Rumları, Fatih'e bir heyet göndererek, kendüerini kurtarmasım istemiş lerdi. Çünkü, Osmanlı toplumu içinde "doğuştan veya soydan" gelen sınıflar bulunmuyordu. Herkes "devletin tebaası" idi. Os manh Devleti bir hukuk devleti idi. Osmanh Devleti denetimine giren balkan milletleri, Türk lerden "vatanseverlik, dürüstlük, haynseverlik, terbiye, tevek kül, temizlik, vefa, kadma saygı" gibi kendilerinde bulunmayan veya az bulunan hasletleri görüyorlardı. Kanuni devrinde Ma caristan fethedildiği zaman, ilk yapılan iş, ciddi ve gerçekçi bir sayım ve arkasında da "Budin Kanunnamesi" olmuştu. Osman lı Devleti gelmeden önce Balkan topluluklarmm "yazılı hukuk"tan ya haberleri yoktu veyahut ilkel uygulamalar içinde idiler.
Kültürel
Etkilenmeler:
Çok geniş Osmanlı topraklarma dağılan Türkler, her var dıkları ülkede, ahlâk ve aile yapılan ile hemen örnek teşkil ediyorlardı. Balkanlar'da, Türk köy ve kasabaları, etraflarmdaki Hristiyan köylerine örnek oluyorlardı. Yunanca, Sırpça, Ro mence, Bulgarca, Macarca gibi Balkan dillermde kısa zamanda, binlerce kelime ve coğrafi isim Türkçeleşmişti. Üstelik bu gibi konularda, Türkler hiçbir zaman bir zorlamaya da gitmemiş lerdi. Hristiyanlar dinlerinde olduğu gibi, dil, gelenek ve göre neklerinde de hürdüler. Bu bakımdan, 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı Devleti'nin ulaşabildiği her noktada, maddî alanda ol duğu gibi, kültürel alanlarda da kendiliğinden ve serbest deği şim ve gelişmeler meydana geliyordu. Mesela, Türk yemekleri, zevkleri, müziği hiçbh zorlama olmadan yayıhyordu. Böylesi b h etkileşme son yüzyıUardaki "Batı sömürgeciüği" devrhıde hiçbir yerde görülmemiştir. Elbette Türkler de gittikleri yerlerdeki toplumlardan etki leniyorlardı. Ancak bu durum, o yüzyıllarda o kadar önemh de ğildi. Çünkü, hakim b h toplum olarak "kendine güven" duygu su çok kuvvetli idi. Türkler bu yüzyıllarda, kendi değerlerinin, yollarmm, anlayışlarmm ve dünyaya bakışlarmm doğruluğun dan, güzelliğinden ve iyihğmden emin idiler.
B - o s MANLI DÖNEMİ TÜRK KÜLTÜRÜ 1. K L Â S İ K D Ö N E M ( 1 3 0 0 - 1 6 0 0 )
a. D ü ş ü n c e
Hayatı:
Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması, 1071 Malaz girt Zaferinden soma meydana gelmiştir. Büyük Türk hüküm darı Sultan Alp Arslan'm, Bizans İmparatoru Romen Diyojen'i yenmesi ile, Anadolu kapıları Türkler'e ve îslâmiyete açılmıştı. Selçuklu ordularmm koruması altmdaki, büyük kitleler haündeki Türkmen boyları Anadolu'ya yayıldüar, yerleştiler. Bu tarih lerde Türkler'in Müslüman olmasmm üzerinden fazla bir zaman geçmemişti. Türk boylarının bir kısmı, İran'dan geçerken İslâm'm farklı yorumları ile de karşılaşmışlar, etkilenmişler ve aynca bu Türkmen boylan eski Türk inançlarmdan birçok izleri de günümüze kadar taşımışlardn. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde, düşünce hayatma; ana düşüncelerini "medrese ve tekke" ohnak üzere İki kaynaktan alan, iki ayn görüşün hakim olduğu görülmektedir. Medreseler de dinî, beşerî, (sosyal) ve tabiî (fen) ilimleri okutulurdu. An cak giderek dinî bilgiler daha çok okutulur hale gelmişti. Mevlâna Celâleddin-i Rumî (ölm: 1273), Hacı Bektaş-ı Velî ve Yunus Emre gibi tekke/tasavvuf düşüncesinin önderleri Os manlı Devleti'nin kuruluş snasmda etkili olmuşlardn. Yüıe Şeyh Edebâli, Hacı Bayram-ı Velî, Akşemseddin gibi pek çok tekke/tasavvuf mensubu yetişmişlerdir. Bunlar kendilerinin, "mânâ âlemi" ile meşgul olduklarmı, medrese mensuplanmn ise "dünya âlemi" ile uğraştıklarım söylerdi. Merkezleri tekke ve zaviyeler olan tasavvuf erbabı, Nakşibendîlik, Bektaşilik, Kalenderîlik, Halvetîlik, Mevlevîlik gibi pek çok tarikat (din ve
düşüncede tutulan yol) meydana getirmişlerdi. Tarikatlar, Şeyhülislâmlığm gözetimi altmda, halkm ahlakî, dmî, manevî, sosyal ve kültürel eğitimi ile de ilgilenirlerdi. Meselâ, Yeniçeri lerin dinî, ahlâkî ve manevî eğitimi ve önderliğhh Bektaşi Tari katı yapardı. Mevlevîlik hanedan arasmda, Nakşibendîlik ule ma arasında yaygmdı. İnsanlar kendi mizaçlarma ve görüşlerhıe uygun olan tarikatlarla ilgilenirlerdi. Toplumun düşünce haya tında tarikatlaım çok büyük etkileri vardı. Osmanlı Devleti'nin kuruluş dönemlerinde daha etkin olan tekke/tarikat erbabı, za manla bu etkishıi kaybetmişth. Osmanlı toplumunun düşünce hayatında büyük önemi olan diğer bir kurum medrese idi. Toplumun dinî hizmetlerini gören din adamları, adalet hizmetlerini gören hukukçular (Ka dılar), eğitimciler ve diğer fen bilimleri ve sosyal bihmlerdeki uzmanlar medreseden yetişhdi. Bu bakımdan resmî kurumlarda medreselilerhı hakimiyeti olurdu. Medrese bilginlerhıhı bazıla rı, iki tarafa da mensup olabilhlerdi. Hem ehli tasavvuf ve hem müderris olanlar vardı. Medrese ehli; toplumun bu dünya haya tının düzenlenmesi, kurallarm belirlenmesi, toplum ve devlet hayatmm bir düzen içinde devam etmesi gibi hususları öne çı karan bh düşünce sistemine sahiptiler. Bu sebeple medreseliler le tasavvuf erbabı arasmdaki önemli düşünce ayrılığı burada or taya çıkmaktaydı: Tekke/Tasavvuf ehli; insanlarm ve toplumun manevî yapısmı, ahlâkmı ve ruhunu iyileştherek öteki dünyaya haznlanması gerektiğini öne sürüyordu. Öteki dünya esas oldu ğu için önemli olanın, oraya hazırlık olduğunu belirtiyordu. Medrese ehli ise, öteki dünyayı kazanmak için önce bu dünya yı kazanmak gerektiğini, bu dünyada insan ve toplum hayatma düzen vermek gerektiğini ve bu işte devletin önemh bir rolü ol duğunu ileri sürüyorlardı. İşte, kısaca özetlemeye çalıştığımız bu iki düşünce, asnlarca bhbiri ile mücadele ettiler. Devleti yanma alabilen medre se, bu mücadele de çoğu zaman galip gelhken; içine düştüğü kuralcılığın kurbanı olarak, zaman içinde zayıfladı. Şeyhülislâmlar, müftiler, kadılar ve din adamları bu akunm ön cüleri olmuşlardn.
b. B i r
Kültür
Unsuru Olarak
Din:
Türk kütlürünün temel unsuru İslâm Dini idi. Toplum yaşayışma, geleneklere, göreneklere, sosyal ve kültürel alanlara, devletin yönetiminden hedeflerine kadar her alanda dmin etkisi ni görmek mümkündü. Müslüman olmayan Türkler'in varlddarmı sürdürmeleri bile, neredeyse imkânsızdı. Nitekim, Asya, Avrupa ve Afrika gibi eski dünya kıtalarma yayılmış olan Türk toplumunun, Müslüman olmayan bölümleri, zaman içinde Türklüklerini de kaybetmişlerdir. Bu bakımdan, İslâmiyet'ten somaki dönemde, Türk kültürünün en önemli unsurlarmdan biri olarak din ön plâna çıkmıştır. Türkler, İslâm Dini'ni fazla bir güçlük çekmeden, gönüllü olarak kabul ettiler. İslâm medeniyetini ve kültürünü meydana getiren üç milletten (Araplar, İranlılar ve Türkler) biri oldular. Müslüman ohnakla, dağmık kabileler halinden bütün bir millet haline geldiler. Yme Türkler Müslüman olduktan soma, dünya coğrafyasımn en önemli bölgelerinden olan Yakmdoğu'ya gele rek, büyük devletler kurdular. Dünya medeniyet ve kültürüne katkılarda bulundular. Diğer taraftan İslâm dünyası da Türk ler'in katılması ile taze bir güç ve can kazandı. Türkler îslâmiyete, âdeta millî bir din gibi sarıldılar. Bütün hayatlarım ona göre tanzim ettiler. Onbirinci yüzyıldan itibaren, îslâm dünyasmm bütün düşmanlara karşı korunması işim, tek başlanna yüklendiler. Bugün üzerinde hür ve müstakil bir millet ola rak yaşadığımız bu toprakları din uğruna gaza ederek yurt edin diler. "Ölürsem şehit olurum kalnsam gazi" düşüncesiyle kafir le savaştılar. Bu sebeple Batı Hristiyan ülkelerinin büyük düşmanlıklarmı da kazandılar. Anadolu'yu imar ettiler vakıflar yo luyla binlerce eser diktiler. Hayrat yaptılar. Bir hah gibi yurtlarmı inceden mceye diktikleri eserlerle süsledüer. Yukarıda belirtilmeye çalışılan sebeplerden dolayı, külürümüzün bütün unsurlan din ile iç içe girmiş, İslâmiyetten çok büyük oranda etkilemnişti.
c. B i 1 i m
ve
Teknoloji:
14., 15., 16. Yüzyıllarda Bilim ve Teknoloji: Osmanlı Devleti'nin kuruluşunda, Fatih devrine kadar, çe şitli fen ilimlerindeki gelişmeler, Fatih devrindekilere göre ol dukça azdır. Fatih devri öncesinde matematik ve astronomide Kadızade-i Rumî ve tıpta Hacı Paşa anılmaya değer eserler bı rakmışlardır. Fatih Sultan Mehmet ise, ilme ve ilim adamlarına büyük değer vermiş ve devrinde İstanbul'u bh ilim merkezi ha line getirmeye çalışmıştır. Yunanca ve Latince'den birçok eser leri tercüme ettirerek bizzat incelemişti. Bunların arasında en önemlilerinden biri Batlamyus'un coğrafyaya dair eseridh. Ay rıca, Fatih'm kütüphanesinde, Arapça ve Farsça olan eserlerden başka çeşitli Batı dillerinde yazılmış birçok eserler bulunmak taydı. » Matematik ve astronomi alanında Fatih'in Türkistan'dan getirttiği Ali Kuşçu, devrin en büyük bilgini idi. Uluğ Beyden ve Kadızade'den matematik ve asronomi öğrenmişti. "Hall-üleşkal-ül Kamer", Farsça olan "Risale fi'l-heye", "Risale fii'l-hesab" ve Uluğ Bey Zic'ine (Yıldızların yerleri ve dolaşımlarını gösteren cetvel) yazdığı "şerh" (açıklama) en önemli eserleridir. Ali Kuşçu, bir taraftan medresede ve diğer taraftan kurs açarak matematik dersleri vermiştir. Bu devrin diğer bir matematikçisi ise Sinan Paşa'dn. 15. ve 16. yüzyıllarm diğer ünlü matematik ve astronomi bilginleri şunlardır: Mirim Çelebi, Muhyiddin Mehmet, Molla Lütfi, Şhazî, Muslihiddin bin Shıan, Şeydi Ah Reis, 16. yüzyı lan en önemli matematikçisi Matrakçı Nasuh ve Cezayirli Ali İbni Veli'dir. Bu ikhıcisinin, "Tuhfat-ul adad" adlı eseri trigo nometri, aritmetik ve cebh konuları üzerindedir. Ayrıca henüz o yıllarda, Avrupa'da yeni yeni ilgilenilmeye başlayan logarit ma konusunda da bu eserde bazı düşünceler bulunmaktadır. 16. yüzyılın astronomi ilminde düdiat çeken bilgini Takiyüddin Mehmet'tir. Takiyüddin (ölm 1585) Uluğ Bey zic'lerine açıkla malar getirmiş, Tophane'de yeni bir rasathane kurulmasmı sağ lamış ve astronomi aletlerinin kullanılmasını anlatan "Alat-ı
Rasadiye" adlı bir eser yazmıştı. Ne yazık ki, Osmanlı Devle ti'nde bu yüzyıl sonunda görülmeye başlayan, duraklama devri nin bir belirtisi olarak zamanın şeyhülislâmı Kadızade Ahmet Efendi'nin bu rasathaneye karşı çıkması sonucu rasathane yıkılmıştn. • Tıp (yahut hekimlik) ilminde, Osmanhlar, ilk devhlerde kendilerinden önceki Selçuklular kadar başarıh olamamışlardı. Bu sahada Fatih devrinden itibaren önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Daha 15. yüzyıl başmda, 1400 yılmda Yıldırım Baye zıt tarafından "Dar'üt-Tıp" adı ile bir hastahane ve hekimlik (tıp) okulu açılmıştı. Selçuklular devrinden kalma hastahaneler dikkatle korunmuş ve geliştirilmişti. Sultan II. Murat devrinde yetişip, "Zahhe-i Muradiye" ve "Miftah-ün-nur" adlı iki önemli eser özellikle göz hastalıkları ve ameliyatları hakkmda geniş bilgiler vermektedir. Devrin ilk tıp eserlerinden biri de Ahmedî"nhı "Tervih-ül En'ah"ıdu:. Bu eser, Türkçe'nin bu tür ilimlerde başarı ile kulanılabileceğini göstermesi bakımından önemlidir. Sabuncuoğlu Şerafeddin, 15. yüzyüm en büyük tıp bilginidh. Amasya Hastahanesi başhekimi olan Şerafetthı, kendi de neylerine dayanak yazdığı "Cerrahname-i ilhan (1465) devri nin en özgün tıp eseridir. Yüzyılm sonlarma doğru ölen Altuncuzade de cerrahînin gelişmesinde büyük rol oynamış ve bev liye (idrar yolu hastalıkları) sahasmda başarılı çahşmalar yapmıştn. Bu devrin diğer meşhur tıp bilghderinden bazıları da pa dişah hekimliği de yapmıştn. Bu devrin diğer meşhur tıp bilgin lerinden bazüarı da padişah hekimliği de yapmış olan Yakup Paşa ve Lari Çelebi'dir. Fatih devri bilginlerinden Akşemsed din"'in de tıp ihni ile ilgili b h eseri vardır. Ahi Ahmet Çelebi, Kanuni devrinin başlangıcındaki, tıp ilminin önem kazandığı ve Süleymaniye medreselerinde hekim liğe önem verildiği snalarda Edime Hastanesi başhekimi idi. Kendi kurduğu knk köy hastahanesini idare etmiş ve böbrek, safra kesesi taşları ve bunlarm sebep ve tedavileri üzerhıde ça lışmıştı. Ahi Ahmet Çelebi hastahaneleri tıp okuUan olarak loıllanmış ve yetişthdiği hekimleri memleketin her tarafmda gön-
dermişti. Musa İsrailî admda Yahudi bir heicimin iiaçlar üzerin de yaptığı çahşmayı desteldemiş ve bu Iconuda önemli bir eser ortaya çıkmıştı. Hekimlik yapabilmek için, "Hekimbaşı" tarafmdan yapı lan imtihanı kazanmak gerekirdi. Bu imtihanı kazanan Müslü man, Hristiyan ve Yahudiler hekimlik yapabilirlerdi. • Osmanlı tarihçiliği. Sultan E. Murat ve özellikle Fatih devrinde önemli bir gelişme göstermiştir. Şair Ahmedî'nin "îskendemâme"sine ek olarak haznladığı "Destan-ı tevarih-i Mülûk-i Al-i Osman" adlı eseri en eski Osmanlı tarihidir. Aşık Paşazade'nin "Tevarih-i Al-i Osman"ı ise Osmanlı Devleti'nin kuruluş günleri i anlatan en önemli eserlerindendir. Fatih dev rinde yazılan Kâşifi'nin "Gazaname-i Rum" adlı eseri Osmanlılar'm Rumeü'ye geçişleri hakkmda bilgi vermektedir. Yine II. Murat devrinde yazılan Abdurrahman Bistamînm eseri Ankara savaşmı konu edinmiştn. Enverî'nin "düstümame"si. Tursun Bey'in "Tarih-i Sultan Mehmet Han-ı Sani"si ve Şehdî'm şehname üslubunda yazdığı "Tarih-i Al-i Osman" ve Tacizade Cafer Çelebi'nin "İstanbul Fetihnamesi" adlı eserleri Fatih devri hakkmda sağlam eserler olduğu gibi, Osmanlı tarihçiliği için de önemli birer temel ol muşlardn. Bunlardan Aşıkpaşazade, Çelebi Mehmet, II. Murat ve Fatih devirlerini bizzat yaşamış olduğu içhı eseri önemlidir. Sultan n. Bayezıt devrinde yazılan "Cihannüma" adlı ta rih Neşrî Mehmet Efendi'nindir. Devrin diğer bir eseri ise İdris-i Bitlislimi Farsça olarak yazdığı "Heşt Behişt" adlı tarihi dir. II. Bayezit devrinin en önemh tarihçisi, aynı zamanda İslâm hukuku ve edebiyat alanlarmda da önemli bir bilgin olan Ahmet Şemseddin İbn-i Kemal (Kemalpaşazade)'dir. Şeyhülislâmlık da yapmış olan Kemalpaşazade'nin "Tarih-i Al-i Osman"ı devrinm en önemli kaynağıdn. 16. yüzyılm diğer önemli tarih yazarlarmdan Lütfi Paşa ve Behişti de sayıln. Kanuni devrinin üç önemli tarihçisi vardır ki, devirlerme tesir etmişlerdir. Bunlardan Hoca Sadeddin Efendi (ölm. 1599) "Tac-üt Tevarih" adh bir tarih yazmıştn. Gelibolulu Mustafa Ali ise "Künhül Ahbar" adlı eserinde 1579 yılına kadar dünya
taritlini yazmıştır. Üçüncü tariiıçi ise, 1600 yılında ölmüş olan Mustafa Selanikîdir. Eseri "Tarih-i Selaniiiî" devrin en önemli kaynaklarmdandır. » Dinî, hukuki, felsefi ve benzeri sosyal ilimlerde Osmanlı medreseleri ile eski İslâm gelenekleri arasmdaki bağ 14. ve 15. yüzyıllarda Davud-i Kayseri ve Molla Fenarî tarafından sağlan mıştır. Osmanlı medreseleri ve "ulema"sı da bu sebeple, birçok diğer İslâm memleketlerinde olduğu gibi, ünlü İslâm bilgini Fahreddin Râzi'nin kurduğu "mektebi (ekol") (ilim, sanat gibi konularda kendine özgü usûl ve yolları olan akımlar) benimse diler. Bu mektebin Türkiye'deki kurucusu olan Molla Fenarî'yi öğrencisi Molla Yeğen, O'nu öğrencisi Hızır Bey takip etmişlerdh. 15. ve 16. yüzyıllara değer kazandıran bilginler yetiştir mişlerdir. Hızır Bey'in öğrencileri Hocazâde, Hayalî, Keştelânî, Sinan Paşa idi. Sinan Paşa Tokatlı Molla Lüfti'yi, O da Kanuni devrinm ünlü şeyhülislâmı ve bilgini Kemalpaşazade'yi yetiştirmiştir. İşte Kanuni devrinin ünlü şeyhülislâmı ve diğer meşhur bilgini ve Kanunî'nin bu ismi almasma sebep olan ünlü "Kanunname-i Ali Osman" adlı kanunların yapılmasını sağlayan Ebussuud Efendi, Kemalpaşazade'nin öğrencisidir. 17. Yüzyılda Bilim: Koçi Bey, 17. yüzyıldaki ilmî çalışmalarının durumunu anlatırken şöyle demektedir: "Halen tarik-i ilim dahi fevkalâde mütegayyir olmuş ve aralarmda cari olan kanun-ı kadim tenez zül bulmuştur... Menasıb-ı ilmiyye şefaatle verilmek murad değildh. Âlim hangisi ise ana gerelctir." Sultan IV. Murat'a (16231640) sunduğu ünlü "Risalesinde" medreselerin nasıl bozuldu ğuna böyle değinen Koçi Bey yöneticilerden idi. Bir de devrin en büyük bilginlerinden olan Kâtip Çelebi'nin bu konudaki fi kirlerine bakalım. Kâtip Çelebi, "Mîzân-ül Hakk fî İhtiyâr-il Ahakk" adlı eserinde, İslâm tarihindeki ilmin gelişmesini özet ledikten soma, kendi yaşadığı 17. yüzyıh şöyle değerlendniyor: "Ulu Osmanlı Devleti'nin ilk çağlarmdan Sultan Süleyman Han zamanma gelinceye kadai- "hikmet ile şer'iat" ilimlerini cemeyleyen (bharaya getiren) muhakkikler (gerçeği arayan araştırıcı-
1ar) ün salmışlardı. Ebulfeth (Fatih) Sultan Mehmet Han Medaris-i Semaniye'yi yaptırıp İcanuna göre iş görülüp okutulsun di ye vakfiyesinde yazmış ve "Haşiye-i Tecrit ve Şerh-i Mevakıf' (ünlü İslâm bilginlerinden Nasredin Tûsihin Tecrid ve Abudüddin İci'nin Mevakıf adlı eserlerine, yhıe ünlü bilgin Cürcanî'nin yazdığı açıklamalar) dersierhıin okutulmasını bildirmişin. Son ra gelenler bu dersler felsefiyâttn diye kaldırıp Hidaye ve Ekmel (Burhanedin Ali'nin (ölm. 1197) ünlü Hidayetü'l-Mübtedî adlı eseri ve açıklaması) derslerini okutmayı akla uygun gördü ler. Yalnız bunlarla yetinmek akla uygun olmadığı için ne felsefiyât kaldı, ne Hidaye ne Ekmel. bununla Osmanlı ülke sinde ilim pazarına kesat gelip, bunlan okutacak olanlann kö kü kurumaya yüz tuttu." Koçi Bey ile Kâtip Çeiebi'nin ifadelermden anlaşıldığı gi bi, 17. yüzyılda, Osmanlı ilim dünyasmda önemli b h düşüş baş lamıştır. Fen ilimleri bir tarafa, dinî ilimlerde bile geçmişteki eserleri tekrardan öteye geçilmemişth. 17. yüzyılın şüphesiz en önemli bilgini Kâtip Çelebi'dir. Medreseden yetişmediği için "Kâtip" diye adlandırılan Hacı Halife Adullahoğlu Mustafa (1609-1657)'nin başlıca eserleri şunlardır: • Ke§f-üz-Zünun: 15 bin ilmî eserin yazarı ve konusu hak kmda yazılmış bir bibliyografya eseridh. • Cihannümâ: Coğrafyaya dair olan bu eser, 1727'de ku rulan ilk Türk matbaasında basılmışın. • Fezleke: Tarih kitabıdır. Bu eserinin Türkçesi "Takvimüt Tevarih"tir. • Tuhfet-ül Kibar fi esfar'il Bihar: 1656 yılında Osmanlı donanmasının Venedikliler'e yenilmesi üzerine, üzüntü ile yaz dığı, Osmanlı Devleti'nhı deniz savaşlarını anlatan bir eserdir. • Mîzân'ül Hakkfî İhtiyar'ü Ahakk: Fen ihmlerintn fayda sı ve devrindeki bazı tartışmalar hakkmdadn. • Düstûr'ül amel li ıslah'il-halel: Bu eseri devletin ıslahat çahşmaları hakkmdadn. Bu devrin bir diğer önemli siması da "seyyah-i âlem" Ev liya Çelebi'dir. (1611-1682). Evliya Çeiebi'nin çok hacimü
olan "sayaliatnâmesi" dünya tarituiiin en büyük seyahat kitaplarındandn. Osmanlı memleketleri ve toplumu merkez olmak üzere çeşitli komşu ülkelerden, devlet, toplum yapısı, yaşayış, coğrafya, tarih, fohdor vb. gibi çok çeşitli alanlardan bahseden Evliya Çelebi'nin özellikle çok güzel bir Türkçe kullandığı gö rülmektedir. 17. yüzyılda, bunlardan başka San Abdullah Efendi, Hihrî Ali Efendi, Hazerfen Hüseyin Efendi, Müneccimbası Ah met Dede gibi önemli bilgmler yetişti. Dinî, tarihî, ahlâkî eser ler yazddar. 18. Yüzyüda Bilim: Bu yüzyıl fen ilimleri bakımmdan olmasa bile, genel kül tür alanmda çok değerli eserlerm verildiği bir devir olmuştur. Yüzyıl başmda Damat İbrahim Paşa içinde ünlü şair Ne dim'in de bulunduğu 25 kişilik bir "ilim kurulu" kurmuş ve Bedreddin Aynî'nin Ikd-ül Cuman adlı büyük tarih eserini ve Hondmir'uı "Habib'üs Siyer"ini tercüme ettirmiş idi. Bu "kurul daha pek çok eseri tercüme etmiştir. Bunlardan İstanbul Kadısı Esat Efendi Aristo'nun "Fizik" adlı kitabmı açıklamalarla çe virmişin. Açıklama kısımlarmda bir dairenin kareye çevrilmesi problemmden, teleskoptan, mikroskoptan bahsetmiştir. Tıp alanında Süleymaniye Tıp Medresesi (Üniversitesi) müderrisi Ayaşlı Şifaî, doğum ve çocuk ve sağlığı hakkmda "Tedbir'ül Mevlûd" adlı bir eser yazmıştır. Eserde çocuklarm dövülmemesi gerektiği hakkındaki fikrini ısrarla savunması dikkat çekicidir. Ömer Şifaî adlı (ölm. 1742) bir başka hekim ise tıp ve kimyaya dair iki eser yazmıştn. Batı'daki bazı gelunelerî de aktaran Ömer Şifaî, tıpta madenî maddelerin de ilaç ola rak kullanılabileceğini savunmaktadn. Bu yüzyılda, doğunun bitkilerden yapılan ilaçlarma karşılık, batıdan kimyevî ilaçlar gelmeye başlamıştı. Hatta Avrupa'dan birçok doktor geüp, Os manlı şehirlerinde çalışmaya başlamışlardı. 1729 yümda, bu durum yerli hekünler arasmda rahatsızlüc meydana getirmiş ve hükümet bir emirle bütün hekimleri smavdan geçirmeye karar vermişti.
Abba S Ve sim Efendi (ölm. 1761) devrin hekimlerindendir. "Düstûr'ül Vesim fi Tıbb'ül Cedid ve "I Kadim" (eski ve yeni tıp konusunda Vesim'in Prensipleri) adlı eseri ün kazan mıştı. Çok çeşitli hastalıklardan bahseden Vesim Efendi'nin, verem hastalığmm mikroplardan meydana geldiğini yazdığmı biliyoruz ki, kimi bilginlere göre, Vesim Efendi bunu dünyada ilk defa keşfetmiştir. Matematik alanında 18. yüzyılda, ordunun ıslahı için ge tirilen yabancı uzmanlarm da tesiri ile önemli gelişmeler ol muştur. Kumbaracı Ahmet Paşa ve Baron dö Tot bunların başmdadn. Bu ikisinin teshi ile Hendesehane ve mühendishane adları ile matematik ve geometri okulları açıhmştn. 1734 yılm da kumlan bu okulun ilk hocalarmdan IVIehmet Sait Efendi, iki nokta arasmdaki uzaklığı hesap yolu ile ölçmeyi sağlayan bh usûl geliştirmişth. 18. yüzyılda, matematikten de bahseden, ansiklopedik b h eser olarak en dikkati çeken Erzurumlu İbrahim Hakkı'mn Marifetnamesi'dir. Kemen her türlü ilimden bahseden bu eser, pek ün kazanmıştı. 17. ve 18. Yüzyıllarda
Teknik:
Bu devhlerde, teknik buluşlar henüz Batı'da da yeni başla mış idi. Ancak, önemli b h teknik geüşme olarak matbaanın kumlmasmı sağlayabiüriz. Bunun yam sıra, kâğıt fabrikası, kumaş fabrikası yapılmıştır. Ayrıca gemicilik, silah sanayi gibi askeri alanlarda bhçok teknik çalışmalar olmuştur. 1725 yılmda İstan bul'da b h çini fabrikası da kumhnuştu. Teknik çalışmalar ge nellikle, Avrapa ülkelerhıden daha zayıf idi. Tarih ve Siyaset Eserleri: 17. yüzyıl tarihçileri şunlardır: • İbrahim Peçevî, Karaçelebizade Asım Efendi, Müneccimbaşı Ahmet Dede. Yüzyılm sonuna doğru "Vakanüvis"lik (tarihi olaylan günü gününe yazan resmî tarihçi) makamı kurul muş ve ilk defa olarak Naima Efendi bu göreve tayin edilmiş-
tir. O'nun "Naima Tarihi" adı ile meşlıur oian eseri çolc önemli bil- Osmanlı tarihidir. 18. yüzyılda, devrin i^cr'ûvçisi M e hmet Reşit Efendi'dk. Sa rı Mehmet Paşa iki eser yazmıştn. Bunlardan Zübbet'ül Vekayi tarih eseridir. Asım Efendi ile Vasıf Efendi devrin diğer vakanüvisleridir. Silâhtaı- Mehmet Paşa da devrin önemli bir tarihçisiydi. Bu yüzyılların bir diğer önemli eserler topluluğu ise "hü kümdarlara nasihat" şeklinde kaleme alman, siyaset ve ıslahat eserleridir. Daha Kanunî devrinde ünlü vezir Lüfti Paşa Asafname adlı eseri ile özgün bir siyasetnâme meydana gethmişti. 17. Yüzyıl başında Ayn-i Ali Efendi devlet yapısı, kanunları, bunların ıslahı konularında eserler yazmıştı. Koçi Bey 1631 yılında IV. Murat'a ünlü Risale'sini Koçi Bey'e göre gerilemenin dört sebebi vardı:
sundu.
• Padişahlarm hükümet ve askerlik işlerine bizzat bakma maları. • Sadrazamlık makamının gücünün azalması. « Sarayda ve diğer devlet kurumlarında farklı fnkaların (gurup, parti) ortaya çıkması. » Devlethı her kurumunda görülen bozulmalar. Kâtip Çelebi 1656 yılında yazdığı "Düstûr'ül Amel fi Islah'ul Halel" adlı eserinde, Koçi Bey'in söylediklerini tekrarlar ve Osmanlı Devleti'nin gerçekten b h zayıflama içinde bulundu ğunu, ancak temel gücünün sağlamlığı yüzünden yüzyıllarca daha yaşayabileceğini söyler. Islahat yolları gösterh. Yüzyılm sonuna doğru Sarı Mehmet Paşa benzer b h eser yazarak adını "Nesayih'ül Vüzera vel Ümera" (Vezirlere ve idarecilere nasihatler), koyar. Naima Efendi de tarihinde benzer konuları işlemiştir. Bu yüzyılda dikkati çeken bu eserlerde, devletin zayıflamasmm ve gerilemesinin tesbit edilmesi, sebeplerden çok zayıfldc belirti lerinin üzerinde durulmasıdn.
18. Yüzyılda ıslahat konusundaki eserlerden başlıcası/örahim M üt eferr ikanın eseridir. Bu eserm tesiri ile Avrupa tarzı askerî eğitime önem verilmiştir. Yüzyılın sonunda III. Selim, devlet ileri gelenlerinden ıslahat konusunda rapor istemiş ve birçok raporlar haznlanmıştır. III. Selim ıslahatlarm temeli bu çalışmalardır. Bunlarda daha çok askerî ıslahat üzerinde duruyorlaı- ve eski ordunun yanmda yeni bir ordu kurulmasını savu nuyorlardı. ç. Y a z ı , D i l
ve
Edebiyat
14. , 15. ve 16. Yüzyıllarda Dü ve Edebiyat: Osmanlı Devleti'nde, resmi dil Türkçe idi. Devletin her türlü yazışmaları, işlemleri, merkez ve eyaletlerdeki bütün res mi defter, kayıt, şer'i siciller Türkçe idi. Padişahlarm fermanla rı, verdikleri berat, yaptıkları kanunnameler, yazdıkları şiirler tamamen Türkçe idi. Osmanlı Devleti topraklarmda Türkçe her yerde geçerli, en yaygın dildi. Edebiyat, ilim, sanat ve eğitim esas itibariyle Türkçe idi. Ancak, bu yüzyıllarda Batı ülkelerinde nasıl Latince ve eski Yunanca rağbet görüyor ve Avrupa milletlerinin birçok ilim, edebiyat ve sanat adamları eserlerini bu dille veriyorlar idi ise; Osmanhlar'm da Arapça ve Farsça şiir yazdıkları olmuştu. Ancak hiçbir zaman bu durum esas olmamıştı. Bununla bera ber, Türkçe'ye bhçok Arapça ve Farsça kelimeler girmişti. Ço ğu zaman Türkçe, bünyesme giren bu Arapça ve Farsça kelime leri, kendine uydurmuş ve bu kelimeler Türkçe dilbilgisi kurallaı-ma göre kullanüarak, bhçoğunun yabancılıkları giderilmiştir. Türkçe'nin Etkileri: 15. ve 16. yüzyıllarda Türkçe'nin, yeni fethedilen Balkan milletlerinin dilleri üzerinde büyük etkileri olmuştur. Mesela, Sırpça'da asnlar içinde 900 kadar Türkçe kelime yerleşmiştir. Yunança'dan Türkçe'ye bin kadar kelime geçtiği halde, Yunanca'da bulunan Türkçe kelimelerin sayısı üç bin kadardn. Arna-
vutça'nın tier üç Iceiimesinden biri Türlcçe icaynaidıdır. Bulgarca İse, sırf Osmanlı devri tesiri olarak beş binden fazla Türkçe kaynaklı kelimeye sahiptir. Macarca ve Romence de aynı şekil de Türkçe'den etküenen diller arasmdadn. Türkçe'nin Arapça ve Farsça'dan etkilendiğmi yukarıda belirtmiştik. Ancak bu diller ve özellikle Kuzey Afrika topluluklarımn kuUandrklan Arapça da Türkçe'den etJdlenmişth. Osmanh Devleti'nde bu yüzyıllarda, padişahlardan başla yarak, devletm ileri gelenleri ve aydmlar bhçolc yabancı dil biIhlerdi. Genellikle padişahlar Arapça, Farsça, Snpça, Yunanca, Latmce gibi dillerin bazılarmı öğrenhlerdi. İlmiye smıfı mensuplarımn çoğu Arapça ve Farsça bühdi. Askerî mülkî yönetici ler ise kendilerine gereken dilleri bilhlerdi. Mesela, akmcılar ve akmcı komutanları Almanca, Macarca, Slav dilleri ve İtalyanca gibi dilleri konuşuyorlardı. Denizciler, özellikle korsanlar ve re isler Akdeniz sahillerindeki çeşitli medeniyetlerhı dillerini bilir lerdi. Edebiyat: Osmanlı Devleti'nin daha ilk zamanlarmdan itibaren ede biyat, iki geleneğin etkisi altmda doğmuştu. Osmanlı edebiyatımn bu iki temel kaynağmdan bhini, elbetteki "tarüıi Türk edebeyit geleneği" ile Selçuklulardan itibaren Türkler üzerinde de önemh tesirler meydana gethen Fars edebiyatı idi. Bu üd temel, 15. ve 16. yüzyıllarda birbiriyle yanyana ve kimi zaman da kar şılıklı etkileşmeler içinde, "Divan Edebiyatı" ve "halk edebiya tı" adları verilen iki türün doğmasma sebep oldu. Bu iki türün arasmdaki üçüncü edebi akım ise "Tekke Edebiyatı" denilen Tasavvuf Edebiyatı idi. 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanh edebiyatmda pek çok şair ve edipler yetişmişth. Çeşitli iüm daUarmda yazılan eserleri de edebiyat sahası içhıde saymak mümkündür. Özellikle, tarih, coğrafya, dhü ilimler üzerine yazılan eserler aynı zamanda birer edebiyat eseridir. Ancak onlar hakkmda kendi bölümlerinde bügi verüeceğinden burada şair ve edipler ile eserleri üzerhıde duracağız.
Ahmedî ilk Osmanlı şairlerinden sayıln:. O'nun "İskendername" adlı eseri 8250 beyit halindedir. Şeyhî "Harname" adlı mesnevi türündeki hiciv şiiri ile ünlüdür. On beşinci 3âizyıhn İkinci yarısmda en önemli şairlerden biri Bursah Ahmet Pa şadır. Bu yüzyılm yine en büyük şairlerinden biri "Mevlid" yazarı Süleyman Çelebi'dir. O'nun, Peygamberimizin (s.a.) ha yatım anlattığı mesnevi tarzmdaki "Mevüd"i hâlâ bütün Türki ye'de haUan okuduğu ve sevdiği bir eserdir. Necati divan şiiri nin somadan ömek ahnan büyük şairlerinden idi. "Kâbusname" adlı eseri Farsça'dan çeviren Mercimek Ahmet 15. yüzyılm nesir ustalarmdandn. Yine bu devrin ünlü nesir yazarlarmdan Sinan Paşa'nın "Tazarru-name" adh eseri, dinî, ahlakî, bir eserdir. Divan edebiyatı 16. yüzyıl ortalarmda doruk noktasma ulaşmıştı. Zamamn en büyük şairi Baki idi. Bu devrûı düz ya zıda (nesir) en ünlü yazarı ise Taşköprülüzade'dir. O'nun "Şakayık-ı Numaniye"si bir biyografi eseridir. Feridun Bey'in "münşeat" adh resmi yazüarm toplandığı mecmuası da dikkat çeken bir eserdir. Halk edebiyatı alanmda 15. yüzyıl başlarmdaki en önemli olay "Dede Korkut" hikâyelerinin yazıya geçirilmiş olmasıdır. Yüzyıl içinde Kaygusuz Abdal ve 16. yüzyılda ise Pir Sultan Abdal, Karacaoğlan, Körüğlu gibi şairler yetişmiştk. 17. ve 18. Yüzyıllarda Dil ve Edebiyat: 17. Yüzyüda, Osmanh Devleti yönetimi ve siyasi yapı ba kımmdan eski parlak devrini kaybetmeye başlamış idi. Ancak Türkçe ve Türk kültürü fethedüen Rumeü, Macaristan, Sırbis tan gibi bölgelerde ve Kuzey Afrika eyaletlerinde önemli bir yer mtmuşm. Edebiyat alanmda İran tesirleri azalmış idi. Basra ile Budin arasmda yayılan Türk medreseleri, Türkçe ve Türk kültürünün önemh yayılma merkezleri idi. Devrin ünlü şairleri Bağdatlı Ruhî, Neft, Şeyhülislâm Yahya (ölm. 1643), Nailî idi. Halk edebiyatı dalmda Âşık Ömer, Cevheri ün kazandüar.
18. Yüzyılda, divan şiirinde dilde kısmen sadeleşme ol muştu. İstanbul şivesi, bütün incelikleri ile kullanılmaya baş lanmış, yerli konular işlenmiş ve hatta halk şiirinin, divan şiiri üzerhıde bazı etkiler olmuştur. Devrin en önemli şairleri Nedim ile Şeyh Galib idi. Ragıp Paşa da öğretici şiir dalmda önemli bh isim olmuştu. Bu devrin söz edilmesi gereken yeni bir türü ise sefaretnâmelerdir. Yhmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin Fran sa'da gördüklerini anlattığı risalesi oldukça dikkat çekicidir. Sa'dabad
Eğlenceleri:
Bu devrin en önemli tezahürlermden biri de Haliç ve Bo ğaziçi eğlenceleridir. İbrahim Paşa'nm padişah için yaptırdığı "Sa'dabad" adlı köşkün etrafında meydana gelen ve derece de rece diğer devlet adamlarına, halka ve diğer şehhlere yayılan eğlenceler, o devir Türk toplumun uzun savaşlar ve devamlı mücadeleler arasında bir dinlenme dönemi oldu. Lâle çiçeği ve diğer çiçek türlerinin binlerce çeşidi yetiştirildi, tabiata önem verildi. Haliç ve Boğaziçi nefis bahçelerle donatıldı. Yaz gece leri lâle eğlenceleri, kış geceleri "helva sohbetleri" toplumda b h canlanma meydana gethdi. Fikrî Hareketler: Lâle Devri'ni sadece bir eğlence devri olarak görüp, de ğerlendirmek yanlıştn. Çünkü bu devri bhçok fikri gelişmelerin de başlangıç devri olmuştur. Sadrazam İbrahim Paşa, devrin ünlü şair, edebiyatçı ve ilim adanlarım koruması altia almıştı. Padişah da aynı şekilde davranıyordu. Onları gören devlet ileri gelenleri ve halktan zen gin kişiler de aynı şekilde ilim, sanat ve edebiyat hareketlerini desteldemekte idiler. İbrahim Paşa, Arapça, Farsça ve diğer dillerden önemli eserlerin tercüme edilmesi içhı b h kurul meydana gethdi. Seyyid Vehbi, Nedim, Nahifi, tarihçi Raşid, Osmanzade Taib gibi edip ve şahlerhı de bulunduğu bu kurul devrin ileri gelen bil ginlerinden oluşuyordu. (1725)
Şair Nedim, Mevlevî Ahmet Dede'nin 17. yüzyılda yazdı ğı Camiüd Düvel adlı eserhıi "Sahaif-ül Ahbar" adı il Türlcçe'ye çevirmişti. Yine Arapça'dan "Aynî Tabib-üs-Siyer isimli Hondmir'in eseri kısa zamanda, Türkçe'ye çevrilmiş idi. Yine bu de virde Aristo'nun eserlerinden ve bu eserlerin şerhlerinden (yo rumlarından) bazıları tercüme edildi. Büyük eserlerin kısa za manda tercüme edilmesi için İbrahim Paşa, ilim adamlarına parçalar halinde dağıtıp, her bölümü ayrı ayrı tercüme ettirip, soma birinin denetimmden geçirtiyordu. İbrahim Paşa, İznik ve Kütahya'daki eski çini sanattnm yok olmakta olduğunu öğrenince hemen İstanbul'da bir çini fabrikası kurdurmuştu. Yine "Hatayî" adı ile bir kumaş fabrika sı kurdurmuştu. Matbaa'mn Açüması
(1727):
18. Yüzyılm önemli ıslahatlarından biri de matbaanın açıl masıdır. Matbaanın 1450 yıllarında geliştirilmesinden, kitap basmanın yaygınlaşmasından sonra Avrupa'da ilim, sanat ve kültürde çok önemli gelişmeler olmuştu. O zamana kadar, kitap doğu ülkelerinde çok iken, elle kitap çoğaltma "Hattaüık" adı ile bir sanat bile olmuşken, matbaanm ortaya çıkışı sonunda do ğu ülkeleri bu üstünlüklerini kaybetmişlerdi. 1450 yılından hemen sonra İstanbul'da, Hristiyanlar ve Yahudiler tarafından matbaalar kurulmuş ve çalıştırılmıştır. Türkçe basım yapacak matbaanm 1727 yılma kadar kurulma masının birçok sebepleri vardır. Bunların başında, o devnlerdeki toplumun kitap ihtiyacının, bu işi meslek edinen "hattadar" tarafından elle yazılmak suretiyle karşılandığını ve bu bakım dan, matbaanın "çok acil bir ihtiyaç" olarak görülmediğini söyleyebilniz. İkinci olarak ise, kitap çoğaltma işinden geçinen ka labalık bir hattatlar topluluğunun matbaanın açılmasma karşı koyduğunu belirtmek gerekir. Yoksa hiçbir zaman Osmanlı toplumu kitap çoğaltılmasının karşısında değildi. O devirlerde, bugün kütüphanelerimizde bulunan yüzbinlerce "yazma" kitap, tamamen "canlı matbaa makmeleri" diyebileceğimiz hattatlar tarafından çoğahılmıştı.
Ancak, matbaanm iki asn gibi uzun bir süre kurulmaması, kültürel gelişmeyi aksatan önemli bir engel olmuşmr. Türkçe kitap basmak için, ilk olarak çalışan Said Efendi ile İbrahim Müteferika (1674-1745) olmuşlardn. Zaten bunlara kadar bu işe ciddi olarak teşebbüs eden de olmamıştn. Bu ikisi, Sadrazam İbrahim Paşa'ya başvurarak bir matbaa açmak iste diklerini bildirmişler ve gereken izinleri almışlardır. Ancak bunlarm matbaa kurmalarma, hattat esnafı karşı çıkmış ise de, Kur'an ve önemli dinî kitaplarm çoğaltılmasmm hattatlara bnakılması ile mesele çözümlenmiştir. Kurulan bu matbaada ilk basılan eser Türkçe-Arapça bir sözlük olan "Van Kulu Lügati"dir. İbrahim İVIüteferrika, ölümü ne kadar yirmi senede 16 eser basmıştı. Bunlarm içinde Kâtip Çelebi'nin bazı eserleri ile Naima Efendi'nin ünlü "Naima Ta rihi" de ilk basılan eserler arasmdadn. d. G ü z e l S a n a t l a r : 15. yüzyd sonlarmda, mimarinin yanmda "Minyatür" (Re sim), "Çhü", "Oymacılık", "Kakmacılık" gibi sanatlarda gehşti. "Hüsn-i Hat" (güzel yazı) sanatmda II. Bayezit devrinde bu sanatm öncülerinden ve en önemh temsilcilerinden biri olan Şeyh Hamdullah yetişti. Minyatür Osmanlı devrinde "resim" sanatı demektir. Sa rayda 1525 yılmda 41 tane ressam vardı. Türk ressamlarmdan Sinan Bey, Fatih devrinde yetişmiş ve Fatih'in gül koklayan meşhur minyatürünü yapmıştı. "Nakkaşân-ı hassa" da "Ser Nakkaş" saraydaki ressamlarm başı idi. Özel olarak minyatür sanatı ile uğraşan pek çokm. Yavuz Sultan Selim dahi iyi bir minyatür ustası idi. O'nun Çaldıran Savaşı'm anlatan müıyatürü, ne yazık ki bugime ulaşamamamıştn. Bu yüzyülardaki meşhur Türk ressamları şunlardır: Fatih devrinde, Sinan Bey, Seyyid Lokman; 16. yüzyılda ise, Hünernâme adlı meşhur eserin sahi bi Üstad Osman, şair Mustafa Sai, Niğari Haydar Reis (Barba ros'un yakım olan Niğari denizci idi ve O'nun gül koklayan res mini yapmıştı.)
Hat sanatı çok gelişmişti. Güzel yazı Türk evinde tablo gibi asılırdı. Bu işle uğraşan on binlerce hattat vardı. Meselâ, Kanunî devrinde sadece Şair Bâki'nin divanmı yazıp (çoğaltıp) bunu satarak geçinen hattatlar bulunmaktaydı. Kitaplar çoğal tan, snadan hattatlar olduğu gibi, tamamen b h sanat olarak ça lışmasını sürdüren, dahî hattatlar da vardı. En çok yazılmasma dikkat edilen Kur'an idi. Bu dal öylesine gelişmiş idi ki, İslâm dünyasında "Kur-an Arapça vahyedildi, ancak Türkler tarafın dan yazıldı, okundu" denirdi. İlk büyük hattat olan Şeyh Ham dullah'tan soma 16. yüzyılda bu sahada zhveye çıkan hattat Ahmet Şemseddin Karahisarî (Afyon Karahisarh) idi. Süley maniye Camii'nin yazıları O'nun eseridh. Mûsikî: Osmanlı Devleti'nde musiki, Türklerin Ortaasya'dan ge tirdikleri ve Anadolu ve Yakındoğu'da zenginleştirdikleri çizgi de devam etmiştir. Musiki Türk mületinin en çok değer verdiği güzel sanatlardandn. Türk musikisi, Osmanlı devrinde, çok ya yılmış ve Türk hakimiyetindeki birçok toplumlara tesh etmiştir. "Mehterhane" dünyada askerî musikinin en önemh ve ilk örneklerinden bhidh. İstanbul'un fethi snasmda iki bin kişilik mehter takımmm, çaldığı askerî marşlarla orduya heyecan ver diğini ve hatta "hücum" marşı üe hücumun başlatüdığmı bihyoruz. Nefesli ve vurmalı çalgılardan oluşan mehter takımında baş saz "davul" idi. Davul diğer taraftan Türk devlet gelene ğinde "istiklâl" işareti idi. 15. ve 16. yüzyıllarda padişahm ve sırası ile diğer önemli yöneticilerin daireleri önünde belli za manda mehter çalardı. Mehterhane, sefere giden Osmanh ordu sunun en önemli unsurlarmdan bhi idi. Osmanlı toplum yapısmda önemh bir yer tutan, tarikat ve tekkelerde musiki "icra edilhrdi". Mevlevîler başta ohnak üze re, tarikatlarda çeşitli şekillerde, musiki eserleri bestelemniş, çalınmış, saz aletleri yapılmış veya icat edilmişth. Türk musikisinhı kendine has b h noktası vardı ve onunla yazıhrdı. Kur'an belli makamlar ile okunur, "mevlid" ve ezan makanüa okunur du. Din adamları musiki bilir ve uygularlardı.
Halk âşıklarının (veya iıalc âşıicları) tariiıi Türle sazı (bağ lama) ile halk türkülerini söyledikleri belli yerier vardı. Âşıklar, aralarmda yarışmalar bile düzenlerlerdi. Karacaoğlan, Kör oğlu gibi halk şairleri aynı zamanda musikişinas idiler. Bugün, Sultan II. Bayezit tarafından yapılmış besteler hâlâ korunmaktadır. 16. yüzyıl bestekârlarmdan bhi de Kırım Hanı //. Gazi Giray Han idi. 15. yüzyılın başlarmda, Bursa'da Sultan II. Murat'ın yanmda bir süre bulunmuş olan büyük Türk musiki bilgini Merağalı Abdülkadir, Osmanh musikisinin en önemli öncüsüdür. 15. ve 16. yüzyıldan bugüne kadar kalan beste çok azdır. Ednne'deki II. Bayezit Külliyesi "akıl hastanesi"nde, mu siki ile tedavi yapılndı. Musiki makamlarmın, akıl hastalarının tedavisinde kullanılması tamamen Osmanlı tıp bilginlerinin bu luşu idi. e. M î m a r î : 15. ve 16. Yüzyıllardaki Osmanlı mimarisi, bütün Türk ta rihi içinde Türk mimarlığının ulaştığı en yüksek noktadır. Selçuklular'dan devir alman mimarî Bursa, Edine gibi merkezlerde ilk gelişmesüii tamamladı ve İstanbul'da doruğuna çıktı. Rume li, Mısır, Irak, Suriye, Macaristan ve hatta Hindistan, Kuzey Afrika gibi yerlere yayıldı. İstanbul'un fethinden sonra Fatih, şehrin imarı ve Fatih külliyesinin yapılması gibi görevlerle, "şehiremini" ne bağlı bir "mimarbaşı" tayin etti. Mimarbaşı (Sermimar-ı mimarân-ı hassa) Osmanlı Devleti'nin, günümüz ifadesiyle "bayındırlık bakanı" idi. Kendisine bağlı geniş bir teşkilatı ve Topkapı Sara yı içinde "Hassa Mimarları Ocağı" adlı yüksekokul bulunmak taydı. Her eyalet ve vilayetlerde mimarbaşma bağlı mimarlar, bölgelerindeki inşaat işlerini denetler, devlet inşaatlarını yapar lardı. Hassa Mimarlar Ocağı, usta-çırak usulü ile çalışan, devrm en yüksek mhnarlık okulu idi. Sıkı bir seçimle bu okula ge lebilen mimarlar, burada mimarbaşı ve yardımcılarının gözeti minde ve yamnda yetişirlerdi. Bunlarm sayısı çok fazla olmaz dı.
Meselâ, 1528 yılında bu ocakta 14 mimar bulunmaktaydı. Yüzyılın sonuna doğru sayıları artmıştn. Mimarlar yapacakları eserlerin maket ve planlarını yaparlar ve daha sonra inşaata baş larlardı. Yapım sırasında mali işlerle uğraşmazlar, bu işler için bir maliye memuru tayin edilirdi. 15. ve 16. Yüzyıllarda mimarbaşı olanlar şunlardı: Eski Sinan, Mimar Murad, Mimar Ayas, Mimar Hayreddin, Mimar Acem Ali, Mimar Koca Sinan (1538 ile 1588 arasında elli yıl görevde kaldı). Mimar Davud Ağa (1588-1599). Mimarbaşüar, tayin edildikten soma ölünceye kadar görevde kalnlardı. 15. Yüzyılda ywpilan Fatih Külliyesi (cami, medrese, has tahane, imaret, sübyan mektebi vb. gibi eserlerden oluşan yapı ların meydana gethdiği bütüne bu isim verilhdi), Beyazıt Külli yesi, Bursa, Edirne gibi şehirlerdeki tarihi yapılar meydana gethildi. İstanbul ve Edirne'deki II. Bayezıt külliyelerinin mimarı olan Mimar Yakup Şah, bu asnda yeni bh usûl geiişthen önem li bir mimardır. Osmanlı mimarîsini Selçuklu havasmdan çıka rıp, kendine has b h üslup gehşthmişth. Mimar Sinan; 16. Yüzyıl mimarlığmm ve hatta "Türk Mhnarhğınm" pîri Mimar S inan" dır. Hemen bütün yüzyılı dolduracak kadar uzun süre (1538-1588) elli yıl mimarbaşı olarak çalışmıştn. Yetiştir diği öğrencileri, Türk mimarlığını Hindistan'a kadar taşımışlardn. Mimar Sinan'm bizzat yaptığı eserlerin sayısı yüzlercedir. Kimi tarihçileri göre "dünya mimarlarınm da en büyüğü" kabul edilen mimar Sinan, 81 cami, 50 mescid, 55 medrese, 19 türbe, 14 imaret, 3 hastane, 7 su bendi (ki bunlarm bazıları hâlen, İs tanbul Belgrat ormanlarında bulunmakta ve kullanılmakta olan küçük barajlardır), 8 köprü, 16 kervansaray, 333'Saray, 32 ha mam, 6 mahzen, 7 dar'ül kurra (kur'an okulu) olmak üzere 441 eser yapmıştn. Mimar Sinan'ın bu eserleri ülkenin çeşitli yerle rine dağılmış idi. Mimar Sinan'm eserleri içinde Süleymaniye Külhyesi, Se limiye Külliyesi, köprüleri, bhçok camileri günümüzde hâlâ de vam eden, İstanbul Haseki Hastanesi, Manisa ve Üsküdar Vali-
de-i Atik lıastaneieri, Mekke'de yapılan bir hastane 15. ve 16. yüzyıllarda yapılan başlıca hastanelerdir. Bunlardan Edime ve Manisa hastaneleri sadece "akıl hastaları" için yapılmıştı. Diğer bütün şehirlerde de küçük büyük hastaneler bulunmaktaydı. Hastane mhnarisî çok gelişmişti. Osmanlılar'da "su mimarîsi" de çok gehşmiş idi. Memkeletin her tarafmdaki kaplıcalar, "içmeler" ve "hamam"lar şek linde düzenlenmiş ve özel bir mimari geliştirilmişti. Sadece İs tanbul'da yüzlerce hamam vardı. Temizlik Osmanlı Devri Türk insanının en büyük tutkularından idi. Memleketin her tarafm daki binbir şekil ve güzellikteki çeşmeler ayrı bir mimarî eser ler gurubunu meydana getirirdi. Osmanlı mimarisinin, özellikle 16. yüzyılda en güzel ör neklerini köprü mimarîsi vermiştir. Mimar Sinan'm, Rume li'deki çeşitli köprüleri bugün hâlâ kullanıhnakta ve dünyamn hayranlığmı çekmektedir. Bunlardan Tuna Drava dirseğindeki O siy ek Köprüsü Kanunî devrinde yapılmış ve 8.665 adımlık uzunluğu ile Avrupa'nm en uzun köprüsü idi. Bosna-Hersek'te ki Naretva Nehri üzerindeki Mostar Köprüsü, Shıan'm en çar pıcı eserlerindendir. Tek kemerli olan bu köprü, Batüı bir tarih çisinin ifadesi ile "taş kesilmiş hilâldir." 1529'da yapılan Mus tafa Paşa köprüsü (bugün Bulgaristan şuurları içindedir.) 295 Metre uzunluğundadn. Mimar Sinan diğer köprüleri ise Büyükçekmece ve Alpullu köprüleridir. Sinan'm Bosna'da yaptığı Drina Köprüsü bir Yugoslav romancıya ilham kaynağı olmuş ve yazar îvo Andriç 1945'te "Drina Köprüsü" adh eseri ile No bel Ödülü kazanmışın. Osmanlı Mimarbaşılığmın uğraştığı bir başka alanda su yolları, bendler (baraj), kanallar idi. Mimar Sinan ve O'ndan soma başmimar olan Davud Ağa aym zamanda "su mühendi si" idiler. Kanunî devrinde, İstanbul başta olmak üzere devletin önemli merkezlermin su işi büyük nisbette çözümlendiği gibi, Mekke, Kudüs gibi beldelere de çok uzaklardan su getirilmiş idi. Osmanh mimarishıin, çok çeşith alanlardaki başanlarmm hepsmi snalamak oldukça zordur. Bu bakımdan, bu konuda son
olarak, kendi başnıa mimari değeri olan eserlerin verildiği alanlarm isimlerini sayaimı: Başta Mekke, İstanbul Hac yolu olmak üzere bütün önemli yollar üzerindeki Osmanlı Devleti şehirle rinde, tek başına mimari değeri olan çarşılar, bedestenler var dı. Kale mimarisi, başlıbaşma büyük bir alan idi ki, savunma işi olduğu için çok sağlam yapılırdı. Yine askeri amaçlı tersane ler, silah fabrikaları, tophaneler hep bher mimarlık şaheseri idi ler. Kütüphaneler ise hemen her şehirde bulunmakta ve özel bir mimarî üslup ile yapılmaktaydılar. Halen İstanbul'da kulla nılan bu tarihi kütüphaneler, Türk milletinin kitap sevgisinin eşsiz misalleridir. Saraylar ve bahçelerin düzenlenmesi de ayrı bir mimari üslup ile gerçekleştirildi. f. E ğ l e n c e
ve
Spor:
Klasik Osmanlı devirlerinde, hafta tatili yoktu. Ramazan ve Kurban Bayramlarmda tatil yapılndı. Hristiyanlar pazar gün leri, Museviler cumartesi günleri tatil yaparlardı. Osmanlı Dev leti, Hristiyan ve Musevî vatandaşlarmm tatillerine bakarak, bh süre Perşembe gününü Müslümanlar için tatil yapmış ve bu tatil Sultan II. Mahmut tarafmdan 1826 yılında "cuma" gününe almrmştı. Eğlenceler ve spor gösterileri; bayramlarda, orduların se fere gidiş ve dönüşlerinde, zaferlerin kutlanmasmda, padişahla rm cülus (tahta çıkış günü) günlerinde, esnaf bayramlarında, mevlid ve kandil (kutsal günler) günlerhıde, şehzadelerin do ğum günlerinde, çocukların okula başlama günlerhıde ve niha yet "Ramazan" ayınm gecelerinde yapılırdı. "Musiki", hayatın hemen her alanında görülürdü. Tekke lerde "Tasavvuf musikisi", camilerde "dhıî musiki", saraylarda ve üst tabakalarm mekânlarmda "klâsik musiki" ve halk arasm da "halk musikisi" çalınır ve dinlenhdi. Askerî musikiyi ise "Mehter Takmu" resmî bhıaiarm önünde çalardı. Savaşlarda da mehter bölükleri devamlı olarak faaliyet halinde idiler. Hristi yan ve diğer gayri-müslim halkm da kendi aralarında, meyha nelerinde evlerinde, kiliselerinde çaldıkları, dinledikleri müzik leri vardı. Türkler musikiyi bazı psikolojik hastalrklarm tedavi-
sindede Icullanmışlardır. Türle musikisi, insanm iyi, olumlu duygularmı ön plana çıkarmaya dönük bir musiki idi. "Karagöz Oyunu" Osmanlı döneminin en önemli eğlen celerinden biri idi. Orhan Gazi döneminde (1324-1362) Şeyh Küşterî tarafından ortaya atıldığı kabul edilen bu perde oyunu, asnlarca usta-çnak usûlü ile devam etmişti. "Orta Oyunu" tamamen geleneksel şekilde oynanan, ön ceden yazılmadan oyuncuların anında düşünüp, (senaryolaştırdıkları tuluat usûlü) Türk tiyatrosu idi. "Meddah"lâi, Türk eğlence hayatının uzun hikayelerini anlatan ustaları idiler. "Maskaralık" ise, şenliklerde özellikle devlet adamlarmm taklidlerini yapmak şeklinde yapılndı. Sade ce padişahlarm taklidi yapıhnazdı. "Kahvehane" ilk olarak 1553 yılmda İstanbul da açılmış tı. Yemen'de üretilen kahve içilirdi. Bîr süre sonra, Ameri ka'dan gelen tütün de içilmeye başlandı. Kahvelerde musiki de icra edilirdi. Kukla oynatılır ve sohbet edilirdi. Zamanla kahve içmek ve kahvehane açmak âdeti Avrupa'ya geçmişti. Bazen, kahvehanelerin yasaklandığı olurdu. Bilhassa, VI. Murat dev rinde, bir kahvehaneden çıkan yangının, şehirde büyük hasar vermesi üzerine, tütün içmek ve kahvehane açmak şiddetle ya saklandı. Ancak bu yasaklar uzun sürmemiştir. Boza içilen "Bozahane"ler de kahvehanelere benzerdi. "Meyhane" sarhoş edici içkilerin içildiği yer olarak, Os manlı Devleti'nin Hristiyan vatandaşlarmm mahallelerinde açı lırdı. Müslüman mahallelerde açılması yasaktı. Ancak, meyha nelere, Türkler'den devam edenler de olurdu. 18. Yüzyıl başla rında sadece İstanbul'da bin kadar meyhane vardı. Altı bin ka dar da şarap vb. tüccarı vardı. Bunların hemen hepsi gayri müs lim vatandaşlardan meydana geliyordu. "Mesire" adı verilen, kırlara çıkıp, yiyip-içip eğlenmek âdeti Türkler'de çok gehşmiş bir zevk idi. Kağıthane çaynı, Beykoz çaynı, Belgrad Ormanı, Çamlıca tepeleri vb. gibi mesi re yerleri zaman zaman devam edilen "teferrücgah (gezintiyeri)"lar idi. Boğaziçi ise, başhbaşma ayrı önemi olan bir yerdi.
Mehtaplaı-da yapılan "mehtâbiye fasılları", Boğaz'da üstün bir zevk eseri olarak, asırlarca devam etmiştir. Boğaz'da kadmlai" özel olarak yapılmış büyük kabinlerde (Deniz hamamı denilen bu ahşap kabinler, kıyıleuda kurulurdu) denize girerler, eğlenh'lerdi. "Sünnet düğünlen"nin en büyükleri, elbette "şehzade"lerinki olurdu. Büyük çayırlarda, meydanlarda halkm da coşkuyla katıldığı şenlikler halinde yapılırdı. Şehzadelerle birlikte binler ce çocuk da sünnet edilirdi. Aynı şekilde, varlıklı aileler, üst de recedeki idareciler de çocukları için sünnet şenlikleri düzenler lerdi. "Sûr-ı Hümâyûn" adı verilen devlet tarafından tertip edi len ve halkm çeşitli tabakalarının da katıldığı büyük şenlikler yapılndı. Bu tür şenliklerde, esnaflar, ordular, halkm çeşith ke simleri birçok hünerlerini de gösterirlerdi. 1583 yılındaki II. Mehmed'in sünnet şenliği böyle bir şenlik idi ve 55 gün sür müştü. "Harp oyunları" da spor gösterilerinin başmda gelirdi. Türk ordulaıı bu oyunlarda, önceden fethedilmiş yerlerin fetih lerini canlandnnlardı. "Avcılık" da en çok yapılan spor ve eğlencelerden biri idi. Binlerce kişinm katıldığı sürek avları yapılırdı. Sultan VI. Meh met, ava o kadar düşkün idi ki, "Avcı" lakabmı almıştır. "Atlı sporlar"m başında cirit gelirdi. "Çevgân" denilen at lı spor da çok yapılırdı. Çevgan, İngilizler tarafmdan, Hindis tan'daki Babur Devleti'nden almarak "Polo" adı ile dünyaya ta nıtılmıştır. At yaıışları da yine atlı sporlardan idi. "Güreş" en eski millî Türk sporlarından biriydi. Kırkpınar güreşleri altı asndn devam etmektedir. Kıran knana yapılan güreşlerde, rakibin sırtını yere getirmek, galibiyet için yeterdi. Fatih devrinden itibaren İstanbul'da Unkapanı ve Zeyrek'te "Pehlivan Tekkeleri" (Güreş kulüpleri) kurulmuştu. Evliya Çe lebi, Zeyrek Tekkesinde üç yüz zorlu pehlivanm çalıştığım yazmaktadn. "Okçuluk" Türkler'in asırlardır önem verdikleri ve yeryü zünde herkesten iyi yaptıkları bir spor idi. Pazartesi ve Perşem-
be güneri Okmeydaninda halk önünde ok atışları yapılırdı. 1200 adım (gez)den uzağa ok atanlar içhı nişan taşları dikilhdi, (1200 adım yaklaşık 800 m. kadardı). Cirit (mızrak) atmak, zırhları chit ile delmek de spor olarak yapılırdı. 2. K Ü L T Ü R D E Ğ İ Ş M E L E R İ
a. D ü ş ü n c e
Hayatı:
17. Yüzyıl: Osmanlı düşünce hayatının iki temel kurumu "medrese ve tekke" idi. Bu iki kurum, diğer kurumlarda olduğu gibi, 18. yüzyüdan itibaren bozulmaya başlamıştı. Bütün Osmanlı kurumularında görülen "duraklama" düşünce hayatında da görül mekteydi. 18. Yüzyılın ünlü düşünce adamları olan Kâtip Çele bi ve Koçi Bey'in eserlerinde bu durum açdc misallerle anlatıl maktadır. Medreselerde dinî bilimlerin dışmdaki sosyal ve fen bilimleri yeterince okutulmamış ve hatta 18. yüzyılda tamamen kaldırılmıştı. Dinî bilimler bile, yeterli kalite ve yoğunlukta okutuimamaya doğru bir seyir takip etmişti. Avrupa devletleri ile hiç bitmeyen savaşlar, karşılıklı düzenli ilişkiler kurulmasmı önlemekte ve bu sebeple, Avrupa ülkelerindeki gelişmelerden habersiz kalınmaktaydı. 17. ve 18. Yüzyıllar bu şekilde, içeride bir gelişme olmadan, dışarılarda ne olup-bittiğini öğrenmeden, son derece kısn b h düşünce hayatı yaşanarak gelip geçti. 17. Yüzyıl ortalarında, Osmanlı düşünce hayatmm iki önemli kurumu olan medrese ile tekke ai'asmda çatışmalar mey dana geldi. Kadızadeliler olayı olarak tarihe geçen çatışmaları, Köprülü Mehmet Paşa (1656) kuvvet kullanarak durdurdu. Yüzyılın en önemli düşünce adamlarmın başında Kâtip Çelebi vardır. Tarih, coğrafya, bibliyografya, astronomi, düşünce ve yönetim alanlarında eserler verdi. Kâtip Çelebi'nhı düşünce ha yatı ile ilgih eseri "Mizan-ül Hak fi İhtiyar-ül Ahakk" (En doğ ruyu seçmek içm Hak Terazisi) 1656 yılmda yazdığı son eseri dir. O zamanm toplum ve din konularmdaki düşüncelerini kapsamaktadn.
Evliya Çelebi de 17. yüzyılın yetiştirdiği ve dünya çapın da ün kazanmış Türk seyyahı (gezgin)dir. On sekiz büyük cilt kadar tutan eseri, sadece bir seyahatname değil, tarih, coğrafya, folklor, düşünce, yönetim, dil ve iktisat vb. gibi çok çeşitli bil gileri ihtiva eden bir eserdir. Osmanlı tarihi içm çok zengin bir kaynaktn. 17. Yüzyılın bir diğer önemli düşünce adamı da. Kâtip Çelebi gibi çeşitli konularda eserler vermiş olan Hezârfen Hü seyin Efendi (ölm, 1691) "Tenkih-i Tevraih-i Mülûk" adlı önemh bir tarih ve düşünce eseri yazmıştn. O'nun "Telhis-ül Beyan fı Kavanin-i Âh Osman" ishnli eseri yönetim üzerine ya zılmışın. Tasavvuf, ahlak, siyaset vb. konularında da eserleri vardn. 17. Yüzyıhn tasavvuf alanmda yetişmiş önemli ismi Niyazi-i Mısri'dir, yine Abdülmecid Sivasî Efendi de tekke erbabı nın önde gelen simaları idi. 18. Yüzyıl: Osmanlı düşünce hayatında 18. yüzyıl, önemli değişikliklerin meydana gelmeye başladığı bir dönem idi. 1720 yılmda Paris'e elçi olarak gönderilen Yirmisekiz Çelebi Meh met Efendi'nin oğlu Said Mehmet Efendi, babasının yanında, Avrupa hakkmda birçok bilgiler edinmişti. Döndüğünde, İbra him Müteferrika ile birlikte ilk matbaayı kurdular (1727). İbra him Müteferrika (aslen Macar idi ve Hristiyanlığm "Uniterianizm" (Tehvidcilik) mezhebhıe bağlıydı. "Risale-i İslamiye" isindi eseri, bu konularda yazılmıştı. 18. Yüzyılın diğer önemli tarafı, Avrupa'dan askerî uz manlar getirilerek, onlardan yardım aimmasıdır. Bu durum da Osmanlı tarihinde ilk defa meydana gelen olaylardmdı. Sultan I. Mahmut döneminde (1730-1754) Fransız Generali Comte de Bonnevale (Kont dö bonival) (Humbaracı Ahmet Paşa); III. Mustafa döneminde Macar Baron De Tott (Baron dö tot), Os manh topçuluğunun geliştirilmesinde ve askerlerin eğitilmesin de görev almışlardı. 1773 yılmda açılan "Mühendishane-i Hümayun" 1783 yı lmda geliştirilerek "Mühendishane-i Bahri-î Hümayun" (İmara-
torluic Deniz Harp ve Mülıendis Olcuiu) adını almıştır. 1795 yı lında da "Mühendishane-i Berri-î Hümayun" (İmpai-atorluk Ka ra Harp ve Mühendislik Okulu) açılmıştı. Bu okullar yolu ile Osmanlı aydmları, Avrupa'daki fen bilimlerinin gelişmeleri öğ renmeye başladılar. Bu okullar her ne kadar, ordunun ihtiyaçla rı için kurulmuş ise de matematik, geometri, astronomi, fizik, İdmya vb. konularda en son gelişmeleri öğretmekteydiler. Dü şünce hayatında bu okullarm önemli rolleri olmuştur. Daha son ra, 19. yüzyılda açılan Mekteb-i Harbiye (1834) ve Mekteb-i Tıbbiye (1838) okulları ise, Türk düşünce hayatmm son devir lerdeki en önemli kaynakları olmuşlardı. Bu okulların yanısıra "Bab-ı Ali Kalemleri" (Osmanlı Devleti Başbakanlık ve diğer bakanlıklarının idarî büroları) de yeni aydın tipinin yetişmeshıde ve canlı bh düşünce hayatmm başlamasmda etkili olmuştur. 19. Yüzyılda Düşünce Hayatı: Tanzimat Dönemi, her alanda olduğu g ibi, düşünce haya tmm d eğişmesinde de önemli bh dönemdh. Bu devhden som-a, Osmanlı toplumunun geleneksel kültür ve düşünce liderliğini yapan "Ulema", yerini yeni bh aydın smıfa kaptırdı. Bu aydın lar Avrupa'dan etkilenen, Avrupa'yı taklit eden Avrupa'daki ye nilikleri öğrenen ve aktaran, Osmanlı Devleti'nin çöküşten kur tarılması için Avrupa'dan nelerin aimması gerektiğini tartışan ve topluma hitap eden kimselerdi. Bu aydınlar, gazete çıkar makta, tiyatro kurmakta; roman, piyes, kısa hhcaye, opera vb. gibi Osmanlı toplumunda olmayan edebiyat türlerinde eserler yazmaktaydılar. 19. Yüzyü düşünce hayatının önemli isimleri ni, kısacak hıceleyelim: o İbrahim Şinasi Efendi (1826-1871): 1860 Yılmda Agah Efendi ile iUc özel gazete olan Tercüman-ı Ahval'i çücaran Şina si, düşünceleri ile "Yeni Osmanlılar" adı verilen, yeni aydın sınıfmı i]k ve en çok etküeyen kişidir. ° Münif Paşa (1828-1894): Arapça, Farsça, Fransızca ve Almanca bilen Münif Paşa, çeşitli devlet görevlerinde bulun muştu, îlmî cemiyetler kurmuş ve dergiler çiarmıştır. Fransız filozoflarından çeviriler yapmıştı. Müslümanlar'm dünyadan
habersiz oldulcları ve bir aydınlanma hareketi gerektiğini ileri sürmüştü. o Namık Kemal (1840-1888): Vatan sevgisi, hürriyet aşkı ve Osmanlı birlik ve bütünlüğünün devamı (Osmanlıcılık) O'nun esas fikirlerini teşkil etmekteydi. Devlet görevlerinde bu lundu, gazeteler de yazdı, yurt dışına kaçtı, muhalefet yaptı, sürgün edildi, hapiste yattı, onlarca cih kitap yazdı... Bütün bunları, çocukluk yılları zor geçen 48 yılık bir ömüre sığdndı. Son devirler Türk aydmlarmm ve gençlermin en büyük heyecan kaynağı oldu, düşünce ve fikir kaynağı oldu. « Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895): Medreseden yetişen Cevdet Paşa, ilmiye mesleğinde kalmadı. Devlet memuriyetine geçti. Mustafa Reşit Paşa'nm yanında ve O'nun desteği ile yük seldi. Valilik, Divan-ı Ahkam-ı Adliye başkanhğı. Maarif, Ev kaf, Dahiliye, Adliye naznlıkları yaptı. Vak'anüvis oldu. "Ta rih-i Cevdet" isimli eseri, son dönemin en iyi tarihidir. ÜkTürk "Medeni Kanunu" olan "Mecelle"yi haznladı. Avrupa'nm bilim ve fen sahasındaki çalışmalarının alınması gerektiğini, diğer yönlerinin zararlı olacağı için aimmaması gerektiğini ileri sürü yordu. Tezakir ve Maruzat isimli eserleri, Tanzimatm hataları ve yeni yapılacak ıslahatlarm nasıl olması gerektiği hakkmdaki düşüncelerini kapsamaktadır. Düşünce tarihçileri, O'nun fikirlerhıin "İslamcılık" ve "Osmanlıcılık" akımı içinde değerlendiri lebileceğini ileri sürmüşlerdir. ° Ahmet Rıza Bey (1857-1930): Galatasaray'da ve daha soma Fransa'da eğitim gören Ahmet Rıza, öğretmenlik ve maa rif (millî eğitim) müdürlüğü yaptı. 1889 Yılında bir sergi dola yısı ile gittiği Paris'ten dönmedi. Auguste Comte'un "Poziti vizm" felsefesini benimsedi. Yapılacak ıslahatlarla ilgili olarak Padişah'a layihalar (Rapor) gönderdi. Meşveret gazetesini çı kardı. İttihat ve Terakki Cemiyetine girdi, hatta cemiyetin en önemli üyelerinden oldu. 1908 II. Meşrutiyet't;e meclis başkam seçildi. O'nun Türk düşünce hayatındaki yeri, Pozitivizm'in Türkiye'de tanıtılmasmdaki katkısıyla belirlenir. « AU Suavi (1839-1878): Yeni Osmanhlar'm, Tanzimat yöneticilerine karşı duydukları sabırsızlığı en iyi temsil eden
Aii Suavi'dir. Öğretmenlik yaptı, Muhbir gazetesinde yazılar yazdı. Devrin sadrazamı Âli Paşa ile anlaşamaymca sürüldü. Sonra Paris'e kaçtı. II. Abdülhamit devrinde dönerek, Galatasa ray'da müdürlük yaptı. Ancak 1878 yılında, Çırağan Sarayı'nı basarak V. Murat'ı tahta geçirmek istedi ve bu baskm snasmda öldü. Düşünce tarihçileri, O'nun fikirlerinin "Türkçülük, laİklİk ve aydmlanmacılık" akımları çerçeveskie konulabileceğini be lirtmektedirler. • Dr. Abdullan Cevdet (1869-1931): Askerî doktor olan Abdullah Cevdet, daha okul yıllarmda iken somadan "İttihat ve Terakki" admı alan "İttihad-ı Osmanî" cemiyetini kurdu. Sür gün edildi ve Avrupa'ya kaçtı. "İçtihad" isimli dergiyi çıkardı. Materyalist (maddeci) görüşleri benimsedi. Avrupa medeniyeti nin bütün yönleri tamamen alınması taraftarı idi. Bu bakımdan, İttihat-Terakki'den ilk kopanlardan oldu. Pek çok eser yazdı, çeviri yaptı. Aydmlanmacı görüşlere sahipti. • Prens Sabahattin (1878-1948): Sultan II. Abdülhamit'm kardeşi Seniha Sultan'm oğlu olan Sultanzade Sabahattin Bey; babası Mahmut Paşa'nm Padişah ile anlaşmazlığa düşmesi üze rine Onunla birlikte ülkeyi terk etti (1899). Sosyolloji alanmda çalışan Sabahatthı Bey, Le Play (Lö play) okuluna bağlandı. "Science Sociale" (İlm-i İçtima) adı verilen bu sosyoloji akımı, yeryüzündeki toplumları iki kısma ayırmaktaydı: Tecemmüî (Communautaire) ve İnfiradî (Particulariste). Birincisinde; kişi ler önemli olmayıp, şahsi teşebbüsten yoksun ve her şeyi top lumdan veya devletten beklerler. Bu toplumlarda en büyük ide al "devlet memuru" olmaktn. ikincisinde ise; şahsiyet önemh olup, kişiler kendilerhıe ve Allah'a güvenip, teşebbüslerde bulunular ve kazannlar. O'nun b n diğer fikri de "Ademi Merkezi yetçilik" idi. Merkezî yönetimlerin, mahalli yönetimlere daha fazla yetki vermesini savunuyordu. Ancak O'nun bu fikri, siyasî rakipleri olan İttihat ve Terakki mensuplarmca, "devletüı bölün mesine sebep olacağı" sekimde yorunüanarak reddedilmişti. 19. Yüzyılm düşünce hayatmm diğer önemh isimleri ara smda; "Türkçülük" aknnınm öncülerinden Yusuf Akçura, Türk
derneğini kurdu. Ömer Seyfeddin Genç Kalemler dergisini çı kardı. Türk Yurdu Dergisini çıkaran Z/ja Gökalp, Yusuf Akçu ra, Fuat Köprülü, Hüseyinzade Ali, Ahmet Ağaoğlu, milli ben liğimize dönmek gerektiğini, Osmanlı milletinin olamayacağım savundular. "İslamcılık" akımının öncülerinden Cemaleddin Efgani, "Osmanlıcılık" akımmm önemli isimlerinden Ahmet Mithat Efendi, Mizancı Murat, Şair Ziya Paşa, gibi şahsiyetleri sayabilhiz. 19. Yüzyıl düşünce hayatma damgasmı vurmuş olan "Ye ni Osmanlılar" Tanzhnat'a karşı idiler. Aralarmda tam b h fikh bhliği yoktu. Ancak hemen hepsi, bh anayasa yapılması, meclis kurulması ve Osmanlı Devleti'nin bütünlüğünün ve varlığmm devam etmesinde anlaşmaktayddar. b. D i n î
Anlayıştaki
Değişmeler:
18. ve 19. yüzyıllarda, genel kültür değişmeleri snasmda, dinî anlayışlarda ne gibi değişmeler meydana gelmişth? Bu so runun cevabım buhnak kolay değildh. Çünkü, bu konularda ye terli ilmî çalışmalar yapılmış değildh. Bu bakımdan, bu konuda ipucu olabilecek görüşler bulunmaktadn. Osmanlı toplumun IVIüslüman kesimi; Avrupa devletleri nin ve toplumlarınm kendilerini yenmelerinden ve büim, tekno loji, silah üstünlüklerinden dolayı giderek artan bh huzursuzluk duymaktaydı. Bunun sebebinin de tam olarak anlayamamaktay dı. Bu durum zaman içhıde, kendi değerlerinin üstünlüklerin den, doğru ve iyiliklerinden şüpheler doğurdu. Toplumda yer yer "aşağılık kompleksleri" meydana geldi. Avrupalı olan her şeye, eşya ve fikirlere hayranlıklar oluştu. Toplumun en önemli kültür değeri olan dhı de bunlardan etkilendi. İslâm dinine da yalı, yeni yorumlar, fikirler geliştirilmeye çalışıldı. Bir kısım aydın toplumun zayıflamasmda dinin olumsuz rolü olduğunu ileri sürerken diğer bir kısmı "İslâm Dhıinhı terakiye mani ol madığım" büyük bh gayretle savundu. Namık Kemal'in "Renan Müdafanamesi" îslâmiyetin bir savunması olarak ün kazandı. Ahmet Cevdet Paşa; Avrupa'dan kanun ithal etmek iste yen A/z Paşa'ya "Mecelle"yi yaparak, gerek olmadığmı göster-
di. Bununla birlikte, bazı zümreler, her türlü yeniliğe karşı bir tavn içme girdiler. Yani, hem Âh Paşa'nm Avrupa kanunlarını getirmesine karşı oldular ve hem de Ahmet Cevdet Paşa'nın, yeni bir yorumla "Mecelle"yi yapmasına... Dinî anlayıştaki gelişmeleri şöyle özetleyebiliriz: • Abduhah Cevdet vb. aydınlar, Osmanlı Devleti'nin zayıflamasmm ve çöküşe doğru gitmesinin sebebinin İslam dini olduğunu ileri sürüyorlardı. Onlar, dinin ilerlemeye mani oldu ğunu söylüyorlardı. Bu hususta ısrarlıydılar. « Namık Kemal, Ahmet Cevdet Paşa, Ziya Paşa vb. aydın lar ise; zayıflamanm sebebinin, İslâm Dini olmadığını; aksine, dinin yanlış anlaşılmasının sebep olduğunu belirtiyorlardı. On lar, aslî kaynaklara göre dinin yeniden yorumlanması, incelen mesi ve faydalanılması gerektiğini savunuyorlardı. » Üçüncü bir gurup ise; her yeniliğin kötü olduğunu ileri sürerek, din konusunda bile yeterli bilgi sahibi olmadan, katı bir bağnazlık içinde bulunmaktaydılar. Mevcut kötü dumm hakkın da ciddi b n fikir ileri sürdükleri de yoktu. c. D i l , E d e b i y a t ,
Kültür:
19. Yüzyılda, Osmanlı edebiyatmda bhçok büyük değişik likler ve yendikler olmuştur. Suhan II. Mahmut devrinde başla yan büyük ıslahatlar, Tanzimat hareketi ve daha soma I. Meşrutiyen ilanı, memlekette siyaset, yönetim ve diğer alanlarda bir çok yenilikler ve değişiklikler meydana getirmişti. Toplum hayatmdaki bu değişiklikler bir zaman soma edebiyat ve dil üze rinde de etkismi göstermiştir. Yeni yetişen nesiller, batı etkisi altmda bn edebiyat geliştirmişlerdir, 19, Yüzyıldaki Türk edebiyatı üç devreye aynin: « Tanzimat Edebiyatı, 1860 yılında Şinasi'nin, Agah Efendi ile bhlikte "Tercüman-ı Ahval" gazetesini çıkarması ile başlar ve 1895 yümda yerini "Servet-i Fünun/Edebiyat-ı Cedi de" akımma bnakn. • Edebiyat-ı Cedide (veya Servet-i Fünun) akımı ise 1895-1901 yıUarı arasmda devam eder.
» Millî Edebiyat (veya 20. yüzyıl edebiyatı) akımı ise, 1900 yıllarından başlayıp, cumhuriyet devrine kadar devam et miştir. 1. Tanzimat Edebiyatı
(1860-1895):
Bu edebiyat, Tanzimat Devri'nde batı kültürü etkisi altm da meydana gehniş bir edebiyatın. Başlıca özellikleri şunlardn: » Edebiyat türlermin şiir, tarih, mektup vb. gibi eskiden gelenleri batı anlayışına göre yenileştirilmiştn. Ayrıca o devre edebiyatımızda bulunmayan yeni türler (makale, tiyatro, roman, anı ve eleştirme vb.) getirilmiştir. » Tanzimat edeİDİyatmm ilk devirlerinde yetişen sanatçıla rın çoğu, (Ziya Paşa, Namık Kemal gibi), Fransız ihtilâli ile or taya çıkan fikhierin etkisi ile, makale ve sinlerinde zulme, hak sızlığa, geriliğe vb. karşı şiddetli bir düle mücadeleye girişmiş lerdir. Vatan, millet, hürriyet, adalet, kanun, meşrutiyet gibi kavramları yaymaya çalışmışlardır. "Toplum için sanat" ilke sini benimsemişlerdir. Tanzimatm ikinci devresinde yetişen ba zı sanatçüar ise (Recaizade Ekrem, Abdülhakhamit vb.) toplum işlerme daha az karışmışlar "sanat için sanat" anlayışmı be nimser görünmüşlerdir. ° Tanzimat Devri sanatçılarmm bir kısmı batı edebiyatmm Klasizm (Şinasi, Ahmet Vefİk Paşa, Âli Bey); bir kısmı Ro mantizm (Namık Kemal, Ahmet Mithat, Abdülhakhamit); bir kısmı da Realizm (Recaizade, Samipaşazade) akımlarmm tesir altmda eserler vermişlerdir. « Tanzimat edebiyatı, seçkm kişiler için değil, halk içm meydana getirilen bir edebiyat olmak iddiası ile ortaya çıkmış tn. Bunun bir sonucu olarak, dilin sadeleşmesi, konuşma dili nin yazı dili haline gelmesi düşüncesi savunulmuştur. Şinasi, Namık Kemal, Ziya Paşa, Ahmet Cevdet Paşa, Ahmet Mithat Efendi vb. gibi sanatçılar bu yolda önemh çalışmalar yapmışlar ve eserlerinde sade bir dil kullanmaya çalışmışlardn. Dilin sa deleşmesini savunanlardan biri de Ah Suavi'ydi. Tanzimat ede biyatmm iküıci nesli (Recaizade, Abdülhakhamit gibi) bu yol dan uzaklaşmışlardn.
2. Edebiyat-ı Cedide (Seı-vet-i Fünun) 1895-1901): Servet-i Fünun Dergisi etrafmdaJd bir gurup sanatçmın batı edebiyatı etlcisi altında. Sultan II. Abdülhamit devrinde meydana gethdiği b h edebiyat hareketidir. Başlıca özellikleri şurüardn: • Bu akıma bağlı sanatçılar özellikle Fransa'ya hayranlık duymuşlardı. Türkiye'nin "Avrupalılaşma" yolu ile yükselece ğine inanıyorlar ve orada ilim, sanat ne buldularsa Türkiye'ye aktarmaya çahşıyorlardı. Laik bir havada sikler yazmışlardn. • Bu devkde devlet ve siyaset konularma dokunmak, va tan, hürriyet, hak adalet gibi kavranılan kullanmak yasak oldu ğu için, daha çok aşk, merhamet gibi konularda suya-sabuna dokunmayan konular üzerinde dolaşmışlardı. Devrin Fransız edebiyatı örnek tutulmuştur. ° Tanzimat sanatçüanrun tersine halka seslenmeyi düşünmemişlerdk. "Havassa mahsus" (seçkin zümreye yönelik) b h edebiyat meydana getirmişlerdk. Bunun b k sonucu olarak da, Tanzimatçılarm başlattığı dilde sadeleşme hareketmi bnakıp, daha çok Arapça ve Farsça kelimeler kullanılmıştn. Fransızca'nm söz dizimi kuUamhnaya çahşdmıştn. « Şikde tamamen aruz vezni kuUamlmış, günlük olaylar şike yansıtılmıştır. Fransız şiirinde görülen nazım sikleri kuUa mhnaya başlanmıştır. 3. Millî Edebiyat (20. yüzyü başı): 20. Yüzyıl Türk edebiyatımn en önemli özelliği millî b h karakter taşımasıdır. 1908 II. Meşrutiyet'ten soma memlekette başlayan ve "Türkçülük" adı verilen millî hareketler, "edebiyatta da millî kaynaklara dönme" düşüncesini doğurmuştur. Millî kaynaklara dönmek, dilde sadeleşme, aruz vezni yerine hece vezni kullan ma ve yerh hayatı yansıtma olarak anlaşılmıştır. Bu edebiyat akımma "millî edebiyat" denilırnştk. ° Dilde sadeleşme hareketi 1911 yılmda Ziya Gökalp, Ömer Seyfettin ve Ali Canip'in çıkardığı "Genç Kalemler" der-
gisi ile hız kazanmıştır. Ömer Seyfettin "millî edebiyat mülî dilden doğar" demişth. Dilde sadeleşme 20. yüzyıl Türk edebiyatmm en önemli özelliklerinden bhi olmuştur. • Hece vezninin kullanılması davası ilkin Mehmet Emin Yurdakul'un 1897 Yunan savaşı dolayısıyla yayınladığı "Türk çe Şihler" adlı kitabı ile ciddi olarak ortaya sürülmüştür. Bunu Rıza Tevfik, hece ile yazdığı şiirlerle takip etmişse de, hece vezni ile şih yazma, 1917 yümda "Şahler Demeğini" kuran Or han Seyfi, Yusuf Ziya ve Faruk Nafiz gibi şahler tarafından benimsenmişth. o Bu devhde amz vezni ile de üç büyük şair yetişmiştir: Mehmet Akif, Ahmet Ha§im, Yahya Kemal. Millî edebiyat dev rinin hececilerinin sinleri şekil (dil, vezin, nazım şekli) olarak dikkati çekmiş ise de, devrin en yüksek sinlerini aruzun son üç ustası olan Mehmet Akif, Ahmet Haşim ve Yahya Kemal yaz mışlardn. • Şihde millî hayatı yansıtmada, Mehmet Emin, Mehmet Akif ve bazen de Yahya Kemal başarılı eserler vermişlerdh. Trablusgarb, Balkan ve Dünya savaşlarının olduğu bu devirde, yine Mehmet Akif, Mehmet Emin ve Yahya Kemal gibi bazı şa irlerin dışındakiler, sanki ortalıkta hiçbir şey yokmuşçasına aşk, özlem vb. şiirler yazmaya devam etmişlerdir. • Hikâye ve roman alanmda bu devh sanatçıları, millî ha yatı, memleket manzaralarmı başarılı bir şekilde yansıtmaya çalışmışlardn. Yakup Kadri, Refü: Haht, Reşat Nuri, Hahde Edip, Ömer Seyfettin, Ebubekir Hazım, Ahmet Şerif, Memduh Şev ket, Osman Cemal, vb. ç. G ü z e l
Sanatlar:
Hat Sanatı: 16. Yüzyıl yarısmdan itibaren büyük b h ge lişme gösteren haz (yazı) sanatı 17. yüzyılda gelişmeshn devam etti. Sultan Ahmet Camii'nin yazılarını yazan Kasım Gübarî pirinç tanesi üzerine yazı yazdığı için "Gubarî" admı almıştı. Devrin en ünlü hattatı Hafız Osman idi. Hafız Osman'ı Hattat Deı-viş Ali yetiştirmiştir. Sultan İL Mustafa Hafız Osman'ın ta lebesi ve VI. Murat da iyi bir hattat idi.
18. Yüzyılda hat yeni çeşitler de kazanarak gelişti. Sultan III. Ahmet iyi yazı yazardı. Kazasker Abdülbâki Efendi devrin en ünlü hattatı idi. Tezhih (süsleme) çok gelişti. Yine çini, ağaç oymacılığı vb. sanatlarda çok güzel, kimileri hâlâ müzelerimizi süsleyen eserler yapıldı. Resim: Osmanlı resim sanatı, minyatür yolunda ilerle mişti. Ancak doğu minyatürlerinden ayrı kendi üslûbunu mey dana getirmişti. 17. Yüzyılda. Hünername'nin resimlerini yapan Osman Çelebi, Nakkaş Hasan Paşa ve Bihzat Esedî, Fennî Mehmet Dede ün kazanmışlardı. Sarayda görevli olan ressamlardan (Hassa Musavveri) ayrı serbest çalışan ressamlarda vardı. Bunlar imtihanla saraya gire bilirlerdi. II. Ahmet devrinde İstanbul'a batılı ressamlardan ge lenler olmutur. Levnî, 18. yüzyıhn en ünlü hassa musavveridir. İnsan resmi yapmakta çok usta idî. III. Selim devrinde Kapıdağh Konstantin admda bir Os manlı ressamı bütün Osmanlı padişahlarmm resimlerini yaprmştn. Bunun dışında Topkapı Sarayı'nda sergilenen resimlerin çoğu Türk ressamlarma ait ohnasma rağmen bazılarmm ishnleri belh değildir. Bunlarm dışmda, tezhib, nakış, mezar taşlarmm süslenme si gibi çeşitli sanat daUarmda pek çok sanatçı yetişmiş idi. Musikî (18. Yüzyıl): 18. Yüzyılda musikî daha bilgili ve geniş olarak gelişti. Önceki yüzyılda Durak Bey'in "Saznâme"si bütün ülkedeki sazları ve tariflerhıi bildirmektey di. rV. Murat devrinde de Manisalı Revnî benzer bir eser yaz mıştı. Evliya Çelebi yirmiden fazla sazın adını ve tarifini yap maktadır. IV. Mehmet devrinde (1648-1687) batı sazlarmdan keman, saraya girmişti. Sarayda çeşitli sazlarm öğretmenleri bulunmaktaydı. Taşçızade/?ece/7 Çelebi'nin bini aşkın bestesi vardı ve sarayda cariyelere öğretirdi. Yüzyılm başmda Kırım Hanı II. Gazi Giray besteleri ile ünlü idi. Tokatlı Derviş Ömer Gülşenî yedi padişah devrinde yaşamış çok besteler yapmıştı. IV. Murat musikiye çok düşkün idi ve segah makamını severdi.
18. Yüzyılın başında Ömer Bey, Hafız Post ve Buhurîzade Itrî Mustafa Efendi gibi üç büyük musikişinasımız yetişmiştir. Itrî, Türk musikisinin en ünlü bestelerinden "Tekbir"in sahibidir. Ayrıca pek çok eseri ile günümüze kadar etki sini devam ettirmiştir. 18. Yüzyıl musikişinaslarından kazasker Abdülbaki Efen di Şeyh Mehmet Rıza Efendi, Ebubekir Ağa, III. Selim'in musiki hocalarından Kırımlı Hafız Kâmili ün kazanmışlardır. Sultan I. Mahmut ile III. Selim de bestekâr idiler. III. Selim "suzi dilara" makamını keşfetmiş ve birçok besteler yapmıştı. Ney'de üstat idi. Mûsikî (19. Yüzyıl): 1826 yılında Enderun'da bulunan musiki okulu kapatılmış ve yine aynı yıl, yeniçeriliğin kaldnılması sırasında "Mehter" de dağılmış, "Mızıkay-ı Hümâyûn" kurulmuştur. İtalyan Donizetti'nin başına getirildiği bu kuruluş Batı tarzında bir müzik aküm geliştirmeye çalışmıştn. Musiki ile uğraşan tarikatlerden "Mevlevî-haneler" ise klasik Türk musikisinin geliştiği yererin başmda idi. Yüzyılın ortalarmda "Mehterhâne-i Hümayûn"un yeniden geliştirilmesi ile bu kurumda müzik alanmda önemli b h yer tutmuştur. 7905 yılında "Darülelhan" adı ile tamamen Batı tipi bir konseı-vatuvar kurulmuştu. 19. Yüzyıl başmda Sultan 11. Mahmut, kendinden önceki III. Selim gibi bestekâr idi. Batı müziğini saraya solonuştu. Bu bakımdan Sultan Abdülmecid, II. Abdülhamit ve bunların ço cukları batı müziği öğrenmişlerdi. Piyano çalanlar vardı. 19. Yüzyıldaki Türk musikisinm büyük bestekâr ve bilghıi İsmail Dede Efendi'dir (1778-1846). O'nu takip edenlerden Dellâllazade İsmail Efendi ve Mehmet Zekai Dede'dh. Devrin diğer musikişinaslarmdan Hacı Arif Bey, Şevki Bey, Tanburi Cemil Beyloı çok tanmmışlardn. Günümüzde hâlâ, bu musiki şinaslarımızın ve bunlar gibi daha birçok bestekârlarımızın eserleri çalmıp söylenmektedh.
d. M i m a r î : Mimarlık alanmda 17. yüzyıl, önceki devrin devamı gibi dir. Yüzyılın başında Mimar Mehmet Ağa, Sultan Ahmet Camii'ni yapmış ve "Sinan Okulu"nu devam ettirmişti. Camiye kazandndığı aydınlık ve ferahlık O'nun en büyük başarısı ol muştu. IV. Mehmet'in annesi Turhan Sultan'm namma yapılan Eminönü Yenicamidt devrin önemli eserlerindendir. Mısır Çarşısı da Yenicami'nin vakfı olarak yapıhmş idi. Yine Üskü dar Çinili Camisi de bu yüzyılda Kösem Valide Sultan adma yapılmıştı. Devrin ünlü mimarları Davud Ağa, Dalgıç Ahmet, Kasım Mustafa Ağalar idüer. 18. Yüzyıl Osmanlı Mimarîsi kendi tarzmı bırakarak, bir aralık Türk-Batı karması şeklinde devam etmiş, daha soma ise tamamen barok ve rokoko tarzı denilen Batı mimarlık tarzını benimsemiştir. Devrin en dikkat çeken eserlerinden bhi Sultan Ahmet Çeşmesi'&vî. Yine Tophane, Üsküdar meydanlarmdaki çeşmeler de aynı şekildedh. Üsküdar Yeni Vaüde Camiî, klasik Türk mimarî tarzmdan çok az ayrılmıştn. Ancak 1756 yılmda açılan Nûr-ı Osmaniye Cami, 1763'de yapdan Laleli Camii ve Üsküdar Selimiye Camileri Batı üslûbu ile yapılmışlardn. 19. Yüzyıl mimarlık alanmda özgiüı eserlere rastlanmaz. 1853 Yılmda başlayan Dolmabahçe Sarayı ve camiî Barok tarzmda yapılmıştır. Beş milyon altma çıkan Dohnabahçe Sarayı tamamen Avrupa saraylarmm taklididir. II. Mahmut devrinde "mimarbaşılık" hassa müdiri şeklhıe çevrilmiştir. II. Abdülhamit devrinde yapılan Haydarpaşa Tren İstasyo nu, Tıbbiye-i Şahane ve Numune Hastanesi Alman mimarîsinin bir örneği olmuşlardn. Bu devirde "Barok ve Gotik" tarz, dinî, askerî ve sivil yapüarda kendini göstermişth. Ancak 19. yüzydda çoğalmaya başlayan "Boğaziçi yalıla rı" genellikle yüzyıllarm birikimi bir kültürün ve incelmiş zevklerin ürünü olarak özgün Türk mimarisinin örnekleri ol muşlardır. Yüzyılın sonunda ve 20. yüzyıl başmda "Neo Klasik" (Klashi tarza dönüş) akınunm en önemh temsilcisi olan Mimar Kemalettin dikkati çeken eserler yapnuştı. İstanbul'daki 4. Va-
kıf Han, Bebek, Bakırköy, Bostancı Camileri, İstanbul Laleli'deki Tayyareciler Apai-tmanları (T.H.K. binaları günümüzde otel yapılmıştır), başlıca eserleridir. Sanayi-i Nefise Mektebi (1881 ) : Sanat bakımından yüzyılın en önemli olaylarından biri de "Sanayi-i Nefise Mektebi" (Güzel Sanatlar Okulu) adı ile bir okulun açılmasıdn. Daha önce kurulmuş olan "Müze"nin mü dürü olan arkeolog ve ressam, Osman Hamdi Beyin çalışmala rı ile kurulan bu okul, bir süre soma Türk sanatının önemli bir merkezi olacaktır. 19. Yüzyıl ortalarından itibaren, artık gerilerde kalmış olan minyatür yerine, mordern resim sanatı gelişmeye başla mıştı. Abdülaziz devrinden itibaren, yetişen Türk ressamiaıı ye ni bir Türk resim sanatı üslûbu meydana getirdiler. Bunların en ünlüleri Şeker Ahmet Paşa Halil Paşa, Zekai Paşa ve Ali Rıza Bey'dir. e. E ğ l e n c e
ve
Spor:
19. Yüzyılda meydana gelen kültür değişmeleri çerçeve sinde, eğlence ve spor alanlarmda da bazı değişmeler oldu. An cak bunlar önemli bir yer tutacak kadar değildi. Gösteri sanatla rından tiyatro, opera gibi türler bu yüzyılda Osmanlı toplumun da görülmeye başlandı. Osmanlı toplumunda Batı'mn tiyatro anlayışının yerleş mesinde; saray ve çevresinin tutumu, yüksek dereceli devlet memurlarının eğilimleri ve yabancı elçiliklerin uygulamalarının etkileri olmuştur. Sultan II. Mahmut tiyatroya önem veriyordu. 1859 yılmda da Dolmabahçe saraymda bir tiyatro yapıldı. Son radan Yıldız saraymda da bir tiyatro yapılmıştn. İlk tiyatro ese ri sayılan "Şair Evlenmesi", doğrudan Saray tarafmdan Dolma bahçe Sarayı tiyatrosunda oynatılmak üzere Şinasi'ye sipariş edilmişti. Tiyatronun yaygmlaşmasmda, yüksek devlet memurları nın da rolü oldu. Bunların başında Ahmet Vefik Paşa gelir.
Bursa'da vali iken bir tiyatro da kurduran Vefik Paşa, bizzat Moliere'den çeviriler y a p m ı ş t L Ziya Paşa'da Adana'da vali iken tiyatro kurdurmuştu. Azınlıklar ve yabancılar tiyatronun tanıtılmasmda önemli etkiler meydana getirdiler. Ermeni, Rum ve Yahudiler başka konularda olduğu gibi eğlence sahasmda da Batı anlayışlarını önceden benimseyen ve uygulayan topluluklar olmuştu. Ayrıca, îtalyan, Fransız vb. gibi Osmanlı Devleti içinde yaşayan yaban cılar (Levanten/Tatlisu-Frenkleri) Avrupa'dan kendi ihtiyaçları için çeşitli tiyatro, bale, opera topluluklarmı davet ediyorlardı. Güllü Agop'ım kurduğu (1868) "Osmanlı Tiyatrosu" ilk olarak uzun zaman yaşayan bir tiyatro oldu. Hatta bu tiyatroya devlet on yıllık bir tekel imtiyazı bile vermişti. Şehzadebaşı, Beyoğlu ve Gedikpaşa semtleri tiyatroların ilk görüldükleri yer lerdi. 19. Yüzyılda, Osmanlı toplumu eğlencelerde daha kişisel davranışları benimsemeye başladı. Kahvehanelerin fiziki yapı larında bile değişiklikler oldu. Sedirler, kerevetler kalktı, is kemleler geldi. Orta yerdeki fıskiyeli havuzların yerine küçük boyutlu sahneler almaya başladı. Ramazan gecelerinde, cami lerden çıkan kalabalıklar tiyatrolara koşar oldular. Osmanlı in sanı, sokağa çıktı. Boğaziçi'nde "Yalı hayatı" ayrı eğlence biçimleri üret mekteydi. Mehteplı gecelerde "alemler" düzenleniyordu. Hatta bu eğlencelerde, kadın-erkek karışık eğlenilmeye başlanmıştı. Tanzimat'm ilanı ile yerleşme konusundaki kısıtlamalar ortadan kalktığı için, şehhlerde Müslümanlarla Hristiyanlar aynı mahal lelerde karışık oturabilmekteydiler. Bu durum da karşılıklı etki leşimleri artnmıştı. Diğer taraftan, ulaşımdaki kolaylıklar, nisanlar arasında bn bütünleşme meydana getirmekteydi. Artık, Üsküdar, Beyoğ lu ve İstanbul yakaları birbirme daha yakm idiler. Aynı şekilde, hızla gelişen demiryolu bütün ülkeyi birbirine bağlamaktaydı.
Spor: 19. Yüzyılda, geleneksel spor türlerine, Avrupa ve Ameri ka'dan gelen yeni spor türleri eklendi. Geleneksel spor türlerinin başında güreş vardı. Güreş, bu yüzyıl içinde çok gelişti. Zaten bütün ülkede en çok yapılan spor güreşti. Anadolu güreşi, genellikle "karakucak" Rumeli güreşi ise "yağlı güreş" idi. En büyük güreş meydam Kırkpınar idi. Bütün Anadolu ve Rumeli'nde güreşsiz bir düğün olmazdı. Padişahlardan II. Mahmut ile Sultan Abdülaziz güreşe çok önem vermişlerdi. Kendileri de güreşiıierdi. Padişahların önün de yapılan güreşlere "Huzur güreşleri" denirdi. Adalı Halil, Ali ce, Koca Yusuf, Kurtdereli Mehmet... gibi pek çok ünlü güreşçi yetişmişti. Bunlardan Koca Yusuf, 1895-1898 yılları arasında çıktığı Avrupa ve Amerika turlarında karşısına çıkan bütün gü reşçileri yenmiş ve dünya çapında bir ün sahibi olmuştu. Daha sonra Adalı Halil, Kurtdereli Mehmet gibi birçok Türk güreşçi si yurtdışına ghmiş ve büyü başarılar kazanmışlaı-dı. Okçuluk, bilhassa II. Mahmut döneminde önem kazandı. Sultan II. Mahmut iyi bir okçu idi. Okmeydyanında yapılan atışlarda, ilk on kişi arasına girmişti. II. Mahmut Türk okçuluk t,. :ihindeki bu yerini, 1836 yılında okunu 1228 gez (816 m.) ataı-ak kazanmıştı. Yeni spor türlerinin başında/wr^o/, geliyordu. İngiltere'de 19. yüzyıl ortalarmda doğmuş olan bu spor, yüzyılın sonlarında Osmanlı toplumunda görülmeye başlandı. Türkiye'deki ilk fut bol takımlarını ve kulüplerim yabancılar kurmuşlardır. Türk ler'in kurduğu ilk futbol takımları ise, 1903 Beşiktaş, 1905 Ga latasaray, 1907 Fenerbahçe kulüpleridir. 20. Yüzyıl başında, futbol hızlı bir şekilde bütün ülkede yayıldı. Besketbol, Voley bol, atletizm, jinmastik, boks, halter, bisiklet, tenis vb. gibi spor türleri yabancılar veya yabancı okullar aracılığı ile 19. yüzyıl sonlarında ve 20. yüzyıl başında tanınmaya başlamıştı. Eskrim, 19. yüzyıl başlaımda Hai-biye'de öğretilmekteydi. Yine; kayak, yüzme, kürek, yelken, binicilik, at yarışları gibi sporlar geleneksel yapılış şekillerini yavaş yavaş Batı usu lüne bırakmıştır.
Eğlence ve spor alanlaruıdaki bütün değişmeler, önce İs tanbul'da başiamalvta ve giderek diğer şeiıiriere yaydmaktaydı. Bu durumun aksi hemen iıemen lıiç görülmemektedir. Bu ba kundan İstanbul şehrinin Türk toplumunun hayatmdaki yeri çok önemlidir. f. Y e n i
Hayat
Tarzı:
Bütün dünyadaki genel değişimler, Osmanlı toplumunun hayat tarzında da değişiklikler meydana getirmekteydi. Avru pa'da meydana gelen sanayi inkılâbı, insan hayatını kolaylaştı ran yeni buluşlar, milletler arasmdaki ulaşım ve haberleşmesi nin artması, trenler, gazete, kitap, telgraf vb... bütün dünyada olduğu gibi Osmanlı toplum hayatını da etkilemekteydi. Üste lik, değişim haı-eketlermde Avrupalılaı-'ın önde bulunması, yeni hayat tarzlarını kendilerine göre oluşturmaları, Osmanlı toplu mu için bhçok zorluklaı-ı da beraberinde getirmekteydi. 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti'nin nüfusunda artış görül mekteydi. Şehirleşme daha hızlanmıştı. Liman şehirlerinin nü fusu atmakta ve yeni liman şehirleri kurulmaktaydı. Yüzyılın başında nüfusu 300 bin civarında olan İstanbul, sonlarında bir milyon olmuştu. Demiryollarının yapımı birçok yeni ticaret merkezleri ortaya çıkarmıştı. Diğer taraftan, bitmeyen savaşlar ve kaybedilen topraklar büyük göçlere sebep olmaktaydı. Müs lüman nüfus Anadolu'ya göç ediyordu. 1856-1913 döneminde Kırım ve Kafkasya'dan Anadolu'ya bir milyon kadar göçmen gelmişti. Aym şekilde Rumeli'den gelenler de yarım milyon ka dardı. Bu göçler, asırlardn geleneksel bh hayat yaşayan Anado lu insanım birçok yönlerden etkilemekteydi. Hayat tarzı değiş mekteydi. Avrupa'nın etkisi ile, tüketim ve lüks artmıştı. Padişahlar daha görkemli saraylar yaptırmışlar (Dolmabahçe Sarayı gibi), halk daiıa lüks konaklar, evler yaptırmaya başlamıştı. Yine aynı etki ile, kadınlar toplum içinde daiıa önemli roller almaya, çe şitli alanlarda çalışmaya başladılar. Yüzyılın sonuna doğru, tü tün, hah vb. işletmelerde kadınlar çoğunluk olaı-ak çalışmak taydılar. Bütün Avrupai etkiler ve hayat şekilleri, devletin Hris-
tiyan vatandaşları arasmda daha hızlı yayılmaktaydı. Zengm ai leler, ev eşyalarım, elbiselerini Avrupa'dan getirtmeyi üstünlük saymaya başlamışlardı. Fabrikasyon üretimin bolluğu ve ucuz luğu karşısmda yerli üreticiler rekabet edemiyoıiardı. Avrupa mah almak, satmak ve kullanmak yeni hayat tarzmm en önemli taraflarmdan biri idi. Yeni hayat tarzınm önemh unsurlarmdan biri de Tanzi mat'm getirdiği "Bürokrasi/Kalem memurları" idi. Düzenli ma aş alan ve ülkenin her tarafmda hızla çoğalan bu zümre halktan giderek ayrılmaktaydı. Bu memur smrfı tamamen tüketici, dü zenli geliri olan ve devleti temsil ettikleri için gücü olan bir sı nıftı. Bu zümreler; şehirlerde kurduklan "kulüp"ler, topluluklar, konaklar, yaptıkları toplantüar, baleler, tiyatrolar-, oynadıkları oyunlar... ile yeni bir hayat tarzmı bütün ülkeye yaymaktaydı lar. Ancak, küçük yerleşim alanlarmda (köy, mezra) ve göçe be topluluklarda yeni hayat tarzı çok daha somaları 20. yüzyıl da ortaya çıkrmştn. 19. Yüzyılda İstanbul'dan başlayarak diğer şehirlere ve kazalara doğru etkishıi gösteren yeni lıayat tarzları hemen tamamen Avrupai tarzlar idi.
Beşinci
Bölüm
OSMANLI DEVLETİ'NDE E Ğ İ T İ M VE Ö Ğ R E T İ M A -OSMANLILAR'DA EĞİTİM ÖĞRETİM ANLAYIŞI
VE
Osmanlı Devleti'nde eğitim ve öğretim faaliyetlerini top lumun yönetici smıflardan "İlmiye" smıfı yerine getirirdi. İlmi ye smıfı (Ulema), eğitim ve öğretimi yürütür, denetler ve dü zenlerdi. Her mahallede, camilerin yanmda veya içhıde bulunan "mektep'lev ile çeşitli derecelerdeki ve ülkenin her tarafma yayıhmş olan "medreseler" eğitimin temelhıi teşkil ediyordu. Bu iki temel kurumdan mekteplerin hedefi; halka temel dinî bilgileri, okuma ve yazmayı, gündelik hayata yetecek ka dar hesap bilgisini öğretmekti. Medreseler ise, ilmiye smıfmm yeni mensuplarım ve yeni yönetcilerini yetişthdi. Osmanlı Devleti'nde, mektepler ve medreseler en yaygm eğitim ve öğretim kurumlarıydı. Bunlardan başka, tamamen devletin yönetici ihtiyacı için sarayda kurulmuş olan "Ende run" okulu vardı. Ancak bu okul çok özel b h kurumdu, genel ve yaygm değildi. Müslüman halkm eğitiminde camiler, tekkeler, loncalar gibi bhçok sosyal kurumda önemli bir yer tutmaktaydı. Top-
lum; öğrenmeye, olcumaya bilgi sahibi olmaya, öğretmene, bilgme, yazı yazmaya çok büyük değer verirdi. Çünkü din adam ları topluma; Kuran-ı Keıim'in ilk gelen âyetinin "Oku.." emri başladığını; Hz. Ali'nin "Bana bir harf öğretenin knk yıl kölesi olurum" dediğmi veya benzer pek çok dhıî emir ve kuralları de vamlı anlatırlardı. Bir Osmanlı insanı, yolda gördüğü yazılı bir kağıdı mutlaka yerden aln ve yüksekçe bir yere koyardı. Kitap ve yazı kutsal sayıln, asla yere konulmaz, duvara asıln, yükse ğe konurdu. Ulemanm toplum üzerinde çok büyük etkisi vardı. Osmanlı Devleti, gayrî müslim vatandaşlarmm eğitim ve öğretimlerin kendi dîl ve dinlerine göre serbestçe yapmaları için her türlü tedbiri almıştı. Yüzlerce yıl, Hristiyan ve Musevi ler serbestçe eğitimlerhıi sürdürdüler, geliştirdiler ve kültürleri ni yeni nesillerüıe aktardılar. Osmanlı Devleti'nin özellikle Bal kan Yarımadası'ndaki Müslüman ve Türk olmayan vatandaşla rına tanıdığı din, dil ve eğitim serbestliğini; aynı yüzyıllarda Amerika Kıtası'na çıkan Avrupalılar Kızılderililer'e katiyyen sağlamamışlardn. Üstelik onları ortadan kaldnmışlardır. Osmanlı Devleti, eğitim ve öğretim faaliyetlerini, birçok diğer sosyal hizmetlerde olduğu gibi doğrudan devlet eliyle yapmamaktaydı. Bu hizmetler vakıflar tarafmdan ve dolayısıyla toplum tarafmdan yapıhrdı. Devlet denetim, güvenlik ve imkan sağlardı. Bu bakımdan bütün mektep ve medreselerin bağlı ol dukları vakıflar bulunmaktaydı. 1. O S M A N L I E Ğ İ T İ M İ N İ N H E D E F L E D İ Ğ İ Î N S A N TİPİİ
Osmanlı Devleti, çok geniş topraklara sahip ve çok deği şik milletlerden meydana gelen bir insan topluluğunu idare et mekteydi. Bu çeşitli milliyet, dm ve mezheplere mensup toplu luklar arasmda çeşitli farlak bulunmaktaydı. Ancak bu toplu luklar Osmanlı Devleti'ıün çatısı altmda büleşmişler, bnçok or tak düşüncelere de sahip plmuşlardı. Osmanlı Devleti'nm kuruluş döneminde hedeflenen insan tipinde "İtaatkâr"İlk, devlete bağlılüc en çok aranan özellüe idi. Daha somaları dmdar, sevgi dolu, devlete bağlı, topluma karşı vefah insanlar yetiştüilmeye çalışıldı.
Tanzimat döneminden itibaren ise, dünyadald telmolojik, ilmi ve endüstriyel gelişmeler dikkate almarak yeni özellikleri olan insanlar yedştirilmeye çalışılmıştn. Bu insan tipinin; dev letin, toplumun ve kendisinin sommluluklarmı gören bir insan tipi olmasma özen gösterilmiştir. Osmanlı Devleti, eğitimin ilk basamağı sayılan mektepler de, haUan, kadm/erkek hepsinin okuma yazma, gündelik hayata yetecek kadar hesap ve temel dinî bilgilerin öğretilmesini he deflemişti. Böylece herkes kendine yetecek kadar öğrenmektey di. Mesela, herkes kendi başına ibadetini yapacak kadar dinî bilgiyi öğrenhdi. Kur'an-ı Kerim okumayı öğrenhdi. "ilmihâl" denilen temel dinî bilgiler arasmda, vatandaşlıkla ilgili bölüm ler de vardı: Müslüman olan hükümdara itaat etmek, devletin düşmanları ile savaşmak... gibi. Yine ahlak bilgileri de bulun maktaydı: Komşularla iyi geçinmek, armeA)abaya saygı göster mek, küçükleri iiorumak gibi. Medreselerde hedef, çeşith bilimleri öğrenmekti. Son yüz yıllara kadar medreseler, her bilim dalmda eğitim yaparlardı. Tıp, mühendislik, matematik, din, astronomi, felsefe, coğrafya ve tarih gibi bilimler okutulurdu. Sadece askerlik bügileri askeı ocaklarmda öğretilhdi. Medreseleri bithenler toplumun çeşitli kesimlerinde hizmet ederlerdi. Osmanlı eğitiminin hedeflediği insan tipi, kendine yeten, dhı, devlet ve padişahma bağlı b h insan tipi idi. Eğitimin bir di ğer hedefi de, topluma öncülük edecek, öğretmenlik edecek ve yöneticilik yapacak msanlar yetiştirmekti. 2. O S M A N L I E Ğ İ T İ M İ N İ N M U H T E V A S I
İslâm âlemmdeki bütün sosyal kurumlar (Cami, medrese, çeşme, hastane vb.) hemen hemen birbirinin aym olan kurallar çerçevesinde kurulmuş ve devam etmişlerdh. Bunlarm büyük kısmı vakıflar halinde idiler. Bir devletin yıkılması ve yeni b h devletin kurulması halhıde bile, yeni devlet mevcut vakıflara dokunmazdı. Osmanlı Devleti de, Anadolu'da genişleyerek di ğer beylikleri ortadan kaldndıktan soma, eskiden beri devam
edip gelen sosyal kurumları, önceden belirlenmiş vakıf şartlari ile tanımış ve korumuştu. Hatta aym şekilde gayri müslim va kıflarmı da tanımış ve kommuşm. Bu bakımdan medreselerde ki eğitimin mutevası da yüzyıllardn devam eden esas şeklini sürdürmekteydi.
B-OSMANLILARDA EĞİTİM ÖĞRETİM KURUMLARI
VE
1. KLÂSİK D Ö N E M O S M A N L I EĞİTİM V E ÖĞRETİM K U R U M LARI:
a. M e d r e s e l e r : Osmanlı Devleti'nin eğitim sisteminde temel düşünceyi veren, dönemin bilim alanı içindeki bilgileri öğreten en önemli eğitim kurumu medreselerdi. Eğitimleri açısmdan üç bölümden meydana gelirdi: Hariç, Dahil, Sahn. bu üç bölüm kendi içinde diğer bazı bölümlere ayrılırlardı. Sıbyan Mektebi ile başlayan eğitim, medreselerde devam ederdi. Türk tarihinde ilk medreseler Karahanlılar döneminde açılmıştn. Selçuklular devrinde ise ilk açüan medreseler "Niza miye" medreseleridh. Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan Tanzimat dönemine kadar eğitim ve bilim hayatma hakim olan medreseler, 19 yüz yılda önemlerini kaybettiler. Gehşmeye ve ilerlemeye engel ku rumlar durumuna düşen medreseler, kendüerini yenileyemedi1er. Günün gelişen şartlarma uyamadılar. 1924 yümda kapatılan medreselerin yerine yeni üniversiteler kuruldu. Osmanlı toplumuna hizmet eden devlet memurları (Kadı, müfti, müderris, hekim, din bilginleri..) ve aydmlarm büyük kısmı medreselerden yetişthdi. Medreselerde Dersler; müderrisler tarafmdan verilirdi. Öğrenim parasızdı ve ayrıca öğrencilerin bütün ihtiyaçları karşılanndı. Medreselerin maddi kaynakları bağh oldukları vakıf lardı.
Medreselerde ders veren müderrisler, öğretim alanlarmda uzmanlaşmış kişilerdi. Ayrıca, bazı medreseler de belirli bilim alanlannda uzmanlaşmışlardı. Dar'ül Hadis, Dar'üt-tıp vb. gibi. Medreseler (Ders verilen yer, okul) vakıflar tarafmdan kumlur ve idare edilirdi. Hükümdarlar başta olmak üzere, bütün yöneticiler sosyal amaçlı çeşitli kurumlar ve bunların devamı içm vakıflar kurarlardı. Bu durum, Osmanlı Devleti'nden önce ki Müslüman devlet ve toplumlarda da böyle idi. Bir İslâm memleketinde önceden kurulan vakıflar dahi, o bölgeyi başka bir İslâm Devleti ele geçirdiği zaman devam ederdi. Osmanlı topraklarmda, kendilerinden önceki devletlerden kalan birçok medreseler vardı. Osmanlılar'da ilk medrese 1330 yılında kurulan İznik Medresesi idi. Buraya büyük Türk bilgini Davud-ı Kayseri ta yin edilmişti. Orhan Gazi daha soma bir medrese de Bursa'da yaptndı. Bunları takiben, Osmanlı vezirleri ve yöneticileri bir çok sosyal kurumlar ve bunları yaşatacak vakıflar kurdular. Medreseler kurdular. \\k devirlerde medreseler, İznik, Bursa ve daha soma da Edime'de kuruldu. Ancak medreselerdeki en önemli gelişme Fatih devrinde, O'nun "Sahn-ı Seman" medreselerini yapınma sı ile meydana geldi. "Semaniye" adı verilen bu medreselerin programları Mahmut Paşa ve ünlü matematik ve astronomi bil gini A/z Kuşçu tarafmdan yapümıştn. Kanunî Sultan Süleyman döneminde Süleymaniye Medre seleri yapıldı. İstanbul büyük bir ilim ve kültür merkezi haline geldi. Medreselerhı Hariç, Dahil ve Sahn bölümleri orta ve yük sek dereceli eğitim veren kısımlarıydı. Bu medreselerde her tür lü ders okutulur ve ülkenin ihtiyacı olan hakimler, hekimler, mühendisler, din bilginleri buralardan yetişirlerdi. Süleymaniye Medreseleri tıp ve fen bilimlerinde ilerlemişti. Hariç ve Dahil medreselerhıi bitirenler fen bilimlermi öğrenmek içm Süleyma niye medreselermin başlangıç kısmma girerlerdi. Sosyal ve kül türel bühnleri öğrenmek isteyenler ise Semaniye (Fatih) Medre selerine girerlerdi. Hariç ve Dahil medreseleri hemen bütün vi layetlerde vardı.
Osmanlı medreselerinde; Arap dili ve dilbilgisi (Sarf-ü nahiv), ilm-i hikmet (felsefe), hey'et (astronomi), şiir, tefsir, akaid, fıkıh, hadis din bilgisi, ahlak, tarih, coğrafya, kelam, belagat (güzel konuşma), hesap, hendese gibi dersler okutulur du. Yine büyük şehirlerdeki medreselerde tıp, mühendislik, fi zik, kimya, matematik vb. gibi dersler öğretilirdi. Bu dersler, küçük şehirlerde dar bir çerçevede başlayıp, giderek genişler, derinleşir, İstanbul'daki Semaniye ve Süleymaniye medresele rinde son şeklini alndı. Ülkenin en büyük medreseleri İstanbul, Bursa, Edirne, Bağdat, Şam, Kahire, Konya gibi şehirlermde bulunmaktaydı. b. E n d e r u n : Medreseler dışında en önemli yüksek öğretim okulu Sa ray'da bulunan "Enderun" idi. Topkapı Sarayı içindeki bu okula girebilmek için, diğer saray okulları olan Galatasaray, Edirne Sarayı, İbrahim Paşa Sarayı ve Eski Saray okullarmm birinden mezun olmak şarttı. Devlet memuru yetiştiren bu okullara, "Devşirme" yolu ile toplanan öğrencilerüı en zeki ve kabiliyetli olanları seçilirdi. Bu şekilde üç ayrı seçimden geçmiş olan bu adaylar, üst yönetici olurdu. îlk seçimi, iki yılda bir defa göreve çıkan "Turnacıbaşı" yapardı. Hristiyan çocuklarından en çok iki bin kadar çocuk se çer ve bunları Anadolu'da belirlenmiş Müslüman Türk aileleri nin yanma gönderirdi, buna "Türk'e vermek" denirdi. Bu ço cuklar Türkçe ve İslâm Dinini öğrenirlerdi. İki yıl som"a, bunla rın içinden ikinci bir seçimle bir kısmı saraya, bir kısmı Yeni çeri Ocağı'na gönderilirdi. Saraya girenler ise dört yıl okuduk tan soma, üçüncü seçim yapıln üstün kabiliyetli olanlar yöneti ci olarak yetiştnilmek üzere sarayda kain, diğerleri yine askeri görevlere gönderilirlerdi. Somaki devirlerde Enderun'a Müslü man çocuklarından da almanlar olmuştur. Enderun'da dört yıl eğitim görülür, üst yönetici olacaklar ise birkaç yıl daha okurlardı. Türkçe, Arapça, Farsça ve Avrupa dilleri Îslâmî ilimler (Kur'an, Hadis, Fıkıh, Tefsir..) öğrenirler di. Ayrıca, güreş, okçuluk, mızrak atmak, kılıç, binicilik vb. gi-
bi eğitimler de alırlardı. Son derece sert bir disiplin altmda eği tim görürlerdi. Enderun'da pek çok sadrazam, vezir, yüksek rütbeli asker, hattat, şair, musikişinas, ressam, minyatür ustası, mühendis, kaptan vb. yetiştirmiştir. 1833 yılmda Sultan II. Mahmut Enderun'u kapatarak yeri ne "Mülkiye Mektebi" nikmûmmu^ivi.
ve
c. D i n î v e S o s y a l K u r u m l a r ı n Öğretim Fonksiyonları:
Eğitim
l. Camiî: Osmanlı Devleti'nde ve diğer bütün İslam toplumlarmda cami genel bir eğitim ve öğretim kurumu olarak büyük öneme sahipti. "Vaiz"lerin devamlı olarak verdikleri "va'ız"lar halkm eğitimine yönelikti. Camilerde herkese açık kurslar düzenlenir di. Cami dersleri veren pek çok bilghı vardı. Camiler, Osmanlı Devleti'nin kuruluş ve yükselme devirlerinde yalmz ibadet yeri olarak kullanılmamıştır. Aynı zamanda, mahkeme salonu, top lantı yeri, misafhhane, hükümet konağı vb. gibi okul olarak gö rev yapmış, toplumu ilgilendhen konularm tartışüdığı yerler ol muştur. Halkm bilgilendiği, yönlendhildiği, canlı tutulduğu en önemli mekanlar camiler olmuştur. Osmanlı Devleti'nin zayıfladığı ve gerilediği dönemlerde ise daha çok birer ibadethane olarak görev yapan camiler, ayn ca Osmanlı mimarisinin de en önemli eserleri olarak tarihte ye rini almıştn. Tekke ve zaviyeler de bu çerçevede bher eğitim ve öğre tim kurumu olarak çahşırlardı. Her tarikat, kendi tekkeshıde, genel dinî bilgüer yanmda başka sahalarda da eğitim yaparlardı. Mesela, Mevlevihaneler musiki üzerine yüksek eğithn verirler di. Türk musikisinin büyük bestekarları olan "Dede Efendi"ler Mevlevi dergahından yetişmişlerdh. Aynı şekilde kimi teJdceler edebiyat ve hatta bazıları güreş, okçuluk gibi sahalarda eğitim yaparlardı. Son dönemlerde tekke ve zaviyeler asker kaçaklan-
nın veya diğer bazı yolsuz kimselerin barınağı haline gelmeye başlamış ve nihayet Cumhuriyet dönemmde tamamen kaldırıl mışlardır. 2. Esnaf Teşkilâtı: Osmanlı esnafı, Selçuklular döneminde Ahi Evran tara fından kurulan 'Ahilik" etrafmda teşkilatlanmıştı. Ahi tekkeleri esnafa her türlü eğitim ve öğretimi verhlerdi. Ayrıca esnafı de netler, kurallara uymayanları esnaflıktan çıkarırlardı. Eğitim, usta çnak usulü ile devam ederdi. Somaki devirlerde "Lonca" ismi de verilen esnaf teşkilatı başhbaşma bir eğitim kurumu idi. Mesela, şekerci olmak isteyen bir aday, teşkilatın gözetiminde bir ustanm dükkanmda eğitimine başlar ve daha sonra başardık ça, çnaklık, kalfalık ve ustalık devrelerini imtihanla geçer, diplomasmı alırdı. Ancak bundan soma şekerci esnafı arasına katı labilirdi. Bu yolun dışmda esnaf olmak mümkün değildi. Ahilik, üyeleri arasında sevgi ve dayanışma sağlarlardı. İhtiyaç duyulduğu zaman devlete her türlü yardımı yaparlardı. "Fütüvvetnâme" adı verilen, kendi aralarınaki düzeni sağlayan, belirleyen yasaları vardı. Çnaklara öğrendikleri meslek bilgileri yanısna, yaşadıkları toplumun kültür ve terbiyesi de öğretilhdi. Türk sosyal yapısmda önemli roller oynayan Ahilik, üre timde kaliteyi ön plana almış ve halkm aldatılmasına izin ver memiştir. Bunu yaparken, ekonominm canlı tutulmasına ve es nafm da ahlaki ölçülere dikkat etmesine özen gösterilmiştir. Ahilik, çahşanlarm emeklermi sömüren bir teşkilat olarak değil, çnak ve kalfalara ileride kendi işyerlerini açabilecek bilgiyi ve ren ve onlara öz çocukları gibi bakan bir anlayışı esnaf ve sa natkara öğretmiştir. Ahilik, Osmanlı Devleti'nhı Avrupa ülkelerine tanıdığı ka pitülasyonlar ve 17. yüzyıldan itibaren meydana gelen sanayi inkılabı sonucu çözülmeye başladı. El emeği ile mal üreten Türk esnafı, sanayileşemediği için pazarı yabancılara kaptırdı. Genel olarak Osmanlı ekonomisinin zayıflaması sürecinde Ahi lik de zayıfladı, teşkilatı etküıliğhıi kaybetti. Yine de 1912 yılı-
na icadar vaı-iığnıı sürdüren Alıilii: teşidlatı bu tarilitelci bir İcanunia tamamen ortadan icaldnümıştn. 3. Mahalle ve Mahalle
Mektebi:
Osmanlı toplumunda mahalle çok önemliydi. Şehirdeki mahallenin larsal alandaki karşılığı köy, göçebelerdeki karşılığı boy/aşiret idi. Mahallede büyüklere saygı göstermek, onları dinlemek esastı. Büyükler ise, daima örnek olurlardı. Konuş tukları zaman, mutlaka faydalı konuşmaya, küçüklere ders ver meye çahşnlardı. Gaziler savaş anılarmı anlatnlar; yaşlılar ken di meslekleri, gördükleri bildikleri konularda küçüklere ders olacak şeyler anatnlardı. Köy odaları bu konuda çok büyük hiz metler verirlerdi. Buralarda Hz. Ali'nin cenkleri Battal Ga zi'nin maceraları. Dede Korkut hikayeleri, Köroğlu'nun des tanları, Karacaoğlan'ın şiirleri... okunurdu. Osmanlı insanı bü yük kalabalıklar içinde kaybolmuş, yalnız bir insan değildi. Komşuları vardı, akrabaları vardı, mahaUesi, köyü, obası, aşire ti vardı. Onlara bağlı idi. Gelenekler, görenekler dikkatle takip edilirdi. Bu bakımdan, mahalle, köy, aşiret birer eğitim merkezi idi. 'Mahalle Mektebi" bütün İslâm dünyasmda olduğu gibi, Osmanlı toplumunda da ilkokul seviyesinde eğitim veren en yaygın kurumdu. Camilerin içinde veya yanmdaki bir büyük oda halindeki smıflarda eğitim yapılndı. Hocalar çocukları te ker teker dhılerler, smıf şeklinde aynmazlardı. Kur'an okuma, Türkçe okuyup-yazma, gündelik hayata yetecek kadar hesap (matematik) ve ilmihal öğretirlerdi. İlmihal bilgisi bir Müslü man'ın en az bilmesi gereken dinî bilgileri içhıe alndı. ç. A s k e r î
Eğitim:
Osmanlı Devleti'nin ilk yıllarmda, ordu savaş olacağı za man toplanan, erkeklerden oluşurdu. Sultan I. Murat devrinde "Yeniçeri" ordusu kurulunca (1363), kışlalarda bunlarm eğitimi de başlamış oldu. Zamanla yeni birçok askerî sınıflar kuruldu. Bunların hepsi kendi "Ocak"larmda eğitimlerhıî yaptılar. Yeni çeriler, donanma, topçulaı-, sipahiler... kendi askerî smıfları ile
İlgili eğitimlerini, yine içendi yerlerinde gördüler. Osmanlı aslierî Icuvvetlerinin klasik eğitiminin yetmezliği ve ıslatn ilıtiyacı 17. yüzyıl ortalarında tiissedildi. Ancak 18. yüzyıldan iti baren ise, birçok ıslahatlar yapılmaya çalışıldı. Osmanlı asker ocaklaımda eğitim de yine usta-çnak ilişki si şeklinde idi. Ancak bu eğitim, çok kuvvetli gelenekler ve ku rallarla desteklenmekteydi. Her askerî sınıf, kendi işini gayet iyi öğrenir ve savaşta görevini yerine gethirdi. Osmanlı Devleti'nde askerî guruplara "Seyfiye" adı veri lirdi. Beylikten devlete geçişte, Osmanlı ordusu atlı aşiret bir liklerinden meydana geliyordu. Devletin smnlaıınm genişleme si ve daha teşküath ve etkili kuvvetlere ihtiyaç duyulması ile, "Kapıkulu" adı verilen düzenli ve sürekli bir ordu kuruldu. Ya ya ve atlı birliklerden oluşan bu ordu, daimi ve paralı bir ordu idi. Ordunun yaya bölümü Yeniçeri ve diğer bazı ocaklcurdan meydana gelirdi. Bu ocakları asker yetiştirmek için "Acemioğlanlar Ocağı" kuruldu. Savaşlarda esh edüenlerden, genç ve as kerliğe elverişli olanlar Türk-İslâm eğitimi verildikten sonra Kapıkulu ocaklarına dağıtılırlardı. Bunlara "Pencik Oğlanı" denhdi. Fetret devrinden sonra "Pençik Oğlanı" yeine, devletin Hristiyan vatandaşlarının çocuklarından imtihanla seçilenler toplanmaya başlandı. Bunlar önce Türk ailelerinin yanmda kaİnlar ve daha sonra Acemi Ocaklarmda askeri eğitime alınırlar dı. Daha sonra da Yeniçeri ocağma girerlerdi. 1363 yılmda ku rulmuş olan Yeniçeri ocağı 1826 yılmda kaldmldı. Kapıkulu içindeki diğer ocaklar da kendi ihtiyaçlarmı kar şılamak içm gerekli eğitimleri yaparlardı. Bunlardan en önemli lerinden olan "Topçu Ocağı", top dökmek ve atmak gibi eği timler alırlardı. İstanbul'da "Tophane" bu eğitimin verildiği bh okuldu. Buradan pek çok topçu subayı, topçu ustası ve mühen disleri yetişmişti. Zamanla yapılan askeri ıslahatlar sonucu, "Sürat Topçuları" ve başka mühendislik dalları ilave edilmiş olan Tophane de 1839 yılmda kaldırılmıştn.
Humbaı-acı Ocağı, tıavan toplai'inı, el bombalarım yapan, taşıyan ve leullanan askeri sınıftı. Cebeci Ocağı, kılıç, kalkan vb. gibi birçok silahı yapan sınıftı. Mehterhane de, Osmanlı ordusunun bandosu olarak, de vamlı b n eğitim yapar ve ihtiyacmı karşılardı. 2. OSMANLI EĞİTİM VE ÖĞRETİMİNDE DEĞİŞMELER VE GELİŞMELER DÖNEMİ:
a. E s k i
Eğitim
Kurumlarının
Durumu:
Osmanlı Devleti'nin eğitim ve öğretiminde, ilk değişiklik ihtiyaçları askeri kurumlarda hissedilmiştir. Çünkü güçlenen Avrupa devletleri 17. yüzyıl sonlarından itibaren Osmanlı Dev leti'ni yenmeye ve topraklarını işgal etmeye başlamışlardı. As keri başarısızlıklar açıkça görüldüğü için eksiklikte hemen farkedilmişti. Zamanla yenilgilerin sebebinüı askeri ıslahatlarla or tadan kaldıralamadığı görüldükçe diğer alanlarda da değişiklik ler yapılması gerektiği anlaşıldı. Bu alanların başında da eğitim gelmekteydi. Doğal olarak ilk eğitim-öğretim değişiklikleri yi ne askeri okullarda yapıldı. Avrupa'dan hocalar gethildi. Avru pa tarzında askeri okulları açıldı. Genel eğitim ve öğretim ısla hatları ancak 18. yüzyıl sonlarmda ve 19. yüzyılda yapılabildi. 17. Yüzyü bilginlerinden ÜTan/? Çelebi "Mizan'ül Hakk.." isimli eserüıde, medreselerin zayıflıklarını ve eksikliklerini bildnmektedü. Felsefenin kaldırılmasını eleştirmektedir. Yine fen bilim lerinin yeterince okutulmamasınm zararlarını göstermek için "Hendese bilen müfti ile bilmeyenm arasmdaki farkı" misal ola rak anlatmaktadn. Osmanh medreseleri 17. yüzyıldan itnaben kendini tekrar içine düştüğü ve yeni bilgi üretemediği, dünyadaki gelişmeleri takip edemediği için verimsiz bir hale gelmişti. Devletin genel durumunda görülen durgunluk, zayıflama ve çöküş eğitim kurumlarmda da görülmüştü. Osmanh Devleti eski eğitim kurum larının ıslahı ile pek fazla uğraşmamış ve onları oldukları gibi
bıraiop, yeni "Melctepier" Icurmaya başlamıştu-. Türle tarihindeki "medrese" ve "mektep" üciliği bu şekilde başlamıştır. Bu ildlik ancak, 1924 yılında çıkarılan "Tevhid-i Tedrisat" (Eğitimin birleştirilmesi) kanunu ile ortadan kalkmıştır. b. E ğ i t i m v e Ö ğ r e t i m d e Yeni Kurumlar: 7. Gelişmeler:
G e l i ş m e l e r ve
Sultan 7. Mahmut Devri: Bu devirde, daha som-aki yüzyıl larda hep takip edilecek olan bir yol tutularak, yabancı askeri uzmanlardan faydalanılmak istendi. O sırada Osmanlı Devle ti'ne sığınmış ve Müslüman olmuş bulunan Fransız Kont Clau de Alexsandre (1675-1747) "Kumbaracı" askerinin ıslahı için görevlendirildi. Yeni kişiliği ile Kumbaracı Ahmet Paşa olan bu Fransız subay. Sadrazam topal Osman Paşdnm himayesi altmda çalışmalarını sürdürdü. Meydana getirdiği humbaracılar 1736 yılındaki Avusturya savaşında başarı kazandılar. Humbaracı Ahmet Paşa'mn teşviki ile yine bu devhde Üsküdar Toptaşinda bulunan eski Bimaı-hane (Akıl Kastanesi) humbaracılarm eğitimi için kışla şekline çevrildi. Burada "Hendesehane" adı ile askeri mühendis okulu kuruldu. Sultan III. Mustafa Devri: Sultan 7. Mahmut'tan sonra, 777. Osman, hanedanın en yaşlı şehzadesi olduğu için tahta çıktı. Rüşvete şiddetle karşı idi, tebdil gezerdi. Bu yüzden yüksek dereceli yönedcileri sık sık değişdrmiştir. 777. Osman'm 1757 yılında ölümü üzerine 777. Mustafa padişah oldu. Sultan IH. Mustafa, çalışkan, hareketli ve incelemeyi se ven bir hükümdardı. İlim ve fazilet sahiplerini korurdu. İlm-i Nücûm (Astroloji) bilgisine meraklı idi. Tasarrufu severdi. Devrinde O'nun bu özelliği ve savaş olmayışından hazinenin durumu düzelmişti. Koca Ragıp Paşa sadrazam olduğu zaman, bilgisi, şahliği ve Avrupa'daki gelişmeleri, siyasi olayları takip etmesi ile padi-
şalı üzerinde etkili oimuştu. Padişaiıı savaştan uzak tutmaya ça lışmıştı. Ordudaki bozulmaları görmüştü. Bunun için ordunun ıslatı edilmesi gerektiğini bildirmişti. ///. Mustafa. Kırım işle rinde Osmanii Devleti'nin lehine başarı gösteren Baron De Tot (Baı-on dö Tot) adlı bir Macar'ı askeri ıslahat için görevlendirdi. Baron De Tot, yeni bir topçu birliği ve yeni bir top dökümha nesi kurdu. O'nun kurduğu topçulaı- "Sürat Topçuları" idi. Hızlı ateş ediyorlardı. Bu devirde, Humbaracı Ahmet Pasa'um başlattığı gibi, yeni bir "Hendesehane" açılmıştı. Bu okulda, Suhan III. Mustafdnm ölümünden bir müddet önce Fransa'dan istediği uz manlar matematik, geometri gibi dersler veriyorlardı. Bu ders ler anmda Türkçe'ye çevriliyor ve soma kitap halinde basılıyor du. Ancak, Avusturya'nın tesiri ile bir süre som-a bu askeri uzmanlaı- Fransa tarafmdan geri çağrıldı. /. Abdülhamü Devri
(1774-1789):
Bu devhde önemli bh fark olarak, daha çok yabancı aske ri uzman çağırıldığını ve bunlarm Müslüman olma şartınm ve kıyafetleri konusundaki smnlamalarm kaldırıldığmı görüyoruz. Bu devrin en önemli ıslahatçılarından biri de Cezayirh Gazi Hasan Paşa'du:. 1770 yılındaki Çeşme bozgunundan kur tulan denizcilerden olan Hasan Paşa, 1774'de Kaptan-ı Derya oldu. Donanma tamamen ortadan kalkmış idi. Onun için Gazi Hasan Paşa, donanmanın ıslahında işe baştan başladı. Haliç, Karadeniz ve Ege Denizindeki çeşitli limanlarda tersaneler ya pıldı. Teknik bilgilerden faydalanmak üzere Fransız denizcilerkıden bir gurup göreve almdı. Kıyılarımızm durumuna göre ve dünyanın gelişen tekniğme göre gemiler yapıldı. Denizcilik bir meslek olarak ele almıp, askerler kışla sistemi ile disiplhı ve de vamlı eğitim altma almdı. Baron De Tot'un Haliç'te Tersane'nin yanında açtığı "Riyaziye" (matematik) okulu geliştirilerek "Mü hendishane-i Bahri Hümâyûn" kuruldu ve buradan deniz subayı yetiştirildi.
m . Selim Devrin Islaiıatlaıı (Nizâm-ı Cedit) 1789-1807: Padişahiığm ilk yülarmda, 1787 yümda başlamış olan Osmanı-Rus ve Avustur}'a savaşları devam etmekte idi. Bu savaş larda ordunun durumu ve özelikle Yeniçerilerin yetersizlikleri ortaya çıkmıştı. Önce ıslahatlar için, devrin ileri gelenlerinin görüşlerini bildhmelerini istedi. Kendisme gelen raporlarda ge nellikle, "askeri ıslahat" tavsiye edihyor ve eski ordu kurumla rmm önceki asnlardaki özgün şekillerine dönüştürülmesi gerek tiği bildiriliyordu. Bunun yanısna yeni askeri bhlikler kurulma sı, ıslahatlarm geniş tutularak iktisadi ve sosyal alarüarda da ya pılması gerektiğini bildhenler de vardı. Sultan Selim, işe ordu ve maliyeden başladı. Bütün ordu kurumları yeniden düzenlendi. Maaşları gözden geçirildi. Yeni çeriler çok sıkı b h denetimden geçhilirek, sayıları yarıya indi rildi. Yeteneksiz olanlar çıkarıldı. Tımar düzenine çeki-düzen verilmeye çahşüdı. Eski askeri kurumlardaki bu ıslahatlardan ayrı olarak "Mzam-ı Cedit" adıyla yeni b h ordu kurulmaya başlandı. Bu yeni ordunu masrafları içinde ayrı bir hazine "Irad-ı Cedit" meyda na getirildi. Bu yeni ordunun eğitimi devamlı ve Avrupa usu lünde idi. Fransız askeri uzmanlarından başka İngiliz ve Alman askeri uzmanlar da çağrıldı. Silahları tamamen yeni olarak Av rupa'dan satın almdı. Bu askeri bhliklerin erlerini, eyalet valile rinin ve âyarüarm gönderdikleri Anadolu Türk köylü çoculdarı meydana getiriyordu. Nizam-ı Cedit ordusu kuruldu. 1801 yı lında 9.263 kişilik bir mevcuda ulaşan bu ordu, 1806 yılında 22.685'er 1590 subaydan ibaret, düzenli silahları yeni ve güçlü ordu olmuştu. Bu ordunun yarısı İstanbul'da, diğer yarısı da Anadolu'da bulunuyordu. ///. Selim, orduda yaptığı ıslahatlara paralel olarak, 1795 yılında, önceden kurulmuş olan okulları birleşthip genişleterek "Mühendishane-i Berri Hümayun"u Kara Mühendisliği Okulu kurdu. Diğer taraftan Gazi Hasan Paşa'mn geliştirdiği deniz mühendislik okulunu da "Mühendishane-i Bahri Hümayun" genişletti. Tersane de yeniden düzenlendi.
II. Malımut ve Tanzimat Dönemleri: Sultan II. Mahmut Yeniçeri Ocağmı ortadan kaldntıktan sonra, birçok önemli ıslahatlar yapmıştı. Bunların başında da eğitim alanındaki ıslahatlar gelmektedir. Devlet idaresinin yeni den düzenlendiği snada 1838 yılmda kumlan meclislerden biri olan 'Meclis-i Ziraat ve Ticaret" eğitim işlerhım düzenlenmesi için de görevlendirildi. Daha soma "Meclis-i Nafia" admı alan bu meclis, medresenhı dışında yeni bir eğitim düzeni kurmak için çalışmaya başladı. Böylece Medresenin eğitimdeki tekeli ortadan kalktı. îlk öğretim mecburi hale getirildi. Ortaokul seviyeshıde "Rüştiye" adı verilen okullar kurulmaya başlandı. 1827 yılmda Avrupa'ya ilk defa olmak üzere öğrenci gönderildi. 1827 yılm da açılan "Tıbhane-i Amire"ye 1832'de "Cerrahhane" ilave edildi ve bu tıp okulu 1839 yılında "Mekteb-i tıbbiye-i Şahane' adım alarak geliştirildi. 1834 yılmda "Mekteb-i Harbiye", 1836 yılında da "Mızıka-i Hümayun" okulları açıldı. 18. Yüzyıl son larmda açılmış olan "Mühendishane-i Berri-i Hümayun" (As keri Mühendislik Okulu) ile "Mühendishane-i Bahri Hüma yun" (Deniz Mühendislik Okulu) geliştirildi. Tanzimat Fermanmdan soma eğitim alanmdaki gehşmeler daha hızlanarak devam etti. Eğitim işleri "Meclis-i Nafıa"dan alınarak "Meclis-i Maarif-i Muvakkat"a verildi (1843). Daha soma doğrudan bir eğitim meclisi kuruldu: "Meclis-i Maarif-i Umumiye" (1846). Bu gelişmeyi bir yıl soma kurulan "Mekatih-i Umumiye Nezareti" takip etti. Nihayet 1856 yılmda bütün eğitim işleri kurulan bir bakanlık eliyle yürütülmeye başlandı: Maarif-i Umumîye Nezâreti. Bunlardan somaki en önemli ge lişme ise, 1869'da çıkarılan "Maarif-i Umumiye Nizamname si" dır. Merkezi devlet teşkilatmdaki bu gelişmeler ülkenin her tarafında birçok yeni okullarm kurulmasını başlattı. Eğitim ve öğretim üç aşamalı olarak düşünülüyordu: • İlköğretim: Sıbyan Mektebi (Ana okulu), İbtidaiye Mektebi (İlkokul), Rüştiye (Ortaokul). ° Orta öğretim: İdadiler ve Sultaniler (lise) « Yüksek öğretim: Dar'ül Fünun (Üniversite)
1. ve II. Meşrutiyet Dönemleri: Tanzimat döneminden soma I. Meşrutiyet ve II. Abdülha mit dönemlerinde eğitim alanmdaki gelişmeler devam etmiştir. Meslek okullarma önem verilmiş ve bu devirde eğitim kurum larmm sayüarmda ve çeşitlerinde artışlar olmuştur. Aydınlar, çöküşe doğru giden devletm, ancak eğitim ile kurtarılabileceği düşüncesinde idiler. Yine bu dönemde ilk olarak kızlar için orta ve yüksek eğithn kurumları kuruldu. II. Meşrutiyet'ten (1908) soma ve Balkan Savaşlai"i ile I. Dünya Savaşlarmm gethdiği felaketli yıllar eğitim alanmdaki gelişmeleri büyük ölçüde engelledi. Kurtuluş Savaşı yıllarında ise, eğitimhı gözden geçhilmesi için Ankara'da b h kongre top landı. 2. Öğretim Kurumları: a. Askerî Kurumlar: « Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (1773): Osmanlı Devleti'nde geleneksel eğitim kurumlarından farklı olarak açı lan ilk kurum olan Mühendishane-i Bahri-i Hümayun, deniz subaylan ve mühendisleri yetişthmek için açılmıştı. Bu okul III. Selim döneminde varlığını sürdürdü. Ancak önemh b h gelişme olmadı. 1838 yılmda adı "Mekteb-i Bahriye" olarak değişthildi. Cumhuriyet döneminde de "Deniz Harb Okulu" haline getirile rek önemli bir askeri eğitim kurumu oldu. • Mühendishane-i Berri-i Hümayun (1793-1795): 1734 yılmda Humbaracı Ocağına bağlı olarak kurulan "Hendeshane" (Topçu Okulu), Yeniçerilerin isyanmdan korkularak 1740 yılmda kapatılmış ve 1769 yılmda yeniden faaliyet geçirihnişti. ///. Selim, Mühendishane-i Bahri-i Hümayun (Deniz Mü hendislik Okulu) gibi bir okulun da kara kuvvetleri içhı kurul masmı düşünüyordu. Bu sebeple 1793 yılında önceden kurulan Hendeshane"yi içine alacak şekilde "Mühendishane-i Berri-i Hümayûn'u kurdurdu. Bu okul "Askeri Mühendislik Okulu" olarak, kara kuvvetlerinhı subay, topçu, istikam subayı ve aske-
ri mülıendisieri yetiştirmiştir. Olcul, zaman zaman bazı değişilciiiiier geçirmişse de I. Dünya savaşı yıiiarma İcadar variığım sürdürmüştür. • Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane (Askeri Tıb Okulu) 1826: II. Mahmut dönemmde Icurulan bu olcui, ordunun belcim ihtiyacmı karşılamak için kurulmuştu. 1826'da "Tıbbane-i Amire" adı ile kurulan okul, 1832'de "Cerrahhane-i Mamure" kısmının ilavisile genişledi. 1838 yılmda da "Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane" admı aldı. Bu okulun bir diğer önemli tarafı da, Osmanlı aydınları arasındaki fikir akımlarının çıktığı merkezlerden olmasıdır. Okul bazı değişikliklerle günümüze kadar vaıdığmı sürdürmüş tü. Günümüzdeki askeri tıb okulları, bu okulun devamıdn. o Mekteb-i Harbiye (Harb Okulu) 1834: II. Mahmut Ye niçeri Ocağını kaldırdıktan sonra, yeni bir ordu kurmuştu. Bu ordunun subay ihtiyacını karşılamak için bir harb okulu kurul masını istedi. 1834 yılında, bu tür okulları Avrupa'da incelemiş olan Namık Paşa'nm gayretleri ile "Mekteb-i Ulum-ı Harbiye" kuruldu. Bir yıl soma da eğitime başladı. 1845 yılında, Harbiye'ye öğrenci yetiştirmek için "Askeri Liseler" (Askeri İdadî) kuruldu. Bunlardan İstanbul Kuleli Askeri Lisesi, Bursa Işıklar ve İzmh Maltepe Askeri Liseleri halen eğitimlerine devam et mektedirler. Yme 1845 yılmda Harbiye'nin eğitimi dört yıl ola rak belirlendi ve daha yüksek eğitim vermek üzere "Erkan-ı Harbiye" smıfı açıldı. Erkan-ı Harbiye (Kurmay Smıf) kısmı günümüzde "Harp Akademisi" adı ile eğitimini sürdürmektedir. Erkan-ı Harp smıflarma Harbiye'nm başarılı öğrencileri almırdı. Son devirlerde buradan çok kıymetli subaylar yetişmiş ve bun lar Türk-Rus, Balkan ve I. Dünya Savaşlarmda ülkemize büyük hizmetler vermişlerdi. Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu Mus tafa Kemal Atatürk ve silah arkadaşları da bu smıftan yetişmiş bher Türk subayı idiler. Harbiye, I. Dünya Savaşı yıUarmda b h süre kapanmış ise de daha soma yeniden faaliyete geçhilmiş ve 1930'larda Anka ra'ya taşınarak "Kara Harb Okulu" adı ile eğitimine devam etmişth.
» Müziiia-i Hümâyûn (Asleeri Müzilc Olculu) 1834: Bu okul da, II. Mahmut döneminde Mehterhane'nin kapatüması üzerine kurulmuş bir okul idi. • 1909 yılmda: Kırsal alanlarda güvenliğin sağlanması için çalışan Jandarma birliklerinin subay ihtiyacmı karşılamak üzere bh Jandarma okulu kurulmuştu. b. Sivil Kurumlar: Sıbyan Mektebleri, günümüzdeki anaokullarma benzer bir eğitim vermekteydiler. Onları dört yıl eğitim veren îbtidaiye mektepleri tamamlamaktaydı. Bu şekilde on-onbir yaşlarına gelmiş olan çocuklarm gidecekleri Rüştiyeler günümüzdeki or taokul düzeyinde eğitim veren kurumlar idi. 1838 yılmda açıl maya başlamış olan Rüştiyelere, 1867 yılından itibaren Hristi yan vatandaşların çocukları da alınmaya başlandı. 19. Yüzyıl sonlarına doğru sayıları hazlı artm Rüştiyelerin iazlar kısmı 1861 yılmda açıldı. Rüştiyelerde tarih, coğrafya, aritmatik, dhı dersi, Türkçe, Arapça, Farsça gibi dersler okutuluyordu. Ortaöğretim kurumları olan "İdadiler", Rüştiyelerin üs tünde. Sultanilerin altmda eğitim veren üç yıllık okullardı. 1872 yılında kurulmaya başlanmıştı. 1869 tarihli "Maarif-i Umumi ye Nizamname si"\\t göre beş yüz haneli bütün kasabalarda açılması düşünülüyordu. Cevdet Paşa'nm Maarif Naznlığı sna smda açılan bu okullarda, Türkçe, yabancı dil, belagat (Güzel konuşma), aritmatik, geometri, tabiat bilgisi, resim vb. gibi dersler okutulmaktaydı. İdadilerhı üstünde eğithn verecek olan Suhaniler ise, 1869 nizamnamesme göre vilayet merkezlerinde açılacaktı. Bu okul ların ilki daha nizamname çıkmadan evvel açılmış olan Galata saray Sultanisi'dk. 1868 yılında açılmış olan bu okul tamamen Fransız hseleri örnek almarak açılmıştı. Müdürü ve eğitim nazı rı Fransız idi. öğretim süresi beş olan bu okulun, gerektiğmde üç yıllık bir haznlığı da vardı. Zamanla istenilen sayıda Sultani açılamadı. Bunun üzerine idadiler sultanilere denk sayıldı.
1849 yılında Cağaloğlu'nda Sultan Mahmut türbesi yamn da kurulmuş olan "Dar'ül Maarif de, Rüştiyeler ile Dar'ül Fü nun arasmda eğitim verecek bir lise olarak düşünülmüştü. c. Meslekî Kurumlar: Osmanlı Devleti'nde, 19. yüzyü ortalarmdan itibaren açı lan başlıca meslek okuUarı şunlardı: 'Dar'ül muallimin (Öğretmen Okulu) 1848: Rüştiyelerin çoğalmaya başlamasıyla ortaya çıkan öğretmen ihtiyacı için açüan bu okul üç yü süreh idi. Okulu kuran ve iUc müdürlüğünü yapan Ahmet Cevdet Paşa oldu. Daha sonra, kız rüştiyelerinin açılması ve bayan öğretmen ihtiyacı sebebi ile 1870 yılında "Dar'ül muallimat" (Kız Öğretmen Okulu) açıldı. • Mekteb-i Ziraat (1847); Orman ve Maadin Mektebi (1858-1859) Telgraf Mektebi (1860) kuruldular. • Mekteb-i Mülkiye (1859): Tanzimat'tan sonra devletin memur ihtiyacmı karşılamak üzere kurulan bu okul, //. Abdül hamit döneminde yüksek okul haline getüüdi. » Mekteb-i Mahreç-i Aklâm (1862-1876): Bu okul devlet daüelerinin katip ihtiyacmı da karşılamak için kumhnuş idi. Üç yü süreh olan bu okul 1876 yümda kapatıldı. • Mekteb-i Mülkiye-i Tıbbiye (1866): bu okul sivü hekim yetiştirmek için kurulmuştu. İlk yıllarda eczacılık eğitimi de ve ren okul, daha soma eczacılık kısmmm ayrüması üzerine sade ce doktor yetiştnen bir kurum oldu. Beş yü süreli idi. • Mülkiye Mühendis Mektebi (1883): Bu okul da ülkenin üıtiyacı olan sivil mühendis yetiştirmek ve baymdırlüc hizmet lerinin gelişmesüii sağlamak için kurulmuştu. Okul önce 1875 yümda Turuk-u Maabir (YoUar ve geçitler) adıyla açılmış ve 1883 yuma yedi yıl eğitim süreh olarak bu ismi almıştı. • Baytar Metebi (1895): Avrupa devletleri ile yapılan hayvan ticareti sebebi ile hayvanlarm kontrol edilmesi gerekli hale gelmişti. 1891 yıhnda Halkalı'da Ziraat Mektebi için de veterinerlik eğitimi başlatıldı. 1895 yılmda da Kadnga semim de bağımsız bir baytar Mektebi kuruldu.
o Mektebi Fünun-ı Maliye: II. Abdülhamit döneminde açı lan bu okul devletin mali işlerinde çalıştnümak üzere uzmanlar yetiştirmekteydi. Ancak kısa bir süre içmde okul kapatıldı. • Hukuk Mektebi (1874): Tanzimattan itibaren hukuk ala nında yeni elemanlara ihtiyaç duyulmaktaydı. Hukuk mektebi 1900 yılında açılan Dar'ül Fünun'un dördüncü şubesi olarak ka bul edildi. • Ticaret Mektebi (1881): 19. Yüzyüda ülkeye giren ya bancı sermaye ve dış ülkelerle artan ticaret gereği bir ticaret okulu fikri ortaya çıkmıştı. 1860 yılmda yapılan teşebbüs netice vermemiş ve nihayet 1881 yılmda okul açünuştı. Ancak bu okul da 1888 tarihhıde kapatüdı. " Sanat Okulları (1868): 1838'de hıgilizler'ele yapılan ti caret anlaşması, bh süre soma diğer Avrupa devletleri ile de ya pılmıştı. Bu tür anlaşmalar eskiden beri devam eden Kapitülas yonlar sebebi ile ülke Avrupa mallan ile dolmuş ve yerh sanayi el sanatları çökmekte idi. Bu durumda başta Mithat Paşa ol mak üzere devlet adamları sanat okulları kurmak ve yerli sana yiyi desteklemek istediler. IVIithat Paşa valilik yaptığı vilayet lerde "Islahhane" adı ile ilk sanat okullarım kurmuştu. 1868 yılında da Sultanahmet'te erkekler için bir "Sanayi" mektebi kurdu. 1869 yılında ise "Kız Sanayi Mektebi" kuruldu. Bu okullarda dokumacılık, demircilik, dikiş, mimarlık gibi alanlar da eğitim verilmekteydi. ç. A z ı n l ı k v e Y a b a n c ı O k u l l a r ı : Azınlık Okulları: Osmanlı Devleti gayri müslim vatandaşları olan topluluk lara her türlü hüniyeti ve serbesthği tammıştı. Bu sebeple her toplumun kendi kiliselerme, dini teşkilatlarma bağh olarak eği tim düzenleri vardı. Hristiyanlar kihselermde, Yahudiler Havra larında çocuklarım eğithlerdi. Ayrıca, gayri müslim vatandaşla rı bhçoğu maddi durumları iyi olduğu için Avrupa ülkelerine de çocuklarmı gönderh ve okuturlardı. Bu okullar tamamen bağh olduktan kiliseler tarafmdan denetlenirdi. Devletin herhangi b h denetimi yoktu. Öğretmenleri papazlar ve hahamlar idi.
Fener Patriiiiıanesi'nin yönetim ve denetiminde oian önemli iki Rum Okulu "Fener Rum Okulu" ile "Heybeliada Papaz Okulu" idi. Bu okullar din, felsefe, edebiyat ve tıp alan larmda eğitim yaparlardı. Osmanlı Devleti'nin son zamanlarm da Türk düşmanlığı yapan bu okullar devletin parçalanması yö nünde faaliyet göstermişlerdir. Ermeniler'in kilise dışında kurdukları ilk okul 1790 yılın da Kumkapı'da açıldı. 19. Yüzyıl boyunca Ermeniler pek çok okul kurdu. 1824 yılında Ermeni Patrikhanesi'nin emri ile Anadolu'da Ermeni Cemaati en küçük yerleşim yerlerinde bile okullar açtı lar. Bu okullarm giderleri kendileri tarafından kai-şılanıyordu. Yahudiler ise ilk okullarını 1854 yılında "Musevi Asrı Mektebi" adı ile İstanbul'da açtüar. Daha sonra Selanh<: ve İs tanbul'da bhçok Yahudi okulu açıldı. Alliyans İsraiht isimi i Ya hudi kuruluşu bu işte öncülük etti. 1897 yılında Osmanlı Devleti sınırlan içinde azınlıkların sahip oldukları okuUarm sayıları şöyle idi: • Rumlar: İlk, orta ve lise düzeyinde eğitim veren 4390 okula sahiptiler. • Bulgarlar: Toplam 693 okulları vardı. ° Ermeniler: 851 adet ilk, orta ve lise düzeyhıde okulları vardı. • Yahudiler: 331 okulları bulunmaktaydı. • Sırplar: 85 okul kurmuşlardı. • Ulahlar: 63 okulları vardı. » Katolik Rumlar: 60 okula sahiptiler. Genel olarak, azmlıklar 5982 ilkokul, 687 Rüştiye, 70 ida di düzeyinde okula sahiptiler. Yabancı Okullar: Osmanlı Devleti'nhı Avrupa devletlerine verdiği imtiyaz lar (Kapitülasyonlar) içinde eğitim üe ilgili olanlar da vardı. Bu sebeple özellilde 19. yüzyılda pek çok yabancı olml açıhmştn.
19. Yüzyıl Osmanlı eğitim düzeninin önemli bir unsuru da işte bu yabancı okullardı. Bunlar, Avrupa ülkelerinin ülkeye gi ren ticari ve siyasi faaliyetleri ile birlikte gelmişlerdi. Okulların kurulmasında misyonerler önemli roller oynamışlardır. Bu okullar yeterli şekilde denetlenemedikleri için, okullarına aldıklaıı gayri müslim tebaanın çocuklarmı devlet aleyhine yetişthiyoıiardı. Birçok Bulgar, Yunan, Snp, Ermeni vb. ayaklanma elebaşıları bu okullardan yetişmişlerdh. Bu okullar 20. yüzyıl başlarmda bütün ülkeye yayılmış bulunuyorlardı. Sayıları 400 civarmda idi. Bu okullar, doğrudan yabancı devletler tarafmdan kurul duğu gibi bazen de bu devletlere bağlı cemiyetler, vakıflar tara fından kuruluyordu. Bunların amaçları, Müslüman olan veya olmayan bütün Osmanlı tebaası arasında kendi dillerhıi, kültür lerini ve dinlerini yaymaktan ibaretti. Fransızlar tarafından 1583 yılında kurulan Saint Benoit (Sen Benuva) Okulu, Cizvit rahipleri tarafından işletihnekteydi. 19. Yüzyılda onlarca Fransız okulu açıldı. Günümüzde bile bunlarm b h kısmı eğitimlerini sürdürmektedhler. Amerikalılar 1830 yılında Osmanlı Devleti ile yaptıkları bir anlaşma ile bhçok ticari haklar elde etmişlerdi. Bu arada 1834 yılmda Ermeniler için Beyoğlu'nda b h okul açtılar. Daha sonra 1863 yılında Robert Koleji kurdular. Bu tarihten sonra hızla okullar açan Amerikan kuruluşları yüzlerce idi. ingilizler 1857 yılmda Kız ortaokulu, 1905 yılmda da Ni şantaşı îngihz Lisesini açtılar. İtalyanlaı- ilk olarak İstanbul'da 1861 yılmda bir okul açtı lar. Daha soma ise onlarca okul açarak yerlerini aldılar. 1863 yılmda Hatay'da bh İtalyan okulunun açüdığmı görüyoruz. Avusturya Devleti, 1882 yılmda bh kız lisesi, bh erkek li sesi ve ticaret okulu kurdu. Günümüzde bu okular eğitimlerini sürdümyorlar. Almanya ise 1871 yılmda siyasi bhliğini sağladıktan son ra Osmanlı Devleti ile çeşitli ticari ve askeri münasebetler kur muş ve bu arada okullar açmıştı. İstanbul'da o zamanlarda açı lan b h Ahnan Lisesi halen faaliyettedh.
Ruslar'm ve îranlılaı'm da Osmanlı topraklarmda okullar kurduklaıı görülmektedir. Yabancı okullar, ait oldukları ülkelerin dil, din, kültür ve etkilerini yaymakla birlikte; modern eğitim anlayışlarmın, dün yadaki değişim ve gelişimlerinin Osmanlı topraklarma gelmesi ni de sağlayarak faydalı tarafları da olmuştur. 1897 yılmda Osmanlı sınnları içindeki yabancı okullarm sayıları ve ülkelere göre dağılımları şöyle idi: • Amerikan okulları:
131
• Alman oloıUarı:
22
" Fransız okulları:
127
• İtalyan okulları:
22
° İngiliz okulları:
60
° Rus okulları:
• Avusturya okulları: 11
7
• Toplam: • Toplam öğrenci: »Toplam öğretmen:
380 31.500 1750
3 Mart 1924 yılında çıkarılan "Tevhid-i Tedrisat" (Öğreti min birleştirilmesi) kanunu ile, azmlık ve yabancı okulları da düzene sokuldu. Zararlı faaliyet yapanları kapatıldı. Devam edenleri Türk Milli Eğitiminin denetimine abndı. d. D a r ü l f ü n u n : Osmanlı Devleti'nde yüksek öğretim Medreselerde yapd maktaydı. Ancak 19. yüzyılda yapılan reformlar, kurulan yeni mektepler ve Avrupa ülkelerindeki gelişmeler yeni yüksek okullarm açılmasını gerektirmişti. Askeri öğretim kurumları kısmmda da belirtildiği gibi birçok yüksek askeri okul açılmıştı. Yine aynı şekilde birçok sivil yüksek okul açılmıştn. Ayrıca medreseler içine kapanmış ve toplumun ihtiyaçlarım karşdayamaz hale gelmişlerdi.
1845 yılından itibaren Mustafa Reşit Paşa ve diğer Tan zimatçılar bir üniversite kurmak (Darülfünun) gerektiğini düşünemeye başladılar. Hazırlıklara giriştiler. 1869 yılında çıkarılan "Maarif-i Umumiye Nizamnamesi"\\d& bir Darül fünun kurul ması gerektiği ifade edilmişti. Nihayet 1870 yılında Darülfünun açıldı. Ancak bu okul uzun ömürlü olmadı. Kısa bir süre sonra kapatıldı. 12 Ağustos 1900 yılında Sait Paşa'nın gayretleri ile yeniden kuruldu. İlahiyat, Matematik, Tabii Bilimler, Edebiyat, Hukuk ve Tıp fakültelermden meydana gelmekteydi. Her fakül te yılda 25-30 öğrenci alıyor ve fazla başvuru olursa imtihan yapılıyordu. Darülfünun 1914-1922 arasındaki savaş yıllarında askamalar da olsa eğitimhıi sürdürdü. 1933 yılında da tamamen kaldmlarak üniversite halüıe dönüştürüldü.
OSMANLI HANEDANI 123456789-
1011 121314151617181920-
ERTUĞRUL GAZİ (1231 - 1281) 1. OSMAN (Gazi) (1281 - 1324) ORHAN GAZİ (1324- 1362) 1. MURAD (Hudâvendigâr) (1362 - 1389) 1. BÂYEZİD (Yıldırım) (1389 - 1402) (öl. 1403) 1. SÜLEYMAN (Emîr) (1402- 1411) MÛSÂ CELEBİ (1411-1413) 1. MEHMET (Çelebî) (1413-1421) II. MURAD (Gazi) (1421 - 1444+1444+1445+ 1446-1451) İL MEHMET (Fâtih) (1444-1445+1445-1446+1451 -1481) 11. BÂYEZÎD (Velî) (1481-1512) 1. SELİM (Yavuz) (1512 - 1520) (ilk halîfe: 1516) II. SÜLEYMAN (Kaanûnî) (1520- 1566) II. SELİM (1566- 1574) III. MURAD (1574- 1595) 111. MEHMED (1595 - 1603) 1. AHMED (1603 - 1617) 1. MUSTAFA (1617- 1618+1622-1623) (öl. 1639) II. OSMAN (Gene, Şehid) (1618- 1622) IV. MURAD (1623- 1640)
21 22232425262728293031 323334353637383940-
İBRAHÎM HAN (1640- 1648) IV. MEHMED (Avcı) (1648- 1687) (öl. 1693) III. SÜLEYMAN (1687- 1691) 11. AHMED (1691 - 1695) II. MUSTAFA (1695- 1703) III. AHMED (1703- 1730) (öl. 1736) 1. MAHMUD (1730 -1754) İli. OSMAN (1754- 1757) III. MUSTAFA (1757- 1774) I.ABDÜLHAMÎD (1774- 1789) 111. SELİM (Şehîd) (1789- 1807) (öl. 1808) IV. MUSTAFA (Maktul) (1807- 1808) II, MAHMUD (Adlî) (1808 - 1839) 1, ABDÜLMECİD (1839 - 1861) ABDÜLAZÎZ HAN (1861 - 1876) V. MURAD (1876) (öl. 1904) II.ABDÜLHAMÎD (1876- 1909) (öl. 1918) V. MEHMED (Resad) (1909 - 1918) VI. MEHMED (Vahîdeddin) (1918- 1922) (öl. 1926) II.ABDÜLMECÎD (yalnız halîfe: 1922-1924) öl. 1944)
KRONOLOJİ
1281 1308 1317 1324-26 1335 1348 1353 1362
Ertuğrul Bey'in ölümü. O s m a n Bey'in Kayı Aşiretinin beyi olması I. M e s u t ' u n ö l ü m ü . Y e r i n e k i m s e geçirilmediği için A n a d o l u Selçuklu Sultanlığının s o n bulması Moğolların Timurtaş'ı A n a d o l u valisi y a p m a l a r ı v e T i m u r t a ş ' ı n beylikler üzerine S e f e r e ç ı k m a s ı O s m a n G a z i ' n i n ö l ü m ü . O r h a n G a z i ' n i n beyliğin b a ş ı n a g e ç m e s i v e B u r s a ' n m fethi M o ğ o l - İlhanlı Devletinin yıkılması A y d m o ğ l u G a z i U m u r B e y ' i n Haçlılarla yaptığı s a v a ş t a şehit olması O s m a n o ğ u l l a r ı n ı n Rumeli'ye g e ç m e s i O r h a n B e y ' i n ö l ü m ü v e I. M u r a t ' ı n O s m a n l ı D e v l e ti'nin başına geçmesi
1353
Sırpsındığı S a v a ş ı n d a H a c ı İbey'in S ı r p l a r ı y e n m e si
1389
S u l t a n I. M u r a t ' ı n K o s o v a ' d a Haçlıları y e n m e s i v e ö l ü m ü . Yıldırım B a y e z ı t ' m p a d i ş a h olması Yıldırım B a y e z ı t ' m A n a d o l u Beyliklerinde b a z ı l a r ı na son v e r m e s i Niğbolu S a v a ş ı A n k a r a S a v a ş ı v e Fetret D e v r i ' n i n b a ş l a m a s ı Ç e l e b i M e h m e t ' i n ö l ü m ü v e II. M u r a t ' ı n padişahlığı V a r n a S a v a ş ı v e zaferi II. K o s o v a S a v a ş ı v e Zaferi S u l t a n II. M u r a t ' ı n ö l ü m ü , Fatih S u l t a n M e h m e t ' i n D a d i ş a h olması stanbulfun fethi
1390-91 1396 1402 1413 1444 1448 1451 1453 1453-59 1462-64
Fatih'in Sırbistan Seferi v e Sırbistan'ın a l ı n m a s ı Fatih'in B o s n a - H e r s e k Seferi v e B o s n a - H e r s e k ' i n alınması
Candaroğulları Beyliğine son verilmesi T r a b z o n R u m İmparatorluğuna,son verilmesi Otlukbeli S a v a ş ı Kırım'ın O s m a n l ı Devletine katılması Fatih Sultan M e h m e t ' i n ölümü v e il. B a y e z ı t ' m pa dişah olması C e m Sultan'm R o m a ' d a ölümü 1495 II. B a y e z ı t ' m ö l ü m ü v e Y a v u z Sultan Selim'in padi 1512 şah olması İran Seferi v e Ç a l d ı r a n S a v a ş ı 1514 Mısır Seferi, M e r c i d a b ı k v e Ridaniye S a v a ş ı 1516-17 Halifeliğin O s m a n l ı P a d i ş a h l ı ğ ı n a g e ç m e s i 1517 Y a v u z ' u n ö l ü m ü , Kanunî'nin p a d i ş a h olması 1520 K a l e n d e r Çelebi İsyanı v e bastırılması 1527 Kanuni'nin A l m a n y a Seferi I. V i y a n a K u ş a t m a s ı 1529-33 F r a n s ı z l a r a Kapitülasyonların verilmesi 1535-36 Macaristan'ın fethi 1541 Bağdat'ın fethi 1534 P r e v e z e S a v a ş ı v e Zaferi 1538 Barbaros Hayrettin P a ş a ' n ı n F r a n s a Seferi 1543 M a l t a A d a s ı n ı n k u ş a t ı l m a s ı . T u r g u t Reis'in şehit 1565 düşmesi 1 5 3 8 - 1 5 5 3 ; O s m a n l ı D o n a n m a s ı ' n m Hint Seferleri Z i g e t v a r Seferi v e Kanuni'nin ö l ü m ü . II. Selim'in 1566 padişahlığı Y e m e n ' i n fethi 1568 Kıbns'ın Fethi, İnebahtı yenilgisi 1571 Tunus'un O s m a n l ı Devletine katılması 1575 E n d o n e z y a M ü s l ü m a n l a n n a Y a r d ı m Seferi 1568-69 II. Selim'in ö l ü m ü , III. Murat'ın p a d i ş a h olması 1574 Sokullu M e h m e t P a ş a ' n ı n sadareti 1574-79 P o l o n y a (Lehistan)'ın O s m a n l ı himayesine a l ı n m a 1576 sı Kafkasya'nın d e n e t i m altına a l ı n m a s ı 1578-81 Amerika'nın keşfi 1492 Ümit Burnu'nun b u l u n m a s ı 1498 1 5 1 9 - 1 5 2 2 D ü n y a çevresinin dolaşılması
1460 1461 1473 1475 1481
1483-1546 1600 1606 1620 1636 1639 1664 1672-76 1645 1683 1699 1711 1716-18 1736-39 1746 1768-74 1783 1718-1730 1727 1789-1807 1618-1648 1776 1789 1804 1812 1821 1828-29 1830-48 1833-1841 1853-56 1876 1877-78 1830
: Martin Luter, protestanlığın l
: I. Meşrûtiyet'in ilanı v e İlk O s m a n l ı Meclisinin k u rulması : O s m a n l ı - R u s S a v a ş ı v e Berlin kongresi : Cezayir'in Fransızlar tarafından işgali
1881 1882 1897 1908 1909 1911 1912-13 1914-18 1918-22
T u n u s ' u n Fransızlar t a r a f ı n d a n işgali Mısır'ın İngilizlerin d e n e t i m i n e g e ç m e s i Osmanlı-Yunan Savaşı II. Meşrûtiyet'in ilanı Sultan II. Abdülhamit'in tahttan indirilmesi Trablusgarb Savaşı Balkan Savaşı I. D ü n y a S a v a ş ı İstiklal S a v a ş ı
BİBLİYOGRAFYA
A. Genel Başvuru Kaynaklan: 1. Ansiklopediler: * İslâm Ansiklopedisi ( M . E . B . Y a y ı n ı ) * T ü r k Ansiklopedisi ( M . E . B . Y a y ı n ı ) * S a n a t Ansiklopedisi ( M . E . B . Y a y ı n ı ) * M e y d a n - L a r o u s s e B ü y ü k Lügat v e Ansiklopedisi ( M e y d a n Yayıncılık) * A n a -Britanica Ansiklopedisi ( A n a Yayıncılık) * T ü r k D ü n y a s ı El Kitabı ( T . K . A . E . Ank. 1 9 7 6 ) * H a y a t Ansiklopedisi ( H a y a t Yayınları) * T ü r k v e D ü n y a Tarihi Ansiklopedisi, I.VIII. ( G e l i ş i m - H a c h e t te) * T a n z i m a t t a n C u m h u r i y e t e T ü r k i y e Ansiklopedisi (İletişim Y y . I-VI) 2. Sözlük ve Atlaslar * O s m a n l ı c a - T ü r k ç e Ansiklopedik Lügat (Ferit Develioğlu) * T ü r k ç e S ö z l ü k T . D . K . Ank. 1 9 8 8 * B ü y ü k T a r i h Atlası ( H ü s e y i n Dağtekin) * Tarih Atlası (Faik Reşit U n a t , K a n a a t Yy.) * O s m a n l ı Tarih Deyimleri v e T e n m l e r i S ö z l ü ğ ü ( M . Zeki P a kalın M . E . B . Yy.) * Hicri Tarihleri Miladiye Ç e v i r m e K ı l a v u z u , Faik Reşit U n a t , T T K Yy. B. Başlıca Türkçe Tarih Kitapları * Uzunçarşılı, İsmail H a k k ı : - O s m a n l ı Tarihi, l-IV. T . T . K . Y a y ı n ı - O s m a n l ı Devleti Teşkilatına M e d h a l , T T K . Y y . - O s m a n l ı Devleti M e r k e z v e Bahriye Teşkilatı, T T K . Y y .
- O s m a n l ı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı - O s m a n l ı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları T T K . Y y . * D a n i ş m e n d , İsmail H a m i , İzahlı O s m a n l ı Tarihi Kronolojisi, C . l - V . İst. 1 9 7 1 . Türkiye Y a y ı n e v i * K a r a l , E n v e r Z i y a (prof.) O s m a n l ı T a r a h i , C . V - V I I I T T K . Yy. * M u f a s s a l O s m a n l ı Tarihi, M u s t a f a C e z a r , M i d h a t S e r t ç ğ l u v e diğerlerinin m e y d a n a getirdiği h e y e t , İst. 1 9 5 7 - 6 3 İskit Yayınları * Ö z t u n a , Y ı l m a z , B ü y ü k T ü r k i y e Tarihi c . l - X I V . İst. 1 9 7 9 Ötüken Yy. * T ü r k Musikisi Ansiklopedisi, c. l-lll, M E B . Y y . * İ b n ü l e m i n M a h m u t K e m a l , S o n S a d r a z a m l a r , İst. 1 9 8 2 Dergah Yy. * Bayur, Yusuf H i k m e t , T ü r k İnkiiabı Tarihi T T K . Y y . * S h a w , S t a n f o r d - E z e l Kurul, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u v e M o d e m Türkiye, İst. 1 9 8 3 E.Yy. c.l.ll * T o ğ a n , Prof. Z e k i Velidi, T a r i h t e Usül. İst. 1 9 8 4 E n d e r u n Yy. - U m u m i T ü r k Tarihine Giriş, Tarihte Usül. İst. 1 9 8 4 E n d e r u n Yy. * B a n a r l ı , N i h a d S a m i , Resimli T ü r k Edebiyatı Tarihi, M E B . Yy. * T a n p m a r , Prof. A. H a m d i 1 9 . Yüzyıl T ü r k Edebiyatı Tarihi. İst. * B a r k a n , Ö m e r Lütfi (Prof) T ü r k i y e ' d e T o p r a k M e s e l e s i , İst. 1980 * O r h o n l u , Prof. C e n g i z , O s m a n l ı İmp. Aşiretlerin İskanı - O s m a n l ı İmp. D e r b e n t Teşkilatı, İst. 1 9 8 7 * Kütükoğlu, Prof. M ü b a h a t , O s m a n l ı - İngiliz İktisadi M ü n a sebetleri c. I-II * A k ç u r a , Yusuf O s m a n l ı Devletinin D a ğ ı l m a Devri T T K . Y y . - Ü ç T a r z ı Siyaset T T K . Y y . * T a n z i m a t , M E B Y a y ı n ı İst. 1 9 3 8 * T u k i n , Prof. C e m a l , Boğazlar M e s e l e s i * A h m e t C e v d e t P a ş a , Tarih-i C e v d e t - T e z a k i r , T T K , Ank. 1 9 6 0 c.l-IV (Cavid B a y s u n Neşri) - M a r u z a t , İst. E n d e r u n Y y . (Yusuf Halaçoğlu Neşri)
BİBLİYOGRAFYA
379
* Kütükoğlu, Prof. M ü b a h a t O s m a n l ı l a r d a N a r h M ü e s s e s e s i İst. 1 9 8 3 * A k d a ğ , Prof. M u s t a f a , Celali İsyanları A n k . 1 9 7 5 . Bilgi Y y . * Köprülü Fuat O s m a n l ı Devletinin Kuruluşu * E b u z z i y a Tevfik, Y e n i O s m a n l ı l a r Tarihi * N a i m a Tarihi (Zuhuri D a n ı ş m a n Neşri) * S e v i n , N u r e d d i n T ü r k Kıyafet Tarihine Bir B a k ı ş * Adıvar A d n a n , O s m a n l ı Türlerinde İlim. İst. 1 9 7 0 * Kaynar, Prof. R e ş a t , M u s t a f a Reşit, P a ş a v e T a n z i m a t T T K
Yy* Ö z k a y a , Yücel Osmanlı İmparatorluğunda Ayanlık Ank. 1977 * A k y ü z K e n a n , Batı Tesirinde T ü r k Şiiri Antolojisi * Kabaklı, A h m e t T ü r k Edebiyatı, C . I-IV T ü r k Edebiyatı Vakfı Yy. * Lewis, Prof. B e r n a r d , M o d e r n Türkiye'nin D o ğ u ş u * Ö z T a h s i n , İstanbul Camileri * M e h m e t Tahir Efendi, O s m a n l ı Müellifleri, İst. 1 9 7 1 , c. I-III * Şimşir, Bilal Rumeli'den T ü r k Göçleri * G e n e l k u r m a y H a r p Tarihi Başkanlığı Y a y ı n l a r ı : * A l t ı n a y - A h m e t Refik, T ü r k Mimarları - Lale Devri * A s l a n a p a , O k t a y , T ü r k - İ s l a m S a n a t ı Tarihi, İst. 1 9 8 6 * Baltacı, Cahit, O s m a n l ı M e d r e s e l e r i , İst. 1 9 8 6 * D o ğ u ş t a n G ü n ü m ü ş e Büyük İslam Tarihi Ç a ğ . yy. İst. 1 9 8 6 * Gökbilgin, Prof. T a y y i p , Rumeli'de Yörükler, tatarlar v e E v
ladı Fatihan. * * *
O s m a n l ı M ü e s s e s e l e r i n e Giriş. İst. 1 9 7 9 Ülken Prof. Hilmi Z i y a , İslam Düşüncesi Tarihi Türk Düşüncesi Tarihi Berkes, Niyazi, Türkiye'de Ç a ğ d a ş l a ş m a İst. 1 9 7 8 T ü r k i y e Tarihi C . 11-111, İst. 1 9 8 8 ( S i n a A k s i n , M e t i n Kunt, Ayla Ödekan, Zafer Toprak, Hüseyin G . Yurdaydın) C e m Yy.
İNDEKS
Aydınoğulları: 23, 59 Ankara Savaşı: 34 Anadolu Birliği: 32 Akkoyunlular: 48 A b b a s i l e r : 196 Açe Devleti: 84 A z a k K a l e s i : 105 A k k a Kalesi: 112, 1 İ 3 . A h m e t Vefik: 3 3 3 , 340 A y a s t e f a n o s : 136 A h m e t R ı z a : 3 2 9 , 144 Abdullah Cevdet: 143, 3 3 0 A h m e t A ğ a o ğ l u : 135
Ayan: 134, 135, 2 0 0 , 2 5 0 Ali Suavi: 329
Bulgar Krallığı: Bosna Hersek: Boğdan: Bilecik: Barbaros: Burak Reis: Belgrat: Bâli Bey: Budin: Bağdat: Baharat Yolu: Beni Ahmer Dev.: Bükreş: Basra: Baltık Denizi: Batılılaşma: Balkan Savaşı: Bab-ı Ali:
B a l t a L i m a n ı : 124 Bedesten: 233 Bürokrat: 253 Battal Gazi: 354
Ç i m p e Kalesi: 24 Çatalca: 27 Çelebi Mehmet: 36, 40 C e m sultan: 5 3 C a n d a r o ğ u l l a r ı : 33 Cezain 72, 209 210 Cerbe: 77 Celâli: 94, 96, 97 Cebelitarık: C e m a l P a ş a : 146 C h u r c h i l l : 160 Ç a n a k k a l e : 160 Ç a k a B e y : 6 0 , 185 Cemaat: 201 A h m e t Cevdet Paşa: 329
D D o m a n i ç : 19 Dulkadiroğulları: 48, 49 Dimeteko: 55 Demokrasi: 134 D e r n e : 147 D e l i P e t r o : 104 D i v a n : 174 Devşirme: 5 4 , 2 2 9 D e r b e n t : 183 D i r l i k : 1 8 1 , 182, 2 6 1 Düstûr: 219 Darphane: 278 Dede Korkut: 3 1 5 , 3 5 4 Düyûn-ı Umumîye: 286, 295
E Eflâk: 4 7 . 128. 197 Erdel: 276 E r t u ğ r u l B e y : 19, 2 1 . 2 2 4 E d e b â l i : 21 Edirne: 43 E m e v i l e r : 196 E b u s s u u t Ef.: 3 0 8 Endonezya: 84 Endülüs Emevileri:69 Estergon: 99 E t n i k i E t e r y a : 116 E r m e n i : 138 E n v e r P a ş a : 146, 147, 159 Emniyet Sandığı: 283 E v l i y a Ç e l e b i : 309 E n d e r u n : 2 7 8 , 351 E t h e m Paşa: 142
F Fetret: 35 Fetih: 4 3 , 4 4 F r a n s u v a : 6 3 , 89 Fütüvvetnâme: 200, 353 F. Sultan Mehmet, 4 1 , 5 2
G George Washinton: 210 G e l i b o l u : 2 4 , 161 G a g a v u z : 25 Gedikpaşa: 340 Girit: 142, 103 G r e k Projesi: 121 G ı r n a t a : 18
H H a c ı Îlbeyi: 2 3 Haçlılar: 17, 101
Hüsrev Bey: 63 Hırka-i Şerif: 5 4 , 5 5 H ı n ç a k : 138 H i d i v : 141 H a s a n F e h m i : 145 H a r e k e t O r d u s u : 144 H a l a s k a r : 150 Halife: 5 7 , 5 8 , 170 H a c ı Arif B . : 3 3 7 Hz. Ali: 354 Hendesehane: 358
ı-I-J iznik: 2 2 , 3 1 7 , 350 İ n e g ö l : 21 İlhanlılar: 2 3 , 18 Îzmir: 2 7 2 İdil: 6 6 İnebahtı: 78 İ r l a n d a : 114 İttihat v e T e r a k k i : 144, 159 İ s l a m c ı l ı k : 152 İstiklal S a v a ş ı : 3 7 6 İpek Yolu: 58, 270 İdris-i Bitlisi: 3 0 7 İbrahim Hakkı: 311 İbrahim Müteferrika: 317 İlmihal: 347 Jöntürk: 218
K K ö s e d a ğ S a v a ş ı : 21 K a y ı l a r : 19 KaresioğuUan: 23, 59 Köse Mihal: 22, 26 Kıpçak (Kuman): 25 KaramanoğuUan: 37, 38 I. K o s o v a S a v a ş ı : 29 II. K o s o v a S a v a ş ı : 3 9 Kefe: 5 4 Kahire: 5 7 , 5 8 , 271
Koçi Bey: 92, 309 Kansu Gavri: 58 K e m a l R e i s : 6 0 , 186 Kapitülasyon: 65, 212 Katip Çelebi: 67, 206, 309 Korfu A d a s ı : 7 4 K ı z ı l d e n i z : 188 K a p ı k u l u O r d u s u : 179 Kanije Kalesi: 99 K ı r ı m : 5 0 , 108, 1 1 1 , 127, 3 4 2 K a t e r i n e : 108, 111 Katolik: 90 K a n u n i E s a s i : 125, 132 K ı b r ı s : 7 0 , 138, 1 4 0 , 7 7 Küt'iil A m a r e : 161 K u v a y - i M i l l î y e : 163 Kubbealtı: 203 Kethüda: 236 Kaime: 279, 293 Kültür: 299, 301 Köroğlu:315, 320, 354 Karacaoğlan: 315, 320, 354 Kafkasya: 8 1 , 342
Luter: 9 0 L e h i s t a n : 18, 6 6 , 1 0 2 Lala Şahin Paşa: 27 L a l a : 171 Lonca: 200 Lütfi P a ş a : 3 1 2 Levni: 336 Levanten: 340
M M o ğ o l l a r : 17, 2 2 4 I. M u r a t : 2 7 , 3 1 II. M u r a t : 3 7 , 4 0 H . M u h a m m e d (s.a.): 4 1 Menteşoğulları: 32 M ı s ı r M e s e l e s i : 117, 141
M i d i l l i : 7 1 , 49 Mohaç: 63 M a c a r i s t a n : 18, 2 9 , 3 0 6 4 M o r a : 4 6 , 116 M u s t a f a R e ş i t P a ş a : 124 M i t h a t P a ş a : 132' M e c l i s : 134 M e ş r u t i y e t : 134, 132, 1 4 3 , 145 Mustafa K e m a l B e y (Atatürk): 146, 147, 160 Mehmet Emin Yurdakul: 335 M u t l a k i y e t : 143, 144 M a l k o ç O ğ u l l a n : 183 Muhtesip: 232 Mecelle: 331 M a l a z g i r t : 19, 2 2 4 Miryakefalon: 224 M e h m e t Akif: 3 3 5 Memlükler: 1 8 , 4 , 4 9 , 5 7 , 5 8
N N i ğ b o l u : 30 N a p o l y o n : 112 Namık Kemal: 132,329 Nazır: 213 Nazim-ül Mülk: 259 Naima: 260 Nizamiye: 219 N a p o l y o n : 112 Narh: 270, 271
o-ö Oğuzlar: 25, 224, 22 O s m a n B e y : 19, 2 0 , 2 2 , 2 2 4 Ö m e r Seyfettin: 3 3 4 Orhan Bey: 23 O r u ç R e i s : 71 O r t o d o k s : 25 G. O s m a n P . : 136 O s m a n l ı c ı l ı k : 151 O ğ u z H a n : 25
Örfi H u k u k : 196 Orta Asya: 223 Otlukbeli: 48
P-R Rumeli: 24, 25, 231 Papalık: 1 8 , 8 2 , 9 0 Rodos: 70 Ramazanoğulları: 58
S ü v e y ş : 8 5 , 161 Sokullu: 6 1 , 62, 63, vd. Seyfiye: 179 S a k a r y a Zaferi: 100 Ş a h i n G i r a y : 111 Ş a r k M e s e l e s i : 119, 120 Şinasi: 3 2 8 , 3 3 9 Şükı-ü P a ş a : 149 Şerif H ü s e y i n : 161 Ş e y h ü l i s l a m : 168, 1 8 8 , 2 0 6 S e n e d - i İttifak: 2 2 0
Piri R e i s : 83 Protestanlık: 65, 69, 9 0 Piyale Paşa: 76 P l e v n e : 136 P r e n s S a b a h a t t i n : 143, 3 3 0 Resneli Niyazi: 144 R e n a n M ü d d a n a m e s i : 153 P a y i t a h t : 174 Pereveze: 7 4 P a p a z : 198 P a t r i k h a n e : 4 5 , 116, 1 7 1 , 2 3 0 Peçevi: 311 Pir Sultan Abdal: 315
s-ş S ö ğ ü t : 19 Süleyman Paşa: 24
Türkmenler 18,266 T a ş o z : 49 Tomanbey: 58 Turgut Reis: 76 T e p e d e l e n l i Ali P a ş a : 116 T a ş n a k : 138 T e r s e l y a : 116 T a l a t P a ş a : 146 Tobruk: U 7 Tiflis: 146 T ü r k ç ü l ü k : 155, 3 3 4 T u r a n c ü ı k : 154 T ü r k O c a ğ ı : 155 T r a b z o n R u m İ m p . : 17, 4 6 T u ğ : 171, 194 T a k v i m - i V e k a y i : 125
Sırp Krallığı: 1 8 , 2 9 , 1 1 5 , 4 6
Tanzimat: 1 2 3 , 1 2 4
Şeyh Bedrettin: 36
Tercüme Odası: 253 Tevhid-i Tedrisat: 368
Safeviler: 5 5 , 5 6 , 5 7 Sokullu M. Paşa: 87 Şevki Bey: 337
u - ü
Sina Çölü: 58 Ş a r l k e n : 6 0 , 61 Şam: 54, 55, 351 Şehzade Korkut: 54 Ş e y d i Ali R e i s : 83 Sumatra: 83
Uzun Hasan: 48 U y v a r : 99 U ş i : 147 Umur Bey: 2 3 , 5 9 Uluğ Bey: 309 U l u f e : 180
V V a r n a S a v a s ı : 38 V e n e d i k C u m . : 5 9 , 6 0 , 1 0 1 , 1 0 3 , li Vadi's Seyl: 79 V i y a n a : 9 9 , 100 V a t i k a n P a p a : 101 V e z i r - i a z a m : 175
Y Yıldırım Beyazıt: 28, 40 Y e m e n : 8 5 , 161 Y u s u f A k ç u r a : 135
Yusuf Has Hacib: 259 Y e d - i Vahit: 2 8 5 , 2 8 6 Yahya Kemal: 335 Y a v u z S. S e l i m : 5 4 , 55
Z e m b i U i Ali C e m a l i Ef.: 5 4 , 5 5 Z i y a P . : 132, 3 2 9 , 3 4 0 Ziraat Bank.: 283 Z i y a G ö k a l p : 154, 155, 3 3 4 Z e n c i K ö l e : 157 Zaviye: 352
