SISTEM
TULISAN
JAWI
SISTEM EJAAN JAWI MODEN BERDASARKAN AKHBAR UTUSAN Melayu (Apakah
Perkataan
berubah
menjadi
1.0
)
Pengenalan
Pada masa dahulu hingga kini, penggunaan tulisan Jawi masih digunakan kerana ianya amat berkait rapat dengan agama Islam. Kemunculan sistem Tulisan Jawi banyak berhubungkait dengan kedatangan agama Islam ke Nusantara. Sebenarnya tulisan Jawi berasal dari tulisan Arab dan mengandungi huruf-huruf Arab yang dimasukkan ke dalam sistem penulisan bahasa Melayu.
Sejak kebelakangan ini, penggunaan tulisan Jawi di dada-dada akhbar mahupun penggunaan di papan iklan, papan tanda nama jalan, bangunan, dan sebagainya mendapat pengiktirafan dan sokongan padu oleh kerajaan untuk digunakan secara meluas.Begitu juga penggunaannya penggunaannya di peringkat pengajian di universiti dan pendidikan di sekolah, sistem Tulisan Jawi telah dijadikan salah satu mata pelajaran wajib yang mesti dipelajari oleh golongan pelajar di Malaysia.
Meskipun penggunaan tulisan Jawi telah bermula sejak 700 tahun yang lalu, ia belum banyak diselidiki dari segi perkembangan dan sistem tulisannya. Jika dilihat dari segi sejarah perkembangannya, terdapat dua pengaruh sistem ejaan yang digunakan iaitu pengaruh Arab dan Melayu. Secara amnya, pengaruh Arab dalam bentuk ejaan tulisan Jawi dipengaruhi dengan penggunaan tanda-tanda baris; manakala pengaruh ejaan Melayu pula, wujudnya huruf-huruf
vokal
sebagai
menggantikan
penggunaan
tanda-tanda
baris.
Memang tidak dapat dinafikan bahawa tulisan Jawi merupakan satu aspek yang penting dalam mengekalkan imej dan identiti budaya Melayu masa kini. Bersesuaian dengan penggunaan tulisan Jawi dalam segala urusan dan pernah menjadi tulisan antarabangsa seperti mana bahasa Melayu yang pernah menjadi lingua franca sebagaimana menerusi catatan pengembara Barat ke Nusantara seperti Magellan, Tom Pires, dan Van Ronkel, menjelaskan bahawa bahasa Melayu dan tulisan Jawi diiktiraf sebagai bahasa perhubungan utama pada zaman Kesultanan
Islam
di
Nusantara.
Kelahiran Sistem Tulisan Jawi yang berasal dari tulisan dan pengaruh Arab terbukti sejarah kewujudannya dalam tamadun Melayu melalui beberapa sumber khazanah dan bahan-bahan bertulis yang ditemui seperti; dari batu bersurat, manuskrip lama, kertas lama, majalah, batu nisan, bahan-bahan yang dibuat daripada logam, kulit, alat senjata, duit syiling, batu lontar, tembikar, ukiran-ukiran pada masjid, istana, termasuk sumber penemuan pada azimat dan tangkal.
Sebagai contohnya, penemuan pertama pada batu nisan Syeikh Nuruddin Al-Raniri di Barus, Sumatera Utara yang tercatat dalam bahasa Arab bertarikh 48 Hijrah, diikuti pula batu nisan seorang puteri raja di Pekan, Pahang Darul Makmur pada 419 Hijrah, kemudiannya batu nisan Syeikh Abdul Qadir Ibn Husin Syah Alam di Langgar, Kedah bertarikh 290 Hijrah, dan batu nisan Fatimah binti Maymun bin Hibatullah yang dijumpai di Leram, Grisek, Jawa Timur tanggal 475 Hijrah bersamaan 1082 Masihi; yang menunjukkan tulisan Jawi berasal dari orang Arab yang kemudian telah diubahsuai dengan menambahkan beberapa huruf Arab yang disesuaikan dengan gaya bahasa orang Melayu dalam usaha membuktikan kewujudan tulisan Jawi dalam tamadun Melayu setelah penemuan prasasti di Kuala Berang, Terengganu pada
702 Hijrah bersamaan 1303 Masihi. Namun begitu, persoalan yang mungkin tidak dapat dihuraikan dan mendapat kepastian hingga kini ialah siapakah pencipta sebenar bagi tulisan Jawi yang ada sekarang walaupun aksara tulisan Jawi banyak menggunakan huruf-huruf Arab.
Oleh yang demikian dalam penghasilan perkataan Jawi, sebenarnya ia berkait rapat dengan sistem ejaannya. Terdapat tiga jenis pembentukan ejaan yang lazim digunakan iaitu ejaan tradisi,
ejaan
lazim,
dan
a)
ejaan
mengikut
hukum
Ejaan
:
Tradisi
Dalam pembentukan ejaan ini, penggunaan kaedah baris digunakan, dan ada ketikanya ianya digugurkan. Ini tidak menjejaskan sistem ejaan tersebut. Contoh perkataan seperti tiada ( ),
pada
(
),
dan
kepada
b)
(
).
Ejaan
Ejaan ini lazimnya digunakan bagi mengeja perkataan sukukata terbuka atau sukukata tertutup sama ada bunyi sukukata itu ke atas, ke bawah, atau ke depan. Antara contoh perkataannya seperti lada( ), pasu( ), suka( ), barang( ), bulan( ),nangka( ), dan
c)
bantal(
Ejaan
Mengikut
).
Hukum
Dalam sistem ejaan Jawi mengikut hukum, terdapat beberapa hukum mengeja seperti hukum darling, hukum di luar darling, hukum ka-ga, hukum ra-ma, hukum ha-aha dan lampau hukum.
1.1
Objektif
Kajian
a) Mengkategorikan dan menjelaskan jenis ejaan kata Melayu Jati dan kaedah ejaan kata serapan
b) c)
yang Menganalisis
Menilai
semula
terdapat peratusan sistem
dalam
penggunaan
ejaan
1.2
yang
jenis terdapat
Akhbar dan dalam
kaedah akhbar
Utusan. ejaan
tersebut.
yang
dikaji.
Bahan
Kajian
Dalam melaksanakan tugasan ini penulis menggunakan Akhbar Utusan Melayu sebagai bahan kajian utama. Tajuk yang diutarakan ialah ³Apakah perkataan intan akan berubah menjadi Intan´
hasil
tulisan
1.3
Pak
Madlub
bertarikh
30
Kaedah
Mac
2009. Kajian
Dalam membuat kajian penggunaan ejaan yang terkandung dalam akhbar Utusan Melayu ini, sumber rujukan diperolehi dan dirujuk dari sumber perpustakaan, sumber internet, dan individu tertentu iaitu guru mata pelajaran Pendidikan Islam, dan Bahasa Melayu.
1.4
Batasan
Walaupun jumlah perkataan dalam akhbar utusan Melayu agak banyak, namun penulis hanya menghadkan kepada 100 perkataan awal sahaja. Daripada 100 perkataan ini kajian akan dibuat
2.0
berdasarkan
objektif
Hasil
yang
telah
ditentukan.
Kajian
Setelah mengkaji 100 perkataan daripada akhbar, bermula daripada perkataan : Hingga didapati ejaan bagi setiap perkataan adalah seperti berikut (terdapat juga perkataan
berulang)
2.1
Ejaan
Lazim
1
Tanda
2
Tanya
3
Banyak
4
Baru
5
Tahu
6
Besar
7
Hasil
8
Usaha
9
Dan
10
Dalam
11
Dewan
12
Ahli
13
Majlis
14
Tentang
15
papan
16
Lagi
17
Batu
19
tanda
2.2
2.2.1
Ejaan
Mengikut
Hukum
Hukum
Darlung
23
2.2.2
kali
Hukum
Luar
Darlung
24
saya
25
Mana-mana
26
hatta
27
nama
2.2.3
Hukum
Ka
dan
28
2.2.4
ketika
Hukum
Ha
29
2.3
Ga
dan
Aha bahasa
Ejaan
Tradisi
30
Orang
31
Utama
32
Batu
pahat
33
Yakni
34
Itu
35
Sendiri
36
Apabila
37
Pertama
38
Ia
39
Yang
40
Huruf
sin
41
Atau
42
Tidak
43
Maknanya
44
Sampai
45
Kamus
46
Melayu
47
Wujud
48
telah
49
kepada
50
kerana
51
apatah
52
penggaram
53
segera
54
Jalan
Rahmat
55 56
2.4
sebarang Hj.
Zainal
Kata
Abidin
Sapruan
Berimbuhan
57
perkataan
58
menjadi
59
melintasi
62
dibandar
63
apakah
64
Terpinga-pinga
65
terlihat
66
perkataan
67
tertinggal
68
Sebaik
69
kerumah
70
menyelongkar
71
pelbagai
72
termasuk
73
ternyata
74
terbaru
75
menyebabkan
76
bertanya
77
perbandaran
78
tersebut
79
sebuah
2.5
Ejaan
Kata
Serapan
Inggeris
80
2.6
edisi
Analisis
Kekerapan
Penggunaan
Jenis
dan
Kaedah
Ejaan
Bil.
Perkataan
Jenis
1.
2.
3.
dan
Kaedah
Ejaan
tradisi
Ejaan
Ejaan
lazim
kata
serapan
Inggeris
4. Kaedah kata imbuhan apitan (awalan -akhiran) Imbuhan per««..an 5.
Ejaan
lazim
6.
Ejaan
lazim
7.
Ejaan
lazim
8.
Hukum
9. 10.
kata
Darlung lazim
berimbuhan
luar Ejaan
Kaedah
11. 12.
di
awalan
Ejaan
Kaedah
kata
(mem) lazim
berimbuhan
awalan
13.
14.
Nama
khas
15.
Nama
khas
Bil.
Perkataan
16.
17.
18.
19.
20.
21. 22. 23.
Ejaan
(me)
Jenis
Kaedah Ejaan Kata
Kaedah
serapan
lazim
(suku
kata
(suku
berimbuhan
Arab kata
berimbuhan
lazim
dan
Kata Ejaan
lazim
terbuka)
awalan kata
apitan
tertutup) (awalan-akhiran)
Ejaan
Ejaan
lazim Kata
(suku berimbuhan
(di)
tradisi kata awalan
terbuka) (ber)
24.
Kata
berimbuhan
apitan
(awalan-akhiran)
(ke««an)
25. 26. 27.
Kata
lazim
Perkataan
31.
32.
37.
terbuka)
Bunyi
(Suku
glotis
Kata kata
terbuka
gabungan +
dan
terbuka) Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(se)
Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(ke)
(Suku
kata
lazim
tertutup
Penggunaan
kata
Jenis
K.L.I.A
36.
(suku
(se««..nya)
Kaedah
Ejaan
35.
38.
tradisi
seru
(awalan-akhiran)
Ejaan
Bil.
34.
apitan
29.
33.
berimbuhan
Ejaan
28.
30.
Kata
Kaedah Kaedah
+
Bahasa
tertutup) Inggeris
Kata
perbuatan
kata
berimbuhan
awalan
(me)
kata
berimbuhan
awalan
(se)
Kata
serapan
39.
Kata
40.
Ejaan
41.
Ejaan
Inggeris diftong lazim lazim
42.
Kata
serapan
Inggeris
43.
Kata
serapan
Inggeris
44.
Ejaan
tradisi
45.
Ejaan
lazim
46.
Nama
khas
Bil.
Perkataan
Jenis
dan
Kaedah
47.
Ejaan
lazim
48.
Ejaan
lazim
49.
Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(ke)
50.
Ejaan
lazim
51.
Ejaan
lazim
52.
Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(me)
53.
Ejaan
lazim
54.
Ejaan
lazim
55. 56.
Kata
berimbuhan
57.
58.
apitan
Ejaan
Kata
kata
berimbuhan
Kaedah
(awalan-akhiran)
apitan
kata
(me««..an)
serapan
Inggeris
(awalan-akhiran)
berimbuhan
(pe««..an)
awalan
(se)
59.
Ejaan
tradisi
60.
Ejaan
lazim
61.
Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(me)
62.
Kaedah
kata
berimbuhan
awalan
(ke)
Bil. 63.
Perkataan
64. 65.
Jenis
Kaedah
kata
dan berimbuhan
awalan
Kata Ejaan
kata
Kaedah (me) seru
serapan
Inggeris
66.
Ejaan
lazim
67.
Ejaan
lazim
68.
Ejaan
tradisi
69.
Ejaan
lazim
70.
71.
Kata
72.
Ejaan
lazim
73.
Ejaan
lazim
74.
75.
Nama
Kaedah
kata
Kaedah
kata
khas diftong
berimbuhan
awalan
(di)
berimbuhan
akhiran
(an)
76.
77.
Ejaan
lazim
78.
Nama
khas
Bil.
Perkataan
79. 80. 81.
Kata
-
dan
geluncur
apitan
awalan
(awalan-akhiran)
Ejaan
lazim
kata
serapan
Inggeris
Ejaan dasar
dieja
lazim
satu tidak
suku menggunakan
kata
kata alif
Ejaan
Kaedah
(me)
(pe««..an)
Ejaan
Kaedah
berimbuhan
85. 86.
kata
berimbuhan
kata
tradisi
Kata
Kaedah
84. -
Jenis
82. 83.
Ejaan
tradisi
berimbuhan
awalan
(di)
87.
Ejaan
lazim
88.
Ejaan
lazim
89.
Ejaan
90.
91.
kata
serapan Ejaan Ejaan
Inggeris tradisi lazim
92.
Ejaan
kata
serapan
Inggeris
93.
Ejaan
kata
serapan
Inggeris
dan
Kaedah
Bil.
Perkataan
94. 95. 96.
Jenis
Ejaan
Kaedah
kata Ejaan
berimbuhan kata
lazim awalan serapan
(me) Inggeris
97.
Nama
khas
98
Ejaan
lazim
99.
Ejaan
lazim
100.
Ejaan
lazim
2.7
Penilaian
semula
Sistem
Ejaan
Jawi
Secara amnya, didapati penggunaan sistem ejaan dan tulisan besar pengaruhnya. Dalam kajian Akhbar Utusan Melayu yang dibuat sistem ejaan banyak menggunakan ejaan tradisi, ejaan lazim dan ejaan mengikut hukum. Ejaan tradisi paling ketara digunakan dan ejaan mengikut hukum dan kata serapan Inggeris sedikit digunakan. Ini berkemungkinan Usaha dalam mengembang dan mempertingkatkan semula pendidikan tulisan Jawi dan penggunaannya di dalam media cetak mahupun media massa seharusnya disegerakan agar tidak akan terus pupus disebabkan oleh tangan orang Melayu sendiri. Hal ini berlaku kerana majoriti daripada generasi muda kini tidak dapat menguasai pendidikan tulisan Jawi apatah lagi mahu menulis dan membaca Jawi kerana sebahagian daripada mereka µbuta¶ dalam pembacaan tulisan Jawi.
Kelemahan ini a mat menghantui masyarakat Melayu yang amat menyayangi sistem tulisan Jawi ini. Justeru itu, tanggungjawab memelihara tulisan Jawi bukan sahaja menjadi
tanggungjawab pihak kerajaan sahaja, tetapi komitmen semua pihak untuk memelihara tulisan Jawi sebagai suatu warisan milik bersama mesti dilaksanakan secara kerjasama dan kesungguhan
yang
hakiki.
Antara langkah-langkah yang boleh dilakukan dalam aktiviti pembudayaan dan menghargai pendidikan tulisan Jawi dalam kalangan masyarakat ialah usaha awal kerajaan menghidupkan semula akhbar Utusan Melayu Mingguan yang mula menemui para pengguna pada setiap Isnin mulai 01 Mei 2006 dengan kerjasama Kementerian Kebudayaan, Kesenian, dan Warisan (KekWa), Kementerian Pengajian Tinggi, Kementerian Pelajaran Malaysia, dan Kementerian Penerangan. Malahan, Kabinet juga telah meluluskan peruntukan khas sebanyak RM11 juta kepada
KekWa
bagi
memartabatkan
tulisan
Jawi
di
Negara
ini.
Selain itu, usaha yang dilakukan oleh Kementerian Pelajaran pula dalam mempertingkatkan pendidikan tulisan Jawi ialah dengan menggalakkan sekolah-sekolah supaya menggunakan apa-apa sahaja bahan cetakan bertulisan Jawi termasuk akhbar Utusan Melayu untuk digunakan sebagai bahan pembelajaran dalam kelas. Dalam hal ini, misalnya Jabatan Pelajaran Terengganu telah meminta semua sekolah di negeri itu melanggan akhbar Utusan Melayu untuk dijadikan bahan pengajaran dan pembelajaran Jawi di samping sebagai bahan bacaan tambahan kepada murid. Ini selaras dengan pelaksanaan program j-QAF, yang memberi penekanan kepada bidang penulisan dan pemahaman Jawi untuk murid sekolah termasuk penghasilan buku teks Pendidikan Islam dalam tulisan Jawi, kertas peperiksaan peringkat Peperiksaan Menengah Rendah dan Sijil Pelajaran Malaysia dalam tulisan Jawi. Kesungguhan dalam memperkayakan pendidikan tulisan Jawi dan menaikkan maruahnya, peruntukan lebihan masa kepada Pendidikan Islam di sekolah turut dibuat oleh pihak Kementerian Pelajaran bilamana pihak kementerian telah bersetuju memperuntukkan satu
daripada enam masa seminggu bagi mata pelajaran Pendidikan Islam dikhaskan untuk pembelajaran Jawi. Dengan masa tambahan yang diberikan itu membolehkan pendidikan tulisan Jawi dimanfaatkan dengan sebaik mungkin oleh pihak sekolah dan guru yang mengajar
mata
pelajaran
tersebut.
Pihak Kementerian Pelajaran juga telah mengambil inisiatif penting untuk kepentingan guru dan murid dengan menggunakan ejaan baharu yang disediakan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka bagi mengelakkan kekeliruan yang timbul jika terdapat tenaga pengajar yang masih menggunakan
sistem
tulisan
Jawi
3.0
lama.
Kesimpulan
Sistem Tulisan Jawi yang terkandung didalamnya sistem ejaan dan kaedah ejaan merupakan aspek yang amat penting dalam mengekalkan identiti budaya Melayu. Kemunculan tulisan Jawi juga banyak berkaitrapat dengan kedatangan Islam dan budaya al Quran. Pengaruh al Quran dalam penggunaan kata bahasa Melayu juga wujud daripada peminjaman perkataan Arab ke atas bahasa Melayu itu sendiri. Ini kerana pada suatu ketika dahulu, tulisan Jawi pernah menjadi tulisan antarabangsa seperti bahasa Melayu yang menjadi lingua franca pada zaman Kesultanan Islam di Nusantara. Kelalaian dan kealpaan dalam menyanjungi tulisan Jawi bererti mengabaikan budaya yang sudah berakar umbi dalam alam Melayu sejak dahulu lagi.
Lantaran itu, dalam pembentukan perkataan Jawi bermula daripada pembentukan sukukata Jawi itu sendiri. Pembentukan sukukata Jawi dapat dipecahkan kepada dua iaitu sukukata Jawi
terbuka
dan
sukukata
Jawi
tertutup.
Sukukata terbuka ialah sukukata yang berakhir dengan huruf vokal, manakala sukukata
tertutup
pula
ialah
sukukata
yang
diakhiri
dengan
huruf
konsonan.
Dalam sistem tulisan Jawi juga terdapat tiga huruf vokal yang mewakili enam huruf vokal dalam bahasa Melayu, iaitu huruf alif ( )mewakili huruf vokal a, u, dan e(pepet); diikuti huruf ya ( ) mewakili huruf vokal i dan e (taling); manakala huruf wau( ) mewakili huruf vokal o. Huruf-huruf konsonan pula adalah selain daripada huruf vokal a, e, i, o, dan u. Oleh itu, pembentukan sukukata terbentuk dengan gabungan antara huruf konsonan dengan huruf vokal atau
sebaliknya.
Pembentukan ejaan Jawi dari pengaruh Arab dan Melayu ini telah lama digunapakai oleh orang-orang Melayu dan bukan Melayu di Tanah Melayu yang merangkumi sistem ejaan lama seperti (sudah - ); ejaan tua (itu - ); ejaan baharu ( billik - ); ejaan Arab (wajib - ); ejaan kemelayuan ( peduli - ); dan ejaan kata asing/Inggeris seperti ( vokal
±
).
Maka, dalam abad ke-20 ini, telah banyak cabaran yang wujud dalam memelihara tulisan Jawi di mata dunia agar sentiasa dihargai. Antara cabaran tersebut ialah penggunaan sistem ejaan Jawi yang tidak menggunakan vokal pada sukukata akhir terbuka masih digunakan dan bagi perkataan baru dan kata pinjaman vokal digunakan bagi mendapatkan bunyi sehampir yang boleh dengan perkataan asal (Hashim Musa,1999:180-181). Perkara ini banyak tercatat dalam penggunaan tulisan Jawi di dalam majalah Dian, Mastika, Hiburan, akhbar Utusan Melayu seperti
yang
dikaji,
Semangat
Asia,
dan
akhbar
Fajar
Asia.
Cadangan penggunaan sistem fonetik oleh majalah Dian juga kurang mendapat sambutan kerana ketika itu sistem ejaan Za¶aba telah sebati digunakan; ini menyukarkan lagi perubahan sistem
lama
kepada
sistem
baru.
Penghasilan buku,¶Pedoman Ejaan Jawi yang Disempurnakan¶, dan µDaftar Ejaan RumiJawi¶, yang diterbitkan pada 1988 oleh Dewan Bahasa dan Pustaka adalah gabungan dan pemantapan yang diusahakan daripada buku,¶Daftar Ejaan Melayu Za¶aba¶(1939). Kedua-dua buku tersebut bertujuan untuk pemantapan, pengekalan, pengubahsuaian, dan pembaharuan dalam menyelesaikan beberapa masalah ejaan Jawi yang dihadapi oleh para pengguna. Lantaran itu, penghasilan buku-buku tersebut dapat mengelakkan berlakunya kekeliruan dalam sistem ejaan tulisan Jawi pada masa dulu, kini, dan mungkin selamanya.
Menerusi kertas kerja kajian ini diharapkan masyarakat Melayu khasnya dan pencinta tulisan Jawi amnya terpaksa menghadapi dugaan dan cabaran sama ada untuk menerima atau menolak pembaharuan/perkembangan ejaan Jawi yang diketengahkan. Bagi menangani cabaran yang berlaku, pelbagai seminar, perbincangan, bengkel, dan seumpamanya akan/telah diadakan namun peningkatan dan menghargai tulisan Jawi masih di ambang kekaburan.
Bibliografi
Amat Juhari Moain( 1994,Februari). Sistem Ejaan Jawi Prasasti Terengganu, Jurnal Dewan Bahasa,Jilid 38.Bil.2. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.hlm.100-104
Amat Juhari Moain(Julai 2004).Sejarah Perkembangan Tulisan Jawi. Monograf:Bil.9 : Bahasa,
Sastera
dan
Budaya
Melayu,
Serdang,FBMK:
UPM.hlm.167-179
Hj. Mohd Hussein Hj Baharuddin,Ph.D(2006). Modul BBM3402 Sistem Tulisan Jawi, Universiti
Putra
Malaysia,
PPL,
Serdang:
Pro-Office
Shoppe
Sdn.
Bhd.
Mohd Hussein Baharuddin(Julai 2004).Gagasan dan Aktiviti ke Arah Memartabatkan Tulisan Jawi. Monograf:Bil.9 : Bahasa, Sastera dan Budaya Melayu, Serdang,Jabatan Bahasa
Mohd
Melayu,
Hussein
FBMK
:Universiti
Baharuddin(November
Putra
Malaysia.hlm.
2000).Tulisan
181-187
Jawi:Perkembangan
dan
Cabaran. Monograf: Bil.4 : Bahasa, Sastera dan Budaya Melayu,Serdang,Jabatan Bahasa
Samat
Melayu,
FBMK
Buang(2007,Januari).
Bahasa.Kuala
Lumpur:
:Universiti
Putra
Mengembalikan
Maruah
Dewan
Bahasa
Malaysia.hlm.139-153
Tulisan
dan
Jawi.
Pustaka.hlm.
Pelita 9-11
Saiful Bahri Aziz,etc.(2005). Pengajian Islam, Modul 2/3, Mod latihan Perguruan Berasaskan Sekolah, Major j-QAF, Bahagian Pendidikan Guru, KPM.
