KOLEGJI “TEMPULLI” FAKULTETI I SHKENCAVE TË KOMUNIKACIONIT PRISHTINË
Prof. Ylli Koshi
1
Prishtinë 2004
Çasja moderne e hulumtimit të sigurisë në komunikacion Gjendja e sigurisë në komunikacion nuk është e mjaftueshme, këtë dukuri dukuri praktiki praktikisht sht e vështirëso vështirëson n edhe vetë fakti se të gjithë gjithë banorët banorët marrin pjesë në të. Zhvillimi i automobilizmit është pasojë e zhvillimit modern. Kultura në komunikacion, sipërfaqet jo të përshtatshme të komunikacionit si dhe mjetet krijojnë konflikte të shumta në komunikacion. Duhet të theksohet definicioni i aksidentit të komunikacionit: - Fatkeq Fatkeqësi ësi e komuni komunikac kacion ionit it konsid konsider erohe ohett fatkeq fatkeqësi ësia a në rrugë rrugë në të cilën ka marrë pjesë së paku një mjet në lëvizje në të cilën është lënduar apo ka vdekur një person ose më shumë apo është shkaktuar dëm material.
Fatkeqësitë e komunikacionit mund të ndahen: -
-
Sipas Sipas vendi venditt ku ka ndod ndodhë hë (vendb (vendbanim anim apo jashtë jashtë vendb vendbanim animit). it). Sipa Sipass kohë kohëss kur kur ka ndod ndodhë hë Sipa Sipass paso pasoja jave ve (të lënd lëndua uarr leht lehtë, ë, rëndë rëndë,, të vdeku vdekurr apo vetëm vetëm dëme materiale). Sipas mënyrës se si ka ndodhë (ndeshje ndërmjet veti të automjeteve, goditje të mjetit të parkuar, goditje të objektit në rrug rrugë, ë, dalj dalje e nga nga rrug rruga, a, rrok rrokul ulli lisj sje, e, godit oditje je apo apo shke shkelj lje e e këmbësorit, këmbësorit, ramja e personit nga automjeti, etj). Sipas Sipas shka shkakut kut se se si ka ndodh ndodhë ë (gabi (gabimi mi i shofer shoferit, it, gabi gabimi mi i rrugë rrugës, s, mjeti teknikisht jo i rregullt, gabimi i këmbësorit apo udhëtarit, etj). Sipas Sipas kara karakte kteris ristik tikave ave të të rrugës rrugës (lloj (llojii i rrugës rrugës dhe dëmt dëmtim imii i saj, gjer gjerës ësia ia e rrug rrugës ës,, lloj llojii i shtr shtres esës ës së rrug rrugës ës,, duks dukshm hmër ëris isë ë së rrugës, etj).
Shënimet statistikore tregojnë se 60 – 70% të aksidenteve ndodhin për shkak të veprimeve të pa rregullta të shoferit dhe këmbësorit, 20 – 40% nga rruga, 10 – 15% nga parregullsia teknike e mjetit. Amerika është vendi më i sigurtë në botë dhe njihet edhe si vendi me më së shum shumti ti rrug rrugë ë mode modern rne, e, pran pranda dajj nive nivell i sigu siguri risë së ësht është ë më i madhë.
Shkaku i vdekjes së popullsisë 1.
Fatkeqës Fatkeqësitë itë e komunika komunikacioni cionitt me pjesëmar pjesëmarrje rje të automjete automjeteve ve 36% 2
2. 3. 4. 5. 6. 7.
Termetet 22% Mbytje në ujë 18.66% Fatkeqësitë tjera të komunikacionit 6.2% (anije, aeroplanë) Zjarri dhe eksplozioni 4.2% Përdorimi i armëve të zjarrit 1.3% Të tjera 17.4%
Faktorët e sigurisë në komunikacion Egzistojnë pesë faktorë: 1. Njeriu 2. Mjeti 3. Rruga 4. Komunikacioni (qarkullimi (qarkullimi në rrugë) 5. Faktori incident
Shkaktarët kryesor të fatkeqësive në komunikacion Sot në botë egzistojnë mendime të ndryshme në lidhje me përqindjen e pjes pjesm marrj arrjes es së seci secili litt fakt faktor or në shka shkakt ktim imin in e fatk fatkeq eqës ësiv ive e në komunikacion - Sjel Sjellj lja a jo jo e rreg rregul ullt lt e njer njeriu iutt - 85% shoferët - 73% këmbësorë - 12% ud udhëtarë - 10% gjend jendja ja e rrug rrugë ës - 5% mj mjet etii (lës (lëshi hime mett tekn teknik ike e të mj mjet etit it))
Çka kuptojmë me gjendjen dhe paisjen e rrugës? -
Gjendj Gjendja a dhe dhe pai paisja sja e rrug rrugëv ëve e autom automobi obilis listik tike e Kons Konstr truk uksi sion onii dhe dhe mung munge esat sat Dëmtimet e rrugës Shembja e gurëve Munge Mungesa sa apo apo parreg parregull ullsia sia e shenj shenjav ave e të komuni komunikac kacion ionit it Mos Mos sig sigur urim imii i puni punime meve ve në rrug rrugë ë
Me pa rregull ullsi të mjeti etit kupt uptojmë ojmë pa rregull ullsinë sinë e fre frenav nave, pneumatik pneumatikëve ëve (gomave) (gomave),, paisjeve paisjeve ndriquese ndriquese,, sistemit sistemit për drejtim, drejtim, si dhe parregullsi tjera. Numri më i madhë i fatkeqësive ndodhë në shpejtësitë 25 km/h deri në 80 km/h.
Njeriu si faktorë i sigurisë në komunikacion
3
Në gjendjen e njeriut si faktorë i sigurisë në komunikacion ndikojnë: -
Karakt Karakter erist istik ikat at perso personal nale e të shofer shoferit it apo apo këmbë këmbësor sorit it Vetit etitë ë psik sikofi ofizike zike Arsim simim imii dhe kul kultur tura
85% e faktorit njeri si shkakë i aksidentit bëjnë pjesë: -
Vendi Vendimet met dhe dhe vler vlerësi ësimet met e gabu gabuar ara a (pjesa (pjesa më më e madhe: madhe: lodh lodhja, ja, alkooli, barnat, droga, etj). Dhe pjesa tjetër është - Shka Shkath thtë tësi sia, a, koor koordi dini nimi mi i lëvi lëvizj zjev eve, e, ditu dituri ria a (ars (arsim imim imi) i),, njoh njohja ja e shenjave të komunikacionit, rregullave të komunikacionit, njohja e mjetit, njohja e drejtimit të mjetit. - Aftë ftësia sia (aft (aftë ësia sia e të pamur amuriit, muskuj skujv ve, dëgjim jimet, et, aftë ftësia sia psikomotorike psikomotorike (refleksi), - Aftësi Aftësia a menta mentale le (int (inteli eligje gjenca nca – tempe tempera ramen menti) ti)..
Shpejtësia e pa përshtatshme përshtatshme Shpeshë përmendet që shpejtësia e papërshtatshme është një ndër faktorët kryesorë të fatkeqësive të komunikacionit. komunikacionit. Fatkeqësitë më të rënda të cilat ndodhin gjatë shpejtësive të mëdha janë: -
Tejkalimi Godi Goditj tja a në mj mjet etin in tjet tjetër ër Dalj alja pr prej rrugës ugës dhe Rrotullimi
Shpejtësia e lëvizjes varet prej kushteve të të pamurit, kjo vlenë për të gjitha kushtet atmosferike dhe për të gjitha rrugët, ditën apo natën. Natën shoferi është i obliguar që ta rregulloj shpejtësinë e mjetit të tij që të mund ta ndalë mjetin brenda largësisë së fluksit të dritave të tij. Ndik Nd ikim im të rend rendës ësis ishë hëm m në zgje zgjedh dhje jen n e shpej shpejtë tësi sisë së kanë kanë kusht kushtet et atmosferike (shiu, bora, akulli, mjegulla, etj). Në rrugën e lagur apo të ngrirë rruga e ndaljes është më e gjatë.
Analiza e fatkeqësive të komunikacionit Për analizën komplekse të fatkeqësive të komunikacionit duhet të kemi parasyshë me sa vijon:
4
-
Lëvizja e numrit të përgjithshëm të fatkeqësive të komunikacionit të regjistruara Numri i automjeteve të regjistruara Numri i veturave të udhëtarëve Numri i banorëve për një mjet Numri i shoferëve Numri i fatkeqësive të komunikacionit Lartësia e dëmit material në fatkeqësi të komunikacionit Numri i të të gjithë të lënduarve në fatkeqsitë e komunikacionit Numri i të të gjithë të vdekurve në fatkeqsitë e komunikacionit Numri i fatkeqësive të komunikacionit në 100 km rrugë Numri i automjeteve të regjistruara në 100 km rrugë Numri i fatkeqësive të komunikacionit në 1000 automjete të regjistruara Numri i të vdekurve në 1000 automjete të regjistruara Numri i të vdekurve në fatkeqësitë e komunikacionit në 100000 banorë Numri i të lënduarve në fatkeqësitë e komunikacionit në 100000 banorë
-
Në bazë të këtyre shenimeve mund të përcaktohet shkalla e rrezikshmërisë e cila është e barabartë numri
i fatkeqësiv e të komunikaci vlera mjet
−
onit të regjistrua ra
km
Treguesit e shkallës së sigurisë I f
=
N ⋅ 10 8 S
- Treguesi i frekuencës N – Numri i fatkeqësive të komunikaionit (nrmri i të vdekurve, lënduarve,lartësia e demit). S – Rruga e kaluar në një teritor të caktuar I f
I d I d
=
B AR
− Treguesi i dendësisë
B AR
−
Numri i automjeteve të regjistruara I Sh
I Sh
N ⋅10 4
=
N L
−Numri i shpërndarjes së fatkeqësive të komunikacionit
L – Gjatësia e rrugës
5
I N
I N
=
N ⋅ 10 5 B BR
− Treguesi i nënshtrueshmërisë së rrezikut
B BR
-
Banorët e regjistruar Sipas pasojave fatkeqësive të komunikacionit ndahen:
−
Fatkeqësitë e komunikacionit vetëm me dëm material Pasojat me të lënduar lehtë Pasojat me të lënduar rëndë Pasojat me të vdekur
Klasifikimi i pasojave poentohet kësi soji; -
Pm =1 Poentimi i dëmit material P1=5 Poentimi për të lënduar lehtë P2=50 Poentimi për të lënduar rendë P3=130 Poentimi për të vdekur
Si të veprohet në rastet e fatkeqësive të komunikacionit Egzistojnë shkaktarë objektiv dhe subjektiv të fatkeqësive të komunikacionit. Shkaktarë objektiv janë njeriu, udhëtari, këmbësori, ndërsa shkaktarë subjektiv është mjeti, rruga, faktori incident Në rastin e fatkeqësive të komunikacionit veprohet sipas katër shkallëve:
I - Kur ka të lënduar dhe të vdekur lajmërohet organi kompetent dhe enti shëndetsorë ose ndihma e parë, ndihmohen personat të cilët kanë nevojë për ndihmë dhe i ipet ndihma e parë, dërgohen në ambulantë nëse nuk ka mundësi ardhja e ndihmës së parë, nëse nuk ka mjete tjera transportohet edhe me mjetin i cili ka pësuar fatkeqësi, vendi i ngjarjes nuk bënë të ndryshohet edhe pas aksidentit, personat që kanë marrë pjesë në fatkeqësi nuk bënë të largohen, mbrohen pengesat e paraqitura në rrugë siq janë automjeti i dëmtuar, pjesët e rame dhe sigurohen që mos të vij të aksidenti tjetër, ruhen të gjitha gjurmët në rrugë të cilat kanë të bëjnë me fatkeqësitë e komunikacionit, nëse ka nevojë ndalohet edhe komunikacioni nga organi kompetent, organi hetues ka të drejtë të merr gjakun dhe urinën për analizë nga pjesëmarrësit e fatkeqësisë së komunikacionit, pas fatkeqësisë së komunikacionit ndalohet marrja e alkoolit, instituti mjeksor ku janë të dërguar të lënduarit është i obliguar ta lajmëroj organin kompetent nëse i lënduari vdesë. Objektet në rrugë dhe mjetet e dëmtuara i largon organi për mirëmbajtjen e rrugëve, shpenzimet i
6
bartë organizata për mirëmbajtjen e rrugëve të cilat shpenzime ka të drejtë të kompenzon nga shkaktuesi i aksidentit.
II – Shkalla e dytë kur ka lëndime të lehta dhe dëm material Lajmërohet organi kompetent, dërgohet personi i lënduar në spital, ruhen gjurmët, mirren shenimet nga të dy palët (patentshoferi, leja e qarkullimit, polisa e sigurimit), nuk bënë të ikë nga vendi i ngjarjes pa i dhënë ndihmë të lënduarve. Nësë pjesëmarrësi nuk i jepë ndihmë të lënduarit është kundërvajtje, nëse shoferi nuk i jepë ndihmën shkakton vepër penale, organi që bënë hetimet duhet ti evidentoj të gjitha pasojat dhe dëmtimet materiale të dëmtuarve dhe është i obliguar ti ruaj prej vjedhjes . III – Shkalla e tretë kur ka vetëm dëm material më të vogël se 1000€, nëse është mbi 1000€ është vepër penale, nëse më pak se 1000€ është kundëvajte. Fatkeqësia e komunikacionit (procesi gjyqësor dhe kundëvajtës) Përgjegjësia penale e shoferit - Rrezikimi i komunikacionit publik - Mosdhënja e ndihmës së parë personit të lënduar - Rrezikimi i komunikacionit me veprim të rrezikshëm - Shkatërrimi apo dëmtimi i shenjave të komunikacionit Për të qenë vepër penale duhet të ketë pasoja të vdekjes, lëndimit apo dëm material1000€. Egziston edhe përgjegjësia materiale Automjetet gjatë lëvizjes paraqesin rrezik potencial për jetën dhe pasurinë e njerzve prandaj i’u imponohet kompenzimi i dëmit të cilin e kanë shkaktuar. Dëmi paguhet vetëm nëse shoferi është fajtorë. Përgjegjësia kundërvajtëse Është në ndryshim prej përgjegjësisë penale sepse paraqet rrezik më të vogël shoqëror dhe dëmtimet janë më të vogla. Vepra kundërvajtëse egziston edhe nëse nuk ka fatkeqësi komunikacioni.
Sigurimi i automjeteve Njihet që nga viti 1900 prej paraqitjes së mjeteve të para. Pas luftës së dytë botërore është zhvilluar me tepër me zhvillimin e motoristikës, në (ish Jugosllavi) dhe në vendin tonë ka filluar më 4 qershor 1976 sigurimi i automjeteve. Përpara këtë e ka rregulluar ligji mbi mardhënjet detyrimore. Në Kosovën e pas luftës janë tri faza të sigurimit deri më sot 7
-
Faza e parë është pa mbulesë sigurimi Faza e dytë është faza e sigurimit me mbulesë të vogël, mbulimi 10.000€ Faza e tretë është e rregulluar nga BPK si rregullator dhe mbikqyrës i sigurimeve dhe liçencues, dhe aplikimi i rregullt me mbulesë sigurimi deri në 1.200.000€, ku një kërkesë e vetme nuk kalon mbi 100.000€.
Egzistojnë dy lloje të sigurimeve të automjeteve:
A - Sigurimi nga autopërgjegjësia e cila ka të bëjë me kompenzimin e dëmit personave të tretë. B – Sigurimi kasko i cili mundet me qenë i plotë apo i pjesërishëm. Sigurimi i obligueshëm i automjeteve përfshinë përgjegjësinë e shfrytëzuesit apo pronarit të automjetit për dëmin e shkaktuar personave të tretë, me përdorimin e mjetit të tij gjatë lëvizjes apo ndaljes. Sigurimi kasko apo vullnetar i automjeteve Ky sigurim mundet me qenë i plotë apo i pjesërishëm të cilin pala e zgjedhë vullnetarisht. Sigurimi kasko është sigurim i cili i mbulon dëmet nga fatkeqësitë e komunikacionit, zjarri, vjedhja, fatkeqësitë natyrore, ndërda sigurimi i pjesërishëm është kombinim i disa rreziqeve që varet nga dëshira e të siguruarit. Primi është çmimi i sigurimit i cili varet nga pjesëmarrja e të siguruarit në çdo dëm. Për llogaritjen e primit për bazë mirret çmimi i automjetit të ri. Secili rrezik e ka koeficientin e vetë me të cilin shumëzohet vlera orientuese e çmimit të automjetit. Sigurohen vetëm automjetet e reja. Franshiza është pjesëmarrja me rrezik deri në lartësi të caktuar të cilën e përcakton vetë i siguruari deri në të cilën lartësi e kompenzon vetë i siguruari. Sa më e madhe është franshiza primi është më i vogël dhe anasjelltas.
Elementi i ekspertizës së lartësisë së dëmit në mjete të dëmtuara në fatkeqësi të komunikacionit Përcaktimi i vlerës së automjetit Për përcaktim merren këto elemente
1 Çmimi i fabrikës 2 Vjetërsia e automjetit dhe data e regjistrimit të parë 8
3 Numri i kilometrave të kaluara 4 Gjendja e përgjithshme e mjetit 5 Investimet e reja shtesë në mjet 6 Mënyra e eksploatimit 7 Dëmet e mëparshme, mënyra dhe kualiteti i riparimit të tyre. Secila e ka një koeficient si bazë me të cilin shumëzohet çmimi i ri i automjetit i cili mund ta rrisë apo zvogloj atë.
1. Çmimi i fabrikës ose çmimi i ri i automjetit Është çmimi i automjetit të prodhuar ku përmbanë çmimin e prodhimit me paisje të duhura me pakicë dhe çmimit të transportit, kësaj vlere (mjeti i importuar) i shtohet vlera e doganës, tatimit, akcizës (nëse ka), transportit dhe shpenzimeve tjera përcjellëse. Çmimi i automjetit caktohet nga faktura apo katallogjet përkatëse. Për katalogje të reja është EUROTAXSCHWACKE nga Zvicra dhe ANIA nga Italia.
2. Vjetërsia e automjetit Vjetërsia e automjetit merret në bazë të vitit të prodhimit i cili mund të shifet nga faktura e blerjes. Amortizimi në bazë të vjetërsisë ka për bazë dy gjëra: numri mesatar i kilometrave të kaluara dhe kubikazha. km të kaluara Vëllimi
15.000 km 800³
18.000 km
21.000 km
800 1300³
1300 1750³
25.000 km Mbi 1750³
1 vit i vjetër 2 vite i vjetër 3 vite i vjetër
0 – 14%
0 - 15%
0 – 16%
0 - 18%
15 – 26%
16 - 28%
17 - 30%
19 - 33%
27 – 36%
29 - 38%
31 - 41%
34 - 45%
3. Numri i kilometrave të kaluara Është nëse automjeti ka kaluar më shumë ose më pak kilometra nga mesatarja e paraparë në kategorinë e vetë ±. +/-
800³
800 – 1300³ 9
1300 – 1750³
Mbi 1750³
1000 – 1500 Për çdo 5000 km të tjera 4.
+ 3% ± 2%
± 2% ± 1.5
± 1.5 ± 1.25
±1 ±1
Gjendja e përgjithshme e mjetit
Është gjendja e vlerësuar sipas mirëmbajtjes së tij. Vlerësuesi e përcakton vizualisht. Vlerësuesi duhet të përcaktoj gjendjen e llakut, gjurmët e korozionit,mbulesat (tapacirat), hapësirën e motorit, gjendjen e hapësirës elektrike, etj. Pas gjithë këtyre konstatimeve të gjendjes së automjetit, a është a nuk është në mirëmbajtur duhet të vlerësohet me koeficientin e korreksionit ±0 %– 10%.
5. Investimet shtesë në mjet Rritjen e lartësisë së vlerës së mjetit e bëjnë ndërrimi i pjesëve vitale të mjetit siq janë motori, ndërrimi i motorit me motor të ri apo motori i freskuar, etj. Nëse automjeti është më i vjetër se tri vjet ose i ka kaluar më tepër se 6000 kilometra, të ndërrimi i karoserisë varet nga këto dy elemente ku vlera e tij mund të rritet apo të zvoglohet prej 0% deri në 10 %.
6. Mënyra e eksploatimit Varësisht se ku dhe si e përdorë pronari mjetin (p.sh mjeti është blerë nga dogana, i blerë si dëm total, mjeti i autoshkollave, taxi, rent a car, mjeti që është përdorë nga shumë pronarë, i përdorur në puntorishte) kjo mundet të ndikojë në uljen e vlerës së tij prej 0 % deri në 8%.
7. Dëmet e mëparshme Këto janë dëmtimet që shihen dhe që nuk janë riparuar mirë si duhet. Ky faktorë ndikon në humbjen e vlerës prej 0% deri në 6%. Shuma e këtyre nuk guxon ta kaloj vlerën 80% (motoçikletat, mopedat, skuterat, kamionët, amortizimi i gomave, ceradat, akumulatorët).
Vlera e humbur dhe vlera e rritur e mjeteve të dëmtuara Vlera e zvogëluar e automjeteve të dëmtuara
Në procesin e likuidimit të dëmit nga kompania e sigurimit egziston vlera e humbur e mjetit për shkakë të riparimeve të bëra. Te automjetet deri në 5 vite të vjetra të cilën vlerë kompania e sigurimit
10
është e obliguar t’ia kompenzoj të dëmtuarit. Kjo vlerë është më së shumti 10 % nga vlera e riparimeve. Vlera e rritur e automjetit
Në rastin e ndërrimit të pjesëve të korroduara përcaktohet vlera e rritur e asaj pjese. Vlera më e lartë e rritur është deri në 50% të vlerës së asaj pjese.
Përcaktimi i çmimit të autoditëve Është kur mjeti nuk punon për shkakë të pamundësisë së përdorimit të tij. Shpeshë ndodhë që për mjetin e dëmtuar të kërkohet dëmshpërblimi i shkaktuar me rastin e humbjes së ditëve të punës për shkakë të riparimit të automjetit e cila i takon sipas rregullave, të dëmtuarit. P.sh autotaxi, autoshkolla, autobusët për transportin e udhëtarëve për vija të rregullta apo turistike, kamionët, mjetet transportuese. Llogaritja e ditëve të humbura është mjaftë e komplikuar ku duhet të mirren për bazë shumë elemente mbi eksploatimin e atij mjeti dhe të krahasohet me ditët e kaluara në riparim.
Elementet e shiqimit të vendit të ngjarjes Shiqimi i vendit të ngjarjes është një proces të cilin e ndërmarrin organet kompetente kur ka të bëjë me përcaktimin dhe skjarimin e fakteve të rëndësishme. Është e nevojshme që drejtpërdrejt ta shiqoj personi zyrtarë. Me qenëse shiqimi i vendit të ngjarjes bëhet me shqisa të të pamurit quhet vendëshiqim i vendit të ngjarjes. Kur vjenë deri te fatkeqësia e komunikacionit lajmërohet ekipi kujdestarë i policisë, ndërsa policia e lajmëron organin hetues (gjyqtarin) dhe ambulancën nëse ka të lënduar. Gjyqtari hetues lajmëron më tutje prokurorin publik i cili nuk është i obligueshëm por mundet me marë pjesë në shiqimin e vendit të ngjarjes. Ekipa kujdestare e policisë e lajmëron policinë e komunikacionit e cila e siguron vendin e ngjarjes. Në vendin e ngjarjes del ekipa kriminalistike e cila është në kuadër të policisë e cila i ndihmon gjyqtarit hetues për ti kryer hetimet, gjithashtu e formulon skicën dhe fotografimin e vendit të ngjarjes. Gjykatësi hetues mundet me thirrë edhe ekspert të lëmive të ndryshme të cilët kishin me i ndihmuar në kryerjen e hetimeve e sidomos ekspertët e komunikacionit, ekspertët e mjekësisë ligjore, etj.
Sigurimi i vendit të fatkeqësisë dhe planifikimi i punëve 11
-
Bllokimi i vendit të fakeqësisë (i brendshëm dhe i jashtëm), lajmërimi i ekipës kujdestare të fatkeqësisë, njoftimi i shkurtë i policisë e cila e lajmëron gjyqtarin hetues Sigurimi i ndihmës së parë të lënduarve Sigurimi i gjurmëve Ndalimi i pjesëmarrësve në ngjarje Sigurimi i dëshmitarëve Sigurimi i pjesëmarrjes së dëshmitarit Largimi i kurreshtarëve nga vendi i ngjarjes Sigurimi i pozitave të mjeteve Rregullimi i komunikacionit që të anashkalohet vendi i ngjarjes Mbledhja e shenimeve Ndihma e gjyqtarit hetues Sigurimi dhe shenimi i fiksimeve në vendin e fatkeqësisë për pjesëmarrësit të cilët e kanë lëshuar vendin e fatkeqësisë pa qëllim që të këthehen më Veprimet e hulumtimit të alkoolizimit të pjesëmarrësve në komunikacion Informimi i gjyqtarit hetues apo puntorit të autorizuar për të gjtha masat e sigurisë si dhe detajet e ngjarjes
Dokumentacioni i hetimeve Përmbanë dokumentacionin e shkruar, planin e vendit të fatkeqësisë së komunikacionit (paraqitja grafike e fatkeqësisë së komunikacionit dhe fotodokumentacionin). Procesverbali i vendit të ngjarjes përmbanë: - Shenimet e vendit - Shenimet e pjesëmarësve - Gjurmët - Pasojat - Fiksimi - Ruajtja dhe paketimi i fakteve në rrugë Skica e vendit të ngjarjes përpilohet me dy mënyra A. Kroki skica B. Skica me përmasa Kroki skica matet në vendin e ngjarjes ku pika fikse mirret në një objekt ose në natyrë të ndonjë objekt i pa lëvizshëm. Egzistojnë tri sisteme të matjes 1. Matja drejtkëndore 2. Matja trekëndëshe 3. Matja e kombinuar 12
D
Y
C
A B 8m Pika orientuese
E Njolla e gjakut
7m
Drejtëza orientuese
Pika fikse
Matja drejtkëndëshe
a
b
P.A
P.B 18m
Matja trekëndëshe
Fotografimi i vendit të ngjarjes mund të bëhet në disa mënyra, por dy janë kryesore: 1. Këndore (kur automjeti fotografohet nëpër kënde) 2. Qëndrore (kur automjeti fotografohet anash)
Faktori njeri në sigurinë e komunikacionit Alkoolizmi
Në bazë të ligjit LBSK (Ligji Bazë mbi Sigurinë e Komunikacionit), konsiderohet që është nën ndikim të alkoolit personi i cili me anë të analizave laboratorike të gjakut është vrejtur se ka më shumë së 0.5 promila alkool në gjak, apo ka pamarrë parasyshë përqindjen tregon shenja të dukshme të çrregullimit alkoolik. 13
Personat të cilët e kanë veprimtari themelore drejtimin e automjetit nuk guxojnë të konsumojnë fare alkool gjatë kryerjes së veprimtarisë së vozitjes. Marrja e alkoolit në organizëm i ka dy faza 1. Faza e resorbimit (kalimi i alkoolit prej lukthit në gjak) i cili pas 1.30 minutave kalon në gjak rrethë 90%. 2. Faza e eliminimit e cila fillon menjëherë pas resorbimit,dhe është proces i kundërt i cili del me anë të frymarrjes dhe urinës. Eliminiumi varet nga disa faktorë siq janë pesha e trupit, ushqimi, fortësia e alkoolit etj. Koncentrimi i alkoolit në gjak llogaritet me anë të kësaj formule: C gj
=
Q mnj ⋅ k sh
- Eliminimi i alkoolit në gjak Q - Sasia kosumuese mnj - Masa e personit k sh - Koeficienti i shpërndarjes 100 mililitra alkool ......3.6 g Raki .....30 - 40 g Raki e mollave .....5.2 g Vera ......35 – 40 g Wisky .....35 g Verërat e buta......8.8 g Vodka ......50 g Koeficienti i shpërndarjes sillet prej 0.6 deri në 1 Eliminimi i allkoolit shkon në kufinjët 4 – 11 g për një orë C gj
Mjeti Elementet kryesore të sigurisë së mjetit në rrugë janë: - paisjet për ndalje - paisjet për drejtim - paisjet për ndriqimin e rrugës, mjetit dhe sinjalizimi Paisjet tjera për siguri të mjetit janë: - paisjet për shiqueshmëri normale (xhamat) - paisjet për dhënjen e shenjave akustike (sirena) - paisjet për kontrollë - paisjet për hudhjen e gazërave - paisjet për lidhjen e rimorkios Në paisjet rezervë bëjnë pjesë: - goma rezervë - trekëndëshi i sigurisë
14
-
litari për tërheqje kutia e ndihmës së parë kutia e poqave elektrik aparati për fikjen e zjarrit, etj
Shiqimi teknik i automjeteve Bëhet për çdo vit, ndërsa automjetet që bëjnë transportin publik çdo 6 muaj (taxi, autobusët, autoshkolla, etj).
Elementet e rrugës Janë: prerja, mbushja, galeria, këthesa, këthesa vertikale, tuneli, udhëkryqi, shiritat kufitar, buzoret, bankinat, rigolo, berma, etj.
Sinjalizimi si pjesë përbërëse e komunikacionit Ndahet në sinjalizim horizontal, (ndriquese, në objekte, tunele, etj).
vertikal dhe sinjalizime tjera
Hulumtimi i shpejtsisë së lëvizjes së automjeteve Dukshmëria në rrugë
Siguria në komunikacion kërkon dukshmëri të mjaftueshme të rrugës ashtu që shoferi të mundet në çdo kohë ta kaloj pengesën apo ta ndalë mjetin para pengesës. Dukshmëria në rrugë është e lidhur ngushtë me gjatësinë e rrugës së ndaljes. Në përgjithësi vlenë ligji që dukshmëria duhet me qenë aq e madhe sa që mjeti të ndalet në mënyrë të sigurtë me shpejtësinë përkatëse. Egziston dukshmëria horizontale në këthesë dhe dukshmëria vertikale në lakesë. Përcaktimi i shpejtësisë së sigurtë të lëvizjes së mjeteve në krahasim me gjatësinë e dukshmërisë ose ndonjë gjatësi tjetër përcaktohet: v0
=
3.6 ⋅
( am ⋅ t S ) 2 + 2 ⋅ am ⋅ S n
− 3.6 ⋅ a m ⋅ t S
Sn – Rruga e ndaljes ts – am – Ngadalsimi i automjetit [m/s] ts = t1+t2+0.5 · t3 t1 – Koha e reagimit
15
t2 – Koha e reagimit të frenave t3 –
Elementet e frenimit të automjeteve Një nga elementet kryesore të frenimit janë gjurmët. Dallojmë: - gjurmët e lëvizjes - gjurmët e rrëshqitjes - gjurmët e bartjes - gjurmët e bllokimit të rrotëve - gjurmët e frenimit
Gjurmët e lëvizjes Nëse mjeti lëvizë nëpër borë, baltë, pluhur, mund të shofim kjartë profilin e gomave të pa ndryshuar gjatë lëvizjes normale të mjetit, edhe prodhuesi mund të gjindet në bazë të këtyre gjurmëve. Me anë të gjurmëve të lëvizjes mundet të identifikohet goma a ka qenë me presion të lartë apo presion të ulët.
Gjurmët e rrëshqitjes Paraqiten gjatë kalimit të mjetit nëpër pjesë të rrëshqitshme për shkakë të ngricave, vajrave të derdhura, gjatë vozitjes pa kontrollë (humbja e kontrollës së mjetit), ku ndodhë që njëra rrotë të mos frenoj ndërsa tjetra të bëjë rrotullime të shpejtuara. Gjurmët e bartjes Paraqiten në këthesa, gjatë vozitjes së pa kontrolluar. Është karakteristike te këto gjurmë largësia jo e barabartë dhe në mes gjurmëve është ndryshueshme. Këto gjurmë paraqiten edhe kur shpërthen goma.
Gjurmët e bllokimit të rrotës Shfaqen për shkakë të pa rregullsisë në mjet ku vjenë deri të bllokimi i njërës rrotë apo të më shumë rrotëve.
Gjurmët e frenimit Këto janë gjurmë që paraqiten gjatë frenimit të vrullshëm dhe janë gjurmë të dukshme në rrugë të asfalltuara dhe të betonuara mirë, ndërsa në rrugë të tjera më pak shihen. Në asfallt të lagur deri në koeficientin
16
μf = 0.35 a= 3 [m/s²] a = g · 9.81 · 0.35 = 3.4 [m/s²]
Ndërsa në asfallt të terur nuk shifen gjurmët deri në vlerën e koeficientit μf = 0.55
Freni punues Freni ndihmës (parkues)
Motoçikleta
Vetura
Kamion
Autobus
Rimorkio
Traktorët me rimorkio
35% -
55% 25%
45% 20%
50% 25%
45% 20%
25% 15%
a= 5 [m/s²] a = g · μk =9.81 ·0.55 = 5.4 [m/s²]
Gjurmët e dukshme të frenimit gjithëmonë janë më të vogla se sa rruga e frenimit lgj – rruga e gjurmës së frenimit lrrf – rruga e gjatësisë së frenimit ln – rruga e ndaljes
Rruga e ndaljes Përbëhet nga rruga e reagimit dhe rruga e frenimit. Rruga e reagimit përbëhet prej rrugës së reagimit të shoferit dhe rrugës së aktivizimit të frenave. Rruga e frenimit përmbanë rrugën të cilën e kalon mjeti kur shoferi e aktivizon frenin deri te ndalja e mjetit. Koha e reagimit të shoferit varet nga karakteristikat subjektive të shoferit dhe nga kushtet objektive të rrethit. Koha e reagimit të shoferit është e ndarë në tri kohëra - Koha e përceptimit të rrezikut - Koha e vendim marrjes e cila ndahet në tri pjesë (frenim , këthim majtas apo djathtas) - Koha e aktivizimit të muskulaturës apo reagimit biofizik
17
t1
t2
t3
0.8 Koha e rregullt mirret 0.8 sekonda te reagimi i shoferit Koha e vonesës së aktivizimit të mekanizmit t2 varet prej llojit të paisjes së frenimit si dhe prej llojit të mjetit. Te këto të dyja mirret 0.2 – 0.3 [s]
Efikasiteti i frenave Sipas ligjit është e paraparë koeficienti minimal i frenimit për mjete të ndryshme.
k =
F F
⋅ 100
G
F F – Forca e frenimit
100[%] k =
am g
⋅ 100
Forca e frenimit të të njëjtit bosht nuk guxon të jetë më e madhe se 20% matur nga forca më e madhe. Egzistojnë tabela të ndryshme nga autorë të ndryshëm të cilat ndryshojnë në mes veti. Shembull i rrjedhës së llogaritjes Shoferi i veturës frenon vrullshëm para një pengese Sh, gjurma e frenimit me ngjyrë të zezë të dukshme S h=24 m, për shkak të shpejtësisë në 7m, frenim e ka goditë pengesën S g=7m, ngadalsimi mesatar am=8.5m/s². Fatkeqësia ka ndodhë në qytet, organet hetuese kanë kërkuar ta dijnë shpejtësinë e lëvizjes së mjetit para frenimit, në momentin e frenimit dhe momentin e goditjes, dhe me shpejtësinë kufitare 60km/h a kishte mundur ti ikë fatkeqësisë?
Vo
Vg V1
V=0 S =17m fnd
Sg=7m 24m
18
v g
v1
=
v0
=
2 ⋅ 24 ⋅ 8.5 = 20 .19
v1
+ 0.5a m ⋅ t S =
2 ⋅ am
=
m / s ⋅ 3.6
20 .19
⋅ S fnd
72 .7
=
km / h
+ 0.5 ⋅ 8.5 ⋅ 0.2 =
[m/s²]
28 .5 ⋅17
=
Në vendin e gjurmëve të frenimit
21 .04
m / s ⋅ 3.6
=
75 .74
km / h
Shpejtësia e
lëvizjes Rruga e ndaljes SN=SR+SR SN=v0+tR+24 SN=24+24=48m Rruga e goditjes Sg=SR+Sfg=24+7=31m Hulumtimi: A kishte mundur ta evitoj goditje me shpejtësin 60km/h v=60km/h (16.67 m/s) S N
=
p.sh
v
v ⋅ t +
=
2 ⋅ a ⋅ S f
v0
=
2⋅a
= 0 .5 ⋅
S f v1
( v − 0.5 ⋅ ats) 2
=
ats
+
2 ⋅ a ⋅ S f
( v − 0.5 ⋅ t S ) 2⋅a
[m/s] 2 ⋅ a ⋅ S f
2
v1-gjurma e frenimit [m/s]
+ 0.5 ⋅ a ⋅ t S
Rruga e ndaljes S N
=
v0 ⋅ t R
+
(v
0
−
0.5 ⋅ a ⋅ t S 2⋅ a
)
2
[m]
Në rastin kur në fund të gjurmëve të frenimit mjeti ka pasur shpejtësi tjetër (më të madhe se zero)
19
Vg
V
L
0
Shpejtësia në momentin e paraqitjes së gjurmëve
v0
v1
=
=
v1
2 ⋅ a ⋅ S f
+
v g ⋅ 2
+ 0.5 ⋅ a ⋅ t S
[m/s]
Koha e ndaljes T N
=
t 1
+ t 2 + 0.5 ⋅ t 3 +
Koha e reagimit
v0
− 0.5 ⋅ a ⋅ t 3
a
Koha e ndaljes
Përdorimi i tahografit Është paisje kontrolluese e cila vendoset në automjet dhe i cili shenon në mënyrë grafike punën e mjetit dhe punën e shoferit. Tahografin është i obliguar me ligj ta ketë çdo mjet i cili ka peshën prej 5 tonave dhe autobusët Tahografi shënon: - fillimin e punës së mjetit - kohën e këthimit të mjetit - kohëzgjatjen e orarit të punës - kohën e lëvizjes - kohën e ndaljeve - kilometrat e kaluara - regjistrimin e shpejtësisë së lëvizjes - kohën e ngarkim – shkarkimit - shpenzimin e karburantit dhe elementeve tjera Parregullsitë dhe mashtrimet me tahograf: - ndërprerja e grafikimit - kalimi i diagramit në diagram tjetër pasi që i njëjti është përdorë edhe një herë - diagrami që shkruan me një vend (nuk lëvizë) 20
-
parregullsia e mekanizmit të orës etj.
Përcaktimi i shpejtësisë kufitare gjatë hyrjes në këthesë v BAR
v PRAP
=
9 ⋅ R ⋅
=
[m/s]
9 ⋅ µ ⋅ R
BGJ 2 ⋅ hq
[m/s]
VBAR- Shpejtësia kufitare e bartjes VPRAP- Shpejtësia kufitare e praptimit R – Rrezja e këthesës hq – Lartësia e qendrës së rëndimit
Ekspertizat e goditjes së mjetit në këmbësorë Kriterium i mundësisë apo i pa mundësisë teknike të evitimit të fatkeqësisë së komunikacionit hulumtohet me kohën e këmbësorit e cila është baras me rrugën e këmbësorit. t k
=
S k v k
Sk - [m] - Koha e këmbësorit v k - [m/s] - Shpejtësia e këmbësorit t k
Në bazë të kësaj formule shoferi i mjetit nuk ka mudësi ta evitoj goditjen. Nëse t R> t 1+t 2+0.5 · t 3
Atëherë shiqohen mundësitë apo hulumtohet mundësia e ikjes së fatkeqësisë së komunikacionit Element i hulumtimit është koha e goditjes t g
=
S k v k
=
S g v0
Koha e kalimit të mjetit prej momentit të shfaqjes së rrezikut e deri te momenti i goditjes së këmbësorit është baras me kohën e këmbësorit. Për analiza është shumë me rëndësi përcaktimi i vendit ose pika e goditjes(P.G), nga i cili fakt gjinden të gjithë parametrat tjerë. Pika e goditjes përcaktohet në vendin e ngjarjes në bazë të gjurmëve në rrugë, deklaratave të dëshmitarëve, dëmtimit të mjetit etj.
21
P.G
Vo
v N
=12 ⋅
±10% [m]
L Hudhk
Gjatësia e hudhjes së këmbësorit Hudhja e gjërave të lehta
Lhudh
=
v g 10
Nëse në rrugën e frenimit është goditur këmbësori më masën mk (kg), apo ndonjë pengesë tjetër, atëhere shpejtësia në fillim të gjurmëve të frenimit është v1
=
2 ⋅ b ⋅ S fg + 2 ⋅ b ⋅ S fn ⋅
mm
+
mk
mm
Sfg – Rruga e frenimit, prej fillimit të frenimit deri te vendi i goditjes [m] Sfn – Rruga e frenimit prej vendit të goditjes deri në fund të rrugës së frenimit [m] mm – Masa e mjetit [kg] mk – Masa e këmbësorit [kg] b – Ngadalësimi Shpejtësia në momentin e paraqitjes së frenimit v1
=
2 ⋅ b ⋅ S
Përcaktimi i shpejtësisë së goditjes në bazë të pikës së kontaktit të kokës së këmbësorit në pjesët e automjetit Kemi dy lloje të goditjes së mjetit në këmbësorë 1. kur mjeti është i frenuar në momentin e goditjes 2. kur mjeti nuk është i frenuar në momentin e goditjes Kur mjeti është i pa frenuar, rrotullohet këmbësori sepse masa e tij donë ta ruaj pozitën e mëparshme ndërsa automjeti ka nxitim negativ ku forca e inercionit
22
Figurat hudhjes së këmbësorit ne mjet
Te mjeti i frenuar Gjatë goditjes së këmbësorit rruga e hudhjes së tij prej momentit të goditjes deri te ndalja përbëjet prej dy pjesëve - fluturimi në ajr - rrëshjqitja nëpër pjesë të rrugës S h
=
v2 12
2
Sh=S1+S2 S1 – Fluturimi S2 – Hudhja në asfallt ak – ngadalsimi i këmbësorit i cili është baras a k=6 drei 9 [m/s²]
VIZATIMET ARKOR PONTON, PYKOR Shpejtësia e goditjes mund të përcaktohet në bazë të largësisë së hudhjes së xhamit erëmbrojtës të automjetit VN =5.6 deri 12.5 23
VN = 60km/h = 13 deri 20 m VN = 80km/h=17.25m VN = 90km/h=19 deri 29m nga vendi i ngjarjes Kjo vlenë për lartësinë mesatare të xhamit erëmbrojtës Format ballore të automjetit - arkore (kamionët, autobusët dhe kombi) - ponton (mjetet normale me lartësinë 0.9m mbi rrugë) - pykor (mjetet sportive) Nëse një person e godet mjeti në formë pykore ose ponton, atëhere për shkak të forcës goditëse e cila vepron përfunëdri qendrës së rëndimit të trupit të njeriut vjenë deri te hudhja e tij mbi automjet. Mirpo në rastin e goditjes së mjetit në fëmijë, fëmiu do të hudhet në mjetin e formës pykore ku forca goditëse është mbi qendrën e rëndimit të trupit. Ndodhë që te fëmijët e rritur të hudhen mbi mjet të formës ponton. Ndërsa te automjetet arkore pa marrë parasyshë a është fëmijë apo i rritur, trupi i këmbësorit përfshihet në goditje me tërë gjatësinë e tij, kështu që regjimi i hudhjes së tij është i njëjtë si te fëmijët ashtu edhe te të rriturit. Te këto raste për shkak të gjatësisë së vogël, fëmija rrëzohet më shpejt sepse fiton shpejtësinë këndore, kur automjeti nuk është i frenuar egziston rreziku i shkeljes së tij.
Përcaktimi i shpejtësisë në bazë të lëndimeve të këmbësorit Gjatë goditjes së këmbësorit egzistojnë tri kontakte të këmbësorit me objkete, gjithashtu tri shkallë të lëndimeve -
kontakti primarë shkaktohet me rastin e kontaktit të parë me mjetin (thyerja e ekstremiteteve të poshtme, te fëmija lëndime në mes). - kontakti sekondar, janë lëndimet e marrura të këmbësorit gjatë përplasjes nëpër pjesë të mjetit (kapaku i motorit, xhami i parë, kulmi, etj). - kontakti terciar, është lëndimi i këmbësorit me rrugën, objektet në rrugë ose jashtë rrugës Lëndimet më të rënda janë te kontakti primarë.
Përcaktimi i shpejtësisë goditëse të automjetit në këmbësorë në bazë të shkallës së lëndimit Analiza tregon se goditjet më të shpeshta janë goditjet ballore të plota për të tri format e automjeteve (ponton, arkor, pykor). Mund të ndodhë
24
që lëndimet e njëjta të ndonjë pjese të trupit për një lloj të automjetit mund të jenë primarë dhe për tjetrën sekondar
Pjesa e trupit Ashti i nëngjurit Ashti i mbigjurit (femuri) Ashti i komblikut Koshi i krahërorit Koka
Primar + Sekundar Pykor Ponton Arkor 73 % 81 % 36 % 20 % 52 % 39 %
40 % 13 % 60 % Thyerja e ashtit të nëngjurit Lëndimi i trurit Thyrja e kokës Thyrja e ashtit të komblikut Thyrja e ashtit të nëngjurit Thyerja e boshtit të kurrizit Pëlcitja e zemrës dhe aortës
31 % 68 % 36 % 68 % 80 % 85 % 30 km/h
Është e 30 – 35 km/h përcaktuar 30 – 35 km/h shpejtësia 35 km/h minimale e goditjes me 35 të cilin rast km/h vjenë deri te 40 thyerja e km/h femurit – 30 40 – 45 km/h – 40 km/h Shpejtësia minimale e goditjes për thyerjen e ashtit të komblikut 40 – 45km/h. Nëse thehen dy ashtat e nëngjurit atëhere shpejtësia minimale e goditjes mundet me qenë 35 – 40km/h Amputimi traumatik vjenë me shpejtësinë 70km/h
Lëndimet sekondare -
Thyerja e kokës 40 – 45km/h Lëndimi i trurit 40 – 45km/h Thyerja e unazave të qafës 55 – 60km/h Thyrja e kurrizit 60 km/h Pëlcitja e zemrës dhe aortës 65 km/h
Shpejtësia minimale e goditjes te automjetet në formë arkore
25
Lëndimet terciare janë lëndime të cilat shkaktohen pas kontaktit me automjet dhe munden me qenë të natyrës së ndryshme.
Dukshmëria e këmbësorëve Natën në lëvizje me drita të ulura (dritat e shkurta), me prezencën e komunikacionit të kundërt varësisht nga veshja e këmbësorit, shoferi e dallon atë para vetit me këto gjatësi - këmbësorin me rroba të mbyllta në 26 m - këmbësorin me rroba të ngjyrë hiri në 31 m - këmbësorin me rroba të qilta (bardhë) në 38 m - këmbësorin me rroba reflektuese në 136 m (29cm²)
Shpejtësia e lëvizjes së veturës në bazë të largësisë së hudhjes së biciklistit dhe bicikletës Me rastin e goditjes së veturës në bicikletë, bicikleta dhe biciklisti janë një tërësi. Pas goditjes ata ndahen dhe vazhdojnë lëvizjen e pavarur. Edhe bicikleta dhe biciklisti kalojnë nëpër dy faza: -
faza e fluturimit d1=0.06 · v² faza e rrëshqitjes nëpër rrugë
d 2
=
v2 2⋅a
d2=0.055 · v²
a = 9m/s² SB =0.06 · v² + 0.055 · v²= 0.115 · v² SB = d1 +d2 =0.115m · v² [m] v = m/s
Hudhja e bicikletës Faza e parë është fluturimi i bicikletës mbi trajektoren e parabollës I.
d3=0.4 · v
II.
d 4
=
v2 2⋅a
= d4 = 0.07 · v²
a = 7m/ s²
Është shumë me rëndësi për të përcaktuar këta parametra që të gjindet pika goditëse e cila përcaktohet me metoda tjera.
26
Shembull Vlerësimi i shpejtësisë në bazë të hudhjes së grimcave të xhamit Në bazë të rezultateve eksperimentale mund të vlerësohet shpejtësia e veturave në momentin e thyerjes së xhamit të parë erëmbrojtës apo të farit. Si fillim i rënjes së grimacave të xhamit miret vendi me 10 grimca në 1m² Te automjetet e ndalura ose që lëvizin me shpejtësi të vogël të cilat e kanë në të njëjtin rrafsh xhamin dhe farat, gjatë thyerjes së tyre grimcat bien në formë të rrethit drejtpërdrejt në tokë. Ndodhë që grimcat të bien para vendit të goditjes. Me rritjen e shpejtësisë rritet edhe largësia e hudhjes së xhamit. Nëse na është e njohur gjatësia ndërmjet pikës së goditjes deri te fillimi i grimcave të xhamit mund të përcaktojmë shpejtësinë e mjetit në momentin e goditjes.
V1
10m 2 Vg
L fillimi
S hxh
mbarimi
Formula për mjetin ku xhami është në të njëjtin rrafsh në pjesën e parë v g
= 2.75 +1.65 ⋅
S hxh
[m/s] x 3.6 [km/h]
Ndërsa formula tjetër është xhami është i larguar nga pjesa e parë e mjetit v g
=
20
⋅ S hxh
[m/s]
Për xhamat e farit v g
= 2 +1.7 ⋅
S hxh
Nëse na është e njohur gjatësia e disperzionit të xhamave 27
v g
=
S hxh
− 2. 85
Për xham të rrafshtë
Për xhama të tërhjekur nga pjesa e parë e automjetit (hauba) v g
=
( 2 ⋅ S hxh
)
− 5 ⋅ 20
Për xhama të farit v g
=1.36 ⋅
S hxh
−1.45
Hulumtimi i disa llojeve (tipeve) të fatkeqësive të komunikacionit Distanca e sigurtë ndërmjet mjeteve në kolonë
Në kolonën e dendur shpeshë ndodhë ndeshja në mes të dy apo më shumë mjeteve për shkakë të frenimit të njërit prej tyre. Gjatë vozitjes në kolonë, shoferi duhet ta mbajë distancën e duhur kur të lëvizë prapa mjetit tjetër, në rast se mjeti para tij ndalet hovshëm. Distanca e sigurtë në mes të mjeteve në kolonë varet nga shpejtësia e mjeteve, gjendja teknike e tyre (frenat, gomat, etj), dukshmërisë dhe vizibilitetit dhe gjendjes psikofizike të shoferit S r
=
( t + t 1
2
)
+ 0.5 ⋅ t 3 ⋅
v0 3.6
+
(a
1
−
a2 ) ⋅ v0
26 ⋅ a1 ⋅ a 2
+
S r 0
Sr – Distanca e sigurisë ndërmjet mjeteve t1 – Koha e përceptimit dhe reagimit të shoferit prapa t2 – Koha e vonesës së frenave [s] t3 – Koha e rritjes së ngadalësimit gjatë frenimit v0 – Shpejtësia e mjeteve [km/h] a1 – Ngadalsimi i mjetit të parë gjatë frenimit ekstrem [m/s²] a2 – Koha e frenimit të mjetit të prapëm Sr0 – Distanca e sigurisë ndërmjet mjeteve tëë ndalura [m] Preferohet distanca e sigurisë mbasë ndaljes S r0 = 2.5 [m] Sr0 – Mirret në praktikën e ekspertizave gjyqësore
Distanca e sigurtë gjatë përballëkalimit të mjeteve 28
Në strukturën e fatkeqësive të komunikacionit një pjesë e madhe bjen në gjatësinë gjatë përballkalimit të automjeteve. Shkakë i këtyre fatëkeqësive janë rrugët e ngushta dhe shpejtësia më e madhe se sa ajo e sigurtë për atë situatë, prandaj në rrugët e ngushta duhet të vozitet me kujdes. Gjatë përballkalimit, mjetet duhet të kenë largësinë e duhur ndërmjet veti. Kjo rrethanë është shumë me rëndësi sepse në rast të fatkeqësisë së komunikacionit nga eksperti kërkohet të dihet kjo distancë si dhe distanca e skajit të rrugës. Këto distanca sipas rregulloreve mbi sigurinë e komunikacionit nuk janë të përcaktuara, mirpo janë të rëndësishme për analizë të fatëkeqësive të komunikacionit të këtij lloji. Për analizën e këtyre fatëkeqësive, gjatë përballë kalimit janë me rëndësi këto elemente: - Shpejtësia e të dy mjeteve - Largësia apo distanca ndërmjet mjeteve - Distanca e sigurtë e mjetit nga skaji i rrugës Gjerësia e shiritit të komunikacionit sillet prej 2.5m deri 3.75m, për shkak të shpejtësisë, kjo është rregullore mbi projektimin e rrugëve. Nëse shpejtësia është më e madhe, siguria psikofizike e shoferit kërkon distancë më të madhe të mjetit nga skaji i rrugës, prandaj gjërsia e shiritit duhet me qenë më e madhe. Shembull nga ekspertiza: Gjatë përballkalimit të dy mjeteve ka ardhë deri te ndeshja. Të dy mjetet kanë pasur tahograf, është përcaktuar shpejtësia e tyre para ndeshjes, rruga ka qenë e ngushtë 5m. Ekspertit i parashtrohet: A kanë qenë shpejtësitë e lëvizjes së mjeteve për gjërësinë e rrugës? Sa janë distancat e sigurisë? Rrjedhja e pasigurisë Janë marë A) B) C)
Mjeti Volvo gjërësia 2170mm, v=60km/h në bazë të tahografit Mjeti Mercedes gjërësia 2250mm, v=80km/h Gjërësia e rrugës 5m
Nga kjo rrjedhë: Distanca e sigurisë Sr=0.4+0.005 (v1+v2) Su1=0.2+0.005 · 60=0.5m 29
Su2=0.2+0.005 · 80=0.6m Gjërësia e mjeteve B1+B2=2170+2250=4.42m Gjërësia e duhur e rrugës për përballkalim të sigurtë BRR=Su1+B1+Sr+Su2+B2= 6.62m Rruga nuk ka qenë e sigurtë për zhvillimin e këtyre shpejtësive.
Rruga e sigurtë gjatë anashkalimit dhe anashkalimit Fatkeqësitë e komunikacionit të cilat ndodhin gjatë anashkalimit dhe anashkalimit karakterizohen me pasoj më të rënda. Eksperienca tregon se shkak i këtyre gabimeve janë: - Mos respektimi i rregullave të komunikacionit - Gabimet në teknikën e ngasjes (vozitjes) - Gabimet në vlerësimin e situatës kohore dhe hapësinore në rrugë Prandaj në rrugën me dy drejtime nevojitet kujdes i posaqëm në të gjitha fazat e tejkalimit. Gjatë komunikacionit të dendur në shumë rrugë vijnë deri te tejkalimet e shpeshta, prandaj vijnë edhe rreziqe të shpeshta. Tejkalimi dhe anashkalimi janë nevoja të domosdoshme në komunikacion, mirpo veprimin e tejkalimit duhet ndërmarë asisoji që të mos i pengojmë pjesmarrësit e tjerë në komunikacion. Rrjedha e tejkalimit dhe anashkalimit nuk mund të shiqohet në mënyrë të thjeshtë nga mjeti që lëvizë, dhe kjo është arsyeja që vijnë deri te fatkeqësitë. Gjatë këtyre veprimtarive është me rëndësi të përcaktohet rruga dhe koha e tejkalimit. Me qenëse gjatë këtyre veprimeve shfrytëzohet shiriti i kundërt që përdoret nga mjetet me qarkullim të kundërt, prandaj sa më e madhe të jetë koha dhe rruga e tejkalimit apo anashkalimit aq më e madhe është rrezikshmëria për fatëkeqësi te komunikacionit.
Anashkalimi
30
Anashkalimi është kalimi i mjeti pranë mjetit të ndalur ose të parkuar apo ndonjë objekti tjetër i cili ndodhet në shiritin e komunikacionit nëpër të cilin lëvizë mjeti. Për të kuptuar më mirë veprimin e anashkalimit kemi disa të dhëna:
v2=0
v1
L1
L3
L4
L2 San =L1+ L 2+ L 3+ L 4
L3=L4=
1 2
⋅
v1
L1,L2 – Gjatësia e mjeteve L3 – Distanca ndërmjet automjeteve L4 – Distanca në fund të anashkalimit Koha e anashkalimit llogaritet t an
=
S an v1
[m/s] ·3.6=[km/h]
tan- Koha e anashkalimit San- Rruga e anashkalimit v1- Shpejtësia Në rast të egzistimit të mjetit që vjenë përballë, për shkak të sigurisë rruga e anashkalimit duhet të jetë S an
≤
S r ⋅ v1 v1
+ v3
Sr - Distanca në mes të mjetit që vjenë përballë dhe mjetit që tejkalon
(dukshmëria e rrugës) në fillim të rrugës. v3- Shpejtësia e mjetit që vjenë përballë
31
v3
v1
v2=0
Koha e anashkalimit që mjeti vjenë përballë t an
≤
S r v1
⋅ 3.6
+ v2
[ s]
Distancat kur fillohet tejkalimi S r
≥
S r
=
S an
⋅
(v
1
+
v3 )
+
v3 )
v1 t an
⋅
(v
1
3.6
Tejkalimi Tejkalimi është kalimi i mjetit pranë mjetit tjetër i cili lëvizë në të njëjtën rrugë dhe të njëjtin drejtim. Tejkalimi është një ndër veprimtaritë më të ndërlikuara me mjet i cili përbëhet prej disa fazave, së pari: - Dalja në shiritin tjetër të komunikacionit - Rritja e shpejtësisë - Barazimi me mjetin tjetër - Kalimi pranë atij mjeti - Këthimi në shiritin tjetër në mënyrë të sigurtë
32
v1
L1
v2
v2
v1
L3
v2
S=v2 . t tej
L2
v1
L4
S tej
Tejkalimi me shpejtësi konstante Llogaritja e rrugës së tejkalimit bëhet: S tej
=
v1 ⋅ n v1
− v2
n = L1+L2+L3+L4 L3=L4=0.5 · v1 t tej
=
3 .6 ⋅
S tej v1
Te rastet kur kemi mjet që vjenë nga kahu i kundërt, për shkak të sigurisë, rruga e tejkalimit duhet me qenë më e vogël se S tej
t tej
S r
S r
≥
≥
t tej
≤
≤
S r ⋅ v1 v1
+ v3
3.6 ⋅ S r
v1
+ v3
S tej ⋅ ( v1 + v3 ) v1 ⋅
( v1 + v3 ) ÷ 3.6
Tejkalimi me nxitim dhe ngadalësim konstant Në shumë raste kërkohet që nga distanca e sigurtë prapa mjetit të fillojmë tejkalimin me shpejtësi të rritur gjatë tejkalimit.
33
Pasi të kryhet tejkalimi, mjeti që tejkalon e zvogëlon shpejtësinë që e ka pas mjeti që e ka tejkaluar, pra në këtë rast kryhet tejkalimi me shpejtësi konstante, ndërsa mjeti që tejkalon me nxitim dhe më pas me ngadalëson. Në rastin me nxitim dhe ngadalësim konstant rruga shenohet S tej
=
( vm + v ) ⋅ n 2
vm
−
v2
vm – Shpejtësia maksimale e mjetit që tejkalon Kur dihen vlerat e nxitimit dhe ngadalësimit rruga e tejkalimit llogaritet kësi soji S tej
=
v2 3.6
a1 + a1*
2⋅n⋅
⋅
a1 ⋅ a1*
+
n
a1 – Nxitimi [m/s²] a - Ngadalësimi i të njëjtit mjet *
1
Ndërsa koha e tejkalimit është t tej
=
7.2 ⋅ S tej
vm
+ v2
Gjatë daljes në shiritin tjetër, gjatë tejkalimit rruga e tejkalimit nuk guxon të jetë më e vogël se: S tej
≤
t tej
≤
S r ⋅ ( v m vm
+
v2
+
v2 )
+ 2 ⋅ v3
Ndërsa koha e tejkalimit 7.2 ⋅ S r
vm
+
v2
+
2 ⋅ v3
Distanca e cila duhet të jetë me mjetin që vjenë përballë S r
=
S tej
⋅
( vm + v vm
34
+
2
+ 2 ⋅ v3
v2
)
S r
=
t tej
⋅
( vm + v
2
+ 2 ⋅ v3
)
7.2
Rruga e sigurtë gjatë lëvizjes së mjetit gjatë shmangies apo ndërrimit të shiritit të komunikacionit Fatkeqësitë e komunikacionit të cilat ndodhin gjatë shmangies së mjetit apo ndërrimit të shiritit të komunikacionit janë të numërta. Shkaqet kryesore janë: -
Mosrespektimi i rregullave të komunikacionit Gabimet teknike të vozitjes Vlerësimi i gabueshëm i situatës
Me shmangie kemi të bëjmë, kur automjeti largohet anash gjatë lëvizjes, majtas ose djathtas më pak se gjërësia e shiritit të komunikacionit me qëllim të lirimit të shiritit të komunikacionit apo me qëllim të ikjes së fatkeqësisë. Ndërrimi i shiritit të komunikacionit quhet lëvizja e mjetit në të cilin mjeti shmanget plotësisht për një shirit të komunikacionit. Rastet më të mëdha të shmangieve i kemi në afërsi të udhëkryqeve ku bëhet rreshtimi i automjeteve në udhëkryq, dhe nevoja për ndërrimin e shiritit të komunikacionit. Nga aspekti dinamik shmangia apo ndërrimi i shiritit të komunikacionit janë procese të njëjta ashtu që analizohen në mënyrë të njëjtë.
Formula e shmangies dhe rreshtimit është e njëjtë me kalimin në shirit tjetër. S Sh = S nSh
t Sh
≥
0.70 ⋅ v0
= t nSh ≥
2.51 ⋅
⋅
Bp µ S ⋅ g
Bp µ S ⋅ g
v0 – Shpejtësia fillestare e automjetit Bp – Gjerësia e shmangies së automjetit majta apo djathtas g – Gravitacioni tsh – Koha e shmangies apo e ndërrimit të shiritit të komunikacionit (nuk është e llogaritur koha e reagimit të shoferit në atë drejtim) tnsh – Koha e ndërrimit të shiritit µs – Koeficienti i fërkimit anësor 35
Snsh – Rruga e ndërrimit të shiritit
Koha e drejtimit të vollanit (timonit) t dr =0.3 – 0.5[s]
Rruga e kaluar e mjetit gjatë procesit të shmangies në kohën e reagimit të shoferit me drejtim të timonit mund të llogaritet Sdr = t dr ⋅
v0 3.6
[ m]
Rruga e sigurtë gjatë lëvizjes së mjetit në procesin e shmangies apo ndërrimit të shiritit të komunikacionit varet nga shpejtësia fillestare e mjetit dhe nga gjerësia e shmangies.
p B
S sh
Komunikacioni i bicikletave Bicikleta është mjet rrugor me dy rrota i cili lëvizë me forcën e vozitësit. Pjesët kryesore të bicikletës janë: - Çdo rrotë duhet taketë nga një frenë të pavarur dhe një frenë të dorës për rrotën e parë - Sinjalizimi dhe ndriqimi duhet të ketë dritat të përparme për ndriqimin e rrugës që vendoset në një lartësi prej 0.4 – 1.2m - Fluksi i dritës duhet të ndriqoj rrugën përpara vetit minimum 10m dhe maksimum 50m - Një dritë të pozicionit, ashtu që drita të ketë ngjyrë të kuqe e cila vendoset mbrapa në një lartësi prej 0.25 - 0.9m - Drita e pasme vendoset së bashku me katadiopter me ngjyrë të kuqe e cila duhet të ketë diametrin minimal 8cm² - Në secilën anë të pedaleve duhet ti ketë dritat katadipoter me ngjyrë të verdhë ose të bardhë - Preferohet vendosja e dritave katadiopter në rrotë të cilat shifen në gjatësi prej 100 m 36
Shpejtësia e bicikletës sillet rrethë 20km/h ndërsa në vrapim në rrugë 40km/h Nxitimi i bicikletës sillet rrethë këtyre vlerave a= 0.8 – 1.2m/s² Ndërsa në distanca më të vogla deri në 10m nxitimi është më i madhë a) a= 1.2 – 2.3m/s² Frenimi apo aftësitë frenuese të bicikletës gjatë aktivimit vetëm të frenimit është
---------2 – 2.8m/s ² Gjatë aktivizimit të frenit të parë të dorës b) a=2.5 – 1.8m/s² Frenimi me të dy frenat në të njëjtën kohë c) a=2.5 – 3.0m/s² Këto ngadalësime vlejnë kur kemi të bëjmë me rrugën e asfalltuar, të terur dhe të pastër gjatë shpejtësive 20 – 35km/h -
Bicikletën guxon ta vozitë çdo person i cili është më i vjetër se 14 vjeq. Bicikletën mund ta drejtoj edhe persona më të rinjë , nxënësit e shkollës në qoftë se e kanë dhënë provimin në kuadër të shkollës (9 vjeq). Bicikletën guxon ta drejtoj edhe fëmiu që i ka mbushë 7 vjetë nëse është me përcjellës të personit mbi 16 vjeq Bicikleta mund të lëvizë në çdo rrugë përveq në autostradë dhe rrugë të rezervuara Bicikleta lëvizë sa më afër skajit të djathtë të rrugës më së shumti 1m nëse nuk ka shteg të posaqëm të ndërtuar për bicikleta Nëse ka dy e më shumë bicikleta ato duhet të lëvizin njëra pas tjetrës Me bicikletë mund të voziten edhe persona të tjerë në qoftëse e kanë të ndërtuar ulësen ---------------------------
37
Kur biciklisti donë ta ndërroj drejtimin apo donë të ndalet i lajmëron pjesëmarrsit tjerë kësi soji: - zgjatja e dorës horizontalisht majtas do të thotë këthim majtas ose tejkalim - zgjatja e dorës horizontalisht djathtas do të thotë këthim në të djathtë ------- lëvizja me dorë poshtë, lartë do të thotë zvogëlim i shpejtësisë
vizatimi në udhëkryq
Biciklisti lëvizë 1m prej skajit të djathtë të rrugës me shpejtësi 15km/h. Nëse donë biciklisti të këthehet majtas i lajmëron pjesëmarrësit tjerë në komunikacion rrethë 3 sekonda, në të njëjtën kohë shiqon mbrapa, në vendbanim distanca minimale është 50m ndërsa në magjistrale është 60 – 70m Nëse largësia e sigurisë është më e madhe se kjo, biciklisti i afrohet mesit të rrugës, rruga është në mes 7 – 10m ndërsa koha 2.5 sekonda. Fillimi i drejtimit 1pp, ndërsa pika 1m e paraqet pikën opcionale të ndaljes apo pikën e kushtëzuar të ndaljes. Largësia totale nga mjeti që vjenë prapa dhe pika Bm është e kufizuar në vendbanim me 60m, në magjistrale 77m, ndërsa koha t=5.5s Në pikën 1m biciklisti shiqon në të dy anët, së pari majtaj pastaj djathtas dhe i humbë 3 sec. Ndërsa për këthim gjatë shpejtësisë 9km/h i nevojiten 2 sec. Nëse ka automjete që tejkalojnë në vijë të plotë përpara udhëkryqit atëhere biciklisti nuk guxon të këthehet majtas për pa e lëshuar mjetin nëse është në largësi prej 83m – vendbanimi ndërsa në magjistrale 111m, e njëjta gjë vlenë edhe për mjetin i cili vjenë nga ana apo krahu i djathtë.
Elementet teknike të sigurisë së lëvizjes së bicikletës me motor
38
Bicikleta me motor është mjeti i cili i ka dy ose tri rrota, vëllimi i motorit nuk i kalon mbi 50cm³ dhe i cili në rrugë të rrafshtë nuk mund të kaloj shpejtësinë 40 – 50km/h Paisjet në bicikletën me motor -
Sistemi i frenimit në secilën rrotë të ketë nga një frenë të pavarur dhe një frenë për rrotën e parë. Një dritë për ndriqim të rrugës në pjesën e parme me ngjyrë të bardhë që ndriqon largësi prej 10 – 50m Një dritë të pasme të pozicionit me ngjyrë të kuqe Paisjen për dhënjen e sinjaleve akustike (sirena, boria) e cila duhet të emitoj zë më së paku 70 decibel
Regjistrimi i bicikletave me motor Bicikleta me motor munds të marrë pjesë në rrugë vetëm nëse është i regjistruar dhe që ka tabelë të regjistrimit Regjistrimi bëhet vetëm një herë dhe nuk ka vazhdime.
E drejta për ngasje e bicikletës me motor Bicikletën me motor mund ta drejtoj personi i cili posedon vërtetimin mbi njohjen e rregullave të komunikacionit apo patentshofer të kategorive A,B,C,D, apo lejen për ngasjen e traktorëve
Elementet e sigurisë të lëvizjes së bicikletës me motor Ana e lëvizjes vlenë si për bicikleta, pra ana e djathtë e rrugës bicikletën me motor mund ta drejtoj vetëm personi i cili është më i vjetër se 14 vjeq Nëse lëvizim nëpër shtigje të bicikletave kufizimi i shpejtësisë është 40km/h, natën në kushte të vështira preferohet lëvizja me shpejtësi 20 – 30km/h
Motoçikletat Kemi tri lloje të ndarjes së motoçikletave: 1. sipas numrit të gjurmëve (1 gjurmë, 2 gjurmë, 3 gjurmë) 2. sipas qëllimit apo destinimit (motoçikletat për sport dhe turizëm, motoçikletë si mjet i transportit, motoçikleta për qëllime të patrullimit, etj) 3. sipas vëllimit të motorit deri 50cm³, mirpo të cilat zhvillojnë shpejtësi mbi 50km/h, deri 125cm³, 175cm³, 350cm³, 500cm³, dhe më shumë
39
Motoçikleta e cila ka më shumë se 50cm³, duhet t’i ketë këto paisje për ndriqim - një far me ngjyrë të bardhë i cili emiton dritë të ulur (drita e shkurtë) dhe dritë të gjatë përpara - një dritë të pozicionit në pjesën e parë me ngjyrë të bardhë - një katadiopter me ngjyrë të kuqe në formë trekëndëshi - një dritë të stpoit me ngjyrë të kuqe - një dritë për ndriqimin e tabelës e cila mund të lexohet së paku në një largësi prej 20m Motoçikleta është në një kategori me automjetet, të drejtë për ngasje kanë vetëm personat të cilët posedojnë patentshoferin e kategorisë A. Nuk kanë të drejtë ta drejtojnë vozitësit të cilët i kanë të gjitha kategoritë e në qoftëse nuk e kanë kategorinë A. Vozitësit e motoçikletave janë të obliguar ta kenë të ndezur dritën gjatë gjithë kohës jashtë vendbanimit për shkaqe të sigurisë, që të jetë i dukshëm nga pjesëmarrësit tjerë në komunikacion. Vozitësi duhet ta ketë helmetën mbrojtëse si dhe bashkudhëtari, gjatë vozitjes jashtë vendbanimit
Traktorët
Elementet teknike të sigurisë së lëvizjes së traktorëve
Në grupin e trakorëve bëjnë pjesë: - traktorët bujqësor - traktorët rrugor - motokultivatorët Traktorin bujqësor mund ta drejtoj personi i cili e ka të dhënë provimin për traktor bujqësor apo personi i cili posedon patentshoferin B,C,D. Lejen për drejtim të traktorit bujqësor mund ta ketë personi i cili i plotëson këto kushte: - personi i cili ka dhënë për drejtim të traktorit - personi i cili është 16 vjeq - personi i cili është fizikisht dhe psiqikisht i aftë dhe të mos ketë ndalesa nga organi kompetent Motokultivatorin dhe makinat punuese në rrugë mund t’i drejtoj personi i cili ka vërtetimin mbi njohjen e rregullave të komunikacionit si dhe personi i cili posedon patentshoferin e kategorive A,B,C,D dhe personi i cili e ka lejen për drejtim të traktorit. Makinat punuese mund ti vozisë personi që i ka mbushë 16 vjet, ndërsa motokultivatorin kanë të drejtë ta vozisin edhe personat 14 vjeq.
40
Makina e punës dhe motokultivatori mund të marrë pjesë në rrugë nëse janë të regjistruar dhe janë të shenuara me tabela të regjistrimit dhe janë të paisura me vërtetim mbi regjistrimin
Paisjet për ndriqim dhe sinjalizim Traktorët bujqësor duhet ti plotësojnë këto kushte të ndriqimit: - farat kryesor me drita të ulura (drita të shkurta) - dritat e pozicionit, të parat dhe të pasmet - dritat e stopit - katadiopterët - treguesit e drejtimit - dritat për ndriqim të tabelës së regjistrimit Mund ti ketë por nuk janë të obliguar: - dritat për mjegull - farat për drita të mëdha (drita të gjata) - reflektorin për ndriqimin e vendit të punës - dritat për lëvizje mbrapa Dritat e ulura mund të ndriqojnë më së shumti 40m, ndërsa dritat e mëdha nëse janë të montuara duhet të ndriqojnë mbi 100m
Elementet teknike të sigurisë së lëvizjes së mjeteve tërheqëse Mjeti tërheqës është mjeti i cili tërheqet nga kafsha e lidhur për të. Madhësitë teknike të mjeteve tërheqëse
Këto nuk janë të standardizuara mirpo janë vlerat maksimale të precizuara me rregullore - gjatësia maksimale 10m - gjerësia maksimale 2.5m - lartësia së bashku me ngarkesën 4m - pesha e karrocës së zbazët 2.5 – 2.7kN - bartja 20 – 50 kN - distanca në mes boshteve 2 – 2.5m - gjatësia e bishtokut (biga) 3m - këndi i këthimit të bigës 35º - 45º - shpejtësia maksimale e lejuar 30km/h - shpejtësia e tërheqjes së qerres me bik (mëzat, kau) është 3 – 4km/h - shpejtësia e tërheqjes me kali 5 – 15km/h
Paisjet e obligueshme për mjetet tërheqëse 41
