SI 53.pdf

9 life

Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο ΓΙ Α ΤΗΝ Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

ΥίΤΛΕΡ

W W . ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ»

ΤΕΥΧΟΣ

53

· ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ

2001 · ΔΡ Χ. 1000 - £ 2,93

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ Κ Α Ι Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΟΘΩΜΑΝΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ (1571)

msn mm W W BBr

JH B P

ΕΡΑΛΔΙΚΗ: ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ Κ Ο Υ Τ Ε λ ΑΜ ΑΡΑ: Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΣΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ (1915 -16)

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ «ΚΟΛΟΣΣΟΣ»: Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΛΕΞΙΠΤΩΤΙΣΤΩΝ

]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΕ Υ Χ Ο Σ 53 ΙΑ Ν Ο Υ Α Ρ ΙΟ Σ 2001

6 Χ ΙΤ Λ Ε Ρ ΤΟ ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ» 20 Ε Ρ Α Λ Δ ΙΚ Η ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ 32 Η Ε Π ΙΔ Ρ Ο Μ Η Τ Ω Ν ΓΑ Λ Α ΤΩ Ν Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑ ΔΑ 41 Η Π Ο Λ ΙΟ ΡΚ ΙΑ Κ Α Ι Η Κ Α Τ Α Λ Η Ψ Η Τ Η Σ Α Μ Μ Ο Χ Ω Σ Τ Ο Υ ΑΠΟ Τ Ο Υ Σ Ο Θ Ω Μ Α Ν Ο Υ Σ ΤΟ Υ Ρ Κ Ο Υ Σ (1 5 7 1 ) 46 Ο Ι Ε Π Ε Κ Τ Α Τ ΙΚ Ε Σ Β Λ Ε Ψ Ε ΙΣ Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Κ ΙΑ Σ Ε Π Ι Τ Ω Ν Δ Ω Δ Ε Κ Α Ν Η Σ Ω Ν ΚΑ ΤΑ ΤΟ Ν Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Π Α ΓΚ Ο ΣΜ ΙΟ ΠΟ ΛΕΜ Ο 54 Κ Ο Υ Τ Ε Λ ΑΜ ΑΡΑ Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ (1915-16) 64 Ε Π ΙΧ Ε ΙΡ Η Σ Η «ΚΟΛΟΣΣΟΣ» Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΙΔΡΟΜΗ ΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΑΛΕΞΙΠΤΩΤΙΣΤΩΝ

ΜΟΝΙΜΕΣ Ω Φ Υ Λ Λ 0 Το π έρα σ μ α το υ Χ ίτλ ερ σ τη ν Ισ το ρ ία σ υ ν ο δ εύ τη κ ε από το ν τρ α γ ικ ό τε ρ ο και κ α τα σ τρ επ τικ ό τερ ο ιδ εο λ ο γ ικ ό π όλεμ ο που γνώ ρισε π ο τέ η α νθ ρ ω π ό τη τα .

ΣΤΗΛΕΣ

4 Ε ΙΔ Η ΣΕ ΙΣ 73 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 75 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 76 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 78 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ 79 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ 8 2 Q U IZ ΓΝΩΣΕΩΝ

‘ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥ0ΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ t ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒ0ΥΛ0Ι: ΜΙΧΑΗΛ 0ΙΚ 0 Ν 0Μ Α Κ 0 Σ , - .τιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής ~ 3 θ ία ς Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α., τ. καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ Συνταγματάρχης (ΤΧ) ε.α. / "Α Ν Ν Η Σ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. /' ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ' : Μ 3ΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ / ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑθΥΡΑΣ / ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ / ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΣΟΛΑΣ/ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΑΛΑΣΣΗΝΟΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗ Μ 0Π 0ΥΛ 0Σ · ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ- ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ · ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49. 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.θ. 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 3-8 21.985 · e-mail: [email protected] · FAX: 38.21.985 · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ (ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 12.000 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣ-ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 20.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 21.500 ΔΡΧ. / *'·Ί Ρ Ο Σ 17.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 26.000 ΔΡΧ. · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ): ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ .θ . 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, r :_ .-ο κ λ έ ο υ ς 49, Αθήνα · ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΕΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-1. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

Ε

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΕΤΑΙ Η ΗΛΙΚΙΑ ΤΟΥ ΛΕΥΚΟΥ ΠΥΡΓΟΥ Η ηλικία του Λευκού Πύρ­ γου αποιελούσε μέχρι πρό­ σφατα ένα μυστήριο. Η γενική εντύπωση ήταν ότι το ογκώδες κτίριο αποτελούσε κτίσμα της Τουρκοκρατίας (6λ. σχετικά Γε­ ωργίου Γούναρη, "Τα τείχη της Θεσσαλονίκης", έκδοση Ιδρύ­ ματος Μελετών Χερσονήσου του Αίμου, Θεσσαλονίκη, 1976). Ο συγκεκριμένος όμως χρόνος κατασκευής ήταν άγνωστος, καθώς απουσιάζουν σχετικές γραπτές μαρτυρίες. Πρόσφατα Αμερικανοί ερευνητές κατόρ­ θωσαν να χρονολογήσουν την

Ι Δ

Η

δομικά υλικά τους είναι ενσω­ ματωμένα στο κτίσμα. Στην πε­ ρίπτωση του Λευκού Πύργου το γεγονός που επέτρεψε την εφαρμογή της μεθόδου ήταν ο σεισμός του 1978, ο οποίος δι­ ευκόλυνε την πρόσβαση των αρχαιολόγων σε σημεία που προηγουμένως ήταν απροσπέ­ λαστα. Ο ακριβής προσδιορι­ σμός της ηλικίας του μνημείου ανακοινώθηκε από τον καθηγη­ τή του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια Σέσιλ Στράικερ, στο πλαίσιο διάλεξής του στη Θεσ­ σαλονίκη με θέμα «Τα μνημεία της Θεσσαλονίκης υπό το φως της δενδροχρονολόγησης». Κατά την ίδια διάλεξη ο Στράι­ κερ αποκάλυψε ότι, με 6άση την ίδια μέθοδο, προσδιορίστη­ κε με ακρίβεια ο χρόνος ολο­ κλήρωσης και άλλων βυζαντι­ νών και μεταβυζαντινών μνη­ μείων της πόλης. Ετσι π.χ. απο­ δείχθηκε ότι ο ναός των Αγίων Αποστόλων ολοκληρώθηκε το 1329 και όχι το 1314 (όπως πι­ στευόταν μέχρι σήμερα), η Αγία Αικατερίνη λίγο μετά το 1315, το καθολικό της μονής Βλατάδων το 1339 (και όχι είκοσι χρό­ νια αργότερα, όπως γινόταν δε­ κτό μέχρι σήμερα), ενώ για την κεντρική είσοδο του Επταπυργίου επιβεβαιώθηκε ότι κατα­ σκευάστηκε το 1431, όπως μαρ­ τυρεί και η τουρκική επιγραφή που βρίσκεται σε αυτήν

Αποψη του Λευκού Πύργου. Η χρονολόγηση του μνημείου επιβεβαιώ νεται πλέον πέρα από κ ά θ ε αμφιβολία.

κατασκευή του μνημείου κατά την περίοδο της βασιλείας του γνωστού σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, μάλιστα κατά τα χρόνια 1535-1536. Η ε­ πιτυχία αυτή οφείλεται στη χρήση της μεθόδου της δεν­ δροχρονολόγησης για τον προσδιορισμό του χρόνου κο­ πής της ξυλείας που χρησιμοποιήθηκε κατά την κατασκευή του πύργου. Η μέθοδος αυτή εμφανίστηκε για πρώτη φορά πριν από 40 περίπου χρόνια, εί­ ναι πλέον αρκετά διαδεδομένη μεταξύ των αρχαιολόγων και βασίζεται στη μέτρηση των δα­ κτυλίων που σχηματίζονται κά­ θε χρόνο στο εσωτερικό του κορμού των δένδρων τα οποία φυτρώνουν στις εύκρατες ζώ­ νες. Προκειμένου όμως για μνημεία που σώζονται ακέραια, όπως ο Λευκός Πύργος, η ε­ φαρμογή της δεν είναι τόσο εύ­ κολη, αφού συνήθως τα ξύλινα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

0 ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ ΕΦΕΥΡΕΤΗΣ ΤΩΝΛΕΗΖΕΡ; Μια μελέτη που κυκλοφό­ ρησε τον Μάιο στις ΗΠΑ αποδεικνύει για μια ακόμα φορά την ιδιοφυία του Αρχιμήδη. Ο πιο διάσημος εφευρέτης της Αρχαιότητας οφείλει κυρίως τη φήμη του στην πυρπόληση, με τη βοήθεια συστήματος κατό­ πτρων που άλλαζαν την κατεύ­ θυνση των ακτίνων του Ηλίου, των ρωμαϊκών πλοίων τα οποία πολιορκούσαν το 212 π.Χ. την πατρίδα του, τις Συρακούσες. Ορισμένοι επιστήμονες, όπως ο καθηγητής της Φυσικής (και ει­ δικός στην Οπτική) στο Πανεπι­ στήμιο της Οξφόρδης Πωλ Γιούαρτ, είχαν αμφισβητήσει την πιθανότητα οι αρχαίοι πολιτι­ σμοί να διέθεταν τόσο προηγ­ μένες γνώσεις οπτικής ή τεχνο­ λογικές δυνατότητες ώστε να είναι σε θέση να κατασκευά­ σουν παρόμοια κάτοπτρα. Αντί­

Σ

Ε

Ι Σ

θετη άποψη έχει ο καθηγητής της Ιστορίας και της Φιλοσο­ φίας της Επιστήμης στο Πανε­ πιστήμιο του Λούισβιλ (Κεντάκυ, ΗΠΑ) Ρόμπερτ Τεμπλ, ο ο­ ποίος στη μελέτη του που προαναφέρθηκε και η οποία έχει τίτλο "Ο κρυστάλλινος Ηλιος" αναφέρει ότι τα πορίσματα της ερευνάς του οδηγούν στο συ­ μπέρασμα πως ο Αρχιμήδης υ­ πήρξε ο πατέρας των σύγχρο­ νων όπλων λέηζερ. Τα συμπερά­ σματα του Τεμπλ φαίνεται ότι ενισχύονται από πρόσφατες πα­ ρατηρήσεις των εφόρων του Βυζαντινού Μουσείου, σι οποί­ οι διαπίστωσαν ότι ένα κομμάτι γυαλιού που είχε ανακαλυφθεί στην αρχαία ασσυριακή πόλη Καλχού, είχε χρονολογηθεί στο 800 περίπου π.Χ. και αρχικά πι­ στευόταν ότι ήταν στολίδι, στην πραγματικότητα ήταν έ­ νας λεπτοδουλεμένος φακός που φαίνεται ότι χρησίμευε για τη διόρθωση της όρασης!

ΔΙΩΞΕΙΣ ΙΤΑΛΟΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Τα τελευταία χρόνια συζητήθηκε αρκετά η στάση των ε­ πίσημων αμερικανικών αρχών προς τους Αμερικανούς πολί­ τες ιαπωνικής καταγωγής κατά τη διάρκεια του Β1Παγκοσμίου πολέμου: τα άτομα αυτής της ομάδας υποχρεώθηκαν να ε­ γκατασταθούν σε ειδικά στρα­ τόπεδα σε απομονωμένες πε­ ριοχές και στην πραγματικότη­ τα η μεταχείρισή τους δεν διέ­ φερε ουσιαστικά από εκείνη των αιχμαλώτων πολέμου. Τους τελευταίους μήνες αποκαλύφθηκε ότι παρόμοια αντιμετώ­ πιση επιφυλάχθηκε και στους περίπου 600.000 Ιταλοαμερικανούς, τη μεγαλύτερη κοινότητα μεταναστών στις ΗΠΑ την επο­ χή εκείνου του πολέμου. Πολ­ λοί Αμερικανοί ιταλικής κατα­ γωγής έχασαν τότε τις εργα­ σίες και τα σπίτια τους, 10.000 οδηγήθηκαν σε αναγκαστική ε­ ξορία, ενώ 5.000 υποχρεώθη­ καν να ζήσουν υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου. Μια χαρα­ κτηριστική περίπτωση είναι αυτή του διάσημου τενόρου Εντσο Πίντσα, ο οποίος συνελήφθη τον Μάρτιο του 1942 από πράκτορες του FBI που εισέβα­ λαν στο σπίτι του και τον μετέ­

φεραν στο νησί Ελις της Νέας Υόρκης, όπου παρέμεινε μα­ κριά από την οικογένειά του επί τέσσερις μήνες χωρίς να ίο υ α­ παγγελθεί καμία κατηγορία ή να του επιτραπεί να επικοινω­ νήσει με κάποιο δικηγόρο. Τα πραγματικά "αμαρτήματά“ του ήταν ότι ήταν ιταλικής καταγω­ γής και ότι δεν είχε προλάβει να πάρει ακόμα την αμερικανι­ κή υπηκοότητα, ενώ παράλλη­ λα ψιθυριζόταν ότι ήταν φασί­ στας. Χάρη στη φήμη που τον συνόδευε ο Πίντσα απέφυγε τα χειρότερα, αντίθετα από τους περισσότερους συμπατριώτες του. Πρόσφατα δύο Ιταλοαμερικανοί βουλευτές από τη Νέα Υόρκη, οι Ελιοτ Ενγκελ και Ρικ Λάτσιο, προώθησαν ένα νομο­ σχέδιο στην αμερικανική Βου­ λή των Αντιπροσώπων με βάση το οποίο η αμερικανική κυβέρ­ νηση θα υποχρεωθεί να ανα­ γνωρίσει τις ενέργειές της σε βάρος της ιταλικής κοινότητας κατά τη διάρκεια του πολέμου, χωρίς όμως να είναι αναγκα­ σμένη να ζητήσει συγγνώμη ή να καταβάλει αποζημιώσεις. Παράλληλα όμως θα υποχρεώ­ νεται να δημοσιοποιήσει τα ο­ νόματα όλων των προσώπων που συνελήφθησαν, εκτοπίστη­ καν ή διώχθηκαν κατά οποιονδήποτε τρόπο.

ΘΑΝΑΤΟΙ ΓΝΩΣΤΩΝ ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ Το περασμένο φθινόπωρο η βρετανική ιστοριογραφία έχα­ σε δύο διαπρεπείς εκπροσώ­ πους της. Στις 25 Οκτωβρίου, πέθανε, σε ηλικία 87 ετών, ο Τζων Μόρισον, στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η α­ ναβίωση της αρχαίας τριήρους. Ο Μόρισον είχε πάθος για τα αρχαία πλοία από την παιδική του ηλικία, ενώ κατά τη διάρ­ κεια της επιστημονικής του σταδιοδρομίας ασχολήθηκε συστηματικά με τη μελέτη αρ­ χαίων κειμένων (κυρίως του Θουκυδίδη και του Ξενοφώντα) και επιγραφών που έριχναν φως στην περιγραφή της τριή­ ρους και στις ναυπηγικές μεθό­ δους της αρχαιότητας. Οι πολύ­ χρονες έρευνές του «ανταμείφθηκαν» το 1987 με την επιτυ­ χημένη ναυπήγηση της τριή­ ρους «Ολυμπίάς», η οποία ολο­ κληρώθηκε μετά από κοινή έρευνα του Μόρισον με τον συ­

Ε

μπατριώτη του ναυπηγό Τζων Κόουτς και με την οικονομική υποστήριξη του ελληνικού Δη­ μοσίου. Το κορυφαίο επίτευγ­ μα του Μόρισον έχει καταγραφεί και σε ντοκιμαντέρ του BBC, με τον εύγλωττο τίτλο "The Athenian Trireme", ενώ είναι ορατό σε κοινή θέα στον Φαληρικό όρμο, δίπλα στο καταδρο­ μικό «ΑΘέρωφ». Εξίσου σημαντική απώλεια προέκυψε με τον θάνατο του διάσημου ιστορικού του βυζα­ ντινού και γενικότερα του με­ σαιωνικού κόσμου Στήβεν Ράνσιμαν, ο οποίος το 1958 είχε τι­ μηθεί με τον τίτλο του ιππότη («σερ») για τη συγγραφική του δραστηριότητα. Ο Ράνσιμαν πέθανε στο σπίτι του στη Σκωτία την 1η Νοεμβρίου, σε ηλικία 97 ετών (είχε γεννηθεί στις 7 Ιου­ λίου 1903). Καταγόταν από εύ­ πορη οικογένεια Σκωτσέζων ε­ φοπλιστών, γεγονός που του ε­ πέτρεψε να αποκτήσει εξαιρε­ τική μόρφωση, να καλλιεργήσει τα ταλέντα του και να γνωρίσει έναν ευρύ κύκλο διάσημων α­ τόμων, στα οποία περιλαμβάνο­ νταν όλοι σχεδόν οι Βρετανοί πρωθυπουργοί του 20ού αιώνα, ο γνωστός οικονομολόγος Τζων Μέυναρντ Κέυνς, ο διά­ σημος ιμπρεσάριος Σέρζ Ντιαγκίλεφ, η συγγραφέας Βιρτζίνια Γούλφ (την οποία ο ίδιος πο­ τέ δεν συμπάθησε) και οι ιστο­ ρικοί Τζωρτζ Τρεβέλυαν και Τζων Μπάγκνελ Μπιούρυ (ο δεύτερος υπήρξε και δάσκαλός του). Ο Ράνσιμαν αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ το 1925 με «άριστα» στην Ιστορία και στη συνέχεια διορίστηκε λέκτορας της Ιστο­ ρίας στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Με αυτή την ιδιότητα εξέδωσε τις πρώτες ιστορικές μονογραφίες του ("The emperor Romanus Lecapenus", 1929, “The First Bulgarian Empire", 1930), με πιο κλασική το «Βυζαντινός πολιτι­ σμός» (ελλ. μετάφραση από τις εκδόσεις Γαλαξίας-Ερμείας). Το 1938 κληρονόμησε μια σημαντι­ κή περιουσία και παραιτήθηκε από την πανεπιστημιακή του σταδιοδρομία. Το 1940 διετέλεσε για μικρό διάστημα ακόλου­ θος Τύπου στη βρετανική πρε­ σβεία στη Σόφια. Στη συνέχεια (1942-45) δίδαξε Βυζαντινή Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, ενώ μετά την απελευθέρωση της Ελλά­ δας διετέλεσε διευθυντής του Βρετανικού Συμβουλίου στην Αθήνα (1945-47), Το 1947 δημο­ σίευσε το έργο του “The

Ι Δ

Η

Medieval Manichee“, στο οποίο εξετάζει τις δυιστικές χριστια­ νικές αιρέσεις (Βογομίλους, Καθαρούς κλπ.). Το έργο, όμως, που τον κατέστησε ευρύτερα γνωστό ήταν η τρίτομη «Ιστο­ ρία των σταυροφοριών», που εκδόθηκε κατά την περίοδο 1951-54 (ελλ. έκδοση από το ΓΕΣ, 1977-79) και στο οποίο προσέγγιζε το θέμα όχι μόνο από την οπτική γωνία της Δύ­ σης, αλλά και από αυτή του Ισλάμ και του Βυζαντίου. Το 1955 δημοσιεύθηκε ακόμη ένα βιβλίο του με «ελληνικό» εν­ διαφέρον και με τίτλο "The Eastern Schism", το οποίο αναφέρεται στο Σχίσμα μεταξύ της

Ο Σ τή β εν Ράνσιμαν σε φω τογραφία του 1990.

Ορθόδοξης και της Καθολικής Εκκλησίας (1054). Ακολούθη­ σαν δύο επίσης κλασικά έργα με τίτλους "The Sicilian Vespers" (1958) και θέμα τον Σικελικό Ε­ σπερινό και «Η άλωση της Κων­ σταντινούπολης» (1965, η πρώ­ τη ελληνική έκδοση του έργου, από το 1979, έχει εξαντληθεί, προετοιμάζεται όμως δεύτερη από τις εκδόσεις Παπαδήμα, με προοπτική να κυκλοφορήσει περίπου το ερχόμενο φθινόπω­ ρο). Τα πιο πρόσφατα βιβλία του Ράνσιμαν με βυζαντινή θε­ ματολογία έχουν μεταφραστεί σχεδόν όλα στα ελληνικά: «Η Μεγάλη εκκλησία εν αιχμαλω­ σία» (1979, εκδ. Μπεργαδή), «Η τελευταία βυζαντινή Αναγέννη­ ση» (1980, εκδ. Δόμος), «Η βυ­ ζαντινή θεοκρατία» (1982, εκδ. Δόμος), «Μυστράς» (1986, εκδ. Καρδαμίτσα). Ο Ράνσιμαν είχε τιμηθεί επανειλημμένα στη χώ­ ρα μας: του είχε απονεμηθεί το βραβείο Ωνάση, ενώ ένας δρό­ μος του Μυστρά φέρει το όνο­ μά του. Ο θάνατός του σηματο­ δοτεί το τέλος μιας μακράς σει­

Σ

Ε

Ι Σ

ράς έγκυρων και γλαφυρών Βρετανών ιστορικών.

ΝΕΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΒΑΤΙΚΑΝΟΥ ■Γ ΡΑΙΧ Ο πρόσφατος αποχαρακτη­ ρισμός ορισμένων εγγράφων από μια συλλογή 400.000 εκθέ­ σεων των βρετανικών και των αμερικανικών μυστικών υπηρε­ σιών της εποχής του Β' Παγκο­ σμίου πολέμου εγείρει νέα ε­ ρωτηματικά για τον βαθμό συ­ νεργασίας του Βατικανού με το Γ1 Ράιχ. Τα σχετικά γερμανικά έγγραφα είχαν αποκωδικοποιηθεί με τη βοήθεια της συσκευ­ ής Enigma (για την οποία έχου­ με μιλήσει παλαιότερα) και βρί­ σκονταν στο αρχηγείο της CIA στη Βιρτζίνια των ΗΠΑ. Μέσα από αυτά αποκαλύπτεται ότι η συνεργασία των δύο πλευρών, η οποία ήταν γνωστή προ πολλού, είχε μεγαλύτερη έκταση απ' όσο πιστευόταν μέχρι σήμε­ ρα. Ειδικότερα, σύμφωνα με μήνυμα το οποίο στάλθηκε από το αρχηγείο των SS στη Ρώμη προς το Βερολίνο και φέρει την υπογραφή ενός λοχαγού με το όνομα Πέισνερ, αποκαλύπτεται ότι ένας μυστικός πράκτορας με το κωδικό όνομα "Βασίλειος" είχε έλθει σε επαφή με τον αρ­ χιεπίσκοπο του Μιλάνου (και καρδινάλιο) Ιλντεμπράντο Σούστερ και ότι σκόπευε να μετα­ φέρει μέσω εκείνου 30.000 λι­ ρέτες για λογαριασμό των Γερ­ μανών. Οι επαφές του καρδινα­ λίου με τους Ναζί ήταν άγνω-

ΔΙΟΡΘΩΣΗ Σ τ ο π ρ οη γού μενο τ ε ύ χ ο ς , ο το ά ρ θ ρ ο "Ν α υ μ α χ ία στο Β ό ρ ειο Α κρω τήριο", έ γ ιν ε ένα σ η μ α ντικό σφάλμα το οποίο ο δ ή γη σ ε σε αλλοίω ση το υ νο ή μ α το ς. Η ο ρ θ ή διατύπωση στην τ ε λ ε υ τ α ία π αράγραφο τη ς σ ελ. 68 έχ ει ως εξή ς : "Ο Φ ραίηζερ επ ισ τρ έφ ο ν τα ς νικ η τή ς σ τη ν Α γγλία α π ε υ θ ύ ν θ η κ ε στο πλήρωμά το υ ενώπιον τω ν 3 6 Γερμανών επιζώ ντω ν που ο δ η γ ο ύ ν το ...“.

στες μέχρι σήμερα. Ενα άλλο έγγραφο ενοχοποιεί τον ιρλαν­ δικής καταγωγής καθολικό επί­ σκοπο Χιού Ο' Φλάχερτυ, εκ­ πρόσωπο του αμερικανικού Ε­ ρυθρού Σταυρού στο Βατικανό, ο οποίος ήταν γνωστός για τη βοήθεια που είχε δώσει σε καταδιωκόμενους Εβραίους. Σύμ­ φωνα με αναφορά των SS, με η­ μερομηνία 19 Οκτωβρίου 1943, ο Ο' Φλάχερτυ απεκάλυψε σε έ­ ναν Γερμανό πράκτορα την πληροφορία ότι δύο αμερικανι­ κές μεραρχίες που στάθμευαν στη Σαρδηνία επρόκειτο να πραγματοποιήσουν απόβαση στην Τσιβιταβέκια, δορείως της Ρώμης. Η πληροφορία ήταν σω­ στή, τελικά όμως η απόβαση πραγματοποιήθηκε στο Αντσιο, νοτίως της Ρώμης. Σχολιάζο­ ντας το περιεχόμενο αυτού του εγγράφου ο καθηγητής Τζέιμς Ουώλστον, του Αμερικανικού Πανεπιστημίου της Ρώμης, λέει τα εξής: "Είναι πιθανό (ο Ο' Φλάχερτυ) να μη γνώριζε ότι μι­ λούσε σε πληροφοριοδότη. Ο καθένας εκείνη την εποχή στη Ρώμη θα μπορούσε να μιλά για την απόβαση των Συμμάχων και η Τσιβιταβέκια ήταν ο πιο πιθα­ νός τόπος. Ο πράκτορας των SS γνώριζε ότι αν απέδιδε την πληροφορία σε αξιωματούχο του Βατικανού θα είχε μεγαλύ­ τερη αξιοπιστία". Οσον αφορά τη στάση του καρδιναλίου Σούστερ ο Ουώλστον προσθέτει: "Η συμπεριφορά του Σούστερ αντικατοπτρίζει τη γενικότερη συνεργασία της Καθολικής Εκ­ κλησίας με τους Ναζί, γεγονός που οφείλεται εν μέρει στην αντικομμουνιστική της ιδεολο­ γία". Σε κάθε περίπτωση παρα­ μένει το γεγονός ότι η συνερ­ γασία αυτή πραγματοποιήθηκε την περίοδο κατά την οποία ο Γερμανικός Στρατός αποχω­ ρούσε από την Ιταλία, μάλιστα εν μέσω της αντίδρασης του ι­ ταλικού λαού που είχε πλέον αρχίσει να αντιμετωπίζει τους Γερμανούς ως κατακτητές. Το Βατικανό είναι βέβαιο ότι κάθε άλλο παρά ευχαριστημένο μπορεί να είναι από παρόμοιες α­ ποκαλύψεις, οι οποίες, κατά τη γνώμη μας, δεν φαίνεται ότι θα είναι οι τελευταίες του είδους τους.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ

,

Χ

ίτλ ε ρ

TO ΠΟΡΤΡΑΙΤΟ ΕΝΟΣ ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΥ «ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ» ΙΑ Κ Ω Β Ο Σ Π. Χ Ο Ν Δ Ρ Ο Μ Α Τ ΙΔ Η Σ Δ ιπ λ ω μ α το ύ χ ο ς Σ τρ α τιω τικ ή ς Ισ το ρ ία ς Π α ν επ ισ τη μ ίο υ Ααχεν.

Pr

0 ΑΔΟΛΦΟΣ ΧΙΤΛΕΡ ΥΠΗΡΞΕ ΤΟ ΠΙΟ ΒΙΑΙΟ, ΤΟ ΠΙΟ ΩΜΟ, ΑΛΛΑ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΦΥΛΗΣ. ΚΑΝΕΝΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ Δ Ε Ν ΜΠΟΡΕΣΕ ΠΟΤΕ ΝΑ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΕΙ ΜΕ ΑΠΟΛΥΤΗ ΠΕΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΘΕΙΑ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ ΔΙΚΤΑΤΟΡΑ. ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΥΝΟΔΕΥΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΡΑΓΙΚΟΤΕΡΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΟΤΕΡΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ ΠΟΥ ΓΝΩΡΙΣΕ ΠΟΤΕ Η ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑ, ΑΛΛΑ ΣΗ Μ ΑΝΕ ΚΑΙ ΚΑΤΙ ΑΛΛΟ: ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΕΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΡΧΟΜΟ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ 0 ΧΙΤΛΕΡ ΔΕ Ν ΗΤΑΝ ΜΟ ΝΟ ΕΝΑΣ ΠΟΛΕΜΑΡΧΟΣ. ΕΠΙΝΟΗΣΕ ΚΑΙ ΕΞΕΤΕΛΕΣΕ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ, ΑΠΟ ΤΟ ΤΙΠΟΤΕ ΣΕ ΜΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. ΥΠΗΡΞΑΝ ΚΑΙ ΑΛΛΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΕΣ: 0 ΛΕΝΙΝ, 0 ΜΑΡΞ, 0 ΡΟΥΣΣΩ, 0 ΡΟΒΕΣΠΙΕΡΟΣ. 0 ΧΙΤΛΕΡ ΩΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΥΠΗΡΞΕ ΠΟΛΥ ΚΑΤΩΤΕΡΟΣ ΑΠΟ ΟΛΟΥΣ ΑΥΤΟΥΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΝΑ ΠΕΤΥΧΕI ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΚΑΝΕΝΑΣ ΑΠΟ ΑΥΤΟΥΣ ΔΕ Ν ΠΕΤΥΧΕ: ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΕ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΣΕ ΚΑΘΕ ΤΗΣ ΦΑΣΗ, ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΗΤΤΑ.

ο φθινόπωρο του 1941, λίγο πριν από την είσοδο των ΗΠΑ στον Β' Παγκόσμιο Πόλε­ μο, ένας ανταποκριτής των περιοδικών “Time" και "Life" στο Βερολίνο, ο Στέφαν Λαιρντ, έδωσε μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα τη ς καθημερινής ζω­ ής το υ Αδόλφου Χίτλερ. "0 Φύρερ", έγραφε, "είναι τώ ­ ρα ένας πολέμαρχος και τα εικοσιτετράω ρά του περι­ σ τρέφονται γύρω από πολιτικά και στρατιωτικά θ έμ α ­ τα. Τις περισσότερες ώρες ασχολείται με τη μελέτη στρατιωτικών και ιστορικών βιβλίων. Το καθημερινό το υ πρόγραμμα δεν αλλάζει ο ύ τε στην Καγκελαρία, ο ύ τε στο Μπέργκοφ. Συνήθω ς πηγαίνει για ύπνο στις 2 π.μ. και δεν του αρέσει να ξυπνάει πριν από τις 11 το πρωί. Κάνει το μπάνιο του σε μια πράσινη μπανιέρα

και ξυρίζεται με ένα επιχρυσωμένο ξυράφι. Το πρόγευμά του είναι συνήθως τσάι, σιταρένιο ψωμί, βούτυρο και μαρμελάδα. Το μεσημέρι τρώ ει σαλάτα, αυγά, φρούτα και πίνει μπύρα χωρίς αλκοόλ. Αντιπα­ θ εί το κάπνισμα και απαγορεύει στους συνομιλητές του να καπνίζουν μπροστά του. Το δείπνο είναι σχε­ δόν το ίδιο με το μεσημεριανό γεύμα. Ο Φύρερ δεν συμπαθεί τις αλλαγές. Ολη τη ν ημέρα ο Χίτλερ περ­ πατάει πολύ, υπαγορεύει περπατώντας και σπάνια κάθεται για πολύ σε γραφείο. Είναι ειδικός στο να πε­ ριμένει, να ζει ήρεμα μήνες, σχεδιάζοντας και μελετώ ­ ντας. Οταν αρχίσει η δράση είναι δυναμικός και μοιά­ ζει πολύ νεώτερος...". Μ ετά τις πρώτες γερμανικές νίκες στην Πολωνία

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

και στη Νορβηγία η ναζιστική προπαγάνδα άρ­ χισε να πλέκει το εγκώμιο του Χίτλερ και να τον παρουσιάζει ως τη μεγαλύτερη στρατιωτι­ κή μορφή που γ εν νή θ η κε στη Γερμανία. Στις 20 Μαϊου 1940 ο αρχηγός τη ς Luftwaffe, Χέρμαν Γκαίρινγκ, δήλωνε με στόμφο: "Ο Φύρερ έφθασε σε ύψη στρατιωτικής μεγαλοφυϊας που μόνο ένας Μ έγας Φ ρειδερίκος άγγιξε στη γερμανική ιστορία. Ολες οι επιτυχίες του Γερ­ μανικού Στρατού οφείλονται αποκλειστικά σε αυτόν διότι ο Χίτλερ ήταν εκείνος που σχεδίασε και διηύθυνε τις επιχειρήσεις στην Πο­ λωνία και στη Δυτική Ευρώπη. Ο Φύρερ ήταν πάλι εκείνος που επεξεργάσ θηκε όλες τις φά­ σεις τη ς στρατιωτικής τακτικής, νύκτες, ε ­ βδομάδες, μήνες. Σχεδίασε ακόμα και τις μι­ κρ ότερ ες λεπ το μέρ ειες των πιο ασήμαντων μικροεπιθέσεων. Δ εν υπάρχει όπλο ή πολεμι­ κή μηχανή που να μην είναι γνωστό στον Φύ­ ρερ. Ως παλαιός στρατιώτης στο μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου γνωρίζει την αξία του ανθρώπινου δυναμικού. Η αστείρευτη ενεργητικότητά του και η αίσθηση τη ς πειθαρχίας που έχει, κάνουν κάθε Γερμανό αξιωματικό και στρατιώτη να προσφέρει μέχρι το όριο του ανθρωπίνως δυνατού...1'. Οσο υπερβολικές κι αν ήταν οι κολακείες του Γκαίρινγκ, η αλήθεια είναι ότι ο Χίτλερ δεν σ τερείτο θεω ρητικής στρατιωτικής μόρ­ φωσης. Είχε μελετήσ ει πλήθος βιβλίων τη ς λεγάμενης "στρατιωτικής λογοτεχνίας" και κυρίως τους Γερμανούς “κλασικούς" Μ όλτκε, Κλαούζεβιτς, Σλίφφεν, καθώς και βιβλία σχε­ τικά με το Ναυτικό, τη ν Αεροπορία και τον Στρατό ξηράς. Αυτό όμως που επιζητούσε πε­ ρισσότερο δεν ήταν τόσο η κατάρτιση, όσο η

ανεύρεση αποδείξεων και στοιχείων ώστε να δικαιολογήσει τις ιδέες και τις πεποιθήσεις του. Αλλωστε στο έργο του "Mein Kampf1το έ­ γραψε καθαρά: "Από τη μ ελέτη αυτή (σ,σ. των παραπάνω βιβλίων) δ εν έμαθα περισσότερα από όσα ο ίδιος εξαρχής πίστευα. Καμιά αλλα­ γή δεν είχα στις πεποιθήσεις μου". Η σκέψη του Χίτλερ ήταν ολότελα πραγ­ ματιστική. Δ ιέθ ετε έμφ υτη εξυπνάδα και είχε εξαιρετική ικανότητα απομνημόνευσης λ ε ­ πτομερειών. Ηταν όμως πολύ εξα ρτημένος από τη ν υπεροψία και το ν εγωισμό του για να γίνει ο “νέος Μ έγας Φρειδερίκος", όπως τον παρουσίασε η προπαγάνδα του Γκαίμπελς. Μετά, βέβαια, από τόσους θριάμβους απέ­ κτησε το δικαίωμα να θεω ρεί το ν εαυτό του προικισμένο με χαρίσματα που λίγοι άνδρες είχαν στην παγκόσμια ιστορία. Για το ν στρατάρχη Ρούντστεντ, το ν ναύ­ αρχο Νταίνιτς και το ν στρατηγό Γιόντλ ο Χίτ­ λερ ήταν μια ξεχωριστή μορφή σε θ έματα στρατηγικών ελιγμών. Και αυτό όχι μόνο μέχρι το Στάλινγκραντ και τη ν απώλεια του βορειοαφρικανικού μετώπου. Οι στρατάρχες Κλούγκε και Κ άιτελ το ν θεωρούσαν στρατιωτική μεγαλοφυϊα. Ακόμα και κατά τη διάρκεια τη ς Δίκης τη ς Ν υρεμβέργης ο Κάιτελ κατέθεσ ε ότι ο Χίτλερ δ ιέ θ ε τε όχι μόνο τις ιδιότητες ε ­ νός ηγέτη, αλλά παράλληλα ικανότητες και γνώσεις εξοπλισμού, οργάνωσης, διοικητικής μέριμνας και στρατιωτικής τακτικής, ώστε ή­ ταν αδύνατο σε οποιονδήποτε να διαφωνήσει ανοικτά μαζί του. "Ακόμα και στα πιο απλά κα­ θημερινά πράγματα που απασχολούσαν το Ε­ πιτελείο, εγώ ήμουν ο μαθητής", κατέθεσ ε, “και εκείνος ο καθηγητής". "Πολύ σπάνια", έ ­

λεγε για το ν Χίτλερ, ο στρατηγός Χώυσινγκερ, "η φύση συγκέντρωσε σε έναν μόνο άν­ θρωπο τόσο μεγάλες αντιθέσεις. Ανάλογα με το ν σκοπό του, η μια ή η άλλη τάση του έβγαι­ νε στην επιφάνεια: η σκληρότητα ή η γλυκύτητα, η τόλμη ή η προνοητικότητα, ο ρεαλι­ σμός ή η φαντασία, η επιμονή ή ο δισταγμός, το πείσμα ή η ευελιξία". Στην πραγματικότητα ο άνθρωπος αυτός κατά τη ν πολύχρονη σταδιοδρομία του δεν γνώρισε κανέναν ηθικό φραγμό. Η καρδιά του ανήκε στους "Alte Kampfer", τους παλαιούς α­ γωνιστές του κόμματος, σε εκείνους που του στάθηκαν πιστοί στις δύσκολες ώρες στις μπυραρίες και στους δρόμους του Μονάχου, στους Ρόζενμπεργκ, στους Στράιχερ, στους Ζάουκελ, στους ανθρώπους που είχαν δημιουργηθεί από το τίποτε. Οπως ο Μουσολίνι και ο Στάλιν, έτσι και ο Χίτλερ αντιπαθούσε το υς στρατιωτικούς καριέρας - δείγμα ίσως τη ς περιφρόνησης του παλαιού στρατιώτη για τους αξιωματικούς, για το υς βαθμούς που δεν έλαβε. Μάλιστα δεν έχανε τη ν ευκαιρία να εκδηλώνει την α­ ντιπάθεια αυτή όσο συχνά μπορούσε. Για το υς απλούς στρατιώτες όμως είχε διαφορε­ τική γνώμη. Εγραφε στο "Mein Kampf": "...Ακό­ μα και αν περάσουν χιλιάδες χρόνια, δεν θα μπορούμε να μιλάμε για ηρω ικές πράξεις χω­ ρίς να φ έρνουμε στη σκέψη το ν Γερμανικό Στρατό και το ν Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε θα ξαναζεί το ακλόνητο μέτωπο των χαλύβδινων κρανών και θα παραμένει αθάνατο σύμβο­ λο...". Οι περισσότεροι ιστορικοί του Β1 Παγκο­ σμίου Πολέμου αμφισβήτησαν τη ν αξία του Χίτλερ ως στρατιωτικού ηγέτη, αλλά πέρα από τη ν προσωπική εμπάθεια δεν υπάρχει αμ­ φιβολία ό τι η τακτική τη ς Wehrmacht φ έρνει τη σφραγίδα του Φύρερ και απ οτελεί πιστή ε­ φαρμογή τη ς πολιτικοστρατιωτικής αρχής που είχε εκφράσει ο ίδιος στα "Πρωτόκολλα του Χόσσμπαχ" ("ταχείς όπως ο κεραυνός"). Η αρχή αυτή συνίσταται κυρίως στην επίθεση με ισχυρές τεθω ρακισμένες και εξαιρετικά σ υγκεντρω μένες μονάδες, που διασπούν σε ένα μόνο σημείο τις εχθ ρικές γραμμές και ύ­ στερα ανοίγουν σαν τανάλιες που κυκλώνουν και εκμηδενίζουν κατά "σάκκους" το ν εχθρό σε συνδυασμό με συνεχείς βομβαρδισμούς και ρίψη αλεξιπτωτιστών στα μετόπισθεν. Παράλληλα με τις εμπνεύσεις α υτές για τη σύγχρονη στρατηγική ο Χίτλερ επ έδειξε ε ­ ξαίρετη γνώση τη ς ψυχολογίας του αντιπά­ λου. Τη γνώση του αυτή τη ν απ έδειξε στους αιφνιδιαστικούς ελιγμούς, στην ικανότητα να εκμ ετα λ λ εύ ετα ι τις ευνοϊκές περιστάσεις, στην υπέρτατη τέχνη του "πολέμου των νεύ­ ρων" και στην ακρίβεια των προβλέψεων όσον αφορά τις εχθ ρικές επιθέσεις. Ο Βρετανός Λ ίντελ Χάρτ στο κλασικό πόνημά του "Η άλλη πλευρά του Λόφου" έγραψε σχετικά: "...Προ

Ο Χ ίτλ ερ μ ε νεα ρ ο ύ ς ά νδ ρ ες των SA στα κ εν τρ ικ ά γρ α φ εία το υ Ε& νικοσ οσ ιαλισ τικού Κ ό μ μ α το ς σ το Μ όναχο. Χ ιλ ιά δ ες από το υ ς φ α να τικ ο ύ ς α υ τή ς τη ς γενιά ς δ εν γνώ ρισαν π αρά μ όνο έναν θ ε ό : το ν Φ ύρερ. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

του πολέμου και κατά τη διάρκεια ακόμη της κατάκτησης τη ς Δύσης ο Χ ίτλερ παρουσιαζό­ τα ν ως μια γιγαντιαία μορφή που συνδύαζε τη στρατηγική ενός Ναπολέοντα με τη ν πνευμα­ τική ευστροφία ενός Μακκιαβέλι και με τη φα­ νατική ορμητικότητα ενός Μωάμεθ. Μ ετά την πρώτη του αποτυχία στη Ρωσία η μορφή του άρχισε να συρρικνώνεται και περί το τέλο ς θεω ρείτο ως ένας ερασ ιτέχνης στο στρατιω­ τικό πεδίο, υποπίπτοντας συνεχώς σε σφάλ­ ματα, οι παράφρονες διαταγές και η παχυλή αμάθεια του οποίου υπήρξαν η μεγαλύτερη ε­ νίσχυση των Συμμάχων. Ο λες οι συμφορές του Γερμανικού Στρατού αποδόθηκαν στον Χίτλερ. Ο λες οι επιτυχίες του θεω ρήθηκαν έργο του Γερμανικού Επιτελείου. Η εικόνα αυ­ τή δεν είναι αληθινή, αν και υπάρχει δόση α­ λήθειας σε αυτήν. Ο Χίτλερ απείχε πολύ από το να είναι ανόητος στρατηγός. Ηταν μάλλον υπερβολικά λαμπρός και υπέφερε από τα φυ­ σικά σφάλματα τα οποία συνοδεύουν συνή­ θως μια τέτο ια λαμπρότητα. Είχε ο ξύτατη α­ ντίληψη του αιφνιδιασμού και ήταν αρισ τοτέ­ χνης τη ς ψυχολογικής πλευράς τη ς στρατηγι­ κής, τη ν οποία ανήγαγε σε νέο ύψος...".

Η ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ ΚΑΙ Η ΚΗΡΥΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜ ΟΥ Το καλοκαίρι του 1939 η Wehrmacht απείχε πολύ από το να είναι προετοιμασμένη για έ ­ ναν μακροχρόνιο πόλεμο απέναντι σε έναν ι­ σχυρό συνασπισμό. Κανένας όμως δεν αμφ έ­ βαλλε ότι η Πολωνία, παρά τη μαχητικότητα του Πολωνικού Στρατού, θα εξερ χότα ν νικη­ μένη μετά από λίγες εβδομάδες. Αυτό που δεν μπορούσε να προβλέψει κανένας ήταν ο χρόνος τη ς βρετανικής αντίδρασης. Ο Χίτλερ από πολύ νωρίς είχε συνειδητοποιήσει τη ν α­ δυναμία των Δυτικών δημοκρατιών να αντι-

Εικόνα του 1945.«Εργάτες, Αγρότες, Στρατιώτες» στην πρώτη γραμμή για την άμυνα του Ράιχ.

παραταχθούν δυναμικά μαζί του. Την αδυναμία αυτή τη θεω ρούσε δ εδομένη ως την ημερομηνία επίδοσης του βρετανικού τελεσιγράφου. Ενα προαίσθημα, κατά κάποι­ ον τρόπο, τη ς τραγωδίας που θα ακολουθούσε και μια εικό­ να τη ς εντύπωσης που προκάλεσε η 3η Σεπτεμβρίου 1939 στο Βερολίνο περιέγραψε ο διερμηνέας Δρ Σμιτ, ό­ ταν πήγε στο γραφείο του Φύρερ για να διαβάσει το τ ε ­ λεσίγραφο του Τσάμπερλαιν: "Βρήκα το ν Χίτλερ καθισμένο στο γραφείο του και το ν Ρίμπεντροπ όρθιο κοντά στο πα­ ράθυρο. Μόλις μπήκα με κοίταζαν και οι δύο και περίμεναν. “Λοιπόν...υπάρχει κανένα νέο;", με ρώτησε ο Χίτλερ. Αργά μετέφρασα το βρε­ τανικό τελεσίγραφο. Οταν τελείωσα η σιωπή ήταν απόλυτη. Ο Χίτλερ έμεινε καθισμένος, α­ κίνητος, με τα μάτια καρφωμένα μπροστά του. Υστερα από ένα διάλειμμα, που μου φά­ ν ηκε αιώνας, στράφηκε στον Ρίμπεντροπ "Και τώρα τι θα κάνουμε;», ρώτησε με άγριο βλέμ­ μα... Ο Γκαίρινγκ λίγο αργότερα στον προθά­ λαμο θα αναφωνήσει: "Αν χάσουμε αυτόν τον πόλεμο, ο Θ εός να μας λυπηθεί". Η πολωνική εκσ τρατεία εξελίχ θ η κε σύμ­ φωνα με τα καταρτισ θέντα σχέδια. Ο Χίτλερ αυτή τη φορά δεν αναμίχθηκε καθόλου και περιορίσθηκε στον καθαρά διακριτικό ρόλο του ανώτατου διοικητή, ακολουθώ ντας τα Παρίσι, καλοκαίρι 1940. Ο Αλμπερτ Σπέερ, ο γλύπτης Αρνο Μπρέκερ (δεξιά) και ο Χίτλερ μπροστά στον πύργο του Αϊφελ. Αυτό ήταν το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας του Βοημού δεκανέα.

προελαύνοντα σ τρατεύματα και επισκεπτόμενος το υς τραυματίες. Παρενέβη μόνο στην πολιορκία τη ς πολωνικής πρωτεύουσας, συ­ νηγορώ ντας υπέρ τη ς άμεσης κάμψης του η ­ θικού των πολιορκημένων με συνεχείς αερο­ πορικούς βομβαρδισμούς και βολές πυροβο­ λικού. Ο ίδιος δικαιολογήθηκε λέγοντα ς πως ή θ ελε να προλάβει πιθανές σοβιετικές απαι­ τήσεις και πως η Βαρσοβία επλήγη όπως επλήγη επειδή “ολόκληρη η πόλη έγινε πεδίο πολεμικής δράσης". Α ντίθετα στην Κρακοβία "...δεν έπεσε ο ύ τε μια βόμβα εκτό ς του αερο­ δρομίου και του σταθμού, τα οποία είναι πο­ λεμικά σημεία" (αποσπάσματα από το ν λόγο του Α. Χ ίτλερ στο Ντάντσιχ στις 19 Σεπτεμβρί­ ου 1939). Ο αρχηγός τη ς γερμανικής αντικατασκοπείας, Βάλτερ Σέλενμπεργκ, έγραψε στα απο­ μνημονεύματά του σχετικά με την παρουσία του Χίτλερ στην πολωνική πρωτεύουσα: "...Τη στιγμή εκείνη τα γερμανικά σ τρατεύματα πλησίαζαν τη Βαρσοβία και πήγαμε αεροπορι­ κώς για να παραστούμε στην τελευτα ία αυτή φάση των επιχειρήσεων. Π ετάξαμε πάνω από τις ό χθ ες του Βιστούλα μέχρι το ν Μπουγκ, περνώντας πάνω από τη ν περιοχή που αποκαλείται "χώρα των τεσσάρων ποταμών”: του Πίσσα, του Νάρεβ, του Βιστούλα και του Σαν. Το μεγαλύτερο μέρος τη ς περιοχής δεν φαι­ νόταν να π ειράχτηκε από τις επιχειρήσεις. Ο­ ταν προσγειωθήκαμε, πολύ κοντά στη Βαρσο­ βία, παρατηρήσαμε δύο θωρακισμένους πο­ λωνικούς συρμούς, τελείω ς κατεσ τραμμέ­ νους, που είχαν προσβληθεί από Stukas. Ο Χίτλερ σκαρφάλωσε στα συντρίμμια και άρχι­ σε να τα εξετά ζει με μεγάλη προσοχή. Τρεις ή τέσσερις βόμβες είχαν πέσει κοντά στον συρ­ μό και άνοιξαν τεράσ τιους κρατήρες στη γη. Αφού υπολόγισε το ν αριθμό των ρίψεων, τόσο πάνω στον στόχο, όσο και γύρω από αυτόν, έ ­ δωσε διαταγή να τελειοπ οιηθούν οι συσκευές σκόπευσης των Stukas. Μ έτρησε προσωπικά το πάχος τη ς θωράκισης των συρμών και επι­ θεώ ρησε το ν εξοπλισμό, τα πυροβόλα κλπ. Ε­ π έμενε το παν να το βλέπει προσωπικά και τρύπωνε παντού, μαζί με το ν Κάιτελ, που τον ακολουθούσε λαχανιασμένος και ιδρωμένος. Αργότερα επιθεωρήσαμε το πυροβολικό που

Q m

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

έβαλλε στο βάθος, χωρίς οι αξιωματικοί να μας έχουν διαβεβαιώσει πως κάθε αντίσταση είχε σταματήσει. Σχηματισμοί γερμανικού πε­ ζικού είχαν ήδη εισδύσει στα προάστια της πόλης. Το πυροβολικό μας έβαλλε αδιάκοπα και ο θόρυβος ήταν εκκω φαντικός. Από καιρό σε καιρό πολωνικές οβίδες έπεφταν κοντά μας, αλλά ο Χίτλερ δ εν φαινόταν να δίνει ση­ μασία...». Σε τελική ανάλυση τα βασικό συμπέρα­ σμα από την πολωνική εκσ τρατεία ήταν ότι το αποτέλεσμα μιας μάχης δεν κρίνεται από την αριθμητική υπεροχή, αλλά από τη ν άμεση ε ­ πέμβαση τη ς πολεμικής αεροπορίας σε συν­ δυασμό με τις γρήγορες και απ οτελεσματικές διεισδύσεις τεθω ρακισμένω ν μονάδων.

λερ άρχισε να κάνει τη ν αυτοκρι­ τική του. Εγραφε στις 4 Φ εβρου­ άριου 1945 στο πολιτικό του η με­ ρολόγιο: "...Στην αρχή αυτού του πολέμου έκανα ό,τι μπορούσα για να ενεργήσω σαν να πίστευα το ν Τσώρτσιλ ικανό να συλλάβει τη ν αλήθεια τη ς μεγάλης αυτής πολιτικής. Και στις φαεινές στιγ­ μές του ήταν πραγματικά ικανός να τη συλλάβει. Από πολύ καιρό όμως είναι δεμένος χειροπόδαρα στο εβραϊκό άρμα. Σκοπός μου ό­ ταν προσπαθούσα να έλθω σε συνεννόηση με τη ν Αγγλία ήταν να αποφύγω τη δημιουργία μιας

Nummer 1 6 50 Ν.ία·Κ>ι>. 17. April

Preis 2 0 Pfennig

gamburgcrjlluftricrfö

Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΔΕ ΣΜ Ο Σ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ Μ Ε ΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ Λίγο μετά τη μεγάλη επίθεση των Σοβιετι­ κών στην καρδιά τη ς Γερμανίας (Ιανουάριος 1945) και όταν ήταν πια φανερό ότι το Γ' Ράιχ μετρούσε τις τελ ευ τα ίες του ημέρες, ο Χίτ­

Ο ΛδόΛφος Χίτλερ σε μια από τις αγαπημένες του πόζες, την εποχή των προσωπικών του θριάμβων (πίνακας του καθηγητή Αλφρεντ Σβάρτς, 1942).

ί® äf>%4

10

Χωρίς αμφιβολία ο Φυρερ μέχρι την -*■ άνοιξη του 1943 ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στον γερμανικό λαό. Ακόμη όμως και μετά το Στάλινγκραντ δεν έπαψε να εμφανίζεται στους παλαιούς συντρόφους (alte Kampfer) για να αντλήσει δύναμη και εξουσία και να μεταδώσει όλο εκείνο το «βίαιο, πολεμικό ένστικτο» που κα&ήλωνε το ακροατήριο. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ανεπανόρθωτης κατάστασης στη Δύση. Αργό­ τερα. όταν επ ιτέθηκα προς τα ανατολικά και άνοιξα το κομμουνιστικό απόστημα, είχα την ελπίδα πως με αυτό θα αναζωπύρωνα μια σπί­ θα κοινού νου στο μυαλό των Δυτικών δυνά­ μεων. Τους έδωσα τη δυνατότητα, χωρίς να σηκώσουν ένα δακτυλάκι, να κάνουν μια συ­ νεισφορά σε μια πράξη κάθαρσης, όπου θα μπορούσαν να αφήσουν χωρίς φό6ο το καθή­ κον απολύμανσης τη ς Δύσης στα χέρια μας και μόνο. Το μίσος όμως που νιώθουν αυτοί σι υποκριτές για έναν άνθρωπο καλής πίστης εί­ ναι δυνατότερο από τη ν αίσθηση αυτοσυντή­ ρησής τους. Ειχα υποτιμήσει τη δύναμη τη ς ε­ βραϊκής κυριαρχίας επί τη ς Αγγλίας του Τσώρτσιλ. Προτιμούσαν πραγματικά να καταστραφούν από αδράνεια, παρά να δεχθούν το ν ε ­ θνικοσοσιαλισμό ανάμεσά τους. Κάτω από πίεση ίσως ανέχονταν μια προθήκη αντισημι­ τισμού από μέρους μας. Η απόλυτη, όμως, α­ πόφασή μας να ξεριζώσουμε τη ν εβραϊκή ε­ ξουσία σε όλο το ν κόσμο ήταν πολύ 6αρύ φα­ γητό για να το χωνέψουν τα λεπτεπίλεπτα στομάχια τους...". Από τη ν εποχή του "Mein Kampf" ακόμα ο Χίτλερ έ τρ εφ ε βαθύτατο σεβασμό για τους κατοίκους των βρετανικών νησιών. Επηρεα­ σμένος από τις ρατσιστικές του θεω ρίες πί­ σ τευε ότι οι δύο λαοί είχαν κοινή φυλετική καταγωγή και ως εκ τούτου η καλύτερη λύση θα ήταν να βρ εθ εί ένας κοινός ειρηνικός δρό­ μος. Ο δηγούμενος από αυτή τη σκέψη έδωσε στις 24 Μαϊου 1940 τη μοιραία εκείνη διαταγή για το Γερμανικό Επιτελείο και ανέκοψ ε τα τ ε ­ θωρακισμένα του Κλάϊστ λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Δουνκέρκη, δίδοντας έτσι το ν απαιτούμενο χρόνο στο Βρετανικό Εκστρατευτικό Σώμα να αποσυρθεί έγκαιρα στο μητροπολιτικό έδαφος. Η απόφαση αυτή του Χίτλερ προκάλεσε και προκαλεί ακόμα πολλά ερω τη­ ματικά στους ιστορικούς και στους μ ελ ετη τές εκείνης τη ς περιόδου. Η πληρέστερη απάντη­ ση δόθηκε από το ν Ουϊνστον Τσώρτσιλ στα α­ πομνημονεύματά του: "Ο Χίτλερ συγκρότησε προ τη ς Δ ουνκέρκης τις τεθω ρακισμένες του μεραρχίες με τη ν ελπίδα να αφήσει στη Μ εγά­ λη Βρετανία τη δυνατότητα σύναψης ευνοϊ­ κής ή, ακριβέστερα, να διευκολύνει τη Γερμα­ νία στη σύναψη ειρήνης με τη Μεγάλη Β ρετα­ νία", Τη θέση αυτή του Βρετανού πρωθυ­ πουργού ενισχύει η στάση του Χίτλερ απένα­ ντι στον Μουσολίνι λίγο πριν από τη γαλλική συνθηκολόγηση, στις 18 Ιουνίου 1940. Κατά τη συνάντηση που είχαν οι δύο δικτάτορες στο Μόναχο ο Μουσολίνι απαίτησε τη ν Κορσι­ κή. τη ν Τυνησία, τη Γαλλική Σομαλία, τη Συρία και βάσεις στην Αλγερία και στην ηπειρωτική Γαλλία, ενώ έθ εσ ε και το θέμ α των βρετανι­ κών κτήσεων μετά το ν πόλεμο. Ο Χίτλερ ό­ μως, ορθά σκεπτόμενος, δεν ή θ ελε να πληγώ­ σει άλλο το ν η ττημένο αντίπαλο. Κατέστησε λοιπόν γνωστό στον σύμμαχό του πως οι φι­ λοδοξίες του α υτές θα καθυστερούσαν τη νί­ κη ή τη σύναψη ειρήνης με τη ν Αγγλία. Γι' αυ­ τό το ν λόγο η μορφή και οι όροι τη ς ανακωχής με τη Γαλλία έπρεπε να δείξουν στους Β ρετα­ νούς ότι η πρόθεση των Γερμανών δεν ήταν να συνεχιστεί ο πόλεμος. Λίγες εβδομάδες αργότερα και όταν η

Βρετανία δήλωσε ότι θα συνεχίσει το ν αγώνα, ο Χίτλερ απ ευθύνθηκε στους αντιπροσώπους του κόμματός του: "Σκοπός μου δ εν ήταν ο πόλεμος, αλλά η ίδρυση ενός σοσιαλιστικού κράτους και μιας μεγάλης λαϊκής γερμανικής κοινότητας. Κάθε χρόνος αυτού του πολέμου καταστρέφει ένα μέρος του έργου μου και των δυνάμεων που θα αφιέρωνα στον γερμα­ νικό λαό για ειρηνικά έργα. Ο κύριος Τσώρτσιλ είναι εκείνος που απαιτεί τη συνέχιση του πο­ λέμου. Οχι εγώ. Μόνο που από αυτή τη σύ­ γκρουση εκείνη που θα ε ξέλ θ ει η ττη μ ένη θα είναι η Αγγλία και μάλιστα χωρίς τις κτήσεις της..." (λόγος του Α, Χίτλερ στο Ράιχσταγκ στις 19 Ιουλίου 1940). Η εποχή τη ς ειρηνικής συνύ­ παρξης με τη Βρετανία τελείω σ ε ανεπιστρε­ πτί για το ν Χίτλερ και τη θέση τη ς πήραν αι­ σθήματα μίσους και αγανάκτηοης. Ποιός θα μπορούσε να διαφωνήσει στο ότι πιθανότατα ο πόλεμος θα είχε κερδηθεί για τη Γερμανία αν ο Χ ίτλερ δεν ήταν τόσο "φ υλετικά ευαίσθητος" απέναντι στους Β ρε­ τανούς; Κατά μια άποψη ο η γέτη ς τη ς Γερμα­ νίας χαρίσθηκε στους αιώνια αντιευρωπαίους Αγγλους, τους οπαδούς του "Διαιρεί και Βασί­ λευε", το ν λαό των "μαγαζατόρων", όπως το υς αποκάλεσε ο Νίτσε. Φανερά μετανιω μένος για τη ν απερισκεψία αυτή απολογήθηκε ενάμισυ χρόνο αργότερα (30-1-42) μπροστά σε χιλιά­ δες Γερμανούς στο Σπορτπαλάστ του Βερολί­ νου: "Αν δεν ερχόταν αυτός ο πόλεμος, για αι­ ώνες θα μιλούσαν για τη ν εποχή μας και εμάς το υς ίδιους ως τους δημιουργούς των μεγα­ λύτερω ν ειρηνικών έργων. Αλλά εάν ο κ. Τσώρ­ τσιλ δεν κατόρθω νε να εξαπολύσει αυτό τον πόλεμο, ποιος θα μιλούσε σήμερα γι' αυτόν;".

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Τα ξημερώ ματα τη ς 22ας Ιουνίου 1941 άρ­ χισε ο μεγάλος ιδεολογικός πόλεμος του Γ' Ράιχ εναντίον του Μπολσεβικισμού. Μαζί με τις γερμανικές στρατιές ένα πλήθος ουγγρι­ κών, φινλανδικών, ιταλικών, ρουμανικών και

Βερολίνο, Μάρτιος 1943. Ο Χίτλερ συνομιλεί με τραυματίες από το μέτωπο. Ο γερμανικός λαός αγνοούσε ακόμα σε μεγάλο βα$μό την αμεσότητα του σοβιετικού κινδύνου.

άλλων ευρωπαϊκών μεραρχιών ξεχύθ ηκε στις εύφ ορ ες ανατολικές πεδιάδες. Κατά τους ε­ πόμενους μήνες η Σοβιετική Ενωση θα συγκέ­ ντρω νε τη σοδειά του μίσους που είχε σπείρει στις γειτο νικές τη ς χώρες: π.χ. στη Φινλανδία, που τη ς άρπαξε τη ν Καρέλια, στη Ρουμανία, που τη ς αφαίρεσε τη Βεσσαραβία, στις βαλτι­ κές χώρες, στη Σλοβακία. Ο Χίτλερ έγραψε σχετικά στις 15 Φεβρουάριου 1945: "...Καμιά απόφαση από όσες είχα να πάρω κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου δεν ήταν σοβαρότε­ ρη από τη ν απόφαση να επιτεθώ στη Ρωσία. Υ­ ποστήριξα πάντα πως θα έπρεπε με κάθε τρ ό ­ πο να αποφύγουμε να επιχειρήσουμε πόλεμο σε δύο μέτωπα και μπορείτε να είστε βέβαιοι πως σκέφθηκα πολύ και ανήσυχα το ν Ναπολέοντα και τα παθήματά του στη Ρωσία. Γιατί λοιπόν, μπορείτε να ρωτήσετε, αυτός ο πόλε­ μος εναντίον τη ς Ρωσίας και γιατί στη στιγμή που επέλεξα; Είχαμε κιόλας εγκαταλείψ ει κά­ θ ε ελπίδα να τελειώ σ ουμε το ν πόλεμο με μια π ετυχημένη εισβολή στη Βρετανία. Ακόμα αυτή η χώρα, υπό τη ν καθοδήγηση των ανόη­ των ηγετώ ν της, θα αρνείτο να αναγνωρίσει τη ν ηγεμονία που είχαμε εγκαθιδρύσει στην Ευρώπη, όσο π αρέμενε στην ήπειρο μια δύνα­ μη που ήταν βασικά εχθρική στο Γ' Ράιχ. Ο πό­ λεμ ος λοιπόν θα συνεχιζόταν, ένας πόλεμος στον οποίο, πίσω από το υς Βρετανούς, οι Α με­ ρικανοί θα έπαιζαν έναν συνεχώς αυξανόμενο δραστήριο ρόλο. Η σημασία τη ς πολεμικής δυναμικότητας των Ηνωμένων Πολιτειών, οι πρόοδοι που γίνονταν στους εξοπλισμούς, τόσο στο στρατόπεδό μας, όσο και στο στρα­ τόπεδο των εχθρών μας, η γειτονία τη ς αγγλι­ κής ακτής, όλα αυτά τα πράγματα συνδυάζο­ νταν ώστε να μας αποτρέπουν έντονα από το

"f "f mm

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι νεοπροαχ&έντες στρατάρχες του Γερμανικού Στρατού φωτογραφίζονται με τον Χίτλερ και τον Γκαίρινγκ στην Καγκελαρία στις 14-8-1940.

νούς του συνεργάτες (Μολότοφ, Ντεκανόζοφ και Δημητρόφ) ότι "οι σχέσεις με το υς Γερμα­ νούς είναι φαινομενικά ευγενικές, αλλά μ ετα ­ ξύ μας υπάρχουν σοβαρές προστριβές..." (από τις "Σελίδες του Απόρρητου ημερολογίου" του Γκ. Δημητρόφ, εκδ. Καστανιώτη, σελ. 81). Οι προστριβές α υτές εκδηλώ θηκαν κατά τις συνομιλίες του Νοεμβρίου του 1940 στο Β ε­ ρολίνο, όταν ο Μ ολότοφ ο ύ τε λίγο ο ύ τε πολύ απαίτησε ρωσικές βάσεις στα Δαρδανέλλια και στον Βόσπορο, τη ν αναθεώρηση των συμ­ φωνιών του Μ οντρέ, εδάφη στη Φινλανδία και στη Ρουμανία, βάσεις στη Βουλγαρία κ.ά. Ο ε­ κβιασμός ήταν φανερός. Ο Χ ίτλερ βέβαια δεν ήταν δ ιατεθειμένος να ανεχθεί οποιονδήποτε ακρωτηριασμό τη ς Ευρώπης από το υς Σοβιε­ τικούς ή να αφήσει να απομονωθεί η Γερμανία για χάρη του Στάλιν. Στις 18 Δ εκεμβρίου θα έ ­ θ ε τ ε τη ν υπογραφή το υ στην υπ1αριθμόν 21 Οδηγία που αφορούσε τη ν υλοποίηση τη ς επι­ χείρησης "Μπαρμπαρόσσα". Ο Γερμανός η γέτη ς εξήγησ ε σχετικά στο πολιτικό του ημερολόγιο: "Η μια και μοναδική πιθανότητά μας να νικήσουμε τη Ρωσία ήταν να πάρουμε τη ν πρωτοβουλία, επειδή το να διεξαγάγουμε έναν αμυντικό πόλεμο ενα­ ντίον τη ς δ εν ήταν πρακτικό. Δ εν τολμούσα­ με να επιτρέψ ουμε στον Κόκκινο Στρατό το π λεονέκτημα του εδάφους, να θέσ ουμε τους αυτοκινητοδρόμους μας στη διάθεση των τ ε ­ θωρακισμένων του, που προήλαυναν γοργά,

Στάλιν έμ ενε άπραγος. Σε δύο μέτωπα ο χρό­ νος ήταν εναντίον μας. Το πραγματικό πρό­ βλημα δεν ήταν γι1 αυτό αλλά ο κίνδυνος ε­ μπλοκής των ΗΠΑ. "Γιατί από τις 22 Ιουνίου 1941 κιόλας", αλλά μάλλον "Γιατί όχι ακόμα νωρίτερα;". Κι αν δεν υπήρχαν οι δυσκολίες, που μας δημιουργήθηκαν από τους Ιταλούς και τη ν ηλίθια εκστρατεία τους στην Ελλάδα, θα είχα επ ιτεθεί στη Ρωσία μερικές εβδομά­ δες νωρίτερα. Για μας το κύριο πρόβλημα ή­ ταν πώς θα εμποδίσουμε τους Ρώσους να κι­ νηθούν όσο μπορούσαμε περισσότερο και ο προσωπικός μου εφιάλτης ήταν ο φόβος μή­ πως ο Στάλιν έπαιρνε τη ν πρωτοβουλία πριν από μένα...". Ο φόβος του Χ ίτλερ έγινε εφ ιάλτης και τραγωδία μαζί στο Στάλινγκραντ το ν Φεβρου­ άριο του 1943. Πολύ εύστοχα έγραψε ο Γκερτ Μπούχαϊτ: «Οπως συμβαίνει με όλους τους ε ­ ρασιτέχνες, ο Φύρερ υπερεκτιμούσε τις (πραγματικές εν πολλοίς) ικα νότητές του και το ύ το το ν οδήγησε συν τω χρόνω σε υπέρμε­ τρη διεύρυνση των επιδιώξεών του. Οι κατά τη ν πρώτη πολεμική περίοδο μεγάλες επιτυ­ χίες ενίσχυσαν υπερβολικά τη ν προς τη ν ορ­ θ ό τη τα των εμπνεύσεών του και τη ν ισχύ της θέλησ ής του πεποίθηση, ακόμη και όταν η λο­ γική των πραγμάτων κα τεδείκνυε ότι στηριζό­ ταν επί εσφαλμένων δεδομένων». Το πρώτο μεγάλο λάθος αφορούσε το δ εύ τερ ο στάδιο τη ς εισβολής. Η αρχική υπο-

χή που ο Χίτλερ ήταν απασχολημένος με τη ν εκσ τρατεία στα Βαλκάνια και πολλές δυνά­ μεις τη ς Wehrmacht ήταν διαθέσιμες στο εκεί μέτωπο. Σύμφωνα με το ν Ρώσο ιστορικό στις 15 Απριλίου 1941 ο στρατάρχης Ζούκωφ πρότειν ε στον Στάλιν να επ ιτεθεί ο Κόκκινος Στρατός με μια αστραπιαία κίνηση στη γερμανορωσική γραμμή στο Μπρεστ Λιτόφσκ. Ο Στάλιν, που η ιδέα δ εν το ν άφησε ασυγκίνητο, διαφώνησε τελικά (με τη σύμφωνη γνώμη του Πολιτικού Γραφείου), επειδή θεω ρούσε ότι ο Σ οβιετικός Στρατός δεν ήταν ακόμα έτοιμος να αναλάβει το βάρος μιας τέτο ια ς επιχείρη­ σης. Ωστόσο από πολύ νωρίς τόνιζε στους σ τέ­

κα! τους σιδηροδρόμους μας στη διάθεση των στρατευμάτων και των εφοδίων του. Αν αναλαμβάναμε όμως τη ν επίθεση μπορούσα­ με πραγματικά να νικήσουμε τον Κόκκινο Στρατό στο ίδιο του το έδαφος, στους βάλ­ τους και στις πλατιές και λασπώδεις εκτά ­ σεις. Σε μια πολιτισμένη χώρα δεν θα μπορού­ σαμε να το κάνουμε, θ α τον εφοδιάζαμε μόνο με έναν βατήρα από όπου θα πηδούσε επάνω σε ολόκληρη τη ν Ευρώπη και θα τη ν κα τέ­ στρεφε. Γιατί το 1941; Διότι εν όψει τη ς στα­ θερ ά αυξανόμενης δύναμης των Δυτικών μας εχθρών αν έπρεπε να ενεργήσουμε διόλου έπρεπε να το κάνουμε με τη μικρότερη δυνατή αναβολή. Ούτε, πρέπει να έχ ετε υπόψη σας, ο

τίμηση τη ς σοβιετικής στρατιωτικής ισχύος σε συνδυασμό με τη ν άρνηση του Χ ίτλερ να ε ­ γκρίνει οποιαδήποτε εδαφική παραχώρηση ή υποχωρητική αναδίπλωση, οδήγησαν το ν χει­ μώνα του 1941-42 πολλές γερμανικές μονά­ δ ες στην αιχμαλωσία ή στην καταστροφή. Η ί­ δια λανθασμένη αντίληψη για τη ν ποιότητα του Σοβιετικού Στρατού επικρατούσε στους περισσότερους αξιωματικούς του Επιτελείου, με αποτέλεσμα να μη γίνει καμία προετοιμα­ σία ή σχεδιασμός για έναν μακροχρόνιο πόλε­ μο. Τα πάντα βασίζονταν στην ιδέα ενός απο­ φασιστικού αποτελέσματος προ του φθινο­ πώρου. Μόλις δύο μήνες όμως μετά τη ν ει­ σβολή ο στρατηγός Χάλντερ θα αναγκαστεί

να εμπλακούμε σε έναν πόλεμο μακράς διάρ­ κειας. Γιατί ο χρόνος - και είναι πάντα ο χρό­ νος, σημειώστε - θα ήταν όσο πήγαινε και πε­ ρισσότερο εναντίον μας. Για να πείσουμε τη ν Αγγλία να υποχωρήσει, να τη ν υποχρεώσουμε να συνάψει ειρήνη, ήταν ουσιώδης ανάγκη να τη ς στερήσουμε τη ν τελευτα ία τη ς ελπίδα πως θα ήταν ακόμα ικανή να μας Θάλει αντι­ μέτωπους, στην ίδια ήπειρο, με έναν αντίπαλο με ίσο ανάστημα με μας. Δ εν είχαμε καμιά άλ­ λη επιλογή. Επρεπε οπωσδήποτε να διαγρά­ ψουμε το ρωσικό στοιχείο από το ευρωπαϊκό ισοζύγιο. Είχαμε κι άλλον έναν λόγο, που ίσχυε και αυτός το ίδιο για την ενέργειά μας: τη θανάσιμη απειλή που αποτελούσε η Ρωσία για τη ν ύπαρξή μας. Γιατί ήταν απόλυτα Βέ­ βαιο πως μια μέρα ή τη ν άλλη θα μας επ ετίθ ε­ το". Πολλά χρόνια αργότερα, μετά τη ν κατάρ­ ρευση του Ανατολικού Συνασπισμού και τη δημοσιοποίηση μέρους των αρχείων τη ς KGB, ο Ρώσος ιστορικός Βαλερί Κουσρίν δημοσίευ­ σε στο έγκυρο περιοδικό “Spiegel" (Ιούνιος 1993) μια έρευνα, σύμφωνα με τη ν οποία οι Σοβιετικοί ήταν έτοιμοι να εισβάλουν στη Γερ­ μανία, το ν Απρίλιο του 1941, δηλαδή τη ν επο-

12

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Χάινριχ Χίμμλερ επιθεωρούν μονάδες στο γαλλικό μέτωπο τον Οκτώβριο του 1939.

να ομολογήσει: «Υποτιμήσαμε τη Ρωσία. Υπο­ λογίσαμε επί 200 μεραρχιών, αλλά ήδη έχουμε διαπιστώσει 360». Παρόλα αυτά ο Χίτλερ αντέδρασε με το ν παλαιό γνώριμο τρόπο: τη συγκέντρωση του συστήματος διοίκησης στο πρόσωπό του και τη ν αποπομπή των αξιωματι­ κών που θεω ρούσε υπεύθυνους για τη ν ήττα μπροστά από τη Μόσχα. Λίγο αργότερα, στις 15 Μαρτίου 1942, την «Ημέρα τη ς εορτής των Ηρώων», δήλωνε στο Βερολίνο: «... Τις μπολσεβικικές ορδές που δεν κατάφεραν να νικήσουν τους Γερμανούς στρατιώτες και τους συμμάχους τους, θα τις καταστρέψουμε μέχρι το προσεχές καλοκαί­ ρι». Π ροσ έθετε δε πως ήταν αποφασισμένος

να επαναλάβει τη ν επίθεση προς το ν Καύκα­ σο μόλις ο καιρός θα ήταν ευνοϊκός. Αυτή η κατεύθυνση ήταν πιο σπουδαία - θα έπρεπε να φθάσει στα πετρέλαια του Ιράκ και του Ιράν. Οταν θα έφ θανε εκεί θα είχε τη ν ελπίδα πως στη διάσπαση θα το ν βοηθούσε και ο Α­ ραβικός Κόσμος. Ηταν τόσο βαθιά ριζωμένη στον Χ ίτλερ η πεποίθηση ότι θα κατακτούσε τη Ρωσία μέσα σε ένα καλοκαίρι ώστε από το ν Ιούλιο του 1941 έδινε διαταγές για μια σημαντική μείωση του στρατού στο άμεσο μέλλον. Τα Χριστούγεννα του 1942 η 6η Στρατιά λι­ μοκτονούσε μέσα στα κρύα υπόγεια του Στάλινγκραντ. Η μόνη διέξοδος σωτηρίας ήταν η

έγκαιρη απόσυρσή τη ς από τη ν πόλη και τα περίχωρα. Οταν μερικές εβδομάδες αργότε­ ρα, τη ν 1η Φεβρουάριου 1943, η Στρατιά πα­ ραδόθηκε, ο Σοβιετικός στρατηγός Βορονώφ ρώτησε τον φον Πάουλους: «Γιατί δεν προ­ σπαθήσατε να απαγκιστρωθείτε τις πρώτες η­ μ έρ ες που σας περικύκλωσα; Δ εν γνωρίζατε ότι ήσαστε περικυκλωμένοι από παντού;». «Η­ ταν διαταγή του Φύρερ», απάντησε ο Πάου­ λους, «να κρατήσουμε το Στάλινγκραντ ή να πεθάνουμε». «Ομως στρατάρχα αυτή η πράξη πειθαρχίας στοίχισε στη Γερμανία 280.000 στρατιώτες!». Και ο Πάουλους κοιτώ ντας τον ίσια στα μάτια του είπε: «Εσείς στρατηγέ Βο­ ρονώφ δεν γνω ρίζετε τι θα πει στρατιωτική πειθαρχία;». Στο Στάλινγκραντ δεν ήταν μόνο θέμα πειθαρχίας, αλλά κάτι που πολύ εύστοχα περιέγραψε ο Γιόντλ το ν Μάιο του 1945: «Το α­ νώτατο όριο αντοχής το είχαμε υπερβεί». Οταν ο Σ οβιετικός Στρατός στις 19 Ν οεμ­ βρίου 1942 άρχισε τη μεγάλη του αντεπίθεση, διέσπασε αρχικά το μέτωπο στον χώρο της 3ης Ρουμανικής Στρατιάς στον ποταμό Ντον και μετά από μερικές η μ έρ ες το ν το μέα του 4ου ρουμανικού Σώματος, νότια του Στάλινγκραντ. Ο Χίτλερ βρισκόταν με τους επ ιτε­ λείς του στο Μπέργκχοφ στο Μπερχτεσγκάν τεν και ήταν σε συνεχή επαφή με το στρατη­ γείο στην Ανατολική Πρωσία. Την ημέρα που ολοκληρωνόταν η κύκλωση του Πάουλους στο Καλάτς (23-11-42) ο Χίτλερ έφ θανε στη «φωλιά του Λύκου». Η άτακτη υποχώρηση των Ρουμάνων άφησε ακάλυπτους τους Γερ­ μανούς και επ έφ ερε μια σχετική σύγχυση στους επ ιτελείς του Χίτλερ. Τη νύκτα τη ς 22/23 Νοεμβρίου ο τελευ τα ίο ς έσ τειλε σήμα στην 6η Στρατιά λέγοντα ς ότι θα την απελευ­ θέρω νε με κάθε τίμημα. Πίστευσε στις διαβε­ βαιώσεις του Γκαίρινγκ ότι η Στρατιά θα μπο­ ρούσε να ανεφοδιασθεί από το ν αέρα, όπως είχε γίνει στην περίπτωση του «οχυρού Ντεμιάνσκ» και του Συγκροτήματος Σέρερ. Συμπέρανε ότι με αυτόν το ν τρόπο θα ήταν δυ­ νατός ο ανεφοδιασμός 250.000 ανδρών, αδια­ φορώντας για τη ν υπόδειξη του Επιτελείου τη ς Ομάδας Στρατιών Β’ που έλεγε ότι ο από αέρος ανεφοδιασμός τη ς 6ης Στρατιάς, δύνα­ μης είκοσι μεραρχιών, είναι αδύνατος. Με τα διατιθέμενα μέσα και ενόψει ευμενώ ν ατμο­ σφαιρικών συνθηκών, δεν ήταν δυνατή η απο­ στολή καθημερινά παρά μόνο του δεκάτου των απόλυτων αναγκών της. Ενας απλός υπο­ λογισμός έφθανε για να αποδείξει το ανέφι­ κτο τη ς επιχείρησης! Για τη μεταφορά των α­ παραίτητων 500-600 t για τις ανάγκες της Στρατιάς έπρεπε να προσγειώνονται καθημε­ ρινά στο Στάλινγκραντ 500-600 Junkers 52, χω­ ρίς να υπολογίζονται οι πιθανές απώλειες από τη ν ισχυρή Α/Α άμυνα των Σοβιετικών, βλά­ βες, ατυχήματα κλπ. Π οτέ η Γερμανική Α ερο­ πορία δεν θα μπορούσε να διαθέσει τόσα πολλά αεροσκάφη ίδιου τύπου, σε μία τόσο στενή λωρίδα γης, ακόμα και αν τα αεροπλά­ να αποσύρονταν από όλα τα άλλα μέτωπα. Ο Χ ίτλερ όμως ή θ ελε να διευθύνει το ν ιδιωτικό του πόλεμο, κρατώντας το προγεφύρωμα στην πόλη που έφ ερ ε το όνομα του Στάλιν. Η επιμονή του αυτή, σε συνδυασμό με την ά-

13

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κατά τον Α'ΠΠ ο Χίτλερ υπηρέτησε ως δεκανέας.Στη συνέχεια πολέμησε τη Δημοκρατία και τα κόμματα «της παρακμής». Μαζί του πεψανε το όραμα της Μεγάλης Γερμανίας.

γνοια περί των δυνατοτήτω ν και των αναγκών τη ς Στρατιάς, οδήγησε το ν Πάουλους στην αιχμαλω­ σία και 90.000 Γερμανούς στα γκούλαγκ τη ς Σιβη­ ρίας. Από εκεί και πέρα ο Χίτλερ πρέπει να πείσθηκε ότι η δύναμη που δ ιέ θ ε τε η Γερμανία δεν επαρκούσε για να καταβάλει τη Σοβιετική Ενωση. Ο στρατηγός Χάλντερ σημείωνε μελαγχολικά στο προσωπικό ημερολόγιό του: «Εχω γενικώ ς τη ν ε ­ ντύπωση πως ο Φύρερ αναγνωρίζει ότι καμιά από τις δύο αντιμαχόμενες π λευρές δεν θα κατορθώ ­ σει να συντρίψει τη ν άλλη και αυτό θα οδηγήσει σε διαπραγματεύσεις ειρήνης».

ΣΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΜΕΤΩΠΑ Μια από τις αδυναμίες του Χίτλερ ήταν η πλή­ ρης άγνοια που είχε για το ν γύρω κόσμο. Δ εν γνώ­ ριζε, λόγου χάρη, τίποτα για τις Ηνωμένες Π ολιτεί­ ες και όμως μιλούσε σαν ειδικός. Θεωρούσε «διε­ φθαρμένους» και «εβραιογέννητους» το υς Α μερι­ κανούς, ενώ δεν είχε ιδέα για τις δ υνα τό τητες τη ς βιομηχανικής το υς υποδομής. Από τη ν άλλη πλευ­ ρά στηριζόταν απόλυτα στην Ιαπωνία για να το ν α­ ντικαταστήσει εκεί όπου του ήταν αδύνατον να αναλάβει επιχειρήσεις. Τον Νοέμβριο του 1941 δεν υπήρχε η παραμικρή αμφιβολία για το ότι η Αμερι­ κή ετοιμαζόταν να εμπλακεί στον πόλεμο. Μ ετά το ν περίφημο νόμο «Περί δανεισμού και εκμισθώσεως» υποστήριζε δραστήρια το Βρετανικό Ναυτι­ κό κατά τη μάχη του Ατλαντικού, πράγμα που είχε επιτρέψ ει στις 14 Νοεμβρίου να καταργηθούν οι «ζώνες μάχης» (δηλαδή οι απαγορευμένες ζώνες για το αμερικανικό εμπορικό ναυτικό βάσει του νό­ μου περί ο υδ ετερό τη τα ς) και είχε προκαλέσει μέ­ χρι τό τε πολλά επεισόδια με τα γερμανικά υπο­ βρύχια, σε τέτο ιο σημείο ώστε η Ανώτατη Ναυτική Διοίκηση να δηλώνει πως δεν μπορούσε να συνεχίΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Τα SS, η ελιτ του καθεστώτος, αναμένουν τον Χίτλερ στην αί&ουσα Feldherrnhalle του Μονάχου για να εκφωνήσει βαρυσήμαντο πολιτικό λόγο. Τέτοιου είδους σκηνικά, το σκοτάδι, οι μαύρες επιβλητικές στολές και οι φλόγες στο βάθος ταίριαζαν απόλυτα στο «μυστικιστικό» πνεύμα του Εθνικοσοσιαλισμού

σει το ν πόλεμο εναντίον του αγγλικού εμπο­ ρίου με ανεπαρκή μέσα. Το αποκορύφωμα τη ς αμερικανικής πρόκλησης ήταν η απόφαση του Ρούζβελτ να Βάλλονται τα γερμανικά υπο­ βρύχια όπου κι αν βρίσκονται και άνευ προει­ δοποίησης από τα αμερικανικά πολεμικά, σε μια εποχή που ανάμεσα στις δύο χώρες δεν υ­ πήρχε εμπόλεμη κατάσταση! Παρόλα αυτά ήταν σημαντικό λάθος από μέρους του Χίτλερ να κηρύξει ο ίδιος το ν πό­ λεμο (Δεκέμβριος 1941) εναντίον των Ηνωμέ­ νων Πολιτειών, αντί να αφήσει τη ν πρωτοβου­ λία αυτή στον Αμερικανό πρόεδρο. Ενα από τα μεγαλύτερα σφάλματα, με ά­ μεσες συνέπειες στην πορεία του πολέμου, ή­ ταν η αδυναμία του Χίτλερ να συλλάβει τη θ έ ­ ση του ναυάρχου Ραίντερ που υποστήριζε ότι «αφού ο Ρόμμελ κατέκτησ ε τη ν Κυρηναϊκή, μια μεγάλη επίθεση στον χώρο τη ς Αιγύπτου και του Σουέζ θα καταφέρει εναντίον τη ς βρετανικής αυτοκρατορίας ένα πλήγμα πιο σοβαρό ακόμη και από τη ν κατοχή του Λονδίνου». Ακόμα κι όταν οι Ιρακινοί και ο η ­ γ έτη ς το υς Ρασίντ Αλή ζητούσαν απεγνωσμέ­ να αεροπορική βοήθεια (Απρίλιος 1941) για να αντιμετωπίσουν το υς Βρετανούς, ο Χίτλερ ε ­ π έμενε να ασχολείται με τις προετοιμασίες τη ς εισβολής στη Ρωσία και με τη ν εκστρα­ τεία στην Ελλάδα. Λίγα χρόνια αργότερα (17 Φεβρουάριου 1945) και μπροστά στην επερχόμενη ήττα, δή­ λωνε με πίκρα: «Οι Ιταλοί μάς εμπόδισαν να παίξουμε το καλύτερό μας χαρτί, τη χειραφέ­ τηση των Γάλλων υπηκόων και τη ν ύψωση του λαβάρου της επανάστασης σε χώρες καταπιεζόμενες από τους Βρετανούς. Μια τέτο ια πο­ λιτική θα είχε ξεσηκώσει το ν ενθουσιασμό ο­ λόκληρου του Ισλάμ». Η γερμανική προσπά­

16

θεια, όμως, να ξεσηκώσει το ν Αραβικό κόσμο εναντίον των Αγγλων, απέτυχε, αφού ο Χίτλερ π οτέ δεν είδε σοβαρά κάτι τέτοιο . Δικαιωματι­ κά το ν Σεπτέμβριο του 1941 ο Βρετανός σ τρατηγός Ο υέηβελ σχολίασε με ανακούφι­ ση: «Η κατάληψη τη ς Κρήτης κόστισε στους Γερμανούς το Ιράκ και τη Συρία». Εξίσου τρα­ γικό για το υς Γερμανούς ήταν το ότι'ο Χίτλερ δεν μπόρεσε να εμπ ισ τευθεί τη ν καθοδήγηση του πολέμου σε ικανούς στρατηγούς, όπως είχε κάνει ο βασιλιάς Γουλιέλμος Α ’ κατά τη διάρκεια των εκστρατειώ ν του 1866 και του 1870. Οι μεγάλες νίκες τη ς αρχικής φάσης ε ­ πιτεύχθηκαν περισσότερο επειδή ο ρόλος του Χίτλερ ήταν μάλλον συμβουλευτικός, πα­ ρά καθοριστικός. Η παράδοση στον Γερμανικό Στρατό υπα­ γορεύει τη ν έκδοση σύντομων διαταγών και τη ν άφεση τη ς πρωτοβουλίας στους ε κ τε λ ε ­ στές: κατευθύνσεις στο κλιμάκιο τη ς ανώτα­ τη ς διοίκησης, διαταγές στα ενδιάμεσα κλιμά­ κια και λεπ τομερείς οδηγίες στον διοικητή του σχηματισμού που έχει τη ν ευθύνη τη ς ε­ κτέλεσ ης (οι οδηγίες του Μ όλτκε κατά τη διάρκεια του Γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870 είναι ένα κλασικό παράδειγμα). Αυτή η δοκιμασμένη μέθοδος τροποποιήθηκε από το ν Χίτλερ. Από τό τε και στο εξή ς όλοι οι ανώ­ τατοι αξιωματικοί έπρεπε να υπακούουν στη γενική κατευθυντήρια οδηγία του Χίτλερ, αν δεν ήθελαν να κατηγορηθούν πως δεν είχαν ακολουθήσει τις διαταγές του Φύρερ με την απαιτούμενη ακρίβεια. Πιο πολύ από το υς ε ­ χθρούς που προήλαυναν ο Φύρερ μισούσε το υς Γερμανούς που ήθελαν να καταθέσουν τα όπλα. Παρόλα αυτά ο δεκανέας του Α ’ΠΠ σεβάστηκε τη ν ανδρεία και τη ν πίστη που έ­ δειχναν οι αξιωματικοί. Εξάλλου ο ίδιος έλεγε

πάντα στους συνομιλητές του πως στα χαρα­ κώματα τη ς Φλάνδρας γνώρισε μια κοινωνία χωρίς τάξεις, όπου μοναδική ιεραρχία ήταν το θάρρος.

ΣΤΗ ΝΟΡΜΑΝΔΙΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΑΡΔΕΝΝΕΣ Από μια παράξενη διαίσθηση ο Χ ίτλερ με­ τά το ν Μάρτιο του 1944 προέβλεψε ότι η συμ­ μαχική απόβαση θα επραγματοποιείτο στη Γαλλία μεταξύ των ποταμών Σηκουάνα και Λίγηρα. Συχνά προειδοποιούσε το υς στρατη­ γούς του λέγοντας ότι το πιο καλό σημείο για τη συμμαχική εισβολή ήταν η Νορμανδία, αλ­ λά στις 6 Ιουνίου 1944 έγινε αυτό που φοβό­ ταν. Ολα τα μέτρα που έλαβαν οι Γερμανοί για να αντιμετωπίσουν την εισβολή έπεσαν στο κενό, εξαιτίας των αντίθετω ν απόψεων του Ρούντσ τεντ και του Ρόμμελ, με αποτέλεσμα ο Χίτλερ να αφήσει τους δύο διοικητές ε κ τε θ ε ι­ μένους, να πάρει τη ν πρωτοβουλία και να χρη­ σιμοποιήσει ο ίδιος τις εφ εδρ είες. Το περίφη­ μο «Φρούριο του Ατλαντικού» αποδείχθηκε ανεπαρκές επειδή, όπως α νέφ ερε ο στρατάρ­ χης Ρούντστεντ, αποτελούσε προπαγανδιστι­ κό κατασκεύασμα που δημιουργήθηκε στην ουσία για να παραπλανήσει τους Συμμάχους και το ν γερμανικό λαό. Κατά τις πρώτες η μ έρ ες τη ς απόβασης, που ήταν και οι πιο καθοριστικές για την ε ξέ ­ λιξη τη ς επιχείρησης «Overlord», έγιναν σημα­ ντικά λάθη από τη γερμανική ηγεσία. Η φυσιο­ γνωμία του Χ ίτλερ στο στρατηγείο του φανε­ ρώνει τη ν ένταση και τη ν αγωνία των ημερών. Εάν ο Φύρερ συμφωνούσε με τη ν άποψη του Ρόμμελ και δ ιέ θ ε τε τις μεραρχίες του Τεθω­ ρακισμένου Σ υγκροτήματος τη ς Δύσης μπρο-

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ Αναμφίβολα ο Χίτλερ ήταν η κυρίαρχη προσωπικότητα του εικο ­ στού αιώνα. Σφράγισε με την παρουσία και τις ιδ έες του έναν ολόκλη­ ρο κόσμο. Β έβαια η ττή θ η κ ε και ο παλαιός αστικός κόσμος αποκατασ τά θηκε εν μέρει. Ομως και μόνο το γεγονός ότι συσπείρωσε εναντίον του την οργή και το μίσος μιας αφύσικης συμμαχίας μετα ξύ Μπολσεβί­ κων και Δυτικών δημοκρατιών σήμανε την απαρχή κοσμοϊστορικών αλ­ λαγών κατά τα επόμενα χρόνια. Στόχος του ήταν να καταστήσει τη Γερμανία μία από τις μ εγα λύτερ ες δυνάμεις του κόσμου και σίγουρα τη μεγαλύτερη στην Ευρώπη. Ο δήγησε τον λαό του σε ευημερία και υ­ περηφάνεια, εμπ νέοντάς του την εμπιστοσύνη με την οποία κ α τέκ τη ­ σε σχεδόν ολόκληρη τη Γηραιό Ηπειρο, φ θά νο ντα ς σε μια γερμανική ηγεμονία η οποία χ ά θ η κ ε σύντομα επειδή ο ίδιος υπερέβη τον εαυτό του και υποτίμησε το υ ς αντιπάλους του. Είχε όμως έναν τρομερό αντί­ κτυπο και άφησε ένα σημάδι περισσότερο α νεξίτηλο από οποιονδήποτ ε άλλον - το ν Λ ένιν, τον Ναπολέοντα ή τον Μ άο. ΓΓ α υτό και η θέσ η του στην παγκόσμια ιστορία 0α απ οτελεί α ντικείμενο μελέτη ς για ό ­ λους τους ανθρώπους στο μέλλον. Ο Χ ίτλερ έβλεπ ε τα πράγματα με μια αντεστραμμένη οπτική σε σχέση με το υ ς συγχρόνους του. Το περίφημο απόφθεγμα του Κλαούζεβ ιτς «ο πόλεμος είναι η συνέχεια τη ς πολιτικής με άλλα μέσα» βρή­ κε πλήρη εφαρμογή στον Χ ίτλερ. Επιπλέον - π αραμερίζοντας την ανα­ γνώριση τη ς ύψιστης σημασίας τη ς ηθικής στον πόλεμο τόσο κατά τον Ν απολέοντα, όσο και κατά τον Κ λαούζεβιτς - ο Γερμανός ηγέτης ήταν ιδεαλιστής, α ιτιοκρατικός και πραγματιστής - χαρακτηριστικά των πε­ ρισσότερων Γερμανών. Π ίσ τευ ε (όπως ο Σοπ ενάουερ και ο Ν ίτσ ε) στην υπέρτατη δύναμη των ιδεών και τη ς θέλη σ η ς. Θ εω ρούσε ότι οι έ ν θ ε ρ ­ μοι εθνικοσοσ ιαλιστές μαχητές έπρεπε να αναδεικνύονται νικη τές τό ­ σο στους δρόμους των γερμανικώ ν πόλεων, όσο και στον στίβο της πολιτικής, πως ένας εθνικοσοσιαλιστής στρατιώ της ά ξιζε όσο δύο ή

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τρ εις από το υ ς κομμουνιστές ή το υ ς δυτικούς αντιπάλους του, όχι μό­ νο επειδή ήταν καλύτερα γυμνασμένος και π ειθαρχημένος, αλλά και λόγω τη ς υπ έρτερης δύναμης των πεποιθήσεων και των ιδεών του. Πί­ σ τευ ε ότι ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν ήταν παρά μία επανάληψη, σε μεγαλύτερη κλίμακα, αυτού που είχε συμβεί στη Γερμανία μ ετα ξύ των ετών 1928 και 1933 και γΓ α υτόν τον λόγο η Γερμανία έπρεπε να κερδί­ σει τον πόλεμο απέναντι στους π ολυάριθμους αντιπάλους τη ς, όπως ακριβώς οι εθνικοσοσ ιαλιστές έπρεπε (και πράγματι π έτυχαν) να κερ ­ δίσουν τον πόλεμο εναντίον των εχθρώ ν το υ ς μέσα στη Γερμανία. Σύμφωνα μ ε τον ιστορικό Τζων Λ ούκατς υπάρχει και μια σημαντι­ κή, η σημαντικότερη ίσως, απόφαση του Χ ίτλερ, η οποία του προσέφερε σπουδαία οφέλη: η «επιστροφή» στην αξιοποίηση των χερσαίων δυ­ νάμεων. «... Ο Χίτλερ γνώ ριζε (και το έλ εγ ε σε πολλές π εριστάσεις) ότι δ εν μπορούσαν να επ αναληφθούν οι φ ρ ικτές και παράλογες επιχειρή­ σεις των χαρακωμάτων του Α ’ΠΠ, οπότε στρατοί εκατομμυρίω ν ανδρών αγω νίζονταν μέσα στη λάσπη του Δυτικού Μετώπου κερδίζοντας και χάνοντας διαδοχικά μερικά χιλιόμετρα γης. Η ταν γο η τευ μ ένο ς με το α υτοκίνητο από κ ά θ ε άποψη... Από το υ ς αντιπάλους του οι Γάλλοι, με εξαίρεσ η τον στρατηγό Ν τε Γκώλ, απέτυχαν σχεδόν πλήρως να το αντιληφ θούν, ενώ ο Ρούζβελτ επ έμενε μέχρι το 1941 ότι «κλειδί για τη νίκη είναι η ναυτική ισχύς», κάτι που ήταν σωστό για το ν Ειρηνικό και τον Α τλαντικό, όχι όμως για τη ν Ευρώπη...». Ο πόλεμος είναι μια απρό­ βλεπτη κατάσταση και δεν είχε κανέναν λόγο να καταφ ύγει σε αυτόν τουλάχιστον το 1939. Ετσι το π ιθανότερο συμπέρασμα για τη ν αποτυ­ χία της πολιτικής του είναι σχετικό με τα ελαττώ ματα το υ χαρακτήρα του. Δ εν έχουμε τελειώ σει ακόμα με τον Χ ίτλερ. Ασφαλώς στο μέλλον θ α μας απασχολεί μ ε τη ν ίδια, αν όχι με μεγαλύτερη συχνότητα σε σχέ­ ση μ ε το π αρελθόν...

Μια από τις τελευταίες συσκέψεις στο Fuhrerbunker στα μέσα Μαρτίου του 1945. Πίσω από τον Χίτλερ διακρίνονται (από αριστερά) ο Ρίμπεντροπ, ο πτέραρχος Κόλερ, ο στρατάρχης Γκαίρινγκ, ο στρατάρχης Κάιτελ και ο στρατηγός Γιόντλ.

Ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ στον χώρο όπου έγινε η απόπειρα δολοφονίας του τελευταίου στις 20 Ιουλίου 1944.

στά στις ακτές, το πιθανότερο θα ήταν να εί­ χαν εμπλακεί στη μάχη από τη ν πρώτη ημέρα και να μην επέτρεπαν τη δημιουργία των συμααχικών προγεφυρωμάτων. Σύμφωνα με τον Λ ίντελ Χάρτ «το σχέδιο Ρόμμελ αποτελούσε τη μοναδική ελπίδα επιτυχίας» για το υς Γερ­ μανούς. Πριν τελειώ σ ει το 1944 ο πόλεμος μεταΞ έρθηκε στο έδαφος τη ς Γερμανίας. Στις 11 Σεπτεμβρίου οι Αμερικανοί εισήλθαν στη Γερ­ μανία από τα γαλλικά σύνορα και μια εβδομά­ δα αργότερα κατέλαβαν τη ν πρώτη μεγάλη ■ερμανική πόλη: το Ααχεν. Οι Ρώσοι βρίσκο­

νταν ήδη στην Ανατολική Πρωσία, Τα σύννεφα τη ς ήττα ς συγκεντρώ νονταν απειλητικά πάνω από το ν ουρανό του Ράιχ. Ο Χίτλερ αναγκά­ στηκε να καλέσει πάλι το ν γηραιό στρατάρχη του, για να του αναθέσει τη ν αρχιστρατηγία του Δυτικού Μετώπου και να αναπτερώσει το ηθικό τη ς Wehrmacht. Ο Ρούντσ τεντ παρά τα 70 χρόνια του ανέλαβε τη ν αρχηγία του Δ υτι­ κού Μετώπου και δικαιολόγησε τη ν απόφασή του με τα εξή ς λόγια: «Οταν τόσοι Γερμανοί στρατιώτες πολεμούν, ο γηραιότερος Γερμα­ νός στρατιώτης δεν μπορεί να κάθεται στο σπίτι του». Η στάση του στρατάρχη μπροστά στη συμμαχική απειλή συγκίνησε αφάνταστα το ν Χίτλερ, ο οποίος είπε στον στρατηγό Γιό­ ντλ: «Είναι καταπληκτικός. Αν ήταν δέκα χρό­ νια νεώ τερος θα του ανέθ ετα τη ν αρχιστρα­ τηγία όλων των γερμανικών στρατιών. Γνωρί­

ζω πως δεν είναι εθνικοσοσιαλιστής και ότι δεν με συμπαθεί, αλλά η ιστορία θα μου ανα­ γνωρίσει ότι πάντα οδηγήθηκα από το καλό και το ωφέλιμο». Η επίθεση στην περιοχή των Αρδεννών ή ­ ταν η τελευτα ία ελπίδα του Χίτλερ να πραγ­ ματοποιήσει μια στρατιωτική επιτυχία, η ο­ ποία κατά τη γνώμη του θα μπορούσε να αλ­ λάξει τη ν πορεία του πολέμου. Η απόφαση και το σχέδιο της επίθεσης ανήκαν αποκλειστικά στον ίδιο, που θέλησ ε με πρώτο όπλο τον αιφ­ νιδιασμό να διασπάσει το συμμαχικό μέτωπο. Ο αιφνιδιασμός, που αρχικά επ ιτεύχθηκε, οφειλόταν κατά κύριο λόγο στην απόλυτη μυ­ στικότητα και δ ευ τερ ευ όντω ς στον φανατι­ σμό και στη μαχητικότητα που επ έδειξαν οι ε ­ πιτιθέμενοι. Το σχέδιο προέβλεπε αστραπιαία επίθεση στο πιο αδύναμο σημείο του μετώ ­ που από δύο Τεθωρακισμένες Στρατιές, την 5η του Μ αντώ ϋφελ και τη ν 6η SS του Ντήτριχ. Αντικειμενικός σκοπός ήταν η κατάληψη της Αμβέρσας, όπου βρισκόταν το μεγαλύτερο κέντρο ανεφοδιασμού των Συμμάχων. Ο Χίτ­ λερ φανταζόταν ότι θα μπορούσε να πραγμα­ τοποιηθεί μια δ εύτερ η Δουνκέρκη, που θα ε ­ π έφ ερε τη ν κύκλωση των Βρετανών και των Αμερικανών. Ο ίδιος τό τε θα είχε το ν χρόνο να α ντεπ ιτεθεί εκ νέου στους Σοβιετικούς στα α­ νατολικά σύνορα για να σώσει το Ράιχ που α­ πειλείτο. Η επίθεση εκδηλώ θηκε τα ξημερώ ματα τη ς 16ης Δεκεμβρίου 1944 και διήρκεσε τρ εις περίπου εβδομάδες. Οι Γερμανοί στρατηγοί θεωρούσαν πως η κατάληψη της Αμβέρσας δεν ήταν εφικτή από τη στιγμή που τα αποθέ­ ματα πυρομαχικών τους δεν ήταν επαρκή και η αεροπορική υπεροχή των Συμμάχων ήταν καταλυτική. Ο στρατάρχης Ρ ούντστεντ δήλω­ σε μετά τον πόλεμο στον Βρετανό Λ ίντελ Χάρτ πως «κανένας στρατιωτικός δεν πίστε­ ψε ότι ο σκοπός, να φθάσουμε στην Αμβέρσα, ήταν πραγματοποιήσιμος. Αλλά γνώριζα πλέ­ ον ότι ήταν ανώφελο να διαμαρτύρεται κάποι­ ος στον Χίτλερ για τη δυνατότητα οποιουδήπ οτε πράγματος». Το παράδοξο ήταν ότι ο στρατός διατη­ ρούσε ακόμη την εμπιστοσύνη του στον Χίτ­ λερ και πίστευε στην «τελική νίκη». Μήπως δεν ήταν ο ίδιος Φύρερ που με την καθοριστι­ κή του συμβολή στο σχέδιο Μανστάιν οδήγη­ σε τη Wehrmacht στο Παρίσι; Μήπως δεν ήταν δική του ιδέα η επιχείρηση στο οχυρό Εμπεν Εμαέλ και ο εφοδιασμός των Stukas με τις σει­ ρήνες, που έσπερναν το ν πανικό στον εχθρό; Ακόμα και ο Ρούντσ τεντ παραδέχθηκε πως «το ηθικό των στρατευμάτω ν τα οποία συμμε­ τείχαν ήταν καταπληκτικά υψηλό κατά τη ν έ ­ ναρξη τη ς επίθεσης. Πίστευαν πράγματι ότι η νίκη ήταν δυνατή - αντιθέτω ς προς τους ανώ­ τερο υς διοικητές, οι οποίοι γνώριζαν τα γεγο­ νότα». Η ύστατη αναλαμπή τη ς γερμανικής επί­ θεσ ης έσβησε λίγο έξω από τη Μπαστόν, κα­ θώς στις αρχές Ιανουαρίου του 1945 οι Σύμμα­ χοι πέρασαν στην αντεπίθεση. Τα όνειρα του Χίτλερ ναυάγησαν, ενώ στα ανατολικά σύνο­ ρα το μουγκρητό των Σοβιέτ πλησίαζε επικίν­ δυνα. Η τελευτα ία εμφάνιση του Φύρερ στο Ανατολικό μέτωπο έγινε στις αρχές Απριλίου.

17

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι αξιωματικοί τη ς 9ης Στρατιάς που το ν εί­ δαν με άσπρα μαλλιά, κυρτωμένο κάι με το χέ­ ρι του να τρέμει, είπαν ότι «έμοιαζε με ένα φάντασμα που βγήκε από το ν τάφο». Λίγο με­ τά δήλωνε στον στρατηγό Χαϊνρίτσι: «Η πίστη και η ακλόνητη πεποίθηση για τη Νίκη θα ανα­ πληρώσουν όλα τα κενά. Κάθε διοικητής πρέ­ πει να είναι γεμά τος εμπιστοσύνη. Εσείς πρέ­ πει να σκορπίσετε αυτή τη ν πίστη στους στρατιώ τες σας... και αν εσείς είστε πεπει­ σμένος ότι αυτή η μάχη πρέπει να κερδηθεί, θα κερδηθεί δίχως άλλο».

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

•jß mm

Το χαρακτηριστικότερο γνώρισμα του Χίτ­ λερ ήταν η χωρίς όρια πίστη του πως η Θεία Πρόνοια του είχε εμπ ισ τευθεί τη ν πραγμάτω­ ση του μεγαλείου του γερμανικού λαού. Ο­ πως γράφει ο Σέλενμπεργκ, «αυτό το σημείο αποτελούσε και τη ν ιστορική του αποστολή, στην οποία και πίστευε ολόψυχα». Η δύναμη τη ς προσωπικότητάς του και η εξαιρετική δια­ λεκτική του ικανότητα του επέτρεπαν να θρια μβεύει με επιχειρήματα έτσι ώστε ακόμα και οι εξυπ νότεροι συνομιλητές του μπροστά του να χάνουν το ν προσανατολισμό των επιδιώξεών τους. Χαρακτηριστική είναι η αναφο­ ρά του υπασπιστή τού στρατάρχη Μπους, Εμπερχαρντ φον Μπράιτενμπουχ, μετά το ν πό­ λεμο. Ο Μπράιτενμπουχ κα τέθεσ ε ότι τον Μάρτιο του 1945 ο στρατάρχης Μπους, κατά­ κοπος και με λασπωμένη στολή, παρουσιάσθηκε στο Βερολίνο για να πει στον Φύρερ την αλήθεια χωρίς περιστροφές. Μ ετά από μία μόλις ώρα προσωπικής συνάντησης με το ν Χίτλερ ο Μπους επέστρεψ ε στον τομέα του ολότελα διαφορετικός, πιστεύοντας μάλι­ στα στην τελική νίκη. ΓΓ αυτόν το ν έμπειρο α­ ξιωματικό έφθασαν λίγα μόνο λεπτά τη ς ώρας για να πεισθεί από τα επιχειρήματα και τα μέτρα που έπρεπε να ληφ θούν για να σταθερο­ ποιηθεί το μέτωπο. Ο Χίτλερ θεω ρούσε πως ανήκε «στα κοσμοϊστορικά πλάσματα·» για τα οποία ο Χέγκελ έγραφε ότι επειδή είχαν μια αποστολή από τη Θεία Πρόνοια μπορούσαν να αγνοή­ σουν το υς ηθικούς κανόνες των κοινών θ ν η ­ τών. Δ εν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι όταν μι­ λούσε στο Μόναχο το ν Μάρτιο του 1936, είχε πει στο ακροατήριο που το ν παρακολουθού­ σε εκστασιασμένο: «Ακολουθώ τη ν οδό που μου όρισε η Θεία Πρόνοια, με τη βεβαιότητα ενός υπνοβάτη», Ο Χίτλερ πίστευε πολύ στη δύναμη του αίματος και τη ς κληρονομικότη­ τας. Δ εν αποδεχόταν τη μεταθανάτια ζωή, ενώ συχνά στους μονολόγους του απήγγελλε έναν στίχο από τη ν «Edda», μια παλαιά ισλαν­ δική φιλολογική συλλογή που κατά το ν ίδιο α­ ποτελούσε το ωμέγα τη ς γνήσιας Βόρειας Σο­ φίας: «Τα πάντα θα παρέλθουν, τίπ οτε δεν θα παραμείνει μετά το ν θάνατο, παρά μόνον ο θάνατος και η δόξα των νεκρών». Συνεπαρμένος από τα λόγια αυτά ο Φύρερ είχε φθάσει σε τέτο ιο σημείο ώστε τα τελευ τα ία χρόνια θεω ­ ρούσε το ν εαυτό του μεσσία της Γερμανίας και τη ς Ευρώπης ολόκληρης. Μ ετά το 1943, όταν το όνειρο τη ς τελικής νίκης φαινόταν ολοένα και πιο απόμακρο, η

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

δύναμη του Χίτλερ και η γοητεία που εξασκούσε άρχισαν να καταρρέουν. Την ίδια πε­ ρίοδο ο Γερμανός δικτάτορας άρχισε να πα­ ρουσιάζει τα γνωστά προβλήματα υγείας. Αρ­ χικά ήλθαν τα πρώτα συμπτώματα τη ς νόσου του Πάρκινσον, αργότερα οι ψυχοπαθολογικές εκρή ξεις που μετέβαλλαν το ν χαρακτήρα του. Ο Χίτλερ των δύο τελευταίω ν χρόνων του πολέμου δεν είχε καμία σχέση με το ν «’>ικητή» τη ς Πολωνίας, τη ς Νορβηγίας και της Γαλλίας. Ο Φύρερ του υπόγειου bunker τη ς Κα­ γκελαρίας μεταβλήθηκε σε ένα αδύναμο άρ­ ρωστο ανθρωπάκι, ήταν όμως το ίδιο παρορ­ μητικός και τραχύς όπως κατά τις η μ έρ ες του «πεζοδρομίου» πριν από τη ν άνοδό του στην εξουσία το ν Ιανουάριο του 1933. Στον στρατη­ γό Βάρλιμοντ λίγο πριν από τη ν αυτοκτονία του στο Βερολίνο (23 Απριλίου 1945) είχε πει: «Μπροστά πηγαίνει εκείνος που παρατάσσε­ ται με α νεξάντλητη δύναμη και ταυτόχρονα ε ­ π ιτίθεται όπως ένας τρελλός!». Τα λόγια αυτά ήταν φυσικό επακόλουθο τη ς ασθένειας που το ν ταλαιπωρούσε, αλλά και τη ς ολοκληρω τι­ κής ψυχικής του κατάρρευσης. Μόλις μια ε­ βδομάδα νωρίτερα, όταν 2.500.000 Σοβιετικοί στρατιώ τες με 41.600 πυροβόλα, 6.250 τεθω ­ ρακισμένα και 7.560 αεροπλάνα επ ιτέθηκαν ε­ ναντίον 44.630 Γερμανών τη ς Wehrmacht, 42.531 ανδρών τη ς Volkssturm, 12.500 Ευρω­ παίων SS και 3.532 παιδιών τη ς Χιτλερικής Νε­ ολαίας, από το υς οποίους οι μισοί ήταν άο­ πλοι, ζούσε με τη ν ψευδαίσθηση ότι η κατά­ σταση θα άλλαζε! Ο μεγάλος διανοητής Οσβαλντ Σπέγκλερ περιέγραψε από το 1934 κιόλας το ν Χ ίτλερ ως το ν άνθρωπο που κάνει ασυνείδητα να αποδί­ δει το έργο των εχθρώ ν τη ς Γερμανίας. Το εκ ­ πληκτικό είναι πως ο Σπέγκλερ προέβλεψε από τό τε τα μεγάλα λάθη του Φύρερ σε μια ε ­ ποχή (1933-34) που ο εθνικοσοσιαλισμός στη Γερμανία ήταν ακόμα στα σπάργανα. Φράσεις όπως «η Ιταλία δ εν είναι μεγάλη δύναμη παρά όσο τη ν κυβερνάει ο Μουσολίνι και είναι εξαιρετικά επικίνδυνο να συμμαχή­ σει κάποιος με αυτή τη χώρα αν δεν το έχει σ κεφθεί καλά» ή «Καμία επίθεση προερχόμε­ νη από τη Δύση δεν έχει π ιθανότητες επιτυ­ χίας εναντίον τη ς Σοβιετικής Ενωσης. Θα αποτύχει ό,τι κι αν συμβεί», έπρεπε να γίνουν δόγματα στην πολιτική σκέψη του Χίτλερ, που είχε α ρ κετές σ τιγμές διαύγειας. Καθώς προχωρούσε ο πόλεμος και οι Σύμ­ μαχοι κτυπούσαν τη ν πόρτα τη ς Γερμανίας, ο Φύρερ διατύπωσε ως εξή ς τις σκέψεις του για τη μελλοντική εξέλ ιξη του κόσμου: «Με τη ν ε ­ ξαφάνιση του Ράιχ και τη ν επικείμενη εμφ άνι­ ση του Εθνικισμού στην Ασία, στην Αφρική και ίσως στη Λατινική Αμερική, δύο μόνο μεγάλες δυνάμεις θα παραμείνουν αντιμέτω πες στον κόσμο: οι Ηνωμένες Π ολιτείες και η Ρωσία. Οι ιστορικοί και γεωγραφικοί νόμοι θα τις ανα­ γκάσουν να κάνουν μία στρατιωτική, οικονομι­ κή και ιδεολογική αναμέτρηση δύναμης. Είναι επίσης βέβαιο ότι και οι δύο α υτές δυνάμεις θα προσπαθήσουν να στηριχθούν στο μεγάλο έθνος τη ς Ευρώπης, στη Γερμανία». Ετσι έ­ βλεπε το μέλλον ο Χίτλερ και, όπως είπε ο ι­ στορικός Τρέβορ Ρόουπερ, «πρέπει να το πα­ ραδεχθούμε, το έβλεπε!». Εβλεπε πως η γη-

Στις αρχές του 1944 ο Χίτλερ είχε αρχίσει να εμφανίζει σημεία αυξημένης κόπωσης.

ραιά ήπειρος μπορούσε να κυριαρχηθεί από μια μεγάλη, τυραννική χερσαία δύναμη που θα έλεγχε τη Δυτική Ρωσία αξιοποιώντας τα αποθέματα τη ς Ασίας, σ υνδεδεμένη με τις νέ­ ες συγκοινωνίες που κατέστησαν τις παλαιές θαλάσσιες α υτοκρατορίες ξεπερασμένες. Ε­ βλεπε πως η νέα αυτή χερσαία δύναμη μπο­ ρούσε να βρει υποστήριξη σε όλο το ν κόσμο με το να προστατεύσει τους λαούς που αγωνί­ ζονταν για να απελευθερω θούν, ενώνοντας την κοινωνική με τη ν πολιτική επανάσταση. Ε­ βλεπε, πραγματικά, κάτι που έμοιαζε πολύ με τα πενήντα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στην Ευρώπη, όπου μια ρωσική τυραννία θα κυ­ ριαρχούσε στη μισή ήπειρο και η άλλη δύναμη (πέρα από το ν Ατλαντικό) θα κυριαρχούσε στην άλλη μισή. Ενα μήνα πριν από τον θάνατό του ο Χίτ­ λερ πραγματοποίησε έναν απολογισμό μιλώ­ ντας στον παλαιό του φίλο και υπουργό Εξο­ πλισμού Αλμπρεχτ Σπέερ: Η Γερμανία, είπε, δ εν είχε σταθεί άξιά του: ΓΓ αυτό ας κατα­ στρεφόταν. «Το μέλλον ανήκει μόνο στο δυ­ νατότερο ανατολικό έθνος». Για όσους αναρωτιούνται και θα αναρωτι­ ούνται αν ο Χ ίτλερ μπορούσε να είχε κερδίσει τον πόλεμο εφόσον τον είχε προκαλέσει ή του είχε επιβληθεί το 1938, η απάντηση ανή­ κει στη σφαίρα τη ς αβεβαιότητας. Ακόμα και αν είχε καταλάβει τη Μόσχα το ν χειμώνα του 1941 ή ξεσήκωνε τον αραβικό κόσμο, υπήρχαν τόσα δ ευ τερ εύ ο ντα προβλήματα και ένας πα­ ράγοντας που π άντοτε υποτιμούσε ο Γερμα-

είναι αλήθεια ότι εγώ ή οποιοσδήποτε άλλος στη Γερμανία θέλησ ε το ν πόλεμο του έτου ς 1939. Τον πόλεμο το ν θέλησαν και το ν προκάλεσαν οι πολιτικοί που ήταν εβραϊκής καταγω­ γής ή εξυπηρετούσαν εβραϊκά συμφέροντα. Εγώ έκανα πολλές προτάσεις για το ν περιορι­ σμό των εξοπλισμών (και οι μεταγενέσ τεροι δεν θα μπορέσουν να το παραγνωρίζουν αυτό επ' άπειρον) ώστε να μην είναι δυνατό να θ ε ­ ωρούμαι υπαίτιος αυτού του πολέμου. Ο ύτε επεθύμησα π οτέ μετά από το ν Πρώτο ατυχή Παγκόσμιο Π όλεμο τη ν κήρυξη ενός δ ευ τέ ­ ρου πολέμου εναντίον τη ς Αγγλίας και τη ς Α­ μερικής. 0 α περάσουν αιώνες, αλλά από τα ε ­ ρείπια των πόλεων και των μνημείων μας θα αναδίδεται αιωνίως το μίσος εναντίον του υ­ πεύθυνου λαού, στον οποίον οφ είλουμε όλα αυτά: το ν διεθνή ιουδαϊσμό και τους υποστηρικτές του ...». Την 1η Σεπ τεμβρίου 1939 ο Αδόλφος Χ ίτ­ λερ δήλω νε υπό τις επ ευφ ημ ίες των βο υ λευ ­ τώ ν το υ στο βήμα το υ Ράιχσταγκ: «Από σ ήμε­ ρα δ εν είμαι παρά ο πρώτος στρατιώ της του Γερμανικού Ράιχ. Φορώ για άλλη μία φορά τη στολή αυτή, που για μένα είναι η πιο ιερή και η πιο ακριβή. 0 α τη ν βγάλω όταν νικήσουμε ή θα πεθάνω με αυτήν». Π εντέμισυ χρόνια αργότερα θα άφηνε τη ν τελευ τα ία του πνοή μέσα στο μισογκρεμισμένο καταφύγιό του με τη ν ίδια στολή, όπως προφητικά είχε προβλέψει. Ενας Αγγλος ιστορικός είχε πει γι' αυτόν λίγο πριν ξεσπάσει η καταιγίδα του πο­ λέμου: «Ο Αδόλφος Χ ίτλερ π ροσέφερε στον λαό του αυτό το κάτι για το οποίο ζούσε και π έθαινε αδελφω μένα πέραν του ατομικού σ υμφέροντος. Και αυτό ακριβώς είναι το επι­ κίνδυνο ...».

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Η τελική πράξη του δράματος. Ο στρατηγός Γιόντλ και ο ναύαρχος Χάνς Γκέοργκ Φρίντεμπουργκ υπογράφουν στις 7Μ οϊου 1945, στο αρχηγείο του Αϊζενχάουερ στη Ρέμς, την άνευ όρων συνθηκολόγηση.

νός δικτάτορας, ένας παράγοντας που πολύ εύστοχα α νέφ ερε σε ανύποπτο χρόνο ο Ελλη­ νας πρωθυπουργός του «Οχι», Ιωάννης Μεταξάς: «Στο τέλο ς η Αγγλία θα κερδίσει το ν πό­ λεμο επειδή έχει στο πλευρό τη ς το υς Εβραί­ ους και τις Δημοκρατίες». Αλλωστε και ο Να­ πολέων κατέλαβε τη Μόσχα, αλλά ακολούθη­ σε το Βατερλώ. Το τέλο ς του Χίτλερ στο Βερολίνο ήταν αυτό που ο ίδιος από καιρό προετοίμασε, σκη­ νοθέτησ ε και τελικά υλοποίησε, ακολουθώ­ ντας τη ρήση του τελευτα ίου του πιστού Ιω­ σήφ Γκα ίμπ ελς:«... στους σκληρούς καιρούς που έρχονται τα παραδείγματα και οι πράξεις θυσίας θα είναι περισσότερο σπουδαία από

τους ανθρώπους». Επεσε όπως αυτός σχεδίασε και ονειρεύθηκε για τη ν περίπτωση που η επανάστασή του θα αποτύγχανε: μέσα στη βοή και στην εφιαλτική ατμόσφαιρα του βαγκνερικού λυκόφωτος, μέσα στις ριπές των πολυβόλων και στους ερειπωμένους τοίχους τη ς πρωτεύουσας του «χιλιόχρονου» Ράιχ που δεν έμ ελλ ε να διαρκέσει παρά δώδεκα μόλις χρόνια. Ακόμα και στις πιο σ κοτεινές και δύσκο­ λ ες ώρες τη ς ζωής του ο Χίτλερ ετοίμαζε για να αφήσει στις νεώ τερες γενιές και στην Ιστο­ ρία το ύστατο και σπουδαιότερο τεκμήριο του ανεξάντλητου μίσους που έτρ εφ ε για τους Ε­ βραίους, τη ν πολιτική του διαθήκη: «... Δεν

(1) Joachim C. Fest: HITLER, Propyläen Verlag, Berlin, 1973. (2) Werner Maser: ADOLF HITLER, Bechtle Verlag, Muenchen, 1971. (3) RiezlerKurt: TAGEBUECHER, AUFSAETZE, DOKUMENTE, hrsg. von KARL DIETRICH ERDMANN, Goettingen, 1972. (4) Karl Doenitz: MEIN SOLDATISCHES LEBEN, Verlag Deutscher Buchdienst, Muenchen, 1999. (5) Gisevius. Hans Bernd: BIS ZUM BITTEREN ENDE, 2 Bde, Zurich, 1946. (6) John Lukacs: ΠΕΝΤΕ ΗΜΕΡΕΣ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ, ΜΑίΌΣ 1940, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 2000. (7) Gert Buchheit: Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΝΟΣ ΔΕΚΑΝΕΩΣ, εκδ. ΔΙΣ/ΓΕΣ, Αθήναι, 1964. (8) Guderian Heinz: ERINNERUNGEN EINES SOLDATEN, Heidelberg, 1951. (9) John Pimlott: DIE WEHRMACHT, Kaiser Verlag, Klagenfurt, 1997. (10)Henric L. Wuermeling: AUGUST ’39, Ullstein Verlag, Berlin, 1989. (11) John Lukacs: Ο ΧΙΤΛΕΡ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, εκδ. Ενάλιος. (12) Bernd Negner: HITLERS POLITISCHE SOLDATEN. DIE WAFFEN-SS 1933-1945, Paderborn, 1982.

19

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΤΑ ΣΥΜΒΟΛΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΩΝ ΤΩ Ν Η Σ ΧΑ ΤΖΗ Δ Η Μ Η ΤΡΙΟ Υ , Μ.Α. Μ εσ αιω νολόγο ς Π ρ ό εδ ρ ο ς Κυπριακού Κ έν τρ ο υ Μ εσ α ιω νο λο γία ς και Ε ραλδικής Ε π ίτιμ ο Μ έλ ο ς του Εραλδικού Κ ο λλ εγίο υ τη ς Ισπανίας Μ έ λ ο ς το υ Δ Σ Εραλδικής και Γ εν εα λ ο γικ ή ς Ε τα ιρ εία ς Ελλάδος

ΤΟ ΕΜΒΛΗΜΑ ΠΟΥ ΕΦΕΡΕ 0 Μ ΕΣΑΙΩΝΙΚΟ Σ ΙΠΠΟΤΗΣ ΖΩΓΡΑΦΙΣΜΕΝΟ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΣΠΙΔΑ ΤΟΥ ΣΥΝ ΕΒΑΛΕ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩ ΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΣΗ ΤΟΥ ΤΟΣΟ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ, ΟΣΟ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΙΡΟ ΕΙΡΗΝΗΣ. ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΕΠΙΔΕΙΞΗΣ ΤΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ ΑΥΤΟΥ ΑΠΟΤΥΠΩΝΕ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΟΥ Η ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΠΟΓΟΝΟΥΣ ΤΟΥ, ΩΣ ΕΝΔΕΙΞΗ ΣΥΝΕΧΙΣΗΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ ΑΥΤΟΥ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΘΟΡΙΣΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΜΕΧΡΙ ΤΙΣ ΜΕΡΕΣ ΜΑΣ ΤΟΥ ΕΡΑΛΔΙΚΟΥ ΕΜΒΛΗΜΑΤΟΣ, ΘΥΡΕΟΥ Ή ΟΙΚΟΣΗΜΟΥ. Ο π ρίγκηπ ας τη ς Α χαίας, Λ ουδοβ ίκος της Β ο υ ρ γο υ νδ ία ς (1313-1316). Το οικόσημο το υ οίκου της Β ο υ ρ γο υ ν δ ία ς ψ έ ρ ε τα ι σ τη ν ασπίδα, σ το ν επ εν δ ύ τη και σ το ιπποκάλυμμα. Η π ροσ θήκη του θ υ ρ ε ο ύ τω ν Β ιλ λ α ρ δ ο υ ίν ω ν σ το άνω τε τ α ρ τη μ ό ρ ιο υπ οδηλώ νει τη ν επ ικυρ ια ρ χία του Λ ο υ δ ο β ίκ ο υ σ το Π ρ ιγ κ η π ά το μέσ ω της σ υ ζύ γ ο υ το υ Μ αώ . 0 π ρίγκηπ ας κ ρ α τά το λά β α ρ ο τη ς Αχαίας π ρο τη ς μ άχ ης τη ς Γ λ α ρ έν τζ α ς , το 1316, όπου ε ίχ ε α ντίπ α λο το ν Κ α τα λ α ν ό δ ιεκ δ ικ η τή το υ Π ρ ιγκ η π ά το υ Φ ερ δ ινά νδ ο της Α ρ αγω νίας, ιν φ ά ν τη τη ς Μ α γ ιό ρ κ α ς (πίν. του Σ τέλ ιο υ Ν ιγδ ιόπ ο υλου για τη "ΣΙ").

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

στρατιωτική αριστοκρατία που καθιέρωσε τον φεουδαλι­ σμό ως το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης στη Δυτική Ευρώπη, έλκει τις καταβολές τη ς από τα γερμανικά φύλα που μετα ξύ του 3ου και του βου μ.Χ. αιώνα κατέκλυσαν την Ευρώπη, κατέλυσαν την εξουσία τη ς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση και δημιούργησαν ανεξά ρτητα βασίλεια επί των ερειπίων της. Από τον 10ο αιώνα ε ­ δραιώνεται η άρχουσα τά ξη των ιπποτών με αποστολή τη ς την παροχή σ τρατιω τι­ κής υπηρεσίας στον επικυρίαρχο η γε­ μόνα, που εκπληρωνόταν μέσα από την α­ διάλειπτη εκπαίδευση στις π ολεμικές τέχνες. Για τον χριστιανό μεσαιωνικό ιππότη ο οπλισμός του συνέχιζε να έχει τη συμβολι­ κή σημασία που είχε για τους προκατόχους του π ολεμιστές των παγανιστικών γερμανι­ κών φύλων. Ανάμεσα στα όπλα του τη σπουδαιότερη θέση κατελάμβανε μαζί με το σπαθί και η ασπίδα. Στους Φράγκους και στους άλλους γερμανικούς λαούς η τε λ ε τή ενηλικίωσης των αρρένων γινόταν διά τη ς επίδοσης τη ς ασπίδας, ενώ η αναγόρευση του νέου βασιλιά γινόταν διά τη ς ύψωσής του πάνω σε αυτή. Η χρήση συμβόλων ζωγραφισμένων πάνω στις ασπίδες των πολεμιστών μάς είναι γνω­ στή από την αρχαιότητα, μέσα από αρ­ χαιολογικά ευρήματα, ιστορικά κείμενα, ακό­ μα και από τη μυθολογία. Επειδή η ασπίδα παρείχε στον πολεμιστή προστασία από τα ε­ χθρικά κτυπήματα, η σημασία που τη ς αποδι­ δόταν ήταν μεγάλη. Γι1 αυτό τον λόγο και η διακόσμησή τη ς με λατρευτικά, π ροστατευ­ τικά ή αποτροπαϊκά σύμβολα θ εω ρείτο ε ­ ξίσου σημαντική. Αυτό που διαφοροποιεί την εραλδική, ως την τέχνη αρχικά και τη ν επιστήμη μ ετέπ ειτα των οικοσήμων, από την απλή χρήση συμβό­ λων ζωγραφισμένων πάνω σε ασπίδες, είναι το ότι βασίζεται πάνω σε ένα σύστημα κληρονομικού δικαίου μέσα από το οποίο τα σύμβολα δεν χρησιμοποιούνται κατά βούλη­ ση, αλλά διέπονται από αυστηρούς κανόνες χρήσης και προπάντων κληροδοτούνται σε μέλη τη ς ίδιας οικογένειας.

Η

Β α νδ ο φ ό ρ ο ς του Μ α νο υήλ Κ αντα κο υ ζη νο ύ . δεσ π ότη το υ Μ ο ρ έα (1347-1380). Ο βαριά οπλισμένος σ κ ο υ τά το ς σ τα μ έσ α του 14ου αιώνα έ φ ε ρ ε το α υ το κ ρ α το ρ ικ ό έμ β λ η μ α σ το βά νδ ο και τον 9 υ ρ ε ό και το σ υμπ ίλημα τω ν Κ α ν τα κο υ ζη νώ ν σ το σ κ ο υ τά ρ ι (πίν. του Σ τέλ ιο υ Ν ιγδ ιόπ ο υλου για τη "ΣΙ").

Η ΔΗ Μ ΙΟ Υ ΡΓΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΩΝ ΟΥΡΕΩΝ Η εραλδική ή οικοσημολογία είναι άρρη­ κτα συνδεδεμένη με τον θεσ μό τη ς ιπ­ ποσύνης. Προέκυψε μέσα από τις πολεμικές συρράξεις του Μεσαίωνα κατά τον 12ο αιώνα και άνθισε μετα ξύ του 13ου και του 14ου αι­ ώνα, τη ν εποχή που καλείται χρυσός αιώνας τη ς ιπποσύνης. Στην ελληνική γλώσσα η λέξη θ υρ εό ς υποδηλώνει ένα έμβλημα μέσα σε περίγραμ­ μα ασπίδας - καλούμενο και σήμα - που αναρτάται στην είσοδο τη ς σκηνής ενός στρατιωΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Το λά β α ρ ο μ ε το οικόσημο το υ δούκα του Ε διμ β ούργου Φίλιππου, πρίγκηπα τη ς Ελλάδας και τη ς Δ α ν ία ς και βασιλικού σ υζύγου τη ς Α γγ λία ς, φ έ ρ ε ι στα τετα ρ τη μ ό ρ ια που το α π α ρ τίζο υ ν κ α τά σειρ ά π ρ ο τε ρ α ιό τη τα ς : σ το πρώ το τον βασιλικό θ υ ρ ε ό τη ς Δ α ν ία ς , ως π ρίγκηπ ας τη ς δ υ ν α σ τεία ς Σ λέσ β ιχ-Χ ό λσ τα ίν Ζό ντερμ π ουρ γκ-Γκλύξμπ ουρ γκ (Schlesw igHolstein-Sonderburg-G lucksburg), σ το τ έ τ α ρ το το π ο λεό σ η μο του Ε διμ β ο ύ ρ γο υ (το Δ ο υ κ ά το α π ο τε λ ε ί προσωπικό το υ φ έο υδο), σ το δ ε ύ τε ρ ο το ε θ ν ό σ η μ ο του Β α σ ιλείο υ τη ς Ε λλάδας, ως ε ξ α ρ ρ εν ο γο ν ία ς π ρίγκηπας τη ς Ελλάδας από το ν π α τέρ α του πρίγκηπα Α νδ ρ έα , και σ το τρ ίτο τον θ υ ρ ε ό το υ οίκου Μ π ά ττεν μ π ερ γ κ (B atten berg, στα α γ γ λ ικ ά M o u n tb atte n ) ως ε κ θ η λ υ γ ο ν ία ς π ρίγκηπ ας το υ οίκου α υ το ύ από τη μ η τέ ρ α του πριγκήπισσα Αλίκη.

22

τικού διοικητή, στο υπέρθυρο ενός πύργου ή τη ς οικίας ενός ευγενούς. Αυτό το σύστημα συνεχίζεται μέχρι τις μ έρ ες μας με την ανάρ­ τηση θυρεώ ν στην είσοδο πρεσβειών, κυ­ βερνείων κλπ. Ο θ υρ εό ς ως βασικό στοιχείο του εξοπ λι­ σμού ενός ιππότη διαφαίνεται στις λα­ τινογενείς γλώσσες από την ταύτιση του όρου με τη λέξη ασπίς. Το λατινικό scutum (scudo, escudo, escutcheon, ecu), που σημαίνει ασπίδα, προέρχεται από τη ν ελληνική λέξη σκύτος (δέρμα με το οποίο καλυπτόταν η ασπίδα και πάνω στο οποίο ζωγρα­ φίζονταν τα εμβλήματα), σκουτάρι κατά τους Βυζαντινούς. Κατά παρόμοιο τρόπο ο όρος τα υ τίζετα ι και με τον εξοπλισμό, τα άρματα του πολεμιστή (les armes, the arms, las armas, das Wappen) ή ακόμα και με τον επενδύτη που έφ ερ ε ο ιππότης πάνω από την πανοπλία του και ο οποίος ήταν ε ξ ολοκλήρου διακοσμημένος με τον θ υ ρ εό του (coat of arms). Αρχικά θ υ ρ εό έφ εραν μόνο οι βα­ σιλείς και οι επικυρίαρχοι φεουδάρχες, δούκες και κό μη τες, τη ς χριστιανικής μεσαιωνικής Δύσης. Από τον 13ο αιώνα και ε ξή ς θ υ ρ εο ύ ς έφ ερα ν πλέον όλοι οι βαρώνοι και βασάλοι ιππότες. Κατά την τε λ ε τή του χρίσματος ο νέος ιππότης λάμβανε μαζί με το σπαθί και τα χρυσά σπιρούνια και μια α­ σπίδα με ζωγραφισμένο πάνω τη ς τον θ υρ εό του. Η εραλδική έλκει την προέλευσή τη ς από τη ν αναγκαιότητα τη ς αναγνώρισης εχθρών και φίλων στο πεδίο τη ς μάχης μέσω τη ς χρή­ σης συγκεκριμένων συνδυασμών χρωμάτων και εμβλημάτω ν, εφόσον η χρήση, από τους δυτικοευρωπαϊκούς μεσαιωνικούς στρατούς, πανομοιότυπων πανοπλιών και π ερικεφ αλαι­ ών που κάλυπταν ε ξ ολοκλήρου το πρόσωπο καθιστούσε αδύνατη την αναγνώριση ενός α­ τόμου. Κάθε φεουδάρχης παρέτασσε στη μάχη την προσωπική του στρατιωτική μονάδα, τη λόγχη. Οι ακόλουθοί του, έφιπποι ή πεζοί, έ ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

πρεπε να βρίσκονται συνεχώς συγκεντρω ­ μένοι και να πολεμούν κοντά στον κύριό τους και να του παρέχουν προστασία. Οσο καλύτε­ ρη οπτική επαφή είχαν μαζί του τόσο ευκολό­ τερ α μπορούσαν να τον ακολουθούν μέσα στον ορυμαγδό τη ς μάχης στην κατεύθυνση

Το οικόσημο του π ρίγκηπ α Ιω άννη Α ρκσδίου Λ ά σ κα ρ η Κ ομνηνού π αρ ουσ ιά ζει τον χρ υσ ό δ ικ έ φ α λ ο α ε τό επ ί ερ υ θ ρ ο ύ π εδίου φ έρ ο ν τα επ ί του σ τή θ ο υ ς του θ υ ρ ε ίσ κ ο μ ε τα χ ρ ώ μ α τα το υ οίκου τω νΛ σ σ κ α ρ ιδ ώ ν. Ο θ υ ρ ε ό ς είν α ι το π ο θ ετη μ έν ο ς επ ί του σ τα υ ρ ο ύ του Τάγματος του Αγίου Ε υ γενίο υ τη ς Τραπ εζούντας, του οποίου ο π ρίγκηπας είν α ι η γ εμ ό ν α ς και φ έ ρ ε ι το δ ιά δ η μ α μ ε σ κούφ ο το υ μ εγ ά λ ο υ π ερ ιδ ερ α ίο υ του Τάγματος. Το σ ύνο λο β ρ ίσ κ ετα ι ε ν τό ς η γεμ ο νικ ο ύ μ α νδ ύ α και φ έ ρ ε ι επ ί τη ς κο ρ υ φ ή ς το β υ ζα ν τιν ό σ τέμ μ α (Εραλδικό Α ρ χείο Μ α δ ρ ίτη ς).

που α υτός επ έλεγε, να προελαύνουν και να οπισθοχωρούν μαζί του. Οι ιπποκόμοι έπρεπε να παρακολουθούν τις κινήσεις του και να τον εφοδιάζουν με οπλισμό και νέο άλογο όταν αυτο ήταν αναγκαίο. Το πλέον εμφ α νές μέρος στην εξάρτυση ενός έφιππου πολεμιστή του 12ου αιώνα, από όπου και θα μπορούσε εύκολα να αναγνωρι­ στεί στο πεδίο τη ς μάχης, ήταν η ασπίδα του, η οποία ήταν αρκετά ευ μ εγ έθ η ς - αμυγδαλόσχημη νορμανδικού τύπου - ώστε να προφυλάσσει την ακάλυπτη πλευρά του ιππέα από τον ώμο μέχρι τις φ τέρ νες. Ετσι η α­ σπίδα έγινε ο φορέας του θυρεού που παρέμεινε αναλλοίωτος μέχρι σήμερα. Από τα μέσα του 13ου αιώνα ο θ υ ­ ρεός διακοσμούσε, εκτό ς από την α­ σπίδα (που είχε λάβει πλέον τριγω νι­ κό σχήμα), και τον επενδύτη που φορούσε ο ιππότης πάνω από την πανοπλία του και επ εκτεινό τα ν ακό­ μα και στο ιπποκάλυμμα του αλόγου του, το οποίο εκτό ς από την προστα­ σία που παρείχε στο άλογο καθιστούσε την αναγνώριση του ιππέα ακόμα πιο εύκολη από τους ακολούθους του. Πολ­ λά δείγμα τα αυτού του εραλδικού συστή­ ματος μας παρέχουν μεσαιωνικες σφραγί­ δες, στις οποίες οι ιππότες απεικονίζονται να επελαύνουν έφιπποι με πλήρη πολεμική ε­ ξάρτυση. Για σκοπούς καλύτερης σήμανσης ο θ υ ­ ρεός μ ετα φ έρ θ η κε και στο λάβαρο του ιππό­ τη, τετράγω νου σχήματος, που το εφ ερ ε ενας επ ίλεκτος ιππέας τη ς ακολουθίας του, ο βανδοφόρος. Αποστολή του βανδοφόρου ή­ ταν να καλπάζει δίπλα στον κύριό του, ώστε ο θ υ ρ εό ς του να διακρίνεται από ακόμα μεγα­ λύτερη απόσταση και να λειτουρ γεί καθοδηγητικά κατά τη μάχη. Μόνο οι ιππότες φεου­ δάρχες που οι οικονομικές τους δ υνα τό τητες τούς επέτρεπαν τον εξοπλισμό αξιόμαχης ακολουθίας είχαν το δικαίωμα να φέρουν λά­ βαρο με τον θ υ ρ εό τους και ονομάζονταν ιπ­ π ότες βανδοφόροι (chevalier banneret, knight banneret), έναντι των βασάλων ιπποτών χωρίς

Σ ύ μ π λ ε γ μ α θ υ ρ ε ώ ν κ υ ρ ιό τη τα ς του 15ου αιώνα σ το κ ά σ τρ ο του Κ ολοσσίου, που υπ ή ρ ξε το δ ιο ικη τικό κ έ ν τρ ο (Μ εγά λη Κ ο μ α ν τα ρ ία ) του Τά γματος το υ Αγίου Ιω άννη τω ν Ιερ οσ ολύμ ω ν σ τη ν Κύπρο. Α ν α λ ύ ετα ι ως ε ξ ή ς : σ το κ έ ν τρ ο β ρ ίσ κ ετα ι το ο ικόσημο του βασιλικού οίκου τω ν Λ ο υ ζ ιν ια ν ώ ν τη ς Κύπρου, ως επ ικυριάρχου το υ Τάγματος σ το φ έο υ δ ο , δ εξιά και α ρ ισ τερ ά οι θ υ ρ ε ο ί τω ν π ρώ ην και νυν μ εγ ά λ ω ν μ α γ ίσ τρ ω ν του Τάγματος, οι οποίοι φ έ ρ ο υ ν το ν σ τα υ ρ ό το υ Τάγματος εν σ ω μ α τω μ έν ο σ το ν ο ικ ο γενεια κ ό το υ ς θ υ ρ ε ό σ τα τιμ η τικ ά τε τα ρ τη μ ό ρ ια (1ο και 4ο). Από κάτω β ρ ίσ κ ετα ι το προσωπικό οικόσ ημ ο το υ τα ξιά ρ χ η του Τά γματος σ τη ν Κύπρο. Π αρ ομ οίο υ τύπ ου ερ α λ δ ικ ά σ υ μ π λ έγμ α τα α π α ντώ ντα ι σ τη Ρόδο.

ακολουθία (bachelier, knight bachelor) που υπη­ ρετούσαν στη φρουρά λαϊκών ή κληρικών φεουδαρχών και (ενώ έφεραν τα δικά τους οι­ κόσημα στην εξάρτυσ ή τους) ακολουθούσαν στη μάχη το λάβαρο του επικυριάρχου τους. Επειδή τα μεσαιωνικά πεδία μαχών χρη­ σίμευαν στους ιππότες των αντιπάλων στρατοπέδων και για να λύνουν και τις μεταξύ τους διαφορές, ο θ υρ εό ς ήταν και το καθορι­ στικό μέσο τη ς επιλογής των στόχων. Ισχυροί φεουδάρχες πήγαιναν στη μάχη ακολουθούμενοι από τους γιούς τους, που ε ­ πίσης ως ιππότες έφ εραν τις ίδιες εραλδικές σημάνσεις με τον πατέρα τους και όλοι μαζί συντάσσονταν κάτω από το λάβαρο με το έ μ ­ βλημα του οίκου τους. Ετσι ο προσωπικός θ υ ­ ρεός του ιππότη άρχισε να λαμβάνει ευρ ύτερ η έννοια ως το έμβλημα ενός φεουδαρχικού οίκου, ένα οικόσημο που φ ερ ότα ν από όλα τα μέλη του και κληροδοτείτο και στις επ ερχόμενες γενεές.

Ο ΣΥ Μ Β Ο Λ ΙΣΜ Ο Σ ΚΑΙ Η ΣΥΝΘ ΕΣΗ ΕΝΟΣ Ο ΙΚΟ ΣΗΜ Ο Υ Η εραλδική ακολουθεί σ υγκεκρι­ μένους κανόνες εφαρμογής και ορολογίας. Οι χρωματισμοί που χρη­ σιμοποιεί ονομάζονται χρώσεις. Α υτές αποτελούνται από χρώματα (ερυθρό, μέλαν, κυανούν, πορφυρούν, πράσινο) και μέταλλα (χρυσό και αργυρό, που αντικαθιστώντο από το κίτρινο και το λευκό αντίστοιχα λόγω του υψηλού κόστους των με­ ταλλικών επιχρώσεων). Η επιφάνεια τη ς ασπί­ δας ονομάζεται πεδίο. Πάνω σε αυτό το π ο θ ε­

το ύντα ι οι χρώσεις. Ο κανόνας απαιτεί να μην τοπ οθετείτα ι χρώμα πάνω σε χρώμα ή μ έτα λ­ λο πάνω σε μέταλλο, αλλά πάντοτε να συνδυάζεται χρώμα με μέταλλο. Μοναδική ε ­ ξαίρεση στον κανόνα αποτελούσε ο θ υρ εό ς του σταυροφορικού βασιλείου τη ς Ιερουσα­ λήμ, που έφ ερ ε χρυσό "ιεροσολυμίτικο" (πενταπλό) σταυρό πάνω σε αργυρό πεδίο και στον οποίο με την ανάμιξη των δύο ευγενών μετάλλω ν συμβολιζόταν η ξεχωριστή θέση

Το οικόσ ημο τη ς ο ικ ο γένεια ς Κ αρύδη από τ η ν Κ εφ α λλ η νία α ν ή κ ει σ τα φ α νερ ά οικόσημα, ε φ ό σ ο ν η κ αρ υδιά που φ έρ ει είν α ι και η α λλη γο ρ ικ ή έκ φ ρ α σ η του ονό μ α το ς τη ς ο ικ ο γένεια ς.

του βασιλιά-προστάτη του Παναγίου Τάφου μέσα στον χριστιανικό δυτικό κόσμο. Η μη ανάμιξη χρώ ματος με χρώμα ή μ ε­ τάλλου με μέταλλο δεν είναι τυχαία. Πηγάζει από την αναγκαιότητα ελέγχου των κινήσεων των φιλίων και των εχθρικών βάνδων από τον αρχηγό του σ τρατεύματος κατά τη μάχη, μ έ­ σα από ταχεία οπτική σύλληψη από μεγάλες αποστάσεις και με μεγάλες τα χ ύ τη τες, κάτι που επιτυγχάνεται με την αντίθεση μετα ξύ σκούρου και φωτεινού χρώματος στα οικόση­ μα των ιπποτών. Οι χρώσεις επίσης διαδραματίζουν ση­ μαντικό ρόλο στην αναγνώριση ενός ατόμου που συμβολίζεται με ένα οικοσήμο, από την άποψη ότι παραστάσεις χαραγμένες ή σκαλι­ σ μένες σε πέτρα, μάρμαρο, μέταλλο ή ξύλο που στερούνται χρωματισμών μπορεί να είναι παραπλανητικές ως προς την αναγνώριση του ατόμου. Δηλαδή ένας θ υ ρ εό ς που απεικονί­ ζει ένα κάστρο μπορεί να φ έρ ετα ι από άσχε­ τ ε ς μ ετα ξύ τους οικογένειες, αλλά οι χρώσεις που χρησιμοποιούνται συγκεκριμενοποιούν την κάθε περίπτωση. Για παράδειγμα οι Τζουστινιάνι (Giustiniani) τη ς Γένοβας και τη ς Χίου "έφεραν" αργυρό κάστρο σε ερυθρ ό πεδίο, ενώ χρυσό κάστρο σε ερυθρ ό πεδίο έφ εραν οι βασιλείς τη ς Καστίλης. Τα κεντρικά θ έμ α τα των θυρεώ ν επιλέγονταν από το ζωικό και το φ υ τι­ κό βασίλειο (ζώα, ψάρια, πτηνά, δένδρα, άνθη), από τα ουράνια σώμα­ τα (ήλιος, ημισέληνος, άστρο), από στρατιωτικά εξα ρ τήμ α τα ή εγκα τα ­ στάσεις (κάστρο, σπαθί, λόγχη, ρό­ παλο), αλλά μπορούσαν και να αποτελούνται από απλούς συνδυα­ σμούς χρωμάτων. Τα πλέον δια­ δεδομένα εραλδικά μοτίβα είναι το λιοντάρι, σύμβολο ισχύος, και ο σταυ­ ρός, σύμβολο τη ς πίστης, τα οποία συναντούμε σε πληθώρα παραλλαγών. Ο κρίνος, σύμβολο τη ς Παναγίας, διακόσμησε τον θ υρ εό των Καπετιδών τη ς Γαλλίας, ο α ετό ς ως ρωμαϊκό αυτοκρατορικό σύμβολο φ ερ ότα ν από τους αυτοκράτορες τη ς Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι λεοπαρδάλεις του οίκου των Π λανταγενέτω ν έγιναν το βασιλικό σύμ­ βολο τη ς Αγγλίας, ενώ λέοντα που εφορμά έ ­

23

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

φεραν στον θ υ ρ εό τους οι βασιλείς τη ς Σκω­ τίας και τη ς Λεόν. Μ ερικά οικόσημα ονομάζονται φανερά, διότι φανερώνουν με το έμβλημά τους το όνομα του κατόχου τους. Η βενετσιάνικη οικογένεια Πόλο, τη ς οποίας επιφανές μέλος ήταν ο διάσημος π εριηγητής Μάρκο Πόλο, στο οικόσημό τη ς φ έρ ει τρ εις ό ρνιθες (polo), οι άρχοντες ντέλλα Σκάλα (della Scala) τη ς Βερόνα μια αργυρή σκάλα (scala) σε ερυθρό πεδίο και η ζακυνθινή οικογένεια Σολωμού έναν σολωμό.

24

ΤΟ Ο ΙΚΟ ΣΗΜ Ο Ω Σ ΣΥΜ ΒΟ ΛΟ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Αρχικά κάθε ιππότης υιοθετούσε το προσωπικό του έμβλημα, που στη συνέχεια το έφ εραν και οι απόγονοί του. Η πληθώρα των οικοσήμων στη χριστιανική Δύση είχε ως επα­ κόλουθο πολλές οικογένειες να υιοθετούν εν αγνοία τους ταυτόσημους θυρεούς Αυτό το πρόβλημα δημιούργησε κατά τον 14ο αιώνα την ανάγκη θεσ μοθέ τησης του εθίμου, καθώς μέσω του θυρεού αντιπροσωπεύεται άμεσα ένα άτομο. Η παρουσία του οικοσήμου υποκαθιστά την παρουσία του ατόμου και η χρήση του από κάποιον άλλο είναι σαν να χρησιμοποιεί κά­ ποιος το όνομα άλλου.

Σ φ ρ α γ ίδ α του Φιλίππου ντε Κ ο υ ρ τεν α ί (Philippe de Courtenay), τιτο υ λ ά ρ ιο υ Λ α τίνο υ α υ το κ ρ ά το ρ α τη ς Κ ω νσ τα ντινούπ ολης. Ο α υ το κ ρ ά το ρ α ς εμ φ α ν ίζ ε τα ι έφιππος και φ έ ρ ε ι σ τη ν ασπίδα το υ κα ι σ το υπ οκάλυμμα το ν Θ υρεό τω ν Λ α τίν ω ν α υ το κ ρ α τό ρ ω ν. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ως πρώτη πραγματεία περί εραλδικής θ εω ρείτα ι το έργο του Μπάρτολους του Σαξοφερράτο (Bartolus de Saxoferrato, 13131357), συμβούλου του Γερμανού αυτοκράτορα Καρόλου Δ 1, "Π ραγματεία περί Εμβλημάτων και Θυρεών" (Tractatus Bartoli de Insigniis et Armis). Το φεουδαρχικό δίκαιο αναγνώριζε κάθε κυρίαρχο ηγεμόνα ως πηγή τιμών (tons honorum). Κατά τον ίδιο τρόπο που δημιουργούσε και απ ένεμε τίτλους, αξιώμα­ τα και φέουδα, απ ένεμε και τα οικόσημα. Η απονομή ενός οικοσήμου γινόταν διά διπλώ­ ματος (letters patent) και αυτό θ εω ρ είτο φ εου­ δαρχική κτήση για τον αποδέκτη του, με κληρονομικό δικαίωμα. Ηταν τέτο ιο το κύρος που επ έφ ερε στον κάτοχό του ένας θ υρ εό ς ώστε άτομα εκ τό ς τη ς τά ξη ς των ευγενών

Σ τ ο λά β α ρ ο μ ε τον θ υ ρ ε ό τη ς Β ε ν ε τία ς α π εικ ο ν ίζετα ι έν α ς χ ρ υ σ ό ς π τερ ω τό ς λ έ ο ν τα ς - βιβ λικ ό ς συμ βολισ μ ός για το ν Ε υ α γ γ ε λ ισ τή Μ ά ρ κο , π ολιούχο τη ς Β εν ε τία ς - σ ε ε ρ υ θ ρ ό πεδίο. Ο λ έ ο ν τα ς κ ρ α τά το ε υ α γ γ έ λ ιο του Αγίου Μ ά ρ κο υ και α τε ν ίζ ε ι τ η ν π όλη τη ς Β εν ε τία ς .

προτιμούσαν να λάβουν για υπηρεσίες τους προς το στέμμα - συνήθως οικονομικής φ ύ­ σης - θ υ ρ εό αντί άλλης ανταμοιβής, γινό­ μενοι θυρεοφόροι (ecuyer, squire). Τα λόγια του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΑ' τη ς Γαλλίας κατά την απονομή οικοσήμου προς τον οίκο των Μεδίκων το 1465 είναι ενδεικτικά: "Σας απονέ­ μουμε το παρόν οικόσημο προς δική σας χρή­ ση για οπουδήποτε και έναντι οποιουδήποτε θεω ρή σ ετε σκόπιμο, τόσο σε ειρήνη, όσο και σε πόλεμο....“. Με το πέρασμα των γενεώ ν διάφοροι οίκοι δημιούργησαν κλάδους που κυ­ ριάρχησαν σε ξεχω ριστές κτήσεις. Η επιστήμη τη ς εραλδικής επιτάσσει κάθε οικογενειακός κλάδος, ο οποίος επιτυγχάνει να επ ιβληθεί ως φεουδαρχικός, να φ έρ ει ση­ μάνσεις επί του βασικού θ υ ­ ρεού, ώστε να διαφοροποιείται από τον κυρίως κορμό που συνεχίζει να φ έρ ει το βασικό οικόσημο. Ακόμα και τα αναγνωρισμένα νόθα παιδιά ευγενώ ν έφ εραν τη σήμανση του νόθου επί του πατρικού θ υ ­ ρεού. Κόρες οι οποίες ήταν κληρονόμοι έφ ερα ν επίσης το ν θ υ ρ εό του οίκου τους, υποδη­ λώνοντας την ατομική τους κυριαρ­ χία πάνω σε ένα φέουδο. Ο γάμος με μια κληρονόμο παρείχε το δικαίωμα τη ς συγχώνευσης του θυρεού τη ς γυναίκας με το οικόσημο του συζύγου, υποδηλώνοντας με

αυτό τον τρόπο ότι ο συγκεκριμένος άρ­ χοντας είχε την κυριαρχία επί τη ς κτήσης της συζύγου του, ως άρχοντας δικαιώματι γυναικός (de iure uxoris). Αξιώσεις σε τίτλους και κτήσ εις α­ πεικονίζονταν πάνω στο οικόσημο του διεκδι­ κητή, ο οποίος π ροσ έθετε στον θ υ ρ εό του και τον θ υ ρ εό τη ς άλλης οικογένειας μέσω της οποίας διεκδικούσ ε τίτλο ή κτήση. Χ αρακτη­ ριστικά παραδείγματα θυρεού αξίωσης μας παρέχει το οικόσημο των βασιλέων τη ς Αγ­ γλίας, που από τον 14ο αιώνα ενσωματώνουν στο οικόσημό τους (τρεις χρυσές λεοπαρδάλεις σε ερυθρ ό πεδίο) τον θ υ ρ εό τη ς Γαλλίας (κυανό πλήρες χρυσών κρίνων) ως δ ιεκδ ικη ­ τέ ς του γαλλικού θρόνου. Τι γινόταν όμως όταν ένας π ατέρας με τους γιούς του, που όλοι έφ ερα ν το ίδιο οικό­ σημο με τη διαφοροποίηση του κλάδου τους, στη μάχη έφ εραν πανομοιότυπο θ υρ εό; Η ε ­ πιστημονική προσέγγιση τη ς εραλδικής λέει ότι οι επιμέρους ατομικές διαφοροποιήσεις υπεισέρχονται στο λοφίο επί τη ς π ερικεφ α­ λαίας του ιππότη. Γι1 αυτό βλέπουμε τα οικοσημολογία του 14ου αιώνα να κατα­ χωρούν τους θυρ εούς σε συνδυασμό με το κράνος που φ έρ ει στην κορυφή του λοφίο, με το οποίο και καθορίζεται το συγκεκριμένο πρόσωπο. Σε μια εποχή που η γραφή και η ανάγνωση ήταν προνόμιο λίγων, η σφραγίδα με το οικόσημο ενός άρχοντα ήταν αναγκαία πάνω σε κάθε έγγραφο, έτσι ώστε μέσω αυτού ο παραλήπτης να βεβαιώ νεται για την προέλευση του εγγράφου. Κατά τον ίδιο τρόπο το λάβαρο με το οικόσημο κυμάτιζε στο κάστρο κάθε άρχοντα ενόσω βρισκόταν μέσα σε αυτό, σε ένδειξη κατάληψ ής του από το ν ίδιο, και υποστελλόταν κατά την αναχώ­ ρησή του. Κατά τις π εριοδείες, όταν μ ετεκινείτο από κατάλυμα σε κατάλυμα, το οικόση­ μό του κρεμόταν από το μπαλκόνι για να δείχνει την κυριαρχία του στον χώρο όπου βρισκόταν. Ακόμα και όταν βρισκόταν στη θάλασσα το λάβαρό του κυμάτιζε από ένα κα­ τά ρ τι του πλοίου, υπάρχουν δε περιπτώσεις που σε ιδιόκτητα πλοία ολόκληρο το πανί ή ­ ταν ζωγραφισμένο με το οικόσημό του. Από το δ εύ τερ ο μισό του 13ου αιώνα οι εύποροι φ εουδάρχες άρχισαν να επιδεικνύουν το οι­ κόσημό τους και πάνω στους ακολούθους τους - συνήθως έφ εραν κεντημένο έναν θυρεϊσκο στο στήθος τους. Μια τέτο ια περίπτω­ ση μας π αραθέτει ο άρχοντας Ιωάννης του Ζουανβίλ, σ τρατάρχης τη ς Κομπανίας (Jean sire de Joinville, seneschal de Champagne), που συνόδευσε τον Λουδοβίκο Θ 1τη ς Γαλλίας, τον Αγιο, στην έκτη Σταυροφορία και ο οποίος πε­ ριγράφει στο χρονικό του "Ιστορία του Αγίου Λουδοβίκου" (Histoire de Saint Louis) με τα ε ­ ξής λόγια το πλοίο και την ακολουθία του Ιω­ άννη ντ'Ιμπ ελέν (Jean d'lbelin), κόμη τη ς Γιάφφα κατά την απόβαση των σταυροφόρων στην Αίγυπτο το 1249: “Ηταν αυτός που αποβι­ βάστηκε με τη ν ύψιστη μεγαλοπρέπεια, κα­ θ ό τι η γαλέρα του ήταν ζωγραφισμένη και από μέσα και από έξω με ασπίδες που έ φ ε ­ ραν τον θ υ ρ εό του, που είναι χρυσός με ερ υ ­ θρό πεπλατυσμένο σταυρό. Η γαλέρα του εί-

χε τουλάχιστον 300 κωπηλάτες που ο καθένας τους έ φ ερ ε α­ σπίδα και επισείοντα επί τη ς λόγχης με τον θ υρ εό του κό­ μη". Σε επίσημες τε λ ε τ έ ς του κράτους τα οικόσημα ήταν κεντημένα στους μανδύες των φεουδαρχών και των συζύγων τους. Μ εγάλη σημασία αποδι­ δόταν και στη διακόσμηση των ταφικών μνημείων των ιπποτών με θυρ εο ύς, ώστε να φαίνεται ποιος είναι ενταφιασ μένος στο σ υγκεκριμένο σημείο. Ακόμα και η έκπτωση ενός ιππότη από το αξίωμά του είχε τον αντι­ κατοπτρισμό τη ς στον θ υρ εό του. Κατά την τε λ ε τή διαπό­ μπευσής του η ασπίδα του αναρτάτο αντεστραμμένη, ε ­ πειδή κάθε αντιστροφή συμ­ βόλου παραπέμπει σε μείωση και προσβολή αυτού που συμ­ βολίζει.

ΤΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΜΑ ΤΩΝ ΕΡΑΛΔΩΝ Η πολυπλοκότητα και η ποικιλομορφία που αναπτύχθη­ καν βαθμιαία με τη χρήση τη ς εραλδικής σε όλο το φάσμα τη ς κοινωνικής δρασ τηριότη­ τας του Μεσαίωνα κατέστησαν επιτακτική την ανάγκη πρόσληψης ειδικών μελετητώ ν, οι οποίοι θα μπορούσαν να ελέγχουν και να αποκωδικοποιούν το όλο σύστημα που συνε­ χώς μεταβαλλόταν μέσα από επιγαμίες μ ετα ­ ξύ οίκων ευγενώ ν και δυνασ τικές αξιώσεις σε φέουδα και τίτλους. Οι ειδικοί αυτοί ονομάζονταν εράλδοι. Οι ιπποτικοί αγώνες στη φεουδαρχική Δύση, στους οποίους λάμβανε μέρος πληθώ­ ρα ιπποτών από κατά καιρούς αντιμαχόμενες παρατάξεις, δημιούργησαν την επιπρόσθετη ανάγκη ελέγχου-αναγνώρισης αυτών, τη ς γνησ ιότητας των τίτλων, τη ς γενεαλογίας και τω ν θυρεώ ν τους. Ετσι οι εράλδοι ανέλαβαν και τη διοργάνωση, τη ν εποπτεία και τη διαι­ τησία των ιπποτικων αγωνων. Η λ έξη εράλδος (herauf, Herold, herald, heraldo) προέρχεται από τη μεσαιωνική γ ερ ­ μανική λ έξη hariwald (ίΐ8Π=στρατός + w altan=öioiK ü)). Αν και ο άνθρωπος αυτός δεν φαίνεται να είχε ποτέ διοικητικά καθήκοντα, η θέση του ήταν στην κεφαλή μιας στρατιω τι­ κής μονάδας. Ηταν ο κήρυκας και ο α γγελιο­ φόρος του αρχηγού του σ τρατεύματος, αλλά και ο κομιστής μηνυμάτων μετα ξύ των αντι­ πάλων στρατοπέδων. Η κοινωνική θέση των υψηλόβαθμων ε υ ­ γενών του Μεσαίωνα τους υπαγόρευε την ε ­ πικοινωνία διά μέσου αντιπροσώπου. Ετσι την επιλογή αντιπάλων στις κονταρομαχίες την πραγματοποιούσε ένας εράλδος, ο οποίος έ ­ φ ερ ε στο χιτώνιο τον θ υ ρ εό του κυρίου του ώστε να αναγνωρίζεται ποιον εκπροσωπεί. Ολοι οι σ υμ μετέχο ντες ιππότες στους αγώ­

Ε κ κλησ ια σ τική ερ α λ δ ικ ή σ τη Μ ονή Γκέρσς (S tift G eras) σ τη ν Α υ σ τρ ία . Ο θ υ ρ ε ό ς του εκ κλ η σ ια σ τικ ο ύ φ έο υ δ ο υ (απονομή 1542) σε σ υνδ υασμό μ ε το ν προσωπικό θ υ ρ ε ό του κ α θ η γ ο ύ μ ε ν ο υ τη ς μ ονή ς κα ι τα διάσημα το υ οφ φ ικίου του.

25 νες αναρτούσαν σε κοινό σημείο τις ασπίδες με τον θ υρ εό τους. Ο εράλδος επ έλεγε τον αντίπαλο του κυρίου του βάσει του θυρεού. Την πρόκληση δεχόταν ή απέρριπτε ο εράλ­ δος του άλλου ιππότη και οι τε λ ικ ές συμ­ μετοχές καταγράφονταν από όλους τους παρευρισκόμενους εράλδους. Τα οικόσημα των σ υμμετεχόντω ν ιπποτών ζωγραφίζονταν από το υς εράλδους πάνω σε κυλίνδρους από περ­ γαμηνή που λέγονταν ρολά οικοσήμων (roll of arms, Wappenrolle). Αυτά ήταν και τα πρώτα μητρώα οικοσήμων που δίνουν γραπτή μαρτυρία για τις απαρχές τη ς εραλδικής. Επειδή ο πόλεμος ήταν η βασική απασχό­ ληση των ιπποτών, οι εράλδοι βρέθηκαν στη συνοδεία ισχυρών φεουδαρχών και βασιλέων και άσχετα από την κοινωνική τους π ροέλευ­ ση έγιναν σημαντικοί σύμβουλοι των κυρίων τους, λάμβαναν μέρος στα βασιλικά και στα πολεμικά συμβούλια και εκτελούσαν διπλω­ μ ατικές αποστολές. Το αξίωμα του εράλδου απαιτούσε σεβασμό. Επίθεση κατά εράλδου τιμω ρείτο ως επίθεση κατά του προσώπου τού ηγεμόνα, επειδή ο εράλδος έφ ερ ε το οι­ κόσημο του κυρίου στο χιτώνιό του. Κατά τις εκσ τρ α τείες η θέση του εράλδου ήταν μέρα και νύκτα δίπλα στον κύριό του, γι' αυτό και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ο ικόσημα ιπ ποτώ ν του Τευτονικού Τάγματος (D eu tsch o rd en ) α ν α ρ τη μ έν α σ το ν ναό το υ Τά γματος σ τη Β ιένν η .

δ ιέμ εν ε μέσα στη σκηνή του, έτοιμος κάθε στιγμή να διαβιβάσει κάθε διαταγή του και να δημοσιοποιήσει τα διαγγέλματά του. Οταν άρχιζε η μάχη ο εράλδος απομακρυνόταν από το βάνδο - απ οτελείτο από αριθμό λογχών του κυρίου του, αλλά όχι πολύ επειδή έπρεπε να παρακολουθήσει βάσει τω ν οικοσήμων την εξέλ ιξη τη ς μάχης και πάλι βάσει αυτών να δώσει αναφορά για την ακριβή συμπε­ ριφορά των ιπποτών κατά τη μάχη, ώστε να ανταμειφθούν λόγω ανδραγαθίας ή να τιμω ­ ρηθούν λόγω δειλίας. Ετσι οι εράλδοι έγιναν και πηγές πληροφόρησης για τους συγγρα­ φ είς και τους σκιτσογράφους των χρονικών ως προς την ακριβή έκβαση μιας μάχης. Μ ε­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

τά τη σύγκρουση οι εράλδοι των δύο πλευρών συναντώντο για να αποφασίσουν από κοινού ποιος ήταν ο νικητής. Η ττημένη ήταν η πλευρά που είχε τις μ εγα λύτε­ ρες απώλειες. Οι εράλδοι του νικητή φρόντιζαν ακολούθως να τοποθετούν το λάβαρό του στο πεδίο τη ς μάχης και να συλλέγουν τα λάβαρα των ηττημένω ν. Η αναγνώριση των θυμάτω ν γινόταν επίσης βάσει των οικοσήμων τους. Γλαφυρό παράδειγμα υπήρξε η αναγνώριση και η καταγραφή, από π έντε εράλδους, 1.200 Γάλλων ιπποτών που σκοτώθηκαν κατά τη μά­ χη του Κρεσύ το 1346. Ο εράλδος τη ς η ττη μένης παράταξης έπρεπε να παρουσιαστεί στον αντίπαλο αρχηγό και να του ανακοινώσει ότι είναι ο νικητής τη ς ημέρας. Ηταν επίσης επιφορτισμένος με την ταφή των νεκρών ή τη μεταφορά τους στην πατρίδα, καθώς και με την παράδοση τη ς ασπίδας και τη ς π ερ ικε­ φαλαίας με το λοφίο του νεκρού στη χήρα

του. Η ασυλία τη ς οποίας έχαιρε ο εράλδος α­ π αγόρευε ρητά την αιχμαλωσία του, όχι μόνο επειδή ο ιπποτικός κώδικας δεν επ έτρεπ ε την αιχμαλωσία αόπλων, αλλά λόγω του κύρους του λειτουργήματος του εράλδου και των πολύτιμων γνώσεών του για την πολεμική μεσαιωνική κοινωνία. Λόγω τη ς ασυλίας το πρόσωπο αυτό μπορούσε να κυκλοφορεί ε ­ λ εύ θ ερ α ανάμεσα στους αιχμάλωτους ιππό­ τε ς και να αναλαμβάνει τις διαπραγματεύ­ σεις για την απελευθέρω σή τους. Επειδή οι εράλδοι (ως μη εμπόλεμοι) δεν μπορούσαν να έχουν συμμετοχή στα λά­ φυρα, αποζημιώνονταν με ένα σπίτι ή με την αξία του σε χρήματα. Σε έναν κόσμο όπου ό­ λοι από τον πάροικο μέχρι τον μεγαλύτερο ευγενή ήταν φόρου υποτελείς στον επικυρίαρχό τους, οι εράλδοι έχαιραν του προνομίου τη ς μη καταβολής φόρου.

Η ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΕΡΑΛΔΟΥ Ποιοι ήταν όμως αυτοί οι άνθρωποι που συνετέλεσαν στην κωδικοποίηση τη ς εραλδι­ κής; Επειδή η τά ξη των ιπποτών ασχολείτο αποκλειστικά με τις π ολεμικές δρασ τηριότη­ τες, τη διοίκηση ανελάμβαναν λαϊκοί και κλη­ ρικοί που γνώριζαν γραφή και ανάγνωση.

Το μ α ρ μ ά ρ ινο τα φ ικ ό μ ν η μ είο του φ ημ ισ μένου κ ο ν τό σ τα υ λ ο υ της Γαλλίας Μ π ε ρ τρ ά ν ντυ Γκ εσ λ έν (B ertran d du G uesclin, 1320-1380) σ τη βασιλική του Αγίου Δ ιο νυ σ ίο υ (S a in t Denis) σ το Π αρίσι.

ανάγνωση. Δ εν έδινε κανέναν όρκο και ο κύ­ ριός του τού έδινε έναν τίτλο για το ν χώρο τη ς δικαιοδοσίας του και ένα χιτώνιο με τον θ υ ρ εό του. Οταν προαγόταν σε εράλδο ο κύ­ ριός του τον έχριζε με κρασί από το φέουδό του μέσα σε αργυρό δισκοπότηρο και ορκιζό­ ταν. Τη μεγαλύτερη αίγλη τη ν είχε ο πρώτος των εράλδων στο Βασίλειο, ο οποίος λάμβανε το αξίωμά του από τον ίδιο τον βασιλιά, από τον οποίο επίσης λάμβανε το χιτώνιο με τον βασιλικό θ υρ εό και το σκήπτρο και τ ιτ ­ λοφορείτο βασιλιάς των εράλδων . (rex heraldorum) ή βασιλιάς των αρμάτων (rot d'armes, rey de armas, king of arms, Wappenkönig). Αυτό το πρόσωπο προϊστατο των υπολοίπων ακολούθων και των εράλδων. Μια από τις μεγαλοπ ρεπέστερες τ ε λ ε τέ ς σ τέψ ης βασιλιά των εράλδων απαντούμε τον 14ο αιώνα στην περίπτωση του Σαρλό (Chariot), που αρχικά υπηρέτησε ως εράλδος στην Αυλή των Λουζινιανών βασιλέων τη ς Κύ­ πρου, έπ ειτα ως εράλδος του κόμη του Αρτουά (Artois) και τελικά σ τέφ θ η κε στο Παρίσι βασιλιάς των εράλδων τη ς Γαλλίας από τον βασιλιά Κάρολο Ε1(1364-1380). Οι εράλδοι συνασπίζονταν σε σώμα, το κολλέγιο των εράλδων (collegium heraldicum), που λειτουργούσε ως θεμα τοφ ύλακας των θυρεώ ν κάθε οίκου και διασφάλιζε την ορθή και νόμιμη χρήση τους από τους δικαιούχους. Τα οικόσημα καταγράφονταν σε ειδικά μη­ τρώα, τα οικοσημολογία (armorials), ενώ στα ι­ ταλικά κράτη οι θυρεοί των πατρικίων καταχωρούντο στη χρυσή βίβλο (libro d'oro). Σήμερα σε χώρες όπου εξακολουθεί να υφίσταται ο θεσ μός τη ς μοναρχίας το οφφίκιο του βασιλιά των εράλδων θεω ρείτα ι σημαντι­ κότατο. Α υτός δημιουργεί, καταχωρεί και ε ­ γκρίνει τη χρήση νέων θυρεών, φ έρ ει σκή­ πτρο και χιτώνιο με τον βασιλικό θυρεό, α­ σκεί καθήκοντα μέγα τελετά ρ χ η κατά τις επί­ σημες τε λ ε τ έ ς του σ τέμμα τος και έχει το προνόμιο του προβαδίσματος έναντι όλων των αξιωματούχων του κράτους.

27

Η ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΣΤΑ ΙΠΠΟΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ Α ναπ αράσταση μ ονο μα χία ς μ ε τ α ξ ύ ιπ π οτώ ν το υ 12ου αιώνα. Ο ιπ π ότης σ τα α ρ ισ τερ ά φ έρ ει κα τα υ χ έν ια που σ υ γ κ ρ ο το ύ ν τα ι σ το κρά νος του μ ε υ φ α σ μ ά τινη σ τεφ ά ν η .

Ατομα προερχόμενα από τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα τα οποία δ ιέθ ετα ν αυτό το προσόν, αλλά ως υποτελείς τούς απαγορευό­ ταν η οπλοφορία, εντάχθηκαν στις ακολου­ θ ίες των φεουδαρχών ως κήρυκες, που αρχι­ κά χρησιμοποιούντο για τη διαβίβαση εντολών. Η συνεχής επαφή τους με την τάξη των ιπποτών από μια θέση που απαιτούσε σε­ βασμό, όχι αναγκαστικά προς το άτομό τους, αλλά προς το οικόσημο το οποίο έφεραν, αυτό του ηγεμόνα, τους διευκόλυνε να α­ σχοληθούν με τον μόνο πολεμικό τομέα το ν οποίο τους επ έτρεπ ε η κοινωνική τους θέση, τη μ ελέτη των εμβλημάτω ν των πολεμιστών. Επρεπε να είναι άτομα αμέμπτου χαρακτήρα και με καλή μνήμη, αφού έπρεπε να διαβι­ βάζουν με ακρίβεια μηνύματα τα οποία ως επί το πλείστον ήταν μόνο προφορικά και

μπορούσαν να φθάσουν μ ετά από μ έρ ες στον αποδέκτη τους. Κάθε εράλδος έπρεπε να είναι σε θέσ η να αναγνωρίζει το οικόσημο κά­ θ ε ευγενούς οικογένειας τη ς επικράτειάς του, την προέλευση και τη σημασία του ε μ ­ βλήματος, τη ν ιστορία τη ς οικογένειας, κα­ θώς και τα πολεμικά ανδραγαθήματα των με­ λών της. Επρεπε να είναι καταρτισμένος στη γενεαλογία και στην ιστορία των ευγενώ ν οί­ κων. Οι εγκυκλοπαιδικές τους γνώσεις, που απαιτούντο για το λειτούργημά τους (εκτός από τη γνώση διαφόρων γλωσσικών ιδιωμά­ των), διευρύνονταν με επισκέψ εις σε χώρες και αυλές για τη συλλογή πληροφοριών σχετι­ κά με την εθιμοτυπία και το πρωτόκολλο. Ο μαθητευόμενος εράλδος λάμβανε τη βασική του εκπαίδευση ως ακόλουθος (persevant) και έπρεπε να γνωρίζει γραφή και

Ο φεουδαλισμός απαιτούσε κάθε φ εου­ δαρχικός φορέας να αντιπροσωπεύεται με τον δικό του θυρεό. Ετσι οι ιερο-ιπποτικές α­ δ ελ φ ό τη τες ή ιπποτικά τάγματα που δημιουργήθηκαν κατά τις Σταυροφορίες στην Παλαιστίνη και στην Ιδηρική χερσόνησο χρη ­ σιμοποιούσαν, ως επικυρίαρχοι φεουδαρχικοί οργανισμοί, τον δικό τους θυρεό, με κύριο θ έμ α πάντα το σύμβολο του σταυρού. Οι Ναϊτε ς έφ εραν ερυθρ ό σταυρό σε αργυρό πε­ δίο, οι Ιωαννίτες λευ κό σταυρό σε ερυθρό πεδίο, οι Τεύτονες μέλανα σταυρό σε αργυρό πεδίο, οι Λαζαρίτες πράσινο σταυρό σε αργυ­ ρό πεδίο (τα υπάρχοντα τάγματα συνεχίζουν μέχρι σήμερα να φέρουν τους ίδιους θ υ ­ ρεούς). Στον χώρο αυτό δημιουργήθηκε η ανάγκη ξεχωριστού συστήματος αναγνώρι­ σης ενός ιππότη ως μέλους κάποιου τά γ ­ ματος, παρόλο που οι μοναστικοί κανόνες που ακολουθούσαν τα τάγματα απαγόρευαν τη χρήση προσωπικών θυρεώ ν. Ετσι το εραλδικό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Ε ρ αλδικό σ ύ μ π λ εγμ α σ το κ ά σ τρ ο τη ς Μ υ τιλ ή ν η ς : Σ το κ έν τρ ο , πάνω σ το σ τή θ ο ς το υ δ ικ έφ α λο υ α ε το ύ , β ρ ίσ κ ετα ι ο φ ο λ ιδ ω τό ς θ υ ρ ε ό ς τω ν Γ α τελο ύ ζω ν (υ π οδεικνύει τη γ ε ν εα λ ο γ ικ ή σχέση του α υ θ έ ν τη τη ς Λ έσ β ο υ μ ε τη ν α υ το κ ρ α το ρ ικ ή ο ικ ο γ έν εια ) και δ ύ ο "Β" τω ν Π αλαιολόγω ν, α ρ ισ τερ ά το σ υμπ ίλημα τω ν Π α λ α ιο λό γ ω ν και δ εξιά έν α ς μ ο νο κ έφ α λ ο ς α ε τό ς (π ιθανώ ς έμ β λ η μ α τη ς Α υ το κ ρ α το ρ ία ς τη ς Τραπ εζούντας). Από πάνω δ ια κ ρ ίν ετα ι (α ν τε σ τρ α μ μ έ ν α )ε ν το ιχ ισ μ έ ν ο ς ο θ υ ρ ε ό ς τη ς γ ενο β έζικ η ς ο ικ ο γένεια ς τω ν Γα τελούζω ν. — — ---------

“ !ν;

'

■ ------------------------------ χ ------- ---------^

--ψ

%$Ο ικόσ ημ ο τη ς ο ικ ο γ έν εια ς τω ν Κρίσπο, δουκώ ν του Α ρ χιπ ελά γους σ τη Ν ά ξο . Π α ρ α τη ρ ή σ τε ό τι υ π ο β α σ τά ζετα ι από δ ύ ο λ έ ο ν τε ς που φ έρ ο υ ν ξίφ η.

28

σύστημα που εισήχθη για τα μέλη των ιπποτικών ταγμάτω ν ήταν: οι μεν ιππότες τοποθετούσαν το οικόσημό τους πάνω στο έμβλημα-σταυρό του τάγματος στο οποίο ανήκαν, οι δε αξιωματούχοι και μεγάλοι μάγιστροι είχαν το προνόμιο τη ς προσθήκης του θυρεού του τάγματος μέσα στο οικόσημό τους, πρακτική που συνεχίζεται μέχρι τις μ έ­ ρ ες μας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του εραλδικού συστήματος απαντώνται σε εκκλησ ίες ιπποτικών ταγμάτω ν ανά την Ευρώπη. Στα μέσα του 14ου αιώνα εμφ ανίσ τηκε ο θεσ μός των δυναστικών ιπποτικών ταγμάτω ν (Περικνημίδας, Χρυσόμαλ­ λου Δέρατος, Αρχαγγέλου Μιχαήλ κ.ά.), που δ ιέθ ετα ν δικούς τους εράλδους. Σήμερα μά­ λιστα ο εράλδος του Τάγματος τη ς Π ερικνημί­ δας είναι ταυτόχρονα και βασιλιάς των εράλδων τη ς Αγγλίας (Garter King of Arms).

ΠΟ ΛΕΟ ΣΗΜ Α, ΕΘΝΟΣΗΜ Α, ΣΥΝΤΕΧΝΙΟΣΗΜ Α, ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΙ ΘΥΡΕΟΙ Οπως έχει ήδη επισημανθεί, η κατοχή θυρεού ήταν αναπόσπαστο στοιχείο στην αντιπροσώπευση κάθε φορέα μέσα στη μ ε­ σαιωνική κοινωνία. Κατά τη ν πρακτική αυτή οι πόλεις δ ιέθ ετα ν τον δικό τους θ υρ εό, το πολεόσημο. Στη Γερμανική Αυτοκρατορία και ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Σελίδα από το οικοσημολόγιο της Καστιλιανής αδελφ ότητα ς τω ν ιπποτών του Σαντιά γο ντε λα Φ ουέντε στο Μπούργος (τέλη 14ου αι.).

Π ε ρ ιδ ε ρ α ιο του ερ α λ δ ο υ του Τ ά γμ α το ς το υ Χρ υσ όμ αλλου Δ έ ρ α το ς επ ί α ρ χ ιμ α γ ισ τρ ία ς του οίκου τω ν Α ψ β ο ύ ρ γω ν (16ος αι.), δ ια κ ο σ μ η μ ένο μ ε ~ους θ υ ρ ε ο ύ ς ό λ ω ν τω ν η γ εμ ο ν ιώ ν τη ς Α γίας Ρ ω μα ϊκής Α υ το κ ρ α το ρ ία ς (Θ ησ αυρ οφ υλά κιο Β ιέν ν η ς ).

Ο Α γγλος ιπ π ότης Ράλψ Ν έβ ιλ , κόμ ης του Ο υ έσ τμ ο ρ λ α ν τ και σ τρ α το π εδ ά ρ χ η ς τη ς Α γγ λία ς, φ έ ρ ε ι επ εν δ υ τή μ ε το ν Θ υρεό τω ν Ν έβ ιλ . Δ ίπ λα β λ έπ ο υ μ ε το κρά νος το υ μ ε σ τέμ μ α και λο φ ίο.

Τα λά βα ρ α μ ε το υ ς θ υ ρ ε ο ύ ς τω ν ιπ π οτώ ν το υ Τά γματος τη ς Π ερ ικν η μ ίδ α ς α ν α ρ τη μ έν α σ το ν ναό το υ Α γίου Γεω ργίου σ το κ ά σ τρ ο το υ Ο υίνδσορ.

στην Ιταλία ο θεσ μός τη ς πόλης ήταν πολύ σημαντικός. Η πόλη θ εω ρείτο νομικό πρό­ σωπο και ήταν αυτοδιοικούμενη, από το δημοτικό συμβούλιο (που απαρτιζόταν από εκπροσώπους των συντεχνιών). Υπαγόμενη στο φεουδαρχικό σύστημα έπρεπε να παρέ­ χει σ τρατιω τικές υπηρεσίες στον επικυρίαρ­ χο ηγεμόνα και ο στρατός τη ς να συντάσσεται κάτω από το λάβαρο με το πολεόσημό της. Οι αστοί, που ανήκαν στην τά ξη των ε ­ λευθέρω ν, μπορούσαν να συνασπίζονται σε εργα τικές συντεχνίες, η καθεμία από τις ο­ ποίες έ φ ερ ε επίσης τον δικό τη ς θυρεό. Οι επισκοπές και τα μοναστήρια, που δ ιέ­ θ ετα ν δικά τους φέουδα και συνεπώς ήταν υποχρεωμένα να παρέχουν στρατιωτικά αγή­ ματα σε καιρό πολέμου, αντιπροσωπεύονταν επίσης διά θυρεώ ν. Στη μάχη τα σ τρα τεύμα­ τα των εκκλησιαστικών φεουδαρχών

μάχονταν υπό το λάβαρο του επικυριάρ­ χου το υς κληρικού. Οι εκκλησιαστικοί αυτοί άρχοντες, πολλοί από το υς οποίους προέρ­ χονταν από ευ γενείς ιπποτικές οικογένειες και είχαν μυηθεί από νεαρή ηλικία στις πολε­ μικές τέχνες, οδηγούσαν πολλές φορές προσωπικά τα σ τρατεύματά τους στη μάχη. Επειδή και οι ίδιοι ήταν θυρεοφόροι, συνδύα­ ζαν στο οικόσημό τους τον προσωπικό τους θ υρ εό με αυτόν του εκκλησιαστικού τους φέουδου. Τα εκκλησιαστικά οικόσημα στην εικαστική τους απόδοση δ εν φέρουν π ερικε­ φαλαία, αλλά μ ίτρες και ποιμαντορικές ρά­ βδους, ενώ των καρδιναλίων φ έρουν κόκκινο καπέλο με φιόγκους (που έφ εραν οι καρδινά­ λιοι). Με τη δημιουργία βασιλείων-κρατών και τη συγκέντρωση όλης τη ς διακυβέρνησης στο πρόσωπο του μονάρχη, οι θυρεοί των

Ο ικ ό σ η μ ο α ξιώ σ εω ν του βασιλιά Ια νού τη ς Κύπρου (1398-1432) από το βασιλικό π α ρ εκκλή σ ι σ τα Π υ ρ γά . Φ έρ ει σ τα τε τα ρ τη μ ό ρ ια που το α π α ρ τίζο υ ν κ α τά σειρ ά π ρ ο τε ρ α ιό τη τα ς : σ το πρώ το τον θ υ ρ ε ό το υ λ α τιν ικ ο ύ Β α σ ιλείο υ τω ν Ιερ οσ ολύμ ω ν (ως τιτο υ λ ά ρ ιο ς βα σ ιλιά ς) σ το τ έ τ α ρ τ ο το ν θ υ ρ ε ό του Β α σ ιλείο υ τη ς Κύπρου, σ το δ ε ύ τε ρ ο τον θ υ ρ ε ό τη ς δ υ ν α σ τεία ς τω ν Λ ο υ ζιν ια ν ώ ν από το Π ο υ α το ύ τη ς Γ ιλ λ ία ς και σ το τρ ίτο τον θ υ ρ ε ό του Β α σ ιλείο υ τη ς Α ρ μ εν ία ς (ως τιτο υ λ ά ρ ιο ς βασιλιάς).

δυναστικών οίκων χρησιμοποιήθηκαν ως εμβλήματα του κράτους, υποδη­ λώνοντας την ταύτιση οίκου-κράτους. Με την πάροδο των αιώνων οι δυνασ τείες εξέλιπαν, αλλά τα οικόσημά τους διατηρήθηκαν ως εθνόσημα. Τέτοια παραδείγματα συναντούμε σήμερα στα εθνόσημα τη ς Πορτογαλίας, τη ς Ρωσίας, τη ς Ουγγαρίας, τη ς Τσεχίας, τη ς Αυ­ στρίας και τη ς Γερμανίας. Τα κράτη που δια­ τηρούν τον θεσ μό τη ς μοναρχίας συνεχίζουν να φέρουν το οικόσημο του κυβερνώντος η ­ γεμονικού οίκου και ως εθνόσημο.

Η ΕΡ Α Λ ΔΙΚ Η ΣΤΟ Ν ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ Καθ' όλη τη διάρκεια τη ς ζωής τη ς Βυ­ ζαντινής Αυτοκρατορίας ο θεσ μός του ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Θ υ ρ εο ί από το διάσ ημ ο οικοσ ημ ολόγιο του Κ όνραντ Γ κ ρ ύ ν ενμ π ερ γκ (C onrad G rünenberg) το υ 1483. Η εικ α σ τικ ή α π εικόνιση εν ό ς οικοσήμου φ έ ρ ε ι σ το ιχεία από τ η ν ε ξά ρ τυ σ η του μεσ α ιω νικο ύ ιπ πότη: α π ο τε λ ε ίτα ι από τ η ν ασπίδα μ ε το έμ β λ η μ α (θ υ ρ εό ), πάνω σ τη ν οποία ε φ ά π τε τα ι η π ερ ικεφ α λ α ία , που π ερ ιβ ά λ λ ετα ι από τα κ α τα υ χ έν ια (ύφ ασμα το οποίο μ είω νε τη θ ερ μ ο κ ρ α σ ία που α να π τυσ σ ό ταν πάνω σ το σ ιδ ερ έν ιο κρά νος από τις α κ τίν ες του ηλίου και π ρ ο σ τά τευ ε το ν α υ χένα του ιπ πότη από κ τυ π ή μ α τα ). Επί τη ς π ερ ικ εφ α λ α ία ς β ρ ίσ κ ετα ι το λο φ ίο.

οικοσήμου ως κληρονομικού εμβλήματος των αρχοντικών οικογενειών δ εν υφίστατο με τη μορφή που είχε στη Δύση. 0 αετός, έμβλημα τη ς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των Βυ­ ζαντινών συνεχιστών της, χρησιμοποιήθηκε ως βυζαντινό αυτοκρατορικό έμβλημα. 0 Θ ε­ όδωρος Β' Λάσκαρις, αυτοκράτορας στη Νί­ καια (1254-1258), εισήγαγε τον δικέφαλο αετό ως αυτοκρατορικό έμβλημα και οι Παλαιολόγοι με τη σειρά τους τον σταυρό με το τετράγραμμο "Β" (κατά τη ν παράδοση τα τέσσερα Β ερμηνεύονται ως Βασιλεύς Βασι­ λέων Βασιλεύων Βασιλευόντων). Οι Κομνηνοί α υτοκράτορες τη ς Τραπεζούντας συνέχιζαν να φέρουν τον μονοκέφαλο αετό, δείγμα του οποίου σώζεται στον ναό τη ς Παναγίας Κοσμοσώτηρας στις Φ έρρες τη ς Θράκης (κτί­ σ τηκε γύρω στο 1150 από τον σεβαστοκράτορα Ισαάκιο Κομνηνό, γιο του ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

αυτοκράτορα Α λεξίου Α'). Τόσο ο δικέφαλος α ετός, όσο και ο σταυρός με το τετράγραμμο "Β" αποτυπώθηκαν στη δυτική εραλδική μέ­ σα από το οικόσημο των μαρκησίων του Μ ονφεράτου (Montferrat), με την ανάληψη τη ς μαρκονίας από τον Θεόδωρο Παλαιολόγο (1305-1338), γιο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β'. Ο χρυσός δικέφαλος α ετός επί ερυθρού ή πορφυρού πεδίου αποτελούσε προνόμιο του αυτοκράτορα και τη ς οικογενείας του. Η χρήση του αυτοκρατορικού αυτού συμβόλου επιτρεπόταν μόνο σε ξένους ηγεμόνες που σ υγγένευαν με τον αυτοκράτορα μέσω επιγα­ μιών με βυζαντινές πριγκήπισσες. Ομως ο αε­ τό ς δεν επιτρεπόταν να είναι χρυσός. Επρε­ πε να φ έρ ετα ι σε μαύρη απόδοση "σκιάς α­ ετού", διότι όλοι και όλα βρίσκονταν "υπό τη σκιά" του αυτοκράτορα, ο οποίος συμβολιζό­ ταν με τον χρυσό αετό. Ο μαύρος δικέφαλος α ετός σε χρυσό πεδίο υ ιο θ ετή θ η κε ως έμ ­ βλημα των τσάρων τη ς Ρωσίας με τον γάμο τη ς Ζωής Παλαιολογίνας με τον Ιβάν Γ1 το 1472. Τον μαύρο δικέφαλο α ετό σε χρυσό πε­ δίο υιοθέτησαν επίσης οι Γερμανοί α υτοκράτορες του οίκου των Αψδούργων μ ε­ τά την άλωση τη ς Κωνσταντινούπολης (μέχρι τό τε έφ εραν μονοκέφαλο αετό), πάνω στο στήθος του οποίου φ ερ ότα ν ο αυτοκρατορικός τους θ υρ εό ς. Ο μαύρος δικέφ αλος α ετός σε ερυθρό πεδίο φερόταν από τους δεσπό­ τε ς τη ς Ηπείρου και έγινε το έμβλημα του Σκεντέρμπ εη (αργότερα τον υιοθέτησ ε το αλβανικό κράτος). Οι διεκδικήσ εις των η γε­

Μ εσ α ιω νικ ό ς ερ ά λ δ ο ς από τη ν Τοσκάνη.

μόνων τη ς Σερβίας επί τη ς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δεν μπόρεσαν να αποτυπωθούν στον θ υρ εό τους - ο “σέρβικός" δ ικέ­ φαλος α ετός φ έρ ετα ι σε αργυρή και όχι σε χρυσή απόδοση, επί ερυθρού πεδίου. Στον Μυστρά υπάρχει ανάγλυφο το έμ ­ βλημα των Καντακουζηνών του 14ου αιώνα, με σπαθοφόρο λέοντα. Το έμβλημα αυτό (ε­ ρυθρός σπαθοφόρος, εφορμών και εσ τεμ ­ μένος λέοντας επί χρυσού πεδίου) μαζί με τον συνδυασμό των Καντακουζηνών διασώθηκε ως θ υ ρ εό ς μέσα από το οικόσημο του φρα­ γκικού οίκου τη ς Κύπρου ντε Φλορύ (de Flory). Αυτός ή λθ ε σε επιγαμία με το συγκεκριμένο αυτοκρατορικό γένος και κατέλαβε το πρώτο τιμ ητικό τετα ρ τημ όρ ιο του οικοσήμου του, που το μεταβίβασε και σε άλλες φραγκικές οικογένειες. Μ ετά την άλωση τη ς Πόλης Βυζαντινοί πρίγκηπες και γόνοι αρχοντικών οικογενειών που κατέφ υγαν στη Δύση άρχισαν να υιοθετούν τον θεσ μό του οικοσήμου σύμ­ φωνα με την εκ εί επικρατούσα εραλδική πα­ ράδοση, προς αναγνώριση τη ς υψηλής τους τά ξης. Χαρακτηριστικό γνώρισμα των μ ετα ­ βυζαντινών οικοσήμων είναι ό τι έχουν ως βα­ σικό το υς θ έμ α τον δικέφαλο αετό. Στον ελληνικό χώρο συναντούμε πληθώ­ ρα οικοσήμων τα οποία κατατάσσονται σε γενικές γραμμές στην περίοδο τη ς Φρα­ γκοκρατίας (Αιγαίο, Πελοπόννησος, Κύπρος),

Ε ρ ά λ δ ο ι-α κό λο υ θ ο ι μ ε τα λά βα ρ α τω ν συνοικιώ ν τη ς ιτα λ ικ ή ς π όλης Α ρ έτσ ο π ροπ ορ εύονται τω ν σ τρ α τιω τικ ώ ν αγημ ά τω ν. Σ τ ο κε ντρικό λά β α ρ ο φ έ ρ ε τα ι τ ο π ολεόσ η μο μ ε το κ ά σ τρ ο και το σ ύ μ βολο του Αγίου Π ν εύ μ α το ς .

από δύο αγγέλους. Ο α ετό ς χρησιμοποιείται ως υποστήριγμα των αυτοκρατορικών οίκων τη ς Γερμανίας, τη ς Αυστρίας και τη ς Ρωσίας. Βασιλικοί και πριγκηπικοί θυρεοί τοποθετούνται μέσα σε ερυθρούς ή πορφυρούς μανδύες - σπανιότερα επίσης μπλε και μαύρου χρώ ματος - φοδραρισμένους με βασιλική ερμίνα (λευκό με μαύρα στίγματα) όπως οι μανδύες που φέρουν οι η ­ γεμ όνες σε τ ε λ ε τ έ ς του κράτους, ενώ στην κορυφή τοπ οθετείτα ι το ανάλογο στέμμα.

ΕΠΙΛΟ ΓΟ Σ

Η ΕΡΑΛΔΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Ιπ π ότης και ιπποκόμος μ ε εξά ρ τυ σ η για ιπ π οτικούς α γώ νες.

στην Ενετοκρατία (Επτάνησα, Κρήτη, Κύ­ προς) και στο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων (Δωδεκάνησα). Στα Επτάνησα δημιουργήθηκε ιδιαίτερη εραλδική πα­ ράδοση, λόγω τη ς επικυριαρχίας τη ς Δημοκρατίας τη ς Βενετίας. Κατά τα πρότυπα της Β ενετίας δημιουργήθηκε ξεχωριστή χρυ­ σή βίβλος για την Κεφαλληνία, τη Ζάκυνθο και τη ν Κέρκυρα, όπου οι Επτανήσιοι ευπα­ τρ ίδ ες καταχωρούσαν τους τίτλους και τα οι­ κόσημά τους. Μια άλλη μεταβυζαντινή κατηγορία ε λ ­ ληνικών οικοσήμων δημιουργήθηκε από τα φαναριώτικα ηγεμονικά γένη τη ς Μολδαβίας και τη ς Βλαχίας, που έφ εραν θυρ εούς κατά τα δυτικά και τα ρωσικά πρότυπα.

Στις μεσαιωνικές μικρογραφίες οι προσω­ π ικότη τες σε διάφορες εκδηλώσεις τη ς κοινωνικής και τη ς στρατιω τικής δραστηριό­ τη τα ς υποδεικνύονται διά του οικοσήμου δί­ πλα στο πρόσωπό τους. Σε βελτιω μένη εραλ­ δική απόδοση στην τέχνη, στις προσωπογρα­ φ ίες των μεγιστάνων τη ς Αναγέννησης και του Μπαρόκ (συγκλίνουν σε μια ρεαλιστικό­ τερ η αναπαράσταση του εικονιζόμενου προσώπου), δεν παραλείπεται και το οικό­ σημο, που δίνει και τη ν τα υ τό τη τα του θ έμ α ­ το ς στο έργο. Τα εραλδικά μητρώα από αγώνες και άλ­ λοι κατάλογοι οικοσήμων του 12ου και του 13ου αιώνα εμπεριέχουν απλώς την ασπίδα με το έμβλημα κάθε καταχώρησης. Τα οικοσημολογία από τον 14ο αιώνα και μετά παρουσιάζουν όλο το οικόσημο του καταχωρ ηθέντος, δηλαδή την ασπίδα με το έμβλημα (θυρεό), το κράνος με τα καταυχένια και το λοφίο. Αλλα οικοσημολογία αποτυπώνουν έ ­ φιππους θυρεοφόρους με θαυμάσια εραλδι­ κή απόδοση ίππου και αναβάτη. Από τα μέσα του 16ου αιώνα, με τη χρη­ σιμοποίηση μισθοφορικών (αντί φεουδαρχι­ κών) στρατών και πυροβόλων όπλων, η ασπί­ δα εξαφ α νίζεται από τον εξοπλισμό του πολε­ μιστή και μαζί τη ς εκλείπ ει και η εραλδική ως πολεμικό εξάρτημα. Τα οικόσημα πε­ ριορίζονται στον κοινωνικό τομέα, στον εικα­ στικό πάντα χώρο, αλλά γίνονται ακόμα πιο π ερίτεχνα στη σύνθεσή τους. Ευγενείς μ ε­ γάλου κύρους εμφανίζουν τους θυρεούς τους υποβασταζόμενους από ζωόμορφες, ανθρωπόμορφες ή μυθ ικές φιγούρες που καλούνται υποστηρίγματα. Οι θ υρ εοί των βα­ σιλέων του Βελγίου και τη ς Ολλανδίας υποβαστάζονται από δύο λιοντάρια, τα οικό­ σημα των συγγενών οίκων τη ς Ελλάδας και τη ς Δανίας υποβαστάζονται από δύο ηρακλειδείς, ενώ του γαλλικού βασιλικού οίκου

Η εραλδική διεδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στην εξέλ ιξη τη ς σημειολογίας της φεουδαρχικής μεσαιωνικής κοινωνίας. Πρό­ βαλε αρχικά μέσα από τη ν ανάγκη αναγνώρι­ σης των θωρακοφόρων ιπποτών κατά τη μά­ χη, στη συνέχεια απ οτέλεσ ε το χαρακτηριστι­ κό τη ς στρατιω τικής ελίτ του Μεσαίωνα και κα τ’επέκταση ολόκληρων οίκων. Χίλια σχεδόν χρόνια μ ετά την εμφάνισή τη ς συνεχίζει να είναι μια ζωντανή πραγματικότητα, τόσο ως μέσο γενεαλογικής έρευνας, όσο και ως βοη­ θ η τικό ς κλάδος τη ς ιστορίας, διατηρώντας πάντα τον σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε: να υποδηλώνεται μέσω αυτής η παρουσία ενός ατόμου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

31

(1) A. Solovjev: LES EMBLEMES HERALDIQUES DE BYZANCE ET LES SLAVES, "Seminarium Kontakovianum" (Prague), VI1 1935, pp. 119-1164. (2) Antony Richard Wagner: HERALDS AND HERALDRY IN THE MIDDLE AGES, Oxford University Press, 1956. (3) Arthur Charles Fox-Davies: A COMPLETE GUIDE TO HERALDRY, Bracken Books, London, 1993. (4) Carl-Alexander von Volborth: HERALDRY: CUSTOMS, RULES AND STYLES, Bland ford Press, London, 1991. (5) Eduardo Pardo de Guevara: MANUAL DE HERALDICA ESPANOLA, Aldaba Ediciones, Madrid, 1987. (6) Franz Gall: ÖSTERREICHISCHE WAPPENKUNDE, Bohlau Verlag, Wien, 1992. (7) G. W. Scott-Gilles: BOUTELL'S HERALDRY, Frederick Warne & Co. Lfd., London, 1958. (8) Gustave Schlumberger: SIGILLOGRAPHIE DE LORIENT LATIN, Librairie Orientaliste Paul Guethner, Paris, 1943. (9) Mihail D. Sturdza: GRANDES FAMILLES DE GRECE, Paris, 1983. (10) Ottfried Neubecker: HERALDIK, Battenberg Verlag, Augsburg, 1990.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΕΠΙΔΡΟΜΗ

ΤΩΝ ΓΑΛΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Σ. Μ Π Ε Λ Ε ΖΟ Σ

Α ρ χα ιο ελλη νικ ό κράνος κο ρ ινθ ια κο ύ τύπ ου.

Ισ το ρ ικ ό ς

ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 3ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΣΤΑ ΒΟΡΕΙΑ ΤΗΣ Μ Α Κ ΕΔΟ Ν ΙΑΣ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΜΙΑ ΑΠΡΟΣΜ ΕΝΗ ΑΠΕΙΛΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ. ΠΟΛΥΑΡΙΘΜΕΣ ΟΡΔΕΣ ΓΑΛΑΤΩΝ ΠΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΝ Α ΙΩ Ν Ω Ν ΕΚΙΝΟΥΝΤΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥΣ, ΤΗ ΣΗ Μ Ε Ρ ΙΝΗ ΓΑΛΛΙΑ, ΠΡΟΣ ΤΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ, ΛΕΗΛΑΤΗΣΑΝ ΤΗ Μ ΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΑΝ ΝΑ ΚΑΤΕΒΟΥΝ ΝΟΤΙΟΤΕΡΑ ΦΘΑΝΟΝΤΑΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΜΑΝΤΕΙΟ

32

ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝ. Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΤΟΥΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΜΕ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΙΤΩΛΙΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΣΤΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ.

u m ον Μάιο του 335 π.Χ. ο Μέγας Αλέξανδρος βρ έθη­ κε στις όχθες του Δούναβη για να υποτάξει τα βάρβαρα φύλα της περιοχής, τα οποία θεώρησαν το ν πρόσφατο θάνατο του πατέρα του ως μια κα­ λή ευκαιρία να απαλλαγούν από την κυριαρχία των Μακεδόνων που τους είχε επιβάλει ο Φίλιππος, Σε ελάχι­ στο χρονικό διάστημα ο Αλέξανδρος είχε προελάσει ως τη βόρεια όχθη του Δούναβη και είχε συντρίψει τους πολεμοχαρούς Γέτες. Η επιτυχία του εντυπώσιασε τους γειτονικούς πληθυσμούς, οι οποίοι έσπευσαν να στείλουν πρεσβείες στον νεαρό βασιλιά με σκοπό να εξα ­ σφαλίσουν τη φιλία του. Ανάμεσά τους στο στρατόπεδο του Αλεξάνδρου έφθασαν και αντιπρόσωποι των Κελ­ τών, ενός έθνους που ζούσε στις βορειοανατολικές α­ κτές της Αδριατικής και στην παρακείμενη κοιλάδα του Σάβου και του Δούναβη. Οι άνθρωποι αυτοί, που θα έ ­ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μεναν στην ιστορία και ως Γαλάτες, δεν εντυπώσιασαν ιδιαίτερα τον Αλέξανδρο, ο οποίος το υς θεώρησε αλα­ ζόνες. Οι ίδιοι μάλιστα υπερηφανεύτηκαν μπροστά του ότι το μόνο που φοβούνταν ήταν «μήπως τους πέσει ο ουρανός στο κεφάλι». Συμφώνησαν όμως να μην ενο­ χλήσουν το κράτος του και να του μείνουν πιστοί «ώσπου να ανοίξουν η γη και η θάλασσα και να τους κατα­ πιούν». Αποδείχθηκαν έτσι διορατικότεροι των Αθηναί­ ων και των Θηβαίων, που στη νότια Ελλάδα είχαν ξεκι­ νήσει αποστασία κατά των Μακεδόνων, θεωρώντας και αυτοί, όπως οι Γέτες, ότι ήταν η κατάλληλη ευκαιρία, καθώς ο θάνατος του Φιλίππου είχε φ έρ ει στον μακε­ δονικό θρόνο έναν άπειρο, όπως πίστευαν, νεαρό. Γρήγορα οι πρώτοι θα συνειδητοποιούσαν το λάθος το υς και θα το πλήρωναν όπως οι βάρβαροι Γέτες, Οι Γαλάτες, αντίθετα, έμειναν πιστοί στους όρκους τους

Α ρ χαιο ελλη νικά τείχ η . Οι Γπ λάτες α γνο ώ ντα ς τη ν π ο λιο ρ κ η τικ ή τέχ ν η α π έφ ευ γ α ν να επ ιτε θ ο ύ ν σε ο χυ ρ ω μένες π όλεις.

W em

■

·;.

/ 4

‘5

Μ

-yT~

; ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

< " Γ ; ■'·: Ä S * . ν-

* Κ ·|* . T O

”

στον Αλέξανδρο και μάλιστα το 323 π.Χ. απέστειλαν προς αυτόν δεύτερη πρεσθεία, η ο­ ποία τον συνάντησε στη Βαβυλώνα και ανανέ­ ωσε τις μεταξύ τους συμφωνίες. Ο θάνατός του όμως την ίδια χρονιά έδ ειξε στους Γαλά­ τες, που φάνηκε πως είχαν αναπτύξει εξα ιρε­ τική αίσθηση του πότε έπρεπε να αναστέλ­ λουν τις δραστηριότητές τους και πότε να ε­ νεργούν, ότι είχε έλθ ει η ώρα να επεκταθούν προς τον Νότο, προς την Ελλάδα, για τον πλούτο της οποίας ακούγονταν τόσα ανάμεσα στους βάρβαρους λαούς του Δούναβη. Οι Κ έλτες αισθάνονταν από παλαιά μια έλ ­ ξη προς τις μεσογειακές ακτές της νότιας Ευ­ ρώπης και τους εκεί ανεπτυγμένους πολιτι­ σμούς. Κοιτίδα του έθνους τους φαίνεται πως ήταν η κοιλάδα του Ρήνου, από όπου μετακινήθηκαν δυτικά προς τις περιοχές τη ς σημερι­ νής Γαλλίας και του Βελγίου. Από εκεί επεκτάθηκαν στα βρετανικά νησιά. Στη συνέχεια διαιρέθηκαν σε δύο μεγάλες ομάδες. Η μία παρέμεινε μόνιμα στα εδάφη αυτά, όπου και σήμε­ ρα ακόμα συναντούμε τους απογόνους τους, καθώς οι κελτικές γλώσσες ομιλούνται ακόμα στην Ιρλανδία, στη Σκωτία, στην Ουαλία και στη Βρετάνη τη ς Γαλλίας. Η άλλη ομάδα συνέ­ χισε την αργή μετακίνησή τη ς προς το ν Νότο και την Ανατολή. Τον 6ο και τον 5ο αιώνα π.Χ. άρχισε η εξάπλωσή της προς Νότο, αρχικά στην Ισπανία και στις μεσογειακές ακτές της Γαλλίας, οπότε είχε και τις πρώτες επαφές με τη ν ελληνική αποικία τη ς Μασσαλίας, με την οποία ανέπ τυξε ένα αρκετά επικερδές και ανε­ πτυγμένο εμπόριο, όπως μαρτυρεί η πληθώρα ελληνικών νομισμάτων και άλλων αντικειμέ­ νων που έχουν βρ εθ εί στις ανασκαφές των οι­ κισμών και των τάφων των Κελτών. Τον 4ο αιώ­ να εισέβαλαν στην Ιταλία, όπου ήλθαν σε επα­ φή με τους Ετρούσκους, τους Ρωμαίους και τους υπόλοιπους λαούς τη ς Ιταλίας. Το 369 π.Χ. ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος έσ τειλε Γαλάτες μισθοφόρους στην Ελλάδα με σκοπό να ενισχύσουν τους συμμά­ χους του Λακεδαιμονίους στον πόλεμο ενα­ ντίον των Βοιωτών. Οι Ρωμαίοι τους αποκαλούσαν Galli και τη χώρα τους Gallia. Από αυτή τη ρίζα φαίνεται ότι προέρχεται και το όνομα Γα­ λάτες με το οποίο τους αποκαλούσαν οι Ελλη­ νες, που χρησιμοποιούσαν όμως παράλληλα και την ονομασία Κελτοί. Οι επαφές των Γαλατών με τους πολιτισμένους λαούς τη ς Μεσο­ γείου δεν υπήρξαν πάντα ειρηνικές. Οι ετρουσκικοί οικισμοί υπέστησαν συχνά τις επιδρο­ μές τους, ενώ το 386 π.Χ. κατέλαβαν τη Ρώμη, εκτός από το Καπιτώλιο που ά ν τεξε τις επιθέ­ σεις τους, και αποχώρησαν αφού εισέπραξαν πολλά λύτρα. Από τη ν κοιλάδα του Πάδου στη βόρεια Ιταλία, όπου είχαν εγκατασταθεί και τη ν είχαν μετατρέψ ει σε ορμητήριο των επι­ δρομών τους, απλώθηκαν ανατολικά προς τις ακτές της Αδριατικής και την κοιλάδα του Δούναβη, στα βόρεια σύνορα του ελληνικού βασιλείου τη ς Μακεδονίας, όπου τους συνά­ ντησε ο Αλέξανδρος και η συμφωνία τους μαζί του ανέκοψε για λίγο τη ν πορεία το υς ανατολι­ κά και νότια. Οι Γαλάτες ήταν οργανωμένοι σε φυλές οι οποίες χωρίζονταν σε μικρότερες ομάδες με βάση τη συγγένεια (φρατρίες). Κυρίαρχο ρόλο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

κα, η οποία στα κελτικά σημαίνει άλογο. Κάθε τριμαρκεσία δ ιέθ ετε έναν ιππέα πολεμιστή συνοδευόμενο από δύο ένοπλους υπηρέτες, επίσης έφιππους. Πρώτος στη μάχη εμπλεκό­ ταν ο πολεμιστής, ενώ οι υπηρέτες έμεναν πί­ σω στην παράταξη. Αν ο πολεμιστής έχανε το άλογό του ένας υπηρέτης τού προσέφερε το δικό του για να συνεχίσει να μάχεται. Αν ο πο­ λεμιστής σκοτωνόταν, αμέσως ένας υπηρέτης τον αντικαθιστούσε. Το ίδιο συνέβαινε και ό­ ταν ο πολεμιστής τραυματιζόταν, οπότε ο δεύ τερ ος υπηρέτης ανελάμβανε να το ν μετα­ φέρ ει σε ασφαλές μέρος και να το ν περιθάλψει. Μια από τις χειρότερες συμφορές για τους Γαλάτες ήταν να συλληφθούν αιχμάλω­ τοι. Οταν η αιχμαλωσία φαινόταν βέβαιη προ­ τιμούσαν να αυτοκτονήσουν, ενώ σκότωναν οι ίδιοι τους ασθενείς και τους τραυματίες κατά την υποχώρηση για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Στη μάχη ήταν γενναίοι και ορμη­ τικοί, αλλά αν ο εχθρός άντεχε τις πρώτες επι­ θέσ εις το υς απογοητεύονταν εύκολα και έ ­ φευγαν.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΓΑΛΑΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΟΜ Η

Α ιχ μ ές αρχα ιοελληνικώ ν ακοντίων.

σε κάθε φυλή είχαν οι πλούσιοι αριστοκράτες, καθένας από τους οποίους δ ιέθ ετε μια ομάδα πιστών ανθρώπων (ambacti), που δένονταν μα­ ζί του με όρκο και του παρείχαν τη ν υποστήρι­ ξή τους με αντάλλαγμα την προστασία του. Βάση της κοινωνίας τους ήταν ο οίκος, που περιελάμβανε την οικογένεια και τους διάφο­ ρους υπηρέτες και δούλους. Μέχρι τον 1ο αι­ ώνα οι αρχηγοί τους εκλέγονταν μεταξύ των α­ ξιότερω ν πολεμιστών. Ξεχωριστή θέση στην κοινωνία τους κατείχαν οι δρυϊδες, ιερείς και θεραπευτές, οι οποίοι αποτελούσαν μια κλει­ στή ομάδα που μεταβίβαζε τα μυστικά τη ς μό­ νο στα μέλη της. Η εμφάνισή τους προκαλούσε εντύπωση στους Ελληνες, καθώς ήταν όλοι τους (σύμφωνα με τις πηγές) μεγαλόσωμοι, ενώ οι γυναίκες τους θεω ρούντο οι ομορφό­ τερ ες ανάμεσα στις βάρβαρες. Οι περισσότε­ ροι ήταν ξανθοί και φορούσαν μάλλινα ρούχα, αναξυρίδα (φαρδύ παντελόνι) με ένα κοντό χι­ τώνιο από πάνω και έναν μεγάλο μανδύα που τύλιγε το σώμα για το κρύο. Για στολίδια έ φ ε­ ραν βραχιόλια και περιδέραια. Ξύριζαν τα μά­ γουλά τους, άφηναν όμως τεράστια μουστάκια που τους έδιναν μια παράξενη όψη. Στη μάχη χρησιμοποιούσαν ξίφος και δόρυ, ενώ το κυριότερο αμυντικό όπλο τους ήταν η ασπίδα, που είχε διαστάσεις 1,20 χ 0,80 μ. Οσοι είχαν τη ν οικονομική δυνατότητα έφεραν και θώρα­ κα. Ο στρατός τους ήταν διαιρεμένος σε τριαρχίες, ομάδες των τριών έφιππων ανδρών, που καλούντο τριμαρκεσίες - από τη λέξη μάρ­

Οι Γαλάτες ζούσαν ασχολούμενοι με τη γ ε ­ ωργία και τη ν κτηνοτροφία, μια σημαντική ό­ μως πηγή εσόδων τους ήταν και τα κέρδη από τις ληστρικές τους επιδρομές και τις λεηλα­ σίες. Στις εκσ τρατείες τούς ακολουθούσαν και οι οικογένειές τους, καθώς κατά την πο­ ρεία τους προς τον Νότο και την Ανατολή δεν πραγματοποιούσαν απλά επιδρομές για να ε­ πιστρέφουν στη συνέχεια στο ορμητήριό τους, αλλά σταδιακά εγκαθίσταντο στις περιο­ χές που κατελάμβαναν. Με αυτό το ν τρόπο έφθασαν ως τις βόρειες παρυφές τη ς Ελλάδας και ανέμεναν την κατάλληλη χρονική στιγμή να εισβάλουν σε αυτή. Η ευκαιρία τούς δόθη­ κε με την αναστάτωση που προκάλεσαν ο θά­ νατος του Αλεξάνδρου και οι συγκρούσεις των Διαδόχων οι οποίες τον ακολούθησαν. Η ήττα μάλιστα των γαλατικών φύλων τη ς Ιτα­ λίας από τους Ρωμαίους, το 284 π.Χ., ανάγκασε μεγάλο μέρος τους να καταφύγει προς τη χερ­ σόνησο του Αίμου και τα βόρεια σύνορα του μακεδονικού βασιλείου. Από εκεί επιχειρού­ σαν συχνά ληστρικές επιδρομές μικρής κλίμα­ κας, που μπορεί να μη φαίνονταν ιδιαίτερα α­ νησυχητικές στον Κάσσανδρο και στον Λυσί­ μαχο, στρατηγούς και διαδόχους του Α λεξάν­ δρου, οι οποίοι είχαν υπό το ν έλεγχό τους τη Μακεδονία και τη Θράκη αντίστοιχα, αποτε­ λούσαν όμως μια σταθερή εστία αναταραχής στα βορειοδυτικά σύνορα των επικρατειών τους. Οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου, απορροφημένοι από το ν μεταξύ τους αγώνα για κυ­ ριαρχία στο αχανές κράτος που δημιούργησε ο μεγάλος προκάτοχός τους, δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν το πρόβλημα στην πραγματική του έκταση, ο ύ τε να ασχοληθούν με τη ν επί­ λυσή του όσο θα έπρεπε. Παράλληλα οι συνε­ χείς μεταξύ τους συγκρούσεις στον χώρο της Ελλάδας αποδυνάμωναν τους τοπικούς πλη­ θυσμούς, καθιστώντας τη χώρα περισσότερο ευάλωτη σε μια εξω τερική επιδρομή. Λύση σε αυτές τις συνεχείς συγκρούσεις

φάνηκε να δίνει η επικράτηση του Σέλευκου το 281.0 τελευτα ίος μετά τη νίκη του επί του Λυσιμάχου βρέθηκε να ελέγχει ολόκληρο το α­ χανές κράτος που είχε δημιουργήσει ο Αλέ­ ξανδρος, εκτό ς από τη ν Αίγυπτο που παρέμε­ νε στα χέρια του Πτολεμαίου. Πριν προλάβει όμως να εισ έλθει στη Μακεδονία δολοφονήθηκε από έναν άλλο Πτολεμαίο, τον αποκαλούμενο Κεραυνό, ο οποίος διεκδίκησε και α­ πέκτησε το μακεδονικό στέμμα για το ν εαυτό του. Ο μακεδονικός θρόνος κατά τη διαμάχη των διαδόχων είχε ως τό τε αλλάξει αρκετούς κατόχους και είχε βρ εθ εί στο στόχαστρο ακό­ μα περισσότερων διεκδικητών, από το υς οποί­ ους οι περισσότεροι εκείνη τη στιγμή είτε ή­ ταν νεκροί, όπως ο Σέλευκος, είτε ασχολούντο με άλλα θέματα. Ο βασιλιάς τη ς Ηπείρου Πύρρος ετοίμαζε τη θρυλική, αλλά επιζήμια εκστρατεία του εναντίον των Ρωμαίων στην Ιταλία. Ο Αντίγονος Γονατάς, γιος του Δημητρίου Πολιορκητή και κυρίαρχος τη ς Εύβοιας, της Δημητριάδας στη Μαγνησία και αρκετών πόλεων στη νότια Ελλάδα, μετά από μια απο­ τυχημένη προσπάθειά του να εκδιώ ξει τον Πτολεμαίο Κεραυνό από τη Μακεδονία είχε εμπλακεί σε μια εκστρατεία εναντίον του Αντιόχου, γιου και διαδόχου του Σέλευκου στην Α­ σία. Ετσι το 280 π.Χ. απέναντι στους Γαλάτες, που κανένας δεν φαινόταν να λαμβάνει σοβα­ ρά υπόψη και πάρα πολλοί στη νότια Ελλάδα α­ γνοούσαν ακόμα και τη ν ύπαρξή τους, υπήρχε το αποδυναμωμένο από τις συγκρούσεις των διαδόχων βασίλειο τη ς Μακεδονίας. Ν οτιότε­ ρα βρίσκονταν οι πόλεις - κράτη της νότιας Ελ­ λάδας, το ίδιο εξασ θενημένες και α υτές και δίνοντας την εντύπωση ότι είχαν χάσει την ι­ στορική και πολιτική τους πρωτοβουλία και δύναμη μ ετά τη ν επικράτηση των Μακεδόνων στη μάχη τη ς Χαιρώνειας (το 338 π.Χ.) και τις α­ ποτυχημένες προσπάθειές τους να απαλλα­ γούν από τον μακεδονικό έλεγχο στη συνέ­ χεια. Μ εταξύ τους όμως εμφανίζονταν και κάποια δυναμικά στοιχεία όπως η Αιτωλική Συ­ μπολιτεία, που ως τό τε βρισκόταν στο περιθώ­ ριο καθώς έδρ ευ ε σε μια απομονωμένη (εκεί­ νη τη ν εποχή) περιοχή η οποία θεω ρείτο ότι υστερούσε πολιτιστικά. Οι Αιτωλοί δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί στο προσκήνιο τη ς Ιστο­ ρίας. Η άλλη δύναμη που αναδεικνυόταν ήταν η Αχαϊκή Συμπολιτεία, μια προσπάθεια των πό­ λεων τη ς Αχαϊας να συνασπισθούν σε μια συ­ Ν εκ ρ ό ς Γα λά της (ρω μαϊκό α ντίγ ρ α φ ο ελ λη νικο ύ π ρω τοτύπ ου, α ρ χα ιο λο γικό μ ο υ σ είο Β ε ν ε τία ς ).

νομοσπονδία πόλεων - κρατών η οποία αργό­ τερα συμπεριέλαβε και άλλες πόλεις τη ς Πελοποννήσου.

Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Οι Γαλάτες, που φαίνεται πως παρακολου­ θούσαν με προσοχή τις εξελ ίξεις στην ελληνι­ κή χερσόνησο, αντιλήφθηκαν πως η στιγμή’ή­ ταν κατάλληλη για κάτι περισσότερο από επι­ δρομές μικρής κλίμακας. Είχε έλθ ει η ώρα για μια μεγάλη επίθεση. Το σχέδιό τους προέβλεπε να χωρίσουν τις δυνάμεις τους σε τρία μέ­ ρη. Το πρώτο με αρχηγό τον Βόλγιο θα εισέ­ βαλλε στη Μακεδονία από την κοιλάδα του Α­ ώου ποταμού. Ενα άλλο με αρχηγό τον Κερέθριο θα ανελάμβανε να επ ιτεθεί στη Θράκη και το τρίτο τμήμα με αρχηγούς το ν Βρέννο και τον Ακιχώριο θα επέδραμε στην Παιονία, την περιοχή όπου σήμερα βρίσκεται το κρά­ το ς των Σκοπίων. Η λέξη Βρέννος είναι πολύ πιθανό να μη δηλώνει όνομα προσώπου, αλλά να αποτελεί τίτλο και να δηλώνει τον αρχηγό του στρατού. Ισως οι αρχαίοι ιστορικοί από ελ ­ λιπή γνώση τη ς κελτικής γλώσσας την εξέλαβαν ως όνομα. Η κατανομή των δυνάμεων των Γαλατών και οι λεπ τομέρειες του σχεδίου τους φανερώνουν τη ν άριστη γνώση τη ς τοπογρα­ φίας και των πολιτικών συνθηκών που επικρα­ τούσαν στις περιοχές οι οποίες θα δέχονταν τη ν επίθεσή τους, γνώση που προφανώς προήλθε από επίμονη συλλογή πληροφοριών και προσεκτική ανάλυση και αξιοποίησή τους. Σε αντίθεση με τους Γαλάτες οι αντίπαλοί τους δεν έδειξαν να είναι το ίδιο καλά πληροφορημένοι γΓ αυτό που είχαν να αντιμετωπί­ σουν. Ο Πτολεμαίος Κεραυνός δεν είχε μεγά­ λες δυνάμεις στη διάθεσή του, διακινδύνευσε όμως μια μάχη με τους Γαλάτες, που από τα στοιχεία που δίνουν οι αρχαίοι ιστοριογράφοι φαίνεται ότι ήταν εξαιρετικά πολυάριθμοι. Ισως ο Πτολεμαίος θεώρησε πως αυτοί οι βάρ­ βαροι δεν θα αποτελούσαν ιδιαίτερα δύσκολο αντίπαλο για τις μακεδονικές φάλαγγες. Εξάλ­ λου χρειαζόταν μια στρατιωτική επιτυχία για να αποδείξει στους Μ ακεδόνες ότι ήταν κα­ τάλληλος για τον θρόνο του Αλεξάνδρου. Αν κλεινόταν με τον μακεδονικό στρατό στις οχυ­ ρωμένες πόλεις και άφηνε τη ν ύπαιθρο στο έ ­ λεο ς των επιδρομέων χωρίς να τους αντιμετω ­ πίσει, θα προσέφερε λαβή για τη ν αμφισβήτη­ σή του και επιχειρήματα εναντίον του για τους υποστηρικτές των ανταπαιτητών του θρόνου του. Ισως να ήταν και κακώς πληροφορημένος για τη ν αριθμητική δύναμη και τη μαχητική α­

ξία των αντιπάλων του. Λόγω του χειμώνα είχε επιτρέψ ει στο μεγαλύτερο μέρος του στρατού του να διαλυθεί, με σκοπό οι άνδρες να ξεχ ει­ μωνιάσουν με τις οικογένειές τους. Αντί να πε­ ριμένει να ανασυγκροτηθούν και αυτές οι μο­ νάδες προτίμησε να αντιμετωπίσει τους επι­ δρομείς με τις ελάχιστες δυνάμεις που είχε στη διάθεσή του. Παρέλειψε επίσης να έλθ ει σε συνεννόηση με τον γειτονικό λαό των Δαρδάνων, που επίσης κινδύνευε από τη γαλατική επίθεση. Ετσι οι Δάρδανοι αντιμετώπισαν μό­ νοι το υς Γαλάτες και ηττήθηκαν, ενώ θα ήταν δυνατό να πολεμήσουν μαζί με το ν μακεδονι­ κό στρατό αυξάνοντας τις δυνάμεις του. Ο Πτολεμαίος Κεραυνός δεν άργησε να πληρώσει ακριβά το λάθος του να αντιμετωπί­ σει τους Γαλάτες σε ανοικτή μάχη. Την άνοιξη του 279 π.Χ. ο στρατός του συνετρίβη. Ο ίδιος έπεσε από το άλογό του, φονεύθηκε και το κε­ φάλι του, καρφωμένο στην αιχμή ενός ακοντί­ ου, π εριφέρθηκε στο αντίπαλο στρατόπεδο ως τρόπαιο. Μ ετά τη νίκη αυτή η Μακεδονία ή­ ταν ανυπεράσπιστη στη διάθεση των επιδρο­ μέων. Οι Γαλάτες προκάλεσαν φοβερές κατα­ στροφές στην ύπαιθρο, τη ν οποία λεηλάτησαν με πρωτοφανή βαρβαρότητα. Οι Μ ακεδόνες για πρώτη φορά στην ιστορία τους έβλεπαν τέτο ια καταστροφή στη γη τους. Οι οχυρωμέ­ νες πόλεις σώθηκαν από τη μανία των ε­ χθρών, καθώς αυτοί δεν είχαν πολιορκητικές μηχανές για να τους επιτεθούν, ο ύτε το ν χρό­ νο και τη διάθεση να τις πολιορκήσουν. Οι Γαλάτες μετά από τη σύντομη, αλλά κα­ ταστροφική παραμονή τους στη Μακεδονία την άνοιξη του 279 π.Χ. επέστρεψαν στις βά­ σεις τους για να συναντήσουν τα άλλα δύο τμήματα του στρατού τους, που είχαν σημειώ­ σει ανάλογες «επιτυχίες» στις περιοχές στις ο­ ποίες είχαν αναλάβει να επιτεθούν. Η λεία μά­ λιστα ήταν τόσο μεγάλη ώστε γεννήθ ηκε σε αυτούς η επιθυμία να επιτεθούν εκ νέου και αυτή τη φορα η επιδρομή τους να διαρκεσει περισσότερο και να προχωρήσει πιο βαθιά, στον Νότο της Ελλάδας. Είχαν ακούσει διάφο­ ρα για τον πλούτο των πόλεων στην Αττική, τη ν Πελοπόννησο και τη Βοιωτία. Είχαν επίσης πληροφορίες για τους αμύθητους θησαυρούς που ήταν συγκεντρωμένοι στα μεγάλα ελληνι­ κά ιερά, ιδιαίτερα στους Δελφούς, και όλες α υτές οι ιστορίες τραβούσαν τη ν αρπακτικότη τά τους σαν μαγνήτης. Υπήρχαν όμως ανάμεσά τους και οι επιφυλακτικοί. Τη χώρα νότια από τη Μακεδονία δεν τη γνώριζαν αρκετά, ο ύ τε είχαν αρκετά στοιχεία για τους κατοί­ κους της. Εξάλλου πλησίαζε το φθινόπωρο. Αν η εκστρατεία τους ξεκινούσε τό τε θα έφ θα ­ ναν στον στόχο τους το ν χειμώνα, μια εποχή δύσκολη για επιχειρήσεις. Καλύτερο θα ήταν, υποστήριζαν πολλοί μεταξύ τους, να περιμέ­ νουν τουλάχιστον ως τη ν επόμενη άνοιξη, Η άποψη αυτή φαινόταν ως η περισσότερο λογική. Ο Βρέννος όμως, ο αρχηγός του σώμα­ το ς που είχε επ ιτεθεί στην Παιονία, δεν μπο­ ρούσε να περιμένει τόσο. Στη συνέλευση των πολεμιστών που έγινε για να αποφασίσουν τις επόμενες κινήσεις τους έφ ερ ε κάποιους Ελ­ ληνες αιχμαλώτους, τους οποίους είχε επιλέξει επίτηδες ώστε να είναι οι πιο αδύναμοι και καχεκτικοί, και τους παρουσίασε γυμνούς και

35

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

με ξυρισμένα κεφάλια δίπλα στους πιο μεγα­ λόσωμους και πιο καλά οπλισμένους από τους Γαλάτες. Με αυτό το ν τρόπο τους έπεισε ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος να φοβούνται έναν τόσο αδύναμο λαό. Αντίθετα έπρεπε να βια­ στούν να επιτεθούν, καθώς τα θύματά τους στη Μακεδονία δεν είχαν συνέλθει από την πρώτη γαλατική επιδρομή και οι νότιοι Ελλη­ νες δεν είχαν ακόμα συνειδητοποιήσει τι συνέβαινε και ήταν απροετοίμαστοι. Το γεγονός, εξάλλου, ότι πλησίαζε ο χειμώνας ήταν μια κα­ λή ευκαιρία να αιφνιδιάσουν τους αντιπάλους τους, καθώς και εκείνοι θα πίστευαν πως οι Γα­ λάτες δεν θα επ ιτίθεντο πριν από τη ν επόμε­ νη άνοιξη, οπότε και θα ήταν προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν την επιδρομή τους. Με αυ­ τά τα επιχειρήματα και ερεθίζοντας την αρπακτική διάθεση του ακροατηρίου του ο Βρέννος κατάφερε να πείσει τη συνέλευση να απο­ φασίσει την άμεση πραγματοποίηση νέας εκ ­ στρατείας προς το ν Νότο. Την ηγεσία του στρατού, που αυτή τη φορά θα βάδιζε ενω μέ­ νος, θα τη ν είχε ο Βρέννος, ο οποίος πείθο­ ντας τους Γαλάτες να αναλάβουν το σχετικό εγχείρημα ανέλαβε και την ευθύνη τη ς επιτυ­ χίας του, με υπαρχηγό τον Ακιχώριο. Η Μακεδονία στο μεταξύ είχε βρεθεί στη δίνη μιας δυσεπίλυτης πολιτικής κρίσης. Τον Πτολεμαίο Κεραυνό διαδέχθηκε ο αδελφός του Μελέαγρος, ο οποίος όμως κράτησε τη βασιλεία μόνο δύο μήνες επειδή εκθρονίστη­ κε από έναν ανιψιό του Κάσσανδρου, το ν Αντί­ πατρο. Γρήγορα αποδείχθηκε και η ανικανότη­ τα του Αντίπατρου να διευθύνει το κράτος σε τόσο κρίσιμες περιστάσεις και μετά από βασι­

36

Χ ά ρ τη ς που α π εικ ο ν ίζει τη σ τα δ ια κή μ ετα κ ίν η σ η τω ν κ ελτικώ ν φύλων προς τα α να το λικά (Π αγκόσ μ ια Ισ το ρ ία , Εκ δ ο τικ ή Α θηνώ ν).

λεία 45 ημερών ο στρατηγός Σωσθένης τον εκδίωξε. Ο Αντίπατρος αποκλήθηκε σκωπτικά «ετησίας», από τους «ετήσιας» που στα αρ­ χαία ελληνικά σημαίνουν τα μελτέμια, επειδή η βασιλεία του κράτησε όσο το αντίστοιχο και­ ρικό φαινόμενο. Οι Μ ακεδόνες προσέφεραν το ν θρόνο στον Σωσθένη, ο οποίος αρνήθηκε και κυβέρνησε με το ν τίτλο του στρατηγού, Ο μεγάλος αυτός πατριώτης έκρινε ότι η στιγμή δεν ήταν πρόσφορη για να προωθήσει τα προ­ σωπικά του συμφέροντα και όταν η Μ ακεδο­ νία απαλλασσόταν από τη γαλατική απειλή θα μπορούσε να επ ιλέξει τον κατάλληλο για το βασιλικό αξίωμα. Ετσι ο θρόνος του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, που διατηρούσε για αιώ­ νες την ομηρικού τύπου μοναρχία, βρέθηκε για ελάχιστο διάστημα χωρίς βασιλιά.

Ο ΒΡΕΝΝΟΣ ΑΡΧΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗ ΝΟΤΙΑ ΕΛΛΑΔΑ Οταν οι Γαλάτες εισέβαλαν εκ νέου στη Μακεδονία το φθινόπωρο του 279 π.Χ., δεν βρήκαν τίποτα να αρπάξουν. Ο,τι υπήρχε είχε καταστραφεί κατά τη ν προηγούμενη επιδρο­ μή τους ή το είχαν μεταφ έρει οι τρομαγμένοι κάτοικοι στις οχυρωμένες πόλεις, με τις οποί­ ες ο Βρέννος δεν ασχολήθηκε. Στόχος του ή ­ ταν η νότια Ελλάδα και προς τα εκεί κατευθύνθ η κε με το ν τεράστιο στρατό του. Κατά τον Διόδωρο οι γαλατικές δυνάμεις αποτελούντο από 152.000 πεζούς και 10.000 ιππείς, οι οποίοι συνοδεύονταν από 40.000 έφιππους ένοπλους

υπηρέτες. Τον στρατό ακολουθούσαν οι οικο­ γ ένειες και οι δούλοι των πολεμιστών, τα ζώα τους και δύο χιλιάδες κάρα. Κατά το ν Παυσα­ νία σι Γαλάτες ήταν 152.000 πεζοί και 20.400 ιπ­ πείς. Οι αναφορές αυτές των αρχαίων ιστορι­ κών θεω ρούνται υπερβολικές, ο αριθμός των Γαλατών όμως ήταν σίγουρα μεγάλος και σύμ­ φωνα με τις σ υντηρητικότερες εκτιμήσεις δεν έπ εφ τε κάτω από τις 30.000. Αν σε αυτούς προ­ σθέσουμε και τον αριθμό των αμάχων και των βοηθητικών, είναι δυνατό να σχηματισθεί μια καθαρή εικόνα του τεράστιου καραβανιού που ξεκίνησ ε για να λεηλατήσει την Ελλάδα. Περνώντας γρήγορα από τη Μακεδονία ο Βρέννος εισέβαλε στη Θεσσαλία από τη ν κοι­ λάδα των Τεμπών. Ομως ο ύτε εκεί παρέμεινε για πολύ. Οι Θεσσαλοί μεγαλογαιοκτήμονες προτίμησαν να έλθουν σε συμβιβασμό μαζί του και συμφώνησαν να τον αφήσουν να περάσει από τη χώρα τους ανεμπόδιστος με τον όρο να μην πειράξει τα κτήματά τους. Με αυτό το ν τρόπο οι Γαλάτες χωρίς μάχη μπόρεσαν να φθάσουν ως τη ν κοιλάδα του Σπερχειού ποτα­ μού. Ως τό τε οι κάτοικοι τη ς νότιας Ελλάδας δεν είχαν ασχοληθεί καθόλου μαζί τους, ούτε τους θεωρούσαν σοβαρό πρόβλημα. Οσοι εί­ χαν ακούσει για τις επιδρομές τους στη Μακε­ δονία θεώρησαν πως πρόκειται για τοπικό πρόβλημα που δεν θα επεκτεινόταν. Ακόμα και όταν τους είδαν να διέρχονται από τη Θεσ­ σαλία με ξεκάθαρο στόχο να λεηλατήσουν τις πόλεις στον Νότο δεν ενεργοποιήθηκαν όλοι. Η Σπάρτη μάλιστα, που ήταν πλέον σκιά του παλαιού ένδοξου εαυτού της, ξέχασε τον Λεω­ νίδα και βρήκε αφορμή να επ ιτεθεί στις πόλεις

Η Ε Ξ Α Π Λ Ω Σ Η Τ Ω Ν Κ Ε Λ Τ Ω Ν (6 ο ς - 3 ο ς αι. π.Χ.) Κεντρικός χώρος των Κελτών (Πολιτισμός Λα Τεν) Περιοχές επέκτασης των Κελτών Ά ξ ο ν ε ς επέκτασης των Κελτών Ελληνικά κράτη και αποικίες Ετρούσκοι και Ιταλικοί λαοί Καρχηδονιακά εδάφη Σημερινός κελτικός γλωσσικός χώρος

Α τ λ α ν τ ικ ό ς

Ω κεανός

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

οι οποίες βρίσκονταν υπό το ν έλεγχο του Αντί­ γονου Γόνατά, εμποδίζοντας με την αναστάτω­ ση που προκάλεσε όσους Πελοποννήσιους σχέδιαζαν να στείλουν δυνάμεις εναντίον των Γαλατών. Οι υπόλοιπες πελοποννησιακές πό­ λεις, παραδομένες σε εσω τερικές συγκρού­ σεις, δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου για τον κίν­ δυνο που πλησίαζε από τον Βορρά. Ετσι στην πρώτη φάση τη ς αντιμετώπισης των Γαλατών δεν συμμετείχαν καθόλου πελοποννησιακές δυνάμεις και το βάρος τη ς άμυνας έπεσε στους Ελληνες τη ς Στερεάς Ελλάδας. Συνολι­ κά αυτοί συγκέντρωσαν 28.000-30.000 άνδρες. Το μεγαλύτερο τμήμα το προσέφερε η Αιτωλική Συμπολιτεία, που έσ τειλε 7.000 οπλίτες, 790 ελαφρά οπλισμένους ψιλούς και άγνωστο α­ ριθμό ιππέων. Την ηγεσία του αιτωλικού σώμα­ τος είχαν αναλάβει ο Πολύαρχος, ο Πολύφρων και ο Λακράτης. Παράλληλα επιστρατεύθηκαν και άλλες αιτωλικές δυνάμεις οι οποίες παρέμειναν στην Αιτωλία ως εφεδρεία υπό τη ν ηγε­ σία του Ευρύδαμου, που πρέπει να ήταν ο στρατηγός αιτωλάρχης, δηλαδή στρατιωτικός διοικητής της Συμπολιτείας για εκείνη τη χρο­ νιά. Συνολικά οι Αιτωλοί κινητοποίησαν κατά την πρώτη φάση των επιχειρήσεων 16.000 άν­ δρες. Δ εύτερη σε μέγεθος δύναμη ήταν αυτή των Βοιωτών, που τη ν αποτελούσαν 10.000 ο­ πλίτες και 500 ιππείς. Τους Βοιωτούς διοικού­ σαν οι Κηφισόδοτος, Θεαρίδας, Διογένης και Λύσανδρος. Οι Φωκείς έστειλαν 3.000 οπλίτες και 500 ιππείς υπό τη ν ηγεσία του Κριτόδουλου και του Αντίοχου. Οι Λοκροί τη ς Αταλά­ ντης συγκέντρωσαν 700 πεζούς με στρατηγό τον Μειδιά. Τα Μέγαρα συμμετείχαν στη συμμαχία με 400 οπλίτες που διοικούσε ο Ιππόνικος και η Αθήνα έσ τειλε όλο τη ς τον στόλο, 500 ιππείς και 1.000 οπλίτες με στρατηγό τον Κάλλιππο του Μοιροκλέους. Ο Αντίγονος Γονατάς και ο αντίπαλός του Αντίοχος, απασχολη­ μένοι με τη μεταξύ τους σύγκρουση, δεν μπό­ ρεσαν να στείλουν περισσότερους από 500 ο­ πλίτες ο καθένας, παρότι και οι δύο είχαν στην Ελλάδα συμφέροντα και συμμάχους που κιν­ δύνευαν. Μόλις συγκεντρώθηκαν οι δυνάμεις τέθ η κε θέμα ηγεσίας, καθώς οι Αιτωλοί και οι Βοιωτοί (που παρείχαν τις περισσότερες δυνά­ μεις) έριζαν για την αρχιστρατηγία. Τελικά συμφώνησαν η ηγεσία να ανατεθεί στον Αθη­ ναίο Κάλλιππο, λόγω της παλαιάς αίγλης που περιέβαλλε τη ν Αθήνα, ουσιαστικά όμως για να αποφευχθούν οι τριβές ανάμεσα στους ι­ σχυρότερους συμμάχους. Πρώτη γραμμή άμυ­ νας ορίστηκε ο Σπερχειός, που η στάθμη του είχε ανέβει από τις βροχές του χειμώνα. Οι Ελ­ ληνες έσπευσαν να καταστρέψουν όλες τις γέφ υρες του ποταμού και παρέταξαν μικρά τμήματα προφυλακών στα σ τενότερα και ρη­ χότερα σημεία τη ς νότιας όχθης του. Ο κύριος όγκος των ελληνικών δυνάμεων είχε στρατοπεδεύσει σε έναν χώρο όπου δύο αιώνες πριν “είχε αγιάσει" η Ιστορία, τις Θερμοπύλες, περιμένοντας να εμφανιστούν οι βάρβαροι.

ΟΙ ΓΑΛΑΤΕΣ ΣΤΙΣ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ Κατά τη διάβαση του Σπερχειού ο Βρέν­ νος και οι Γαλάτες του έδειξαν την εξυπνάδα

37

και τη ν πολεμική τους πείρα. Απέφυγαν τα ρη­ χά σημεία που φυλάσσονταν από τους Ελλη­ νες και τα σημεία όπου βρίσκονταν οι κατε­ στραμμένες γέφ υρ ες επειδή εκεί ο ποταμός σ τένευε και το νερό κυλούσε ορμητικό. Χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από τον αντίπαλο εντόπι­ σαν πιο κάτω στην όχθη ένα σημείο όπου ο Σπερχειός απλωνόταν στην πεδιάδα σχηματί­ ζοντας μια βαλτολίμνη. Μέσα στη νύκτα όσοι Γαλάτες ήταν αρκετά ψηλοί ώστε να κρατούν το κεφάλι τους πάνω από το νερό, πέρασαν στην απέναντι όχθη περπατώντας στον βάλτο. Αλλοι βρέθηκαν εκεί κολυμπώντας και κάποιοι χρησιμοποίησαν τις ξύλινες ασπίδες τους ως ατομικές σχεδίες. Το επόμενο πρωί 10.000 Γα­ λάτες είχαν περάσει απέναντι και υποχρέωσαν τις ελληνικές προφυλακές να συμπτυχθούν στο στρατόπεδο των Θερμοπυλών. Για άλλη

μια φορά σε αυτό το στενό κρινόταν η τύχη της Ελλάδας. Πριν επιτεθούν στις Θ ερμοπύλες οι Γαλά­ τε ς όρμησαν σε δύο μικρές κοντινές πόλεις, τις Ερυθρές των Θερμοπυλών και την Τραχινία Ηράκλεια. Αυτές φυλάσσονταν από μικρές αιτω λικές φρουρές που πολέμησαν σκληρά και απώθησαν τους Γαλάτες. Ειδικά η υπεράσπιση τη ς Ηράκλειας ήταν ζήτημα τιμής για τους Αιτωλούς, καθώς η πόλη αυτή εκείνη τη χρονιά είχε εντα χθ εί στη Συμπολιτεία τους. Επρεπε να αποδείξουν στους κατοίκους τη ς και σε ό­ λους τους Ελληνες ότι η Αιτωλική Συμπολιτεία γνώριζε να προστατεύει τα μέλη της. Επειδή οι Γαλάτες αγνοούσαν την πολιορκητική τέχνη και δεν διέθεταν τις κατάλληλες πολιορκητι­ κές μηχανές δεν επέμειναν στις επιθέσεις τους περισσότερο από μια μέρα. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η αυγή τη ς επομένης τούς βρήκε να πραγματοποιούν μια λυσσασμένη επίθεση στις οχυρές θέσ εις των Ελλήνων στις Θ ερμο­ πύλες. Τα στενά που είχαν α ν τέξει τις επιθέ­ σεις των Περσών του Ξέρξη δεν θα υπέκυπταν στους Γαλάτες. Ο χώρος ήταν πολύ καλά οχυ­ ρωμένος και η στενότητά του δεν τους επέ­ τρεπ ε να εκμεταλλευθούν τη ν αριθμητική υ­ περοχή τους. Ο αριθμός τους, αντίθετα, στά­ θ η κε μειονέκτημα καθώς διενεργούσαν μαζι­ κές επιθέσεις χωρίς τάξη ("εν οργή τε επί τους εναντίους και θυμώ μετά ουδενός λογισμού καθάπερ τα θηρία εχώρουν", Παυσανίας Γ, XXI, 1-3 Ελλάδος Περιήγησις), με αποτέλεσμα να σχηματίζουν μέσα στον στενό έναν δυσκίνητο όγκο που αποτελούσε εύκολο στόχο για τα βέ­ λη, τα δόρατα και τις ξαφ νικές εφόδους των Ελλήνων. Φέροντας, εξάλλου, πολύ ελα φ ρύτε­ ρο αμυντικό οπλισμό από τους αντιπάλους τους, καθώς πολλοί δεν δ ιέθετα ν θώρακες, εί­ χαν και πολύ περισσότερες απώλειες. Οταν με τη δύση του ηλίου ο Βρέννος έδωσε εντολή να σταματήσουν την επίθεση, ο χώρος μπροστά από το στενό ήταν σπαρμένος με πτώματα Γαλατών. Οι απώλειες των τελευταίω ν αυξήθη­ καν κατά την υποχώρηση προς το στρατόπεδό τους, καθώς πολλοί έπεσαν στους βάλτους και πνίγηκαν περπατώντας σε άγνωστη χώρα μέσα στο σκοτάδι. Εκείνη τη ν ημέρα οι Ελλη­ νες είχαν 40 νεκρούς. Ανάμεσά τους διακρίθηκε ο Αθηναίος έφηβος Κυδίας. Η πόλη του για να τον τιμήσει κρέμασε την ένδοξη ασπίδα του στη στοά του Ελευθερίου Διός, στην Αγο­ ρά. Οι απώλειες των Γαλατών είναι άγνωστες καθώς πολλοί χάθηκαν για πάντα στους βάλ­ τους χωρίς να καταμετρηθούν, αλλά σίγουρα πολύ βαρύτερες. Οι Γαλάτες αντιλήφθηκαν πως δεν ήταν δυνατό να παραβιάσουν την είσοδο του σ τε­ νού. Αποφάσισαν να μιμηθούν τους Πέρσες και έπειτα από επτά μέρες προσπάθησαν να περάσουν πίσω από τους Ελληνες ανεβαίνο­ ντας στην κορυφή τη ς Οίτης. Εκεί κοντά υ­ πήρχε και ο ναός τη ς Τραχινίδος Αθηνάς με πλούσια αφιερώματα, τον οποίο ήλπιζαν περ­ νώντας να λεηλατήσουν. Το πέρασμα όμως και το ν ναό φύλασσε μια δύναμη Φωκέων με αρ­ χηγό το ν Τελέσαρχο, η οποία το υς εμπόδισε να περάσουν και τους υποχρέωσε να υποχωρή­ σουν με μεγάλες απώλειες προς το στρατόπε­ δό τους. Στη μάχη σκοτώθηκε ο Τελέσαρχος,

ένας άνθρωπος αφοσιωμένος, κατά το ν Παυ­ σανία, περισσότερο από κάθε άλλο στην ιδέα τη ς Ελλάδας. Η δεύτερη αυτή αποτυχία απο­ γοήτευσε τους Γαλάτες. Είχαν βρεθεί μέσα στον χειμώνα πολύ μακριά από τα σπίτια τους σε μία άγνωστη και εχθρική γη και μέχρι τό τε είχαν υποστεί πολλές απώλειες χωρίς να μπο­ ρέσουν να λεηλατήσουν τίποτα. Αντίθετα οι Ελληνες δεν έδειχναν τόσο αδύναμοι και πα­ θητικοί όσο το υς είχε παρουσιάσει ο Βρέννος όταν προσπαθούσε να πείσει τους δικούς του να ξεκινήσουν αυτό το παράτολμο εγχείρημα.

Η ΕΠΙΔΡΟΜ Η ΣΤΗΝ ΑΙΤΩΛΙΑ Ο Βρέννος αντιλήφ θηκε πως αμφισβητού­ σαν την αρχηγική του θέση. Επρεπε να τους δώσει γρήγορα μια επιτυχία και κάποια κέρδη από λεηλασίες ώστε να παύσουν οι διαμαρτυ­ ρίες και οι αντιδράσεις μεταξύ των πολεμι­ στών. Επειδή δ ιέθ ετε αρ κετές πληροφορίες για τους αντιπάλους του, γνώριζε ότι περισσό­ τεροι ανάμεσά τους ήταν οι Αιτωλοί. Σκέφθηκε να σ τείλει ένα τμήμα του στρατού να κτυπήσει την ίδια την Αιτωλία, αναγκάζοντας έτσι τους Αιτωλούς που βρίσκονταν στις Θερμοπύ­ λες να εγκαταλείψ ουν το στενό και να σπεύσουν να σώσουν τη ν πατρίδα τους. Ετσι θα εξασθενούσαν σημαντικά οι δυνάμεις που είχε να αντιμετωπίσει και θα μπορούσε να κινηθεί προς το ν Νότο. Στη συνέλευση των αρχηγών του στρατού έπραξε ό,τι ήταν δυνατό για να τους πείσει ότι το σχέδιό του θα είχε επιτυχία και κατάφερε να επικρατήσει έναντι εκείνων που ζητούσαν υποχώρηση. Για άλλη μια φορά έδωσε στους Γαλάτες πολλές και μεγάλες υ­ ποσχέσεις και ανέλαβε την ευθύνη για τη ν υ­ λοποίησή τους. Θ έτοντας σε εφαρμογή το σχέδιό του όρι­ σε ένα μεγάλο μέρος του στρατού, το ένα τρί­ το περίπου (οι αρχαίες πηγές αναφέρουν 40.000 πεζούς και 800 ιππείς), με αρχηγούς τον Ορεστόριο και το ν Κόμβουτη να κτυπήσει την Αιτωλία. Το τμήμα αυτό ξεκίνησ ε τη νύκτα χω­ ρίς να γίνει αντιληπτό από τους Ελληνες και προχωρώντας με ταχύτητα μέσα στο σκοτάδι ακολούθησε τη βόρεια όχθη του Σπερχειού ως τη ν Υπάτη. Υστερα κα τευθύνθηκε στις πλα­ γιές τη ς Οίτης προς τη ν περιοχή όπου βρίσκο­ νται τα χωριά Μουσουνίτσα (σημερινή ονομα­ σία Αθανάσιος Διάκος) και Μαυρολιθάρι. Από

εκεί ακολουθώντας τη ν οροσειρά τη ς Γκιώνας και τη ν κοιλάδα του Δάφνου ποταμού έφθασε ως τη ν αιτωλική πόλη Κάλλιον, την οποία βρή­ κε αφρούρητη. Η πορεία τους αυτή έγινε με ε­ ξαιρετικά μεγάλη ταχύτητα και πρέπει να διήρκεσε δώδεκα περίπου ώρες. Το ανυπεράσπι­ στο Κάλλιο λεηλα τήθηκε με πρωτοφανή κτηνωδία. Η πόλη ισοπεδώθηκε, ολόκληρος ο αν­ δρικός πληθυσμός σφαγιάσθηκε, ενώ αναφέρονται και περιπτώσεις κανιβαλισμού νηπίων από τους Γαλάτες, Πολλές από τις γυναίκες των Καλλιέων αυτοκτόνησαν για να μην πέ­ σουν στα χέρια τους. Οσες συνελήφθησαν ζω­ ντανές βιάσθηκαν ομαδικά και εσφάγησαν, ενώ πολλοί ασέλγησαν ακόμα και σε πτώματα. Η καταστροφή του Καλλίου διαδόθηκε τα­ χύτατα σε όλη την Αιτωλία. Οι Γαλάτες βρίσκο­ νταν πλέον στην καρδιά της χώρας και υπήρχε κίνδυνος να κατευθυνθούν είτε προς το ιερό του Απόλλωνα στο Θέρμο, όπου βρισκόταν και η έδρα τη ς Συμπολιτείας, είτε προς την πλού­ σια πόλη τη ς Ναυπάκτου. Οι αιτωλικές δυνά­ μεις που βρίσκονταν στις Θερμοπύλες διατάχθηκαν να επιστρέφουν αμέσως. Στην Αιτωλία κινητοποιήθηκαν όλοι όσοι ήταν σε θέση να πάρουν όπλα, ακόμα και οι γέροντες. Τα νέα πέρασαν τον Κορινθιακό και έκαναν τους κα­ τοίκους τη ς Αχαίας να συνειδητοποιήσουν τον κίνδυνο που το υς απειλούσε. Χίλιοι οπλίτες από την Πάτρα κατέφθασαν για βοήθεια. Οσο οι Αιτωλοί συγκέντρωναν τις δυνάμεις τους οι Γαλάτες χρονοτριβούσαν παραμένοντας α­ δρανείς στο Κάλλιο. Οταν αντιλήφθηκαν το λάθος το υς βρέθηκαν να έχουν τις νεοστρατολογημένες αιτωλικές δυνάμεις και τους Α­ χαιούς συμμάχους τους στα ανατολικά και τον αιτωλικό στρατό (που ερχόταν από τις Θ ερμο­ πύλες) στα δυτικά τους. Αποφάσισαν να επι­ στρέφουν στο γαλατικό στρατόπεδο κατευθυνόμενοι βόρεια. Ανέβηκαν τη ν κοιλάδα του Κόκκινου, παραπόταμου του Μόρνου, προς τη σημερινή Αρτοτίνα και τη Γραμμένη Οξυά και προχώρησαν ως το Κρίκελλο. Από εκεί περνώ­ ντας το ν Τυμφρηστό σκόπευαν να φθάσουν στην κοιλάδα του Σπερχειού και στο στρατό­ πεδό τους. Κατά την υποχώρηση τους πρόλα­ βαν οι Αιτωλοί και άρχισαν να τους παρενοχλούν με συνεχείς επιθέσεις και ρίψεις βελών, ακοντίων και λίθων από τις ψ ηλότερες πλα­ γιές. Οταν οι Γαλάτες επιχειρούσαν κάποια α­ ντεπίθεση οι αντίπαλοί τους, που γνώριζαν ά­ ριστα τη ν περιοχή, έσπευδαν να εξαφανι­ στούν. Οι οπλίτες των Πατρέων έδωσαν μάχη εκ παρατάξεως με μια ομάδα Γαλατών και τους κατατρόπωσαν. Με αυτό το ν τρόπο οι Γαλάτες έφθασαν ως την περιοχή Κοκκάλια, στα σύνορα των ση­ μερινών νομών Ευρυτανίας και Φθιώτιδας, ό­ που τους περίμεναν οι Αιτωλοί που έρχονταν από τις Θερμοπύλες. Ο αρχαιολόγος Γ Σω-

Α ναπαράσταση μ α κ εδ ο ν ικ ή ς φ ά λ α γ γ α ς . Ο απ οδυναμω μένος μ α κ εδ ο ν ικ ό ς σ τρ α τό ς του Π το λ εμ α ίο υ Κ ερ αυνού δεν μ π ό ρ εσ ε να α ν τισ τ α θ ε ί σ το υ ς π ο λυ ά ρ ιθμ ο υ ς Γα λά τες. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Θνησκων Γ ιλ α τη ς (ρω μαϊκό μαρ μ ά ρινο α ν τίγ ρ α φ ο χά λκινου ελ λ η ν ικ ο ύ π ρω τοτύπ ου το υ 23 0 π.Χ., Μ ο υ σ είο Κ απ ιτω λίου, Ρώ μη).

τηριάδης, που ερεύνησ ε την περιοχή γύρω στο έτο ς 1900, αναφέρει ότι βρήκε απειράριθ­ μα οστά, τα οποία έδωσαν στην τοποθεσία το όνομά της, ενώ οι χωρικοί τού είπαν ότι παλαιότερα έβρισκαν εκεί σιδερένια κράνη και αιχ­ μές βελών. Σε εκείνο το σημείο φαίνεται ότι συνέτριψαν οι Αιτωλοί τη γαλατική δύναμη που είχε καταστρέψει το Κάλλιο και άφησαν ά­ ταφους όσους εχθρούς σκότωσαν. Οσοι σώ­ θηκαν, 18.000 κατά τις αρχαίες πηγές (δηλαδή λιγότεροι από τους μισούς), κατέφυγαν τρ ο ­ μαγμένοι στο στρατόπεδό τους στις όχθες του Σπερχειού. Αρχηγός του αιτωλικού στρα­ τού σε αυτή τη μάχη θα πρέπει να ήταν ο αιτωλάρχης Ευρύδαμος.

Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΤΩΝ ΓΑΛΑΤΩΝ ΣΤΟΥΣ ΔΕΛΦΟΥΣ Στο μεταξύ η κατάσταση στις Θερμοπύλες είχε αλλάξει. Ο Βρέννος είχε κατορθώσει με τη βοήθεια των ντόπιων να εντοπίσει το μονο­ πάτι που είχαν χρησιμοποιήσει οι Πέρσες το 480 π.Χ. Ο ίδιος με 40.000 Γαλάτες αποφάσισε να το ακολουθήσει, ενώ δ ιέτα ξε τον υπαρχηγό του Ακιχώριο να επ ιτεθεί κατά μέτωπο στους Ελληνες όταν οι δικές του δυνάμεις θα τους κτυπούσαν από τα νώτα. Ο Παυσανίας στάθη­ κε εξαιρετικά επιεικής απέναντι σε εκείνους που πρόδωσαν το μονοπάτι στους Γαλάτες, λ έ­ γοντας απλά πως οι Ηρακλιώτες και οι Αινιάνες που το έπραξαν ήθελαν να απαλλάξουν τη χώρα τους από την παρουσία των Γαλατών, σε αντίθεση με τον Ηρόδοτο που είχε πραγματο­ ποιήσει ολόκληρη έρευνα για να εντοπίσει αυ­ τόν που αποκάλυψε το μονοπάτι στους Πέρ­ σες και να αφήσει στην Ιστορία το όνομα του Εφιάλτη, αιώνιο συνώνυμο της προδοσίας. Το πέρασμα του Βρέννου από εκείνο το σημείο το ευνόησαν και οι καιρικές συνθήκες. Οι Γαλάτες εκμεταλλευόμενοι την πυκνή ομί­ χλη μπόρεσαν να πλησιάσουν και να αιφνιδιάσουν τους Φωκείς που φύλασσαν τη ν περιοχή χωρίς αυτοί να τους αντιληφθούν. Οι τελευ τα ί­ οι αμύνθηκαν γενναία, υποχρεώθηκαν όμως να εγκαταλείψ ουν τις θέσ εις τους και κατέφ υ­ γαν στο στρατόπεδο των Θερμοπυλών για να πληροφορήσουν τους Ελληνες ότι είχαν κυ­ κλωθεί. Οταν αυτό μαθεύτηκε κανένας δεν θέλησ ε να μείνει εκεί και να μιμηθεί το παρά­ δειγμα των Σπαρτιατών του Λεωνίδα και των

συνεχείς παρενοχλήσεις να του προκαλέσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερες απώλειες και να το εμποδίσει να ενω θεί με τους προπορευόμενους Γαλάτες του Βρέννου. Στο μεταξύ η τα­ χύτητα της προέλασης του Βρέννου μειώθηκε διότι οι πεινασμένοι άνδρες του σκορπίστηκαν στα γύρω χωριά αναζητώντας - μάταια - προμή­ θ ειες. Οταν οι Γαλάτες του Βρέννου έφθασαν στους Δ ελφούς βρήκαν εκεί μια μικρή δύναμη από Φωκείς και Αιτωλούς και 400 οπλίτες από

Τρ αυμ α τισ μ ένος Γα λά της (ρω μαϊκό μ α ρ μ ά ρ ινο α ν τίγ ρ α φ ο ελ λη νικο ύ π ρω τοτύπ ου, α ρ χα ιο λ ο γικό μ ο υ σ είο Ν εά π ο λ η ς).

Θεσπιέων. Ολοι έσπευσαν στις αθηναϊκές τριήρεις που ήταν αγκυροβολημένες στην κο­ ντινή ακτή και έτσι διέφυγαν από την κυκλωτι­ κή κίνηση των Γαλατών. Στη συνέχεια η κάθε μονάδα έσπευσε να υπερασπισθεί την πόλη της, ενώ η συμμαχία είχε εκ των πραγμάτων, για τη ν ώρα τουλάχιστον, διαλυθεί. Ο Βρέννος είχε κατορθώσει να ξεπεράσει το εμπόδιο των Θερμοπυλών. Τότε η απληστία και το πάθος του για αρπαγή τον ώθησαν σε μια παρακινδυνευμένη ενέργεια. Αποφάσισε, χωρίς να αναμένει τον Ακιχώριο και τον υπό­ λοιπο στρατό που βρισκόταν ακόμα στις Θ ερ­ μοπύλες, να προχωρήσει αμέσως με όσους άν­ δρες είχε στη διάθεσή του προς το ιερό του Α­ πόλλωνα στους Δελφούς και να το λεηλα τή­ σει. Οι καιρικές συνθήκες ήταν δυσμενείς, κα­ θώς είχε έλθ ει πλέον ο χειμώνας, και οι ορει­ νές διαβάσεις του Παρνασσού που χρησιμοποιούσαν δυσχέραναν ακόμα περισ­ σότερο την πορεία τους. Την άμυνα των Δ ελ­ φών και την προστασία των εκεί συγκεντρω μέ­ νων αμύθητων θησαυρών ανέλαβαν οι Αιτωλοί, που ήθελαν με τη νίκη τους να αναδειχθούν σε σωτήρες της Ελλάδας και να διατρα­ νώσουν την ισχύ της Συμπολιτείας τους, και οι Φωκείς, καθώς οι επιχειρήσεις διεξάγονταν μέσα στη χώρα τους. Οι ελληνικές δυνάμεις χωρίστηκαν σε δύο τμήματα. Το μικρότερο σε μέγεθος θα ανελάμβανε την υπεράσπιση του ιερού των Δελφών. Το ηθικό αυτών των ανδρών ενίσχυσε ένας χρησμός του δελφικού μαντείου, σύμφωνα με τον οποίο ο Απόλλωνος έλεγε στους Ελληνες να μην ανησυχούν για το ιερό του επειδή θα «φρόντιζε» ο ίδιος τους ε­ νοχλητικούς ιερόσυλους επιδρομείς. Το δ εύ ­ τερο τμήμα ανέλαβε να ακολουθήσει το γαλα­ τικό σώμα που διοικούσε ο Ακιχώριος και με

την Αμφισσα. Συνολικά οι ελληνικές δυνάμεις ήταν περίπου 2.500-3.000 άνδρες. Αυτοί ανέλα­ βαν τη ν πρώτη μέρα να αντιμετωπίσουν τις 40.000 του Βρέννου. Την επομένη έφθασαν ε ­ νισχύσεις από 1.200 Αιτωλούς με τον στρατη­ γό Φιλόμηλο. Κατά τη ν υπεράσπιση των Δ ελ­ φών διακρίθηκαν ιδιαίτερα οι Φωκείς. Πολλοί από αυτούς θυσίασαν τη ζωή τους, ανάμεσά τους και ο Αλεξίμαχος, που οι συμπατριώτες του αργότερα το ν τίμησαν στήνοντας τον αν­ δριάντα του στον χώρο του μαντείου. Οι επι­ θέσ εις των Γαλατών στους Δ ελφούς κράτησαν μόνο αυτές τις δύο μέρες. Η λυσσασμένη αντί­ σταση των Ελλήνων το υς είχε εξουθενώσει. Στην κόπωσή τους προστέθηκε η επιδείνωση του καιρού, η οποία εκδηλώ θηκε με βαριά χιο­ νόπτωση και δριμύ ψύχος το δεύτερο βράδυ της επίθεσής τους. Το ηθικό των Γαλατών ε ­ κείνη τη νύκτα κατέρρευσε. Οι δυνατές βρο­ ν τές έκαναν τη γη να τρ έμ ει και τους εμπόδι­ ζαν να ακούνε τις εντο λές των αρχηγών τους, ενώ η δεισιδαιμονία τους οδηγούσε στο συ­ μπέρασμα πως ο ίδιος ο Απόλλωνος είχε φέρει το κρύο και την καταιγίδα για να τιμωρήσει ε­ κείνους που απειλούσαν το ιερό του. Το επόμενο πρωί οι υπερασπιστές των Δελφών εκμεταλλευόμενοι τις συνθήκες επι­ χείρησαν αντεπίθεση. Οι Αιτωλοί προσέβαλαν τους Γαλάτες κατά μέτωπο, ενώ οι Φωκείς, που γνώριζαν τη ν περιοχή, με μια επιτυχημένη κυ­ κλωτική κίνηση επιτέθηκαν στα νώτα τους. Οι Γαλάτες και ιδιαίτερα εκείνοι που βρίσκονταν γύρω από τον Βρέννο, οι οποίοι ήταν οι πιο δυ­ νατοί και μεγαλόσωμοι, πολέμησαν γενναία. Ο­ ταν όμως ο Βρέννος τραυματίστηκε και απο­ σύρθηκε από τη μάχη άρχισαν να υποχωρούν σκοτώνοντας τους ασθενείς και τους τραυμα­ τίες για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού.

39

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Το ιερ ό το υ Απόλλω να σ το υ ς Δ ε λ φ ο ύ ς α π ο τέ λ ε σ ε κύριο σ τό χ ο τη ς γ α λα τικ ή ς επ ιδ ρ ο μ ή ς, λό γω των πλούσιων α φ ιερ ω μ ά τω ν που _ φυλάσ σ οντα ν ε κ ε ί.

’

40 mm

Υποχωρούσαν όλη τη ν ημέρα υπό τη συνεχή πίεση των Αιτωλών και των Φωκέων που τους ακολουθούσαν παρενοχλώντας τους με συνε­ χείς ενέδρες και επιθέσεις. Οι Ελληνες χρησι­ μοποιούσαν κάθε μέσο που είχαν στη διάθεσή τους: βέλη, ακόντια, πέτρες, ακόμα και κραυ­ γές και περίεργους ήχους που τρόμαζαν τους βαρβάρους, οι οποίοι νόμιζαν ότι τους κατα­ διώκει ο Απόλλωνος. Οταν νύκτωσε κατάκοποι οι Γαλάτες στρατοπέδευσαν εκεί όπου είχαν φθάσει. Μεγάλος αριθμός από αυτούς είχε σκοτωθεί από τις επιθέσεις των Ελλήνων ή εί­ χε χαθεί στις χαράδρες του Παρνασσού. Κατά τη διάρκεια τη ς νύκτας οι ελληνικές δυνάμεις τούς επιτέθηκαν για άλλη μια φορά. Μέσα στο σκοτάδι οι βάρβαροι πανικοβλήθηκαν και στη σύγχυσή τους δεν μπορούσαν να ξεχωρίσουν εχθρούς και φίλους. Αρχισαν να σκοτώνονται μεταξύ τους νομίζοντας τους συντρόφους τους για επιτιθέμενους Ελληνες. Το κρύο και ο πανικός εκείνης τη ς φοβερής νύ­ κτας, κατά τον Παυσανία, στοίχισαν τη ζωή σε 10.000 Γαλάτες. Αλλοι τόσοι χάθηκαν από την πείνα, τη διήμερη επίθεση στους Δελφούς και τα κρυοπαγήματα των προηγούμενων η μ ε­ ρών, αποκόπηκαν από τον στρατό και χάθηκαν στις χαράδρες του Παρνασσού ή φονεύθηκαν από τους Φωκείς και τους Αιτωλούς. Τα υπο­ λείμματα του τμήματος του Βρέννου ενώ θη­ καν την άλλη μέρα με τους Γαλάτες του Ακιχώριου. Οι Αιτωλοί τους πίεζαν με συνεχείς επι­ θέσεις, ενώ οι Βοιωτοί και οι Αθηναίοι είχαν σ τείλει νέα εκσ τρατευτικά σώματα εναντίον τους.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΟΜ ΗΣ Αποθαρρημένοι οι Γαλάτες δεν τόλμησαν να αντιμετωπίσουν το υς Ελληνες σε μάχη στην πεδιάδα του Σπερχειού. Προτίμησαν να καταφύγουν στο στρατόπεδό τους κοντά στην πόλη Ηράκλεια, όπου ο τραυματισμένος Βρέν­ νος συγκάλεσε συνέλευση των πολεμιστών. Ε­ κεί τους έδωσε κάποιες συμβουλές για την τα ­ κτική που έπρεπε να ακολουθήσουν στη συνέ­ χεια, τόνισε να μην αφήσουν ζωντανούς τους ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ασθενείς και τους τραυματίες που δεν μπο­ ρούσαν να μεταφ έρουν στο έλεος των ε ­ χθρών και όρισε ως διάδοχό του τον Ακιχώριο. Στη συνέχεια, παρά το ότι το τραύμα του δεν ήταν σοβαρό, και θεωρώντας τον εαυτό του υ­ πεύθυνο για τη ν ήττα, αυτοκτόνησε από ντρο ­ πή και φιλοτιμία χρησιμοποιώντας το ξίφος του ή δηλητηριάστηκε πίνοντας πολύ ανέρωτο κρασί. Οι Γαλάτες το ν έθαψαν κάπου κοντά στις Θερμοπύλες και έσπευσαν να διαβούν τον Σπερχειό κατευθυνόμενοι προς τη Θεσσα­ λία. Το σχέδιό τους ήταν να εγκατασταθούν ε ­ κεί για τον χειμώνα. Οι τοπικοί πληθυσμοί ό­ μως τους υποδέχθηκαν με άγριες διαθέσεις και τους υποχρέωσαν να συνεχίσουν τη φυγή τους προς τα βόρεια. Το μακεδονικό κράτος, υπό τον ικανό στρατηγό Σωσθένη, είχε ανα­ κτήσει τις δυνάμεις του και έτσι σύντομα οι Γα­ λάτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψ ουν και τα μακεδονικά εδάφη. Η επιδρομή τους είχε συ­ ντρίβει. Η Ελλάδα είχε σωθεί. Η επιτυχία των Αιτωλών στην αντιμετώπι­ ση των Γαλατών είχε καθοριστική σημασία για την επέκταση τη ς συμπολιτείας τους. Μέλη της έγιναν οι Δόλοπες το 275 π.Χ. και οι Αινιάνες το 273 π.Χ. Παράλληλα οι Αιτωλοί έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τη Δελφική Αμφικτυονία και απέκλεισαν από αυτή τους Μ ακεδόνες και τα κράτη που βρίσκονταν υπό μακεδονικό έ­ λεγχο. Με δική τους πρωτοβουλία ορίστηκε κάθε δύο χρόνια να γίνεται στους Δελφούς πανελλήνια εορτή προς τιμή του Δία και του Α­ πόλλωνα, σε ανάμνηση τη ς νίκης επί των Γαλα­ τών. Η εορτή αποκλήθηκε «Σωτήρια» και περιελάμβανε μουσικό, γυμνικό και ιππικό αγώ­ να. Η Αιτωλική Συμπολιτεία με τη στρατιωτική τη ς υπεροχή και τον έλεγχο των Δελφών είχε αναδειχθεί σε κυρίαρχη δύναμη στον χώρο της κεντρικής Ελλάδας και θα παρέμενε στη θέση αυτή ως τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Η Μακεδονία βρέθηκε λίγο μετά τη γαλα­ τική επιδρομή βυθισμένη σε νέα πολιτική κρί­ ση, καθώς ο Σωσθένης δολοφ ονήθηκε και διάφορες επαρχίες τη ς επιχείρησαν να αυτονομηθούν. Το μακεδονικό κράτος έσωσε η ά­ νοδος του Αντίγονου Γόνατά στον θρόνο. Ο Γονατάς υπήρξε ιδρυτής τη ς τελευταίας μακε­

δονικής δυναστείας, η οποία βασίλευσε ως την υποταγή στους Ρωμαίους. Οι Γαλάτες μετά την ήττα και τη φυγή τους κατέληξαν στη Θράκη, όπου χωρίστηκαν σε δύο ομάδες. Ενα μεγάλο μέρος υπό τον Ακιχώ­ ριο προχώρησε προς τον Δούναβη, ενώ οι υπό­ λοιποι με αρχηγό τον Κομοντόριο δημιούργη­ σαν γαλατικό κράτος στην περιοχή με πρω­ τεύουσα την Τύλο. Το κράτος αυτό έζησε επί 60 χρόνια με συνεχείς λεηλασίες και αρπαγές σε βάρος των γειτονικών πληθυσμών. Υποχρέ­ ωσε τις ελληνικές αποικίες του Ελλησπόντου και τη ς Προποντίδας να πληρώνουν φόρο υποτέλειας, διαλύθηκε όμως όταν οι Θράκες, αγανακτισμένοι από τη γαλατική καταπίεση, ξεση­ κώθηκαν εναντίον τους. Μια άλλη ομάδα Γα­ λατών το 277 π.Χ. πέρασε στη Μικρά Ασία, ως προσκεκλημένη του βασιλιά της Βιθυνίας Νικομήδη που χρειαζόταν μισθοφόρους κατά τον πόλεμο εναντίον του αδελφού του Ζιβαίου. Οι άνδρες αυτοί έλαβαν ως αμοιβή τη ν πε­ ριοχή νότια της Βιθυνίας, στις όχθες του πο­ ταμού Σαγγάριου. Από εκεί συνέχισαν τις επι­ δρομές τους, αναγκάζοντας το 277 π.Χ. το ν Αντίοχο Σωτήρα και το 235 π.Χ. τον Ατταλο Α' της Περγάμου να συγκρουστούν μαζί τους και να τους αναγκάσουν να περιορίσουν τη λη­ στρική δράση τους. Παράλληλα συνέχισαν να προσφέρονταιως μισθοφόροι. Ο Αντίγονος Γονατάς τους χρησιμοποίησε εναντίον του Πύρρου, ενώ ο στρατός του Αντιόχου του Μεγά­ λου τη ς Συρίας στον πόλεμο εναντίον των Ρω­ μαίων (δ ιέθ ετε 12.000 Γαλάτες). Το 25 π.Χ. το μικρασιατικό γαλατικό κράτος εντά χθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και από τό τε ακολού­ θησε τις τύχες της. Προς αυτούς τους ανθρώ­ πους απηύθυνε λίγες δ εκα ετίες αργότερα ο Α­ πόστολος Παύλος την Προς Γαλάτας Επιστολή του. Στα τέλη του 4ου μ.Χ. αιώνα υπήρχαν πολ­ λοί απόγονοί τους που μιλούσαν ακόμα τη γα­ λατική γλώσσα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Παυσανία: ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ. (2) Διόδωρου Σικελιώτη: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ. (3) Johann Gustav Droysen: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΔΙΑΔΟΧΩΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ, μετάφραση Ρένου Αποστολίδη, Τράπεζα Π/στεως, Αθήνα, 1993. (4) Peter Green: ALEXANDER TO ACTIUM, THE HELLENISTIC AGE, Thames and Hudson, London, 1993. (5) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1973. (6) Παναγιώτη Κανελλόπουλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδόσεις Δίον - Γιαλλέλης, Αθήνα, 1982. (7) Γιάννη Β. Καρύτσα: Η ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑΚΗ ΑΙΤΩΛΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΡΜΟ, Αθήνα, 1996. (8) Κωνσταντίνου Πατιαρρηγόπουλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδόσεις Ν. Δ. Νίκας, Αθήνα. (9) Ulrich Wilcken: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976.

Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ

ΜΑΝΟΥΣ ΡΚΟΥΣ (

1

5

7

1

)

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΡΚΑΛΕΤΣΗΣ Ισ το ρ ικ ό ς M ag. St. σ τη ν Ισ το ρ ία τω ν βαλκανικώ ν εθνώ ν, Π α ν επ ισ τή μ ιο Μ ονάχου

0 16ος Α ΙΩ Ν Α Σ Δ Ε Ν ΗΤΑΝ 0 ΚΑΛΥΤΕΡΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΛΛΟΤΕ ΚΡΑΤΑ!Α ΓΑΛΗΝΟΤΑΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ. Η ΠΡΩΗΝ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΔΕΧΟΤΑΝ ΑΝΕΛΕΗΤΑ ΚΤΥΠΗΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ, ΧΑΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΕΡΕΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΕΝΑ ΠΡΟΣ ΕΝΑ. ΤΟ 1522 ΕΠΕΣΕ Η ΡΟΔΟΣ, ΕΝΩ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ 1540 ΧΑΘΗΚΑΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΝΕΤΟΥΣ ΤΟ ΝΑΥΠΛΙΟ ΚΑΙ Η Μ Ο ΝΕΜ ΒΑΣΙΑ. ΤΟ 1565 01 Ο Θ Ω Μ ΑΝΟ Ι ΠΟ ΛΙΟ ΡΚΗΣΑΝ ΤΗ ΜΑΛΤΑ ΚΑΙ ΤΟΝ ΕΠΟΜ ΕΝΟ ΧΡΟΝΟ ΚΑΤΕΛΑΒΑΝ ΤΗ ΧΙΟ. ΑΝΗΣΥΧΗ Η ΒΕΝΕΤΙΑ ΕΝΙΣΧΥΣΕ ΤΙΣ ΦΡΟΥΡΕΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΙ ΕΣΤΕΙΛΕ ΣΤΟ Ν Η ΣΙ ΤΟΝ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟ ΑΣΚΑΝΙΟ ΣΑ Β Ο Ρ Ν ΙΑ Ν (ASCANIO SAVORGNAN) ΓΙΑ ΝΑ ΕΠΙΘ ΕΩΡΗΣΕΙ ΤΙΣ ΟΧΥΡΩΣΕΙΣ. ΕΚΕΙΝ Ο Σ ΟΤΑΝ ΕΠΕΣΤΡΕΨΕ ΥΠΕΒΑΛΕ ΕΝΑ ΠΛΗΡΕΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΑΜ ΥΝΑΣ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ, ΜΕ ΚΕΝΤΡΟ ΒΑΡΟΥΣ ΤΗΝ ΑΜΜ ΟΧΩΣΤΟ. ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΠΑΙΤΟΥΣΕ ΓΙΑ ΤΑ ΕΡΓΑ ΠΕΡΙΟ ΔΟ 50-60 ΕΤΩΝ. ΗΤΑΝ ΟΜ Ω Σ ΠΙΑ ΠΟΛΥ ΑΡΓΑ ... Β ε ν ε τό ς σ τρ α τιώ τη ς σ τα τέ λ η το υ Μ εσαίω να (πίν το υ Σ . Ν ιγδ ιό π ο υ λο υ για τη "ΣΙ").

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ια αλυσίδα από νί­ κες των οθωμανι­ κών όπλων κατά το πρώτο μισό του 16ου αι. αφαίρεσε από τους Ενετούς τα περισ­ σότερα οχυρά σημεία και τις πόλεις που κατείχαν στην ανα­ τολική Μεσόγειο, πλήττοντας τους τόσο απαραίτητους γΓ αυ­ τούς εμπορικούς δρόμους. Ο­ ταν έπεσαν στα χέρια των Τούρ­ κων η Ρόδος και η Αίγυπτος, η Κύπρος απομονώθηκε και η Πύ­ λη άρχισε να τρίζει τα δόντια της. Πολλά χρόνια πίσω, το 1489, τουρκικά πλοία πραγματο­ ποίησαν μια πρώτη επιδρομή στα Βορειοανατολικά παράλια της νήσου, στη χερσόνησο της Καρπασίας, λεηλατώ ντας τα χω­ ριά τη ς περιοχής. Από το 1517 οι σουλτάνοι αξίωσαν επικυριαρ­ χία επί τη ς Κύπρου, Την απαίτη­ σή τους αυτή τη στήριζαν στο ότι, θεωρώντας τους εαυτούς τους άμεσους διαδόχους των σουλτάνων τη ς Αιγύπτου, στους οποίους οι Λουζινιάν (Lusignan) τη ς Κύπρου πλήρω­ ναν φόρο, αποκτούσαν de facto και αυτοί το ίδιο δικαίωμα.

Μ

42 ■■

Η αντίστροφη μέτρηση ξεκίνησε όταν ο σουλτάνος Σελήμ Β' διόρισε τον Εβραίο Ιωσήφ Ναζί δούκα τη ς Νάξου και διοικητή όλων των Κυκλάδων. Ο Ναζί, εποφθαλμιώντας και την Κύπρο ως νέο τιμάριο που θα του προσέφερε αυξημένα και εγγυημένα κέρδη και έσοδα, ε ­ πηρέασε τον Σελήμ στο να προκαλέσουν, ανοικτά πια, τη Βενετία. Ο Ναζί εικάζεται πως ήταν ο οργανωτής του παράτολμου σχεδίου το 1569, όταν εκδηλώ θηκε μεγάλη πυρκαγιά στον ναύσταθμο της Βενετίας, καταστρέφοντας (ε­ κτός των άλλων) και μέρος της πόλης. Στις αρ­ χές του επόμενου έτους οι Τούρκοι δήμευσαν τις ενετικές περιουσίες τη ς Κωνσταντινούπο­ λης και έλαβαν μέτρα εναντίον των πόσης φύσεως οικονομικών συμφερόντων τη ς Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, ενώ παράλληλα με αυτά, σε μία επίδειξη τη ς στρατιωτικής τους ισχύος, κτύπησαν οχυρές θέσ εις των Ενετών στην α­ νατολική πλευρά των παραλίων τη ς Αδριατικής. Οι τελευταίοι, διαβλέποντας ότι η Κύπρος θα ήταν ο επόμενος και σημαντικότερος στό­ χος, από το 1565 επιτάχυναν την κατασκευή των οχυρωματικών έργων στο νησί. Στη Λευ­ κωσία υψώθηκε νέο τείχος, συνολικής περιμέ­ τρου π έντε χιλιομέτρω ν και με βαθιά προστα­ τευτική τάφρο μπροστά του. Μηχανικοί και άλ­ λοι αξιωματούχοι που στάλθηκαν επανειλημ­ μένα στο νησί, όπως ο Παλλαβιτσίνι (Pallavicini) και ο Σαβορνιάν (Savorgnan), επέβλεπαν και βελτίωναν την εκτέλεσ η των έργων. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην ενίσχυση του φρουρίου τη ς Κυρήνειας και των τειχών τη ς Αμμοχώστου. Τον Οκτώβριο του 1569 πραγματοποιήθ η κε μάλιστα γενική επιθεώρηση των έργων

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ι

Ο γ ο τθ ικ ό ς κ α θ εδ ρ ικ ό ς ναός το υ Α γίου Ν ικολά ου. Ο Λαλά Μ ο υ σ τα φ ά ύψω σε το ν μ ινα ρ έ που δ ια κ ρ ίν ετα ι α ρ ισ τερ ά και έδ ω σ ε το όνομά το υ , ως π ο ρ θ η τή ς τη ς Α μμο χώ σ του, σ τον ναό, που μ ε τα τρ ά π η κ ε σ ε τζα μ ί.

... η φιλαργυρία του, η δίψα για δόξα και η ακόρεστη επιθυμία του για επέκταση της Οθωμανι­ κής Α υτοκρα τορία ς... Επιπλέον η αγάπη του σουλτάνου για τα εξαιρετικά κρασιά τη ς Κύπρου (σ.σ. ο Σελήμ Β' ήταν μέθυσος) και τα ωραία της γεράκια, συνέ­ βαλαν στην απόφασή του για κατάκτηση του νησιού». Υπέρ τη ς δυναμικής σύγκρουσης με το υς Ενετούς συντάχθηκε και όλο το επιτελείο της Υψηλής Πύλης, καθώς και οι αρχηγοί του σ τρατεύματος και του στό­ λου, ενώ καθοριστική υπήρξε η επήρεια του Ιωσήφ Ναζί. Ο μό­ νος που διαφώνησε με την προτεινόμενη εκστρατεία ήταν ο μεγάλος βεζύρης Μ εχμέτ Σοκολλί, αλλά κανένας στην Κων­ σταντινούπολη δεν συμμεριζό­ ταν τις επιφυλάξεις τ ο υ ...

01 ΠΡΩΤΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΥΚΩΣΙΑΣ

και έγιναν ν έες τροποποιήσεις και βελτιώσεις. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι η Κύπρος επί ε­ νετοκρατίας διοικείτο από τρ ιμ ελές συμβού­ λιο, επικεφαλής του οποίου ήταν ο τοποτηρητή ς (locotenente). Αρχηγός των στρατιωτικών δυνάμεων του νησιού ήταν ο καπιτάνος (capitano di Famagosta), που είχε την έδρα του στην Αμμόχωστο. Η δύναμη που συγκέντρω­ ναν οι αρχές α υτές κατά τις παραμονές του πολέμου δεν υπερέβαινε τις 3.000 άνδρες, κυ­ ρίως Ενετούς μισθοφόρους. Από αυτούς 800900 ήταν ιππείς, ενώ στρατολογήθηκαν και 6.000 περίπου άνδρες από τον ελληνικό πλη­ θυσμό, που αντιπροσώπευε πάνω από το 90% των κατοίκων τη ς Κύπρου. Ο «κύβος» ερρίφθη κατά τις πρώτες η μέ­ ρες του Απριλίου του 1570. Αντιπροσωπεία του σουλτάνου κατέφθασε στη Βενετία κομίζο­ ντας τη ν περίφημη επιστολή, το περιεχόμενο της οποίας διασώθηκε ως τις μέρες μας: «Η­ μείς, Σουλτάν Σελήμ Οθωμανός, Μέγας των Τούρκων Αυτοκράτωρ, βασιλεύς των βασιλέ­ ων, κύριος των κυρίων, βασιλεύς τη ς Ιερουσα­ λήμ, κύριος του επιγείου παραδείσου, Σκιά του θεού, αιτούμαι παρά της Ενετικής εξο υ ­ σίας το Βασίλειον της Κύπρου, όπερ θ έλ ει δοθή ημίν ή φιλικώς ή βιαίως. Ας προσέξη δε το κράτος το ύτο να μην ερεθίση το τρομερό η­ μών ξίφος, να μην εμπιστεύηται δε εις το ν θ η ­ σαυρόν αυτού διότι δυνάμεθα να μεταβάλωμεν αυτόν εις χείμαρρον, έτι δε ας προσέξη να μην ερεθίση την οργήν μας». Οπως σημείωσε ένας Λατίνος χρονικογρά­ φος της εποχής, τα αίτια - εκτό ς των γεωστρατηγικών - για την απόφαση αυτή του Σελήμ προς δυναμική διεκδίκηση τη ς Κύπρου ήταν «

Τον Ιούνιο του 1570 μια μι­ κρή τουρκική ναυτική μοίρα από έξι γα λεότες διενήργησε απόβαση ανιχνευτικού ή καταδρομικού χαρακτήρα στα δυ­ τικά παράλια της Κύπρου. Το μικρό άγημα που αποβιβάστηκε εξοντώ θηκε ολοσχερώς από τους ντόπιους. Στις αρχές Ιουλίου όμως κατέ­ πλευσε στην περιοχή το σύνολο του οθωμανι­ κού στόλου, μια τεράστια αρμάδα που πλησία­ ζε τα 400 καράβια (γαλέρες, γα λεότες, βοηθη­ τικά κλπ.). Δ ιοικητές της δύναμης αυτής ήταν ο Λαλά Μουσταφά και ο Πιαλή πασάς. Πλέο­ ντας με κατεύθυνση ανατολική και παράλληλα προς τα νότια παράλια του νησιού προχώρη­ σαν σε δεύτερη - εκτετα μένη αυτή τη φορά απόβαση στην περιοχή τη ς Λεμεσού. Η σθενα­ ρή αντίσταση που συνάντησαν όμως τους ανά­ γκασε να επιβιβαστούν μετά από δύο μέρες πάλι στα πλοία και να συνεχίσουν τον πλου προς τη Λάρνακα. Εκεί κατάφεραν και δημιούργησαν ε κ τε ­ ταμένο προγεφύρωμα, αφού αποβίβασαν στην ξηρά 25.000 στρατιώτες. Αμέσως ο τοποτηρητής Νικόλαος Δάνδολος (Nicolas Dandolo), ως διοικητής του νησιού, εφάρμοσε τα προβλεπόμενα σχέδια άμυνας: ισχυρή αντίσταση ό­ που υπήρχαν οχυρωμένες πόλεις (Λευκωσία, Κυρήνεια και Αμμόχωστος), καθώς και σε ελά­ χιστα ακόμη - στρατηγικής σπουδαιότητας σημεία. Η απόφαση αυτή ελήφθη και επειδή στην ύπαιθρο η μεγάλη πλειοψηφία των Κυ­ πρίων χωρικών, έχοντας περιπέσει σε καθε­ στώς δουλοπαροίκων και αντιμετωπίζοντας τους Ενετούς ως κατακτητές, παρακολουθού­ σε με απάθεια, αν όχι θετικά, την έλευση των Τούρκων. Η ενετική διοίκηση, που είχε καταδι­ κάσει τις αγροτικές μάζες σε εξαθλίωση, "μά­ ζευε πλέον πικρούς καρπούς".

Στις 26 Ιουλίου δύναμη 90.000 στρατιωτών υπό το ν Λαλά Μουσταφά ξεκίνησ ε τη ν πολιορ­ κία της Λευκωσίας. Διέκοψε τις επικοινωνίες της πρωτεύουσας με το υπόλοιπο νησί και διέ­ τα ξε διαρκή κανονιοβολισμό, ενώ ταυτόχρονα ο ναύαρχος Πιαλή πασάς περιπολούσε με τον στόλο στα ανοικτά της Ρόδου, προς παρακώ­ λυση της κίνησης χριστιανικών ενισχύσεων από τη Δύση. Πράγματι Ενετοί και Ισπανοί, λί­ γες η μέρες πριν αποβιβαστούν οι Τούρκοι στην Κύπρο, προχώρησαν εσπευσμένα στη σύ­ ναψη στρατιωτικής συμμαχίας. Κινήθηκαν ό­ μως απελπιστικά αργά. Οταν ο ενωμένος τους στόλος, 138 ενετικά και 49 ισπανικά πλοία, ξ ε ­ κίνησε από τη Σητεία για τη ν Κύπρο, η Λευκω­ σία είχε ήδη πέσει. Μ ετά από 44 ημέρες πολιορκίας, κατά τη μεγάλη έφοδο τη ς 8ης Σεπτεμβρίου 1570, οι Τούρκοι έριξαν σε αλλεπάλληλα κύματα όλες τις διαθέσιμες δυνάμεις τους. Οι αμυνόμενοι είχαν μειωθεί πολύ σε αριθμό και οι απώλειές τους είχαν αυξηθεί σε επικίνδυνο βαθμό από τις επιδημίες που εμφανίστηκαν στην πόλη. Το ίδιο απόγευμα οι Τούρκοι εισήλθαν στη Λευκωσία, ενώ γίνονταν μάχες σώμα με σώμα. Λίγες δεκάδες Κυπρίων, στρατιώτες και άμα­ χοι, κατόρθωσαν να διαφύγουν, όταν πια κάθε αντίσταση ήταν μάταιη, από τις βόρειες πύλες των τειχών, κινούμενοι προς την οροσειρά του Πενταδάκτυλου. Για τους υπόλοιπους, τις 40.000 κατοίκους της Λευκωσίας, ο Λαλά Μουσταφά επεφύλαξε τύχη οικτρή. Κατά την τριήμερη σφαγή που α­ κολούθησε πάνω από 20.000 άμαχοι εξοντώ θ η ­ καν. Δύο χιλιάδες νέοι και νέες σύρθηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα τη ς Ανατο­ λής. Σχετικά αναφέρεται και η ιστορία τη ς ηρωίδας Μαρίας Συγκλητικής, πιθανότατα κό­ ρης του αξιωματικού Ευγένιου Συγκλητικού, ενός από τους υπερασπιστές τη ς Λευκωσίας. Η νεαρή κοπέλα κλείστηκε μαζί με εκα τοντά ­ δ ες άλλες νέες τη ς πόλης στα τουρκικά καρά­ βια που θα τις μετέφ εραν ως δώρο στον Μουράτ, γιο του σουλτάνου. Γνωρίζοντας τη μοίρα της και ενώ ήταν κλεισμένη στο αμπάρι μιας γαλέρας, έβαλε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη του πλοίου, με αποτέλεσμα όλοι και όλα να τι­ ναχτούν στον αέρα. Παράλληλα με αυτά όλοι οι Ενετοί στρατιωτικοί διοικητές εκτελέσ τηκαν επιτόπου. Ο ανώτατος άρχων τη ς νήσου, ο τοποτηρητής Νικόλαος Δάνδολος, αποκεφαλί­ στηκε. Ολες οι ορθόδοξες και οι καθολικές εκκλησίες μετατράπηκαν σε τζαμιά, συμπερι­ λαμβανομένου του καθεδρικού ναού της Α­ γίας Σοφίας. Δέκα ακριβώς ημέρες μετά την πτώση της Λευκωσίας τα ενετικά και τα ισπανικά καράβια ξεκίνησαν από την Κρήτη. Επέστρεψαν όμως πίσω άπραγα, μη τολμώ ντας σύγκρουση με τον διπλάσιο σε δύναμη οθωμανικό στόλο. Στο μεταξύ οι χερσαίες δυνάμεις των εισβολέων επέκτειναν την κυριαρχία τους σε ολόκληρο το νησί. Στον Ενετό διοικητή του κάστρου της Κυρήνειας έστειλαν το κομμένο κεφάλι του Δάνδολου, ώστε να κατατρομοκρατήσουν τους πολιορκημένους. Οι αξιωματικοί Ιωάννης Μουντάτσο (Giovanni Mudazzo) και Αλφόνσος Παλάτσο (Alfonso Palazzo) παρέδωσαν το φρούριο χωρίς αντίσταση. Μέσα σε μία εβδο­

μάδα κατελήφθησαν, χωρίς να προβάλουν ά­ μυνα άξια λόγου, και τα υπόλοιπα τρία-τέσσερα σημεία αντίστασης, στη Λεμεσό και στην Πάφο. Ετσι η ιστορική πόλη του Ευαγόρα, η Αμμόχωστος, αποκόπηκε ολοκληρωτικά, μένο­ ντας η τελευταία και ισχυρότερη ελεύθερ η ε ­ στία αντίστασης σε όλη την Κύπρο. Στις 15 Σ ε­ πτεμβρίου 1570 οι προφυλακές του οθωμανι­ κού πεζικού εμφανίστηκαν και στρατοπέδευσαν έξω από τα μεγαλόπρεπα, επιβλητικά της τείχη.

ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ Η πόλη της Αμμοχώστου εκείνη τη ν εποχή είχε 10.000 περίπου κατοίκους. Λόγω του ε ­ μπορίου θεω ρείτο από τις πλουσιότερες της Ανατολής. Ηταν το δεύ τερ ο μεγαλύτερο αστι­ κό κέντρο τη ς Κύπρου και διοικείτο, όπως προαναφέρθηκε, από καπιτάνο (capitano di Famagosta), ο οποίος είχε δικαιοδοσία σε ολό­ κληρη την περιφέρεια τη ς Μεσαορίας, καθώς και στη γειτονική τη ς Καρπασίας. Τα τείχη τη ς πόλης ανάγονταν στο Βυζά­ ντιο και στους Κομνηνούς, ενώ αργότερα ενισχύθηκαν και από τους Λουζινιάν. Είχαν συνο­ λική π ερίμετρο 3,5 χιλιομέτρων και κάτι που έ ­ λειπε από τη Λευκωσία: την επαφή με τη θά­ λασσα και τη δυνατότητα ανεφοδιασμού από αυτήν. Το ύψος των τειχών ήταν 15 μέτρα και το πάχος τους από 4 μέχρι 5, ενώ μπροστά το υς εκτεινόταν βαθιά τάφρος. Από την εσω­ τερική πλευρά αναπτυσσόταν ολόκληρο σύ­ μπλεγμα με υπόγεια χυτήρια (όπου λειτουρ­ γούσαν σιδηρουργεία), θολω τές κρύπτες, υ­ πόγειες εξόδους διαφυγής, υδροφράχτες, α­ ποθήκες και προμεσοτειχίσματα. Ο ιστορικός Ενλαρτ (Enlart) υποστηρίζει ότι τα τείχη της Αμμοχώστου είναι το πιο θαυμαστό δείγμα ο­ χυρωματικής τέχνη ς που μας άφησαν οι μηχα­ νικοί τη ς Αναγέννησης. Επρόκειτο λοιπόν, αναμφίβολα, για μία από τις πιο γερά οχυρωμένες πόλεις στην ανα­ τολική Μεσόγειο και το πρόβλημά της εστια­ ζόταν κυρίως στη λειψανδρία και στα μειωμέ­ να υλικά αποθέματα. Το χρονικό της πολιορ­ κίας και της πτώσης τη ς διέσωσαν και μας με­ τέφ ερα ν Ενετοί π εριηγητές και χρονικογρά­ φοι, όπως ο Μ αρτινένγκο (Martinengo), ο Κονταρίνι (Contarini), ο Μπιτσάρρο (Bizarro) και ο Γκρατσιάνι (Grazziani). Η πιο αυθεντική μαρτυ­ ρία είναι το σύγγραμμα «Διήγησις τη ς τρ ομ ε­ ρός πολιορκίας και αλώσεως τη ς Αμμοχώστου κατά το έτο ς 1571»του Αγγέλου Γάτου (Angelo

Gatto), Ενετού πολεμιστή που ήταν παρών στα δραματικά γεγονότα και σώθηκε από εξα ιρετι­ κή τύχη. Επικεφαλής τη ς δύναμης των αμυνομένων ήταν ο γενναίος και εμπειροπόλεμος Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος (Marco Antonio Bragadin), ο οποίος πλαισιωνόταν από ένα επι­ τελείο ικανών στρατηγών: το ν Εκτορα Μπαλιόνε (Hector Baglione), τον Λαυρέντιο Τιέπολο (Laurentius Tiepolo), τους Ηρακλή και Αλοϊσιο Μαρτινένγκο (Martinengo). Υπό τις διαταγές τους είχαν συνολικά 7.000 άνδρες, από τους ο­ ποίους οι μισοί ήταν Ιταλοί και οι άλλοι μισοί Ελληνες. Επιπρόσθετα συγκροτήθηκε και ένα μικρό επικουρικό σώμα 300 ιππέων για επιχει­ ρήσεις αντιπερισπασμού. Επικεφαλής της δύ­ ναμης αυτής τέθηκα ν οι αδερφοί Ροντάκη (Πέτρος, Κόντος, Ιωάννης και Ανδρέας) που εί­ χαν διακριθεί και στις προηγούμενες μάχες κατά των εισβολέων. Ο Πέτρος Ροντάκης ήταν ο αρχηγός της μικρής δύναμης η οποία επ ιτέ­ θ η κε και εξόντω σε τα πληρώματα των έξι τουρκικών γαλεότων, που είχαν πρωτοαπσβιβαστεί, όπως σημειώσαμε, σε κάποιο ακρογιά­ λι τη ς Πάφου. Η τελευταία ενέργεια των υπε­ ρασπιστών τη ς Αμμοχώστου, πριν κλειστούν στα τείχη, ήταν να καταστρέψουν την παραγω­ γή του πλούσιου κάμπου που εκτεινόταν πέρα από την πόλη. Δηλητηρίασαν επίσης τα πηγά­ δια και τα ρυάκια τη ς περιοχής. Ηλπιζαν έτσι να δημιουργήσουν επισιτιστικό πρόβλημα στον αντίπαλο ώστε να τον αναγκάσουν να λύ­ σει την πολιορκία νωρίτερα απ’ ότι υπολόγιζε. Οι δυνάμεις που συγκέντρωσε ο Λαλά Μουσταφά, δεχόμενες ν έες ενισχύσεις, άγγι­ ζαν τις 200.000 στρατιώτες. Το ένα πέμπτο από αυτούς ήταν ιππείς, αλλά σημαντικό μέρος τη ς δύναμης ανήκε σε βοηθητικές ειδικότη­ τε ς (πολλές χιλιάδες, για παράδειγμα, ήταν βιαίως σ τρατολογηθέντες Αρμένιοι σκαπανείς. Οπως και αν είχε το πράγμα, οι αναλογίες μεταξυ των αντιμαχομενων ήταν καταθλιπτικες σε βάρος των Ελλήνων και των Ιταλών. Οι Οθω­ μανοί απελάμβαναν επιπλέον και πλήρους θα­ λάσσιας κυριαρχίας, εκμεταλλευόμενοι την α­ δυναμία του στόλου των Δυτικών για ευθεία α­ ντιπαράθεση. Από τις πρώτες μέρες της πο­ λιορκίας μοίρα του ναυτικού των επ ιτιθεμέ­ νων περιπολούσε, λίγα χιλιόμετρα έξω από το λιμάνι τη ς Αμμοχώστου.

43 *»■

Τα τείχ η τη ς Α μ μο χώ σ του από την π λευρ ά το υ λιμα νιού (σχέδιο το υ ζω γράφου Μ . Α ντω νόπ ουλου).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

και θα αναχωρούσαν με ασφάλεια για την Κρή­ τη. Στους Κυπρίους θα εχορηγείτο γενική α­ μνηστία. Τα σχέδια όμως των Τούρκων ήταν άλλα. Και τίπ οτε από τα συμφω νηθέντα δεν επρόκειτο να τηρηθεί...

ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΕΙΣΕΡΧΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟ

Η π ολιορκία τη ς Α μ μο χώ σ του (Β εν ετία , Μ α ρ κιανή Β ιβ λ ιο θ ή κ η ).

44 ■■■

οι μήνες κυλούσαν η κατάσταση των Κυπρίων και των Ενετών στρατιωτών και το ηθικό των αμάχων, άρχισαν να πλησιάζουν τα όρια τη ς α­ Οι επιθέσεις των Τούρκων προσέλαβαν πελπισίας. Τα τρόφιμα άρχισαν να λιγοστεύουν επικίνδυνα. «Η πόλη», σημείωνε ένας αυτόαπό την αρχή ιδιαίτερη σφοδρότητα. Από τις 28 Σεπτεμβρίου ανέπτυξαν το πυροβολικό πτης μά ρ τυ ρ α ς,«... βρισκόταν τώρα σε δεινή τους και άρχισαν κανονιοβολισμό σε καθημε­ κατάσταση. Υπήρχε έλλειψη στα πάντα, δεν εί­ ρινή βάση. Ηταν φανερό ότι ασκούσαν από χε χαθεί όμως ακόμη η ελπίδα. Ο ύτε η ανδρεία την αρχή τη μεγαλύτερη δυνατή πίεση, ελπίζο­ των ηγητόρων, ο ύτε και η τόλμη των στρατιω­ ντας να κάμψουν τη ν αντίσταση των αμυνομέ- τών. Το κρασί είχε τελειώσει, το κρέας, φρέσκο νων και η πολιορκία να διαρκέσει λίγες μόνον ή παστό, είχε εξαφανιστεί, τυρί δεν μπορού­ εβδομάδες, όπως είχε γίνει και στη Λευκωσία. σες να βρεις παρά μόνον αν το ακριβοπλήρω­ Η αντίσταση των υπερασπιστών τη ς πόλης ό­ νες. Τα άλογα, τα γαϊδούρια, οι γάτες, όλα εί­ μως γρήγορα κατέστησε ραφές ότι η υπόθεση χαν φαγωθεί. Δεν απέμείνε πια τίπ οτε φαγώσι­ θα τραβούσε σε μάκρος. Ετσι οι Τούρκοι επι- μο, εκτό ς από ψωμί και όσπρια. Και δεν είχαν τελείς άλλαξαν άρδην τη ν τακτική τους, εγκα- τίποτε να πιούν, παρά μόνο ξύδι και νερό. Και ταλείποντας τις μετωπικές επιθέσεις πραγμα­ τούτα όμως, πολύ σύντομα εξέλιπαν ...». Το Πάσχα, μετά από σύσκεψη των Ενετών τοποιώντας οικονομία δυνάμεων. Δεν ανέμεναν πια παρά την πείνα και τις επιδημίες επιτελών, ο Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος και ως συμμάχους τους, που νομοτελειακά θα έ ­ ο Εκτωρ Μπαλιόνε αποφάσισαν να διώξουν καναν την εμφάνισή τους. Παράλληλα προχώ­ από την πόλη μεγάλο αριθμό αμάχων, κυρίως ρησαν σε υπονομευτικά έργα και δολιοφθο­ γυναικόπαιδα και γέρους. Ο μισός πληθυσμός ρές. «Οι Τούρκοι ήρξαντο να ορύττωσιν όλαις τη ς Αμμοχώστου αναγκάστηκε με τη βία να δυνάμεσι τάφρους και να ανατρέπωσι το έδα­ την εγκαταλείψει, μένοντας στο έλεος των φος ... 40.000 δε σκαπανείς Αρμένιοι ειργάζο- Τούρκων και περιφερόμενος στον κάμπο της Μεσαορίας. Οι αναφορές των διοικητών προς ντο νύκτα και ημέραν και μ ετ’ αυτών άπαντες οι εγχώριοι τη ς νήσου και όλον το σ τράτευ­ τον Βραγαδίνο ήταν ζοφερές: από τις 7.000 στρατιώτες που δ ιέθετα ν στις αρχές τη ς πο­ μα», αναφέρουν οι χρονικογράφοι. Η χαλάρωση των τουρκικών επιθέσεων α­ λιορκίας, οι 1.100 ήταν πλέον νεκροί. Αλλοι τό ­ νέβασε το ηθικό των πολιορκημένων, που κα τ’ σοι ήταν βαριά τραυματισμένοι και φυσικά ανί­ εντολήν του Βραγαδίνου άρχισαν να εξέρ χο­ κανοι να πολεμήσουν. νται από τα τείχη και να διενεργούν αντεπ ιθέ­ Στις 18 Ιουλίου 74 βαριά πυροβόλα άρχι­ σεις. Οι Κύπριοι στρατιώτες πραγματοποιού­ σαν να βάλλουν ακατάπαυστα κατά των τε ι­ σαν α υτές τις εξόδους έφιπποι και πάντα αιφ­ χών, τα οποία, από τον Σεπτέμβριο που κρα­ νιδιαστικά, προκαλώντας μεγάλες απώλειες τούσε η πολιορκία, είχαν δ εχθεί πάνω από στους Τούρκους. Η ολιγάριθμη αυτή δύναμη 140.000 οβίδες. Την πρώτη μέρα του Αυγούτου ιππικού δεν ήταν όμως δυνατόν να προκα- στου οι Βραγαδίνος και Μπαλιόνε αποφάσισαν να ζητήσουν διαπραγμάτευση για τη ν παράδο­ λέσει κάποιο καίριο πλήγμα. Οταν ξεκίνησε, το 1571, ο ναύαρχος Μάρ­ ση της πόλης. Ο Λαλά Μουσταφά δήλωσε, κος Κουερίνι (Marco Querini) κατάφερε να σπά­ στην αντιπροσωπεία που δέχθηκε, ότι συμφω­ σει τον αποκλεισμό και να εισ έλθει στο λιμάνι νούσε με τους όρους που ζητούσαν ο ιη ττη μ έτης Αμμοχώστου, μεταφ έροντας μικρή ενί­ νοι. Οι σ τρατιώτες και οι διοικητές τους, χωρίς σχυση. Ηταν όμως η τελευτα ία αναλαμπή. Ενώ να αφοπλιστούν, θα επιβιβάζονταν στα πλοία

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

Στις 5 Αυγούστου, ενώ οι Ενετοί στρατιώ­ τες μαζί με κάποιους Κύπριους άρχισαν να α­ ποχωρούν ειρηνικά και να επιβιβάζονται στα καράβια, όπως προέβλεπε η συμφωνία, τα πρώτα οθωμανικά στίφη άρχισαν να εισέρχο­ νται άτακτα στην Αμμόχωστο. Την ίδια ώρα ο Βραγαδίνος και η συνοδεία του (12 αξιωματι­ κοί και 200 περίπου στρατιώτες) συναντήθηκαν με το τουρκικό επιτελείο, στο οποίο τους υποδέχθηκαν με προσποιητή ευγένεια. Αφού συζητήθηκαν κάποια διαδικαστικά θέματα οι Ενετοί ετοιμάστηκαν προς αναχώρηση. Εκείνη τη στιγμή ο Λαλά Μουσταφά ζήτησε από τον Βραγαδίνο να τού παραδώσει όσους Τούρκους στρατιώτες κρατούσε αιχμαλώτους, γνωρίζο­ ντας ότι τέτοιο ι δεν υπήρχαν. Οταν ο Ενετός διοικητής του το επεσήμανε ο Τούρκος «εξορ­ γίστηκε». Κατηγόρησε τον Ενετό πως εκτέλεσε τους υποτιθέμενους αιχμαλώτους και διέ­ τα ξε να αφοπλισθεί όλη η ενετική ακολουθία και στη συνέχεια να το π οθετηθεί μπροστά στη σκηνή του. Εκεί, μπροστά στα μάτια του Βραγαδίνου, οι Τούρκοι επιδόθηκαν σε ένα στυγνό δολοφονικό έργο. Πρώτα αποκεφαλίστηκαν οι αξιωματικοί και κατόπιν ένας-ένας οι στρατιώ­ τες. Τρεις φορές προσποιήθηκαν πως θα κό­ ψουν το κεφάλι του Βραγαδίνου, όμως εκεί­ νος έμεινε ατάραχος και χωρίς ίχνος φόβου, περιμένοντας στωικά το τέλος. Στη συνέχεια τον ξάπλωσαν ανάσκελα στο χώμα, τον έδ ε­ σαν και του έκοψαν τα αυτιά και ένα τμήμα της μύτης του. Την ίδια ώρα οι υπόλοιποι άνδρες του, που είχαν επιβιβαστεί στα πλοία, εξανα­ γκάστηκαν να εξέλθουν, συνελήφθησαν και α­ λυσοδέθηκαν. Να πως περιέγραψε, κατά τρόπο συγκλονι­ στικό, τις στιγμές ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός, μέσα από τη ν «Ιστορία της Κύπρου» (ένα με­ ταγενέστερο έργο του 1788): «Την ακόλουθον ημέραν, 7 Αυγούστου (1571), ανέβη εις τη ν Αμμοχώστον ο υπερήφανος Μουσταφάς ως νικη­ τής μετά δόξης και θριάμβου, περικυκλούμενος από όλους τους αξιωματικούς του στρα­ τεύματος εν μέσω μιας αγχολογής ακαταπαύστου των πυροβόλων και μουσικών οργάνων, και ευθ ύς μετά την ανόσιον προσευχήν του εις τη ν εκεί Αγίαν Σοφίαν προετοιμασθείσαν, επρόσταξε και εκρέμασαν τον άθλιον Λουρέντζον Τιέπολον, ευγενή Βενετζιάνον Καπετάν της Πάφου, εις την αντέναν μιας των γαλέρων, και τον κυβερνήτην του ιππικού στρατεύμα­ τος. Τη 17, αξιοθρήνητος ημέρα Παρασκευή, αφού επέστρεψεν από το τζαμί, επρόσταξε και εφέρθη σιδηροδέσμιος έμπροσθεν παντός του στρατεύματος ο τρισάθλιος Μαρκαντώνιος Μπραγαδίνος, τραυματισμένος, κατάστι­ κτος από πληγάς, ελεεινόν τοις ορώσι θέαμα. Επρόσταξεν αυτόν να φέρη εις τους ώμους από μίαν σπυρίδα γεμάτην χ ώ μ α ΐΐς όλας τας σειράς των κανονιών άνω και κάτω, και διερχό-

μένος απ' έμπροσθέν του να σκύπτη έως γης να τον προσκυνή ως νικητήν του. Είτα έφερον τον ταλαίπωρον εις την θάλασσαν, τον έβγα­ λαν επάνω εις μίαν καθέκλαν και με μιαν κο­ ρώνα εις τους πόδας του, ύψωσαν αυτόν εις την γαλέραν του καπετάνιου της Ρόδου. Δείχνοντές τον εις όλον το στράτευμα, η βοή των ενεμπαικτικών φωνών των βαρβάρων γιανιτζάρων ενέπλησε τον αέρα. Εκείθεν αποκρεμάσαντες έφ ερον τον δύστηνον εις την πλατεί­ αν, τον εγύμνωσαν, τον εκαβαλλίκευσαν επά­ νω εις μίαν αγελάδα αδιάντροπα και με τους ή­ χους των τυμπάνων τον επεριτριγύρισαν την πόλιν φωνάζοντες και υβρίζοντες. Είτα τον έρριψαν εις την γην και σκληρώς το ν έγδαρεν ως ζώον ένας καταρραμένος Εβραίος». Το σώμα του Βραγαδίνου διαμελίστηκε και αφού το γ έ­ μισαν με άχυρα το περιέφεραν στην πόλη. Μ ε­ τά το κρέμασαν στο έμβολο μιας γαλεότας που έπλευσε κατά μήκος των συριακών και μι­ κρασιατικών παραλίων, προς επίδειξη. Τελικά κατέληξε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ε κ τέ ­ θηκε σε κοινή θέα. Ετσι τελείω σε η ζωή του δι­ οικητή της Αμμοχώστου, σε ηλικία 46 ετών. Οι γιοί του, αφού κατέβαλαν μεγάλο χρηματικό αντίτιμο, αγόρασαν από τους Τούρκους ό,τι εί­ χε απομείνει από τη σορό του και τον έθαψαν στον ναό των Αγίων Ιωάννη και Παύλου, στη Βενετία. Επάνω στον τάφο σκάλισαν τη ν ακό­ λουθη επιγραφή: «Marco Antonii Bragadeni, dum pro fide et patria bello Cyprio Salaminae contra Turcas constanter fortiterq» (σε ελεύθερ η από­ δοση: Μάρκος Αντώνιος Βραγαδίνος, ο οποίος πολεμώντας για την πίστη και την πατρίδα στη Σαλαμίνα τη ς Κύπρου εναντίον των Τούρκων αντιστάθηκε δυνατά). Το ίδιο τραγικό τέλος περίμενε και όλους τους άλλους αξιωματούχους και ευγενείς που συνελήφθησαν ζωντα­ νοί. Ο Λαυρέντιος Τιέπολο, ο ναύαρχος Κουερίνι και ο Εκτωρ Μπαλιόνε εκτελέστηκαν. Για τον τελευτα ίο γράφηκε πως ο Λαλά Μουστα­ φά σήκωσε ο ίδιος στα χέρια του περιχαρής το κομμένο κεφάλι του κραυγάζοντας: «Να το κε­ φάλι του μεγάλου υπέρμαχου τη ς Αμμοχώ­ στου, του ανθρώπου που το μισό μου στρά­ τευμα αφάνισε». Τα κεφάλια των παραπάνω, καθώς και σι περισσότεροι αιχμάλωτοι, στάλ­ θηκαν στην Κωνσταντινούπολη ως τρόπαια. Μέσα στην πόλη η λεηλασία κράτησε επί μέρες, ήταν δε ασύλληπτης έκτασης. Δ εν θα ήταν υπερβολή εάν υποστηριζόταν ότι έγινε πραγματικό λουτρό αίματος. Ελάχιστοι άμαχοι απέφυγαν τον θάνατο. Η μανία των Τούρκων ήταν φοβερή, συνυπολογιζομένου ότι κατά τη, διάρκειας ενός σχεδόν χρόνου, πολιορκία εί­ χαν τουλάχιστον 50.000 νεκρούς (κατ’ άλλες ε­ κτιμήσεις αυτοί έφθασαν τις 75.000). Οι νέες και οι νέοι που σώθηκαν μεταφ έρθηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα τη ς Κωνστα­ ντινούπολης. Τα πλούσια καλλιτεχνήματα και οι θησαυροί που κοσμούσαν την Αμμόχωστο επίσης κατέληξαν στην πρωτεύουσα της αυ­ τοκρατορίας. Ο ίδιος ο Λαλά Μουσταφά εισήλθ ε ως «γαζί» (νικητής) στην πόλη και έκανε «ναμάζι» (μουσουλμανική θρησκευτική δ έη ­ ση). Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Νικολάου έγινε τζαμί και πήρε το όνομα του πορθητή της Αμμοχώστου. Στην εντό ς των τειχών πόλη απαγορεύθηκε στο εξή ς να μένουν μόνιμα χρι­

στιανοί. Ετσι οι ντόπιοι αναγκάστηκαν να σκορπιστούν στην πεδιάδα και στα γύρω χω­ ριά. Ακόμα και όταν ένας Ελληνας εισερχόταν στην Αμμόχωστο, είτε χωρικός, είτε ευγενής, απαγορευόταν να ιππεύει. Μια νέα σελίδα ά­ νοιγε για το πολύπαθο νησί της Αφροδίτης, που κρατάει ως σήμερα για μεγάλο μέρος του: τουρκοκρατία.

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ Η πτώση τη ς Αμμοχώστου και όλου του νησιού, 118 χρόνια μετά την άλωση της Πόλης, σηματοδότησε την έναρξη νέων δεινών για τον άλλοτε ακμάζοντα κυπριακό Ελληνισμό. Η νέα κατάσταση περιγράφεται γλαφυρά στον «θρήνο τη ς Κύπρου», ένα μακρύ ποίημα του ντόπιου λογοτέχνη Ροδινού. Πρώτη και σημα­ ντικότερη συνέπεια ήταν η μετάβαση πολλών κυπριακών οικογενειών στη Δύση. Α ρκετές ε ­ γκαταστάθηκαν στην Κρήτη και στην Κέρκυ­ ρα. Οσοι έφθασαν στη Βενετία, μετα φ έρ θη ­ καν από τους Ιταλούς στις πόλεις Παρέντσο (Parenzo) και Πόλα (Pola), όπου σταδιακά αφο­ μοιώθηκαν Βασικός λόγος γΓ αυτό ήταν η συ­ νεχής πίεση που ασκούσε επάνω τους ο λατι­ νικός - καθολικός κλήρος, ώσπου τους ανά­ γκασε να εγκαταλείψ ουν την Ορθοδοξία και να εκλατινισθούν. Το νησί αποψιλώθηκε πληθυσμιακά, ανοίγοντας στους Τούρκους τον δρόμο για - περιο­ ρισμένο στην αρχή - εποικισμό, με μουσουλ­ μάνους από τη Μικρά Ασία. Κάποιοι από τους στρατιώτες που είχαν λάβει μέρος στην πο­ λιορκία της Αμμοχώστου εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο, λαμβάνοντας γη ως δώρο για τις

Κ α τά τα π ρώ τα σ τά δ ια τη ς π ο λιο ρκία ς οι Ε ν ε το ί χρ ησ ιμ οπ οίησ α ν Κ ύπ ριους ιππείς μ ε ελ α φ ρ ύ οπ λισμό, το υ ς λ ε γ ά μ εν ο υ ς « s tra d io ti" (σ τρ α τιώ τες ). Εδώ βλέπ ο υμε ιππέα μ ε πανοπλία και άλογο.

υπηρεσίες τους. Με την κατάκτηση οι Οθωμα­ νοί προέβησαν αμέσως σε γενική απογραφή του πληθυσμού, βάσει τη ς οποίας οι κάτοικοι μόλις ξεπερνούσαν τις 100.000 ψυχές. Με φιρμάνι που εκδόθηκε μεταφ έρθηκαν στο νησί και χριστιανικοί πληθυσμοί από την κεντρική Μικρά Ασία, ιδίως από την περιοχή της Καππα­ δοκίας. Η Κύπρος έγινε το έβδομο τουρκικό πασαλίκι και χωρίστηκε σε τρία σαντζάκια (διαμερί­ σματα) και 17 κατιλίκια (επαρχίες). Εκεί εγκα­ ταστάθηκε μόνιμη τουρκική δύναμη από 4.000 άνδρες. Λίγες εβδομάδες μετά την πτώση της Αμμοχώστου οι ενω μένες χριστιανικές ναυτι­ κές δυνάμεις, δρώντας βάσει της συμφωνίας που συνυπέγραψαν («Sacra Liga Antiturca»), κα­ τέστρεψ αν το ν οθωμανικό στόλο κατά τη ναυ­ μαχία της Ναυπάκτου. Σε αντίποινα οι Τούρκοι προέβησαν σε διώξεις του ελληνικού στοιχεί­ ου της Κύπρου. Για το νησί η νίκη στη Ναύπα­ κτο πρακτικά δεν σήμαινε τίποτα. Η τύχη της Κύπρου είχε πια σφραγισθεί...

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Angelo Gatto: ΔΙΗΓΗΣΙΣ ΤΗΣ ΤΡΟΜΕΡΑΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1571, Κάϊρο, 1926. (2) Contarini: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΟΥ ΣΕΛΗΜ, Βενετία, 1572. (3) Bizarro: ΚΥΠΡΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, Βενετία, 1573. (4) Graziani: ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Βενετία, 1624. (5) Αρχιμανδρίτης Κυπριανός: ΙΣΤΟΡΙΑ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΥΠΡΟΥ, 1788. (6) Κωνσταντίνος Σά&ας: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, Βενετία, 1872. (7) Ιερώνυμος Περιστιάνης: ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΚΥΠΡΟΥ, Λευκωσία, 1910. (8) George Hill: A HISTORY OF CYPRUS, Cambridge, 1940.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ΟΙ ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΕΣ ΒΛΕΨΕΙΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ ΕΠΙ ΤΩΝ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΩΝ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ ΤΟ 1930 ΕΧΕΙ Θ Ε Ω Ρ Η Θ Ε Ι ΓΙΑ ΤΟ ΥΣ Α Π Α Ν Τ Α Χ Ο Υ Θ ΙΑ Σ Ω Τ Ε Σ ΤΗ Σ "Ε Λ Λ Η Ν Ο Τ Ο Υ Ρ Κ ΙΚ Η Σ Φ ΙΛ ΙΑ Σ "Ω Σ Ε Τ Ο Σ Ο Ρ Ο Σ Η Μ Ο . 0 Μ Ε Γ Α Λ Ο Σ Η Γ Ε Τ Η Σ ΤΗ Σ Ε Λ Λ Α Δ Α Σ , Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ ΙΟ Σ Β Ε Ν ΙΖ Ε Λ Ο Σ , Δ ΙΑ Β Λ Ε Π Ο Ν Τ Α Σ ΤΗ Μ Ο Ν Α Δ ΙΚ Η Π Ρ Ο Ο Π Τ ΙΚ Η ΤΗ Σ Χ Ω Ρ Α Σ Σ Τ Ο Δ ΙΠ Λ Ω Μ Α Τ ΙΚ Ο Π Ε Δ ΙΟ , ΥΠΕΓΡΑΨ Ε Μ Ε ΤΟ Ν Μ Ε ΓΑ Λ Ο Α Ν Τ ΙΠ Α Λ Ο ΤΟΥ, Μ ΟΥΣΤΑΦ Α Κ Ε Μ Α Λ , Ο Ρ ΙΣ Μ Ε Ν Ε Σ Σ Υ Μ Φ Ω Ν ΙΕ Σ . 01 ΙΘ Υ Ν Ο Ν Τ Ε Σ Κ Α Ι Α Π Ο ΤΙΣ ΔΥΟ Π Λ Ε Υ Ρ Ε Σ ΤΟ Υ Α ΙΓ Α ΙΟ Υ Π Ρ Ο Σ Π Α Θ Ο Υ Σ Α Ν Ν Α Π Ε ΙΣ Ο Υ Ν ΤΟ ΥΣ ΔΥΟ Λ Α Ο Υ Σ ΓΙΑ ΤΗ "Φ ΙΛ ΙΑ " Π Ο Υ Ξ Ε Κ ΙΝ Η Σ Ε Α Π Ο Π Ε Ν Τ Ε Σ Υ Μ Φ Ω Ν ΙΕ Σ 01 Ο Π Ο ΙΕ Σ Α Φ Η Ν Α Ν Π Ο Λ Λ Α Α Ρ Ρ Υ Θ Μ ΙΣΤ Α ΘΕΜΑΤΑ Κ Α Ι ΤΟ Α ΙΓ Α ΙΟ - Π Λ Η Ν Δ Ω Δ Ε Κ Α Ν Η Σ Ω Ν - Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο .

0 Ινονού υ π ο δ έχ ετα ι το ν Τσώρτσιλ σ τα Α δανα. Πίσω το υ δ ια κ ρ ίν ετα ι ο υπ ουργός Ε ξω τερ ικώ ν τη ς Τουρκίας, Σ α ρ ά τσ ο γ λ ο υ .

B' Παγκόσμιος Π όλεμος (που ακο­ λούθησε τη "χρυσή περίοδο τη ς ελληνοτουρ κικής φιλίας” καθ' όλη τη διάρκεια τη ς δεκα ετία ς το υ '30) ποίησε απ ίσ τευτες δυνάμεις σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου και δ εν μπορεί να σ υγκριθεί με καμία άλλη πολεμική αντιπα­ ράθεση των νεω τέρω ν χρόνων, πολύ δε πε­ ρισσότερο των παλαιοτέρω ν (1). Είχε απί­ σ τευτη μαζικότητα σε έμψυχο και άψυχο υλι­ κό και ανάμεσα στα κύρια θ έα τρ α των π ολε­ μικών επιχειρήσεων αναδείχθηκαν η Μ εσό­ γειο ς και η βόρεια Αφρική.

O

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

Η γεωγραφία είναι μια αμείλικτη επιστή­ μη και αυτό φ ά νηκε εκείνη τη ν περίοδο από το ν ιδιαίτερα σκληρό ρόλο που επ ιφ ύλαξε σε κινη ορισμένα το ­ κράτη (π.χ. Πολωνία ή Ελλάδα) ή, αντιθέτω ς, το ν ιδιαίτερα ευνοϊκό ρόλο που επ ιφύλαξε σε κάποια άλλα (π.χ. Ισπανία ή Τουρκία). Η γεωγραφική θέση τη ς Τουρκίας, αλλά και τα γεω πολιτικά σ υμφέροντα τω ν μεγά­ λων δυνάμεω ν τη ς εποχής (πρωτίστως τη ς Βρετανίας και δ ευ τερ ευ ό ν τω ς τη ς Γαλλίας και των ΗΠΑ) επ έτρεψ αν στην καιροσκοπική τουρκική πολιτική ηγεσία να επ ιτύχει να δια­

τηρήσ ει η χώρα μια ο υ δ έτερ η στάση σχεδόν καθ' όλη τη διάρκεια του Β' ΠΠ, ενώ παράλ­ ληλα προσπαθούσε να προσαρτήσει, κατά τη διάρκεια ή με τη λήξη αυτού, νησιά του Αι­ γαίου αρχιπελάγους , εδάφη τη ς Μ έσης Ανα­ τολής, του τουρκόφω νου και ισλαμικού Καυκάσου , σε συνεννόηση ε ίτε με το υ ς Συμμά­ χους, ε ίτε με τις δυνάμεις του Αξονα. Μ ετά το ν Β' ΠΠ, κατά το ν Ψυχρό Π όλε­ μο, κορυφαίο στρατηγικό δόγμα τη ς νέας αγγλοσαξω νικής υπερδύναμης (των ΗΠΑ) αναδ είχ θ η κε η “περικύκλωση και η απομόνωση τη ς ΕΣΣΔ εντό ς τη ς "καρδιάς" (Heart-land) τη ς "Παγκόσμιας Νήσου" (World Island) (2). Η Τουρκία ευρισ κόμενη στην ευρασιατική "Πε­ ρίμετρο" (Rimland) (3), το ν χώρο που εμπόδι­ ζε από το ν Νότο τη ν κάθοδο τη ς ΕΣΣΔ στις θ ερ μ έ ς θάλασσες, αναγνωρίσθηκε αμέσως από τις ΗΠΑ ως ένας σημαντικός στρατηγι­ κός σύμμαχος, ενώ η στάση τη ς "ύποπτης" ο υ δ ετερ ό τη τά ς τη ς κατά το ν Β' ΠΠ λησμονήθ η κε σύντομα. Η Τουρκία καθ' όλη τη διάρκεια του Β' ΠΠ έπαιξε ένα πολυεπίπεδο και πολυδιάστατο διπλωματικό παιχνίδι προσπαθώντας να "α­ ντα λλά ξει” τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς με εδάφη από όλους το υς εμπ λεκόμενους στον π όλε­ μο. Η ίδια η τουρκική ηγεσία καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου χαρακτήριζε τη στάση τη ς ως "ενεργό ουδ ετερ ό τη τα ". Τα νησιά του Αιγαίου ήτα ν ένας από το υς μ εγα λύτερους στόχους τω ν Τούρκων. Το Αι­ γαίο αρχιπέλαγος, άλλωστε, αποτελούσε ήδη

ΤΟΥΡΚΙΑ

Χ ά ρ τη ς το υ Α ιγ α ίο υ μ ε ο ρ ιο & έτη σ η τη ς ελ λη νική ς α ιγ ια λ ίτιδ α ς ζώ νης σ τα 6 nm.

από τα μέσα του 16ου αιώνα το κέντρο της Οθωμανικής Α υτοκρατορίας και τη ς "σφαί­ ρας του Ισλάμ". Ο σουλτάνος Σελίμ Α' και στη συνέχεια ο Σουλεϋμάν ο Μ εγαλοπρεπής χρη­ σιμοποίησαν το υ ς χά ρτες που προσέφερε στην υπηρεσία το υς ο Πίρι Ρέϊς, καθώς και το "Βι6λίο τη ς θάλασσας" ("Bahriye"). Σκοπός των χαρτών και του 6ι6λίου ήταν να παρουσιασθεί η αξία του Αιγαίου αρχιπελάγους για τη ν αχανή Οθωμανική Αυτοκρατορία και αυ­ τό να αναδειχθεί σε κέντρο της, ενώ τα υ τό ­ χρονα παρείχαν π ρακτικές π ληροφορίες και υπηρεσίες καθώς ανέφ εραν όλα τα υπάρχο­ ντα αγκυροβόλια, τις σ τρα τηγικές και οχυ­ ρές θέσ εις, το υ ς οικισμούς και πλήθος άλ­ λων λεπτομερειώ ν. Με τη ν υπογραφή τη ς Συνθήκης τη ς Λωζάννης (24/7/1923) δόθηκε τέρμ α στη "Μ εγά­ λη Ιδέα" για τη ν Ελλάδα και τέθ η κα ν οι βά­ σεις για τη συρρίκνωση του ελληνισμού ε ­ ντός του (μικρού) ελλαδικού κράτους. Διευθ ετή θ η κα ν α ρκετά θ έμ α τα μεγάλης σημα­ σίας για τα δύο κράτη και παρά το ό τι η Ελλά­ δα προσήλθε στις συνομιλίες ως η η ττη μ ένη τη ς τελευ τα ία ς στρατιω τικής αντιπαράθε­

σης τω ν δύο χωρών κατόρθω σε να κατοχυ­ ρώσει τη ν (ιστορικά αδιαμφισβήτητη κυριαρ­ χία τη ς στα νησιά το υ Αιγαίου, εκτό ς τη ς Ιμβρου, τη ς Τενέδου και των Λαγουσών ν ή ­ σων (Μ αυρυές), που π αρέμειναν στην Τουρ­ κία, και των Δωδεκανήσων (και των εξα ρ τη ­ μένων από αυτά βραχονησίδων) και του Κα­ στελόριζου, που αφήνονταν στην Ιταλία μετά τη ν κατάληψή τους, το 1912, μετά τη στρα­ τιω τική επιτυχία τη ς Ιταλίας στη Λιβύη κατά το ν ιταλοτουρκικό πόλεμο (1911-1912), που απέκτησε νομικό έρεισμα με τη ν ιταλοτουρκική Συνθήκη για το ν "καθορισμό τη ς κυ­ ριαρχίας επί των νησίδων τω ν κειμένω ν μ ε­ τα ξύ των ακτών τη ς Ανατολίας και τη ς νήσου Καστελόριζου" τη ς 4/1/1932, καθώς και με το συνακόλουθο ιταλοτουρκικό Πρωτόκολλο τη ς 28/12/1932 "περαιτέρω καθορισμού του εναπ ομείναντος τμ ήμ α το ς των ιταλοτουρκικών θαλάσσιων συνόρων". Με χωριστή Σύμ­ βαση που υπεγράφη στη Λωζάννη τη ν ίδια μέρα αποφασίσθηκε η αποστρατιωτικοποίη­ ση τω ν νησιών, που τελικά "έχει τε θ ε ί στο πε­ ριθώριο" - μερικώς de jure - με τη Συνθήκη του Μ οντρέ (20/7/1936), αλλά και de facto από

τη ν πρακτική τη ς Τουρκίας, που αμέσως μ ε­ τά το ν "Αττίλα II" το 1974 δημιούργησε τη ν 4η Στρατιά στα μικρασιατικά παράλια. Εισερχόμενη χωρίς τη θέλησ ή τη ς η Ελ­ λάδα στον Β1ΠΠ και ευρισ κόμενη σε δεινή θέση υπό τη ν τριπλή κατοχή Ιταλών, Γερμα­ νών και Βουλγάρων, με τη ν κυβέρνηση ε ξό ­ ριστη στη Μέση Ανατολή, άρχισε να δ έχετα ι διπλωματικές πιέσεις από τις συμμάχους τη ς (Βρετανία και ΕΣΣΔ - αργότερα και από τη Γαλλία) να απεμπολήσει τα δικαιώματά τη ς επί των "ιταλικών" (μόνο στους εδαφ ικούς τίτλου ς) Δωδεκανήσων και του Καστελόρι­ ζου προς όφ ελος τη ς Τουρκίας. Η Βρετανία εισ ηγείτο στην Τουρκία, π ροκειμένου αυτή να διατηρήσει τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς και να μην προσχωρήσει ή να μη διευκολύνει τις δυ­ νάμεις του Αξονα, να καταλάβει "προσωρινά" τα νησιά Λήμνος, Μ υτιλήνη και Χίος για να ε ­ μποδίσει τη Γερμανία να αποκτήσει ένα ισχυ­ ρό προγεφύρω μα με σκοπό επίθεση ενα ­ ντίον της. Ουσιαστικά επ ρόκειτο περί μίας "εξαγοράς" τη ς ο υ δ ετερ ό τη τα ς τη ς Τουρκίας και η προσωρινότητα ήτα ν ένα μέσο για να καμφ θεί η αντίδραση τη ς ούτω ς ή άλλως ενΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

δ οτικής κυβέρνησής του Εμ. Τσουδερού. Η ελληνική κυβέρνηση όμως αντέδρασε άμεσα και υποστήριξε ό τι ένα τέ το ιο σχέδιο θα έ ­ βλαπτε διπλά τα σ υμφέροντα τη ς Βρετανίας στην Ελλάδα, καθώς ο ακόμη ηρωικά αντισ τεκόμενος λαός θα π ληττόταν ψυχικά από τη στάση τη ς συμμάχου Βρετανίας και θα ε ­ π ανέφερε εκ νέου στη μνήμη του το παλαιό (και πάντα υφέρπον) μίσος για τη ν Τουρκία. Η τουρκία κρατώ ντας επαμφοτερίζουσα στάση και διαβλέπ οντας τις δ υ ν α τό τη τες που τη ς παρείχε ο συνδυασμός τη ς γεω γρα­ φικής τη ς θέσ ης, τη ς σιωπηρής αναγόρευ­ σής τη ς (από τη Βρετανία) ως κυριότερου συμμάχου στην περιοχή και του ανατολίτι­ κου καιροσκοπισμού της, προσέγγισε το ν Μάιο του 1941 και τη Γερμανία ζητώ ντας τη Χίο, τη Μ υτιλήνη και δ ευ τερ ευ ό ν τω ς τη Λή­ μνο. Αυτά τα νσιά δ εν τη ς παραχωρήθηκαν λόγω τω ν έντονω ν αντιδράσεων τη ς Ιταλίας, που έβλεπ ε έτσ ι τα δικά τη ς σ υμφέροντα να τίθ εν τα ι σε κίνδυνο, αν και αρχικά ο Μουσολίνι είχε δ εσ μ ευ θ εί ένα ντι του Χ ίτλερ για τη ν παραχώρηση "των νησιών του Αιγαίου" στην Τουρκία, π ροκειμένου η τελευ τα ία να "απομακρυνθεί από το ν εναγκαλισμό των Συμμάχων". Τελικά οι Γερ·

μανοί αναγνω ρίζοντας τη ν αξία του διαπραγ­ ματευτικού χαρτιού που αντιπροσώπευαν τα νησιά του Αιγαίου τα χρησιμοποίησαν καθ' όλη τη διάρκεια του Β1ΠΠ. π ροκειμένου είτε να εξασφαλίσουν τη ν τουρκική ο υ δ ετε ρ ό τη ­ τα, ε ίτε να οδηγήσουν τη ν Τουρκία στην υπο­ γραφή τουρ κογερμα νικής συνθήκης, που τ ε ­ λικά υπεγράφη ως Συνθήκη "Φιλίας και μη Επιθέσεως" στις 18/6/1941, τέσ σ εριξ μ έρ ες πριν από τη γερμανική επίθεση κατά τη ς Σο­ βιετική ς Ενωσης, χωρίς όμως η Τουρκία να λάβει "ως αντιπαροχή" κάποιο νησί. Ενώ, λοιπόν, ο Β1ΠΠ μαινόταν και η πλά­ στιγγα τη ς νίκης φαινόταν να κλίνει αρχικά μάλλον προς τις δυνάμεις του Αξονα, η Τουρ­ κία, που ήδη από το 1935 (κατά τις συζητή­ σεις τη ς Γενεύης για τις κυρώσεις σε βάρος τη ς Ιταλίας λόγω τη ς επίθεσής τη ς κατά τη ς Αιθιοπίας) είχε κάνει τις πρώ τες (σαφείς) νύ­ ξεις για τα Δωδεκάνησα (και αναδιπλώθηκε μόνο λόγω των έντονω ν ελληνικώ ν διπλωμα­ τικών πιέσεων), βρήκε έναν ανέλπιστο σύμ­ μαχο στο πρόσωπο του κομμουνιστή ηγέτη τη ς ΕΣΣΔ (προαιώνιος εχθρός ως Ρωσία και εσχάτως "φίλη" και συνεργάτιδα) το υ Στάλιν. Ε­

κείνος στη συνάντησή του στη Μόσχα (Δε­ κέμβριος 1941) με το ν Β ρετανό υπουργό Ε­ ξω τερικώ ν Η ντεν και "ελαφρά τη καρδία" υ­ ποστήριξε ότι μ ετά το ν πόλεμο θα έπρεπε να α ντα μ ειφ θ εί η Τουρκία για τη στάση τη ς - δη­ λαδή τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς - με εδάφη στο Αιγαίο (Δωδεκάνησα, Χίο, Μ υτιλήνη κλπ.), στη Βουλγαρία στη Συρία και αλλού. Ο Η ντεν από τη ν πλευρά του τήρησ ε εφ εκτική στάση, απ οφεύγοντας να δ εσ μευθ εί ρητώς. Αλλω­ στε ο Στάλιν ζητούσ ε εδαφικά ανταλλάγματα από τη ν Τουρκία στις ανατολικές τη ς επαρ­ χίες και πρόσβαση στα Στενά. Η πρόταση του Στάλιν για τα Στενά ξύπνησε το ν προαιώ­ νιο φόβο τω ν Τούρκων, αλλά και των Β ρετα­ νών, για κάθοδο τη ς Ρωσίας (ΕΣΣΔ πλέον) στο Αιγαίο και τη Μ εσόγειο και τελικά αυτή απορρίφθηκε. Ανάμεσα στους "δω ρητές" τη ς Τουρκίας με ξένα εδάφη σ υγκαταλέγεται και η Γαλλία, που π ροηγήθηκε χρονικά, αφού από κοινού με τη Β ρετανία κα στο πλαίσιο τη ς αγγλογαλλοτουρκικής Συνθήκης τ η ς

:«****

iH I

N

g

S

*

iÖ

---------

t» ' * u x ® e * w l1 Ä f l .· - I

48

V O to int i* 1 “W 1“,eiy«® 'e ‘ fx K O 'K λα? Tioooecj iu ee)nae* _Ü

'■““1, ϊ/ioe. TOi Ci"!?0' *ί»ί ”3‘äp> 'f*!JL'- ^ **irAkB&lil B °*l* ^ J!x i

\ «v

"v.·..'.'

" ...

-\

■*-s psssj Γ U Κί·' ' \^Μ" r,-

4 ο ύ ρ ν ° °'“ί,'° Μ ν'° A «,ii Λο^!·*^.Λ*«νοη°ιΓ .v\

45ϊ*ι·

“ \

*

T H * i-fw,e*’’1 -

• S - .Ä · · '

ueoW

» t.

'’S&SfZtCs

s-"%

,0.1 ·«

i«v®

"X S ·· ***5 \

"αώβ«·

s

s

Q

Ä

f

t

S

i

«r«"*· e“ ytV t;e ov Kt m iß « S f t w SS wS

.L u ·« n u<2-äsS.k» si«oioyl0,‘ s s w Ljr “ ·

H

u Mio«®* ϊτ ^ « ··.};,ί5 ϊ*"Μ

H

t ia

n

a

« a f s jR 1 1 ^ ^* „o«' >‘ltSkI T'v.

.1 yv^Pi!S , ΛΟ«n.

,J

„„

Ä - « 'n ir ^ r » o t t » H * aw . ,

ψM

rtWil

.‘1U«

V®

a™«·- ι

ΦΙΝΑ·**1')

s

^

r d

^

s

s e s t e ^ Ä

Ä

i

. * « i® % e v d g R r£ s s : w °*iS'» r^f;· i11"·*· 'T1.»*!««»·' 8' 1 '

«piiSifc ÜSS--——Ϊ5* KAej«4S3Si-\s .^ Γ ίS s » , \5

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

i'ä X®—

-----------

._ .

n p iM B l

Η πρώ τη σ ελίδα τη ς εφ η μ ε ρ ίδ α ς Ή Κ α θ η μ ερ ιν ή τη ς Π α ρ α σ κευυής ή ς 28 Ιο υ νίο υ 1946. Π α ρ ο υ σ ιά ζει τη ν ευ χ ά ρ ισ τη είδ είδη η σ ηι τη ς α π όφ ασης των υπ ουργώ ν Ε ξω τερ ικ ώ ν τω τωνν Συμμ ά χω ν σ το Π αρ ίσ ι ν< να π αρ α χω ρ ηθούν τα Δ ω δ εκά νη σ α σ τη ν Ελλάδα. Τελικά τα Δ ω δ εκ ά ν η σ α π εριήλ& ερ ιή λ θ αανν σ τη ν Ελλάδα Ελλάδι μ ε τη Σ υ ν θ ή κ η το υ Π αρ ισ ιού τη ς 10/2/1947μ ε τα ξ ύ τη ς Ιτα λ ία ς και των νικητώ ν το υ Β 'ΠΠΓΠΠ .

19/10/1939 συναίνεσε στην προετοιμασία, από πλευράς Τουρκίας, π έντε μεραρχιών για τη ν κατάληψη των Δωδεκανήσων. Αυτή ήταν η καλύτερη ευκαιρία που δ όθ ηκε στην Τουρ­ κία να διαπ ραγματευθεί με το υς Συμμάχους για τα Δωδεκάνησα, Τη σ υγκεκριμένη Συν­ θήκη τη ν υπέγραψε η Τουρκία αφού έλαβε ως αντάλλαγμα το Σαντζάκι τη ς Α λεξα νδ ρέττας (σε βάρος τη ς Συρίας) από τη ν "εντολοδόχο" Γαλλία και αφού προηγουμένως ή λθε σε σχετική συνεννόηση με τη ν ΕΣΣΔ. Επίσης υπήρχε όρος για τη ν είσοδο τη ς Τουρκίας στον Π όλεμο κατά των δυνάμεων του Αξονα, αφού οι Αγγλογάλλοι κατελάμβαναν τα Δω­ δεκάνησα. Οταν στρατιωτική αντιπροσωπεία των Συμμάχων (τον Ιούλιο του 1939) υπό το ν Γάλ­ λο στρατηγό Σαρλ Χυντζιγκέρ, β ρ έθ ηκε στην Αγκυρα για να συνεργασθεί με το Τουρ­ κικό Γενικό Επιτελείο με σκοπό τη ν κατάρτι­ ση στρατιωτικού σχεδίου μεσογειακώ ν επι­ χειρήσεων, η τουρκική ηγεσία δ εν έχασε την ευκαιρία να το ν πείσει να δ εσ μευθ εί ότι τα Δωδεκάνησα θα αποδίδονταν στην Τουρκία από το υς Συμμάχους μεταπολεμικά, σε περί­ πτωση νίκης επί του Αξονα. Αξίζει εδώ να σημειω θεί ότι η Τουρκία δ εν τίμησε π οτέ τη ν υπογραφή τη ς στην αγγλογαλλοτουρκική Συνθήκη. Οταν στις 10/6/1940 η Ιταλία κήρυξε το ν πόλεμο κατά τη ς Γαλλίας και τη ς Βρετανίας οι Τούρκοι δεν κινήθηκαν κατά των σ τρατευμάτω ν του Α ξο ­ να επικαλούμενοι σαθρά "νομικίστικα" επιχει­ ρήματα, κρατώ ντας στάση που χαροποίησε ι­ διαίτερα τη Γερμανία. Η αδυναμία των Συμμάχων να επιβάλουν στην Τουρκία τις συμβατικές τη ς δεσ μεύ ­ σεις, λόγω τη ς εμπλοκής το υ ς στον Β1ΠΠ και τη ς θέλησ ής το υ ς να τη διατηρήσουν έστω και ο υδ έτερη , είχαν ως φυσικό επακόλουθο η Τουρκία να αποθρασυνθεί πλήρως και με τη ν επίθεση τη ς Ιταλίας κατά τη ς Ελλάδας να αρχίσει να ζη τεί τα Δωδεκάνησα και το Καστελόριζο, το ν έλεγχο του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, εδάφη τη ς βουλγαρικής Θρά­ κης και τη ν Αλβανία για το καλό τω ν Αγγλογάλλων, ενώ ισχυριζόταν, προσπαθώντας να προσδώσει νομιμοφάνεια στις επιδιώξεις της, ότι θα προέβαινε στην κατάληψη των νησιών μόνο αμυνόμενη έναντι επίθεσης που θα δεχόταν από το έδαφ ος αυτών. Η αδράνειά τη ς όμως κατά τη ν ιταλική επίθεση εναντίον των Συμμάχων εξόρ γισ ε το Foreign Office, που αποφάσισε με πρωτοβουλία του Α λ εξά ντερ Κάντογκαν, μόνιμου υφυπουρ­ γού Εξωτερικών, να μην παραχωρηθούν τα Δωδεκάνησα στην Τουρκία σε οποιαδήποτε φάση του πολέμου, ο ύ τε μ ετά από αυτόν. Αυ­ τή η εξέλ ιξη δ εν φάνηκε να π τοεί τη ν καιροσκοπική τουρκική διπλωματία, που σε κάθε ευκαιρία επανελάμβανε το υ ς μαξιμαλιστι­ κούς τη ς οραματισμούς οι οποίοι π εριέκλειαν και τα Δωδεκάνησα. Ετσι και ο Τούρκος πρέσβυς στο Λονδίνο, Ρουσδή Αράς, τη ν ε ­ πομένη τη ς άρνησης τη ς Τουρκίας να συμ­ μορφω θεί με τις συμβατικές τη ς υποχρεώ­ σεις απαίτησε εκ νέου τα Δωδεκάνησα από τους Β ρετανούς. Νωρίτερα η κυβέρνηση του Ιωάννη Με-

Ο ΧΘΕΣΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ

#— Έφ*ντ*0β$, !5©{*ν sl$ tb v'A & k k x χ*ΐ ΰηεγράφαμ&ν κροχρ&ζ elf τ* Κβνβχι' τβδ itoAuxpcwr

liveu Γ«£Ι| |Μ»5, W» fgMtvfev μ*«*ν«βΐφ ντΙ μέ χύ Amotcw φίλοι κϊμ « τ ι ν , άδ&λφ·®\ pea ρ ν ή » ^ ΐ δ ν , 'ηύλκμ«5 ***** ö t « κομμάτι®,.,

*ϊμ«3Τ£ν,

η«

(Zmlxm tmt m. M. Η π ρώ τη σ ελ ίδ α τη ς εφ η μ ε ρ ίδ α ς Ή Κ α θ η μ ε ρ ιν ή " τη ς Τρίτης 4 Ν ο εμ β ρ ίο υ 1930, που α ν α φ έ ρ ε τα ι μ ε α ρ κ ε τή ε π ιφ υ λ α κ τικ ό τη τα και κ ρ ιτικ ό π νεύμα σ τη ν υπ ογρ αφ ή τω ν π έν τε συμφω νιώ ν μ ε τα ξ ύ Ελλάδ ας και Τουρκίας σ τη ν Α γκυρα και σ τη ν "ελλη νο το υ ρ κ ική φ ιλ ία " η οποία ε γ κ α ιν ιά σ τη κ ε ανεπ ισήμω ς. 0 λό γο ς το υ Ελ. Β ενιζέλο υ . τη ν π ροη γούμ ενη η μ έρ α , α ν τιμ ετω π ίζετα ι μ ά λ λο ν μ ε ειρω νική δ ιά θ εσ η από το ν σ κ ιτσ ο γ ρ ά φ ο Κ. Μ π έζο.

ταξά και στη συνέχεια η εξόριστη κυβέρνηση του Τσουδερού π ροέτρεπαν τη Β ρετανία να πραγματοποιήσει τη ν επιχείρηση “Σιαγώνες" (δηλαδή τη ν κατάληψη των Δωδεκανήσων), μάλιστα με τη συνδρομή ελληνικώ ν στρατιω­ τικών δυνάμεω ν που προσφέρονταν ε θ ε λ ο ­ ντικά, προκειμένου "να παραμείνει η Τουρκία έξω από τα νησιά του Αιγαίου". Τελικά η αναποφασιστικότητα τη ς Βρετανίας σε αυτή τη φάση του πολέμου, σε συνδυασμό με τη θυελλώ δη κατάληψη των νησιών από τη Γερ­ μανία, ματαίωσε τη ν επιχείρηση αυτή και παρ έτεινε τη ν αγωνία τη ς εξόρ ισ της κυ βέρνη ­ σης και του ελληνικού λαού (στον βαθμό, β έ­ βαια, που αυτός επ ληροφ ορείτο τα τεκταινόμενα). Οι διπλωματικές διαβουλεύσεις υπήρξαν

συνεχείς και μάλιστα π εριήλθαν και σε δ ιμ ε­ ρές επίπεδο μ ετα ξύ Ελλάδας και Τουρκίας, όταν ο Τούρκος πρέσβυς στο Λονδίνο, Ραούφ Ορμπάυ, σε συνάντησή του με το ν Τσουδερό στη βρετανική πρωτεύουσα το 1942, π ρότεινε τη ν αυτονομία τη ς "Μ ακεδονίας" (!), ενώ εκδήλωσε και το ενδιαφ έρον τη ς χώ­ ρας του για τη ν Αλβανία. Ηδη ο Ρουσδή Αράς είχε υποστηρίξει ενώπιον του Τσουδερού ότι η αυτονομία των Δωδεκανήσων σ υνέφ ερε περισσότερο και τα δύο κράτη. Βέβαια είχε εκφράσ ει τις επιφυλάξεις του για τη Ρόδο και τη ν Κω, που κατ' αυτόν έπρεπε να περιέλθουν, λόγω τη ς εγ γ ύ τη τά ς το υς με τις μικρα­ σιατικές ακτές, στην Τουρκία. Ο Τσουδερός βλέποντας ότι είχε χάσει το σ ημαντικότερο από τα ερείσ ματα στα οποία στηριζόταν (δηΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

Η Δ ιά σ κ εψ η τη ς Τεχεράνης έχ ει τελ ειώ σ ει και οι η γ έ τε ς , Σ τά λ ιν , Ρ ο ύ ζ β ε λ τ κα ι Τσώρτσιλ (στην πίσω σ ειρ ά δ ια κ ρ ίν ο ντα ι ό ρ θ ιο ι οι Μ ο λότω ψ και Η ν τε ν ) π οζάρουν μ άλλον ικανοπ οιημ ένο ι (εκ τό ς το υ Τσώρτσιλ).

50 *■■

λαδή τη ν "ελληνοτουρκική φιλία"), προσέβλεπε πλέον σε μια Βαλκανική Ενωση (με τη Μ ακεδονία ελληνική και τις δύο χώρες - συμ­ μάχους του Αξονα, τη ν Αλβανία και τη Βουλ­ γαρία, αφοπλισμένες) για να ενισχύσει τη θ έ ­ ση τη ς Ελλάδας και σε έναν ανάλογο σχημα­ τισμό των κρατών τη ς ανατολικής Μ εσογεί­ ου. Οι διαβεβαιώσεις του Η ντεν προς το ν βα­ σιλιά Γεώργιο Β1(17/12/1942) για τις μ ελλο ντι­ κές ευνοϊκές για τη ν Ελλάδα ρυθμίσεις στα θ έμ α τα τη ς Βόρειας Ηπείρου, των Δωδεκανήσων και τη ς ελληνοβουλγαρικής μ εθ ορ ί­ ου, λίγο επ έτρεψ αν στην ελληνική διπλωμα­ τία να "ανασάνει", λόγω του ανεπίσημου τη ς παραπάνω συνάντησης, αλλά και τη ς αντιφα­ τική ς βρετανικής π ολιτικής που ακολουθήθ η κε, η οποία έδινε ουσιαστικά "άφεση α­ μαρτιών" στην Αλβανία για τη στάση τη ς κα­ τά το ν Β' ΠΠ και συνέχισε να ενισχύει την Τουρκία στις βλέψ εις της. Πρέπει να σ ημειω θεί ότι υπήρξε ευτυ χής συγκυρία για τη ν Ελλάδα η παρουσία ενός διορατικού πολιτικού, το υ Παναγιώτη Κανελλόπουλου ως υπουργού Εθνικής Αμυνας, που ερμήνευσ ε σωστά τη στάση κυρίως τη ς Βρετανίας προς τη ν Τουρκία και τις επ ικείμ ε­ νες δυσ μενείς εξελ ίξε ις για τη ν Ελλάδα, α­ φυπνίζοντας το ν Γεώργιο Β1 και το ν Τσουδερό, το ν οποίο το Foreign Office θ εω ­ ρούσε "συνεννοήσιμο και έμπιστο". Ο τελευ τα ίο ς "σκόπελος" που ξεπέρασε η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση ήταν η συ­ νάντηση του Τσώρτσιλ με το ν Ινονού και τον Τούρκο υπουργό Εξω τερικώ ν Μ ενεμεντζίογλου στα Αδανα, το ν Ιανουάριο του 1943, ό­ που σ υζητήθηκε και το θ έμ α των νησιών του Αιγαίου - φυσικά ερήμην τη ς ελληνικής κυ­ βέρνησης. Ασκήθηκαν σ ύντονες διπλωματι­ κές πιέσεις και τελικά η πολλαπλών στόχων

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

εξω τερ ική πολιτική τη ς Τουρκίας δ εν απέ­ δωσε λόγω συνδυασμού παραγόντων, όπως ήταν η ύποπτη (γερμανόφιλη) στάση της, η α­ δυναμία τη ς Βρετανίας να καταλάβει στρα­ τιω τικά τα Δωδεκάνησα και το Καστελόριζο (4), κατά το ν πρώτο καιρό του πολέμου και με τη βοήθεια τουρκικώ ν μεραρχιών, καθώς και η π ροτεραιότητα που έδωσε τελικά ο Στάλιν στην είσοδο των σοβιετικώ ν σ τρ α τευ ­ μάτων στα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη, αντί για τη ν ανακατάληψη - απελευθέρω ση των Βαλκανίων, όταν ξεκίνησ ε η τελική αντεπί­ θεση των Συμμάχων. Η ΕΣΣΔ διαβλέποντας στην Τουρκία έναν εν δυνάμει αντίπαλο στον μεταπ ολεμικό κόσμο α ντιτά χθη κε τελικά στην προσάρτηση των Δωδεκανήσων και του Καστελόριζου από αυτήν από το 1943, όταν ο λαϊκός επίτροπος τω ν Εξωτερικών, Μ ολό­ τοφ, σε συνεδρίαση του Πολιτικού Γραφείου τη ς Κ εντρικής Επιτροπής του Πανενωσιακού Κόμματος των Μπολσεβίκων εισ ηγήθηκε ότι η ΕΣΣΔ έπρεπε να εμποδίσει τη διείσδυση τη ς Τουρκίας στα Βαλκάνια και τη ν απόδοση σε αυτήν των Δωδεκανήσων. Ο Β' ΠΠ έχει εξετα σ θ εί μέχρι σήμερα κυ­ ρίως από στρατιω τικής πλευράς. Οι διπλωμα­ τικ ές προεκτάσ εις παραμένουν εν πολλοίς άγνωστες, λόγω τη ς χρονικής εγγ ύ τη τα ς των γεγονότω ν, που εμποδίζουν το υς ιστορικούς επιστήμονες να αποστασιοποιηθούν από αυ­ τά, αλλά και τη ς έλλειψ ης κρίσιμων στοιχεί­ ων, γεγονός που επ ιτείνετα ι από το πρόσφα­ το "άνοιγμα" τω ν διπλωματικών αρχείων και τη ν παράταση τη ς ισχύος του απορρήτου ο­ ρισμένων από αυτά, κυρίως από πλευράς Βρετανίας, αλλά και από πλευράς Τουρκίας (5). Σε αυτό το πλαίσιο μυσ τικότητα ς και λό­ γω τη ς πάγιας ελληνικής μεταπ ολεμικής τα ­ κτικής "να μην ενοχλεί και να μη φ έρ νει τη ν

Τουρκία σε δύσκολη θέση" (βλ. αμερικανικές πιέσεις), έχει αναπτυχθεί λίγο η στάση της γείτο νο ς κατά το ν Β1ΠΠ. Η πολιτική τη ς ου­ δ ετερ ό τη τα ς που ακολούθησε και τη ν οποία η τουρκική κυβέρνηση και διπλωματία καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου παρουσίαζαν ως τη ν πλέον συμφέρουσα στάση για τα συμ­ φ έρ οντα των Συμμάχων, πρέπει να σ υνεξε­ τά ζετα ι και να σ υνεκτιμάται με τη ν αναθεω­ ρητική στάση το υς σε σχέση με τα ελληνικά νησιά. Η Τουρκία έ δ ε ιξε πριν από τη ν έναρξη του Β1ΠΠ μια "ευκολία" στις σ υμβατικές δ ε­ σμεύσεις με τις μεγάλες δυνάμεις (π.χ. αγγλογαλλοτουρκική Συμφωνία του 1939), αλλά και με τη ν Ελλάδα (ελληνοτουρκική Συνθήκη τη ς 27/4/1938, που π εριείχε μια απλή διατύ­ πωση περί αμοιβαίας εγγύησ ης ο υ δ ετερ ό τη ­ τας), η οποία όμως με τη ν έναρξη του πολέ­ μου και τη ν επίθεση τη ς Ιταλίας κατά τη ς Ελ­ λάδας (28/10/1940) μετατράπ ηκε σε προφορι­ κές δηλώσεις (π.χ. στις 3/11/1940 ο υπουργός Εξω τερικώ ν τη ς Τουρκίας, Σαράτσογλου, δή­ λωσε ό τι η Τουρκία θα εκινείτο στρατιωτικά αν η Βουλγαρία προω θείτο προς Νότο ή η Γερμανία μέσα από βουλγαρικά εδάφη, κάτι το οποίο τελικά δεν έπραξε), αλλά και σε ένα πολυμέτωπο διπλωματικό παιχνίδι με μονα­ δικό σκοπό τη ν προάσπιση των σ υμφερό­ ντων τη ς και τη ν εν γ ένει ενίσχυσή της. Συ­ γκεκρ ιμένα η Τουρκία στις 17/2/1941 υπέγρα­ ψε με τη Βουλγαρία Σύμφωνο Φιλίας και Μη Επίθεσης και κατά τη διάρκεια τη ς επίθεσης τη ς Γερμανίας εναντίον τη ς Ελλάδας και τη ς Γιουγκοσλαβίας τήρησ ε τη γνωστή ο υ δ ετε ­ ρ ότητά της, ενώ οι η γ έ τες τη ς συνέχιζαν να δηλώνουν ό τι η χώρα το υς θα εμπ λεκόταν μόνον αν υφίστατο η ίδια επίθεση από τις δυ­ νάμεις του Αξονα. Η αδράνεια τη ς Τουρκίας, που δεν βρήκε σύμφωνη ο ύ τε τη ν τουρκική κοινή γνώμη, ο ύ τε το ν Τύπο τη ς χώρας σε πρώτη φάση, συνεχίσθηκε με συνέπεια. Δ εν πρέπει να λησμονείται ότι από το 1930 (έτο ς σύναψης των π έντε ελληνο του ρ ­ κικών συμφωνιών) η τουρκική συμπαράστα­ ση είχε θ εω ρ η θεί ως ο "ακρογωνιαίος λίθος τη ς ελληνικής άμυνας". Πιο συγκεκριμένα, α­ μέσως μετά τη ν υπογραφή τη ς ελληνο του ρ ­ κικής αμυντικής συμφωνίας τα Γενικά Επιτε­ λεία Στρατού των δύο χωρών κατήρτισαν κοινά σχέδια άμυνας για τη Θράκη, τα Στενά και το βόρειο Αιγαίο (που τελικά έμειναν κε­ νό γράμμα στην πράξη, όπως φ ά νηκε από τις πρώ τες υπαναχωρήσεις τη ς Τουρκίας ήδη από το ν Νοέμβριο του 1939). Η μόνη βοήθεια που παρείχε η κυβέρνηση τη ς Αγκυρας στην Ελλάδα σημειώ θηκε όταν επ έτρ εψ ε σε Ελλη­ νες Κωνσταντινουπολίτες, μέσω τη ς "Ενω­ σης Ελλήνων τη ς Κωνσταντινούπολης", να πολεμήσουν στο ελληνοαλβανικό μέτωπο. Α­ ποκορύφωμα τη ς "αντισυμβατικής συμπερι­ φοράς" τη ς Τουρκίας υπήρξε η απομάκρυνση των σ τρατευμάτω ν τη ς από τη ν τουρκοβουλγαρική μεθόριο όταν η Γερμανία άρχισε να κινείται απειλητικά στα Βαλκάνια. Αυτή η κί­ νηση επ έτρ εψ ε στην τελευ τα ία να επικε­ ντρώσει τη ν προσοχή τη ς στη διάσπαση τη ς ελληνικής άμυνας, χωρίς να φοβάται κίνηση αντιπερισπασμού από τα τουρκικά στρατεύ-

Ο Κ εμ άλ εμ π ν εύ σ θ η κ ε και ο Ισ μ έ τ Ινονού εφ ά ρ μ ο σ ε τη ν " ο υ δ ε τε ρ ό τη τ α " τη ς Τουρκίας έν α ν τι όλων των μ εγά λω ν δυνάμεων. Εδώ οι δύο ά νδ ρ ες δ ια κρίνονται α ρ κ ε τά νέοι, κ α τά τη δ ιά ρ κ εια τη ς σ ύ γκρ ουσ ης σ τη Μ ικρ ά Ασία.

ματα. Με βολιδοσκοπήσεις τη ς προς όλα τα ε ­ μπλεκόμενα στον πόλεμο μέρη (6) η Τουρκία κατήρτισε ένα σχέδιο που αποσκοπούσε, κα­ τά τη διάρκεια του πολέμου, στην κατάληψη των Δωδεκανήσων και του Καστελόριζου, στην "άσκηση αστυνομικών καθηκόντω ν" στα Βαλκάνια, στις ελάχισ τες απώλειες σε έμψυχο δυναμικό από τη ν πλευρά τη ς και στον αναβαθμισμένο ρόλο τη ς μ ετά τη λήξη του πολέμου, ως ευρισ κόμενης στο "υπογά­ στριο" τη ς ΕΣΣΔ και κοντά στο Σουέζ και στις αποικίες τη ς Β ρετανίας στην Ανατολή. Η γείτω ν είχε καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου έναν πολύτιμο "σύμμαχο" και υποστηρικτή στα επ εκτατικά τη ς σχέδια, στο πρόσωπο το υ Γερμανού πρέσβυ στην Αγκυρα και πρώην καγκελαρίου, Φράντς φον Πάπεν, ο οποίος δια δ έχθ ηκε στο αξίωμα αυτό τον Βίλχελμ Κ έλλερ το ν Απρίλιο του 1939. Ο φον Πάπεν, που είχε πολεμήσει στο πλευρό των Τούρκων κατά το ν Α 1Παγκόσμιο Π όλεμο και

έ τρ ε φ ε γι' αυτούς μεγάλο θαυμασμό και συ­ μπάθεια, εκτιμούσ ε ελάχιστα το αξιόμαχο και τη ν πραγματική αξία τη ς συμμάχου Ιτα­ λίας και υποστήριζε ό τι θα έπρεπε να δο­ θ ού ν μερικά νησιά των Δωδεκανήσων στην Τουρκία, καθώς η τελευ τα ία προσβαλλόταν βάναυσα από το καθεστώ ς τη ς ιταλοκρατίας σε αυτά. Κυρίως το Καστελόριζο, έλεγε, θα έπρεπε να δ ο θ εί σύντομα στην Τουρκία, κα­ θώς αφ ενός είχε μειω μένη στρατηγική αξία για τη ν Ιταλία (κάτι που το αρνείτο πεισματι­ κά η ιταλική ηγεσία) και α φ ετέρ ο υ θα μπο­ ρούσε να χρησιμοποιηθεί ως ένα πρώτο α­ ντάλλαγμα π ροκειμένου να χρησιμοποιη­ θ ού ν τουρκικά εδάφη για να πληγούν οι βρε­ τα νικές αποικίες στην Ινδία. Τα Δωδεκάνησα, παρά το ότι είχαν αναγ ο ρ ευ θ εί σε σημαντική "ζώνη ασφαλείας" (7) από τη ν Τουρκία και η τελευ τα ία τα διεκδικούσε αδιαλείπτως κατά τη διάρκεια του πο­ λέμου, χωρίς όμως να εγκαταλείπ ει τη ν ου­ δ ετερ ό τη τά τη ς (8), χάθηκαν γι' αυτήν όταν

τελικ ά οι Β ρετανοί απ ογοητεύθηκαν από τη ν αναβλητικότητα και το ν καιροσκοπισμό τη ς και εκμ ετα λλευ ό μ ενο ι τη ν είσοδο τω ν ΗΠΑ στον πόλεμο, που το υ ς "απελευθέρω σε" σ τρατεύματα από διάφορα μέτωπα, προχώ­ ρησαν μόνοι το υ ς στην κατάληψη των ν η ­ σιών Κως, Λέρος, Σάμος, Λειψοί, Πάτμος, Φούρνοι, Ικαρία και Καστελόριζο, μ ετα ξύ 13 και 17/9/1943, δηλαδή δ έκα η μ έρ ες μ ετά τη συνθηκολόγηση τη ς Ιταλίας (3/9/1943). Ευ­ θ ύ ς αμέσως ξεκίνησ ε μια "διελκυστίνδα" μ ε­ τα ξύ τη ς Βρετανίας και τη ς Γερμανίας για τα Δωδεκάνησα. Ενώ ο φον Πάπεν προσπάθησε να δελεάσ ει τη ν Τουρκία με τη ν παραχώρηση αυτών, η τουρκική κυβέρνηση δίστασε και τελικά α ρ νήθηκε (9), όπως είχε πράξει και μ ετά τις πιέσεις τη ς ΕΣΣΔ, των ΗΠΑ και τη ς Β ρετανίας κατά τις συζητήσεις που διεξήχθησαν στο Κάιρο (5-8/11/1943), τη ν ανεπιφύ­ λακτη είσοδό τη ς στον πόλεμο και τη ν παρα­ χώρηση λιμένω ν και αεροδρομίω ν τη ς για "συμμαχική χρήση" κατά τη ς Γερμανίας προ­ τού εκπνεύσει το 1943. Τελικά η Βρετανία, που χειριζόταν τα θ έμ α τα τη ς περιοχής, ανα­ κοίνωσε στον Τσουδερό ότι θα δεχόταν να γί­ νει χρήση ελληνικώ ν σ τρατευμάτω ν στις επι­ χειρήσεις των Δωδεκανήσων. Ετσι ο Ιερός Λόχος (υπό το ν συνταγματάρχη Χριστόδου­ λο Τσιγάντε) σ υμ μετείχε στην απ ελευθέρω ­ ση τη ς Σάμου (αν και δ εν α νήκε διοικητικά στα Δωδεκάνησα) στις 31/10-1/11/1943 και τη ν απελευθέρω ση τη ς Λέρου στις 16/11/1943, δημιουργώ ντας μέχρι τη Συνδιά­ σκεψη Ειρήνης τω ν Παρισίων (το 1946) μια de facto ευνοϊκή κατάσταση για τη ν Ελλάδα. Παρόλα αυτά η Β ρετανία τήρησ ε ύποπτη στάση στη συνέχεια, κατά τη Διάσκεψη τη ς Τεχεράνης (28/11-1/12/1943), π ροσφέροντας κρυφά τα ήδη κα τα ληφ θέντα από αυτή ν η ­ σιά το υ Αιγαίου στην Τουρκία προκειμένου η τελευ τα ία να κη ρύ ξει το ν π όλεμο κατά τη ς Γερμανίας (ανοίγοντας ένα δ εύ τερ ο μέτωπο στα Βαλκάνια). Η βούληση όμως τόσο του Στάλιν, όσο του Ρούζβελτ για τη ν υλοποίηση τη ς επιχείρησης "Overlord" ανέκοψ ε τη ν πα­ ράδοση των νησιών αυτών στη γείτονα. Παρά το γεγονός ότι ο Τσώρτσιλ εξά ντλησ ε όλη τη ρητορική του ικανότητα για να πείσει το υς σ υνομιλητές του, αυτοί έμειναν ακλόνητοι. Παράλληλα η Τουρκία εκινείτο με σκοπό να αποκτήσει προγεφυρώ ματα και στα Βαλ­ κάνια, σημαντική "ζώνη ασφαλείας" γι' αυτή, και να αναλάβει "αστυνομικά καθήκοντα", χρησιμοποιώντας πάντα το διαπ ραγματευτι­ κό χαρτί τη ς ο υ δ ετερ ό τη τα ς. Κατά τη ν επίσκεψη του Τσώρτσιλ στα Α­ δανα, το 1943, η Τουρκία είχε π ροτείνει επί­ σημα να π αρέμβει στα Βαλκάνια μετά το τ έ ­ λος του πολέμου ή τουλάχιστον όταν το τ έ ­ λος του θα ή τα ν ορατό και αφού θα είχε π ροηγηθεί η αποχώρηση τω ν γερμανικώ ν στρατευμάτω ν, “αποκαθιστώντας τη ν τά ξη ” σε αυτήν τη ν ευαίσ θητη περιοχή και λ ει­ τουργώ ντας επικουρικά σε σχέση με τα ανά­ λογα σχέδια τη ς Βρετανίας. Οι ΗΠΑ α ν τιμ ε­ τώπιζαν θ ετικά αυτό το ενδεχόμενο ήδη από το 1942. Οι Τούρκοι αξιω ματούχοι που συμ­ μ ετείχαν στις συνομιλίες τω ν Αδάνων κατεύθυναν σκοπίμως τις συζητήσεις στην κατοχή

ßj

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

"διαδραματίσει το ν ρόλο" τη ς π εριφ ερειακής δύναμης το ν οποίο οραματιζόταν από τό τε. Στο πνεύμα αυτό και "υπό το ν φόβο" του σλαβικού κινδύνου οι Τούρκοι διπλωμάτες και πολιτικοί πίεζαν τη ν κυβέρνηση Τσουδερού για σ τενό τερ η συνεργασία, υπό το ν όρο τη ς εγκατάλειψ ης, από ελληνικής πλευράς, τόσο του Ο ικουμενικού Πατριαρχείου, όσο και των ελληνικής καταγωγής Τούρκων πολι­ τών, ενώ παράλληλα συγκεντρώ νονταν εκ νέου το υ ρ κικές δυνάμεις κατά μήκος των συνόρων στη Θράκη, προκαλώντας ανησυχία στη Βουλγαρία και στην εξόρισ τη ελληνική κυβέρνηση.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Μ ά λλον σε φ ιλικό κλίμα δ ιεξή χ& η σ α ν οι σ υ νο μ ιλίες στα Α δανα μ ε τα ξ ύ το υ Μ ε ν εμ εν τζ ίο γ λ ο υ , το υ Τσακμάκ, το υ Τσώρτσιλ και το υ Ινονού. Το α π ο τέλ εσ μ α που επ εδ ίω κε όμω ς ο Τσώ ρτσιλ, δηλαδή η είσ ο δ ο ς τη ς Τουρκίας σ τον Β 1ΠΠ σ το π λευρ ό των Σ υμμ ά χω ν πριν από το τέλ ο ς το υ 1943, δ εν ε π ιτε ύ χ θ η κ ε .

Cj2 mm

εδαφών υπό τη μορφή αποικιών από τη ν Ιτα­ λία ("ευαίσθητο σημείο" τη ς Βρετανίας), οδη­ γώντας το ν Τσώρτσιλ σε φρασ τικές καταδί­ κες του Μουσολίνι και δίδοντας έτσι ελπ ίδες στους Τούρκους για το μεταπ ολεμικό εδαφ ι­ κό καθεστώ ς τω ν Δωδεκανήσων. Ο Τσώρτσιλ, άλλωστε, ενίσχυσε τη ματαιοδοξία και τις βλέψ εις τω ν Τούρκων προς τις γ ειτο νικ ές προς αυτούς περιοχές με τη ν παρουσίαση των "Πρωινών Σκέψεών" του (Pensees Matinales). Α υτές αποτελούσαν ένα σύνολο προτάσεων του Βρετανού πρωθυπουργού προκειμένου να προσελκύσει το υς Τούρκους στον π όλεμο στο πλευρό τω ν Συμμάχων. Το ενδιαφ έρον αυτών τω ν προτάσεων εστιάζεται στην παραχώρηση τω ν Βαλκανίων στην Τουρκία, όπου αυτή θ α ανελάμβανε ρόλο "χωροφύλακα", και τουρκικώ ν αεροδρομίων για αεροπορικές δυνάμεις των Συμμάχων, με σκοπό να βομβαρδίσουν τις ρουμανικές πε­ τρελαιοπ ηγές, τα Δωδεκάνησα και τη ν Κρή­ τη τα οποία βρίσκονταν υπό το ν έλεγχο των δυνάμεω ν του Αξονα. Εξίσου σημαντικό στοιχείο τη ς συνάντησης τω ν Αδάνων ήτα ν η υπόσχεση του Τσώρτσιλ ό τι η Τουρκία θα παρακαθόταν στο τραπέζι των διαπραγματεύ­ σεων ως νικήτρια χώρα. Η επίμονη άρνηση τη ς Τουρκίας να μην εισ έλθ ει στον πόλεμο δίπλα στους Συμμάχους οδήγησε το ν Τσώρ­ τσιλ να αποσύρει τις προτάσεις του. Πριν από τη συνάντηση τω ν Αδάνων ο Τούρκος πρέσβυς στο Λονδίνο, Ραούφ Ορμπάυ, σε συνάντησή του με το ν Τσουδερό διερεύνησ ε τις προθέσεις του για τη ν παραχώρηση κά­ ποιων νησιών το υ Αιγαίου στην Τουρκία. Το γερμανικό Υπουργείο Εξω τερικώ ν α νέφ ερ ε μ ετά τη συνάντηση τω ν Αδάνων ό τι ο Τσώρ­ τσιλ είχε υποσχεθεί στην τουρκική ηγεσία τη ν παραχώρηση των Δωδεκανήσων και τη ς βόρειας Συρίας προκειμένου η Τουρκία να εισ έλθει στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμά­ χων. Οταν το Μ εγάλο Φασιστικό Συμβούλιο α­ ποφάσισε τη ν εκδίω ξη το υ Μουσολίνι

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

(24/7/1943) και τη ν ηγεσία τη ς χώρας ανέλαβε ο στρατάρχης Μπαντόλιο, ο οποίος άρχισε διαπραγματεύσεις με το υς Συμμάχους, ο τουρκικός Τύπος π ροανήγγειλε τη ν "απόδο­ ση τη ς Δω δεκανήσου στους νόμιμους κατό­ χους της" (εφ ημερίδα "Τανίν", 10/9/1943). Ο Μουσολίνι επ ανήλθε κατά κάποιον τρόπο στην εξουσία "υπό τη ν προστασία" τη ς Γερ­ μανίας ιδρύοντας ένα κρατικό μόρφωμα στη βόρεια Ιταλία, που ονομάσθηκε Ιταλική Κοι­ νωνική Δημοκρατία. Ομως στη χώρα επικρα­ τούσ ε σύγχυση από τη δυαρχία που υφίστατο. Αυτό προσπάθησε να ε κ μ ετα λ λ ευ θ εί η Βρετανία και κα τέλα βε τα Δωδεκάνησα ερ ή ­ μην των Τούρκων, που ζητούσαν (ανεπιτυχώς) από το ν Τσώρτσιλ να δ εσ μ ευ θ εί για το καθεστώ ς των νησιών μεταπ ολεμικά. Οι Τούρκοι φ οβούνταν (όχι αβάσιμα) ό τι τα Δω­ δεκάνησα μεταπ ολεμικά θα παραχωρούντο στην Ελλάδα και σκέπτονταν να τα καταλά­ βουν χωρίς συμμαχική βοήθεια για να δημι­ ουργήσουν μια ευνοϊκή de facto κατάσταση γι' αυτούς. Οι ενδοιασμοί το υ ς έδωσαν στους Βρετανούς με μικρή (αλλά σημαντική) ελληνική βοήθεια το ν απαραίτητο χρόνο για να τα καταλάβουν. Μ ετά από τη ν αποπομπή το υ Μουσολίνι ο πάντα τουρκόφ ιλος φον Πάπεν εισηγήθηκε στο Υπουργείο Εξω τερικώ ν τη ς χώρας του να παραχωρηθούν τα Δωδεκάνησα στην Τουρκία. Η σθεναρή αντίδραση το υ υπουρ­ γού Εξω τερικώ ν Ρίμπεντροπ εμπόδισε τη ν τελευ τα ία στιγμή τη ν ευόδωση τω ν σχεδίων των Τούρκων με τη ν αρωγή τω ν λιγό τερ ο πι­ θανών "χορηγών" (δηλαδή του Αξονα) και τη συνακόλουθη είσοδό το υς στον Β' ΠΠ στο πλευρό αυτών. Υπό α υ τές τις σ υνθήκες η Τουρκία χαιρέ­ τισε εκ νέου τα σχέδια του Τσώρτσιλ για την οργάνωση τη ς μεταπ ολεμικής Ευρώπης σε ομοσπονδιακές π ερ ιφ έρ ειες (βόρειας, μέ­ σης και νοτιοανατολικής Ευρώπης) που θα σ υνδέονταν μ ετα ξύ το υ ς και με τις ΗΠΑ και μέσω των οποίων η Τουρκία θα μπορούσε να

Η Τουρκία έχοντας κατανοήσει τη ν αξία τη ς γεω γραφικής τη ς θέσ ης προσπάθησε καθ' όλη τη διάρκεια του Β' ΠΠ να επιτύχει τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη με τις μ ικρό τερ ες υλικές ζημιές. Το δ εύ τερ ο το π έτυχε, καθώς διατήρησε τη ν ο υ δ ετερ ό τη τά τη ς μέχρι τις 23/2/1945. Τότε κήρυξε το ν π όλεμο κατά τη ς παραπαίουσας Γερμανίας, τρ εις μόλις μήνες πριν από τη ν άνευ όρων συνθηκολόγηση αυ­ τή ς στη Ρεμς (7/5/1945). Η γείτω ν είχε διακόψει τις διπλωματικές τη ς σχέσεις με τη Γερμανία μόλις στις 2/8/1944. Η κήρυξη του πολέμου κατά τη ς Γερμανίας και τη ς Ιαπωνίας κατά τη ν παρα­ πάνω ημερομηνία δ εν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως τυχαία κίνηση τη ς τουρ κικής η γε­ σίας. Αμέσως μ ετά τη συνδιάσκεψη τη ς Γιάλ­ τας (4-11/2/1945) ο νέος πρέσβυς τη ς Β ρετα­ νίας στην Αγκυρα, σερ Μ. Πήτερσον, συνά­ ντησ ε το ν υπουργό Εξω τερικώ ν τη ς Τουρ­ κίας, Χασάν Σακά, και του ανακοίνωσε ότι στη συνδιάσκεψη αποφασίσθηκε να συμμετάσχουν ως ιδρυτικά μέλη στον νέο παγκό­ σμιο δ ιεθνή οργανισμό που θα ιδρυόταν (τον ΟΗΕ) μόνον όσα κράτη είχαν κη ρύ ξει το ν πό­ λ εμ ο κατά τη ς Γερμανίας μέχρι τη ν 1/3/1945. Η κήρυξη του πολέμου κατά τη ς Ιαπω­ νίας έγινε για να τη ν αποκλείσει από μελλο­ ν τικές διασκέψεις που θα είχαν ως σκοπό να αναθεωρήσουν τις Σ υνθήκες τη ς Λωζάννης και του Μ οντραί για τα Στενά. Δ εν πρέπει να λησμονούμε ό τι η Ιαπωνία ήταν συμβαλλόμε­ νο μέρος και στις δύο α υ τές Σ υνθήκες. Ο "Ψυχρός Π όλεμος", που ξεκίνησ ε το 1945 (στη Γιάλτα) και έ λ η ξε το 1989, και τα σ υμφέροντα των ΗΠΑ, που διαδέχθηκαν τη Βρετανία ως η νέα αγγλοσαξωνική υπερδύναμη, έδωσαν τη δ υνατότητα στην Τουρκία κατά τη διάρκεια αυτών τω ν χρόνων (αλλά και στη συνέχεια) να αναγνωρισθεί ως ένας σ ταθερός παράγοντας ανάσχεσης του σο­ βιετικού κινδύνου, το ν οποίο επικαλείτο από το 1943 προκειμένου να ενισ χυθεί με υλικό και να υποστηριχθεί με έργα υποδομής (αε­ ροδρόμια, δρόμοι κλπ.) με δαπάνες τω ν Συμ­ μάχων. Ολοκληρώ νοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η υπερβολική χρήση του "χαρτιού" τη ς ο υ δ ετερ ό τη τα ς από πλευράς Τουρκίας και η απληστία της, προσπαθώντας να λάβει όσο το δυνατόν περισσότερα από όλους, η α­ νατροπή τη ς αρχικής πορείας του πολέμου

Ο Φ ραντς ψον Π άπ εν δ εν κ α τέ β α λ ε π ο τέ ιδ ια ίτε ρ η π ρ ο σ π ά θεια να κ ρ ύ ψ ει τη σ υ μ π ά θ εια το υ προς το υ ς Τούρκους σ το π λευρ ό των οποίων ε ίχ ε π ο λεμ ή σ ει κ α τά το ν A 1Π Π . Ω ς π ρέσβυς της να ζισ τικ ή ς Γερ μανίας σ τη ν Α γκυρα κ α τέ β α λ ε σ υ νεχ είς και σ υ ντο νισ μ έν ες π ρ ο σ π ά θειες π ρ ο κ ειμ έν ο υ η χώ ρα το υ να π ρ ο τιμ ή σ ει τη συμμ αχία τη ς Τουρκίας έν α ν τι ο π οιοσ δή π οτε ά λλη ς χ ώ ρ α ς, α κόμα και τη ς Ιτα λ ία ς . Εδώ ο ψον Π άπ εν δ ια κ ρ ίν ετα ι σ ε επ ίσ κεψ ή το υ σ τη "φίλη Τ ο υ ρ κ ία " μ ετά το τέ λ ο ς το υ Β 'Π Π .

υπέρ τη ς Γερμανίας, μ ετά τη ν επιτυχή σοβιε­ τική άμυνα (π.χ. στο Στάλινγκραντ) και τη ν εί­ σοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο (που σηματοδό­ τησε τη ν υποβάθμιση του βαλκανικού-μεσογειακού μετώπου), και οι (σπασμωδικές-δυστυχώς) διπλωματικές ενέρ γ ειες και πιέσεις τη ς εξόρ ισ της ελληνικής κυβέρνησης, απέ­ τρεψ αν τη ν υλοποίηση τω ν επιθυμιών της Τουρκίας κατά τη διάρκεια του πολέμου και μετά από αυτόν.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

POWERS POLITICS, Princeton University Press, Princeton, 1973. (10) I. Λουκάς: ΤΟΥΡΚΙΚΟΙ ΕΠΕΚΤΑΤΙΚΟΙ ΟΡΑΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΑΡΤΕΣ ΤΟΥ Π ΙΡ ΙΡ Ε ΙΣ ΣΤΟ ΔΟΓΜΑ ΤΟΥ ΟΖΑΛ), Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα, 1996. (11) Π. Κονδύλης: ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, Θεμέλιο, Αθήνα, 1998. (12) Μ. Ηλιάδης: ΤΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΟΡΕΙΝ ΟΦΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ, Λαβύρινθος, Αθήνα, 1996. (13) Φ. Οικονομίδης: ΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΙΑ ΕΔΙΝΕ Ο ΤΣΩΡΤΣΙΛ, "Ιστορικά", "Ελευθεροτυπία", 10/ 2/2000.

(1) Ι.Π. Πικρός: ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΕΠΕΚΤΑΤΙΣΜΟΣ - ΑΠΟ ΤΟ ΜΥΘΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΦΙΛΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΤΥΝΟΜΕΥΣΗ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ 1930-1943, Εστία, Αθήνα, 1996. (2)Δ. Κιτσίκης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ (1928-1973), Εστία, Αθήνα, 1995. (3) Γ. Νικολούδης: ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΕΠΙΣΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗ ΕΛΛΑΔΑ (19411942), ",Σ τρατιωτική Ιστορία", Τεύχος 40, Δεκέμβριος 1999. (4) Πρ. Παπαστράτης: ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΣ ΕΝΔΟΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΥΜΠΛΗΓΑΔΕΣ, "Ιστορικά", Ελευθεροτυπία", 27/10/1999. (5) Αλ. I Δεσποτόπουλου: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1996. (6) I. Λουκάς: ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ -ΑΓΓΛΟΙ ΚΑΙ ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟΙ ΤΗΣ ΙΣΧΥΟΣ, Τροχαλία, Αθήνα, 1996. (7) H.J. Mackinder: DEMOCRATIC IDEALS AND REALITY, W. W. Norton & Company, New York, 1962. (8) F. Weber: Ο ΕΠΙΤΗΔΕΙΟΣ ΟΥΔΕΤΕΡΟΣ, Θετίλη, Αθήνα, 1996. (9) E. Weisband: TURKISH FOREIGN POLICY, 194345, SMALL STATE DIPLOMACY AND GREAT

(14) Αλ. Αλεξανδρής: ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ, 1923-1955, στο συλλογικό έργο "ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ, 1923-1987", Γνώση-Ελιαμεπ, Αθήνα, 1991. (15) Ν. Σαρρής: ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ■Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΟΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑΣ (1923-1950), Γόρδιος, Αθήνα, 1992. (16) Λ. Μπλαβέρης: ΤΟΥΡΚΙΑ - Ο ΕΠΙΔΕΞΙΟΣ ΣΧΟΙΝΟΒΑΤΗΣ, "Στρατιωτική Ιστορία", τεύχος 26, Οκτώβριος 1998.

έργο του Democratic Ideals And Reality, New York, 1962 (The Norton Library - W. W. Norton & Company Inc). (3) 0 Nickolas Spykman υπήρξε ο εισηγητής και ο εμπνευστής αυτού του όρου και συμπλήρωσε την αγγλοσαξωνική γεωπολιτική σκέψη με το έργο του (το 1944) "The Geography Of The Peace". Για μια ανάλυση στα ελληνικά τόσο της αγγλοσαξωνικής, όσο και της γερμανικής γεωπολιτικής σκέψης βλ. I. Λουκάς, "Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία και Παγκόσμιοι Πόλεμοι - Αγγλοι και Γερμανοί Θεωρητικοί της Ισχύος", Αθήνα, 1996. (4) Το σχέδιο 'Τόλμη"για την κατάληψη των Δωδεκανήσων και ιδίως της Ρόδου και της Κω, καταρτίσθηκε τελικά από τους Βρετανούς στο Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, υπό την επίβλεψη του διοικητή του, στρατηγού Μ αίητλαντ Ουίλσον, σε συνεργασία με την Τουρκία και ερήμην της Ελλάδας. (5) Χαρακτηριστική ήταν η άρνηση του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών προς τον F. Weber κατά τη συλλογή πρωτογενούς υλικού για τη συγγραφή του βιβλίου του. (6) Από τον Δεκέμβριο του 1940 ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Σαράτοογλου είχε έλθει σε επαφή με τον Γερμανό πρέσβυ στην Αγκυρα, φον Πάπεν, για να λάβει πληροφορίες σχετικά με το νόημα που έδινε η Ναζιστική κυβέρνηση στον όρο "Νέα Τάξη Πραγμάτων στην Ευρώπη". Βλ. σχετικά Ι.Π. Πικρός, 'Τουρκικός επεκτατισμός Από το μύθο της ελληνοτουρκικής φιλίας στην πολιτική για την αστυνόμευση των Βαλκανίων 1930-1943", Αθήνα, 1996. (7) Οταν ο ϊαράτσογλου "προβιβάστηκε"από υπουργός Εξωτερικών σε πρωθυπουργό της Τουρκίας, τον Αύγουστο του 1942, στις προγραμματικές δηλώσεις του μίλησε για Droits du Turc (δικαίωμα του Τούρκου) και για "ζώνες ασφαλείας" (χωρίς να διευκρινίσει σε ποιες περιοχές αναφερόταν) επί των οποίων η χώρα του διατηρούσε το δικαίωμα επέμβασης (κατά το δοκούν) προκειμένου να διασφαλίζει τα συμφέροντα της. Βλ. σχετικά Ι.Π. Πικρός, ο.σπ. (8) Ο γενικός διευθυντής του Πρακτορείου "Ανατολή"και αδελφός του υπουργού Εξωτερικών, Μουβαφάκ Μ ενεμεντζίογλου, το 1943 δήλωνε ότι οι σύμμαχοι θα έπρεπε να ανταμείψουν την Τουρκία για τη στάση της κατά τον Β ' ΠΠ, με την παραχώρηση σε αυτήν των Δωδεκανήσων, ενώ ο αδελφός του και υπουργός Εξωτερικών, Νουμάν Μενεμεντζίογλου, δήλωνε ότι η Τουρκία δεν τα διεκδικούσε. Βλ. σχετικά I. Π. Πικρός, ο.π. (9) Μόνο οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες ανταποκρίθηκαν, αλλά με την αποστολή Τελεσιγράφου"προς τη Γερμανία με παράλογους όρους "έκοψαν κάθε γέφυρα επικοινωνίας".

53

ΣΗ Μ Ε ΙΩ ΣΕ ΙΣ (1) Εξελίχθηκε τελικά σε "ολοκληρωτικό πόλεμο", κάτι που στοίχισε και τη νίκη στον Χίτλερ, που ως στρατηγικός σχεδιαστής είχε επιλέξει τον "πόλεμο της εκμηδένισης". Για τις διαφορές μεταξύ "ολοκληρωτικού"και "πολέμου εκμηδένισης"βλ. Π. Κονδύλης, "Θεωρία Του Πολέμου", Αθήνα, 1998. (2) Αυτούς τους γεωπολιτικούς όρους εμπνεύσθηκε ο Η. J. Mackinder και βρίσκονται στο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

ΚΟΥΤ ΕΛ ΑΜΑΡΑ Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ (1915-16) "ΟΤΑΝ 0 ΑΛΛΑΧ ΕΦΤΙΑΞΕ ΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ", ΛΕΕΙ ΕΝΑ ΑΡΑΒΙΚΟ ΓΝΩ Μ ΙΚΟ , "ΔΕΝ ΤΗΝ ΒΡΗΚΕ ΑΡΚΕΤΑ ΑΣΧΗΜ Η ΚΙ ΕΤΣΙ ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΗΣΕ ΤΗ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ". ΣΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΑΓΩ ΝΙΣΤΗΚΑΝ Μ ΕΡΙΚΟ Ι ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΙΟ ΙΣΧΥΡΟΥΣ ΣΤΡΑΤΟΥΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. Η ΑΠΩΛΕΙΑ 36.000 ΒΡΕΤΑΝΩΝ ΚΑΙ ΙΝ Δ Ω Ν ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΚΟΥΤ ΕΛ ΑΜΑΡΑ ΤΟ 1916 ΗΤΑΝ ΙΣΩ Σ Η ΧΕΙΡΟΤΕΡΗ ΠΑΝΩΛΕΘΡΙΑ ΠΟΥ ΥΠΕΣΤΗ ΕΝΟΠΛΗ ΔΥΝΑΜΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΥΤΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΘΛΙΒΕΡΗ ΤΥΧΗ TOY IΡΑΚΙΝΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ 75 ΧΡΟΝΙΑ ΑΡΓΟΤΕΡΑ.

54

Δ Η Μ Η Τ Ρ ΙΟ Σ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ο 1914 η μεγάλη έκταση που περι­ οι Ρωμαίοι λεγεω νάριοι του αυτοκράτορα κλ είετα ι από το υ ς επ ιβλητικούς πο­ Τραϊανού 18 αιώνες νωρίτερα! Η βρετανική παρουσία σ την ευ ρ ύ τερ η τα μούς Τίγρη και Ευφράτη, όπου σή­ περιοχή το υ Περσικού κόλπου ή τα ν ιδια ίτε­ μερα βρίσκεται το κράτος το υ Ιράκ, ανήκε στην άλλοτε κραταιά Οθωμανική Α υτοκρα­ ρα δραστήρια από τη ν εποχή που ιδρύθηκε τορία και ή τα ν γνωστή απλώς ως Μ εσοποτα­ η Εταιρεία Ανατολικών Ινδιών το 1602.0 "καμία. Το κλίμα τη ς σ υγκα τα λέγετα ι ανάμεσα τα λύ της" για τη ν απόφαση τω ν Βρετανώ ν να επ έμβουν στρατιω τικά στη Μ εσοποταμία το στα πιο άσχημα σε ολόκληρο το ν πλανήτη, με το ν αφ όρητο καύσωνα του Ιουλίου να 1914 ή τα ν τα α υξανόμενα σημάδια για το ζω­ ηρό ενδ ια φ έρο ν που έδειχναν οι Γερμανοί φθά νει στους 50 βαθμούς Κελσίου και το δριμύ ψύχος το υ Δ εκεμ βρ ίου να ρίχνει συ­ για τη Μέση Ανατολή. Ο σ ιδηρόδρομος που χνά τη θερμοκρασία κάτω από το μηδέν. Οι είχαν κατασκευάσει οι Τούρκοι με τη βοή­ βροχοπτώσεις στην περιοχή είναι λίγες, αλ­ θ εια του κάιζερ επ ρ όκειτο να επ εκτα θ εί σύ­ ντομα και συνιστούσε άμεση απειλή τόσο λά εμφ ανίζονται με καταρρακτώ δη μορφή μ ετα ξύ Μ αρτίου και Μαϊου, οπ ότε το παράλ­ κατά τω ν ζω τικότερω ν βρετανικώ ν σ υμφ ε­ ληλο λιώσιμο το υ χιονιού στα ορεινά προκα- ρόντω ν στην Ινδία, όσο και κατά τω ν π ετρ ε­ λ εί π λημμύρες σε μ εγά λες εκτάσ εις. Μ έχρι λαιοπηγών τη ς Περσίας, τω ν οποίων τη ν ε κ ­ μετάλλευσ η είχε παραχωρήσει ο σάχης τις αρχές του 20ού αιώνα οποιοσδήποτε σ τρα τός επιχειρούσε να εισ βάλει στην πε­ στους Β ρετα νο ύς π ροσ τάτες του. Σε περί­ ριοχή θα έπρεπε να βασίζει τις κινήσ εις του πτωση πολέμου ο π ετρελαιαγω γός και τα και το ν ανεφοδιασμό το υ στην ε κ μ ε τά λ λ ευ ­ διυλιστήρια που διατηρούσε η π ερίφημη Αγση τω ν πλωτών ποταμών, ακριβώς όπως και γλοπερσική Εταιρεία Π ετρελαίου στο λιμάνι

Τ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

το υ Αμπαντάν θ α ήταν εξα ιρ ετικά ευάλω τα και η απώλειά το υ ς θα σ τερούσ ε από πολύτι­ μα καύσιμα το Βασιλικό Ναυτικό, που λίγα χρόνια πριν είχε πραγματοποιήσει το απο­ φασιστικό τεχνο λογικό άλμα από τη ν καύση άνθρακα σε εκείν η του π ετρελαίου. Για το υ ς λόγους α υτούς το ν Οκτώ βριο το υ 1914 οι Β ρετανοί έσ τειλα ν τη ν 16η Ταξιαρχία τη ς 6ης Ινδικής Μ εραρχίας “Πούνα” στον μυχό του Περσικού κόλπου, με σαφείς εν το λ ές από το Λονδίνο να "παίξει ασφαλές παιγνίδι": αποστολή τη ς ή τα ν να π ροστατεύσ ει απλώς τη ροή π ετρελαίου ως το Αμπαντάν και τίπο­ τα περισσότερο. Η Β ρετανία δ εν βρισκόταν ακόμα σε κα­ τάσταση πολέμου με τη ν Τουρκία. Ο ταν έγινε η επίσημη έναρξη τω ν εχθροπραξιώ ν μ ε­ τα ξύ τω ν δύο χωρών, στις 4 Ν οεμβρίου 1914, η ινδική στρατιω τική δύναμη δ ια τά χθ η κε να εξασφαλίσει άμεσα τη χερσόνησο Φάο και τη ν πόλη τη ς Βασόρα, λίγα χιλιό μετρα βο­ ρ ειότερα, για να καλύψει απ οτελεσ ματικό­

Πάνω σε μια σ τέγ η στο π ολιο ρκημ ένο Κ ο ύ τ ένας Β ρ ετα ν ό ς α ξιω μ α τικ ό ς ερ ευ νά τον ουρανό μ ε τα κυάλια το υ για να εν το π ίσ ει κάποιο εχ θ ρ ικ ό α εροπ λάνο, ενώ Ινδοί σ τρ α τιώ τε ς επ ανδρώ νουν ένα α ντια ερ ο π ο ρ ικό πολυβόλο σ τη ρ ίζ ο ν τά ς το σ ε ένα β α ρ έλι.

τερ α το ν δίαυλο του Σατ ελ Αράμπ, ενώ έ ­ σ τειλε και ένα τάγμα κατά μήκος το υ π οτα­ μού Καρούν ως το Αχβάζ με στόχο τη ν προ­ στασία του πετρελαιαγω γού. Ο λόγος που μια και μόνο ταξιαρχία επω μίσθηκε μια τόσο κρίσιμη αποστολή ήτα ν οι π ενιχρές δυνά­ μεις που μπορούσε να διαθέσ ει η Βρετανία για τη Μ εσοποταμία κατά τη σ υγκεκρ ιμένη χρονική στιγμή. Στην Ινδία σ τάθμευαν 80.000 Β ρετανοί και 150.000 Ινδοί στρατιώ ­ τες , αλλά τουλάχιστον τρ εις μεραρχίες έ ­ πρεπε να μ ετα φ ερ θ ο ύ ν στο ευρωπαϊκό μ έ­ τωπο, ενώ άλλα σ τρα τεύ μα τα όφ ειλαν να ε κ ­ σ τρα τεύσ ουν στην ανατολική Αφρική.

Η "ΛΕΜ ΒΟ ΔΡΟ Μ ΙΑ ΤΟΥ ΤΑΟΥΝΣΕΝΤ" Οπως ή τα ν φυσικό, οι Τούρκοι δ εν παρέμειναν για πολύ αδρανείς απέναντι σε α υ τές τις β ρ ετα νικ ές επ ιθ ετικές κινήσεις. Η α ν τε ­ πίθεσή το υ ς ε κ το ξε ύ θ η κ ε από τη ν Αν Νασι-

ρίγια με κατεύθυνση τη ν Κούρνα. Ομως τό ­ τ ε οι Β ρετανοί δ ιέθ ετα ν στην περιοχή ολό­ κληρη τη ν 6η Μ εραρχία υπό τη διοίκηση του στρατηγού σερ Α ρθουρ Μ πάρετ, η οποία εί­ χε φ ροντίσ ει να καταλάβει πρώτη τη ν Κούρνα στις 9 Δ εκεμ βρ ίου και απ έκρουσε εύκολα το υ ς Τούρκους σε μια σύντομη μάχη στη Σαϊμπα - όπου χρησιμοποίησε κυρίως τις ξι­ φολόγχες τη ς. Η ευκολία με τη ν οποία τα βρετανικά όπλα είχαν υπερισχύσει έναντι τω ν Τούρκων σε κάθε μάχη που είχε συναφ θ εί ως τό τε, οδήγησ ε το υ ς Β ρετανούς στο να αποκτήσουν υπερβολική αυτοπεποίθηση και να θ έσ ου ν π λέον πολύ πιο φιλόδοξους σ τόχους για τη συνέχεια τη ς εκσ τρα τεία ς το υ ς στη Μεσοποταμία. Τα μάτια το υ ς πλέον ήτα ν στραμμένα προς το μεγάλο έπαθλο, τη Βαγδάτη, που απείχε 540 km από τη Βασόρα πάνω σ τον ρου του ποταμού Τίγρη. Ο Ινδι­ κός Σ τρ α τό ς είχε τη ν ακράδαντη πεποίθηση ό τι θ α επιτύγχανε το ν στόχο του, π ισ τεύο­ ντα ς ό τι θ α αντιμετώ π ιζε πάλι αντιπάλους

όχι κα λύτερ ους από το υ ς ιθαγενείς που είχε π ολεμήσ ει το ν 19ο αιώνα νότια τω ν Ιμαλαϊων. Οι Τούρκοι ήτα ν αναγκασμένοι να δ ιεξά ­ γουν επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση από τις ε γ γ ύ τε ρ ε ς βάσεις ανεφοδιασμού τους, αλλά και η Ε κσ τρατευτική Δύναμη Μεσοπο­ ταμίας δ εν βρισκόταν σε καλύτερη μοίρα. Δ ρώ ντας σε μια περιοχή με ανύπαρκτο οδι­ κό δίκτυο Β ρετανοί και Ινδοί δ εν δ ιέθ ετα ν παρά ελάχιστα πλωτά μέσα για να χρησ ιμο­ ποιήσουν στα ποτάμια. Α κόμα το υ ς έλειπαν το επ αρκές πυροβολικό, οι ημίονοι και τα ια­ τρ οφ α ρμ α κευτικά εφόδια, ενώ οι λιμ ενικές εγκατασ τάσ εις στη Βασόρα ή τα ν απαρχαιω­ μ έν ες και δ εν μπορούσαν να εξυ π η ρ ετή ­ σουν τις ανάγκες εκφόρτω σ ης του σ τρ α τεύ ­ ματος. Χωρίς αυτά τα εφ όδια και κυρίως χωρίς μια σιδηροδρομική γραμμή από όπου θα μπορούσαν να μ ετα φ έρ ο υ ν γρήγορα δυ­ νάμεις προς Βορρά οι Β ρετα νοί δ εν θα μπο­ ρούσαν να ελπίζουν ό τι θ α κατελάμβαναν τη

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ΠΕΡΣΙΑ Νοέμβριος 1915 [τησιφω\ Δ ^ ε μ β ρ ιο ς 1915 'Λεμβοδρομία του Τάουνσεντ' Γραμμή , ^ α ν α γ ια τ Ες Σιν

Σεπτέμβριος 1915

ιυνιος

Καλά Σαλίχ Ν Τάφος του Εζρα Κούρνα

Λ,

Βασόρα “ί Σαϊμπα

ΑΡΑΒΙΑ

160 km

_j

Η β ρ ετα νική εμ π λοκή σ τη Μ εσ ο π ο τα μ ία ά ρ χισ ε από το φ θινόπ ω ρο το υ 1914 μ ε τη ν απ οβίβαση σ τρ α τιω τικ ο ύ τμ ή μ α το ς σ τη χερ σ όνησ ο Φάο και σ το λιμά νι το υ Αμπαντάν. Μ ε τη ν κ α τά λη ψ η τη ς Σαϊμ π α, τη ς Β ασ ό ρα ς και τη ς Κ ούρνα οι Β ρ ετα ν ο ί ά φ ησ α ν να π ερ ά σ ει ο χειμ ώ να ς και το καλοκα ίρ ι το υ 1915 κ ινή θ η κ α ν και πάλι σ ε δυο ά ξο ν ες : ο σ τρ α τη γ ό ς Κ ό ρ ιντζ κ α τέ λ α β ε τη ν Αν Ν α σ ιρ ίγια και ο σ τρ α τη γ ό ς Τάουνσεντ προχώ ρησε β α θ ιά μ ε στόχο να εκ π ο ρ θ ή σ ει τη Β α γ δ ά τη . Η π ροέλα σ ή το υ όμω ς ανα κόπ ηκε σ τη ν Κ τησ ιφ ώ ντα και η 6η Μ ερ α ρ χ ία το υ υπ ο χ ρ εώ θ η κ ε να υπ οχω ρήσει σ το Κ ο ύ τ ελ Α μ ά ρ α , όπου π ο λ ιο ρ κ ή θ η κ ε για π έν τε μ ή νες.

Βαγδάτη, αφού τα σ τρα τεύμα τά το υ ς εκ εί θα Βάδιζαν στο ίδιο τεντω μ έν ο σχοινί (από π λευράς ανεφοδιασμού) όπως και οι Τούρ­ κοι στη Σαϊμπα. Επειτα από έ ξι μήνες π ολέμου σ την Ευ­ ρώπη οι τερά σ τιοι αντίπαλοι σ τρατοί στο Βέλγιο και στη Γαλλία είχαν σχεδόν ακινητοπ οιηθεί μέσα σε α τελείω τα χιλιό μετρα χαρα­ κωμάτων, από όπου εκ τό ξευ α ν κατά και­ ρούς α ιμα τηρ ές και άκαρπες επ ιθέσ εις για να κερδίσουν λίγα μ έτρ α άχρησ της γης. Οι σ τρατηγικοί σχεδιαστές στο Λονδίνο, όπως ο Ο υίνοτον Τσώρτσιλ και ο λόρδος Κίτσενερ, άρχισαν να βλέπουν τη Μέση Ανατολή ως το π ιθανότερο θ έα τρ ο επιχειρήσεων από όπου θα μπορούσαν να προσβάλουν το "μαλακό υπογάστριο" τω ν Κ εντρικώ ν Δυνάμεων, υπο­ χρεώ νοντας το υ ς Γερμανούς να εμπ λέξο υν εκ εί δυσανάλογο αριθμό σ τρα τευμάτω ν και ανακουφ ίζοντας το υ ς π ιεζόμενους στο Δ υτι­ κό Μέτωπο, όσο και το υ ς Ρώσους. Μ ε αυτό ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

το σκεπτικό η Ε κσ τρατευτική Δύναμη στη Μ εσοποταμία αναβαθμίσ τηκε το ν Μάρτιο το υ 1915 σε επίπεδο Σώ ματος με τη ν άφιξη τη ς 12ης Μ εραρχίας το υ στρατηγού Τζων Γκόριντζ και απ έκτησ ε έναν νέο διοικητή στο πρόσωπο το υ στρατηγού σερ Τζων Νι­ ξόν, ενό ς παραδοσιακού και ανταγω νιστικού αξιω ματικού το υ ιππικού με πυκνό μουστάκι και απ εριόρισ τες φ ιλοδ ο ξίες. Η ηγεσία τη ς 6ης Μ εραρχίας, η οποία θα α π οτελούσε και τη ν αιχμή το υ δ όρ α τος για τη ν προέλαση προς τη Βαγδάτη, πέρασε στα χέρια το υ υ­ ποστράτηγου σερ Τσαρλς Τάουνσεντ. Ο 54χρονος Β ρετανός αξιω ματικός είχε τη φ ή ­ μη εμβρ ιθο ύς μ ελ ετη τή τη ς σ τρατιω τικής ι­ στορίας και το πάθος του για διάκριση στο πεδίο τη ς μάχης δ εν υστερούσε καθόλου σε σχέση με εκείνο του Νίξον. Οι π ερισ σ ότερες ιστορικές π ηγές το ν περιγράφουν ως έναν άνδρα "με π ερίεργη και ασυνήθιστη προσω­ π ικότητα, ο οποίος δ εν έδ ειχ ν ε να ταιριάζει

ή να π ροσαρμόζεται σε οποιοδήποτε μέρ ος και αν πήγαινε". Η σταδιοδρομία το υ ήταν διακεκριμένη, αλλά ο Τάουνσεντ δ εν είχε α­ ναπ τύξει σ τενούς δεσ μούς με κανένα από τα σ υντάγματα στα οποία υπηρέτησ ε. Ο ί­ διος ο Κίτσ ενερ το ν είχε επαινέσει για το ν ρόλο του στις μάχες τη ς Ατμπάρα και το υ 0 μντουρμά ν το 1898, όπου είχε σ υντρίβει ορι­ στικά η δύναμη τω ν επαναστατών Μαγδιστών το υ Σουδάν. Οι καλύτεροι φίλοι το υ υ­ ποστρατήγου ωστόσο δ εν π ροέρχονταν από τις τά ξεις του στρατού, αλλά από τα σαλόνια το υ Λονδίνου όπου ο ίδιος α ρεσ κόταν να σ υ μ μ ετέχει - σε κύκλους καλλιτεχνώ ν του θ εά τρ ου . Η γλώσσα που χρησιμοποιούσε ή ­ τα ν συχνά καυστική, αν και ο ίδιος θ εω ρο ύ ­ σε το ν εα υτό του διασκεδαστικό. Στις συζη­ τήσ εις σ υνήθιζε να επ ιδεικνύετα ι με γαλλι­ κές φράσεις, θ εα τρ ικά κουτσομπολιά και αποσπάσματα από λογο τεχνικά έργα που είχε αποστηθίσει. Οι επιδόσεις α υ τές το ν είχαν

Οι Ιν δ ο ί α π ο τελο ύ σ α ν τη σ υντριπ τική π λειοψ ηφ ία των ανδρών τη ς 6ης Μ ερ α ρ χ ία ς. Ο ι σ χ έσ εις το υ ς μ ε τον Τάουνσεντ δ εν ή τα ν ε γ κ ά ρ δ ιε ς , αλλά η π ειθ α ρ χ ία και οι π ο λ εμ ικ ές α ρ ε τ έ ς το υ ς σ τοίχισ α ν βαριά σ το υ ς Τούρκους κ α τά τη ν π ολιο ρκία του Κ ο ύ τ.

αποξενώ σει από το υ ς σ υναδέλφους του, που θεω ρούσ αν βάσιμα ό τι χρησιμοποιούσε τις γνω ριμίες το υ για να αποκομίσει επαγ­ γελμα τικά οφέλη. Ο Τάουνσεντ παρουσίαζε συχνά αναλα­ μπές στρατιω τικής ιδιοφυίας, κυρίως όταν βρισκόταν στην επίθεση, αν και το όνομά του είχε γίνει για πρώτη φορά διάσημο 20 χρόνια νω ρίτερα από τη ν ενεργό σ υμμετοχή του στην άμυνα το υ π ολιορκημένου κά­ στρου Τσιτράλ, στο Ινδοκούχ, όπου η ψυ­ χραιμία και η σ τα θ ερ ό τη τά το υ έσωσαν το υς 542 άνδρ ες τη ς φρουράς. Αυτό ή τα ν ένα κα­ τόρθω μα για το οποίο ο Τάουνσεντ προήχθη άξια, κλή θη κε για δείπνο με τη βασίλισσα Βι­ κτωρία και έλα β ε το ν τίτλ ο το υ Ιππότη του Λουτρού εισ ερχόμενος σε μια τροχιά φ α ντα­ στικής επ α γγελμα τικής ε ξέλ ιξη ς . Αν και η υ­ πηρεσία του στον Ινδικό Σ τρ α τό το ύ έδωσε τη ν ευκαιρία να αναδειχθεί, εξα κο λου θο ύσ ε να αντιπ αθεί το υ ς Ινδούς σ τρα τιώ τες (που του ανταπ έδιδαν τα ίδια ψυχρά αισθήματα), ενώ α ν τίθ ετα κέρδιζε εύκολα τη ν αφοσίωση των Βρετανώ ν υφισταμένων του. Στις 25 Απριλίου 1915, τη ν η μέρα που άρχισαν οι αποβάσεις στην Καλλίπολη (ση­ ματοδοτώ ντας τη ν αρχή τη ς πιο μεγάλης ή τ­ τα ς που έ μ ε λ λ ε να υποστούν οι θιασώ τες τη ς προσβολής το υ "μαλακού υπογαστρί­ ου"), ο Τάουνσεντ κα τέφ θα σ ε στην Κούρνα έχοντας στην τσέπη του τη διαταγή το υ Νίξο ν να εκδιώ ξει το υ ς Τούρκους από τις θ έ ­ σεις που κατείχαν κοντά σ την πόλη και να προελάσει κατά μήκος του Τίγρη ως το Κούτ ελ Αμάρα, που βρισκόταν 135 km β ο ρ ειό τε­ ρα και αντιπροσώπευε τη σ ημαντικότερη πόλη μ ετα ξύ Κούρνα και Βαγδάτης. Οι ν τό ­ πιοι θ ρύλοι ανέφ ερ α ν ό τι η τοποθεσ ία τη ς Κούρνα συνέπιπτε με το ν μυθικό Κήπο τη ς Εδέμ, αλλά ακόμα και ένας λάτρης τη ς περι­ π έτεια ς όπως ο Τάουνσεντ δ εν θα μπορούσε να βρει τίπ οτα το γ ο η τευ τικό σε έναν βρώμι­ κο, λασπωμένο οικισμό όπου ενδημούσ αν σύννεφα από μύγες και κουνούπια, τα οποία "μπορούσαν να απομυζήσουν ανθρώπινο αί­ μα διαπερνώ ντας ακόμα και δύο στρώσεις τη ς χακί σ τολής μας", όπως έγραφ ε ένας Β ρετανός στρατιώ της. Οι Μααντάν, αποκαλούμενοι και "Αραβες τω ν Ελών", λήσ τευαν και δολοφονούσαν χωρίς διάκριση Τούρ­ κους, Β ρετανούς, Ινδούς, ακόμα και σ υντρό­ φους τους. Η άθλια πόλη δ εν μπορούσε να προκαλέσει καμία συγκίνηση ακόμα και με τοπωνύμια όπως "Το Σ τενό του Φ ιδιού”, "Ο Δ ρόμος του Πλευρού", "Το Μονοπάτι το υ Αδάμ" και "Η Π λατεία του Πειρασμού", όπου υ­ π ο τίθ ετα ι ό τι έ σ τεκ ε ακόμα το υπεραιωνόβιο δένδρ ο το υ προπατορικού αμαρτήμα­ τος. Οι Β ρετανοί σ τρα τιώ τες που ή τα ν υπο­ χρεω μένοι να ζουν σε ένα τέ το ιο επικίνδυνο

και ανθυγιεινό περιβάλλον έλεγα ν δηκτικά: "Αν η Κούρνα είναι ο Κήπος τη ς Εδέμ, τό τε πού είναι η Κόλαση;”. Αυτή ήτα ν λίγα χιλιό­ μ ετρ α βορειότερα , αλλά δ εν το γνώριζαν α­ κόμα. Π α ρα τετα γμ ένες έξω από τη ν Κούρνα βρίσκονταν οι δ υνά μεις το υ Οθωμανού σ τρατηγού Χαλίλ μπέη: έ ξι τά γμ α τα καλά ε κ ­ παιδευμένω ν Τούρκων τη ς Ανατολίας, 600 Α ­ ραβες τυ φ εκιοφ όρ οι, 1.200 απ ειθάρχητοι Μααντάν, 10 πυροβόλα και δύο οπλισμένα ποταμόπλοια, το “Μ οσούλη” και το "Μαρμαρίδα". Την άνοιξη του 1915 ο Τίγρης είχε φουσκώσει και τα νερά του είχαν πλημμυρί­ σει τη γύρω πεδιάδα, μ ετα τρ έπ ο ντα ς το ν χώρο μέσα από το ν οποίο έπρεπε να βαδί­ σουν τα σ τρα τεύματα το υ Τάουνσεντ σε α­ πεχθή λασπότοπο από όπου ξεχώριζαν μόνο οι χαμηλοί λόφοι, τα λιγοστά φοινικόδενδρα και οι καλύβες. Η κοίτη το υ ποταμού ήταν πια αόρατη και η 6η Μ εραρχία λογάριαζε να επ ιτεθ εί και να καταλάβει τρ ία οχυρά σημεία τω ν Τούρκων έχοντας ως οδηγό τη ς τη ν πυ­ ξίδα και το υ ς χάρτες. Ο Τάουνσεντ π ρο ετο ι­ μάστηκε επί έναν μήνα. Το πρώτο κύμα των δυνάμεώ ν του θα επέβαινε σε 328 "μπέλουμ", που δ εν ή τα ν τίπ οτα περισσότερο από κανό με κουπιά όπου μπορούσαν να σ τοιβαχθούν 10 άνδρες. Μια εμπ ροσθοφ υ­ λακή 32 λέμβω ν εξοπλισμένω ν με πολυβόλα θα εκινείτο στην κεφαλή κά θε τάγματος, ενώ άλλα πλοιάρια θ α ακολουθούσ αν μεταφ έρ ο ντα ς το π υροβολικό τη ς Μ εραρχίας, που α π οτελείτο από πυροβόλα τω ν 18 pdr, ο­ βιδοβόλα, πυροβόλα τω ν 4,7 in, μια πυροβολαρχία ορειβατικού πυροβο­ λικού. Συ νο δεύο ντα ς τα "μπέλουμ" θα έπ λε­ αν τρία εξοπ λισ μένα μονοκάταρτα (τα “Odin", "Clio" και "Espiegle“), τρ εις επίσης εξοπ λισ μένες ατμάκα τοι ("Shaitan", "Sumana“ και "Lewis Pelly"), ένα ατμόπλοιο (το “Comet") και τέσσ ερα μ ικρότερ α πλοιάρια. Επειδή οι Τούρκοι είχαν να ρκοθ ετήσ ει πυκνά το ν πο­ ταμό ο Τάουνσεντ π ροσ έφ ερε στον ντόπιο αραβικό πληθυσμό 400 ρουπίες για κάθε νάρκη που θα αλίευαν για λογαριασμό του. Η περίφημη "Λ εμβοδρομία το υ Τάουνσεντ" είχε οργανω θεί με σχολαστικότητα: σε κάθε

Ο "αποδιοπομπαίος τ ρ ά γ ο ς " τη ς κ α τα σ τρ ο φ ή ς σ το Κ ο ύ τ ελ Α μάρα ή τα ν ο Β ρ ετα ν ό ς σ τρ α τη γ ό ς σ ερ Τσαρλς Τάουνσεντ, ο οπ οίος όμω ς δ εν έ φ ε ρ ε ου σ ια σ τικ ά την ε υ θ ύ ν η για τη σ υ μ φ ο ρ ά . Δ ια τ ά χ θ η κ ε να π ρ ο ελά σ ει προς τη Β α γ δ ά τη χω ρίς να έχ ει επ α ρ κ είς δ υ ν ά μ εις και εφ ό δ ια και έπ ειτα α υ τό ς και οι ά νδ ρ ες το υ θ υ σ ιά σ τη κ α ν για να σ ω θ εί το μ έτω π ο τη ς Μ εσ ο π ο τα μ ία ς.

Β ρ ε τα ν ο ί σ τρ α τιώ τε ς φ ρ ο υ ρ ο ύ ν ομ ά δα Τούρκων α ιχμαλώ τω ν που σ υνελήφ & ησαν κ α τά τις επ ιχ ειρ ή σ εις α π ελ ευ θ έρ ω σ η ς του Κ ο ύ τ ελ Α μάρα. Π αρά τις το π ικ ές επ ιτυ χ ίε ς που είχ ε , η δύναμη διάσω σης δ εν κ α τά φ ε ρ ε να εκπ ληρ ώ σ ει τη ν α π οσ τολή τη ς.

58 **■

"μπέλουμ" επέβαινε ένας τουλάχιστον υπαξιω ματικός και το σκάφος μ ετέφ ερ ε, εκτό ς από το υ ς μαχητές, σκαπανικά εργαλεία, σχοινιά, πασσάλους, ακόμα και υλικό για να κλείνουν οι οπές που θ α προκαλούσαν οι ε ­ χ θ ρ ικές βολίδες. Η επίθεση άρχισε στις 31 Μαϊου 1915 με έναν καταιγισμό από πυρά πυροβολικού. Τα σ τρα τεύ μα τα με τα αποικιακά κράνη που α­ ποβιβάστηκαν στα οχυρά δ εν συνάντησαν α­ ξιόλογη το υρ κική αντίσταση. Τα χαρακώμα­ τα τη ς τοποθεσ ίας ή τα ν γ εμ ά τα με πτώματα Τούρκων οι οποίοι δ εν πρόλαβαν να βρουν καταφύγιο από το δολοφ ονικό μπαράζ που είχε προηγηθεί. Οι ίδιες σκηνές επαναλήφ θηκα ν λίγο αργότερα σε άλλα οχυρά ση­ μεία του εχθρού βορειότερα , όπου αιχμάλωτο ι Τούρκοι αξιω ματικοί προθυμοποιήθηκαν ακόμα και να οδηγήσ ουν με ασφάλεια τις βρ ετα νικ ές λέμ β ο υ ς μέσα από τα υπάρχο­ ντα ναρκοπέδια. Οι π τήσεις τω ν αναγνωρι­ στικών αεροσκαφώ ν επιβεβαίωναν ό τι οι δυ­ νάμεις το υ Χαλίλ μπέη υποχωρούσαν. Ο Τά­ ουνσ εντ διέκρ ινε στον ορίζοντα μια νέα λα­ μπρή ευκαιρία να επαναλάβει τη ν επέλαση του Ο μντουρμάν, όπου είχε κυριεύσ ει τρ εις σ ειρές χαρακωμάτων το υ αντιπάλου χωρίς ανάπαυλα. Επιβαίνοντας στο "Espiegle" έ ­ πλευσε αμέσως προς τη ν τοποθεσ ία “Τάφος του Εζρα" (30 km μακρύτερα) και τη ν κ α τέ­ λα βε με 100 μόνο άνδρες. Το επ όμενο πρωί το "Μ οσούλη" β ρ έθ η κ ε άσχημα κτυπ ημένο και εγκ α τα λ ελ ειμ μ έν ο από το πλήρωμά του, ενώ το μεσ ημέρι η "Λεμβοδρομία" είχε φθάσει στο Καλά Σαλίχ, όπου έ τρ εψ ε σε φυγή απόσπασμα τουρκικού ιππικού με λίγες βο λές από τα πυροβόλα τω ν 3 pdr. Σ τις 3 Ιουνίου σι Β ρετανοί εισ ήλθαν στην Αμπού Σίντρα, 117 km μακριά από τις θ έσ εις εξόρ μησ ής το υς στην Κούρνα. Η Αμάρα τω ν 20.000 κατοίκων, που περιείχε α ρ κετά εφ όδια για να υποστη­ ρ ίξει τα έ ξι τουρκικά τάγματα το υ Χαλίλ μπέη, απείχε πια μόνο 18 km, αλλά ή τα ν απί­ θανο να κα τα ληφ θεί με τη ν ίδια ευκολία που είχαν πέσει τα οχυρά νοτιότερα. Ο Τάουνσε­ ν τ όμως αποφάσισε να ριψ οκινδυνεύσει. Το

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

"Shaitan“ ήτα ν το σκάφος που έφθασ ε πρώτο έξω από τη ν Αμάρα και οι π υρ οβο λητές του αντίκρυσαν εκα το ντά δ ες Τούρκους στρα­ τιώ τες να επιβιβάζονται σε ένα ατμόπλοιο που είχε δ έσ ει σ την προβλήτα. Οι Β ρετανοί έριξα ν αμέσως μια οβίδα στο πλήθος. Ο πα­ νικός που επικράτησε στις τά ξεις τω ν Τούρ­ κων ή τα ν τόσο μεγάλος ώστε παραδόθηκαν χωρίς να σ κεφ θούν καν να προβάλουν α ντί­ σταση. Η Αμάρα είχε πέσει στα χέρια το υ Τά­ ουνσ εντ με μια οβίδα! Ηταν πια σ αφές ό τι το η θικό τω ν Τούρ­ κων είχε κλονισ τεί και τα σ τρα τεύμα τά το υς είχαν - τουλάχιστον προς το παρόν - ε ξο υ δ ε ­ τερω θεί, δίδοντα ς άνεση χρόνου στον Β ρ ε­ τανό σ τρατηγό να σ υγκεντρώ σ ει στην Αμά­ ρα το σύνολο των 15.000 ανδρών τη ς βης Μ εραρχίας για να εξασφαλίσει σ ταθερά τη ν κατοχή του. Ο π ροσεκτικός σχεδιασμός τη ς επιχείρησης και η μεγάλη τό λμ η το υ Τάουν­ σ εντ είχαν δώσει στους Β ρετανούς μια λα ­ μπρή νίκη με μηδαμινό κόστος, τη στιγμή που οι δυνάμεις το υ ς στη Γαλλία και στην Καλλίπολη πλήρωναν βαρύ τίμημα για κάθε μ έτρ ο εδά φ ου ς που διεκδικούσαν. Ο στρα­ τη γό ς Ν ίξον είχε ενθουσ ιασ τεί από τις ε ξ ε ­ λ ίξεις και η επ όμενη κίνησή του ή τα ν να σ τείλει τη 12η Μ εραρχία (ενισ χυμένη με μια ταξιαρχία τη ς βης) προς τη ν Αν Νασιρίγια, που οι Τούρκοι είχαν χρησιμοποιήσει ως ε ­ φα λτήριο για τη ν πρώτη το υ ς σοβαρή α ν τε ­ πίθεση. Ο σ τρα τηγός Γκόριντζ κυρίευσ ε τη ν πόλη στις 23 Ιουλίου 1915, έπ ειτα από μια μάχη που το υ στοίχισε 500 απώλειες, και π ροκάλεσε στον εχθ ρ ό ά λλες 1.000. Ο και­ ρός ήτα ν ενα ντίο ν οποιουδήπστε δ ιεξή γα γε επιχειρήσεις εκείν η τη ν περίοδο το υ έτο υ ς. Η θερμοκρασία στη Μ εσοποταμία έφ θ α νε α­ κόμα και στους 54 βαθμούς Κελσίου υπό σκιά.

Π Ρ Ο Σ ΤΗ ΒΑΓΔΑΤΗ! Ο Τάουνσεντ προτίμησε να περάσει το υ ς ζεσ τούς καλοκαιρινούς μήνες το υ 1915 στη Βομβάη, όπου είχε μ ετα β εί λίγο μ ετά τη ν κα-

τάληψη τη ς Αμάρα π ροκειμένου να αναρρώσει από τη δυσ εντερία που είχε π λήξει το ν ί­ διο και 1.100 από το υ ς άνδρ ες του. Η ασ θέ­ νεια αυτή σε συνδυασμό με τη ν ελονοσία προκαλούσε πολύ β α ρ ύ τερ ες απώλειες στην Ε κσ τρατευτική Δύναμη Μ εσοποταμίας από ό,τι οι σφαίρες των Τούρκων, αλλά η φι­ λοδοξία τω ν Βρετανώ ν είχε α υ ξη θ εί από το υ ς εύκο λου ς θριά μβους και ο Τάουνσεντ έγραψε σε έναν φίλο του στην Αγγλία: "Πι­ στεύω ό τι σ ύντομα θα πρέπει να προχωρή­ σω από τη ν Αμάρα στο Κ ούτ ε λ Αμάρα, α μ έ­ σως μόλις επιστρέφω στη Μ εραρχία μου". Α­ φησε να διαφανούν όμως και οι πρώτοι ε ν ­ δοιασμοί του: "Η ερώ τηση είναι πού ακριβώς θα σ ταματήσ ουμε στη Μεσοποταμία. Δ εν έ­ χουμε ακόμα τόσο καλά σ τρα τεύμα τα ώστε να κυριεύσ ουμε τη Βαγδάτη. Δ εν μπορούμε να διακινδυνεύσ ουμε ενδ εχ ό μ ενη ή ττα μας στην Ανατολή. Σε περίπτωση που χρειασ τεί να υποχωρήσουμε από τη Βαγδάτη θα ε ξεγ ερ θ ο ύ ν ενα ντίον μας τόσο οι αραβικοί πλη­ θυσμοί, όσο και οι Π έρσες και οι Αφγανοί. Θεωρώ ό τι πρέπει να κρατήσ ουμε ό,τι έχου­ με καταλάβει και να μην προχωρήσουμε άλ­ λο, τουλάχισ τον για όσο είμα σ τε καθηλω μέ­ νοι στα Δαρδανέλλια. Ο λες α υ τές οι επ ιθ ετι­ κές επιχειρήσεις σε δ ευ τερ εύ ο ν τα θ έα τρ α είναι σ τρατηγικό λάθος. Διερω τώ μαι αν αυ­ τού το υ είδ ου ς οι εκσ τρ α τείες δ εν παραβιά­ ζουν ό λες τις μ εγά λες αρχές το υ πολέμου και κυρίως εκείνη τη ς Ο ικονομίας Δ υνάμε­ ων. Τέτοιες παραβιάσεις πάντα τιμω ρούνται σ την Ιστορία". Κατά το διάστημα που π αρέμεινε στην Ινδία ο Τάουνσεντ είχε συνο­ μιλίες με το ν στρατιω τικό διοικητή των Ινδιών σερ Μπωσάμπ Νταφ, στον οποίο επεσήμανε ό τι με τη ν υπάρχουσα κατάσταση α­ νεφοδιασμού θα μπορούσε πιθανώς να προελάσει ως το Κ ούτ ελ Αμάρα, αλλά όχι μα­ κρύτερα. Το Λονδίνο επίσης α μ φ ιτα λα ντευ ­ όταν για το πόσο βόρεια έπρεπε να προχω­ ρήσει ο Νίξον, αλλά συμφωνούσε ό τι το Κούτ έπρεπε να κατα ληφ θεί. Οι εκτιμή σ εις των βρετα νικώ ν υπηρεσιών πληροφοριών (που αρ γότερα απ οδείχθηκαν ολέθρ ια ε­ σ φαλμένες) ή τα ν πως ο κύριος ό γκος του Τουρκικού Σ τρατού ήταν καθηλω μένος 600 km μακρύτερα, σ τον Καύκασο, και 500 km δυτικά, στο Χαλέπι τη ς Συρίας. Ο Τάουνσεντ επ έσ τρεψ ε στη Βασόρα στις 21 Αυγούστου, για να π ληροφ ορηθεί από το ν προϊστάμενό του ό τι τουλάχιστον 11.000 Τούρκοι και Α ραβες π ολεμισ τές εφ ο ­ διασμένοι με 38 πυροβόλα και υπό τις διατα­ γ ές το υ στρατηγού Γιουσέφ Νουρ ο υ ν τ Ντιν (ο οποίος είχε αντικαταστήσ ει το ν αναποτε­ λεσ ματικό Χαλίλ μπέη) είχαν οχυρω θεί και από τις δύο ό χ θ ες του Τίγρη στην το π ο θ ε­ σία Ες Σιν, λίγα χιλιό μετρα σ τον κατάρου

Η π ολιο ρκημ ένη δύναμη το υ Τάουνσεντ κ α τε ίχ ε μ ια έκ τα σ η μ ό λις 4,5 τετρ α γω νικ ώ ν χ ιλ ιο μ έτρ ω ν σ τη ν καμπή το υ π ο τα μ ο ύ Τίγρη σ το Κ ο ύ τ ελ Α μάρα. Η δύναμη διάσω σης το υ Α ϋ λμ ερ κα ι το υ Γ κ ό ρ ιντζ έπ ρ επ ε να φ θ ά σ ε ι ως το υ ς π ο λιο ρ κ η μ ένο υ ς ξεκ ιν ώ ν τα ς από το Σ ε ϊχ Σ α ά ν τ μέσω του π οτα μο ύ Ο υ α ντί, τη ς Χάνα, τη ς Φ α λα χίγια, το υ Σ α ν α γ ιά τ και το υ Ες Σιν. Οι Τούρκοι π έτυχα ν να δ ια τη ρ ή σ ο υ ν την π αγίδα το υ Κ ο ύ τ κρ α τώ ντα ς σε απ όσταση α σ φ α λ εία ς τη ν εξω τερ ικ ή β ο ή θ εια έ π ε ιτα από σ φ ο δ ρ ές μ ά χ ες.

του Κούτ. Δώ δεκα ακόμα οθω μανικά τά γμα ­ τα βρίσκονταν καθ' οδόν από τη Βαγδάτη και άλλα π έν τε ετη ρ ο ύ ν το σε εφ εδρ εία . 0 Νουρ ο υντ Ντιν είχε φ ρ οντίσ ει να κατασ κευ­ άσει γ έφ υ ρ ες πάνω από το ν ποταμό ώστε να μπορεί να μ ετα κινή σ ει τις δυνάμεις του σε οποιοδήποτε σημείο επ έλεγαν οι Β ρετανοί να το ν κτυπήσουν. 0 Τάουνσεντ θα δ ιέ θ ε τε για πρώτη φορά ολόκληρο το ν όγκο τη ς 6ης Ινδικής Μ εραρχίας (16η, 17η και 18η Ταξιαρ­ χία), μια ίλη το υ 7ου Σ υ ντά γμ α το ς Λογχοφό­ ρων, 28 πυροβόλα (ανάμεσα στα οποία ήταν και α ρ κετά οβιδοβόλα), τη ν ατμάκατο "Sumana" και δύο αναγνωριστικά αεροπλάνα. Παράλληλα ο Νίξον φ ρόντισ ε να αποσπάσει τη ν 30ή Ταξιαρχία από το ν Γκόριντζ αναθέτο ντά ς τη ς τη φρούρηση τω ν γραμμών συ­ γκοινωνιών το υ Τάουνσεντ. Παρά το γεγονός ότι οι Β ρετανοί είχαν χάσει π λέον το αριθμη­ τικό π λεονέκτημα, η διοίκησή το υ ς επ έμ ενε για τη ν αναγκαιότητα τη ς κατάληψ ης του Κούτ ελ Αμάρα, καθώς από ε κ ε ί ξεκινού σ ε έ ­ νας παραπόταμος του Τίγρη, ο Σατ ελ Χάι, που έφ θ α νε στον Ευφράτη στην περιοχή τη ς Αν Νασιρίγια. Οσο το Κούτ π αρέμενε στην κατοχή τω ν Τούρκων αυτοί θα μπορού­ σαν ανά πάσα στιγμή να πραγματοποιήσουν μια αιφνιδιαστική κάθοδο από το ν Σατ ελ Χάι και να καταλάβουν τη ν Αν Νασιρίγια και

τη ν Κούρνα, εκμ η δ ενίζο ντα ς όλα όσα είχαν κερδίσ ει μέχρι τ ό τ ε οι αντίπαλοί τους. Στις 23 Αυγούστου ο Νίξον δ ιέ τα ξε το ν Τάουνσε­ ν τ να προελάσει στο Κούτ με στόχο "να δια­ σκορπίσει και να καταστρέψ ει" τις εκ εί ε ­ χ θ ρ ικές δυνάμεις. Στα μέσα Σεπ τεμβρίου η 6η Μ εραρχία ήταν σ υγκεντρω μένη μπροστά στην τοποθεσ ία Ες Σιν και ο Τάουνσεντ έ ­ πρεπε να σ κεφ θ εί έναν νέο τρόπο για να α­ ντισ ταθμίσ ει τη ν αριθμητική του κα τω τερ ό ­ τητα. Α ρχίζοντας μια παραπλανητική επίθεση ενα ντίο ν του δ εξιο ύ το υρ κικο ύ π λευρού σε δύο ά ξο ν ες ο Β ρετανός σ τρατηγός έσ τειλε τη ν κύρια δύναμή του να περάσει το ν Τίγρη με μια σύντομη ν υ κτερ ινή πορεία και αφού προσπέρασε δύο ελώ δεις π εριοχές επέπεσε κατά του Νουρ ο υντ Ντιν αιφνιδιαστικά, τ ρ έ ­ π οντας σε φυγή τα σ τρα τεύμα τά το υ με τις ξιφ ολόγχες τη ς 18ης Ταξιαρχίας. Τουλάχι­ στον 4.000 Τούρκοι σ κοτώ θηκαν ή τρ α υμ α τί­ στηκαν και άλλοι 1.300 αιχμαλω τίσθηκαν, με κόσ τος 1.230 απωλειών για το υ ς Β ρετανούς. Ο όγκος τω ν τουρκικώ ν δυνάμεω ν δ εν μπο­ ρούσε πια να παραμείνει στην περιοχή όπου θα ήτα ν εκ τε θ ε ιμ έν ο ς σε υπ ερκερω τικούς ελιγμο ύς και υποχώρησε στην Κτησιφώντα, 60 km νότια τη ς Βαγδάτης, όπου ο Νουρ ου­ ν τ Ντιν είχε φ ροντίσ ει να κατασκευάσει νω­

ρίτερα ενα λλα κτικές α μ υ ντικές θέσ εις. Ο Τάουνσεντ κυρίευσ ε το Κουτ ε λ Αμαρα και π ερ ίμ ενε πια με αγωνία το απ οτέλεσ μα τω ν διαβουλεύσεω ν μ ετα ξύ Λονδίνου και Σίμλα (έδρα το υ κυ β ερ νή τη τη ς Ινδίας) για το τι θα έπ ρ α ττε στη συνέχεια. Ο ίδιος δ εν έδ ειχ ν ε ι­ διαίτερα ενθουσ ιώ δης για μια νέα προέλαση προς τη Βαγδάτη, αντιλαμβα νόμενος ότι χρειαζόταν άμεσα ενισχύσεις και ό τι ο ε ­ χθρ ός γινόταν δ υ ν α τό τερ ο ς όσο οπισθοχω­ ρούσε προς τις βάσεις του. Το Λονδίνο όμως είχε άμεση ανάγκη εκείν η τη ν π ερίοδο από μια στρατιω τική επιτυχία, καθώς οι αποβά­ σεις στην Καλλίπολη εξελίσ σ ονταν σε ε ­ φιάλτη για τη βρ ετα νική κοινή γνώμη. Ο Νί­ ξο ν διαβεβαίωσε το ν Νταφ ό τι θα μπορούσε να καταλάβει τη Βαγδάτη υπό τη ν προϋπό­ θεσ η ό τι θ α λάμβανε ενισχύσεις από τη Γαλ­ λία για να τη ν κρατήσει, αν το μέτωπο στην Καλλίπολη κ α τέρ ρ εε α π ελευ θερώ νοντα ς ι­ σχυρές το υ ρ κικές δυνάμεις. Η άποψη του Ν ίξον κέρδισε υπ οσ τηρικτές και ο Τάουνσε­ ν τ δια τά χθ η κε να συνεχίσει τη ν προέλασή το υ στις 11 Ν οεμβρίου. Επειτα από το υ ς δύο μ ήνες αδράνειας η 6η Μ εραρχία επ ανέλαβε τη ν προέλασή τη ς π λέοντα ς στον άνω ρου το υ Τίγρη κα ιδ ια θ έ το ντα ς επιπλέον 11 ίλες ιππικού και τη ν Ταξιαρχία, που ανέβαζαν τη δύν<

__________________

59 ■■■

Τμήμα το υ ρ κ ικο ύ ιππικού α να π α ύ ετα ι κ α τά τη ν π ερίοδο τω ν μαχώ ν σ τη Μ εσ ο π ο τα μ ία .

60 ■■■

13.700 άνδρες. Εφθασε μπροστά στην Κτησιφώντα, τη ν αρχαία πρω τεύουσα τω ν Σασσανιδών, στις 22 Ν οεμβρίου, όπου Βρήκε το υ ς Τούρκους να τη ν π εριμένουν με 12.000 ά νδρ ες και 45 πυροβόλα. Σοβαρές αλλαγές όμως είχαν επ έλθ ει στο μ ετα ξύ προς ό φ ε­ λος του Τουρκικού Στρατού. Ενα σ υνεχές ρεύμα ενισχύσεων κα τέφ θ α νε στη Μ εσοπο­ ταμία και ο Γερμανός σ τρατάρχης Κόλμαρ φον ν τερ Γκολτς είχε αναλάβει προσωρινά τα ηνία τη ς 6ης Τουρκικής Στρατιάς. Η πρώ­ τη έφ ο δο ς των Βρετανώ ν π έτυχε να α να τρ έ­ ψει σειρά από τουρ κικά χαρακώματα κοντά στην περίφημη αψίδα στην αριστερή όχθη του Τίγρη, αλλά κατά τις επ ό μενες τέσ σ ερις η μ έρ ες οι Τούρκοι κράτησαν σθεναρά και ο αγώνας έγινε φ ο ν ικ ό τερ ο ς και προσέλαβε περισσότερο στατική μορφή, θ υμ ίζοντα ς το μα κελειό το υ Δυτικού Μετώπου. Αφού θ υ ­ σίασε 4.300 σ τρα τιώ τες του χωρίς ουσιαστι­ κό απ οτέλεσ μα ο Τάουνσεντ α ντιλήφ θη κε ό τι δ εν μπορούσε πια να προχωρήσει περισ­ σ ότερο. Οταν έλα β ε τη ν πληροφορία για τη ν προσέγγιση νέας το υρ κική ς δύναμης 30.000 ανδρών, αποφάσισε να σ υμπ τυχθεί πίσω στο Λατζ, δύο μ έρ ες αργότερα στην Αζιζίγια και κατόπιν στο Κούτ, όπου υπολόγιζε να περι­ μ ένει τις ενισχύσεις.

Π Ο Λ ΙΟ Ρ Κ Η Μ Ε Ν Ο Ι ΣΤΟ ΚΟΥΤ Οι Τούρκοι πίεσαν σκληρά το υ ς υποχωρ ο ύ ντες Β ρετανούς και το υ ς προκάλεσαν άλλα 536 θ ύμ α τα μέχρι οι τελ ευ τα ίο ι να μπο­ ρέσουν να επ ισ τρέφ ουν στο Κούτ στις 3 Δ ε ­ κεμβρίου. Π έν τε η μ έρ ες αργότερα οι το υ ρ ­ κικές μάζες π εριέσ φιξαν τις δυνάμεις του Τάουνσεντ από κά θ ε κατεύθυνσ η και έκ ο ­ ψαν τις τη λεγρ α φ ικές επικοινω νίες τη ς 6ης Μεραρχίας με το ν έξω κόσμο, θ έ το ν τα ς βί­ αιο τέρ μ α στις μαραθώ νιες διαβουλεύσεις μ ετα ξύ Λονδίνου, Σίμλα και Κ ούτ για το αν θα έπρεπε να κρ α τη θ εί η πόλη. Ο Τάουνσεντ β ρ έθ η κ ε σε μια κατάσταση παρόμοια με τη ν επική άμυνά το υ στο Τσιτράλ. Π ίσ τευε ό τι θα μπορούσε να κρατήσ ει αποφασιστικά αυτόν ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

το ν υδάτινο κόμβο και υπολόγιζε ό τι δ ιέ θ ε ­ τ ε απ οθέματα τροφ ίμω ν που επ έτρεπ αν τη συντήρηση τη ς δύναμής του (η οποία ανερ ­ χόταν σε 8.893 μάχιμους άνδρ ες και 3.560 Ινδούς βοηθητικώ ν υπηρεσιών) για δύο μή­ νες. Γιατί όμως δ εν π ροτίμησε να υποχωρή­ σει ως τη ν Αμάρα όπου βρισκόταν η υπόλοι­ πη βρετανική δύναμη και ο εχθ ρ ό ς δ εν θα μπορούσε να το ν πολιορκήσει; Ο σ τρατηγός έβλεπ ε πως οι ά νδρ ες του είχαν ε ξα ν τλ η θ εί από τη ν πολυήμερη μάχη στην Κτησιφώντα και δ εν ή θ ε λ ε να το υ ς υποβάλει σε 225 km π ρόσ θετης πορείας δια κινδυνεύοντα ς τις ε ­ πιθέσ εις φθοράς από το υ ς Τούρκους σε όλο το μήκος τη ς διαδρομής. Επιπλέον η κατοχή του Κούτ θα απ αγόρευε στον εχθ ρ ό τη χρή ­ ση του Σατ ελ Χάι και θα το ν εμπ όδιζε να χρησιμοποιήσει και πάλι τη φυσικά οχυρή τοποθεσ ία του Ες Σιν, η οποία με τόσο κόπο είχε παραβιαστεί. Οσο το Κ ούτ π αρέμενε υπό βρ ετανικό έλεγχο θα καθήλω νε γύρω του δυσανάλογα μ εγά λες το υ ρ κικές δυνά­ μεις, επ ιτρέπ οντας στις ενισχύσεις από το Δ υτικό Μέτωπο να φθάσουν εγκαίρω ς για να σώσουν τη ν υπόλοιπη Μ εσοποταμία. Ηταν μια κατάσταση εκπ ληκτικά πανομοιότυπη με εκείν η που διαμορφώ θηκε 27 χρόνια αργό­ τερ α στο Στάλινγκραντ, ότα ν οι Γερμανοί θυσίασαν τη ν 6η Στρατιά για να σώσουν τις υπόλοιπες δυνάμεις το υ ς από τη ν ολοσχερή καταστροφή. Το Κούτ εκείν η τη ν εποχή είχε π ληθυ­ σμό 6.000 κατοίκω ν και ήταν κτισμένο σε μια το ξο ειδ ή καμπή το υ Τίγρη, με το ν ποταμό να το π ροσ τατεύει από τρ εις π λευρές, Ο προ­ σ φ ορότερ ος δρόμος προσπέλασής το υ από έναν εχθ ρ ό ή τα ν η βο ρειοδ υτική πλευρά, ό ­ που οι Β ρετανοί φρόντισ αν να κατασκευά­ σουν σ ειρές από οχυρά και χαρακώματα. Στα δυτικά, στην απέναντι όχθη του ποτα­ μού, βρισκόταν το χωριό Γιακασούμπ, προσ τα τευμ ένο επίσης από 9 km σ υρματοπ λέγ­ ματος. Ο λόκληρο το Κ ούτ π εριβαλλόταν από τείχη που είχαν κατασκευάσει παλαιότερ α οι Τούρκοι για να παρέχουν ασφάλεια από επ ιδρομές Αράβων ληστών, αλλά αυτά

φυσικά δ εν ήταν ικανά να α ν τεπ εξέλ θ ο υ ν στην πολιορκία ενός σ τρατού εφ οδιασ μέ­ νου με σύγχρονα και βαριά όπλα. Μέσα στην π ερ ίμετρο του Κούτ ελ Αμάρα βρίσκονταν ε ­ γκλω βισμένοι π ερισσότεροι από 20.000 άν­ θρωποι, σ τρα τιώ τες και άμαχος πληθυσμός. Ο Τάουνσεντ είχε φ ροντίσ ει για τη ν οργάνω­ ση ενός νοσοκομείου εκσ τρα τεία ς που θα π εριέθαλπ ε το υ ς τρ α υμ α τίες του, κατα­ σκεύασε δε και μια γέφ υρα πάνω στο ποτά­ μι, στην ανατολική πλευρά τη ς πόλης, από ό­ που α νέμ ενε να έ λ θ ει η βοήθεια τω ν συμπα­ τριω τώ ν του. Τη φρούρηση αυτού το υ προ­ γεφ υρ ώ ματος εμπ ισ τεύθηκε σε σ κληροτρά­ χηλους σ τρα τιώ τες του Πουντζάμπ. Η επι­ κοινωνία του με τη Βασόρα εξασ φαλιζόταν από δύο σ υσ κευές ασυρμάτου, τις οποίες φ ρόντισ ε να π ροστατεύσ ει από το υ ς κραδα­ σμούς τω ν εκρ ή ξεω ν τω ν εχθρικώ ν οβίδων τυ λίγοντά ς τις με μάλλινες κο υ β έρ τες! Η ευ ­ θύνη τη ς άμυνας κατά το μ έα π ροέβλεπ ε τη ν ανάπτυξη τη ς 17ης Ταξιαρχίας (ταξίαρχος Χ ότον) βορειοανατολικά, τη ς 16ης Τα­ ξιαρχίας (ταξίαρχος Ν τελαμαίν) β ο ρ ειο δ υ τι­ κά και τη ς 18ης Ταξιαρχίας (ταξίαρχος Χάμιλτον) νότια, με τη ν 30ή Ταξιαρχία (ταξίαρχος Μ έλις) ως γενική εφ εδρεία. Οι το υ ρ κικές δυνάμεις που π ολιορκού­ σαν το Κ ούτ ανέρχονταν σε έ ξι μεραρχίες με 32 πυροβόλα, π έν τε οβιδοβόλα και έναν γιγαντιαίο ορειχάλκινο όλμο που χρονολογεί­ το από το ν 18ο αιώνα και ο οποίος μπορούσε να ε κ το ξεύ σ ει σφαιρικά βλήματα μ εγ έθ ο υ ς μπάλας ποδοσφαίρου. Χωρίς χρονοτριβή ο Νουρ ο υντ Ντιν εκδήλω σε τις πρώ τες το υ ε ­ πιθέσ εις στις 9 Δ εκεμ βρ ίου 1915 από την πλευρά τη ς γέφ υρας. Παρά το ό τι απωθήθηκε με σ ημαντικές απώλειες, έπεισε το ν Τά­ ο υνσ εντ να εγκα τα λείψ ει το προγεφύρω μά του και να καλυφ θεί πίσω από το ν ποταμό. Οι Τούρκοι επήλθαν στις 10 Δ εκεμβρ ίου 1915 εξαπ ολύοντας πυκνά πυρά πυροβολι­ κού και επ ιθέσ εις με μ εγα λύτερο μένος, αυ­ τή τη φορά από τη βορειοδυτική πλευρά ό­ που βρίσκονταν τα χαρακώματα. Οι Β ρ ετα ­ νοί το ύ ς έριξα ν 61.000 φυσίγγια σε εκείν η τη μάχη και οι Τούρκοι υπέστησαν πάλι βαριές απώλειες για ελάχιστο εδαφ ικό κέρδος. Αλ­ λάζοντας τα κτική οι τελ ευ τα ίο ι τη ν επ όμενη μέρα βομβάρδισαν τη ν πόλη με το πυροβο­ λικό το υ ς (προκαλώντας 202 θύματα) και άρ­ χισαν να σκάβουν για να υπονομεύσουν τα τείχη . Οι ε λ εύ θ ερ ο ι σ κοπ ευτές το υ ς ήταν σε ετο ιμ ό τη τα κά θ ε λεπ τό σ τέλνοντας σφαί­ ρες σε οποιονδήποτε είχε τη ν απρονοησία να σηκώσει το κεφ άλι του πάνω από τα πα­ ραπέτα. Από τη Βασόρα ο Τάουνσεντ λάμθανε άφ θονα ενθ α ρρ υντικά μηνύματα, αλλά καμία πρακτική βοήθεια: Έ χουμε απόλυτη πεποίθηση ό τι ο υπερασπιστής το υ Τσιτράλ και τα γενναία σ τρα τεύματά το υ θα κρ α τή ­ σουν ψηλά τη σημαία μέχρι να τα α π ελ ευ θ ε­ ρώσουμε". Η φρουρά του Κ ούτ απάντησε α­ πλά: "Η 6η Μ εραρχία σάς ευχαρισ τεί για το μήνυμά σας. Η εμπιστοσύνη σας θα δικαιω­ θεί". Η σ φοδρότητα των τουρκικώ ν επ ιθέσ ε­ ων όμως είχε αρχίσει να δημιουρ γεί στον Τά­ ουνσ εντ αμφ ιβολίες για τη ν έκβαση τη ς πο­ λιορκίας. Οι Τούρκοι ήταν α ρ ισ το τέχνες του

Ο σ τρ α τη γ ό ς σ ερ Π έρ σ υ Λ έ η κ α ν έλ α β ε δ ιο ικ η τή ς τω ν βρ ετα νικώ ν δυνάμεω ν σ τη Μ εσ ο π ο τα μ ία σ τις α ρ χές το υ 1916.

πολέμου τω ν οχυρώσεων και δ εν είχαν κα­ μία σχέση με το υ ς ιθαγενείς το υ Τσιτράλ. Τα Βρετανικά αναγνωριστικά αεροπλάνα είχαν διαπιστώσει τη ν ύπαρξη τουλάχιστον 12.000 Τούρκων γύρω από το Κούτ και οι π ληροφο­ ρίες ανέφ ερ α ν ό τι ο φον ν τερ Γκολτς συνιστούσε στον Νουρ ο υντ Ντιν να μη σπαταλά ζωές, αλλά να κάμψ ει τη φρουρά με τη ν πεί­ να. Οι σ υμβουλές το υ Γερμανού στρατάρχη έδωσαν στους π ολιορκημένους μια πολύτι­ μη ανάσα 10 ημερώ ν, κατά τη διάρκεια των οποίων επισκεύασαν τα οχυρω ματικά το υς έργα και διενήργησ αν επιτυχή επιδρομή κα­ τά τω ν Τούρκων υπονομευτών. Η Βρετανική διοίκηση στο μ ετα ξύ δ εν εί­ χε π ράξει τίπ οτα για να Βελτιώ σει τις λ ιμ ενι­ κές εγκατασ τάσ εις τη ς Βασόρας και η δύνα­ μη σωτηρίας που σ υγκεντρω νόταν υπό το ν στρατηγό σερ Φ έντον Αϋλμερ σ τερ είτο υλι­ κού γεφ υρ οσ κευής, εφοδίω ν, μεταφ ορικώ ν μέσων, ενώ τη ς έλειπαν ακόμα και οι κου­ β έ ρ τες που θα π ροστάτευαν το υ ς άνδρες τη ς κατά τις παγω μένες ν ύ κ τες στη Μ εσο­ ποταμία. Οι π ολιορκημένοι περνούσαν όλο και χ ειρ ό τερ ες ώρες. "Βομβαρδιζόμαστε ο­ λόκληρο το 24ωρο", α νέφ ερ ε ο Τάουνσεντ από το Κούτ. "Φοβάμαι ό τι πρέπει να σπάσε­ τ ε το ν κλοιό το πολύ σε 10 ή 15 ημέρ ες". Ο Α­ ϋλμερ έφ θασ ε σ την Αμάρα στις 12 Δ ε κ εμ ­ βρίου για να οργανώσει τις δύο νεοαφ ιχθείσες μεραρχίες που θα ανελάμβαναν τη ν προέλαση προς το ν Τάουνσεντ, αλλά ο Νουρ ο υντ Ντιν (που έβ λεπ ε και τα δικά το υ εφ ό ­ δια να λιγοσ τεύουν) αποφάσισε, παραβλέποντας τη ν πρόταση του φον ν τερ Γκολτς, να εξαπολύσει γενική έφ οδο κατά του Κούτ τη ν παραμονή τω ν Χριστουγέννων. Ολη τη νύ­ κτα τη ς 23ης Δ εκεμ βρ ίου και το επόμενο πρωί οι Τούρκοι π υρ οβο λητές σφυροκόπησαν ασ ταμάτητα κάθε σπιθαμή τη ς πόλης και με το ξημέρω μα το π εζικό επ ιτέθ η κ ε με σ φοδρότητα στον βόρειο το μέα , επ ιδει­

κνύοντας τη σ υνηθισ μένη αδιαφορία του για τις απώ λειες που υφίστατο. Αν και οι Ινδοί αποδεκάτισαν τα πρώτα κύματα των ε ­ π ιτιθέμενω ν, οι Τούρκοι πέτυχαν να ανέ­ βουν στο βορειοανατολικό τείχο ς του κυρί­ ου φρουρίου, όπου ήλθα ν σε συμπλοκή σώ­ μα με σώμα με το υς αμυνόμενους. Ενας λό­ χος Ινδών του Ρατζπούτ που βρισκόταν σε χαρακώματα λίγο μπροστά από το φρούριο υπέβαλε το υ ς Τούρκους σε διασ ταυρούμε­ να πυρά υποχρεώ νοντάς το υ ς τελικ ά να εγκα τα λείψ ο υν τη ν προσπάθεια. Α κολούθησ ε μια ανάπαυλα λίγων ωρών και στις 20.00 νέα κύματα το υρ κικο ύ πεζικού κινήθηκαν και πάλι κατά τω ν τειχών, όπου θερ ίσ τη κα ν από το φονικό πυρ. Οι μα χητές τη ς το υρ κική ς 52ης Μ εραρχίας αψήφησαν τη θ ύ ελλ α βλημάτω ν που έπ εφ τε πάνω το υ ς και πλησίασαν επικίνδυνα το πασσαλόπηγ­ μα, για να απωθηθούν μια ακόμα φορά από το υ ς αμυνόμενους - που χρησιμοποίησαν ξι­ φ ολόγχες και π ολλές αυτοσ χέδιες χειρ ο­ βομβίδες, κατασ κευασ μένες από κονσερβο­ κούτια τα οποία γέμισαν με μαύρη πυρίτιδα. Τα μεσάνυκτα ο Νουρ ο υ ν τ Ντιν ανασ ύνταξε τις δ υνάμεις το υ και στις 02.30 εξαπ έλυσ ε νέα έφοδο, που όμως δ εν είχε τη ν ορμητικότη τα τω ν π ροηγουμένω ν και απ οκρούστηκε εύκολα. Οι Τούρκοι είχαν χάσει 2.000 άνδρες ενώ οι Β ρετανοί μόνο 382, αριθμός που α νέ­ βασε τις συνολικές απώ λειες το υ Τάουνσεντ σε 1.625 από τη ν αρχή τη ς πολιορκίας. Μ ετά τη διακοπή τω ν λυσσωδών τουρκικώ ν επ ιθ έ­ σεων οι π ολιορκημένοι είχαν να αντιμετω πί­ σουν τη ν ανία και το υ ς άγρυπνους ε λ ε ύ θ ε ­ ρους σ κοπ ευτές, που σημάδευαν κυρίως το υ ς "μπίστις", οι οποίοι μ ετέφ ερ α ν νερό στη φρουρά με κίνδυνο τη ς ζωής τους. Αρα­ βες π λη ρο φ ο ριο δό τες ενημέρω ναν το ν ε ­ χθρό για ζω τικούς στόχους μέσα στην πόλη ώστε να κ α τευ θ ύ ν ει ε κ εί τις ο βίδες του, αλ­ λά οι απώ λειες του Τάουνσεντ περιορίζο­ ντα ν σε 30 περίπου τη ν ημέρα. Στις αρχές Ιανουαρίου ο Α ϋλμερ άρχισε επ ιτέλο υς τη ν προώθησή του με το Σώμα το υ Τίγρη (3η Μ εραρχία τη ς Λαχώρης και 7η Μ εραρχία τη ς Μ εερ ού τ) και έφ θασ ε ως το Σεϊχ Σαάντ, λίγο μ ακρύτερα από το Κούτ, ό­ που σ ταμάτησε έχοντας υποστεί 4.000 απώ­ λ ειες. Το Σώμα του Τίγρη υπ έφ ερε από ο ξε ί­ ες ελλείψ εις ιατροφ α ρμακευτικού υλικού και έπρεπε πρώτα να φ ροντίσ ει για τη ν α­ σφαλή μετα φ ορ ά τω ν χιλιάδων τραυματιώ ν του στην Αμάρα και στη Βασόρα. Στο μετα ξύ ο Νουρ ο υ ν τ Ντιν α ντικα τα σ τά θη κε από το ν Χαλίλ πασά, ο οποίος π α ρέτα ξε τις το υρ κι­ κές δυνάμεις στον ποταμό Ουαντί. Οι Β ρε­ τανοί προσέβαλαν αυτή τη γραμμή στις 13 Ιανουαρίου, κολυμπώ ντας κυ ριο λεκτικά μ έ­ σα στη λάσπη από τις συνεχείς βροχές, και τη διέσπασαν με κόσ τος 1.613 απωλειών. Στις εκκλήσ εις του Α ϋλμερ να βοηθήσ ει τη ν κατάσταση με μια δική του έξο δ ο ο Τάουνσε­ ν τ ή τα ν κατηγορηματικά αρνητικός, αφού οι Τούρκοι είχαν καθηλώ σει τις δυνάμεις του με τέ το ιο όγκο πυρός ώστε ελάχιστοι από το υ ς εξερ χ ό μ εν ο υ ς θα επιβίωναν. Στα τέλη Ιανουαρίου 1916 ο Τάουνσεντ εξέδ ω σ ε το α­ κόλουθο μήνυμα προς τα σ τρα τεύμα τά του,

που πλησίαζαν τα όρια τη ς αντοχής το υς: "Η Δύναμη Διάσωσης υπό το ν σ τρατηγό Αϋλμερ δ εν κα τά φ ερ ε να κάμψ ει το υ ς Τούρκους που έχουν οχυρω θεί κοντά σ την τοποθεσ ία Ες Σιν, όπου εμ είς το υ ς νικήσαμε το ν π ερασμέ­ νο Σ επ τέμβριο αν και τό τ ε είχαν περισ σ ότε­ ρες δυνάμεις από ό τι τώρα. Ν έες ενισχύσεις βρίσκονται καθ' οδόν προς εμάς και υπολο­ γίζω ό τι θα ελευ θ ερ ω θ ο ύ μ ε κάποια στιγμή στο πρώτο μισό του Φ εβρουάριου... Κρατώ­ ν τα ς το Κούτ, διατηρώ το έδα φ ος που κερδί­ σαμε το ν προηγούμενο χρόνο με τόσο αίμα και μπορούμε ακόμα να ισχυριζόμαστε ό τι η εκσ τρ α τεία είναι ένδ ο ξη και νικηφόρα... Εχω α ρ κετά τρόφ ιμα για 48 η μ έρ ες χωρίς να υπο­ λογίζονται τα 3.000 υποζύγια που μπορούν επίσης να καταναλω θούν στην ανάγκη... Το καθήκον μας είναι απλό και σαφές. Είναι το καθήκον μας προς τη ν αυτοκρατορία, προς το ν βασιλιά και τη ν πατρίδα, να παραμείνου­ με σθεναρά εδώ σ υγκροτώ ντας τη ν το υ ρ κι­ κή προέλαση όπως π ρά ττουμε ήδη. Με τη βο ήθ εια όλων σας θ α κάνουμε αυτή τη ν ά­ μυνα να μ είνει στην Ιστορία ως μια ένδ οξη σελίδα. Τα μάτια όλων στην Αγγλία και στην Ινδία είναι σ τραμμένα πάνω μας και είναι υ­ περήφανοι για το θάρρος και τη ν αφοσίωση που δείχνουμε... Κ άνετε οικονομία στα πυρομαχικά σας σαν να ήτα ν από χρυσό”. Η απεγνωσμένη έκκληση στο θάρρος των στρατιωτών σήμαινε ξεκάθαρα πως η πολιορκία είχε φθάσ ει στο κρίσιμο σημείο τη ς και πως το τέ λ ο ς πλησίαζε. Τα χαρακώ­ ματα είχαν μετα τρα π εί σε βούρκους γεμ ά ­ το υ ς από αναρίθμητους πράσινους βάτρα­ χους και όσοι ήτα ν άτυχοι να κτυπ ηθούν από το υ ς ε λ εύ θ ερ ο υ ς σ κοπ ευτές των Τούρκων βυθίζονταν στη λάσπη χωρίς να αφήσουν ί­ χνος. Τα κρυοπαγήματα, η πνευμονία, η α­ σ θένεια μπέρι-μπέρι και η γάγγραινα θ έρ ι­ ζαν τη φρουρά και τα τρόφ ιμα λιγόστευαν ε ­ πικίνδυνα. Μαζί με τις βροχές ήλθα ν και οι ψ είρες σε απ ίσ τευτους αριθμούς. Ενας τραυματίας στο νοσ οκομείο το υ Κούτ σκό­ τωσε 420 τέτο ια παράσιτα στην προσπάθειά το υ να σωθεί από το μαρτύριο. Νέφη από ψ ύλλους και μύγες, τω ν οποίων τα τσιμπή­ ματα προκαλούσαν μολύνσεις στο δέρμα, π ροσ τέθηκαν σ ύντομα στις δοκιμασίες που είχε να αντιμετω πίσει η φρουρά του Κούτ ελ Αμάρα. Επιπλέον υπήρχε πάντα και ο ε ­ χθρός. Οι Τούρκοι βομβάρδιζαν τη ν πόλη τρ εις φ ο ρ ές τη ν η μέρα προσπαθώντας να κάμψουν το η θικό των πολιορκημένων. Καθώς η πολιορκία σ υνεχιζόταν οι μ ερ ί­ δ ες τρ ο φ ή ς στο Κ ούτ έγιναν μισές και κα τό­ πιν μειώ θηκαν περισσότερο. Ο χειμώνας τη ς Μ εσοποταμίας είναι το ίδιο σ κληρός και α­ ν ελ έη το ς με το ν καύσωνα το υ καλοκαιριού και σ ύντομα οι Β ρετανοί για να ζεσ ταθούν είχαν κάψει το μ εγα λύτερο μ έρ ος τη ς ξυ λ εί­ ας που υπήρχε στην πόλη, τις π όρτες των σπιτιών, τα κουφώ ματα τω ν παραθύρων και διάφορα έπιπλα. Γρήγορα η μόνη καύσιμη ύλη που απ έμενε ήτα ν οι ρίζες από τις γλυκόριζες που οι σ τρα τιώ τες έβγαζαν από το γυμνό έδαφ ος. Τα αραβικά σπίτια λ εη λα τήθηκα ν από τα πεινασμένα σ τρα τεύ μα τα για να ε ξε υ ρ ε θ ε ίλ ίγ η τρ οφ ή και στο Κ ούτ δ εν ι

61

κάτισαν. Τα δύο χαρακώματα που πέτυχαν να καταλάβουν οι Β ρετανοί τα έχασαν μέσα σε λίγα λεπ τά όταν οι Τούρκοι εξαπ έλυσαν α­ ντεπ ίθεσ η με χειροβομβίδες.

ΤΟ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟ Ο Ν ΕΙΔ Ο Σ

Ο σ τρ α τη γ ό ς Τάουνσεντ φ ω το γ ρ α φ ίζ ετα ι π ερ ισ το ιχ ισ μ ένο ς από α ξιω μ α τικ ο ύ ς του ε π ιτε λ ε ίο υ το υ σ το Κ ούτ.

Οι δ υ ν ά μ εις σ ω τηρ ίας το υ Κ ο ύ τ έπ ρ επ ε να α ντιμ ετω π ίσ ο υ ν α λλεπ ά λλ η λα εμπ όδια σ την α π ο σ το λή το υ ς , α νά μεσ α σ τα οποία ή τα ν και η συχνή διάβαση το υ π ο τα μ ο ύ Τίγρη π ρ ο κ ειμ έν ο υ να υ π ερ κ ερ α σ το ύ ν οι το υ ρ κ ικ έ ς θ έ σ ε ις .

πήρχαν πια γ ά τες και σκύλοι. Οι σ τρα τιώ τες ξεγελούσ αν τη ν πείνα το υ ς κυνηγώ ντας πουλιά και ξετρυπ ώ νοντας σκαντζόχοιρους. Τα υποζύγια παρουσίαζαν μια ακόμα πιο θ λ ι­ βερή εικόνα από το υ ς ανθρώπους: σ τερ ού ­ μενα τρ ο φ ή ς είχαν αρχίσει να τρώ νε τις χαί­ τ ε ς και τις ο υρ ές τω ν άλλων ζώων. Οι Β ρ ετα ­ νοί έφθασαν πρώτα στα όρια τη ς απόλυτης πείνας πριν αποφασίσουν να αρχίσουν να τρώ νε τα άλογά το υς. Οι Ινδοί σ τρα τιώ τες αρχικά α ρνήθηκαν να το υ ς μιμηθούν, για θ ρη σ κευ τικο ύς λόγους, αλλά αρ γότερα πείσθηκαν πως δ εν είχαν άλλη επιλογή ανάμε­ σα στον θάνατο από ασιτία και στο να φάνε αλογίσιο κρέας. Το κλίμα τη ς Μ εσοποταμίας είχε και ένα ακόμα διάσημο θ ύμα έξω από το πολιορκημένο Κούτ. Ο σ τρατηγός Νίξον ασ θένησ ε από μολυσματικό π υρ ετό και αντικαταστάθ η κ ε από το ν στρατηγό σερ Πέρσυ Λέηκ, ο οποίος έσ τειλε το ν Γκόριντζ βόρεια για να αΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

ναλάβει κα θήκοντα επιτελάρχη του Αϋλμερ. Ο τε λ ευ τα ίο ς σ κόπευε να εξαπ ολύσ ει άλλη μια απεγνωσμένη επίθεση στις 8 Μ αρτίου καθηλώ νοντας με μετωπική προσβολή το υ ς Τούρκους σ την αριστερή όχθη το υ Τϊγρη και διενερ γώ ντα ς τη ν κύρια προσπάθειά το υ νο­ τιό τερ α , όπου έπ ειτα από ν υ κτερ ινή πορεία τα σ τρα τεύμα τά το υ θ α κτυπούσαν το οχυ­ ρό Ν τουτζάιλα, το ισ χυρότερο α μυντικό έ ­ ρεισμα που είχαν οργανώσει οι Τούρκοι ανα­ τολικά το υ Κούτ. Ο Α ϋλμερ σ υγκέντρω σε στην τοποθεσ ία Κ ολυμβήθρα το υ Σιλωάμ 20.000 ά νδρ ες για τη ν επίθεση, αλλά έκα νε το λάθος να μη δ ια τά ξει άμεση έφ οδο, περιμένοντα ς να λ ή ξει ο τρίω ρος βομβαρδισμός που π ροέβλεπ ε το κανονικό σχέδιο. Π ροει­ δοποιημένοι από το σφυροκόπημα οι Τούρ­ κοι είχαν το ν χρόνο να ενισχύσουν μ ε 6.000 άνδρ ες τη σ υγκεκρ ιμένη θέση. Ετσι υπ οδέ­ χθη κα ν το β ρ ετα νικό πεζικό με θερ ισ τικά πυρά πολυβόλων και τυ φ εκίω ν και το αποδε-

Από τα οχυρά το υ Κούτ οι άνδρ ες του Τάουνσεντ άκουσαν με απογοήτευση το υς ήχους τη ς μάχης που δ ιεξα γό τα ν 10 km μα­ κρ ύτερ α να κοπάζουν και γνώριζαν πια πως αυτό ή τα ν το τέλ ο ς τη ς κα λύτερ ης ευκα ι­ ρίας το υ ς να σωθούν. Ο Α ϋλμερ έχασε 3.500 άνδρ ες εκείν η τη ν ημέρα (ανάμεσά το υ ς ή­ ταν και 123 αξιωματικοί), μαζί με τη διοίκησή του. Σε μια επιστολή του προς το ν Τάουνσε­ ντ, που έρ ιξε ένα αεροσκάφος στο Κ ούτ έ ­ π ειτα από τέσ σ ερις η μ έρ ες, εξέφ ρ α ζε τη ν προσωπική πικρία του για τη ν αποτυχία: “Το Υπουργείο Π ολέμου λ έει πως η διαχείριση τω ν επιχειρήσεων από μέρους μου ή τα ν α­ τυ χ ή ς και δ ιέ τα ξε τη ν αντικατάστασή μου. Δ εν χρειά ζετα ι να πω πόσο θλίβομαι που δεν κατάφερα να σας σώσω - έχω όμως κάθε ε λ ­ πίδα ό τι ο α ντικατα σ τά της μου θα το κατορ­ θώσει. Είχα ένα πολύ δυσ κολότερο καθήκον από ό τι οι π ερισσότεροι άνθρωποι αντιλαμ­ βάνονται. Ολα φαίνονται πολύ εύκο λα όταν κάθεσαι σε μια πολυθρόνα στο Υπουργείο Πολέμου!... Δ εν μπορώ να περιγράφω το ν θαυμασμό μου για το ν έξοχο τρόπο με το ν οποίο α μύνεσ θε στο Κούτ. Προσεύχομαι ο­ λόψυχα να α ν τα μ ειφ θ είτε με τη ν ταχεία σω­ τηρία σας". Δυστυχώς για το υς π ολιορκημένους ο Γκόριντζ δ εν κα τά φ ερε να π ετύ χει κάτι κα­ λύ τερ ο από το ν προκάτοχό του. Στις 14 Μ αρτίου άρχισαν οι α να μενόμ ενες ε κ τε τα ­ μ έν ες ετή σ ιες π λημμύρες και τα ορμητικά νερά από το λιώσιμο του χιονιού στην ορο­ σειρά το υ Ζάγρου φούσκωσαν το ν Τίγρη και το ν Ευφράτη καλύπτοντας πλήρως το έδα­ φος τη ς Μεσοποταμίας. Οι Β ρετανοί ήτα ν υ­ π οχρεω μένοι να εγκα τα λείψ ου ν το έδαφ ος που είχαν κερδίσει με τό σ ες θυσ ίες και να σ υμπτυχθούν στον ποταμό Ουαντί. Ο λόκλη­ ρος ο Μ άρτιος αναλώ θηκε σε ν έες π ροετοι­ μασίες. Ομως παρά τη ν άφ ιξη ενισχύσεων, που ανέβασαν τις δυνάμεις των Βρετανώ ν σε τρ εις μεραρχίες, ο Τάουνσεντ έσ τειλε ένα δυσοίωνο μήνυμα: "Αν δ εν φ θ ά σ ετε ως τις 15 Απριλίου θ υ μ η θ ε ίτε ό τι τα τρόφ ιμά μου θα έχουν τελείω ς εξα ν τλ η θ εί". Η προει­ δοποίηση του π ολιορκημένου σ τρατηγού ε ­ πέσπευσε κάπως τη ν επίθεση, παρά τις αντί­ ξο ες καιρικές σ υνθήκες. Ο Γ κόριντζ προσέ­ βαλε τη Χάνα στις 5 Απριλίου 1916 (υπό βρο­ χή) και διέσπασε τη ν πρώτη σειρά τω ν το υ ρ ­ κικών γραμμών υφ ιστάμενος 5.000 απώλει­ ες. Οι Τούρκοι υποχώρησαν μ εθοδικά πρώτα στη Φαλαχίγια, όπου σκότωσαν ή τρ α υμ ά τι­ σαν 1.868 ακόμα Β ρετανούς, και ακολούθω ς στο Σαναγιάτ, όπου πλημμύρισαν το ν χώρο μπροστά στις οχυρώσεις το υ ς θ έτο ν τα ς ε­ κτός μάχης άλλους 1.200 αντιπάλους τους. Ο Γκόριντζ αντιμετώ πιζε π λέον σ κληροτρά­ χηλους β ετερ ά ν ο υ ς τη ς Καλλίπολης και στις 15 του μήνα εξαπ έλυσ ε νέα έφ ο δο καταλαμ­ βάνοντας το Σαναγιάτ και τη ν τοποθεσία

Μπαϊτ Ισά, όπου οι σ τρα τιώ τες Γκούρκας "έ­ καναν φοβερή και αθόρυβη δουλειά πάνω στους Τούρκους με τα παραδοσιακά μαχαί­ ρια "κούκρΓ που έφεραν", σύμφωνα με αυτόπτη μάρτυρα. Στη φάση εκείν η οι Τούρκοι εί­ χαν τη ν κακή ιδέα να α ν τεπ ιτεθ ο ύ ν προς α­ νακατάληψη το υ Μπαϊτ Ισά, αλλά άλλαξαν γνώμη ως προς τη ν α π οτελεσ μα τικότητα τ έ ­ τοιων εφόδω ν ότα ν έχασαν 4.000 άνδρες το υ ς μέσα σε λίγες ώρες. Το Σώμα του Τίγρη ήτα ν πια εξα ν τλ η μ έν ο από το ν συνεχή αγώ­ να. Στις 22 Απριλίου ο Γκόριντζ επανέλαβε τη ν επίθεσή του σ τέλνοντας το υ ς στρατιώ ­ τε ς το υ κατά τω ν εχθρικώ ν πολυβόλω ν μέσα σε λάσπη που έφ θ α νε ως το γόνατο. Κέρδι­ σε μόλις 400 μ έτρ α χάνοντας απ ίστευτο α­ ριθμό ανδρών. Η δύναμη σωτηρίας είχε απωλέσ ει 23.000 άνδρ ες από το ν Ιανουάριο και ακόμα δ εν μπορούσε να πλησιάσει το Κούτ ε λ Αμάρα σε απόσταση μικρό τερ η από 18 km. Ανάμεσα σε αυτή και στους π ολιορκημένους του Τάουνσεντ βρισκόταν πια ο λόκλη­ ρη η το υρ κική 6η Στρατιά του Χαλίλ πασά. Βρετανικά αεροπλάνα Farman αποπειράθηκαν να ρίξουν 2 ,5 1εφοδίω ν στο Κούτ με α λε­ ξίπτω τα (η πρώτη επιχείρηση ανεφοδιασμού π ολιορκημένης δύναμης από το ν αέρα), αλ­ λά τα μισά τουλάχιστον από αυτά έπεσαν στα χέρια τω ν Τούρκων, όπως συνέβη και με τις επ ό μενες ρίψεις. Οι Β ρετανοί δ εν θα π αραιτούντο τόσο εύκολα. Σ την Αμάρα π ερίμενε φορτω μένο με 4 0 0 1 τροφ ίμω ν για το υς εγκλω βισ μένους το ατμόπλοιο "Julnar", με το πλήρωμά το υ έ ­ τοιμο να πλεύσει προς το Κούτ σε μια απο­ στολή α υτοκτονία ς. Οι π λευρ ές του σκά­ φους είχαν ενισ χυθεί με πλάκες θωράκισης, το κατάστρωμά το υ π ροσ τατευόταν από ε ­ χθ ρ ικές ο βίδες με εκα το ντά δ ες αμμόσακκους, αλλά η τελικ ή απόφαση για τη ν πραγ­ ματοποίηση το υ ύστατου εγχειρ ήμ α το ς ανή­ κε στον σερ Πέρσυ Λέηκ. Στις 24 Απριλίου 1916 το “Julnar" ξεκίνη σ ε για το τα ξίδ ι του. Α ­ ξιω μα τικοί και σ τρα τιώ τες στα τείχ η του Κούτ παρακολουθούσαν με αγωνία τη ν αρ­ γή άνοδο το υ πλοίου στον ποταμό να συνο­ δ εύ ετα ι από τις λάμψ εις και τις β ρ ο ν τές των τουρκικώ ν πυροβόλων που έβαλλαν ενα ­ ντίον του και από τις δύο όχθες. Το πλοίο δ εν έφ θασ ε π οτέ στον προορισμό του. Οι Τούρκοι είχαν τη ν π ρονοητικότητα να τοπ ο­ θ ετή σ ο υ ν ένα μισοβυθισμένο καραβόσχοινο διαγώνια στην κοίτη του ποταμού, το οποίο οδήγησ ε το πλοίο να εξω κείλ ει στην όχθη κοντά στο Μακασίς, όπου το πλήρωμά το υ ε ­ ξο ντώ θη κε. Με κάθε ελπίδα για το άμεσο μέλλον να έχει εκλείψ ει, είχε φθάσει η ώρα τη ς παρά­ δοσης για τη φρουρά του Κούτ. Στις 26 Απρι­ λίου ο Λ έη κ έσ τειλε σήμα στον Τάουνσεντ πληροφορώ ντας το ν ό τι ο λόρδος Κίτσενερ συμφωνούσε να διαπ ρα γματευθεί το υ ς ό­ ρους με το ν Χαλίλ πασά (ο φον ν τερ Γκολτς είχε αποβιώσει). Οι συνομιλίες διήρκεσαν τρ εις η μ έρ ες, αλλά ο Τούρκος σ τρατηγός α­ π έφ υγε να δ εσ μ ευ θ εί για οποιονδήποτε όρο δηλώ νοντας ό τι οι τε λ ικ ές αποφάσεις θα λαμβάνονταν από το ν εξά δ ελφ ό του, Ενβέρ πασά, στην Κωνσταντινούπολη. Β ρετανοί α­

ξιω ματικοί που εκλήθησ αν από το Κάιρο για να λάβουν μέρ ος στις διαπραγματεύσεις προσπάθησαν, μάταια, να εξασφαλίσουν τη ν αποχώρηση τη ς φρουράς από το Κούτ ελ Α­ μάρα. Γνω ρίζοντας τη διαφ θορά του οθω μα­ νικού κράτους επεδίω ξαν να δω ροδοκήσουν τόσο το ν Χαλίλ, όσο και το ν Ενβέρ, προσφέροντάς το υ ς αρχικά 1.000.000 σ τερ λίνες και διπλασιάζοντας κατόπιν το ποσό. Οι Τούρκοι και οι Γερμανοί όμως προτιμούσαν τη ν προ­ παγανδιστική αξία μιας βρ ετα νικής παράδο­ σης άνευ όρων από τα χρήματα. Στις 29 Α ­ πριλίου τα σ τρα τεύ μα τα το υ Τάουνσεντ ανα­ τίναξαν τα πυροβόλα το υς,α χ ρ ή σ τευ σ α ν τα τυ φ έκιά το υς, έκαψαν όλα τα απόρρητα έ γ ­ γραφα και το υλικό διαβιβάσεων, έθαψ αν τα π ερίστροφά τους, κα τέσ τρεψ αν τις σ έλλες, τα κυάλια και τις κά μ ερες που δ ιέθ ετα ν και π έτα ξα ν τις ξιφ ολόγχες το υ ς στο ποτάμι. Ο στρατηγός το υ ς απ ηύθυνε ένα τελευ τα ίο μήνυμα καταλήγοντας: "Σας ευχαριστώ από τα βάθη τη ς καρδιάς μου για τη ν αφοσίωση, τη ν πειθαρχία και τη γεννα ιό τη τά σας και μακάρι να ξα να β ρεθο ύμ ε σε κα λύτερους καιρούς". Η πολιορκία είχε διαρκέσ ει 143 η ­ μ έρες. Η φάλαγγα τω ν αιχμαλώτων ο δη γή θη κε με αργά βήματα σε μια μακρά πορεία θανά­ του. Οι Τούρκοι επ εφ ύλαξαν ιδιαίτερα σκλη­ ρή μεταχείριση στους μη βαθμοφ όρους Β ρετανούς και Ινδούς σ τρατιώ τες. Αφησαν τη φρούρησή το υ ς σε Α ραβες σ τρατιώ τες, οι οποίοι εξά ντλησ α ν τη ν αγριότητά το υ ς σε όποιο εξο υ θ ενω μ ένο θύμα το υ ς έπ εφ τε έξω από τη σειρά καθώς η φάλαγγα βάδιζε μέσα στην έρημο. Οι αιχμάλω τοι υποχρεώ θηκαν να δω ροδοκήσουν το υ ς Α ρα βες με τις μπό­ τε ς και τα ρούχα το υς παίρνοντας ως αντάλ­ λαγμα λίγη τροφ ή. Ο δρόμος για τη ν Ανατολία ήταν α τελείω το ς και οι σκηνές βαρβαρό­ τη τα ς σε βάρος τω ν στρατιωτώ ν διαδέχο­ νταν η μια τη ν άλλη, συχνά μπροστά στα μά­ τια τω ν αξιω ματικώ ν το υς. Πολλοί πέθαναν καθ' οδόν από χολέρα και δυσ εντερία. Οι πε­ ριγραφές τη ς πορείας που έφθασαν α ρ γό τε­ ρα στη Δύση παρομοίαζαν τη μεταχείριση τω ν αιχμαλώτων με τη ν “Κόλαση" το υ Δάντη και το υ ς Τούρκους φ ρουρούς με τις ορδές του Τ ζένκις Χαν και το υ Ταμερλάνου. Η παράδοση του Κούτ ελ Αμάρα ήταν μεγα λύτερη σε κλίμακα από εκείν η του Γιορκτάουν που έκρινε το ν αμερικανικό Π όλεμο τη ς Ανεξαρτησίας. Α π ετέλεσ ε έναν από το υ ς ο δ υ νη ρ ό τερ ο υ ς κλονισμούς που υπέστη π οτέ ο β ρ ετα νικός λαός και προκάλεσε αλυσιδω τές αντιδράσ εις σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Το κόστος, σε ζωές, από τη ν πανω λεθρία το υ Κούτ ελ Αμάρα ή τα ν μεγά­ λο. Από το υ ς 2.592 Β ρετανούς σ τρατιώ τες που ο δηγήθηκα ν στην αιχμαλωσία οι 1,755 π έθαναν πριν από το τέ λ ο ς του πολέμου. Από το υ ς 10.486 Ινδούς χάθηκαν οι 3.063. Στον Τάουνσεντ οι Τούρκοι επ εφ ύλαξα ν μια ιδιότυπη "τιμητική φ ιλοξενία", περιορίζοντά ς το ν σε μια πολυτελή έπαυλη σε νησί έξω από τη ν Κωνσταντινούπολη για το υπό­ λοιπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Η στα­ διοδρομία του είχε καταστραφεί. Παρά τη ν ά νετη διαβίωση η μακρά αιχμαλωσία θα πρέ­

πει να ήταν, για έναν φιλόδοξο και υπερήφα­ νο αξιω ματικό όπως ο σερ Τσαρλς Τάουνσε­ ντ, ο δυ νη ρ ό τερ η από το ν θάνατο. Ηταν και αυτός ένα ακόμα θ ύμα τη ς σ υνηθισ μένης βρ ετα νικής π ρακτικής που δ εν σταμάτησε ο ύ τε κατά τη ν επ όμενη παγκόσμια σύρραξη και η οποία ή θ ε λ ε να θυσ ιάζονται άσκοπα ε ­ ξα ίρ ετο ι σ τρατηγοί και γενναία σ τρα τεύ μα ­ τα στα αρχικά στάδια ενός πολέμου, επειδή το υ ς α να τίθεντο εξω π ραγματικές αποστο­ λ ές χωρίς τα επαρκή μέσα, ενώ αργότερα άλλοι δ ιο ικη τές επ ετύγχαναν - δ ια θ έτο ν τα ς άφ θονα εφόδια, όπλα και ά νδρ ες - να κερδί­ σουν λαμπρή υστεροφημία. Ο Τάουνσεντ, ο Νίξον, ο Αϋλμερ, ο Γκόριντζ και ο Λ έηκ μπορεί να μην ήταν σ τρα τηγικές ιδιοφυίες, αλλά σίγουρα θα μπορούσαν να έχουν π ετύ χει πο­ λύ περισσότερα (και βέβαια να αποφύγουν το ό νειδος του Κούτ ε λ Αμάρα) αν δ ιέθ ετα ν τις δυνάμεις και το υλικό που υπαγόρευε ο ο ρ θ ό δ ο ξο ς σ τρατιω τικός σχεδιασμός. Από τα τέλη καλοκαιριού το υ 1916 οι β ρ ετα νικ ές ενισχύσεις άρχισαν να καταφ θά­ νουν στη Μεσοποταμία και η Βασόρα γέμισε από πυροβόλα, υλικό γεφ υρ οσ κευής, πλωτά μέσα, απ οθέματα φαρμάκων και αεροπλάνα. Η Βαγδάτη έπεσε τελικ ά στα χέρια το υ Β ρε­ τανού στρατηγού Μωντ στις 11 Μ αρτίου 1917, έναν χρόνο μ ετά τη ν παράδοση του Κούτ, όταν το Λονδίνο εν έπ λ εξε στην ε κ ­ σ τρατεία μια άριστα οπλισμένη δύναμη 166.000 ανδρών, απ οδεικνύοντας για μια α­ κόμα φορά ό τι δ εν μπορεί κάποιος να "κόβει δ ρό μο ” επ' άπειρον σε έναν πόλεμο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1)Α. Barker: THE NEGLECTED WAR: MESOPOTAMIA 1914-18. Faber & Faber. 1967. (2) M. Gilbert: ATLAS OF THE FIRST WORLD WAR, Oxford University Press. 1994. (3) R. Jones: KUT. "Military History Quarterly", Winter 1992. (4) J. Keegan: THE FIRST WORLD WAR. Knopf, 1999. (5) Sir B. Liddell Hart: HISTORY OF THE FIRST WORLD WAR, Papermac. 1997. (6) L. Mirouze: WORLD WAR I INFANTRY IN COLOUR PHOTOGRAPHS. Windrow & Greene. 1995. (7) W. Seymour: GREAT SIEGES OF HISTORY, Brassey's, 1991. (8) I. Westwell: WORLD WAR I DAY BY DAY. MBI, 2000 .

63

ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΙΤΟΤΕΡΟ ΓΝΩΣΤΕΣ ΕΠΙΤΕΛΙΚΕΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ Β 'Π Π ΠΟΥ ΑΠΟ ΔΙΔΟ ΝΤΑΙ ΣΤΟΝ ΤΣΩΡΤΣΙΛ ΗΤΑΝ Η ΔΗ Μ ΙΟ ΥΡΓΙΑ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΑΛΕΞΙΠΤΩΤΙΣΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΟΥΜΕΝΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΙΤ ΤΩΝ Α Ν Δ Ρ Ω Ν 01 ΟΠΟ ΙΟ Ι ΥΠΗΡΕΤΟΥΣΑΝ ΣΤΙΣ ΕΝΟΠΛΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ, Μ Ε ΣΚΟΠΟ ΝΑ «ΜΕΤΑΦΕΡΕΙ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΠΙΣΩ ΣΤΟΝ ΕΧΘΡΟ-, ΤΟΝ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟ ΤΟΥ 1941, ΕΠΤΑ Μ Ο ΛΙΣ Μ ΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΔΗΜ ΙΟ ΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ, 0 1 ΑΕΡΟΜΕΤΑΦΕΡΟΜΕΝΕΣ ΔΥΝΑΜ ΕΙΣ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ Α Ν Ε ΛΑΒΑΝ ΔΡΑΣΗ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ.

ο σώμα των Βρετανών αλεξιπτω τι­ στών γεννήθ ηκε στις 22 Ιουνίου 1940, την ημέρα που ο Τσώρτσιλ έδωσε ε ­ ντολή στον αρχηγό του Αυτοκρατορικού Γε κού Επιτελείου, στρατηγό Ισμαιη, για τη δη ουργία ενός σώματος από τουλάχιστον 5.000 άνδρες που θα εκπαιδεύονταν στην πτώση με αλεξίπτωτο. Πα τον σκοπό αυτό ιδρύθηκε στο αεροδρόμιο Ρίνγκγουαίη (το σημερινό διε­ θ νές αεροδρόμιο του Μάντσεστερ) το Central Landing Establishment. Επικεφαλής ορίσθηκε ο ταγματάρχης Τζων Ροκ, ένας δραστήριος και εφ ευρ ετικό ς αξιωματικός του Μηχανικού, ενώ για τη RAF ανέλαβε ο επισμηναγός Λιούις Στρέιντζ. Είχε ήδη αποφασισθεί ότι μία από τις νεοϊδρυθείσες μονάδες κομμάντο θα εκπαι­ δευόταν στην πτώση με αλεξίπτωτο και το Νο.2 (Parachute) Commando (1) παρουσιάσθηκε στο Ρίνγκγουαίη γι' αυτόν τον σκοπό. Παρά

Τ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ

«ΚΟΛΟΣΣΟΣ» 1 Σ Ω Τ Η Ρ Η Σ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗ. ρ

μ

*

v - HMiL,

Φ ω τογραφ ία που «Β λέπει» π ρος την Α να τολή. Σ το β ά θ ο ς φ α ίν ετα ι ο κύριος σ τό χ ο ς τω ν αλεξιπ τω τισ τώ ν. Η γέφ υρ α μ π ρ ο σ τά είν α ι α υ τή που κ α τε σ τρ ε ψ ε μ ε δική το υ π ρω τοβ ουλία ο Ν τη ν -Ν τρ ά μ ο ν τ (φ ω το γ ρ α φ ία το υ 1992).

i ii li

την έλλειψ η αεροσκαφών η RAF διέθεσ ε έξι α­ παρχαιωμένα βομβαρδιστικά ArmstrongWhitworth Whitley τα οποία μετατράπηκαν για να χρησιμοποιηθούν ως εκπαιδευτικά και σύ­ ντομα άρχισε η προσέλευση εθελοντώ ν από όλα τα όπλα και τα σώματα των Ενόπλων Δυ­ νάμεων. Στις 13 Ιουλίου 1940 έγινε η πρώτη πτώση με αλεξίπτωτο επάνω από το Τέιτον Παρκ του Νάτσφορντ (20 χιλιόμετρα από το Μάντσεστερ). Εκείνη τη ν εποχή πολύ λίγα ήταν γνω­ στά σχετικά με τον αλεξιπτωτισμό και τον εξο ­ πλισμό που απαιτούσε και οι τεχνικές που χρησιμοποιούντο ήταν κυρίως πειραματικές. Ωστόσο μέχρι το τέλο ς του 1940 400 περίπου άνδρες είχαν ολοκληρώσει επιτυχώς την εκ ­ παίδευση και ονομάσθηκαν αλεξιπτωτιστές. Στις 21 Νοεμβρίου η μονάδα άλλαξε την ονο­ μασία τη ς σε 11ο Τάγμα Ειδικής Αεροπορικής Υπηρεσίας (11th SAS Battalion) και ένα νέο Νο.2 Commando ιδρύθηκε γράφοντας τη δική του ι­ στορία. Εκτός των πτώσεων με αλεξίπτω το η εκ ­ παίδευση περιελάμβανε τέσσερις εβδομάδες ασκήσεων και έξι εβδομάδες στη Σχολή Κομμάντο στη Σκωτία. Ακολούθησαν π έντε μήνες εκπαίδευσης ρουτίνας, παρελάσεων και επι­ δείξεω ν σε υψηλόβαθμους αξιωματικούς και υπουργούς. Οι άνδρες του 11ου Τάγματος εί­ χαν δηλώσει συμμετοχή στη νέα μονάδα για να δουν δράση και πολλοί άρχισαν να δυσφορούν με τη μονοτονία της εκπαίδευσης. Οι πειραμα­ τισμοί με νέες τεχνικές, όσο απαραίτητοι και αν ήταν, άρχισαν να τους κουράζουν και πολ­ λοί ήταν εκείνοι που ζητούσαν να επιστρέψουν στις μονάδες τους. Ομως από τις αρχές του νέου έτου ς οι ανησυχίες των ανδρών στα­ μάτησαν. Στο Ρίνγκγουαίη άρχισε να διαδίδε­ ται μια φήμη ότι κάτι προετοιμαζόταν. Πράγμα­ τι ο διοικητής τη ς μονάδας, αντισυνταγματάρχης Τσαρλς Τζάκσον, συγκέντρωσε το Τάγμα και ζήτησε εθ ελο ν τές για μία «βαθιά εισχώρη­ ση» πίσω από τις εχθρικές γραμμές. Προσέθε­ σε μάλιστα ότι ήταν απίθανο να οργανωθεί οποιαδήποτε προσπάθεια για την αποχώρηση των ανδρών και ότι υπήρχε η πιθανότητα να θεω ρηθούν κατάσκοποι και να εκτελεσθούν. Ολοι όσοι ήταν παρόντες δήλωσαν συμμετοχή και για να επιλυθεί το πρόβλημα τη ς επιλογής ο επικεφαλής ζήτησε καθένας από τους επτά αξιωματικούς του (ήδη επ ιλεγέντες) να προ­ τείνει από π έντε άνδρες. Αρχηγός το υς ορί­ σθηκε ο ταγματάρχης Τρέβορ Πρίτσαρντ, υπο­ διοικητής του Τάγματος.

Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ Ο στόχος τη ς ομάδας του ταγματάρχη Πρίτσαρντ είχε υποδειχθεί στο Υπουργείο Αε­ ροπορίας τη ς Βρετανίας τον Ιούνιο του 1940 (με την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο) από μία κατασκευαστική εταιρία. Επρόκειτο για μία γέφυρα πάνω στον χείμαρρο Τρατζίνο (πε­ ρίπου στο μέσο της απόστασης Νάπολι-Μπάρι) με άνοιγμα περίπου 100 m και πλάτος 4 m. Αυ­ τή στηριζόταν σε τρία βάθρα, οι βάσεις των ο­ ποίων βρίσκονταν στην κοίτη του Τρατζίνο. Η ι­ διαιτερότητα της γέφυρας ήταν ότι αποτελούσε έναν κλειστό αγωγό νερού (οχετό) διατο-

Μ ο να δική φ ω το γρ α φ ία τω ν ανδρών τη ς X Δ ιμ ο ιρ ία ς κ α τά τη δ ιά ρ κεια τη ς εκ π α ίδ ευ σ ή ς το υ ς σ το Τέιτον Π αρ κ για την επ ιχείρ η σ η «Κ ολοσσός».

μής 2,5 χ 2,8 m. Ο οχετός ήταν τμήμα ενός ε­ κτεταμένου δικτύου ύδρευσης το οποίο διέ­ σχιζε τα νότια Απέννινα όρη μεταφ έροντας τη ν κύρια ποσότητα νερού για τα δύο εκατομ­ μύρια κατοίκους τη ς περιοχής και τις σημαντι­ κές ναυτικές βάσεις του Τάραντα, του Μπρίντιζι και του Μπάρι. Εάν αυτός ο δύσκολος στόχος καταστρεφόταν θα χρειαζόταν αρκε­ τό ς καιρός για να επισκευασθεί και η εξέλιξη θα είχε καταστροφικές συνέπειες στην ιταλι­ κή πολεμική προσπάθεια. Με τη ν έναρξη της ι­ ταλικής εκστρατείας εναντίον τη ς Ελλάδας ο στόχος απέκτησε μεγαλύτερη σημασία, αφού στα λιμάνια τη ς περιοχής επιβιβάζονταν στρα­ τεύμ α τα και εφόδια για το μέτωπο τη ς Αλβα­ νίας. Η επίθεση θα μπορούσε να θεω ρηθεί ως μία έμμεση βοήθεια προς τη μαχόμενη Ελλά­ δα. Στις 5 Δεκεμβρίου 1940, στη συνεδρίαση που έγινε στο Υπουργείο Αεροπορίας, κρίθηκε ότι η σπουδαιότητα του στόχου δικαιολογού­ σε μία προσπάθεια για τη ν καταστροφή του. Ομως αυτός ήταν ακατάλληλος για αεροπορι­ κή επίθεση. Βρισκόταν στην καρδιά της ορο­ σειράς των Απεννίνων, νοτιοδυτικά τη ς κορυ­ φής Μ όντε Βουλτούρε (ύψους 1.200 μέτρων) και νοτιότερα τη ς μικρής ορεινής κωμόπολης Καλίτρι. Στην κοιλάδα μεταξύ του αγωγού και του Καλίτρι έρ ρ εε προς τα ανατολικά ο ποτα­ μός Οφάντο, τα νερά του οποίου τροφ οδοτού­ σαν τον Τρατζίνο. Λόγω τη ς αδυναμίας της RAF την καταστροφή του αγωγού ανέλαβε η Διεύθυνση Ειδικών Επιχειρήσεων και στις 11 Ιανουαρίου 1941 εγκρίθηκε η διενέργεια της επιχείρησης «Κολοσσός». Σύμφωνα με το σχέδιο μία κατάλληλα εξο ­ πλισμένη ομάδα της νέας μονάδας αλεξιπτω­ τιστών θα έπ εφ τε στην περιοχή, χρησιμοποιώ­ ντας τη Μάλτα ως ορμητήριο. Για αντιπερι­ σπασμό θα γινόταν μία επιδρομή βομβαρδιστι­ κών στη Φότζια με στόχο τον σιδηροδρομικό σταθμό τη ς πόλης, ελπίζοντας ότι οι Ιταλοί θα θεωρήσουν τον τελευτα ίο ως στόχο όλων των αεροσκαφών. Μ ετά τη ν καταστροφή του στό­

χου οι αλεξιπτω τιστές θα κατευθύνονταν πε­ ζοί στη δυτική ακτή, όπου θα συναντούσαν ένα υποβρύχιο. Επρόκειτο για την πρώτη επι­ χείρηση αερομεταφερόμενω ν στρατευμάτων του Βρετανικού Στρατού. Παρά το επίσημο κί­ νητρο, που ήταν η στρατηγική σημασία του στόχου για τα μέτωπα τη ς Αλβανίας και της βόρειας Αφρικής, η επιδρομή αποτελούσε ένα πείραμα για το νέο σώμα. Η επιχείρηση θα έδι­ νε απαντήσεις για την ετοιμ ότη τα των α λεξι­ πτωτιστών, την καταλληλότητα του εξοπλι­ σμού τους, τη δυνατότητα τη ς RAF να τους μεταφ έρει στο ακριβές σημείο κλπ. Ταυτόχρο­ να ήταν και μία άσκηση προπαγάνδας απευθυ­ νόμενη στο εσωτερικό και στο εξω τερικό της χώρας. Στο εσωτερικό πολλοί ήταν εκείνοι που αμφισβητούσαν τη ν αναγκαιότητα και την αποτελεσ ματικότητα του νεοϊδρυθέντος σώμα­ τος. Στο εξω τερικό η επιδρομή θα έδειχνε ότι, η Βρετανία, παρά τη δυσμενή στρατιωτική τη ς θέση, μπορούσε να φ έρ ει σε πέρας επ ιθετικές ενέργειες. Επτά αξιωματικοί και 31 υπαξιωματικοί και οπλίτες επιλέχθηκαν για τη ν επιχείρηση (επι­ πλέον ένας αξιωματικός και δύο άνδρες θα εκ ­ παιδεύονταν ως αντικαταστάτες), συνιστώντας το «X Troop, 11 SAS», υπό το ν ταγματάρ­ χη Πρίτσαρντ. Η δύναμη κάλυψης χωρίσθηκε σε τρία τμήματα υπό το ν λοχαγό Κρίστοφερ Λη, τον υπολοχαγό Αντονυ Ν την-Ντράμοντ και τον ανθυπολοχαγό Αρθουρ Τζάουιτ αντίστοι­ χα. Οι άνδρες του Μηχανικού είχαν τε θ ε ί υπό τις διαταγές του λοχαγού Γκέρυ Ντέιλυ και του ανθυπολοχαγού Τζωρτζ Πέιτερσον. Μαζί ακολούθησαν και τρ εις διερμηνείς: ο σμηνα­ γός Ραλφ Λάκυ και δύο Ιταλοί, οι Νίκολ Νάστρι και Φορτουνάτο Πίκι. Για να προστατευθούν οι τελευτα ίοι σε περίπτωση αιχμαλωσίας τους έ­ λαβαν νέες τα υ τό τητες: ο Νάστρι ονομάσθηκε Τζων Τρίσταν και ο Πίκι παρουσιάσθηκε ως Πιερ Ντυπόν, μέλος των Ελεύθερω ν Γάλλων. Η εντατική εκπαίδευση διήρκεσε έξι εβδο­ μάδες και γινόταν ημέρα και νύκτα. Περιελάμβανε δρόμους π έντε χιλιομέτρων τροχάδην,

65 ■■■

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

66

■*

Ο 30χρονος τα γ μ α τά ρ χ η ς Τρέβορ Π ρ ίτσ α ρ ν τ, δ ιο ικ η τή ς τη ς X Δ ιμ ο ιρ ία ς , τη ν επ οχή που υ π η ρ ετο ύ σ ε σ τη ν Ινδία μ ε το Σ ύ ν τα γ μ α R oyal Welch Fusiliers.

Ο Α ντονυ Ν τη ν -Ν τρ ά μ ο ν τ, μ ό νιμο ς α ξιω μ α τικ ό ς τω ν Δ ια β ιβ ά σ εω ν, α π ο σ τ ρ α τε ύ τη κ ε μ ε το ν β α θ μ ό το υ υπ ο σ τρ α τή γο υ .

ημίωρα ασκήσεων για τη βελτίωση τη ς φυσι­ κής κατάστασης, πορείες 24 km με πλήρη ε­ ξάρτυση και όλο το ν εξοπλισμό, θολές, μαθή­ ματα σύμπτυξης και διαφυγής, νυκτερινές πτώσεις με αλεξίπτωτα κλπ. Οι άνδρες του Μηχανικού εξασκήθηκαν εντατικά στην τοπο­ θέτηση 500 kg εκρηκτικών στα Βάθρα ενός ο­ μοιώματος του στόχου που κατασκευάσθηκε σε φυσικό μ έγεθος στο Τέιτον Παρκ. Προετοιμασίες γίνονταν και για το αερο­ πορικό σκέλος τη ς επιχείρησης υπό τον σμήναρχο Νάιτζελ Νόρμαν, που ανέλαβε τον επιχειρησιακό έλεγχο της επιδρομής. Στις 15 Ιανουαρίου έφθασε στο Ρίνγκγουαίη ο αντισμή­ ναρχος Τέιτ για να αναλάΒει αεροπορικός διοι­ κητής τη ς επιδρομής. Μαζί έφθασαν οκτώ αε­ ροσκάφη Whitley V τη ς 78ης Μοίρας και πληρώματα από την 51η και την 78η Μοίρα. Στις λίγες ημέρες που διέθεταν πριν από την επιδρομή οι άνδρες τη ς RAF (οι οποίοι προέρ­ χονταν από μοίρες Βομβαρδιστικών) έπρεπε να εκπαιδευτούν στη ρίψη των αλεξιπτωτι­ στών και των κιβωτίων που μετέφ εραν το ν ε­ ξοπλισμό τους. Τα αεροσκάφη που θα μ ετέ φ ε ­ ραν τους αλεξιπτω τιστές θα επάνδρωναν άν­ δρες τη ς 51ης Μοίρας, ενώ τα άλλα δύο αερο­ σκάφη άνδρες τη ς 78ης Μοίρας, οι οποίοι εί­ χαν ήδη εμπειρία σε νυκτερινούς βομβαρδι­ σμούς. Οι προετοιμασίες που έπρεπε να γίνουν στη Μάλτα για το τελευτα ίο σκέλος τη ς επιχεί­ ρησης ανατέθηκαν στον υπολοχαγό ΝτηνΝτράμοντ. Η πτήση του επρόκειτο να γίνει στις 24 Ιανουαρίου, αλλά λόγω τη ς κακοκαι­ ρίας που επικρατούσε αυτός έμεινε επί επτά η μέρες καθηλωμένος στο Πλύμουθ μέχρι να απογειωθεί και τελικά προσγειώθηκε στο μι­ κρό νησί οκτώ η μέρες πριν από την κύρια δύ­ ναμη. Την ημέρα που ο Ν την-Ντράμοντ μ ε τέ ­ φ ερε τις διαταγές στις μονάδες τη ς Μάλτας

(την 1η Φεβρουάριου), στο Τέιτον Παρκ έγινε μία τελική δοκιμή με πτώση των αλεξιπτω τι­ στών στο ομοίωμα του υδραγωγού. Ενας δυνα­ τό ς άνεμος και η συννεφιασμένη νύκτα συνέ­ βαλαν στην αποτυχία τη ς ρίψης. Τα μισά αερο­ σκάφη δεν βρήκαν το ν στόχο τους και αρκετοί άνδρες βρέθηκαν να αιωρούνται από τα α λεξί­ πτωτά τους στα δένδρα μέχρις ότου διασώθη­ καν από την τοπική Πυροσβεστική Υπηρεσία. Για τους υπόλοιπους η πτώση δεν ήταν ευκο ­ λότερη. Σύρθηκαν στο έδαφος για πολλά μέ­ τρα πριν καταφέρουν να αποδεσμευτούν από τα αλεξίπτωτά τους και κατέληξαν να “καταδιώκουν" τα κιβώτια με τα εφόδια που παρέσερνε ο άνεμος. Αγνοώντας τις δυσκο­ λίες την επομένη, 2 Φεβρουάριου, τα οκτώ Whitley π έταξαν ως τη Βάση Μίλντεναλ του Σάφολκ, όπου δύο η μέρες αργότερα κατέφθασε ένα λεω φορείο με τους άνδρες τη ς X Διμοι­ ρίας. Στις 7 Φεβρουάριου όλα ήταν έτοιμα. Ο ναύαρχος σερ Ρότζερ Κης, επικεφαλής των Ει­ δικών Επιχειρήσεων, επισκέφθηκε τους άν­ δρες - αλεξιπτω τιστές και αεροπόρους - και τους ευχήθηκε καλή τύχη. Τα οκτώ αεροσκά­ φη με το φορτίο το υς απογειώθηκαν στις 22.00 και μετά από μία επική νυκτερινή πτήση 2.253 km, το μεγαλύτερο μέρος τη ς οποίας έγινε επάνω από τη ν κατεχόμενη Γαλλία, έφ θα­ σαν στη Μάλτα και προσγειώθηκαν στο αερο­ δρόμιο της Λούκα στις 09.00 της επομένης. Ο Ν την-Ντράμοντ είχε προετοιμάσει το ναυτικό νοσοκομείο του Λαζαρέτο για να καταλύσουν οι άνδρες και είχε συγκεντρώσει τα εκρηκτικά και τα άλλα εφόδια που ήταν απαραίτητα για τη ν αποστολή. Για τη ν επιστροφή τη ς X Διμοιρίας το Ναυ­ αρχείο δ ιέτα ξε το υποβρύχιο «Triumph», υπό τον πλωτάρχη Ουίλιαμ Γουντς, να παραμείνει στις εκβολές του ποταμού Σ έλε όλη τη νύκτα

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

τη ς 15/16 Φεβρουάριου, δίδοντας στους α λεξι­ πτωτιστές π έντε η μέρες πεζοπορίας για να φθάσουν στο σημείο της συνάντησης. Ο χρό­ νος θεω ρήθηκε επαρκής: αν και το έδαφος ή­ ταν ορεινό, η απόσταση δεν ήταν μεγαλύτερη από 100 km. Σε περίπτωση που κάποιος δεν έ ­ φθανε στο σημείο της συνάντησης το υποβρύ­ χιο θα επέστρεφε τρ εις νύκτες αργότερα, δί­ δοντας στους αλεξιπτω τιστές μια ακόμη ευ­ καιρία. Στις 9 Φεβρουάριου, πριν από το τε λ ε υ ­ ταίο σκέλος του ταξιδιού προς τον στόχο, η ο­ μάδα δ έχθη κε άλλον έναν επισκέπτη, τον κυ­ βερνήτη της Μάλτας, στρατηγό σερ Ουίλιαμ Ντόμπι, ο οποίος έδωσε τις δικές του ευχές για τη ν επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος. Ο­ μως το μεγαλύτερο «δώρο» που δέχθηκαν οι αλεξιπτω τιστές εκείνο το πρωί προήλθε από έ­ ναν χαμηλόβαθμο αεροπόρο. Ο υποσμηναγός Αντριαν Ουορμπάρτον (ένας από τους Βρετα­ νούς πρωτοπόρους της αναγνώρισης από αέρος) π έταξε με ένα αεροσκάφος Glen Martin σε ύψος 7.300 m και φωτογράφησε όχι μόνο την περιοχή του στόχου, αλλά και μια πλήρη λωρί­ δα εδάφους από τον στόχο ως την ακτή. Μέχρι τό τε η μόνη διαθέσιμη φωτογραφία ήταν κά­ ποιο που χρονολογείτο από το 1928 και έδ ει­ χνε το ν αγωγό υπό κατασκευή. Προς ικανοποί­ ηση όλων η εξέταση των αεροφωτογραφιών έ ­ δ ειξε ό τι η ζώνη ρίψης ήταν κατάλληλη και ότι δεν υπήρχαν αμυντικά έργα ή άλλη ένδειξη περί τη ς παρουσίας του εχθρού. Ωστόσο δεν έλειψ ε και μία δυσάρεστη έκπληξη: στο χιονι­ σμένο έδαφος φαινόταν καθαρά ότι υπήρχαν δύο αγωγοί διαφορετικού μεγέθους σε από­ σταση 230 m μεταξύ τους. Αποφασίσθηκε ότι το μεγαλύτερο θα ήταν ο στόχος. Στην τελευτα ία ενημέρωση, που έγινε στις 4.00 τα ξημερώ ματα τη ς 10ης Φεβρουάρι­ ου, για πρώτη φορά οι άνδρες άκουσαν την περιοχή όπου Βρισκόταν ο στόχος τους. Μέχρι τό τε πίστευαν ότι προορισμός τους ήταν η Α­ βησσυνία και η ικανοποίηση που αισθάνθηκαν με τη ν ιδέα ότι θα επιτεθούν στην καρδιά της Ιταλίας ήταν απερίγραπτη. Για το σχέδιο τη ς α­ ποχώρησης ενήμεροι ήταν μόνο οι αξιωματι­ κοί: η δύναμη θα χωριζόταν σε μικρότερες ο­ μάδες οι οποίες θα πορεύονταν ανεξάρτητα και θα συναντώντο π έντε η μέρες αργότερα στην ακτή. Τα σήματα επικοινωνίας με το υπο­ βρύχιο ήταν καθορισμένα, αλλά η διαδρομή που θα ακολουθούσε κάθε ομάδα θα αποφασιζόταν από τον επικεφαλής της. Τα έξι Whitley θα μετέφ εραν έξι αλεξιπτω­ τισ τές το καθένα και από τέσσερα ως έξι κιβώ­ τια με όπλα (οπλοπολυβόλα Bren και υποπολυβόλα Thompson), εκρηκτικά, πτυσσόμενες κλί­ μακες, τρόφιμα κ.ά. Επιπρόσθετα τα αεροσκά­ φη θα μ ετέφ ερα ν και από μία βόμβα των 110 kg, ενώ τα δύο Βομβαρδιστικά του αντιπερι­ σπασμού θα έφεραν δύο βόμβες των 220 kg και έξι των 110 kg με στόχο το ν σιδηροδρομικό σταθμό στη Φότζια. Το πρώτο αεροσκάφος θα πραγματοποιούσε τη ρίψη των αλεξιπτωτι­ στών στις 21.30 ακολουθούμενο ανά έξι λεπτά από τα υπόλοιπα. Κατόπιν τα έξι Whitley θα κατευθύνοντα ν προς τη Φότζια για να συμμετάσχουν στην παραπλάνηση των Ιταλών.

πρώτος αλεξιπτωτι­ στής έπεσε, ακολού­ θησαν ο δεύτερος, ο τρίτος, κατόπιν τα τέσσερα κιβώτια και τελικά οι τελευταίοι τρ εις άνδρες. Το ύ­ ψος πτήσης επάνω από τη ν κοιλάδα ή­ ταν 120 m, παρέχο­ ντας μόλις 15 δ ευ τε­ ρόλεπτα στους αλε­ ξιπτω τιστές πριν πα­ τήσουν στη γη. Από Η π εριοχή το υ σ τό χ ο υ τη ς επ ιχείρ η σ η ς «Κ ολοσσός» σ ε ν εώ τερ η ψηλά ο υπολοχαγός φ ω το γ ρ α φ ία . Η π ρ ο σ έγγισ η τω ν α ερο σ κα φ ώ ν έγ ιν ε από τη ν ορ ο σ ειρ ά Ντην-Ντράμοντ ανα­ σ το β ά θ ο ς α ρ ισ τερ ά , σ τη ν π λα γιά τη ς οπ οίας β ρ ίσ κ ετα ι η κωμόπολη γνώρισε τον αγωγό, Κ α λ ίτρ ι. Τον Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο το υ 1941 η π εριοχή ή τα ν χ ιο ν ισ μ ένη , τα βουνά και τα ρυά­ κ α θ ισ τώ ν τα ς τη ν κίνηση μ ε τα ξ ύ τω ν λόφω ν α κόμα δ υ σ κ ο λό τερ η . κια που ξεχώριζαν κά­ τω από την πανσέληνο, όπως ακριβώς τα είχε δει στις αεροφωτογραφίες. Ο Ν την-Ντράμοντ έπεσε μόλις 90 m από το κανάλι. Τέσσερις από τους άνδρες του έπεσαν κοντά του και ανταλλάσσοντας τα συνθηματι­ κά «Χάιλ Χίτλερ» και «Βίβα Ντούτσε» γρήγορα συγκεντρώ θηκαν και εξοπλίσθηκαν με τα Ενα από τα οκ τώ W hitley 1/π ο υ έλ α β α ν Thompson ενός κιβωτίου που προσγειώθηκε μ έρ ο ς σ τη ν επ ιχείρ η σ η «Κ ολοσσός». Το κοντά τους. Χωρίς να το γνωρίζουν ο έκτος σ υ γ κ εκ ρ ιμ έν ο α ερ ο σ κ ά φ ο ς (F Y -E )μ ε τ έ φ ε ρ ε τη ς ομάδας, υποδεκανέας Χάρυ Μπώλτερ, εί­ την ομ ά δ α το υ α νθυ π ο λ ο χα γο ύ Π έπ ερ σ ο ν. χε πέσει επάνω σε ογκόλιθους στην άλλη πλευρά του Τρατζίνο και είχε σπάσει τον α­ στράγαλό του. Ο Ν την-Ντράμοντ δεν έχασε ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ καιρό και χώρισε την ομάδα του στα δύο. Δύο Στις 17.00 τη ς 10ης Φεθρουαρίου οι αλεξι­ άνδρες κατευθύνθηκαν προς τις καλύβες που πτωτιστές επιβιβάσθηκαν στα αεροσκάφη και βρίσκονταν στη ζώνη ρίψης και οι άλλοι δύο έπειτα από 40 λεπτά απογειώνονταν τα τρία προς τις αγροικίες στην άλλη πλευρά του Τρα­ πρώτα Whitley με τη δύναμη κάλυψης. Δέκα λ ε ­ τζίνο, περίπου 140 m μακριά. Ο υπολοχαγός θα πτά αργότερα ακολούθησαν τα δύο βομβαρδι­ το υς περίμενε στο κανάλι. Σε λίγο οι δύο ομά­ στικά και στις 18.04 τα δύο από τα τρία αερο­ δες είχαν συγκεντρώσει όσους Ιταλούς είχαν σκάφη που μ ετέφ ερα ν την ομάδα του Μηχανι­ βρει. Ηταν όλοι τους πολίτες, εκτό ς από έναν κού. Το τρίτο αεροσκάφος, αυτό του λοχαγού ένστολο στρατιώτη που βρήκε ο λοχίας ΑρΝτέιλυ, απογειώθηκε με καθυστέρηση. Ενας θουρ Λόουλυ σε μια από τις αγροικίες. Ο Ιτα­ από τους άνδρες δήλωσε ασθένεια και ο Ν τέι­ λός προσπάθησε να φθάσει το όπλο του αλλά λυ τον διέτα ξε να αποβιβασθεί. Ηταν πια αργά ο Λόουλυ ήταν ταχύτερος. Αρπαξε το όπλο και για να ειδοποιηθεί ο εφεδρικός και στις 18.17 με το ν τόνο τη ς φωνής του άφησε να εννοηθεί το αεροσκάφος απογειώθηκε με π έντε άν­ ότι δεν θα ανεχόταν άλλη παρόμοια προσπά­ δρες. Εκτός από λίγα πυρά αντιαεροπορικών θεια. Οταν συγκεντρώ θηκαν όλοι στο κανάλι επάνω από τη Σικελία η πτήση ήταν αδιατάρα- ήταν ήδη 22.00, αλλά ο Ν την-Ντράμοντ δεν εί­ κτη. Τα αεροσκάφη πέταξαν πάνω από τη ν ιτα­ χε καμία πληροφορία για τα υπόλοιπα αερο­ λική ακτή σε ύψος 3.000 m με θαυμάσιο καιρό σκάφη. Ισως είχαν χάσει τον προσανατολισμό και αρκετά καλή ορατότητα κάτω από το έντο ­ τους και η δική του ομάδα ήταν η μόνη που κανο φεγγαρόφωτο. Επάνω από την περιοχή του τάφ ερ ε να φθάσει στον στόχο. Ομως στις στόχου ο αγωγός ξεχώριζε μεταξύ των χιονο- 22.15 ακούσθηκε ο βόμβος αεροσκαφών που σκεπασμένων οροσειρών των Απεννίνων. πλησίαζαν. Η διάθεση των Βρετανών στο έδα­ Πρώτο έφθασε στη ζώνη ρίψης το αερο­ φος άλλαξε μόλις είδαν τα αεροσκάφη να περ­ σκάφος αρ. 3, που μ ετέφ ερ ε την ομάδα του υ- νούν από πάνω τους και τους συναδέλφους πολοχαγού Ντην-Ντράμοντ. Με τη ν πρώτη ει­ τους να ταλαντεύονται κάτω από λευκά α λεξί­ δοποίηση για «15 λεπτά ως τον στόχο» οι άν­ πτωτα. Το θέαμα δεν θα το ξεχνούσαν ο ύτε οι δρες άρχισαν τη ν προετοιμασία και περίμεναν. Ιταλοί, ο ύτε τα παιδιά τους που φώναζαν συνεΞαφνικά ο υπολοχαγός Μπρους Ουίλιαμς, που παρμένα «Angeli! Angeli!». Τα άλλα αεροσκάφη τα ξίδ ευ ε ως παρατηρητής, πλησίασε από την στην προσπάθειά τους να αποφύγουν τα α­ ουρά του αεροσκάφους φωνάζοντας ότι έ ­ ντιαεροπορικά επάνω από τη Σικελία είχαν αλ­ χουν λιγότερο από ένα λεπτό ως τη ζώνη ρί­ λάξει πορεία, με αποτέλεσμα τη ν καθυστερη­ ψης. Μέσα σε ένα πανδαιμόνιο οι άνδρες έλα­ μένη τους εμφάνιση. βαν θέση γύρω από τη θυρίδα εξόδου στο δά­ Το αεροσκάφος αρ. 1 του αντισμήναρχου πεδο τη ς καμπίνας. Οταν το αεροσκάφος πέ- Τέιτ έφθασε επάνω από τον στόχο με το ν ταγ­ ρασε σε ύψος 30 ππ από το ορεινό χωριό Καλί- ματάρχη Πρίτσαρντ και την ομάδα του. Ολοι έ­ τρι άναψε το κόκκινο φως και π έντε δ ευ τερ ό ­ πεσαν 1.500 m μακριά από τον στόχο, ενώ το λεπτα αργότερα το πράσινο. Ηταν 17.42. Ο κιβώτιο με τα Thompson δεν έπεσε από το αε­

ροσκάφος, πιθανώς λόγω σχηματισμού πάγου στον μηχανισμό από τη χαμηλή θερμοκρασία. Μόλις ένας από τους άνδρες, που είχε πέσει ε ­ πάνω σε ένα ψηλό δένδρο, μπόρεσε να απε­ λευθερω θεί, η ομάδα κα τευ θύ νθη κε προς τον αγωγό. Στο μεταξύ στον αέρα ο αντισμήναρ­ χος Τέιτ πετούσε διαγράφοντας κύκλους και κατευθύνοντας τα υπόλοιπα αεροσκάφη. Το ε ­ πόμενο αεροσκάφος ήταν το αρ. 2, που μ ετέ ­ φ ερ ε την ομάδα του υπολοχαγού Τζάουιτ. Πρώτος στη θυρίδα εξόδου ήταν σ λοχίας Πέρσυ Κλήμεντς, που άφησε το ν εαυτό του ε­ λεύ θερ ο μόλις το κόκκινο ενδεικτικό φως έγινε πράσινο. Αμέσως είδε το φως να γίνεται πά­ λι κόκκινο και το αεροσκάφος άρχισε απότομη ανοδική πορεία για να αποφύγει ένα ανάχωμα. Οι υπόλοιποι συγκρότησαν τον λοχία, ο οποίος παρέμεινε για π έντε ατελείω τα λεπτά μισός έξω - μισός μέσα στο αεροσκάφος καθώς αυτό συμπλήρωνε έναν κύκλο για να βρεθεί πάλι ε­ πάνω από τη ζώνη ρίψης. Τελικά όλοι έπεσαν στο προκαθορισμένο σημείο, εκτό ς από το κι­ βώτιο με τα όπλα. Το αεροσκάφος αρ. 5 που α­ κολουθούσε μ ετέφ ερ ε το ν υπολοχαγό Πέιτερσον και π έντε από τους άνδρες του Μηχανι­ κού. Μ ετά την πτώση τριών ανδρών ο υπολοχαγός πίεσε το κουμπί απελευθέρωσης των κι­ βωτίων, αλλά δεν φάνηκε να συνέβη κάτι. Α μέ­ σως έσπευσε να διατάξει τους άλλους δύο να πέσουν και ο ίδιος κτύπησε με δύναμη το κου­ μπί χωρίς αποτέλεσμα. Οσο ο χρόνος περνού­ σε τόσο το αεροσκάφος απομακρυνόταν από τη ζώνη ρίψης, γι’ αυτό ακολούθησε αμέσως τους άνδρες του. Ενας από αυτούς, ο .υποδε­ κανέας Νταγκ Τζόουνς, μόλις που κατάφερε να αποφύγει μία συστάδα δένδρων π έφ τοντας στα νερά του ποταμού Τρατζίνο. Πότε περπα­ τώντας, πότε κολυμπώντας και παρά το βάρος του βρεγμένου αλεξιπτώτου στους ώμους του κατάφερε να βγει από το νερό. Ο πιλότος του αεροσκάφους πέρασε άλλες π έντε φορές ε ­ πάνω από το σημείο ρίψης, ώσπου να καταφέ­ ρει να ρίξει τα έξι κιβώτια. Ο λοχίας Εντουαρντ Ντιούρι και π έντε ακόμα άνδρες του Μηχανι­ κού που μ ετέφ ερ ε το αεροσκάφος αρ. 6 είχαν ομαλή πτώση και ως τις 22.45 οι αλεξιπτωτι­ στές από τα π έντε αεροσκάφη βρίσκονταν στο έδαφος. Ομως το αεροσκάφος αρ. 4 δεν είχε εμφανισθεί. Ο πιλότος του πέρασε την ι­ ταλική ακτή από λάθος σημείο και ακολούθη­ σε άλλον ποταμό προσπαθώντας μάταια να συναντήσει τον στόχο. Τελικά έφθασε στις α­ κτές της Αδριατικής και πραγματοποίησε στροφή 180 μοιρών για το εσωτερικό τη ς χώ­ ρας. Εντόπισε τον στόχο κατά τις 23.15, αλλά έριξε τους αλεξιπτω τιστές του λοχαγού Ν τέι­ λυ 3 km βορειοανατολικά, στην επόμενη κοι­ λάδα, πολύ μακριά για να μπορέσουν να συνει­ σφέρουν στην επιχείρηση. Η απώλεια ήταν ση­ μαντική, όχι τόσο επειδή ο Ντέιλυ ήταν επικε­ φαλής του Μηχανικού, όσο για το ότι κανένα από τα π έντε κιβώτια των εκρηκτικών δεν έπε­ σε στο έδαφος. Στο μεταξύ οι άνδρες είχαν αρχίσει να συ­ γκεντρώ νονται γύρω από τη γέφυρα, μαζί και ο τραυματισμένος Μπώλτερ που βρέθηκε να σέρνεται με κόπο προς τον υδραγωγό. Αφού τον έσυραν σε μία πλαγιά καλυμμένη με χόρ­ τα, ακολουθώντας τις διαταγές τους κατά

67

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

Ο α νβυπ ολο χαγός Τζω ρ τζ Π έιτερ σ ο ν μ π ρ ο σ τά από ένα W hitley σ τη Μ ά λ τα το ν Φ εβ ρ ο υ ά ρ ιο το υ 1941.

68 ■■■

γράμμα, τον άφησαν μόνο του. Οταν ο Πρί­ τσαρντ έφθασε στο κανάλι ενημερώ θηκε από τον Ν την-Ντράμοντ για την κατάσταση και το σχέδιο τέθ η κ ε σε εφαρμογή. Η ομάδα του Λη πήρε αμυντικές θέσ εις στις δύο π λευρές του καναλιού, η ομάδα του Τζάουιτ διέσχισε τον Τρατζίνο και έλαβε θέσ εις στην απέναντι πλα­ γιά και η ομάδα του Ν την-Ντράμοντ πήρε θ έ ­ ση στο μονοπάτι που οδηγούσε προς τις α­ γροικίες. Ο Πρίτσαρντ διέτα ξε τους άνδρες του Μηχανικού να συγκεντρώσουν τα κιβώτια, που ήταν διασκορπισμένα σε μεγάλη έκταση και πολλά από τα μικρά φώτα εντοπισμού που δ ιέθετα ν είχαν σβήσει. Αντιλήφθηκε ότι η με­ ταφορά τους θα ήταν μία εξαντλητική και ιδι­ αίτερα χρονοβόρα εργασία για τους άνδρες του, γΓ αυτό αποφάσισε ότι οι αιχμάλωτοί του θα έπρεπε να προσφέρουν τη βοήθειά τους. Οι Ιταλοί ήταν κλειδωμένοι σε μία από τις α­ γροικίες και όταν οι διερμηνείς το ύς μ ετέ φ ε ­ ραν τη διαταγή έδειξα ν πολύ πρόθυμοι να βοηθήσουν. Στην περιοχή τους δ εν είχε συμβεί τίποτα αξιόλογο και αυτή ήταν μία ευκαι­ ρία για να έχουν κάτι να διηγούνται σε όλη τους τη ζωή. Σύντομα οι άνδρες αιχμάλωτοι άρχισαν να «κτενίζουν» τις γύρω πλαγιές, πά­ ντα υπό το προσεκτικό βλέμμα των αλεξιπτω­ τιστών. Είναι πραγματική ειρωνία το ότι το κα­ θεστώ ς του Μουσολίνι επιβράβευσε πολλούς από αυτούς για τη «γενναία συμπεριφορά τους εν όψει του εχθρού». Μέχρι στιγμής η νύκτα είχε κυλήσει ήσυ­ χα, εκτός από το περιστασιακό γαύγισμα κά­ ποιου σκύλου από τις γύρω αγροικίες. Ομως η ηρεμία δεν θα διαρκούσε πολύ. Ξαφνικά οι φρουροί τέντωσαν τα αυτιά τους. Από τη ν κα­ τεύθυνση του ορεινού χωριού Καλίτρι εμφανί­ σθηκε μία φιγούρα σε ποδήλατο που πλησίαζε γρήγορα. Ο Ντην-Ντράμοντ επ ιτέθηκε αιφνι­ διαστικά και πριν ο άγνωστος άνδρας μπορέ­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

σει να αντιδράσει βρέθηκε κρατούμενος. Η­ ταν ο υπεύθυνος του τοπικού σιδηροδρομι­ κού σταθμού και μόνη του έννοια ήταν ότι θα έχανε τη δουλειά του εάν απούσιαζε από τη θέση του. Μόλις ο Ν την-Ντράμοντ τού υποσχέθηκε μία βεβαίωση στην οποία θα ήταν εμ­ φανής ο λόγος τη ς απουσίας του ο ευτυχής Ιταλός προσχώρησε στην ομάδα των συμπα­ τριωτών του που μετέφ εραν τα κιβώτια. Λόγω της απουσίας του Ντέιλυ τη ν κατα­ στροφή του οχετού ανέλαβε ο Πέιτερσον με τους εναπομείναντες άνδρες του Μηχανικού. Μ ε μία γρήγορη επισκόπηση τη ς γέφυρας είδε ότι ήταν παρόμοια με το ομοίωμα που είχε με­ λετήσει, με τη διαφορά ό τι ο κεντρικός πυλώ­ νας στήριξης δεν ήταν τόσο κοντός όσο πί­ στευαν. Ωστόσο αυτή δεν ήταν η μόνη ανησυ­ χία του. Από λεπ τομέρειες που είχε δώσει μία βρετανική εταιρία κατασκευών είχε οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι το κανάλι ήταν κατασκευ­ ασμένο από τούβλα. Εξετάζοντας τις αεροφω­ τογραφίες στη Μάλτα ο Πέιτερσον είχε φοβη­ θ εί ό τι επρόκειτο για υλικό μεγαλύτερης αντο­ χής. Μ ε ένα κοπίδι και ένα σφυρί πλησίασε ένα από τα βάθρα και έσπασε ένα τμήμα τη ς επι­ φάνειας. Ηταν κατασκευασμένη από ενισχυμένο σκυρόδεμα. Ενα άλλο πρόβλημα που θα έπρεπε να αντιμετωπισθεί ήταν η απώλεια πολλών κιβωτίων με εκρηκτικά. Δ εν είχε στα­ θ εί δυνατή η ανεύρεση και των 15 που έπεσαν στο έδαφος, με αποτέλεσμα από τα αναμενό­ μενα εκρηκτικά βάρους 1.015 kg (συμπεριλαμ­ βανομένων των π έντε στο αεροσκάφος του Ντέιλυ) να συγκεντρω θούν μόλις 360 kg. Είχε σχεδιασθεί η ανατίναξη των δύο βάθρων της γέφυρας και τη ς ακραίας βάσης στήριξης, αλ­ λά ο Πέιτερσον υπολόγισε ότι τα εκρηκτικά που δ ιέθ ετε ήταν αρκετά μόνο για ένα βάθρο. Επέλεξε αυτό τη ς δυτικής άκρης του καναλι­ ού, που ήταν εύκολα προσβάσιμο από το μο­ νοπάτι, ώστε τα εκρηκτικά να μεταφ ερθούν εύκολα και γρήγορα. Υπολόγισε να τοπ οθετη­ θούν 290 kg στο βάθρο και τα υπόλοιπα στη βάση στήριξης. Οι 12 άνδρες του Μηχανικού άρχισαν τη ν εργασία τους χρησιμοποιώντας δύο πτυσσόμενες κλίμακες που το υς διευκό­ λυναν στην τοποθέτηση των εκρηκτικών. Στα χιτώνιά τους μ ετέφ ερα ν μεταλλικά κουτιά επενδεδυμένα με βαμβακερό ύφασμα, μέσα στα οποία βρίσκονταν οι πυροκροτητές. Τοπο­ θέτησαν τους πυροκροτητές και συνέδεσαν τα μακριά φυτίλια. Νωρίτερα ο Ντην-Ντράμοντ είχε ανακαλύ­ ψει μία μικρή τσ ιμεντένια γέφυρα που συνέ­ δ εε τις δύο πλευρές του ποταμού Τζινέστρα, παραπόταμου του Τρατζίνο. Βρισκόταν περί­ που 120 m από το κανάλι και αποτελούσε συνέ­ χεια του μονοπατιού που οδηγούσε προς τις α­ γροικίες. Ο Ντην-Ντράμοντ υπέθεσε ότι η κα­ ταστροφή τη ς θα καθυστερούσε τη ν επι­ σκευή του καναλιού. Γι' αυτό αφού εξασφάλι­ σε αρκετά εκρηκτικά για το ν κύριο στόχο στα­ μάτησε το ν τελευτα ίο Ιταλό που μ ετέφ ερ ε στους ώμους του δύο κιβώτια των 18 kg και δ ιέτα ξε το ν υποδεκανέα Ρόμπερτ Ουώτσον και το ν στρατιώτη Αλαν Ρος να τοποθετήσουν αυτά τα εκρηκτικά στη μικρή γέφυρα. Επίσης έσ τειλε μήνυμα στον Πρίτσαρντ ότι θα ανατί­ ναζε τη γέφυρα μόλις άκουγε τη ν έκρηξη από

το ν κύριο στόχο τους. Εκείνη τη στιγμή σήμανε άλλος ένας συ­ ναγερμός. Ο βόμβος αεροσκάφους που πλη­ σίαζε έκανε τους πάντες να κοιτάξουν προς το ν ουρανό. Ενα βομβαρδιστικό φάνηκε καθα­ ρά να περνά από επάνω τους, αλλά σε τέτοιο ύψος που τους ήταν αδύνατο να διακρίνουν αν ήταν ιταλικό, γερμανικό ή ένα από τα δικά τους (επρόκειτο σχεδόν σίγουρα για το Whitley του Ντέιλυ). Με τα εκρηκτικά στη θέση τους και τους Ιταλούς πάλι στην αγροικία, όλα ήταν έτοιμα και στις 00.30 ο Πρίτσαρντ πυροδότησε μία μι­ κρή πλάκα εκρηκτικών ως σύνθημα για να α­ πομακρυνθούν όλοι σε ασφαλή σημεία 200 m προς τα δυτικά. Ο Πέιτερσον άναψε ένα φυτίλι 60 δευτερολέπτω ν και έ τρ ε ξε μαζί με το ν Πρί­ τσαρντ να καλυφθεί πίσω από μία βραχώδη προεξοχή. Στη μικρή γέφυρα έκαναν το ίδιο ο Ντην-Ντράμοντ και ο Ρος καλυπτόμενοι πίσω από τις αγροικίες. Ολοι περίμεναν με μεγάλη ένταση τις εκρήξεις. Ομως ο χρόνος περνού­ σε χωρίς αποτέλεσμα. Στους Πρίτσαρντ και Πέιτερσον φάνηκε ότι είχαν περάσει δύο ολό­ κληρα λεπτά και αποφάσισαν να πλησιάσουν για να δουν τι συνέβη. Σηκώθηκαν προσεκτικά και άρχισαν να περπατούν προς το κανάλι. Δεν είχαν απομακρυνθεί περισσότερο από δέκα μέτρα όταν ένας εκκω φαντικός οξύς ήχος α­ κολουθούμενος από μία τρομακτική έκρηξη τά ραξε τη ν ησυχία τη ς νύκτας, Οι δύο αξιωμα­ τικοί έπεσαν στο έδαφος. Ενα σύννεφο από κομμάτια τσιμέντου, μετάλλου και ξύλου κά­ λυψε το κανάλι. Οταν τελικά η σκόνη κάθησε οι δύο τους σηκώθηκαν πάλι και πλησίασαν για να δουν τα αποτελέσματα. Σχεδόν ταυτόχρονα με τη ν πρώτη ανατινάχθηκε και η μικρή γέφυρα. Τα συντρίμμια κατέκλυσαν το υς Ντην-Ντράμοντ και Ρος και τρόμαξαν τους Ιταλούς όταν κομμάτια της γ έ­ φυρας έπεσαν επάνω στην αγροικία όπου βρί­ σκονταν. Ο Ντην-Ντράμοντ πλησίασε και επι­ βεβαίωσε την καταστροφή. Η γέφυρα είχε κο­ πεί και το ένα άκρο της είχε πέσει μέσα στην κοίτη του ποταμού. Αυτός και ο Ρος έτρεξαν γρήγορα προς τη ν υπόλοιπη ομάδα. Στους αλεξιπτω τιστές που περίμεναν επέ­ στρεψαν ο Πρίτσαρντ και ο Πέιτερσον μετά από το ν δικό το υς έλεγχο στον υδραγωγό του Τρατζίνο και αμέσως δέχθηκαν έναν καταιγι­ σμό ερωτήσεων. Ο Πρίτσαρντ σήκωσε το χέρ. του για να σωπάσουν και είπε μία μόνο λέξη: "Ακούστε". Τεντώνοντας τα αυτιά τους όλοι άκουσαν το ν παφλασμό του νερού που έπεφτε από ύψος και άρχισαν να ζητωκραυγάζουν α­ γνοώντας το ότι βρίσκονταν σε εχθρική περιο­ χή. Ενα από τα βάθρα τη ς γέφυρας που συ­ γκροτούσε το ν αγωγό του νερού είχε καταστραφεί ολοσχερώς και ένα άλλο είχε παρα­ μορφωθεί και έκλινε προς μία πλευρά. Ο μισός αγωγός είχε πέσει στο ποτάμι και από τα ανοίγ­ ματα των δύο πλευρών του έτρ εχε το νερς στην κοιλάδα του Τρατζίνο. Η αποστολή είχε εκτελεσ θ εί και είχε έλθε η στιγμή τη ς αποχώρησης. Για πρώτη φορά ο. άνδρες άκουσαν ότι ένα υποβρύχιο θα τους περίμενε στις εκβολές του ποταμού Σέλε, Σύμφωνα με το σχέδιο ο Πρίτσαρντ δ ιέτα ξε vc χωρισθούν σε τρ εις ομάδες, καθεμία με öuc

Χ ά ρ τη ς τη ς π εριοχής το υ σ τό χ ο υ σύμφω να μ ε το A ir H isto rical B ranch, όπως το ν απ οτύπ ω σε το ν Δ ε κ έ μ β ρ ιο το υ 1942. Ο ι δύο π α ρ ά λλη λ ες γρ α μ μ ές δ είχ ν ο υ ν την κ α τε ύ θ υ ν σ η από όπ ου π ρ ο σ έγγισ α ν τα α ερ ο σ κ ά φ η κα ι τα σ η μ εία μ ε τα σ τίγ μ α τα τις θ έ σ ε ις όπ ου έπ εσ ε κ α θ ε μ ία από τ ις π έν τε ο μ ά δ ες . Σ τ ο έ ν θ ε τ ο δ ιά γρ α μ μ α είναι σ η μ ειω μ έν ες οι α μ υ ν τικ έ ς θ έ σ ε ις που είχα ν λ ά β ει οι τρ ε ις ο μ ά δ ες κάλυψ ης όσο οι ά νδ ρ ες το υ Μ η χανικού το π ο θ ετο ύ σ α ν τα εκ ρ η κ τικ ά .

αξιωματικούς και δέκα περίπου στρατιώτες, και να προχωρήσουν προς τη ν ακτή ανεξάρτη­ τα. Θα περπατούσαν τη νύκτα και θα κρύβο­ νταν την ημέρα ώστε να φθάσουν στην ακτή απαρατήρητοι. Οι τρ εις ομάδες χωρίσθηκαν με τους Πρίτσαρντ και Ν την-Ντράμοντ στην πρώτη, Τζάουιτ και Λάκυ στη δ εύτερ η και Λη και Πέιτερσον στην τρίτη. Για να μειω θεί το βάρος που θα μ ετέφ ερ ε κάθε άνδρας ο εξο ­ πλισμός του Μηχανικού εγκαταλείφθηκε. Κά­ θ ε ομάδα θα έπαιρνε μαζί της μόνο ένα Thompson. Τα υπόλοιπα υποπολυβόλα και τα Bren αποσυναρμολογήθηκαν και τα κομμάτια τους θάφτηκαν στη λάσπη. Ετσι κάθε άνδρας θα μ ετέφ ερ ε φορτίο περίπου 15 kg που περιελάμβανε τρόφιμα π έντε ημερών, τα προσωπι­ κά είδη του, ένα περίστροφο, ένα μαχαίρι των κομμάντο και δύο χειροβομβίδες. Μ εταξύ τους μοιράστηκαν 10 φιάλες νερού, 10 θερμά­ στρες φαγητού και 10 δοχεία βενζίνης. Ο τραυματίας Μπώλτερ δεν μπορούσε να ακο­ λουθήσει. Αφού του έδεσαν το ν αστράγαλο του έδωσαν μία ποσότητα από παυσίπονα, έ ­ ναν χάρτη και μία πυξίδα. Ολοι γνώριζαν ότι ή­ ταν θέμα χρόνου να συλληφθεί αιχμάλωτος και ο Πρίτσαρντ το ν συμβούλευσε να δώσει μόνο το ν βαθμό, το όνομα και τον στρατιωτικό αριθμό του. Ενας - ένας τον αποχαιρέτησαν και του άφησαν κομμάτια σοκολάτας, τσιγάρα και ένα Thompson που ζήτησε ο ίδιος. Οι διερ­ μηνείς επέστρεψαν στο σπίτι και διέταξαν τους Ιταλούς να παραμείνουν μέσα απειλώ­ ντας τους ότι οι σκοποί θα πυροβολούσαν ό­ ποιον προσπαθούσε να βγει. Ηταν ημέρα Τρίτη

και ώρα 01.00 τη ς 11ης Φεβρουάριου όταν οι 29 άνδρες ξεκίνησαν,

ΟΙ ΔΡ Ο Μ Ο Ι ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ Η ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ Οι τρ εις ομάδες απομακρύνθηκαν μέσα στο σκοτάδι αφήνοντας τον υποδεκανέα Μπώλτερ σε μία καλύβα. Εκείνος αποκοιμήθη­ κε. Είχε ήδη ξημερώσει όταν είδε να ξεπροβά­ λει προσεκτικά από τη ν αγροικία ο Ιταλός στρατιώτης ακολουθούμενος από τους χωρι­ κούς. Κάτω από τα ανεπιτυχή πυρά του Μπώλ­ τερ ο στρατιώτης πήρε ένα ποδήλατο και κατευ θ ύ ν θ η κε προς το Καλίτρι. Σύντομα κατέφθασαν δύο οχήματα με καραμπινιέρούς.και αρκετούς πολίτες οπλισμένους με κυνηγετικά όπλα. Ο Μπώλτερ τούς κράτησε μακριά ώσπου εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά του. Τελι­ κά συνελήφθη και με τα χέρια δεμένα με χει­ ροπέδες ξυλοκοπήθηκε άγρια. Αναγκάστηκε να περπατήσει κουτσαίνοντας ως το Καλίτρι και από εκεί μ ετα φ έρ θη κε οδικώς στην κε­ ντρική φυλακή τη ς Νάπολι, όπου ένας γιατρός επιμελήθηκε το τραύμα του. Οπως αναμενόταν ανακρίθηκε, όμως δ εν αποκάλυψε τίποτα για τις τρ εις ομάδες που κατευθύνονταν προς την ακτή. Η ομάδα του Πρίτσαρντ απ οτελείτο από 11 άνδρες, μεταξύ των οποίων ήταν και οι δύο Ιταλοί διερμηνείς Νάστρι και Πίκι. Θα ακολου­ θούσαν την κορυφογραμμή μέχρι να φθάσουν

στη λεκάνη του ποταμού Σέλε και από εκεί πο­ ρεία παράλληλη με το ν ποταμό ως τη θάλασ­ σα. Καταπολεμώντας την εξάντληση, το κρύο και το ν φόβο πορεύονταν σύμφωνα με τους χάρτες τους, παρακάμπτοντας τα ορεινά χω­ ριά που βρίσκονταν στον δρόμο τους. Αδιαπέ­ ραστα φαράγγια που δ εν ήταν ορατά από μα­ κριά τούς ανάγκασαν να λοξοδρομήσουν πολ­ λές φορές και να χάσουν πολύτιμο χρόνο. Για να κερδίσουν το ν χαμένο χρόνο από τη δ εύ τε­ ρη νύκτα άρχισαν να κινούνται επάνω στον ε ­ παρχιακό δρόμο και σύντομα άρχισαν να καλύ­ πτουν γρηγορότερα τα χιλιόμετρα που τους ο­ δηγούσαν στον ποταμό Σέλε Kat στην ακτή. Ξαφνικά, χωρίς καμία προειδοποίηση, βρ έθη­ καν να αντικρύζουν ένα δίτροχο κάρο που το οδηγούσε προς το μέρος τους μία γυναίκα. Ο Πρίτσαρντ διέτα ξε το ν Νάστρι να περάσει μπροστά και να τους δίνει το βήμα στα ιταλικά σαν να ήταν ο επικεφαλής. Οι αλεξιπτω τιστές δεν κίνησαν υποψίες και παίρνοντας θάρρος από τη ν επιτυχία τους διέσχισαν με το ν ίδιο τρόπο το επόμενο χωριό. Με το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας, εξαντλημένοι και τρέμοντας από το κρύο μέσα στα υγρά ρούχα τους έπεσαν στο χιόνι για να ξεκουραστούν και να προετοιμασθούν για τη ν επόμενη νυκτερινή πορεία τους. Ομως δεν είχαν περάσει απαρα­ τήρητοι όπως πίστευαν. Οι Ιταλοί πολίτες ειδο­ ποιημένοι για τη ν παρουσία αλεξιπτωτιστών του εχθρού ανέφεραν τους άνδρες με τις πα­ ράξενες στολές, με αποτέλεσμα να αρχίσουν να συγκεντρώνονται αλπινιστές και καραμπινιέροι από τις τοπικές μονάδες. Προς έκπληξη των Βρετανών δεν ήταν σ τρατιώτες οι Ιταλοί που το υς πλησίασαν. Χω­ ρικοί των οποίων η περιέργεια υπερίσχυσε του φόβου άρχισαν να πλησιάζουν τη ν κρυψώνα των αλεξιπτωτιστών. Πρώτοι ως θ εα τές εμφα­ νίσθηκαν τα παιδιά του κοντινού χωριού Τεόρα και αμέσως πίσω τους οι γυναίκες φωνάζοντας στα παιδιά να προσέχουν. Ακολούθησαν οι άν­ δρες και τελευτα ίοι οι στρατιώτες. Ο Πρίτσαρ­ ν τ δεν ήταν προετοιμασμένος για μία τέτοια μάχη και όταν οι Ιταλοί χωρικοί έφθασαν μερι­ κά βήματα μακριά διέτα ξε τους άνδρες του να παραδοθούν. Αλυσοδεμένοι και με ισχυρή φρουρά οδηγήθηκαν στο χωριό Τεόρα και κα­ τόπιν στον σιδηροδρομικό σταθμό του Καλίτρι. Μέχρι τό τε, το απόγευμα της 12ης Φε­ βρουάριου, οι 11 άνδρες που αποτελούσαν τη ν ομάδα των Λη και Πέιτερσον είχαν αντιμε­ τωπίσει τις ίδιες εξα ντλητικές συνθήκες. Κι­ νούμενοι λίγο βορειότερα από τη ν ομάδα του Πρίτσαρντ δεν κατάφεραν να διανύσουν μεγα-

69

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

Το υπ οβρύχιο «Triumph» το υ 1ου Σ το λ ίσ κ ο υ Υποβρυχίων, μ ε βάση τη Μ ά λ τα , α ν έλ α β ε να π ερ ισ υ λ λ έ ξει τα μ έ λ η τη ς X Δ ιμ ο ιρ ία ς που Θα έβ ρ ισ κ ε σ τις εκ β ο λ ές το υ π ο τα μ ο ύ Σ έ λ ε π έν τε ν ύ κ τε ς μ ε τ ά την επ ιχείρ ησ η.

Φ ω τογρ α φ ία των υπ αξιω ματικώ ν και τω ν οπ λιτώ ν τη ς X Δ ιμ ο ιρ ία ς ό τα ν δ έ χ θ η κ α ν την π ρώ τη επ ίσ κεψ η από τον εκπρόσω πο το υ Δ ιε θ ν ο ύ ς Ε ρ υ θ ρ ο ύ Σ τα υ ρ ο ύ σ το Σ τρ α τό π ε δ ο Σ υ γ κ έν τρ ω σ η ς 78. Μ α ζ ί το υ ς βρ ίσ κ ο ντα ι κα ι οι ά ν δ ρ ες τη ς R A F από το W hitley που κ α τέ π εσ ε σ τις εκ β ο λ ές το υ Σ έ λ ε , ενώ απ ουσ ιάζουν οι δύο τρ α υ μ α τίε ς .

JQ

■■

λύτερη απόσταση και από την τρίτη νύκτα η κόπωση ανάγκασε πολλούς να μείνουν πίσω. 0 Λη αποφάσισε να ριψοκινδυνεύσει και οδήγη­ σε τη ν ομάδα επάνω στον δρόμο. Σύντομα εί­ χαν καλύψει 10 km και η διάθεσή το υς βελτιώ­ θηκε, αλλά απροσδόκητα βρέθηκαν μπροστά σε μία πέτρινη γέφυρα με μία απότομη στρο­ φή στην άλλη πλευρά της. Ο Λη τράβηξε το περίστροφο από τη θήκη του και προχώρησε μπροστά για να ερευνήσει. Ο δρόμος μετά τη στροφή φαινόταν άδειος και έκανε νόημα στους άνδρες του να τον ακολουθήσουν. Τη στιγμή που βρέθηκαν όλοι επάνω στη γέφυρα ποδοβολητά ακούστηκαν από τις δύο πλευρές τη ς και Ιταλοί πολίτες και καραμπινιέροι εμφ α­ νίσθηκαν από το σκοτάδι σφραγίζοντας τις δύο άκρες. Μπροστά στο δίλημμα στο οποίο είχε βρ εθ εί τη ν προηγούμενη ημέρα ο Πρί­ τσαρντ, οΛη επ έλεξε τη ν ίδια λύση. Ο ίδιος και οι άνδρες του παραδόθηκαν και αλυσοδεμέ­ νοι οδηγήθηκαν στον σταθμό του Καλίτρι, ό­ που συνάντησαν τους άνδρες του Πρίτσαρντ οι οποίοι είχαν διανυκτερεύσει εκεί. Η ομάδα των Τζάουιτ και Λάκυ ήταν η μι­ κρότερη, αριθμώντας μόνον επτά άνδρες. Α­ ν τίθ ετα από τους συναδέλφους του ο Τζάουιτ οδήγησε τους άνδρες του στον επαρχιακό δρόμο από τη δ εύτερ η νύκτα, ακολουθώντας διαδρομή νοτιότερα των άλλων δύο. Ενα χω­ ριό που βρέθηκε στον δρόμο τους επιβεβαίω­ σε τις ανησυχίες του Λάκυ γι' αυτή τη ν επιλο­ γή. Χωρίς περιθώριο παράκαμψης οι αλεξιπτω­ τισ τές διέσχισαν το υς άδειους δρόμους και βγήκαν από τη ν άλλη πλευρά χωρίς να συνα­ ντήσουν κανέναν. Αποφεύγοντας να ριψοκιν­ δυνεύσουν πάλι άφησαν τον δρόμο, ακολού­ θησαν ένα ρέμα ως το ν ποταμό Σ έλε και κατό­ πιν την κοίτη του ποταμού προς τη θάλασσα. Λίγο πριν από την αυγή μπήκαν σε μια φυτεία με οπωροφόρα για να ξεκουραστούν ως τη νύ­ κτα. Προς δυσάρεστη έκπληξη όλων δεν ήταν uövoi τους. Ενας Ιταλός άρχισε να τρ έχει μα-

ΣΤΡΑ’ ΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

κριά τους και χάθηκε στο σκοτάδι χωρίς κανέ­ νας να καταφέρει να το ν σταματήσει. Η θέση τους ήταν πλέον γνωστή και έπρεπε να απομα­ κρυνθούν. Διέσχισαν τον ποταμό Σ έλε και στά­ θηκαν σε ένα από τα καλυμμένα με θάμνους νησάκια που σχηματίζονταν. Στις 11.00 εμφανί­ σθηκε ένας άνδρας με τον σκύλο του. Το μι­ κρό ζώο κολύμπησε στα νερά του ποταμού και όταν βρ έθηκε μεταξύ των αλεξιπτωτιστών άρ­ χισε να γαυγίζει. Οταν ο Ιταλός κάλεσε τον σκύλο πίσω και απομακρύνθηκε οι επτά ρνδρες διέσχισαν πάλι το ν Σ έλε και ανέβηκαν έ­ ναν λοφίσκο αναμένοντας τις εξελίξεις. Δύο ώ­ ρ ες αργότερα περίπου 100 ένοπλοι Ιταλοί παρουσιάσθηκαν σε κάθε πλευρά του ποταμού. Οι άνδρες του Τζάουιτ ήταν περικυκλωμένοι. Περισσότερα οχήματα κατέφθασαν με στρα­ τιώ τες και όλοι κινήθηκαν εναντίον τη ς μι­ κρής ομάδας. Στη σύντομη συμπλοκή δύο Ιτα­ λοί πολίτες έχασαν τη ζωή τους και αρκετοί τραυματίσθηκαν. Ομως η μάχη ήταν χαμένη. Εχοντας έναν τραυματία οι Βρετανοί παραδό­ θηκαν σε ένα εξαγριωμένο πλήθος. Ενας Ιτα­ λός τούς διέτα ξε να βγάλουν τα χιτώνιά τους και τους οδήγησε να σχηματίσουν μία ευθεία γραμμή εμπρός από έναν βράχο. Οταν είκοσι ένοπλοι Ιταλοί παρατάχθηκαν μπροστά τους έντρομοι οι αλεξιπτω τιστές αντιλήφθηκαν ότι επρόκειτο να τουφεκισθούν. Η διαμαρτυρία του Λάκυ και η προσπάθειά του να πείσει τον διοικητή το υς ότι έπρεπε να τους φ ερθούν ό­ πως σε αιχμαλώτους πολέμου έφ ερ ε έναν κα­ ταιγισμό κατηγοριών εναντίον τους. Μόνο η εμφάνιση ενός αξιωματικού του στρατού έσω­ σε τους αλεξιπτωτιστές. Οι αιχμάλωτοι πέρασαν στη δικαιοδοσία του, η πληγή του τραυμα­ τία επιδέθηκε και το επόμενο πρωί όλοι οδη­ γήθηκαν με φορτηγά στο Καλίτρι, όπου έφθασαν λίγο μετά τη ν άφιξη τη ς ομάδας του Τζάουιτ. Ηταν πρωί τη ς 13ης Φεβρουάριου 1941. Στις 15 Φεβρουάριου οι αιχμάλωτοι μετα­ φέρθηκαν στην κεντρική φυλακή τη ς Νάπολι,

όπου συνάντησαν τον στρατιώτη Μπώλτερ που είχαν αφήσει τραυματισμένο π έντε ημέ­ ρες νωρίτερα. Την επομένη, με τη ν άφιξη του Ντέιλυ και των ανδρών του, όλοι οι άνδρες της μονάδας ήταν πάλι μαζί. Ο Ντέιλυ είχε ακούσει την έκρηξη από τη ν καταστροφή του αγωγού και είχε κατευθυνθεί από τη ν αρχή προς την ακτή. Τα ξημερώ ματα τη ς 15ης Φεβρουάριου, εξαντλημένοι και πεινασμένοι οι άνδρες προ­ σπάθησαν να πείσουν έναν λόχο Ιταλών ότι ή­ ταν πλήρωμα γερμανικού αεροσκάφους που ζητούσε μεταφορικό μέσο! Ο επικεφαλής δεν πείσθηκε και οι Βρετανοί συνελήφθησαν. Την ίδια νύκτα ο Ντέιλυ κατάφερε να δραπετεύσει, αλλά συνελήφθη πάλι και μαζί με την ομάδα του οδηγήθηκε στην κεντρική φυλακή τη ς Νάπολι. Στη φυλακή άρχισε μια σειρά ανακρίσεων από τη ν οποία οι Ιταλοί δεν αποκόμισαν τίπο­ τα. Εξαίρεση αποτέλεσε η περίπτωση του διερμηνέα Πίκι, ίσως του πιο άτυχου και πιο γενναίου μέλους της ομάδας. Ο Πίκι ήταν ένας 42χρονος αρχισερβιτόρος στο ξενοδοχείο Λόντον Σαβόυ. Με τη ν έναρξη του πολέμου είχε κλειστεί σε στρατόπεδο, όπως όλοι οι αλλοδα­ ποί. Ορκισμένος αντιφασίστας, είχε προσχω­ ρήσει στην οργάνωση "Ελεύθεροι Ιταλοί" και είχε δηλώσει εθελο ντής σε ο,τιδήποτε θα μπορούσε να προσφέρει για τη βρετανική Κυ­ βέρνηση. Ο Πίκι προστέθηκε στην ομάδα την τελευτα ία στιγμή και δεν είχε τον απαραίτητο χρόνο εκπαίδευσης - είχε πραγματοποιήσει μόνο μια πτώση με αλεξίπτωτο πριν από την ε­ πιδρομή. Οι Ιταλοί που τον συνέλαβαν τον α­ ναγνώρισαν (2) και τον κατηγόρησαν ως προ­ δότη, Η εικοσαετής παραμονή του στη Βρετα­ νία και το γεγονός ότι ήταν Βρετανός πολίτης δεν έπεισαν τους Ιταλούς, οι οποίοι το ν εκτέλεσαν τη ν Κυριακή των Βαϊων του 1941. Μετά τον Πίκι οι Ιταλοί έστρεψαν τη ν προσοχή τους προς το ν άλλο διερμηνέα, το ν στρατιώτη Νάστρι, Ο Ιταλός στην καταγωγή Νάστρι ήταν ορ­ γανικό μέλος τη ς μονάδας. Κάτοικος Λονδί­ νου από τη ν παιδική ηλικία του, ήταν εύκολο να "περάσει" ως "στρατιώτης Τζων Τρίσταν", αν και οι Ιταλοί αναγραμματίζοντας το "Tristan σχημάτισαν το όνομα "Nastri" και ανακάλυψαν μια θεία του στην περιοχή τη ς Νάπολι. Ευτυ­ χώς η συγγενής του αρνήθηκε ότι το ν γνώριζε και οι ιταλικές προσπάθειες σταμάτησαν. Μ ε­ τά το πέρας των ανακρίσεων οι αιχμάλωτοι με­ ταφ έρθηκαν σε ένα κρατητήριο τη ς Ιταλικής Αεροπορίας και στις 28 Φεβρουάριου στο Στρατόπεδο Συγκέντρωσης 78 σε μία κοιλάδα στα Αμπρούζια όρη. Εκεί ξεκίνησε μία ρουτίνα κοινή για όλους τους αιχμαλώτους πολέμου με ανία την οποία διέκοπταν προσκλητήρια δέματα του Ερυθρού Σταυρού κλπ. Τη θλιβε­ ρή είδηση του τουφεκισμού του Πίκι οι άνδρες τη ς X Διμοιρίας τη ν έμαθαν από μία ιταλική ε­ φημερίδα. Ακόμα και στην αιχμαλωσία οι αλεξιπτωτι­ στές έδειξαν ότι ξεχώριζαν. Ο Πρίτσαρντ συ-

γκρότησε μια επιτροπή διαφυγής και ήταν ο ι­ θύνων νους πολλών σχεδίων αποδράσεων. Ο­ λοι οι αξιωματικοί επιχείρησαν τουλάχιστον μια φορά να διαφύγουν, αλλά σχεδόν όλοι συνελήφθησαν, Η πρώτη ανεπιτυχής προσπάθεια του Ντην-Ντράμοντ το ν έφ ερ ε κοντά στα ελ­ βετικά σύνορα. Την επόμενη φορά δραπ έτευ­ σε από ένα ιταλικό νοσοκομείο τη ς Φλωρε­ ντίας, διέσχισε τα σύνορα με τη ν Ελβετία και έγινε το πρώτο μέλος τη ς X Διμοιρίας που επέ­ στρεψε στη Βρετανία (ο Ν την-Ντράμοντ αιχμαλωτίσθηκε το 1944 στο Αρνεμ και κατάφερε να δραπετεύσει μία ακόμη φορά). Εκτός των αξιωματικών και οι υπόλοιποι άνδρες δοκίμα­ σαν να δραπετεύσουν, αλλά μετά από σκάψιμο σε μήκος 52 m η σήραγγα που κατασκεύαζαν ανακαλύφθηκε. Μ ε τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, το 1943, το στρατόπεδο έμεινε αφύλα­ κτο και πολλοί προσπάθησαν να απομακρυν­ θούν πριν αναλάβουν οι Γερμανοί. Οι λοχίες Κλήμεντς και Λόουλυ έφθασαν στις συμμαχι­ κές γραμμές, ενώ ο υποδεκανέας Μπώλτερ πολέμησε με το υς Ιταλούς αντάρτες για εννέα μήνες πριν αιχμαλωτισθεί πάλι και μ ετα φ ερ ­ θ εί στη Γερμανία. Ο υπολοχαγός Πέιτερσον πήδηξε από το τραίνο που τον μ ετέφ ερ ε στη Γερμανία, έμεινε για λίγο διάστημα με τους Ιταλούς, κατόπιν πέρασε στην Ελβετία και τ ε ­ λικά επέστρεψε για να πολεμήσει πάλι με τους αντάρτες. Οι υπόλοιποι άνδρες τη ς μονάδας παρέμειναν στην αιχμαλωσία μέχρι το τέλο ς του πολέμου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλ ιξη τη ς ι­ στορίας αναφορικά με το υποβρύχιο "Triumph“, που στις 15/16 Φεβρουάριου έπρεπε να βρί­ σκεται στις εκβολές του ποταμού Σέλε. Οταν σε ένα από τα αεροσκάφη τη ς ενέργειας αντι­ περισπασμού σημειώθηκε βλάβη στον κινητή­ ρα ο πιλότος, κατά μια απίστευτη σύμπτωση, επ έλεξε το σημείο της συνάντησης για αναγκα­ στική προσγείωση και συγχρόνως έσ τειλε κωδικοποιημένο σήμα για τη διάσωση του πληρώ­ ματος. Το βρετανικό Ναυαρχείο έκρινε ότι το σήμα ε ξέ θ ε τ ε την αποστολή και έ θ ε τε σε κίν­ δυνο το πολύτιμο υποβρύχιο. Το «Triumph» εί­ χε αποπλεύσει από τη Μάλτα όταν το βράδυ τη ς 13ης Φεβρουάριου ανακλήθηκε και η απο­ στολή διάσωσης ακυρώθηκε. Η πράξη αυτή επικρίθηκε δριμύτατα και οδήγησε στην υπό­ θεση ότι εξαρχής η Διεύθυνση Ειδικών Επιχει­ ρήσεων δεν π ερίμενε να διασωθεί κανένας από τους άνδρες τη ς X Διμοιρίας.

ΤΑ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΑ Στις 12 Φεβρουάριου ο υποσμηναγός Ουορμπάρτον πραγματοποίησε άλλη μια αναγνω­ ριστική πτήση πάνω από τη νότια Ιταλία για να διαπιστώσει τα αποτέλεσματα τη ς επιχείρη­ σης «Κολοσσός». Στις αεροφωτογραφίες ο υ­ δραγωγός φαινόταν ανέπαφος και ο σμήναρ­ χος Νόρμαν συμπέρανε ότι οι Ιταλοί είχαν ει­ δοποιηθεί για τη ν επιδρομή ή ότι ο εξοπλι­ σμός των αλεξιπτωτιστών δεν ήταν κατάλλη­ λος για τη ν ανατίναξη του στόχου. Στην πραγ­ ματικότητα ο αγωγός είχε επισκευασθεί δυόμισι η μέρες προτού τα αποθέματα των δε­ ξαμενών νερού εξαντληθούν και η μόνη σημα­ ντική επίδραση τη ς επιδρομής στο Τρατζίνο ή­

Τον Μ ά ρ τιο το υ 1990, μ ε τη ν ευ κ α ιρ ία τω ν 5 0 ετώ ν από τη ν ίδρ υσ η το υ Σ υ ν τά γ μ α το ς των Α λεξιπ τω τισ τώ ν , οι β ετερ ά ν ο ι τη ς X Δ ιμ ο ιρ ία ς σ υ γ κ εν τρ ώ θ η κ α ν σ το Ρ ίν γκ γο υ α ίη κα ι ένα ομοίω μα το υ α γω γο ύ Τρατζίνο π ρ ο σ φ έρ θ η κ ε σ το α ερ ο δ ρ ό μ ιο το υ Μ ά ν τσ ε σ τε ρ . Σ τη φ ω το γ ρ α φ ία είν α ι οι ε ξ ή ς (από α ρ ισ τερ ά ): υ π ο σ τρ ά τη γ ο ς Α ντονυ Ν τη ν -Ν τρ ά μ ο ν τ, Φιλ Τζούλιαν, Ρ ίτσ α ρ ν τ Τοντ (ο γν ω σ τό ς η θ ο π ο ιό ς ή τα ν μ έ λ ο ς το υ Σ υ ν τά γ μ α το ς ), Κ ρ ίσ το φ ερ Λη, Ν τέ ιβ ιν τ Σ τρ ά δ ε ρ ς , Χ ά ρυ Π έ ξ το ν κα ι Π έρ σ υ Κ λ ή μ εν τς.

ταν στο ηθικό των Ιταλών, Οι μονάδες του Ιτα­ λικού Στρατού άρχισαν να φρουρούν οποιονδήποτε απίθανο στόχο έναντι επιθέσεων που δεν έγιναν ποτέ. Στις 14 Φεβρουάριου έφθασαν στον βρε­ τανικό Τύπο τα πρώτα νέα. από τη ν επιδρομή, όταν το επίσημο ιταλικό πρακτορείο Στέφανι κυκλοφόρησε μία δήλωση ότι Βρετανοί α λεξι­ πτωτιστές είχαν προσγειωθεί στην Ιταλία. Την επόμενη ημέρα το γεγονός κυριαρχούσε στις βρετανικές εφ ημερίδες, αλλά οι επίσημες αρ­ χές παρέμεναν σιωπηλές. Οι πρώτες ενδ είξεις για την επιτυχία της επιχείρησης έφθασαν στις 24 Φεβρουάριου από το ν Αμερικανό στρα­ τιωτικό ακόλουθο στη Ρώμη και τον Οκτώβριο ακολούθησε η επιβεβαίωση από τον Πρίτσαρ­ ντ, ο οποίος πέρασε ένα κρυπτογραφημένο μήνυμα μέσα σε ένα από τα γράμματα που έ ­ στελνε στο σπίτι του. Με τη διαφυγή του ΝτηνΝτράμοντ έγινε πληρέστερη συλλογή πληρο­ φοριών σχετικά με τη ν επιχείρηση (και εννέα μέλη της X Διμοιρίας παρασημοφορήθηκαν). Αν και η επιδρομή στο Τρατζίνο είχε κατα­ φ έρ ει λιγότερα από όσα αναμενόταν, δίδαξε πολλά. Από τη ν εμπειρία τη ς οργάνωσης και τη ς εκτέλεσ ής τη ς έγινε εμφανής η ανάγκη α­ εροπορικής αναγνώρισης του στόχου, η ανε­ πάρκεια των κιβωτίων μεταφοράς, η ανάγκη βελτίωσης τη ς διαδικασίας νυκτερινών πτώσε­ ων με αλεξίπτωτο κλπ. Τα Whitley, που αρχικά είχαν επιλεγεί ως τα μόνα διαθέσιμα αεροσκά­ φη για τη μεταφορά αλεξιπτωτιστών, αναγνω­ ρίσθηκαν ως τα πλέον κατάλληλα για τέτοιου είδους αποστολές. Επιπλέον η αναγνώριση του νέου σώματος αύξησε δραματικά τη ν προ­ σέλευση εθελοντών. Τον Φεβρουάριο του 1942 μερικά από τα μαθήματα του Τρατζίνο αξιοποιήθηκαν στην πολύ σπουδαιότερη επιδρομή στο Μπρυνβάλ, στις γαλλικές ακτές.

Ως προς τα υλικά αποτελέσματα και την ι­ ταλική πολεμική προσπάθεια, η επιχείρηση «Κολοσσός» είχε μικρή επίδραση. Ομως ήταν ένα ανεκτίμητο κατόρθωμα από την πλευρά των αλεξιπτωτιστών, οι οποίοι σε μια περίοδο που η Βρετανία προχωρούσε από ήττα σε ή τ­ τα, απέδειξαν τις ικανότητές τους στη μάχη, έ­ στω μικρής έκτασης, πραγματοποιώντας το πρώτο βήμα προς την υλοποίηση τη ς υπόσχε­ σης του Τσώρτσιλ να “μ ετα φ έρ ει τον πόλεμο πίσω στον εχθρό".

71

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (1) Ferguson, Gregor: THE PARAS, BRITISH AIRBORNE FORCES 1940-1984, Osprey Publishing, 1990. (2) Margry, Karel: TRAGINO 1941: BRITAIN’S FIRST PARATROOP RAID, "After the Battle", 81, November 1993. (3) Shores, Christopher and Cull, Brian with Malizia, Nicola: MALTA: THE HURRICANE YEARS 1940-41, Grub Street, 1999. (4) Turner, Mark: 78 SQUADRON και 51 SQUADRON, μέσω internet. (5) Warner, Philip: THE SECRET FORCES OF WORLD WAR II, Granada Publishing, 1985.

ΣΗΜ ΕΙΩΣΕΙΣ (1)Κάθε μονάδα κομμάντο είχε ονομαστική δύναμη 462ανδρών οργανωμένων σε δέκα διμοιρίες (troop). (2) Υπό το φως των τελευταίων αποκαλύψεων για τις δραστηριότητες των Βρετανών προδοτών κατά το 1941, εξετάσθηκε η πιθανότητα η σύνθεση και ο προορισμός του X Troop να είχε διαρρεύσει στους Ιταλούς, αφού οι πράκτορες Φίλμπυ, Μπλάντ και Μακλήν διοχέτευαν πληροφορίες στην ΕΣΣΔ, που την εποχή εκείνη ήταν σύμμαχος του Αξονα.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ

ΜΙΝΙΑΤΟΥΡΕΣ

CARABINIERE ON FOOT, 1814 EMI, M O F-31, 54 mm Μια από τις τε λ ε υ τα ίες κυ­ κλοφορίες τη ς ιταλικής εταιρίας που διακρίνεται από άριστη λ ε ­ π τομέρεια και ανατομία. Η φιγού­ ρα αναπαριστά έναν καραμπινιέ-

OFFICER 95th RIFLES, PENINSULAR WAR. EMI, MOF-03, 54 mm Ενας Β ρετα νός αξιωματικός τη ς περιόδου 1810-1812 από το ν π όλεμο τη ς Ιβηρικής χερσ ονή­ σου στα 54 mm δ εν είναι κάτι α­ συνήθιστο στις ετα ιρίες μ ετα λλι­ κών φιγουρών. Η ιταλική εταιρία π ροσφέρει μια συμπαθητική φ ι­ γούρα με προσωπικότητα και αρ­ κετά ρεαλιστική στάση.

CORSAIR IN ENGLISH SERVICE EMI, M O F -0 7 ,54 mm

72

Μια πολύ πρωτότυπη φιγούρα από τη ν ιταλική εταιρία που αναπαρ ισ τάένα ν κουρσάρο τη ς περιόδου 1700-1750 στην υπηρεσία τη ς Β ρε­ τανίας. Την όμορφη εικόνα συμπληρώνουν το σ εντούκι με το ν θησαυ­ ρό και ο παπαγάλος στον αριστερό ώμο το υ άνδρα. Η δάση που προσ φ έρεται αναπαριστά πέτρινα σκαλοπάτια. Σίγουρα π ρόκειται για ένα ενδιαφ έρον και πολύχρωμο θέμα.

GARIBALDI'S LEGION, LANCERS OF MASINI EMI, M O F-24, 54 mm

DANISH BISHOP, TEUTONIC ORDER EMI, WAR-15, 54 mm Μια ακόμη εντυπωσιακή και πρωτότυπη φιγούρα που αναπαριστά έναν Δανό επίσκοπο του Τάγματος των Τευτόνων το ν 13ο αιώνα. Κυριαρχεί το κόκκινο και το λευκό χρώμα και το α π ο τέλε­ σμα θα ικανοποιήσει όλους τους λά τρεις τη ς φιγούρας.

Σίγουρα π ρόκειται για ένα ενδιαφ έρον και ίσως μοναδικό θ έμ α στα 54 mm. Η φιγούρα αναπαριστά έναν λογχοφόρο του Μασίνι τη ς Ιταλικής Δ ημοκρατίας το 1849. Πρωτότυπη και πολύχρωμη φιγούρα που ξε φ ε ύ γ ε ι από τα συνηθισμένα.

ρο του Βασιλείου τη ς Σαρδηνίας το 1814 και κυκλοφόρησε ειδικά για τη ν επ έτειο τη ς 23α Militalia το 1999 στο Μιλάνο. Αναμφίβολα είναι μια όμορφη φιγούρα που α­ π ευ θ ύ νετα ι σε όλα τα επίπεδα μοντελιστώ ν και συλλεκτών.

Ολες οι παραπάνω φιγούρες διατίθενται από το κατάστημα Modelling Center (Ομήρου 2, Νέα Σμύρνη, τηλ. 9323665, e-mail: modellingcentre § hotmail.com). Επίσης εκεί διατίθενται φιγούρες όλων των γνωστών εταιριών και βάφονται φιγούρες επί παραγγελία. Τα προϊόντα του καταστήματος στέλνονται με αντικαταβολή σε όλη την Ελλάδα.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Η ΓΕΦΥΡΑ ΤΟΥ ΤΑΥΡΩΝΙΤΗ ΕΝΑ ΜΝΗΜΕΙΟ ΠΟΥ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΕΤΑΙ Η παλαιά μεταλλική γέφυρα στον ποταμό Ταυρωνίτη βρίσκε­ ται δυτικά του αεροδρομίου του Μ άλεμε, στον νομό Χανιών, και ήταν ένα από τα σημεία - "κλει­ διά" που π ροέβλεπε το γερμ α νι­ κό σχέδιο τη ς αεραπόβασης για τη ν κατάληψη τη ς σ υγκεκριμέ­ νη ς στρατηγικής περιοχής αλλά και ολόκληρης τη ς Κρήτης, Για τη ν περιοχή το υ αεροδρομίου του Μ άλεμε προβλεπόταν: α) Να κα τα ληφ θεί το ύψωμα 107, που δεσπόζει τη ς τοποθεσίας πάνω από το αεροδρόμιο. 6) Να κατα­ λ η φ θ εί και να εξο υ δ ετερ ω θ εί η αντιαεροπορική πυροβολαρχία Bofors στις εκβ ο λές του Ταυρωνί­ τη (δυτική π ερ ίμετρος του αερο­ δρομίου). γ) Να κατα ληφ θεί η μ ε­ ταλλική γέφ υρα το υ Ταυρωνίτη άθικτη. Αν οι αλεξιπ τω τισ τές α­ ποτύγχαναν να καταλάβουν τη γέφ υρα οι ενισχύσεις το υ ς - που θα ρίχνονταν δ υτικό τερ α - δεν Θα μπορούσαν να προωθηθούν εγκαίρω ς στην περιοχή του α ε­ ροδρομίου, η οποία ήταν και ο τ ε ­ λικός στόχος γι' αυτή τη ν επιχεί­ ρηση. Το πρωινό τη ς 20ής Μαϊου 1941, πριν ακόμα κατακαθήσουν οι καπνοί και οι σκόνες από τον σφοδρό βομβαρδισμό που προηγ ή θ η κε στην περιοχή, τα ανεμό­ πτερα DFS 230 που μ ετέφ ερ α ν το 1ο Τάγμα του Α ερ ομετα φ ερό μ ενου Συντάγμα τος Εφόδου των Γερμανών αλεξιπτωτιστών το υ υ­ ποστρατήγου Μ άιντλ άρχισαν να προσγειώνονται με τρ ο μ ερ ό σύρσιμο και θορ ύβ ους σπασιμάτων στον χώρο γύρω από το αερο­ δρόμιο του Μ άλεμε και μέσα στην τραχιά - ξερ ή κοίτη του πο­ ταμού Ταυρωνίτη, προσπαθώ­ ντας να αιφνιδιάσουν το υ ς υπε­ ρασπιστές τη ς τοποθεσίας. Το απόσπασμα του Γερμανού ταγμα­ τάρχη Φράντς Μπράουν, μεταφ ερ ό μενο από εννέα από αυτά τα ανεμόπτερα, προσγειώ θηκε όπως-όπως μ ερ ικές δεκά δες μ έ­ τρα κοντά στη γέφυρα. Οι άν­ δρ ες που ξεπ ετά χθη κα ν ζαλισμέ­ νοι έξω από τις μουσαμαδένιες α τρ α κτους αντιμετώπισαν ενα "χαλάζι" πυρών από το υ ς Νεοζηλανδούς υπερασπιστές του υψώ­ ματος 107 και του αποσπάσματος τη ς RAF στην ανατολική όχθη του ποταμού και υπέστησαν με-

Το 1996 πάνω στην ιστορική γέφυρα του Ταυρωνίτη ένα όχημα 1 /4 1 Willys MB του Β ’ Παγκοσμίου Π ολέμου, η ελληνική σημαία και μερικά μέλη του Συλλόγου Διατηρήσεω ν Ιστορικών Οχημάτων, σε προσκύνημα κατά την επ έτειο της Μ άχης της Κ ρήτης. Σ το βάθος βρίσκεται το α εροδρόμιο του Μ ά λεμε (φωτ. Γ. Τερνιώτης).

Το 1998 ο κεντρικός τομ έα ς της ιστορικής γέφυρας, που αφ έ& ηκε ασυντήρητη στην τύχη της, είχε ήδη κατα ρ ρεύσ ει (φωτ. Γ. Τερνιώτης).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

74

Μ ετά τη μάχη για την κατάληψη του Μ ά λεμ ε κομματιασμένα γερμανικά ανεμόπ τερα βρίσκονταν μέσα στην ξερ ή κοίτη του Ταυρωνίτη, μ ερ ικές δεκάδ ες μ έτρ α από τη μ ετα λλική γέφυρα.

Σ τεκ ό μ α σ τε στο σημείο από όπου ο Γερμανός φω τογράφος το 1941 σ τά θ η κε πάνω στη γέφυρα. Η νέα τσ ιμ εντένια γέφυρα μπροστά μας "αλλοιώνει" α ρκετά το τοπίο. Η ησυχία όμως του μ αγιά τικου πρωινού φ έρνει στα α υτιά μας τον μακρινό αντίλαλο της μάχης, τους πυροβολισμούς, τις εκρή ξεις, τις ιαχές και τις κραυγές των πολεμιστών (φωτ. Γ. Τερνιώτης).

20 Μ α/ου 1941. Ενα από τα εννέα ανεμόπ τερα DFS 230 που μ ετέφ ερ α ν το απόσπασμα του τα γμα τά ρχη Φράντς Μπράουν έχει π ροσγειω θεί ακριβώς στο δυτικό άκρο της γέφυρας, σε μια προσπάθεια για την όσο το δυνατόν σ υντομότερη κατάληψή της.

Π ενήντα π έντε χρόνια μ ετά το "σκηνικό" είχε αλλάξει ελάχιστα. Μ ια., μπ ετονιέρα έχει πάρει τη θ έσ η ενός... ανεμόπ τερου (φωτ. Γ. Τερνιώτης).

γ ά λες απώλειες. Οσοι από αυ­ το ύ ς επέζησαν όρμησαν να κατα­ λάβουν τη γέφυρα... Σύντομα ο επικεφαλής το υς, ταγματάρχης Μπράουν, έπ εφ τε νεκρός στην προσπάθεια αυτή. Λίγο α ρ γό τε­

φυρα τραυματίσ τηκε σοβαρά από πυρά πολυβόλου και αναγκά­ στηκε στη συνέχεια να δ ιευ θ ύ νει τη μάχη στην περιοχή του Μ άλε­ με από φορείο στο διπλανό χω­ ριό! Σήμερα αυτή η γέφυρα-μνημείο για τη Μάχη τη ς Κ ρήτης έχει εγ κα τα λ ειφ θ εί και καταστρέφ εται σιγά-σιγά από το ν χρόνο και τα καιρικά φαινόμενα. Το 1996 ή­

ρα ο υποστράτηγος Μάιντλ, που έπεσε με αλεξίπ τω το μαζί με το επ ιτελείο του εκεί κοντά σε πιο ασφαλή τομέα, προσπαθώντας να διασχίσει το ν Ταυρωνίτη καλυ­ π τόμενος από τη μεταλλική γ έ ­

ταν η τελ ευ τα ία φορά που μπο­ ρέσαμε, σαν π ροσκυνητές στο Μ άλεμε με τα οχήματα του Συλ­ λόγου Διατηρήσεω ς Ιστορικών Ο­ χημάτων, να διασχίσουμε από ά­ κρο σε άκρο τη γέφυρα αυτή. Το 1998 ο κεντρ ικό ς το μ έα ς τη ς είχε καταρρεύσει!... Ε π ιμ έλεια : Γ ιάννης Τερνιώ της

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ Προσκαλούμε τους αναγνώστες που έχουν στο αρχείο τους φωτογρα­ φίες σχετικές με τη στρατιωτική μας ιστορία ή οποιοδήποτε αντικείμενο στρατιωτικού ενδιαφέροντος, να μας τις διαθέσουν προσωρινά συνοδευόμενες - αν είναι δυνατόν - από σχετικό κείμενο. Εμείς από την πλευρά μας αναλαμβάνουμε να προχωρήσουμε στην καλύτερη δυνατή παρουσίαση, δη­ μοσιεύοντας το όνομα του αποστολέα (αν το επιθυμεί), και εγγυόμαστε την επιστροφή του υλικού μετά τη δημοσίευση (Περιοδικό «Στρατιωτική Ιστο­ ρία», Τβ 3951,10210, Αθήνα, υπόψη κ. Γ Τερνιώτη),

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟΡ ΙΑ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΠΙΝΔΟΥ ΚΑΙ Ο Κ. ΔΑΒΑΚΗΣ

Κύριε διευ& υντά, Μ ε τη ν εγκω μ ια σ τική και όχι κρ ιτική παρουσίαση, σ το π ερ ιο δ ικ ό σας (τεύ χ ο ς 46) το υ σ υ ντα γμ α τά ρ χ η Κ. Δαβάκη ο σ υ ν ερ γ ά τη ς σας κ. Δ. Γεδ εώ ν επ α ν έφ ερ ε σ την επικαιρ ό τη τα ένα α μ φ ιλ εγ ό μ εν ο θ έμ α : Ποια ή τα ν η π ρα γμα τι­ κή σ υμβολή το υ Δαβάκη στη μάχη τη ς Π ίνδου; Από π ο λ λ ές π ηγές π ρ ο κύ π τει ό τι από τη ν π ρώ τη μ έρ α το υ π ο λέμ ο υ ο ε ν λόγω α ξιω μ α τικό ς έχασ ε το ν έ λ ε γ χ ο το υ υπ’ α υ τό ν Απ οσ πάσματος, που κα τά το μ εγ α λ ύ τερ ο μ έρ ο ς το υ διεσ κορπίσθη, α ν τί να ε κ τε λ έ σ ε ι το ν π ρ ο β λ επ ό μ εν ο υποχω ρη­ τικ ό ελ ιγ μ ό σ τις ν έ ε ς θ έσ εις α μ ύ ν η ς σ τη ν Π ίνδο. Κ ατά το ν Α ρ χ ισ τρ ά τηγο Α. Παπάγο ("0 Π ό λ εμ ο ς τη ς Ε λλά δος 194041", σελ. 301) "Εν τω τ ο μ ε ί τη ς Π ίνδ ο υ ...(α ι ε λ λ η ν ικ ο ί δ υνά ­ μ εις )... ου μ όνον δ εν επ έτυ χον επ ιβράδυνσ ιν τινα το υ α­ ντιπ άλου προ τη ς ε ν τω το μ ε ί το ύ τω το π ο θ εσ ία ς α ντισ τά σεώ ς τω ν, αλλά και απώ λεσαν τα ύ τη ν ε ν τ ό ς τη ς η μ έ ρ α ς ... Ο ύτω ς ο ε χ θ ρ ό ς εδ η μ ιο ύ ρ γ η σε θ ύ λ α κ α ... Η ε κ τη ς Θαθείας σ υ μ π τύ ξεω ς το υ Αποσπάσ μα τος Π ίνδου απ οκάλυψ ις το υ δ εξιο ύ π λευ ρ ο ύ το υ , ε π έ­ φ ε ρ ε και τη ν σ ύμ π τυξιν το υ Τ άγματος Κ ονίτσ ης επί τη ς ν ο τιά ς ό χ θ η ς το υ Αώου". Σ ύ μ ­ φωνα, εξά λ λ ο υ , μ ε τη ν Ισ το­ ρία το υ ΓΕΣ ("Η Ιτα λική Ει­ σβολή", σελ. 130) "Από το υ μ εσ ο ν υ κτίο υ 29/30 Ο κτω β ρ ί­ ου, η σ ύ μ π τυ ξις τω ν τμ η μ ά ­ τω ν (Αποσπάσματος Δ αβάκη) έ λ α β ε ραγδαίαν μορφήν. Ο ε ­ φ εδ ρ ικ ό ς Λ όχος σ υμπ τύσ σ ε­ τα ι ά νευ δ ια τα γή ς προς Επταχώρι. Ο μοίω ς και η π υρ οβ ο ­ λαρχία το υ Αποσπάσματος Δ αβάκη. Π ρ ο κα λ είτα ι μ εγά λη σ ύγχυσ ις... Το 1/51 Τάγμα αν ευ ρ έ θ η κατόπ ιν μακρώ ν α­ ναζητήσ εω ν". Και σ την σελ. 128 π ρ ο σ τίθ ετα ι: "Εν τη υποβ λη θ είσ α ε κ θ έ σ ε ι το υ Δ /ντο ύ III Γραφ είου ΓΕΣ α ν α φ έρ ετα ι ό τι δ ε ν κ ρ ίν ετα ι επ α ρ κή ς η δ ικα ιολογία τη ς α νεπ α ρκεία ς δ υ νά μ εω ν διά τη ν ε ν τό ς τη ς π ρώ της η μ έ ρ α ς απ ώ λειαν

το υ Σ τα υ ρ ο ύ, κ α θ ’ όσ ον αι δ υ ν ά μ εις το υ Αποσπάσματος Π ίνδου ε θ εω ρ ή θ η σ α ν επ αρ­ κ είς υπό Β ’ΣΣ και ΤΣΔΜ δΓ ά­ μ υνα ν π ερ ιο χ ή ς Π ίνδου, ή τις ή το φ ύ σ ει α μ υ ν τικώ ς ισχυροτά τη ... Την τα χ εία ν κατάρρευ σ ιν τη ς το π ο θ εσ ία ς απο­ δ ίδ ει εις μ ειω μ έ ν η ν αντίσ τασιν τω ν ε κ ε ί Τ μημά τω ν άτινα σ υνεπ τύ χθη σ α ν ά νευ ισχυ­ ρός πιέσεω ς". Στη σ υνέχεια, μ ετά τη ν ά φ ιξη σ το Επταχώρι τ ο απ όγευ μα τη ς 30ής Ο κτω ­ βρίου, το υ δ ιο ικ η το ύ τη ς I Μ ερα ρ χία ς σ τρ α τη γ ο ύ Β ρα­ χνού (ο οπ οίος και α ν έλ α β ε τ η ν ε υ θ ύ ν η τη ς δ ιεξα γ ω γή ς τω ν επ ιχειρήσ εω ν σ τη ν Π ίν­ δο) σ υ γ κ ρ ο το ύ ν τα ι τρ ία Αποσπάσματα, σε ένα ε κ τω ν ο ­ ποίων (δ υ ν ά μ εις διλοχία ς) η ­ γ είτα ι ο Δ α βά κη ς. Και ο οποί­ ος, αφ ού α π έτυ χ ε σ τη ν πρώ­ τη το υ π ροσπ άθεια (1 Ν ο εμ ­ βρίου), κα τα λ α μ β ά νει τη ν επ ο μ έν η (2 Ν ο εμ β ρ ίο υ ) το ύ­ ψωμα Π ρ ο φ ή τη Ηλία Φ ούρ­ κας, που υ π ή ρ ξε και το μονα ­ δ ικό το υ επ ίτευ γ μ α σ το ν πό­ λ ε μ ο 40-41, επ ειδ ή το από­ γ ευ μ α τη ς ίδιας μ έρ α ς τρ α υ ­ μ α τίζετα ι και α π οσ ύρ ετα ι έκ τ ο τ ε στα μετόπ ισ θεν. Μ ε τα α ν α μ φ ισ β ή τη τα α υ τά γ εγ ο ν ό ­ τα, πώς α λ ή θ εια δ ικ α ιο λ ο γ εί­ τα ι η ηρω οπ οίηση το υ συ­ ντα γ μ α τά ρ χ η Δ αβάκη; Μ ε ε ξ α ιρ ε τικ ή τιμή Σπ ύ ρ ος Π απ αδόπ ολης, Α&ήνα

Ο Δ. Γεδεώ ν απ αντά:

Κύριε Δ ιευθυντά, Διάβασα με π ροσοχή τη ν επ ισ τολή το υ α ξιό τιμ ο υ Δρα Ο ικονομικώ ν Επιστημώ ν κ. Σπύρου Παπαδόπολη, το ν ο ­ ποίο γνω ρίζω και εκ τιμ ώ και ο οπ οίος μού έ χ ε ι κά νει τη ν τ ι­ μή να μου α φ ιερ ώ σ ει ένα β ι­ βλίο το υ , αλλά θ α μου ε π ιτρ έ ­ ψ ει να διαφω νήσ ω μ ε τη ν ε ­ ρώ τηση που κάνει, "αν δ ικα ιο ­ λ ο γ είτα ι η ηρω οπ οίηση το υ Δ αβάκη". Το γ εγ ο ν ό ς και μόνο ό τι ο Δ α βά κης τρ α υ μ α τίσ τη ­ κε, σ υ ν τα γ μ α τά ρ χ η ς ων σ την πρώ τη γραμμή, και ο μ ετέπ ειτα θ ά ν α τό ς το υ το ν κα θ ι­ σ το ύ ν α υ το μ ά τω ς ήρω α. Υ ­ σ τερ α θ α ή θ ε λ α να σ ταθώ σε

δύο σ ημεία τη ς επ ισ τολή ς το υ Δ ρα Παπαδόπολη και συ­ γ κ ε κ ρ ιμ έν α στα αποσπάσματα τη ς έκδ ο σ η ς τη ς ΔΙΣ/ΓΕΣ, τη ς οποίας ή μ ο υ ν υ π ο δ ιευ ­ θ υ ν τή ς επί 30 μ ή ν ες. Π αρα­ θ έ τ ε ι ο κ. Π απαδόπ ολης το π αρακάτω απόσπασμα από τη σ ελίδα 130 το υ τό μ ο υ τη ς Δ ΙΣ/ΓΕ Σ “Η Ιτα λική Εισβολή": “Από το υ μ εσ ο ν υ κτίο υ 29/30 Ο κτω βρ ίου η σ ύμ π τυξις τω ν τμ η μ ά τω ν (Αποσπάσματος Δ αβά κη) έλ α β ε ραγδαίαν μορφήν. Ο ε φ ε δ ρ ικ ό ς λόχος σ υμ π τύσ σ ετα ι ά νευ δ ια τα γή ς π ρος Επταχώρι. Ο μοίω ς και η π υρ οβο λα ρχία το υ Αποσπά­ σ μα τος Δ αβάκη. Π ρ ο κα λ είτα ι μ εγά λη σύγχυσις. Το 1/51 Τάγ­ μα α ν ευ ρ έ θ η κατόπ ιν μακρώ ν αναζητήσ εω ν". Το κείμ εν ο σ τη σ ελίδα α υ τή έ χ ε ι ως εξή ς : “Από το υ μ εσ ο ν υ κτίο υ όμω ς τη ς 29/30 Ο κτω βρ ίο υ η σύ­ μ π τυ ξη τω ν τμ η μ ά τω ν το υ κ ε ­ ν τρ ικ ο ύ υ π ο το μ έω ς έλ α β ε ραγδαίαν μ ορ φ ή ν, Ο λόχος Β ού ρ μπ ια νη ς ό σ τις ή το ε φ ε ­ δ ρ εία το υ υ π ο το μ έω ς συ­ μ π τύ σ σ ετα ι ά νευ δ ια τα γή ς προς Επταχώρι. Ο λόχος ούτο ς α ν α σ υ ν εκ ρ ο τή θ η υπό το υ δ ιο ικ η το ύ το υ Αποσπά­ σ μ α το ς Π ίνδου τη ν πρωίαν τη ς 30ής εις Επταχώρι, τα ­ χ θ ε ίς υπ' α υ το ύ ιππαστί επί το υ Ζ ο υ ζο υ λιώ τικο υ π οταμού π ρος φ ρ ο ύρ ησ ιν τη ς γ έ φ υ ­ ρας το υ Σαρανταπ όρου. Ο­ μοίω ς σ υνεπ τύ χ θ η ε ις Επτα­ χώρι και η π υρ οβολαρχία το υ Α π οσ π άσ ματος... Σ υγχρ όνω ς σ υμπ τύσ σ ονται προς Επταχώ ριον και τα μετα γω γικά τω ν μονάδων. Κ ατά τη δ ιά ρ ­ κεια τη ς σ υ μ π τύ ξεω ς ε γ έ ν ε το α νά μιξη το ύ τω ν (δηλαδή τω ν μετα γω γικώ ν) και ως ε κ το ύ το υ π ρ ο εκ λή θ η μεγά λη σύγχυση". Σ τις σ ελ ίδ ες 129131 δ ε ν βρ ήκα τη φράση σ χε­ τικ ά μ ε τη ν α νεύ ρ εσ η το υ 1/51 Τάγματος σ το οποίο ά λ­ λω σ τε ε ίχ ε α ν α τε θ ε ί η άμυνα το υ κ ε ν τρ ικ ο ύ το μ έ α . Το κ ε ί­ μ ενο τη ς σ ελίδα ς 128 που πα­ ρ α θ έ τε ι ο κ. Π απαδόπ ολης τ ε ρ μ α τίζ ε τα ι με τη φράση: "...ά ν ευ ισχυρός πιέσεω ς". Μ ε τά τη φράση α υ τή το κ ε ί­ μ ενο σ υνεχίζει ως εξή ς : "Γενι­ κώ ς το Απόσπασμα Π ίνδου ε υ ρ ε θ έ ν προ πολύ ισ χ υ ρ ό τε­

ρων εχ θ ρ ικ ώ ν δυνά μεω ν ηναγ κά σ θη να π α ρ α ιτη θ εί τη ς α­ μ υ ν τικ ή ς απ οσ τολής και να ελ ιχ θ εί υπ οχω ρητικώ ς καταβ ά λλον σ υνεχή και πείσ μονα π ροσ π άθεια ν επ ιβραδύνσ εως το υ ε χ θ ρ ο ύ κα τά τη ν προς Α νατολάς και Ν οτιοανατο λά ς κίνησ ίν το υ . Παρά το μέγα ανά π τυγμα το υ μ ετώ ­ που, το λίαν ο ρ ειν ό ν το υ ε δ ά ­ φ ο υ ς και τη ν έλ λ ειψ ιν συ­ γκοινω νιώ ν και επικοινω νιώ ν, π α ρ ά γ ο ν τες ο ίτιν ε ς καθίσ τω ν λία ν π ρ ο β λ η μ α τική ν τη ν ενάσκησιν τη ς διοικήσ εω ς, το α­ πόσπασμα κ α τέβ α λ ε ακα τα π ο ν ή το υ ς και ηρω ικάς π ρο­ σ π άθειας ίνα κ ερ δ ιθ ή ο απαιτο ύ μ εν ο ς διά τη ν επ έμβα σ ιν τω ν α νω τέρ ω ν κλιμακίω ν χ ρό νος. Το ό τι ε ις τινα σ ημεία το υ μετώ π ου, λόγω μ εγά λη ς υ π ερ ο χή ς το υ εχ θ ρ ο ύ , ε λ λ είψ εω ς μέσω ν και υ π ο σ τη ρ ίξεως βα ρ έω ν όπλω ν και πολλάκις απ ειρίας μικρώ ν β α θ μ ο ­ φόρω ν, π α ρ ετη ρ ή θ η σ α ν πα­ ρ α λείψ εις, δ ισ τα γμ ο ί και σπασ μω δικαί ενέρ γ εια ι, κα τ' ουδ ένα α μ α υρ ώ νει τη ν σ υνο λική ν εικό να τη ς μάχης". Ο λο κληρ ώ νο ντα ς θ α ή θ ε λ α να π ροσθέσ ω τα γρ α φ ό μ ενα στη σ ελίδα 132 το υ παραπά­ νω τό μ ο υ τη ς ΔΙΣ: "Το Από­ σπασμα Π ίνδου δ ε χ θ έ ν τη ν πίεσιν ο λο κλή ρ ο υ τη ς Μ ε ­ ραρχίας Τζούλια, δ ιε ξή γ α γ ε επί 48ω ρον σ κ λ η ρ ό τα το ν και άνισον αγώνα και ως εκ τ ο ύ ­ το υ τη ν ν ύ κ τα τ η ς 29ης Ο­ κτω β ρίου ε ίχ ε ν αποδώ σει ό ,τι ανθρω πίνω ς ή το δυνα τό ν". Εδώ π ροφανώ ς ο σ υ ν τά κ τη ς το υ τό μ ο υ είχ ε κα τά νου τη ν π λ η μ μ ελ έσ τα τη οργάνωση το υ Τ ομέα Π ίνδου, για τη ν ο ­ ποία βέβα ια τη λ ιγ ό τερ η ή κα­ θ ό λ ο υ ε υ θ ύ ν η είχ ε ο α ε ίμ ν η ­ σ τος Δ αβά κης.

75

Ευχαριστώ , Δ η μ ή τρ η ς Γεδεώ ν Υ π ο σ τρ ά τη γο ς ε.α .

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Α ρετή Τούντα - Φεργάδη

Η ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΣΤΟ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟ Ε κδόσ εις «I. Σ ιδ έρ η ς» Α θήνα , Ιού νιο ς 2000 Σ ε λ ίδ ες 312

75

Το βιβλίο τη ς Α ρ ετή ς Τούντα -Φ ερ γά δ η (διδά κτω ρ του Παντείου Πανεπιστημίου) έρ χετα ι να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία ανα­ φορικά με τη ν ιδιάζουσας σημα­ σίας περίοδο του μεσοπολέμου. Μ εστή από ιστορικά γεγονότα, έ ­ ντονα σημαδεμένη από τις οδυ­ ν η ρ ές αναμνήσεις του ΑΙΠ Π, η πολιτική ιστορία τω ν μεγάλων δυνάμεων χαρακτηρίζεται από τη ν αγωνία το υ ς να συντηρή­ σουν τα συμπεφω νημένα του 1919-1920 ώστε να αποτραπεί το ενδ εχόμενο νέας παγκόσμιας σύρραξης. Λόγω του μεγάλου εύ ­ ρους των θεμά τω ν που αφορούν τη σ υγκεκριμένη περίοδο η συγ­ γραφέας επ έλ εξε τα κυριότερα, μέσα από τα οποία αναδεικνύονται το π εριεχόμενο και οι επι­ διώ ξεις τη ς εξω τερ ική ς πολιτι­ κής τη ς Γερμανίας, των ΗΠΑ, της ΕΣΣΔ, τη ς Βρετανίας, τη ς Ιτα­ λίας και τη ς Γαλλίας. Για τη ν πλη­ ρέσ τερ η κατανόηση τω ν γεγονό­ τω ν έχουν σ υμπεριληφθεί ειδι­ κές εν ό τη τες με σημαντικά στοι­ χεία τη ς εποχής, όπως οι κυριότε ρ ε ς Σ υ νθ ή κες ειρή νη ς (Β ερ­ σαλλιών, Αγίου Γερμανού, Τριανόν, Νεϊγύ, Σεβρών), οι νέοι θεσ μοί ασφαλείας και οι νέες συμμαχίες (Κοινωνία τω ν Εθνών, Μικρή Συνεννόηση). Η μ έθοδος προσέγγισης των θεμ ά τω ν που εξετά ζο ν τα ι ισορροπεί ανάμεσα στη διπλωματική ιστορία και στην εξω τερ ική πολιτική. Ιδιαίτε­ ρα η γνώση τη ς ιστορίας τη ς δι­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

πλωματίας θα βοηθήσει το ν ανα­ γνώστη στην καλύτερη κατανόη­ ση των χειρισμών και κυρίως των απ οτελεσμάτω ν που δημιουργούνται από τη ν άσκηση τη ς εξω ­ τερ ικ ή ς πολιτικής. Το βιβλίο συ­ μπληρώ νεται με παράρτημα εγ ­ γράφων και με πίνακα όπου πα­ ρ α τίθ εντα ι οι π ρω τογενείς και δ ευ τερ ο γεν είς πηγές. Για το ν μ ε­ λ ε τη τή τη ς π ολιτικής και τη ς δι­ πλωματικής ιστορίας, αλλά και γενικό τερ α για το ν ερ ευ νη τή των ιστορικών γεγονότω ν τη ς π εριό­ δου 1919 - 1939, το έργο θα αποτελ έσ ει πολύτιμο βοήθημα. Η κ ε­ ντρική διάθεση γίνετα ι από τις εκδόσ εις «I. Σιδέρης» (Σόλωνος 116, Αθήνα, 106 81, τηλ. 3833434, fa x : 3832294).

Κώστας Χατζηαντωνίου

ΑΓΩΝΕΣ ΤΟΥ ΣΕΡΒΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ Ε κδ όσ εις «Π ελασγός» Α θήνα, Σ ε π τέμ β ρ ιο ς 2000 Σ ε λ ίδ ες 228 Οταν οι αεροπορικές δυνά­ μεις τη ς ατλαντικής συμμαχίας βομβάρδιζαν σέρβικούς στόχους

.

.

...

γκοσλαβίας αδικεί το ν σερβικό λαό και τη ν ιστορία του. Αυτήν α­ κριβώς τη ν ιστορική πλευρά, που τείν ει σκοπίμως να αποσιωπηθεί λόγω πολιτικοδιπλωματικών σκο­ πιμοτήτων, έρχεται να αναδείξει το βιβλίο του γνωστού ιστορικού συγγραφέα Κώστα Χατζηαντω νί­ ου. Οι αγώνες του σερβικού έ ­ θνους ξεχάστηκαν στη Δύση και παρςγράφηκαν από τη ν ηγεσία της. Οσοι λαοί πρωτοστάτησαν στην αντιμετώπιση του τουρκι­ κού κινδύνου και πλήρωσαν με αί­ μα αυτή το υ ς τη στάση, όπως ο σέρβικός, αντιμετω πίζονται πλέ­ ον με δυσφορία. Οι Σέρβοι στά­ θηκαν στο πλευρό τη ς Δύσης και στα νεώ τερα χρόνια, δεχόμενοι το κύριο βάρος τη ς επίθεσης των Κεντρικών δυνάμεων κατά το ν Α§ΠΠ. Λίγες δ εκα ετίες αργότερα υπέστησαν τη ν εισβολή των δυ­ νάμεων του Αξονα λόγω τη ς εμ ­ μονής το υ ς στην υποστήριξη του αγώνα των συμμαχικών δυνάμε­ ων. Ο συγγραφέας μέσα από τις σ ελίδες του βιβλίου παρουσιάζει όλα τα στοιχεία που συνέθεσαν το ν κοινό - τις περισσότερες φ ο­ ρές - αγώνα Ελλήνων και Σέρβων, σκιαγραφώντας παράλληλα τη ν πορεία το υ γειτονικού λαού από τη μεσαιωνική περίοδο μέχρι και το τέλ ο ς (;) του πρόσφατου "εμ ­ φυλίου". Το έργο δ ια τίθεται από τις εκδόσ εις «Πελασγός» (Αχιλλέως Παράσχου 127, Αθήνα, 114 75, τηλ. 6440021, fax : 6450097, http: www.hellasbooks.gr , e-mail : acroceramo @hellasbooks.gr).

iD Y iE w / jjj Ε ΰ ί ΐ υ η

Α λέξης Γ Κ. Σαββίδης

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜ ΟΥ το 1999, ένα κύμα αντισερβικής προπαγάνδας είχε προηγηθεί των πολεμικών επιχειρήσεων. Τρομερές κατηγορίες εκτο ξεύ θ η καν κατά τη ς ίδιας τη ς υπόστα­ σης το υ σερβικού έθνους, κηλι­ δώνοντας μονόπλευρα με ασύστολα ψεύδη τη ν ιστορία και το ν πολιτισμό του. Παρά τη ν ακραία συμπεριφορά μέρους των Σέρβων κατά τω ν Αλβανών, η διόγκω­ ση (μέσω ενορχηστρω μένης προ­ παγάνδας) των ω μοτήτων που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια του τραγικού “εμφ υλίου“ πολέ­ μου στις χώρες τη ς πρώην Γιου­

Ε κδόσ εις « Ιω λκό ς/Μ έτρ ο ν» Α θήνα, 2000 Σ ε λ ίδ ες 448 Η γενική βιβλιογραφία βοη­ θημάτω ν βυζαντινής και μεσαιω­ νικής ιστορίας και πολιτισμού στο πλαίσιο το υ Εγκυκλοπαιδι­ κού Προσωπογραφικού Λ εξικού Β υζαντινής Ιστορίας και Πολιτι­ σμού (ΕΠΛΒΙΠ) κυκλοφορεί, με τρ εις τό μ ο υ ς να έχουν ήδη εκδοθ ε ί και το ν τέτα ρ το να τε λ ε ί υπό προετοιμασία. Η τεράστια προ­ σπάθεια συλλογής και καταγρα­ φής αυτής τη ς σημαντικής σε έ ­ κταση και αξία βιβλιογραφίας -

χάρη στις προσπάθειες του επι­ μελητή τη ς έκδοσης, καθηγητή Α λέξη Σαββίδη - απολαμβάνει πλέον ευ ρ ύ τα τη ς αναγνώρισης, η οποία μπορεί να α νιχνευθεί στις μέχρι σήμερα δημοσ ιευμέ­ νες παρουσιάσεις του έργου στον ελληνικό και στον ξένο π ε­ ριοδικό Τύπο. Ειδικά για το ν δυζαντινολόγο μ ελ ετη τή το έργο απ ο τελεί πολύτιμο βοηθό, διότι π εριλαμβάνει (εκτό ς των άλλων) περί τα 5.000 λήμματα, στα οποία π εριέχονται εγχειρίδια από τη βυζαντινή και τη σχετικά με αυτή

π Ρ Ο ο ω π Ο Γ Ρ λ φ ικ ο \62.ικο

Κ Υ Ζ λ ,Ν Τ Ί Ν Η Ο

IC T O P IX C

ΓΕΝ ΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΒΟΗΘΗΜΑΤΩΝ

πολιτική, καθώς και από τη στρα­ τιω τική, τη διπλωματική και τη δι­ οικητική ιστορία. Ο πολύπλευρος χαρακτήρας το υ ΕΠΛΒΙΠ ενισχύεται και από τη ν κάλυψη και άλλων χώρων πέραν το υ βυζαντι­ νού, στον οποίο ανήκουν όσοι ήλθαν σε επαφή μαζί του και κα­ ταγράφονται - για παράδειγμα ο ισλαμικός κόσμος, η δυτική χρι­ στιανοσύνη, ο ρωσοσλαδικός χώ­ ρος. Η βιβλιογραφία, χωρίζεται, για τη διευκόλυνση το υ αναγνώ­ στη, σε ελληνόγλωσσους και ξ ε ­ νόγλωσσους τίτλο υ ς. Για λόγους σκοπιμότητας υπάρχουν δύο κύ­ ρια τμ ήματα με βάση τη χρονική κατάταξη. Στο πρώτο βρίσκουμε τα γενικά έργα μαζί με τα βοηθή­ ματα και τα πιο ειδικά δημοσιεύ­ ματα από το 284 ως το 717 μ.Χ., με έμφαση στην περίοδο τη ς ύ­ σ τερης αρχαιότητας. Το δ εύ τερ ο τμήμα καλύπτει τη ν π ερίοδο από το 717 μέχρι το 1461 μ.Χ. και περι­ λαμβάνει όσα έργα αντιστοιχούν στη μεσοβυζαντινή και στην υ­ στεροβυζα ντινή περίοδο. Το βι­ βλίο δ ια τίθ ετα ι από τις εκδόσεις «Ιωλκός» (Βαλτετσίου 15 και Ιπποκράτους, Αθήνα, 106 80, τηλ. 3618684, 3624952, fax : 3625019). Ιωάννης Σ. Θ εοδω ράτος

[email protected]

Β Ι Β Λ Ι Ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ

Μ Η« MAIN ΚΑΜΠΦ

ϊ ΤΟΜΟΣ Κωνσταντίνου Ποταμιάνου

Σούν Τζού

ΤΑ ΙΕΡΑ ΟΠΛΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Σελ.223, 3.500 δρχ.

Σ ελ. 1 4 0 ,1.950 δρχ.

Μια ενδιαφέρουσα ά­ ποψη για τα ιερά όπλα των αρχαίων Ελλήνων.

Η πολυεπίπεδη στρα­ τηγική σκέψη το υ διάση­ μου Κινέζου στρατηγού Σούν Τζού, σε απλή και κατανοητή μετάφραση από το ν Πάνο Πικραμένο.

Παναγιώτη Κανελλόττουλου

ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΒΟΝΑΠΑΡΤΗΣ Σ ελ. 182, 3.120 δρχ. Η βιογραφία του Μ ε­ γάλου Ναπολέοντα από το ν αείμνηστο Παναγιώτη Κανελλόπουλο, σε μια σπάνια έκδοση το υ 1983.

Ιωάννου Ν.Κοκοσούλα

Αδόλφου Χίτλερ

ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ

2 τό μ ο ι, 19.760 δρχ.

Σ ελ .1 10, 2.080 δρχ. Π ολεμικά η μερολό­ για που καλύπτουν τις πε­ ριόδους του ελλη νο το υ ρ ­ κικού πολέμου του 191213, του ελληνοβουλγαρικού του 1913-14, καθώς και τη ν εκσ τρα τεία του 2/39 Συντάγμα τος Ευζώνων το 1918-19.

Ο ΑΓΩΝ ΜΟΥ Το περίφημο βιβλίο - ιστορικό ν το κο υ μ έντο το υ Αδόλφου Χίτλερ, που επηρέασε όσο κανέ­ νας άλλος τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία.

■MÄfzEPBi

77

Θεόδω ρος Κ. Κορρές

Πωλ Μον

ΥΓΡΟΝΠΥΡ

Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΑΤΕΧΟΜΕΝΗ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΕΛΛΑΔΑ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΟΣ Σελ. 171,4.160 δρχ. ΖΕΡΒΑ Η κατάσταση στην κα- ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ

Σ ελ. 188, 3.640 δρχ. Αναλυτική παρουσία­ ση του πιο διάσημου ό­ πλου τη ς βυζαντινής ναυ­ τική ς τα κ τική ς από την Ε­ ταιρεία Βυζαντινών Ερευ­ νών.

Ιδρυμα - Μ ουσείον Εθνικής Αντιστάσεως «Ναπολέων Ζέρβας»

τεχ ό μ ενη Ελλάδα τη ς πε­ Σ ελ. 383, 7.000 δρχ. ριόδου 1941-44, όπως τη ν είδ ε ο π ρόεδρος τη ς Επι­ τροπής Διαχειρίσεως ΒοηΗ εξιστόρηση τη ς πορείθημάτω ν το υ Δ ιεθνούς Ε- ας του στρατηγού Ναπολέορυθρού Σταυρού. ντα Ζέρβα από τη ν ίδρυση το υ ΕΔΕΣ μέχρι το τέλ ο ς του αγώνα.

Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος

Α λέξανδρου I. Δεσποτόπουλου

ΑΙΧΜΑΛΩΤΟΙ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Η ΣΥΜ ΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΒΑΣΗ ΤΩΝ ΔΥΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

Σ ελ. 102,4.160 δρχ.

Σ ελ. 159, 3.000 δρχ. Ενα α ρ κετά ενδ ια φ έ­ ρον βιβλίο που παρου­ σιάζει τις σ υνθήκες αιχ­ μαλωσίας που επικρα­ τούσαν κατά τη ν περίοδο τη ς Ελληνικής Επανά­ στασης το υ 1821.

Τεκμηριωμένη παρου­ σίαση τη ς ουσιαστικής συμβολής το υ μικρού ε λ ­ ληνικού κράτους στη νι­ κηφόρα για το υ ς συμμά­ χους έκβαση των δύο μ ε­ γάλων πολέμων το υ 20ού αιώνα.

Η δ ιά θ ε σ η τω ν βιβλίω ν τη ς σ ελ ίδ α ς α υ τή ς γ ίν ετα ι από το βιβλιοπ ω λείο “Ε λ ε ύ θ ε ρ η Σ κ έ ψ ις ", Ιπ π ο κρ ά το υ ς 112, Α θή να , Τ.Κ. 11472, τη λ . 3630697, 3614736 (σ τέλ ν ο ν τα ι και μ ε α ν τικ α τα β ο λ ή ).

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ

ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ

ΣΦΑΛΜΑΤΑ

ΤΟ ΑΤΥΧΗΜΑ ΤΗΣ V ΜΕΡΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΜΥΝΤΑΙΟ 24 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912 Ο Ο Ρ Ο Σ «MILITARY BLUNDER» Σ Η Μ Α ΙΝ Ε Ι ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΣΦ Α Λ Μ Α Π Ο Υ Ε Γ ΙΝ Ε Λ Ο ΓΩ Α Γ Ν Ο ΙΑ Σ Ή Β Λ Α Κ Ε ΙΑ Σ . ΤΕΤΟΙΑ Λ Α Θ Η Σ Τ Ο ΙΧ ΙΣ Α Ν Α Κ Ρ ΙΒ Α ΣΕ Π Ο Λ Λ Ο Υ Σ ΣΤΡΑΤΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗ Δ ΙΑ Ρ Κ Ε ΙΑ ΤΗΣ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ , ΑΣΧΕΤΑ Μ Ε ΤΟ Π Ο ΣΟ Ο ΡΘ Α ΗΤΑΝ ΤΑ Α Ρ Χ ΙΚ Α Σ Χ Ε Δ ΙΑ . Ο Μ Ω Σ Σ Ε Π Ο Λ Λ Ε Σ Π Ε Ρ ΙΠ Τ Ω Σ Ε ΙΣ ΤΑ Α Ρ Χ ΙΚ Α Σ Χ Ε Δ ΙΑ ΕΚ Ρ Υ Β ΑΝ Μ Ε ΣΑ ΤΟΥΣ Λ Α Θ Η Α Π Ο Ε ΣΦ Α Λ Μ Ε Ν Ε Σ Ε Κ Τ ΙΜ Η Σ Ε ΙΣ . ΑΥΤΑ ΤΑ Λ Α Θ Η Δ Ε Ν Μ Π Ο Ρ Ο Υ Ν Ν Α Χ Α ΡΑΚ ΤΗ ΡΙΣΤΟ ΥΝ Ω Σ BLUNDERS. Ο Μ Ω Σ Ε Π Ε ΙΔ Η , Ο Π Ω Σ Ε ΙΠ Ε Ο Μ ΕΓΑΛΟ Σ Μ Ο ΛΤΚΕ. Κ Α Ν Ε Ν Α Σ Χ Ε Δ ΙΟ Δ Ε Ν Ε Π ΙΖ Ε Ι ΤΗΣ Π Ρ Ω ΤΗ Σ ΕΠΑΦ ΗΣ Μ Ε ΤΟΝ ΕΧΘΡΟ, Ε Ν ΑΠ Ο Κ ΕΙΤΑ Ι Σ Τ Ο Ν Ε Κ ΤΕ Λ Ε ΣΤΗ Ν Α Π ΡΑ ΓΜ ΑΤΟ Π Ο ΙΗ ΣΕΙ ΤΙΣ Μ ΕΤΕΠΕΙΤΑ Ε Κ Τ ΙΜ Η Σ Ε ΙΣ ΤΟΥ Κ Α Ι Ν Α Ε Ν Η Μ Ε Ρ Ω Σ Ε Ι ΣΧΕΤΙΚΑ ΤΟΥΣ Π Ρ Ο ΪΣΤ Α Μ Ε Ν Ο Υ Σ ΤΟΥ. Μ ΙΑ ΤΕΤΟΙΑ Π Ε Ρ ΙΠ Τ Ω Σ Η Λ Α Θ Ο Υ Σ Σ Υ Ν Ε Β Η ΤΟ Ν Ο Κ Τ Ω Β Ρ ΙΟ ΤΟΥ 1912, ΚΑΤΑ ΤΗ Δ ΙΑ Ρ Κ Ε ΙΑ ΤΩ Ν Β Α Λ Κ Α Ν ΙΚ Ω Ν Π Ο Λ Ε Μ Ω Ν , Κ Α Ι Ε ΙΧ Ε Ω Σ Σ Υ Ν Ε Π Ε ΙΑ ΤΗ Δ ΙΑ Λ Υ Σ Η ΤΗΣ V Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ Μ ΕΡΑΡΧΙΑΣ.

Jß

Μετά την κατάληψη της Κοζά­ νης, το 1912, η Στρατιά Θεσσαλίας του Ελληνικού Στρατού στράφηκε προς τη Θεσσαλονίκη. Για την κάλυψη του αριστερού πλευρού της διατάχθηκε να κινηθεί προς Βορρά η V Με­ ραρχία υπό τον συνταγματάρχη Ματθαιόπουλο. Το Γενικό Στρατηγείο είχε ειδοποιήσει τη Μεραρχία ότι δεν θα ήταν σε θέση να την ενισχύσει και ότι πιθανή ήττα της θα είχε δυσάρεστες συνέπειες για τη Στρατιά. Η Μεραρ­ χία, με δάση πληροφορίες ότι οι Τούρ­ κοι είχαν εκκενώσει το Μοναστήρι, κινήθηκε με σκοπό την κατάληψή του από την κατεύθυνση Αμύνταιο - Βεύη (Μπάνιτσα). 0 μέραρχος θεώρησε ότι η ενέρ­ γεια αυτή ήταν μέσα στο πλαίσιο της εκτέλεσης της αποστολής κάλυψης της Στρατιάς. Ομως μόλις βγήκε από το στενό Κιρλί Δερβέν αναγκάστηκε να δώσει και να χάσει τη μάχη της Μπάνιτσας και να υποχωρήσει προς το Αμύνταιο, Εκεί η Μεραρχία εγκα­ ταστάθηκε αμυντικά στηρίζοντας τα πλευρά της στη λίμνη των Πετρών και στα έλη του Ρούδνικ. Στις 22 και στις 23 Οκτωβρίου η Μεραρχία απέκρουσε με επιτυχία επίθεση των Τούρκων, ό­ μως υπέστη πολλές απώλειες και οι ε­ φεδρείες της εξαντλήθηκαν. Για την κάλυψη των απωλειών της διατέθη­ καν δύο λόχοι γεφυροποιών χωρίς το υλικό τους. Τη νύκτα της 23 /24 Οκτω­

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡ ΙΑ

βρίου 1912 στο αριστερό της διάτα­ ξης της Μεραρχίας βρισκόταν ένας λόχος σκαπανέων και αμέσως δεξιά του ένας λόχος γεφυροποιών. Τα μέ­ τρα ασφαλείας του λόχου σκαπανέων ήταν πολύ χαλαρά επειδή πίστευε ότι τον κάλυπτε ο 5/22 Λόχος Πεζικού που βρισκόταν μπροστά του. Το ίδιο βράδυ ένας τολμηρός Τουρκαλβανός υπολοχαγός ζήτησε ά­ δεια να επιτεθεί κατά του αριστερού πλευρού της Μεραρχίας. Πραγματικά τη νύκτα ξεκίνησε με 160 στρατιώτες και ένα ή δύο πολυβόλα για το εγχεί­ ρημά του. Η κίνηση ενός τόσο μεγά­ λου τμήματος δεν ήταν δυνατό να μείνει κρυφή. Γαυγίσματα σκύλων και θόρυβοι ακούγονταν όλοι τη νύκτα στο χωριό Ροδών. Πολλοί στρατιώτες και αξιωματικοί είχαν αντιληφθεί την κατάσταση K a t είχαν αναφέρει σχετι­ κά, αλλά κανένα μέτρο δεν ελήφθη. Το χωριό Γκουλίντσι πάλι ήταν αμιγώς τουρκικό, αλλά κανέναν δεν είχε απα­ σχολήσει το γεγονός αυτό. Επίσης ού­ τε οι διοικητές συνταγμάτων, ούτε ο μέραρχος είχαν επισκεφθεί τη γραμ­ μή των προφυλακών για να ελέγξουν τα μέτρα ασφαλείας. Στις 05.30 της 24ης Οκτωβρίου το μικρό απόσπασμα προσέβαλε τον λόχο σκαπανέων τόσο αιφνιδιαστικά, ώστε οι διπλοσκοποί του δεν μπόρε­ σαν να δώσουν ούτε το σύνθημα του συναγερμού. Πολλοί άνδρες του λό­

Το ελληνικό ιππικό κινούμενο προς τη Φλώρινα

χου σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν και οι υπόλοιποι τράπηκαν σε φυγή παρασύροντας και τον λόχο γεφυρο­ ποιών. Τελικά ο πανικός μεταδόθηκε σε ολόκληρη τη Μεραρχία, που υπο­ χώρησε άτακτα προς την Κοζάνη και τα Σέρβια. Μόνο οι πυροβολαρχίες της Μεραρχίας έμειναν στη θέση τους και οι άνδρες τους συνέχισαν να μάχονται μέχρι το τέλος. Ηταν ευτύχημα το ότι η γενική κατάσταση των Τούρκων δεν ευνοού­ σε εκμετάλλευση της επιτυχίας αυ­ τής, διότι διαφορετικά οι συνέπειες θα ήταν βαριές. Η ελληνική Κυβέρνη­ ση, όταν πληροφορήθηκε το συμβάν, σκέφθηκε να μεταφέρει μία ή δύο με­ ραρχίες στην περιοχή, αλλά το Γενικό Στρατηγείο τη διαβεβαίωσε ότι το γε­ γονός δεν είχε καμία επίπτωση στην εξέλιξη των επιχειρήσεων. Ο αιφνιδιασμός και η διάλυση της V Μεραρχίας ήταν αδικαιολόγητα και οφείλονται σε μια σειρά παιδαριω­ δών θα λέγαμε, λαθών όχι μόνο t o u μεράρχου, αλλά και όλων των διοική­ σεων. Τα πλευρά της διάταξης της Με­ ραρχίας έπρεπε να στηρίζονται από μάχιμες μονάδες, πολύ περισσότερο τη στιγμή που υπήρχε χωριό με αμιγή τουρκικό πληθυσμό στην περιοχή, και όχι από μονάδες που μόλις είχαν φθάσει απλά και μόνο για να ενισχύσουν αριθμητικά τη Μεραρχία. Ολόκληρη τη νύκτα της 23/24 Οκτωβρίου υπήρ­ χαν ενδείξεις ότι κάτι γινόταν στο αρι­ στερό πλευρό, αλλά κανένας υπεύθυ­ νος δεν έδωσε σημασία, ακόμα και ό­ ταν πήρε σχετικές αναφορές. Υπό κα­ νονικές συνθήκες οι ηγήτορες όλων των βαθμών δεν έπρεπε να ησυχά­ σουν τη νύκτα εκείνη. Τέτοια ανευθυνότητα στα μέτρα ασφαλείας υπό αυ­ τές τις συνθήκες είναι ένδειξη χαλα­ ρής πειθαρχίας, κακής εκπαίδευσης και χαμηλού ηθικού. Στο σημείο αυτό

ίσως υπάρχει κάποιο ελαφρυντικό για τη Μεραρχία, επειδή για το χαμηλό η­ θικό των ανδρών της υπήρχαν πολλοί λόγοι και αρκετοί υπεύθυνοι Η Μεραρχία είχε λάβει ασαφή α­ ποστολή και είχε προειδοποιηθεί ότι δεν θα ήταν δυνατή η ενίσχυσή της. Είναι πιθανό να δημιουργήθηκε αί­ σθημα απομόνωσης σε αξιωματικούς και οπλίτες. Η απόφαση του μεράρ­ χου να κινηθεί προς το Μοναστήρι ή­ ταν άστοχη. Οι πληροφορίες για την κατάσταση στο Μοναστήρι ήταν ελλι­ πείς και ήταν αμφίβολο αν η Μεραρ­ χία θα κατόρθωνε να φθάσει μέχρι ε­ κεί. Αποτέλεσμα ήταν η ήττα στη Μπάνιτσα με διπλό δυσάρεστο επακό­ λουθο: κάμψη του ηθικού (ως φυσική συνέπεια κάθε ήττας και υποχώρη­ σης) και σημαντικές απώλειες που δεν ήταν εύκολο να αναπληρωθούν. Οι απώλειες αυξήθηκαν κατά τον διή­ μερο αγώνα στο Αμύνταιο, όπου όμως οι μονάδες της Μεραρχίας κράτησαν τις θέσεις τους -αλλά ταυτόχρονα έφθασαν στο όριο της αντοχής τους. Οι απώλειες και η έλλειψη ενισχύσε­ ων είχαν ως αποτέλεσμα να ταχθούν στο αριστερό τμήματα όχι τόσο εμπει­ ροπόλεμα όσο τα τμήματα πεζικού. Ο πανικός του λόχου μηχανικού και αμέ­ σως μετά του λόχου γεφυροποιών, βρήκε πρόσφορο έδαφος για να α­ πλωθεί σαν πυρκαγιά και ο Τουρκαλ­ βανός υπολοχαγός να πετύχει εκείνο που δεν είχαν πετύχει με διήμερο α­ γώνα οι μεραρχίες του αντιπάλου. Οι υπηρέτες των πυροβόλων, που δεν δέχθηκαν να εγκαταλείψουν τα πυρο­ βόλα και τις θέσεις τους μέχρι τελι­ κής πτώσης, έσωσαν την τιμή της Με­ ραρχίας τους. Δη μή τρ ης Γεδεών

Φ Υ Σ Ι Ο Γ Ν Ω Μ Ι Ε Σ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΣΤΡΙΩΤΗΣ ( 1404- 1467) Η Ζ Ω Η ΤΟΥ ΓΕ Ω Ρ ΓΙΟ Υ ΚΑΣΤΡΙΩ ΤΗ , ΓΟ Ν Ο Υ Ε ΥΓΕ Ν Ο Υ Σ Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Σ Ο ΙΚ Ο ΓΕ Ν Ε ΙΑ Σ , Π Ο Υ ΕΦ ΕΡΕ Μ Ε ΥΠ Ε ΡΗ Φ ΑΝ ΕΙΑ ΤΟ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο ΤΟΥ Ο Ν Ο Μ Α , Μ Ο ΙΑ Ζ Ε Ι Μ Ε ΠΑ ΡΑ Μ ΥΘ Ι Ή Μ Ε Π Ε Ρ ΙΠ Ε Τ Ε ΙΩ Δ Ε Σ Μ Υ Θ ΙΣ ΤΟ Ρ Η Μ Α ΠΟ Υ ΕΓΡΑΨΕ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Σ Μ Ε ΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ Ε Ν Ο Σ Δ Ο Υ Μ Α . Ο Κ Α ΣΤ Ρ ΙΩ Τ Η Σ ΥΠΗΡΞΕ Μ ΙΑ ΕΞΕΧΟΥΣΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ Φ Υ ΣΙΟ ΓΝ Ω Μ ΙΑ Π Ο Υ ΚΑ ΤΕ Ν ΙΚ Η ΣΕ ΤΟΥΣ ΤΟ ΥΡΚΟ ΥΣ ΟΤΑΝ Δ Η Μ ΙΟ Υ Ρ Γ Ο Υ Σ Α Ν ΤΗ ΜΕΓΑΛΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥΣ. 0 Γέώργι ος Καστριώτης σε αλβανικό γραμματόσημο του 1914 (πάνω του είναι τυπωμένη νέα αξία. πιθσνως σε τουρκικό νόμισμα).

0 Γεώργιος Καστριώτης γε κε στην Κρόια (Κροές) της σημερινής Αλβανίας το 1404. Το 1423 ο tct : : oc του, Ιωάννης Καστριώτης. υποχρεώθη­ κε να παραδώοει τους τέσσερις ν.ούς του ως ομήρους στον σουλτά.: Vouράτ Β1. Ο Γεώργιος μεταφέρθηκε μαζί με τους αδελφούς του στην Αδριανούπολη, όπου ανατράφηκε μαζί με το. μετέπειτα σουλτάνο Μωάμεθ Β τον Πορθητή). Ο Μουράτ θαύμαζε t o o c πολύ τον Καστριώτη για την ανδρική ο­ μορφιά και τη γενναιότητά του ώστε τον παρομοίαζε με τον Μέγα Αλέξαν­ δρο. Για τον λόγο αυτό τον ονόμασε Ισκεντέρ (Αλέξανδρο). Αργότερα ο τε­ λευταίος έγινε σαντζάκ μπέης κα; — ρε το προσωνύμιο Σκεντέρμπεης. Με την ιδιότητα αυτή πολέμησε με τους Τούρκους κατά των Σέρβων Οταν ο πατέρας του Καστριώτη πέθανε ο Μουράτ διόρισε Τούρκο διοι­ κητή στην Κρόια και εξόρισε τη μητέ­ ρα και την αδελφή του. οι οποίες σε μι­ κρό χρονικό διάστημα πέθαναν. Πα­ ράλληλα διέταξε να δηλητηριαστούν οι τρεις αδελφοί του. Ο Γεώργιος έπνι­ ξε το μίσος του και έμεινε στην υπηρε­ σία των Τούρκων αναζητώντας ευκαι­ ρία να επιστρέφει στην πατρίδα του. Η ευκαιρία τού δόθηκε το 1443. μετά τη μάχη της Νύσσας κατά την οποία ο Ούγγρος Ουνιάδης νίκησε τους Τούρ­ κους. Επιστρέφοντας από τη μάχη, στην οποία πήρε μέρος με 300 Αλβα­ νούς, συνέλαδε τον γραμματέα του

σουλτάνου και τον υποχρέωσε να γρά­ ψει μια δήθεν σουλτανική εντολή για παράδοση του φρουρίου της Κρόιας στον Καστριώτη. Στη συνέχεια σκότω­ σε τον γραμματέα και κατόρθωσε με το πλαστό έγγραφο να καταλάβει την Κρόια και να εξοντώσει την τουρκική φρουρά και τους Τούρκους κατοίκους με λίγες εξαιρέσεις. Από την Κρόια η επανάσταση κα­ τά των Τούρκων εξαπλώθηκε με μεγά­ λη ταχύτητα μέχρι την περιοχή του Αμβρακικού κόλπου και όλες οι τουρκι­ κές φρουρές της περιοχής εκδιώχτη­ καν ή εξοντώθηκαν. Γρήγορα ο Κα­ στριώτης συγκέντρωσε μεγάλη δύνα­ μη πεζών και ιππέων και κατέλαβε και τις μεγάλες πόλεις εκτός από το Σφέτ.νκραδ. που βρισκόταν σε δύσβατη, ο­ ρεινή περιοχή κοντά στα σύνορα με τη Μακεδονία. Αυτή τη φορά η συμπερι­ φορά των νικητών προς τους Τούρ­ κους δεν υπήρξε βίαιη. Οι τουρκικές φρουρές αφέθηκαν να φύγουν, ενώ σε όσους Τούρκους φοβούντο την οργή του Μουράτ για την ήττα επιτράπηκε να μείνουν στον τόπο τους. Πολλοί από αυτούς τους Τούρκους εκχριστιανίσθηκαν. Οι νίκες του Καστριώτη παρακίνη­ σαν τον βασιλιά της Ουγγαρίας Λαδίσλαο να κινήσει σταυροφορία κατά των Τούρκων. Ο Λαδίσλαος ζήτησε τη βοήθεια του Καστριώτη, ο οποίος τελι­ κά. αφού στάθμισε την κατάσταση και ζήτησε τη γνώμη των συμπατριωτών του. αποφάσισε να τον ενισχύσει με δύναμη 30.000 ανδρών. Αξίζει να σημει­ ωθεί ότι οι Βενετοί χρονικογράφοι αποκαλούν αυτόν τον στρατιωτικό «Ηπειρωτικόν». Η σταυροφορία του Λαδισλάου άρχισε την άνοιξη του 1444, αλ­

λά ο Καστριώτης δεν μπόρεσε να τον ενισχύσει επειδή ο δεσπότης της Σερ­ βίας Γεώργιος δεν επέτρεψε τη διέ­ λευση του στρατού από το έδαφος του. Μετά την ήττα και τον θάνατο του Λαδισλάου, στη μάχη της Βάρνας, ο Καστριώτης, για να τιμωρήσει τον Γε­ ώργιο, πέρασε διά πυρός και σιδήρου τη νότια Σερβία. Από το 1445 μέχρι το 1451 ο Κα­ στριώτης διεξήγαγε σκληρό πόλεμο κατά του σουλτάνου Μουράτ, αλλά και κατά των Βενετών που είχαν καταλά­ βει ορισμένα σημεία της Αλβανίας. Νί­ κησε σε όλες σχεδόν τις μάχες αξιοποιώντας κατά τον καλύτερο τρόπο το έδαφος. Ο ένας μετά τον άλλο οι Τούρ­ κοι στρατηγοί που στέλνονταν ενα­ ντίον του γνώριζαν την ήττα και την ταπείνωση. Ενα από τα ηρωικότερα περιστατικά των πολέμων με τον Μου­ ράτ ήταν η πολιορκία της Κρόιας, την οποία υπερασπιζόταν ο στρατηγός Ουρανκόντης, ο οποίος απέρριψε όλες τις δελεαστικές προτάσεις και τις από­ πειρες δωροδοκίας του Μουράτ. Ο Κα­ στριώτης βοηθούσε τους πολιορκημένους με συνεχείς επιδρομές που παρενοχλούσαν τον τουρκικό στρατό. Ηταν μια τακτική την οποία χρησιμοποίησε με επιτυχία σε κάθε πολιορκία. Τελικά ο Μουράτ αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία της Κρόια το 1450 και να επι­ στρέφει στην Αδριανούπολη. Οι νίκες του Καστριώτη, που ήταν χριστιανός, θεωρήθηκαν νίκες του χριστιανισμού και οι ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών τού έστειλαν πλούσια δώρα και ενίσχυ­ ση σε χρήμα και υλικά. Οι Ευρωπαίοι ό­ μως δεν φάνηκαν πρόθυμοι να του πα­ ράσχουν ουσιαστική βοήθεια με στρα­ τό εκτός από μια περίπτωση.

Μετά τον θάνατο του Μουράτ ο Καστριώτης πέρασε μερικά χρόνια η­ ρεμίας, επειδή ο διάδοχος του Μου­ ράτ, ο Μωάμεθ Β’, ήταν απασχολημέ­ νος με επιχειρήσεις στη Μικρά Ασία και με την προσπάθεια να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Από το 1457 μέχρι τον θάνατό του (το 1467) ο Καστριώτης αντιμετώπισε τον γιο με την ίδια επιτυ­ χία που είχε αντιμετωπίσει τον πατέρα. Οχι μόνο απέκρουσε τις επανειλημμέ­ νες προσπάθειες των Τούρκων να τον υποτάξουν, αλλά απέρριψε και τις δε­ λεαστικές προτάσεις ειρήνης που του προσφέρθηκαν. Παράλληλα αντιμετώ­ πισε και τη δωροδοκία (από τον σουλ­ τάνο) πολλών εμπίστων του, μεταξύ των οποίων ήταν και ένας ανιψιός του. Για να αντιμετωπίσει τους υπεράριθ­ μους αντιπάλους του απέφευγε την α­ νοικτή μάχη, παρενοχλούσε τον αντί­ παλό του και τον προσέβαλλε την κα­ τάλληλη στιγμή. Το 1466 ο ίδιος ο Μωά­ μεθ επικεφαλής 200.000 ανδρών εξεστράτευσε κατά της Αλβανίας. Ο στρα­ τός έφθασε μπροστά από την Κρόια και ΐην πολιόρκησε ακόμα μια φορά. Η πολιορκία αυτή αντιμετωπίστηκε με την ίδια τακτική και είχε την ίδια τύχη με την προηγούμενη. Πολύ γρήγορα ο σουλτάνος, που αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα ανεφοδιασμού, αναγκά­ στηκε να φύγει με το μεγαλύτερο μέ­ ρος του στρατού του. Αφησε 80.000 άν­ δρες υπό τον Βαλαβάν με την εντολή να συνεχίσει την πολιορκία μέχρι τέ­ λους. Σε μια έφοδο ο ίδιος ο Βαλαβάν σκοτώθηκε και ο τουρκικός στρατός διαλύθηκε και αποχώρησε σε οικτρή κατάσταση. Τα «βάσανα» των Τούρκων τελείω­ σαν μόνο με τον θάνατο του Γεωργίου Καστριώτη, μετά από σύντομη ασθέ­ νεια, σε ηλικία 63 ετών το 1467, ενώ αυ­ τός αντιμετώπιζε πάλι τον Μωάμεθ που είχε εκστρατεύσει κατά της Αλβα­ νίας. Ο Καστριώτης ετάφη στον ναό του Αγίου Νικολάου στο Αλέσιο. Το 1474 ο Μωάμεθ διέταξε να ανοίξουν τον τάφο του, όχι για να τον βεβηλώσουν, αλλά για να εκτεθεί στον θαυμα­ σμό του κόσμου. Λέγεται ότι πολλοί Τούρκοι πήραν από ένα κομμάτι από τα οστά του για ενθύμιο. Με το τέλος του Γεωργίου Καστριώτη τελείωσε και η α­ νεξαρτησία του τμήματος αυτού της πρώην Βυζαντινής Αυτοκρατορίας της οποίας η προσωπικότητά του κα μόνο ήταν εγγύηση. Ασφαλώς θα "έτρι ξαν τα κόκκαλά του" με την τύχη της η ρωικής Κρόιας: το 1474 ο γιος του Ιω άννης την πούλησε στους Βενετούς που με τη σειρά τους την πούλησαν στους Τούρκους το 1478.

79

Δημήτρης Γεδεών

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ