OS O S GAUCHIOITICOS RIOLATENSES LITERATURA LITERA TURA Y SOCIEDAD
1NDCE
Introducción
otas a la introdución . . . . . . . . . . . . . .
3
Capítul I Literatura cases sciaes . . .
3
Capítulo II E c iterao de una cas socia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hidag Surgiient Surgiient Capítulo I artoo Hidag de poeta d a roución .
55
Capítulo I V Poesía potica revoucionaria poesí de partid . . . . . . . . . . . . . . . . . . otas al apítulo IV . . . . . . . . . . . . . . . .
3
Capíuo V Fundacón de a po esa soia otas al capítulo V . . . . . . . . . . . . . . . .
115
Capítulo VI La reación e un teatr naci ol otas al capítul V I . . . . . . . . . . . . . 69 Eas as egs L gauchesca Capítulo V E doesticada . . . . . . . . . . . . . . .
ota geeal . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8
I NTROD UN
Los avanes de la crítica literar latinoamerca
Haa 9 s gsta la pogsa mgna na gnaón ltual latnoamana haá susttu al "modsmo "smosmo y anasansmo nontsta slgano na aón lgat n tno a un pogama naonalsta ntta las dmanas psntaas po los asndnts tos mdos y u uant un tmnado lapso ants d s poduza n apat y sos onlts) t los ntss d las lass soals anas s stán dsaollano n l píodo xsa los pntos onjunón d na ugusía naonal nsalzaoa los aaos statos las lass mas las lamaons l poltaao nant Es momnto ultual aaaía gnts am os poltosoals, so todo n los pass l ono dl ontnnt Agntna Chl Uguay) dnd alaía l poso d modnaó on ua más m onaón ana so l ttoo d los sptos aíss aastía n Mxo al mas mo ontnano s aón a lo lago dl tmultuoso poso lonao snadna l assnato Fanso Mao ontua al lma naoals o los pass d sndna spaola stjao l ntnao la npnna políta n l hms o aslo naa la dologa d la ga
Defensa Nacional" as como su a ex os plante s de la eq ueña burguesía de Río y So Paul ; se ex rearí
�
mediae e arrolador reormmo uvertar10 acdo e órdoba ue cotagió hata uba, a todo l co inent ; haía sas las filoofía italistas eropea popiciando u nueo idealismo con ferte mpregna-
ció reoadora; p dría e macha una liteatura
eorrealita a la cual se debe la ovela regionalista y la poesía "sincerita q ue tuerce l cuello a la retória
osmopolita del "moderismo hipanoameicao y comenzaía a realorizar maeando u strumeta modeno el flklore la ·tadiciones culturales e quitadas las creecas y arte locales Esta geeración qe podía designase como "acio alista o también "de las clases medis hace una cosiderable artació al estudio y ecade de las liteatuas latinoameicanas poqe desaola ie le más eficiets de la iestigació creando los primeos oganisos dedicado a elo y poque pome e lo pimeo iteto razoados de pena la odc ció liteaia del cotinete n ua metodologa dei ada de u rago itóicos escífios. oo e obio tato el niel speio de la ietigación coo el itento de decubrir metodoogías popias es poden al deaollo alcazado e la éca po o esudios litearios y al punto de ita e que s sitúa la geeación pueso qe ella participa de las conqistas políticas de los sectoes medios del cecimiento del moimiento idical y del cima de ias dmandas democáticas que s poesioa de la sociedad latinoame iaa esfez metodológico (q el conabido cando de los hombre que cee ue la istoria siemp em pieza con ellos tiede a decooce) o petendió can celar las cotibciones euoeas que aban eido paa fnda las pimeas etctuas orgáica de as liteatas popuesta po los mayoes de siglo XX los picipales estuion e Basil y feon ilio omeo y apitao de Abeu) sio que itentaron
corregras y re ormaras meda te ncorporaoe nacdas de ss esdos con retos y en agnos casos eegaras a n segndo ano L os más mp rtante
crítos teraros d a generacón naconasa corr regados, la obra de ss anteesogeron, medante a �g res: lo q e s por na . parte trbaba la concepón general por éstos ropesta, or otra parte regsraba los resultados met dológicos a qu os había conducdo n stdo detaado y onreo, más rácto e teó
ro de agnos perodos desatenddos de a teratra atnoamerana. Esa apacdad para enrentarse de na manra aparetement esontánea con a orgnadad de aontemento teraro anoamerano ara ego comenar a dedcr de s ateno esdo na meo doga ecar es jno a a onceón crasta qe sgnó ss búsqedas de as aportaones ons derabes de esa generacón de cros. La hmdad con qe mpero s area a "practcdad de m chas de ss aporacones e ato veo eóro de ss paneos an conrbdo a e se erda de vsta s mportana (ss obras omo as noveas reastas de perod se onnden smemente on a readad de la lteratra del contnente) y a q e en ese período
acta sgado por na rasaón ebr y mhas vees desaornada de as teoras eropeas sobre a erara se desde s aoraón ero jstamene s mejor enseñana rada en esa conracón a reco nomeno de a prodón erara a a sgardad de s emergena a a orgnadad de ss condones artstas qe es ermó orregr e bagaje teó rco cn e se aromaban a a readad tratando de adearo a o qe ea es dea León de hmandad a a qe no es nút rendr homenae en n emo en qe a oa ya qe no a taón de as categoras marsas o de as aegoras esrcrasas resa negadora de aán de encontrar n nstrmea teó rco ajstado a a peardad terara anoamer cana dado qe es ésta a qe no se bserva n se est
oat eo ó a ne ge de o t í o L d8 .
t e "1 do o oo e e o oz f é ab
e doe de o odeo opeo obe todo e ento htoogáo en oep de vo títo peo otyo edte pente v tgaó de pado teo a deeto d g o opotaent teao peo de A L at pa o le oao o bia ioe íti popi. Debeá etbee o detenento aane de tde deeto pe
o etado eentae de e te aún o pedda o eo qe epañen et opoa: eo ít deeo á opena one de teat atnoaeana a qe han do á t ada hat neto día a qe ha fgdo eo opon tena. o noe á petgoo de ea genan ít oeponden qee naeo po déad de ohenta e agento Rdo Roja 1882195 e donano Pedo Henqe Ueña (18841946 e go Aeo Z Fede 1888 e exao Aono e (18891959 e heno Há í Aet 1891 qee pede ae e íto paño Fedeo de Oní p o ontante úd ten a eta anoaan. En todo eo eta a úqeda de ogadad de pe adad de a expen de n t aean taé de aftaoe teaa. E ntmntal de q o ovey ó eoaió fiófi d
oeno de go Jae Begon o opeentaon o n eeo de teta etgat qe atente ato e Ree en Heíq Ueñ. Ete na aaento a ondone patae de fnnento teo atnoaeo eá ontnado po a geneaoe poteoe qee pán doe te apopn de a teoía tea dfdda e o píe opeo pa de o onoeto a et de
unsanis nu as de u os es e, en in on
ozosamene eadoa linoameianas n un a 1s1on mne oshisoiis Ai, geneain inmedia
neio a los n aionaisas e l ue endemo globa bao el óulo de "anguadisas lues onadioias oinaiones genein donde o mienzan a aenu ase los onis as uuas de ene globa usa de ugna de os ineeses soiales en un eíodo íio hab de desubi un
a los udimenos de una eoa mais de as ae ue sonda a debae omoid n a Euoa de los años eine as l Reouión de Ob moanes pnees ieaios del pasado que habían sido
desaendidos e eao oula o eemplo las liuas olklóias o maginales la naatia polia soial t Este upo de tios ue enabeza el euao os alos Maiáegui (951930 y donde ueden inluise ente otos el ubano uan Mainello 1898 el euano uis lbeto Sánez 1900 l ileno iado atham 19031965 eedan la pes ei ultualisa ue desbozada iniialmene o los omántios undamentada o los natualistas on los datos ientios de su tiempo desaollada los naionalistas de los setoes mdios se apopiaá ao a de las onepiones soialistas deno de un speto de muy aiadas lues ue a es polongan simple mente los iteios ainianos sbe inluenia dl me eo ue en dio u opean un soiologismo imaio p as laboaiones más auiosas ian elies euia lenias ne la oduión liaia la estutua soial Cosa ue aen al seiio de una peeptia liteaia la eaoizaión de Melga ue umple Ma iátegui es omplemenaia de su beligeane omoión de la liteaua indigenisa de la oa
11
e s 2 Lit r at u r a s s ubc ult u r a s, cl a se soc
el flo de 1930 q ued y frmd l vuló ere lerur y lse sol, q ue edr poserores y omplejs dervoes myorrmee dero de
los propo •oes de ls lerurs progrmás No
se bus, q u, presr l poró ddul de
d uo de los rí os medos, so mosr r l evolucó de l críc lerr e ls prmers décds del sglo xx, desdo que empo de peerár
o myor oomeo e l mer lerr espe íf del oee esblee por l sum d dos geeroes de ríos u líe erpre e d que, desde luego o es ú) mered ul l produó lerr es osderd mo u pre de l más vs produó ulurl que rel l soedd lomer. El progreso respeo esos presupuesos pee mee elbordos, sólo se h heho osble, oeporáemee mede u más rguros fudm ó ulurls que, luz del desrrollo de l re ovd reó lerr, perb ls smuláes y muy vrds subulurs que se elbrro e ls d erees áres de Amr y que ú dero de d u de ell dme osruoes uóoms superpuess) o lo ul o sólo dspodrmos de u mp de uu u á ro de d uo de ells deeros sere de esros ulurles dsos que se vul oor mee o ls grupos o lses soles perees S ese progreso e el meor oomeo del ervo lerro y de sus modos de eludó rí que se h umpldo prlel y muláemee o el mejor oomeo de l esruur sol lomer que sólo e uesro emp h ldo u vel dulo h resuldo fldo r ls orbuoes de l sologí lomer oemporáe es pelmee e quells oreoes que se relm de u flosof mrxs m debe muho or
�
. de de arro a más recee ere os ce a, , 10 marac , o ay o N a og o o r a . oamercaos: a _ o Ca-
e maeJ o c o ro a ra e ma e e r e e osb y : 1 q e a o de Abre o Heríq z Ureña
sra moc0es de a edo a s dsosc as rec1ees ro
am críca lerara mado r rmera ez co ad 1ed d a cra de moraes secores de a soc
q e asa aora se escoda ao eseeoos eera zadores. Co e añaddo de q e o a sdo s o a
críca so la msma area reava de os escrores
a e a sdo beada de ese ms ead e de coocmeo a como ede regsrarse e os escros de Jos María Argedas So a arr de coceo de cra qe os rc aes aroogos mdaes a d ajsado Boas Sar Herskos Kroeber eSrass) se a or ado osbe dseño de comejo comorameo de a erara s adems se aede a as sgardades craes q os aroogos aoamercaos Ferado r Rcardo oas Gbero Frere arc Rbero Ja omas ec) a do deecado e as dersas reas de Nesra Amrca sobre as a es a rabajado ereccoado corrgedo aqeas decoes geraes bcac de a rodcc erara como coroac de a radcoes de os rocesos creas cosaes qe se a cm do e e cam esec de as sbcras ame rcaas codce a a dobe ecra de o ere� a a a e a do aromdose a críca a d e os eos eraros a de dscrso qe se raga e as ecoes de as dersas cras smoado a area coeca de s hombes a a ca se agrega a ercera ecra de o críco sbre as esrecas oeoes qe mesra ambos rocesos Reacoes qe a o odr esabecerse ere a erara sa como boqe omogeo de obras esos r a are a socedad aoamercaa cocebda como odo dso or a ora a como a racc a bame a críca de as cadas geeraces so
omo onex iones entre preisos y determindos seto-
res d es soiedd ( ses, ps o ·grpos q e no so se perbirán omo soiiones eonmis o soio pots sino omo portdores y redores de sb-
trs espe i s) y mbién preisos y determndo estos o movmientos rtsos q e opern de mner prir y restri dentro de 'onomerd so ste pno de vsta crítio perme aeder a un visin de terr donde se evideni e nion-
ieno de ompe esrr so inmeri n s visin perbe dinámi de ss ses so ies os enrentmietos, s dverss nsns de desrroo stro e h vendo mpiendo h de ses en soedd mern. Pero y o ser vo de n sere de domenos útes pr e so oo o e poio sino omo expren de myor y más mbos re de os grpos soes e h sdo y es de prodtores e orms res, es son mniesds, en e más o nve qe peden er s egrnes, mednte obrs ier rs De modo e vsn de err, res ped s onom y s mpo ex propo ns trye sobre otro no (e verb y rtsto, e sm bo sún e onepo de Cssrer dstnto or o tnto de onreto, so y eonm de os homres n ompeo y dinámio ombt en e se mnes n se erenn, se ssityen diverss onep ones tres represntds por dverss onep ones eséts Cer modeo texto de histori de soog tnoerins no ede menos evidenr, on myor o meor inin npre tiv, h de ses e omoe e meoo de des envovmieno ser de oninente No es ompren sibe qe en mbio hsori terri qe retrs rodin rtsti de sos msmos pebs no se pz d trsntr n eemento tn entr y din mo de omptmiento histrio i e pz d deetr s dierss ormions es e
ha sido cu iars
Y
a u si d sos é a as cr
srucu�a r su a ad u s ra ra s co s a arr os cr ha d u o só ó uc r s co r Ta os ms� os an s u do ran cu pro os rar s o x s, q us s agru momos, s os, �dca omas cu uras drsas y us d rm sus
crcamos o a jamos sus cof cos y sus íodos d gca. Sría sgoso aborda sa cons ruccó ard de l s s umas a rarad s o
os hsoradors y os socogos, y orzado or o o a a a ura a ajusars a os. E a caso a raura dría a corroborar smm u dis-
curso rrao saría corbudo or sí msm a dsñar fucoao cuura ao amrcao o haría ua coruc sífca a coocmo graado d ua socdad Como s ría rsgoso qu aréramos ara a mño d ua docra rígda ua d sas hrméucas codfcadas qu busca a radad a mra wmrobac d as orías rmr a a qu hab corrja os rsuusos rcos Y dsd ugo sría asmsmo daño qu os rsrgéramos a a cura co dsa qu ocu ao saco a ríca soca d a raura o fuéramos caacs d rcbr oda u rqua a cosrucc as formas cuuras ríscas qu dc ao más qu o codos acrca d as rooscos qu rsa os gruos as cas socas dro d horo d a socdad aoamrcaa Sobr odo u ríco dod a sdo surada cacada a radcoa ds r foma fod rcoocdo u soo momo amco d os os cuado os acaa su f cca séca más crra 3 El espesor de literatua
La coc cusa d a raura u uo a o aura ro ua socdad qu como a aoamrcaa co dura muhas décadas co
an as nfj e u q s ad edu es t se s im dís ui ed de n as ideaes de a eaón e este adi
umides de sus pduts ets es espnsae de
a estión eada en a pduión teaa de ntinente. E f ut dnde se esa se pu
biaba en ódis is fue mu edud só
aesibe a esass setes s iaes de ta md que e debae entaad ete es paeó una dsusón
de fama Es ntuó a ftaee a dea de que a iteatua ea un ngmead unta dent de ua se duan agunas dseanas que genea ban estis as atand ntias difeenias tístias) maabes a as que se suedían ente pades e hijs Es eidente que dems enstui ese debate, eniend sus mu ntidas sines, as uaes sin embag só uan dent de un aue dminad p a afndad Pe fea de ese íu uminad se extendó sepe una gan zna magna dde n só haba una pesstente pduón de iteatuas ágaas sin tambén una ataón esita u aes a a teatua amente dia estaba edad as nmas estatudas en e f ut, seet n ua se asuma ese que aa bet Esait es e taz distnt de as desa s neines de teai aunque en este as ame ian ead a una extemaó que es psibe de eta m asg at de una eite niada ue se esueza, sb e td, aa n ntegase
a
su
medi utua Le se tat mmun quaient es deses netns du dnné ttéae est a sétin. s'a•git en fait d'un sstme s qu te sa héene n de a mate su aquee s'exee a séetin mais de attitude séetie qu est a déma e utuee fndamentae de tute sété éitae. La aduidad históia de agnas nmas de a ete ( ineiaia p eemaz a ntduón de na suensón metdógia a s efets de una e isión indeendinte (n tds s iesgs de eatism que nea emi ensu d
era de o eríodo ui a cu en a ri ra e i ón ci uc la rod er ed u e me e v de g o XIX, a como má va a crecene o, ne orá m ne co o m e o en o e q ue
ura comp ejdad de a erucura oca y _cu a cono tm e e u n có orevve a la homogenza o y u nrume de comuncacón, rocuran
Ta eeor e orado or a uerocón, en un mmo emo y lugar, de dferene ex reone e
rara ue ueden ener do comorameno ex remo
en o q ue hace a u muua reación: o guardan ecaa vncuacón e deegan araeamene n e
coldr en aarenca, o on caace de enrenameno ue e raducen en oémca cuy uno de cona gracón era re "a nauraleza de la leraura ore u "unconaldad4 E olo hecho de ue do roducone erara ue dan coexr n rozameno, ndca la oa aendad en ue e dearroan or ende la norme danca en ue e encuenra una co reeco a la ora a ear de er ama Qeánea Dad ue a erucua n crónca de un erodo leraro deermnado e orga nza ore dvera uerocone donde exen or ma ue on rvegada ue druan del aoyo de la nucoe u órgano de mayor moranca academa eródco, aone enra ue ora no cuenan Qn ae arocno, la enera deonexón enre do roduccone muánea de leraura r vea ue e ecuenra en o nvee má aeado en r de ema La neror e gnorada or la ueror, ue n e oncede eau arco emale ademá, como o uera oco la neror e nca az de ronere a mma com una alernava eéca válda ue deae a nrma vgene n aurada or a uror A eo e agrega una d cuoa nereneraón; a conexura arca de a neror, o rnco ore o uae e organza, no ueden er aado a o ecuare e la roduc cón de erao má alo Lo roduc ue de una a ra uedan crcuar ue reerenemene adoan
nees más un descenso de fo ms supeoes os s pu �de bjos unq ue unos peodos ctcos
�
net e poceso necestán de muy compeJ ope
cones tnsfomd s myo de s veces m poes. L ft de vncucones tmén ndc : mentcón de os pú os consumdoes q ue muy
mente egstn concde c: on púcos ds tntos sepdos ente s centes de �entes ue os
comunq uen po lo tto mnejndo sepdmente cd uno de os bjes cutues dstn s cuy snguldd y cuyo vlo no son mutumente pecbdos
con fcdd E tetu tnomecn no y eempo más notoo de desconexón ente dos oducones tes smutánes ue e ue se est ente tetu ut ofc y un de un peod (ue ue conqustdo e pedcmnto de os nstu mentos de pode cutu unque tmén puede est pes de etóc o eponsmo) tetu tdcon o de s comunddes ues. Aun más noto desconexón en Améc Ltn de s o XX ue en Euop de msm époc pues s tess omántcs se cetdd de os pueos que depon u esctu ue ocsonmente m t ds cncones no dquó u cpcdd en nuesto contnente Au os oets omántco o empe e mnejo de coo oc de temát ncon se moston muco más pedos es ctu cut (ncuso cudo mtn d eend poétc euope ue s foms estct mente popues o fokócs que se ofecn en su contono. Con u fotfcon e poeso de ne cut su deendenc de os modeos extnje os cundo decn epoduc s foms tstcs pe ues de sus comcs Y po o msmo enduece o sepcón exstente ente s dos oduccones tes extems end ésts mutáes pes_ e ndependentes ente suen es que ucn e smento
u o lá p aunu umpln opraions similars a pia s una prouión liraria : s sal a rminao ur so s iao por ua var
d lingüísia u s apropian or u rprori ormas lirarias ·puliars por un rprorio asun os (aunu s auí on pun suprponrs, oa s onalmn) por u rprorio texua l afín, r u
sisma orrlaionar auor
pli S i l a
orinaión infrior folklóri a s prsna m onnuo prsisn invarian las numrosas r
opilins o u ontamos (ua Alonso Carr Vin T Mnoza uguso al Cortzar uis a Camara asuo arlos H Magi rmin ron ruir su inrna movilia on un rimo irn l u muv a la orinaión suprior ula y proso prouivo onsant u nro lla s umpl n pariular l rrspoin a una apropia ión lingüísia a parir la ralia amin Aunu nr sas os prouions xrmas las oposiions son mayors y son por lo mismo las u mjor inn los límis l spsor la liraura agunas frnias sñalaas nr llas .pun sr
oo ríia y ruias a siuaios uivaln s Es s l prolma u plana su rgimn rasmisión l ual implia amin n ivrsos gra os l mo prouión a liraura ul prou rasmi mia la sriura Exig por lo ano la prvia alaizaió l auor y l lr l u val or la inorporaión a un irui ulura u mana óigos más risos y amin más ir unsrios u los privaivos l rgimn rasmi sió oral u s l u apli la liraura olklória Si in n s aso l m prouión alrna la rala on la sriura l rgimn rasmisión sgn ha viso aoson supon para oa raión iniviual "l grupo u la apa y la saniona u r o u ha llama "la nsura prvniva la omua parir la oría l gni sarrollaa por l ráni u ·n han hh in
alcándola lo si ro st nu n as ist al rr su los r xtrma os no U sta ha qu ón aci cr la d tos ra st s a nuo
sttcos s s or al los a dos ora or inc o sid an a lor olk lta (cu as on as am n ácl rconocr qu
, ca) s osil la ntualida dl cador soa o ntro d los más ariados ls md0crdad clncia aunqu s mnos rcti l la constri ción qu �o r su tara jrc rmn d trasm sión scrta (riódico rista liro) qu muchos crics inn a ustimar sin rconocr su alto odr,
minras n camo l dcta cimnt n r mn trasisión oral D hho tnmos n amos caos cradors indiiduals ua rlación con l consumior s ncuntra intrmdiada or dirsos cir cuitos n un caso s l tor dl riódico o dl lio n otro l diusr o cantor d osía uns nlaan la ora y la dmanda Estos agnts udn r mucho más corcitos n l rgimn trasmisón scrita, omo lo mostró la rlón los oas uristas l siglo XX u l la trasmsón oral Arnol Hausr, qu ngloa irsas manstacions, ntr llas la olklórica ajo la nmnación art l ulo, suraa la lad la intrmdiaión ara trasmitir st mnsaj artístco "En l art l u blo rouctors y onsumors anas stán sara os ntr sí y los límits tr amos guos son si r luctuants or lo tanto, más qu oosición ncontramos n s co d la trasmsión omas quialnts d cnsu ra ro nmdia mos ristrar las ocons ms isars ntr amas rouccions litrarias, Mntras qu la ltratura culta rsond a la xis ncia los nclos ucaos las ciuas y or o anto stá signaa or las oornadas mtals l rocso uraniación n sus ariaos nils, la ollórica s xand la zona rural y ulrina y asa inad los arraals l rci nt asntaminto camsi las uas, rsonino a mcanismos nals ormas asociatias consruccions idológi
ra es, ru es ie "so de o ni mo tri pa el � n so cas que De coocda. cuales disponen de la más rc trad1c1o
zac10n (ente es in lusión o exclusión de la ur bam
a l dida como un sistema de adaptacones psíqucas ienformas de vida en cada zona) dervan comportam
tos literarios diferentes: mentras el creador ndv
dual de la literatura culta ur bana manejará un mp o y versátil a banico de formas literaras q ue concee esp cial valor a la novación resecto a las heredda,
l ad .i ndividal d a aa kóa s aá sial nsvaism n l n m liaias y na vz asma ya na nva s ya n égimn dalgad, ys ígns fn m s nnaán n la aa vigilan y avanzad d las liaas las ndá a manns ap gad a llas a xals nmsísimas sibilidad xpsivas hasa agalas sgún s 'im ppi d d gsaión aísia paa ién ns pd a s iilas s apna al pgs dl ·individalism dn d las sidads mdladas las vlin bgsas l al adqi s may vlidad n núls bans d nfmidad n la dinámia qu nqisn: n Améia Laia la dminaión d sils nlái y máni n l sa l al anza dimnsins my xnsas q han sid dsig nadas m anaónias (s al mdl igina i p la sá) p q s simpln l simni dl im pailamn singid d la idads n l sigl XIX dsd q llas nan a n ps d mdifiaión vlz haia l úlim i dl XX aisims a n paall ps d nvaión q ns daá n im píd sinéi n q sman iains s nmzlan pq mzladamn s sá aind la banizaión n sn inn d ns al día- y lg a n vlz ssiión d mvimins Iiais n mb la más quili brada correlacón de i ndividuo y su gru -
p sa q psis n las znas als l égm d indndnia dl núl ial nsiñ
s ien re novdor unq ue no destruye. M omo trsd otros spetos de mensje terr1o
odí oservrse en utiizión güsti
ien
rs q ue itertur ut se prop de �srur por o tto de signo ingüsti o q ue tiend un myor pid de bstr ión sobre sustni de onenido tendiendo reduir mpitud de éx io y orgnizro jerárq uimente o u en os sos de omu iión q ue h estudido Abrhm Moes 7 impic un progresiv comprtimentción de úbio q ue e emisor e dirige y q ue prtendo de
un núeo ngüstio si muy reduido se oper un espeiizión éxi orientd hi un setor de onoimiento y por o tnto de reeión de noió en itertur fokóri se sise un neo de un engu omuitri on ncho espe tro y mpis osiiiddes xpresivs un engu pe gd imoizión generizd de ontrno y que si ien o de de operr un errquizión in terprettiv de mismo t omo h demostrdo Amdo Aonso pr e engue pmpeo reoge on más iertd fuidez de h y tre retiv gs i de grupo soi. mién en este seto hy sesies dierenis entre e ompormient uto merino y e europeo ieni táit de rioo merino de o o onizdo y on myor vidni en e perteneiente sentientos ndgens) de que est utiizndo n engu que no e r ropi sino que h sido mportd y que omo s demás spetos de vid merin er regid desde metrópoi nduo n exesivo pego norm ut espño o portu ues. E hiperutismo de engu iterri hisp omerin que rvivió rgmente revouión de Independeni es prte de o que Lipshutz h mdo "uigmetori ooni 9 n emento de ese nsidere suerzo por semerse modeo xo y que omo tez n impiez de sngre e toiismo miitnte serv r nzr "st
e s disingiéndose po na pa
e
as "azas
s desos cza n co s ga ne o ias nd " es o ¡nfe onase con os a g pa a pa a o a po y os en i
enospoos pennsaes aando de saa e bo peco en q e se ena a "ndano en Madd o Ls
a esc Ese ipecso e n s poo ga en
o
de Cabaeo Caden a a de Edado Maea mediados de sgo xx, de en ibead a a nga
opa y pe q e podeosa ceaiidad se
adjea n las leaas oales o paenadas con a, pes enras e hipercs era n aferra-
ieno a a noa esaida de hecho haba de genea e acasmo aamaba a Améco aso n e Benos s de os años ene no con oas absdas ncpacions iposbiando esa oa cin qe Afonso Rees econoca omo más efca e n e ga cenn omano de a decadenca qe en inano a assn oa po más egida qe se po e conseaismo o se encena sea a na noma ngsica gida ende a econoce a exsen ca de os daecos adapándose a ss pecaes fo néica éxcas mfogca a msma fagmen acn de os enaes socaes aes conibe a s eescacn anoma 4. Las estratificacines cindantes
econociéamos so esa dsin de cops i eao epondamos a conocda seaacn ene ie aas cas opaes aendendo a ss asgos opesos en ese eecici de pensa bnaio qe sb ace a nesa aea cica Peo ea no agoa e espeso d a ieaa oniene egisa a exis enca en n peodo isco de csos condanes e po o ano coinciden en nas comnes peo qe a ismo empo se oponen po oas on fomas eaias e se podcen dno de os asgos do nanes de as eaas cas o de as popaes
ro q u intr dun divisions dntro . sus omas gnras. Son tibs n as tda fn
an a .
ias y aún nfrntamintos, dbats q u tnnia d sas ointaions a una faha taria o on sufii nts manifstaions uias omo aa mitir disranias
Est dsind nos mit visualzar al mismo tim-
o a tra dif.iutad qu aún hoy � manit la
tia itraria ara ronor qu l litatura o irua or un au únio sino qu s dsaroa o aus divsos araos on maor o mor afn dd n aaidad d dominaió o on régimn d svidumb si guindo viutos oiginas stu uraions qu dbn romonrs a tavés d un disuso intrtativo. En s sntido unas obs vaions d rtio amán udof Gosmann n su muy rint Historia probeas de a eratura anoa mericana 9 udn srvir d unt d aida aa obsrva un aso onrto d araismo itrario n statifiaions oindants. fiiéndos a a famosa nova d anu ntonio d mda Memórias de un sargento de micias una d as oas d a naativa basia d sigo XIX, adu udof osmann aa iar qu sa admirab novita sa dos aos antriors a a rima ov a omántia d nar qu s s "uno d sos anaonismos itraios qu bundan siamnt n sigo XIX". Ha ya timo qu a m tia brasia aba dstaado os vaos d a oba d mida n raión a su ontono soio itaio su imara disión d "manr n d ri m uarto d sigo XX n ambint oua d babos y omads n qu ia dirnando nus tra vaga bugusa 0 Los iniints stos m dios aban botado una osmovisión uiar man aban una ngua vasta y sabrosa vivan a os d a vida n una uha rmannt o subsisti y a ban adquiido un iniint tato raista áid y obtivo on a utua y a onoma d a iudad
de Alreid ,
de a oe a Peo o es a oga dad os "modest po a pe e s t q e pem aw
s e o s a, o ah ta po m s o e q o , . m1 eto de de 1922 . a ta d1s o a teata de s tem, s det os otempoáeos q e s embag se pode
?
tasmde a oj de fhas, de egímees de s taa de maejos temtos fomaes o
mes . Efetamete, Mae Ato de Amea es esttamete oetaeo de José de Alea, pes e pmeo a e 1831 y e ·segdo e 829; ss arreras teraras tee dsarroos a es otem-
pos se hae deto de a a a e o a medados de aeado os msmos ofos peodístos, pbado so obas e msmo pedo E e orreio Mercntil apaee a mamete, e 853, bajo a fma habta de foetí, as Memóris de un sgento d miici, qe ofesadamete bsa se ado sto, deto de gs to de a épo po as eostoes, o a pemte stao desde e go ms eteo de as fomas teaas deto de modeo aato apotado po e omatmo a oea hsta e to am pa dfs e os foetes peodístos de os daos baseos E e msmo dao se pba desde 85 as as de osé de Aea (Ao correr Pe) es e e Diao do Rio de Jneiro qe apaee e foetí ss pmeas oetas a famosa oba O G 1857) qe tamb sge aú t pfa e modeo omto de eost sta S a tempaa mete de Ameda o s aea e ambo osé de Aea pdo desaoa ampa ete a oba qe, a pesa de s defesa postea o se aa demasado del mdeo a, etedé ose hasta s mete e 877 eo o mde qe e oamos a estta oetaedad de ambos aadoes, e msmo maeo d égme de a esta de a dfs a taés de foetes peodístos, a sma odea e as oetaoes temtas os modeos de a éa, a msma ta de a 2
a sas manda un m do uano u auo a
as o saaons u sn mago an u
o ms mo o A a sos mnos mun s s os ha más noo a a na ss sas ons aas u s a modo o oa o a noa omána nao na u onsuy os d Alna s oon la vsn asa oja na d Ama a a ngua f
oa y ula d os d Ana a ngua ago o d un o sao uano u Anono Soas Amoa n omo "a on os usos mn als d ala omún a dasmo u mga snas y aons manando dásamn las oons mas ománas un alsmo u and al ooamno d las osums o s ncsao u a la ogaía d amos sos aa usa las ausas d sas dnas a os oígns anss la amla d os d Ana d la noodad ola d su ad s nado y ohm u a d la lan al ono d D. Pdo n 180 d sus suos omo ao ado d su onsadoa adad ola y sa o oo lado dl ogn umld d Manul Anono Almda d su dsama amla d sus luhas n l sno d la uña las mda aoa sus aaos d odsa malagado o s nsao ala a sa noman so u no s n lla a sa d los daos u nos ooona dond s u la a onan aa man d un so s oamos los azonanos d Max s o a la odna d los dlogos Las d nas s onon n la lua d sus s vas oas omo mansan d ds osmosons sulánas y dsnas snadas dnmn a nnamnos uuos las uals s dslgan al msmo mo y ns dan dno d la onan u hmos ndo omo ua y suaa una nooa vs d ndna on onaons olndans aan d lmnos omuns y a la z manjan
les ompro Ta an rz la g sn las q es ren oros dfe r e e pes r de r s baones exales permen reon bsar
per1odo, s la lerara la rbana de n e rsos, l s re pr los os sm o r ana los en as ad oar s exsena dores fera de sere, e. A ar r de sor en podremos nenar la reonsrn de ese espe
�
e naen, el de las formlaones lrales e se
dan smláeamene en el msmo lgar empo se nlan a los esraos soales. En el ejemplo ado, hemos omado exlsvamene a dos aores ss orrespondenes oras, las ales
se nos ofreen, graas a la deanan selar esablecida por los lectores
y
la estmativa crítica, c mo
espefas de n alo nel arso Han sdo e radas de n onno mho ms aso, separadas de él medane n ssema de alores famene presenadas omo raones asladas S reornamos la proddad lerara de s empo, spenden do momenneamene los rnpos seleos qe r n el esablemeno de las eraras, obserarems qe naeron denro del abgarrameno de na nrda rodn follenesa donde resla posble rasrear en dersas epresones e nensdades arabes en neles nermedos frsrados o an medores, las msmas lneas qe elas represenan on rgor arso speror. Es posble enarar enones na reons rn de la aolga eséa pero a arr del re onomeno de la smlanedad el aralesmo en qe se proden las dsnas manfesaons arsa. Ha sdo eso lo qe llea a Alfredo Bos a reordenar la nolsa romna del perod, aendendo a n po de ore qe responde a la eelena lerara anqe al haerlo erme qe al msmo emo po amos reonoer el maneo smlneo de ambos prn pos ros el qe dea los aes paralelos de la literatura y el q ue en cada un de ellos registra un
aea arsa ms aosa. De Bos: "nao é ano dsrbo de emas qano o nero do se raa meno léraro qe dee ofrer réro preferenal
obas. paa aj va das obas n uano
Tnmos
u nada css anc om os , xQ b s ma no pla no xcam cnam aos dsjo s do o médo, ans, o od nos paa qu s m ad infinitum ; é p �
d Macdo, d Bndo, d ávo ancaan r mno (A Viuvinha, Diva A Pata de Gaze�a Enca nayáo) . J a Inonca d Tauna auns omanc d sund pan d Anca (O Sertnejo, O Gúcho O Guamni ) dmn-s das CQnsssos a ppéca ao nvssí plo flQ dscvo plo éxo na
cosuo d� psonnssoo nm, o n das nnos bm oadas ab , como é d spa aos hppy w as Memóri de um Srgeto de Mi í, pdo d uo pcao n mo a ano ds c baal, as duas obaspmas d lca, Ire e Sehor o dvsas n s do pono d vs ambal, más pxmas pla conscuo d om juso pla conoma d mos d u s val o omancsa" 3 n l oo xmo u hmos dsñadQ, l cos pondn a las adcons oals dl mbo ual, odmos sa ambé l apacn cou al samo ao folklco d onacons laas u l son colndans po u a no pud confunds con é Dno d hmso hspaoa mcano, s és l caso paadmác d ls llamadas luas auchscas, u s s asman a las fol klcas po la lbad n l uso d dalco onal ncluso on los culsmos consvacons u mplca po la ulzacn d fomas mécas comuns a l poduccn poula dl campo a las u pon modf caán con dapacons popas l sxlla d José nádz, po l uladad lnüísca u las caacza a l u sn mbao pono mbda n sudo la oma cula d u pan alunos cultores del género, como o h demostrado par el
caso d Esanslao dl Campo l sudo d los manus cs hchos po mado lonso , d llas s dsun po la moanc cocdda al cado ndv
u l p
presena de 'n movment o tpamente lterro, on
utores ndvdules de erto nvel ultural on una ttud redor adeud a esos nels on una muy noto opn de públo La lteratura guesa ue a sd< obeto de dverss lsfones las ue bedeen a su desrrollo darno y a ls norpor ones de utores y
frturn detr de un lse sol es l qe e
r l m s un d tn un , sc he uc g ur t l liter cudmen s el e u se cl de ci ien nc c te in ci ien del cm S'l es mb h ls en ee mu r i r in luc · uctu est l de jd le s má un el en s d tu 1c Ame e n z en nómicscil ue cm Ltin c l relució n De tl md que l litu guch esc de lmé Hidlg sól se efie e ese vst sec ulr dnde ¡erviví se desll leu folklóric, sino l más reduid ue dquiee oncien-
ci de un recmción ecnóic scil lc Dich de tr md l es ¡guchesc de Brtlm Hidlg s cncmitnte del eglment de Tierrs del Artigs de 85, cm l es negrist" que cmienz lr entnces sin lcnzr suiinte utnm l s de l liertd de ientres de l mnumisión de escls que se decret cnseguir su incrción ls ejcits crills elucinris l ue inicilmente sitú ess sectres en u dinmic scil nue ue ls lej de ls clses de ue cedn isns scls El grd de rmi mient el xit de l emres qued ijd r l ccidd mstrd r cstituir un nue gne literri (l lgrn ls cultrs de l litertu guchesc er n ls de l negrist) l ri enci ue lcnc (csi un sigl en ls guchescs) n l cul se lnte el rlem de l relción e un litertur secic un ez deliitd su cm textul r sus eculires sgs rtstics el iscurs scil exlit imlcit de un clse s cil l cul se greg su eentul cncenci s De c sie deec es inculción el ls genes sciles de ls escrites que cm hems ndicd n es ese u element determinnte igursmente (de hech l mr de ls imes ejercitntes de l guchesc ertenec ls estt mesins se td ls urns inferires cm es el cs e Brtlm Hidlg uien stñed nst su cnición de mult sin l sunció
q� a a ca so o a t s l :nsa Y snt vo M.as a c v s a c sco sa s o cwa o x o sm m n ga o fcaz s n co a sas as ns aas y ngüíscas. Rs
sc o j sa a l va s ob n s conv 1 al c c o aa co ca v a oa a mca obgaam a c-
c a saca oéca cca y xca
s ncna aco goa sc o a a oma ca o q acaa s majo co
s ssmáco o o comú sá as haba mso s aco ano s aoa a ac ava aa n a haba n" sa a asm os cáms ngüscos os samnos sos a osa annma Acña Fgoa cog s Dari históric sá aanm sca sgno sa nca o aaa a n oco sao oa como amb s o nca n a mcha aa aacn ga aca as vos s·go XX n Amca ana. s mfcons üsas o son hjas na voa so sno as oas n manjo as omas cas. E camo oa gachso hac áo nvso va haca haba aca y a vcs ( cao caso Esasao Camo) a som a n m omavo o s oo haan a mayo o mno moscn n gmn nomavo a ao aa asmao n nga aa s n b nc mayo o mno coo hac oa s s nga oa a a snamn a . Es basa c a ma omoc ascos n os gahscos os s amaa n Ascasb y consa n Jos Hnán s mjo mns o a fjacn aco scfco y ooga a mova oa haba sg sono cnan a a con oma spaño.
Sea cua fuere la solución que e cofiern los di-
d una n gu a vsos Ias samos n :sncia ca s a iaia no d una ansposi ió n dia
po ngua s pa cna d poco iaio Y so s a pu d comaa con a qu asumn os po
as modnisa s n ació a haba cua d as ciudads ainoamicanas d f.ns d sigo XIX : po difns qu san inuso po opusa s qu su an, rspondn ambas a pracions lirarias, a l
ncsaia consuccón d un mbio ingüsic o ( so-
b odo xica po abién sincico spcfico paa aduc un mnsaj asico so a a concpción iaia d bas u sosin a innción d a gauchsa qu a disingu d as fomas pcias d a p o•Í a foóica ospond a o scaón d spso ao : a ounad d comosción asica qu xig aboa a ngua paa sos fin s ugo anca msaj n a counua doógica d momno insdoa gosamn dno d a hsoia a una modicacón d gupo socia campsino qu s s incopoand a pocso soia n cuso a sucuació aia qu consigu sabc si d auoconcincia d su siuaón como cas poq s osib a as d a dfnis ab cami hacia a adqusición d una concinca d as os dos jmpos ciados no agoan os modos d saificacos aias condans sóo han sid rados a coación paa mosa a apación n am os xmos d spso iaio � fomacons pa aas auónomas a quas u gimos como as ms ajadas n s Oo modo saa dado os asos n qu un gupo incua asum a snaiidad oo sao d a sodad con sidando (pim agumno qu ac n apaincia d una o asica d caacidad xpsia qu (sgundo agumno auqu disponndo d sas condicions cac d insumnos con os cuas pocas a sno d as cass dminans s un jm po d inrdiacón dond asisimos a un nmasca
potamien m co l de s do un o os tiv mo los de aito o atant a sd a atstico q ue as opea, el cua edad. soc la e s dio me es to sec los de co sti eí t a a opa ce a un e in e il s es ón En esa asunci ato cidad de la miada q ue no le emite e en el est acepta ineio o más ex actamente, no e pemite
justi�e ia su eculia constante poductiidad
liteaia visto ue ésta no se encuenta ausente de ni gún secto de a sociedad Esa opacidad se traduce en la concpción de ue sus prouctos tradii-
nales son omas anquilosadas que tolean el tasasa mient, tanto ale deci, un esuto eecciona miento aa se incopoadas a otos sectoes cultuals concetamente al del gupo o moimiento que se antea ese cometido al opeación genea un ate itenamente contaditoio que a &ido astante ecuente en aquelos gupos siales que cumpen una luca ascendente dento de la estuctua goal de la sociedad En la iteatua latinoameicana de sigo xx a sido la caactestica de os moimientos idigenista negista ue sugen po la década de ente paen de un oecto de eiindicaión socia conó mica de esos gandes sectes eteidos sumidos a ees en el mao desapao paa lo cual manejan asuntos eementos lingüsticos omas iteaias que entienden les son culiaes, eo "tasasándoos dento de una iteatua uetemente acionaiada cuos asgos intenos auntan a la cosmisión de ota case social la pequeña uguesa poinciana que en esta cicunstancia se inclina po la pate ieio de a iámide socia He estudiado en oto ensao 7 la amigüedad de os poductos litaios del indigenis mo que se eela en a intena contadicción ente esa estuctua atstia intea ls asuntos eeidos a puelo indgena, apoximándola a la concepción que eaboan los sectoes mestizos intesticiales de a sociedad, aliados a a baja case media rovinciana. Desde el arte de Sabogal y posteriormente de Guaya-
33
ja o e Joge I calbú A z pe L de la ve o la a t a am e la
e tala e u có uc od p a u a o m a za uue o de te baja del ecto cult y u o
p eamete e o te e ed ep d e la ale pa a e a culta etada' e plea polé mca co la oetacó
upeo cuo mpla able oceameto lle a cabo coe a y al ue pocua eemplaza co u popo1
títca opa Paa ello co1eza a aphcr, po
mea vez de u modo coheete e Amé ca L at a l teomo vebal Que ea o ea la úca f oma e opoee a la lteatua culta pazate y attca ue a ha-
a comezado a ma lo colóda e demueta o la exacta ovelta de Mat Ada L c de carón, la qu et al mage de la opeacó etal del dgmo aum lo poblema de la clae eoe eo o a u ate auque u pduc oe o dealzada demeuadamete Ella demueta la evetualdad de ua leatua ubaa ue e l pme teco del glo pomueve lo valoe etétco de la clae meda coo ceo e oto lado lo pmeo ultata eo la teatua d geta epece u tea y popóto egoao o colda Ó e etato ollóco o co la lteatua culta ubaa upeo e u vbe deao S e ela o opoada vece ollóca e poque o elemeto cooboate de u peuta veomltud cuado o cumple la ucó de meo toue de colo local peo o peteece a la ccepcó etétca que ama a la poduccó dgeta l ue ua vez má vuelve a exg que el etudo de eto poblema o e etga a ua etmatva cotedta o que e ample co el exame de la pluale oma attca empleada
NOTAS
Vése m ensayo Un proceso autonómico: de las iteratura nacionaes literatura atinomericn" en Esudos foócos y üso Carcas, Instituto Pedgógo, 94 Homenaje a Ange Rosenbat en sus ños 2 Vése mi ensayo Sistema iterario y sistema social en ispn mérica en Lraura rs n Amérca aa, Cracas, Monte Aila, 197 3 Robet Esarpit L érar soca, Pars, Fammaion,
1970 4 En su fermenta ensayo istori de ate según los estratos cuturales arte del puebo y arte popular (en Irduccn a a hsora d ar, adrid, Guadaama, 1%1) od Hauser habí detectado esta stuación, sugiriendo una exposición del desenvo miento atstico en secciones eticaes, que permitira ver con mayor cridad que en el arte actúan siempre distintas tradiciones de curso paraleo y que, a la vez, acabara con el dogma de que todo lo simul táneo se encuenta en coneión orgánica De las múltiples dicut des del proyecto haba en ese estudio, reconiendo a precariedd de informaciones de que disponemos, tno p establecer e distingo que él p te del pueblo y arte popular) como para reconstir contnuadamente una histora del primero. Roman Jakobson foklore, fome spécifique de création en Quons d oéqu Pars, Du Seuil, 1973 6 old Hauser, ob cit 7 baham oles: Socodyamqu d a cuur Pars, outon
1967 8 mado lonso mericnismo en la forma inteior del lengae en Eudos nüco Tmas hsanoamrcaos Madrid, Gredos,
193 eander pschutz E doamrcasmo robma raca n a Amércas. Santiago de Che, Nascimento, 9. 10 Véase el ensyo de ntonio Cándido Mnl ntnio de meida o romnce em moto-contnuo en Formao da Lraura Brasra. Sn Pablo, Livrria artins 199 dos voúmenes 11 Georg Lukács oa hsr éxico, Era, 196 1 ntono o mora O Romacmo. San Pabo, Editora
nsnuan ns Cultrx, 1973. Dc Soare Amor: "Se aqui e ali raeolóprocurdos e bem achdo efeto vbuare e de toeio gco, de ntenáo e excelente expresividde caicturesca como, entre muto csos o ermáo d Sé, a duas voze e lngas o latinorio de algun nexn prsmo de lingagem judcára e tbelic, nten· ionu popularmos e neologsmo: se t procur e chdos sáo frqünts na ngugm do Romncst qu tmbén tra com u rzoávl hrn d mdas do mhor quiate d csticismo e d rspitávl antigidde, nm por iso dix de sr abundnt, na mema lngugem, tsca etrturs intátic de origem e arga rcuao popur: onfus6 de forms d trtamnto, mga r· Os rgnc, mprópos proco d xpso do gru d detenaáo." 13 Afrdo Bos Historia concisa da lieratura brasileira, Sn Pa· blo Editora Cutri, 1972
Amdo Aons� : " �á�ic y_estio fokórco en la poesía ucheca. en Estudws lngustcos. Tem hisanomericanos Madrd 14
' Grdo, 1953. 5 Lauro Ayestaán: La primiiva posa gauchesca n l Uruguay Montevideo, Imp. El Sgo Ilustrdo, 190 1 Ene Snone de Mnez: L magen en la poesa gauchesa Monteveo, Facutd de Humanidde y Cenca 1962. 17 Angel Rm El áre cultural ndn (hspnmo metc· mo, indigenimo) " en Cuadeos Americanos México XUl
�
N� 6, novieme-dcimbr 1974.
A
'
LITERATRA Y REVOLUCI ON
La ieraura de a mancipacin e a ieraura de a reoucin, primr ejempo en a hioria cuura hipanameriana de una creacin ieraria encuadrada rígdamne por un eriginoo amio poíic ocia a que iri cua incidncia ore ma forma eace un rie odeo de ieraura roucionaria e modeo dr oerior apicain con a conaida ariacione deriada de iempo a circunancia cuura pecífica, en ra inania reoucionaria ue iirán a ocidade hipanoamricana corroorando o que en u aparicin dermi u originaidad : e condicionamieno ocia de a forma no o de o auno Lieraura reoucin e frecen or primera ez mancomunada n Nera rica aí o arán haa u e ingro d eio romnico uropeo re que ha ido uperao e eodo reoucionario munamne con ugimieno de una nuea g nerain a a ida púica aparzcan nua iuacone poica, ocia cuura que infuirán en a fjacin a fora ieraria uiuia Minra o no ocurra endremo e Río de a Paa zona donde nida e inenamene e anifiea e camio eiíico porqu e menor peo que a acanzaron a radiione ieraria coonia fa
a modenno le de ió rac po or inc su . citarn _ ad? o dom os an ta ren cua si ca de o íod per un dadfueron medversas coyunturas revolucionarias que período pretadas por sendas solucione lierarias. �se fo Merva de las publcaciones literaas de EL T�Le gra
encabalgancantiL de 180 1 a S aón Lterario de 183 7,
do or l tanto : a exposió poétia y dramátca que igu e a las Invasones Inglesas (1806 -07) ; a que ex presará de modo más nutrdo y sstemático la Revoucón de Mayo ( 1810) y las que coronan los triunfo militars mayores (Chacbuco Maipú, Junín Aya-
cucho ima y e Calao) pero también as desavene cias prieras cuando la rupura de rene socia r lucioaro Forms inicales
Tanto e arrebato ya visemente patróco y !ro de a teratura generada por as nvaso nes gesas coo e que acompañó a a evoucón de Mayo utzó e esto teraro domnante en tonces vgente a aber e neocáo que uso en circu acó a burguesía mercant para susttur as tar ía frmas barrocas aún referda por as arsto craca vrrenaes y as jerarquías ecesástcas La Revoución a desencadenar su proceso no optó por cuaquer estlo iteraro sno por e que estmaba v do vgente por cuanto no configía on sus propóstos centrales aunque tampoco s representara estrctamente. Eso ocurrió con e arte que a cas revoluconara, a burguesa mercant había desarroado desde nes de sgo XV I y cuyo exponente más coherente fue Manue de avardén. E Sripo, a Od al Parná y a Defensa de Los hcenddos corresponden a tres géneros dstntos dramátco íco y sayístco ero a una oa iosoa orientadora: a de un ncpente berasmo que traducía os ntereses de ector avan 38
e frs cn ta ren pa em sía ue rg bu la o za e e est borbón. Lavarén s e mejr térpet aentua1on f ormsmo en as artes, como se v a . la e rosmo mpto en a temátc e Siripo, ea e expotan e os reursos naturaes en bene
f soal que subrayan las aotacones utltarstas uso e rpertoro abstrat e a Oda l unversasta e s símboos eoáscos as com su enunan ascáa ue manfestan os con-
ceptos ustantes e a xpansón buruesa Primeras moificacone
o es o msm a buruesa atmonoposta reormsta ue a buruesa revouonara ue ntra en an Ta cambo se traue en moaones esprtuas ue a teratura ree omo asuntos y como ormas ta como se ar vsbe en as composcones reas en lra argenti (24) o E Paso Oriental ( 183537)
y,
paadtcamente
en a oba e Juan Cruz Varea ue ue ramete e a prmer moeo a poesa revouonara. Esas moaones ue enen e art burués e a re voun en su prmera etapa pueen sntetzarse n os suentes trs puntos 9 Asuntos. Tota absorn temtca por arte e a pota tanto en a arta e su vrtente otr nara omo en su reta apaón a as vstues e proeso reouonaro Un ema a a naturaeza como a l Paraná resuta manab en e nuevo campo temto y una sva a a arutura sóo es conebbe en Lonres no n terras amerca nas sta absorcón tema mpa tambén una spersonazacón : a ra manejar un repertoro e uares comunes y e órmuas poétas uya ca a merament nstrumenta resutar avrea por a mana e rémen metaórco smbóco e
rege e ió r e rte e esi. B r s a 1 e rq p sól m ói n es s s tlg rnt �: ss tres sin prqe ree e ip reti qe es tribibe ébi pi sisión ft e rbsts iiiies s n sistem eti rgi rsi f Oaldad. Itesifiió e régime is
y iascálico de la 'esía, equiaraa a orcón IÚbi o qe se epres or e so pt e s forms estrófis reibis, s eqems e rims snntes simpes s remiets rtmis y s er
gs srs e s fines e mpsiión et intesifiió qe tmbién en prpii pr s rgenes eásis e e se prt respne reentmnt e em púbi e itertr big eh r e trsmisión qe hiz e itertr; pr primer ez n Améri heh si mgn en tt e pbiió e msii es e iris y hjs sets resnió reimente n frm iern e miió e mteri s s inteetes engs e ión ifsr fnión eti e sme pes en pz repbin y e hbrá e herer pnt mente e rmntism pst n mpiión bi e púbi qe sin sperr s mites resrits e n sie brges rb qe e termnó n gene simpifiió e s ress estistis y n insió e s ms rtris efe tists De heh pes isrs mner rátimente e mism repertri tier s mis ms tres iersifiánse smente pr n en tón e gr entr e teneis e es s mnes pr n hi isrs rnógi más etens pr e tr hi eebrió emin e rrebt más ibre ' Sstema cerrado. Creió e n sistem refe reni qe er isrs péti e pr e
alus i�ne s mitó �i, as r áf et m s ne ci ra us de cmpa bó.as, ev aOsim s ra g fi , s ra s ab s a s, érmin ear es as udades p e de d m e r p Y , a nes hisór ada e 1 as a é · a un · n 's pas l.U art'SflaJe gu en un nd ra au ins e ensamaje, nuy _ ena de J ena se que y e e as a au se errad que i e uaquie reaidad nrea E disurs p
i
ie ne sema de reerenias que aen m a nes para e er per n m muae experieas de vda o de readad, adquriend así una ursa aunma, esriamene eraria, que s
emar en nada dsminuye su eiaa sa s himns parós as das e eeraión de riuns miiares nuen siend neranjeaes denr de un ran ensamaje de aeraes éi dsursis sa a meón de s nmres de países de eneraes que amp dejan de ser reerenas nmnasas La exsenia de ese ssema aude, en e amp sa, a a nsdaón de esruuras s aes uamene erradas ue deenen a expansión de pres reuinar nean prediend a una reesruuraón aurara de sus eemens mpnenes Poseoes amones
Or ras de neás reunari mara un snuar inen de ampaón Ha en é una eu sión de un are nrmai que fuera de s ejem s de Be, e nesi n eó a desarrar en méra m en ami desarró a fnd e rmán susiud pr un are de niaió n que se inua a as arenas miares y a as n snas de aón m ue es un are esramen e uar Pde a sanr e y a desruón de ene m m pide esfuerzs heri eaa s m es maes. Ess eemens sn presenads de
de series u md diret y simpista, ba a frma _ rha se e et em bab Pr de imágees prttpias.
gia e as agigrafas histias eiaris er traserids de md diret a as estruturs étias de disurs iitadr pierde sus adhere ias expiativas y queda reduidas a imágees i exas iartiuabes de impreista geud ad devi-
ied así s sustets de ua uea retria Auí se auta a a mayr ampiac ió de su base
sia a que uede egar e arte eási burgués
ied e egr a superieia e sus ares itrses E e mism mmet e ue desitegra su hereia gia r a iteraai de igees rttias ue sustituye trams de disurs eemets aradigmtis de visibe predeia tradiia ha aazad e mite de su pria eastiidad est a put de autaearse Es e urre uad trata de irprar ua za sia ue ha id marada r as fras raiaes de a eduai burgusa adadres de a siedad merai urbaa e isaaméria si teer ue ruiar a a artiuai abstrata teetua gia y rai aista de su disurs artsti Tasmutaones oes
Si embarg e re revuiari pud um irse si apear a a artiipai de trs setres siaes aarte de s burgueses Cm bie ha señaad arx tda ase emergete sbre e hrizte sia se reama itérprete egtima de a ttadad sia priida A hiz a burguesa isaaeriaa apead a apy de esavs egrs y ampesis e a medida e ue s eesit para eer a eemig españ ms pders debied bteer este apy esies ibertad de ietres repart de tierras abii de
n oados � a o s e o se os a e d a esai _ m ás io es ne s1a e a e nd do a En os aes se a por ia so ión a i am a es de e en sam inen d1d10 ema se e o ya o mi ene de s za e nos po n n amene en aiones s e od a me ioiemo ya e oseiomene a e sa ai ss aiados na ofndzaión de enómeno naá eoionaio Dej ó de se e aimonio de a -
.Y
guesía mercanti y comenzó a serlo de vastos sectores de traa adores rrales. En tdos os ntos de Amé-
atomátament� a ieaa eisó n amio de signo enose a ia donde esto se odjo
y
as soiiaiones de esos ein eados En e Ro de a aa se e e naimieno de a oesa ia ahesa de aoom idao e n dee onn dise on a ieaa oa en ena ena o a ieaa adiiona y okóia eno de os ompiados poemas de aiión e panea a ieaa de aoom idao ay as ddas aea de a paenidad de ss oposi iones nsias e an de a h Sto nipesona Sntmnto d un tot. Esas omposiiones oesponden ano a a eapa inia eo ionaia ajo a ondión esa a omo a ino ao ando desde s posiión de ninaio a de oieno eoionaio aoom idao omiena a esii n ae oamo desinado a se oeido en a C d Cod a os haianes de Moneideo donde se enonaa e únio ee seo s de pas en amas omo ae de na edaión oíia de e eos esaan ien neesados Ene na y oa eha y eo de a deoa paióia, idao ia a oesía oa ahesa y de ese neo aia es maeso y eado aa sa na insinia my onoda a dediaión a ese neo neo poio ompoa paa e sio e a se enea dane n eíodo, da n o as on e in de hae dos aia adeane
la mdia o, es oc tr re un de a . 1" Atrás. Se trat ale na on c ad tr a tc té e a rm fo la a e q ue se recurr
r mente e d a e n co a d en nt ma Y a da en Eañ como ca ma o ad tr no blo e ; n de o e el o e arte aban fetacone de cltra A dar ee pa vada de la dona el cam o de la forma clta der
abetzacón e era el camno clzador e e
recorrendo a brgeía en propocón ctra homogenzad ra y nvera. Eta nota on epecífca de la comoón ecménca de la brgea
hmanta e a haba acometdo a a nta entado la bae del lberalmo obre el onceto de nddo creador oltaro. l abando nrela el ecrtor e refga en lo regonal art clar a cmo en lo rodcto tradconale e e coneran analfabétcamente lo e relta notora egacón del rncmo brgé M grae aún ame la forma lterara e tradcen la erma neca medeale la comón crtanocatólca el aternalo fedal e comonan lo tema hab tale e eta oea El ao atr n embargo re lta oblgado ara etablecer na concaón lda con el ectr ocal al e e aaba de aelar ara e ngree a la ecena como rotagonta de la htora bamente el poeta e da ee ao or m nclado e eté a lo gadero no e no e ello no e actúa com n ecrtor clto de n bajo etrat de la brgea e one en fnconamento n roecto ocolteraro tal como o odra ntenar caler oeta moderno o oo en lo comenzo ame rcano e lo reron concentemente lo "ama r E na oeracón olntara raconalzad e delata lo orgene rgee del roecto e edenca la adecacón del ntelectal ontnando la lnea decoheca al ero ocal ero ee ao atr comorta djmo otro do ao adelante a aber
44
m Se efeú un on d f e e onendo' ue odemo em . e�o . e 1o o peíodo ne de o mbo 1 b l o e u l poé om donl m op "pyd de onpuno dé e e poehd J un onendo emene poíio en mim om en ue hbí oudo on om neoá deen dene n evoluioni. Pe mien que el neolái o de eouón emon un undd qu e 1' Adlnt e.
mpone un uo ondn deno de ob de e u om eponde un ooí ue e ebd dmen o o onendo oo one ue e e nopon Ne í un e hí bdo y ondoo unue dune un empo o eemeno opueo ebeen un eubo de en one y oen e ne un deud empeu Aente e ene poeí ue de
enu bd y po o mmo e bee de un uímo epeoo de mpone opo e heh ene o üío ue nen e eo edo popu L dd y e emo ozoo de e nenone no ene ompn po be on e em eeen ondo de poeí ná ue y mo emendo en mbo un eudn í un u e uy ondd y den Menéndez Peyo en u moo enjumeno Te oe o on meo eejo de peu o ue e peo eouo no h endo ue e ne obe de e u. En den e p de un deoo ode on un om onedo é de unon meno oéo be de un enu e índe de un nueo ondonmeno o de om e en e peíodo de eoun emnpdo Y eu
�a más adecuada expreswn de las nuevas sociedades, por l cual ha de rvelar, en el inmediato período de la decepció n al levantar se la burgues ía con todo el poder, los anticipos del estilo romántico aun antes que esto se consoide en América a través de los esquemas europeos . Si en Bartolmé H idalgo y en los poetas gauchescos anónimos dl período, tal solución estética lcanza penitud artístia, dentro de la general modestia de la poesía de esa época es :orque allí s e trasunta la más auténbica y promsora fórmula de la amerianización. Similar solución estéica hay que buscar en otras experiencias frmales reovadas como la que instaura el sistema arrativo de Lizardi. Se trata de los prim eros emplos de mestizaciones literarias que conoce nuestra Amérca No otra cosa han sido sus mayores creaciones artísticas.
E CICO ITERARIO DE UNA CASE SO CI AL
En per rin: es un verbo potc tempo presente" co Aestará para de
r la poesía auchesca aputado al rao que dee cosiderarse cosustaial del éero porque lo tipi ica e el mometo mismo de su acimieto Más es trictamete la auchesca es ua poesía ítica re olucioaria producto de la pimera iteraci del reador co u púlico popular a cua coduci al sericio de uos itereses sociales se etrea ore cidoe la primera imae artsticamete álida de su uehacer histrico o sea situádolo iamete co m el protaoista promotor de la historia de su ierra am e tiempo presete se cojuaa el ero otico del estilo eocásico ero ste ue la expresi de la uruesía mercatil e su período reolucioa rio tato e la aprehesi de la aturaeza que haa de domiar expotar al serico del omre com e el arreato heroio de su lucha cotra el cooiaje moopolist e ah qu ecotremos el eoásco al comiezo de la uerra relucioaria lueo de aer ido deorado or la primacía oriial de la auchesca lo olamos a recuerar tardía acr icmete cudo la urues as del tre· us aero de la Cispatia ha lorado emri dar las masas gauas someterlas a su orde de
exptaión qe definián s témins de a Cnstit&n de 1830 : es Be , es Aña de Fgea. Ente ams mments, y and a spe vivenia
de ev ón só :día aanzase p a np-
an n deehs ends de s negs y s
gahs (betad de esav epat de teas ) n peqe ñ set de estes de a bg esía s más
lúcdos coo Hdago, pe tamén masvamente los ptnistas- eaán a liteata basada en ls mateiaes de ace tadcina fkóic, a s ca-
es nanaan samente a ene da a npan a a pesía de españ pd e nsttía e fnd de haa a y a s aes inpan, negand sí e pp nsead y seente de fs a degía d mnsm gs Es na pean atísta y píta fjada en n ne ta pmt ast y asta, en esas s as nas nfees dnde n nad tantas tansfmanes ataes de ate, pe ya adaa y enegada emt da a as etas de a pmea dn gna qe en as teaas de ntnente amean n na apadad estta de seena e nsgen s pdts e nes de a pa ya fea end p Mennde y Peay. La expan es smpe a gsía meant eí ines psitis y tias emed de mdes pes e e asegan s tnf en ese mment hs apan de nepnes pítas, enas saes y tam esttas e haían sd geneadas en Epa desde e pespets esasta e nenía y se pnía ss gnas eades pe a se de ss nteeses espeífs y aes Las ssaes ameanas de ese mment se mtaa a se ss ejetes y as entaas nmedatas qe tenía n e e me e dss se a desgadad de ssea, s tets de Thas Payne y as d nana n
suan ga ar a un ría a pr e qu s ru r ían s pe eare de a p a v ser a un a den de depen
Y
guaharws de mía preenddamene unversasas e a ur gue sía eurpea La psbdad de una respuesa paraea equa ene er aendend a s ünereses aes de as regnes ameranas, qued apunada en a política agrara de Argas y en a rrupn de a IOesa gau hesa IUeso que ea esaee a onexón de rao
nasm humansta de Sg de as Lues n a ta dad de a pan y su dereh a expresarse y r penamene nsusanada la reaad n-
rea de a que rma pare La ase dega de a pesía de Hdag rege de md espnáne e uaarsm russeaunan en que enía de más asr y un asm humansa que s haía frmad enre aques hmres que m señaaa un e arfadr de a jusa na renían m na ey su onena Pr es asume m sía e humansm de arga y ena earan en as uuras eurpeas aepand damene sus mas nseuenas e que enen de nrpran de ds s hmres a esad de dereh que nsauran pr re nsenmen nraua Celto elo q s 1 es nmutabl ver 1 qu todo se desonera 1 tando humand Las manes de ese umansm sn mera resuane de ne de desarr de as fueras de rdun per nerpre aa mene e esad a que h ead a sedad y as sunes ás eeas de mmen N era egad a a de s sasm Para grar a ardad nerpreaa, más que a s rs ha nsuad a eperena nrea de s hmres haand su enrada a are pr e amn más egím e haa que despea e uners n üís dnde s hmres fuera ngüdad y a mundad en que esen para reeare m sn ea n nddua samene y a a e ranazar amene una esruura de mund dn
a mm d u qu accón y xnca (qu j �no. E coa) d ad a uno d os y d odo r pun o d fus ón d s ronqu c cvo o vr u u r au a s' Por s a poíca co obvamn ora y car ado d radcons arsca y nradas, vvncadas, por a comundad, poa dbó aumr ambn rcamo poíco. E camno n a varados ancdn : a "Re ón exaa de o que a ueddo e a epe Buenos Ares que escrbe un Sargento de L comtiv
en este año de 1 778"
ha do ncorporada orrca
mn por auro yarn a a prmva posía aucsca d Uruuay y no óo por a rfrnca a a coumbrs campsna y os ancpos sco d a osror aucsca como apuna rcopador sno ambn or a aboracón d un ma prsn d ndudab mpcanca poca dsd nuo d os nrss spanooca aquí coaado) d ropa d vaos n a ína d o poma bur cos qu Acua d Furoa rsró n su o e Sto y qu aunqu arbudos a Hdao sn com a dcma d Vadnro manfsaón ponn d uso d a posía omo sma d provocaón y d comuncacón poíca En uno y oros mr un mno sconocdo pr a raura nocsca u óo abía rozado xos como a crónca roman cada d Panaó varoa 80) uso d un nosoro" qu poa ada para abar é prsonamn. amos dsd uo an cracons ndvduas obra d ombrs u no nos an dado us nombrs sno sus obras pro maz ndvdua d a voz u cana s confund aquí co mano d una coparcpaón mocona qu dcrada por a formas nüíscas adpada. subrpco nooro" caón nca para as posror forma nson d a aucca dond s dpa a arroanca d ombr qu a pado a fn a scna sórca y s dscubr como a furza opra S dpan u umormo rpdo su rvaoracón -
?
s de ad bi ha u� de , io o siiva de abaj os abu dos a H e os en n e s e qu o va su s d"a,1 os e dago y , veados de meanoía, en o de nosoo onden a mu y eiene desubmen en a eoos mozos amagos" uy a 1ga se obo o in. Peibi ese no es i motane oue es duadeo y so maa e eieno evouionaio No se o ve ms en a eaua naiona Ya se duye en e ieo de Bndenue retird,
uya eaboraión arísia o aroxima a o mejo momentos de Hidalgo, pero dnde comienza a puntr-
se e gimen de soquio que dona mua oe sa oseio y que so aena on e égimen de disuso o ano individua desinado a os dems q iene su foma efea en e Martn Ferro de Js enndez Exaamene señaa Maínez Esada que aquí se agoa e gneo: on ussih y ende se iea e ga eíodo de a oesía gauhesa ia No oque no siga uivndose sino oue omenzan a se endehas o amenaiones individua es, esimonio de que se ha o e ema omuna io de os oígenes y que o o ano se h imueso ambin aqu en e ío de a Paa a fagmena indviduaisa ue ha aoado e beaismo eon mio y que ha de iua o doquie a eseanza de una omunidad humana, aboqueando a sus ae nanes en e individuaism, esodiamene en a aeja, vounaiamene en a famia Ese Celt el Banengue que se abe on e n me vean a mí, exusivamene a mí es e ime gan aaso de a desunin no vounaia sino fozada En a misma a o ooboa idago: ¿ Qun nos mo ara orej / si uniéramos nuestros brazos? a uego esumi os faaes esuados a diez años de a evouin robaos unos a otros 1 aumentar deunón 1 querer todos gober 1 e aón e aón 1 andar sn sber que aos Es gio que en esa gan deein aiga odo inuyendo A igas y os hoes de as mononeas aias.
En amp d a frma arí gnra u n raz" d mundad a raé d g u u n E n u amn H dag r a g a d r amg dr y u md ndr a m arga r n a ' gand ha a mnz d XX : amg, n u u an ama ra r, nr añr padr mpañ mp m n nan, pr n dfn n nuan y a n a y razn,
�
rr ur u ún S mún d m ad d ga g , d , n n a va v r ra ma : rg ara g n la frma, ag rn n a r r paar ór hó h l u r d l r r r a d a n daví vía o. . Toda tu uo p t d p dor or mpa pad ont tm tgo go on t
1822 rn a a maya d Bun r u r
mmran a gran prana runara pr prn to rn pu rma d a ida uand gauh a a udad a d Manu raúh Lue ero) ro) ug n u ogo de dos gauhs Treo Lu a d una gurra u n parn har n an d pa p aua nfau úlm la nf u ; r úl au Aa
un pu r n ar Cn n a ra d Eana d Camp Camp a nua rma rma nu nu ma nman aarrarn pr un ag prd mara p y a ndrn una xp ad u har napa para ndur d pa y pr an aramn rpra a j d u un r Dd Fausto rUo m mna narn rn a apar apar prdu prdu mprn. mm mp a pnandad raa d a a pa dja pa a u aprhmn au ad. E pa n nuana nuana n u pú n u aprha ma ara adrnar n rn an pa pa u pudn r ajna nu n rara a r d gauhaj . E pa n r a u ú n a a u é ngra qu drgn fnanan E mmn n qu ram ar a pa gauha pa y mnzar a r r a a dna fan a a pua dga a and y rd nm nm pr gua E ha n n a Banda Ora aj dmn pr ugué a prdun é éaa pu pud d dfndr df ndr pr
e pósts de paiciad nacina en
Cielo de
D
�ada cm pu d hace e egi d e a p a mp de mei, en e Dáogo cotra as vect a
a mdisidenes de Montvideo enemigos de sstem peril que h doptado esa provii splai. Es s panrm prsnt a bndn g u eiad
bee sus rbss rss dsusnads. cuad scb d case a nu ca ebee c piu deb m esp sm tr d ms Dntr pducción d e Hiai A sc as ub i, a m ag en d e s u s m a a C p n ía en e u cón ue e au nc s d a cn rt t
m n n acápt d Media a de ampo para os ires su admrb, cimbeane cund pma, s ba de encag, exgd r un pa ncsc, Frnc Var, su dcón nanada cm un mnt d a gurr cntr cntr Rsas D gua md s md s cmrt cmrtaba aban n n cam adrs adrs s ncargban dtbn mas ntr Rr cntr gbrn d a Ds Ds L s s aha digi digiada ada rntada pr as urzas n uch cm un nsru mnt par cadar s ánms mars, dsanta a nmg, semba dscnanza n su rtaguarda ncr pcógc pcógcmnt mnt mnz rsndr s grus drgnts, n rdd as n rcb rn uns padcrn d st mane uand rcnzca rcnzcan n srá srá ard hb hbrán rán sd ncds ncd s Antn Lussc Lussch h Jsé Hrnánd Hrnándz z nt ntna na rán rsps unr, da ardnt, gans d srtmnt cnscnts d racs padcd a cmuidad a esa ur strá prsmnsmn ddda ntr s ns, cd un d as cus dsndrá d qups drgnts ncargds d ss nr dmn stbcd s cdiciss de aque j tm d undad rucar só s que dará sbdd d rmmracón trótca A a prtnc únc txt gauchesc qu sé Hrnnd scrbr ur d s ds prts d s genia m, qu s una Carta que el gauho Martí Fierro dirige a su amigo do J Mauel Baes o oivo e su udro Los Tre Treit ita a Tres n a
1878 878..
caa a ved D az al enca Aceeved a E. Ac da ha cida paeci Cssa pae C
e ambicis lan de s tetalga naatva naatva Se tata d evca, evca, aha aha ; a el veb ptc n se cncn ga en tiemp pesente, sn en n añante tiemp pasad La pesa pltca gacha gacha ecó as, desde Petas del Siti hasta Lssich Henández el ic istóc de na case sca qe hz a evcn y
fue lue uego go de desa sao oja jada da de pod oder er que ha hab bía con onqu qui i--
ad
III
BRTOLOM E H DA LGO SUGIM IE N E PO EA DE A RE V U I
Su modesto efuerzo, ue pobabente el más evoluconario de tos.
PE HQ
Prmr pta a patra, prmr catr a gta artgta, pmr rctr atr a aa ma, prr vrfar gach rta, t Bartmé Hag pta, a ra faca. Sr a rg a tratra 150 añ traaj frza para cttr a cm é mpíctamt a q, pt, ra, aca, térprt a ca c ca vcacó xtca atóma Prq a rm vvr pr fr a raa, rg a ga aca, a vz prpa c raj vtra vr, tc vvm r atar, a a prta tra htra trara, a t "cr mtva Y ra vz parcar a q a tr rag a gtarra, a vz a, ca frt, p q aú aa ta ptr, jgaa vcaramt a va, q cataa c ta gaata a agría a patra rcé crta É p har ch, prmr Poque yo cato no que es mi modo de cata" a p ha r ch Prq cat c t Ngr, m at, r, patzam, gach pr caa , cat t ra c , hata pt a paabra : Bartmé Hag 55
s ansoman n una maa con a cua s u una mcanca d acacó oca, os sudosos han ido sumando a a poduccó n d Hdago todas aqua cancons anónmas n qu s tasuna p tu a o d a dpndnca Paadj a ia d a stoia un hom dé , nmizo, humid, un hom a
ui n os ámpagos d a tomna ouconaia
musan con gsto cauto snsato ha minado ampaando con su paón a onca dsaada d una socdad qu ocaa a paaa itd. Es j uso : é había ído bn la voz d s pubo, porq a él
pna d no
bsuro monteveao
Aá po 730 sus ads s asadan d a paia gand Buns Ais a a patia chca Mon do au sgun uscando mpcnadamt a aón odas chanctas atana, Maa Anona, ndda, Ramoa, Fancsca omasa stas dos ú mas s mun d niñas aá, cuando a s haan pddo as spanzas, 24 d agosto d 788 pim únco aón Baom d ago samos sguos s d qu an pos d somndad ; has os hjos uon auizados d imosna, ian dn d os muos d a cudad, hacinados n a casa d Doa, dond as mujs picaan a os homs No nmos un tat d Batoom Dmasado o, dmasado hud paa aanza sa dcadza d guso qu ni sua otu tigas i huia ansgdo con a spana como os uganins d ho, si hua hcho as consadas gnuxio ns a Baón d a Laguna puda ha dsutado d sa moda qu iumó on a dominación potu gusa a d ao a d a mniaua con as cua s a una socdad d Monid comnzaa sa agusima jadan caa paa pons á
a a ca e mp se as, e nj ta ex s te c as page" c sempe cend
s ; c m E pme peta de a pata n tne ta pa. e peta descncd, es só v u e can
csas Si huams dspuest de su etat, muchas e se haban acaad, cm se as nsdas de pad atañeda, en 182 cuand Hdag estaba exad n Buens Aes A pubca su Diáo go ptriótico intereste entre Jainto Chno, ptaz de 1 etni en la sla del Tordillo, y el gatcho de l Gurdia de Mone un de sus texts captaes dnde ms q
e dea fedeatv, cm se ha petendd ve, expne s ncps pmas de lo que debe se una
vda demcátca, ta cm acababan de dscu s pattas a ag de su ucha A sae a guadad de eecs e espet de a e, a dstncón ex cusvamente p s mts esnaes "E ério es quie deide afma ndamnte e han, e pv a fua de un de s cuas más fuss ue tuv a ndependenca, acund pade astañeda, aut de denuests, nfamadas a cnes, emas pítcs tda a gama de pedsm guipoio ue aemete cnta ta peten són demcáca "E mério person si no e om pañ o or irui o es por s oo pz de eevar r sor os oro ore; e méio iivid es preiso que sea aifio por a soiedd soiedad au despés de ifir e éio es ir ra emper o o sujeo e u dmiisrió erviio. Estams, cm se ve, en a eaccón antdemcátca que había segud a a gan espeana, nuest Hdag, ue p e se haía
d d su Banda Oenta, encuenta aquí a msma pscón a vaa jeaqua a s hmbes p ue sn, ndvduamente, n a quea e pde ue stentan Pe encuent ag más a n ua pesna e saad acsm, ue sempe han d de a man cn as fmas antdemcátcas Dce astañeda "enems agas ntcas de ue
os curo moeveao s bastant tntado d so u s ama la guala; tambn as posmos sob e mo vo qu tn aa dsa u todos samos gua s : po e mo vo quda nt noso tos. Lo qu s dmos s qu como a agunos mpdmntos sc os tambn moas qu o pobn nst n qu sa mos com e cs e y fgura cu a guadad con qu a db manos a todos , más adant vuv ota vz, n astada paa qu s apc bn sob oscuro moteveao". Esta ausón so b o oscuo, s casma s a de bm
d coo d p qu paa astañda mpsbt guadad . ¿ Batoom dago muato E u cata pvada qu Joaqun d a Saga Pz d g a su amgo Agustn Rodguz, n 1817 csmando d as pquñas tgas u s poducn n Montvdo bajo a nuvcta autodad potugusa, cunta uno d sos tasps potcs u s podu cn con as obas tatas cuando camban as auto dads En a comda Smpre rufa la ocec apa ca un d asta Escndao, dnunas ant gobnado , paa tanquza a todos, obgacón d u cnso d a Casa Com es, u a nusto Batom Hdago s ncagaa d vga sos dtas oncu dcndo Joaqun d a Saga Poserormee llev comd l mulallo al o u es e correcor, y e ua ese o para ulcar u ao eca el orga 'Por rey, orró esas paaras, y pso Por el geeal .
Mua to Hdago, obscuo montvdano, ¿ an ómuas spctvas paa s a un omb qu Ands amas dscba como e cosucó l y efermza o dnan una a mza d san s? En a dgnsma spusta qu dago da a txto d pad astañda ugo d xpca su con ucta cv a mpza con qu manó os ondos d a pata, agga sobamnt : Lo eá ue con ee so suos exraoraros y yo me hallo
autoizd a inulta a e, pues a más e ser
u a que no coozco, m s e euccón me lo pohíe Pins st mb hmid q a ta
vs d nómn ibad d a vción vi abi t camn d na nva vida iataia dmc tca ncnaba as cndcns imns d a scidad cnia q mj q ts ncía a nas tanscids vnt añs d stad d a an sanza 2 Monevo qué no e veo
Nació n 1788 Mntvid a hmsa ntncs aa s js d n hmb q a vi cc d a nada s amaba Js Pz Castan ! E añ anti 1787 n ms dicis txt cnsva ms d nsta ca cnia Pz Castan dscibía a cidad a s anti mast d atnidad ntncs n Itaia msamnt intaba a a aca jas as a ss bs ss casas ss ncmnsbs vaacs d as mdas mninas q st bn sbít a caaz d v n bn j t n d bas y s s q ban tds s sacis bs 432000 habían said n n cnv d 25 bacs aa Cdiz Dnt d s ms é ntaba nas mi inintas habtacns a Matiz tnía a ch atas n óan q "uee se ueno p cque or es; s bac ns d hi a an cmns as casas s abi caban cn aztas cnisas habían aacid s ajibs n s atis s aa s ndaba "ás e g que e Cs ; tnams sis vaidads d chas ts d saas nt as as dcsa ndvas q n han v a vs d ccs an bams bs anas h q só cu vez se ve o po s cLes n camb tníams n Lct d Fisía Chamb d Santa F n Cn vnt d San Fancisc nst únc cnt dcn 59
las sumbrs s d ulaban ls abldans "y ies c cw y o e pe tedido v: co csc d eo qu de terciopeo e eL invieo y de tercinela en eL erno ; l mr prgrsaba a js vsas las mur s, a n 1787 , nundían a ds n las vardads d la mda :
;
"Bat decir que el peido to y en figura de mitra, uque lgo á cho e quí vejo ; ue lo h rebjdo y lo han s ubido diverss veces , qu s iempre se cons erva en eL fondo, pero que jtá es el mis mo e Los ccidetes y e e adoro. E os ptos 'aro tco to y os rejro st e etreo de o usro i chios i gde o o vi ero tor, pero por grdos hst egr W yor tur Re guete vite co hoestidd si descurir j o pecho y uch veces i u grgt digo uchs veces orque gu est de otro pecer
3 Poet y ucioio
En 1800 nró l l sgl XI Barlmé nía d añs ; ra huéran n das las murs s arg n dad d ssnrlas Dónd ó suó s un msr Mr dh n u habr aprn dd sus prmras lras n l nvn d an Fran s n la angua asa d Rsdna d ls padrs suas aas l nsñó pr su una agun d ls ransans pus n par psbl qu nu rrra a las pas sulas prvadas nlus sr rnd s aas ura mula u s l rbra n una sula un a ls blans La sdad lnal ndría subrs mu snlas pr n s apaba d sus raquías mu nídas la lmpza d sangr ra ndón rqurda para ls pls saba rmnanmn rhbd nsñar a ls ngrs las l ras aun s s Es aprnza msrs u la palana d su asns sal, rnad pr l nómn rvlunar m sabía lr srbía n una snusa lra 60
aines ai é e a cu s a a b sa m c , da eia nsa su m día s ien im c cn s es n c icas, baOS uds a a s e nd ae a a ica s d ida ac ca de ane ue uiás su igen esaba cndenad d de man, bien d a ingesa en e nuev meca ad : abaj ue e cmeci mnevidean haba ce se a escibiente en una casa mecia En 1803 encnams abajand en e negci de Man Jsé Aga s, s e ade de caudi inminene, nde
ambién ea deeniene ea, Eusebi Vade neg uis desin P su gen ud habe a
sad en a scuidad e sienci a esuesa ue da a su enemedad uiás la ecin de aguien imane un sacede, ese Hidag esciban de e ue n sabems ue haa sid aiene e e mie acana un nive cuua ue saca de su aja ccación sia Tdava n uede aspia a un em e icial en la adminisaión esaña, e he auí ue e desa ceciene de a neva sciedad mecani cia aba aa un mecad de aaj seá ennces emead aa esaece e sign ue egiá a s ineecuaes nacinaes Emead aicu a ime, desus mdes escia miniseia, cuand a desución de a auidad imeia, em ead de esad aun a uncinai Pe ese emead ue desde a Gaeta e Mnte ie duane e sii Fa ii idaba deseci vamene de "cuiainia Fa Cii u e día su iep en el Mnevide siiad anes de se amad a a cag de genea de su den, bien ía uase de a cuua ambiene de s cis e educaa en e eóic necásic de su iem Es sie ue ubiea eíd cn aán neói s sn s emas ue Fancisc Anni abe Mesa uicaa en su Tegaf eanti ua píti enómi e histigi e R e a Pata i mea hja eiódica ue cncims de 180 a 1818 nde cn s vebss cmenais de su diec his an, se ubican as gandes das de abadén y
nte as de admnstado de a ea Aduana de Mo a hdeo Pego de Oe ; es posbe ue acechaa de bea de Jos uteos únca en a udad don todas as noches e dueño haca tetua con Dmaso Laañaga Manue Acuña aunque s nos atenemos a as opnnes de "genteman ecent etuned que pubcó en Londes 1808 sus Notes of the Vceroyaty of La Plata y quien había visitado esa ibrería, la obra ms oumnosa casi única ue encontaa fue a Lsta de Publcacones Proh bdas por la Sata Iquisin: doce voúmees en octavo; es posbe que se asomaa a a asa de omedias para oír os dramas r-
posos que poongaban a descendenca de baoc españo sobe nuesto únco escenao ceado bajo e sgno de a eaccón es osbe ue a escbea oemas on su ra agrafa.
4 rimeros ejeros Montedeo ea paza mta ben amuaada. Po ea ban enían sodados en ea se guadaba un aue nutdo a guea conta os aabes enem gos e potugus e ndo os patas ea actdad noma Los buenos comecantes dstaban mucho de se apacbes tendeos no ea ao ue as casas uetes Beo Eazquín Antoo Masn &) amaan e coso etando bacos ben petechados as hazañas de Hóto Modee ue saan a e corrr el Atntco hasta as costas acanas paa cae sobe as nes ngesas a abodaje cmo en una noea de aga apodease de sus cagamentos de negos amn de as naes su amamento que uego depostaban oguosamente en a bahía montedeana ue ean hombes de agaas o demostaon en ese ensao genea de a eoucón ue se amó "as nasones ngesas especamente en a Reconusta de Buens Aes que do uga a a ms enconada scusón aceca de a qun etenecía e mto
que eo i a o poeño o a o oieae e a
o de "Muy útimo o ceao hata coegui ítu
do Y fie y ecoquitadoa" paa poeo e e cu s etea e m opofe dama, a lala á andrada y Bunos Ars vng ada dode e pebte o Jua Facico Matez pobaba co ategóico ipio uet a geeoidad fatea, ueto vao ueto acf icio. Como paa iempe o adó mu cho e iveti e a baaza e o teño quee e ecagao de a geeoida d, e vao y aci ficio . Para ee etoce ya coocíamo a guerra co-
ta u ecito egua bie pepaado a ubiguie te ocupació cuado o igee puieo e mota do depegao a mecaca que e vo de o comeciate de Machete Livepoo taa a a pea de que o miitae abiea a pueta paa que eo cumpea u coexitecia pacfica E e ada combatió Batoom Hidago, que e a toce dieciocho año ica iteveió e u cmbate que e coocemo, o fue e uo de o maoe deate, pobatoio de a ecacia que po da evea o efe epañoe e paticua e fa moo Maqu de Tras los Mots. Cno yo v salr po l ortón a los nustros dice Pez ate ao no u ontnr las lgrmas, omandom d la sgraaa surt unos rs vln ts y onraos mal rgos Y eto, o de e "ma
diigido coa que i e pedoa i e toea mu cho tiempo Sóo te año e tadó e demota Lo igee e fueo peo a mecaca e qu e dao o vaió Deeho de cuo que impoibiitaa s ntraa vrrnato. D nrs a úlmo funo odo decidie veti a a igea Cuano t m nargó valja l stn una tro qu ompré; las otras trs las tomamos Corura la gl sa y yo; pro no tnn naa d partular, ecb
Facico Joaicó a u coepoa Y a oto age io goro ón s ya omrao la arpta qu ust m H vsto toas las tnas
ess, no he podido ecnrr crpe ni h otr en és t, pes l qe recibó Lners se l mnó Msii. Cre s ted qe me h s ido s mmente sen s ibe qe o se ecere ora ga. E jen Hi
dag, a merit ri de Minist r de 3 ea Haie nda, vi este súit enriqecimient ag e deió tcar anq e en redc ida pare. Es prae qe tamién é cntiera a r pétc qe desencadenarn as
nvasines, anqe nada cnservams : a s mies de ctsía s de Riara cntestaa desde esta Banda Preg de Oier n s da a Liniers s da a a
merte de Are a pesa cmpa nción púica y en s eses deses regcs de rn se cgaan grandes artees cnteniend pemas asivs dnde Marte, Neptn as Nias se entremez caan cn s héres de vecindari, repentinamente ascendids a n trat amiiar cn e Oimp de s ises A imagen de s ranceses de a revción tamién strs tms nestra "épca rmana es stima qe ns haa atad n David, anqe e ra a tamañ "rienta, para e pintara múscs randes gests herics entre cascadas de ninas vierantes
5 E poe d revoucin La rvidencia haa estaid e a primera mpsición pética cncida de Hidag crrespndie ra a a gesta iertadra Nmrad en e ici de Artigas a gernadr de Paraga cm n de s patritas decidids cn q se cntaa en Mnteide, e mvimient de 8 iene entre ss ardientes partidaris m dir, en s amsa espesta a padre astañeda, "desde 111 hs 115 uve e ho or e serr l ri e mor oo qe m icio mi cpcid m e permin, ese seri e, n m sdad, qe pr imitacines sicas n pda ser, sin en td aqe en qe s capacidad inteec
coms o a et cr se : a d ay e ab t a restaba vao ea
-
ca de eso ro de gerra admstrador o a co a c6 e po g e e sd de eos rr Co de r rect desempea e ba de ta poe e ar p po ca cí ese tem y e esas crcstacas Actúa a as órdees de capt Jos mboso a rraza a e correspod ó a ecosta de tora tomado Mercdes Pasadú ped e sospechas e os artes comcacoes a a Jta a Ro
_
dea perteezca a a etra de Baoomé Hdag
mo éste etre heroco hmorstco co e se ceta a ocpacó de Pasadú a acttd de a ota portgesa staada ree a a cdad Ellos se mantienen l vist;
no
sé cl se el proyeco da
l escdr auxiliador de Pysandú que en núme
ro e 7 buques o lne de btall istan de z, en tiempo de guerr todo lo convierten e· pasar degüello, selas el rostro por esclos pe ro creo e y estas operaiones reducen teóric y reglas mttcas, y sólo l ti l hacen luir en l ligerez de huir cobardemente, unos ofciles tn bien uniforos, de unos infelices patrcios, sin armas, mayor parte, que el eseo de ener Dis culpe V E esta digresi& conluir icieno •" Posemete es de etoces a March Orentl, a
rmera composcó de Hdag e coocemos dode e aparato esco de a eatacó patrótca e expade por strmeto de so sor de cat marca Es e prmer hmo de a pata m ate ror a e Acña de Fgeroa por ese etoces ea sta haa de farcaros o Atahapa e ca e ate as amas y todo e fokore de a herocdad a so de os saoes E hmo de Hdago es mch ms eco ms toró ms trasdo de erdad ¡Orentales! pt eligr, reunidos alto old iertd, entonad en l march y al regreso de, Libertd
l e menta Si no spiéramos or la historia qe ¿ qen los p ban estos versos era la p ra verdad diera leer sin sonrerse ? Gria, ¡h paria! Qu us · renaes muere gran cn hM pacer tranquls bajan a L hues a sn cadenas que saben rmper
Me sospecho qe estos fern los años más felices
de Hidalgo Carrana lo estimaba l protega adm raba s contracción a trabao a seriedad con qe cmpa ss fnciones oiciaba a la nta soliitan e se le nombrara comisario del eército a propia jnta hacía sas ss aabras "Se de pus mdrz en qien "cncurren as buens crcunsan cas de pars dems precabes cuades
anqe no llega a fijarle e seld reqerido or Carrana Artigas le escribe con esa distante corialida de Jefe Spemo con n rasgo del gran estio qe frecentaba le pide e fmenar eusasm se cne a prudenca uesr dese l tri nvi rato lo decarar "para bnemér cando apenas tena 23 años En la zona de a vida sicológica na revlción fncioa como poteniación de factades como mag nificación de las oportnidades de legar a ser intensa mente agien m por encima del horionte restricto de la vida anterior El ideal naoeónico de miles de franceses Hidalgo staba legando a ser
6 E pea par
E declaró haber partiipado de ambos sitios de Montevideo o sea de mao a octbre de 8 de octbre de 82 hasta jnio de 8 diciendo de est último "Se marchó sbre Mnevde en vens 66
jamás altaron ie ser y cu en io sit evo u un de me ses _ s ase dg es, n rm la ovmenos rses, y sepre deb er s, se fuera deL ás exacto cumpLiiento por is oes, me conoció Lgu vez meclado en pardos, reu n juas ."
Es imerdonabe e n hayamos enid n Gad s e nveara os eisodios nacionaes e veced Díaz hbie ra cado ms asns de nes ra hisria
E siio s siis de Monevideo hbieran dad abndane maeria Siiar n er es csa á di-
ci e siiar a ra cm n s reconocer D mas resec a siio de a erra rande La sia ción miiar se esanca mienras van viene n ges iones ienras se eean enre os siiadres y ienras os siiados gesionan s recrss a vida rosige ambos bandos conversan se injrian se desaían a combaes individaes ara prbar e vaor se eean ara robarse mamene os meones e hacen a gerra de os pozos de aga y ms eeciva a de a ariña om si era oc en nesro siio n sóo se en renan reaisas y arias sino adems dos eas de n ado Hidago y de oro senad aenamene sbre as mraas para n erderse n deae de e ocrra n joven de 21 años hijo de ncionario Francisco Acña de Figea e versiicar da a día o e crre en e siio y en e ms pedesre de s estios agacire de neoclásic evará a centa
de ls combaes de s meros de s egrs e como na ia de ormigas se esaaban de a cidad ara engrosar e baaón de morenos de s siiadres Hasa eva a cena de a gerra de os oeas ara n exagerar de s versiicadres ola los sadores acercarse a urallas eddos derás de la coraescar grar roeros o a caar ver sos Oras veces eran as amsas mjeresdragnes com a y ceebrada 'Vcor caora qe soa alguas oches acercarse detrás de la cotraescarpa a
aar co guarra" Poesía ppar e n se dis
t�os de inga por s delicadeza e tiliza los me r la décima o del cielito e se acmpanaa del st mento e inventaa el sarcasmo el inslt la gro sera para perpetrrselos al nemigo en n modo e ser consstancialmente aiona Era la tropa Y eran los efes los e competan en la inencin mientras Acña de Figer oa del otro lado de la mralla ano aa presrosamente las letras tan segro esaa de e era estigo de grandes scess histricos Inclso trataa de encon trar la filiacin de los atores y s admiraci n i a sobre todo a Eusbio Vldng que haa descierto el modo de parlamentar en erso
claando n da en la tierra de nadie dos pendones no roo y tro lano acompañados de esta décima l blanco oo colo on ue a ra os· covda es ara qu se decda 1 vuestro areco en lo ejor rojo uestro valor 1 breve os sabrá casgar; y s al blano querés dar 1 dscreta y saba eleccón 1 ontad con la roteccón 1 del jércto Auxlar"
Otra nes de miento mrga ponso
vez era Domingo Senz oficial de los Drago la Patria e contaa en erso el asicia de los espas españoles o era na improisada on solista y coro e les entonaan n res
Vgodet con s gallegos 1 ureron de c o suncón 1 y este resonso les catan los lbres de l an Kyre elesón Kyre elesón 1 l escorbuto y l sara 1 ausaron su destruccó 1 y detrás ban lorando 1 l godos en rocesón. 1 Kyre elesó Ky e elesón" Los meores eemplos de esta larg serie
donde los haa tan indecentes como para qe Acña e nnca hizo ascos a la grosera se indignara fe ron atriidos a Hidalgo ane no hay ningún ele mento proatorio de paternidad Como lo hay oco de ss cielitos donde la msa poplar levanta velo llena de gracia de hmor de igenio dando catego ra artstia a n género e odava no la haa al zd.
7.
El po et a en el teatro
Arigas El impo corr rpido n sos años
Al r ira los spañols pacan la rga d la pla a var nra con oda su saa Nicols Hrrra raa d cobrar odas sus dudas arasadas colonials y algunas ms l pobr Pérz Caslano se lamna sin csar d la dsrucción provocada r los jércios en las au ras d Monvid o y ya dssprado s encirra a s cribir sus admirabl s O bs erVones sore agricultur la nrada d Orogués a psar dl iro asc
d sus gauchos ononros s rcibida on loas d acción d gracias lugo dl nsaamino d Alvar; ya el ovn Acua d Figura s ha scurrido para Ro d J aniro pro no s l único las urs casas comrcials ambién han ido dspaando para con inuar sus opracions dsd lgares sguros ; ya hay sals d aiga n el vcidario r sa laga gu rra y la auoridad d Aigas s soporada con rs umr Él no s aproxima a Monvido ig la ciudad dsd los su vo rsuna ngrandcida por ncima d esas irras aoadas y aunu samos en l minuo d su apogo samos ambién n l mi nuo d la raición Para los monvidaos Argas omina a sr l nmigo Hidalgo rabaja mpinadamn en la srucura ción civil ; ocupa brvmn l Minisrio d Hacin da cargo u uis a Arigas l parca csivo pasar a sr oicial dl mismo minisro; haba cupado ans bao Alvear la dirción d Corros por úlimo enconrar su lugar n s momno n u l proyeco d iblioca ública d Dmas La rraaga y los divrss suros para dsarrollar la ducación musran l an d rear una uva soci dad n la s d ods El 30 d nro d 86 s srna su unipersonal Stntos tro u lug s llamar trot con lo cual s consiuy n l primr dra mauro d la paria y como prio a al haaa 6
a Casa de inmediao se e nomra direcor de ear nue G de Comedias, e ha ía sid o creada por Ma priano de Meo "pr divertir Lo ánimo de Lo hb
tnte de e.t uebLo que odrn decer lun uiebr en u fieLi on oti o e l libert ue hbí doto l R eblic Frnce" se ena de
un púico ue descure un aceno insóio sore os escenarios cuando a evanarse e eón sore un os
ue ve sair a un oiia con spueas sae áigo
y decamar ¡Oh atri! ¡o h tria ¿ A u rdo nobre uién reitir odrá? ¿ Quién indolent erá u lo tino hoy tu eno ran troce nch inolente ?
Don Manue Cpriano de Meo deió revocarse en a sepuura oyndo n su earo creado para inesifi car a devoción reaisa esa voz "De libert el rio hiene el ire
8 Hat cuánd
Pero ya se aroima ecor Hidago ndrá sa y energa en a voz de os parioas ue se e nfrenan soos El ortuué con án 1 dicen ue iene buno. 1 Sldrán con l uy cund 1 e Rey Dom Seb tián Pero Lecor avanza Derroa ras deroa sufren as roas argusas Lecor avana Ello tren ca brillante 1 epnrd muy lucid io teir retorcid / y burriueiro bunte o hay
ayuda oreña no hay ayuda de os comeranes no hay ayuda de os roios jees aroas ecr avan za "Cielito cielo ue í / E inutble erd 1 ue todo e econciert 1 ltndo l hunidd. ri gas marcha a ore y só o acompañan os indios de
paagaa: Lco a on f a n d sp d s s n do a hocdad Y na m ha d v n Mo n a n o d saao Y comnza a gn om n a nacona C d os íos €ndo d ao gnxo oc d Baón d a Lagna con agnos noms con dos Dmaso Laañaga Rva Lamí ¿Y ú é h acs Hdago ? Ha vv n
?
ngo no ngo and a m mad ngo s os pomas con m cñado con m hmana ha vv. Ya no s dco s sm cnso d a s d mds Lco aa o no ahoga í
so cnso ha vv ha cda ao ongan so scnao ao dl mado s ncndan odas las cs s van l lón mos ddad ha vv ha a cha d os xos oda asón al pasado no haa d Agas no sa la aaa aa asa cndo dago ? a vv os cn s mlos n vsn cnas fsas aa os soos Po a no nvan ú s l mao dago asa cndo ? A comnzos d 818 cza l ío aa no volv ms És f s hstánd; hasa l lím d la dgdad naconal E o n casamno al fn on n o dn a s vda l gavamno d s nfrmdad la mr l 28 d novm d 1822. Po ans d s fn la osdad d cana d nvo d sa la paaa t con maúsca la aaa Ltd con maúsca cna a Tn d L l d amnas d la dsnón d los los d o d la Paa ca ss zas ms madas l "Dlg tt ntsnt, € Nuv dág tt a Rn d las fsas maas d 1822 Aqí domna s únsmno ncna dsd a
ca ms cama ss psonajs gachscos sna fmmn s dao dmoco s sndo d la jsca d dcho dl o hac d hala ola n condco flz d la nvncón oca sa 71
ece a ae na aténica ea c ar cc a a a eca e im a a veda impia neecia eién ceaa e a a gaya.
Este ensayo debe mu a diversos bos y paele, pero debe más a os trabajos de Francisco Bauzá, Marnano Leuam6n Maro aao Esae, Setebo Peeda Gusao G a! y Lao Ayestará. Y a os consejos de m ago Antono raderio a quien ofzco esas pág
V PO ES A PO LT ICA E VL CIO NI Y POE SA DE P R TID O
En rimr érmino es n vro oético conjgad en im resn ha diho Laro Aysarn ara dfn a rimiiva osa gacsca anand a rasg nos arece conssancia de a r can a iifica e e momen de s nacimiento E aagamino de sa noa en a segnda mitad d ig XIX ser mjor índice d camio vien rod cndo ms e n a amada oesa gachsa en os homrs d camo e roorcionan asn E rsne, noncs, se ornar asado e vae com casra de a isania orvnirisa hasa noncs aira n esa irara E on heroico dvendr egíac n sin orcionar anes d s enera ras mtacón la ra serior de se si aricar e Martín Fierro d José Hndez Ms sricamnte la primiti auchesca debera efinirse como u poes política eoucionria oducto de iera integ!ación del creador con u púlico par a cua conducción o al sericio de cuos intereses se entrega freciénde na imagen
arsicamne vida d s hacr hisóric, sea sindoo vivamene cm romotr de a hisoria de s ierra Ta dfnó c n maria ierari e
aos s contaos ta sn s d ps la r po nd ti x e d 18 2 l CieLito orietaL contr Los españoL s
�
l poma a l s atriy a Bartoloé Hidal go? hasta o d Jos rnándz n 87 2 fec en s s
tit como gnro la pos a gachsca y a partir la cal cominza a prd r s alid ad d vro con gado n prst ara dar pas al cada vz más doinant rgimn d la ndcha la lamntacin por úl timo la convnional vocación patritica En los s nta años podmos distingir, sin margo, trs d-
rnts prodos : l inicial d caráctr rvolciona rio a artir d 182 dond adqir primaca la ora fndacional d Bartolm idalgo 17881822 dis ingindos por ncima d la prodccin d los Vad ngro Macil Godoy Araúho l prodo ssigin t d facción o d partido acompaña toda la ra osista dsd l ascnso a la Gornacin d Bnos Airs n 1829 hasta la drrta d Mont asros n 852 anq s prologa n los conflictos d la on dración Argntina hasta Pavn 1861 ; s pisodio ·cntral s la división idolóica dl ío d la Plata y n la Banda Orintal s conscncia s la llamada Grra Grand st prodo tin como figra cntral a ilario Acasi 18071875 dstacándos sor os is Prz innúmros vrsificadrs d as ga ctas gachpoticas ditadas por los andos n pg na para difnir ntr l proltariado rral ss con ignas d lca tara n dio s mjor y más andant ora n los vint años d rsidncia n la idad d Montvido Por último hay n trcr frag mnto d st cicl d ssnta años corspond al trinfo conmico dl libralismo y s poltica d os campos n la sgnda mitad dl po dra hacrs arrancar dl ascnso d Mitr a la pr sidncia n 1862 procso q conmica y soialmn tritra a los haitants d campo y al q rspondrá como n e prosta la floracin d txtos po ticos irrmpn n s año clav d 1872 y ntr os s dstingn : d Antonio ssich o tres '74
gaucho ?o exres oio del esilo eolsi pero se e la lw;arw d e l a b r g e s ía merai e s raseo reol
erádez E L H é s o J e d Y s e L a t n e i r o gauc hos Martín Fierro. gaba e e j o e s e e s e r p o p m e i e i b T am
e a o e l a a p r e h e s i ó d e l a a r a le z a e h a b a e domiar epoar al seriio del hombre omo e arrebao heroio d e s l h a ora e o i a e mo isa De ahí e eoremos al eolsio al oolis e ego o de he eg ara ioar io eo o errra re ger zo o d e la g mieez omi o gee pie ieg esp eee p o r e des ame eiiiam omp pei arad do om qip para sido sid o eqi
rigial de la poesía gahesa pmiia lo oamos a reperar ardíamee ado a brgesía a ra s del proso eregisa de la isplaia haa lo grado embridar a las masas amesias someeras a s orde qe defiir los rmios de la osi ió de 830 8 30 es el esilo esilo de erardo erardo erro erro de Fra iso Aña de Figeroa ao omo el de Florei Varela s propagada a ras del órgao periodís io El Comerio del Plt. Ya los domeos de la Florida (82 o ma or abdamieo los maeriales de la osiee (828 aia la adopió del eosi omo el es ilo ofiial de la epúblia aiee erifiado la aedrada oaió brgesa qe le da gesis o ieza eoes el apogeo de ña de Figeroa o s serie de himos odas qe ha de exederse por dos dadas a pesar de la emergia a miad de ese iempo (838 de la geeraió romia de l n idor ei a la olsió de la Gerra Grae e 8 los romios a adlos podr desplazar del prediameo oiial a esilo qe para la fea era absolamee aaróio pero al e se maeía apegado el peqeño aparao lral qe orameaba a los poderes osiidos s omo asio reooi mieo a los orígees qe omo adhesió esia lida E e aparao oi oiial ial omo e e la pres presa a los romios ardaro ms de diez años e dispar la primaía del eolsio isalado el romaiismo
con sensible retraso respecto a los mdelos europeos opiiados. Por sí s o lo Acu ña de F i guelmeene cop punualm atta as d E l Comero e l Pa ina r o a llenaba la s págin ion n�s Y ccio aducc a alenando n p o e a s exanjeos o cio o n es onees o celebraci accion omeena je s exala lss hom ien ndo l cubie necce quee ne uéss qu gué can no bug blica publi repu nia al re moni remo cere ias del ce opias prop pr ien no4 mplimie cum pleeno cu an de oe sí a p ara su más pl aba siab si oa a nim mado dorra y ani uca ado ón educ ción cess la funci ton nce Y a paa ento de la oesía neoclásica de la Colonia y la Rvol
había deivad a oa funcin ceremonial y hasa pooola para acompañar los fasos laicos de la Rpú blica en discea compeencia con � iual religioso encagándose de solemnizarlos como afiman lo subíulos de Figueroa además de dar salida cula al aán de mundaidades humorísicas o csumbrisas deno del muy esrecho ecino del casco urbano y los salones bugueses. Ene ambos momenos la Revolución de indepedencia y la la Repúbica Repúbica consiuida consiuida y cuando la supersupervivenia de la evolución evolución sólo podía alcazarse po la incopracin con deechos reconocidos de os ngros y los gauchos liberad del �sclavo eparo de ie rras un peque rras pequeo o seco secorr de escrior escriores es de la bugue bugue sía los más lúcidos como Barolomé Hidalgo ero ambién masiv masivam amen ene e los opoun opounis isas as ceaán una lieaura basada en los aiales del acerv adiional folkrico a los cuales nacioalizarán bruscamene al eonocer como válida la incoporación a la o esía del español coompido que consiuía el fondo del habla rual y a ls cuales incoporarán negando así el pincipio consevador y obsecuen del folklorismo la ideolgía del iluminismo bugués Es una operacin aísica y políica forjada en un nivel culural pimiivo baso y localisa en esas oscuas zonas ineriores donde han nacid anas ans formaciones capiales del ae peo cuya audacia y nvergadura permiió doar a las leras de la primera produción oiginal ue conocieron las lieauas de coniene ameicano con una capacidad eséica de
cos del d p s o n o e i u g i s n o c o n e u q a i sobeviven c
o n o c d o d e s d e neoclásico de la época, como ya uea ec Menéndez y Pelayo ; 6 oiginalida Y s e-
fu e a p o
a n z a d a s a c o n a el o d e l a s o en a 1 0 n lca iveencia alc viv n de ls ceos cuuales ·euopeos los cua ían luía qu e flu u es fij aban la noma de un valo esunamene ec ieeaua. ménico en maeia d e li
no de : en La ex busscase e n el ine aciión de bu icac plic exp
es,, que salnaciones ien oie esas o a a esas ica a una éplic ona occion po assata aa esul ulta dían n es calles que podía loca esees lo tees loss inte aa a lo va
dos po el despoismo culual eeno y, conunamene, lo meo de ese mism mensae univesal de o geso que oclamaba la buguesa euopea en el pode, fiemene seguida o sus sucusaes aenses La buguesa meani de Buenos ies y Monevideo ofeca soucioes que ean ano pos•iivas como mimé icas : em emedo edo de mode modeos os euopeo euopeoss que e aseguaban s u iunfo en ese mom momen eno o hisóico apic apicació aciónn de d e concep cines poicas, económias, sociaes y ambién eséicas que haba sido geneadas en a Euopa fancoingesa desde e pespecivismo univesaisa que convena y se !impona a sus oiginaios ceadoes peo en vedad a ógico sevcio de sus ineeses espeficos ue o o ano esuaan locales o ncionaes Las sucusaes ameicanas de ese movimieno se limiaban a se as eecuoas Las vena venaas as inmed inmediaas iaas que ob ob nan con e libe omecio, e discus sobe la desiguadad de ousseau, as eoas económicas de James il, os eos de Tomas Payne y las odas de uin ana, encuban os ejuicios que povocaa una lag a suación de dependencia, una sevicia opia del ae y a economa eendidamene univesalisas e iguaiaios de a buguesa euopea poibiidad de una epuesa aaela, equivalen peo aendiendo a los ineeses ocaes de as egiones ame ameicanas,_ icanas,_ quedó apu apuad adaa en la poica epubicana, edealisa y agaia de Aigas y en la iupción de la oesa gauchesca, pueso que ela e sableció la coneión de aionaismo umanisa del 77
totalidad de la. Siglo de las Luces con la
oblaón
e Y Vr enar ea pr ex a o c re de u ameriana cncreta de a ad id rea a con da cia an t nu co mente que formaa -arte. recoge La ae ideoógica de a oeía de Hi dago o en de modo epontáneo e igu aitarimo roueaunian o que tenía de má aviz or un aicimo umanita Y
que e haía formado entre aqueo mre que, como eñaaba un texto caifcador de a juticia oonia, reconocían como única reigión u "iertad de
concienia" Por eo aume como fooa e umanimo" de arga lenta earación en a cutura europea donde la ecuela renacentita originaria aía ido aatecendo la foración de raconamo dieciocheco Tal racionalmo e mnfet del mo do má nteno en la euón de la temátca religioa Nada que e parezca a la evocación de lo anto del cel" ni a lo deate ore tem metafíco que apareerán en Hernández que dede ante etían en el venero del canconero tradcional en certo modo otenido aatecido indrectmente por a nutrida producción ilográfica de tpo reliioo que foreció en lo o de la olnia La prmitiva oeía ga checa o e atea pero í agnótca acda entre un pueo ecaamente adoctrinado e matera religioa en una zona tardíamente colonizada por a metrópoi cuando éta regtra la infuencia del nuevo penamiento reformita de origen frané no e pntea el prlem aparenta no verlo hipnotizada como etá por la accón protagónca de lo omre reolvendo ahora u propia htora Tanto el período de a Re volución como el de faccione en torno a Roa óo atende a la relación de l omre entre í a travé del lazo político que e preenta como notoriamente rcionazado Por eo acepta úcidamente a conecuenc de eta foofía en o que tiene de incorporacón de todo lo hmre a etado de dereo intaurado por lire
etac nt la n g s al ctu a nt Co o consentment
ousseaunana
Cielito cielo que sí es inmut ble verdad que todo desconcierta faltano la humania .
Las lmtacones de ese humansmo seán mea
re-
sulan del nvel de desaollo de las fueas de oduccón eo nteeaba cabalene el stado a ue haba llegado la socedad las slucones más eecvas del momeno Obvamene no a llegada la ea de los socalsmos Paa alanza esa claad neeava más que a los bos ha consulado la exeenca oncea e los hombes de la Colona esaola enonando dve sas vas o las cuales ellos haban legado a mensona una concecón humansa ogesvamen lbeada de la moscón elgosa Deno del canoneo adconal se uede segu el tema del obe el co en dvesas omulacones senencosas que egsan la obsevcón aena de la ealdad ne eada desde un uno de vsa más humansa que csano En un ex del Canconero uumano eco gdo o Juan Alfonso Cao se encuena : lo en el pobre s e la falta, y en el rc� no Por est comprendo yo que en este undo tan chc razn se fue a los rcos so la nrazn que9
Ese cana dsaaado que aela a la ueba de la aón aa dbuja las conadccones de la vda humana defne la vente deológca en que se súa el ema Ya aqu el anónmo oea oea una muan endo al égmen de la glosa que esulaa
uy asequble a su pblco . En a cuarea nca el verso dce "La razón se subó a celo ; en a versón gosada se transforma en la razón se fue a los rcos". Cund el ea reprece en gauchesca, n el Diálogo patriótico interesant entre Jacinto Ghano, ca z d un sancia n l islas d Tordll y gaucho de la Guardia del Monte, preencremos U
nueo aance en la sma dreccón En ese exo el degual rmeno enre ricos pobres ya o es consderdo desde un ángulo morl ( regoso) co mo da ocurrr anes de la Reolucón segn lo re ela el enero de las cancones sno esrcamene polco pueso que se lo mde sobre os prnpos e gaes guaros arados por ea As es que Ra ón Coneras afrma en el cdo álogo con aceno caderonno Pus o simpr o dcir qu n l l ra o il a odos los obrs.
Ese ensameno al cual ngresan los personajes e Hdalgo pr dersas as (que son en dena la msms que omponen heeróclene e dero de l Reoucó y no sólo mene ese progreso cs auónomo de a reflexón enre los hombres co munes de la Bnd Orenal debó buscar una enrda al are lerro esablecendo la correspondenca as fuera áspera y chrrne de ambos hesferos : e deógco y el artsco Lo hzo or mno más legmo el hba que despa el unrso ngüsco donde los hombres fuerzan la congüdd y l comundd en que exsen pra recrere como són colec y no nddual solamene y a h ve ronr amene una es rucura del mundo donde se usfque ccón y ex enca ( que es a msma csa de cda uno de elos y de odos junos El puno de fusón de ese enronque coleco era y es la polca Por eso al asumr s
:
gado de tra ca Y a or e nt me va ob , co íst gü unverso ln c1adas, por a en vV , as rad eg nt ya as c tís ar done
reclam e n bé tam r m asu ó deb eta po e d comunda
poítco
so En ambos se cumpía e guatarsmo, propue como e fn de una transformacón hstórca ya que a a guadad ante a ey que aportaba a Revoucón burguesa y cuyas mtaones todava no eran dema-
sado vsbes se unía compementaramente a gua
dad que estabecía e ámbto ngüst co en que se s tuaba a cmuncacón de mensaje y que regaba en-
tre s a ombres acostumbrados a estar segregados de a comundad ngüístca domnante estabeda por e doma que empeaba a burguesa educada de as cudades ue esa guadad ngüístca no era estrc tamente de un puebo sno de una case soca como ha señaado Martne Estrada es ago que sóo tar damente egará a comprender a descubrr su ro pa concenca de case ba e mpacto de hosgamento burgués. Entonces se e hará evdente retros ectvamente e fraude que esconda e prnpo gua taro ega a egsar con aparente mparcadad como s fuera o smo e gaucho de a pampa que e comercante de a cudad ero esto sóo ocurrrá en 1872 cumnando un recrrdo confuso En e prmer perodo de a Revoucón es cuando se ega a acuñar a fórmua de a poesa potca en engua vernáua que ya tena antecedentes en una y otra banda de ata I Eos permten desentrañar a eaboracón progresva de concepto basa de esta te atura e que abarca as formas estrófcas eegdas a poítca a eua a hstora contemporánea y que radca en e descubrmento que todos esos rasgos mpcan de a colectiviad. Mejor an de a comunid de los hombres igles auténtco motor que m pusa a creaón de toda esta teratura La Relacin xaca de que a sucedid en la ex edin a Buen Aires ue escribe un Sargento de comitiva de este a de 77 ha sdo ncorporada
sca p Lau Ayesaán a a pimiva pesía gauchefe-
a de Uuguay y puede hacése n só p cps an ecia a as cstumbes camesnas y p ls na e esisics de a psei gAuchesca m apu un epiad sin ambién p a abac ón d� ea cnmpáne de indudabe ipicanca p ca desde e águ de s ineeses hispanameians caes (aquí caigads) de a pa de Cevas. Efecivamene sá en a ínea de s pemas buescs que
Acuña de Figuea egisó en su Diario del Siti ecgiénds de s que canaba a e de as ua
as os sodados aiguisas 14 y que aunque abuidos
a Hidag sn m a décma de Vadeneg ma fesa esea de us d a pesa cm ma de pvcación y de cunicación pica Tan en a Racón cm en s emas que ansibe Acuña emege ese eemen básic que pc cnció necásic y que só haba zad exs c a cónic anceada de anaeón ivaa 180 e us de un ss" que pea adpa paa haba de s desizánds ecueneee de a piea pesna singua ppia de quien/ cuena a cespndiene pa dnde se einega n e cnun paa desde é pcama viens diceis y esimnia a ue za cenupiada de a unión cciva La Ración cncuye cn una baandnada que define ese ipus aguinane : Pus céric sañu nusr ari crazón c a rsución saba s u cncuir a sanr fu a pruusa cusión 5
Esas desde ueg ane ceacines individuaes ba de hmbes ue ns han dead sus nmbes sin sus escis pe e maiz individua de a vz que cna se cnfunde aqu cn manj de una c
gerra co a y ho es e qu al, on oci em ón ac ip part un. E� �rcom en eas tar s ba am o baj tra e fue er ay
la dec1ma mer pas o par ece haber sido la adopcón de d:á espinea" que ya se empea en la Relación y ten larga descendencia,6 frma mérica que cultiva la volencia, un crecimiento raudo de energías con una fuerte descarga final, la rapidez de a siuea, ambién la cursierías y e ripo . Algo así como el soneto de o pobres. La décima se consituyó en la forma predileca d u trovar errado que se ornó abiero por su encadenamiento suceivo -ediante el cual quis emparejarse con a narració romaceada para proporcionarnos así ua estructura bastane parecida a los rosarios En a Reación se percibe, níidamene que es e actosabo de a décima donde se expad este subrepicio nosoros" que en cambio se diuy e a narración on endecasías Es e esaón para as posteriores formas insoenes de a gaucesca donde se despia a arrogancia de ombre que ha isado a fin a escena y se descubre como fuerza operante : Dicen que vienen erguidos muy eos de confianza: veremos e esta danza quienes son os divertidos 17
Su despane, su humorismo rápido, su revaoració positiva del trabajo propio, de sus habilidades y de s vaor, que se ven en los cielitos atribuidos a Hidalgo y, veados de meancoía, en sus Diálogos, responde a muy reciente descubrimieno de nsoros", os uros mozos aargos uya iga se probó en a Revoución. Percibir ese tono es importate porque es poco duradero y sóo marca e epicenro revoucionario. Pero acanza para expicar a inrodución de as fr mas diaectaes e a ieraura y os paneos poíco de acuaidad Coo si fuera poco a é e debemo tambié a icorración de formas poéicas espec
compoficas que subayan el aáce colecivo de la sición. u se ca ches gau En el ciclo de la pimiiva poesía izaán pefeenemene esfas deivadas del cano oel baile que se abandonaán en los peíodos pose es de la gauchesca, eemplazadas ya po la décima adicional ya o fomas auñadas oiginalmente po lo poea ndvduaes como es e caso de a extina henandiana. Peo e el iempo de Hidalgo y de A casubi, as fomas métca, o m y a meo-
das de la poesa son exados de las danzas populaes culivadas po los paisanos su fuene más cecana conoida de esucuas asicas . e all poceden el cielio" y la media caa" que confieen paicula sabo e impulso ocundo a us composiiones y que los aues alnan con el empleo de oa foma ésa más ieaia el diálogo" que pesisiá n el géneo cuando ya hayan desapaecido las pimeas y alcan zaá un mayo desaollo auónomo de ipo damáico Tano el cielio" como la media caa" han ido definidos como una danza de paeja suela en con uno que peenece a la subdivisón de gavesvivas, es deci que se alenan en ella movimienos lenos con movimienos aleges" aunque han sido sobe odo sos úlimos los que pasaon a la poesía impimiéndole su inensidad ubilos a avés de algunos ecusos específicos. En el ieli" son los dos vesos caacísicos en que se le nomba y que inoducen deno de la iada cosiábica una vaiación ímica devada de la vio ena cesua que divide en dos hemisiquios de 3 J al veso y le concede es acenos 2 4 y 7 : ieto 1 cie que sí eto cos estn
En l med áñ" e bu ateancia de oc osílabos n easíla bos paeado s que impone un imo .q ue se empaena con el de la copla de pie que
orgna qu má a rof t a en oe énd tuy t con brado
nerva e c e qu a na ca er am ca tr mé a na o propor
procede donare y o requebro de bae de que Junto a eto rago rmco debe ubrayare e acto coectvo de eta danza dnd e a pareja ueta e reueven armóncamente dentro de un con unto y donde a o oo mucae en que cantan o ntegrante de una pareja e uceden o coro dond partcpn todo, tanto o u baan com o qu
rodean a o danzante competan e cma de feta Una nota de Matrman qun vtó e Paragua en a década de eenta rve para motrar eta ce remona en torno a ceto En e momento en que entrábamo cerca de vene parea eecutaban e celo danza comp cada me mnué medo va que como mucho bae epañoe efectúa hacendo fgura dando ma etuoo ao o baarne can tan a mmo tempo que evn e compá d a múca o epectadore con ntervao to maban parte en e coro Una detaada expocón de a coreografa de a meda caña prmte amo recntrur a a mun[dad entregada a úbo de a eta Oco o dez parea ncan a danza coada en crcuo o en fa ; n ete útmo cao de un ado o hombre de otro a muere mrn doe uno a otro a prmera fgura e a on da vueta redoda pe n hacer cadena hata ear a coocare en e uar nca ; puede u onere ue a muere van en una dreccón o hombre en otra a cadena a parecer e areaba a fna de a ronda uego de éta ncaban a eone trofa en cuarteta recda ateatvamente por ada area cada reacón ue un alseo de parea enazada
ue efectúan o ecitane m iena e eo d o danzante e toman de a man dando vue a aededo de o oita. A fina de cada veo de a meia caña, e hacía e etún, ecie de eve aateo y aioa con catañe ta (chaquido de o dedo mayo y uga Cai a fina e fomaa a canaa : "a dama n cícuo tomada de a mano ; odo o om e detá en un cícu mayo enceándoa ;
en un momento dado o omre e nnan e inoducen medio cueo po deao de o a o de a dama en ag a como una zamu ida
Ea foma coectiva fueon a foma atítica ue má y meo conocieon o ome de campo muco má ue a cancione de audeio de qe haan o viaeo de XVII o a ayada de con apuno que e e atiuyó etoectivamene c mo foma excuiva a ati de Sanos Vga de A aui y e Marín Firro de Henández Deendida de a fieta y de u coeogafía e tanfomaon en canione ue coeaan o home de camo en u eunione y ue efoecieon en vivac de o ño de guea Aí no e eentado e eecicio de coo gueeo o Acuña de Figueoa en DÜrio So : Anoh a anar cieito aéras a as mraas a faor osra sombra n par onrria2
a foma de cana coamene cancione ue an nacido de una ceemonia conuna iió de aoyo a a nota comunitaia n ue aa a aucheca pimi iva u emegencia nota ue ha de coneva o e ao que due a paticiación coeciva de o aia o en una ua ue ienten cmo opia
egue eB e tQ eLi C en ue di e a o Ea tirado"
e 22 nacido en e apeadumado ma de a
o o a ao a Cpana Su eaoacn a a apo ima a o ueno momeno de Hidago peo . e aqu í donde comienza a ugi e égien de o quio que domnaá a mucha poeía poeo aenán doe con e éien de dicuo o cano indiua Ée aunqu macado po ea noa ujea e pan
ea como un ieno de comunian on e eo e a comunidad paa eaicua e nooo ue ue a dede e euo de a eoun de indepndencia Se coneaá aendo ao oa eucone ine na de a ceda coo empoaio eugieno
coo ounad ocia coo oaga impegnaá o poduo ieaio ue de ea e dependan Ocue eo en e Mart Fierro donde � cano e eauo iniciamene coo a inención de un com pañeo neceiad po e hoe oiaio Ha po o ano un peVio econocimieno de a oedad indi-
idua donde e ufe po faa de compañía a cua eua eada mediane e ae Aquí me pogo a catar al compá de la igüela, que el hombre que lo eel ua pea etraordi, omo la ae olitaria co el catar e couela
Enao �n una nea de ae poéica que ha de conduci po pao pogeio a Aano de uén Dao quien fao de audo cana paa u mundo ineio cuo equiaene en a zona de a poeía gaucheca eá Joé Aono ee ue a e i pemene e Vieo Panch que monooga en u o edad ua de a poeía como una caaeameno ue dna a quene o oean ecueden Ee ielito del Bladegue retiro que e ae con o me ega, a mí exuiamene a mí e e
vountaia i primer gran fracao de a deunión no
ago no forzada. En a mi ma poca o corroora Hd a oponiendo a o antiguo carine de u Ciios , a meancoa de diáogo de u gaucho n una que que e reencuentra en mu cha oe a opuar de o año vinte de ig aado
¿ Quié os ojaría a orja s uras stros rzos ?
para uego rumir o fatae reutado a diez ao de a revoución robaros uo a oos auar a suió urr oos gobrar faió faió r s sabr qu aos
Con eto vero omenzamo a contar poticamene a hitoria de a iuione perdida Pero a qu Gerg ukc ratrea n a novetica urguea eu ropea que e irve de fodo a Baza para a novea que a itua as isios ris en 1831 no tndrá en a iteratura hipanoamericana un regitro cuto ino que e irá viendo en a preterida nea de a rica popuar Mientra o narradore de Mrmo a Mania, cuetan a hitoria de o triunfo de una ae doinane, oea gauceco ontarn ara eament a derrota de vencido aunón a ano d a onciencia de a frutración hitória erá deatada or a nota de orprea que a acompaña aimiae a a que e perci en o texto de o indio peruano depu de a Conquita Con azoro dcuren o peronae de Hidago e prinipio de a faccine que pone punto a a eperanza coctiva popuar de a Revouión e ee fenómeno de a diviión n ando e que enmacara a conecuecia peicioa ara o de a fioofa potica aumida 8
m naconi ga o en e ui tit n co a n ció u vo po a Re 1do, que pa o, nd ba , ne cio ac de ión ic apa La . nae enem: e ta on ia na ci ou ev d ida un a an eg deint ea go exteno e ecbida con una opea que ya a mno po degate de impcto cua ndo d dienione intena opia de a �e cwe
e pae a a contienda ente pae hemano, a pa
de 1865 con a guea de Paagu ay a a cua daá
eguimi1to a de Pacfico ente Chie y Peú que
con azón Mat, quien viva en ota fecha e mmo cima comuitaio de a evoución intepetó cmo un cimen a decepción que Hidago, e Ban dengue etiado y oto poeta anónimo anotan en 1820 eguiá incueta año depué, en 1872 una má doooa y má úcida acca de a taición abida a o ideae evoucionaio de a geta de independencia Recoe ubteáneamente o ve de H nández donde ya e haba de cae en vez de faccione Ee itema de faccion no fue ino ate de un má vato poceo de fagmentación que ompió e tema comunitaio de o ogene evoucionaio y que impuo también en e Ro de a Pata a epaación individuaia que en e mund coonia óo haba acanzado aguna vitoa n e ecto de a bugue a mecanti de a iudade uiene po o mimo eán o natuae efe de movimiento peo que no haba contaminado a concpcione comuntaia, fuetemente enmacada po a eigión y a tadi cione, de o pobadoe uae que fomaán e pincipa contingente de o eécito atio un acetando como veace o expediente udi iae de a Coonia obe gaudeio donde u individuaimo e detacado dento de una concepción que ugo xpotaán o tatadita de tema paa atea en o eano ogene dieciocheco ago de individuaimo que abán obevado peonamen te n a egunda mitad de XI, hio de a vien ta potica de o campo de peodo aun acptándoo
dee recoocerse que a revoucó operó ua aguacó ardorosa de odos esos homre s, a como lo
esma sus exos coemporáeos. La lírca de los años de a Idep€deca destaca, etramete, la
comudad de "pueo e armas que e los posero res años de rossmo se maee aú, auque dsorsioada y rebajada por las estructuras de faccioes y baderías, aletado la gra esp€raza iicia .
Cuado a pmera desusó de 820 esa esperaza se perce ecerrada pero o muera Se le ha come zado a arquear e el dvduasmo, esporádca m e la parea vouaramee e a amla Es ógico que en esa decepción caian Arta
y
l jf
de la mooera, ahora homologados a eemgos ha dejado de represear carsmácamee a la coecv dad y pasa a ser egosas e humaos como os adversars : arraea e hi ab n Arigas jui sargen el un me di ien pals, el r me arrimó ien Cieli, iel qu sí ieli del raón, para n garme sueld era güe la raión
E el campo e las ormas arscas, la desusó parece geerar ua ueva rma que uoará como u ersaz de a comudad : se raa del dálogo que ue a dos o res amgos pereecees a a msma exraccó soca para ercamar cuas y coarse los úlmos sucesos adversos. Nuevamee es Hdago el creador. El modeo que rooe edrá la más exosa de as suervveas porque, adado por scasu dvedrá u aruepo eraro eaz para respoder a desamaro que se exede sore los homres de campo, coruyedo e las ormas de mod paraleo y coeree co los asuos a recos
XX e go i de zo en mi co a Ha d ida un ui a com co1go am o a a e uc ga a po a en ncona .Y a c o nd ba pade compañeo vecino inecam n . V azone, conondoe aennd<e muuame
condean a a ndoe de u coneione eo e
o agmenado de una pedida omunidad abandonad deno de pa po a ociedad Ta oedad individua izane e amua en vica ia comunidad mediane a <ma dogo" que o ncua Po o común uno de eo infoma miena e oo aea u degacia : ee modo demedado de a comunicación unciona in
embago como ecupeación de gupo deuido popo iendo una mezquina oma de ingación humana A mimo iem ocue ue e dioo a deveni menae ieaio ue ecibe un eco o audo o ica e ubepiio poeco comuniaio ue a e peenaba a adopción de a oma e eco u oene ue en ee cao adem inea un gup e anoma en oo miemb de un dioo ue e a cendido a múipe coouio ecibe a conidenca de paano ue inoma hace ua a apobaione e paiano ue ecucha a opeación ieaa e en í mima econucoa de a counidad pedida peo ee eaz no puede diimuar u condicón ni de a de enocee en e ono de amenación ue o ecoe También en o ema e ea una anoma ción aunue ago m deadada a poducie a pimea decepción con a uieba de a unidad evo ucionaia De e acoe de o uceo hióico o aucho de a ceacione eaia pimiiva pa an a e u eio ue odava meno : impe onempade de epeccuo E émen naaivo ue dominaba a doo bajo e iema amio ecepo aciió a aga decipione peeene mene de eividade Todava en 822 en a iea maa de Bueno Aie 2 ue ememoan a epeanza evouconaa imboizan o o ano e momeno de una comunidad
heic n l qe los ¡gchos Contrers y Chno fe-
ron ctores. Qenes hor ceebr e osicin arginal : de rotagonistas de a gesta pasa ser los e erodn sobrdos por ls festividdes contepldo los gestos celertorio s qe otros clen en s nobre, r nrrrs osteriorente,
generdo coe strctr lterr rc de planos implicacions.
Pero muy pronto serán los
eqeños robles de l vd cndo el gho gno rnte vst l cdd de los ebleros y s en tod v no se desbr y c co en ejeos oste rores y qe todv es cp de consegr e se le ge lo e se le dee onendo s tordd se le ve fer de ente ldedo27 Por últo será l conccn de ls hñs gerrers e se ro dcen lo lejos ero e elos y no recen ser qenes s reln en l ejel de los dálogos de Hro Ascs8 l nstnte ás degrddo en l evocn de este te lo tfc l nft coepc de e ecác oerstco e e Tetro on de onfr dd con los térnos del Fato de stnslo del Co e regstr el ngreso frnco d ersojes y hbl lr l dversn ndn de los sones bgeses l gcho ncl de Hdlgo concye sen do el yso de n soce de ben tono qe sr nconlrse y e trvés de l enseñn oé tc de Ascsb conclye en n ltertr de es ecáco colorst elegnte horst s co rensble qe José Hernánde ver con crtd este nfoqe co o trnsrent ss lso�s en l crt ncl de s obr d lo gr con bengdd sqer se orqe Martín Fierro v de cdd referr ss coñeros o qe vsto y drdo e 25 de Myo otr fnc seejnte refe rencs lgn de ls cles o el FOt y rs otr son de co érto certente
ss, l o s s n o q cnt ss tbj os ss dsgc d g c ho y U d . n o d s c o n o c 1 d zs d s v d q l s n t o s á s f í o q c h o s s
mnn.9 dll t cón d clmt m cl pm El Faus t o cUo s l p
d dd ocd l l soc tl ct lo c clo hc h p njj : p pson pso lo Sólo da.. Só oada uc co du n d gn mag c d él u na ma c gu sa s of
n sos tmnos pd s nopodo l n n conl g los slons dl no odn poso Csos Éstos chz chzn n Lssch o Hnndz c st sn dc ss contndos socls sno lgndo tnd cnc cnc d vlos tstcos tstcos ; n cmo cptn n scs s ncopo l V( o y nts ls voccón con l ants V( h opondo n go o y vol ss dsgnos . Con l sstl scnsón d Jn Mnl d Ro ss s op n cmo sstncl n poco sl n l os poltc n lng lg. E sgo s pontno d st ccón sct o pots p qns l cón "gcho pod xtnds pct1 cmnt todos los hms lchn o l n' dpndnc d pso n povchmnto clc ldo po pt d ns tnn connc d l hom d cmpo d s dgdo nstmntdo l cmlmnto d ct cts s congns onn st dologs conlzn o ómls dctnls los ntss d dtmndos gpos socls y ls dn s tdcds tmnos sgs tvos constn l dhsón d los sctos o dcdos d l socdd. El pot y no st consstndo con n púlco gnl s l s dg p ntptlo y n zo n n opcón lo sv l tmo d dotnl sno pond n dcdo gpo d•nt cyos ntss y y no ss ds xp s n l ltt d lstcón dl d l lcto o l n conndol sms co
p
ra . r el mundo d n e r p m o c s l a u c s o l d s é v nals a tra c: a s c O a d s g u d o l a p o e s í a d e l e o
:
acua, que ha b s susud . a c s c u a � a m o l a c a l é eo am 0 a l u e c o 1 c o m e o p d a c é o p ó c u f a u
spo édol o . mu eve el ámo, l o couba y a g a d
g u a fudas leg s ue lla l le ó u a dem a da ac ó os c la os s ob coo m Po e ma s como La refalosa o cuos como E l mta alado a o de r bu sca xplca so emoco ón ción issa, lo q ue coduc a u a acci egiso más efeci imiem ico a u de úblico e al úbl oe ispo edisp ci,, ped deci a, es de ega cieg ado compoameo o defnds e medos o
jvos d po polo que s embago queda co ads d ua oaldad umaa y d ua epea c global de a socedad soced ad So escamee escamee oa oa vos o o so gbles e su fa falda ldad d a po po sbldad de u a d ales caacscas espod a dos modfcaco modfcacoes es e e la ubcac dl poea s ha dejado de dgs a ua oaldad a a ue eab esuad y pasó a habla exclusvame a ua fac c o pado deo d la l dea deao o s s ác ác comado o odos omo ua complcdad de mod que o so as docas so las saeas as qu coesod a a eaua dem dems s o habla a ua u a fac homogea so al seco me lusado de ela qu e s mp mpulsa ulsado do po ua dgeca dgeca cua cua sa po ega ua cas ue fucoa ua ogaa o gaa c epublcaa, o puede xlca el oedo ea de sus poyecos de lo que deva dos adaacoes supepuesas aa l l oea : speco al al vel dl sco del ado al qu se dge y speco a la ves que ofc d os osos de a dgeca D ah l acaoameo lo pacula y au el deal esódco la esfcac localsa oesca y csumbsa el maejo ado de las mo coes y smos, la dpedea esha de las accoes mdaas odo ello adquedo ua ma ca dsmedo de ts vlres uas y oos efous gals
r a E d e s i g i o razoado de maeja
1� bres u e
blac1 n fund enp a l e d a s a m n a r g a l n a b a f or m . me-
obhdads do e s oviioes, reores o sp e a s u s me t diete u a bertura artístia aesib
es d e ?s d a d e s , aparece tato e as resoucio
íttios de período rosis ta omo e os a a igeetes poí rig os iss i s de os oritadores d e a v i d a iteetua E s t i íiitos s u s tiimos s o , o m o orrespode o s más expí út imooios d e mayo mporaa p o r preder de a s tesim
ea ars e pa ae ía p ass q u e dbía abeezas u t a s d e a époa a ab m a. em obe r prob gor rigo o mayor ri
E priipa órgao eduativo de Motevideo durate e período de a Guerra rade fue e periódio E Comero e de u iv iusua para a époa y e país y ue de 845 a 852 rietó a a obaió, a istruyó istruyó e impusó. Si bie respodió sobre todo a su fudador, Forei Varea, a a trágia muerte de éste e 20 de maro de 848 aaó, graias a Vaetí sia ua fia mao retora para otiuar a íea traada mbos dirtore dirtoress refexioaro refexioaro agua ve sobre e uso de a iteratura gauhea y sus posibiidades, probabemete a partir de reoimieto de os ímites ifraquabes de su proia aió oietadora E efeto, El Comero del apare ía diariamete o ua tirada de 420 eempares (O ifuía sobre e reduido pbio uto de a iudad de Motevideo y d otras iu iudad dades es sudameriaas mediate os susriptres ue mayoritariamete pertee ía ía a os íruos de prosri prosritos tos argetios a imesa mayoría de país uedaba fuera de su aió, por tratarse de aafabetos totaes y poru, auque así o fuera, tampo hubiera sido apaes de a etura de u diario otoriame otoriamete te iteetua iteetua De ahí a importaia de as aetas gauesas as hoas suetas y as aies aies de a époa For Fori i Varea o reooe amar amariame iamete te : Si a presa ha de teer ifueia sobre ues tros ampesios, a de ser soamete bao esas
frma pnreca
y
anada puea a u a
Y pr cance por el lengu je, r l caracere ea lae de ve o qe le ace e qe leg e cmplacen en canar al on de u guarra e
la puera y en l fgone.
Toavía má elct erá Valentn Alna, qen mende ue ea duccón terara auea b eja e e eontá nea nacia e la interna eedae la demana de e púc repondend
en camb a un degn lancad pr l gobern paa evr nteee. Cmende amm que l nteee oltco geneale peden n concdr con l del úbc gnorante pe qe p eo mm ebe cedee a na taea e poagana actva cm et géneo tene tanta acetacón en cer ta clae nculta e neta ocedae ede er n veícu qe na amntacó agaz aía uza aa nt a ea maa y tamt le ce e ea e l e, e t md, nad aen n naa e le morta• En ceto mod tant aela co Alna n acían no azna lo qe la ctada de Roa, n ucar jtce, ía en átca a travé e pcacne celamente nadaa al evc e l poyect e Ben Ae. No b nngn ntéete e eto egno e la cala y la caaca ceatva e Hla Acab E comenle la tma qe le tetmonao lo nteectae clt e la oca: paa ello Aca e n el ervor qe cl aaoamene la mó encmenaa Acab devolvó eta etma cn amacón y epet Pe la ya n e una tacón ececonal no altamente eeentatva del nuev peta de ete egn pero peíoo e la accne ue cure la pernala e Roa En n avance de la releXó cncente, el peta abe
a erv ra d a ien r n n fu a un be a e ahora que
ees ferde un a dermnada fón. En su s v n a res e poea s un ad a suedo y umpe
e son as redan de gaeas, ho jas sueas e. qu ara unones ue ompeen normamen a os Dep menos de Proaganda de os esads modernos. Es un asaarad ue poe su aen a serv de un gobeo más que de una poía, de una :o-
a más ue de una dorna pus que n e orresonde n se e perme senar áedra a ravs de sus sros sno elebrar vras nvenar alumnas describir horrres de los enemigos, enardecr cn
aroes nvaones ánm guerrer de s pasa de su bando onra s de dversaro. En sus nvees superores es un oaborador smado de os dgenes sn ue supere ese rano s undaro a ue se rerbuye drecamene a ravs d onraos ara a rovsn de amenos a a ropa medane desgnaones dmáas mo ourri on Asasub. La oesa gauhesa oda haba anado a a voun oda haba anado a deen a un de onfundrse aparenemene on e seor soa c a engua personaes asunos uaba. En es se und perodo a veremos ramfarse ara servr n dsnamene as fanes enfrenadas as deogas ouesas s bandos enemos. E reperr d formas y xresones es msm un ado y oro ; as dferenas as esabeen más ue e aeno persona as referenas sras. Ese anorama ue erme a Lus Pérez anar a vda de audo Rosas ssub denosaro en érmnos sees rorona en a Banda Orena dos eupos enfrenados d poeas anmos s ue anan a goern de a Defensa y os ue ennan as a gbierno de Cerr m ra más freuene os u dengran a uno a ro resecvamene a ba e domn porugués se ono esa dsnbdad de os oeas ara aaar dfundr as rdenes emanadas de as auorda
c podí e�ender ét po n có uc od pr l : o u d des l en l Cehto del os ropsits del prcdo ncion d por el ID ía, como odí elogr l mpor ero en el Diálog co ntra nvect a s o d de nte s de Mo ntevideo e ne migo s del s ste ma mpeal qe ha adop tado e st provi ncia ci splati na ste es e norm� étco ue se le orec l "ldeu etirdo" cundo escr sus rosos verso s dslu
siondos L myor prte de es .roducció nnumerle ue nónim merecdo el olvdo o su ore de
nvenn y torpe de recursos L supevvenc d ilrio csi se triuy genermente su más t cpcidd rtísic Pero tmién odrí trursele un rimer mneo costmrist del mteri poítico mner de un egítimo delnto de p re cursor respecto su dmrtivo dscío stniso del mo o ue e prmitió centur el specto pi toresco del mteril trsmutndo or eemplo e su rimer texto montevideno l guerr cntr e tirno Ross en un enorme y orid prid de tru co Este mneo de intoresismo y del costum ·rismo done rece reogerse n temperdo pro vecmiento d s incipietes eciones del romnti csm europeo resultó íntimmente ido su visión olític interesd pr usr un térino opesto l de Tiscorni _ roporcionándole ric prspectiv rtístic No comportó elo disminución visile de erocidds o ditris y csi l contrio si se piens en tetos com Isor h rroyer federl y mzquer Fue es intensiicción de rsgo eodrm tio de l oétic romántic l que sirvió pr colocr en n plno rmente emocion y sensie l cre ción sstityendo quell not doctrinl que regí l poesí políic del período revolciori l pérdid e n ore de pensmiento tl oscrecimiento de testrdo doctrinrismo de l poesí revolcionri , reempldos por vioenci onrstd y etv
a s e as escenas e guea el enaec n zs peleaes a sus esuels jee s en u a ea esacn e "as ppcna una caba nepetacón, la :es ía el nuev peí hst n e as accnes se expesan eane as uuenas pesnalaes e s cauls. N e equvcaa Bena Be cuan veía pfcaa en el geneal Rvea a la escuea ánca que cató ncesane ente La aía e s e-
tas e nteve sa ue cncía as teías áncas s texts e sus pncpales ejectans que es caan pasnsaene n uen capaces e tauc esta eaa ánca ue nían aj ls js al c en ca sup ace un esc sn escuea c scasu ag e s ecáscs c aela cuña e Fguea ajen a as sputas se ess En vaas casnes Ha scasub z ecent e sus cntucnes a a causa untaa : saccs pesnales tabén cuas a la guea nta sas n as ganancas e su panaeía pagó gacetas gaupícas ajó a exas agentns a cptaen eeva p enca e s vescaes ecenas e peí pe n snue en naa su uncón pasa. Peanenteene estuv a sevc e a causa spues a acaa s anats ccunsancaes e us jees pícs nteecuaes en e as as e ess s cupó ese pues ne e e nul spác sevca que n asa a cpe cn s cegas pesgss que s sve uaan en ecpca que se e aepe se excuse su ngéna ueza Dent e as as lícas ue un e caecen que en e peí e la Guea Gne svó a s p pósts e ppagana e ls jees laes s n cet e Gal se vn a pne pícaene a Paun Luce al caa su aut e ente pc espus e ases esa ebelía aene epsóca n z sn aece e pncp e a evue al jee
99
una líea r ra au st � a v lle lo o e . de fació ya u a m er e a e u i a e re re a r e ia í p i a ee er .a gru ieeiee e ineree . u 1en am pe niga eraia rera e Y J ee Am mpramie ieeuae miiare uea iura r mmen e auaió ieraria E riun e Fruu 1vera e a baaa e Cagaha e 29 e iiembre e 1839
mi ó a ariee eeranza e e razó e prrip y e hmre e a Defena y i ema a un e má imbreane eef y u pema e Aaui a Mdaaña d m po para o br que e puió n ea Aerenia
a mpiió iguiene e ue eigia e Mee r mi reeae amig e r. reni area uie a u a a manó imri mir n ruió ara manara m un equi a Eér Arenin iear que e e ía inaió Ere í a a óree e aer geera Jua aae. Pr u ae Freni area eió en u iari a mpió e a ue pui u ragmn e nmia n u prói e maniuaón e a maa anaaea uó a iuió e eaa ema para raeer e ánim e a e eéri agnin E eigni ragaíi e rna eiee aunue amié ee auare ue raa e auare a u aeae ie aríi m era ree en un eeua eigene e e Freni area. Y i Aaui eeuó a emana m u aia amanue erguei e pei ue e e iria amié e ier que aazó ua na aria uperir a a ue haiuamene erre ieraura e mae me n e a reenrará e ra repuea a ua emaa nrea m ue u erii éi a a órene e enera Urquiza.
00
Cn prncmn Urz 1'851 H r Acb prr rcr rvc. En l brn l bn l 23 jn ñ q Urqz frc món rgy h vni cncrr cn é y n rbb q Acb hbr vj Mnv, c
p omo trot rgntno só�o u�o m dbr vnndom ofrr Vu�n m odo s dr on r todo hst orr o nr
L hr vnccón prnmn cp pr Gnr h q rr n p rr cr nr 10 1862 n q Acb rm p cn r n pr mprón f cn m chc n prpr mvmn Urqz cnnmn rrbcón rvc pc mpñ hr ncnr n n rv pr pr Erp y y n prr mn pg nrc cmbrb. En cr vr pr brvr fncnmn pr n rcn cn rn nrr n frcmn rüc r c Urz n my rmn b c n pm no ro mnvn y n vvrá cr Anto Go bnrn rcnvrón cbrcón r p pc q r n vr bc y frm númr y crcr mr rrprpgn íc nc mprr y rprr nr rc V E hó pr má cnvn n Cncpcón Ury m cr hcr
0
n . 1 sendo de guns pubones pots hbetd popuz s des de ogzwn eos de pomdos po V . Yo defe os des gnb V. etndo e engo u e me des peo hndoe pesente s futdes ue tend e to os gstos e hb e he í p mpm enden de d omposón os dos foetos ue V E. ue ofe ompme ,39 .
.
o que fue este seo puede obsevse en uno de
s to foetos ue edt en Conepn e ttdo Urquz n l tr nuv ue es e donde t d pesent n ne mgen de jefe oto m t ompens s des ebds e de ss nones on e tno. Más ue n ex pón de o oudo n fdmentón de momento o e e poet he es jug t de extsmo dndo fn o seg det de oss sts s fuezs e en ont s se vn unendo s ódenes de z. poem ent enn en Psnd de os dvesos btones e ntegn s eto destndo en espe ueos peteneentes os jefes e se hn sepdo de oss debtndo po o tnto e pode de enemg en benefo de nue vo do Fe de es see de despones on vdd po de esto de ssub on s gozos me de ende psno p dese nse oetvdd de os mejoes os ves mozos de ptd n se enent en e pem ot efe en os popóstos de est eouon s no es n deten sobe defens de opedd e he s ees de dotn . Se tt de ompoones de ess fnd te , ds po mendd de n háb esf do no más donde po o msmo es más ntoo e fán de dgt s onens de os etoes oentes os poems esponden vsbemente oentón ue ene desde jeftu de movmento tdud po
n con e t t se N s ivo ct t s no mi té . el poet
le l g nt de pntles sgeencis qe om n i 0 el popio genel Uqiz, sino n �ntepetc e ce el poet de lo qe qél bs tepetc10n
libe e ped e llevle cee e isone e mo independenci de l qe elmete se le concee As n do pbl ic estos po ctos poétcos, cmo el Pln Lucero eit o en Montevieo qe eeit en 851, se lo deic Jsto José e Uqiz, icién ole
Estos vesos nqe toscos, son l epesión ingen del sentimiento e ls mss ples qe siempe enconton en V E s potecto s espenz Al pece Ascsbi petende epesent en s te poétic ls mss cs lo e no se co esponde n l vedde istoi de estos mteiles pdo se no de los motivos qe povoo l bl del enel Uqz según el testimonio de Smiento Es pobble qe consdendo s te cetiv es lt de n etos ce de sevcios poéticos se snte tentdo ivindic s cldd de inteme dii ente l ms y l diigenci Peo p est éc el poet de ptido no pede spi se inté pete ttlo pesonl de n peblo lzdo en ms sino meo bzo ejecto en el cmpo de l popnd étic de ls ódenes qe emnn de los diigentes qienes p cetic est toidd, \nncn l te del poet. Pes éste s se n colbod tn neosmente dispesto como Ascsbi cee de e sos con qe innci los instmentos diios olletos qe lo comniqen con ls mss depende p eso de los diientes E poet ntin mnejndo ese nosotos e es l nt del éito público no de los ecsos d myo eecdd sobe ls conciencis de los psnos isldos eo se tt visiblemente de n tilgio etóico N o esponde n convicción omptid sino
s de b vé t is nc cie cn de n ció l un nipu _ c p lt p c en g d l á ece ed t És lte. cp e un de s p s ct p ce h sól n e tidist qu . cuents d1 tl t invee sus ins s en pl pue1 que integ ls ejécits, de ls cuss pósits de tles ctitudes, sin que deás sbe qu
es ptun cntt s ets p que se enuen, n de expic ess vicines Sn e tee ntene cded l dhesió n de ls s sus
cudills El égien cudilst se ppió del pet
y
ne-
ó su siste de dncn, nve de un udn te slid cg de uien estuv sivint iginción del pise A su vez s pets cu n iágens de ls efes ue hbín de cntibui en intens ntene ás llá de ls pzs znbles, ás llá de su dedenci el estigi de ests cnductes pesnles Se hí cuplid de es e el tiunf de un ientción tístic ue Bend Be uipb l nticis El ue bsc có hei l iginción e que t sól de esent nuest espíitu igus que l sen, ue l cnundn qu ben, n petende descui l vedd ni cnvce el entendiient sin ve, hlg e ni, envviénd en un tósfe espléndid que intduce en él un especie de pesu sión pdeándse p encnt de l vlund l c de este lg peíd de pesí de ptid ue h suped ls veinte s de eecii incesnte se pude pecibi el tient de ls c ciddes inventivs de ls pets incpds l sis e, uienes se liitn eeti fóuls cbin vies gstds ecuss efetists, sin pde d un nt de vecidd de fescu tístic Del Paun A G se eist un nti descens de ' l inspiión péic Que ést
cmino Est r o cr r f io mb n cominc r nv niso Cmo no hc sin o stc isión rzs n Río Pt
En s inicición stniso Cmo s strct mnt n coinor Ascsbi intrcmio crts 157 no sóo in os términos n mgistrio y n iscio confsor sino rmit comrnr s rzos st ncomni y q D Cmo sm n n o más to mim función de poet de artido que había desempe-
ño Ascsbi. En ño 857 D Cmo hir n octrin oti q hbr tnr norm r rcsió Argntin itrismo s incorr rioismo miitnt trés órgo Mitr Lo Dbates, o s q ot coición ronst n ioog or timo comin ctir os gchsc n mism n i sión tic q istingir Ascsbi. Hbr q rconocr no bstnt n cmbio ni r cib D Cmo s or ss tcnts n tri cio smñ ncions n stts más o tnto n Eército omo n otic ncion é s commt rsoni otic q é mnó ccmnt como hiz con s istrminto miitr. Pro oéic q ot s n os rtiist q n Bt Pn (rt nr ncio como n crt i Anicto o q i Ero no s r n i tn sqmático o str como q s biógro Mic Láinz b rconcr q sin s iici os ct ntro os mos románios. En roo q 857 1866, os q scrib Estnis mo s inscrib como continción q s mstro Hirio Ascsbi hicir s roo rgnio con mismo corto o oético mism nioni riist s trech. óo om Fato q scrib n s timo ño ot rorciminto n génro gsto
sus�n n c c d o un ce odu r se en orue ure rs v1d ser de sí oe a r e ue
o de s mecánc ·ue hí sdo evd o rg écds rnscurrds desde e scenso ross. Re
su decud un nuevo úo e cuo de os snes und os de Buenos Ares ue eene egímene e uor y duere de confordd on os s os nees de forcn neecu de ese úico, u consrución ás coe , donde ternn enfrentá dose dversos pnos : represen-
cn de un er de Gounod sore e eo goe eno ; rsscn cesne edo cmesno rvés de rd de esecdor guco ; rec9n, rsues un segundo grdo de es vsn or re de Lgun enconrrse con Poo ; rens cn de er en redd cesn de jo e enrecruzmeno de odos esos nos con e de concen rnc de uor ue es s ue se rensur en e co de ecur r re de ú co urgus ue se drge y ue é negr Es ruez de nos ue se uegn smuáneene no un desrroo de reccn eséc ue un a su incororación a os modes europeos : eso expli-
crí rc ron ue e eende Jun r os Gmez crcr e uso de euje ucesco L for no do fndo Por e conrro e fndo ddo vd for, donde or fondo uede enenderse esrucur de oe ás com ej ue uzd umne or csu L osí oc ue í rvesdo os dos e rodos nces y crcerzdos, e revouconro ue rogonz Hdgo y e rds ue reresen scsu, egdo su gomeno L ur cn drásc ue se rodue or denro de soce dd roense ue re e ercer eríodo de desrroo de ese eso rcur Esnso de o ue fue e egmo cnnudor de scsu, no rí oddo orr ngun or jerruzd, s no suer odd de su comroso rís
l le il a e n ió u i l n en e ep i . n� , e u e eje z que peenee y que mien heh Sgm exlu iv y exluyene En l que ib ninu y peein líne píi Aubi y Del Cmp ivien en un pe e e iene en il, l e l viión unii e l máni que eembí en l piine e nóm y ile e Mie inln en l peien i ee 1862 e pgm e l bugue iunne que e vuelve nr u nigu mpñer de u-
h y empiez mn u euión p l n eueni e l plíi empeni el mp he uy ee nuev hizne que h lleg l ien ión que ee l ép el Slón iei peigue el e ineleul myi N ene en ni e epeeniv e ee e un pe pl i en lengu guh un vez que e h luu Pvón 86) l ee e ifuni ni
0
ao rogr sfrzo spg
Y
�
o que g,ó: p a
o a s sw.a 20 18 n o o s no sa o s pa oan onso o s n s n M s a p ns a pan o a s s a a n on s a s
fo, ?o á spond a sus onsignas iun _ 1a nc n1 a o n; aso os asanos a a�a nga na as soCa a 'a so o lueg o de ngañaa con promesas que no se cu mphe-
on E n s aíss Río a Paa n o a so aa os vos aos y apoo paa ss onon· as gahos.
Más aún s Pavón a onsgna
s sas ano aa so a gn Mitre en 1861 :
No a onoza sang gaa. Es s n aono q s pso a a pas a sang s o no q nn ss ans45 Vsa sa onón asana s opns q os os sns annos poan a na poa nso, a a psna pnsa o oa na as soa q a pasao a g pas Cano ayo Fnan W sa a gnna, a no a asa Bang Bos ons no nna a n gaa y as osas pisoas q aa n s qpa snaos a os nos : oos os naaos y nonaos on os q q aa son saos ocos n o y paos s Gaas a Dos a a os aos a pasao6 Esos oos sos nonas sos gss, son os os gns os ss aas, ss nns ss snas oan po paa q s Esansao Capo . Mnas n pasana n a sspaón
n o ado pervvene ego de ee abnda ; derramameno de angre gaha on po eiae a fera rebede rean demada : n pe or dán n Tmoeo Aparo ana ·podrán mho onra e aparao repreivo oia proedene de a dadepero. Lo odado de a mononera o gaho de boa d poro ompreban qe nada e ha oado en e pregonado reparo de benefo on q o habían ionado o poea de parido Ahora debren -y doo oamene� qe n e o onidera
pare de a nain Eo on mpemene na ae deredada a pear de er mho me d ere hmano mho má nmeroo qe odo o membr de enáo aone de a apia qe een Fao Para ea maora de hombre deampara do habrá de ribr Anono h (Lo e gaho oienale) oé Hernández (E gacho Mín Fieo) proronándoe a epan de a n preene haéndoe omprender qe ambén eo inran na ae, na ae q ha do derada omeida
·
NOTS
1
Ayestrán: pm po guachc u
gua Monted, El Sig usado 1950 (Aptdo de la "Revsta
el nsttuto Nacona de Investacones y Achvs Lters. Año I N� 1, Montevdeo dcembre 1949) p 21. 2 Mro Flo Espalter El oa uuguayo Baolomé Hdago d u oba dd, G Rundas 1929 2� edcón) e tbuye fecha de redaccón pp 65. 3 trdanza de ls mántcos en nstaar ofcente su est es a mism que tenen en conqustar el poder Po tatarse de pmer movmento teao cuto que se produce en ua Améca recén lbe su dependenc de os modeos extanjeros fue muy p nuncada y po o smo má ent y tbaosa la evolucón hac n conmento cbal de su funcón aístca dentro de a socedad hpmena El hazo del equbo e economento de sus límtes de sus temas y fomas sóo rá en a senda mtd de X propocnando entonces as meoes poducc nes de Faundo a Tabaé epesentatvs de un esdo adult y de un pact con ls ues scaes que rean veddemente a sedad hspoamercan Equvle onmento de nmduez uen y de la tard lleada al poder sólo cuando se acepta e ueo de peres eonómic de a sedad que hce Sarmento vése en Tulo Hapín Dnh Hsoa onmona d Améa lana Madd Aana Edtoia 1969) 4 Véase sta de composcones poécas nsetadas en e da de Floenc Varea en Fél Wenber y coabodoes F no Va/a l "omo dl la, Bahía Bn Insttuto de Hmandades Unversdd Nacona de ur 1970 pp 289·91. 5 dfsón d e auchesca ha osuecdo e proeso smar que se cumpló con s neos demnda pr que patcpn en l erra de ndependenca y psterormente en as eas de faccones causas de la lbetd que se les habá de concede tuv restro en ua prduccón pétc que apeó su espño coompd com lengu í cmo a sus rtmo de gn ro ay ejempo en l C dal de Héctr Pedro Bombe Bue s Aes Ancnda 194) y en Hoaco Joe Becco Ngros monos n l anono Rolans Buenos Ares edad -
111
Peel tma véas: Ildfonso re Sob 3 · 195 • t . s u . nc d A uro es, Monte· de 941· La libr ros neg y s avo esc ros . rda Valdé s, Neg t 53 • o1 do, odr tev Mo y, gua Uru el en a Aystará, La músic 46 . Buenos Are s, Emcé , , ada re Mo uza n is Lu é Jos 1·' dz y Pao n su conido juicio de Mrclino Mné 6 Suárez, 9-1, ( adri Htora de la oeía aoamercaa . _ a ¡co d J n Maria too n, p 469) db aproxmars l c Has . el Vaparso: Gutérrez, pubcado n "El omero de tnmos o u o prsnt, ste génro s lo úico orgnal que . más s una Jtacón que pude aase aricao; todo . o San os más 0 mos flz de a posia uropa. Ct e próogo Vega o los melizos d la flor. Paris, Imprent de Paul Dupont, 87 p V 7 Washington Lockhart: L vida cotidiana en la Cooa. Montido, Ara, 19 p 0 8 Véase ejmpos y rerencas en: Hii bbigí a rmera mreta olaee 1-180 too , a m reta de Beo re 880" Gurmo Furong S. J Bunos Ars, Lbrría d lata 9 9 aero tradoal argeto Rcplacón, estuo pr
ga
•9
�
A
9
'· •
.
�
?
mnar, noas y bbogafa d Horaco Jrg Bcco Bunos Ares brría Hachette, 190 p 184 10 L ra rgeta o ole d las ez oéta dada a lz e Beoyre drate la gerra de deedea Bunos Aies 184 p 41 Rproduccn acsilar n Bblotea de Mao too V Bunos Ares, Senado de a Nacin, 90 11 Equ Martnz Estada Mert tragraó de Ma t erro, Méxco ondo d Cutura Econmica 1948 vo p 4 se opone a concpto de enga nacioa para subrayar sus itac ns "a nga de rgn (la lara de case ( pn d estacia) d sociedad (os apos gaadros. 1 Vése Lu Aystará ob t pa a Banda Oenta y Ri· do Rrg Moas rmtva oea ghea ateror Bartolomé Hdalgo, Bunos Aies Lumn 198, pra a banda occi denta d Pata 1 o Ayestará ob t, pp 8-84 14 Fracisco Acña d guroa Dro Hto dl to d Motevdeo e lo año 8 , 4 Montid Vázquz Cores Doaleche y Rys edtores 18, dos oúmnes de s Obras omletas 1 Luro Ayesta ob t, p 84 1 décma que s hoy a stroa ás siaiada del o kore lrico musica uguayo ue mplantada decididamente pr st gnracin de scrtors gauchscos de os albors d siglo . Actualnte se entona con meod de estio mong camps y ra uro Ayestaá ob t, p 1 Celto oretal ra rgeta, p 114 Rprducción acs· miar ct Lauro Aystaá ob t p 19 Citado por Caros Vga Daas ao argetas Tor � vetgaoe Bunos Aes 19, p 19 20 uro Aysrá ob t p 9 21 Acuña de Figeoa ob t, p nota a pie pondente da 2 de mayo de 181, putuaiz: Soía os siia ors n as noches oscas acerrse as uraas tendidos etr
a catar
versos. Anhe ropeos o imp a gr a p sa trae on la de el siguiente: Los c anchos qu , tar gui una de son a on epie el prólogo de N lás Fuso V odet ", etc éase sobre el tem mé Hidao, Buenos �es, 1952. Sa sone a Vida ob d Batoo de este Ciel o en José 22 Vése u vesión pulcramnte otad Ares or¡e . Riea, L primitiva itratura gauchsca, Buenos Alvarez, 1968, pp. 92-98. En " Palbs imars de Prosas profanas.
� �
24
En
su
Cuadeos
de
nots
Mart
alz
lrnt e
cofio del Pacfico. L expresión stéi de sus deas se enuen t en el famos cuo Nuestr Aéic": Los que, l amparo de u trdición c, ecenaron, con el sable io en la sangre de sus mismas en l tierr de hermo vencido, de hemo castigado m llá de sus culpas, s no quieren que les lame e pueblo adrones, devuélvanle sus tieras a hermno". Obras com-
tas Habana, Edtoral Naonal de Cub 93, o. , p. 15.
Puede encont es eterpeación del psado base de
los datos del pesent en el estudo de Fisco Buz, l gauho rogdo en los Estudios itrarios de 1885. Vse en dión de Biblioteca Artigs 195 pp. 207-211
Ración u hac aucho Ramón Contrr a Jacinto Chano d todo o u io n as fistas maas n BunosArs n año 8 n L Lira Arntina ed. ct. pp. 452462
Diogo de dos guhos, Trejo y Luceo en Mauel Araúcho, n ao n Pindo Montedo, 185. Ts gauhas en Pauin Lucro, Buenos Ais diion Estrada, 1945 p. 29 En l pólogo D. José Zoo Miguenz E aucho artn irro Buenos As, Imprnta de Pmpa, 1872, p. 4, edión fcim en L oria d artn irro Buenos Aes io y Roue, 945 3 V Bouos Ros del Cmen Bruno y Mélid Cntae, cutur oplatense entre 1845 y 188 en Félx Wehe y otos b cit. p. 265. 1 E Comrcio d Pata 6 de niembe de 186 it. V Bouos, etc. ob cit p. '4 2 "E Comrcio d Pata de agosto de 848, citdo en e pólogo Santos a o os mizos d a or Pars, Imprnta d Pul Dunt 1872, p IX Tos los cticos conciden en est uformidd, que Ricdo Roa y uro Aytar ndica para dstint momento de l v luón del énero. Respecto peío sist dice Adolfo Pieo (en Proccin d rosismo n itratura arntina Rsao Un· erdad Naiona del Loral 1959 p 2), a teratura ppua en cambo, ms indiferncada, y si en l inmens mayor de o iitos tros que ecogó prena de Buenos Ares y de Mont do se trspusie los ótulos de unitarios y fdras o de sa as y mazoruros el leco modeo hll serios poblemas d bucón" El Tquifo" que se uni como mitido de un so do oriental del eército del genera D. Fcuo Riea, paa el número cuato de eródic titulado E Gaucho n Camaña cu se publcb en Moneide en el ño de 189" en Pauin ucro cit. pp. 4549. 5 L drástica negción del vlo stético de los pms de o
ga· eio Tscorna (en Poetas u Ele po da Qna z i ub a bate de Ascas 32) para oponro a 0 194 d a Lo S, A Bu nos •
� nad por rpr " ic í rt 0: ' 1 va yor a e d y a . psa desmeesad Jorge L�s Borges e por a dch tra con o sid ha ya a, veg tos el San
hescos,
.
'
cc1ó de Pault· obr Acasubi y últimamente en u ele (Buenos A�s Editoa no Lucero, Aiceto el Gallo Saos Vega _ . duant lo Universtara de Bueno Ars, 196) donde ar qu os oldado o muchos años del cerco cribió para la gutarra d Trovos de Paulino Lucro, donde se fr o más vido Y fire de su labo ptica ". 36 "Rvea hoy figua tabién como U prsonaj prpo pa acao la desaeglada imagnación d os roántico . Su he: (no se paran a invetgar u causas), u vctoa, l favor pca
us
Págna
de la founa un concuso ao de crcunancia que o ha avocdo dan apanemene a su evación U aácr d msro y d podgio muy adecuado paa qu o romnco vean dica a é un miión" Cat Mgue Equn de 30 d noviemb de 1838 n Bedo Beo Ecrio lco, Monvido, Bboeca Atgas, 19 p. 85 37 Paulino Luro ed ci p 15 38 Hilao Ascasubi Pofa para l pronunciaminto d Urquiza. Sana Fe Libeía y Edioial Cav, 1956 Compacón y póog de Manuel E Macchi p 6 39 Ob i. pp 52-3. 40 Ob. ci p 67 4 Ob ct, 42 Bedo Beo ob. i. p 69 43 Manue Mujica Lnez, Vida de Anasio Pollo (Esanislao dl Campo). Bueno , Emecé Edioes 1948 p 4 Enislao de Cmpo, Obra poéica compla. Gnova a o Maucci s. f., p 173 4 5 Citado por Alvaro Yunque, La lieratura social e la Argetina. Buenos Aies, Edoia Cadad 194 p. 121. 4 Citado por H. S. Fes, Gran Bretaña y Argentia e el siglo XIX Buenos ie, Sola/Hache 1966 p 287
FN DAION DE A POE SIA SO IA
E 1872 irrmpe e e R e a Pata e amr e peb ei E va reama e p ere pti qe e repete e e aepte traiia rma e via eiee pervi eia etr e ev itema emi ia qe úe rba eía etabeie pr bra e a a aba i ebarata e eqema e ae e a rraía pa previ a a qa e bae emia qe rzar a extii mbre qe a ea repía amr a pañar e rgimiet e re eia e aaar a te triate aa remea a a iea riatee aia ie e ig Los poetas de os puebos veidos
De mim m qe ate e a geerai r mia e 188 exiti t e erre t ereeee a a brgea ipet a etar a ametai pr e ii aqe e a etrea meia e qe aiqiamiet era rea permitie qe a perai iteraria e atara a a rega e a eegía rmtia a r a) e mim m rgier e a geera
115
que hicien cn anaia d 1865 vai ea
an ua a caua de hmbe de camp a
d evia cn u b N fuen e inegane de ueb uae
in miemb de a buguea uban educados frecuenemene en las univesidades apialinas cm fuu diigene :pic, hicien uya aquea caua cn may cnvencimien y eaim que el uad u anepaad mánc en la de l
ndi : en ae ue e aaba de un debae que afecba a ineg de a ma ciidad, a uean e pim ejan bába de camp y ademá pqu e faban un eimabe n ngene n a bae de paid aunue caeciean de ea dee a v. La aciación de ecie y hmbe de amp fue impuada p a vincuacine de ip pic e ipicó a cpaicipación en a guea civie en ea pea adquiien e mej cncimien de e pueb cndenad ya qu buvien de u mmen de ebea 2 a di feencia de ecie de mdenim que cmenaán a cce c picad pne de a eancia que exia a abima difenia ene imágn que fece Luich y a que egia avie de Viana a cncui e aa ea épca finiecua haban id enamen vencid an pdan e ecupead icógicamene ambién fóicaene exanje eane gbenane ppiiand una ieaua cumbi a mediane manej nuaizad de mim ex que cepndien a u amenación ebede. E púbic igáquic ue ncabezad e idene de a epbica penció a cnfencia de ed Lugne en e Tea deón d Buen Aie en 1913 a c e ib que de ea haba de ugi, El paado macan a aunción ficia de una aa de a apeciación cica que n puede cnfundie n a ba a qe e efiee y que a haba id canceada i n fuea p a pngación ei
que cr Jrg e Lus Brges e sus esus sbre gucesc
E 1872 regsrs u c e vces pécs e s u yrí r p e s e expers, q u e cce e u prps e erur sc. E s ñ se crpr es que hbrí e ser e yr pe rge e s:g XIX, Jsé Heez.4 E es erur revcv y vez eegíc e br ríscee s ebr e pr s czr eres í y cheree ess s que represeb pese e ec pueb e s gucs rpeses Su rs cee e ev pr e servc rer (u e s sses pccc e s cps que serv e r úpe s reses e expc rpecur er e s ee e uev ecí e erc ·5) cus e pru cc e s pbces rures s z er guc u e que esreec s ess bres y que grb e gc pé e sce rpese Tue en m g en un tiemp hjs, hae mujer pe empeé pder, me ern a frntera ¡ a hllr l ler sl lé l 'ra.
gcc e ese c z que se s� ur c vs resrcee vus y c, c u br sr pruc crer e g que bí surg e u ese e pesí N ue s crr e e u vv ecs qu se pruc cu, err e cc e guerr e rguy ue prprc s grquís urb e P s se pr ceer rc er se pruce e 180 s eves e cr Lpez r 11
�
e Tmoteo Apay ) dez án rn He é Jo t ba com e u (en ue revelan ) h Lu on Ant bat com u (en o c ne rurale lacw a natfaccón renante en la pob enmarcada por la prmera y brutale forma de la pacfcan de lo campo, en el tempo en que toda a e entan capace de e rla. La m grve
edda 'oterore a no tendrán ea repueta. En la Repúbl ca Orental, no ben frmada la paz de abrl de 1872 e regtra una ucen de olleo e últple vercadore tan ocuro como lo eudn o gauco que utlzaron nfrano lbarao Ca tro Juente, Polono Collaz o lo má ranparente de Anceto Gallareta que correponda a Idro E. De María, o Calo el ato erteneente a Alcde De Mara en una produccn muca ece pedetre pero ue tetmonaba la partpacn de mbre ulto de a cudad en un número crecete tal como antaño no vera, por ejempl durante la Guera Grande n la demanda de o abtante del campo. Dentro d ea produccn obreae una equeña obra publca da en un toco foeto en Bueno Are a medado de 82 : Los res gauchos orieaes que fmaba un autor noel, Antoo uc quen entonce tena oco má de ente año a que aba nacdo en Mon edeo 848 Ea obra tendrá un ngular detno acda de una recomendacn e Jo Hernández u lectura reflrá obre él mpulándolo a la emprea d ecrbr el Marín Fierro : pero ademá en el Uru ua ervrá para el etablecmento de la bae de un tema poétco al ue abrae de llamar te ormente "poea gaueca .
a dema de n uevo bio E prmer índce de la mportanca de la obra no
erá de carácter eétco no pmaramente ocoógco : ' demanda de lectr. En un paí donde lo daro, que volveron a abundar dede la paz de 1872
euan in uea pmedio de o uinieno abonado que e aaa Juan Cao Gómez en 1857 euó oamene inep eado ue un pequeño ibo de poeía acanzaa en once año, eún eimonio de auo en caa a edio, cuao ediione con un o a de dieci ei m ejempae . Ni ane ni depué en todo l io ·edoia ue aanca de a inoducción de la imprenta en Montevideo por ls ingleses en 1807, hubo oba lieaia que alcanzaa ea vena. Ea, a
u vez, e indicadoa de un númeo muco má ao de ecoe, via a coumbe de a ecua en aa vo paa púbico anaabeo que e pacicaba ene a pobacine uae Ea diuión no poocionaba, obviamene, aan a de ceencia aica cai a conaio poda abe opocionado ndice de pavedad de ecuo ineecuae, vio e nive educaiv de u conumi doe Seva paa eia, po pimea vez en a eión a como inmediaamene depué ocua en a enina con e M F una dem nda de poduco ieaio que no qedaba acanonada en a educida eie onumidoa de ieaua en enea de paaba ecia o ea, paa o pomedio io paene de a eunda miad de io XIX e coo o educado de a buuea capiaina po o ano deaaba que a oba abaeca a neceidade de oo eco ocia, de ecaa aa nua educación, e cua, debido a a paicua iuación cica a qe aba ido coneñido deno de panoama ecnómioocia de pa, eevaba un equeimieno de inepeacin de a eaidad, de anii de u iuaión acua, de odaidad con a diicuade poque paaba e demanda a a que adicionamene a dado epue a a ieaua Ee éxio popua no ue io de aza, naido ine peadamene ane a pubicación de ibo, ino que endió a una eección mediada po pae de e cio paa aeae un púbico a eeción pevia de ·púbico, en e senido vounaio y cnsciene que
9
se p s aqí e a Sartre a a pin e escrir, aris eeeneiencia Se reeó en a apción e iteraria a ts estinas a reser la cpsicin saber : a enga reeante e españ haa en as reines rraes ; as fras estricas caraterísticas e s etrs traicinaes ás inis ; e sistea etaric típic e fncinaient e na en ga capesina pc setia a a rainaiaci e a ctra rbana erniaa ; s persnajs p pares cn s rertri e fras, satacines
cerenias irs ingstics ass asaas a a esteretips s escenaris natraes cn paisaes ra ana caes Para a echa en qe prce sta esin e petas ts ess eeents e a cpsicin qe eran riginaes eban ser inentas ecs anagicaente partir e esperigaas referencias básicas en a épca e Barté Hiag crrespn en ara a na ra a iterariaente ijaa Ea abía i tracien a a iteratra en e is ent en e entraban a ificarse s rasgs e cnencinas rígi traicinais qe caracterian as creacines e as pbaines capesinas cnseraras ritaistas ás qe tras) qe se testinian en útipes acetas e s cprtaien t : tant en as aneras e sa c n as creencias reigisas sciaes Para a écaa e setenta s escritres e ecie iigirse a n púbic p par rra n tienen qe inentar en a isa eia en qe hicieran Hiag G Ascasbi sin qe asen na ra iteraria etabecia anqe taía n ciicaa Serán jstaente ests peas e 72 qienes tenrán a s arg a tarea e isteatiacin apican as referencias e n cig qe Estanisa e ap había aira a tra és e iág sbre a ra "isita reacin e na spericia nifriacin e haba gacha per e ésts eberán ijar eiante a rígia gniacin e teas tips ras eraras persnas 20
u aa a va mu en ó a b m Su aunto eo qene e an u e a e p em a e Po 1o. tan a nomnaón e "poa , gauh ea" q ue US . . h an v on b 1 e a zan n om eto maeae e peene a a atuaa aunque e nepo o
o eboa ha a e paao pa a nu e ·pme eaoe o amao pmtvo a o ue ha aao e un a on o eguno uano no o o paaoe anónmo na uenemene a apa e un poyeo ea Eevamen e e
en en ete eguno oo one a eaone pota e onoa en o ue oeponea ama u gno on u tema anóno e maeae a uao paa a pouón etmnao eeto
ostcció d u sistema oétic
E a pat e 182 hata a apaón ente am bo go e Jo Aono ee qun po a nó e pnpo moeta e a nvuaó tta moa o puput go n qu aoa a poa gauha que aemo a a aunón e u ema poo mpmntao po e oponte ógo Sá ompato nntamene onguntmnte á aoa po ea e caoe utzaán too un omún peo e ato fómua aunto maea utua abe una pvbe e e omb aon obe a que e eanaá u uzo ea o n que eo mpañe a homogna onuno e pouon n o nto eot a que ap an Ete tma funaá a amaa poía gau hea E ta una tta opaó taa a maen u nve ato muha vee paup mo qu e umpa o un onunto mpotan to p vao a no po enteo a eo peeo ogene e a gau hea que haen mona u nameno a o ano 121
a fguras a o es on fg os a no tor en os esponán qu e V o 1 u 'ro ta Es s. ore ya pa genaas e os
la soc1da? camde es en orí los en ó st ex e ent tem den :o menras pes na uas expresones se ·proonga JaS osumsoreiieron seores e ea on sus V o que se bres no ebe onfunrs e on el ssema é esauy ese 1872 y funa a poesa gauhesa". Uno de los temas de ela y excusivament eso, n
ema eraro fue e payaor que· ovamene hara de ser mado por os eores o aud•ores de es os
eos ransformano en reaa a are As a imaen proípa e paaor o sea e Sanos ega que Asasu esre pua en e msmo ao 87 n Pars a es hia e inipiene sisema aunque su auor no pereneza a sus ejerianes roe ánose haia e pasao hisório one eXsió Sanos más arás aa os primorios e a va auha aua una fasa renerpreaón e os orígens e a ua se apoeraron e hiieron sua os peas gauhesos e a suna mia e sio XIX así omo a ríia que parafraseó sus prouiones Los poeas e 8 no raajaron sore esos eenarios maeriaes sino sore os pruos oos anerores eos e Hiao e a sasu a seriio e proeo e Urquiza en 85 que u izaron para omponer su sisma poéio n a a ra se reea e rao e panfaión e are ierario a que se haía eao en a reión riopaene a om hasa a feha sóo haían oneio aunque no reaizao penamene os románios más auos (eri Sarmieno) que omenzarían a poner en práa os esriores raionaisas Sin emaro oos os auores e a auhesa inueno os e a amaa "primiiva esía pereneieron a nvees e uura superiores a os e personajes amienes u izaos n sus oras a omo a anoara Lauro esarán.9 Es erto : aunque hay notoria istana entre presunto rapabaras Hiago o e panaero Asa-
s y os Estansao e Campo Anton Lssch o Jos Henánez qenes ya son nteecaes e a "geneaón aconasta 10 . Peo aemás es e popo sstema <oéco e qe eata s nstaa cn n n ano aonazao y ato : fncona ese n nve cto eevao poyectánse aca abao aca n nve e atvo neo ta como o peba a eccón e a enga campesina e as oas qe contast a voentamente con a escta de os póogos o aícos.
No es ése e compotameno e esa espontá nea opa u y no o f en a época a poccn poétca e os omes qe ntegaan os eéctos e moteo Apaco oos os eemps e nos po poona Aón Aóztegy coesponen a na vsón e pateno e n nve e cta nfeo tata e emontase a n nve spo, ése one esce a e poeta espontáneo e ncto q ee esta staa a ceacón poétca y en genea ta foma e e esón omo a aaa o ce "eevaa e a qe tce na en!a cta y fomas teaas ctas anqe emsemente acacas asta e ga o e a a estctas peomántcas e esto neocásco qe svó paa eata a gesta e a ne enenca S tomamos e más mpotante echo e amas e a evoón Oenta a necsa ataa e Sace ntaaa e 24 e ceme e 170 oemos en enta os vesones La e ofecen ns vesos anónmos nacos ento e as fas evoconaas paa encaece a a popocona na aeoa vctoosa y heoca a a accón e Sace tan sc a o amas pates poseomente po os hs aoes : En zand d Sau d una in a dpta ad u m ua ai
a s más tsa m Su h ss Lu a s Ota s aa a a a y ma a, st a mt s atgU s á qu au s, jt hhs s mats a éma :
El valeoso Mniz en esa baal amga, d ada bLe caga dª u mdo a elz que el uo esuvo e u s s bas oales; peo zajas rgales bra a eemgo meas que el peho de abg s uvms s aes.H
E jm a sía stáa ua ay u suz a utua haa as mastas sutusas ás ugués a é a st "g m qu a que aa agua s ats a s és ats y asta m aa E jm ussh st maja mas qu s sttamt uas qu au a sa ta y qu s aa a tasm u tma msaj é a u qu sá aj aut s "s js ustas amañas qu ha su ata a At Ba Rams S tata uamt u sstma ta ta a íg m ía s s ms m sg XX u sía as a at ma us e, a a u m u s ss y mas s mía ss as aatmt muy aaas qu s ía s smtaas y uas a sus mts as E asm sstma mt qu s tasmaa ua sua tsamt ua t a ua atu u m at tats Cm u sts ass s smua sus as a
sto opr Y tis con picción y e no u mos CG os cominr os eementos prendidos. Cont
i por es ompsiciones cuts de Antonio ussich5 e deiérmos mediro dirmos ue es e ms eest de os poets. Y en cierto modo es s Tmién en e cmpo de es í cut pic e régimen comin
torio e eementos simpes efectists, pero estos, tomdos de sistem poétic n ue hí erido e romnticismo trdío, ermitín compror usen
de un tempermento poético origin, con o cu des curimos ue no es e poet, sino e sistem eegido e u permi tocr poes verzmene en ué medid e igr de escue ue normmente prece constreñir expnsión credor de enio, puede sin emro fciitr invenciones rtsticmente áids L frescur de sistem poético de ucesc, re cién desprendido de s creciones tentoss de H dgo sore todo de ssui fciidd ici dd d sus estrofs meódics; pero sore todo eco de nstituir un esuem donde con fciidd se podn incorporr s inencione }ingüstics de os omres de cmpo pr su icur rco sistem metfó rico16 s cues proporcion escritor un nutrido conjunto de coordores espontáneos un cumu ción de restes creciones, concun confiriendo sus produtos, más á de docenmiento ue estec e sistem, un cento rz, un ocurreni repen in, un rci rpid perspic que ftó en os escritores ue cutiron e pre sistem cuto de es u usenci de est coorción ingenu popur, remitió os escriores psdo funcion miento de un retóic ires Los topos
'Siendo uno d os rsgos d d cutur opu nfet e insistente uso de tropos incuso pr s ormes omunicciones idiomátics, su propición
eniqueci por la literatura genera de inmediat un
e miento Ese tropo dea de ser , structuralment tradicional : inst rument calcado sobre modelos operativos viejos d la poesía que se si¡g;ue apli cando sin variantes Pero fuera de la estructura arcaica se registra el progreso enriuecedor en dos órdenes : por una par te en las maneras asociativas ue resultan frescas y Vivientes aenas a la mecanicidad a que había derivad el ¡rincipi asociativ entre los románticos cu tos ; r otra arte e la novedad de los materiale s
utilizados, los cuales por ser desonocidos en la literatura escrita de la época itroduce la pesa n una realidad diferente local hasta prenacional recuntemente original iempre inesperada De los cen tenares de ejemplos citales, elegimos éste ue perte nece a las incoraciones que introduce Lussich en su versión de Los tes auos e-as de 87 a la influencia de Heández Yo soy un gauho edoo no tengo us i uma ero nuna ando n esu orque dento siemre a hodo
Es por lo tanto la ontriución de los usos populares la que ne brillos llamativos sore u cañamazo astante mecánico rígido El uen oído de los autores para esas inenciones del lenguae popular pero sobre todo su capacidad para inventar "a la manera de la metaforización popular, resultaron las virtudes que pemitieron el más alto rendimieno artístico del sis tema El diáogo
Sin embarg deemos reconocer que tamién sus estructuras rígidas comortaron inguaridades poé ticas ; ueron aquellas que respondiero a la racionai
mv poe zacwn de alguna !nvenne de lo pr
u auceo ( de Hdalgo a Aaub y ue en daconalmene revolucnara. Enre la enrale e uvo la concepón dramáca de la poea ue paree habere ncorporado a la ·gaucea por obra de Barolomé Hdalgo Con u "unperonale y u nervencn en la Casa d Comedias de Monevdeo, había demorado nocmeno de la orma dramáca aunue ejerándola muy rudmenaramene Él nro-
duce lo dálogo de gauho, con u peronaje acno Chano y Ramón Conrera ue ncan la raón de la raura lerara ndvdualzada ue recorrerán odo el género aunue no llea a mnejar do vocer de opnone ndeendene enrenada no má en un ramor y un receor de la normacn En la mma éoca Juan Gualbero Godoy ongue en El Co una má eulrada rcacón de lo eronaje aunue no llega a deñar un onlo Con odo, lo Dogo ouyen un enle pr greo reeo a la orma rmva de earo u e on lo "uneronle ya ue rocan meno la condone para ebozar un onlco raando de u rar la monoorde oa nrrava ue dngue el género relón, drecmene hereddo de la or ma romanceada La orma dáloo e, ra Jore B Rvera, la ue reume nenonalmene mayo mero de reuo gaucheco y eevmene uede nderárela omo la má xoa, delzando a la ncal orma "celo y onoldándoe dede 1872 omo la orma aradgmáa del ema oéco gau heo E con Anono Luh ue ella alcna la apadad dramáa A derena de lo ocurrdo en exo anerore Hdalgo, doy, Lu Pérez, Araúcho, lo anónmo, Acu donde recuenemene lo do únco ronaje del dálogo e lmtn a ornzar un crcuo ramorreceor, en Luh reencmo una prmer een de enrenameno drmáco Apro 127
dopdo rns m e sis e e qu d id r u ng h i eso
;
v�s guc Y ue rído de s prm des drm d c1 en po s re o m s su r d ren oe cénd n
curo e cs P r eso umen res y un ndo o� dos mero de personjes dognes reempz
nes bues s enonces on guns xcepc s en Ascsub pone en boc de cd uno de eo un dsn preccn de prbem ue deb No empece rrse de mces de opnn denro d un cus que es común os personjes doges y que os oponenes en mu rápdmene un cuer
do de voundes se percbe o o de eo un esbozo de enrenmeno ue remed un ccn Son res cudes ue uven res des poícs subsgueneene res crceres esquemzdos Pr ese rsgo obr de Lussc cuyo mejor expo nene es E mateo o Satos de 83 mrc e ránso de un poesí de recón donde orm áogo no pod modcr e género nrrvo predo nne s esrucurs drmács que desde e J Moeia de Cvco en 886 brrán oro pe ríod de desrroo de em gucesco
oesa potia poesa tidista
Or crcerísc vncu ssem poéco sur gdo prr de 82 con neror oesí rm v ; ods ess crecones perenecen poesí poíc drecmene rerd ems de cudd ue son vvdos en orm smuáne r os ecores e uor os personjes de obr comugndo odos en e msmo presene sórco Poesí poí n un sendo recuenemene esreco errd os n denes menudos de s uchs prdrs Por es ms mo rguros poesí de crcunsncs Tn ncr dependenc de uceder codno su md pobrez de recursos ríscos condenrá 28
ue sólo b� es pu , es on ci uc o p s es l o e Tn u c e oo e
de el eno c j le un be c pe se s e s· e s co dos os oo n !tad tra os n s os n o n , o o?epecoes lo ue pec ec ses cones ecuz el mel L eloc1 e cbo l necesd e dpas sus mpos oes se puede segu n las variantes a eo de l osube eonónc e go
b
,n
:�
ul eplcavo ue en n y o ecón e poe
nouo su ow S el empleo e l engu g en poes es ls ncles cooscones e Hlgo de e n een poc l ue nceno copo coes desdas enmc deológcmee os asnos nlfbeos lczndo s l negcón eu mede de coss n dses como e hbl ol el pesameno polco pogess de poc es c defncón e géneo guchesco á obeo de se sfocó deno del sse oéco cee El fce mámo e cbo seá osé Heánez eo bé se lo egs e b de Lussch dode esul ás uso s be po ue e su cso el poceso o es co ho de u plfccó sno ue se desoll p de obsecones esas cs despcho e ls nones de uo L depeec de culd lc puede o obse en gdo más neso en edcó og de 872 All el uo ende los poblems ne os ue deben ec los membos de un fccón polc uugu e pdo o o lno ue esencen l fmos Revon d a Lanzas bo l coduccón cs egend e o Ap co l cul se eende desde 870 hs l Pz de bl de 872 L ob pobbeene fue esc en uos escasos s del es e o e 872, e ueno es o se sólo os meses e z uo denemene los sucesos de momeo como los mem 29
ne cia e mi in a a d a en en d i pa de � e m1 ica ác p en ne p a pa eucine � a1 a un a á nde acued u ba n e paipica in ambin a una eica cncec10n de dia 2 e ecibe paa iua a m1emb una ación píica aceca de cmpamien inme
dia que deben aumi
N e ee un da hióic cnexua! aen a a
cmpición ieaia e cnai peenece a a eucua inena de pema : gacia a u ppó i píic ée cnquia una unidad que e e ea-
ceada p a expiión de ema accidene hij de a cnencine de iema en que e incibe a cm p a ganiación ecaamene paniicada de u die eemen. E ema e ppne debai a pición ceca que deben adpa eucinai epec a pac paciicad que cmiena a apicae que impica ene a di picine a enega de a ama e meimien a a auidade cniuida una eibución en me áic, e in de a peecucine p an píia a enega de cua jeaua depaamenae a banc en e pime ejemp de cpaicipación de pde de d band píic d paí Ee aun mia e epuea dieene p ae de cada un de penaje é enuión, enemig de a guea cédu epec a a pibiidad de una pa peanene e muea paidai de a uión píica ene banc cad de cn midad cn una ciene de pinión que den de a ia eucinaia u pediamen en n a un de u ee eiai Emba que en a ia cada había de acana anada expición n e maniie de Ca Maía amíe cn e cua u a pieda undacina de u paid adica E gauch Cenuión e anamene uinia, en 82 : eá much men cinc añ dpué en a eión cegida que e 18 ece Luich de Los tes ahos oietales En 12 aima :
Muh ve ce yo pe é s era un as tigo del celo ver vestir d luto y duelo tanta familia orental, en grand lucha herma despezars esta tierra; maldicón pra l guerra,
viva l "Unión Nacol .
grit( hoy tuito orental dend e bañao a erra
Estos útmos tres verso asan a ser en a eición e 8 os sent y en vez de empuñar l anza dare a arao on janza y a odo area honrada
a oscón ametramente esta es reresenta or e aco Jn Géne en a estao exao e a atra rante ses años ese e tno a raa Lertaora e enera Fores y en revé aora e no an e cmrse a oiione actaa qe ienras aya atoraes ocaes e arto corao os asanos ancos sern ojeto e ereccones y e nsoortaes macones H era reero a connacón e a erra y cons era esta a oo na tracón e ss jees Desé e jara tan ramente encara os saas o e aejamento e a terra nata que e quede qí e que quera o que e o . vo a emgrar
nororacón a as artas e matrers a cos aaos qe enaron os camos en a sna mta e XIX a mea e s ntenscan as trans ormacones econmas e royeco era
ha d sob rar monte o serra que me abrigu en su guarida
qu and l fra s anda tamén eL homre se encerra.
En amba poiion xma iúa Mauiio ain u admá d anfiión d u o aio omp n uma na ui bo a ndnia dipa . P opoio na una uión in mdia u in a viud d onui u a a piun d bun ado u o amio : oni n
apa po dilna paidaia pao aoao onando po o ano a a aa pafia n u "pao a a pa d u umpan o audo inadaio Po no aa na d dio iion l am o a no na a ama, ondindoa paa an d aanía al umli mino d lo paado Lo ue s o tego yo l am o plé y hoyo e mi pgo hé allí po ta y meest� usalas poo ta soé
amo n plano poio od aia a unifiaión d la maia iaia Efivamn l ma nal dba ob la az d abil y aun ión d una aiud n omún pud momnna mn ddbuja a aua d la ialaión a o ao d u plano y dna, d famno d a i máia u onfin po y a idad al poma Una d la, popia d la onvn ion pfia dl ima d a liaua au ha inuy l maia d ambinaión aia aludo monia oia ofimino d hopia lidad ma aino) nomio a o ania a i d ipo ubivo y oond a
ee es naaón e ames aenuas y eseca
n en chas senmenale s las uaes han e func10 el ssema oéco e la gauhesa omo eaenas
aalelsmos) e el camo e a afeca sona e auellas usacones "esgaca) ue os e sonaje s egan en el amo e la a soa
y económca. Po úlmo ha una ea see emá a, e nauale za más ojeva : es la soa suna
e la Reoluón Oenal ue alno una e as coneniones eculaes el eao ecmonónco os esonajes se cuenan unos a oos omo muua mene no la conocean aano e a e auo a falea uacnal con neogacones asomos g noancas y oo ecuos ue legmen la nfoma cón oamene enaa a lo lecoes y no a los aces e a oa a comagnaón e ea e ees omlemen aa alenoe a lo ago el eae olo ue es auno enal se efecona e ua a oa e són el ema aueno en a e 18 mayo enjuna y eoneno amonoamene a o olco amao oue lejo e eenae como maeale sunao aa nouc aea en u elao enano en la m cómoa eea o ae e un úlco no eucao e nculan a los laneos oco e aa uno aonolos on aos soe e ae la a anscua as suacones acuaes a e e o e gauchos se o nan con los a e us eonaaes ue se oan eceles a aés e la hoas ue cuenan y o la manea en ue la naan : a nauaeza aac le mesonale y enlea José Cenuón es ala u agumenos en fao e la az la fusón en ano ue lo asgos eo oane y la io lenca emle e Juln Gménez exlcan en u aelaón a la guea E aacee leemen oceao no son los ue genean la ea no ue on ea las ue han emo al auo ogea mene esaoa esonaes ue se les aecúen
a sqm o a n va l s no q so oc p En s a s om o c ca a oa mao
:
Lss1ch bl la nlnca q sb n oo En 1a v a la lca E auho Martn Frro.
S anson Manz ps o n cao sa ccnsanca canclano la osn cso alnoso a q la cíca spcalmn la Bogs haba mo e oma Lssch mosano q las smls n ambas obas no sponn a conamnos aos po Hánz co al ancso Ls
sch sno a macons q s cml paa moa s oba n na nva vsn lgo onoc la ba magna qn a sm s maso. L pea ia de u "e dehereda
l magn las aoacons aíscas q hac Lssch q no son sm lcs oq svúan las concns oas hms o vacs s nvncn laa sn con so acanza la aml so Hnz ha oa nnca Martn Fierr sob la vsn nva tre gauh rienae : la q s oa sob los osos olícos la oba gacas a la lccn lúca Hnnz qn n con go las njscas q pacía l homb los camo s•n valas a pqña lcha banías olcas sbaano al conao l ms vaso alcanc socal l ma Hnnz jaqz l ma l gho sga ao acno ss sonajs al como c n la caa a on Jos Zolo Mgns n o lo q ho llamaíamos n aqo al q cons snav na "clas shaa a no n ao sngo F sa las vs maos la conccn la oba Es obl nsa q al noq l aclao po algnos lanos conc os l xo Lssch on s no alís amn o no compno Xps mca
l a gauchos orien es tr Lo en os m " s sl A em' tC rene. " U ns o n á m pe e qu ls unsns el sende h l es h gu u le l e n e 1 1 de n '" del nel de un poesí esehmen� po go sobe deís l de un poes sol. Volv1endo lue seún ess os esonánes hjs del ossmo ue su onfesón mpulsó su j uenl e e Lus sh •nná, l luz del modelo duo que e o-
porcionó Martín Fierro, una dsminución de las a-
lones polís ptdss ue hín sdo su se de o (o eplón del empemeno de ls des fusonss en l edón de 877 y ue l so de los ños hín peddo uldd y g pesuso, dendo onse más sles y hs mplfándols, uells nos ue punn un nue ompensón, ho sol, de los polems del uho Lussh nodue u em ue no e onodo, en es esón l menos de los guhesos pmos ro que será el de más eplendorosa descendncia en
l leu guhes de l segund ml del l ón de los dooes.
XX :
Pero, por ri bendio! e vino el doorero, de bombilla y ine, y ya empez el baraje
dg uen, el pmeo, fue esgo del ndono ue l p ond ndenó sus solddos gu hos epó en l deen del meno s uen fl l le e un e (o un guho un esuels o un señoón, peo esuo leos de om pende el fenómeno de lse, el ul po lo demás e suló ouldo po l nmed lu de fones ue hí de onmoe el l hs Mon e Cses2 En ese peíodo, el poesndte de l poesí en len gu pul, Hlo Assu sume el pno de los pdos políos polsss, ue se nfunden
6 a on ejércitos en ug na y donde la div isi6 n se r lo largo de las trincheras ue los separaban deado a ada lado sectores unifcados donde gauhos dotores eran la mism a sa Rosas ra tan gauho omo Jacinto Cielo o Paulino Luero (por ue, a decir la verdá es gaucho don Juan Manuel") , ondici ón ue no ompensaba de s ruindad Much más importante ue su conción de retendido gaucho ue ya sería para embzar s'
situación de rco cendado era su osición de enemigo dirigiendo el partdo opuesto orma simé trica el ulto general Paz debía ser resetado no sólo or sus merecimientos, sino undamentalmente por s
naturaleza de artidario, ue lo hacía un o con acinto o Paulin disimulando los niveles de clase ecuérdese la isolencia del Retruo a Rosas Gauch ebter metí brutalmene en nt hab cnta e genera Pa y en l emá que decí Pue d be t aijí tu carta e ccida, y en td rte abida l aici6 e que t haá y ra arae y t bcaré vida29
Esta concepción paridista es la ue omienza a ceder on la bra de ussich, si él periirlo nítida mente al principio ya ue en 1872 reyó estar haiendo rigurosa poesía militante, de artido, recién en 83 uando escribe a su editor se rsuelve a adotar una visión social del problema us ersonaes discuten en 872 a sus jefes y dis tguen etre ellos ds especies la de os vinculados o arecdos o dependientes del dotorerío urbano los otros, similares a los soldados como Salvañach, u e luchan como ellos, tienen sus mismos ábitos e ine
urs" grn un grupo fn que se deno�nr. de os · : o
do Si en exse un rmer mo sodr1o fJ u e prido dnro de é ce un nue dsó uor ig d os ue son gues ms en des grcs ue en eneficos cu ech s ses de un cse so ms ue de un prdo . Pr correg s ríic s qu Jun Gméne drge Tmoeo AP!rco responsizndQo de ue enende nforu nd pz Murio Biene rgumen u no fue cup de jefe gucho sno de os docores monede-
nos de prtdo No es el eneral rm qun nos h claao del po; son los qu untn el bolsco con sanr d este ís
Es ide rrgd en e gucho Murcio Bene, ues mién ruye os docors desunión en re os fes reouonros ue nruy de d de moimno ero pa estpco os etros se nos olveron y ya tambn dsuneron a �nz con Arco empezr ofo de ent1as y ple a d d en d osa t se fuó que el totsmo oló ¡pues sólo bcón !
crc os erdos" rsun reseniieno soci y un nu són css Se presenn c mo diferees pero ess diferencis ue pr sc su moin dmrión, hor son oeo de cr ic mor o se preci e or neigenci des e mQmeno ue se o e fuion seco de un
n Giménez es degradación ética E tono de Juiá
más vioento sus imágenes as más feroces
y despc
das vas , ro sus opiniones son ampiaente compar por os amgos presentes : Y a l oreja siempre andan coo sar se pegan; denran saen corren bregan se deblan co los que ndan: adulan gñen aban con el uno de su abia
Est manera de ver os integrantes de cse su perior, urna educada, devedrá un ugr comn de poesa gaucesc en diversas acuñaciones se pro ongará ast nustros dís, iand e comportmiento rura rescto as etes inteetuas ciudadanas e compement por oposición con visión de sí mis mos ue tienen os personaes gucos Parten de a convicción de ue si no an sido de rrotados, tmpoco an triunado n su rvoución ue dent de e an sido os ás perudcados Un acen to ue se aí oído antño n e Celo del Blandengue reirado cru por ests mentaciones Para osé entuión a uerr a sido u ma negocio pr e pas tamén pr é Nunca sé de solo sempr en pelea denré en a v me qedé arás e las cabals ¡ en uias agarads el primero m enconré!
Est v Juián Giméne no o contradice, sno ue o corroora Sólo cndo nos pecisan nonces sí son cumplidos,
peo diss de servido si nos encentr nos pisan.
a vii ón de o dotre" a ueta de o gau cho tra a una diiión dentro de roio artido, coa ue e reroduce idéntica en el arido advera rio, deim itando ectore ociae má ue otico Ete deinde reuta má rea ue e anterior tiene u exreión doctrina en o do conjunto ideoógico
ue e manearn comementariamente en a éoca e uionimo el rniimo, cuo módulo aa ue e recoocimieno, a un nie má leado lúcido ue en la éoca romántica de a exitencia de clae ociae ue contaan horiotalmente a rimera di iione en artido, omentada or o caui d ué de la revolución de indeendencia Decamo ue con eto texto de 872 e contitue un itema oético ue unda a iteratura gauchea E eueleto ideoógico de ta oeración arttica e e decurimiento or are de lo ecritre de a con ición de cae deheredada ue cae a o hatante de o camo cua reutante iteraria e el rinciio de una oea ocial utituendo la oea de acción o d artido ue e haía racticado hata entone En la medida en ue aguno texto rimitivo como o de Hidago uedan emarentare extraado de u medio momento con eta concencia de clae, or ocura ue ea e odrá inularlo al itema
oético intituido L case sol del poeta
A traé de omrtamiento de u eronaje re
gitra uich a emergencia de una conciencia de clae entre aianaje E en é un dato de oerva ción realita ue in emargo no anaia hata u ú tima conecuenia E decir, eta comroación no o ea a adoa a emanda reoucionaria ue
mb numene preen e le l n e e l perbe en el ex pé en k er prs de é He ánde uh d un u pernls e nlu dunde nr e u lere u � deí de mprms dne e revel su prp1 vón de le Su nl uvenl n l hm bres de mp l u enermene ró d u
dr medne sus pem n l ndue rmer u
nterón persnl pr nmen eduón e ne ree n u prp le buues ue en l ms ép y multánemene n l ue urrí enre l psn e esá desubrend m l drend un nen más lúd de u med y tre n ue l nrr l llev rerrl en l ue drí ser tr jempl de l trdnl eduón d prípe en un etp mdernd H el nl del pem el pble Mur B lene expne m nlusón un lsí rsn y nree l beden ls nesrubles mndts de Ds sí m el renment de l bndd de ls "mns sn ue u dsurs entusst lre vener el eseptsm burln de Julán méne Pe r l semll ue él prp rut en l d del em Un ve desperdd ls ms pree un ur t persnje el mtrer un Sts ue h íd d esndd trs ls mtrrles e be l repre enón del ur e uen h de nr el dál de ls tres uhs ue él desn m u "uen nnl y rre u r el dsurs slemne ls "berns ees dtres menstrs y hupdres ue se rn y reuelve l br Tmbn l ruón lerr bstnte hrrnte ue n e n sr un repenn yene esndd respnde mtv deló us&h debe reer un dsur ue brb nerrete y explue su em un ue ls pnnes dsperss vertd n él y ree l demnd l nmbe de ds s uhs Es e l unón d un Snt y sus déms Es
uo eo o ad b u e u o am a m a o ue ao pa a en bu e pd me p e u do da ta m al ae10 paano de e eneguda obeva ue depaaía ue vvea
1
sin metes a reboUoso n a defende caudaje
on o ua ubaa ue e ambé del eé de
au-
odade y eaneo a atameo humano a u futuo oaboado apabe
Eo veo aan e el eo de 187 Son u norpoaón de 877 ue ooboa a endna de a veón dentva a patenalmo peua de menaje de lauua a u eduloameno de a mage de lo paano Aguno ejeplo de a mo aone ntoduda po auto eean que aue a eea de hmbe de ampo evouonao u e o edujea uando edató u poema no año de pué e preenta omo pejuda E una one ón muho m apabe la ue uee popooa a u letoe uene ya n en en a mma uaón de hae un qunqueno aendo de una guea laga y doooa o e l ntepea lo motvo de eta tanomaón ae el auto omo he a Hennde en u dao "El Rí de Plaa o eomene dede Montevdeo en a Paa on e ua aboa uh aa de a una magen eve mente dealada de gauho paa deendeo mejo ente a la peeuone a ue lo ondena a auto dade aduendo u pegodad y eea, o aa o preende ue elo detnatao del eo e mol den deno de ea magen y e aomode n a a ooía pateala de menaje a modaón e muy ooa en una de a ja anoa déma de Luano ano ue en 8 deía Del aw sy el querido, del one soy el adoo,
4
pjo o ro y uybo ho nio : como u b h vivio a caote ensimao carne nunca m e h fltao de hiea ajena co cuero ¡H no m o qu os punto hbÚ chao!
En 1877 os útmos vesos de a déma se am-
ban po os sguentes M nun o zo
fo nio oo qu n mi uo ño.
a vsón eaista es a de 182 y aude a os pe uicios ue as gueas cives ocasionaan a a oe dad n eseia a Revoucn de a Lanas seún e camo de mngo Odoñana a nome de a socia ci ua ecén ceada E desaao con ue Luciano antos ocamaa caneado de hacendas aje nas esutaa un desafío a a autoidad en ena éo ca de Latoe ue hubiea sevdo aa coooa as más dásticas medidas de a pacficain de os cam pos E veismo de 2 no se sota cico años des ués tan ofunda es a tansomain de a ea dad aoa Po ambas oeacons esuta acentuado e tas fondo socia de oema po os testmonos de os paisanos ue escito a a vea de os sucesos y aa ue eos os eyean econocéndQse deía esta eaíscament a nto y dsatado a de su inteacn n una case soca a h de ue haba José Heánde y os testimonos de a visin casista de auto ue se evea en e oesvo eajamiento de as aistas de poema y en e ate naismo de su mensae comasivo En a medda en 142
que e é un rnfrmción que e h perd en
ciedd ripene, dnde cnceine de e rn <nicire cnruccin d rdn n cni m exigenci d criiccón cerc de inim de pryec, em en preeni de un r repreniv Y e rg cnie e iución priigid denr de erie d ieri de guchec
TA
ama Tuo apern Dong en u bro ioia o moáa d Amia Laia Madrd ana Edtora 6 a perod que va aprxmadamente de medad de ata 880 uo proeo eonóm eva a etatur un nuevo pato na on o mpero eurpeo entrae epeamente Ingatera y rana 2 En a arta a ntno Brrero y am que ró de próogo a a edón 3entva de 88 reuerda nton u e per en que on o pernae de br En p utuoa para a epúba he mpartdo u aegra y u amargura; o e aompaado en e meor enr dond pdan exhbre e ampamento e euhad on paer u none pa; e goa do en u grata maetane de ontent e urdo n e tte de u pee" 3 onepón rgdamente ndvduata de detno de Martn Ferro otraro enu de o afrmado por ernánde a or mua namente Borg en u atuo E Martn Fero Dissi Buen re Geer edtor 2 que e ema de u tee dearoo de tema Aso de la Liaa ah�a Mntevdeo Númer 5 l Ma Fio Bueno e Coumba 15 y o próogo y nota a antoga gauea artendo de na tera de arte baada en a omovón 4 vanguardta que fue a euea dnde raguó u prpo ate rge u Borge negó a ondón pot de Ma Fio dearan do una te obre a ndón nveea tanto de a pa que abandonara a u epedad pota) mo de pema de er nádez equparado ta om teorzara Lugone a ea orrente pa mma te fue repetda pavamente por Eeto ábat. ara una nepón poéta que abandone e dtngo entre pa uta · ' y poea popuar que etabeera e romantm auque para revaoar a egunda y entre poea y a fa htóra paruare que ha aumdo e Ma Fio aume ttamente a ndón pot nu en u mane de a rtuaone narra va grega que Heández e e mayr peta de go en u pa omporta una erarquaón repeto a readore omo Ehe verra Máo o uaquer otr anterr a ugne.
ha 5 "La funón de hacr produr a cmpesno y la tierra nte trnfomado en un égimen eonómico que se apoy en la ont xpanón d las xpotacons, n una suerte d rvio púbico y no sorprndnt qu par cumplrlo el tratnint tnga l
yo ncondona de a furza púba" T. Halprín Donghi, i p 29
ob.
6 Rfna a poduccón d l príodo s nuntrn n Domngo A. Caiava, Hitoria d la litratura gauhea en el Uruguay, Montvdo, Claudi Gacía 1945 Sobre los udónmos r " Pquño diconaro de sud6nmos d ptas gauhscos" n: Enida Sanone de Mtínez, L imagn en la posía gauchsca, Montevdeo, Facutad d Humandads y Cencas 1962 7
De conformidad con las carta ntercambiada ente Joé Her-
nándz y Antono Luich, qu éte ntrodujo como prólogo a su pma, habría sdo e prmo qun lo tmuló a scrbiro dpués de hab ito gunas produons nédtas qu yo había eto n Etio Epca qu usan nustros hombs d campo
V Valant Repúblia Oria d Uruuay la xpo ión d Viea Montvdo Imprent apor d La Trbun 12. En l captuo sobe l podsmo (pp229) ccula n 1 númo d empar d todos os daro y piódo qu pubin n Rpblca" o qu l daría una mda d 72 jmpa po pódco aunqu onando qu se trta d una tmón y qu gnoa as as cfas de trad d os dro montdano. Agga: Tnmos pu n todo un dao o pródco pa da 19. habitant y un jmpa por 26 habtant" 9 Lauo Aytaán La primiia poa auhea e e ruuay Montvido mp E Sgo ustrado 1950 10 Sobe ta gnracón onta" qu mrg c 172 y ob la fomaón doógc y la lctus d u ntgant l libo d Auo Adao Raioalimo y libralimo el Uruuay Montdo Unvidad d a Rpúbca 1962. 11 Sob os dtngo ntr l pía tadciona y a gua y ent o géno guhco natvta y fokóco pud r un peiso resumen en el póogo de Hoacio Jorge Beco, a Cancionero tradicional argntino, Buenos Aire, Hchette 1960 aunque alí no onda omo tampoco lo hacn Carro o Jovla a a ión popua pontána gnemnt anónma qu s g por e modo ulto 12 La rnca a a pía cutvada n as fa d jécto rvouionao d Tmoto Apaco pudn n Abdón Arótguy L rolui oria d 80, Bunos Ars dtor Féx ajouana 19 do vo. tomo I pp 22-25. A Aróztguy ob i t I p. 24. 14 o re auho orial Montdo Bibotca Artigas 19 pp 201 15 E nvádo ontal qu fua ída n Tato Sos n abr d 14 y E pdaro íd n Cub Unvtao n tmb d 1 amba rogda como apéndc n a dión d 17 d o re aho orieale daparndo n a poto d 1 qu pud conda a dntiva 6 S tata d rasgo qu má lamó la atnión d Joé n dz obe ompotaminto lingístco d gauho y ua unto
a su tendencl ·
obr, buscdo sg· stlo• utilizó a fon e u u egua o
meO on'gial de. Jrz peoaje a tavés del os
En
genr:Jes. � sólo medint descrpiones, aciones o oma pnm era edc1ó d El s, que poga c a D. José Zolo Migue
a he desado to sto, gcho M !n Fieo dice Herández: " meáforas, qu el empeñándome en it ese estilo bdte en eo onst d gcho sa s oner y sn vlor y su empl compraciones t exañs omo futes"· ra po fc, 17 Félx Weinberg: Juan Gualberto Godoy: liteau oes po poesía esc. Buenos Aies, Solar-Hchtt 1970 . 18 Mne Mjica Láinez e busa u orig alsta y nuent
qe e dáogo de gchos responde a n rsposiión de situa· iones omnes vividas en os nchos: "os pisaos gstb d os enoms reatos minciosos Aisdos en us rahos qe sepb, en nu egs y eas cí on entusismo compañer de pso paa sber d sus bios qé sucedía en e mdo (Vid de Aieto e Go, Buenos Aires Emecé Edtores, 1943, p. 9). Pra un aásis liteaio, esa forma peene a l ción d l n-
ión ptia qe s de s mfesiones esponáeas onids de a creación aístic y qe demás épa dspona y de nurdo bgje de Jos oms o ya rsmtción escra dmática es ent y cutosa 19 og B Rv pimiiv itet es enos Airs edito orge Avez 1968 pp 42-49 20 prmera edición d ob (Benos Aires Impren d ' Tibna, 1872 se tib "Los es guhos oenes coio ene os pinos uiá Giménez, Muricio Biente y osé Centón sobe Reoción Oen en ccstias de desme y p de ercito po Antonio D ssich dedido seño D osé Her nández edición cod de 1877 que se pesen como seda se titó "Los tres achos orienes qio ente os pisnos iá Giménz, Mio Baente y oé Cenuón atndo de a evoción orent encbed por e orone D. Timoteo Apio desde qe se podo hst Pz d Ab d 1872 a pieza compement qe escribió y pubicó en 1873 debido éxito de pime tmbién eva n rgo títo hstóo donde se dice q n "os scesos más mpotntes de qe ép has e nom bmento del
Dr.
José E. Elur paa pimer mgstdo de
Repúbi 21 En edición de 1872 se nye to md por Mrínez qe no se pubicará en as ediiones posterioes n e dad en Buenos Ares de nio de 1872 M!nez dice s mgo " obr, esct y meditd en coo peodo, esponde con jsci a ts mbiciones y éste es en oncepto s méito myor 2 Mrínez, r itd dice 'En o qe no estmos onomes es pecismente en e móvi qe te h inspido poqe tiene oo potico on e cl no simptio txto íntego de Pcto de Ab en Aóztegy, ob it 2 Cos Mí Rmíez e cii os dos de Repú c en de Uy. Poesión de e qe ded a entd de su pri Montevideo mpent vpor de Sigo 1871 25
Po s expresions gauo enurión dede Mo F
�
sguo dl autor, lo u resulta i cas líti po as ide as alte ao Esp los pensentos xp os po por g J uz a c r "P co · D F d ideas "fS ·staS" es er sch Lus n jove e qu , ajs su peson _ tdOS smgular gne o pa los de ón res sup la de o da der eos orá emp on sus d o qu paricipba no poc topí y t poess Montevdeo, Prólogo Los tes guhos oiente . s Cludio Garca 937 , p. . oeca Ar¡ . o, Bibli eVde Mont . tales orien u Ls tres gauchos _
�
Pd
1964, pp. XI-XV
·
·
�
:
.
·
·
. herandinos s l amnt noto más s pasaj los d 27 Uo d su orrspondint a l evación qu ha Mauio Balen épa d oro (ed cit., p. 16) qu en l versión orga, m smple armóna, decia:
.
Yo u hciendit tení y un ncho de mtei; ! suete d p en p tuits s puet m ía sin mem tj psndo ege os dí. ¡udo yo m psí que sí mi sute c uito tuito s pdi o tuve ue ndn squ o que pud y o demás dij dis. L gu se o cmi y to d o que u s o qu cot cudo pgo cg yo En el póogo a Ccioeo d tiempo d Ros Buenos
A·
es Edoa Emcé 5 2� dción dic José us : "No dividó a sidd agenta horizonamente como n una v· dd evoución soci so eient como en cuaquir ba dea potica. Ls de poncho p os cuchos- estuvn d os dos ados Un msmo cm si, men y mo eó par los d abajo en uo y oto bando Ho Assubi Puin Luceo Buno Aes Ediciones Esada 5, p 3 "Tengo egmo orgulo por l éxito obtedo; no por a m poacia qu pued bui d tabajo teetua sino po la ua qu defindo, dspendido d patidaismo aado hacino amnt justica a esos dsgacados pas víctms de aba dono en qu viven despoados d todas as gaantas a qu tinn decho como ciudadanos de un pubo b Ca Antono a reio y Rmos os tes guchos oites d c p 3 31 Esá po haces ua evaozacón d mada idooga d pincipismo estudindoa como asución d una concienia cse n a jovn bugusa dl pas Contamos con vaios ecen tes studos acea d as ideas uan Anonio Oddone pic· pismo d setet Moneide Unisidad de a Rpúbic, 16) y aceca d as bases económcas (José Pedo Baá y Bnjamn Nahum stoi u de Uuguy modeo Montevde dcons de a Banda Oinal 9 dos vos) dento d la nea d crti al pncpsmo que abió Juan E. Pia Devoto s s ptidos poti Ugy Montedeo 2
32 En el dicurso evavo del "moto Balent, epér' en est confesin sobr l há l gua: " ¡Es día, s cacé pendas d paa nuevas! o " Qué d d mt �os 1 S ea ansiar lo fino!" 33 Ver ón Escmieno s n paa 86987 ! omo en a sción IV, t " s ogi de Asiaión Rur d Uuguy del bro de José Pedo Brán y Bnjamín Nhum Histoia ual del Uuua mde Montevideo, Bnda Orienta, 1967 y en el Apédice documenal (Monevideo Bna Oiena 967) pp. 8494
LA CREACI O DE U TEATR O ACOA
Cando Jo amaa no ay ao pú lco oamn no ía a la oa damca paa la cal mp p p na nan a d alacón céna no al aco mmo d a o a ínca condcón d omo la ma na cmona no ca no n cado r o má n coaícp Eán dd lo la o doa aon conómca o o nép dn on d oco l oén dao no poal po la ay m ponda Sólo pna aa "oo La accón d na on n al a n oc mlao d la rcnca conca oíml d lo amn alna cddo y aco no ona al no ala) a no do n a concnca d n lo n y oyn Mcd a al comoamno anoman n l dno cado l dan da y an y dad a a lón d ao Cando al oc ay ao Enonc como n l do lamnco mla l mo ya naa a xañma comndad man q a no óo nlca no almn con la acacón d lo má nmco ano píco y la m oca anca dl co a n conjn o aado y aa oéno d mano o
res ut� • to li pú de n ii d er m se trt de l · ' f un d e 1on s1 o om l diretor músios, sin o de
ntos ompo gur myor de ul eos sn eleme
nentes y dependiens, en l ul s xpresn
Y
done
se reonen omo prtipes de un querer ser . L istri de ests omuniddes onstitue l i l tor del tetro, pero tmén, sureptiimente, histori de los ideles ·prolems de un soed um or eso el tetro es r resntist irrepe tible en el tiepo, diferni de ls ors drmáti-
s y un ésts pueden ltr en ul rte ose qu ido rillntes ¡erodos tetrl qu no n estdo ompñdos de un produi drmáti superir E tetro se onstituye en un sis te de signos donde se rupn y tienden os omres d un gru, de un s, ees de tod un soiedd ese etendiiento se ejeut tés e pie is, en un experieni de o onreto y o inedito, más á o ás á de rt, pero oiente siepre en e mpo de utur en si niido ntropogio de trino. Los ores riptenses de 80 iiero st experieni trés de dr rioo representdo en l iro y ougron en e Jn Mrira de Gutierre odestá ntes de ro en rg serie de eodr s sngrientos que oupron l déd in de sigo y ieron so posteriorente os drs sturists y rists de rnd, Sánez, orondo L e de 1886 en que u repuest n e pueito de iioy l pntomi red dos ños ntes sor noe de Edurdo utirrez Jn rr, pro or d, en un rudientri ersin de py o de opñ epin 88 sido onsiderd oo punto de ptid de tetro nion y por o miso durete td por os rtios utos ás utorizdos Mino os Rirdo Rojs, posterir ás utmente erenguer risoo) quienes du jeron existeni nterior de un tetro uyos utores y ors istoriron proijment 152
S'
�
antes de
18 86
amátca hub una producció dr
el o com br 'O Y al ® n n ta e -l eaiaent hb teato. Po o o pe í na e qu uc ga ma da teat que a azne apuntada : el eentm del del XIX elama el púb li paa exit L eHte culta e devveon paa oana compañía teatale im lae a esa euopea que acían u eve y tiunfale �ia p el Plata coando uculento mas e la etelina. S empe facaaon Cneían un teato a agen y emeaza del euopeo que lo vtaa, ecían oba que en tdo e paecían a la que taían lo extanjeo cnan actoe que pulcaente mitaa a l epañle e itaano Sólo que n gaan un públco ue otuviea ete empñ E e púli tenialmnte extía cm e deubió en a década del 90 eo no concuía a la epeentaine que la eite culta ecían pque nada le decían de u popa vida; ela p u pate que e cntituían en pbico ufiente aa alimenta la ia de la compañía extanea n dpnía de uiciente núme aa tene en fma emanente un eat ue la epeentaa El teato exigía la peencia eal de un nutido n unt de me ablaba de ade nme y eo n odían enn ta en l alone cult de Mntevde o Bueno Aie e uiea quedado la oluón ue cultivaon l euptida gieg de ig : etaee un at ofiial e impone la nuenca oada de a ola n pe ampo tuvieon ayuda de l ien paa ta pyet ni Meena pepiae inee ado en la itacón epiitual de l ciudadan ediante la leción teatal En 89 Matín acía Meou, depué d e conta l pyet de la Aademia Aentna", de la que ue pate paa intaua un teato nacional, ceando un intumento que diea ida oe la eca a la poducción damtica de lo membo de ea ofadía culta epeentativa de la elite inteectual del 80 ae a ¿ Neceit de que od et ell ueño
conveon en se la fáb la e a he lec la e los como as o n h mo ? ¡ h ! emasao lo sabemos. Ha 10nal ha éc aa y el poblema nsolble el teato nac aso eselto o n ayaso con nstt eme mento e ato e ha tansomao la nslsa pan tomma e s cco en na see e caos amátcos qe etatan la va e n bano legenao. Como n spremo sarcasmo a la ntelgena al are Juan M oreira ha lrado lo que no pud conseguir Coronao con "La rosa blanca o Luz de lu Lu de ncendio.2
l nco poblema nsolble e mposltaba la estenca e n teato nacal ea la alta e n p blco eal pesente scentemente nmeoso como paa nanca el nconamento e comaas esta bles ane ea en cncones mntaas e o al bsca ese pblco haba e acepta s ctamen la eena espontánea e omlaa en el nvel atstco o nteectal e la esentaa so hzo Jan oestá actano con la concena poeso nal e n comeante el ate poe eso eon as coheentemente se enomnan los talanos e nventaon la commea ellate oto teato cas caente e atoes a e ente ellos la palaba ate al po meste atesanao poesn oco. Un poesonal ebe conta con el oto aoabe el ls te senao como ecan las comeas enaentsta as los senaoes stan alpagatas pesto e ellos son enes sostenán los espectáclos an la es tenca cnceta e los ntépetes e escbe enton ces e el elemento omnante e la comna tal e enamos como especca el enmeno teatal es el pblco. No son los actoes atoes enes ensean al pblco so e es éste en mee stlmente a aellos los pone a s se les e lama la lsn e necesta cosa e en los tempos moenos se acecent el nconamento el me ca eonmco beal ane o neas mlas en el mecao captalsta onemoeo.
gado de u e o b u de o vd e e ue á e od
ago de eega ue uede deeae aamee a o ba u memoa. E omebe ue ehazaa ua de Eugeo Daz Romeo oa ue eada a a aao G Boh eexado "que o quea hoa o u úb o Lo guó y haagó oda u vda haa e momeo ue haédoe eeoado ue apa de egu evouoado o é y o udo eode a a ueva demada de ua ueva oedad. aa eoe u o eaba emado y óo oda ememoa atguo
ao e e eáuo adoaa e e 886 e a eoe 27 año dede haa oe año auaba e o o o demoó u aadad aa bua a bo emua ue tegaba o equeño ue bo ovao o aabae aao oeé doe o que vea demadado eota E evdee que o hzo a ate omo e ua eza a oua ue odo u aeo oó e uge ago y o aeamee a euea aa de medao adaae a ea o ojo eme ueto e e aqu aoa que aa e ato amboo que ea maba e oo de a aqua o que eme e ue e oado u eoaó oae o e egoo eaa o ue e u meo emo aba aboozado a u amo e aa dode ua a aba a veó omozada de uáo aba gaado eo e obema oube de eao aoa aaba eaamee o u eo eoómo a amee detemad u eouó ueaba e muho ee aeo auque o é uea odoado Como e abdo a hoa de Jn Moe ea a ee do aa, vaa ee oada fo-
ma ma a omo o hea e o odeá e u memoa La mea oeode a año 1884 ua do aa e beeo de o emao Cao quee auaba o Fak Bo e e oem Agenno de Bueo Ae) e ovea Eduado Guéez a
ede a aza e guó de ua atomma obe u amo oe odoado u autozaó a ha 155
ue suazgo de un otagonista "ue fuea ciollo, iea mnta bien a aballo que accioaa, cat a,
bailaa y tocaa la uitaa, y sobe todo ue sue maeja bien u facón caactesticas po las cuales
es cotratado Pdestá quie trabajaba entoces con
su equeña copaña semifamilia e el Teatro Circ Humberto Primo. Las tece fniones que en 1884 s e ofrecen -dntro del habitual espectácuo gimstico
cóco no tedá otinuin asta dos años más tade en un pueblecito de la oincia de Bueos es cuando la coaña PodestáScotti eone la an toima y leo espodindo a ua sueecia del oteleo, decde ablala4 Las patoas ean ecso abtal de cco deconónco tlzadas a eces en esones de an aaato o las coañas extanjeas aa cea ss espectclos y efedas a teas ta dspaes co o estos qe eea Podestá : patoas de eot, Los bantes de la alabia, Los bandidos de Sea Moena, s ds saentos", Gaibaldi en spoote" Bosc las dee as epesetaó de epsodos sples e nteesants aleddo de u asto eledo ete los de uso del ueblo bajo, o medo de la mca y my pocas alabas abla das y cantadas, exonando el todo c música inst menta y danas intcaladas ; y en cuya pesentación los stos y las oses ena la pate pal" Ea el teato de los obes y auel que odan ofece qenes o conoca o apenas caueaban la lenua d sus espctadoes El nacimiento del drama a través de la patomia
o debe desdase n debe entedese meo acc dete E tal poceso se nea n p elemeo xtoso en la c reació de futuro teatro. De n modo
oscuo o ittio, s s e iee, se tma el camno coeo paa llea al teato autntco Este ncoa e lo conceto cmo un lenuaje ¡lual dento del cual la palaba es solaete uno de los inedietes, a
qu os T u e n or es so ct s o. isv m\nado c d O s e o n e n m . vm o vec es e1 c 1 s ción n fi) en u La s co . as a lad n ul s ar ra u d s d a\ ante dur ado v Y r ecubertos os os ha Q r sob os e mam \\a hoy xc\usva o d e\ s do 10 , � -e gos n Mare\ "r oust ve )o e\ a Y 1 a r rp o c o egual e , (\e no rab Sa a o nd vie e qu nos me b a, . baia reaci6n ente e\ decu maJstuoso de \a act!lZ y el mvimient del br azo que la acompañaba. Es hoy ejcco ormal de los \nservatorios e adestramen
.
través de la pantomima, aí como a representación de escenas dramáticas sn palabras -
to corpora
a
detrás de una mampr a de vidrio- para desarrollar y oner a punto la expresión signiicante de los movimientos L capacidad de dir a través de uerpo sin pe
lar al lenguae articuad puede constituir un sisema expresivo uivers, como se registra en los mismos modernos Marceau, IOr ejempl ero en su re flexiva elaboración tamién s puede buscar halar un sistema expresivo regional propio de una determinada comunidad la cual esntáneamente así e manifiesta en su vida de relación . Un sistema simi lar o aralelo a las ormas diaectaes del idioma a los modos de entonaión del habla. De mismo modo que el Río de la Plata ha generado una form a partic ar del españo sa pecaidad ingü'ísa que sin aptarla bien, definía Améric Castr y una entonación proia del hablante bien puede sspecharse que ha sido capaz de una expresión corporal correlativa Econtrarla 1para la escena fue la area de los gimnasas criolos de os circos del 80, quenes o i ciern a ravs de una imiacón consiente de la ges ticuación de sus compatriotas apicándoa a los episodios del drama gaucho Ya uando el estreno de la aomima Jun Moreira en 1884 reisra Podest a inclinació a veismo es cénico : "Una de las notas alegres simpticas de esa fucón ue a que dieron varios morenos contra 157
tdo exemente oc l gut cn e Gto oendendo tod ·o l fom como hcn lo flete e l t, canchar etumándoe extemo de d e gntd ecocmente ht
ue lguno de lo tt lo en Et ot ecen elt deon colo nmón l o".6 En efecto un de t de tnfo de
eectclo dc en l motnte te ue ncluo deué de etlecd e dm hldo con tnu teendo l getculcón mud oev cón ue Vleo fomul l ve e eectcu en el 88 econoce et uez getculnte c vvcdd ontnedd mén de not ogn evdente tenn ue lm l tencón de un cto extnjeo o tumdo oto tem exevo m codcdo tmén m efndo Vuet mne de e e ent e mu dfeente l de l oto teto en el nueto o ejemo ólo l me fgu lgn vece l egund on l ue hln cco nn e mueven en e de utede todo e mundo hc e lgo n etoe lo uno lo oto En l e veo gente en n me jndo lo ne en ot ltcndo en e mtdo uno e een m ll uo guteo mutndo con u ntmento e uleo tenendo todo cd uno en u el ht lo eo e tjn on tt oe en lo e tenen e hce Po te el tc l de "Sdmc e en el 0 comen el éxto de Juan Morra ente l hgh lfe oteñ u en eecl et ccdd de eodcón de co tme o o tto de un exevdd nconl dcendo Poe tl e el elmo de l een ue ll mo e encende el fego e coloc un do con codeo o ll o delnte de lo eectde humendo l cne ue e en lo eo e vn lo ncho l le co l ue on o ue el gu lo to nd enle emno d mncón concun ce
l clima nacional, vivamnt omunicant para l pú lico pr tamién fu posil prciirlo n la gsti-
culación u acomañaa a las alaras u a so nsaaa ants u las alaras mismas a través l jrcici antomímico Pu u l otlro fran cés no ntnira, ro no parc u l ocurrira lo ismo a los compatriotas los actors Y cuano Postá ci nr alaras n oca llos si ma u sría "n vra fácil, pusto u mintras s acciona los artistas ialogan la mímica por lo ajo ara acr más xacta la xprsión mua, ínic claro st rocso acomoaió l gsto a la palara rocurano u fura por sí solo xlícito vivaz a sguna carta triunfo fu l lnguaj, a arti l momnto 1886) n u Morira aló El txto l uan Moea u n 935 io a conor l Inttuo de Liteatua Agentna s anas un suma primario lo u llgó a sr, lugo años incsants moificacions agrgaos D aí la inutilia l sfurzo rngur arisomo ara xtrar análisis ulcr s txto alguna piza conic ci n la polémica sor los orígns l tatro na cional No s trata una ora ramática, ni parc atinao ar srao u lo fura Es una aa tación las arts alaas la nola Gutié rrz, a una sri scnas xtraías la anto mima, cua xtnsión fu riamt isminuia Postá s limitó a coiar algunos ialogaos l ovlista a zurcir uramnt otros. Ractó así un lirto lmntal, casi una gua ara los actors, no más Exactamnt, scriió un cañamazo, sor l cual los actores improvsaron. La sma d sas imrovisacions fu ano curpo a la ora asta u la rrsntaión poco tuo u vr con l suma ori ginal 886 sí, muco más, con las oras post riors u uron scriino os rimros rama turgos criollos Aróztgu, Rguls, Moratorio, tc asános n l spctáculo l irco Postá Pro a n l cañamazo riginal a un lmnto 15 9
tiéez se Gu de la ve no la de ne ve e qu destaale, ena : e uso de un aeentó seguamente soe a es . as oo éx e e o e e qu te, ien viV e xi fe aa a t ma s de a sitaxis opua, no en e ve de e qugfía de a paa haa sino en e de a e ión evemente deazda. León Benaós ha destado que "a mayo tensión damátia de Guiéez es en sus iálgos que ienen el exato olo de la vda. Seos, aónios de soiedad ii, o estudiaamente omedios, advieten o amenaan o sona o, on nzas e indietas, quieen aenta a sange de avesaio aa amo a dueo ioo de iua a u sin emoimient. 'oa ya no te teno as o e Moei ispuesto a tse fono onta pupeo Sat uano éste se defiene on esespeaión y aun ha heho senti en e peo aisno fo e a9 Es evente poe de mzo ue esie oestá n '886, su simpiida enunativa onisión y prved e daoao ue suetmente ha e estaee a noma esueta e ma eista e 00 inuyno a oas e Sánhez eo si se otea ese aamzo on a pme oa máta de asunto gauho, e est peoo e Soné de Fniso Fenánz, estita mente ontempoánea e Mn Fi y anmd de msmo fevo de denuna, se ompoaá a eno me vetaa e n Mo. Fases e hinhzón apatosa" vio oatoo" h iho un tio o a uza e eso matoio epedado de fó mus tsonntes on uso e a seun peson e pua a ue apea Fnso Fenánez Opuestamnte n Moi evea en e peo e os sos un esto neut pe a entoaón de ato oo y euentemente a fuenia e a enua poua Inuso en a osiión ente e tú y e vos amén popia e Sánhez Es un teto que poda
Y
e mnejo ibemente o e ato, quie no hu-
iea odio a veaiad a isuso de So,
60
a e ab u e a í e ma no u e qu o ue al habla oloqual a S ya en e añamaz ogna o ía eena e eo voe nüco e onb eon a eabee a oma on e úbo oeaba a aena e co a a e 1886 ue
oecae -ano a memoa e Poeá o
o emono e poa on ncne un oeo e onne improviación a pair e frae oaonale ue el audoro feejaba y ue lueo aaban a na a ba omo o acoe eaan a cao e u epeaoe o a" on o u e ían compoeno la oba ía a ía A en aon eonaje nuevo aleco veo ee na e bale uacone mmca e mo que a ba funonó a a manea e o can epleao o lo comeane el ae en e Renacmeno a ano vao ao en acaa u onelacón en una foma eeoaa Palaba eo emo e eala nac nal eulaon o numeno báco aa la ea ón e la omuna eaa a la v ueon oba e ea omuna que o ba moneno Am e epeaon e eolveon en e auno e uan M a enene má vbe e a nueva ínea oen e aene ua Po ne fue a capa llevano el ama auo ubo ocone enconaa n o e obone efena aaonaa oavía en el lo Sánce olona la quoa ona e meoama auceo en u onfeenca obe e eao nacnal S embao eamna nea ene la evoluón e epeáulo ene e 1 en aelane e ebá un uoo oceo e amua ón que no á baane obe o ale oua e ambén buuee a oa El folleín ue Euao Guée ublcó en a Paa Aenna" e ovembe e 179 a eneo e 0 eeaba e eonae a uaone amá a a cía ocal e una oba e mao nvea
o reasmo e re s do ja ba Re dra : mao", aho a de ó a ai ide a de o bee r oao o rde e o a ba ra asp ao a gr des o o zad Jor me es o rez ér a readad hsóra. L obra de G Martín Fiero.
a, b El ·peor qe s Juan Cullo, o Santos Vg erse tig dl Ququén, de modo qe s éo debe o a ea de presgo popar de persoae rea qe
e srvó de modeo N rsa a s a versó de Gérrez, aorde o a admraó popar, respode a a Vda hsóra de J a Gregro Bao ado e 1819 y mero e 1874 ·or ss agos proeres
os assas ae esa dsordaa e a e aor dgaó prodo e a époa soo eempo srva a pga e deda a aso Marao G. Bosh raado rerao para a Hsora versa d a ama Qé eesdad ea e eemeo o pro e maevae aoargeo de esa obra d cro de vegaas de sas poaes e era cao e Moia se reera e o exsero o e mee de dardo Gére e o reeree a ese gaho pes a e remoaee hé oe so adoero sag<aro harag e e ohavaba e os das de eeoes e oos para mesar a os assas assado a a gee e de ba voar aseso v}gr e e a ppera de Navarro apaeó por paer moado ea de é a e merahe aao o a saa a e amgo so amado ervao va e m veo vva asa ha poo e e eo de as eras eera e deó e seo pado o a pa de ó o e avaa raspasdo a pore desgraado gaho mao peeador de oas de gaegos como era as de eoes e a maare os ge darmes de aaó prova e ero e s bsa a ampo de ss haaas o ero so rar a os pardos de as Heras Navarro e eoad de eemeo de ama En s mos es sabdo mpora meos a verdad hsóra e a ovó dea o e peo os
162
e Ma r n F erro u e ed Pu e rt pa com os Y ye tru cons _ ) Y dX s ge or (B ro e . haya sido meramente un cu ch t) d c io (B os Juan Mrera un adoero sanguinar Rodrguez Moas ? d og rec ha e u os nt me ee os ue n au · o XIX son ro ussg e en o ch gau de ón uac sit a re so poramentamente convincentes para ecar esos com ue tos y reerros a a sstemtica persecución de ueron oeto por ra de pan civiiador de o goernos entraes de Buenos Ares Aunue sea trgco reconocero a poémca ya no tiene sentdo. Ya
en 1886
no a tena ·porue e gauchaje haa perdido
a partda aa sido vencido y entamente a a s deinitiva luidacón En e campo de as concepcio es terarias asta cotejar e reaismo pertnaz y con creto de José Hernndez, a denunca socia úcida de Francsco Fendez, co e esuema romntco de Jn More donde a njusca motiadora se d sueve en e atasmo ue parece nacer entonces d e na ondconante metasica yo aré nacd con agún sno ata porue a suerte se me do güeta y de repente me v perseguido o yo soy un omre madto ue a nacido pa ·penar y donde e sueteado de personaje se ñe a estereotpo, o ue ha de exp car a arga descendenca de gauchos maos ue du rante un deceo puean a escena ropatense mportante no es e Juan Morera stóro, sino aue ue, desde e escenaro, nterpretaa e sentir de púco Personaje y ora proponían varias cosas mezcadas una magen dea de omre vaeroso e ne ms entrañas ue un toro amgo Moreira e dice su especuar Juin) con agaas como para nrenar a a justa y tenera por s soo a raya o ue s pr una parte exresaa a admracón de púco or e coraje persona y a resstenca a a autordad a a vez o dsovía en e ndvduasmo ue meaa su efcaca ( "No amigo, es ta partda a teno que hacer
yo soo y ue se correspond con a desintegracón de a soedad tradcona por ora de erasmo pronía adems un cco heroco destinado atamen
acado po . te en m be do o a ac f e en e a concu cón exce1 za a de a a cu o con , ón aic tr muet a concuía econ ( eea con artda de N vao)
emea. cendo a verdad eata de acao de Domgo F Caadeva ntereta a a devón d
úbi caitaino r e eectcu ccen : "L obadore de o uburbo oteño, heaato de -aucho y de ;aiano en a lanura, cutore de la gupeza, de los j uegos de destreza y de azar de canto, de bae y de o enteveo or e amor een td conta a cae ca y cuta de cento de a cu dad, veron en n oea un arqueio rea, un m deo de a fama de ano Vea, e tunador de ayada y amore En Moeia viero un vnado de o crioo aenazado o o co qu e vaan de a ioenca, de enedo, de eio, de a chcana de tra añaaza de a ciudad ara deazao de ueo en e qu �a ido fei$_12 b on ina que o obadoe de o ububo no ean eranatro de aucho, ino o mimo aucho, deazado de amo, que coenzaba a afur a a ciudade, oead, reenido, edido onto ana o etataa con audeza, ero o ahora quen e eria revvi e cico enteo de u vida era e eccuo robreón de a caa PodetScot Sin embao oro hobre de ectoe oueo, tambin couaían en ete eeccu, abiendo a una inacia naciona batante aadoa! Para en tender e iner que or e Juan Moreira habra de evidniar a hh ife ciudadana, no bata n evocar e maio que inuariza a o ecore ariocrico. Coo en e modeo de xv eaño a aracción e eerció aqu or a ate de eectcuo que moraba e n oea. A tiemo que dearecan a do ecena dedicada a Maañón donde e otaot e eica araente obe u vda, e ntenificaba a arte de diverión e cuadro eundo de rime acto, ua de Sardett, adqua etenón y ma ncenca, eando con mnucioidad e ambente
los tipos, las costumbres ; tambin se ampliaba y enrqueía el cuadro quinto del segundo act, que se representaba en el picadero y mimaba una .ran fista campestre. La incorporación del ericón, que sugiere Elías
egules, sustiuyendo al gato original, e incluso el perfccionaiento nacional de ese pericón con el adi amento del pabellón patrio lanco y celeste, l ap rición de nuevos tipos, como el gauc pobre que originariamente compusiera Jorge Garay seguido d sus perros ambrientos, o la del amigo entos, bo rracón serio, valiente y flojo al mismo tiempo qu compusiera Atoni Podestá o el Gauo Contreras de uan Podestá, istorsionan el squema dramático or ginario en beneficio de las scenas pintoscas Estos elementos acrecentaron el valor follórico del esctáculo y por lo mismo cntribuyeron a neutralizar lo que aún conseraba de crtica social Incluso est arte pod sumarse al geral folklorismo, dado que, como obsera Casadevall, la figura literaria que glo riaba al auco alzado ontra la autoridad n ofrec ya peigro social porue ese tipo rural ab deaparecido cai del todo en nestro medio, resultando más tendibles sus abilidades criollas qe su rebelión a la postre inútil contra la autoridad, e incluso atractivas sus faenas de cucillero com n un episodio de la cr nica roja ubna En una carta a Jos J Podestá el 2 de noviembre de 8 Elas egules subraya esta endncia a los elementos pinorescos y folklóicos que él utiliara ara o gauhio, apuntando el agotaminto, en su opi nión de las esenas de violencia Me parece que par dar otra ieza abra cnveniencia en buscarla con es tas dos condiciones que sea en lo poible eminentemente cómica, y 2� que no recuerde en nada las peleas, ayadas etc, de los dramas que ya están dndo Hay que fijar en que lo que gusta de las obras actuales es lo ocoso escn caes en oei, arclao y Vizcaca en Fierro, etc) y despus esto el público no se prestara reibi nd que fuese
se io
a
Eectiamente e géne o dia acia e es
pectácuo costum ista y cómico, o ue impone una
cie ta neut aidad 'idoógica Juan Moeira entonces pudo se aceptado po os pat ones u aes ue ian en a ciudad, po sus famias y tamié po os x t anje os ue eos eciían o ue exptaan negocios en a cita La ista de nom es de as p ime as anacon es eeatas e tpo campeo, así como
os espectadoes egantes de dama cioo, egistan una uena paticiación de ingeses a uienes egocia y compace a eocació iaz de a ida campesina Peo quedaa un tece secto uizs e ms •im potante que deía consegui caida en e espectcu tanto paa sosteneo como aa ecii de é una egi timaón que necesitaa os inmigantes Eos o man a masa impotante de ama capitaes de Pa ta en a útima década de XX ; ecnómicamente es t empaentaos con os cioos aitantes e os suuios, en cuyos ais ien impimiéndoes ya a pecuia nota cooista ue toman as ciudades, e n specia po e apote itaiano Ean os naciones e o cuae se aa uao a iteatua aucesca de XIX os ue caecían de anestos y tadicions ame icanos, quienes aía egado a a iesta sin se initados y esutaan disutadoes de oicios y posi iidaes ociaes os inmiganes, soe todo e au ión itaiano, isponen e teatos en su engua a ópea, de diaios opios, peo su cación es a e itease a a nuea comuniad a ue an aiao os sectoes poes conien con e desampao e su uio cioo agunos pueden admia sus ídos y atan de sumase a su óita De aí nce a isóia inseción o tanos unieso escénico e Jn Morr, po a cu e migne asa i caent a exisencia os piiios nes e ea ie nuea co usa as deeho de naonaidad De os aios pe sonaes itaianos ue se incopoaon a Jn Morra ninguno aía e tene a tascendencia de Cocoic
:
e e hi"peroaje qe o aábao Frai o ao dee de
i apareer o iteritea do
etrear Moreira" 1 5 Podetá eta e Mdi sig d. faádua e e peroaje rgió de a iproviaió de itegrate de a opañía Ceetio Petra eteraete p.
táea o preVita por lo retate iebro tal oo debiero er ha otra iorporaioe a
cañamazo origial del drama. Na l prsonaje que e defia e eea o eta paara : "Ma ia Frahisque Cooliche, e sog regollo gasta la gües
de a taba e a aia de o arae aie aiate a parata La otradii etre e egae a do a orgoa airai aioa tabea e priio io qe aiaba a a ahieta e ediate ea oiidad e e iigrate e ita e e etro de ora aho ooie depa e iteré qe otiaba Ja Moreira o reiad e e piadero e eeario Boh regitra eta atrai doiate reordado qe a obra traba aba oeito (aao mai de Barraa) qe aa de do Fraio e apoitao de ta graioa aera e hi aoa a a obra De odo qe a gete orra a oiteaa a dear i oaidade a etera a a o áie de Vao a er a a rbia de odetá Vao a er a apoitao do Frahio o a Fraio e erdero qe de a otra aera e aaba 6 E io Boh para reaar a pererioe de protagoita Ja Moreira a iohereia de a bra e repreetaba o odetá apta a iero iiitd de eretaieto Ja Moreira Era eeario haber ooido a Moreira rea (por iert qe i a barba a pore o a tea io bie raa erdoa) aber de odio er a o eraero para opreder todo o daratado de peroaje iteraad de 'do Fra apotao e e iro aiedo paaada deate de ao hata diiedo o ada o
a hbi ra olam li n un , ia en es r su en Si abiert a ba, ch 1 . cnducta facdegolado" n A margen d a v tua rprh d nerosa d Mrira es bastant atad qu Bosch. Per n era la vrosimiitud histórica la ¡ reoua a os Podestá i tapo s nhe enias dramáticas, in e aplaus de su :ubco. Éste e arecentó desd ingres a a ra d os inigrtes. Es prensie qu hayan sid elos isos quines desd a patea orzaron a trada a draa gau ho de un de os suyos. Cdars n Juan Mira
�
. . 'otra l hubr
�
estar a su ad y s n mparajárse en el vaor a menos hacerl rer aplad a tidcu fu
od humillante s de haers itia antin u
uruguay. La burla a extranjero die Tul Carela tien raones más profundas qu a rueldad o desprei gratuitos denota a uha del nativ ontra una mayora que se aduea d su patrionio y amenaza on destruir a onieia naional duramente ograda. s o siempre. La urla miresente en el persoae olie tiee dos aras por una el públio riolo ondena r otra s diviert y perdona, aep tando táitamete la inorporaión a la aionalidad Por esa misma burla imigrante aga la naionaizaión transránds en igura irrisoria A esta altura de su evouión, e drama n ea aa afinado en la iudad s ómios podan aorrars as inmodidads de a vida traumant por mseros ¡uelos y poda disfrutar del púlio nu trido de as apitales. unos ino aos el draa que menara a alar n iviloy en 886 haa alanado su estrutura defiitiva mediant la expo raión isistente de os relamos del públo, rasando gustosamente sor sus impusos y amiines. uan do e 89 la buea soiedad deide aeptarlo s aram o en la msa fea die Gara Me ro es ya la inonmoie expresin del teatr na iona
168
OAS
1 o G. Boch so d ttr Buo Ai mprent El Comercio 1910 Ricrdo Roj so d 14 iraura arnina s modos. Buenos Aire Loaa 948, t ;
Berenguer
Cariomo id séias o gio Bueno i ntituto Nacion de Etudio Ttro 1947 2 Martín Garc Meou udo iros Buenos i L Cuura Agentna 1915 3 Joé . Petá dio silo d dul. Códob o d Pata 93 4 ú H Caao E iro rioo. Buen e oue 1953; Rubén A Beníez na hisória unión d ciro. Bueo re nituto e Utetura Argentina 19. 5 Boc ob ct p 141 6 Poe ob cit p 43. 7 Pet ob. cit p 56 8 Poet ob cit p. 69. 9 Len Bena Edurdo Guiér: u dsuidado dio Eduardo Gutiérz E haho Bueno ire Hacette 9 p JO Beenguer Criomo ob cit cap XIV 1 Bo ob cit p. 474 12 Doigo F. Caaeva vouión d a Arnina visa or aro naciona. Bueno ire Cuadeo de Eiione Cuuae rgentina 965, p 24 13 Caev ob c 4 Cata iéia en e rcivo famiiar 5 Poet ob cit p 62 6 Bo ob ci p 368 7 Bo ob cit p 45 8 Tuo Caea E sain rioo en E sain ro Anooa Bueno ire Haette 1957, p
V ES REGES LA GAU CHE SCA DOM ET IA DA
E 2 e seebre e 1894 a as y ea e a aña na uas 20 ersas se reuero e e cer e Mee Venía e a caba y esas c aue s crs a r Cona y ueg r nes esebcar en 8 e uo r ne esar en rec a as aueras ae a srresa e s aru ares ue se ía regunar s se raaba e u oe reoucaro a resunc era es ena or su aseco acíco y rue a ree e na cn bas bobacha añue a cue sbrer on barbueo u hbre je e 33 añs ue era naa enos ue e eca e a Facua e Mena cr Eías Regues Cn ese ese ue cuy en a una e Rsso ne había e ceebrase un auerzo caer asa cn cuer aeza cn recaos y baes y ja cn ae aarg Moneeo se eeraba ú bcaee e un acnece arcuar curro ías anes baj a ona e un crc a una e a Socea Cra aene crsaaa e 2 e ags e 1894 a cur a ucn cneraa e a eha ara r are e a "añía euesre gásca y acrobáa PoesáSc ue ya haca años ue se subuaba "ncara e s raas cro os En esas ucones aas era abua ue se 11
el alauddo "d os act to qu y o art cu el representara o e "Desem· drama naciona Jlián Giménez" evoca entae s, rbarque de os goriosos treinta y res ori te ntor roduccón a aura de cuadro de emnen vaej a urgayo Banes, estando e de Genera La a cargo de Jos J Podestá" era habtua, desde ue Regules se lo enseñara al uruguayo j efe de la compaña quen o descona, baiar e ricón despegando a fna e pabeón naona baco azu medan te os
añueos
ñ v
esuta que 4 fu e año de exatacón e Ea eges. En e mes e ab no ben nstaao e crco cro e áScot e bco moo cueno os membros de a hgh fe como enonces se eca tomó cmno e a útma eza e joe ecano e Mecna o cko, qe a cr ta apaó c s beeeca habta. Y ara comper a mraca qe en a a e eges en s obra natsta habra e ener esa fecha fe en 4 qe aparecó a rmra ecón e s bro de es t Versios oos. (n 00 a e a mara más roocoarmente Verss olo tto que cosró en as see econs qe e aor corrgó hasa e año 24 en as see u cho ostrores bcaas aq e Argea) ste orena qe se congraba a a exatacn e gcho e o campero rcea cmo e más s refao erto fracs E óo n año etabecó en forma eta s stacn nteecta echó as baes e s fm : bro e poess a cmea gaceca qe se agregba a ss os os ate rres ee a apacó e Mr Fie mfesto lterao, a plémca lcal y a creacón de n organsmo estnao a evar ae-
ro,
pos ane omo na aadema alqea- los pn po é senado haendo de él j efe de � a esla qe sodaía nombe y oba. U fevene gacheso me decía no ace mucho : "Elías Regule es u aán : íje e la fama e tiene y tod o n ibito hio dnde no todo e beno." Son stil eza qe onoen my ben lo neas faneses que también conoció nuestro criollista" y antiforáneo Elías Regle qen on la labo de ese año mpo n
nmbe, na sea n poma M apea" e a no podá aa nngna Anoogía gaa Bn o meea poe en 8 o sea e aos des é e Peo de ao pbaa s noá go poema evoavo lado El ú gucho, Ea Rege poedía a na de a opaone m ea de na vda al Poe ben no es el n veno e gaho, lo es de a adn" omo po anonomaa e ama en nooo a la gahea, emedando aqela magoa opean e se ena en e Evangeo ambén él djo evánae y anda" e me e evan. Mho oo abajaon en a mma époa on e mmo neé . oao, los de De Maía, Azegy peo ngno de eo vo a aa e o anom no en e poa n e damago, a menos en el jefe d movmeno
El maniies e l ri6n
En a na de o e pnn e j amno olemne de eadat oa, on o movo Reg e ·ponn n do qe e e maneso de mo vmeno. ego del amzo hablaon José Es baní (e a geene de la beía Naonal) e apán aía, y a a no de a ade egean, eoendo oa vez de Jlo Un peoda de a de a époa (El Heraldo) de de eos : amaba la ann aqe bzao egmeno de asano on -
i á vivos j unto
d cos i o d s o ñu a o nd va s o nc o a� u_ constandats y andas qu .fomab ta a ag y intosco" E �smo ods
s tans dsciinos a dcoación d a quta no
st os cats ausivos cogados d os ás dond anuncio dic a ointación d moviminto Est o ii do aa d otica y d igión. La gaucsca qu naci a d una adoa y vaint vocación otica s aancaa st dint modaz aa oga una unanimidad vocativa admiativa stétia n útimo
témino N sondnos stamos n 84 ya a staado incndio modista con un Ruén Dao Pad todoodoso y ni iquia os qu sán sus mayos nmigos dan d cib agunas uma duas La toía d discuso d Rgus s sim y oy muy ouaizada Sgún a nusta natuaza "oando o a dscndncia d s mas imotados s imimió so d atiutos nuvos y fios constituyndo así u tio oca u con ta d auco o mos visto vaoi ingnoso dminando as diicutads d mdio, mismo u mos osvado docando intigncia aa sui su gnoancia au u con a vinc n a caza y azo amanado badió s anza n as cuias aa taos n as untas d su mdia anza a ata nusta con cadnas tas Es gauco s aisano in iustación a aza uuuaya Los u o n cuntn cico os u tngan uo d a acido dond gita caá qu scuan su anda y vayan a oa su dsvntua nt uicio d os mundos gands No s acica qu consva ositivos n tusiasmos o as cosas d su tia no s mqu ñc u dnto d ag mia acia atás aa aaga su vista con uados gndaios d titns Bao sa convicción y n a sguidad d obdc a un nno gand umos oy ata os cos d a atia ssgados o a diaona d Atigas como simóico comomis d sostn con ntusiasta
solución nuestras viriles costumbres nacionales". (La Tribu Popvar, 4IX1894.) Si u joven esudiane de filosofía de aquel enton ces, llamado Carlos Vaz Ferreira, hubiera leído l is curso, haría diho con su suave voz mlancólia qu saa odo llen de falsas osiciones Pero no fue él uy ocupado en leer a los foráneos William James, Guyau y Bergson, quien salió al encuenro de Reguls sino un joven que posaa d petimetre lo que entcs s llamaa caeilla" -es decir, isa e la Matriz a las diez, apeiivo en el Telégrafo, paseo de la tard por arandí y la plaza, recepción en el Hotel des Pyra ids, frac para la soirée o para el palc dl So lís- un falso petimer que hizo las osrvaciones ciudadanas de rigor, claro está qu _e tamién rodeadas d sas faosas falsas oposicions" que diría Vaz eneando la caza Era Carlos Blixen quien esriía en La Raz6n (3X94) dícse que asesorado por su herman Samuel: La cosa epezó rcién hac un par de añs cuando algunos jóvenes ás o menos 'chicos salían a caa llo, d paseo, luciendo lujosos rcados de plaa rasi lra El criolliso tomó dspués alo vuelo con las reprsenacins de los dramas nacionales. A 'Juan Morira y a 'Juan Soldao se le dee en gran parte la inroducción del chabeg coo ompleme o del traj de equitación. Ya se an prscrio las riendas inglesas" Después d estas observacions de haute couur" vnía una afirmación de pareida índole que extremaa l casigo, acusando a la nuva Sociedad d conservar n la ciudad, a través del rogreso qu erfecciona los hábios y mdifica las costumbres, el pnho y la bobacha, l barbejo y el chambergo, el pericón y el canto d conrapunto qu la influencia benefactora
d otra civilización suerior ha relegado a los deparanos más atrasados de la República, dond la escuela no ha terminado aú n su isión instruciva."
Prore v.
trüi6
L oia e entaa de indiato. N e a Eí
o", ni d co a oc ia ae i Rg home d dja
a aaa P o co cue ima aandona a t o a útim a t o c a a ea nte en e tan da ata ada a, e ta ica éic oé con a po
io t cetae d dacuedo, y duant vaio o unt o ida a e eid , oda, oda ión n o cuió icu ae ece u n a di eo o a úe ú
a a ntaja d a omaca" n ooicin a ac" ue hace a deena de a ima, aimando ue aa cooca e y nane nia de o cocee, maha eenta entido ctico y m o o go o autado au tado anan" ixn, ue n o da a muco de a ida ama e imita a o et ue o uete a omaca todaa no taje comn com n Pu Pudo do tami tamin n ae ecodado, ecodado, y en en a mica huia ido m icaz u aama cida daa a omacha •gaucha n t ico odcto d imotación ecin a adota nu nuet et aian aian a diado d i XIX utitundo cazoncio e cii, y oaent e at, egn una tadi ción iida, d una nda intoducida co con ago de a guea de Cima cuand o aican ngoanc tataon d dmaaza d tock de oaca aa o ejcito d medio Ointe. Peo a omica ega a in a dima ogeoa dición y no eea entoce con m caidad u o ue viene ecndid det d moiminto naivita, aando gaucho a un egundo an aa ace iie e to oma ocioógico u en o ine d ig aado e aneaa a nuta odad on auió inigatoio ue etaa viindo , a cua muco aan atiuid a cii conóma de 0 de a cu en ee añ de 4 ana comnzaa aie Señaando eto ue haa igniicado ehu a a o ogo euoo, i hia imu o oiciamente citei tadicionaita, Bixen con
o h o íam mo xaj o : N o ía c a qu opa uop ció u igació imiga q a im poq as,, po tos d tas itos i i
ha mo haa ha ao a o coaaa coaaa ca a acémoo o a g u o ·gobo gobo apaoa ahogao co mo mpoo u czacó gga a a ca coa. A o oa Rg haco a a paa a po oa La ac opa, opa , a oaa po cmo pau pmo, o han omao moo paa aga a moa poab aga a ua q pao o co c oba La mgacó mgacó pochoa a a q apaco acmpaaa ga caa, a a cabo moa poa, cua azacó o mo apca a za oca, co ca aa aa oo N o haa cao a qu a o oaaa po ago gobo apa co, a q apaaa po hamb cóca, aó uoa aa cm uua a qu ba copo a paao, a mma q, o mao, pó uo m co ó mago aco paa a o coomo o Iga, ma pé po a Rpbca, m acca qu puco hab amao o". E a ac q o o ac ga, a q og aoamo a a o pa caa Foco chz uao z ao pé cb La gga E ggo cao a acuua aca ua a aao qu óo co q a abao opo o cho hab pao uo pao ago ao m o pa om auoza cc caz a acoaa B ca cama ma E gacho ha mo. E ao amagama omó a ba a u a oca ag a o ga S ha uo uo,, a ha ao ao u mó Ru Ruc ca ao o ?
ldoones del presene, s prender el pasado de los fald e s preender violar las lees i nmuales del proreso n e s d e u s o p e en roo ingrede aes or ra para conservar r snal ue slo deían vivir n nuesra hisoria en suiarlo ieeraura o en nuesro mus eo . . Resu srra li nues es conrariar la nauraea d e las cosas. demás ese ll Lázaro n s e levana y a d e s u u m a aunue l o ll la iola dad r io ied o la Socie so en a una, ris men re dere ca a el de ind dc eivin ro.. Reiv uero uee h a mue a u cepa uless acep egule Reg
cho inali inaliena enale le de rendir cul culoo a sus sus virudes viru des ue enumera con mocin comparile, y a la ora ue desempeñ en la formacin desempeñ formacin de la nacionalidad Al mismo iempo, defendiéndose de la acusacin de imi adr pasivo de lo campero acusa a sus conradico res de hacer lo mismo on l limo figurín egado d r raa l verdadero araso araso la osiiva relacin relacin aávica,, consise en acepa incondicionalmene la dic aávica adura de las cosumres exranjeras admiir en silencio odas sus infaniles imposicines in la más peueña apreciacin reflexiva para depender eerna mene de prácicas y gusos ue vienen se ausenan con la nica recomendain de haere forjado por l capricho de las naciones europeas el \Dscu \Dscuso so d Sus palaras pronunadas e el San José raducen en una ona resrica el gran prolema prol ema ue ue se planea en esa época a los uru u rugu gua aos os consiuirr una consiui una nacinali nacinalidad dad La solucin a ue se lle lle gaa por el camino de la macroceálea de la capial la creacin de la gran clase clase media moneid moneideana eana el someimieno a sus necesidades del ampo el ingreso a la ria de la ancillería inglesa enía ue generar la oposicin de un campo ya vencdo ue sorpresiva mene enconraa un adalid ierai más ue polí ico o sociolgic sociolgico o en el decano de la la Faculad de Me diina de Monevideo No deja de ser aleccionan ue celeremos el naci mieno del Dr lías Rgules en una época en ue pa uessra íodoo de nue erríod vasso e rrad do ese va cerra rse ce aerse rec hae rec
isoria y en ue nos eenonmo on ls smos
pa ca á q n pan d cnda cón y n gad d cncn N
pan q a vcav d paad ha d d aa cnó y ca N vd q pa a q a cdad y q a Rpúca n ¡ada p ay c y a d Pna Caa" dc Rg cn azón y
agga n ad : Vnga g nvada a cvzacón p a ngan ca d dad nva n n an na dcada ac cn ca y q n acnn aancan n ab d na aza v ngn paa paa p daza d a hpca y d nad vc q vcan cha d a gand cdad Y aq dd adca an pv d n n u na q dna, a v cn d pa xga da nada a pa d d pa q haa d pana a a apacn d ca p n a ca é haa ad ncan a aa q na cdad apnda d pa a aa cn a ca aa acn é nyó bn dapa a a q cndnaa na pa pan pdcva d a ccvdad a a ca dó d n va P pan a haa paad y n van c nn dnc paa ca n ; p n pdan ana n paanca d na acón caz y cada Apna a d d n M gadan ag dazad d n paad a c vncd d 8 pdan vca
NOT ENEL
Ls maeraes q negran ese me ten a sgene preena Lteratra ecón" fe a penca pre sentaa a XV Cngres Ierameran e Leratr (Lma 9 a 4 e ags e 971 a e ít C namets scaes e as frmas eraras en a erara e a emapacó" C e cn e aí fra fe pcaa a resta ageta s Aes (972 E c erar e a case sca fe p a cm rcón a caern La pesía píca, a Enccpeda uya, N 7 Mnee e 98. Se raa e resmen e a ess e se esarra en s sgentes capís pr ca repe agas e s s argmeaces r s naraea e só ga sntca se e cnsera aí a pesar e esas repeces 3. Bar Hag : srgen e pea e a Recón" fe pca rgnaramete e semanar ac, Mee NQ 18 8 e nemre e 193 pserrmete reprc cm próg a a seecó e Bartm Ha Cets y ds paócs, Mtee Marca 97 Escr para e 75 anersar e nacmen e prmer pa patr aspró a frecer na mage ía e mment s 8