Prokleta Avlija Ivo Andrić – Prokleta
Amer Hadžihasanović
O piscu: Ivo Andrić Andrić je je rođen 9. oktobra - Ugarskoj. Matične knjige kaţu
1892. godine u Dolcu pored Travnika u tadašnjoj Austro da mu je otac bio Antun Andrić, školski posluţitelj, a mati Katarina Andrić (rođena Pejić) i da je j e kršten po rimokatoličkom obredu (Andrić se najveći deo svog ţivota izjašnjavao kao Srbin). Detinjstvo je proveo u Višegradu gde je završio osnovnu školu. Andrić1903. godine upisuje sarajevsku Veliku gimnaziju, najstariju bosansko - h ercegovačku srednju školu, a slovensku knjiţevnost i istoriju studira na filozofskim fakultetima u Zagrebu, Beču, Krakovu i Gracu. U gimnazijskim danima Andrić je bio vatreni pobornik integralnog jugoslovenstva, pripadao je pokretu Mlada Bosna i bio je strastveni borac za oslobođenje juţnoslovenskih naroda od austrougarske vlasti. Svoju prvu pesmu U sumrak objavio sumrak objavio je 1911. godine u
Bosanskoj vili. Naredne godine započeo je studije na Mudroslovnom (filozofskom) fakultetu Kraljevskog sveučilišta u Zagrebu. Školovanje je nastavio u Beču, a potom u Krakovu gde ga zatiče Prvi svetski rat.
Po izbijanju rata vraća se u zemlju. Odmah po dolasku u Split, sredinom jula, austrijska policija ga hapsi i odvodi u Šibenik, a potom u mariborsku tamnicu u kojoj će, kao politički zatvorenik, ostati do marta 1915. godine. Među zidovima mariborske tamnice, u mraku samice, "poniţen do skota", Andrić intenzivno piše pesme u prozi. Po izlasku sa robije, ondašnje vlasti određuju Andriću kućni pritvor u Ovčarevu i Zenici u koje m ostaje sve do leta 1917. godine. Andrić je imao veoma uspešnu diplomatsku karijeru: godine 1920. postavljen je za činovnika u poslanstvu u Vatikanu, a potom je radio kao diplomata u konzulatima u Bukureštu, Trstu i Gracu. U to vreme objavio je zbirku pes ama u prozi Nemiri Nemiri - pripovetke Ćorkan i Švabica, Mustafa Madžar, Ljubav u kasabizatim kasabizatim Pripovetke.. se ređaju Put Alije Đerzeleza i Pripovetke U junu 1924. godine u Gracu je odbranio doktorsku tezu Razvoj duhovnog života u Bosni pod uticajem turske vladavine. vladavine . Tokom 1927. godine radio je u konzulatima u Marseju i Parizu, a naredne godine u poslanstvu u Madridu. Iste godine objavljena je njegova pripovetka Most na Žepi. Od 1930. do 1933. godine bio je sekretar stalne
delegacije Kraljevine Jugoslavije pri Društvu naroda u Ţenevi. U to vreme objavio je prvi deo triptihaJelena, triptihaJelena, žena koje nema. nema .
Godine 1954. postao je član Komunističke partije Jugoslavije i prvi predsednik Saveza knjiţevnika Jugoslavije. Prvi je potpisao Novosadski dogovor o srpskohrvatskom avlija. Pisao knjiţevnom jeziku. Te godine štampao je u Matici srpskoj roman Prokleta avlija. je i eseje o Njegošu, Goji itd. Poslije drugog svjetskog rata Andrić objavljuje svoja najzrelija djela: Gospođica, Travnička kronika i kronika i Na Drini ćuprija te nekoliko knjiga pripovijedaka u kojima se pored starih i već objavljenih sukcesivno pojavljuju nove. Ivo Andrić je pisac velikog zamaha. Iako je po osnovnoj koncepciji realist, on se ne zadovoljava isključivo realističkim slikanjem, nego mu ono sluţi samo kao sredstvo da mirno i kontorlirano istakne u naoko običnim zbivanjima njihovu fantastiku i simboliku. Dobitnik je Nobelove nagrade za knjiţevnost 1961. zbog svog celokupnog dotadašnjeg rada "o istoriji jednog naroda", prvenstveno za roman Na Drini ćuprija (1945). Dobrica Ćosić u svojoj knjizi Piščevi zapisi 1969 - 1980. prepričava, na sto osamdeset šestoj stranici, svoj "poslednji značajniji razgovor" sa Andrićem i citira ga: - U Bosni vam
je sada, Dobrice, ono što je pokojni Kalaj snevao, a nije kao diplomata smeo da izgovori. U Bosni pobeđuje Bošnjaštvo. Staro, a mlado. I neka da Bog da moja noga više nikad ne kroči preko Drine... Inače, upravo je Ivo Andrić predloţio Ćosića za dopisnog člana Srpske
akademije
Ivo Andrić je umro 13. marta
nauka i umetnosti 1975. godine u Beogradu.
1970.
godine.
Analiza djela
Djelo Ive Andrića Prokleta avlija jedno je od njegovih najvećih djela. Djelo nema ni početka ni kraja, to je priča koja se vrti u krug, ostvaruju se krugovi u krugovima, priče se isprepliću, u njima Ćamil govori o Dţem sultanu i o sebi, Haim priča o Ćamilu i ostalim zatvorenicima, fra Rastislav govori o fra Petru, itd. Tim načinom pisanja pisac pokušava prikazati kako se ţivot ne odigrava samo u nama već i u drugima. Andrić sve to sluti, teţi tome i sve to prikazuje u ovom djelu.
Tok pripovijetke ide događaja: o ţivotu raznolikim ljudskim Proklete avlije koju
prema pričanjima fra Petra i unutrašnjem preţivljavanju njegovih Proklete avlije kao cjeline, o čudnom i osobenom Karađozu, o fizionomijama koje su uskrsavale u sjećanju fra Petra. Na sli ci je Andrić dao u svojoj pripovijeci, vjeran je pečat jedne epohe
Osmanlijskog carstva. Orijentalne boje su u toj slici boje starinske, a dobije se iz nje snaţan utisak da je Prokleta avlija takva kakva je ţivjela u svim vremenima u ko jima je
robovao čovjek.
Nisu opisane fizičke torture, ni poniţenja kojima je izloţen čovjek u takvim zatvorima, a duboko je dosegnuta, i mimo toga, njegova tragična situacija u Prokletoj avliji. Dobija se vizija Proklete avlije kao pustog, usamljenog, đavolskog ostrva, u isto vrijeme i vizija psihičkog pakla u kome gori ţivot izolovanog, zastrašenog svijeta čije su veze sa slobodnim ţivotom pokidane. U ovim motivima sadrţana je osnovna teme Andrićeve proze o ljudskoj tragičnosti. Ova tema ima svoje izvore u Andrićevim poetskim proţivljavanjima ljudskog ţivota i ljudske sudbine, kao i u njegovim meditacijama o čovjeku i njegovom ţivotu u njegovoj prvoj zbirci poetske proze, u "Ex Pontu". Ali poruka djela ne govori nam da treba da se povučemo već upravo suprotno. Ako smo već konstatovali stalno prisustvo zla i nepravde i da naše postojanje nema opravdanja, na čovjeku nije da to pesimistički i bez reagovanja prihvati, već da kao lucidno i pred sobom odgovorno biće traţi put za unošenje više pravde i dobra u ovaj svijet. To je put ljudskog dostojanstva kojim je krenuo i Ćamil, ali ga je stihija divlje sile ubacila u Prokletu avliju. 1954. objavljuje Prokletu avliju, oveću pripovijest. Za razliku od njegovih romana, radnja se ne zbiva u Bosni, nego se tek spo minje u sjećanjima fra Petra, zatvorenika carigradskog zatvora. Prokleta avlija je zapravo sinegdoha sveukupnog ţivljenja, iskazana putem raznorodnih likova: tu je ţidov Haim iz Smirne kojeg je "njegova gordljivost i dovela ovamo", zatim krivotvoritelj Zai m koji u biti "mašta o mirnom ţivotu sa savršenom ţenom", pa Kirkor, poglavar velike armenske obitelji koja je pronevjerila dragocjenosti iz drţavne kovnice novca, tu su bugarski trgovci koji su po prilici isto tako nevini kao fra Petar. A tu je i otmjeni turčin Ćamil-efendija iz Smirne, koji je središnji lik pripovijetke. Nad svima njima lebdi lik upravitelja, Latifage, pa čak i onda kada nije nazočan. Zovu ga još i Karađoz, vjerojatno po osobi iz turskog kazališta lutaka, iako ta riječ prema Klaićevu rječniku stranih riječi znači i ciganina i crnookog čovjeka pa i lakrdijaša. Radnja "Proklete avlije" zbiva se u 19.stoljeću, ali nas upravo priča o Dţemu koju kazuje Ćamil odvodi u daleku prošlost. Likom Ćamil -efendije i njegovom sudbinom "Prokleta avlija" postaje politička pripovijest. Ivo Andrić je u avliji o karakterima njezinih zatočenika i o njihovu ponašanju nedvojbeno pisao iz svog vlastitog iskustva. Ţivio je u razdoblju u kojem se uvijek pitalo "sa kojim ciljem i za čiji račun" tko što radi, kao što s u okrutni Ćamilovi istraţitelji pitali tog tankoćutnog mladića. Oslikavajući usud Ćamil efendije Andrić je zapravo dao portret svoga vremena. Što se stila tiče, njegova metafora, slika, rima, njegove rečenice i svaka riječ, uvijek je ugrađena na pravom mjestu. Jezik mu se odlikuje ekonomičnošću, čistoćom i jednostavnošću.
Andrićevim djelima Andrić se u većini svojih djela vraća daleko u prošlost. Njegove su teme iz povijesti Bosne pod okupacijom turaka, a kasnije Austro-Ugarske. Sve su njegove priče vezane uz događaje na bosanskoj zemlji, ali Andrić ne prikazuje obične povijesne priče već što tajnovitije i čudnije priče. No glavni zadatak odnosno njegova ţelja je u tome da prikaţe bit čovjekove egzistencije, njegove borbe za opstanak i borbe za bolji ţivot, njegovo veselje, njegovu bol i tugu. On opisuje čovjekovu sudbinu koja je pod vladavinom turaka i Austro-Ugarske crna, tmurna, teška. Iako je tematski bio vezan za Bosnu u nekim djelima i u nekim likovima Andrić opisuje općeljudske i općeţivotne slike. Tematika u
Književni rod - epika Književna vrsta - roman Mesto radnje - Carigradski zatvor. Vreme radnje - Nije definisano, ali po opisanim zbivanjima da se naslutiti da je kraj 18og i početak 19-og veka. Tema - Kako je fra-Petar imperije.
video i doţiveo carigradski zatvor pred raspad osmanske
Ideja - Njegoš bi rekao: "Kome zakon leţi u topuzu, tragovi mu smrde nečovještvom". A moţe i ovako: Kad se vlast boji naroda, onda se drţi devize: "Lakše je i bolje sto nevinih uhapsiti i zlostavljati, nego za jednim krivcem tragati po carigradskim budţacima. Jer svi su krivi, makar i u snu, kako kaţe Karađoz, upravnik carigradskog zatvora". Ili, ona narodna: - Nije teţak zatvor, nego zatvorenici. Likovi Zaim -
to je omalen i pognut čovek bojaţljiva izgleda, k oji govori tiho, ali sigurno i oduševljeno... Radi se o običnom laţovu koji je bajagi proputovao pola sveta, ţenio se nebrojeno puta da tačno ni sam ne zna (jer uvek izmišlja). Sa nekim od tih svojih ţena usrećio se, dok su ga druge odvodile na stramputicu. Traţi skupinu zatvorenika i počinje priču. Naravno, i on je u Prokletoj avliji "ni kriv, ni duţan", a zapravo uhvaćen je više puta da rastura laţan novac. Latifaga zvani Karađoz - taj nadimak mu je odavno postao pravo i jedino ime. Pod tim imenom je poznat i van zidina Proklete avlije, i svojim izgledom i osobinama je njeno
oličenje. Otac mu je bio nastavnik u nekoj vojnoj školi. Oţenio se u zrelim godinama i dobio jedino dete sina. Dete je do četrnaeste godine bilo bistro i volelo knjigu kao i otac, ali se posle izopačilo i uhvatilo lošeg društva. Promenio se i fizički. Naglo se raskrupnjao i ugojio. počeo se druţiti sa kockarima, pijancima i pušačima opijuma, pa je dospeo i u zatvor. Zahvaljujući prijateljstvu sa upravnikom policije, otac ga je izbavio . A onda je upravnik predloţio da je za mladića najbolje da ga uzme u svoju sluţbu. Tako je Latifaga postao policajac. Malo - pomalo momak je postao uzoran stambolski policajac, pre svega zahvaljujući činjenici da je dobro poznavao prestupnike. Nemilosrd no
se okomio na svoje bivše "drugare". Snalaţljiv i uspešan u svom poslu da preko doušnika
otkrije krupnije prestupnike za desetak godina dogurao je do zamenika upravnika Avlije.
Kad je stari upravnik umro zbog srčane kapi, Latifaga je bio jedino moguće rešenje. Tako je postao Gospodar Avlije.
Ćamil efendija - Mlad čovek, bledunjavog, podbulog lica, lepo odeven. Bio je sin Grkinje i Turčina, ali nije ohol, ni odbojan kao što bi mogao biti. Zaljubio se u Grkinju. Ljubav je bila obostrana, ali su devojku na silu udali za drugog. Ćamil je za utehu otišao na studije u Carigrad. Kad se vratio, izgledao je starije nego što jeste. Sa 24 godine bio je mlad i bogat osobenjak. Putovao je u Egipat i na ostrvo Rod. Druţio se samo sa ljudima od nauke bez obzira koje su vere i porekla. A po Smirni su počele da kruţe glasine da su Tahirpašinom sinu knjige udarile u glavu. Proučavao je istoriju sa posebnom paţnjom
ţivot Dţem-sultana, brata Bajazita II. Toliko se udubio u tu ličnost da su ga u društvu, sprdnje radi prozvali Dţem-sultan. Priča je doprla do ušiju carigradske policije, i tako je nesrećni mladić dospeo u "Avliju". Bio je to mršav, tanak čovek, neobrijan i sav zapušten, crne kovrdţave kose. Izvinjavao se brzo i mnogo, kaţe, ne bi hteo da smeta, ali se morao skloniti od lupeţa među bolje ljude. Zvao se Haim, a bio je Jevrejin iz Smirne. Haim -
Ćamil efendija - bogati mladi Turĉin iz Smirne. Fra -Petar saznaje od Haima, mladićevog sugraĊanina, da je ovaj zatvoren zbog sumnje da njegovo prouĉavanje istorije ima za svrhu buntovno spletkarenje protiv sultanova dvora, što je bilo potpuno neistinito. Mladi Ćamil, sin bogatog Turĉina i Grkinje, odmalena se posvetio nauci i samotniĉkom i asketskom naĉinu života, koji naroĉito potencirala jedna nesretna i nepreboljena ljubav. Ćamil se, naime, zaljubio u ćerku mladog grĉkog trgovca, ali ovaj je iz nacionalistiĉko – verskih razloga nije hteo dati Turĉinu za ženu, nego ju je silom udao za Grka izvan Smirne. Posle tog dogaĊaja Ćamil se potpuno zatvorio u sebe i postao neka vrsta osobenjaka. Okružuje se knjigama i baca se na nauku, pokazujući naroĉit interes za istoriju turske carevine, od koje ga specijalno zanima jedno odreĊeno razdoblje – vreme Bajazita II i Đem-sultana, njegova brata, kojeg je Bajazit u borbi za prestolje dvaput porazio u bici. Tada je Đem potražio utoĉište na ostrvu Rodu, gde su vladali hrišćanski vitezovi. Od tada poĉinje odiseja Đema, koji kao zarobljenik prelazi iz ruku u ruke raznih evropskih vladara, pa ĉak i samog pape, a svi ga oni iskorišćavaju kao adut protiv turske carevine, tj. Prete Bajazitu da će ga pustiti ako nezadovolji njihove raznorazne zahteve. Na Ćamila posumnjaju da prouĉava upravo to istorijsko razdoblje, jer ono ima sliĉnosti sa sadašnjom situacijom na dvoru, gde sultan takoĊe ima bra ta suparnika, kojeg je proglasio maloumnim i drži ga u zatoĉenju. Ćamil bude poslant u Prokletu avliju, gde upoznaje fra -Petra i ispriĉa mu život Đem -sultana, tvrdeći da je njegov život identiĉan s Ćamilovim i da su im sudbine jednake. Nakon nekog vremena odvedu ga u poseban zatvor i tu jedne noći prilikom saslušanja doĊe do tuĉe izmeĊu njega i policije. Ćamila iznesu – živog ili mrtvog – ne zna se. Fra-Petar ga više nikada nije video.
Uprkos brojnim razlikama i sukobima iz kojih se raĊaju pogledi, koji radikalno diferenciraju svet Istoka i Zapada kao dva sveta koja se mimoilaze sa vekovnim razlikama u kulturi,
karakteru, psihi, stilu života, uvek postoje niti koje nerazdvojivo i neraskidivo spajaju ova dva ideološki suprostavljena sveta. Te niti su dobro i zlo. Ćamil-efendija, mladi intelektualac od malena se posvetio knjizi i asketskom naĉinu života, koji je dodatno potencirala jedna nesretna i nikad preboljena ljubav. Suoĉeni sukobljen sa božanskom logikom sveta, sa kojom se ne miri on se povlaĉi u sebe i u potpunosti posvećuje nauci i postaje žrtva okolnosti i surovog režima. Tako Andrić prikazuje nemoćnog i poniznog ĉoveka u rukama viših sila, bile one društvena mehanika ili božanska vlast. U delu su izložene ideje o besplodnosti i nemoći ĉoveka da shvat i principe i mehanizam sveta, o potrebi poslušnosti i bezuslovnog podreĊenja. Kritika u njegovom liku vidi i otkriva primarnu grešku pogrešnog izbora u prekretnom trenutku života, u mladosti. Ova greška nazvana je pogrešnim prvim korakom. On je: Ĉovek kratkog veka, zle sreće i pogrešnog prvog koraka. Ali njegov uzor Đem-sultan živeo je vekovima pre i doživeo sliĉnu sudbinu, ali brojni su i drugi likovi, kako iz istoĉnih tako i iz zapadnih civilizacija, koji potvrĊuju da je ĉovek robovao u svim vremenima i na svim prostorima. Tako su se dve ljudske sudbine (Đemova i Ćamilova), vremenski daleke jedna od druge povezale u jednu. Progonstvo mladog pesnika Đem-sultana uslovilo je progonstvo mladog pesnika u duši, pesnika u ljudskom srcu i mašti, Ćamila. Jedna tragedija uslovila je drugu. Pod brutalnošću, okrutnošću divlje neumoljive sile, Ćamilova sudbina identifikovana je sa Đemovom. I Đemu i Ćamilu svet ljudi je stran i dalek. Oni ostaju distancirani od sveta oko sebe, ravnodušni ĉak i prema sopstvenoj sudbini, u apsurdnom svetu su stranci i sebi i drugima. Ćamil nastavlja Đemovu sudbinu, a KaraĊoz im se prikljuĉuje, utabanim putem pogrešnog prvog koraka, tako da i ĉovek akcije i ĉovek kontemplacije mogu biti ljudi pogrešnog prvog koraka.
Karađoz - KaraĊoz je istovremeno tako autentiĉan i tako tipiĉan predstavnik i sluga jednog sistema. Jasno je vidljiva transformacija, gde KaraĊoz od deĉaka bujne glave živahnog duhom i telom, ljubitelja knjiga i muzike do mladića koji odbija sve što mu je do tada bilo blisko i što je pripadalo svetu mirnih, obiĉnih sudbina, ustaljenih navika i obaveza. On ostavlja knjige, igre i muziku, postaje lutalica, kockar i pijanica. Onda opet postaje policajac i progoni svoje dotadašnje, da bi na kraju konaĉno promenio životno usmerenje i postaje surovi gospodar
Proklete avlije. Postavlja se pitanje šta je uslovilo transformaciju KaraĊozove liĉnosti, u poĉetku natproseĉno obdarene, i fiziĉkim iduhovnim kvalitetima, bogatstvom senzibiliteta, koji ga približavaju nauci i umetnosti. Kao da je KaraĊoz uoĉio da smo svi mi zatvorenici neke Avlije, bez mogućnosti da slobodno mislimo i delujemo, pa se povlaĉi u svoju ljušturu i u potpunosti transformiše. Od primernog mladića on postaje onaj tip orijentalnog oružja, koje je u rukama vlasti i koje pr edstavlja živo oliĉenje Proklete avlije. Ona se ogleda u njegovoj prirodi. Ona živi u njegovom karaktaru, ćudima i instiktima. Njegova volja je njen zakon.
Sudbine zatvorenika Proklete avlije su u njegovim rukama, a on se njima igra. Andrić je u njegovom liku pronikao u elementarnih osobina divljih ĉuvara vlasti, ćije se nasleĊe može sagledati u svim vremenima u kojima je robovao ĉovek. U svetu u kojem on vlada nevinost je samo fraza. Put valjano upravlja unutrašnjim mehanizmom svojih zatvorenika. Kogitovs ki obrazac ĉoveka Avlije skojim KaraĊoz raĉuna je: Kriv sam, dakle postojim. Mnogi su prošli kroz zatvore i mnogi su iskusili glumu KaraĊozovih potomaka, onu ciniĉnu igru samovlašća istraživaĉa koji su ĉesto muĉenja i zloĉine vršili iz gruba i sirova lakrdijašenja. Tako da Avlija je u vremenu, ali ne u jednom vremenu. Avlija je u svetu, ali ne u jednom svetu. I Avlija se ne menja. Naracija, promjena pripovjedaca ekavica – ijekavica, vise pripovjedaca.
