PRILOZI LJETOPISU POPA DUKLJANINA I RANOSREDNJEVJEKOVNE DUKLJE

Stevo Vučinić PRILOZI PROUČAVANJU LJETOPISA POPA DUKLJANINA I RANOSREDNJOVJEKOVNE DUKLJE

Biblioteka POSEBNA IZDANJA KNJIGA 25 Izdavač FAKULTET ZA CRNOGORSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST CETINJE Urednik ADNAN ČIRGIĆ Recenzenti ĐORĐE BOROZAN ALEKSANDAR RADOMAN

Stevo Vučinić

PRILOZI PROUČAVANJU LJETOPISA POPA DUKLJANINA I RANOSREDNJO VJEKOVNE DUKLJE

Cetinje 2017.

Sadržaj UVOD...............................................................................................................................................11 UPOREDNA ANALIZA LJETOPISA, PREDANJA, IZVORA I MATERIJALNE DOKUMENTACIJE............................................................. 13 UVOD...............................................................................................................................................13 UTEMELJENJE PREVALITANE – POTONJE DUKLJE/ZETE....................................... 15 Granice antičke provincije Dalmacije.......................................................................................... 16 Mjesto rođenje Dioklecijana..........................................................................................................18 Dioklecijan i Doclea....................................................................................................................... 22 Dioklecijanova reforma 294. godine – osnivanje Prevalitane.................................................. 24 Etimologija naziva sklavinije Dioklije.......................................................................................... 25 DOSELJAVANJE SLOVENA I AVARA............................................................................ 31 Prodor Avara i Slovena.................................................................................................................. 31 Integracioni procesi........................................................................................................................ 35 MATERIJALNI DOKAZI DOSELJAVANJA AVARA I SLOVENA................................. 37 ŽUPE I ŽUPANIJE, ŽUPANI I BANOVI......................................................................... 44 Župe i županije............................................................................................................................... 44 Oblikovanje županija..................................................................................................................... 46 Socijalno raslojavanje u županijama i etnička integracija u gradovima.................................. 50 O NEKIM TUMAČENJIMA LJETOPISA........................................................................ 53 POJMOVI U PREDANJU KOJI SU U VEZI S RAZUMIJEVANJEM I TUMAČENJEM LJETOPISA......................................................................................... 58 Stari narodi...................................................................................................................................... 58 Pojam bana...................................................................................................................................... 65 OSNIVANJE PRVIH SLOVENSKIH DRŽAVNIH FORMACIJA (IX GLAVA).............. 69 Legendarni Duvanjski sabor i podjela zemlje (IX glava).......................................................... 69 O nekim godinama u vezi sa saborom i hristijanizacijom Slovena......................................... 70 Tumačenje IX glave u vezi sa saborom........................................................................................ 71 O saboru...........................................................................................................................................73 O legendarnom kralju Svetopeleku i osnivanju biskupija Gornje i Donje Dalmacije (IX glava)................................................................................................................ 76 O NEKIM POVIJESNIM LIČNOSTIMA, DOGAĐAJIMA, MJESTIMA I KRAJEVIMA KOJI SU U VEZI S LJETOPISOM.......................................................... 82 Kralj Pavlimir (glave XXVI i XXVII)........................................................................................... 82 Kralj Silvester (XXXII glava)......................................................................................................... 84 Kralj Tugemir (XXXIII i XXXIV glava)...................................................................................... 85 Kralj Hvalimir ( XXXIII i XXXIV glava).................................................................................... 88 Crkva u kojoj su bile položene mošti Svetoga Vladimira i u kojoj je sahranjena Kosara (XXXVI glava).................................................................................................88 Kralj Dragimir (XXXVII glava).................................................................................................... 89 O kralju/caru Bodinu, (glava XL i XLI), jednom epitafu (glava XLII) i pomenu kralja Pavlimira (glava XXVI/XXVII)............................................................................................ 91 Mjesto Gariza (Gorica – XLIV glava).......................................................................................... 92 Mauzolej dukljanskih vladara....................................................................................................... 92 Paštrovići..........................................................................................................................................93 NEKOLIKE POVEZNICE SA SREDNJOVJEKOVNOM DUKLJOM, INDIREKTNO I S LJETOPISOM.....................................................................................97 Utemeljenje Podgorice................................................................................................................... 97 Śedište Zetske episkopije................................................................................................................101 Mjesto rođenja i krštenja Simeona Nemanje...............................................................................103 Legende o kraljici Jeleni Anžujskoj...............................................................................................104

TETRARHIJA I NARODNO PREDANJE (XXX glava)................................................ 107 ZETA............................................................................................................................... 113 Županija Lusca ( Luška)...............................................................................................................115 Županija Podlugiae (Podlužje)....................................................................................................122 Županija Gorsca (Gorska)............................................................................................................125 Županija Cupelich (Koplik).........................................................................................................129 Županija Obliqus (Oblik).............................................................................................................129 Županija Prapratna.......................................................................................................................132 Županija Cermeniza (Crmnica)..................................................................................................135 Županija Budva cum Cuceva (Budva s Čevom).......................................................................137 Županija Gripuli (Grbalj).............................................................................................................140 TRAVUNIJA................................................................................................................... 141 Županija Ljubomir........................................................................................................................141 Županija Vetanica (Fatnica)........................................................................................................ 142 Županija Rudina............................................................................................................................142 Županija Crusceviza (Kruševica)............................................................................................... 143 Županija Vrmo (Vrm).................................................................................................................. 143 Županija Rissena (Risan)............................................................................................................. 143 Županija Draceviza (Dračevica)................................................................................................. 143 Županija Canali (Konavle)...........................................................................................................144 Županija Gernoviza (Žrnovica).................................................................................................. 144 HUM................................................................................................................................145 Županija Statanija (Ston)............................................................................................................. 146 Županija Papava (Popovo polje).................................................................................................146 Županija Yabsko (Žaba)............................................................................................................... 147 Županija Luka................................................................................................................................147 Županija Velicca (Velika).............................................................................................................148 Županija Goromita (Gorska).......................................................................................................148 Županija Vecenike (Večerić)........................................................................................................149 Županija Dubrava......................................................................................................................... 149 Županija Debre (Dabar)...............................................................................................................150 PODGORJE.....................................................................................................................150 Županija Onogoste (Onogošt).................................................................................................... 151 Županija Moratia (Morača).........................................................................................................153 Županija Comerniza (Komarnica)............................................................................................. 153 Županija Piva.................................................................................................................................154 Županija Gerico (Gacko).............................................................................................................155 Županija Netusini (Nevesinje).................................................................................................... 155 Županija Guisemo (Gusinje).......................................................................................................155 Županija Com (Kom)...................................................................................................................156 Županija Debreca (Dabar)...........................................................................................................158 Županija Neretva...........................................................................................................................159 Županija Rama..............................................................................................................................159 Zaključak........................................................................................................................................160 SOCIJALNO-ETNIČKA STRUKTURA RANOSREDNJOVJEKOVNE DUKLJE; POJMOVI I INSTITUCIJE U LJETOPISU.................................................... 173 Uprava obalnih gradova u ranom srednjem vijeku..................................................................173 Slovenske teritorijalne formacije.................................................................................................174 Feudalizacija društva i proces ukmećivanja..............................................................................175 Porobljavanje i robovi...................................................................................................................180 Razvijeni feudalizam na crnogorskome prostoru.....................................................................184 Etnička struktura zaleđa primorskih gradova...........................................................................185 Imigracioni i emigracioni procesi...............................................................................................187

Paštrovići – privilegovana komuna............................................................................ 191 Neka imena.................................................................................................................... 191 Institucije sudije i sabora..............................................................................................192 Pojmovi narod, plemeniti ljudi i ljudi........................................................................ 195 Zaključak........................................................................................................................196 MATERIJALNI DOKAZI RATNIH SUKOBA NAĐENI U RIJECI ZETI ZBIRKA MAČEVA NAĐENA U RIJECI ZETI...................................................197 Mjesto nalaza mačeva.................................................................................................. 230 PRILOG PROUČAVANJU MJESTA BITKE IZMEĐU VOJSKI DUKLJANSKOGA KRALJA DOBROSLAVA I RAŠKOGA ŽUPANA VUKANA......................................................................235 Uvod.............................................................................................................................. 235 Granice i oblasti Zete i Dalmacije.............................................................................. 236 Zemljopis prostora na kojem je smještena antička Duklja..................................... 240 Srednjovjekovne trase puteva između Raške, Zete i Dalmacije............................. 243 Opšta razmatranja o razlozima sukoba dukljanske i raške vojske u Duklji................................................................................................... 244 Materijalni izvori za XLIII glavu Ljetopisa................................................................ 250 Pripremne radnje i tok bitke....................................................................................... 257 Zaključak....................................................................................................................... 268 RATNA KAMPANJA VIZANTIJE PROTIV DUKLJE 1040. god. – ZETSKA OPERACIJA – (XXXVIII glava)....................................269 Povijesni izvori.............................................................................................................. 271 Stanovišta istraživača o bici......................................................................................... 272 Analiza izvora i tumačenja.......................................................................................... 275 Narodno predanje i druga śedočanstva bitke........................................................... 278 Pripremne radnje i tok bitke....................................................................................... 285 Zaključak....................................................................................................................... 289 BARSKA BITKA (XXXVIII glava – drugi dio)................................................. 291 Što piše u izvorima o Barskoj bici.............................................................................. 291 O datumu bitke............................................................................................................. 295 Mjesto bitke................................................................................................................... 297 Analiza izvora i tok bitke............................................................................................. 298 O dva datuma................................................................................................................ 301 Zaključak....................................................................................................................... 302 ZAKLJUČAK..................................................................................................... 303 REGISTAR IMENA...........................................................................................307

DUKLJANSKI/CRNOGORSKI PREDROMANIČKI TROČLANI PREPLET – fragment s Martinićke Gradine (Lontodokla/Dukljanski grad), izložen u Zavičajnom muzeju u Danilovgradu.

UVOD Početkom osamdesetih godina prošloga vijeka, tokom jednoga studioznog iščitavanja Ljetopisa Popa Dukljanina, pažnja mi se usmjerila na nekolike glave, o kojima sam izrekao sud u prilozima koji slijede. Prva od njih kojom sam se bavio, četrdeset druga, godinama me okupirala, i to s razlogom, a nakon nje su slijedile još neke. Samo u toj jednoj glavi, u nekolike rečenice sublimirana je cijela crno gorska povijest posljednjih osam vjekova, obilježena unutrašnjim sukobima, izda jama zemlje, okupacijama i oslobodilačkim ratovima. U njoj je opisan uzrok, tok i konačnica jedne bitke povijesnih razmjera, s početka XII vijeka, čije se posljedice i u savremenom dobu snažno ośećaju. Vođena je između pretendenta na dukljanski pri jesto Kočopara i raškoga župana Vukana s jedne, i dukljanskoga kralja Dobroslava s druge strane. Odigrala se, kako piše, u Duklji na rijeci koja se zove Morača, dakle, unutar bedema antičke Doclee. Nakon poraza Dobroslavljeva, raška vojska je prvi put u povijesti, preko njenoga platoa i gazova na Zeti i Morači kročila u Dukljansko Kraljevstvo, i podvrgla ga ognju i maču. Osam decenija kasnije, oko 1196. godine, njihovi nasljednici, istim sredstvima su ga ukinuli i integrisali u rašku interesnu sfe ru. Ta dva događaja su i u međusobnoj uzročno-posljedičnoj vezi, ali i u vezi s nekim kasnijim nasilnim promjenama političko-državne, kulturne i duhovne profilacije crnogorskoga prostora, iniciranim iz nasljednice onovremene Raške, novovjekovne Srbije, s tragičnim posljedicama po zemlju i narod. Rođen sam nadomak ruševina toga antičkog grada. U njemu je majkina rodna kuća i imanje. Prva slova sam naučio u četvorogodišnjoj osnovnoj školi koja se nalazi neposredno uz temelje jedne vile urbane. Mi, đeca iz Rogama i s Vranićkih Njiva, svake neđelje, kad je to vrijeme dozvoljavalo, igrali smo lopte na travnatim površinama, pravougaono omeđenim temeljima antičkih zidova. Ljetnje raspuste provodili smo ispod južnog i istočnog odbrambenog zida, na plažama Šurman i Pod željeznički most tako da sam još od vremena najranijega đetinjstva duboko senti mentalno vezan za taj prostor prepun urušenih zdanja, ograđen očuvanim antičkim bedemima, kojega Rogamljani i svi Piperi uopšte, nazivaju Dūkâ. Sticajem okolnosti ta činjenica je bila plodonosno prepletena s druge dvije − mojim oduševljenim za nimanjem za arheologiju i ronilački sport. Sve tri su me snažno inspirisale da dam svoj skromni doprinos rješavanju jedne velike povijesne enigme vezane za nastanak, život i propast Kraljevstva Duklje. Od sredine osamdesetih godina prošloga vijeka, koristeći opremu za pod vodno ronjenje, vršio sam rekognosciranje korita rijeke Zete u njenom donjem toku, od izvora Lačkovića do ispod južnog gradskog bedema. Na tom potezu dio obalnog zemljišta je i u mom vlasništvu − Markova luka, Vulev mlin i livada Jelinica. Našao sam obilje materijalne dokumentacije koja svjedoči život od neolita do kasne antike.

I ne samo život, nego i niz sukoba od antičkoga vremena, pa sve do Drugoga svjet skog rata. Ta dokumentacija me obavezala da je objavim i tumačim. Jedne prilike, u rano proljeće 1997. godine, sa suprugom i đecom prošetao sam do Doclee koja, inače uvijek u meni budi prijatna śećanja na najraniju mladost i đetinjstvo. Sio sam na jednu kamenu konzolu od bazilike, i sebi postavio dva pitanja, odlučan da na njih odgovorim. Pitao sam se da li su i zašto su se početkom XII vijeka dukljanska i raška vojska sukobile unutar njenih zidina i da li među obiljem ratnoga materijala nađenoga u koritu Zete, u neposrednoj blizini poprišta bitke, postoje do kazi koji se mogu povezati s tim sukobom. Odgovor je uslijedio nakon dvije godine istraživanja i on je dat sa svim objašnjenjima u trećem i četvrtom prilogu. U prvome dijelu knjige bavio sam se odjecima toga vremena u predanju, toponimiji, jeziku i običajima i njihovim dovođenjem u vezu s pojedinim poglavljima Ljetopisa i s ma terijalnom dokumentacijom. Očitovao sam se i u vezi osnivanja Podgorice, śedišta Zetske episkopije, mjesta rođenja Stefana Nemanje i datuma Barske bitke. Taj posao zahtijevao je napore koji su morali da budu podržani od mojih prijatelja i porodice, da bi rezultati bili publikovani u ovoj knjizi. Zato sam obavezan da ih pomenem i iskažem zahvalnost: Dejanu Vučiniću, Vladu Vučiniću, Mladenu Zagarčaninu, Mi leniji Vračar, Marku Ćulafiću, Veselinu Batu Raduloviću, supruzi Ranki i đeci Ružici, Marku i Petru. Posebnu zahvalnost dugujem Adnanu Čirgiću i Aleksandru Radoma nu koji su se poduzeli da knjigu lektorišu i štampaju, i recenzentima Đorđiju Boroza nu i Aleksandru Radomanu koji su mi pomogli da je uobličim. Autor

UPOREDNA ANALIZA LJETOPISA, PREDANJA, IZVORA I MATERIJALNE DOKUMENTACIJE Uvod U ovom radu izvršili smo uporednu analizu Ljetopisa popa Dukljanina, narodnog predanja, izvora i materijalne dokumentacije i izveli određene zaključke. Pažnju smo usredsrijedili na utemeljenje Prevalitane potonje Duklje/Zete, poglavlja Ljetopisa Popa Dukljanina koja su u vezi s osnivanjem slovenskih državnih forma cija, podjelom vlasti i teritorija Gornje Dalmacije, banovima i starincima – starim narodima koji su naseljavali taj prostor, a koje pominje i narodno predanje, materi jalnim dokazima doseljavanja Slovena i Avara, analizom nekih tumačenja te nekim događajima i ličnostima pomenutim u spisu. A bavili smo se i s nekoliko poveznica sa srednjovjekovnom Dukljom. Na temelju predanja sačuvanog u etnološkoj građi sakupljanoj krajem pretprošloga (XIX) i početkom prošloga vijeka, i uporedne analize s Ljetopisom i po vjesnim vrelima, posve utemeljeno možemo rekonstruisati maticu povijesnih zbiva nja na prostoru Gornje Dalmacije, od vremena kasne antike do savremenoga doba. Jer narodno je predanje zasnovano na činjenicama i preslojeno pučkim tumačenjem pojava i događaja i njihovih uzročno-posljedičnih veza. To je živo śedočanstvo o najstarijoj povijesti prostora Gornje Dalmacije. Narodna je mašta, polazeći od stvar nih događaja, isplela usmenu povijest o vremenu o kojem nema pouzdanih śedo čanstava niti pisanih izvora, kojoj je, smatramo, poželjno pokloniti povjerenje kao izvoru za proučavanje prošlosti, u ne manjoj mjeri nego pisanim śedočanstvima. Ali, naravno, s razumnom kritičkom distancom. U prilog takvoga gledišta ide činjenica da predanje veoma dobro čuva śećanje na ličnosti, pojave i događaje iz najdublje starine koji se mogu potvrditi i u pisanim istorijskim izvorima. Potvrđuje to i pisana dokumentacija, na koju smo se pozivali u ovoj studiji. Ljetopis Popa Dukljanina (u daljem tekstu Ljetopis) pisan je u jedno davno vrijeme, koje je obilježilo buđenje interesa za lokalnu povijest i povijesti širih pro stora, te ljudi i događaja koji su je obilježili.1 Pisac u njemu pominje mnoge stvarne i značajne osobe i događaje iz duboke prošlosti Crnogoraca, Hrvata, Bošnjaka, Srba i drugih naroda koji s njima imaju neke veze. Spominje i neke druge istorijski po tvrđene narode i događaje, ali ga ozbiljno zaokuplja etnogeneza Slovena. Savršeno mu je poznata povijesna geografija ranoga srednjega vijeka. U svoje pripovijedanje uključio je predanje i legende od kojih su neke, upravo preko njega, doprle do nas. Zabilježio je legendu o postanku grada Dubrovnika, a spominje i neke toponime 1 Maja Kožić, „Ljetopis popa Dukljanina − jedno od temeljnih djela za izučavanje zametaka etno loškog razmišljanja u Hrvata“, Studia Ethnologica, vol I, Zagreb, 1989, str. 195.

13

Stevo Vučinić

koji i danas postoje. Ljetopis je i izvanredna zbirka i starih slovenskih ličnih imena.2 Na koncu, pripovijedanje Popa Dukljanina može se potvrditi, i treba mu pokloniti bar minimum povjerenja kao povijesnom spisu. Nema neopozivo značajnijih ra zloga protiv, jer se u uvodu i sam autor obraća čitaocima: da neka niko ne pomisli da je on napisao ma što drugo nego ono što je pročitao ili čuo od vremešnih staraca kao istinitu pripovijest. Tako je pokazao, za ono vrijeme neuobičajeno odgovoran odnos prema povijesnim činjenicama, naglašavajući intelektualno-moralni otklon od krivotvorenja povijesne istine kao takve, što implicira da mu je borba za nju bila značajan, ako ne i primarni motiv za učinjeni napor. Takođe, pokazao je i odnos prema autoritetu pisanih izvora i prema iskustvu i znanju poštovanih staraca, kao najvjerodostojnijih čuvara narodne predaje i tradicije.3 Na kraju, istakao je i zavidno vrijedan odnos poštovanja prema čitaocima/slušaocima, koji bespogovorno vjeru ju autoritetima, u ono vrijeme rijetkim učenim i pismenim ljudima, te kao takvi ne pośeduju odbrambene mehanizme od krivotvorenja povijesti. Autor je prilikom opisa uzdržan od romantičarskoga zanosa i nije opisao povijest južnoslovenskoga prostora na način kako bi to, možda, željeli neki njegovi današnji tumači. Sve pobro jano ne dozvoljava da se autor i njegovo djelo olako preskaču u studijama povijesti crnogorskog, i uopšte južnoslovenskog prostora, ili ljetopisac naziva falsifikatorom s nečasnim motivima. Naprotiv, svaka uporedna analiza s narodnim predanjem, materijalnom dokumentacijom i drugim ranosrednjovjekovnim vrelima, dokazuje i potvrđuje da je Ljetopis neupitni povijesni spis, na osnovu koga se može izvršiti posve utemeljena rekonstrukcija ranosrednjovjekovne crnogorske prošlosti. Ljetopis popa Dukljanina opisuje vrijeme kad su na ruševinama Rimskoga carstva utemeljene brojne slovenske kneževine i kraljevine4, s potpuno drugačijim političkim i kulturnim tradicijama koje su Sloveni donijeli u novu domovinu. Na istoj teritoriji, osim nosilaca vrhovne vlasti, bilo je i područnih knezova, župana i raznih drugih velikaša. Svi su oni nastojali da uvećaju imanja, područje jurisdikcije ili uticaja. Na tom prostoru za prevlast su se borili i Rim i Konstantinopolj, svaki zbog svojih ekonomskih i političkih interesa, oprečnih onom drugom. Tolika suma divergentnih interesa, lokalnih i globalnih političkih moćnika kojima je bila premre žena Dalmacija, komplikuje svako istraživanje ove teme. S milenijumske distance, nije jednostavno raspraviti sva ta pitanja i izvesti utemeljene zaključke, zasnovane na vjerodostojnim i provjerljivim činjenicama. Do XXX glave, što u obimu čini samo trećinu spisa, Ljetopis je, u stva ri, rana povijest Južnih Slovena. Sljedećih 17 glava, ili dvije trećine, opisuju povijest Duklje kao njegove okosnice. Taj prvi dio nesumljivo pripada baštini svih južnoslo venskih naroda. Napisan je razumljivim jezikom i nesporno zasnovan na nekim či njenicama. To je u stvari povijest prostora Porfirogenetovih sklavinija iz vremena 2 Isto, str. 198. 3 Isto, str. 198 4 Ivan Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim našim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 117.

14

Prilozi proučavanju Ljetopisa Popa Dukljanina i ranosrednjovjekovne Duklje

kad među Južnim Slovenima, kako se vjeruje, nije bilo bitnijih razlika. Posebnosti svih južnoslovenskih naroda nastale su, upravo u procesu miješanja doseljenih Slo vena s domicilnim narodima i njihovim kulturama. To je bio proces sloveniziranja starośedilačkog stanovništva, čiji su politički i kulturni identiteti proishodili još iz vremena duboke praistorije. U istorijskoj konačnici, novonastali identiteti obliko vani su uticajima katolicizma, pravoslavlja i islama. Najbolji primjer su dukljanski Sloveni, koji su se kulturno i politički oblikovali u interakciji doseljenih Slovena s ilirskim plemenom Dokleati, u čijem središtu se nalazila antička Dokleja, kasnije i Dukljanski grad. To pleme se u jednom dužem periodu sloveniziralo, a njegovo ime preživjelo je u nazivu slovenske sklavinije Duklje, buduće kneževine i kraljevine. Sve do početka XX vijeka, u Piperima, starom crnogorskom plemenu, jasno su se lučili Lužani (slovenski doseljenici) od doseljnih Vlaha iz Lutova i starośedilaca (Bukumi ra i Mataruga koji s Lužanima sačinjavu 80% stanovništva Pipera). O tome i danas postoji jasna svijest kod njihovih potomaka, iako je od vremena doseljavanja Slovena prošlo skoro četranaest vjekova.

UTEMELJENJE PREVALITANE – POTONJE DUKLJE I ZETE Velika seoba naroda dramatično je uticala na demografsku strukturu i političke prilike centralnoga Balkana. Taj prostor koji je bio u zahvatu rimske provin cije Dalmacije, početkom VII vijeka pośeli su Avari i slovenska plemena. Po svemu sudeći, unutar nekih 150 godina po doseljavanju, avarsko stanovništvo je uništeno i prognato, i slovenski doseljenici su uspostavili punu dominaciju. Nekih dvije stotine godina trajao je proces njihove socijalne, kulturne i državno-političke adaptacije na novu domovinu i njeno okruženje. U konačnici toga procesa, na crnogorskome pro storu, nakon dvije velike pobjede Vojislava nad Vizantijom, 1040. u Zetskoj operaciji i 1043. godine u Barskoj bici, srednjovjekovna Duklja, tada već regionalna sila, za služila je da papa 1078. godine oslovi Vojislavovoga sina Mihaila kao kralja Slovena. Na osnovu uporedne analiza Ljetopisa i povjesnih činjenica, razvidno je da su se ne samo Duklja, nego i sve slovenske državne formacije konstituisale unutar antičkih administrativnih, političkih i plemenskih formacija kojima je bila premre žena rimska provincija Dalmacija. Slovenska Duklja, u teritorijalnom smislu ima poveznicu s Prevalitanom, Gornjom Dalmacijom, odnosno Tetrarhijom i na koncu Zetom, a u dinastičkom, ako je suditi na temelju sadržine Ljetopisa, lozu povlači od prvaka koji su predvodili i doveli Slovene u novu domovinu. O administrativnim podjelama iz vremena antike, njihovom smislu i tvorcima, očitovaćemo se u ovom poglavlju. Takav pristup u pisanju ovoga priloga je nužan. Postoje uzročno-poslje

15

Stevo Vučinić

dične veze između antičkih i ranosrednjovjekovnih teritorijalnih formacija koje su ih preslojile. Granice pomeđu njih, od antičkih vremena do dana današnjega, pre slikavaju se manje-više u istom opsegu, a danas razgraničavaju savremene narode nastanjene na tim prostorima, u političkom, jezičkom i kulturnom smislu.

Granice antičke provincije Dalmacije Nesporno je da se legendarno slovensko kraljevstvo kralja Svetopeleka (IX glava Ljetopisa), iz prvih vjekova po doseljavanju, protezalo u okvirima rimskoga Ilirika, odnosno Dalmacije. Njegove granice je riješila rimska administracija počet kom nove ere. Na istoku antički Ilirik se graničio s Mezijom. Plinije Stariji joj navodi granice: „Pannoniae iungitur provincia quae Moesia appellatur, ad Pontum usque cum Danuvio decurrens... flumina clara e Dardanis Margus, Pingus, Timachus, ex Rhodope Oescus, ex Haem o Utus, Asamus, Ieterus“.5 Mezija se na popisu provincija spominje od 14. god. n. e. i dijeli se na Gornju i Donju Meziju. Ptolomej ističe da se prostor Gornje Mezije nalazio između Dunava na śeveru i Šarplanine na jugu, te na zapadu od ušća Save do ušća Cibrice (centralna Bugarska) u Dunav na istoku. Kad povučemo zamišljenu liniju između ušća Save u Dunav i Šarplanine ona dodiruje Ulpijanu (Lipljan) i Lab na Kosovu. Dakle, to i jeste istočna granica Dalmacije, od nosno zapadne Mezije, a u Nemanjino vrijeme istočna granica Srbije, koja se nalazila unutar granica antičkoga Ilirika. Pitanje granica između Panonije i Dalmacije je otvoreno, mada se pret postavlja da je granica bila povučena paralelno s rijekom Savom, dvadesetak kilo metara južnije, vrhovima prvih brda. Na śeveru i zapadu graničila se s Norikom i Istrom. Granični gradovi Poetovio (Ptuj) i Celeia (Celje) jedno vrijeme bili su u No riku, a potom u Panoniji. Ilirik je početkom prvoga milenijuma zahvatao područije zapadnoga Balkana. U nauci su podijeljena mišljenja o vremenu oficijelne uspostave provincije. Istraživači ga smještaju između Cezarovog prokonzulata 58. god. p. n. e., kad je izdvojena ispod jurisdikcije upravitelja Makedonije i 27. god. p. n. e., kad je predata na upravu Senatu. Provincija je konačno definisana u njenim poznatim granicama, tek nakon sloma Batonovog ustanka, 9. god. n. e. U Gornjem Iliriku, Plinije Stariji navodi peregrinske zajednice (one koje nemaju rimsko državljanstvo) smještene u tri konventa i to: skardonitanski (Liburni i Japodi), salonitanski (Delmati, Deuri, Dicioni, Mezeji, Sardeati) i naronitanski (Ke rauni, Daorsi, Dezitijati, Dokleati, Deretini, Deremisti, Dindari, Glindicioni, Melku mani, Naresi, Skirtari, Sikuloti, Ardijejci).6 U njemu su: Ozueji, Parteni, Kavi, Hema si, Astiti i Arinisti. Između Skadra i Lješa pominje: Labeate, Senede, Rudine, Sasaje, 5 Plinije Stariji, Natrualis historiae, III, str.149. 6 Salmedin Mesihović, „Plinijevske peregrinske civitates na prostoru današnje Bosne i Hercegovine“, Vjesnik za arheologiju i povijest dalmatinsku, vol. 104, Split, 2011, str. 25.

16


Grabe, Iliri proprio dicti (pravi Iliri), Taulante i Piraje.7 U Donjem Iliriku peregrin ske civitates nijesu bile podvrgnute konventima, i on ih nabraja: Sereti, Serapili, Jasi, Andizeti, Kolapijani, Breuci, Arvijati, Azali, Amantini, Belgi, Katari, Kornataki, Era visci, Herkunijati, Latovici, Oserijati, Varcijani, Skordisci i Taurisci. Ovo su plemena koja su slovenski doseljenici zatekli na dalmatinskom (Ilirskom) prostoru, koja su se u jednom dužem procesu slovenizirala, i danas čine jednu od etničkih osnovica svim narodima koji žive u zahvatu nekadašnje rimske provincije Dalmacije. Granice između Gornje i Donje Dalmacije, kako ih je uspostavio legendar ni slovenski kralj Svetopelek, nesumnjivo su u vezi s juridičkim granicama između rimskih konventa. Prostor juridičkoga zahvata naronitanskog je Gornja, a skradoni tanskoga i salonitanskoga Donja Dalmacija. Smisao takve podjele prostora između ta dva konventa, u nauci nije razriješen, ali je nesporno u ono vrijeme imao poli tičkoga i vojnoga smisla. Moguće, i da su u kulturološko-narodnonosnome smislu bili cjeline. Stiče se utisak da je u vezi i s graničnim prostorom na kome se prostirao suverenitet Teute i Gencija, zaključno sa 168. godinom p. n. e. Hvar, kojim je vla dao Teutin vojskovođa Dimitrije Hvarski,8 nalazio se u graničnom pojasu Teutinih suverenih kompetencija. Na kopnu, nasuprot gradu i ostrvu, nalazile su se najza padnije i granične Dukljaninove župe Gornje Dalmacije, Velika i Goromita. Kon cem 10. vijeka, u okvirima Gornje Dalmacije kralj Predimir je zasnovao Tetrarhiju (četvorovlašće). Razlozi podjele Donje Dalmacije na skradonitanski i salonitanski konvent razumljivi su i oni su vojno-bezbjedonosne naravi. Pod salonitanski kon vent su podvrgnuti Dalmati, daleko najbrojnije Ilirsko pleme sa 342 dekurije, nosioci otpora rimskoj imperiji, protiv kojih je Rim vodio 12 ratnih kampanja, da bi ih na koncu pacifizirao, tek 9. godine. I na krajnjem zapadu, pod skradonitanski konvent su podvrgnuta plemena koja su obitavala na prostoru alpske klauzure, važne saobra ćajne poveznice Italije s Panonijom i Norikom. U okviru administrativnih reformi, prostor koji je zahvatao dio istočne Crne Gore i śeverne Albanije, oko 294. godine, rimski car Dioklecijan je izdvojio iz Dalmacije i nazvao ga Prevalitana. Prethodno je u literaturi obilježen kao prostor na kome, po svemu sudeći, obitavaju Ilirii proprio dicti (baš pravi Iliri). I kralj Predimir ga je izdvojio kao jednu od administrativnih je dinica Tetrarhije, Zetu, koju je dodijelio sinu Hvalimiru (XXX glava Ljetopisa), tako da je dukljanska kraljevina u osnovi zahvatala prostor Prevalitane, i, u konačnom, u cijelom ili nešto manjem obimu, on je dijeljen između Vojislavljevih sinova nakon njegove smrti. Na njemu se više od dva milenijuma odigrava velika povijesna drama sukoba civilizacija i kultura, s dramatičnim posljedicama po narode koji ga naselja vaju. Ne možemo se oteti utisku da je Prevalitana zbog svoje male prostornosti bila namjerno izdvojena iz Dalmacije kao posljedica osobite carske milosti Dioklecija na, nesporno politički i kulturološki osobena, ali skromne površine i u prevelikoj disproporciji u odnosu prema Dalmaciji. Od nje je manja skoro 12 puta. S tim u vezi 7 Plinije, NH III, str. 144. 8 Istorija Crne Gore, tom I, Redakcija za Istoriju Crne Gore, Titograd, 1967, str.106−107.

17

Stevo Vučinić

je veoma važno i pitanje Dioklecijanovoga porijekla, koje se dovodi u vezu s Dokle jom, odnosno Dukljom, što bi mogao da bude uzrok njegove milosti. Arheolozi i povjesničari, skoro nedvojbeno, drže Dokleju njegovim mogućim rodnim mjestom ili mjestom porijekla. Po svemu sudeći i srednjovjekovno ime slovenskih državnih formacija izvedeno je iz njegova imena (Dioklija i Dioklitija). Na ta pitanja ćemo se osvrnuti, temeljeći se na povijesnim izvorima, predanju i zaključcima nekih relevan tinih autora.

Mjesto rođenja Dioklecijana Dioklecijan je bio veliki vladar i reformator koji je pokušavao da uvede red u Rimskom carstvu, koje je rastrzano haotičnim silama nakon konca dinastije Severa. Rođen je kao rob od majke Diokleje u Dokleji (Duklji), rimskome gradu kod današnje Podgorice, što navode svi nesporni antički i kasnoantički izvori. Stupio je na vladu 20. decembra 284. godine.9 U najstarijem izvoru iz 360. godine (Sextus Aurelius Victor – pravilnije je Anonim, Epitome de Caesaribus, 4, 39) piše: Diocletianus Dalmata, Anulini senatoris libertinus, matre pariter atque oppido nomine Dioclea, quorum vocabulis, donec imperium sumeret, Diocles appellatus, ubi orbis Romani potentiam cepit, Graium nomen in Romanum morem convertit. U prijevodu: Dioklecijan Dalmatinac, oslobođenik senatora Anulina, iz grada i od majke Diokleje čim je uzeo vlast u rimskoj državi, grčko ime Diokles promijenio je na rimski način. Njegovo ime prije stupanja na prijesto bilo je Caius Valerius Diocles. Diocles je grčko teriofor no ime (onaj koji zaziva Zevsa Διο καλειυ). Nakon preuzimanja vlasti promijenio ga je u Marcus Aurelius Caius Valerius Diocletianus, kako i piše u Epitomi. Dakle, dodao je sopstvenom i nomen i cognomen slavnoga cara filozofa Marka Aurelija i latini zirao sopstveno, želeći na taj način da se predstavi njegovim nasljednikom. Bilo bi logično da je prilikom promjene imena uzeo i praenomen i nomen gentile svog bivšeg gospodara Anulina koji su imali gentilacije Cornelius odnosno Annius. Pa bi se dalo zaključiti iz drugog dijela imena da mu je gospodar bio Caius Valerius Annulinus, jer je oslobođenik ulazio u širu porodicu bivšega gospodara.10 Pitanje je da li je on oslobođen u Duklji ili u nekom drugom mjestu prebivališta rečenoga senatora. Ime Docletius/Diocletius zapravo nema smisla u Duklji, jer su njeni stanovnici Docleates. Ime njegove majke dopušta pretpostavku da je i ona bila rob koja je kao i sin dobila ime po porijeklu. Stoga je moguća pretpostavka da su i ona i sin potekli iz okoline Dokleje, a da su za Annuline radili, možda čak i u Rimu. Na koncu, njegovo ime se tokom vremena do abdikacije mijenjalo na sljedeći način: Docletius/Diocletius > Caius Valerius Diokles > Marcus Aurelius Caius Valerius Diocletianus > Caius Aurelius 9 Nenad Cambi, „Dioklecijanova i Konstantinova politika odabira imena“, Rad Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, Razred za društvene znanosti, knjiga 40, Zagreb, 2002, str. 31. 10 Isto, str. 35.

18


Valerius Diocletianus > i nakon abdikacije ponovo Caius Valerius Diokles.11 Laktanci je piše: Hiuc purpuram Diocletianus iniecit suam, qua se exuit et Diocles iterum factus est.12 U prijevodu: „Tom (nasljedniku caru Maksiminu) Dioklecijan obuče purpur kojega je sa sebe skinuo, i opet postade Diocles.“ Očito da su sva ova preimenovanja imala političku pozadinu. Bilo je, a i danas ima autora koji u korist Splita, pokušavaju da ospore Duklju kao mjesto njegovoga rođenje. U prilogu o Dioklecijanu, F. Bulić, otac hr vatske arheologije, napisao je da se stariji i noviji pisci, domaći i vanjski, koji su se bavili Dioklecijanom, slažu manje-više svi u tome da je bio Dalmatinac. Pa dopisuje – „neki hoće da se je rodio u Solinu, ali većina misli da se je rodio u gradu Doclea (Podgorica u Crnoj Gori), koji je također bio u tadašnjoj rimskoj pokrajini Dalmatia, a da je umro u svojoj palači u Spljetu, ne zna se kakovom smću ni u kojoj godini“.13 U tom članku posegao je za svim argumentima da dokaže da je, ipak, Split ili šira okolina mjesto njegova rođenja. Naveli smo da je Anonim ubicirao Dokleju kao mjesto njegovog rođe nja. Kod Jordana (551. g.) čitamo Diocletianus Delmata, scribae filius – Dioklecijan Dalmatinac, sin pisara.14 Kod Eutropija Diocletianum imperatorem creavit dalmatia oriundum – U prijevodu: Učini carem Dioklecijana, porijeklom Dalmatinca.15 U Hronica Gallica (511. g.) piše Hic Dalmata filius scribae obscurissime natis – Ovaj bješe Dalmatinac, sin pisara, veoma niskoga roda.16 Kod Kasidora (519. g.) nalazimo Diocletianus Dalmata suscepit imperium – Dioklecijan Dalmatinac, uze vlast.17 Kod Teofana (566−581. g.) piše Et Diocletianus quidem Salonae patria civitate Dalmatie privatus agit – Dioklecijan živio je kao privatno lice u svojoj domovini, u Saloni, gradu Dalmacije.18 Kasnoantički i srednjovjekovni pisci su samo varirali antičke podatke i nije ih vrijedno pominjati. Ali nijedan od njih nije pomenuo Salonu kao mjesto rođenja, sem Dalmaciju kao domovinu. Da bi se riješio Dokleje kao rodnoga mjesta ili mjesta porijekla, Bulić je posegao za dokazivanjem da je Diocles grčko ime. Pozvao se na Dioclesa kralja Ferejaca, pa Dioclesa sina Pisistrata, atinskoga tiranina, pa kneza Etoljana tog imena, Dioclesa retora u vrijeme Avgusta, Dioclesa biskupa u Makedoniji i naveo je još nekoliko primjera. Ali to ne poriče ni Sextus Aurelius koji konstatuje da je car, u trenu stupanja na prijesto, grčko ime Diocles latinizirao u Di ocletianus. E. Imamović ističe da se između imena Diocles i Doclea zapaža neznat no odstupanje. Pretpostavlja da bi to moglo biti i cognomen zavičajnog karaktera 11 Isto, str. 36. 12 Lactancius,o. c. cap. 19, 29, 38, 52. 13 Frano Bulić, „Car Dioklecijan“, Vjesnik hrvatskog arheološkog društva, kj. XIX (15−19), Zagreb, 1920, str. 99. 14 Iordanes, Romana, Mon. Germ. hist. Auct. ant. T.V.1. 38. 15 Eutropius, Breviarium ab Urbe condita, Mon. Germ. hist. Auct. ant. T II, str. 162. 16 Chronica Gallica, Mon. Germ. hist. Auct. Ant T, IX, P, II, p. 643. 17 Cassiodri senatoris Chronica, Mon. Germ. hist. Auct. Ant. XI, 1. p. 149. 18 Teofanes, Chronographia, Scriptores his. Byz. P. 81.

19

Stevo Vučinić

dobijen u vojsci, a moguće da je namjerno uzeto kao melodičnije umjesto Diocles i zaključuje da su, bez daljnjega, ta dva oblika identična.19 Obojica ne dovode u pitanje Dokleju kao njegovo rodno mjesto. U srednjem vijeku razna djela mučenika i hagi ografije pripisuju mu više žena i kćeri. Pišu o njegovim sinovima i sinovcima, stricu, rimskome papi Kaju (285−296) i bratu, svešteniku Gabiniju.20 Farlati (1690−1773) je naznačio Solin kao mjesto careva rođenja, poveden rukopisom Splićanina Petra Nikolinija, koji je umro oko 1701. godine. On je prvi imenovao mjesto Kuk povrh Kučina, u blizini Splita, kao mjesto Dioklecijanovoga rođenja.21 U XIII vijeku o tome nije znao ništa Toma Arhiđakon, koji u Hronici samo pominje palatu koju je sa gradio u Splitu, ne dotičući se mjesta rođenja. F. Bulić negira Nikolinija i navodi da seljaci pokazuju selo Libovac kao mjesto njegova rođenja. Poziva se na seljake koji su mu to pripovijedali. Takvih predanja u splitskoj okolini ima sijaset koje je publikovao u dodatku studije Car Dioklecijan pod imenom Dodatak pučke priče o mjestu rođenja cara Dioklecijana i o njegovoj obitelji. Prikupljao ih je 1914−1915. godine od regruta koji su dolazili u Split za vojne pozive, a neke su mu pripovijedali sveštenici, učitelji i učenici iz okolnih škola. Uglavnom im je fabula najobičnija fantazija i nema razloga da ih navodim, sem nekolike kao primjer. Don Ante Mihanović mu je pripovijedao da je Dioklecijan dolazio u lov u Vilar, mjesto među Sitnom i Srinjanima, i da je u tom mjestu imao vilu. U Vi laru, našlo se rimskih opeka s pečatom tvornice Pansiana. Jure Mihanović mu je pripovijedao da je Dioklecijan imao svoj perivoj u selu Gatima poljičkim, da je rođen u Libovcu, a stanovao u Solinu, dok je u Libovcu stanovao neko od njegove familije. Nije znao kazati đe je taj Libovac, ali je znao da se Dijoklecijan rodio u njemu. Pripovijedao mu je još da je na brdu Plišivici, povrh Sitnoga, blizu vrela Ljuvače, Dioklecijan imao rudnike zlata, a na obližnjem brežuljku Sv. Kuzme kov nicu novca. Osim toga, veli da u Vilaru, potoku obično suhu, koji utiče u rječicu Žrnovnicu uz javnu cestu prama Tugarima, dotično Gatima, imao je kavanu na zemljištu zvanom Mravince, đe je otpočivao kad se vraćao s puta u Gata.22 Bućan Pave pok. Joze iz sela Mravinaca (...) pripovijedao mu je da se na gomili u Libovcu viđa zmija koja maše jezikom i da se čuju đekad zvona; da je iz Kučina bio neki kralj u rodu s obitelji Vidošević. Iza krunisanja da je živio samo tri dana i da je skovao samo tri novca. Blago onomu koji bi našao jedan od ovih novaca, ne bi mu trebalo više kopati zemlju! Priča se, piše F. Bulić, da je car Dioklecijan bio veliki sladokusac solinskih pastrva, kojih nije ni danas nestalo, pa ih je dao, bojeći se da mu ih ponestane, navesti u svoju palaču kroz jedan konao, đe je te riječne ribe 19 Enver Imamović, „Prilog rješavanju rodnoga mjesta cara Dioklecijana“, Istorijski zapisi, knj. 32, 3−4, Titograd, 1975, str. 506. 20 Coleti, Martyrologium Illyricum, Venetiis, 1819, str. 718. 21 Frano Bulić, „Car Dioklecijan“, Vjesnik hrvatskoga arheološkoga društva, NS sv. XIX, 1915−1919, tisak hrvatske kraljevske tiskare, Zagreb, 1920, str. 128. 22 Ljiljana Marks, „Od Dioklecijana do Splita“, Ethnologica Dalmatica, vol. 6. br. 1, listopad 1997, str. 168−169.

20


gojio u posebnom ribnjaku. Taj konao je, upravo, vodovod Dioklecijanov. Inače, predanja o carevom mjestu rođenja nema ni u Solinu, ni u Splitu.23 Očito da su splitske legende nastale pod uticajem obrazovanih ljudi koje su pučani maštovito uobličili i zasolili predstavama prostoga naroda o životu jednoga cara, i to još gonitelja hrišćana. Dok su mjesto rođenja u Kuku i Libovcu, izveli na temelju činjenica da se u ta dva mjesta nalaze ostaci izvjesnoga rimskog, odnosno mletačkoga objekta, koji je moguće preslojio objekat starijega postanja. A. Majer je stanovišta da su priče zabilježene u okolini Splita u kojima je Split naznačen kao Di oklecijanovo mjesto rođenja u osnovi mogle poteći od kakvoga učitelja ili župnika. Na temelju lingvističke analize, zaključio je, iako se ne može nepobitno dokazati, da je Dioklecijan bio rodom iz Duklje; na temelju izvora, to se ne može isključiti. Dok jači razlozi ne govore ni u prilog mišljenju da je bio rodom Solinjanin.24 U pri log Majerovom stanovištu može se citirati Toma Arhiđakon splitski koji u Hronici, između ostaloga, o Dioklecijanu piše: „A u zemlji Geta, koja se sada zove Srbija ili Raša, učini da se blizu neke bare sagradi grad, koji je po svom imenu nazvao Duklja“. Sama ta činjenica da većina autora ime grada vezuje za Dioklecijana ukazuje da su povjesničari imali u vidu činjenicu da je car bio izvjesnim nitima vezan sa Doklejom. U narednoj rečenici, pišući o Splitu, Toma dopisuje: „I jer je bio po porijeku Dalma tinac, zapovijedi, da se sagradi odličnija građevina blizu Solina, poput vrlo utvrđe nogа grada, kao carsku palaču...“.25 Dakle, Toma ga drži Dalmatincem, ali ne i rodom Splićaninom. Da ne bude spora o prostoru koji je zahvatala onovremena Dalmacija, on ju je ograničio: „Sada je, pak, Dalmacija primorska oblast, koja počinje od Epira, gdje se nalazi Drač i proteže se sve do Kvarnerskog zaliva...“26 U njenom zahvatu je bio prostor današnje Crne Gore, odnosno, onovremene Dokleje. Da je u to vrijeme bilo ikakva pomena o Splitu i okolini kao rodnome kraju cara Dioklecijana, teško je vjerovati da bi T. Arhiđakon propuštio priliku da tu činjenicu napomene. I K. Porfi rogenet piše da je car Dioklecijam mnogo volio zemlju Dalmaciju i da je zato doveo narod iz Rima koji je u njoj naselio. Piše da je podigao grad Split i u njemu velelepnu palatu, čak i grad Dokleju koju sada drže Dukljani, podiže car Dioklecijan.27 Zato se Bulićevo stanovište može smatrati veoma nategnutim i nautemeljenim, očito proi zvodom velike želje da se znameniti car veže rodom za Split, makar kojim načinom. Povodom Herkuliusove i Galeriusove molbe da ponovo preuzme vlast, Anonim je stavio Dioklecijanu u usta i sljedeće riječi: Utinam Salonae possetis visere olera nostris manibus instituta, profecto numquam istud temptandum iudicaretis. – „Kad biste viđeli povrće koje sam svojim rukama odgajio u Saloni ne bi vam palo 23 Isto, str. 171. 24 Antun Majer, „Duklja i Dioklecijan“, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku, 56–59, 1954– 1957, str. 97−98. 25 Toma Arhiđakon, Kronika, Split, 1960, str. 15. 26 Isto, str. 11. 27 Konstantin Porfirogenet, „Spis o narodima“, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beo grad, 2007, tom II, str, 10.

21

Stevo Vučinić

na pamet da to od mene tražite“.28 Te riječi nijesu dokaz da je rodom Salonitanac, ali ukoliko su istinite onda govore o njemu kao čovjeku obdarenom smislom za humor. Tako da mirne duše možemo konstatovati, da se Duklja kao rodno mjesto rimskoga cara Dioklecijana ne može osporiti.

Dioklecijan i Doclea Zanimljivo je navesti i legende zapisane u okolini Dokleje koje su u vezi s Dioklecijanom, odnosno carem Dukljanom, kako ga narod toga kraja zove. Da je Dukljan lokalna varijanata Dioklecijana potvrđuju to i tri od jedanaest zabilježenih legendi. Prva počinje riječima da je u Podgorici živio neki car Dukljan, koji je bio tako silan i moćan da nad sobom nije ni Boga poznavao.29 Druga: „Car Dukljan, kome je dvor i grad nov bio među Zetom i Moračom, nije vjerovao da ima boga na nebesima, ni da ima sudbe božje.“ 30 Očito se misli na rimski grad Dokleju koja je sa građena na sastavcima Zete i Morače. U trećoj se pominje da je car Dukljan mnogo gonio hrišćane.31 Ta rečenica ga najjasnije identifikuje kao rimskoga cara Dioklecija na, koji je u lokalnom predanju nazivan Dukljanom, što je sporio don F. Bulić. U nauci nema spora da je u lokalnom predanju iz okoline Podgorice Di oklecijan otjelotvorenje htoničnih sila, i da su priče o njemu, uzročno-posljedično u vezi s njegovom povijesnom ulogom u progonu hrišćana. Ali je nesporno, da je u narodnom predanju iz okoline Podgorice ime Dukljan lokalna slovenizirana va rijanta od latinskoga imena Dioklecijan. Njegova veza s Doklejom i Prevalitanom se nesporno očituje i kroz narodni naziv za nedovršeni akvadukt Cijevna − Duklja, zvani Dukljanov Jaz. Albanci iz Malesije ga zovu Jazi Dukljanit.32 Jedan od naziva za takozvanu Među Vuka Manitoga, koja od zapada i śevera ograničava Prevalitanu, je Dukljanova Međa. Zato ne treba ispuštiti iz vida činjenicu da su samo u okolini ova dva rimska grada, Dokleje i Salone, za koje se vezuju njegovo rođenje i posljednje godine života, sačuvane legende o Dioklecijanu ili Dukljanu. Splićane je zadužio mo numentalnom palatom i mauzolejom, danas Katedralom Svetoga Duja, a Dokleju, koja se nalazi u neposrednoj blizini gradskoga jezgra Podgorice, po svemu sudeći nedovršenim akvaduktom, moguće i nekim objektima javne namjene u Dokleji u kojoj je rođen i utemeljenjem Prevalitane. Tih činjenica bili su svjesni i Mitropolit Vasilije Petrović i Božidar Vuković štampar. Mitropolit Vasilije Petrović piše: „Rije ke Zeta i Morača sastaju se ispod Vrtograda đe se rodio Dioklitijan i đe je sagradio veliki grad, nazvavši ga po svom imenu Dioklitija, tada je ovoj zemlji umjesto Zeta 28 Sextus Aurelius Victor – pravilnije je Anonim, Epitome de Caesaribus, 4, 39. 29 Vilina gora, antologija crnogorskih legendi, priredio Radoje Radojević, Titograd, 1971, str. 40. 30 Isto, str. 46. 31 Isto. Str. 44. 32 Marko Camaj, Onomastika Malesije, Doktorska disertacija, Beograd, 1995, str. 19. (rukopis)

22


dato ime Dioklitijska zemlja.“33 Vasilije je očito zapisao odjek predanja iz duboke starine koji Dioklecijana vezuje za Duklju ili njenu okolinu kao njegovo mjesto rođe nja. Štampar Božidar Vuković Podgoričanin potvrđuje to stanovište u predgovorima svojih izdanja. U Zborniku za putnike, štampanom u Veneciji, 6. marta 1520. godine, piše: „...otišavši iz moje otadžbine, iz zemlje Dioklitijske, koja je u predjelima make donskim, iz grada zvanog Podgorica, blizu bivšeg grada zvanog Dioklitija, koga je nekada sazidao Dioklecijan car u svoje ime, i došavši u grad Veneciju,…“. Štampar tog izdanja, jeromonah Pahomije, navodi da je sa ostrva Dioklitijskog jezera. Inače, Vuković u predgovorima svih sedam bogoslužbenih knjiga navodi da je iz grada Podgorice, od Dioklitijskih strana ili zemlje. Nesporno, Dioklecijan je bio zanešen graditeljskom djelatnošću koju je sprovodio, čak brutalno, da je građane prisiljavo da se iseljavaju iz pojednih pred građa Nikomedije da bi ih preuredio po svojoj mjeri i ukusu. O tome Laktancije oko 318. godine piše: „Huc accedebat infinita quaedam cupiditas aedificandi, non minor provinciarum exactio in exhibendis operariis et artificibus et plaustris, omnia quae cumque sint fabricandis operibus necessaria. 9 Hic basilicae, hic circus, hic moneta, hic armorum fabrica, hic uxori domus, hic filiae. Repente magna pars civitatis exci ditur. Migrabant omnes cum coniugibus ac liberis quasi urbe ab hostibus capta. 10 Et cum perfecta haec fuerant cum interitu provinciarum, ‘non recte facta sunt’, aiebat, ‘alio modo fiant.’ Rursus dirui ac mutari necesse erat iterum fortasse casura. Ita sem per dementabat Nicomediam studens urbi Romae coaequare. 11 Iam illud praetereo, quam multi perierint possessionum aut opum gratia. Hoc enim usitatum et fere lici tum consuetudine malorum. 12 Sed in hoc illud fuit praecipuum, quod ubicumque cultiorem agrum viderat aut ornatius aedificium, iam parata domino calumnia et poena capitalis, quasi non posset rapere aliena sine sanguine.“ U prijevodu: „Ovome je bila dodata izvjesna strast za građevinarstvom i zbog toga su neograničena davanja stizala iz provincija za opremanje, nadnice za radnike i majstore, opremanje kočija i što god je bilo potrebno za posao koji je on odredio (zamislio). Ovđe javne zgrade, tamo cirkus, ovamo kovnica novca a tamo pogon za pravljenje ratnih potrepština, na jednom mjestu mjesto za njegov život; na drugom za njegovu ćerku. Iznenada bi dao da se poruši neki veći dio grada; svi bi se morali iseliti sa ženama i đecom kao da su grad osvojili neprijatelji; a kad su te građevine bile završene, na uštrb svih pro vincija, on bi rekao: ‘Nisu kako treba, treba ih uraditi po drugom planu’. Tada su one bivale rušene ili preuređivane, za možda neko buduće rušenje. Takvim besmislicama je on konstantno pokušavao da izjednači Nikomediu s gradom Rimom po svojoj veličanstvenosti. Preskočio sam da pomenem koliko ih je mnogo nestalo na račun svoga bogastva ili imovine; jer su takva zlodjela bila veoma česta, čak toliko česta da je izgledalo kao da su zakonita. Ali što je bilo zanimljivo u vezi s njim je da kad god je vidio lijepo držano imanje (zemljište, njive) ili kuću neobične elegancije, tada bi 33 Mitropolit Vasilije Petrović, Istorija o Crnoj Gori, LZ – Obod − Pobjeda, Cetinje – Titograd, 1985, str. 38−39.

23

Stevo Vučinić

vlasnicima bile prišivane lažne optužnice i najstrožije kazne; tako da se činilo da je Dioklecijan pored surove otimačine takođe odgovoran i za prosipanje krvi.“34 Između ostalog i njegovom fascinacijom uljepšavanja carstva građevinama koje će pronijeti njegovo ime i nakon smrti može se objasniti i razlog i smisao grad nje nedovršenog akvadukta imperijalnih dimenzija Cijevna − Dokleja. Stanovišta sam da ga je ekonomski nejaka populacija Dokleje počela graditi koncem IV vijeka i da ju je u tome omeo prodor Istočnih i Zapadnih Gota koji su nasrnuli na Prevalita nu, u vremenskom okviru od početka do sredine V vijeka, što je uzrokovalo prekid gradnje koja se više nikad nije nastavila. Međutim, dozvoljavamo i mogućnost da je i akvadukt bio iskaz posebne Diklecijanove milosti prema rodnome gradu Dokleji, pa je iz carske blagajne plaćao gradnju koju nije dovršio do konca svoje vlade, 305. godine. Taj poduhvat je podrazumijevao da se izgradi kameni etažni most na putu Via militaris, kod Stare Zlatice, dužine nekih 80 metara, preko koga bi se akvadukt preveo. Most nije izgrađen, mada je Morača bila premošćena sedam kilometara niže u Botunu, po svemu sudeći, drvenim mostom. Nije logično da municipij skromnih prihoda gradi takav objekat za državne potrebe, kao most na trasi saobraćajnice koja vezuje Rim i Konstantinopolj, kojim prevodi akvadukt za lokalne potrebe. Vjero vatnije je da je trebalo da ga gradi carska blagajna, ujedno, i preko njega je bila na mjerila da prevede i lokalni akvadukt, kao poklon rodnom gradu aktuelnoga cara. Nakon Dioklecijanove abdikacije njegovi nasljednici nijesu viđeli razloga takvome poslu, obustavili su isplatu za tu namjenu koju municipijalna kasa nije bila u stanju da nadoknadi u tekućem stoljeću. Takvu pretpostavku temeljimo i na činjenici da je izgradnja toga vodovoda podrazumijevala izgradnju kanala dimenzija 110 x 52 cm, dužine 13 kilometara koji bi u Dokleju dovodio do 600 litara vode u sekundi, što je količina koja ni približno nije srazmjerna veličini i potrebama grada. Teško je pretpostaviti da bi gradska uprava bila spremna da se poduzme poduhvat koji je neracionalan i za koji nije bilo sredstava u gradskoj kasi. Čini nam se da bi se takav poduhvat mogao delegirati carskoj blagajni, odnosno Dioklecijanu. U tom smislu dozvoljavamo da je gradnja akvadukta obustavljena nakon abdikacije cara Diokleci jana, oko 305. godine.

Dioklecijanova reforma 294. godine Dioklecijanova administrativna reforma za osnovu je imala novu podjelu utemeljenu u ideji ekonomičnosti i administrativnoj efikasnosti, koja je istovremeno i uvažavala osobenosti naroda i prostora. Izdvajanje Prevalitane kao posebne admi nistrativne jedinice, površine nekih trinaestak hiljada kvadratnih kilometara, iz Dal macije, okvirne površine od oko 150 hiljada kvadratnih kilometara, najvjerovatnije 34 Laktancije, De mortibus persecutorum, 7, (8 – 12). www.thelatinlibrary.com/lactantius/demort.shtml

24


ukazuje da je ona proizvod carske milosti prema svojoj domovini, mada, nesumnji vo, utemeljenja u kulturno-političkoj osobenosti toga prostora. Predanje o osnivanju Prevalitane sačuvalo se i u pisanim spomenicima. Petar I Petrović u Kratkoj istoriji Crne Gore, u uvodu, piše: „Provincija Zeta u stara vremena zvaše se Prevala, dakle, po rijeci Zeti, koja teče od Hercegovine, ne bješe dobila svoje sadašnje ime. Ova se provincija na dvije česti dijeljaše, to jest na Donju i Gornju Zetu po rijeci Morači, koja također ide iz Hercegovine, sastavljajući se među Spužem i Podgoricom, upada u Zetsko, oli po sadašnjem nazvaniju Skadarsko je zero. Pod imenom Gornje Zete sastojaše se u to vrijeme Crna Gora. One su svagda nerazdvojno imale svoje vladatelje banove, kako pređe srpskijeh carah od Nemanjića doma, tako i po presječeniju te carske familije...“ U Ljetopisu, u II glavi, pominje se prevalitanski grad (Skadar), a u XXVIII Prevalitana kao oblast. Na terenu, u blizini Rijeke Crnojevića, moguće da je u toponimu Prevala (parče zemljišta u doticaju sa Skadarskim jezerom) i hidronimu Prevalina, preživio naziv ove provincije.

Etimologija naziva Sklavinije i Kraljevine Duklje/Dioklije/Dioklitije Nauka nije konačno razriješila uzročno-posljedične veze između imena plemena (Docleates), grada (Doclea) i cara (Diocletianus u građanstvu Diocles), i dala zadovoljavajuće rješenje lingvističkih problema nastalih zbog sličnosti po glasov nom liku i različitih polazišta u pitanju motivacione osnove ovih imenica i njihovih izvedenica. Te probleme još više mrse slovenizirane i grcizirane izvedenice kojima su imenovane sklavinija i kraljevina (Duklja, Dioklija i Dioklitija), jer im nije na za dovoljavajući način riješeno pitanje korijenske osnove, pa se razni autori različito očituju, i umjesto da se ta pitanja rješavaju ona se još više usložnjavaju. Da i mi ne bi smo stvarali zabunu o pitanju uzročno-posljedičnih lingvističkih veza između imena plemena, grada, rimskoga cara i slovenskih državnih tvorevina, iznijećemo nekoliko zapažanja koja nijesu takve prirode, a moguće da bi mogla doprinijeti razrješenju toga problema. Ima autora koji drže da je ime plemena izvedeno iz imena grada. Ima ih koji ime grada vezuju za njegovu topografsku osobenost (smješten je iznad dvije rije ke), tumačeći da je hidronimskoga karaktera, i da sadrži apelativ izveden iz keltskoga jezika – (dū + kleu) dvije tekuće vode, (dō-kleu-a) ušće, odnosno (dō-kleu-atai) u značenju Porječani ili Slivaljani. Većina autora njegovo ime veže za ilirsko pleme Do kleate, a ima autora koji ga dovode u vezu s imenom rimskoga cara Dioklecijana, pa uzročno-posljedično tumače i da je iz njegovoga imena izveden i naziv ranosrednjo vjekovnih slovenskih državnih tvorevina na crnogorskome tlu. Majer je stanovišta da je korijen riječi Doclea izveden od starijeg indoevropskog korijena – dhoukl, u zna čenju taman, skrovit, crn.35 Prvo stanovište je logički neodrživo. Duklja (Doclea) je 35 A. Mayer, Die Sprache der alten Illyirier, Wien, 1959, II, str. 41.

25

Stevo Vučinić

utemeljena oko 80. godine nove ere, u vrijeme dinastije Flavijevaca. Apian (95–165. god. n. e.) pominje Dokleate koje je Oktavijan savladao 33. godine prije nove ere; piše − s nešto više napora.36 A kod Plinija Starijega (otrovan 79. god. n. e. vulkanskim gasovima Vezuva) u njegovoj Naturalis historiae pominje se dokleatski sir kao jedan od osam najkvalitetnijih sireva u Rimskoj imperiji: „..duobus Alpes generibus pabula sua adprobant: Delmaticae Docleatem mittunt, Ceutronicae Vatusicum...“37 U oba dokumenta ime plemena je hronološki starije i ta činjenica anulira pretpostavku da ime plemena proishodi iz imena grada. Vezivati njegovo ime za topičku situaciju koja ga definiše kao grad iznad dvije rijeke, Zete i Morače, odnosno grad na ušću, pa shodno toj činjenici njegovo ime korijenski dovoditi u vezu s dvije vode, ne čini se uzročno-posljedično osnovanim. Taj toponim je s jasnom i sigurnom motivacijom. Izveden je od imena plemena Dokleata, jer naziv grada nije bio osnov za imenovanje plemena, nego obratno. Ni šire tumačenje toga termina u smislu stanovnika pored rijeke (Porječani, Slivaljani) ne odgovara morfologiji plemenske teritorije koja je dominantno zahvatala brdsko-planinsko područje, koje je samo prośečeno rijekom Zetom i dubokim neprohodnim kanjonima rijeka Morače, Cijevne i Drima. Staništa su im bila podnožjem brda i u brdima, a stočarstvo glavna poljoprivredna grana. Pleme Dokleata prostiralo se od izviše Risna, preko Katunske Nahije, cr nogorskih brda, Malesije i Velike Malesije do duboko u kanjon Drima. Narodno pre danje o petorici braće (Ozro, Pipo, Vaso, Oto i Kraso), od kojih potiču tri crnogorska i dva albanska plemena, je narativni odjek toga fakta. Dokleati su zatvarali i štitili prolaz ka Heladi koji vodi od zapada i śevera preko Zetsko-Bjelopavlićke kotline, a od Metohije kanjonom Drima i dalje priobalnom albanskom ravnicom ka Epiru. Od kontinentalnoga zaleđa su se razgraničavali graničnom linijom, na pojednim mje stima obilježenom kamenim zidovima, koju narod naziva Međa Vuka Manitoga. Ta međa polazi od Risna pa pravo na Ostroške grede đe savija k istoku i razgraničava Brda od Zetsko-Bjelopavlićke ravnice. To je bila granica između dva svijeta, nauci nedovoljno jasnih razlika, ali ipak granica, koja se do danas reprodukuje. Razgra ničavala je Dioklecijanovu Prevalitanu i Dalmaciju, a potom Zetu od Hercegovine. Njome ide i izoglosa koja razdvaja dvoakcenatske od četvoroakcenatskih govora. U Piperima, na brdu Trijebač, nalazilo im se administrativno središte, koje je domini ralo okolnim prostorom, pod kojim su se ukrštale važne saobraćajnice koje su pove zivale Primorje i Panoniju i zaleđem Jadrana Konstantinopolj s Rimom. Mislimo da bi ime ovoga plemena, posljedično i grada Duklje, trebalo vezivati za njihovu ulogu krajišnika i graničara koji su bili predziđe helenskoga svijeta u predrimsko vrijeme ili ga tumačiti u vezi s osobinom terena. Taj prostor, kontrastiran u odnosu na Zet sko-Bjelopavlićko-Skadarsku ravnicu s kojom se podnožjem dotiče, i jeste brdoviti kraj (Brda ili Malesija), kako se i danas naziva na temelju oblika terena. Moglo bi se na osnovu toga pretpostaviti da su ih okolna plemena koja su naseljavala planinsko 36 Appiani Alexandrini, Historia Romana ab Immanuele Bekkero, 1852, str. 433. 37 Plinije Stariji, Naturalis Historiae, tom, XI, gl. XCVII, str. 240.

26


područje, Zetsku ravnicu i priobalje Skadarskoga jezera, takođe nazivali Brđanima (Dokleatima). Na takvo rješenje upućuju i žargonski termini koje, s izvjesnom do zom pejorativnosti, koristi npr. ovovremeno primorsko ili gradsko (Podgoričani) stanovništvo za kontinentalne žitelje i došljake. Takođe, i albansko stanovništvo Ma lesije žitelje brdskoga dijela nazivaju mâlacák ili mâlók (seljačine), a one koji žive u ravnici fushalí (ravničari).38 Analogiju možemo povući i s Mezijom (zemlja šuma), koja je prevedena na slovenski kao Šumadija – Šumadinci.39 I taj primjer sugeriše da je termin Docleates, u slovensko-albanskoj varijanti, moguće preveden u Brđane odnosno Malisore, kako se vjekovima unazad nazivaju stanovnici tih krajeva. Ova pretpostavka navodi na tumačenje toponima Doclea kao dokleatske/brđanske utvr de ili grada. Nije isključeno da se prvobitno tako nazivala njihova gradina na brdu Trijebač, protourbano središte plemena Dokleata čije je ime, po našem mišljenju, preživjelo u imenu antičkoga grada sagrađenoga u neposrednoj blizini, na rastojanju od oko 600 metara. Ne isključujemo ni mogućnost da je korijen termina Dokleati u vezi s njihovom ulogom plemena na krajini (Krajišnici), mada smo skloniji prvoj varijanti (Brđani). Majerovo stanovište da je korijen imenice Doclea u vezi s indoevropskim dhoukl (taman, skrovit, crn) u širem značenju (tamna brda, crna gora, tamna gora...), motivaciono može da izgleda blisko našemu stanovištu, ali ne i semantički. Jer široki prostor od više Risna do duboko u kanjon Drima, koji pravolinijski po širini seže do 40 kilometara, a po dužini skoro 150 km, i sačinjava 43% crnogorske teritorije, ne može biti opisan nekim od ovih pridjeva. To je kraški teren, obilježen kamenjarom, prošaran vrtačama, škrapama, kraškim poljima i rijetkim zelenim površinama na kome dominira makija, i na njemu ne može da se razvije vegetacija bujnih i gustih šuma koje bi se mogle opisati kao tamne, skrovite i crne, pa da se stanovnici ime nom dovedu u vezu s tom osobinom. Dovođenjem tih pridjeva (taman, skrovit, crn) u direknu vezu s današnjim nazivom Crne Gore ne čini nam se ubjedljivo, jer je to bio naziv perifernog mikrotoponima ispod Lovćena, koji se sticajem povijesnih okolnosti iz geografskoga transformisao u politički termin, kojim se tek odnedavno obilježava poširoki prostor, u čijem su zahvatu crnogorska Brda i Mala Malesija. Što se tiče Dioklecijana, kod Porfirogeneta čitamo da je on sagradio Duklju, što je nekim autorima poslužilo kao uvod u zaključak da su antički grad i srednjovje kovne državne tvorevine na okolnom prostoru dobile ime po njemu: „Άλλά κάί το κάστρον Διόκλεια, τό νΰν παρά τών Διοκλητιανών κλτεχόμενον, ό αύτός βασιλεύς Διοκλητιανός ώκοδόμησεν, őϑεν καί τήνέπωνυμίαν Διοκλητιανοί καλετσϑαι οί τής χώρας έκείνης έναπειλήφασιν.“ U prijevodu: „Šta više, i grad Diokliju koji sada drže Dioklicijani, isti car Dioklecijan podiže, zbog čega su stanovnici te zemlje nazvani 38 Marko Camaj, Onomastika Malesije, doktorska disertacija, Filološki fakultet Univerziteta u Beo gradu, Beograd, 1995, str. 15. (rukopis) 39 Niko Županič, Značenje nekih starih geografskih i etničkih imena na Balkanskom poluotoku, Etnolog, 5-6, Ljubljana, 1933, str. 100.

27

Stevo Vučinić

Dioklicijanima.“40 Kod njega čitamo da slovensku arhontiju naziva Διóκλεια, a sta novnike Διοκλητιανοί. Srpski vladari, počevši od Vukana, zemlju su nazivali Diokli tija. U uvodu Oktoiha petoglasnika iz 1537. godine Božidar Vuković je odštampao: „...ja griješni Božidar Vuković, porijeklom iz Dioklitije, koja je u predjelima make donskim...“ U Zborniku za putnike štampanom 1520. godine bio je još precizniji: „... otišavši iz moje otadžbine, iz zemlje Dioklitijske, koja je u predjelima makedonskim, iz grada zvanog Podgorica, blizu bivšega grada zvanog Dioklitija, koga je nekada sa zidao Dioklecijan car u svoje ime, i došavši u grad Veneciju…“, a štampar Pahomije je dodao: „... jeromonah Pahomije, s ostrva Dioklitijskoga jezera.“ Dioklecijan je rođen oko 180 godina nakon utemeljenja Duklje, pa tre ba isključiti svaku mogućnost da je grad nazvan po njemu. Ljetopisac razlikuje antičku Duklju (Doclea) od Dukljanskoga grada (civitat Dioclitana). Okolno sta novništvo Pipera antičku Duklju zove Dūkâ i Duklja, a stanovništvo šire okoline Dioklecijana zove Dukljan (car Dukljan). Po njemu je imenovan antički akvadukt u Podgorici (Dukljanov jaz), benat na Vranićkim njivama (Dukljanovi mlini) i granica Zete i Hercegovine (Dukljanova međa). Slovensko ime antičke Doclee (Duklja), kako se čuje u Piperima, izvedenica je od imena grada. Potvrđuje to i izreka koja se čuje u Piperima u vrijeme sušnih godina: „O prokleta dukljanska zemljo.“ To je očita asocijacija na dokleatsku zemlju, odnosno zemlju plemena Dokleata, po kome je i grad dobio ime. Da je zemlja imenovana po Dioklecija nu (Dukljanu), atribut bi glasio Dukljanova. S druge strane, administracija Raške, ranosrednjovjekovne državne formacije u Crnoj Gori naziva Dioklija i Dioklitija. Očito da ih imenom dovodi u vezu s Dioklecijanom, ali ga koristi u greciziranoj formi, naslijeđenoj od vizantijske administracije. Śedište Gornje Dalmacije kasnije Tetrarhije, i unutar njih Luške župe i obla sti Zete, bilo je na Gradini, u Martinićima (Dukljanski Grad / Lontodokla / civitate Dioclitana), smještenoj na vrhu brijega koji dominira okolnim prostorom, s obiljem vode i plodne zemlje, oslonjenim na brdsko-planinsku površ bogatu ispašom za sto ku, desetak kilometara zapadno od antičke Duklje. U Crkvi Svete Marije na Gradini, kako piše u Ljetopisu, sahranjen je legendarni slovenski kralj Svetopelek; u njoj je bilo i śedište dukljanskoga biskupa i svih državnih i županijskih institucija. Analizom imena grada (Lontodokla)41, kako čitamo kod Porfirogeneta, zaključujemo da je to ime složenica čiji je drugi dio (Dokla) transfomisano latinsko ime Doclea izvedeno iz imena plemena (Docleates). Porfirogenet središnji grad sklavinije imenuje imenom izvedenim iz imena plemena, a sklaviniju, po svemu sudeći, imenom izvedenim iz imena cara: „Duklja se naziva po gradu u ovoj zemlji koji sazida Dioklecijan, sada je to pust grad i do danas se zove Duкlja.“ Ime oblasti i grada car navodi kao Διόκλεια. Nije isključeno da taj oblik car upotrebljava u pogrešnom obliku, koji navodi na po grešan zaključak da je u vezi s rimskim carem. Riječ bi mogla biti o greciziranoj for 40 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II; Beograd, 2007, str. 10. 41 Konstantin Porfirogenit, DAI, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd, 2007, str. 64.

28


mi izvornog oblika Doklea, kojem odgovara stari etnik Docleatae. Šest vjekova prije, Ptolomej ime oblasti vezuje za ime grada i transkribuje latinsku varijantu (Doclea) na grčki jezik kao Δόκλεα. Stoljećima kasnije, vizantijska administracija, izgleda, njeno ime po zvučnosti dovodi u vezu s rimskim carem Dioklecijanom. Reklo bi se da je izvedeno od osnove Diocles, njegova rođenoga imena, kojemu se povratio nakon abdikacije. Vjerovatno ponešena predanjem da je rođen u antičkoj Duklji i njegovom vaseljenskom reputacijom svirepoga progonitelja hrišćanskoga imena. U tome ju je slijedila lokalna slovenska administracija, ali tek koncem XII vijeka, kako čitamo u Ljetopisu (Dioclitana), kao međunarodno verifikovano ime za taj prostor, a od XIII vijeka i raška, i lokalni feudalci koji su to ime refleksno upotrebljavali, ističući njime starinu sopstvene domovine, u neku ruku i porodice, poput vojvode Božidara Vukovića. Razumno je pretpostaviti i da je autetično slovensko ime širega prostora (sklavinije) koje je Lontodokla integrisala, bilo izvedeno, kao i ime grada, iz imena plemena. Na takav zaključak navodi i D. Milaković koji među oblastima nekadašnje Srbije navodi da je i Дукля или Діоклея.42 Objašnjava da je Дукля kod izvanjaca Діоклея. Očito, domaće ime je Duklja, izvedenica od imena grada, koje je u vezi s imenom plemena, a stranci je imenuju kao Diokleju, bez sumnje, dovodeći je u vezu s carem Dioklecijanom. Takva praksa u pitanju imenovanja crnogorskoga prostora se nastavlja sve do vremena vladike Vasilija. Pop Dukljanin piše, da je nakon dovršene hristijanizacije, legendarni kralj Svetopelek, naredio hrišćanima koji govorahu latinskim jezikom, da se svaki vrne u svoj kraj, i obnovi gradove i naselja što su ih bili porušili pagani. Na platou Martinić ke Gradine nema materijalnih argumenata koji bi mu protivurječili, pa zaključuje mo, da je u ranom srednjem vijeku, na temelju antičke tradicije, zasnovana slovenska Lontodokla (Dukljanski grad). Nije isključeno da je preslojila manji kasnoantički refugijum s početka V vijeka. Fortifikacija joj je sagrađena na mah, i u cijelom obi mu, što je razvidno na zidnom platnu. Predanja iz Pipera i Bjelopavlića za ovaj ra nosrednjovjekovni grad i njegovu okolinu vezuju stolicu banske vlasti. Nesporno, civilna i duhovna vlast prve slovenske državne formacije na crnogorskom prostoru, koncentrisala je svoje institucije na Martinićkoj Gradini, unutar plemenske terito rije Dokleata. Transformacija državnog imena Dioklia u Zeta u zvaničnim aktima korespondira sa seljenjem duhovnih i civilnih insitucija iz Dukljanskoga grada u gradu Baru, nakon Samuilovih pustošenja Dalmacije, samim koncem X vijeka. Ta promjena imena je u nespornoj vezi s promjenom topičke pozicije državnoga sre dišta. Prvi naziv (Lontodokla), u neposrednoj je vezi s imenom plemena (Dokleati) na čijoj je teritoriji bilo śedište oblasne administracije (Martinićka Gradina), a drugi s priobaljem Skadarskoga jezera i primorskim pojasem koji su sačinjavali teritori jalnu okosnicu Zete. U protivnom, da je imenovana po caru Dioklecijanu, ne bi se ime državne formacije usaglašavalo s imenom teritorije na koju su preseljene insti 42 Dimitrije Milaković, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, str. 1.

29

Stevo Vučinić

tucije, nego bi nastavilo da egzistira u starome obliku. Pa bi se moglo reći da su u osnovi ranosrednjovjekovne slovenske državne formacije na crnogorskome prosto ru imenovane po plemenu Dokleatima na čijoj su teritoriji utemeljene, dok je pod uticajem crkve, koja je Dioklecijana dijabolizirala, prost narod prihvatio tumačenje njegova lika kao arhetipa neprijatelja ljudskoga roda (prokleti car Dukljan). S takvim tumačenjem u neposrednoj i snažnoj uzročno-posljedičnoj vezi je i živo predanje da je Doclea njegov rodni grad. To je vjerovatni razlog zašto je još od vremena velike seobe naroda, kako piše Porfirogenet, Duklja pust i nenaseljen grad. Izgleda, da su pod uticajem toga predanja svi gospodari Zetsko-Bjelopavlićke ravnice i podgoričke kotline izbjegavali da je reurbanizuju, držeći je ukletim mjestom, iako je topički bila bez premca najpovoljnija lokacija za urbano utvrđenje, zaštićena s tri strane vode nim tokovima a s četvrte snažnim bedemima i dvostrukim odbrambenim rovom, do danas očuvanim. Unutar, u temeljima, bila je urbanistički riješena, a urušeni antički objekti su bili nepresušan majdan dobrog kamena za gradnju. U konačnome, stojimo na stanovištu da je naziv ranosrednjovjekovne kne ževine Duklje, koji je bio u upotrebi unutar slovenskoga svijeta centralnoga Balkana, sve do njenoga sloma koncem XII vijeka, u vezi s imenom ilirskoga plemena (Doc leates). Potvrđuju to izreka iz Pipera, koja pominje dukljansku, odnosno, dokleatsku zemlju, promjena imena kneževine Duklje u Zetu odmah nakon seljenja državnih institucija s Gradine u Bar i naziv Lontodokla za slovensku utvrdu na Martinićkoj gradini. Njen naziv je složenica, čiji je drugi dio Dokla u vezi s latinskim imenom Doclea izvedenim iz imena plemena (Docleates). To ime je vizantijska administracija na temelju sličnosti po zvučnosti, i povedena za činjenicom da je rimski car Diokle cijan rođen u Duklji, dovela u vezu s njim. Kasnije, u XIII vijeku, u tome ju je slijedila Raška i neka ugledna imena iz Podgorice, počev od srednjega pa sve do početka 19. vijeka. Mada je plemenska okosnica i tradicija crnogorskih plemena Vasojevića, Pi pera i Ozrinića i albanskih Hota, na čijoj teritoriji je egzistirala Duklja, proistekla od ilirskoga plemena Dokleata. U okolnostima raspada Rimske imperije i naseljavanja Slovena i Avara, Dokleati su se povukli i grupisali u nekolika brdska pribježišta, i u njima saplemenili u pet plemena, od kojih su tokom vremena tri slovenizirana, a dva albanizirana, čuvajući predanje o zajedničkome porijeklu. Nije isključeno da je proces dezintegracije plemena i saplemenjavanja u više manjih počeo još u anti ci, uzrokovan interesima lokalne rimske administracije, koja je dobro pamtila otpor koji su Dokleati pružili Oktavijanovim legijama 33. god. p. n. e. Taj proces je sasvim sigurno okončan slovenskom administrativnom podjelom na župe. Budva s Cuce vom (Ozrinići), Luška (Piperi) i Gorska (prostor starih Pipera, odnosno Bratonožića i Vasojevića te Kuča i Hota) su ispresijecale plemensku teritoriju Dokleata na više političkih cjelina, koje su silom prilika prekinule socijalnu i političku komunikaciju i nastavile da egzistiraju kao samostalne plemenske jedinice. U kasnoj antici i sred njem vijeku, u taj prostor su penetrirali Sloveni i Vlasi, i u značajnoj mjeri izmijenili demografsku strukturu stanovništva, ali je kulturna, tradicijska i dijelom biološka okosnica ostala dokleatska.

30


DOSELJAVANJE AVARA I SLOVENA Prodor Avara i Slovena na Balkan Prelaskom Volge 375. godine Huni su pokrenuli veliku seobu naroda.43 Goti i Alani prodiru u Gornju Panoniju. Stoga su vizantijski carevi pokušavali da se nagode s tim narodima i da im odobre kolonizaciju pod određenim uslovima. Ta nagodba se zvala foedus. Carstvo je tim federatima obezbjeđivalo zemlju i platu plemenskim upraviteljima, a oni su se obavezivali da štite i ratuju za interese carstva. To se i nije pokazalo previše efikasno. Avari su oko 579. godine bili počeli da grade pontonski most kod Hrtkovaca na Savi istočno od Sirmijuma.44 Tu je u savskom mulju otkriven hrastovi monksil dug 13 metara. Rupe na njegovim ivicama služile su za povezivanje u ponton preko koga su se postavljale daske za prijelaz vojske. Po rfirogenet nabraja oblasti koje su Srbi kolonizovali jer su ostale puste poslije napada Avara: Srbija, Paganija, Zahumlje, Travunija, Konavli i dodaje da je u ovim zemljama car Iraklije naselio Srbe i oni bjehu potčinjeni caru Romeja. Do 626. godine nije bilo moguće to naseljavanje, jer nijesu mogli preći preko teritorije avarskoga kaganata u Panoniji. Te godine je poražen avarski kagan pod Carigradom, a rasulo se dogodilo od 631. do 632. god., kad su se za kaganski tron borili Bugari i Avari. Već 635. god., nakon bugarskoga poraza, Avari su učvrstili vlast, pa je vjerovatno da su Sloveni u masama prešli Dunav i sišli u Primorje i njegovo zaleđe između 630−632. god., kad je bilo nesređeno stanje u kaganatu. Tokom tih sukoba Slovena s Avarima naseljenim u Dalmaciji stradalo je starośedilno stanovništvo.45 Nedugo potom, papa Jovan IV (640−642) poslao je opata Martina iz Dalmacije da otkupljuje zarobljenike iz cijele Dalmacije i Istre i sakuplja opljačkane relikvije. Porfirogenet piše: „...U Hrvatskoj žive Avari i po njima se vidi da su Avari“. Razlozi koji su uslovili da Avari nijesu bili ozbiljan demografski faktor koji je ostavio široki genetski trag su magloviti. Neki misle da su istrijebljeni i pozivaju se na rusku poslovicu: „Nestali kao Obri (Avari) kojima nema traga ni potomstva“ i spise: Suidin leksikon (oko 1000. godine) u kome piše da je bugarski kan Krum pobijedio i istrijebio Avare koji su se povukli pred Francima.46 Drugi izvor im је monah Neoker, biograf Karla Velikoga, koji je napisao da su Franci istrijebili Avare, tako da 886. godine, kad je pisao Karlovu biografiju, nije bilo pomena od Avara u Panonskoj niziji. U falsifikovanim papskim bulama od 1102. i 1167. pominju se sufragani dubrovačke arhiepiskopije i pominje se „...atque Buduanensem Avarorum“. 43 Jovan Kovačević, Avarski kaganat, SKZ, Beograd, 1977, str. 32. 44 Isto, str. 49. 45 Isto, str. 81. 46 Isto, str. 99.

31

Stevo Vučinić

U trenutku kad su stupili u službu Vizantije 558. godine, za tu uslugu Avari su dobijali godišnji danak u iznosu od oko 80.000 solida. Od 585. do 600. god. dobi jaju 100.000, od 600. do 604. god. po 120.000, od 604. do 623. god. između 120.000 i 200.000 solida, a nakon toga vremena 200.000 solida. Solid je težak 4,48 grama. Tako su, u tom periodu, Avari iznuđivali od Vizantije između 358 i 900 kilograma zlata za godinu. Porfirogenet u toku izlaganja o tome kako su slovenska plemena zauzela Dalmaciju, navodi kao osvajače samo Avare (I. Beuc drži da se to može protumačiti tako da je pisac poistovjetio Avare i Slovene, kao što je to učinio i autor XXIX poglav lja, a taj nije bio istovjetan onome XXX poglavlja spisa De administrando imperio). Za sve Avare autor kaže da su, nakon osvojenja Salone, ovladali čitavom Dalmacijom i da su se naselili u njoj, jedino im se primorski gradići nijesu pokorili. Nakon stano vitoga vremena, doseljeni Hrvati uspjeli su jedne Avare pobiti, a preostale prinuditi na pokornost. Prema XXXI poglavlju Dalmaciju su osvojili takođe prvobitno Avari (koji se nazivaju u XXIX poglavlju Slovenima).47 Analizirajući tekst XXX poglavlja „Spisa o narodima“ nije bez značenja konstatacija njegova autora da Avari i Sloveni, iako su zavladali „čitavom Dalmacijom“ i „naselili se u njoj“, nijesu zauzeli gradiće uz more, koji se nijesu predali, nego su ostali u vlasti Romeja, jer im je more omoguća valo da žive. Tako je ostalo i kasnije, nakon što su Hrvati pokorili Avare u Dalmaciji, te sami zavladali tom zemljom.48 Arheološki nalazi s područja dalmatinskih Hrvata na prostoru imeđu rijeka Zrmanje i Cetine dokazuju da tokom VII i VIII vijeka nijesu bili izišli iz okvira vojne demokratije. Kontinuitet materijalne kulture vladaju ćih ratničkih slojeva iz avarskoga i slovenskoga razdoblja navodi na zaključak da je avarski ratnički vladajući sloj bio postupno sloveniziran, možda čak i prije propasti kaganata. U Dalmaciji, njezinom dijelu đe je početkom IX stoljeća utemeljena rano srednjovjekovna hrvatska država, otkriveni su na više lokaliteta nalazi materijalne kulture Drugoga avarskog kaganata. Očito da se vlast u Dalmatinskoj Hrvatskoj po četkom IX stoljeća formirala slično kao i u Moravskoj, te Gornjoj i Donjoj Panoniji, i to kao socijalno preslagivanje na ostacima urušenog sistema vlasti starije državne formacije (avarske).49 Sudeći prema broju grobova, naselja su bila mala. Jedino do kazano nasljeđe ilirsko-rimske kulture predstavljaju naselja smještena na visokim brežuljcima. No o tipu stambene kuće i izgledu naselja ne znamo gotovo ništa. Očito je samo to da se oko naselja nalazi po pravilu voda i plodno polje.50 Slovensko naseljavanje Balkana vršilo se na različite načine u vidu prodo ra pojednih plemena u sastavu masovnih migracija, pod vođstvom Avara i mirnim 47 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb, 1985, str. 4. 48 Isto, str. 7. 49 Tomislav Aralica, Križnica sablje ili paloša Drugog avarskog kaganata iz Nina, Zadar, 2012, str. 182−183. 50 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb, 1985, str. 13.

32


useljavanjem. Varvarsko stanovništvo je preoblikovalo nekad urbanizovani i kul tivisani prostor, što se vidi po rustifikaciji materijalne baštine. Prema Prokopijevim riječima, posljedice pljačkaških pohoda Avara, Slovena i Huna bile su strahovite. Provincije su bile popljačkane po više puta, pojedine pokrajine su bile pretvorene u pustinje, neki gradovi do temelja razoreni, a od drugih je i zadnja para izmamlje na.52 Papa Grgur piše ilirskim episkopima u maju 591. godine da prime episkope koji su izagnati iz svojih episkopija. U pismu se navodi da su prilikom neke provale, malo prije toga datuma, postradali gradovi Risan i Lješ.53 Vjerovatno da su stradali od avarsko-slovenskih odreda koji su, moguće nakon opsade Soluna 586. godine, poharali albansko i crnogorsko primorje. Nije isključeno da su se tom prilikom i naselili na tom teritoriju. Anonimni pisac Miracula II izvještava da su Avaro-Slove ni opustošili cijeli Ilirik i navodi provincije počevši od Panonije, pa redom Dakiju, Dardaniju, Meziju, Prevalis, Rodope, Trakiju i druge gradove i naselja.54 Veliki talas Slovena i Avara naseljava se prvih godina Iraklijeve vlade (610−641). Salonu su po harali i porušili oko 614. godine, a vizantijska vlast se održala samo na ostrvima i u ponekim primorskim gradovima. Ta masa Slovena morala je preći preko Bosne koja je tih godina vjerovatno trpjela tešku poharu, i naseliti se u predjelima pogodnim za poljoprivredu. Jovan Kovačević je ustanovio da su se slovenske župe obrazovale duž rim skih puteva, što se može potvrditi i u slučaju oblasti Zete i njenih županija. Inače, naj stariji slovenski sloj u nekim područjima Balkana se poklapa s halštatskim naseobi nama55, u našem slučaju preslojen rimskim, a kasnije i slovenskim kulturnim slojem. Pitanje da li je Prevalis bio meta prvo avarske ili slovenske kolonizacije nije riješeno. Na osnovu avarskih arheoloških tragova zaključilo bi se da su Avari prvi zauzeli pro vinciju. Toponimi izvedeni iz termina Obar (Obrovo kod Bijeloga Polja i Avarski zaliv ispred Budve) nalaze se duž magistralnih pravaca i nije isključeno da su se na tim mjestima nalazila avarska utvrđenja. Na svim tim mjestima je uništen kontinu itet rimskoga života i život su organizovale slovenske strukture. Materijalni dokazi śedoče nasilje koje je pratilo avarsku seobu, kojemu se dimenzije ne mogu utvrditi, ali nema razloga da ne vjerujemo Prokopiju koji govori o strahovitim pustošenji ma, rušenjima svih gradova i pretvaranju pojednih provincija u pustinje. M. Suić je stanovišta da preslojavanje autohtonoga ilirskog kompleksa počinje s rimskom dominacijom koja je trajala gotovo šest stoljeća.56 Asimilacijom tekovina rimske kul 51

51 Franjo Barišić, „Proces slovenske kolonizacije istočnog Balkana“, simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. XII, Sarajevo, 1968, str. 11. 52 Isto, str. 12−13. 53 Isto, str. 23. 54 Vizantijski izvori, I, str. 211−212. 55 Bogo Grafenauer, „Proces doseljavanja Slovena na zapadni Balkan i u istočne Alpe“, simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. XII, Sarajevo, 1968, str. 53. 56 Matre Suić, Etnogeneza Hrvata, Zbornik, Zagreb, 1995, str. 12−25.

33

Stevo Vučinić

ture i civilizacije počinje proces romanizacije na mnogim poljima. Kulturni habitus toga kasnoantičkog elementa je bio osnovni supstrat u etničkom formiranju Južnih Slavena. Po njemu, sve je to bilo potrebno navesti da bi se potvrdila misao da povi jest Hrvata ne može početi od njihova doseljenja, a da se problem njihova etničkog oblikovanja ne može osvijetliti bez uzimanja u obzir onoga što je hrvatsko tlo dalo kroz stoljeća, prije dolaska Slavena i Hrvata. Ona je stvarno započela susretom i traj nom interakcijom antičkoga supstrata i slovenskih došljaka, koje su potom preslojili prahrvatski doseljenici. A to znači već krajem VI stoljeća. M. Suić zaključuje da sada imamo i razloga i osnova da barem toliko vjerujemo djelu De administrando imperio, đe stoji da su se Hrvati (Sloveni) doselili za vladavine cara Heraklija, a to znači svakako prije 641. godine, i to zato što nemamo ama baš nikakva razloga posumnja ti u istinitost te vijesti. Nema razloga da Suićevom stanovištu o etnogenezi Hrvata uputimo bilo kakav prigovor i ne protegnemo ga i na Crnogorce, s tom razlikom što bismo u tom njegovom kratkom sažetku umjesto termina Hrvat/Hrvati upisali preci Crnogoraca. On odbačuje teorije o eksterminacijama predslovenskoga stanovništva, organiziranim pustošenjima, o kontinuiranim rušenjima na prostoru doseljenja. Za problem etnogeneze drži da je od kapitalne važnosti činjenica da je avarsko-sloven sku najezdu preživjelo nekoliko antičkih gradova, budućih središta kulturnih zrače nja. U Crnoj Gori, izgleda, to su Kotor, Bar, Budva, Svač i Ulcinj. Važno je istaći da su Balkan naselili Sloveni, kako piše i u Nestorovoj hronici, pisanoj oko 1113. godine: „...posle rušenja vavilonske kule razdvojiše se narodi čovečanstva: ...naseliše sinovi Sima istočne strane, a Hamovi južne; Jafetovi sinovi nasele zapad i severnu stranu. Među sedamdeset i dva naroda bio je i slovenski narod, od plemena Jafetovog, zvan Norci a i Sloveni. Posle mnogo vremena naselili su Sloveni i Podunavlje gde su sada Ugarska i Bugarska zemlja. Od tih se Slovena neki izdvojiše i uzeše novo ime, po mestu koje naseliše. Tako se nasele na reci imenom Morava i prozvaše se Moravci, a drugi se nazvaše Česi. A isti su Sloveni Beli Hrvati, Srbi i Hobutani... isti Sloveni odoše i naseliše se na Dnjepru i prozvaše se Poljani a drugi Derevljani, zato što žive u šumama... neki naseliše se uz Dvinu i nazvaše se Poločani, rječice radi što utiče u Dvinu, imenom Polota“.57 Tako su i Sloveni doseljeni na Balkansko poluostrvo ime novani po osobinama prostora ili imenima plemena čiju su teritoriju pośeli. Reklo bi se da razlike između doseljenih slovenskih plemena nijesu bile značajne, nego ih savremeni istoričari pojačavaju dajući previše značaja nekim beznačajnostima, pokušavajući da prodube razlike između južnoslovenskih naroda. U arheološkom smislu Sloveni su se razlikovali od drugih naroda po kulturi koju najbolje prezentuje oružje, oruđe i gruba grnačarija rađena ručno, a dublje u kontinentu, đe su vršena ozbiljna arheološka istraživanja, i po načinu sahranjivanja i nakitu koji je nađen u grobovima. U to vrijeme Sloveni spaljuju svoje pokojnike i sahranjuju ih u urnama, ili pepeo direkno polažu u zemlju. Vizantijska vlast duž jadranske obale slomljena 57 Milica i Đorđe Janković, Sloveni u Jugoslovenskom Podunavlju, Katalog izložbe, Muzej grada Be ograda, Beograd, 1990, str. 10.

34


je u vrijeme Iraklija, i svela se na nekoliko primorskih gradova. Klasne razlike nijesu osobito vidljive, što potvrđuje bronzani i srebrni ženski nakit nađen u podunavskim grobovima, ali bez nekih osobitih razika u pitanju raskoši. Muški grobni nalazi su dosta skromni, ali ima nalaza mačeva, śekira, kopalja i strelica. Vjerovatno su prve slovenske protourbane cjeline, nazivane grad, bile prvobitna plemenska središta sa građena na kakvom uzvišenju ili nadgrađena nad kasnoantičkim objektima, u koji ma su stolovali župani i knezovi. Očito je da je nakon dolaska Slavena došlo do susreta i simbioze između zatečenoga romanskog i novopridošloga slovenskog življa. Prilike u agraru bile su bitno izmijenjene u odnosu na one s početka antike, promijenili su se i proizvod ni odnosi, organizacija rada, kao što su se promijenile političke i društvene prilike uopšte. Grad je gotovo potpuno izgubio ulogu vektora proizvodnje, prometa i trgo vine, porasla je uloga sela, đe se stvaraju velika gospodarstva s raznovrsnom proi zvodnjom, dok u agraru ośetno prevladava stočarstvo u odnosu na ratarstvo i druge privredne grane.58 Kad je riječ o etnogenezi, važno je podvući da je postojala duža avarsko-slavenska zajednica, u koju su Sloveni bili integrisani kao komponenta od vitalne važnosti u miru i ratu, koji su imali i svoju društvenu organizaciju, na temelju koje su bili okupljeni i u proizvodnji i u ratovanju, na čelu sa svojim rodovskim prva cima, koji su već u toj simbiozi stekli ime župana, kao avarsku titulu.59

Integracioni procesi U mjestima naseljavanja novodošloga stanovništva tokom vremena došlo je do jezičke, kulturne i socijalne polarizacije između Slovena i Romana i Vlaha u planinskim izolatima i na katunima.60 Đe nije došlo do sloma rimske administra cije, kao u gradovima Dalmacije, kontinuitet se održao, ali izmijenjen u kataklizmi rimskoga svijeta. Sloveni su većinom naselili stara ilirska naselja. Zato je M. Suić u pravu kad kaže da je kulturna konfiguracija u predslovensko doba dio nacionalne povijesti bez koje se ne mogu objasniti počeci nacionalne kulture i etnogeneza. Iliri u vrijeme Rima nijesu izgubili etnička svojstva, niti su u potpunosti romanizovani.61 Kontinuitet života na tom prostoru se pojavljuje u bitnim elementima. Sloveni se prilagođavaju starośediocima koji su bili kulturno potentniji, i prihvatili su njihov način života. Primjer su ilirske kamene jednodjelne kuće, suvomeđno zidane, koje su preživjele rimsku imperiju i u novim okolnostima prihvaćene od slovenskih kolo nista. Na mnogim lokalitetima su nađeni njihovi ostaci koji su odreda dimenzija oko 58 Mate Suić, Etnogeneza Hrvata, Zbornik, Zagreb, 1995, str. 12−25. 59 Isto, str. 12−25. 60 Dalibor Brozović, „Diskusija“, simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 120. 61 Šime Batović & Olga Oštrić, „Tragovi Ilirske kulturne baštine u narodnoj kulturi našeg primor skog područja“, simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, knj. XII, Sarajevo, 1968, str. 247.

35

Stevo Vučinić

5 x 8 m, s glinenim ili zemljanim podom, pokrivene kamenim pločama ili slamom. Ponekad su zidovi vezani glinovitom zemljom ili žutom pjeskušom. Tu su i okrugle, zaravnjene kape koje se dovode u vezu sa sličnim metalnim japodskim kapama i kožni opanci koji se nijesu mijenjali od praistorije i zadržali su oblik kakav vidimo na prikazima iz doba antike.62 Vunene gaće s pojasom koje su sužavaju pri gležnju imamo na reljefnim prikazima iz Garduna i Solina.63 I za verige za vješanje lonca za kuvanje, uočeno je da se u istom obliku javljaju kod Ilira, i kasnije Slovena i sloveni ziranih stanovnika. Nekadašnje ilirske opštine su postale śedišta slovenskih župa i zadržala su istu društveno-političku funkciju.64 Ilirska komponenta je nesumnjivo imala veliku ulogu u konstituisanju crnogorske nacije. Masa autohtonih stanovnika Ilirika bila je osnovni stratum koji je preslojen doseljenim Slovenima, tako su i jedni i drugi bili saučesnici u njenome razvoju. U unutrašnjosti su bili veliki gradovi Gradetaj, Novigrad i Lontodokla i veći broj župnih utvrda. Uvidom u Lontodoklu ne može se zaključiti ništa više sem da je bila biskupovo śedište, trgovište i administrativni centar županije, u opozici ji primorskim gradovima s razvijenom privredom, zanatima, statutima i vezama s južnom Italijom. Međutim, život se mogao nastaviti samo u gradovima uz obalu dovoljno velikima da se odupru oružjem eventualnom neprijatelju, ali i dovoljno malima da se prehranjuju s onoga što je preostalo od njihovih agera. Brojčani odnos starośedilaca i doseljenika nije odigrao ključnu ulogu u stvaranju crnogorskoga na roda, nego kulturni potencijali romanizovanoga ilirskog stanovništva i mediteranske civilizacije koji su preslojili slovenski supstrat do potiranja, da se jedva providi. Gra nice prostora koji su naselili stečene su mačevima i kopljima. Za razliku od primorja, ugledni rodovi su vukli korijene iz slovenske rodovske organizacije, dajući bano ve i župane, kako i piše u Ljetopisu, dok su u gradovima, po svemu sudeći, na vrh društvene ljestvice dospjeli rodovi koji su imali korijena u kasnoj antici. Vremenom, integrativni procesi su se odvijali obostranim uticajima – iz unutrašnjosti su u gra dove hrlili niži društveni slojevi vršeći službe slugu, kalfi i trgovaca, a iz gradova su dolazili kulturni, pravni i privredni uticaji kojima je vremenom podlegla plemenska aristokratija, nalazeći u njima pribježište, i učvršćujući svoj naslijeđeni status. Raška provala koncem XII vijeka, uništila je tu ranofeudalnu strukturu, namećući odnose koji su favorizovali doseljene Vlahe pravoslavne vjeroispovijesti, i presađujući rašku teološku, pravnu i privrednu praksu na crnogorsko društvo. Jedan od mogućih vi dova otpora zavojevaču, inspirisanom Vizantijom, vjerovatno je i njegovanje kulta Svetoga Vladimira koji se održao do danas u podrumijskom kraju, čiji je lik jedan od najljepših iskaza narodnoga bića u cijeloj našoj povijesti. 62 Isto, str. 264. 63 Isto, str. 265. 64 Isto, str. 250.

36


MATERIJALNI DOKAZI DOSELJAVANJA SLOVENA I AVARA Na prostoru koji su zahvatale županije Luška i Podlužje sačuvano je obilje materijalnih tragova doseljavanja Avara i Slovena. Ističem da su u Ljetopisu Luška i Podlužje županije, dakle viši oblici organizacije doseljenih Slovena, a ne župe kao niži oblici, kako se često tumači u literaturi, koja između ova dva termina, odnosno pojma, ne pravi razliku − (Chvalimiro dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has iupanias...). Napominjem da je prijevod često lišen drugog dijela rečenice (i njihovih županija). Materijal svjedoči nasilje koje je pratilo njihove seobe i nađen je na gazu i oko njega u rijeci Zeti, u neposrednoj blizini Dokleje. Pripada ofanzivnom oružju. Postavlja se pitanje zašto u koritu Zete, u neposrednoj blizini antičke Dokleje, ima tako mnogo nalaza ofanzivnoga oružja, među njima kasnoantičkih i ranosrednjo vjekovnih śekira i u kojem kontekstu ga treba tumačiti? Očito su nalazi posljedica prometovanja preko gaza i sukoba koji su se odvijali na njemu, u vrijeme kad nije bilo mostova na Zeti i obližnjoj Morači. Da bi se to pitanje u vezi s bojnim śekirama razriješilo treba uzeti u obzir brojne nalaze s dalmatinskoga i sa šireg evropskoga prostora, koji zahvata i Panonsku niziju. Među njima ima vrlo rijetkih i unikatnih primjeraka. Njihovo savršeno oblikovanje ih svrstava u oružje, a ne oruđe. U Sinjskome polju, na nekoliko lokaliteta u śevernoj Dalamciji i središnjoj Hrvatskoj pronađeno je više desetina primjeraka željeznih śekira iz vremena kasne antike. Identični oblici su pronađeni i na nalazištima u Kruji i Kasaše se Dalmaces u Albaniji. Primjerci koje ćemo publikovati u ovom prilogu su istovjetni nalazima s tih lokacija i potvrđuju dosadašnje stanovište nauke o njihovom datovanju, pa i kultur noj pripadnosti. Spomenuti nalazi se mogu smjestiti u isti vremenski i kulturni okvir. Zanimljivo je da su nalazi iz Cetine i Zete nađeni na gazovima koji su u oba slučaja korišćeni za prijelaz ove dvije rijeke. U našem slučaju to je bio jedan od mogućih gazova preko kojega je vodio put do obližnje Dokleje, i dalje ka unutrašnjosti, isto vremeno i ukrsnica važnih saobraćajnica. Rijeke, Zeta koja teče od śeverozapada, i Morača od śevera, na tom prostoru se sastaju i k Skadarskome jezeru nastavljaju teći pod imenom Morača. Svojim duboko uśečenim koritima dijele teritoriju Crne Gore na tri cjeline. Jugozapadnu površ Katunske Nahije s manjim dijelom Bjelopavlića koja je uklinjena s desne strane donjega toka Morače, ispod Sastavaka, i ravničar skog toka Zete. Śeverozapadni dio obuhvata Pipere, Bjelopavliće, Rovca i Moraču sa Sinjavinom. Ta planinska površ kaskadno se spušta ka jugu i oslanja na lijevu obalu ravničarskoga toka rijeke Zete i desnu obalu Morače. Śeveroistočna, treća cjelina, s lijeve strane Morače, obuhvata brdsko-planinsku površ Vasojevića, Bratonožića i Kuča, odśekom se spušta u Ćemovsko polje i Zetsku ravnicu do Skadarskoga jezera. Glavni pravci saobraćajnica koje povezuju kontinent s primorjem (via Zenta) i zale

37

Stevo Vučinić

đem obale Jadrana, Levant sa zapadnim krajevima, ukrštaju se u njegovoj neposred noj blizini. Via Zenta silazi preko Meduna u Zetsku ravnicu, nadomak Podgorice, na dva kilometra od Sastavaka. Osamsto metara iznad njih, na Rogamskom gazu, Moraču je prebrodila saobraćajnica koja je u pretpovijesno doba povezivala istočne provincije preko Skadra s Hercegovinom i dalje ka zapadu. Pružala se brdom iznad lijeve obale Zete. Na nju se vezivala saobraćajnica koja je vodila preko Rovaca i Mo rače duboko u kontinent, i druga preko Pipera ka durmitorskoj površi. Donedavno su sve tri služile stočarima za vezu s Podgoricom. U antici, saobraćajnica od Levanta ka zapadu bila je izmještena s južne strane Maloga brda, udaljena četiri kilometra od Sastavaka, a u tursko i savremeno doba, preko puta Dokleje, na desnu stranu Zete. Na tom prostoru, neposredno oko Sastavaka, obje rijeke imaju izvjestan broj plićina (gazova) kojima se odvijao saobraćaj. Oni su i uslovili da se ratni materijal nalazio upravo u njihovoj neposrednoj blizini. Śekire, njih dvadeset tri (23), izrađene su od vrlo kvalitetnog gvožđa i vrlo dobro su očuvane. Vode ravničarskih rijeka Dinarskog pojasa kao što su Zeta ili Ce tina u Dalmaciji ne djeluju agresivno na metalne predmete, ukoliko se na njima ne uhvati mahovina koja korozivnim dejstvom izlučevina degradira metalne i drvene predmete. Najbolje se očuvaju na pjeskovitom ili kamenitom dnu, na dubinama od 7 i više metara, na kojima zbog nedostatka svjetlosti ne bujaju alge i mahovine. U bujičavim i planinskim rijekama, metalni i drveni predmeti za kratko vrijeme ero zivnim dejstvom šljunka i pijeska budu uništeni. Budući da su śekire imale dvostru ku namjenu, mogle su služiti kao oruđe i oružje. Za određivanje njihove namjene važnu ulogu imaju podaci o okolnostima nalaza.65 Primjerci nađeni u rijeci Zeti, na gazu zvanom Pod Milovanovu luku, nesporno su bili u funkciji oružja zaostalog iza sukoba koji se svojevremeno odvijao na njemu. Sve bojne śekire iz Zete imaju polumjesečasto raskovano śečivo na jed nom i mali čekićasti četvrtasti završetak na drugom kraju. Između je, skoro na svim primjercima, tanki vrat na kojemu je, bliže čekićastom završetku, otvor za dr žak kružnog preśeka. Bočne strane su im trouglasto raskovane. Dva naša primjer ka (sl. 2−3) istovjetna su śekiri nađenoj 1963. godine u jednom slovenskom grobu na antičkom lokalitetu kod Zemun polja datovana grobnim nalazima u kasno VIII i rano IX stoljeće. Dužina prve śekire (sl. 2) je 20,5 cm, śečiva 6 cm, a promjer otvora za držalo je 2,9 cm. Druga (sl. 3) je duga 19,2 cm, śečivo je dugo 5,1 cm a promjer usadnika je 2,6 cm. Primjerak bojne śekire iz Vojvodine ima slične mjere, takođe malo povijenu oštricu, upravno postavljenu u odnosu na usadnik koji ima trouglasto raskovane strane.66

65 Janko Belošević, Materijalna kultura Hrvata 7−9. stoljeća, SNL, Zagreb, 1980, str. 102. 66 Milica i Đorđe Janković, Sloveni u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd, 1990, Muzej grada Beo grada, katalog izložbe, str. 93.

38


sl. 1 - sve fotografije śekira uradio Lazar Pejović. sl. 2

Pet primjeraka izvađenih iz Zete ima analogiju sa śekirom nađenom pri likom istraživanja slovenskog naselja od desetak kuća u Mahailovcima kod Kule, na obali Dunava, naspram Velikog ostrva, koje je datovano između 615. i 680. godine. Taj primjerak ima dugačak tanki koljenasto povijeni vrat, trouglasto raskovane stra ne usadnika, blago povijenu usku oštricu i čekićasti završetak kao i primjerci iz Zete (sl. 4−8).67 Primjerak na slici 4 dug je 25,3 cm, oštrica 5,8 cm a promjer usadnika je 2,6 cm. Druga śekira (sl. 5) duga je 20 cm, oštrica 3,6 a usadnik promjera 2,4 cm. Tre ća (sl. 6) duga je 19 cm, oštrica 4 cm, a usadnik promjera 1,8 cm. Četvrti primjerak (sl. 7) dug je 22,3 cm, oštrica 4,8 cm a usadnik promjera 2,2 cm. Trouglasta strana usadnika je bila raspukla, pa je vršeno zavarivanje kovanjem. Peta bojna śekira (sl. 8) na trouglastim proširenjima tačkasto je ukrašena u obliku šestokrake zvijezde i trostrukim tačkastim linijama na korijenima vrata i čekićastog završetka. Duga je 19,5 cm, oštrica 4,6 cm a promjer usadnika je 1,9 cm.

sl. 3

sl. 4

sl. 5

sl. 6

67 Isto, str. 101–102.

39

Stevo Vučinić

Jednom primjerku (sl. 9) može se povući analogija sa śekirom nađenom ispod antičkoga Tilurijuma u Sinjskom polju i na lokalitetu Kala ja Dalamces u śevernoj Albaniji, koje takođe imaju koljenasto povijeni vrat, trouglasto raskovane bočne strane us adnika, obostrano raskovano tijelo po sl. 7 lumjesečaste oštrice i čekićasti završe tak, kao i naš primjerak. Śekire s koljenasto povijenim vratom imaju naročito oblikovan vrat kako bi se śečivo postavilo u povoljniji odnos prema dršku, čime se uvećava silina udarca i povećava ubojita moć śekire. To je nesumnjivo zna čajan pomak u konstrukciji te vrste oružja, što bi opet trebalo biti svojstveno razvijenijoj civilizaciji, i s većom tradicijom u proizvodnji ovog oružja.68 Nalaze takvih śekira iz Vedrina i Trilja u Cetinskoj krajini, i u nekropoli Kalaja Dalamces u Albaniji, A. Milošević dovodi u vezu i upozorava na opštu sličnost s obzirom na način oblikovanja čekićastog završetka i usadnika, ističući činjenicu da su pronađeni uz kasnoantička utvrđenja. Datira ih na početak 6. stoljeća, oslanjajući se na dataciju sličnog nalaza iz Nartskih Novaka, prilično pouzdano datiranom u početak 6. vijeka. Taj tip śekire je poznat u arheološkoj literaturi. Dosadašnji nalazi potiču iz śever ne Albanije i śeverne Dalmacije. Po svemu sudeći, naći će se na cijelom prostoru nekadašnje Dalmacije do Drača i izgleda da ih njoj treba i atribuirati i imenovati dalmatinskim śekirama. Vjerujem da će to potvrditi buduća istraživanja arheološki nedovoljno istraženih područja Crne Gore i Hercegovine, koja zahvataju međupro stor između ovih nalazišta. Datirani su grobnim nalazima i ostavom kasnoantičkog porijekla, kako smo istakli, u prvu polovinu 6. stoljeća.69 Oba primjerka iz Albanije i Dalmacije nađena su ispod kasnoantičkih utvrda, što nije slučaj sa primjerkom iz Zete. Međutim, bez sumnje, u isti vre menski okvir ih smještaju, tipološka i kulturološka istovjetnost, kao i činjeni ca da je naš primjerak sličnih dimenzija, dug 17,5 cm, oštrica 11,7 cm, a usadnik je promjera 1,5 cm. Za osam primjeraka (sl. 10−18) moguće je povući paralelu s nalazom iz Nartskih Novaka datiranom u razdoblje sl. 8 68 Ante Milošević, „Još jedan tip kasnoantičke bojne sjekire u Dalmaciji“, SHP, 18/198, str. 198. 69 Ante Milošević, „Nekoliko primjera kasnoantičkih bojnih sjekira iz Sinjskoga polja“, Histria Antiqua, Pula 14/2006, str. 66−67.

40


od 7. do 8. stoljeća i Biskupije kod Knina, datovanog u isti period.71 To su ranosred njovjekovne čekić-śekire s uskim śečivom i trouglasto raskovanim bočnim stranama usadnika. Ovaj tip ima dugačak tanki vrat na kojem je otvor za nasad drške, te na jednom kraju čekićasti završetak, a na drugom usko śečivo. Dimenzije dužine śekire, širine śečiva i promjera usadnika su kako slijedi: (sl. 10) 16,1 x 4,7 cm x 2,5 cm, (sl. 11) 21,7 x 5,3 x 2,6 cm, (sl. 12) 22,1 x 5,4 x 2,9 cm, (sl. 13) 17,5 x 5 x 1,9 cm, (sl. 14) 16,2 x 5,2 x 2,3 cm, (sl. 15) 21,5 x 7,7 x 2,9 cm, (sl. 16) 24,1 x 5,1 x 2,3 cm i (sl. 17) 20,9 x 4,6 x 2,6 cm. 70

sl. 9

sl. 10

sl. 11

sl. 12

sl. 13

sl. 14

70 Simoni Katica, „Skupni nalaz oruđa i oružja iz Nartskih Novaka“, VAM, 15, Zagreb, 1983, str. 257, tabla 2:1. 71 Maja Petrinec, „Groblja od 8. do 11. stoljeća na području ranosrenjovjekovne Hrvatske“, MHAS, Split, 2009, str. 180/81.

41

Stevo Vučinić

sl. 15

sl. 16

Sedam takozvanih bradatih śekira imaju analogiju u nalazima s prostora kontinentalne Hrvatske i Mađarske. Taj tip ima jednostrano raskovano tijelo po lumjesečastog śečiva (brada), na drugom kraju čekićasti završetak i usadnik boč no trouglasto raskovan. Hrvatski primjerci su nađeni na lokalitetu Velika Gorica72 i Medvedička73, a mađarski u avarskim nekropolama Čirak i Edelštal. Milošević konstatuje da većina ovih nalaza potiče iz grobova s nekropola koje imaju stanovitu avarsku komponentu, a datirani su od kraja 7. do kraja 8. stoljeća, sem primjerka iz Medvedičke koja je datirana u 8. stoljeće i pripada grupi slovenskih bradatih śekira. Ovaj tip śekire ima paralelu u nalazima iz Velike Morave (Češka), datirane od 7. do 9. vijeka i atribuirane slovenskoj populaciji. Dimenzije dužine su u rasponu između 15,5 i 20,6 cm, śečiva između 7,2 i 11,1 cm i promjera usadnika između 1,9 i 3 santi metra. Tim redosljedom mjere su sljedeće: (sl. 18) 16,8 x 10,6 x 2 cm, (sl. 19) 18,5 x 9 x 2,9 cm, (sl. 20) 15,5 x 7,2 x 1,9 cm, (sl. 21) 20,6 x 12,5 x 2,8 cm, (sl. 22) 16,2 x 9 x 2,5 cm, (sl. 23) 20,4 x 11,1 x 2,9 cm i (sl. 24) 18 x 10,4 x 3 cm.

sl. 17

sl. 18

72 V. Hoffiller, „Staro groblje u Velikoj Gorici“, VHAD, X, Zagreb, 1908/9, sl. 21. 73 Z. Vinški, „Novi ranokarolinški nalazi u Jugoslaviji“, VAM, 3, knj. X−XI, Zagreb, 1977, T. XVII.

42


Zaključak Svi tipovi śekira iz Zete karakteristični su za period seobe naroda i za stupljeni su u avarskim i avarsko-slovenskim grobovima iz 7−8. vijeka. Koncen tracija nalaza sličnih ili istovjetnih oblika na prostoru onovremene Dalmacije od Drača do Istre navodi na pretpostavku da su proizvod neke lokalne radionice. Na neki način to potvrđuju nalazi iz Albanije i Hrvatske. Oba nalazišta su sadržavala predmete jasne kasnoantičke pripadnosti kao i nalaz iz rijeke Zete. Obilje bojnih śekira s gaza Pod Milovanovu luku navode na zaključak da je dolazak Slovena i Avara pratilo nasilje na prostoru u okolini antičke Dokleje, koja je očito bila pred metom njihovog interesovanja. O prilikama na tom prostoru u vrijeme seobe nije moguće nešto bliže kazati, jer je kontekst nalaza nejasan. Bojne śekire su bile ra zasute po dnu rijeke na prostoru u doticaju s gazom, s njegove obije strane. Nije ih moguće tipološki i kulturološki razlučiti na avarske i slovenske, niti ih stratifici rati hronološki, jer u takvim okolnostima nije ih moguće dovesti u vezu s drugim artefaktima, koji bi ih u tom smislu preciznije odredili. Ta činjenica bitno utiče na zaključivanje, koje u ovom slučaju ostaje na nivou načelnih zaključaka. Iz ta kvog reda stvari, usuđujemo se samo da izvedemo pretpostavku da su sve śekire posljedica jednog ili više sukcesivnih sukoba koji su se odigrali u kratkom vre menskom rastojanju između domicilnog stanovništva i, najvjerovatnije, združenih avarsko-slovenskih snaga.

43

Stevo Vučinić

ŽUPE I ŽUPANIJE, ŽUPANI I BANOVI U XXX glavi Ljetopisa navodi se da je prostor Gornje Dalmacije kralj Pre dimir izdijelio na četiri oblasti koje je nazvao Tetrarhijom i dao ih na upravu če tvorici sinova. Hvalimiru je dodijelio Zetu s gradovima i županijama – Chvalimiro dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has iupanias.74 Na temelju podataka iz Ljetopisa dalo bi se zaključiti da bi možda u oblikovanju teritorijalne podjele na župe i županije bila važna rimska municipalna teritorijalna organizacija.75 Nesporno je da je nabrajanje županija počinjalo Luškom, Ljubomirom, Statanijom i Onogoštom − očito najvažnijim županijama Tetrarhije. Njihova središta – Lontodokla, Ljubomir (Trebinje), Ston i Onogošt nalaze se na trasi antičkoga puta koji je zaleđem Jadrana povezivao Konstantinopolj i Rim. Dobar primjer je i teritorijalna organizacija hr vatske biskupije Ludrum, koju čine župe Equitinum, Magnioticum, Salviaticum i Sarziaticum. Prostorni raspored svake od navedenih župa pokazuje da osnovu unu tarnje teritorijalne podjele navedene biskupije čine kasnoantički kastrumi, prema kojima pojedine od navedenih župa dobivaju i imena, dok njihov topografski raz mještaj pokazuje da redovito zauzimaju kraška polja. Osim toga arheološki podaci s teritorije zadarske biskupije pokazuju da se u kasnoj antici afirmiše veći broj ruralnih pośeda (villa rustica), od kojih neki sigurno imaju funkciju središta ruralnih hri šćanskih zajednica, kao npr. u Galovcu, Bičini kod Polače i Korlatu.76 Važnu ulogu u organizaciji županijskoga prostora očito su imali pravci antičkih cesta. Tako za neke hrvatske župe o kojima piše Porfirogenet, kao i za neke crnogorske (župa Dobrska), možemo ustanoviti da su razmještene uz pravce starih antičkih cesta koje povezuju primorje s unutrašnjošću.77

Župe i županije Kao administrativna jedinica, župa je imala svoj župski grad (castellum), što je potvrđeno u svim zetskim županijama.78 Indirektno to potvrđuje i Porfirogenet rečenicom da su u Duklji veliki i naseljeni gradovi Gradetaj, Novigrad i Lontodokla, dakle postoje i mali gradovi. Inače, župa je administrativna jedinica koja predstavlja prirodnim granicama zaokruženu cjelinu u kojoj su postojali prirodni uslovi za ži vot (šume, pašnjaci, vode i obradiva zemlja). Imala je svoj centar vojnoga karaktera kao utvrdu. Nazive su nosili po imenima rijeka, krajeva ili nekih drugih prirodnih i 74 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco, Bar, 1999, str. 63. Prijevod nije cjelovit, jer nije preveden dio rečenice (et has iupanias) – „i njihove županije“, koji mijenja smisao ove rečenice. 75 Franjo Smiljanić, „Proučavanje županijskog sustava Sklavinije Hrvatske“, Zbornik Etnogeneza Hrvata, Zagreb, 1995, str. 180−181. 76 Isto, str. 180. 77 Isto, str. 183. 78 Petar Skok, Etimologijski rečnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1971, str. 687.

44


drugih obilježja ili su nastavile život pod praistorijskim ili antičkim imenima mjesta i krajeva. U vremenu integracije recentnoga i novodošloga stanovništava, za razliku od Bosne, Srbije i Hrvatske, u Crnoj Gori, župe su kao takve izgubile smisao posto janja. Prevladali su kulturni i politički modeli starośedilačkog stanovništva, duboko ucijepljenoga u prostor, s dugom tradicijom načina života prilagođenoga geograf skim uslovima, koje su prihvatili slovenski doseljenici. Koncem XII vijeka, nakon propasti dukljanske države, slovenizirano vlaško i slovensko stanovništvo nastavilo je da živi život stočara udruženih u ratničke družine koje su se u srednjem vijeku saplemenile u niz crnogorskih plemena, nastavljajući život na tim istim teritorijama pod drugim imenima. Pozivajući se na O. Mandića, F. Smiljanić tvrdi da bi upravna struktura dukljanskih županija ukazivala na određenu dvojnost u upravnoj organizaciji unu tar županijskoga prostora, a koja se zasniva na odnosu ban − župan, odnosno kralj – župan − satnik, koja je na primjeru Kliske županije potvrđena. Novija literatura termin župan upotrebljava za starješinsku instituciju „demokratskoga“ starosloven skog društva, koja je onda određivala njegove javne poslove. Iz Ljetopisa se može razabrati da termin komes označava župana, a ban vojvodu.79 Preko njih se iskazi vala vladarska moć. Bili su direkno podvrgnuti kraljevoj vlasti, kako piše i u Ljetopisu. Imali su najvažniji položaj u organizaciji kraljevske vlasti u Hrvata. Formiranje novih županija, zatim njihovo preimenovanje prema teritoriji ili jurisdikciji župske utvrde, potvrđuje da je to bila posve druga teritorijalno-upravna organizacija, koja nije utemeljena na castrumima. Temelj organizacije je u razdiobi zemlje, pa su zato i nazivi županija dati u pridjevskoj formi. Uloga župana u podjeli i dodjeli teritorije je naglašena u Ljetopisu. Kralj je birao župane među plemenitim ljudima iz istih oblasti i okružja, i one koji su njemu bili direkno podložni.80 Sintagma iupanus id est comes u Ljetopisu navodi na zaključak da je dodjela novih kraljevih dužnosti županima vodila u transformaciju titule župana u comesa.81 U Hrvatskoj, župani su koncem XII vijeka vršili službu banskoga pristava. U to vrijeme, u raznim prilikama vršili su i službu śe doka, dakle, bili su osobe od javnoga povjerenja.82 U Supetarskom kartularu navodi se da je šest hrvatskih rodova biralo banove žrijebom, a ostalih šest su bili župani u županijama. To odgovara podacima iz DAI (De administrando Imperio). U poglav lju o sklaviniji Hrvatskoj izričito piše da je zemlja bila podijeljena na 11 županija i da njihov ban upravlja Krbavskom, Ličkom i Gackom županijom.83 U teritorijalnoj organizaciji Ljetopisa nalazi se ban, a kako piše, župani da mu nijesu više podložni, nego kralju. Na prostoru Hrvatske uočen je slučaj da naseljavanje novih i uređenih poljoprivrednih prostora podstiče organizovanje novih župa na tom prostoru, i da 79 Franjo Smiljanić, „O položaju i funkciji, župana u hrvatskim srednjovjekovnim vrelima od 9. do 16. stoljeća“, Povijesni prilozi, 33, 2007, str. 39. 80 Isto, str. 46. 81 Isto, str. 56. 82 Isto, str. 52. 83 Vizantijski izvori za istoriju Jugoslavije, tom II; Beograd, 2007, str. 33.

45

Stevo Vučinić

se njihova teritorija vremenom umanjuje, podjelom na više župa. U vrijeme stare hrvatske države osnovne funkcije župana bile su: sudska, zatim zapovjednika utvrde i fiskalna. Sudska je funkcija svakako bila najznačajnija, jer je u ranofeudalnom raz doblju sudovanje bilo najviši izraz državne vlasti. Vladar je često bio sudija, no kako nije mogao sam suditi na čitavom području, u njegovoj su odsutnosti sudili herceg, ban ili župan.84 Može se pretpostaviti da je tako bili i u slučaju sklavinije, kasnije kne ževine Duklje. Župan, kao zamjenik bana, sudio je u sporovima unutar župe, a ban je presuđivao sporove koji su se ticali županije.

Oblikovanje županija Županije su oblikovane u vrijeme odmakle slovenizacije crnogorskoga prostora i uporedna analiza izvora i predanja ukazuje da nijesu pratile zatečenu ro dovsko-plemensku organizaciju. Obuhvatale su više povezanih župa i gradova na svom području. Raspored župa u zaleđu obale pokazuju da nije bilo praznoga pro stora kojega nijesu premrežile. Takav slučaj nije s Podgorjem, ukoliko zbog stočar skog karaktera tih županija (što podrazumijeva velike prostore planinskih pašnjaka) nijesu zahvatale višestruko veće prostore od obalnih i županija bliskoga zaleđa. Pro stor obalnog pojasa bio je podijeljen između gradskih komuna Kotora, Bara i Ulci nja, slobodne komune Paštrovića i tri županije – Gripuli, Prapratna i Oblik. Topo grafski raspored pokazuje da one obuhvataju zemljiše i predione cjeline, kraška polja i šire planinske prostore. U pitanju upravne strukture, pojam župana treba vezati za rodovski sistem, prvih vjekova nakon doseljavanja, a arhonte za uveliko odmakli proces stvaranja prvih slovenskih država. U hrvatskoj literaturi nije riješeno pitanje da li su pod ingerencijama bana bile župe ili županije. F. Smiljanić je mišljenja da su to bile županije. Držim da je stanovište ispravno i potvrđuju ga crnogorska i herce govačka predanja o banovima na čelu županija. Sloveni su bili seljaci, koji su živjeli u lokalnim zajednicama.85 Povremeno se udružuju u veće jedinice radi rata i pljačke. Različitosti avarskoga i slovenskoga načina života uslovile su etničko razgraničenje. Sloveni žive decentralizovano, kod njih postoje male društvene razlike. To bi bio razlog rijetkih slovenskih državnih tvorevina prije njihovog doseljenja na Balkansko poluostrvo. Posljedica takvoga načina života bila je ovisnost od Avara i kasnije Bugara. Ali, nerijetko su slovenski ratnički konjanici preuzimali avarsku ili bugarsku tradiciju, dok su, s druge strane, avarski poljoprivrednici gubili svoj ratnički ugled. Tako su na periferiji avarske drža ve nastali društveni organizmi koji su bili obilježeni slovenskim načinom života, ali dijelom zasnovani na avarskoj tradiciji. Avarska država utemeljila je okvir za širenje 84 Josip Vrbošić, Povjesni pregled razvitka županijske uprave i samouprave u Hrvatskoj, Pravni fakul tet, Osijek, pregledni rad primljen 1992, str. 3. 85 Lujo Margetić, „Etnogeneza Slovena“, Rad Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti, Zagreb, 2005, str. 92.

46


regionalnih slovenskih saveza, pa je i nakon nestanka avarske vlasti prethodno sta novništvo slovenizirano. Avari su vjerovatno i podupirali nastanak vojničkih elita u Slovena, ako je to njima bilo u interesu. Taj je proces osobito uočljiv na perifernim područjima avarske države, pa se, osobito nakon 625. god., osnovni problem tih po dručja sastoji u utvrđivanju omjera avarske prevlasti nad regionalnim slovenskim grupacijama.86 Prokopije87 (III, 14, 22−30) o Slovenima piše: „Sklavinima i Antima ne upravlja jedan čovjek, već od starine žive u demokraciji. Zbog toga zajednički odlučuju o dobru i zlu. Također imaju (sc. Sklavini i Anti) takoreći u svemu iste na zore. Vjeruju u jedinog Boga Gromovnika i gospodara svega, pa mu žrtvuju goveda i ostale životinje. Ne znaju ni za snagu sudbine niti joj pridaju ikakav odlučujući utjecaj na ljude. Kada se nađu u životnoj opasnosti, zbog bolesti ili rata, radi spasa obećavaju svome Bogu podnijeti žrtvu zahvale. To čine i ako su se spasili pa vjeruju da su tom žrtvom otkupili svoj život. Poštuju također i rijeke, nimfe i ostala božan stva, pa svima njima podnose žrtve, te tom prigodom putem proročanstava ispituju budućnost. Međusobno su vrlo odvojeni, žive u siromašnim kolibama, te često mije njaju prebivalište. Kada idu u boj, najčešće to čine pješice, noseći pri tome samo štit i koplje. Ne nose oklope. Neki nemaju čak ni košulje ni kaputa, već nose samo gaće kojima pokrivaju spolne organe. Oba plemena govore barbarskim jezikom, a ne ra zlikuju se ni u vanjštini. Svi su neobično veliki i snažni. Boja kose nije ni posve bijela, ni svjetla, ni tamna, već crvenkasta. Način života im je isto tako grub i primitivan kao u Masageta, a slično su kao oni prljavi. Ipak oni nisu nimalo loši i zločesti. U svojoj jednostavnosti slijede hunske običaje.“ Ovim Prokopijevim riječima se mogu opisati i slovenski naseljenici Duklje, iz prvih vjekova po doseljavanju. Topografski raspored Porfirogenetovih županija pokazuje da treba razli kovati dvije skupine županija.88 Jednu skupinu čine županije jugoistočno od rijeke Krke: Knin, Pset, Cetina, Imota, Pliva i Paratalasija. Teritorija županije Cetina pokri va područje župe Equitinum, županije Pliva teritoriju parohije Salviaticum, županije Knin teritoriju župe Magnioticum, županije Imota župe Novense i biskupije Sarzen terensis, dok ostaje sporno područje županija Pset i Paratalasije. Za županiju Pset pretpostavlja se da je bila uključena u područje biskupije Ludrum, dok je područje Paratalasije pokrivalo više odvojenih hrišćanskih zajednica, na primjer područje biskupije Reditticuma, hrišćansku zajednicu na području današnjega Kaštelansko ga zaljeva i područje Poljica kao dio teritorija biskupije Mucrum. F. Smiljanić dalje navodi, da prostorni razmještaj navedenih županija pokazuje da se one osnivaju ve ćim dijelom u okviru teritorija koje je obuhvatala salonitanska metropolija. Na kraju zaključuje da u vezi s tim valja naglasiti još jednu činjenicu, a ta je da se navedena 86 Isto, str. 93. 87 Isto, str. 132−133. 88 Franjo Smiljanić, „Proučavanje županijskog sustava Sklavinije Hrvatske“, Zbornik Etnogeneza Hrvata, Zagreb, 1995, str. 182.

47

Stevo Vučinić

metropolija osniva na području koje je pripadalo salonitanskome konventu, što sudi prije svega na temelju činjenice što se većina navedenih župa (Equitinum, Salvia ticum, Magnioticum, Novense) prostorno smješta u okviru zajednica koje su bile uključene u taj konvent. Porfirogenitove župe su vladarske teritorijalno-administrativne jedinice, vojni i poreski okruzi, po svemu sudeći i zasebne crkvene teritorijalno-administrativne jedinice. Prvih decenija slovenska plemena su živjela istovjetnim načinom, imajući iste običaje i bila su slobodna, ne dozvoljavajući da budu porobljena i da se njima vlada. A ona koja su pokrštena, ukoliko je to do njih stajalo, čuvala su sklonost prema sta rim slobodama.89 Županije su imale važnu ulogu u distribuciji i učvršćivanju banske i kraljevske vlasti.90 To je vrijeme formiranja jednoga organizovanog društva i privrede usmjerene na iskorišćavanje svih dobara i ubrzanu urbanizaciju. U to vrijeme pojavlju ju se prvi kmetovi, vojna i zemljišna aristokratija. Cilj stvaranja županijskoga sistema je da uklopi ljude u kolektivne obaveze i ti procesi su u vezi s rađanjem feudalnoga sistema. Dakle, županije su viši nivoi teritorijalne organizacije koji prethode centralizo vanoj državi s kraljem na čelu,91 dok su župe niži nivoi teritorijalne organizacije na čelu s županima, bez posebne čvrste političko-privredne veze s okruženjem. U obje Dalamcije, Gornjoj i Donjoj, prostor je bio popunjen županijama. Ali, nesumnjivo je, da su u cijeloj provinciji bile duboko ukorijenjene plemenske tradicije od predantičkih vremena, što potvrđuje kasnija plemenska organizacija na tlu Crne Gore. Moguće i da su županije zahvatale prostore pojedinih plemena o čemu nemamo podataka u pisanim izvorima i predanju. Međutim, konfiguracija tla je odigrala ključnu ulogu u određivanju teritorije i granica županije na prostoru primorske Hrvatske. Po svemu sudeći, slična situacija je bila i u Gornjoj Dalmaciji, ali s razlikom da je očito vođeno i računa o fiskalnim i privrednim potencijalima jedne takve teritorije. Pojedine županije se formiraju na teritorijama kasnoantičkih crkveno-teritorijalnih jedinica. U njihovom formiranju važnu ulogu imaju antičke ceste koje povezuju primorje i unutrašnjost, uz koje su zasnovane. Naseljavanje već uređenih i privredno eksploatisanih prostora po kasnoantičkom modelu podstiče osnivanje župa i kasnije županija.92 U unutrašnjosti Crne Gore i Hercegovine, veće agrarne mogućnosti davalo je Nevesinjsko, Gacko i Trebinjsko polje, koja su bila uklopljena unutar pojednih županija (Netusini, Gerico i Ljubomir). Tu je ratarstvo sporedno zanimanje, a stočarstvo glavno, kojem pogoduju brojne livade i pašnjaci. Dalje u unutrašnjosti, do Pešteri i rijeke Lima, prostiru se guste šume. Stočarstvo je glavna grana zanimanja; jedino je ono moglo donekle osigurati egzistencijski mi nimum, s obzirom na to što u ranome srednjem vijeku šume u takvoj udaljenosti 89 Lav VI, Taktika, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Tom I, Beograd, 2007, str. 259−260. 90 Franjo Smiljanić, „O postanku i razvoju županijskog sustava na teritoriju skalivnije Hrvatske“, Glasje V−IX, Zadar, 1998, str. 15. 91 Isto, str. 14−15. 92 Isto, str. 11.

48


od mora nijesu mogle postati izvor privređivanja. Južnodalmatinski pojas ima samo jednu karakteristiku − veoma uzak i isprekidan plodni obalni pojas i prośečno ma len postotak obradive zemlje, a tamo đe se pojavljuje, stvaraju se naseobine, tako da su im agrarne mogućnosti malene. Stočarstvo, a još više ribarstvo i trgovina, bile su glavne privredne grane na crnogorskoj obali. U Humu se pojavljuju samo uske zone plodne zemlje, ali glavno ekonomsko značenje imaju polja uz Trebišnjicu, te Dabarsko i Nevesinjsko u Visokoj Hercegovini. Poljoprivredom se može obuhvatiti više od polovine produktivnih površina, ali od toga otpada oko 60% na slabe kraške pašnjake. Nikšićko i Gacko polje, s prostranim livadama, omogućavalo je uzgoj kru pne stoke, a polja s dosta vlage pogodovala su obradi zemlje. Taj pojas je i prometno bio najpristupačniji, te cestama povezan s primorskim gradovima Risnom, Kotorom i Dubrovnikom a na kontinentalnoj strani preko Pešteri s Panonijom. U svome osnovu županije nemaju antroponime, nego se nazivaju po terito riju − Morača, Piva, Gorska i dr. Ta činjenica navodi na zaključak da je ne treba vezivati za plemensko-rodovsku organizaciju. Ljetopis Popa Dukljanina ukazuje da je osnivanje županija u direknoj svezi s centralizacijom vlasti u rukama kralja. Kralj je birao banove između svojih rođaka, a župane i satnike iz reda rodovske aristokratije. Ako povučemo paralelu sa stanjem u Hrvatskoj, u kojoj, po Supetarskom kartularu, dužnost župana vrše pripadnici 12 hrvatskih plemena, poimenice nabrojanih, s najvećim stepenom vjerovatnoće možemo pretpostaviti da i na prostoru Gornje Dalmacije postoji rodov ska aristokratija koja se lagano uzdiže u buduće feudalno plemstvo. Arheološka isko pavanja na teritoriji Bribira i Knina pokazala su da se na teritoriji tih županija nalazio cijeli niz utvrđenja koji pokrivaju cijelu županiju. F. Smiljanić drži da su to bila središta lokalne aristokratije koji su na sebe preuzeli neke županijske nadležnosti. U Ljetopisu se indirektno jasno razlikuju župa i županija. U XXX glavi dat je opis podjele zemlje koju je izvršio kralj Predimir. Sinu Hvalimiru dao je oblast Zete s gradovima i županijama, među kojima nabraja i županiju Oblik. A u XXXVI glavi pominje se župan onoga, odnosno neimenovanoga mjesta u toj županiji, koji je za Samuilov račun izvršio akt izdaje. Opis nedvosmisleno upućuje na zaključak da je on bio župan oko 990. godine sa śedištem u utvrdi u koju se bio sklonio knez Vladimir s narodom. Pretpostaviti je da je ta župa bila uklopljena unutar županije koja je zahvatala prostor ulcinjskoga zaleđa i Skadarske ravnice, uključujući i Pla ninu Oblik, istočno od Skadra. Po svemu sudeći, ta županija, zahvatala je prostor današnjih Anamala u zaleđu Ulcinja, s desne strane Bojane, i Skadarsku ravnicu do mora, omeđenu od istoka Drimom, s lijeve strane Bojane. U povelji Dese, kneza Duklje, Travunije i Zahumlja, iz 1151. godine, kojom poklanja otok Mljet Manastiru Svete Marije od Pulsana na brdu Garganu, u Apuliji, pominje se kao śedok župan Grabeša.93 U XXX glavi Ljetopisa pomenut je i Radigrad, župan županije Onogošta, sin neimenovanoga raškog župana, koga je na tu funkciju postavio kralj Predimir, 93 Monumenta Montenegrina, priredio Vojislav D. Nikčević, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica, 2001, str. 343.

49

Stevo Vučinić

kako piše, u vrijeme smrti bugarskoga cara Petra, dakle, oko 970. godine. Očito, da je u to vrijeme na crnogorskome, odnosno gornjodalmatinskome prostoru, još te kao proces transformacije župa u županije, jer se pojavljuju i jedan i drugi oblik administrativne organizacije, niži i viši oblik. Viši oblici, dakle županije, okosnice su centralizovane slovenske države, koja je utemeljena nekih osam decenija kasnije, a nakon velikih pobjeda Vojislava nad Vizantijom u Zetskoj operaciji i Barskoj bici (1040/1043. godine).

Socijalno raslojavanje u županijama i etnička integracija u gradovima U analizi nastanka klasne strukture u Dalmaciji I. Beuc tvrdi da rodov sko-plemenska teorija o postanku feudalne klase uzima u obzir starješinski sloj ure đenja društva koje je prethodilo društvenom sistemu vojne demokratije, a ne uzima u obzir postanak i razvoj vojne aristokratije za sebe, nakon osvajanja i konačnog zauzimanja vizantijske Dalmacije.94 Ona isključuje i proces ekonomske i političke di ferencijacije te stvaranja klasnoga društva i napokon proces formiranja takvoga dr žavnog uređenja u kojem će, pored vladara i njegovih funkcionera, vlasnici zemlje na kojoj žive slobodne i zavisne osobe zadobiti pravo za vršenje nekih funkcija državne vlasti. Dakle, ne uzima opšte zakone drušvenoga razvoja, a niti posebni razvoj vlada jućega sloja i uticaj feudalizma. I. Beuc dalje veli, da teorija o društvenom dualizmu Hrvata-feudalaca i Slavena-kmetova ne uzima u obzir povijesna vrela koja govore o tome da su Hrvati nakon doseljenja živjeli u vojno-demokratskom uređenju, u be sklasnom društvu koje nije bilo narušeno postojanjem serva te bogatih i siromašnih suplemenika, jer je postojao još i širok sloj slobodnih osoba koje nijesu imale domi nikalnu vlast, ali koje su zajedno upravljale društvom onako kako u vizantijskom izvoru stoji: živjeli su u demokratiji nemajući svog arhonta nego starce župane.95 Područje župe i stanovništvo na njemu bilo je podređeno jednom upravno-admini strativnom središtu, utvrdi u kojoj je stolovao župan. Najvažnije funkcije župana bile su sudske, fiskalne i zapovjednika utvrde. Pomoćnici, prema Ljetopisu, bili su satnici koji su, vjerovatno, operativno komandovali odbranom utvrde, pomagali županu u vršenju sudske i komandne funkcije. Treba pretpostaviti da je župan upravljao ad ministrativnom aparatom i privredom na svom području. On je, vjerovatno, u ime kralja vršio sudsku, fiskalnu (ubiranje poreza) i zapovjedničku funkciju u tvrđavi (gradu). Prema Ljetopisu satnici su vršili ubiranje prihoda i sudili sa županima, vje rovatno da su i komandovali posadom. Slabljenjem centralne vlasti, vjerovatno da je županska vlast postala nasljednom i dolazila je u pośed županovoga bratstva. Tako je utemeljena slovenska feudalna elita na čelu s kraljem ili duxom. Dakle, nesporno je 94 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb, 1985, str. 39. 95 Isto, str. 40−41.

50


da su župe i županije bilo narodne odbrambene organizacije, ali i privredne cjeline, koje su u autarhičnoj privredi omogućavale samostalan privredni život. To važi i za Crnogorsko primorje, koje je naslijedilo rimske institucije i njihovu klasnu podjelu. U Zeti, Humu i Zahumlju je bila organizovana gusta administrativna mreža, pa bi nas to moglo uputiti na zaključak da su to zahtijevali ekonomski i društveni interesi vladajuće klase, a to pretpostavlja veću društvenu diferencijaciju i jače klasne suprot nosti, pa, prema tome, društvenu strukturu koja bi sličila onoj u śevernodalmatin skim i srednjodalmatinskim regijama, o kojima je pisao I. Beuc. Držeći se Ljetopisa, dalo bi se zaključiti da je odnos prema vladaru počivao na plaćanju poreza. Njegov naziv u IX vijeku bio je na latinskom dux i podrazumijevao je kneza ili župana, a u XI vijeku, kad je Mihailo okrunjen, rex. Vladarska funkcija nije uvijek sticana primoge niturom, jer se često događa da prelazi na brata ili sinovce. U slučaju Tetrarhije (XXX gl. Ljetopisa), očito da je ban bio vladarev namjesnik za određenu županiju za razliku od srednjovjekovne Hrvatske u kojoj je ban vladarev zamjenik, kojemu je mađarska vladarska kuća držala da ga može oženiti. U obalnim gradovima socijalna diferencijacija bila je dovršena u antičko i kasnoantičko vrijeme i takvima su ih zatekli doseljeni Sloveni. Zasnovani na an tičkoj tradiciji, modifikovanoj u kasnom srednjem vijeku, čuvali su svoje slobode i prava od nasrtljivih lokalnih feudalaca. Život u njima, tvrdi I. Beuc, bio je regulisan sukladno vremenu ranoga feudalizma s jasnom podjelom na nobile, serve i građane, stanovnike i ancile. Nobili i građani su raspolagali kućama i imovinom, a stanovnici su samo stanovali u gradu vršeći razne službe po ugovoru. To su bile privilegovane naseobine koje su nastavile život iz antike i na antičkim pravnim i kulturnim teko vinama. Kralj, ban ili župan nije mogao da vrši bilo kakve akte vlasti na teritoriji tih gradova koji su se vladali po svojim statutima. Do XV vijeka na čelu gradske uprave bio je gradski sudija ili načelnik. Što se Kotora, Skadra, Budve, Svača i Ulcinja tiče, u vrijeme vizantijske vlasti vjerovatno su bili podređeni vizantijskom strategu Dalma cije, od početka XI vijeka sa stolicom u Dubrovniku. Proces ulaska slovenske feudal ne elite unutar gradskog patricijata i preuzimanje vlasti u gradovima dogodilo se u Duklji nekoliko desetljeća nakon Barske bitke. Vojislav je sahranjen u Prapratni kod Bara u Kapeli Svetoga Andrije. Njegovi nasljednici, Mihailo i Bodin, u Manastiru Svetih Srđa i Vakha, a Radoslav u Manastiru Svetog Petra od Polja kod Trebinja. Tek je Grubiša sahranjen u Crkvi Svetoga Đorđa u Baru. Proces etničke integracije Slovena i Romana, unutar urbanih aglome racija s Crnogorskoga primorja, śedoči jedan dokument iz 1124. godine, koji je iščitan s kserografije teksta iz Pontifikala kotorske biskupije. U njemu se pominje biskup Urzacije i knez Mele, vijeće od dvanaest plemića, potom katepan Bucinas, pomoćnik upravnika vizantijske teme.96 Nesporna su slovenska imena četvorice plemića imenovanih kao Vito Dobraca (Vita Dabrazze), Trifon Domjanjin (Tryfon 96 Jovan Martinović, „Kotorske listine“, Matica, Cetinje – Podgorica, zima 2010, str. 282.

51

Stevo Vučinić

de Domana), Vitalis Dersa (Vitalis de Grasana Derza) i Gojislav Dersa (Gayslaus Derze). U drugom dokumentu od 19. juna 1166. godine o posveti novih oltara Katedrale Svetoga Tripuna koji su objavili Farlati i Smičiklas, uz sve pobrojane biskupe koji su učestvovali u posvećenju, pominje se i duks Dalmacije i Dioklije kir Izanak, koji je, takođe, prisutvovao činu posvećenja, dok je kotorski knez bio Vita (priore Vita), a vizantijski car Emanuel Komnin (...triumphatore Hemanuhele, duce exsistente Dalmatie atque Dioclie kir Izanacio...). Sudeći po imenu, knez je, moguće, bio slovenskoga porijekla.97 Analizom XXX glave Ljetopisa razvidno je da su gradovi Svač, Skadar, Ul cinj, Bar i Kotor bili van mreže županija kojima je bila premrežena teritorija današnje Crne Gore. Nejasan je povjesni kontekst u kome su ovi gradovi ostvarili autonomni status u ranom srednjem vijeku. Moguće, kao prekojadranski posrednici s razvijenim italijanskim centrima i deponenti znanja, vještina i tradicije od starine. Svač je osno van vjerovatno sredinom VI vijeka i može se povezati s Justinijanovom graditeljskom djelatnošću. Nalazi keramike, koja se može datirati od VII do IX vijeka, nađene na utvrđenju Svač, ukazuju na prisustvo Slovena i zajednički život s Romanima u gradu.98 Taj materijal arheološki dokumentuje proces stapanja domicilnoga romanizovanoga i romanskoga stanovništva sa doseljenim Slovenima. Započet je najkasnije u VII a za vršen u IX stoljeću.99 A na temelju analize materijala iz grobnih cjelina i grobnica, na prostoru od Lješa do Stona, može se izvesti zaključak da je stanovništvo bilo etnički raznorodno.

97 Isto, str. 286. 98 Emina Zečević, „Rezultati istraživanja srednjovekovnog Svača“, Glasnik srpskog arheološkog društva, Beograd. 99 Đorđe Janković, Srpsko pomorje od 7. do 10. stoljeća, Srpsko arheološko društvo, Posebna izdanja 5, Beograd, 2007, str. 80.

52


O NEKIM TUMAČENJIMA LJETOPISA Povjesničari o Ljetopisu imaju različita, ponekad suprostavljena stanovišta, ali mu u osnovi osporavaju da je ljetopis, zato što događaji i ličnosti nijesu i datumski identifikovani. Dodatno, etiketiraju ga da je falsifikat urađen iz različitih motiva. Ne treba smetnuti s uma da on ima i hronološke oslonce koji ukazuju da je pisan bar s uvjerenjem da mu je fabula zasnovana na povijesnim faktima. Povijesničari koji ga osporavaju s tog stanovišta, ili ga oglašavaju najobičnijim fasifikatom u službi lokal nih interesa Dukljansko-Barske arcibiskupije, odnosno izvjesnih velikaša, pa čak i Dubrovnika, izgleda da svoje stavove ne temelje na činjenicama, nego se povode za autoritetima koji su ga između dva svjetska rata, na temelju površnih analiza, kao takvoga diskvalifikovali. U prvoj glavi Ljetopisa, dolazak Gota vezuje se za vrijeme vlade konstan tinopoljskoga cara Anastazija (491−518) i rimskoga pape Gelazija (492−496). Po krštavanje Južnih Slovena i Duvanjski sabor vezuju se za Konstantinov (Ćirilov) kratkotrajni boravak u slovenskoj kraljevini oko 867. godine, a u njegovom prolazu za Rim. U dvadesetosmoj glavi autor Ljetopisa bitku protiv neimenovanoga prevali tanskog bana i stupanje na prijesto kralja Predimira vezao je za smrt bugarskog cara Petra (umro 969. god.). Vladavinu sina kralja Tugemira i njegovih unuka, Petrisla va, oca Svetoga Vladimira, i njegove braće Dragimira i Miroslava, vezuje za vrijeme vlade cara Samuila (krunisan za cara 997., a vladao od 976. do 1014. god.). Ubistvo Vladimirovo vezuje za vladavinu cara Vladislava (vladao od 1015. do 1018. god.). Te činjenice pisac je morao da crpi iz dokumentacije koja mu je mogla biti pri ruci. U svakom slučaju, nije nam namjera da ovim prilogom polemišemo s au torima koji su se njime bavili, već ćemo se baviti temom definisanom naslovom. Ući ćemo u polemiku samo o nekim pitanjima, da prilog ne bismo učinili teško razumlji vim za čitaoca, koji se − u tekstu prenatrpanom činjenicama, protivargumentima i citatima − ne bi mogao snaći. Takav je, na žalost, bio slučaj sa svim dosadašnjim raspravama, koje su mahom razumljive samo jednom uskom krugu ljudi od nauke − što nama nije cilj. Naprotiv. U ovom poglavlju raspravićemo i neka pitanja koja se tiču tumačenja Ljetopisa. Dokumentovano ćemo ukazati na pogrešna tumačenja Ljetopisa i u vezi s Ljetopisom u Šišićevom izdanju, kojima je kontaminirao svu literaturu o njemu; nekritički je citiran, a njegova stanovišta bespogovorno su prihvatana. Ovđe ne ćemo ulaziti u dublje rasprave, iz već navedenih razloga. Mislimo, da će nam i buduća arheološka i istoriografska istraživanja dalmatinskoga prostora, u mnogo čemu dati za pravo. Neprihvatljiva je intervencija F. Šišića u drugoj glavi u kojoj se pominje Ostroilo, koji je poslije teških ratova zasio u Prevalitani.100 Sina Svevlada je poslao 100 Ferdinand Šišić, Ljetopis Popa Dukljanina, Beograd – Zagreb, 1928, str. 295.

53

Stevo Vučinić

da podjarmi krajeve s one strane planina, dakle kontinentalno zaleđe, a on sam se, s nešto vojske, zadržao u prevalitanskome gradu. Međutim, Šišić, a slijedili su ga i neki kasniji prevodioci, taj dio rečenice u kome se pominje Prevalitana urbs (Pre valitanski grad), kako piše u originalu oba rukopisa, vatikanskome i beogradskome, transkribovali su kao Prevalitana regio (oblast Prevalitane). Dukljanin dalje piše da je konstantinopoljski car, saznavši da je uz Ostroila nešto malo vojske, poslao na njega trupe kojima se on, kao čovjek hrabrog duha, suprostavio. U boju je postradao, a vojska mu se razbježala. Kad je to čuo sin Svevlad, vratio se i nastavio da vlada, umje sto oca, teritorijom Pomorja i Zagorja. Dukljaninova tvrdnja je sasvim utemeljena. Razumljiva je odluka Ostroila da s nešto malo vojske počine u utvrđenju, prevalitan skome gradu, koji mu je pružao bezbjednost i zaklon svake vrste. Uostalom, zašto bi logoravao u prevalitanskoj regiji, pod otvorenim nebom, izložen mogućim napadi ma s raznih strana i rizikovao bezbjednost. Od antičkih vremena prevalitanski grad je Skadar, koji se, kao utvrđenje, za takvu situaciju više nego preporučivao. Zato ova Šišićeva intervencija, osim što je jezički nekorektna, nije bila ni logična ni umjesna, i nije ni jedina te vrste. Ozbiljan prigovor trpi i Šišićeva ispravka naziva mjesta sahrane Vladimi rova oca Petrislava. U vatikanskom rukopisu, posljednja rečenica XXXV glave glasi: „Sepultus est in ecclesia sancte Mariae, in loco qui dicitur Gaseni.“ Jasno piše da je Pe trislav sahranjen u crkvi Svete Marije u mjestu Gaseni. Međutim, F. Šišić je prepravio toponim Gasena u Krajina, koju je označio kao mjesto njegove sahrane. Vjerovatno na onovremenim austrougarskim vojnim kartama razmjere 1:100.000, koje je mo gao da konsultuje, selo Kasena nije bilo upisano, ali jeste Krajina, kao oblast u okviru koje se ovo mjesto nalazi, pa je zaključio da je to greška prepisivača, povodeći se za davnašnjom pretpostavkom, da je Crkva Svete Marije u Krajini, zapravo Vladimirov mauzolej. Takvo logiciranje još uvijek ne daje elemente da se izvede zaključak da je njegovo tijelo pohranjeno u ovoj crkvi. U „Opisu Skadarskoga sandžakata“ Marjana Bolice iz 1614. godine, selo Kasina je upisano kao prvo po redu, kako piše, počev od Skadarskog jezera (ponte di Scuttari), na trasi koja vodi obalom jezera ka Crmnici. Slijede Sirochi (Široka), Zogagni, (Zoganj), Arbanassi (Arbneš), Osterossi (Ostros), Costagna (Koštanji), Limane (Liman), Pincule (Pinčići), Sextan (Šestani), Crigniza (Krnjice) i Seoza (Seoca), i još neka između pobrojanih.101 Redosljed nabrajnja mje sta u Krajini ukazuje da se Gazeni ili Kasena ili Kasina nalazi na skadarskom rtu, na glavi od Bojane, na desnoj obali, preko puta Skadarske tvrđave. Obuhvaćena su sva sela u Krajini koja je opisana kao posebna cjelina, jasno je ograničavajući s istoka rijekom Bojanom, odnosno Zadrimom ili Zabojanom – ravnica ispod Skadra, od śevera jezerom, od juga vrhovima Rumije, Lisinje i Taraboša i od zapada Crmnicom, opisanom, takođe, kao posebnom cjelinom. Nedvosmisleno se može zaključiti da se mjesto Gazeni nalazi na samoj istočnoj granici prostora Krajine. 101 Pavel Apolonovič Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I, Izdavački centar „Cetinje“, Cetinje, 1993, str. 575−576.

54


Na Koronelijevoj mapi, iz druge polovine XVII vijeka, na jednom mjestu pojavljuju se svi elementi koje pominje Pop Dukljanin u vezi sa sahranom Petrisla va – burg Scutari, Sveta Marija, i doduše, ne Gazena nego Kasena. I danas glavna i najduža ulica, duga oko 5 kilometara, koja prosijeca podnožje Taraboša i završava na samom izlazu Bojane iz jezera, s njene desne strane, nosi naziv Kazena. Na topograf skoj karti Boke Kotorske i Crne Gore Lodovika Furlaneta iz 1785. godine, takođe, upisano je mjesto Kasena na glavi od Bojane, s desne strane, preko puta Skadarske tvrđave.102 Upisana je i na karti jednog dijela Crne Gore, iz 1790. godine.103

sl. 24 Iśečak Koronelijeve karte na kojoj je upisana Crkva S. Marie i Kasena

U nekolika izdanja Ljetopisa, uključujući i E. Peričića, koji sam koristio u ovome prilogu, u IX glavi, u pitanju granica Raške (Srbije) koje su na istoku defini sane latinskim sintagmemom Lupiam et Lab, termin Lab je prevođen kao Labeatsko ili Skadarsko jezero. A. Radoman nam je sugerisao rješenje ove nelogične geografije uzrokovane lošim prijevodom, a koji čitaoce dovodi u zabludu da su se onovremene granice Srbije protezale do Skadarskoga jezera. Utvrdio je da se, na ovome mjestu na kojem se u tim prijevodima pominje Lapija i Labeatsko jezero, u vatikanskom ruko pisu nalazi sintagma Lupiam et Lab, odnosno Lupian et Lab u beogradskom ruko pisu. Većina istoričara – Šišić, Mijušković, Peričić i drugi, povodeći se za Orbinijem, riječ Lab doveli su u vezu s Labeatus palus (Labeatsko ili Skadarsko jezero). Među tim, citirani oblici u oba rukopisa nedvosmisleno upućuju na Ulpijanu, odnosno Li pljan, rimski municipij kod Prištine, i rječicu Lab na Kosovu. Pominje ih Nemanja u Hilandarskoj povelji 1199. godine, kao i Sava Nemanjić u Studeničkom tipiku 1217. 102 Jefto Milović, Istorijsko-geografski atlas Crne Gore od XVI do XX vijeka, str. 47. 103 Isto. str. 58−59.

55

Stevo Vučinić

godine kao uporišne tačke istočnog limesa Raške, što potvrđuje da je prijevod pogre šan. Dakle, Ljetopis istočnu granicu Raške jasno fiksira na liniji Lipljan – Lab.104 Ta linija, po pravcu śever − jug, dijeli Kosovo na pola. U antici to je bila granica između rimskih provincija Ilirkuma i Mezije. U srpskoj i hrvatskoj nauci preovladava mišljenje da je Ljetopis pisan s ciljem da opravda stanovište Dukljansko-Barske nadbiskupije u pitanju njenih in gerencija koje joj je dovodila u pitanje Dubrovačka biskupija. Takav zaključak je ne osnovan jer se ljetopisac ne bavi crkvenom nego političkom istorijom. Inače, jedni autori drže da je pisan s hrvatskom državno-političkom tendencijom, a drugi srp skom. Zato ćemo navesti mišljenja najvećih autoriteta za ovo pitanje o motivacijama Popa Dukljanina za pisanje Ljetopisa. F. Šišić navodi da je Ljetopis koncipiran u drugoj polovini XII vijeka, kad su Barani pokušavali da povrate arhiepiskopiju izgubljenu 1142. godine. Nepune dvije decenije prije, 24. januara 1124. godine, papa Kalist II priznao je Iliju za nadbiskupa barskog. Tu bulu neki autori smatraju falsifikatom, ali bez obrazloženja. Očito je da takva stanovišta nijesu naučnoga karaktera. Prva rečenica u njoj glasi: „Poštovanome bratu Iliji, svete Dukljanske i Barske crkve nadbiskupu, našom rukom posvećenom, vječni u Hristu pozdrav...“ Isti autor tvrdi da se Barani, mada ni Dubrovčani, nijesu libili da falsifikuju papske bule kojima su protestovali u papskoj kancelariji, čak ih i podnosili pred papom. To je, po njemu, rađeno s tendencijom da dokažu da je Barska biskupija osnovana u vrijeme kad i Salonitanska, dozvolom Rima i Konstantinopolja, u drevno vrijeme, kada su Sloveni primili hrišćanstvo, a njima vladao kralj Svetopelek. Nesporno je da je Barska crkva nastavljač Dukljanske, zasnovane od sta rine, kao i Salonitanska, i da je njena glava nadbiskup. Zato nije jasan Šišićev motiv da izvodi zaključke koji su u opreci s činjenicama. Njenu starinu potvrđuje Nikola Ranjina koji piše: „Godine Hristove 980. bi prvi nadbiskup u Dubrovniku... izbje gavši iz Duklje koja je tada bila porušena. Kažu da je ovaj Ivan sastavio pasiju sve tih mučenika Laurencija, Petra i Andrije i da je živio u Raguzi 28 godina.“105 Nešto šire o tome događaju izvještava i J. Lukarević. U Dubrovačkim Analima piše: „Ma pubblicata la cosa, la Repubblica lo persuase a ser marsi nella nuova, e nella più sicura Diocesi di Ragusa. Del ch’egli restando contento, il Pontefice Romaņo ad istanza del Senato Raguseo lo conserstò al governò della Chiesa di Ragusa, la quale al lora primieramente ebbe questo titolo dell’Arcive-scovo, e Giovanni andò ad abitare presso al Castello a’ Santi Appostoli, ov’era il Duomo; e acciocchè potesse menar la vita, conforme alla fua condizio negli furono assegnate l’entrate sopra i livelli delle case, e delli terreni lavorati.“106 U prijevodu: „No kako se stvar obznani, Republika ga je nagovorila da ostane u novoj i sigurnoj biskupiji Dubrovačkoj. On 104 Aleksandar Radoman, napomena u fusnoti na str. 104. knjige Vojislava P. Nikčevića, Istorija crnogorske književnosti od početaka pismenosti da XIII vijeka, Cetinje, 2009. 105 Nikolo di Ragnina, Annali di Ragusa, Monumenta SHSM, Scriptores, vol. 1/1883, str. 202. 106 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605.

56


zadovoljno ostade, a od Rimskoga Pontifeksa na prijedlog Senata grada Dubrovni ka dobi da vlada Dubrovačkom crkvom, koja tada dobi nadbiskupsku titulu, a Ivan da živi u dvorcu Svetih Apostola pored Katedrale; I da bi mogao da živi u skladu sa svojim činom mimo prihoda od domaćinstava i obradivog zemljišta dodijeljeni su mu dodatni prihodi.“107 Tada je prvi put dubrovačka crkva postigla nadbiskupsku čast, i na taj način je u Dubrovčana postalo metropolitsko dostojanstvo oko 990. godine, konstatuje na kraju ovoga poglavlja I. Lukarević. Samuilova kampanja je bila u periodu između konca 986. i 989. godine, nakon njegove pobjede nad vizantijskim carem Vasilijem II kod Trajanovih vrata, 17. avgusta 986. godine.108 Nakon neuspješne opsade Sofije, Vasilijeve trupe su se povukle i u klancu, poznatom kao Trajanova vrata, u Trakiji bile potučene do nogu. Stanovište nekih istoričara da je Samuilo poveo kampanju poslije teškoga poraza kod rijeke Sprehej, tokom njegove kampanje 996/997. godine na Peloponez i Korint, kad je bio i ranjen i jedva spasio glavu i sina, ne djeluje ubjedljivo. Jer, upravo je tih godina Vasilije II bio na vrhuncu moći i teško da bi se Samuilo usudio da pokrene ratnu kampanju daleko od matične zemlje, na teritoriji koja je bila pod vizantijskom kontrolom. Očito, Samuilovu ratnu kampanju treba vezati za period između konca 986. i konca 989. godine, što potvrđuje i Lukarević. J. Rastić nas o istome događaju slično obavještava. Piše da je u vrijeme Samuilove kampanje po Dalmaciji, kojom prilikom je do temelja porušio Duklju, dukljanski nadbiskup Ivan krišom pobjegao i sklonio se u Dubrovnik. Republika ga ubijedi da tu i ostane, i pošalje molbu papi, budući da je Dukljanska crkva srušena i nema nade da se obnovi, da njegova svetost papa Benedikt VII potvrdi novoga nadbiskupa epidaurskoga i da to dostojanstvo prenese na dukljanskoga nadbiskupa Ivana. Papa je odobrio molbu i zadovoljio Republiku.109 Ta činjenica da je Ivan bio dukljanski arcibiskup koncem X vijeka ide u prilog istraživačima koji se drže stano višta, kao što piše u Ljetopisu, da su u vrijeme legendarnoga slovenskog kralja Sve topeleka ustanovljene dvije nadbiskupije, Splitska za Donju i Dukljanska za Gornju Dalmaciju. I Marin Bici to potvrđuje 1610. godine: „Bar je postao plemeniti grad kada je u njemu prenešena nadbiskupija koja je bila u Diokleji, prije nego je ovaj grad razrušen od varvara, slično kao i Split prijenosom nadbiskupije iz Solina.“110 Zato je neutemeljena tvrdnja visokopoštovanoga autoriteta za Ljetopis, F. Šišića, koji piscu atribuira namjeru da njime dokazuje Dubrovčanima da im arcibiskupska čast proishodi od Ivana nadbiskupa Duklje, što je činjenica, i što je njima bilo poznato, a on je neosnovano negira. I ne samo on, nego tu činjenicu negiraju i neki drugi 107 Preveo Bojan Bojović. 108 Aleksandar Atanasovski, Makedonija i Crna Gora vo sredniot vek, od vojna do romantična ljubov, (rukopis), str. 4−7. 109 Chronica Ragusina Junii Resti ab origine urbis usque ad annum 1451, Monumenta SHSM XXV, Scriptores, vol. I/1893, str. 30. 110 Marin Bici, Iskušenja na putu po crnogorskom pomorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Opštinski arhiv Budva i biblioteka „Anali Budve“, Budva, 1985, str. 27.

57

Stevo Vučinić

južnoslovenski autoriteti za ranosrednjovjekovni period, koji su izrekli slične sudove o motivima ljetopisca da napiše Ljetopis. Tako i M. Medini misli isto da je Ljetopis nastao oko 1180. godine u vrijeme najžešćih borbi Dubrovačke i Barske biskupije, kad su se splitski nadbiskup Rajnerije i barski Grgur dogovarali za podjelu Dubro vačke biskupije. Pa je, tvrdi, ljetopisac, u IX glavi Ljetopisa, u stvari izdeklamovao dogovorene teritorijalne podjele i biskupije.Ti pregovori su se vodili u Baru 1177. godine. Zato on misli da su bili poznati Dukljaninu, kao i Vibertova bula i lažne bule Aleksandra II i Kaliksta II. V. Mošin ima slično stanovište. Piše da je bulom 1089. godine Bar promaknut u arcibiskupiju. Smatra da je taj događaj ostao u śećanju svih Barana, te je prema tome katalog iz IX glave Ljetopisa u stvari pomaknut u legen darnu prošlost, a takmac, Dubrovačka biskupija, namjerno degradirana. Po njemu, pisanju Ljetopisa pristupilo se odmah nakon ukinuća biskupije, 1042. godine, s na mjerom da se dokaže prvijenstvo Dukljanske crkve. Zaključio je da su baš tada, par godina nakom tragičnog događaja za nju, mogli da postanu istodobno i spomenute papske bule i Dukljaninovo djelo u čudnom obliku ljetopisa bez hronologije, koji u tom momentu i za navedenu svrhu nije bio važan. S Mošinom ćemo završiti, da ne bi prilog opteretili neutemeljenim pretpostavkama i drugih tumača Ljetopisa.

POJMOVI KOJI SU U VEZI S RAZUMIJEVANJEM I TUMAČENJEM LJETOPISA Za ovaj prilog od značaja je da prethodno raspravimo smisao nekih poj mova koji se javljaju u Ljetopisu i narodnim predanjima zabilježenim u dinarskome pojasu da bismo mogli da izvedemo neke zaključke o vezi Ljetopisa i predanja i po sljedica sloma dukljanske države koncem 12. vijeka. To su pojmovi koji su u vezi sa starim narodima koji su svojevremeno naseljavali naše prostore, i ranosrednjovje kovnom upravnom strukturom, odnosno banovima.

Stari narodi – Starinci Budući da na crnogorskom terenu uporno preživljavaju arhaični ele menti u narodnom životu i da se tradicija osobito njeguje, trebalo bi da su preda nja o starom stanovništnu u Crnoj Gori znatno bliža povijesnoj stvarnosti nego u drugim krajevima. Pojmovi Grk i grčki u Cucama se upotrebljavaju za imenovanje nekog sta roga naroda, i po svemu sudeći da je taj izraz ostao u narodu još iz onoga vremena kada je izjednačavano hrišćanstvo s grčkom vjerom.111 Filipović je mišljenja da su se 111 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, tom XX/XXI, Etnologija, Sarajevo, 1966, str. 6.

58


u narodu, za razliku od Latina, pripadnici istočne ili pravoslavne crkve zvali Grcima, jer je to hrišćanstvo došlo s te strane i bogosluženje je bilo ponegđe na grčki način i ponekad na grčkom jeziku. Vuk piše da u narodnoj svijesti grčko živi kao nešto pra staro, hronološki daleko i nepoznato, iako on tim terminom označava pravoslavne crkve i vjeru. Kako pokazuju neki motivi s Pelješca, u narodnoj tradiciji o starom stanovništvu osobito pada u oči stočarski karakter tih Grka o kojima pripovijedaju da im je teklo mlijeko niz drvene tomroke.112 Na osnovu činjenica proizilazi da se terminima Grk i Grci u narodnoj tradiciji dinarskog područja označava nekadašnje stanovništvo tih krajeva, koje je bilo različite starine: starobalkansko (predsloven sko), srednjovjekovno stanovništvo pravoslavne vjere, te konačno pravoslavno sta novništvo doseljeno u zapadne krajeve u 16, 17, i 18. vijeku. Stočarski karakter toga stanovništva prisutan je u svim periodima, o čemu govore i predanja.113 U svakom slučaju, termin Grk ne označava etničke Grke nego stočare iz primorskog zaleđa. Ostali nazivi pod kojima se, u dinarskim narodnim predanjima, jav ljaju stariji stanovnici, nemaju tako široko rasprostranjen areal kao što je slučaj s terminom Grk i grčki. Na dinarskom prostoru, osobito u Crnoj Gori, sačuvano je predanje o starim narodima imenovanim kao Kriči, Macure, Mataruge, Mataguži, Lužani, Mugoše, Španji, Latini, Jaudije, Malenze i Bukumiri, i znaju se oblasti koje su naseljavali. Kriči se prvi put pominju u jednoj povelji Stefana Uroša izdatoj oko 1260. na Tari, upravo teritoriji za koju se u narodu vezuju. K. Jireček je stanovišta da su Drobnjaci išćerali Kriče u periodu između 1390. i 1454. godine, kojih godi na se posljednji put pominju u dokumentima. Tragova raseljenih Kriča imamo oko Pljevalja, Daruvara, Jajca i Šibenika.114 Kriči su pripadnici starijeg etničkog sloja koji su uprkos minimalnjoj simbiozi sačuvali izvjesne antropološke i etničke osobenosti. Predio Kričan spominje se u povelji Stefana Uroša I iz oko 1260. godine. Zahvatali su prostor Potarja s obje strane ove rijeke i planine Sinjavinu, Durmitor, Bjelasicu, da bi se konačno stanili samo s desne strane Tare. Po dokumentima poslije 1390. Kriči na Durmitoru se više ne pominju. Međutim po tradiciji koja se čuje u Drobnjaku tek su ih istisli iz Šaranaca, Jezera i Sinjavine poslije 1792. godine. Po Luburiću veliki sukob Kriča i Drobnjaka zbio se oko 1500. godine kada su Drobnjaci „prosuli drob“ zetu, sinu kričkoga vojvode Kaloke, koji je bio oženjen šćerkom drobnjačkoga kneza Mirka Kosorića.115 Raselili su se sve do Drniša, đe se 1830. pominje Petar Kričak pa roh sela Krička. Na Baniji se pominje da u 18. vijeku jedna parohijanka daje psaltir na službu Vučku Kričkoviću. U Manastiru Krki, u sinđeliji iz 1694. godine, pominje s Radoica Kričak. U sjeverozapadnoj Bosni postoji nekoliko toponima i porodica u vezi s Kričkom i Kričima. U selu Kričak, pljevaljska opština, s desne strane Tare, u 112 Isto, str. 20. 113 Isto, str. 24. 114 Isto, str. 26. 115 Petar Vlahović, Kriči i začeci njihovog etničkog raslojavanja, Glasnik etnografskoga muzeja, knj. 33, Beograd 1970, str. 94.

59

Stevo Vučinić

XIX vijeku je bilo 184 hrišćanske i 172 muslimanske porodice, istoga porijekla kako su zabilježili istraživači, potomaka Kriča.116 Glavno stanište Mataruga bilo je u graničnom pojasu Crne Gore i Herce govine, u oblasti Grahova. U narodnom predanju, u śeverozapadnoj i śevernoj Crnoj Gori i rubnoj istočnoj Hercegovini, Mataruge se pominju kao „stari svijet“, „stari narod“, „silan narod“ koji su doseljenici zatekli. U tim legendama pominju se kao najstarije hercegovačko stanovništvo, a čas kao doseljenici koji su smijenili Španje. U nekim predanjima Kriči i Macure su držani dijelom istoga plemena.117 Toponim Mataruge se sačuvao na dosta širokom prostoru na kojem su se Mataruge iselile. To su sela Mataruge na Pelješcu, u Piperima ispod sela Stijene, kod Pljevalja, selo Mata ruge kod Prijepolja, kod Kraljeva selo i banja, zaselak Mataruge kod Prijedora, i niz toponima u Banjanima, Rudinama, Goliji, Pivi i Korjenićima. Zanimljivo je predanje među pravoslavnim stanovništvom koje ih definiše po vjerskom iskazu kao stanov ništvo druge, dakle latinske vjere.118 Na temelju činjenice da se u dubrovačkom ar hivu nalaze dokumenti u kojima se pominje ime Mataruch i Matarug, neki etnolozi su izveli zaključak, da od te porodice (katuna), čiji je rodonačelnik lice s imenom Mataruch, potiču sve Mataruge, što nije razumno. Naprotiv, od naroda Mataruge zasnovani su novi katuni koji su plemensko ime uzeli za lično da bi se razlikovali od doseljenika. U Grahovu je sačuvano predanje da Mataruge nijesu govorile srpski i da nijesu bili pravoslavne vjere.119 Pretpostavka da su bili albanskog porijekla nije osnovano jer naš narod odlično razlikuje naški i arbanaški jezik, a u slučaju Mata ruga, Mugoša i Mataguža pamti da nijesu govorili naški. A i proces njihovog slove niziranja ukazuje da su živjeli unutar slovenskih sklavinija koje su ih slovenizirale. One se nijesu prostirale na arbanaški prostor. U budvanskom i kotorskom statutu se jasno razlikuju Vlasi, Sloveni i Arbanasi. Ni u jednom dokumentu Mataruge nijesu pomenute kao Arbanasi. U Nikšićkom polju, Moštanicu (rimsku Andervu) narod drži središtem Mataruga.120 U Korjenićima (župa Vrm) pričaju da je Mataruga bilo ka na gori lista a najviše u selu Zaslapu, ali su se iselili zbog ljetnjega snijega i grada. Uočava se da su Mataruge naseljavali područje antičkih puteva, a na teme lju toponima slijedi da su se iz doline rijeke Zete iseljavali ka zapadu, prema Onogo štu i dalje. Predanje iz Banjana ukazuje na preslojavanje Vlaha i Mataruga. Njihov rodonačelnik ban Rusen je svoju jedinu kćer udao za nekog Milisava iz Katunske Nahije koji je bio banov sluga. U Pivi se priča da su Mataruge naselile Pivu nakon velikog poraza kod Nevesinja kad im je tokom gonjenja u Pivi poginuo kralj Su mor. Ovo je očito śedočanstvo o sukobima katuna oko planinskih resursa. Na tom području 1430. godine javljaju se Vlasi Riđani koji su očito istisnuli Mataruge. Oko 1660. godine, na temelju ugovora s Mlecima, iselili su se u śevernu Dalmaciju. 116 Isto, str. 103. 117 Đurđica Petrović, „Mataruge u kasnom srednjem veku“, Glasnik cetinjskih muzeja, 1977, str. 96. 118 Isto, str. 97−99. 119 P. Šobajić, Korjenići, str. 121. 120 Luburić, Prilog, str. 135.

60


Lužani, koji se pominju u Bjelopavlićima, odnosno njihova županija kod Dukljanina, etnički su amalgam starośedilaca i doseljenih Slovena. Posljednji put se pominju 1455. godine, kad s drugim plemenima i ratničkim družinama potpisuju ugovor s Mlečanima na Vranjini.121 Predanje o Bukumirima je očuvano u Piperima, Bratonožićima, Vasojevićima i Kučima. Nejasno je vrijeme njihovog iseljenja s pro stora okoline Bukumirskog jezera, koje narod vezuje za međusobni obračun. Śećanje na Španje živi na velikom prostoru koji zahvata Bjelopavliće, Lješkopolje, Zetu, Pješivce, Cuce i śevernu Albaniju. Predanje o njima izmiješano je s predanjem o Grcima i Lužanima. Ime im vezuju za starobalkansko stanovniš tvo ilirskoga porijekla. O tome Palavestra drži stanovište da bi ga trebalo tumačiti iz grčke riječi spanos – ćosav koja je u vezi s očitom antropološkom razlikom u odnosu na doseljene Slovena. Španjima se, inače, smatraju najstariji stanovnici u dolini rijeka Zete i Morače, Pješivcima i Drobnjacima. Šobajić je bio mišljenja da se pod Španjima mogu razumjeti potomci Ilira, a da su pomenuta plemena Mata ruge i drugi bili djelovi tog istog naroda. Termin Latini, koji je zabilježen samo u śevernim krajevima Crne Gore, koji su bili pod uticajem Raške, koji se ponekad zamjenjuje terminima Rim i rimski, očito je konfesionalne naravi, i označava pri padnike rimske, katoličke crkve. Prema predanju najstariji stanovnici Kopilja (polja u vrh Pipera, u do ticaju s Rovcima), Morače, Rovaca, Vasojevića i Šekulara bili su Macure. Erde ljanović ih drži domicilnim Vlasima rimokatoličke vjere. Kastratović je zabilježio predanje da su se iselili zbog śeverozapadnog hladnog vjetra koji je izmijenio po godnu blagu klimu, da se ništa nije moglo ubrati od plodova, što je uzrokova lo glad.122 Iselili su se na prostor śeverne Dalmacije. Početkom prošloga vijeka, njihovih potomaka bilo je u Benkovačkom Kaštelu, Biogradu, Erveniku, Kašiću, Kistanjama, Krupi, Lišanima Tinjskim, Međarama, Nadvodi, Smokoviću, Zečevu, Zemuniku Gornjem i Ždrapnju.123 U srednjovjekovnim dokumentima pominju se i Vlasi. Tim terminom, u savremenoj literaturi označava se romanizovano paleobalkansko stočarsko stanov ništvo koje vodi porijeklo od Ilira, Tračana, Dačana, Tribala, Meza i drugih etničkim grupa. Vizantijski istoričar Kekavmen piše da su oni potomci Dačana i Besa, koji su nekada bili nastanjeni oko Save i Dunava, a kasnije su se raselili po Makedoniji, Epi ru i Tesaliji. Polunomadski način života, takozvana transhumantnost, koja je karakte risala vlaški živalj, doprinijela je da Vlasi s planine Pinda, đe su se bili sklonili nakon najezde Slovena, postepeno nasele i druge djelove Grčke, a kasnije i cijeli Balkan. Prva na putu vlaških stočara našla se plodna ravnica Tesalije. U suśedstvu Egejskoga mora, bila je pogodno stanište za prezimljavanje pastira, koji su ljeta provodili u 121 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, tom XX/XXI, Etnologija, Sarajevo, 1966, str. 28. 122 R. Kastratović, Šekular I Šekularci, str. 9−11. 123 Živko Bjelanović, Toponimi etnonimskog podrijetla u Pokrčju, Izvorni znanstveni rad, str. 85.

61

Stevo Vučinić

planinama Bugarske, kako piše Kekavmen.124 Brojnost Vlaha u Tesaliji uticala je da vremenom cijela oblast poprimi vlaški etnički karakter, koji se odrazio u poznijem nazivu zemlje – Velika Vlahija. Balkanski Vlasi nijesu imali političku organizaciju koja bi bila integrativni faktor, ma koliko je bio značajan broj njihovih katunskih zajednica. One su uobičajeno bile zatvorene stočarske ekonomsko-privredne zajed nice, koje se nijesu dale podvrgnuti bilo čijem autoritetu van katuna. Jezički su se brzo prilagodili novim okolnostima, što potvrđuje ubrzana trasformacija vlaških u slovenska imena, u vremenu od 12. do 15. vijeka. Pravno-političke promjene unu tar slovensko-vlaškog prostora su ciljano iznivelisale razlike, a otvorenost slovenskih zajednica za Vlahe, koja im je dozvoljavala da se ostvare u ekonomskom, vojnom i političkom smislu, bila je ponuda kojoj se teško odolijevalo. Međutim, seosko sta novništvo dominantno je ostalo vjerno tradicionalnom načinu života i privređivanja sve do najnovijih dana. Najstariji sloj vlaških katuna Hercegovine, bili su starobalkanskog tipa. Njih su preslojili doseljeni Vlasi iz vlaških oblasti Tesalije i Epira.125 Njihovom prese ljenju s početka XI vijeka je doprinio i vizantijski feudalizam pred kojim su slobodni stočari bježali i sklanjali se u krajeve koji nijesu bili u potpunosti feudalizirani, kao što su bile slovenske sklavinije. Ubrzana feudalizacija Nemanjićke Srbije u XIII i XIV vijeku bio je drugi, a turska osvajanja u XIV i XV vijeku treći poticaj za iseljavanje u zapadnije krajeve, sve do Like, Banije, śeverne Dalmacije i Ćićarije u Istri. Naročito, nakon bitaka na Marici 1371. i na Kosovu 1389. godine, kada iseljavanja iz oblasti Istočnoga Balkana k Zapadu, dobijaju masovne razmjere. Upravo ti Vlasi iz Epi ra, koji su se vjekovima raseljavali, na temelju vjerske identifikacije s pravoslavljem, u XIII i XIV vijeku, favorizovani na cijelom prostoru Nemanjićke države, bili su u funkciji njenih imperijalnih ambicija, i protegnuli su njen uticaj na široke prostore centralnoga Balkana. Nakon pada centralnobalkanskoga prostora pod Turcima, u XV i XVI vijeku, većinom, prihvatili su sličnu funkciju, ali u službi turskih imperi jalnih interesa. Antropološka istraživanja A. Puljanosa potvrdila su doseljavanje Epirota (Vlaha iz Epira) na crnogorski prostor. Utvrdio je da Crnogorci, kao i svi starobal kanski Epiroti, imaju široke glave (indeks 86,73) i veliku širinu između jagodičnih kostiju (149 mm), najveću u Evropi. Stoga, on savremenu crnogorsku populaciju dovodi u vezu s autohtonom balkanskom kontinentalnom varijantom evropskog stanovništva, koje je bilo starije od mediteranskog i vodilo je porijeklo od poto maka gornjopaleolitskih Evropljana. Genetska istraživanja, ali na manjem uzor ku, potvrdila su tu činjenicu. Dva dominantna markera koja nosi paleobalkansko 124 Miloš Cvetković, Zbornik radova Vizantološkog instituta, XLIX, Beograd, 2012, Uključivanje Slovena i Vlaha u sistem Vizantijske provincijske organizacije na jugu Balkana do XI veka. Sličnosti i razlike, str. 30 i 31. 125 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovačkih i bosanskih Vlaha u dalmatinsku Zagoru u XIV, XV i XVI veku, str. 201−202.

62


stanovništvo, u nauci poznato pod opštim imenom Vlasi, u genetskoj strukturi Crnogoraca dominiraju dvotrećinski.126 Analizom preistorijskoga antropološkoga materijala iz Crne Gore B. Iva nović je zaključio: - Iliri pripadaju uskolikom i gracilnom kompleksu, i stoga pripadaju drev noj formi sredozemne grane evropeidne rase; - dinarski kompleks, zastupljen kod recentnih Crnogoraca, ulazi u krug masivnih evropeidnih formi i ne pokazuje genetsku suksesivnost s Ilirima; - analaogija dinarskom kompleksu može se viđeti u mezolitskom i ranone olitskom stanovništvu bazena Dunava (Vlasac, Lepenski vir); - antropološka analiza svjedoči o tome da je formiranje kulture i jezika Crnogoraca nastajalo na drugoj osnovi u odnosu na njihove složene antropološ ke osobine. B. P. Aleksejev, na temelju proučavanja antropološkoga materijala iz Petrovića i Mijela u podgoričkoj paleoantropološkoj zbirci i mezolitskog i ranoneolitskog skeletnog materijala u Arheološkom odjeljenju Filozofskoga fakulteta u Beogradu, zaključio je: „Izgleda, mi se srijećemo ovdje s nerijet kim slučajem takvoga tipa etnogeneze, kada se antropološki sastav naroda for mira na nekom istom supstratu, a kulturne i jezičke veze snagom konkretnih socio-ekonomskih, političkih, geografskih, može biti čak psiholoških uzroka ispoljavaju niz stranih uticaja tj. prostije rečeno kontakata s drugačijom et nokulturom i lingvističkom sredinom. Ulogu takve sredine igrali su Iliri“.127 Srednjovjekovne nekropole stećaka, uglavnom u planinskim krajevima i na prostorima pogodnim za stočarenje, podižu doseljeni Vlasi već od konca XII vijeka, a masovno koncem XIV vijeka, u vrijeme prodora Turaka na centralnobal kanske prostore. Prema sistematskim istraživanjima i popisu stećaka iz XX vijeka na 3.162 lokaliteta u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori evidentirano je 69.356 stećaka. Od ukupnog broja popisanih stećaka: u Bosni i Hercegovini na 2.687 lokaliteta postoji 59.593 stećka, u Hrvatskoj na 247 lokaliteta ih je 4.447, u Crnoj Gori je do tada evidentirano 107 lokaliteta sa 3.049 stećaka i u Srbiji je pronađen 121 lokalitet sa 2.267 primjeraka. Procjenjuje se, da je pravi broj ovih kamenih blokova mnogo veći od broja evidentiranih i da njihov broj na prostoru ove četiri države prelazi 100 hiljada.128 Za razliku od antičkog sarkofaga u kojem se pokojnik polagao, srednjovjekovni stećak predstavlja monolitnu ploču koja se za obilježavanje grobova počinje koristiti još od 12. vijeka. U prvoj fazi od kraja 12. pa do 14. vijeka javljaju 126 Miroslav Ćosović, Sloveni samo u tragovima, Portal Analitika, 13. jun 2012 g./ American Journal of Physical Anthropology, www.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/ajpa.21235/suppinfo 127 Božina Ivanović, Praistorjsko stanovništvo Podgorice i njihov antropološki kompleks, Stodvadeset godina od oslobođenja Podgorice, Istrorijski institut Crne Gore, Podgorica 2000, str. 195-196. 128 T. Samardžić i P. Malbaša, Stećci u Crnoj Gori, feljton u dnevnim novinama „Vijesti“, 15. 7. do 7. 8. 2010. g.

63

Stevo Vučinić

se oblici ploče i sanduka a zatim varijeteti tih oblika i od 14. do 16. vijeka novi oblik sljemenik. Najkasnije se od sredine 15. do 16. vijeka javlja oblik stuba, što se vezuje za orijentalno porijeklo uspravnog nišana.129 Na prostoru Crne Gore, evidentirani su stećci u preko stotinu nekropola, u opštinama Cetinje, Nikšić, Šavnik, Plužine, Žabljak i Pljevlja, dakle brdsko-planin skoj zoni i zoni kraških polja. Ta zona zahvata cijelu Katunsku nahiju, Grahovsko, Dragalj i Nikšićko polje, Banjane, obje Rudine, Pivsku planinu, durmitorsku površ, Rovca, Gornju Moraču i prostor pljevaljske opštine do Lima. Na desnoj strani Lima i Tare i lijevoj Morače nijesu evidentirani, sem sporadično amorfni oblici koji se možda mogu dovesti u vezu sa stećcima. Sahranjivanje pod sanducima i sljemenicima, na cijelom prostoru njiho vog rasprostiranja, vezuje se za 14. i 15. vijek, što se potvrđuje i u slučaju najstarijih stećaka ispred Vlaške crkve na Cetinju, sagrađene 1450. godine. Po predanju, podigli su je sinovi Ivana Borojevića iz Staroga Vlaha, koji je u Cetinjsko polje dodigao kon cem 14. vijeka. Ispred nje su dva stećka u obliku sanduka pod kojima su sahranjeni on i njegova žena Jelica. Taj vlaški katun doselio je u drugoj velikoj vlaškoj migraciji, uzrokovanoj prodorom Osmanlija u centralnobalkanske prostore. Uobičajeni naziv za nekropole stećaka je Grčko groblje. Činjenica da su pod njima sahranjeni potomci doseljenih Vlaha s prostora Istočnoga Balkana, iz Epira i s Pinda, dakle Grčke, mogla bi da bude poveznica s opštim narodnim nazivom tih nekropola. Ne treba isključiti ni pretpostavku da je u vezi s pravoslavljem, kao grčkom vjerom; u tom sličaju nije isključeno da je imenovanje izvršilo domicilno stanovništvo latinske vjere (Mata ruge, Macure, Bukumiri i drugi), uspostavljajući distancu prema vjerskom iskazu kojemu nije pripadalo. A. Čirgić navodi da je lingvista M. Pešikan primijetio da bilj ke karakteristične za „kraške“ predjele najčešće nemaju slovenska imena (cer, ranj, mulika, somina, broskva itd.).. Analizom leksičkoga fonda, osobito toponimije izveo je zaključak da su kolonizaciju ovih krajeva izvršile jake struje slovenskih naseljeni ka, ali da je konačna slavizacija izvršena postupno, i da je smjena stanovništva bila manje radikalna nego u suśednim oblastima.130 Doseljeno stanovništvo starośedioce opisuje kao antropološki različite, ali i ratoborne. To je i razumljivo, jer je u složenim uslovima etničke i kulturne simbioze starośedilaca i doseljenika ratnički duh prvih često dolazio do izražaja, pogotovo kad je trebalo braniti bazu ekonomskog opstanka: stada, planine, lovišta, izvorišta i pasišta, na koju su nasrtali doseljenici.131 O starośediocima narod pri povijeda da su se iselili, mahom, zbog nepovoljnih klimatskih prilika, a nestanak Lužana i Bukumira tumači međusobnim istrebljenjem. Značajno je napomenuti da povijesni dokumenti pokazuju da se u Evropi povremeno pojavljuju strašne 129 Isto. 130 Mitar Pešikan, Zbornik za filologiju i lingvistiku, Stanje proučavanja crnogorske govorne zone i dalji zadaci, XIII/1, Matica srpska, Novi Sad, 1970, str. 186. 131 Isto, str. 36.

64


zime i sušni periodi koji mogu da budu uzročnici masovnih iseljavanja. Tako su se 763. zaledili Dardaneli, a 800−801. godine Crno more. Kasnije, u 14. i 15. vijeku se jedanaest puta pominje debeli led na južnom Baltiku, a u 16. i 17. četiri puta. U nas su veoma hladne zime bile 1476. i 1504. kad je pao snijeg u julu, 1548. u avgustu i 1586. na Uskrs. Zabilježene su i gladne godine u dubrovačkom arhivu. Tako je u godini 1348. i naredne zabilježena velika glad u narodu, pa redom 1356, 1358, 1453−1454, i 1456. te 1537. i 1538. godine. U narednom vijeku gladne su bile 1666. i 1686. godina. Suša i glad su zabilježene i 1471, 1509. i 1584. godine.132 Postoje i predanja koja za uzrok iseljavanja navode vjetar. Zapisana su u južnim krajevima Crne Gore, u kojima duva śever, koji je znao da u vrijeme listanja biljaka, u rano proljeće, polomi lastare i isuši zemlju, da nijedna klica ne isklija. Bivalo je da se u nekolike godine zaredom nevrijeme obruši na Ćemovsko polje i okolne brdske oblasti, i prouzrokuje glad koja je primoravala stanovništvo da se masovno seli u unutrašnjost, a nakon Balkanskih ratova u Metohiju. Zvali su ga crnograd, jer bi lastari polomljenih loza pocrnjeli. Kad ta predanja i istorijske izvore dovedemo u vezu, jasnije su nam prilike koje su mogle da uzrokuju masovane migracije sta novništa. Zaključujemo da su iseljavanjima usljed nepovoljnih klimatskih prilika staroga stanovništva, posljedica temperaturnih gibanja i metereoloških pojava na prostorima koje je eksploatisalo staro stanovništvo. U nekim slučajevima, iselja vanje je posljedica međusobnih sukoba i nasilja koje je pratilo proces adaptacije doseljenog stanovništva, njihovog kulturnog stapanja sa starincima i adaptacije starośedilaca na lokalne prilike.

Pojam bana U glavama IX, XX, XXII, XXIII, XXIV, XXVII, XXVIII i XXXVIII Ljetopis pominje ranosrednjovjekovnu upravnu strukturu te banove i njihove ovlasti. Ter min ban spada među prastara imena koja u nas označavaju gospodara, a zemlju mu nazivamo banatom. U Hrvatskoj, Slavoniji, Dalmaciji, a nekad i Bosni znači prvog poglavara, zatim čovjeka uopće od vlasti, a u Dubrovniku i Crnoj Gori vele svakom čovjeku u znak poštovanja ban.133 Stanovište P. J. Šafarika je bilo da je ime ban nastalo od imena avarskog kagana Bajana. Podržavali su ga u tome Đ. Daničić i V. Klaić, koji je upućivao i na gotsku riječ bandjan, od koje su u srednjem vijeku nastale riječi kao bannus, bannum, francuski ban u značenju lica koje je vršilo stanovitu javnu funk ciju s određenim ovlastima. Ima tumčenja da je ime ban poteklo od njemačke riječi ban ili fan = šiljak, vrh i po tom je nastao figurativni naziv za najvišega poglavara. Dakle, ta riječ je prastari topografski naziv koji se sačuvao i kao lično ime i kao ozna ka dostojanstva. Veliki broj oronima koji počinju s ban relativizuju pitanje termina ban, dajući za pravo i onima koji njegov korijen izvlače iz avarske titule, ali i onima 132 Isto, sr. 42. 133 Đuro Szabo, Jugoslovenska Njiva, br. 8, Zagreb, 22. veljače 1919. god., str. 477.

65

Stevo Vučinić

koji ga vezuju za njemački pojam vrha ili šiljka. Takvi misle da ban označava uzvisi nu ili brdo, pa je prenešen i na lica za oznaku visokog dostojanstva.134 Primjeri su Ban brdo (952) kod Gacka, Banja glava (526) kod Višegrada u BiH i Banjska glava, brdo iznad Kopilja u Crnoj Gori. Simo Ćirković je stanovišta da je titula ban naslijeđena od Avara, ili čak naslijeđena od ostataka Avara koji su živjeli među Slovenima.135 Jireček drži da se bansko dostojanstvo kao zamjenika vladaoca ucijepilo u Bosni, Hrvatskoj, Vlaškoj i Ugarskoj, ali ne i Srbiji.136 Hrvatski istoričari Stjepan Sakač i Ćiro Truhelka su podržavali stanovište da je ban hrvatski specifikum i da ga nema izvan hrvatskoga etničkog područja. Termin su vezivali za iransku riječ ban u vezi s pojmom vladanja i upravljanja. Na primjer, termin baguban – čuvar vinograda, čoban – čuvar ovaca, napominjući da termin avar u persijskom jeziku ima značenje skitnice.137 Pa su zaključili da narod koji u Evropu nije donio ni svoje ime nije mogao Hrvatima da ostavi u nasljeđe titulu državnog poglavara. Kod Crnogoraca riječ ban označava krupna i silna čovjeka.138 U dramskome djelu Sime Milutinovića Sarajlije Dika crnogorska u osam činova, između ostalih lica, autor je u radnju uveo bana Bal šu (Balšića), bana Crnoja (izmišljenoga osnivača dinastije Crnojevića), bana Stanišu (Crnojevića), bana Đurđa (Crnojevića), bana Ivana (Crnojevića), banicu Maru (Cr nojević). Za Stanišu pjeva da mu je sultan Zentu u banstvo darivao.139 Ljubiša u Pričanju Vuka Dojčevića piše da su Zeta i Crna Gora činili Zetsku banovinu. Prevalis je opisao kao zetsku banovinu Prevalis, pa nastavlja s opisom njenih granica: „Pružala se s juga od uvora rijeke Drim sve obalom morskom do Rosa u zaljevu Kotorskome, pa otole na zapad preko vode na Morinj, u zatonu risanskome, pa kosom planinom preko Ubala, Cuca i Grahova do Nikšića, a otole put sjevera preko Drobnjaka na Pri jepolje, pa dugom vodomeđom Javor-planine do brda Raške na granici Stare Srbije put istoka, pa rijekom Ibar do Dukađina Arbanaškoga đe izvire rijeka Drim, pa uz nju dok u more uvre.“ Po njemu, Balšići i Crnojevići su bili vladateljski banovi, kao i kod Petra I Petrovića u njegovoj Kratkoj istoriji. Ovo su jasni i duboki tragovi, uti snuti u jeziku, literaturi i predanju, koji śedoče veliku moć i ugled bana, kao čelnika, unutar jednoga društva, ranoga srednjega vijeka. Za razumijevanje prilika u Gornjoj Dalmaciji od osobitoga značaja je pi tanje ovlasti i uloge banova u ranosrednjovjekovnoj upravnoj strukturi, pa ćemo se na njihovu ulogu šire osvrnuti. Predanje ih pamti na prostoru današnje Crne Gore i istočnoga dijela Istočne Hercegovine kao činioce upravne strukture Gornje Dalma cije. U IX glavi Ljetopisa, nakon opisa podjele zemlje na oblasti koju je na Duvanj skom saboru izvršio legendarni kralj Svetopelek, dat je opis ovlasti banova kojima su 134 Isto, str. 478. 135 Sima Ćirković, Istorija Bosne, SKZ Beograd, 1964, str. 40. 136 Jireček-Radonjić, Istorija Srba I, str. 70. 137 Savić Marković Štedimlija, neobjavljeni i neimenovani rukopis, str. 67. 138 Jovan Erdeljanović, Kuči, Piperi i Bratonožići, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 567. 139 Sima Milutinovć Sarajlija, Dika crnogorska, Interpres, Beograd, 1996, str. 151.

66


dodiljene oblasti na upravljanje. Primorske oblasti su bile Gornja i Donja Dalmacija, a Zagorske Bosna i Raška. U svakoj je postavio bana, odnosno vojvodu iz reda ro đaka, a župane, odnosno knezove i stotinaše ili centurione iz reda lokalnih plemića. Banovi su bili ovlašćeni da uz sebe imaju sedam stotinaša koji će suditi i sakupljati porez i predavati ga banovima. Oni su polovinu zadržavali za sebe, a polovinu davali kralju. Župani su imali uz sebe po jednog stotinaša koji je s njima trebao pravedno suditi. Dvije trećine poreza dužni su bili predavati kralju, a trećinu zadržavati za sebe. Zabranjeno im je bilo da polažu računa banovima, nego da svako vrši svoje dužnosti i da budu pod upravom kralja. U XX glavi pominje se kralj Krepimir koji je s bosanskim banom najgo rom smrću pogubio bosanske velikaše koji su mu ubili oca Predimira. U XXII glavi opisana je pobuna bana Bijele Hrvatske s podložnicima koji su se pobunili protiv kralja Radoslava, koji ih je u zajednici sa sinom Časlavom opkolio, pohvatao i opljač kao. U XXIII glavi pomenut je sukob kralja Časlava i Mađara koji su potučeni. Nje gov posilni Tihomil je ubio vojskovođu Kiša, zbog čega mu je Časlav dao na upravu Drinsku županiju i oženio ga ćerkom raškoga bana. U XXIV piše o neredovnom stanju nakon ubistva kralja Časlava, u koje vrijeme su banovi počeli da gospodare zemljom, ali se nijedan nije usudio da se nazove kraljem. Tihomil je po smrti raško ga bana vladao tastovom zemljom, ali kao veliki župan. U XXVIII piše o samovolji banova nakon Tihomilove smrti koji su odbili polagati računa kraljici i njezinim sinovima te o njegovom sinu koji se oženio šćerom bana Bijele Hrvatske, Čudomira. Kad su mu odrasli sinovi Predimir i Krešimir, drugoga je poslao kod tasta da zarate na bosanskoga bana, a on je sa sinom Predimirom zaratio protiv bana Prevalitane. U boju su poginuli i ban i Tješimir, a njegov sin Predimir je dobio bitku i bio okrunjen za kralja Prevalitane. U XXVII piše o dočeku Bela, unuka prognanog kralja Radosla va kojega su dočekali banovi sa županima i stotinašima u Travuniji, i ustoličili ga za kralja na dan vaznesenja Gospodnjeg (Spasovdan) − slavi se uvijek u četvrtak, šeste neđelje nakon Uskrsa. XXIX glava posvećena je ratu koji su vodili Predimirov brat Krešimir i njegov ujak, hrvatski ban, protiv bosanskog, koji je vidio zlu priliku da im se ne može oduprijeti, pa je pobjegao u Ugarsku. Krešimir je zauzeo Bosnu i vladao njome, a nakon ujakove smrti zavladao je i Bijelom Hrvatskom. Banovi se pominju i u Supetarskom kartularu, hronici bendiktinskog sa mostana u Poljicama kod Splita iz XII stoljeća.140 U toj ispravi, ban se pominje kao zastupnik kralja Slavca u sporu s izvjesnim Ljubomirom. U dvije bilješke pridodate kartularu na kraju nalaze se podaci o broju banova koji su birali hrvatskoga kralja ukoliko bi umro bez nasljednika, koji su to banovi, iz kojih porodica i nabrojeni su imenom banovi, kako piše, od kralja Svetopeleka do kralja Zvonimira, koji je vladao od 1075. do 1089. godine. Njihova imena se teško mogu čitati, jer je zadnji list oštećen i slabo čitljiv, ali se razaznaju neka imena: Stephanus, Cucar, Saruba, 140 Viktor Novak − Petar Skok, „Supetarski kartular“, Djela Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 292.

67

Stevo Vučinić

Cacig, Slauaz i za vrijeme Zvonimira Petrus Snacig. Pominju se ovim redom se dam banova: Hrvatske (Croacie), bosne (bosniensis), Slavonije (Sclauonie), Požege (Posige), Podravine (Podrauie), Srijema (Sremi) i Albanije (Albanie) koji su birali kralja. Birani su iz porodica Kacigi, Cucari, Snasci, Cudomirigi, Mogorouigi i Subi gi. Evo uvodnog dijela te rečenice na 102. listu u kojem su nabrojeni: Isti fuerunt bani in Croatia de genere Croatorum a tempore regis Suetopelegi usque ad tempus Suenimiri regis Croatorum... - Ovo su banovi u Hrvatskoj od vremena Svetopeleka do Zvonimira...141 U Crnoj Gori, posljednji ban s ovlastima svjetovnog vladara, bio je ozrinićki ban Vukosav Milonjić, koji je poginuo koncem XVII vijeka, u bici s Turcima pod Spužem. Upravljao je prostorom koji je u ranom srednjem vijeku zahvatala županija Budva s Čevom. U nešto manjem opsegu, danas je taj prostor poznat pod imenom Katunska Nahija.

141 Isto, str. 231.

68


OSNIVANJE SLOVENSKIH DRŽAVNIH FORMACIJA (IX GL.) Legendarni Duvanjski sabor i podjela zemlje Većina povjesničara drži da sabor na Duvanjskom polju, opisan u IX glavi Ljetopisa, nije povijesni događaj, i da kralj Svetopelek nije povijesna ličnost. Stanovište zasnivaju na činjenici da ne postoji nijedan dokument, sem Ljetopisa, koji pominje legendarnog kralja i sabor na Duvanjskom polju, i Supetarskog kartulara u kome se takođe pominje Svetopelek. Dukljaninu atribuiraju da je izmislio i Svetopeleka i sabor, poveden analogijom s moravskim knezom Svatoplukom, koji je predvodio pokrštavanje Velike Morave (kneževina od 846. do 906). Međutim, IX glava, po sadržini i po slici događaja koji opisuje ostavlja utisak śedočenja o autentičnome događaju. Uporedna analiza povijesnih izvora i Ljetopisa daje posve drugačiju sliku ovog problema. U IX glavi Ljetopisa opisana je podjela zemlje koju je izvršio legedar ni kralj Svetopelek na saboru, kako piše, u polju Dalmi (Duvanjsko polje), održanom oko 867. godine. Navodi se i razlog: „...Kralj je takođe htio da se u njegovo vrijeme obnove uspomene i popišu međe i granice svih pokrajina i oblasti njegovoga kraljev stva, da bi svaka pokrajina i svaka oblast znali i poznavali svoje međe i granice. Saku pi dakle sve mudre ljude svojega kraljevstva i govoraše im po tom pitanju, ali se tada ne nađe niko ko bi mogao dati kralju u toj stvari pouzdan odgovor. Tada kralj pun božanske mudrosti, služeći se zdravim razumom, pošalje mudre i plemenite ljude kao poslanike k časnom i apostolskom mužu papi Stefanu i k caru grada Konstanti nopolja, Mihailu, moleći i tražeći, da bi se udostojili poslati mu po mudrijem ljudima stare isprave, u kojima se nalaze međe i granice pokrajina ili oblasti i zemalja... Na ovom saboru pročitane su cijelom narodu stare povelje, i latinske i grčke, poslane od apostolske stolice i od cara, o podjeli oblasti, pokrajina i zemalja, kako su bile pisane i naređene od starijih careva... potom prema sadržaju povelja, koje bijahu pročitane pred narodom, napiše povelje, podijeli pokrajine i oblasti svojega kraljevstva i nji hove međe i granice ovako: po toku rijeka, koje teku sa planina i utiču u more na jugu, nazva Primorje; rijeke pak, koje teku sa planina u pravcu śevera i utiču u veliku rijeku Dunav, nazva Srbijom. Zatim podijeli Primorje u dvije pokrajine: od mjesta Dalme, đe je tada boravio kralj i održao se sabor, do Valdevina (Vinodola) nazva Bijelom Hrvatskom, koja se naziva i Donjom Dalmacijom; u ovoj Donjoj Dalmaciji uz saglasnost gospodina pape Stefana i njegovih legata učini salonitansku crkvu me tropolijom, pod koje upravu podredi ove crkve: Split, Trogir, Skradin, Arauzonu, a to je sadašnja tvrđava Jadra, Nin, Rab, Osor, Velju (Krk) i Epidaur, koji se sada zove Raguza (Dubrovnik). Isto tako od istog mjesta Dalme do grada Bambalone koji se

69

Stevo Vučinić

sada zove Dirahij (Drač), nazva Crvenom Hrvatskom, što se zove i Gornjom Dal macijom. I kao što je za Donju Dalmaciju učinio Salonitansku crkvu metropolijom, tako su za Gornju po starom pravu Dukljansku crkvu učinili metropolijom, pod koje upravu su podredili ove crkve: Antibar, Budvu, Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Pulat, Srbiju, Bosnu, Travuniju i Zahumlje. Srbiju koja se pak zove i Zagorje, podijeli u dvije pokrajine: jednu od velike rijeke Drine u pravcu zapada sve do planine Pina (Borove), koju još nazva Bosnom, drugu pak od iste rijeke Drine u pravcu istoka sve do Lipljana i Laba koju nazva Raškom...“142

O nekim godinama koje su u vezi sa saborom i hristijanizacijom Slovena Ivan Ostojić je sabor hronološki datirao u 867. godinu. Do istoga zaključ ka smo i mi došli. Na zahtjev kneza Rastislava 863. godine, vizantijski car Mihailo uputio je u kulturno-vjersku misiju solunsku braću Konstantina-Ćirila i Metodija u Veliku Moravsku. Nakon 40 mjeseci, dakle, oko 867., krenuli su u Rim, u kome se Konstantin zamonašio (u monaštvu Kirilo) i umro 869. godine. Dukljanin, u IX glavi Ljetopisa piše da je papa Stefan pozvao Ćirila u Rim, jer je bio čuo da je svojim propovijedanjem preobratio mnogobrojni narod i stoga je želio da ga vidi. Kad je ovaj prelazio preko Svetopelekova kraljevstva, to je upravo 867. godine, primljen je s počastima i stane kralju propovijedati jevanđelje. Kralj povjerova u Hrista i pokrsti se sa svim narodom. Nakon toga, Svetopelek je naredio hrišćanima koji su govorili latinskim jezikom da se vrate u svoje krajeve i obnove gradove i naselja koje su nekad bili razorili pagani. Širenja hrišćanstva na južnoslovenski prostor je išlo iz različitih smjerova: Konstantinopolja, Rima, primorskih gradova i Franačke – kontinentalna Hrvatska. Taj proces je kod Slovena bio složeniji i dugotrajniji od procesa formiranja sklavinija i država. O dugotrajnosti toga procesa śedoče pisani, a potvrđuju ga arheološki na lazi. Porfirogenet piše da većina Slovena ne bješe krštena i da dugo osta nekrštena. U XXIX glavi DAI čitamo da su Sloveni, u koje nabraja Hrvate, Srbe, Zahumljane, Neretvljane, Travunjane i Dukljane, poslali delegaciju caru Vasiliju, izražavajući mu pokornost i tražeći da ih pokrsti. Vasilije im je poslao sveštenike koji krstiše sve koji kod pomenutih plemena nijesu bili kršteni. Nekršteni su ostali Neretvljani, koji ne što kasnije umoliše istoga cara da ih pokrsti. Tako je u drugoj polovini IX vijeka dovršen proces pokrštavanja južnih Slovena, u vrijeme vizantijskoga cara Vasilija. Prema carevoj naredbi, slovenska plemena su prihvatila da njima vladaju domaći arhonti, koje oni izaberu. Ne možemo se oteti utisku da je IX glava Ljetopisa, a tiče se održavanja sabora i izbora banova, župana i satnika, i vremenom i sadržinom koherentna s Vasilijevom intervencijom unutar Slovenstva u vezi pokrštavanja na 142 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco, Bar, 1999, str. 49−51.

70


centralnom Balkanu. Porfirogenit, u 32. glavi spisa De adminstrando imperio, na vodi da se sin srpskoga kneza Mutimira koji je vladao sredinom IX vijeka do oko 891. godine zvao Stefan, a njegovog mlađega brata Gojnika zvao se Petar. Vrijeme njihovog rođenja i krštenja je nesumnjivo bilo oko 867. godine. Slovenska imena očeva (Mutimir i Gojnik) i sinova (Petar i Stefan), potvrđuju navode ova dva izvora u vezi pokrštavanja Slovena.143 Unutar sedme decenije devetoga vijeka bilo je mo guće i pokrštavanje Hrvata. Hrvatska je bila pod vizantijskom vlašću, sve do Sede slavovog ubistva, odnosno, Branimirovog dolaska na prijesto 879. godine. Terminus ante quem je vizantijsko-franačka opsada Barija 870/871. godine, koji se nalazio u arapskim rukama, u kojoj su, u okviru vizantijskih snaga, učestvovali Sloveni s juž noslovenskoga prostora.144 Arapska mornarica, predvođena Kalfisom, 866. godine, doplovila je do cr nogorske obale i opljačkala i razorila Kotor, Risan i Budvu, a 867. godine započinje petnaestomjesečnu opsadu Dubrovnika, koju je prekinula ratna akcija vizantijskog cara Vasilija I (867−886), koji je ponovo uveo Vizantiju na južnoslovenske prostore. Pravilo je da tzv. civilizatori (u ovom slučaju Rim i Vizantija) preko misi onara najprije krste lokalne vazalne vladare zajedno s dvorskom svitom, a potom se nova vjera, što milom što silom, nameće narodu. Početak pokrštavanja Hrvata vezu je se za cara Iraklija, koji je umro u februaru 641. godine. O tome u XXXI glavi DAI, piše Porfirogenet da su ih pokrstili sveštenici iz Rima u vrijeme Iraklija. Potvrđuje to i povijest splitske mitropolije i Toma Arhiđakon, koji piše da je papa Ivan IV, koji je umro 642. godine, poslao sveštenika Ivana iz Ravene i postavio ga za splitskoga nadbiskupa. On je obilazio Dalmaciju i kontinentalno zaleđe i poučavao narod hri šćanstvu. U krstionici Splitske katedrale pronađen mu je grob, koji je posredno, pale ografskom analizom natpisa na njemu, datiran u VII vijek. Tako bi se dalo zaključiti da je hristijanizacija unutrašnjosti Donje Dalmacije i Hrvatske počela iz Splita, sre dinom VII vijeka. Vjerovatno u isto vrijeme izvršena je i hristijanizacija dukljanskih Slovena iz Ulcinja, Kotora, Budve i Bara.

Tumačenja IX glave Ljetopisa u vezi sa saborom Po pitanju Duvanjskoga sabora autori su se različito očitovali. Neki su po ricali da je ikada održan, ali da reflektuje duh vremena, te da je Pop Dukljanin svoje pripovijedanje naslonio na narodnu tradiciju.145 Upozoravali su da se očito oslonio na neke izvore nama nepoznate, pa da bi se u njemu mogla naći neka povijesna jezgra. Ti se autori razilaze po pitanju godine održavanja i ličnosti vladara koji ga je 143 Dejan Vučinić mi je predložio ovaj zaključak. 144 Predrag Komatina, Crkvena politika Vizantije od kraja ikonoborstva do smrti cara Vasilija I, Vi zantološki institut SANU, Beograd, 2014, str. 264. 145 Muhamed Hadžijahić, „Pitanje vjerodostojnosti Sabora na duvanjskom polju“, Godišnjak

71

Stevo Vučinić

sazvao. Jedni misle da se tu radi o krunidbi kralja Tomislava 925. godine. F. Šišić mi sli da ako je uopšte održan, onda je to bilo 882. godine, u vrijeme vizantijskoga cara Vasilija i pape Jovana VIII, a I. Jelić Duvanjski sabor dovodi u vezu s hrvatskim kra ljem Petrom Krešimirom. M. Barada je oglasio Duvanjski sabor izmišljotinom Popa Dukljanina, s ciljem da dokaže legitimitet Dukljansko-Barske biskupije.146 N. Klaić smatra da je svrha Ljetopisa da pokaže starost Dukljanske biskupije.147 J. Kovačević je stao na stanovište da je Dukljanin u maniru dobroga falsifikatora, naveo da je pred ložak pisan slovenskim jezikom, da bi izlaganju dao što autentičniji vid.148 S. Nova ković, slično i nekim drugim autorima, misli da je siže Dukljaninove priče pretenzija arcibiskupije kod koje je služio, ili vladajuće kuće o kojoj se starao kao arcibiskup.149 Splitski arhiđakon Toma (1200–1268) opovrgava takva stanovišta i diskvalifiku je pretpostavke nekih autora da je smisao Ljetopisa da dokaže starost i prvijenstvo Dukljanske arcibiskupije u odnosu na Dubrovačku. U Hronici piše: „Dogodilo se, pak da su ovih dana bili sazvani svi sufrgani Dalmacije na provincijski sinod, koji je trebao da se održi u Splitskoj crkvi. A biskupima Gornje Dalmacije činilo se, da će moći bolje preći svoj put, ako budu odvezeni svi jednim brodom.150 Tada pripremivši brod, po dogovoru stignu u luku, te natovarivši sve ono, što je onima, koji su plovili, bilo potrebno, gotovo se svi biskupi ukrcaju u isti brod, i to kotorski, barski, ulcinjski i svački. Dok su, pak okolo otoka bili tjerani ne mnogo suprotnim vjetrovima, evo se iznenada olujna vijavica baci sa svom tutnjavom sred valova, te smjesta zapanjeni mornari ispremiješanom vikom potrče, da stave ruke na opreme oko jedara nastojeći iz petnih žila da spuste jedra, bace sidra, da ne bi brod nagazio na pogibeljna mjesta, koja su bila već blizu. Ali prije nego što su mogli išta smišljeno učiniti, isti se je čas brod, nasrnuvši na suho, sav slupao, i pošto je oluja rasla, komad po komad razbijao i lomio. I tako su božjim sudom jadni biskupi i svi oni koji su s njima bili poginuli. Tada građani gorepomenutih gradova, poslavši izvještaj papi, jave o brodolomu svo jih biskupa, ponizno moleći, da se izuzmu iz potčinjenosti Splitskoj crkvi, koristeći se vrlo vjerovatnom prilikom, jer im je bilo opasno posjećivati tako daleku crkvu. Stoga rimski papa potvrdi njihovo traženje, pa je sve biskupe od Dubrovnika na gore razriješio veze, kojom su bili vezani za staru solinsku metropolu, te ustanovio novu metropolu u gradu Baru i sve gorespomenute biskupe njoj potčinio“. Sadržina Tomi ne Hronike razgovjetno upućuje na zaključak da dubrovački episkop nije participi rao u skupini južnodalmatinskih (Gornja Dalmacija) episkopa, niti kao sufragan niti ANUBiH, knjiga VIII, 1970, str. 204. 146 M. Barada, Starohrvatska prosvjeta, nova serija II, Zagreb − Knin, 1928, str. 48. 147 Nada Klaić, Pregled izvora i historiografije za hrvatsku povijest do XII stoljeća, Sveučilište u Za grebu, Zagreb, 1967, str. 17. 148 Jovan Kovačević, „O uvodu Barskog rodoslova“, Zbornik za društvene nauke 13−14, Matica Srp ska, Novi Sad, 1956, str. 68. 149 Stojan Novaković, Prvi osnovi slovenske književnosti među balkanskim Slovenima, Beograd, 1893, str. 186. 150 Toma Arhiđakon, Kronika, preveo Vladimir Rismondo, Split, 1960, str. 26−27.

72


kao metropolita. Njegove pretenzije se mogu dovesti u vezu s ambicijama osnažene republike, s konca XII vijeka i početka XIII vijeka, i nemaju uporišta u starom pravu. Tek nakon što je papa potvrdio i prvog i drugog nasljednika Ivana de Plano Karpi nija, koji je umro 1. avgusta 1252. godine, na tronu dukljansko-barskih metropolita, Dubrovačka Republika je 1252. godine konačno odustala od svojih potraživanja u vezi s primatom nad Gornjom Dalmacijom.151 Drugi razlozi koje su navodili citirani autori reklo bi se da su politički motivisani i nemaju utemeljenje u materijalnoj i pisanoj dokumentaciji.

O saboru Dukljaninu nije bilo u interesu da izmišlja imena i događaje. Čak iako je imao takvu namjeru, iz bilo kojih razloga, onda je morao i fabulu da veže za istiniti događaj i istinita imena, a da bi bio uvjerljiv. To mu prigovaraju neki autori, koji drže da je smisao sabora i odluka da podupre pravo postojanja i prava Dukljanske arcibi skupije koja su joj osporavale dubrovačka i splitska. Čak i u tom slučaju, ukoliko mu je cilj da potvrdi egzistenciju Dukljanske crkve, postoji slijed povijesnih događaja koji navode na zaključak da je Duvanjski sabor bio logičan ishod prethodnih događaja.152 Potvrđuje to i Porfirogenet koji piše da je pokrštavanje većine Slovena s područja Dal macije izvršeno u vrijeme cara Vasilija. I Dukljanin i Porfirogenet i Toma Arhiđakon govore o slovensko-romanskom sukobu na prostoru Dalmacije, te o potrebi usposta valjanja povjerenja između pridošlih Slovena i Romana starośedilaca i njihove koeg zistencije. Romani su bili izbjegli pred najezdom Avara, a kasnije i Slovena, i našli su pribježišta u planinama. Takav opis imamo kod Tome, kad kaže da su Splićani tražili zaštitu vizantijskoga cara koji im ju je udijelio i pismeno zabranio Slovenima da ome taju Splićane. M. Hadžijahić je stanovišta da su, nakon što je uglavljen mir, počeli da se uspostavljaju odnosi prijateljstva između starośedilaca i doseljenika. To je očito bilo na cijelom južnoslovenskom prostoru. I u egzistenciju kralja Svetopeleka/Budimira ima osnove da se vjeruje. Dukljanin bi bio neuvjerljiv da je izmislio ime središnje ličnosti IX glave. To nijedan falsifikator ne radi. S tim u vezi napominjem da je M. Hadžijahić za njegovo ime vezao Butmir, mjesto kod Sarajeva, koje je 1445. godine zabilježeno kao selo Budimir. U istoj glavi Ljetopisa čitamo da su župani bili obavezni da kralju daju dvije trećine, a jednu trećinu da zadrže za sebe. Takva odredba ima uporište u Justinijanovom kodeksu, koji je te odredbe prepisao iz zakona careva Teo dosija i Valentijana. Na Duvanjskom saboru, ili na drugi način, mogla je biti usvojena ili, čak, nametnuta, ali ima utemeljenje u realnim odnosima onovremenog feudalnog društva. Ne izlazi izvan konteksta vremena. Naracija Popa Dukljanina da je Duvanjskom saboru prethodilo pokršta vanje Slovena ima uporište. Po njemu, konačno pokrštavanje je izvršila Ćirilo-Meto 151 Ludwig Staindorff, „Jedno od gradilišta Nade Klaić: Ljetopis popa Dukljanina“, str. 182. 152 Muhamed Hadžijahić, Pitanje vjerodostojnosti Sabora na Duvanjskom polju, Godišnjak ANU BiH, knjiga VIII, 1970, str. 206.

73

Stevo Vučinić

dijeva misija, što je koherentno navodima Konstantina Porfirogeneta da je pokršta vanje dovršeno u vrijeme vizantijskoga cara Vasilija. Inače, u njegovo vrijeme bilo je uobičajeno da su papski i patrijaršijski izaslanici zajednički učestvovali na crkvenim saborima. On svjedoči da je vrijeme cara Vasilija bilo sudbonosno za južnoslovenske državne tvorevine. Uređenje odnosa između Slovena i Romana bilo je preduslov za konstituisanje državnih jedinica.153 Duvanjski sabor upravo je rješavao i to važno pi tanje odnosa s Romanima, kako u planinama tako i u gradovima. A tome je, po pri rodi stvari, prethodilo masovno pokrštavanje slovenskoga stanovništva. Dukljanin je najvjerovatnije imao u vidu pribježišta Romana u planinama, nastala kao poslje dica progona od pagana i saracenskih pustošenje 866−867. godine. Ćirilov boravak među Slovene može se vezati za 866. godinu, upravo u vrijeme povrataka Romana iz planinskih pribježišta. M. Hadžijahić povezuje povratak Romana s otoka u Split, o kome piše Toma Arhiđakon, s tim problemom. On pripovijeda da su gotske vojvode pustošile polja Solinskih građana koji zatražiše zaštitu od konstantinopoljskoga cara, da bi mogli na miru da pośeduju svoje vlasništvo. Carskim reskriptom je bilo nare đeno vojvodama Gota i Slovena da ne nanose štetu solinskim građanima. Od toga vremena, oni se nijesu usuđivali da nanose štetu Splićanima, i počeli su da trguju, druguju i da se međusobno žene i žive u miru i ljubavi. Nije vjerovatno da se ovaj proces dogodio samo na području Solina i Splita, a ne i u cijeloj Dalamaciji. Očito da se za Dukljaninovo pripovijedanje uporište može naći u izvorima čija se autentičnost ne dovodi u pitanje.154 Kod Tome Arhiđakona čitamo da je u vrijeme Ivana iz Ravene izvršena obnova crkvene strukture, kojoj je prethodio reskript careva, donešen oko 878−879. godine.155 Ako taj podatak poredimo s Porfirogenetovim da je u vrijeme cara Vasilija (867–886)156 izvršeno pokrštavanje i da je isti car uredio odnose Ro mana i Slovena, određujući da ovi prvi plaćaju danak Slovenima, recimo: Split 200 nomizmi, Zadar 110 i tako redom svi donjodalmatinski gradovi,157 onda sumnje u vjerodostojnost Dukljaninovih navoda padaju u vodu. Ali ne padaju u vodu sum nje u istraživačku dobronamjernost mnogobrojnih tzv. komentatora i tumača Popa Dukljanina. Po osnovu oba izvora možemo datirati godinu obnove solinske crkve, i uređenje odnosa između Slovena i Romana, koji su se dogodili u vrijeme između dolaska na vlast cara Vasilija i njegove smrti, dakle u okviru dva desetljeća, što je i razumljivo, jer se ta dva krupna pitanja nijesu mogla rješavati naprečac, u kratkom vremenskom intervalu, nego su zahtijevala izvjesno vrijeme, kako za pripremu, tako i za realizaciju. A oba pitanja zadiru u ozbiljne, ali suprotstavljene personalne, gru pne, materijalne, političke i duhovne interese. Neosnovana je M. Hadžijahićeva tvrdnja da se najmanje može vjerovati da 153 Isto, str. 212. 154 Isto, str. 213. 155 Toma Arkiđakon, Kronika, Split, 1960, str. 24. 156 Konstantin Porfirogenit, „Spis o narodima“, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II, Beograd, 2007, str. 16. 157 Isto, str. 36.

74


je na Duvanjskom saboru obnovljena Dukljanska poput Solinske nadbiskupije, jer to pretpostavlja da je bila ranije osnovana. Pomen Evandera, dukljanskoga biskupa koji je svjedočio Saboru u Nikeju 451. godine, i potpisao se ispod simvola vjere, oponira mu. Ni druga njegova tvrdnja da je Dukljanin izmislio Crkvu Svete Marije u Dukljan skom gradu, u kojoj je sahranjen Svetopelek, i u kojoj su se krunisali dukljanski kralje vi, nije mu zasnovana na činjenicama, jer jednači antičku Duklju, o kojoj Porfirogenet piše da je u X vijeku pust grad, s Dukljanskim gradom o kome piše Dukljanin. M. Hadžijahić zaključuje da nije bilo rezona o opstojnosti neke Crkve Svete Marije, u kojoj je sahranjen Svetopelek i krunisan njegov sin Svetolik, u gradu koji je u X vijeku pust. Međutim, Dukljanin ne navodi antičku Duklju, koja se nalazi iznad sastavaka Zete i Morače, kao mjesto sahrane Svetopeleka, nego Dukljanski grad, ubiciran na Martinićkoj Gradini kod Spuža. To je razvidno iz Ljetopisa, jer se u IX glavi pominje Dukljanski grad, a u XLII Duklju iznad rijeke koja se zove Morača. Dakle, ljetopisac jasno razlikuje antičku Duklju od Dukljanskoga grada koji je ubiciran na Maritićkoj Gradini. Među njima je rastojanje od nekih desetak kilometara. Ne treba smetnuti s uma da je dubrovački povijesničar Tuberon Duvanjski sabor datirao u 886. godi nu. M. Hadžijahić dobro zapaža da bi ideja za održavanje sabora mogla doći ranije i nalazi je u jednom pismu pape Ivana VIII od 7. juna 879. godine. On je uporedio proceduralna upustva s navodima IX glave Ljetopisa (hrvatska redakcija) i zaključio da su koherentni. Nemoguće se oteti utisku da se instrukcije pape Stjepana V biskupu Dominiku i prezbiterima Ivanu i Stefanu, izaslanim Slovenima, pisane s jeseni 886. godine, mogu dovesti u vezu s Duvanjskim saborom. One se nalaze zapisane u jednoj ispravi u zborniku papskih isprava, pisanih u XII vijeku, koji se čuva u Britanskom muzeju. Ta isprava se očito sastoji od dva različita akta, jednog, koji se tiče instrukcija namijenjenih inkviziciji koja treba da istrijebi Metodijevu zabludu u Velikoj Morav skoj i drugog, u kojem piše: „Kad budete došli u zemlju Slovena toliko se ukrasite čednošću, da svi vaši postupci i postupci vaših pruže ovom neobučenom narodu pri mjer vjerskog ponašanja, imajući pred očima opomenu Gospodina – Neka vide vaša dobra djela i neka veličaju vašeg oca koji je na nebesima. A kad dođete vladaru recite mu: ‘Posjećuju Vas prvaci apostola Petra, ključara nebesa, i Pavla, učitelja naroda. A gospodin Stjepan, presveti vrhovni svećenik svete katoličke i apostolske Rimske crkve i univerzalni papa, to jest duhovni Vaš otac, posjećuje Vas i šalje Vam ljubazno očin ski blagoslov...’ Prvi dan ovo je dovoljno da se rekne, a ako budu pitali o državnim poslovima, razborito odgovorite onako kako to spada u čast hrišćanske vjere i što se dolikuje caru“. U dodatku ove instrukcije raspravlja se pitanje filioque, odnosno naglašava se da sveti duh prishodi i od oca i od sina, i ističe se primat rimske crkve.158 Hadžijahić smatra da se duh instrukcija više uklapa u atmosferu Duvanjskog sabora nego Velike Moravske u kojoj je trebalo istrijebiti Metodijeve zablude. Jer instrukcije su namijenjene legatima koji dolaze u jednu neobučenu zemlju i u miroljubivu mi siju. To se očituje i u intitulaciji kojom papa uvijek tituliše Moravskog Svetopeleka 158 Isto, str. 222.

75

Stevo Vučinić

– ljubljeni knez, slavni sin, a teritoriju naziva regnum Marahensium, regnum Maravorum i terra Maravorum. U drugom dijelu akta knez se ne spominje, a zemlja mu se neodređeno naziva zemlja Slovena. Iz instrukcija je jasno da moraju voditi računa o carevom dostojanstvu, očito konstantinopoljskoga cara, koji je na južnoslovenskom prostoru bio kompetentan. I na koncu, pitanje filioque je bilo centralno pitanje na Balkanu, dok je u Velikoj Moravskoj bilo riješeno u korist Rimske crkve. Pop Duklja nin zna za postojanje Salonitanske nadbiskupije, iako je u njegovo vrijeme postojala samo Splitska. Ona je u vrijeme Duvanjskog sabora bila uništena od Gota-Slovena, i u to vrijeme je bila aktuelna njena obnova. To potvrđuje odgovor pape Stjepana V nadbiskupu Teodosiju, koji se datira na 886−887. godinu. U njemu piše da papa želi da se s Božjom pomoći Salonitanska crkva obnovi, i da joj se vrati stepen časti, i da se sve crkve razorene varvarskin divljanjem obnove, ali da se ne zanemari uspostava ranijih crkava.159 Uporednom analizom Ljetopisa i Hrvatske hronike, u pitanju datuma smrti kralja Budimira, Hadžijahić je došao do zaključka da je vladao od 887. do 917. godine, i da se on ne treba shvatiti kao vladar neke južnoslovenske države, nego jedne od više slovenskih sklavinija, koje je opisao Porfirgenet.

Legendarni kralj Svetopelek i ustanovljenje biskupija Donje i Gornje Dalmacije (IX glava) Ljetopisac od legendarnog kralja Svetopeleka izvodi lozu dukljanskih vladara. Njegov potomak je kralj Tihomil, sin kralja Pavlimira, zvanog Belo. Pi sac njegovu smrt stavlja nešto prije smrti bugarskoga cara Petra, 970. godine.160 Njegov sin Tješimir sa sinom Predimirom, podržan dubrovačkim srodnicima po majci i Travunjanima koji su ostali vjerni Svetopelekovoj lozi, zaratio je na bana Prevalitane, koji se bio odmetnuo nakon Tihomilove smrti. Kad se zametnuo boj, obojica su pali i umrli. Predimir je preuzeo komandu, dobio bitku, zauzeo Gornju Dalmaciju i bio okrunjen za kralja. Njegov brat Krešimir je s ujakom, hrvatskim banom, porazio bosanskoga bana i zavladao Bosnom, a nakon ujakove smrti i Hr vatskom. Predimir je kraljevstvo Gornje Dalmacije podijelio četvorici sinova, i to nazvao Tetrarhijom. Tako je na prostoru legendarnoga velikog slovenskoga kra ljevstva, koje je zahvatalo antički Ilirik, počela profilacija budućih država i naroda, podstaknuta odmaklom integracijоm starośedilačkoga stanovništva i doseljenih Slovena, koja je već imala stogodišnju tradiciju, započetu od vremena legendar noga Duvanjskog sabora, odžanog oko 868. godine. U Ljetоpisu о tome piše: „...U to doba nastane velja radost, i hrišćani siđoše s planina i skrovišta, te počeše faliti i blagosloviti ime Gospoda, koji spašava one koji se u njega uzdaju.“ Tu činjenicu potvrđuje i natpis s gradskih vrata stonske tvrđave, na brdu Gorici. J. Kovačević ga je pročitao: „Ja Mihailo (knez Mihailo Višević) snažno smirujem i vladam nad 159 Isto, str. 225. 160 Eduard Peričić, Ljetopis Popa dukljanina, Conteco, Bar, 1999 godine, XXVIII, XXIX. i XXX glava.

76


svim rimskim gradovima.“161 Pokušaji nekih povjesničara da Svetopelekovu državu negiraju i sadržinski i prostorno, koristeći se sporom između Barske i Dubrovačke biskupije, dovodeći u pitanje Duvanjski sabor i njegove odluke, nijesu motivisani naučnim ciljevima. Na dvoru pape Inoćentija, 23 februara 1252. godine, održana je rasprava između dvojice Jovana, dubrovačkoga arhiepiskopa Jovana Mlečanina i barskoga Jovana de Plano Karpinija.162 Predmet spora je bila tužba Dubrovačke arhiepiskopije, koja je Barskoj sporila starinu i prvijenstvo, zahtijevajući da joj se pokori i podvrgne. Odlučujuća okolnost u rješavanju toga spora bila je starina prava, odnosno, koja je po vremenu zasnivanja bila starija. Jovan Mlečanin je u svom izvještaju naveo: „Et prelatus Antibarensis inter multa et inaudita dixit per suum iuramentum, quod in tota Dalmatia ab antiquo non fuerent nisi duo archiepiscopatus, videli et Salona et Dioclea. Et in loco Salone est Spaletum et in loco Dioclee est Antibarum. Et episcopus Ragusinus subiacet archiepiscopo Spalantesi et ciuitas Ragusina nichil plus habet facere et non extenditur iurisdiccio, nisi vsque ad montem qui situs est ante Ragusinam et alia multa et inaudita“. U prijevodu: „Barski arcibiskup Jovan iznio je nečuvene neistine i zakleo se da su na prostoru cijele Dalmacije od starine bile dvije arhiepiskopije, jedna u Saloni a druga u Dokleji, a da je na mjestu Salone Split a Dokleje Bar, dok je dubrovački arcibiskup podvrgnut splitskom, a jurisdikcija mu se završava na okolnim brdima“. Mlečaninov izvještaj poslužio je F. Šišiću i S. Puhieri da tvrde da je Plano Karpini pred papu iznio Ljetopis kao dokaz u korist Dukljanske crkve. Teško da je on mogao da posluži u te svrhe, jer je tek nekolike decenije prije rasprave i nastao, što je moglo lako da se utvrdi na temelju analize posljednje glave, koja u hronološkom smislu završava polovinom dvanaestoga vijeka. Ta činjenica je morala biti poznata svim akterima spora. Stoga i nije mogao savremeni dokument biti validan argument u raspravi. Prije će biti da je upotrijebljen neki stariji dokument. Dubrovačani su se pozvali na falsifikovanu bulu pape Benedikta VIII i prepis bule pape Zaharija, kojima je Dubrovačka crkva uzdignuta u arcibiskupiju i podvrnuta joj Gornja Dal macija. Kurija stoga nije donijela nikakvu presudu u ovom sporu, očito svjesna tog falsifikata. U protivnom, da je bula bila autentična, Kurija ne bi mogla preći preko te činjenice, i morala bi presuditi u korist Dubrovačke crkve. I. Prlender je stanovišta, da je izdvajanje Dubrovačke biskupije iz reda splitskih sufragana i njezino uzdizanje na rang metropolije označilo krajem X stoljeća reorganizaciju dotadašnjeg ustrojstva crkvenih provincija uz istočnojadransku obalu. U nju se Rimska kurija upušta kako bi u temeljito izmijenjenoj političkoj situaciji, prouzrokovanoj sučeljavanjem Samu ilovog i Vizantijskog Carstva, dobila novi punkt za efikasno djelovanje na razmeđi crkava na Istoku i Zapadu. Na tom će modelu ustrajati sve do 1089., kad novom reorganizacijom Kurija nastoji da odgovori na promjene koje je izazvalo prerastanje 161 Istorija Crne Gore, Titograd, 1967, str. 363. 162 Tadija Smičiklas, Codex diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae IV, str. 481−482.

77

Stevo Vučinić

Duklje u regionalnu silu.163 Dubrovačka crkva, inače, nije imala osnova da traži in gerencije nad Dukljanskom, jer je Dubrovnik utemeljen u ranom srednjem vijeku i njegova intervencija pred papom bila je pokušaj otimanja tuđih kapaciteta u funkciji njegovih trgovačkih interesa. Od antičkih vremena pa do dolaska Slovena, Skadar je uvijek bio administrativni centar širega prostora, u čijem se središtu nalazilo Ska darsko jezero. U okolnostima velike seobe naroda, njegova pozicija je bila veoma nepovoljna. Udaljen od obale 20 kilometara, smješten na raskršću važnih komu nikacija, utvrđen na strateškoj poziciji, bio je na meti osvajača i teško im je mogao odoljeti. Stoga se Duklja, smještena u unutrašnjosti, neminovno nametnula kao novi centar koji je integrisao širi prostor. Bilo je prirodno što se Duklja u vrijeme podjele Dalmacije i crkvenih ingerencija, unutar slovenstva, nametnula kao jedini izbor za administrativno i crkveno središte Gornje Dalmacije. Tog trenutka Dubrovnik nije ni postojao kao respektabilna naseobina ozbiljnog urbanog faciesa i tradicije od sta rine, i zato nije imao osnova da osporava tradiciju Dukljanske crkve i njena prava. Inače, u ono vrijeme nije bilo moguće da se kontroliše istočnojadranska obala (duga skoro 1.000 kilometara) i otpravljaju crkveni poslovi na tom prostoru iz jednoga, nego iz dva centra. Dubrovnik, za razliku od Duklje, po tradiciji i poziciji kao urbs nije bio stolno mjesto duhovnog i političkog autoriteta širih prostora, pa nije ni mo gao pretendovati na takvu čast. Ta prava, da Salona i Dokleja budu stolna mjesta koja integrišu široke prostore Gornje i Donje Dalmacije, neko im je morao delegirati. U izvorima nema pomena da su delegirana od Kurije, jer bi ona imala punu svijest o toj činjenici. U tom slučaju spor se ne bi vodio pred njom kao maticom, niti bi se prila gala dokumentacija. Očito, da je to pravo autentično delegirano od nekoga vrhovnog autoriteta s južnoslovenskoga prostora, nesumnjivo slovenskoga karaktera, zasno vano na starom pravu od vremena antike, prihvaćeno od oba duhovna autoriteta − Rima i Konstantinopolja, i kao takvo prvih vjekova poštovano od svih kojih se tiče. Zaključujemo, da su obije arcibiskupije, Splitska i Dukljanska, od starine zasnovane. Vrijedi priložiti javnosti i jedan vrijedni argument u korist teze da je le gandarni kralj Svetopelek, kao centre Gornje i Donje Dalmacije, odredio Salonu, u kojoj je uvijek bila stolica rimskog namjesnika za Dalmaciju, i Dokleju. Diokleci janovom administrativnom reformom Dalmacije, 297. godine, iz nje je izdvojena provincija Prevalitana s centrom u Skadru. Očito da je taj prostor imao snažan kulturno-politički identitet koji ga je preporučio za izdvajanje iz velike provincije Dalmacije, pa je bilo prirodno da se jedan od dva njena velika grada, Skadar ili Dokleja, počastvuju statusom metropole Gornje Dalmacije. Prevagnuli su razlozi u korist Dokleje, koja je taj status dobila silom prilika nastalih raspadom rimske imperije, koje su likvidirale prednosti Skadra u njenu korist. Raguza je naslijedila prava od starine episkopije u Cavtatu, ugašene 741. 163 Ivica Prlender, „Rimska kurija prema rubnim prostorima Zapada na istočnojadranskoj obali tijekom XI i XII stoljeća“, Historijski zbornik 2011, str. 26.

78


godine. Ta impresija je podstakla Kuriju da poništi odluku iz 877. godine, kojom je Dubrovnik stavljen pod crkvenu jurisdikciju Splitske arcibiskupije, i da joj ob novi povelju o samostalnosti koju je grad dobio, kad je Dubrovačka crkva postala arhiepiskopija pod Jovanom drugim.164 Farlati piše da je Bar bio episkopski grad podložan Dukljanskoj mitropoliji, kako uče „Akta Dalmatinskoga Koncila“, odr žanoga 877. godine.165 Iz bule pape Aleksandra, izdate oko 1060. godine, Petru arhiepiskopu Dukljanske i Barske crkve, kako ga papa tituliše, razvidno je da je, nakon Samuilovog pustošenja, Dukljanska mitropolija obnovljena u Barskoj, kao što je Solinska u Splitskoj. Podređuje mu manastire, kako latinske, tako i grčke ili slovenske, pa dodaje, da to čini kako bi znao da ih sve ima jedna crkva i da svim navedenim mjestima na episkopski način upravljaš ti. I u sljedećoj, iz 1067. godine, oslovljava ga kao arhiepsikopa Dukljanske i Barske crkve. Papa Kalist je barskom arhiepiskopu Iliji i Dukljanskoj crkvi, četrdesetak godina kasnije, potvrdio duhovu vlast nad Barskom, Skadarskom, Kotorskom, Budvanskom, Ulcinjskom, Svačkom, Drivatskom, Palatinskom, Srbijom, Bosnom i Travunijom, i podvrgao mu sve la tinske, grčke i slovenske manastire. Zanimljivo je pobijanje barskog prelata protiv dubrovačkih stavova, u raspravi o mitropolitskom pravu, izloženo u Perusiji 1252. godine, u maju mjesecu. Na tvrdnju Dubrovačana da su pod Dubrovnikom tria regna videlicet regnum Zachulmie, regnum Servilie, quod est Bosgna, et regnum Tribunie („tri kraljevine: kraljevina Zahumlje, kraljevina Srbija, tj. Bosna, i kraljevina Travunija“), i da se Zahumlje proteže sve do splitske provincije, Srbija do kaločke, a Travunija sve do Drača166, Ivan de Plano Karpini, istakao je da Dubrovačka crkva nikada nije vršila neku jurisdikciju u civitatu grada Bara. To je obrazložio riječima: „Takođe bez sumnje tvrdimo, što ne mogu da opovrgnu, jer je tačno, pošto je tako bilo, kako sam iznio, i što je sada utvrđeno, da ima mnogo godina, kako Barski civitat drži mitropolijsku stolicu i kao takav mitropolijski postoji i da je bio slobo dan i izuzet od svake jurisdikcije Dubrovačke crkve, što je očevidno iz privilegija, dokaza dokumenata i knjiga Barske crkve.“167 Tek je bulom Aleksanda III, od 29. decembra 1167. godine, traženo od sufragana Dukljanske crkve da se pokore du brovačkom arcibiskupu, u protivnom im je zaprijećeno ekskomunikacijom. U izvorima se Barska arcibiskupija pominje i prije bule pape Klimenta III Viberta, od 8. januara 1089. godine. U pismu barskoga arcibiskupa Grgura split skom kanoniku Gvalteriju, oko 1173. godine, piše da je Splitska arcibiskupija imala primat nad cijelom Dalmacijom.168 U drugom pismu, pisanom oko 1177. godine, moli splitskog arcibiskupa Rajnerija da mu poradi kod Kurije da dobije palijum, a on 164 Monumenta Montenegrina, knj. IV, priredio Vojislav D. Nikčević, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica, 2001, str. 10−12. 165 Farlati, VII, str. 8−10. 166 Ludwig Staendorff, Jedno od gradilišta Nade Klaić: Ljetpis popa Dukljanina, str. 180. 167 Monumenta Montenegrina, knj. IV, Vojislav D. Nikčević, Istorijski institut Crne Gore, Podgorica, 2001. str. 142. 168 Borislav Radojković, „Država kralja Svetopeleka i njegovih potomaka“, Istorijski zapisi, sv. 3-4, Titograd, 1962, str. 431.

79

Stevo Vučinić

će priznati Splitskoj metropoliji primat nad cijelom Dalmacijom. Iz tih Grgurovih pisama jasno se iščitava da su od starine u Dalmaciji postojale dvije metroplije, u Splitu i Dokleji, i da se Dalmacija dijelila na Gornju i Donju. Ne bi moglo biti govora o priznavanju primata Splitskoj metropoliji, ukoliko Barska ne bi imala duhovnu vlast nad Gornjom Dalmacijom. To je bio uslov da bi ona priznala primat Splitske metropolije nad cijelom Dalmacijom, od Vinodola do Drača, kako ju je ograničio Duvanjski sabor. Nije slučajno Duvno izabrano za moguće saborovanje. Nalazi se u kon tinentalnom zaleđu, udaljeno od obalnih romanskih gradova koji su zadugo bili u neprijateljstvu sa slovenskom populacijom, smješteno na tromeđi između Hrvatske, Bosne i Paganije. Podśećamo da je u mletačkoj hronici Andrije Dandola zapisano, da je propovijedima Svetoga Ćirila, katoličku vjeru primio kralj Dalmacije Svetopuk s čitavim svojim narodom. Analizom IX glave Ljetopisa može se zaključiti da je podje la logički utemeljena. Njoj prethodi pokrštavanje Slovena na čelu sa kraljem Sveto pelekom. Slijedi njegov ukaz izbjeglim Latinima da se vrate u svoja mjesta i gradove i obnove ih, što potvrđuju terenska istraživanja u Crnoj Gori i Hrvatskoj. Autopsijom na crnogorskom terenu potvrđeno je da su van slovenskih županija ostali gradovi Skadar, Ulcinj, Svač, Bar i Kotor s gradskim distriktima, Krajina i Paštrovići koji ba štine autonomiju od starine, kako je razvidno i iz Ljetopisa. Nakon povratka Latina u primorske romanske gradove i njihove integracije u slovenske protodržavne tvorevi ne, kralj izriče želju da se popišu međe i granice svih pokrajina i oblasti u kraljevstvu Slovena, a koje nijesu bile poznate. Kako svjedoči Ljetopis, niko od dvorjana i visoke administracije nije bio upućen u to pitanje. Posve razumljivo. Administracija sloven skih sklavinija, bez tradicije i dubljega korijena na prostoru Zapadnoga Balkana, nije ni znala niti je mogla znati praistorijsku i antičku tradiciju toga prostora. U svakom slučaju, izvjesni neprikosnoveni autentični autoritet s prostora antičke Dalmacije, ili sopstvenim autoritetom ili aklamacijom na saboru, moguće i u Duvnu, podijelio je rimsku Dalmaciju na teritorije, držeći se, nesporno, stare tradicije. Taj čin, bez obzira na autorstvo, način izvedbe i mjesnost, bio je prekretnica u državnom i narodnono snom razvoju južnoslovenskih zemalja, i to je činjenica. Autorima koji Svetopeleka drže za istorijsku ličnost koja je sazvala sabor na Duvanjskom polju i njime predśedavala, s ruke je njegov pomen u Supetarskom kartularu. Posljednja rečenica, na 102. listu, glasi: Isti fuerunt bani in Croatia de genere Croatorum a tempore regis Suetopelegi usque ad tempus Suenimiri regis Croatorum... − Ovo su banovi u Hrvatskoj od vremena kralja Svetopeleka do Zvonimira...169 Iako je sa stanovišta nauke sadržina Kartulara u detaljima upitna, preko te činjenice da je u njemu pomenut legendarni slovenski kralj Svetopelek ne treba olako prelaziti. Po lokalnom predanju, zabilježenom u okolini Podgorice, selo Dajbabe, smješteno tri kilometra južno od nje, nekad se zvalo Budimir, i u njemu je sahra 169 Viktor Novak − Petar Skok, „Supetarski kartular“, Djela Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 231.

80


njen kralj Budimir. Zato su na seoskom Zboru 1934. godine seljani Dajbaba donijeli odluku da selo preimenuju i nazovu starim imenom Budimir.170 S tim u vezi treba napomenuti da je legendarni kralj Svetopelek imenovan i kao Budimir u Hrvatskoj hronici. U njoj je pobliže naznačeno i đe je održan Duvanjski sabor.171 Piše da kar dinali i biskupi koji su došli na sabor najdoše kralja na planini ka se diše Hlivaj. Očit je previd prevodioca, koji nije preveo italijanizam che dice kao koji se zove, nego ga preveo ka se diše. Na jugoistoku Duvanjskoga polja nalazi se brijeg koji se zove Lib ili Hlib, a ispod njega toponim Kongora. Pozivajući se na M. Vegu, I. Mužić navo di da je etimologija toponima Kongora izvedena od latinske riječi congressus, koja označava mjesto saborovanja. U selu Kongori nalaze se temelji crkvice nepoznatoga patrona. Da je u pitanju Duvno, čita se u daljem tekstu Hrvatske hronike. Kad razmatramo ovo pitanje moramo raspraviti i jedan terminološki problem koji se tiče naziva za poglavara. Teofilakt Simokata, najpouzdaniji izvor za posljednje dvije decenije VI vijeka, saopštava imena trojice ondašnjih slovenskih prvaka. To su: Ardagast, Musokije i Piragast. Simokata, Piragasta naziva filarhom i taksiarhom, što nije bio visoki čin u vizantijskoj vojsci. A za Musokija piše da je kralj na jeziku varvara.172 I za Albuina, kralja Langobarda, kaže da je reks (kralj), dok persijskoga cara Horzoja naziva vasilevsom (carem).173 Očito, razlikuje te pojmove po formi i po sadržini, i razumije njihovu subordinaciju. Ovo śedočenje nespornoga povjesnoga izvora, o titulama slovenskih ratnih, plemenskih i političkih vođa, na vodi na zaključak, da se u Ljetopisu riječ rex koristi i za poglavicu većih plemenskih zajednica ili prvaka oblasti ili sklavinija koje nijesu ostvarile puno državno jedinstvo. Pa ga treba razumjeti i kao termin koji označava čelnika višega oblika državne for macije, koji je kao takav upotrebljavan unitar slovenske zajednice centralnoga Bal kana. Vizantijci su ih zvali arhontima, a njihove oblasti arhontijama ili sklavinijama. Doseljene Slovene možemo zamisliti kao skup plemena koja povremeno ulaze u saveze koji su tokom seobe morali imati jedinstvenu komandu. Prve sloven ske vođe su bile prvi među jednakima čija se vlast temeljila na moralnim i ratničkim predispozicijama koje su ih odvajale od ostalih. Naslijedile su ih vođe koje su bile oslonjene na rodovsku aristokratiju. I na koncu, njihova moć se utemeljila na ad ministraciji i društvu klasno stratificiranom na vlastelu, kmetove i robove. U prvoj fazi, sklavinije su bile na nižem državnom stupnju razvitka, stoga je pravilnije da govorimo o kneževima a ne kraljevima, i u tom smislu tumačimo kraljevske titule slovenskih vladara u Ljetopisu, počev od legendarnoga Svetopeleka. U to vrijeme skupina južnoslovenskih skalvinija nije bila neorganizovana, iako vlast nije bila cen tralizovana. Iz Ljetopisa se jasno iščitava da legendarni kralj nije raspolagao vojnim 170 Ilija Peko Peličić, Zapisi o Zeti, Golubovci – Beograd, 1997, str. 51/Naše selo, br. 2, Zeta, 1934, str. 4. 171 Ivan Mužić, Hrvatska hronika u Ljetopisu Popa Dukljanina, Muzej hrvatskih arheoloških spome nika, Split, 2011, str. 22−23. 172 Tibor Živković, Sloveni i Romeji, SANU, Beograd 2000, str. 71- Ј Simocatlae Hist. VI 9, 236. 21 “. ..Μουσώκιον τον λεγόμενον ρήγα....” 173 Isto, str. 72.

81

Stevo Vučinić

snagama, nego političkom harizmom naslijeđenom od predaka, kojom se nametnuo kao politički stožer unutar južnoslovenske zajednice. U tom kontekstu posmatrano, njegova loza vjerovatno je potekla od poglavice koji je predvodio udružena sloven ska plemena tokom doseljavanja. Ako je suditi na temelju Ljetopisa, dukljanska di nastija Vojislavljevića potiče od njega.

O NEKIM POVIJESNIM LIČNOSTIMA, DOGAĐAJIMA, MJESTIMA I KRALJEVIMA KOJI SU U VEZI S LJETOPISOM Kralj Pavlimir (glave XXVI i XXVII) U glavama XXVI i XXVII opisana je sudbina kralja Pavlimira prozvanog Belo, jer je volio da ratuje, po majci Rimljanina, unuka kralja Radoslava, kojega je sin Časlav proćerao preko mora i ovaj se stanio u Rim u kome se, po drugi put, oženio od rimske patricijske familije. Ne mogavši izdržati neprijateljstva s rimskim porodicama, Pavlimirova rodbina po majci zajedno s njim izađe iz grada, kako piše, na broju pedeset vitezova s ženama i đecom, i preko Apulije preplove do luke Gruž. U blizini podignu utvrđeni grad Lausij ili Raguzu, potonji Dubrovnik. Piše dalje, banovi i župani zemlje Slovena su mu se naročito obradovali i s počašću ga odvedu u Travuniju, i na dan Uznesenja Gospodnjega postave ga za kralja. Prema dubro vačkom Anonimu s njim su došle dubrovačke plemićke porodice, De Ursi, Menze i Viterbi, a N. Ranjina navodi i plemićke porodice Diodato i Volcasso, sve davno izu mrle. Anonim bilježi i da je Belo sagradio utvrdu Lave iznad mora, na prostoru nase ljenom Slovenima, koji je u X vijeku bio poznat kao Prijeko ili Dubrava. Danas je to dio grada unutar bedema, koji se nalazi śeverno od Straduna. U toj utvrdi smjestio je relikvije sv. Petronile, Domicile, Nereja, Ahileja i Pankracija, ruku i stopala Svetoga Sergija i dio od Svetoga Krsta koje je donio iz Rima. Zanimljivo je jedno predanje o knezu Kuđelici, rodonačelniku Ukropina, Savinovića i Bubreška, koje stanovnici hercegovačke Površi drže Latinima, porijeklom iz Rima. Po svemu sudeći, može se dovesti u vezu s ovog glavom Ljetopisa. Memoratska kazivanja stanovnika Površi nijesu kontaminirana rezultati ma savremenih istraživanja i možemo se na njih osloniti kao na autentično narodno pamćenje. Granice Površi su jugoistočno od Šume, na istoku su Zupci, a s juga se graniči s Dalmacijom. Naslanja se na Konavle, iznad Mlina. Sela su Duži, Ljubovo, Orašje, Mrnje ili Mrnjići, Ljekova, Slivnica, Zagradinje, Rupni Do, Glavska, Bobovi šta, Biograd, Volujac, Poljice, Luka, Lapja, Premišlje, Kremeni Do i Uvjeća.174 Knez Kuđelica, kojega pominju srednjovjekovni dokumenti, vjerovatno je potomak tre binjske porodice Kudelinovića. Ta porodica slavi Svetoga Klimenta, kako pripovije daju, rimskog papu Klimuna. U dubrovačkom arhivu je sačuvan dokument iz 1397. 174 Jefto Dedijer, „Bilećke Rudine“, Srpski etnografski zbornik knj. V, Naselja srpskih zemalja knj. II, SKA, Beograd, 1903, str. 458.

82


godine u kom se pominje vlastelin Radonja Kudelinović, a 1364. pominju se Jakov, Helije i Pavle Kudelinović (de Cudeleno).175 Stara trebinjska porodica Ljubibratići dijelila se na više grana, i jedna od njih, Dobruška Radonića, identična je s Kudeli novićima (Cudelinouch) ili Obuganićima, koji se spominju u drugoj polovini XIV vijeka.176 Zanimljivo je i jedno drugo śedočanstvo o istoj porodici: „U selu Ljubovo smještenom između podnožja Ljubovca i glavice Lukovca u Površi žive Ljubibratići ili pravije Balordići koji su jedna od najstarijih porodica u Površi. Pričaju da nijesu starinci nego da su starinom se doselili iz Rima u Italiji i da su doseljeni prije po djele crkava. To isto pričaju za Ukropine u selu Ljekova.“177 Opis Ljekove, starina i stanovništava kod Dedijera je simptomatičan: „Selo Ljekova (Površ) koje se nalazi u prisojnoj strani Repišta ima toponim Baonine koji je prozvat po nekom banu koji je tu nekada sjedio. Nalaze se 1,5 km zapadno do Ljekova za Velje Strane smještene u jednoj vali. U selu su Ukropine, Savinovići i Bubrešci koji su jedno bratstvo, i svi su porijeklom iz Rima. Slave sv. Klimenta i prislužuju svetu Petku. Živjeli su u susjed nom selu Slivnici koje zovu i Slimnica odakle su ih potisle Pamučine. Imaju dva gro blja koja zovu grčkim s 20−30 grobnica bez natpisa. Sem stare crkve vide se razvaline još dvije, a u Podljekovlju i tragovi građevina rađenih u krečnom malteru o kojima nema predanja. Oni su starinom iz Rima kao i Ljubibratići s kojima se nijesu uzimali do sredine devetnaestoga vijeka.“ U fusnoti je dodao da bi neki pak šćeli dokazati da su svi klimenštaci koji slave Svetoga Klimenta rod među sobom, jedno bratstvo. U selu su dva takozvana grčka groblja. „Jedno kod crkve u Ljekovima, a drugo u Miho ljim Dolima đe ima 20−30 grobnica bez natpisa.“178 J. Dedijer i O. Kozić navode: „U Površi, selo Ljubovo, žive Ljubibratići koji pričaju da nijesu starinci nego su došli iz Rima. Jedna su od najstarijih porodica u Površi što im svi priznaju. Starinu sela potvrđuje i grčko groblje s dvadesetak stećaka bez natpisa i u njemu jedna crkvina. Više sela ima tragova od neke gradine o kojoj nema predanja ali se u okolini nalazi keramika. Jedna su od najstarijih porodica koja se tu doselila kako kažu prije podjele crkava. To isto pričaju i za Ukropine u Ljekovi. Vele kad su došli naselili su se u Trebinju u mjestu Ićesaru đe je bio pravoslavni ma nastir, a u Ljubovi su im bile štale. Kad su došli Turci, oteli su im starevinu, i potisli su ih u Ljubovo. Jedan od braće je poklonio zemlju manastiru Duži. Pričaju da se u franjevačkom manastiru u Fojnici nalazi povelja njihove porodice. Staro prezime im je Balordići kako se nazivaju u nekoliko zapisa na knjigama u manastiru Dužima.“179 O ovoj porodici dalje bilježe: „U blizini sela Rupni Do180 nalazi se selište Sopštica ispod brda Malaštice, na dalmatinskoj granici, u kome su živjeli Balordići – Lju 175 Vlajko Palavestra, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, sveska XXXII/1977. str. 21−22. 176 Isto, str.21. 177 Jefto Dedijer − Obren Kozić-Đurić, Hercegovina.Šuma, Površ i Zupci u Hercegovini, Trebinje, 2001, str. 533. 178 Isto, str. 536. 179 Isto, str. 533. 180 Isto, str. 541.

83

Stevo Vučinić

bibratići. U blizini je i selište Bijela u kome su nekada živjeli Latini koje je išćerao neki turčin Arkočević. Poznaje se jedna velika kuća koja se nalazi neposredno pored druma Trebinje − Dubrovnik i kojoj je bila đumrukdžinica. Drugo selište je Grebeni koje se nalazi sjeveroistočno ¾ sata i u njemu se nalazi gumana, ostataka kuća, obo ra, i jedan tijesak za vosak. Žitelji se sahranjuju sa stanovnicima Zagradinja i Slivni ce u selu Slivnici, nepun kilometar južnije od Ljekove, kod crkve svetoga Klimenta. Imaju malo zemlje ali dobru ispašu. Šuma im je pobrana u posljednjem ratu 1876. god. U selu Rupni Do smještenom u prisoju Barne Glavice pored nekadašnjeg puta Dubrovnik – Trebinje su nekada živjeli Balordići-Ljubibratići. Tu je, priča se, bila i đumrukdžinica – carinarnica. Priča se i da su u selu nekad živjeli Latini pa ih je išće rao jedan Asandžik Arkočević muhamedanac, zulumćar koji je otima zemlju sve do Dubrovačke župe, pa su Dubrovačani unajmili četu Senjana da ga ubiju.“ Pomeni ove porodice u narodnom predanju, očito s Apeninskoga poluo strva, držimo da podupiru navode iz XXVI glave, i da su oni mogući potomci Pa vlimirove rodbine koja je s njim doplovila u zemlju Slovena. Takvu tvrdnju snaži i činjenica da su u srednjem vijeku bili kneževi, a ako je suditi po toponimiji i preda nju i banovi, dakle visoki dužnosnici u hijerahiji zemlje Slovena. Nije za vjerovati da su, kao stranci, tu čast mogli da zasluže bez dozvole vrhovnog autoriteta u Slovena. Ali kao njegovi rođaci i odani saputnici, sasvim je sigurno da su uzdignuti na visoke polažaje. Ne vidimo drugoga razloga zbog kojeg bi doseljeni stranci bili tako visoko počastvovani titulama, banova i kneževa.

Kralj Silvester (glava XXXII) U Ljetopisu o kralju Silvesteru kratko piše da je mirno upravljao cijelom Tetrarhijom u strahu božjem i po pravdi. Srednjovjekovni dubrovački povjesničar J. Lukarević, koji se koristio Barskim Analima, jednim nauci nepoznatim izvorom, ali najvjerovatnije na temelju njih, daje još nekoliko važnih podataka: „Ora il Re Silve stro avendo acchetato le suddette cose, fece venire alcuni uomini di Ragusa d’inge gno rilevato, ed alcuni altri di Grecia, e procurò di formare alcuni codici, e digesti delle leggi; perciocchè prima il suo regno si governava con ordine e con i costumi stranieri. E dopo aver fatto questo, su soprafatto dala morte e seppelito in Prapratna ove ili suo figliulo Tugemir che fece la rocca di Podgoriza e di Scjabijak li fece molto onorata sepoltura di marmot finissimo.“181 U prijevodu: „Tada kralj Silvestar, prihva tivši pomenute stvari, pozva neke umne ljude iz Dubrovnika, i još neke iz Grčke; i priskrbi da sačine određene zakonike i zbornike propisa; zato što se ranije njegovim kraljevstvom upravljalo na osnovu tuđih naredbi i običaja. I nakon što je to učinio, smrt ga nadvlada, i bi sahranjen u Prapratnoj. Gdje njegov sin Tugemir podignu kulu Podgoricu, i u Žabljaku mu da izraditi veličanstvenu grobnicu od najfinijeg 181 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str 12.

84


mermera.“ Očito da je kralj Silvester bio zakonodavac, koji je u zemlji, u kojoj se već upravljalo po zakonima onovremenih okolnih civilizovanih sredina, dao napi sati zakone prilagođene lokalnoj slovenskoj pravnoj tradiciji, različitoj od vizantij sko-romanske. Bio je i mudar i pravedan vladar, o čemu su saglasni i Pop Dukljanina i Lukarević. Drugi dio rečenice kod J. Lukarevića je nerazgovijetan, što je slučaj u mnogim srednjovjekovnim izvorima, pa nije posve jasno, da li je kralj Silvester sa hranjen u veličanstvenoj grobnici od mermera u Prapratni, đe je umro i sahranjen (Mrkojevići kod Bara), ili su mu posmrtni ostaci naknadno prenešeni i sahranjeni u mermernoj grobnici u Žabljaku (Žabljak Crnojevića)? 182

Kralj Tugemir (glava XXXIII i XXXIV) Kralj Tugemir se pominje u XXXIII i XXXIV glavi Ljetopisa. Kao osni vač i vladar Tetrarhije na prostoru Gornje Dalmacije označen je njegov prađed, Svetopelekov direktni potomak na petnaesti pas, kralj Predimir. Naslijedio ga je unuk Silvester, a njega sin Tugomir, koji je takođe vladao Tetrarhijom. Tugemirov praunuk je sveti Vladimir. U literaturi se ističe da nije moguće da je između 976. godine kada se uzdiže Samuilo i 997. kada stupa sveti Vladimir na vladu bilo četiri dukljanska vladara – Tugemir, Hvalimir, Petrislav i Vladimir. Smatramo da je to moguće jer su prethodna četvorica došla u posjed vlasti u starijoj dobi i ostajala na tronu kratko vrijeme. Početak Tugemirove vladavine Ljetopis dovodi u vezu s prvim godinama vlade bugarskoga cara Samuila. Očito, čim je stupio na prijesto, kako piše, samoljubi vi Samuilo, dao se nazivati carem; dakle, oko 976. godine. To je prva godina njegove vlade, a carem se zvanično proglasio poslije bitke na rijeci Sprehej, koju razni autori različito datiraju u vremenu između 995. i 997. godine. Na temelju tih podataka mo glo bi se zaključiti i da je i Tugemir počeo vladati oko 976. godine. Vrijeme njegove smrti nije moguće odrediti sem okvirno, negđe koncem X vijeka. Naslijedio ga je sin Hvalimir koji je bio posljednji dalmatinski kralj. Hvalimirov sin Petrislav vlada obla šću Zetom, a unuk sveti Vladimir Dukljom. Postojanje kralja Tugemira, kao istorij ske ličnosti, nije upitno. Uporište za takvo stanovište nalazimo u Ljetopisu, kod Du brovačkog Anonima i Jakova Lukarevića, Milakovićevoj idenifikaciji dalmatinskoga kralja Tugemira kao osnivača Podgorice i Koronelijevoj karti na kojoj je Podgorica označena, neki povjesničari tvrde kao mjesto Tugemirova groba, a neki, kao mjesto koje je osnovao ili utvrdio.183 J. Lukarević u Dubrovačkim analima štampanim u Ve neciji 1605. godine, navodi: Que il suo figliuolo Tugemir, che fece la rocca di Podgo riza; Dixabiak li fece molto honorata sepoltura di marmo finissimo.184 Po svemu su deći, podatke je preuzeo iz Barskih Anala, nauci nepoznatoga spisa, kojega je uvrstio 182 Preveo Joško Katelan. 183 Dall’ Atlante del Coronelli, Venezia, 1688. 184 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 7.

85

Stevo Vučinić

u indeks korišćenje literature. Služio se i nepoznatim dubrovačkim hroničarem, u literaturi poznatim kao Dubrovački Anonim, koji je živio početkom XIV vijeka. Kod D. Milakovića piše: „Podgorica, na granici Crne Gore, s lijeve strane rijeke Morače, a u staro doba grad, koji je kao i Žabljak na svršetku desetoga vijeka sagradio Tugemir, kralj dalmatinski.“185 A Njegoš u Svobodijadi pjeva: „Tugemira drevnoj gradi, Pod gorici slavnoj...“186 Kod Peličića čitamo da se po lokalnom predanju selo Dajbabe nekada zva lo Budimir, i da je u njemu sahranjen kralj Budimir. Zato su na seoskom zboru 1934. godine, seljani donijeli odluku da selo nazovu pređašnjim imenom Budimir.187 S tim predanjem i vremenom ranoga srednjega vijeka dovodimo u vezu i neke nalaze iz istoga sela (Dajbabe) i nedalekih Doljana. Navodimo da je u listu „Zeta“, 1934, str. 4, štampan podatak da se u Dajbabama, na imanju doseljenika iz Kuča Milana Milića, koji je došao 1880. godine, nalazi jedna velika građevina iz starih vremena. U toj kući su, piše, dugački hodnici koji su bili ukrašeni mozaikom. Veliki dio kuće je od fino tesanoga kamena. Ranije su se nalazili komadi velikih ćupova, zapremine do 1000 litara, kao i fina ćeramida – crijepovi dužine jednog metra, završava opis.188 Piše i da je osnivač manastira Simeon Popović odnio jednu fino tesanu kamenu ploču u vidu stola u manastir. Kamen je po njemu bio sličan onome iz Duklje. U daljem tekstu se navodi i da je na padinama brda Ćemer, od davnina crkva duga 8, a široka 5 metara. Srušili su je, kako piše, muslimani. U daljem tekstu se navodi da je pred crkvom gro blje, đe se i danas mještani kopaju. Središnji dio Dajbaba, koji se nalazi sa zapadne strane Dajbabske gore, je centar sela, đe su uvijek bili skupovi i zborovi. Teško je bilo što zaključiti o mogućoj vezi predanja i tog objekta bez arheoloških podataka, za koje smo uskraćeni, mada se nameće sumnja da neka veza postoji. U „Glasu Crnogorca“ od 25. maja 1902. godine, br. 21, Petar Majić dao je opis sakralnog ansambla na Zlatici kojega naziva manastir. Pominje, da su se zidine u ono vrijeme dizale do 5 metara u visinu, iako je s njih bila razidana velika količine kamena za zidanje seoskih kuća. Raziđivanje je, navodi, spriječio mitroplit Mitro fan Ban, krajem pretprošloga vijeka, kad je izdao naredbu da niko ne smije uzimati kamenje sa zidine, jer je pretpostavljao da je tu bilo sjedište Zetske mitropolije. Zna čajno je da Majić Podgoričko polje naziva Dukljanskim. Očito, stariji autori su ute meljenje Podgorice smještali u vrijeme kneževine-kraljevine Duklje Vojislavljevića, nazivajući okolno polje Dukljanskim i vezujući je za Dalmaciju, kojoj je pripadala i politički i kulturno. Nalazi arhitektonskih elemenata, predanje i toponimija iz Daj baba i okoline Podgorice takvo gledište potvrđuju. Preko tih činjenica se ne može olako preći. One traže razjašnjenje. Pa i predanje o Dajbabama kao mjestu u kome je pokopan kralj Budimir je simptoma 185 Dimitrije Milaković, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, str. 8. 186 Petar II Petrović Njegoš, Djela, CID, Podgorica, 1995, str. 46−47. 187 Ilija Peko Peličić, Zapisi o Zeti, Golubovci – Beograd, 1997, str. 51/Naše selo, br. 2, Zeta, 1934, str. 4. 188 Isto, str. 51.

86


tično. Navodi na zaključak da je njegovo ime u vezi sa Svetopelekom (Budimirom u Hrvatskoj hronici), kako piše u Ljetopisu, koji je sahranjen u Dukljanskome gradu, kod Spuža. Nije isključeno da su oba predanja o dukljanskim kraljevima, Tugemiru, koji je utvrdio Podgoricu, i Budimiru, sahranjenom u Dukljanskom gradu, 12 kilo metrara zapadno od Podgorice, preživjela do XX vijeka i stopila se na način da se kroz maglu vjekova izgubila njihova individualnost, tako da ih se nije razlikovalo. Ali je očuvana rudimentarna svijest u narodu da je Podgorica, i njena bliža okolina, u vezi s ovom dvojicom kraljeva. Ne treba izgubiti iz vida ni činjenicu da je Tugemir identifikovan kao dalmatinski kralj. Stefan Prvovjenčani u žitiju svoga oca Sveto ga Simeona Nemanje piše: „...uze jedan od mojih gradova, po imenu Skadar, koji uistinu, Dalmaciji pripada.“189 Dakle, još u XIII vijeku bilo je živo predanje da se Dalmacija protezala do Skadra, zahvatajući Podgoricu, i kontinentalno zaleđe, kako Dukljanin piše, do izvorišta rijeka koje teku ka moru; to predanje danas je iščiljelo. Po svemu sudeći, to je jedino predanje koje čuva śećanje na povijesnu stvarnost da je crnogorski prostor u staro vrijeme bio dio Dalmacije. Stoga navodi na zaključak da je njegova autentičnost neupitna. Mislimo da za sada nema osnovanih razloga da sporimo da je areal Podgorice, čak i Tugemirovo grobno mjesto. Očito je imao oso bitu poveznicu s njom, pa se osnovano može pretpostaviti da ona može biti i mjesto njegovog konačnog počivališta.

Sl. 25. Iśečak Koronelijeve karte sa natpisima Podgorica i Tugemir

189 Stefan Prvovjenčani, „Sabrani spisi“, Stara srpska književnost, Novi Sad, 1970, str. 93.

87

Stevo Vučinić

Kralj Hvalimir (glava XXXIII I XXXIV) O kralju Hvalimiru Ljetopis daje škrte podatke. Tek toliko da je sin kralja Tugemira i da su njegovi sinovi Petrislav, Dragimir i Miroslav vladali Tetrarhijom. Izdašniji je J. Lukarević koji daje poširok opis njegovih graditeljskih poduhvata: „Ma tornando alla narrazione di Tugemir il quale morendo, prese il possesso del Regno, il suo figliuolo Kfalmir, che fabbricò un bel ponte ia Cogniz , fece il Castello di Vrabaz , e la rocca di Ocoja, maritò la sorella per Niccolò Bano di Vivnaz, Castello in Bossina poco distante dal fiume Varbas, che gli antichi domandarono Porisio; e morendo in Elec lasciò il Regno a Vladislavo suo si gliuolo, che morì di spada Bulgara.“190 U pri jevodu: „Ali ako se vratimo na pripovijedanje o Tugemiru, koji je pred smrt preuzeo kraljevstvo, njegov sin Hvalimir, koji je dao sagraditi jedan lijepi most u Konjicu, dao je sagraditi utvrđenje Vrabač, i kulu ‘Ocoja’, udade sestru za bana Nikolu iz Vinca, tvrđave u Bosni nedaleko od rijeke Vrbas, koju su stari nazivali ‘Porifio’; i nakon što je preminuo u Jeleču kraljevstvo je ostavio svom sinu Vladislavu, koji pogibe od bu garske sablje.“191 Jeleč je ranosrednjovjekovni grad u Bosni, u blizini Foče.

Crkva u kojoj su bile položene mošti Svetog Vladimira i u kojoj je sahranjena Kosara (glava XXXVI) Mjesto Krajina (u Ljetopisu „locus Craini“), u kome se nalazila crkva Svete Marije, u kojoj je, kako piše, bilo položeno Vladimirovo tijelo i sahranjena Kosara, nesporno je selo Ostros u današnjoj Krajini To je razvidno iz turskoga deftera skadar skoga sandžakata za 1485. godinu, u kome je ispod naslova „nahija Krajina“ upisano „selo Krajina“ sa 156 obveznika poreza i tri popa.192 Analizom teksta da se zaključiti da se onovremeno mjesto Krajina danas zove Ostros.193 Pomenuta crkva Svete Mari je, vjerovatno iz IX vijeka, po svemu sudeći, preslojena je novijom, s kraja XIV vijeka, posvećena takođe Bogorodici, poznata kao Prečista Krajinska, od koje se u Ostrosu vide ostaci. Danas se Krajinom zove regija koja zahvata prostor pomeđu Skadarsko ga jezera i vrhova planinskih lanaca Lisinje i Rumije. Jedno vrijeme, od konca XVIII vijeka do Berlinskoga kongresa, imala je ulogu vojne krajine koja je štitila Skadar od zapada, odnosno Crne Gore. Zahvata śeverna podnožja planinskih lanaca Rumije i 190 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 8 i 9. 191 Preveo Joško Katelan. 192 S. Pulaha, Defteri i registrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485,Tirane 1974, str. 143/144. 193 Imamo više primjera da ime širega prostora preživi u imenu mjesta, ili da egzistira istovremeno (Krajina). U Hrvatskoj Krajna je naziv naselja u opštini Čačinci, a u Sloveniji mjesta u opštini Tišini. Sličan primjer imamo u Crnoj Gori. Ime oblasti Prevalitane preživjelo u imenu jedne livade pored Skadarskoga jezera, a županije Oblik, koja je zahvatala ulcinjsko zaleđe i Skdarsku ravnicu, u imenu jednoga sela. Ili, jedna veća brdska površ kod Podgorice zove se Velje Brdo, a s njegove śeverne stra ne, u podnožje, smješteno je selo Velje Brdo.

88


Lisinje koji se završavaju Tarabošem; omeđen s istoka rijekom Bojanom, sa śevera Skadarskim jezerom, a od zapada Crmnicom. Stoga, u prirodnom, geografsko-sao braćajnom, osobito odbrambenom i strategijskom smislu taj prostor je pogodan za uspostavljanje administrativnog središta oblasti, koja zahvata Zetsko-bjelopavlićku i Skadarsku ravnicu, primorski pojas od Kotora do Lješa i basen Skadarskoga jeze ra. Upravo, prostor ranosrednjevjekovne Duklje, potonje Zete. Tumačenjem XXX glave Ljetopisa (podjela oblasti Zete na županije) zaključujemo da se Krajina nije nalazila unutar neke od županija kojima je oblast Zete bila premrežena. Po svemu sudeći, imala je neku vrstu posebnog statusa, povezanog s vrhovnom vlašću širega prostora, koja je neko vrijeme u njoj stolovala, prije nego je državna stolica konačno preseljena u primorje. Sasvim sigurno, u njoj su stolovali Sveti Vladimir i njegov otac Petrislav, u literaturi poznat kao arhont Petar. Petrislavu je Krajina posljednje počivalište, a tijelo Sveta Vladimira je u njoj počivalo nekih dvijestotine godina, prije nego je odnešeno u Elbasan, đe se do danas nalazi. A. Jovićević piše: „U Kostanji, središu Krajine, jedan brežuljak zove se Kraljić. On je po svemu najljepše mjesto u svoj Krajini; po narodnom predanju tu je živio knez Vladimir, koga mještani zovu „Sveti kralj”.194 Imalo bi razloga, da se na jednom takvom mjestu, locira dvor suve rena, u ovome slučaju Vladimira. Autopsijom terena da se zaključiti da je cijeli taj kraj premrežem dobrim popločanim putevima, raspolaže mnoštvom lijepo ozida nih bunara, sela su urbanistički sređena, a prostor kultivisan nepreglednim zasadima koštanja; kuće su građene fino tesanim kamenom, pristupni putevi brižljivo urađeni a dvorišta čista i uređena. Sve odiše redom, koji je mogao da uspostavi samo civilizo vani svijet, duboko ukorijenjen u tom prostoru. Nekadašnji slovenski karakter ovoga kraja, razvidan je iz pomenutoga turskoga deftera, u kome, skoro pet vjekova od vremena arhonta Petra, još dominiraju slovenska imena među obveznicima poreza. On je dijelom očuvan i do danas. Poznata šuma koštanja, po kome je i mjesto dobilo ime Kostanji, lokalni Albanci zovu Gvozd Krajinski, što je nesporan slovenski naziv. Sva ova pitanja, uključujući i pitanje crkve u kojoj su bile Vladimirove mošti, i u ko joj je sahranjena Kosara, utemeljeno se ne mogu raspraviti i izvući argumentovani zaključci bez arheoloških istraživanja širega podrumijskog prostora, u priobalju i pobrežju Skadarskoga jezera.

Kralj Dragimir (XXXVII glava Ljetopisa) U XXXVII glavi Ljetopisa opisano je ubistvo kralja Dragimira, strica Svetoga Vladimira i oca kralja Dobroslava, odnosno Vojislava, osnivača dinastije Vojislavljevića. Ubili su ga građani Kotora u Crkvi Svetoga Gabrijela na Prevlaci, da bi s grada uklonili vlast, i njega i njegovih potomaka. Bili su nezadovoljni načinom kojim su njegovi preci vladali Kotorom, pa su se bojali da će i on i njegovi potomci nastaviti da vladaju na isti način. Ugrabili su priliku kada je Dragimir pośetio njihov 194 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, 1992, str. 22.

89

Stevo Vučinić

grad s malom pratnjom, i lišili ga života, s namjerom i da mu zatru trag, međutim, žena mu je posmrtno rodila nasljednika, budućeg osnivača dukljanske dinastije. Koncem 19. vijeka na Prevlaci je bio sačuvan Dragimirov grob u kome su nađene njegove kosti. Lokalni seljaci su ga otvorili, kosti izbačili, poklopac ba čili a sarkofag koristili za čuvanje ulja. O tome je Mladen Crnogorčević zabilježio: „Služi takođe kao uljana kamenica (u koju se sliva dvadeset barela) grobnica, danas na Opatovu, na koju je bio sveden poklopac. Pričaju da je u njoj bio ukopan kralj Dragutin, kojega kosti su u grobnicu našli. Nego to se kosi istorijskoj istini koja tvrdi da je kralj Dragutin umro u Sremu 1316. godine. Ovde je narod pobrkao imena. U grobnici je naime bio ukopan kralj Dragomir (stric kralja Vladimira), koga Kotorani ubiše u crkvi sv. Gavrila na Stradiotima. I već iz toga vidimo da je Crkva sv. Gavrila osnovana prije Manastira Prevlačkog.“195 Dimenzije sarkofaga su iznosile 220 x 87 x 75 cm. Poklopac je bio visok 25 cm. Na sva četiri kraja imao je četiri, kako je Cr nogorčević napisao, piramidalna izrašća visoka po 35cm. U sarkofagu je bio urezan kameni podglavak, a na jednoj strani rezan je u okviru krst. U međuvremenu, sar kofagu se izgubio svaki trag. Oko 4 kilometra udaljena od Opatova, nalazi se Crkva Svetoga Petra u Bogdašićima, kojoj je u vizitaciji 12. jula 1689. godine bio biskup Marin Drago. U izvještaju je pomenuo natpis majstora Regolusa, na kome je ukle sano ime kralja Dragomira: „In nomine Christi, Dragomirius rex, claustrum istum construxit Regolus cum magistrum“.196 Taj natpis, kako je zapisao, nalazio se na uglu jedne kapele na podu. To je tvrdio i drugi vizitator, biskup Dall’Oglio, 1766. godine. Danas se na drugom mjestu u crkvi, na južnom zidu, na oko 1,5 metara od kapele, prema ulaznim vratima nalazi natpis kojega je M. Milošević pročitao: „In nomine Christi, claustrum istum construxit Regolus cum magistrum“. Nije mu bilo jasno, kako je Marin Drago, na ovom natpisu majstora Regolusa, koji je izgradio klaustr manastira, odnosno, unutrašnje nadsvođene hodnike, unutar četvorugaonog ma nastirskog dvorišta, pročitao ime kralja Dragomira.197 Međutim to nijesu dva ista natpisa, jer su se nalazila u različitim uglovima crkve. U natpisu, kojega smo i mi imali priliku da vidimo, nema ni pomena kralja Dragimira. Sudimo, da su to, ustvari, dva natpisa istoga majstora, iz dva manastira u kojima je izgradio klaustre, koja su se istovremeno ili u različitim vremenima, nalazila u sekundarnoj upotrebi, na razli čitim mjestima u bogdašićkoj crkvi, pa je vremenom, nakom opravke crkve, jedan od njih, onaj kojega je pročitao Marin Drago, u kome se pominje kralj Dragomir, nestao bez traga. Ova činjenica nas ne sprječava da zaključimo, da pomen sarkofaga kralja Dragomira, o kome je pisao M. Crnogorčević, i izvještaj Marina Draga u kome pominje natpis s njegovim imenom, ne mogu biti proizvod slučajnosti nego su u vezi sa sadržinom XXXVII glave Ljetopisa, i daju nam za pravo, da ovu glavu Ljetopisa držimo nesumnjivim povjesnim izvorom. 195 Mladen Crnogorčević, Arhitekturni fragmenti na Prevlaci, Starinar VII, Beograd, 1890, str. 24. 196 Miloš Milošević, Pomorci, ratnici, trgovci i mecene, Equlibrium&CID, Beograd – Podgorica, 2003, str. 409. Pažnju na ovaj tekst mi je skrenuo A. Radoman. 197 Isto, str. 409.

90


O kralju/caru Bodinu (glava XL i XLI), jednom epitafu (glava XLII) i pomenu Kralja Pavlimira (glava XXVI/XXVII) U glavi XL dat je kratak opis izbora Bodina, sina kralja Mihaila, za cara Bugara. Da je to činjenica, potvrdio je nepoznati vizantijski hroničar, u nauci po znat kao Skiličin Nastavljač, koji piše: „Istaknuti ljudi Bugarske zamole Mihaila, koji je bio vladar, da im pomogne i s njima se udruži, i da im svoga sina da da ga proglase carem Bugarske i da se tako oslobode prevlasti i okrutnosti Romeja. On im se rado odazove i sabravši 300 svojih ljudi predade ih svom sinu Konstanti nu zvanom i Bodin i pošalje ih u Bugarsku“.198 Bodin je, po Ljetopisu, bio unuk Samuilove sinovice, žene kralja Dobroslava/Vojislava. J. Lukari piše da se zvala Neda, odnosno na latinskom Dominika.199 Očito, da ga je ta rodbinska veza sa Samuilovom dinastijom, preporučila za bugarskoga cara, i nasljednika srušenoga Samuilovoga trona. U XLI i XLII glavi Ljetopisa, čitamo da je u jednom trenutku, Bodin silom oteo kraljevstvo od strica Radoslava, koji se povukao, i krenuo je da potčinjava svoje rođake, pa je izbila strašna nesloga pomeđu njega i osam sinova kralja Radoslava, brata njegovoga oca kralja Mihaila. Tada Petar, nadbiskup barske stolice, čovjek dobre uspomene, kad viđe da je između braće velika svađa i nesloga, stane da zajedno sa sveštenstvom i narodom posreduje, nagovoriše ih i učinješe mir među njima. Na epitafu njegove nadgrobne ploče, koja je bila u katedralnoj Crkvi Svetoga Đorđa u Baru, srušenoj 1881. godine, od eksplozije granata koje su u noj čuvane, između ostalog, pisalo je da je ovaj pastir barski bio učitelj učitelja, i da je mudrost starih iskustvom nadvisio. Taj mir, koji je uglavio Petar među braćom, nije bio dugoga vijeka, jer je Bodin, na nagovor svoje žene Jakvinte, pokušao da se riješi svoje braće od stričeva, sinova kralja Radoslava. Na prevaru je utamničio dvojicu: kneza Branislava, Gradislava i Branislavljevog sina Predihnu, dok su Hva limir, Stanihna, Kočapar, Dobroslav, Vojislav i Pribinek pobjegli, i dobili zaštitu u Dubrovniku. Bodin je onda opsadirao Dubrovnik, i pod njegovim zidnama, po gubio Branislava, sina mu i brata. J. Lukarević piše da je tvrđava koji je sagradio na udaljenosti dva jugera od Dubrovnika, nakon povlačenja dukljanske vojske sruše na. Na njenim temeljima izrađena je crkva Svetoga Nikole, a na kosini hram Svih Svetih.200 Lukarevićevi podaci o gradnji dvije crkve na temeljima Bodinove opsad ne tvrđave, moraju se prihvatiti kao činjenice. Tako da vizantijski izvor, epitaf iz barske Katedrale i tvrđava o kojoj piše J. Lukarević potvrđuju da je Dukljaninova naracija iz XL, XLI i XLII glave, zasnovana na povjesnim činjenicama. M. Milojević piše da se u selu Kijevu od 35 domova, udaljenom sedam sati istočno od Pećke Patrijaršije, nalazi prekrasna crkva od tesanoga kamena posvećena 198 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Beograd 2007, Tom III, str. 179. 199 Copioso ristretto de gli annali di Ravsa di Giacomo di Pietro Lvccari, Venetia, 1605, str. 11. 200 Isto.

91

Stevo Vučinić

Svetom Nikoli u kojoj je živopisan Stefan Uroš. U jednom daljem nerazgovjetnom objašnjenju gradnje i njene nadgradnje nastavlja – Ostali koji su ovu crkvu viđeli vele da joj po prepisima od kada je izgrađena ima preko 980. godina i da ju je zidao neki kralj Pavlimir u znak blagodarnosti što mu je sveti Nikola pomogao da održi pobjedu nad nekim bosanskim banom koji je dopro bio do njegove zemlje.201 Iako istoričari Milojevića smatraju nepouzdanim, držim da je vrijedno uputiti stručnu javnost u ovo predanje koje je zabilježio u okolini Peći. S velikim oprezom, možda bi se moglo dovesti, u neku vrstu veze, s ratnim pohodima kralja Pavlimira protiv raškoga župana Ljutomira i njegovim ratom s udruženim Srijemcima i Ugarima, u okolini Save, opisanim u XXVII i XXVIII glavi Ljetopisa.

Mjesto Gariza (Gorica - XLIV glava Ljetopisa) Za crnogorsku istoriografiju značajno je ubicirati i mjesto Gariza (Gorica) iz XLIV glave Ljetopisa u kome je Bodinova žena Jakvinta, nakon što je kralj Vladi mir, koji je ležao na samrti u Skadru, odbio da je primi, počinula da sačeka kraljevu smrt. To mjesto se nalazi desetak kilometara jugozapadno od Skadra, u neposrednoj blizini Bojane. Marin Bici pominje Goricu u kontekstu svoje vizitacije po Albaniji 1610. godine. Zabilježio je da se to mjesto nalazi s onu stranu rijeke u odnosu na selo Samriš, i da ima lijepu i dobro građenu crkvu koja može da primi 500 osoba, posvećenu svetoj blagovijesti djevice Marije. Crkva je bila lijepo freskopisana, do bro snabdjevena kaležima i crkvenim ruhom i imala je prenosivi oltar, ali nije imala krstioncu i svetište. Bila je slabo popločana, jer je podni kamen korišćen za okolne nadgrobne spomenike.202

Mauzolej dukljanskih vladara (glave XL, XLII i XLIV) Crkva Svetih Srđa i Vakha, u kojoj je sahranjeno pet dukljanskih kraljeva (Mihailo, Bodin, Vladimir, Dobroslav i Gradihna), u Ljetopisu nije bliže određena mjestom. Pominje se u glavama XL, XLII i XLIV. Kao mauzolej dukljanskih vlada ra, slovi opatija Sv. Srđa i Vakha koja se nalazi s lijeve strane Bojane, tik uz obalu, nizvodno od Skadra desetak kilometara. Ali nedostaju materijalni dokazi koji bi to potvrdili. Zato pitanje njegove ubikacije ostaje otvoreno. Marin Bici pominje i crkvu posvećenu istim svecima u Mrkojevićima, županiji Prapratni. U toj županiji, u Crkvi Svetoga Andrije, sahranjen je rodonačelnik dinastije Vojislav. Piše, da su u barskoj 201 Miloš Milojević, Putopis dela prave (stare) Srbije, sveska II, Beograd, Državna štamparija, 1872, str. 175. 202 Marin Bici, Iskušenja na putu po Crnogorskom promorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Opštinski arhiv − Budva i biblioteka „Anali Budve“, Budva, 1985. str. 42.

92


dijecezi bile tri opatije: Svetoga Srđa kod sela Mrkojevića, Svetoga Marka u Turcinji i Gospe Ratačke, kako piše, koja još uvijek ima neke prihode unutar granica Paštro vića.203 Natpisi na Crkvi Svetog Srđa i Vakha na Bojani dozvoljavaju različite pretpo stavke. U pročelju te crkve uzidane su dvije ploče s natpisima na latinskome jeziku. Na jednoj, u prijevodu piše: „Sjeti se gospode, sluškinje svoje, Jelene kraljice Srbije, Dioklije, Albanije, Holmije, Dalmacije i Pomorskog kraja, koja zajedno sa sinovima svojim, kraljevima Urošem i Stepanom podiže iznova ovu crkvu u slavu blaženih mučenika Sergija i Vakha, koja se dovrši ljeta gospodnjeg 1290.“ Na drugoj, natpis u prijevodu glasi: „U ime Gospoda amin! Izuzetnog sina Djevice godine 1318. uzvišeni gospodin Uroš, po milosti božjoj kralj Raške, rođen od svijetlog i plemenitog kralja Uroša i gospođe kraljice Jelene, sagradi ovu crkvu u čast svetih mučenika Sergija i Vakha od temelja do završetka uz prisustvo opata Petra Dohne Skadarskog.“204 Upra vo, termini iznova u prvom, i iz temelja u drugom natpisu, jasno nagovještavaju da je ta crkva nadgrađena nad temeljima starije, ako je suditi po krtiorskim natpisima, dva puta u razmaku od 28 godina. Otvara se pitanje uzroka rušenja starije crkve. Mogu će, u vrijeme Nemanjine kampanje protiv Duklje. Zašto su ugrađene dvije ktitorske ploče, majke i sina, s različitim godinama podizanja crkve, u nauci nije razriješeno. Očito, Crkva Svetoga Srđa i Vakha, više puta je dograđivana i nadgrađivana. Pitanje je, kako su se kraljica Jelena i kralj Milutin odnijeli prema prethodnom ktitorskom natpisu, i vjerovatnim natpisima i sarkofazima dukljanskih kraljeva, kao neposred nim materijalnim dokazima, da je manastir bio njihov mauzolej. Nije isključeno da su ih uklonili. A ako su bili očuvani, uklonila ih je Bojana, koja je podlokala i srušila manastirsku crkvu, sem južnoga zida. Te činjenice će bitno otežati ili, čak, onemogu ćiti konačno i utemeljeno rješenje ove zagonetke.

Paštrovići Smješteni su pomeđu Sutomora i Budve. S istočne strane graničili su se sa županijom Prapratnom, a sa zapadne s Budvom s Kčevom. Kao i danas, protezali su se od Kufina u neposrednoj blizini Sutomora pa do Bečića, predgrađa Budve. Uvi dom u XXX glavu Ljetopisa, slijedi nesumnjivi zaključak da prostor Paštrovića nije bio u zahvatu mreže županija kojima je bila prekrivana oblast onovremene Zete. Ta činjenica, nesporno podupire njihovo predanje da su baštinici privilegija od Diokle cijanova vremena koje su im potvrđivali svi gospodari toga prostora, po svemu sude ći, i čelnici slovenske sklavinije, potonje kneževine i kraljevine Duklje. Jedino se tako može objasniti njihov, nesporno, privilegovani status izvan mreže županija, a unutar državnog okvira Duklje, kako proishodi iz Ljetopisa. Imali su privilegije od starine, poštovane od svih srednjovjekovnih i novovjekovnih gospodara – vladara Duklje, Srba, Mlečana i Austrijanaca odnosno Austrougara. Te povlastice su u vrijeme Mle 203 Isto, str. 28. 204 Božidar Šekularac, Tragovi prošlosti Crne Gore, str. 112 i 146.

93

Stevo Vučinić

tačke Republike bile ideal kojemu su težili svi ostali mletački podanici.205 Indikativna je jedna knjiga tih privlegija koju je 23. aprila 1746. godine ovjerio mletački notar Josip Belan svojim potpisom i znakom. U tom ovjerenom primjerku čitamo da su Paštrovići prvu privilegiju dobili navodno od Dioklecijana. U njoj piše da je Dio klecijan, Dalamatinac po rodu, rimski car, tristote godine, za vrijeme trogodišnjega boravka u Baru, podigao Dokleju i oslobodio Paštroviće svih tereta. U drugoj se pozivaju na Konstantina, koji je navodno 350. godine, po prelasku u Carigrad, potvr dio to oslobođenje. U trećoj se pozivaju na Justinijana koji je 530. godine, u vrijeme boravka u Draču, potvrdio prethodne privilegije. A onda slijedi red careva i kraljeva koji su, piše, potvrđivali prethodne privilegije: prvi je ugarski car Karlo 870. godine, slijede: carigradski Vasilije 871. godine, Nićifor 960. godine, Aleksije 1100. godine, njemački car Fridrih Barbarosa prilikom odlaska u Jerusalim, carigradski car Isak, pa župan Stefan Nemanja 1206. godine, bugarski car Stevan 1350. godine, ugarski kralj Ljudevit 1370. godine, mletački kapetan Jadranskoga mora Frančesko Bembo 1423. godine, i konačno, 20. decembra 1481. godine mletački dužd Ivan Moćenigo je potvrdio paštrovske privilegije.206 Što je pisalo u prvoj privilegiji i kasnijim potvr dama, počev od Konstantina zaključno s Ljudevitom nije poznato. No nesumnjivo je da su se Paštrovići od davnine vladali po sopstvenim pravilima koja su im potvr đivali svi gospodari redom. Bili su opština sa širokim povlasticama i uživali su status svojevrsne zajednice plemića. Zanimljiva je činjenica da su Paštovići uživali povla stice u carigradskoj luci, koje su bile predmletačke, a koje se mogu dovesti u vezu s vizantijskim carevima, o čemu piše Antun Dabinović. Neki autori su skloni da ih, dijelom, prihvate kao originale i tome navode argument da paštrovski Zbor i njegovi kancelari i sudije uglavnom nijesu bili ni pismeni ni sposobni da ih falsifikuju, niti je bilo ko drugi imao interesa za tako nešto, osobito ne Mlečani, koji su bili sumnjičavi prema svakom dokumentu i temeljno su ispitivali njegovu originalnost. S. Mijuško vić je stanovišta da ne treba isključiti mogućnosti da je Dioklecijan dao Paštrovićima izvjesne povlastice, a za uzvrat ih obavezao na usluge vojnoga ili drugoga karaktera. Nesporno je da su uživali veliko povjerenje u Mlecima, jer im je Vijeće umoljenih odlukom od 28. februara 1550. godine dozvolilo da kao nagradu za vjernost mogu nositi oružje u Veneciji i svakom drugom mletačkom gradu.207 U svakom slučaju, u Veneciji, u sredini obalnog dijela poznatom kao Riva degli Schiavoni, nalazi se ukle san natpis u kamenu: PASTROVICHIO, koji je epigrafsko śedočanstvo paštrovskih privilegija u Serenisimi. Posebno ističemo ugovor između Paštrovića i Mletaka koji je potpisan 4. aprila 1423. godine na mletačkoj galiji pod Drobnim pijeskom. Njima se Mlečići, devetom stavkom Ugovora, obavezuju da opat benediktinskog samostana Ratačke opatije, koji pripada Paštrovićima, ima biti priznat kao opat, i ne smije biti 205 Slavko Mijušković, „Knjiga paštrovskih privilegija“, Istorijski zapisi, Titograd, 1959, sv. 2, str. 467. 206 Isto, str. 473. 207 Isto, str. 486.

94


lišen ove opatije. − Item quod venerabilis abbas dominus Luka patrus supradicti Radich Grubacevig abbas sancte Marie de Jotam territorii dictorum nobilium Pa strovichiorum in ipsius abbatia suprascripta confirmetur nec de ipsa abbatia aliqua liter privari debeat vel molestri.209 Okosnicu savremenih Paštrovića čine Vlasi koji su s katuna sišli u primor sku oblast s brdsko-planinskoga zaleđa, koje odvaja Crmnicu od primorja. Ta činje nica o njihovom silasku potvrđena je jednim pismom mletačkog senata za despota Đurđa iz 1435. godine: „Nos enim, ех forma pacis, habere debemus, omnes pastro uichios et Reseuichios, qui descenderunt de Monte Zarnagore, vnde descenderund omnes pastrouichij, reseuichij et Catuni de lastua (Lastva), et alie ville, que ad suo rum pastrouichiorum se congregant“. Vlaški karakter te seobe potvrđuju oronimi i toponimi Sudino brdo, Ličak, Ivančeva njiva, Škaljeza, pa potok Bukemir, selo Tu dorovići koje su naseljavali Vlasi Tudorovčevci. U zahvatu ovoga sela ima nekoli ko toponima vlaškoga porijekla; Butorina njiva, Lješeva njiva, Mikova njiva, Đenaš njiva, i pašnjaci Serape, Štuljeza, Vuči plat i Pentaš. U Buljarici jedan pašnjak se zove Brateš, a u Bečićima Botur. U paštrovskim ispravama iz XIII i XIV vijeka pominju se imena Katicena, Gonas, Đinović, Tarnut, Negul, Drakul, Harube, Hekula, Urso, Tudro itd.210 Ove isprave pokazuju da je propast dukljanske kraljevine imao dra matične posljedice po demografiju i da su se Vlasi u Paštroviće doselili malo prije i odmah nakon propasti Duklje koncem XII i početkom XIII vijeka. U procesu koji je trajao duže vremena, preslojili su domicilno stanovništvo latinske vjere, koje je na tom prostoru egzistiralo do konca XVI vijeka i adaptirali se na njegovu tradiciju i običaje. Od starog naroda predanje pamti Bukumire koji su naseljavali Popovo selo a kasnije Buljaricu i bratstvo Dukljane koje je stanovalo na Dukljan brijegu podno brda Bapca. Zato su početkom XV vijeka jasno stavili na znanje Serenisimi da je opa tija ratačka paštrovska i da njenoga opata niko ne može lišavati zvanja bez njihovoga pristanka. U okolnostima predominacije pravoslavnoga življa i gospodstva plemstva koje je ispovijedalo pravoslavlje, latinitet se povukao u Budvu s bližom okolinom i u Kastel Lastvu (Petrovac), a dio iselio prema Istri i Mlecima. Da su do konca 14. vijeka vjersku okosnicu Paštrovića činjeli katolici, potvrđuje niz dokumenata. Jedan mletački od 26. aprila 1517. godine pominje ecclesia S. Marie de Pastrovichi koja se daruje legatom Nikole Radova, takođe u Paštrovićima.211 O iseljenim paštrovskim katolicima nalazimo podatke u matičnoj knjizi vjenčanih katoličke župe Svetoga Blaža iz Vodnjana, đe su upisivani podaci o sklopljenim brakovima kroz duže raz doblje, počevši od godine 1596. do 1703, na četrdeset i sedam mjesta nalazimo upi 208

208 Sava Nakićenović, Boka, CID, 1999, Podgorica, str. 83. 209 Šime Ljubić, O odnošajih južnog Slovenstva i Mletačke Republike, Listine, knjiga VIII, JAZU, Za greb, 1886, str. 226. 210 Jovan Vukmanović, Paštrovići, CID, Podgorica, 2002, str. 58−63. 211 Lovorka Čoralić, „Izbjeglištvo kao sudbina − Barani u Mlecima (XIV−XVII st.)“, izvorni znan stveni rad, Zagreb, 2004, str. 151.

95

Stevo Vučinić

sano prezime Paštrović.212 U prvom se takvom upisu spominje kako su 7. februara 1599. godine brak sklopili Francesco, sin gospodina Alesandra Pugliesea s Brijuna, i Zuana, kći gospodina Zorzia Pastrovichia. Među posljednjim upisima, 9. juna 1685, spominje se Domeniko Pastrovichio.213 Domeniko je bio kanonik kolegijale Crkve Svetoga Blaža u Veneciji. Prvi pomen o njemu kao vjerskom službeniku imamo od 23. marta 1659. godine, a možemo ga pratiti kroz dokumenta sljedećih 25 godina. Iz vremena Kandijskog rata (1662. god.) datira oporuka kapetana Marka Paštrovi ća zvanog Ptica (Ptizza). Iako opsegom nevelika, ova oporuka svjedoči o brojnim vojničkim vezama paštrovskog kapetana. Zapažena je Markova uska povezanost s Crkvom Sv. Frane, vrlo popularnom i – uz Crkvu Sv. Šimuna – često spominjanom u oporukama vojnika i časnika nastanjenih u Zadru.214 Manastiri Praskvica i Gradište bili su latinski sve negđe do početka 14. vijeka. Praskvica se pominje u dokumenti ma 1307. kao podružnica Bogorodice Ratačke. A 1305. godine Manastir Gradište sa svim pośedima Jelena Anžujska daruje benediktincima na Racu, što 1307. njen sin Milutin potvrđuje.215 Sve ove činjenice ukazuju na ozbiljne demografsko-konfesio nalne promjene koje su zadesile Paštroviće u periodu između 12. i 14. vijeka, tokom kojega je domicilno stanovništo preslojeno raškim favoritima, novodošlim Vlasima, koji su ih tokom nekih 300 godina, dijelom integrisali u sebe, a dijelom istisnuli s toga prostora. Unutar toga vremena, latinski vjerski iskaz zamijenjen je pravoslav nim, koji danas dominira ovim prostorom.

212 Alojz Štoković, „Jesu li vodnjanski Paštrovići Crnogorci katolici? Prilog poznavanju demografske povijesti na jugu istarskoga poluotoka“, Problemi sjevernoga Jadrana, 10, HAZU, Pula, 2009, str. 34. 213 Isto, str. 35. 214 Lovorka Čoralić, „Iseljenici iz Paštrovića u Zadru (XVI−XIX st.)“, Hrvatski institut za povijest, Historijski zbornik 64, 2011, str. 8. 215 Isto, str. 10.

96


NEKOLIKE POVEZNICE SA SREDNJOVJEKOVNOM DUKLJOM, INDIREKTNO I S LJETOPISOM Utemeljenje Podgorice Po svemu sudeći, Podgorica je utemeljena u vrijeme snaženja dukljanske države, na rezmeđi dva milenijuma. U spisima Crkve Svetoga Đorđa ispod Gorice zabilježeno je o Podgorici i ovo: „...i podiže se ovaj grad u X vijeku a prve kuće podiže na obali Ribnice gospodar Gorske župe Мarko, koga je bog bio naučio na to.“ Čini se da je za njeno utemeljenje važan jedan sakralni objekat, čiji se ostaci danas nalaze u temeljima privatnoga objekta – kuća Đečevića. Reklo bi se da su to ostaci neke benediktinske opatije, kasnije preslojeni pravoslavnim manastirom, i na koncu pro fanim objektom. Poveznica za takvu pretpostavku je predanje da se Sveti Marko po sebno poštovao u Podgorici, da je bio zaštitnik grada, i da se na dan Svetoga Marka uvijek nosila litija do kuće Đečevića. Izgleda da je ta kuća utemeljena na manastiru imenovanim njime kao patronom, što je isključivo pravilo kod latinskih manastira. Vjerovatno je bio patron benediktinske opatije, nad kojom je kasnije nadograđen pravoslavni Manastir arhistratiga Mihaila, koji se pominje u Savinom žitiju, da bi na kraju taj manastir bio preslojen privatnim objektom. U ranom srednjem vijeku bilo je uobičajeno da se oko benediktinskih opa tija osnivaju trgovišta i naselja, čiji bi patron bio i patron naselja. Po svemu sudeći tako je bilo i u slučaju Podgorice, čiji je patron Sveti Marko, bio patron opatije oko koje je osnovana Podgorica. Reklo bi se da je sakralni objekat posvećen njemu ka snije preslojen pravoslavnim manastirom arhistratiga Mihaila, koji kao svetac nije uspio da ga supstituiše niti da se nametne stanovništvu, pa je do danas ostao kult Svetoga Marka kao tradicija od starine. Materijalnim ostacima potvrđeno je postojanje 22 benediktinska manasti ra u Boki Kotorskoj i 11 na prostoru od Budve do Bojane, koji su bili živući u vrijeme dukljanske kneževine i kraljevine.216 Svi su se nalazili na priobalnome pojasu. Većina njih je, vjerovatno, utemeljena tokom IX i X vijeka. To zaključujemo na temelju pi sma pape Aleksandra II iz 1067. godine, kojim povjerava brizi dukljanskoga nadbi skupa Petra sve latinske, grčke i slovenske manastire u njegovoj crkvenoj provinciji. Latinski manastiri su sasvim sigurno bili benediktinski. Razumno je pretpostaviti da su zasnovani, bar, dva stoljeća prije, jer su benediktinski monasi podignuli Crkvu Svete Marije u Budvi 840. godine. Benediktinski red je ustanovio Sveti Benedikt iz Nursije. Oko 529. godine s nekoliko monaha preselio se iz špilje u kojoj se podvizavao na brdo Monte Kasi 216 Ivan Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim našim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 487 i 509.

97

Stevo Vučinić

no, koje se smatra kolijevkom benediktinaca. Oko 534. godine napisao je pravila reda, i po njima upravljao prvom manastirskom obitelji. Oko 547. godine je umro i pokopan u montekasinskom manastiru. Njegova pravila su ubrzo ovladala zapad noevropskim monaštvom. Taj red je njegovao kult knjige. Zato su benediktinski sa mostani bili stjecišta intelektualne aristokratije, koja će kroz vjekove čuvati i potom stvu predavati dio stare rimske i grčke kulture. Upoznavali su primitivne narode s vinovom lozom, oplemenjenim voćkama i pšenicom. Podsticali su razvijanje zanata, oplemenjivali okolinu i osnivali trgovišta na manastirskoj zemlji, od kojih su vre menom mnoga prerasla u gradove.217 Njihove biblioteke bile su njihovo najvrednije blago. To je i razlog što je benediktinski red dao veliki broj pisaca. Nijesu zaostajali ni u umijeću prepisivanja i iluminiranja knjiga, u čemu su u srednjem vijeku bili nenadmašni. Njihovi manastiri predstavljaju važan urbanogeni činilac, u mnogim prilikama stožer prostornoga planiranja.218 Takav je primjer grada Hertfordshira koji se razvio iz opatije Svetoga Albana. U njihovoj blizini održavani su sajmovi, a povre meno su bili pribježišta (refugijumi) u trenucima velikih nevolja i pružali su utoči šte okolnim žiteljima, kao npr. Ratac u vrijeme mletačko-turskoga rata 1499−1502. godine. U manastirskome krugu nalazile su se radionice, ostave, ambari, staje i peći. Raspolagali su i ribnjacima, kao benediktinski manastiri Svetoga Srđa i Vakha na Bo jani, koji su porušeni u vrijeme Prvoga skadarskoga rata između Mlečana i Turaka.219 Obavezno su bili snabdjeveni živom ili bunarskom vodom, pośedovali su mlinove, vrtove s povrćem i ljekovitim biljem i pčelinjake.220 Trinaesto stoljeće je stoljeće nazadovanja benediktinskoga reda. Prosjački redovi, osobito franjevci, zatekli su ih nespremne da se nose s njima, pa su bene diktinci počeli polako da odlaze u istoriju, pošto su prethodno ispisali povijest ovih prostora. Dovoljno je pomenuti Ljetopis Popa Dukljanina i Miroslavljevo jevanđelje, dva naša izvanredna spomenika pisane kulture. Mjesta na kojima je postojao benediktinski samostan uglavnom i danas nose imena po patronu kojemu je bio posvećen. Na primjer, Sveti Srđ i Sveti Nikola na Bojani, ili Marija Ratačka kod Bara. Najviše dalmatinskih samostana za patrona imalo je Svetu Mariju (33) i Svetoga Mihaila (19), dok je, recimo, Svetom Marku bilo posvećeno tri, a Svetoj Trojici, Svetom Martinu i Svetom Srđu i Vakhu po jedan,221 a istočni manastiri su imenovani po rijeci, selu, ili mjestu na kome je sazidan. Recimo, Piperski, Cetinjski, Župski, Mileševa, Dečani, Morača, Bijela, Duga i tako redom. Mjesta za njihovu gradnju pažljivo su birana, da monasi budu osamljeni, i u prijat nom ambijentu koji podstiče na kontemplaciju. Rijetko se koji pravoslavni manastir 217 Isto, str. 38. 218 Katarina Mitrović, Benediktinci na području Barske nadbiskupije i Kotorske biskupije, Kotor, 2015, str. 239. 219 Isto, str. 200. 220 Ivan Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj i ostalim našim krajevima, Split, 1964, sv. II, str. 39. 221 Isto, str. 67.

98


nazivao imenom patrona. Samo ponekad, u slučaju kad bi se zasnovao na temeljima zapuštenoga katoličkog, kao na primjer Svetoga Mihaila na Prevlaci kod Tivta, ponio bi ime patrona. Te činjenice, koje śedoče razlike između samostana i manastira, navode nas na zaključak da bi u kontinentalnoj Crnoj Gori, na tri lokaliteta, u Podgorici – kuća Đečevića, u temeljima pravoslavnoga Manastira Svete Trojice u Majstorovini kod Bijeloga Polja i u Martinićima (Bjelopavlići), više Spuža, trebalo tražiti temelje benediktinskih samostana. U Podgorici, na temeljima po svemu sudeći porušenoga latinskog manastira u srednjem vijeku sagrađen je pravoslavni, a kasnije je na njego vim temeljima nadgrađena privatna kuća. Osobenost lokacije kuća Đečevića tipična je za benediktinski samostan. Predanje kaže da je na tome mjestu bio manastir od kojega je bila očuvana kapija, koja je šezdesetih godina prošloga vijeka nemarom uništena. Tako je uništen posljednji ostatak od nadgrađenoga pravoslavnog mana stira, vjerovatno nad starom opatijom, posvećenoj, izgleda, Svetome Marku, što se da naslutiti na temelju predanja o njemu kao zaštitniku grada, koji je bio posebno poštovan u Podgorici i litije koja se svake godine na njegov dan nosi do kuće Đečevića.222 Vlasnik Halit Đečević je svjedočio da mu je đed Buto pričao kako su se njegovi preci doselili u kuću, koja je po predanju bila hrišćanska svetinja, u kojoj su ga sve do njegove smrti 1936. Godine, o Markovdanu posjećivali crkveni velikodostojnici. Tu tradiciju, kako je govorio, uz amanet i danas nastavljaju.223 Manastir se nalazio na značajnom mjestu na kome se ukrštaju putevi od Bara i Kotora, preko Kuča ka kontinentalnome zaleđu i od Skadra, zaleđem, k Ono goštu, Trebinju i dalje k Zapadu. Mjesto je bilo trgovište okolnih plemena Pipera, Kuča, Malisora, Lješnjana i Zećana, pa i Bjelopavlića, i u toj funkciji je bilo done davno. To je druga osobenost benediktinskih samostana, da su se nalazili u blizini trgovišta, ili je uz njih uspostavljano trgovište. Te činjenice snaže pretpostavku da je u osnovi bio latinski objekat. Po svemu sudeći, varoš Podgorica se začela, upravo oko benediktinskoga samostana, vjerovatno posvećenoga Svetom Marku jevanđeli sti, kako svjedoči narodno predanje o njemu kao patronu grada, koje se očuvalo do danas. Sličnih primjera ima sijaset u Evropi. Indikativan je zapis iz predromaničke Crkve Svetoga Đorđa, da je prve kuće na obali Ribnice sagradio župan Gorske župe Marko u X vijeku. Upravo se pominje vrijeme u kome su benediktinci širili mrežu samostana, pismenost i duhovnost među slovenske doseljenike. Na crnogorskome prostoru, duhovne kompetencije u X vijeku imao je Rim, pa i ta činjenica potvrđuje gore iznešenu pretpostavku. Nije isključeno, i to treba arheološki provjeriti, da je u Podgorici, u manastiru vjerovatno Svetoga Marka, blizu Drpa – kuća Đečevića, sahranjen i kralj Tugemir koji ju je, takođe u X vijeku utvrdio bedemima. Manje 222 Da se od starih vremena litija nosila svake godine 8. maja, na Markovdan, potvrdio mi je jedan od sadašnjih vlasnika kuće, Džihad Đečević 2015. godine. 223 Milan-Mišo Brajović, Stara Podgorica I, Podgorica, 2007, str. 19.

99

Stevo Vučinić

je vjerovatno da bi u toj funkciji mogao biti objekat, moguće crkva, u Dajbabama, na imanju koje je tridesetih godina prošloga vijeka bilo u vlasništvu Milana Milića, udaljenom 4 km južno od Podgorice, za koje se vezuje predanje da je u tom mjestu sahranjen izvjesni kralj Budimir, o kome piše „Zeta“ 1934. godine, ili, preromanička Crkva Svetoga Đorđa ispod Gorice, udaljena 1,2 kilomatra śeverno od kuće Đeče vića. Prvi objekat je van areala onovremene Podgorice, a drugi je suviše skroman da bi se preporučio za mauzolej jednome kralju. U prostoru zahvata onovremene Podgorice nije poznato da su postojali sakralni objekti koji bi mogli biti u funkciji mogućega Tugemirovoga grobnog mjesta, osim pretpostavljenoga benediktinskog samostana u blizini Drpa. Jer u to vrijeme, koncem X vijeka, nije bilo drugoga mo naškog reda koji je imao opatije na crnogorskome prostoru, sem benediktinskoga. U rasponu od početka XIV do kraja XV vijeka u dokumentima se pominje znatan broj podgoričkih trgovaca i zanatlija koji su poslovali u Kotoru i Dubrovniku, osnivali zanatske radnje, ili se ženili iz tih sredina. Neki Podgoričanin Bojko, 1435. godine, imao je vinograd u Prčanju. Za dug je založio i vilu u istome mjestu. Dva zlatara, Miok i Bogoslav Popović iz Podgorice su 1430. godine primili od dvojice Kotorana 78 perpera u zlatnom novcu da bi njima trgovali u Srbiji. Podgorički obu ćar Zlatko preuzeo je od jednoga Buće kože za 136 balšićkih perpera, koja mu je data na kredit. Istaknuti Podgoričanin u Kotoru, s titulom ser, bio je Nikša Lisica.224 I u Dubrovniku je bila slična situacija. Jedan Podgoričanin je 1438. godine u Dubrovni ku trgovao sa živinim oksidom, dok je Pavle Bratošević iz Podgorice s bratom 1427. godine bio dužnik Dubrovčanina Ivana Župana.225 Tih godina su se Podgoričani seli li u Kotor i poklanjali velike vrijednosti Manastiru Svetoga Franja, očito kao katolici, ili su uzimali kredite od Kotorana. Potvrda da je Podgorica bilo trgovište nalazi se i u turskome defteru iz 1485. godine, u kome je zabilježena kao naselje sa četrdeset kuća. I neke znamenite i poznate ličnosti su isticale da su Podgoričani. Najpo znatiji je vojvoda Božidar Vuković Podgoričanin, poznati štampar ćiriličkih knjiga, zatim despot Vuk Branković, karlovački mitorpolit Sofronije (1705−1711), izaslanik misije ruskoga cara Petra Velikoga − Ivan Lukačević, prvi predśednik crnogorskoga senata grof Ivanović i još neki ruski grofovi.226 U ono vrijeme nije bilo moguće da znatan broj Podgoričana posluje s Kotorom i Dubrovnikom, ili se ugledom uzdigne u tim sredinama, osobito carskoj Rusiji, srednjovjekovnoj Srbiji i zemljama austrijske krune, da u rodnome mjestu nijesu stekli znanje i obrazovanje koje ih je preporučivalo za te poslove i uloge. Očito da Podgorica nije bila samo naseobina, nego i trgovačko-zanatsko središte širega prostora u kome je egzistirao i snažan duhovno-kulturni centar. Za ulogu takvoga centra u ranom srednjem vijeku, pa sve do vremena Nemanjinih pustošenja Gornje Dalmacije, nedvojbeno se jedino preporučuje benediktinski samostan. 224 Bogumil Hrabak, Podgorica do početka XIX vijeka, Beograd, 2000, str. 52−53. 225 Isto, str. 54. 226 Andrija Lainović, Podgorica, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1995, str. 23.

100


Śedište Zetske episkopije Savin biograf Domentijan je polovinom XIII vijeka zapisao da je Sveti Sava postavio episkopa u Zeti u dioklitijskom pomorju, u hramu arhistratiga Mihaila, bli zu Drepa. To je indirektna potvrda da je Sveti Sava, nedugo nakon što je uzdignut u arhiepiskopa 1219. godine, sazidao hram, na mjestu benediktinske opatije, srušene, vjerovatno u vrijeme Nemanjine kampanje protiv Zete. Njime je preslojeno stari je benediktinsko zdanje, i u njemu je ustoličio zetskoga episkopa, potvrđujući tako kontinuitet i autoritet toga mjesta, vezujući se za stare korijene. Domentijan svjedoči posljedice Nemanjine kampanje, i posredno podupire takvu pretpostavku: „I doda de k zemlji otačestva svoga mnoge zemlje od oblasti grčkoga carstva, i silom Božijom i pospješenjem svetog Duha pobijedi neprijatelje svoje, kao što je prije veliki Mojsije krsnim oružjem srušio gordog Amalika; a Dioklitiju i Dalmaciju, otačestvo i rođenje svoje, istinsku đedovinu svoju, koje su trpjele nasilje od grčkog roda i gradove sazi dane od njih razruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj, a narod koji je u njima, sačuva nepovrijeđen, tako da je sa strahom služio njegovoj vladavini“. P. Malbaša u svom radu o Manastiru Svetog Mihaila na Prevlaci, kategorič ki tvrdi da u Teodosijevom žitiju Svetoga Save, koje se smatra preradom Domentija na, i originalnom Domentijanovom žitiju, takvoga podatka o mjestu ustanovljenja episkopije nema. Pretpostavlja, da je u nekom od šezdesetak prepisa Teodosijevoga žitija, nastalih od XIV do XVIII vijeka, dodato da je episkopija postavljena u hra mu arhistratiga Mihaila blizu Drepa. B. Šekularac i Miljićka su stanovišta, koje i mi podržavamo, da se možemo osloniti na taj podatak kao neupitnu činjenicu. Razu mno je pretpostaviti da je Sveti Sava postavio Zetsku episkopiju, u središte Zete, u novosagrađeni pravoslavni hram arhistratiga Mihaila, inače krsne slave Nemanjića, nadgrađen nad starom svetinjom, oko koje je zasnovano naselje, u kojoj je, moguće sahranjen i prađed Svetoga Vladimira, dalmatinski kralj Tugemir. Tako je Sava rein terpretirao jedan snažan lokalni kult, izgrađen oko stare svetinje posvećene Svetom Marku, nije isključeno i kralja Tugemira, i stavio ga u funkciju dinastije Nemanjića. U vezi s Podgoricom ne treba smetnuti s uma da je nedaleko od nje bila ruševna, ali dobro očuvana moćna utvrda Dokleja. U donošenju odluke o utemeljenju antičke Dokleje prevagnuli su fortifikacioni nad ekonomskim razlozima, jer je njena pozicija više kilometara udaljena od trase antičke saobraćajnice i središta okolnih naselja i plemena. Ta činjenica, moguće uparena s drugom, da je Dokleja grad, kako predanje kaže prokletoga cara Dukljanina, gonitelja hrišćana, otklonila je mogućnost da se nad njome nadgrađuje srednjovjekovno protourbano naselje. Ona se, nesporno, kao takva nametala za potencijalnu osnovu urbane nadogradnje, jer su joj bedemi dobro očuvani, unutar nje se nalazi bogat majdan krša za građevinsku djelatnost, a okolnim

101

Stevo Vučinić

rijekama i vodotokovima je bila dobro zaštićena od svake vrste onovremene opasno sti. Međutim, osnivači Podgorice, vjerovatno benediktinci, koncem IX ili početkom X vijeka, u novim okolnostima, dobro su odmjerili prije nego li su odlučili đe da grade opatiju. Sagradili su je u središtu okolnih naselja i plemena, u njenoj blizini je, po prirodi stvari, ustanovljeno trgovište, kasnije i naselje. Idealno za njihovu misiju. Njen položaj otkriva namjere utemeljitelja, i anulira svaku pomisao da je primarno utemeljena kao pravoslavna svetinja. Sagrađena je usred polja, iznad Ribnice, u ne posrednoj blizini Morače, u središtu pozornosti, u doticaju s trgovištem, izložena uticajim izvana – sve to je sušta suprotnost idealima pravoslavnoga monaštva. Svi pravoslavni manastiri smješteni su u lokalnim izolatima, ekskomunicirani od okol noga svijeta, da bi bili u primarnoj funkciji kontemplacije monaštva. Treba cijeniti i okolnost da se manastirski kompleks u Podgorici nalazi udaljen od Drepa (Drpa Mandića) oko 400 metara, što je saglasno Domentijanovom navodu da se Manastir arhistratiga Mihaila nalazio „blizu Drepa“. Pretpostavku, da je Zetska episkopija utemeljena na Prevlaci kod Tivta treba odbačiti, jer nije pri rodno da se śedište duhovne vlasti Zete nalazi van nje, u Boki. Jedan dubrovački dokument o sastanku velikodostojnika Dubrovačke i Barske arhiepiskopije koji se trebao održati 1249. godine na Prevlaci, skoro tri decenije nakon utemeljenja Zetske episkopije, isključuje mogućnost da je tamo bio pravoslavni manastir u vrijeme Sve toga Save. U darovnici Stefana Radoslava od 10. jula 1250. godine izdatoj u Raškoj piše: „...Privilegiju, naime, slavnog kralja Đorđa, kojom je predao istim Kotorani ma Prevlaku na njihovom zemljištu u nasljedstvo, na kojoj sada grade i popravljaju zdanje sv. Arhanđela, nekada od njih samih sagrađeno i osnovano..., a ako bi neko htio da ovo zauzme i iz nihovog vlasništva izuzme, njega ćemo prokleti i na njega anatemu bačiti.“227 Jastrebov je mišljenja da episkopija nije bila na Prevlaci i poziva se na stare povelje kojima je svaki srpski kralj, nakon stupanja na prijesto, morao Kotoranima da potvrđuje povlastice u vezi sa Svetim Mihailom na Prevlaci. To ga ćera na zaključak da nije crkva na Prevlaci bila pravoslavna episkopija, jer nije vjero vatno da bi kralj i patrijarh dopuštili da njome upravljaju kotorski plemići.228 Istoga stanovišta je i Rovinski koji citira jednu povelju cara Dušana s cijelim saborom, u kome su bili patrijarh Danilo s nekoliko vladika i igumana, izdatu Kotoranima: „Mi se spomenusmo kako su pravu vjeru i poštenu službu pokazali našijem roditeljima i praroditeljima i našemu carstvu, i viđasmo zapise, s više pisanih zapisa, i hrisovulje gospodina kralja Radoslava, i gospodina Vladislava, i Uroša, kao i hrisovulj gospodi na kralja Đorđa gospodina srpskoga i pomorskoga kotorskoj općini blagoslovi i po tvrdi crkvu arhanđelovu u malome moru − prema otoku..“229 Očito, da je u vrijeme Svetoga Save koji je umro 1236. godine, prevlački manastir bio katolički, vlasništvo kotorske opštine. Jer je isti konfesionalni status imao 120 godina kasnije, u vrijeme 227 Tadija Smičiklas, Codex, IV, str. 422, br. dk. 367. 228 Ivan Jastrebov, Podaci za istoriju Srpske crkve, Jepiskopija zetska, Beograd, 1879, str. 176−191. 229 Pavle Rovinski, Glas Crnogorca, 16. 3. 1891.

102


cara Dušana (1346–1355). Pozivanje na zetskoga episkopa Neofita, pomenutoga kao ktitora crkve u Bogdašićima, koju je sazidao 1269. godine, u Grblju kraj Kotora, ne mijenja zaključak o mjestu utemeljenje Zetske episkopije. Neofit se pominje u doku mentima od 1262. do 1270. godine, četrdesetak godina nakon njenoga utemeljenja. Njegov pomen nije dokaz da je stolica zetskog episkopa bila u Boki, niti da je Zetska episkopija utemeljena u Boki, na Prevlaci kod Tivta, nego da je on sagradio crkvu, nije isključeno u svom rodnom mjestu Bogdašićima, ili iz političkih razloga, da bi njome međašio imperijalne ambicije raške crkve na primorju. Uporno insistiranje srpskih naučnika na Prevlaci kao śedištu Zetske episkopije, politički je motivisano, i nalazi se izvan korekne interpretacije činjenica i povijesnih izvora. Tim toponimom, kojemu se pridaje značaj tradicionalnoga i duboko ukorijenjenoga centra srpske du hovnosti u prostoru Boke, međaše prostor velikosrpskih imperijalnih ambicija na Jadranu, unutar koga se Boka nalazi. Sakralni kompleks na Zlatici kod Podgorice, i manastir na Vranjini, koji su bili u fokusu pažnje nekih istraživača kao moguća śedišta Zetske episkopije, nijesu u saglasju s Domentijanovim navodima iz Savine biografije, i nijedan nije posvećen arhistratigu Mihailu. Od osnivanja, Vranjinski je bio posvećen Svetome Nikoli. Na Zlatičkom sakralnom ansamblu nema srednjovjekovne nadgradnje. On je u osnovi isključivo latinski; potvrđuje to i dotična livada zvana Biskupova livada. Bio je prvo śedište Dukljanske biskupije, koja se nakon prvih neredovnih prilika nastalih početkom V vijeka, tokom upada Gota, preselila u sigurnije pribježište branjeno bedemima − Dokleju. Ako je suditi po poljani Smederevo, koja se nalazi u neposrednoj blizini, makar jedna crkva zlatičkoga kompleksa, vjerovatno je bila posvećena svetome Dimitriju (lično ime Smeder od rum. Simedru < sanctus De metrius − sveti Dimitrije).230

Mjesto rođenja i krštenja Simeona Nemanje U vezi s Podgoricom je i pitanje mjesta rođenja i krštenja Stefana Ne manje, koje nije moguće riješiti na zadovoljavajući način, i svako rješenje je spe kulativnoga karaktera. Stefan Prvovjenčani u Nemanjinom žitiju piše: „Iako me tada nije bilo niti pamtim što je bilo o rođenju njegovu, ipak sam slušao da je bio veliki metež u ovoj strani srpske zemlje, i Dioklitije i Dalmacije i Travunuje, i da su roditelju njegovu braća mu zavišću oduzeli zemlju. A on izađe iz buna njihovih u mesto rođenja svojega, po imenu Dioklitija. I voljom božjom i prečiste njegove materi, rodi i ovo, sveto dete, koje će božjim promislom biti sakupilac propalih zemalja otačastva svoga, pastir i učitelj, pa, štaviše, i obnovilac onoga što je bilo propalo, u mestu po imenu Ribnica. A kako su u zemlji toj i latinski jereji, to se po volji božjoj udostoji da u hramu tom primi i latinsko krštenje.“231 Temeljno pitanje 230 P. Skok, Etimologijski rejčnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, III, Zagreb, 1972, str. 292. 231 Stefan Prvovjenčani, „Sabrani spisi“, Stara srpska književnost, Novi Sad, 1970, str. 64.

103

Stevo Vučinić

na koje Prvovjenčani ne daje odgovor tiče se statusa Nemanjinog oca, pa i samog Nemanje u Duklji – Dioklitiji. Kao tek rođeni sin izgnanika, krštenje je mogao da primi u bilo kojoj latinskoj crkvi u okolini Podgorice (Ribnica), jer pravoslavnih nije bilo, kako Provjenčani i tvrdi. Ukoliko je njegov status bio višega razreda, nije isključeno da je kršten u vjerovatnom benediktinskome manastiru nad kojim je nadgrađena kuća Đečevića. U Podgorici i okolini, kao mogućim crkvama u kojima je kršten Nemanja po latinskom obredu, upiru prstom na više sakralnih objekata, koje su u osnovi latinske. Takvo predanje nije zabilježila relevantna etnološka li teratura s kraja pretprošloga vijeka, niti u podgoričkoj okolini, niti u Crnoj Gori. Očito da su to domišljanja naših savremenika, uzrokovana stručnom i školskom literaturom, koja se u posljednjih sto godina obilno bavila ovim pitanjem.

Legende o kraljici Jeleni Anžujskoj U nauci nije sporno da je kraljica Jelena, supruga Uroša I iz dinastije Ne manjića, majka kraljeva Milutina i Dragutina, tokom svoje duge vladavine uticala na političku orijentaciju zemlje, i davala snažne podsticaje vjerskome i kulturnom životu oblasti kojima je upravljala.232 Po svemu sudeći, ona potiče iz kurtnejske linije, sporedne loze francuskih kraljeva, kojoj je pripadao i posljednji latinski car Baludin II. Nakon smrti muža, titulisana je kao regina Servie, Dyoclie, Albanie, Dalmatie et maritime regionis. U svojoj vlasti držala je Zetu, Trebinje i predio od Plava do izvo rišta Ibra, đe joj je u Brnjcima bio dvor. Njena prokatolička aktivnost je bila velikoga obima. Bila je neosporno poštovana i od srpske i od latinske crkve, i vrlo omiljena kod naroda, o čemu svjedoči njen biograf, arhiepiskop Danilo, kao i narodno pre danje očuvano u Crnoj Gori. Literatura zna da je 1288. godine u Baru podigla fra njevački manastir s crkvom i obilato ga obdarila. Iste godine sagradila je manastir u Kotoru ispred gradskih zidina, koji je porušen pred osmansku opsadu 1539. godine, da ne bi poslužio neprijatelju kao utvrđenje. Pominje se da je iste, 1288. godine, sa gradila i franjevačke manastire u Skadru i Ulcinju, posvećene Svetoj Mariji. U ulcinj skom je, najvjerovatnije sahranjena.233 Sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom, 1290. godine, obnovila je benediktinski samostan Svetoga Srđa i Vakha na Bojani. Na osnovu jedne Milutinove potvrde izdate Kotoru, zna se da je Jelena poklonila veliko imanje Ratačkome manastiru kod Bara. Nije ostala dužna ni pravoslavnoj cr kvi u unutrašnjosti, koju je bogato obdarivala i obnavljala, mada tu njenu djelatnost nauka još nije do kraja osvijetlila. Majku kralja Milutina Nemanjića crnogorska narodna predanja sačuvala su u najboljoj uspomeni, titulišući je kao dobru ili svetu kraljicu Jelenu. Nesumnjivo zato što je bila zaštitnica katoličkih interesa u Zeti, inače, tada katoličkoj sredini. Pre 232 Gojko Subotić, „Kraljica Jelena Anžujska – ktitor crkvenih spomenika u primorju“, Istoriski glasnik 1−2, 1957, str. 131. 233 Isto, str. 138−139.

104


danje vezuje toponim Jelenak u Bjelopavlićima za svetu kraljicu Jelenu koja je dolazi la da obiđe Manastir Bogovine, koji se nalazio između Spuža i Ostroga, a u neposred noj blizini Lontodokle, śedišta bana Luške župe. Bogumili su joj, priča se u narodu, na brzu ruku napravili most (po njoj je dobio ime Kraljičin most) koji je manastir povezao s glavnim drumom. A vir u neposrednoj blizini, s kojeg je, po predanju, pila vode, nazvan je Kraljičino oko.234 I u Vrbi, poviše Dobrskoga Sela, u cetinjskoj opštini, predanje pominje Svetu Kraljicu. Nekom prilikom naišla Sveta Kraljica na bijelom konju kroz selo i naiđe na dvoje đece koja su čuvala stoku kako plaču. Pitala ih zašto plaču, a ona joj odgovore da su žedna. Ona sjaše i reče konju da se izvalja i da dune nozdrvama u stijenu iz koje provri obilni izvor hladne vode − koji do danas vri. Peličić piše da se u Donjoj Gorici, blizu sela Stanjevića, nalazi mjesto Golužba, đe je bio manastir i groblje. Manastir je podigla kraljica Jelena, Uroševa žena, a u isto vrijeme i onaj u Doljane, piše Peličić.235 Predanje o Svetoj Kraljici zabilježeno je i u drugim crnogorskim krajevima (Crmnica, Komani, Krajina...). Uspomena na Svetu Kraljicu posebno je bila živa u Crmnici, pa se za njeno ime veže i niz mjesnih preda nja. Rovinski je zabilježio kazivanje po kojem je Sveta Kraljica imenovala nekoliko crmničkih sela: „Tako je u jednom selu u Crmnici zatražila vode da pije, i odbili su je, u drugom su odbili da joj daju ribu, koju su tu pred njom ulovili i zbog toga ih je proklela i jedne je nazvala ‘sotonama’, po čemu se selo i nazvalo Sotonići, a drugima je rekla nek se oni nazivaju gluhima pošto su ostali gluhi na njenu molbu i zato se njihovo selo nazvalo Gluhi Do; u sljedećem selu dali su joj malo sitne ribe, i zato se prozvalo selo Boljevići, od riječi bolji. Kada su mnogi trčali za njom tražeći pare ili jednostavno je pljačkali, ona im je bacala pare, koje su se kasnije pretvarale u kamene kružiće, koji se i danas u velikim količinama nalaze u glinenim slojevima planine Sutormana, a narod ih naziva asprice ili parice kraljice Jelene. (...) U Limljanima kod izvora rijeke Crmnice jedno duboko mjestašce se naziva Kraljičino oko“.236 Po pre danju kraljica Jelena dolazila je i u Krajinu, u bratstvo Dobreca, u Livare, i oni su je lijepo primili a ona ih je blagoslovila. Tvrde da od nje imaju povelju na pergamentu ali ne znaju đe je.237 Predanja o dobroj kraljici Jeleni „Anžujskoj“ u Bjelopavlićima, Crmnici, Krajini, Komanima i Dobrskom Selu, zasnovana su na njenoj stvarnoj ulozi dobroči niteljice i zaštinice. Dok je predanje o međusobnom pokolju bjelopavlićkih Lužana, nakon kojega su ih Vlasi Bjelopavlići nadvladali, narodno domišljanje, koje je zaklo nilo ulogu Stefana Nemanje u njihovoj propasti. Koncem XII stoljeća, tokom nje govoga rušilačkoga pohoda, struktura dukljanske države je uništena. Njegov bijes, po svemu sudeći, sručio se i na lužansko središte, vjerovatno, obnovljeni Dukljanski grad nakon Samuilove rušilačke kampanje, koncem X vijeka, središte Luške župani 234 Mićun Pavićević, Zbornik za narodni život i običaje, JAZU, knj. XXX, as. 2, Zagreb, 1936, str. 145, 235 Isto, str. 180 236 Pavel Apolonovič Rovinski, Etnografija Crne Gore, tom II, CID, Podgorica, 1998, str. 377. 237 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, 1992, str. 116.

105

Stevo Vučinić

je. On bi mogao biti jedan od onih, kako piše Nemanjin biograf, koje Nemanja ra zruši i izmijeni slavu njihovu u sliku pustoši. I pored napora svih Nemanjića, osobito cara Dušana, da brutalno likvidiraju latinski vjerski iskaz, ne samo kod Lužana, nego i šire, on se zadugo zadržao unutar kontinentalne Crne Gore, uključujući i Bjelopa vliće. I danas potomci Lužana u Piperima pričaju da znaju da su njihovi preci bili katolici. U opstanku katolika na tome prostoru, Jelena je imala važnu ulogu. Očito, bila se postavila zaštitnički spram svih katolika, dakle i starih Lužana, štiteći njihov biološki i vjerski integritet, od bijesa njene dinastije, pa je zahvaljujući i njoj, M. Bici, 1610. godine, mogao u Cucama (Katunska nahija), da nađe katolike, koji su sačinja vali polovinu stanovništva.238 Druga polovina je bila pravoslavne vjere. U to vrije me, u pitanju vjeroispovijesti stanovništva, takvo je stanje vjerovatno bilo na cijelom prostoru južne Crne Gore. U kasnijim vremenima, u novim političkim okolnostima koje nijesu bile naklonjene katolicima, katoličko stanovništvo je konvertovalo vjeru, ali nije zaboravilo njenu zaštitničku ulogu, zbog čega ju je nagradilo epitetom dobre kraljice Jelene i u takvom śećanju je sačuvana u predanju.

238 Marin Bici, Iskušenja na putu po Crnogorskom promorju, Albaniji i Srbiji 1610. godine, Opštin ski arhiv − Budva i biblioteka „Anali Budve“, Budva, 1985. str. 99.

106


TETRARHIJA I NARODNO PREDANJE U ovom poglavlju izvršićemo uporednu analizu narodnog predanja i na voda XXX glave Ljetopisa koji se tiču osnivanja Tetrarhije. Dakle, bavićemo se pita njem podjele na oblasti i županije, njihovim ubiciranjem, utvrđivanjem granica, do kumentovanjem slovenske teritorijalno-upravne organizacije i etničke slike unutar njih, u vrijeme ranoga srednjega vijeka. Kralj Predimir podijelio je Gornju Dalmaciju na četiri oblasti koje je na zvao Tetrarhija, dodijelivši ih na upravu četvorici sinova. Hvalimir je dobio na upravu Zetu s gradovima i županijama: Lusca (Luška), Podlugiae (Podlužje), Gorsca (Gor ska), Cupelich (Koplik), Oblik, Prapratna, Cermeniza (Crmnica), Budva cum Cuce va (Budva s Čevom) i Gripuli (Grbalj). Boleslav je dobio Travuniju sa županijama: Ljubomir, Vetanica (Fatnica), Rudina, Crusevuza (Kruševica), Vrmo (Vrm), Rissena (Risan), Draceviza (Dračevica), Kanali (Konavle) i Gernoviza (Žrnovica). Dragoslav Hum sa župnijama: Statanija (Ston), Papava (Popovo polje), Yabsko (Žaba), Luka, Vellica (Veliku), Goromita (Goru), Vecenike (Večerić), Dubrava i Debre (Dabar). A Svevlad oblast koja se zove Podgorje i županije: Onogoste (Onogošt), Moratia (Mo rača), Comerniza (Komernica), Piva, Gerico (Gacko), Netusini (Nevesinje), Guise mo (Gusinje), Com ( Kom), Debreca (Dabar), Neretva i Rama.239 Nabrajanje oblasti počinje županijama u kojima su stolovale vrhovne vla sti. U Zeti, županijom Luškom (Dukljanski grad), u Travuniji županijom Ljubomir (Trebinje – stolno mjesto Travunije potonjega Zahumlja), u Humu županijom Stata nija (Ston – tradicionalno śedište humskih župana) i u Podgorju županijom Onogošt (grad Onogošt). Svi ti gradovi nalaze se na trasi antičkoga puta koji povezuje istočne i zapadne provincije rimske imperije. Razvidno je da je u prvoj pomenutoj županiji, Luškoj, bilo središnje mjesto u Tetrarhiji, civitate Dioclitana (Dukljanski grad/Por firogenetova Lontodokla) i da su se u njemu sahranjivali i krunisali dukljanski kra ljevi (IX glava Ljetopisa), te da su u formiranju županija važnu ulogu imale antičke ceste, uz koje su zasnovane. Naseljavanje već eksploatisanih prostora u kasnoj antici prethodilo je utemeljenju mreže župa, a kasnije županija. Pored kontinentalne trase rimske saobraćajnice, očito, bila su smještena sva tri dukljanska grada koje pominje K. Porfirogenit – Gradetaj, Novigrad i Lontodokla. Tetrarhija se pominje i u XXXII glavi u vezi sa sinom kralja Predimira, Silvesterom, koji je, kako piše, upravljao Tetrarhijom u strahu božjem i po pravdi. Naslijedio ga je sin Tugemir, koji je počeo vladu u vrijeme proglašenja Samuila za bugarskoga cara, oko 980. godine, a njega, njegov sin Hvalimir, kojega nasljeđuju sinovi − Petrislav koji je vladao Zetom, Dragimir Travunijom i Helmanijom (Hu 239 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, str. 61-63.

107

Stevo Vučinić

mom), i Miroslav Podgorjem. Njih je naslijedio Petrislavov sin, Sveti Vladimir, a njega stric Dragimir, kojega su ubili Kotorani. Nakon njegove nasline smrti, vlast je preuzeo sin mu Dobroslav, poslije pobjede nad Vizantijom, u Zetskoj operaciji 1040. i Barskoj bici 1043. godine, nazvan Vojislav. Posljednji put se pominje podjela zemlje i oblasti u XXXIX glavi. Piše da su nakon smrti kralja Vojislava koji je vladao 25 godina, a umro oko 1060. godine, njegovi sinovi i majka podijelili zemlju i oblasti predaka. Gojislav i Predimir su dobili na upravu Travuniju i Gripuli, Mihalja, Oblik, Prapratnu i Crmnicu, Saganek je dobio Gorsku županiju, Kupelik i Barezi, a Rado slav Lušku, Podlužje i Budvu s Kučevom. Tetrarhija je prostor Dukljaninove Gornje Dalmacije, odnosno današnje Crne Gore i obje istočne Hercegovine – Visoke i Niske, uključujući i dio Albanije s desne strane ravničarskoga toka Drima, do njegova ušća u more kod Lješa. Unutar njega su bile četiri oblasti − Zeta, Travunija, Hum i Podgorje. Na ušću Drima je bila najistočnija tačka Tetrarhije i oblasti Zete, odnosno Duklje. Kod Porfirogenita je precizno definisana: „Duklja leži prema kastelima Drača, to jest do Lješa (ušće Dri ma)...“240 Kod njega čitamo i da se ove oblasti, u nešto izmijenjenim granicama, jer je iz Travunije izuzeto Konavle kao posebna jedinica, imenuju kao Paganija, Zahu mlje, Konavli, Travunija i Duklja.241 Piše, da ova plemena nemaju arhonte, već samo starce župane, na isti način kao i ostale sklavinije. Očito da je sklavinija vizantijski termin za slovenske oblasti, odnosno, skupine županija, kao oblike slovenskih držav nih formacija, ili možda pravilnije preddržavnih formacija, koje su prethodile prvim međunarodno priznatim slovenskim državama. Analizom se može zaključiti da su sklavinije uživale izvjesnu samostalnost, imale utvrđene granice, s uređenjem koje je odgovaralo ranom obliku države, u svakom slučaju to su bile politički osmišljene cjeline s vladarem na čelu.242 Ove oblasti (sklavinije), mogle su postojati na području đe vizantijska vlast više nije postojala, iako je Carstvo držalo da su one još uvijek pod njegovom vlašću, ali su mogle, vremenom, biti pokorene i sačuvati, izvjesno vrijeme, visok stepen samostalnosti.243 Granica Gornje Dalmacije (Tetrarhija), išla je vrhovima visokih planina i rijekama Neretvom, Ramom, donjim tokom Tare, gornjim Lima i donjim tokom Drima. Počinje od ušća Drima u Jadran, pa njime do izlaza iz kanjona, odatle ide na Prokletije i vrhovima do na vrh Čakora. S Čakora niz Lim do mjesta oštrog skreta nja njegova toka k Bijelom Polju, pa odatle granica ide na Taru i Tarom do sastava ka s Pivom. Potom na vrhove Zelengore, pa Lelije, Treskavice, Bjelašnice i Bitovnje. S Bitovnje na Radušu, pa na Veliku Čvrsnicu i Čabulju i izlazi nešto zapadnije od luke Ploče na more. Prostor zahvata Neretvu i cijelom dužinom od ušća do izvorišta, 240 Konstantin Porfirogenit, „De adminstrando imperio“, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II, Beograd, 2007, str. 34. 241 Isto, str. 14, 15 i 16. 242 Tibor Živković, Sloveni i Romeji, SANU, Beograd 2000, str. 93. 243 Isto, str. 94.

108


Ramu i Pivu; Tara je najvjerovatnije bila granična rijeka u donjem toku, u jednom dijelu i Lim. Ravničarski tok Drima, do ušća u more, vjerovatno je bio u granicama Tetrarhije, da bi se unutar nje našli i mali kasnoatički gradovi: Sard i Danj, tik uz lijevu stranu rijeke Drim, moguće i Sapa koja je prilično istočnije. Ovi gradići, uvi jek su bili u sistemu odbrane Skadra. Unutar tako ograničenoga prostora su visoke gore: Komovi, Bjelasica, Durmitor i Prenj, sve visočije od 2000 metara. Granične planine su Prokletije, Lelija, Bjelašnica, Treskavica, Čabulja i Velika Čvrsnica. Kako je uobičajeno, granica je vjerovatno išla njihovim vrhovima, da bi planinske pašnjake moglo koristiti stanovništvo s obje strane toga lanca planina. Ta podjela zabilježena je u svim etnološkim studijama, pisanim koncem pretprošloga i početkom prošloga vijeka. U vezi je i sa zabilježenom tradicijom koja se prenosila s pokoljenja na poko ljenje o lokalnim banovima, koji su u staro vrijeme vladali županijama i starincima ili starim narodima koji su naseljavali taj prostor, kao što su Lužani, Bukumiri, Ma taruge, Mugoše, Mataguži, Macure, Ranci, Španji i Malonšići. Što se banova tiče, u IX glavi oni su tumačeni slovenskom terminologijom kao vojvode, dakle, ratne vođe koje vojuju na čelu vojske (Unaquaque autem in provincia banum ordinavit, id est ducem...). Predanje je zabilježilo, da je u svakoj županiji, na prostoru Crne Gore, na čelu stojao ban, za razliku od okolnih slovenskih formacija, u kojima je ban bio čelnik cijele jedne pokrajine, koja je u sebi sadržavala više županija. Kralj Predimir, očito je preslikao Svetopelekovu upravnu strukturu postavljenu na Duvanjskom po lju za četiri oblasti Dalmacije − Gornju i Donju, Srbiju i Bosnu (IX glava), na svaku od, takođe, četiri oblasti Tetrarhije. Zato što je svakome od četiri sina, dodijelio po jednu (Zeta, Travunija, Hum i Podgorje), i delegirao im kraljevska ovlašćenja, formalno ih ustoličujući kao kraljeve. I legendarni kralj Svetopelek, u četiri oblasti Dalmacije, kao i sinovi kralja Predimira, svaki u svojoj od četiri oblasti Tetrarhije, imali su pod sobom banove, kojima su bili podvrgnuti župani i satnici. S tom ra zlikom, što su Predimirovi sinovi imali pod sobom banove na čelu županija, koje su konstituisale njihove oblasti, dok su u Svetopelekovoj Dalmaciji, banovi bili na čelu četiri njene pokrajine, koje su konstituisale Dalmaciju. Tu činjenicu treba dovesti u vezu s drugom, da je starośedilačko stočarsko stanovništvo Tetrarhije, u temelju bilo konzervativno ratničko društvo, kojemu su na čelu svake manje administrativne ili teritorijalne jedinice, u novije vrijeme, uvijek bile vojvode, odnosno, u staro vrijeme banovi. Sadržina oba termina je istovjetna i podrazumijeva političkog i ratnog vođu. Nije isključeno, da funkcija plemenskoga kapetana iz vremena klasične Crne Gore, kao izvršnog organa, podređenog vojvodi ili serdaru, vuče porijeklo od tih vremena. Toponimija i povjesni izvori, neporecivo śedoče da su županije bile premrežene župama. To je razvidno iz nekoliko primjera. U XXX glavi piše da je raški župan, bježeći ispred Bugarskoga mača, dobjegao kralju Predimiru u županiju Onogošt, a da je njegovoga sina Radigrada, Predimir postavio za župana u Onogo štu. Pisac je jasno razlučio županiju Onogošt od Onogošta, dakle, grada u kome je

109

Stevo Vučinić

postavio župana. U toj oblasti (Nikšićko polje s okolnim brdima), jedna manja pre diona cjelina zove se Župa. U županiji Oblik, ispod planine Oblik, nalazi se toponim Juban (župan), koji čuva uspomenu na središte jedne od njenih župa, u kome je stolovao župan. Dok je u toj istoj županiji, kako piše u Ljetopisu, župan onoga mje sta, ponudio Samuilu da izda Vladimira. U pitanju je bio župan izvjesne slovenske utvrde ili sela, odnosno skupine sela. Sličan primjer imamo i u Grblju (županija Gri poli). Samo jedan dio Grblja, śeverozapadni, zove se župa. Na prostoru nekadašnje Podluške županije, prostor koji zahvataju sela Beri, Tološi, Momišići i Vranići, naziva se nahija Župa.244 U Luškoj, jedna veća uvala sa śeverne strane Dukljanskoga grada zove se Župina, a jedno manje polje podno Cetinja, Dobrska župa. U dotičnoj oblasti Travuniji, imamo primjer zasnivanja srednjovjekovnih crkvenih župa u Konavlima, koje su, reklo bi se, u manjem ili većem obimu, preslojile teritorije župa, ranosred njovjekovne županije Konavli. Nakon što su 1423. i 1426. godine, Dubrovčani kupili Konavle (županija Konavli) od Radoslava Pavlovića i Sandalja Hranića, uspostavili su organizaciju crkvenih župa.245 Najstarije su osnovane crkvene župe Cavtat, Grude i Pločice. Župa Pridvorje utemeljena je 1584, Stravče 1620, Mrcine 1731, Ćilipi 1746. i Vitaljina 1952. godine.246 Ukupno ih je osam. Na određivanje njihovih teritorija uticalo je nekoliko činilaca: konfiguracija terena, međusobna udaljenost naselja, nji hova povezanost i broj stanovnika.247 Istovjetni činioci su uticali i na veličinu, obim i granice teritorija Dukljaninovih župa, unutar županije Konavli. Iz ovih primjera se može izvući zaključak da su župani bili čelnici manjih predionih cjelina i slovenskih utvrda, odnosno gradova, od kojih nijedan nije pre živio X vijek. Ovi primjeri su jezičko śedočanstvo, ne samo Tetrarhije kao činjeni ce, nego i najranije slovenske prošlosti na crnogorskome prostoru, u kome su župe bile samodovoljne, i nijesu imale neke veze sa širim okruženjem. To je vrijeme konca 8. i početka 9. vijeka, koje je prethodilo centralizaciji vlasti, oličenoj u bano vima, kao čelnicima županija, kneževima, a od vremena Mihaila, i međunarodno priznatim kraljevima. Porfirogenet je zabilježio unutrašnju podjelu Tetrarhije, i razgraničio je prema unutra i vani na istovjetan način kao i Ljetopis. Po njemu: „Duklja leži prema kastelima Drača, to jest do Lješa, Ulcinja i Bara i ide do Kotora, a planinskim stra nama se graniči sa Srbijom. Od Kotora ide arhotnija Travunija i pruža se do Raguze, a svojim istočnim stranama graniči se sa Srbijom. Od Raguze počinje arhontija Za humljana i pruža se do Neretve i prema primorju dopire do Paganije, a planinskom stranom prema śeveru graniči se Hrvatima, a sprijeda Srbijom“.248 Nesporno, prostor 244 Ilija Peličić, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci-Beograd 1997, str. 186. 245 Niko Kapetanić − Nenad Vekarić, Granice Konavoskih crkvenih župa, Anali, Dubovnik XXXIII/1995, str. 21. 246 Isto, str. 26−30. 247 Isto, str. 22. 248 Konstantin Porfirogenit, „De adminstrando imperio“, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom II, Beograd, 2007, str. 34.

110


Tetrarhije na zapadu ograničen je rijekom Neretvom koja je granica ikavskih i ije kavskih govora. Dalo bi se zaključiti da su oni posljedično vezani s osobenim jezič kim identitetima, prisutnim od vremena praistorije i antike na prostoru Neretvanske doline. I činjenica da je Neretva u rimsko vrijeme bila granica između naronitanskog i salonitanskog konventa, podržava pretpostavku da je ona međašila dvije kulture i dva identiteta, koji su se u biti razlikovali. Nesumnjivo, iz ova dva pisana izvora proi shodi zaključak, da je Duklja zahvatala obje Zete, Donju od Drača do linije Prokletije − Kamenički most u Mrkojevićima i Gornju (zapadnu) od te granice do linije Kotor – Ostrog i dalje prema Prokletijama. To je prostor koji je još rimski car Dioklecijan izdvojio iz Dalmacije i nazvao ga Prevalitanom. Po svemu sudeći, Sloveni na teritoriji Donje Zete (śeverna Albanija), asimilovani su, i izgubili su se u većinskome domo rodačkom stanovništvu, ne mogavši da mu nametnu sopstvenu državnu strukturu. Tome treba tražiti razloge i u snažnome uticaju vizantijske kulture i političkih insti tucija, prisutnih u dračkoj temi i okolini, koje su zapriječile izgradnju mreže župani ja. Tako da se slovenski živalj, ubrzo po doseljenju, pretopio u sredini u kojoj je bio snažan upliv superiorne vizantijske civilizacije. To nije bio slučaj u Gornjoj Zeti, čija je morfologija terena omogućila da bude pribježište za starośedilačko stanovništvo, koje nije moglo da se odupre organizovanoj masi Slovena, koja je, vjerovatno s napo rom, naselila dolinu Zete i priobalje Skadarskoga jezera.

1 — ZETA 2 — TRAVUNIJA 3 — HUM 4 — PODGORJE

Sl. 26. Skica granica Tetrarhije i oblasti unutar nje249 249 Fotografija i obrada Vlado Vučinić.

111

Stevo Vučinić

Taj slovenski svijet, u narednim vjekovima, zasnivao je razne oblike državnih forma cija, od županija do kraljevine koja se održala do konca XII vijeka. Redosljedom kako su u Ljetopisu nabrojane oblasti i županije, mi ćemo ih ubicirati, identifikovati njihove gradove, graničiti prostor i analizirati narodno predanje s toga terena koje se tiče rano ga srednjega vijeka, pa i kasnijeg vremena. Nedostatak etnološke građe za neke prosto re koji su bili u mreži županija, onemogućio nas je da donesemo utemeljeni sud u vezi svake slovenske teritorijalno-upravne organizacije i etničke slike unutar nje. Držimo, da ta činjenica bitno ne utiče na konačni zaključak ovoga priloga.

Sl. 27. Skica granica županija u Zeti i crnogorskom dijelu Podgorja250 250 Crtež na pausu uradio Dejan Vučinić, a obradu u fotošopu Vlado Vučinić.

112


OBLAST ZETE Zeta je oivičena vijencem planina unutar kojega se smjestila depresija koju obilježavaju tri predione cjeline – Bjelopavlićka i Zetska ravnica, koje su kao klin uvučene u taj prostor, i Skadarska ravnica, od Skadra do mora. U zahvatu joj je pri morje od ušća Drima u more pa do Bokotorskoga zaliva, Katunska nahija, Pješivci, Brda, Mala i Velika Malesija. Dakle, ograničena je linijom vododjelnice Zete i Pive od zapada, Morače i Tare od śevera, a od istoka ravničarskim tokom Drima do ušća u Jadran, uključujući i njegovu lijevu, istočnu obalu, vjerovatno, s nešto širom okoli nom. Bila je premrežena s devet županija. Van mreže županija nalazile su se oblasti Krajine i Paštrovića i preživjeli antički i kasnoantički gradovi Skadar, Svač, Ulcinj, Bar, i Kotor, Baleč, Sapa, Sard, Danj i Drivast, neki porušeni u vrijeme velike seobe, i obnovljeni do početka X vijeka. Reklo bi se da su ih porušili i osvojili Avari, jer se zadugo budvanski zaliv nazivao Avarskim. Unutar mreže županija, nalazila se jedino Budva (Budva s Kčevom), na nedovoljno jasan način uklopljena. Proces obnove porušenih gradova počeo je teći nakon dovršenog procesa pokrštavanja, i kofesionalne integracije unutar latinskoga vjerskoga iskaza, kako piše u Ljetopisu, Slovena i hrišćana koji govorahu latinski. Treba ga razumjeti kao obno vu privrednoga, trgovačkoga i kulturnoga života tih gradova. Nijesu oni, nužno bili sravnjeni sa zemljom, i nijesu imali istu sudbinu. Prije bi se reklo da je u njima život bio zamro, i da su bili u nekom ruševnom stanju. Preživjeli i njihovi potomci, prvom prilikom, u njima su život obnovili. A to je zavisilo od mnogo faktora. U nekome se život obnovio prije, a u nekome kasnije. Ljetopisac je taj proces povezao s legen darnim kraljem Svetopelekom koji je na Duvanjskom saboru, kako stoji u IX glavi, naredio hrišćanima, koji govorahu latinskim jezikom, da se svaki vrati u svoj kraj i da obnove gradove i naselja, što su ih nekada bili razorili pagani. Ovakav slijed događaja proishodi iz logike procesa doseljavanja i adaptacije doseljenika na novu sredinu. Doseljavanje je pratilo nasilje upereno protiv svih središta otpora avarskoj i sloven skoj navali, mahom koncentrisanim u urbanim središtima, koja su bila opremljena za odbranu, i sposobna da izdrže dugotrajnu opsadu. Koji od njih, moguće je da se i prijevremeno iselio pred avarsko-slovenskom najezdom, a neki su pali poslije duže ili kraće opsade, i bili izloženi pljački i paljevini. Među njima su bili Duklja (Doclea) i sasvim sigurno: Svač, Skadar, Baleč, Drivast, Sapa, Danj, Sard i Bar − svi udaljeni od obale, stoga ranjivi, i nijesu mogli preživjeti dužu opsadu. Njihova opstojnost unutar avarsko-slovenskoga mora, zadugo nije bila moguća, jer su u tim novim okolnosti ma, urbani centri bili izgubili svrhu postojanja. K. Porfirogenet piše da su Avari na kon naseljavanja pljačkali i uništavali Romane, koji su živjeli na uzvišenim mjestima. Preživjeli su se sklonili u primorskim gradovima Kotoru, Raguzi, Splitu, Trogiru, Zadru, Arbi, Vekli i Opsari. Sudbina Kotora iz kasnijih vjekova je razvidna iz sadrži

113

Stevo Vučinić

ne povelje njegovoga plemića Andreacija, pisane 13. januara 809. godine, o otkupu moštiju Svetoga Tripuna za trista zlatnika, u kojoj se pominje i sudija iz Duklje koji je s ljudima došao u Kotor i pokušao silom da uzme njegovu šćer Teodoru. Ona ukazu je da je Kotor, nekako, preživio veliku seobu i koegzistirao sa sklavinijom Dukljom, bivajući u nekoj mjeri autonoman. Ova dva dokumenta sugerišu njegov urbani kon titnuitet od kasnoantičkih vremena. Mada je pitanje je, da li je u nekom trenutku doživio destrukciju? Nesumnjivo je, da se od konca 8. vijeka, Kotor neometano bavio trgovinom sa slovenskim zaleđem i drugom obalom Jadrana, povezujući ih i stičući bogatstvo kojim su otkupljene mošti. Teško je odrediti mjeru njegove zavisnosti od slovenskoga okruženja. Činjenica, da je sudija iz Duklje s ljudima došao u sred Koto ra, i pokušao da otme Andreacijevu šćer, ukazuje da je gradska autonomija bila ra njiva i zavisila je od ćudi slovenskoga okruženja. Dalo bi se pretpostaviti da su sličnu sudbinu imali i obalni gradovi Budva i Ulcinj. Njihova topička pozicija, istovjetna je kao i Kotora − na pjenu od mora, upućivala im je stanovništvo na pomorstvo kao na čin privređivanja. Oslonjeni na pomorsku trgovinu, vični zanatima i kulturno poten tniji, bili su korisni doseljenim Avarima i Slovenima, i moguće da ih je ta činjenica spasila potpune propasti. Preživjeli iz porušenih gradova su se zbježali, kako svjedoči Ljetopis, u planinske izolate. Nakon što su se slovenske teritorijalno-administrativne formacije integrisale u jednu, i centralizovale upravo u rukama slovenskih prvaka, koje Ljetopis titulisiše kao kraljeve, otpočeo je proces obnove života u zapuštenim gradovima. Nova državna formacija, preteča dukljanske kraljevine, konsolidovane sredinom XI vijeka, potrebovala je gradove kao centre trgovine, privrede, kulture i administracije i poveznice s visokorazvijenim prekojadranskim romanskim grado vima. U prvi mah, ti gradovi su morali biti autonomni u odnosu na slovensko okru ženje u zaleđu, koje je, koliko do juče, bilo neprijateljski nastrojeno prema njima. Za ulogu obnove gradskoga života, preporučivali su se, upravo izbjegli Romani. Oni su se pod zaštitom novih gospodara povratili, na temelju stare tradicije obnovili gradski život i prekomorske veze, povezujući se sa preživjelim dalmatinskim urbanim sredi štima, tako stvarajući uslove da papa Grgur VII, u pismu od 9. januara 1078. godi ne, oslovi Mihaila Vojislavljevića kao kralja Slovena. U jednom dužem procesu, ovi gradovi su se prilagodili na nove okolnosti i integrisali unutar Dukljanske kraljevine Mihailovih nasljednika, bivajući koncem XI i početkom XII vijeka, mjestima njihove stolice i posljednjeg počivališta. Mihailov sin kralj Bodin, stolovao je u Skadru (XLIV gl.), unuk Mihailov, kralj Vladimir, stolovao je i umro u Skadru (XLIV gl.), Bodinov sin kralj Đuro, oponenta je zatočio u Skadru (XLV gl.), očito njegovom stolnom mje stu, dok je kralj Grebeša, potomak brata kralja Mihaila, sahranjen u Baru, vjerovatno njegovom rezidencijalnom mjestu, u katedrali Svetoga Đorđa (XLV gl.), u kojoj su ga sahranili monasi Svetoga Nikole sa Skadarskoga jezera, kako śedoči J. Lukari.

114


Županija Lusca (Luška) U turskome defteru iz 1485. godine, Luška je ubicirana u Piperima kao timar spahije Božidara i sina mu Vukote. Navodi se kao selo koje je prije živjelo u Lutovu, s ukupno 71 porodicom.251 Piperi su, po defterima iz 1485. i 1497. godine, na desnoj obali Morače zahvatali prostor dijela današnjih Pipera, a na lijevoj, predio današnjih Bratonožića s lijeve strane Male Rijeke, i prostor do Crne planine i Mokre, đe su imali katune Bukumiri, Bušat i Drenovica. Lokalno predanje stari narod Luža ne i bana lužanskoga vezuje za veliki predio na zapadu Pipera, koji zahvata pojas uz granicu s Bjelopavlićima, od sela Crnci do u vrh Pipera − naselja Seoca i Ožege.252 U Piperima jedno od predanja vezuje nastanak plemena za rodonačelnika bana Strahi nju s Kosova, čiji je sin ban Zdrinoje prebjegao u Vasojeviće, u selo Lopate. Jedan od njegovih sinova Pipo, prešao je u Bratonožiće, selo Lutovo, a odatle u Pipere.253 Po minju se lužanska naselja na Martinićkoj Gradini u Bjelopavlićima – srednjovjekov ni grad Lontodokla − i u takozvanoj župini ispod njega koji su u doticaju s Crncima. U istočnom kraju Crnaca seljani pokazuju kućišta i groblje lužansko, a više izvora pominje da je u selo Studeno stanovao ban lužanski. I na śeverozapadu Crnaca, na Nikoljskoj glavici, ima groblje koje recentno stanovništvo označava kao lužansko. Na Kopilju, polju između Crnaca i Seoca, pričaju da je na Banjskoj glavi, brdu iznad zaseoka Trebinjci, takođe stajao ban lužanski.254 Na njoj se, pričaju, nalazila tvrđava u kojoj je stolovao, dok u donjem dijelu polja pokazuju groblje na kome se sada nalazi novija crkva nadgrađena na starim temeljima i ubao od takozvanoga staroga svijeta. Śedište bana lužanskoga pokazuju i u Crncima. Od lužanskih bratstava u Piperima Erdeljanović je našao da ima 217 od ukupno 984 porodice. Pipersko pre danje navodi da su na Kopilje, sem Lužana, živjele i Macure, potom Mugoše iseljene u Donju Goricu kod Podgorice, te Bukumiri i Strahalići u današnjim Rogamima. Ako povežemo činjenice da su svojevremeno piperske planine bile Bušat, Turjak, Crna planina, Rogam i Margarita, koje su im oteli Bratonožići, Kuči i Vasojevići, a da su noviji piperski doseljenici (Vlasi) doseljeni iz Lutova, možemo da zaključimo da je starośedilačko pipersko stanovništvo (Macure, Bukumiri, Strahalići i Mugoše) bilo ilirskoga porijekla. U 7. vijeku to stanovništvo je preslojeno Slovenima (Lužani). Nakon sloma dukljanskoga kraljevstva, između 13. i 15. vijeka, starośedioci, Mugo še, Macure i Strahalići, u cjelini su se iselili, moguće zbog gladi, ali vjerovatnije pod pritiskom vlaških doseljenika. Dok su se Bukumiri, Lužani, starośedilački rodovi (predslovensko stanovništvo o čijem etničkom porijeklu nema pomena u predanju) 251 Selami Pulaha, Defteri i registrimit të sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Akademia e shencave e rp. te shquiperisë, Tirane, 1974, str. 418. 252 Jovan Erdeljanović, Kuči, Bratonоžići Piperi, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 519. 253 Jovan Erdeljanović, Kuči, Piperi i Bratonožići, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 447. 254 Isto, str. 537.

115

Stevo Vučinić

i doseljeni Vlasi, u jednom dugom proscesu koji se završio tek koncem 19. vijeka, stopili u jedinstvenu plemensku cjelinu. U Bjelopavlićima predanje o nastanku plemena vezuje se uz dolazak njihova pretka Bijeloga Pavla iz Dukađina, međusobni pokolj staroga svijeta Lužana, ženidbu sa ćerkom bana lužanskoga, iseljavanje Lužana i naseljavanje Pavlovih potomaka na lužanskoj teritoriji. Narod pripovijeda da su se Lužani bili osilili i postali bezbožni, da im je pop donosio naforu pred crkvom koju su nabadali na koplja. Jednoga dana, pred Crkvom Svetoga Nikole na Jelenku, zateknu se na saboru, baš u vrijeme kada je tuda prolazila sveta kraljica (Jelena „Anžujska“, majka kralja Milutina), koja im nazove „pomoz Bog“, ali oni ne prihvate Boga. Zatraži im kalauza (putovođu) do Ostroga, ali je odbiju i pokažu na Bijeloga Pavla da je prati i kažu joj da je doskitao iz njene zemlje. On pođe i usput ona saznade od njega da je sluga bana lužanskoga, pa kad viđe kako ga drže, prokune ih riječima: „Neka ih, da Bog da krvav zec među njima uskočio i oko njega se svi isklali, a što ostalo to tebi u podnožje bilo“. Predanje dalje kaže da se tako i dogodilo. U neposrednom dodiru s Lužanima istovremeno su živjeli i Malonšići (Malenze) u Zagaraču, Komanima i Kosovom Lugu u Bjelopavlićima, dakle, između rijeke Zete i prvih visokih gora Katunske Nahije. Marjan Bolica ih spominje u opisu Skadarskog sandžakata 1614. godine. U Martinićima, koji se graniče s Piperima, živo je predanje da su oko Spu ža stanovali Lužani.255 Njihov ban Stole, vele, stolovao je na Gostilju Martinićkom u neposrednoj blizini Banjske glave na Kopilju. Selo Gostilje Martinićko često narod zove Banovo Gostilje jer je na njemu stolovao. Tu je i crkvina i groblje lužansko.256 Inače, od Lužana po Bjelopavlićima ima dosta kućišta i grobovlja, mada je samo nekoliko procenata staroga stanovništva u cijelom plemenu. U Barama Šumanovića pominju da je od bratstva Šumanovića, koje se istražilo, bio ban Mlatišuma.257 U Glasu Crnogorca od 11. oktobra 1887. godine, učitelj Jovan Laušević piše da se današnja brdska nahija, iliti Bjelopavlići, otprije zvala Gornja Zeta. U dijelu s desne strane rijeke Zete, pri Donjem Zagaraču, piše, nalaze se naselja Strainjići i Mrnje, jedno do drugoga. U Strajinićima se, kažu, rodio ban Strajinić. Piše, da je do prije deset godina onđe bila razvalina od njegove kule i da je danas pretvorena u oranicu. Pri raziđivanju nađeno je ognjište i pod njim kamene ploče koje se obično ne podmeću. Našli su i jedan mali nožić sa srebrnom nožnicom, a gvožđe je već bilo pretvoreno u rđu. Predanje u Pješivcima, koji se na zapadu graniče s Bjelopavlićima, saču valo je śećanje na staro stanovništvo Španje; kako se priča, iza njih su živjeli Luža ni koje su zatekli doseljenici. Pominje se kao posljednji Španj izvjesni Labrov, koji se odselio zbog krvne osvete. Na Španje je i danas svježe śećanje i mnoga kućišta i groblja nazivaju španjskim. Za poneko starinačko bratstvo pričaju da je od Špa 255 Isto, str. 42. 256 Isto, str. 74. 257 Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, CID, Podgorica, 1996, str. 27.

116


nja. U Vražegrmskoj planini, jedno katunište se zove Španjsko. Šobajić piše da je najstarije stanovništvo Nikšićkoga polja, Banjana, Župe i u svim plemenima Katun ske Nahije bilo Španjsko. U Karkovom jazu, u Bjelopavlićima, pored rijeke Zete, za jedno groblje neki vele da je lužansko, a drugi od Španja. Na prostoru Pješivaca, na kome se Španji pominju kao starinci, predanje pominje bana Vuka Rnćanina. Počet kom XVIII vijeka, plemenski vojvoda, bio je Lužanin Vuk Mandalinić, koji je živio u Bogetićima, i tek nakon njega noviji doseljenici preuzimaju vlast u plemenu. Od lužanskih bratstava početkom prošloga vijeka zateklo se samo oko 5% stanovništva. Po tragovima naselja vidljivo je da su naseljavali nizinu, a viši, nenaseljeni predjeli, služili su za ispašu. Gornje Pješivce, inače, naseljavaju doseljena bratstva iz plemena Grude. Vele da im je predak Bogdan bio knez ili vojvoda u Grudama, s kojima se svoje.259 Kad je za komadanta Nikšića svojevremeno postavljen Ali-paša Maraš iz Gruda pobunili su se bili nikšićki muslimani i povela se borba između njih i Gruda, kojima su na stranu stali Pješivci. Dolazak predaka današnjih Bjelopavlića može se vezati za vrijeme oko konca XII i početka XIII vijeka, odnosno sloma Duklje. Plemenska oblast se dijeli na pet djelova koji su imena dobili po velikim razgranatim bratstvima, sem Vražegrmci. To su Vražegrmci, Petrušinovići, Pavkovići, Brajovići i Martinići. Stara njihova nase obina je bila malo poviše Bjelopavlićke ravnice, ispod vrhova brda koja ju od śevera grade od planinske površi i u planinskom zaleđu. U ravnicu, zahvatajući obje strane rijeke Zete, sišli su, tek u XIX vijeku. Svoje porijeklo vezuju za mitskoga pretka, Bije loga Pavla iz Dukađina. Vjerovatno Vlaha iz Epira koji je s katunom, preko Dukađi na, u kome se neko vrijeme zadržao baveći se stočarenjem, dodigao u Bjelopavliće. Taj katun je naselio brdski dio današnjih Bjelopavlića, pogodan za stočarenje, od ispod Ostroške grede, pa do Župnine, u doticaju s Piperima, vazdušne linije oko 15 kilometara. Može se pretpostaviti da su na temelju vjerske identifikacije s pravoslav ljem, doseljenici bili favorizovani od novih feudalnih vlasti Raške. Indirekno se to iščitava iz predanja o svetoj i dobroj kraljici Jeleni koje i danas živi u Bjelopavlićima. Taj epitet je zaslužila stavljajući u zaštitu lužansko, nesporno katoličko stanovništvo, pośedočeno Martinićkom Gradinom (Dukljanski grad). Njihovi potomci, koji žive u Piperima, do danas pamte i pričaju, da su im preci bili katolici. Naseljavanje sloveniziranih istočnobalkanskih Vlaha na prostor Luške žu panije, pośedočeno je i predanjem koje se može čuti u Piperima. Tako skoro sva do seljena bratstva u Piperima vezuju svoje porijeklo za staru pipersku oblast Lutovo, i dalje za prostor Pirota i istočne Srbije, odnosno vlaške Nahije i danas vlaškoga karak tera.260 Razvidno je da su vlaška bratstva, naseljena u vrijeme sloma srednjovjekovne Duklje, favorizovana od Raške feudalne elite, očito na temelju pravoslavnoga reli gijskoga iskaza. Za primjer su trojica lokanih feudalaca, zatečena u vrijeme turskih 258

258 Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, CID, Podgorica, 1996, str. 152. 259 Isto, str. 160. 260 J. Erdeljanović, Kuči,Bratonožići, Piperi, Podgorica, 1997, str. 542.

117

Stevo Vučinić

osvajanja, koji su koncem XV vijeka, unutar turskoga feudalnoga sistema zadržali taj status i prevedeni su u spahije.261 U sumarnom popisu iz 1497. godine upisan je spahija Božidar Vukotin, vojvoda s čijim se imenom povezuje postanak savremenog plemena Pipera. On je prvi piperski vojvoda na kojega je prešlo glavarstvo poslije Milice Đurkova iz Lutova. U tom defteru upisani su kao spahije i Radul Vukašinov i Vuk Đurđev. Iz deftera je razvidno da su se s ovom trojicom spahija preselili katuni iz Lutova u Drezgu, odnosno, Lušku. Sva sela u Piperima pripadala su ovoj trojici spahija odnosno feudalaca. Vuku pripada samo selo Moračica sa 6 kuća, Božidaru 10 sela sa 133, a Radulu 5 sela sa 64 kuće. Doseljavanje pred turskim feudalizmom se oslikava u Piperima kroz podatak da je u turskom defteru iz 485. godine bilo 226 kuća, a dvanaest godina kasnije, 1497. godine 427 kuća.262 Zbog pritiska vizantijskog feudalizma, a kasnije prodora Turaka, prostor istočnog Balkana se dva puta demografski praznio, a stanovništvo iseljavalo k zapa du. Doseljeno vlaško stanovništvo u Piperima je ubaštinilo neke toponime i tradiciju koju je primilo u originalnom ili transformisanom obliku. Ono se, kao i svi stočarski narodi, nije moglo identifikovati unutar sebe, jer nije imalo kulturnog i povijesnog potencijala, zato se identifikovalo s prostorom na kome se fiksiralo, prihvatajući do micilne običaje i povijest, i nastavljajući staru pipersku tradiciju i ime. Nemanjićka administacija beneficijama je te doseljene Vlahe vezivala za sebe, vjerovatno i mani pulisala ratničkim interesima rodovskoga plemstva, da bi na koncu teški i nesnošlji vi feudalni sistem lokalnih velikaša, neosnovano opjevanih u narodnim pjesmama, srušio organizovani i snošljivi turski feudalizam. Njega su lokalni Vlasi poduprli da bi zadržali stečene privilegije, što je očito u slučaju trojice piperskih spahija. To sta novništvo je u srednjem vijeku izopačilo moralna načela. Četovanja su uobičajena, ubistvo je junaštvo, a pljačka način privređivanja. U obračunima strada isti narod podijeljen lokalnim granicama i vjerama. Takav način života ima za posljedicu osve tu, agresiju i nepovjerenje.263 Od tih vlaških doseljenika vode porijeklo sva ovdašnja znatnija piperska bratstva, koja svoje korijene dovode u vezu s mitskim precima iz vlaških oblasti, danas unutar Srbije. Taj proces naseljavanja, koji je nesporno pratilo nasilje, dokumentovan je na terenu Pipera. Stara piperska oblast zahvatala je poširoki prostor s obje strane Morače, od Platija pa do sastavaka sa Zetom. Na desnoj obali Morače sezala je od Sastavaka do Spuža, a na lijevoj do Komova. Doseljeni Lužani su starinačke rodove prvobitno istisli iz središta i nabačili na rubno područje više Morače, da bi novi doseljenici u XII i XIII vijeku, potomstvo lužanskih doseljenika izgurali na zapadno rubno po dručje, a oni zauzeli središnju oblast. Stari narod Mugoše koji su naseljavali polja 261 Selami Pulaha, Defter skadarskog sandžakata, Tirane, 1974, str. 417−428. 262 Branislav Đurđev, Postanak I razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Canu, 1984, Titograd, str. 156−157. 263 Velimir Borković, Historijsko-geografske osnove naseljavanja Cetine, Geografski glasnik, 1982, br. 44, str 78.

118


Kopilje i Radovče, pogodna za stočarenje, nasilno su iseljeni i stanili su se u Donju Goricu, u doticaju s Lješanskom nahijom. Središnja oblast koju su naselili doseljeni Vlasi je najpitomiji dio. To je jedna povelika pitoma prediona cjelina sačinjena od dva polja – Drezge i Strganice, opkoljena brdima. Starinačko pipersko stanovništvo nagurano je na rubni dio toga prostora i na brdoviti neplodni, dijelom i bezvod ni pojas, iznad kanjona Morače. Piperska oblast s lijeve strane te rijeke (županija Podgorje), s nekim izuzecima (selo Jablan u Bratonožićima nastanjeno potomcima Bukumira), naseljena je većinom doseljenim istočnobalkanskim Vlasima, koji su se stopili sa starim Vasojevićima i preuzeli njihovo ime i Vlasima Bratonožićima. Zato predanje savremenih Vasojevića hronološki ne dopire previše duboko. Ono pomi nje kao strośedioce Macure, Španje, Latine i Bukumire. Neka starinačka bratstva iz Vasojevića, iselila su se u Drobnjak, odnosno Crmnicu. Prema opštem kazivanju današnjih Vasojevića, Lijeva Rijeka, kao njihova kolijevka, u vrijeme doseljavanja predaka današnjih Vasojevića bila je nenaseljena. Bila je takozvana pokrajina starih Pipera koji su u njoj stočarili. Značajno je da u njoj i nigđe u Vasojevićima nema starinačkih rodova i otuda su uspomene na stari narod veoma tamne.264 Proces naseljavanja vlaških rodova na prostoru današnjih Pipera svjedoči toponimija vlaškoga karaktera – Stralić, Baći, Mijeli, Mažđap, Palov brod, Palova stijena, Duka, Vitani, Mrtnji, Banjesestra, Kaporov brijeg, Vlaški Brod, Trubjela itd. Svuda po Crnoj Gori može se čuti predanje o doseljavanjima s prostora Kosova, Metohije, Hercegovine i Bosne. Doseljeni rodovi su vlaškoga karaktera, dakle slove nizirano paleobalkansko stanovništvo koje se bavilo stočarenjem, seleći se za pašom širom Balkana i koristeći se pogodnostima slobodnjačkoga socijalnog statusa sto čara unutar onovremenoga feudalnog poretka, bilo Srbije bilo Vizantije. Dva talasa njihova doseljavanja, pomeđu XI i XV vijeka, izazvala su ozbiljne demografske po sljedice na prostoru Crne Gore. Prvi val, nakon sloma Duklje, Nemanjićka admini stacija je teritorijalno fiksirala i stavila u svoju funkciju, i dala im privilegije, a drugi se naslonio na turski feudalni poredak da bi dobio privilegije. Te privilegije su bile na štetu domicilnog življa. Političke posljedice tih imigracija ośećaju se do danas.

264 Andrija Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast, SKA, Srpski etnografski Zbornik, knj. XXI, Naselja srpskih zemalja, knj. X, Beograd, 1921, str. 115.

119

Stevo Vučinić

Sl. 28. Raspored starośedilaca i doseljenika unutar prostora starih Pipera265

U ugovoru između Stefanice Crnojevića i Zetskoga zbora s Mletačkom Republikom, potpisanom 6. septembra 1455. godine, upisana je 51. ratnička dru žina, odnosno zajednica. Među njima pominju se dva puta Lužani (Luxane). Prvi put, u grupi s Matagužima, Hotima, Grljama, Bušatima, Berislavcima, Dajbabama i Golubovcima, dakle, prostorom Podluške županije. Iz ugovora nije jasno đe im je koncentracija, ali se može dovesti u vezu s Lješanskom nahijom. Drugi put, u skupini u kojoj su Bjelopavlići, Malonšići, Pješivci i Golubovići.266 Očito, ti Lužani zahvata ju prostor današnjeg donjeg dijela Bjelopavlića, Pješivaca i zapadnoga dijela Pipera, tačnije Luške županije. Piperski Rogami, Mrke i Piperi su posebno upisani. Analiza ove glave pokazuje da su Sloveni naselili Zetsko-Bjelopavlićku ravnicu, dok su brd ske krajeve, naseljene starośediocima, integrisali u sopstvene državne formacije i slo venizirali u nekom dužem procesu. Prostor koji su naseljavali navodi na zaključak da su se bavili dominantno zemljoradnjom, a stočarstvom kao pratećom privrednom granom. Očito da se na poljoprivrednoj proizvodnji zasnivala ekonomska snaga, po litička pa i vojna moć Luške županije. Nedostaje nam izvorna građa i materijalni do 265 Crtež na pausu uradio Dejan Vučinić, a obradu u fotošopu Vlado Vučinić. 266 Sazdanje Cetinja, priredio Radoslav Rotković, LZCG, 1984, str. 25−26.

120


kazi koji bi nam dozvolili dalje razmatranje ovoga problema, sem načelnog zaključka koji smo izveli. Jovan Kovačević je u Istoriji Crne Gore Lušku županiju, koju imenuje kao Lušku župu, smjestio u Lješkopolje, između Morače i rijeke Sitnice, а utvrđenje u blizini sela Lužana, iznad Crvenе stijenе na Veljem brdu, identifikovao je kao Porfi rogenetov grad Lontodoklu.267 Pretpostavio je da je zahvatala i manje polje Lužnicu, na lijevoj obali Matice. Prema Piperima ju je ograničio Malim i Veljim brdom. Svi materijalni dokazi, povijesni izvori i predanje opovrgavaju takvo stanovište. Pomen u piperskom predanju da je ban lužanski stolovao na Martinićkoj Gradini je u su glasju s materijalnim dokazima i povijesnim izvorima, koji taj lokalitet povezuju s Dukljanskim gradom iz IX glave Ljetopisa i Lontodoklom iz XXXV glave Spisa o narodima Konstantina Porfirogeneta. O tom lokalitetu V. Korać je, nakon arheoloških istraživanja koja je provodio između 1980. i 1989. godine, zaključio da sve okolnosti govore da naziv Lontodokla za ostatke grada u Martinićima treba prihvatititi, i do dao, jedan je od tri naseljena grada u Duklji, prema tekstu Konstantina Porfirogene ta. Prije njega, P. Mijović je, koristeći prethodna istraživanja Martinićke Gradine iz 1972. godine, saopštio isto mišljenje.268 B. Borozan je na temelju analize arhitekture i skulpture iznio stanovište da na osnovu svega navedenoga sasvim sigurno može mo ustvrditi da se radi o gradu koji se u nekoliko pisanih izvora nastalih u ranom srednjem vijeku pominje pod imenom Dioklija, a u jednom slučaju kao Lontodokla. Dakle, o gradu nasljedniku municipalnih institucija, crkvenih institucija i imena an tičkoga grada Dokleje. Na kraju zaključuje da je taj lokalitet Civita Dioclitiana, koja se pominje u okolnostima smrti kralja Svetopeleka u IX glavi, a u kojoj prepozna jemo grad i episkopiju koji se pominju u pomenutom spisku dračkih sufragana kao veliki naseljeni grad poznat pod imenom Lontodokla. Na temelju predanja, pisanih izvora i materijalnih dokaza zaključujemo da je Luška zahvatala prostor današnjih Pipera, Pješivaca, Bjelopavlića do kontaktne zone s Katunskom nahijom i Bjelopavlićku ravnicu do Mareze. Martinićka Gradina (Civita Dioclitiana − Dukljanski grad – Lontodokla) nesumnjivo je bila śedište banske vlasti Luške županije, vjerovatno sve vrijeme trajanja različitih političkih formacija na tlu Crne Gore, koje su imenovane kao Duklja. U neposrednoj blizini lokalaiteta Gradine u Martinićima nalazi se brdo Kaznovica. Taj oronim je u vezi sa imenicom kaznac. Fonološki je jasna veza između te dvije riječi: kazn – se čini kao zajednička osnova oba oblika (kazn-ac; kazn-ov-ic(a)). Kaznovica bi tako mogla biti zemlja / oblast/glavica i sl. što pripada Kaznu/kaznu, tj. Kaznova/kaznova zemlja.269 Kaznac je u staro vrijeme bio visoki činovnik dvorske službe. Kaznačica f „njegova žena“ (Ko navli). Po Budvanskom statutu vrši službu opštinskoga blagajnika. Pominju se neki 267 Istorija Crne Gore, tom I, Titograd, 1967, str. 320. 268 Vojislav Korać, Martinići − ostaci ranosrednjovjekovnog grada, Beograd, 2001, str. 11 i 180. 269 Fonološku vezu je tumačio Adnan Čirgić.

121

Stevo Vučinić

kaznaci kod velikoga bana bosanskoga Matije Ninoslava.270 Na temelju izloženoga, zaključujemo da je oronim Kaznovica u vezi s kaznacem ili kaznacima, koji su bili na službi banske vlasti, koja je stolovala u Dukljanskome gradu, i da je lingvistički (oronimom) dokumentuje. Usljed povremenih nepovoljnih političkih prilika i prateće destrukcije – Samuilova i Nemanjina pustošenja, banska stolica se selila u Župinu – podgrađe, i iznad, u Crnce, na Kopilje i Gostilje, kako svjedoči i predanje. Činjenica da je u Martinićima, na Martinićkoj Gradini, bilo śedište Luške županije i biskupa Gornje Dalmacije, navodi na zaključak da je patron neke lokalne crkve, moguće i samosta na, Sveti Martin, dao ime cijelome kraju. Pomen Španja kao najstarijih, antropološki različitih zbog azijatskoga porijekla, i Lužana, ide u prilog pretpostavci da su tokom Velike seobe, Avari predvodili naseljavanje ovih prostora, a da su ih Sloveni slijedili. Njihov međusobni odnos tokom seobe, naseljavanja i egzistencije na prostoru Luške županije nije dovoljno jasan. Razvidno je, da su se u jednom trenutku, nesumnjivo pod pritiskom, povukli iz Bjelopavlićke ravnice u brdske predjele Bjelopavlića i Pješi vaca. Njihov genetski materijal se nije očuvao kod savremene populacije, što sugeriše da su živjeli izolovano od okolnog stanovništva, i vremenom su nestali. Nije isključe no, da su zbog kulturnih i rasnih razlika, bili predmet mržnje okolnog stanovništva, koja je posljedično dovela do njihove istrage. Prostor Bjelopavlićke ravnice, pritisla je masa Slovena, koja je, tokom ranoga srednjega vijeka, bila etnička okosnica ove županije. Pod pritiskom Vlaha Bjelopavlića, doseljenih koncem XII i početkom XIII vijeka, slovensko stanovništvo se u jednom dužem periodu povlačilo u blisko zaleđe, iznad Martinićke Gradine (Dukljanskoga grada), u prostor današnjih Pipera koji je u doticaju s Bjelopavlićima, a nešto u bjelopavlićka brda, i sačinjava jedan od etnikuma koji konstituišu savremene Pipere i Bjelopavliće.

Županija Podlugiae (Podlužje) J. Kovačević je stanovišta da se županija Podlužje (naziva je župom) prostirala uglavnom s lijeve strane Morače, zahvatajući Hote i Grude, i odgovara današnjoj Gornjoj i Donjoj Zeti u geografskome smislu. Mišljenja je, ukoliko je sa vremena podjela na Gornju i Donju Zetu zadržala staru podjelu s granicom na Ci jevni, da bi Podgorica bila centar Gornje, a Žabljak Donje župe Podlužje.271 To sta novište podupire činjenicom da je u jednoj narodnoj pjesmi pomenut Žabljak kao podluški grad. Nesporno je Podluška županija zahvatala Donju i Gornju Zetu, ali, po svemu sudeći, do linije Dajbabe − Hotski zaliv. To je razvidno iz Svetostefanske hrisovulje kralja Milutina, pisane između 1314. i 1316. godine, u kojoj se pominje Podlužje i podluška sela Gostilje, drugo Gostilje i Žaborovo. Ta mjesta se nalaze u priobalju Skadarskoga jezera, dok se planine Koštica i Rikavac, u vlasništvu Dino 270 Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, tom II, Zagreb 1972, str. 70. 271 Istorija Crne Gore, Titograd, 1967, str. 320.

122


ša, pominju kao zasebna cjelina, ali van nje.272 Nije vjerovatno da je selo Dinoša u podnožju kučkih brda bilo u Podluškoj, a pośedovalo planine u Gorskoj županiji, pa zaključujemo da je taj prostor podnožja kučkih brda, s juga omeđen Ribnicom od ušća u Moraču do izvorišta i dalje pravcem ka Hotskom zalivu, bio u zahvatu Gorske županije. Ona je, izgleda, zahvatala prostor śeverno od Ribnice, koji zahva ta i dio današnje Podgorice, sela Dinošu i Milješ i varoš Tuzi. Navedene rijeke su moguće razgraničavale te dvije županije. Nije isključeno da je granica išla i nešto južnije od te linije, zahvatajući i cijelo Ćemovsko polje, odnosno današnju Gornju Zetu, uključujući i Podgoricu, jer je osnovna grana privrede pobrojanih mjesta donedavno bila stočarstvo, te su stanovnici tih sela za zimsku i proljećnju ispašu uvijek koristili i Ćemovsko polje, a za ljetnju pomenute planine. Ta tradicija je naslijeđena još od davnih vremena. Jedan izgubljeni zapis iz podgoričke Crkve Sv. Đorđa, u kojem je pisalo da je Podgoricu osnovao župan Gorske župe Marko, kako se nama čini, na neki način potvrđuje ovaj zaključak. Na osnovu istraživanja provedenih početkom prošloga vijeka o granicama Zete u geografskom smislu Andrija Jovićević piše: „No sa padom njene samostalno sti, ovaj naziv se sve više sužavao i danas se ovim imenom zove polje između mali sorskih planina s jedne strane i crnogorskih brda s druge strane, između piperskih i kučkih brda i Skadarskoga jezera. U širem se smislu ovo ime prostire i na Lješko polje, s desne strane Morače, a u užem smislu s leve strane njene... Severnu granicu čine podnožja kučkih gora iznad Podgorice, pa Malo i Velje brdo iznad Lješkopolja. Sa Veljeg brda granica prelazi preko r. Matice na Zeleniku, pa od ove na podnožje komanskih brda. Odavde se zapadna granica proteže niz r. Maticu i r. Sitnicu, za građuje Lješkopolje i od r. Sitnice prelazi na Lješanska brda, na brdski lanac između Lekića i Grbavaca, sa kojih povija na zapad u Gornje Blato.“273 Na temelju istraživa nja koja je proveo nakon Drugoga svjetskog rata, i Pavle Radusinović potvrdio je te granice koje je utvrdio Jovićević u citiranom radu. 274 Pažljivijim uvidom u teritoriju Zete, kako je ograničena u citiranim radovima i potvrđena našim terenskim istraži vanjima, uočavamo jednu nelogičnost. Oblast Zete je kompaktna, zahvata Gornju i Donju Zetu, ograničene jezerom, podnožjem kučkih brda i rijekom Moračom, osim prostora na njenoj desnoj obali, na kojoj je smješteno Lješkopolje, Malo i dio Veljeg brda do Mareze, kako je već opisao Jovićević. Na tom prostoru je smješten novi dio Podgorice, od Vezirova mosta do Donjih Kokota, dužine oko 10 i prośečne širine oko četiri kilometra. Jednim jezičkom dužine oko 4 kilometra i širine oko 1500 metara, omeđenim brdima Zelenikom i Veljim brdom, uklinjen je između ta dva brda i za hvata selo Lužnicu. Zanimljivo je da se kod recentnoga lješkopoljskog stanovništva 272 Ljubomir Kovačević, „Svetostefanska hrisovulja“, Spomenik SKA IV, Beograd, 1890, str. 5. (na ovaj detalj mi je ukazao Petar Lekić) 273 Andrija Jovićević, Zeta, Lješkopolje i Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 11−12. 274 Pavle Radusinović, Stanoviništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do najnovijeg doba, Tito grad – Nikšić, 1991, knjiga II, str. 17, 20 i 147.

123

Stevo Vučinić

očuvao zetski govor, kojim se, u teritorijalnom smislu, potvrđuje organsko jedinstvo sa Zetom, odnosno Podluškom županijom. Karakteristika lješkopoljskoga i zetsko ga govora je identična akcentuacija, zamjena poluglasnika, desonorizacija krajnjih zvučnih suglasnika i umekšano L ispred vokala prednjega reda. To sve govori da se lješkopoljski govor skladno uklapa u zetsko-podgoričku govornu granu, kako ju je opisao Mihailo Stevanović u monografiji iz 1936. godine, o istočno-crnogorskim govorima.275 Upravo na tom prostoru, u neposrednoj blizini sela Lužnice, na Veljem brdu, iznad Crvene stijene, nalaze se ruševine jednoga utvrđenja koje nije arheološki ispitano. Lokalno stanovništvo ga zove „Grad“. U neposrednoj blizini sačuvana je tradicija da su tu bili dvori bana Lužanina i da je tu živio stari narod Španji, koji su imali crkvu posvećenu Svetom Makabeju, čiji je kult nepoznat ostalom slovenskom življu.276 Mijović piše da u Lješkopolju, s desne strane Morače, strši iz šipražja u pod nožju Maloga brda jedna gomila ruševina koju mještani nazivaju Magara; radi se, piše, kako je autopsijom utvrđeno, o jednoj kasnoantičkoj ili ranosrednjovjekovnoj aglomeraciji. Zaključuje da i ovđe – po smještaju na ivici vrlo plodnoga polja – ima mo pred sobom još jedan, po izgledu bolje očuvan, ranohrišćanski manastir. Poviše Magare se okačila okapina Crvena pećina, a iznad nje, na samome vrhu Maloga brda, jedna turska tvrđava; tvrdi, pokrila je jedno ranije utvrđenje.277 U njegovoj neposred noj blizini su ruševine nekoga manastira, jedno izdašno vrelo dobre vode i stotinak metara kaldrmisane ceste znakovitih naziva – Kraljičin manastir, Kraljičino oko i Kraljičin put.278 A ispod utvrđenja, u ravnici, na praistorijskoj humci, koja se danas naziva Gruda Boljevića, nalazi srednjovjekovno groblje iz XII vijeka, sa 192 ukopa, na površini od 650 metara kvadratnih.279 Broj i način ukopa dokazuje postojanje značajnog naselja u blizini, i ukazuje na visok stepen organizovanoga pokopavanja stanovništva, a samim tim i visoku administrativnu i vjersku organizaciju oblasti.280 Vremenski okvir sahranjivanja, sugeriše nagli prestanak života na koncu XII vijeka. Upravo, u vrijeme sloma Dukljanske kraljevine. Dovođenjem u vezu svih tih činjenica, zaključujemo da je turska tvrđa va najvjerovatnije preslojila podluški grad, središte županije Podlužje. Upravo ispod njega je vodila trasa antičkoga puta koji je povezivao Skadar s Anderbom, i dalje. Po svemu sudeći, to je Porfirogenetov Novigrad. Upravo je opozitan starome gradu, antičkoj Dokleji, koja se nalazi udaljena od njega nekih pet kilometra, śeveroistočno. Takva njihova bliska prostorna relacija uslovila bi njegovo imenovanje Novigradom. Na temelju svih tih činjenica možemo zaključiti da je županija Podlužje zahvata 275 Na našu molbu ljubazno se odazvao Adnan Čirgić i dao razjašnjenje u pitanju lješkopoljskoga i zetskoga govora. 276 Istorija Crne Gore, Titograd, 1967, str. 320. 277 Pavle Mijović, Pradavne i davne kulture Crne Gore, Titograd, 1987, str. 80−81. 278 I. Peličić, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci-Beograd 1997, str. 186 279 Lenka Saveljić-Bulatović, Mitja Guštin i Zdravka Hincak, Podgorica, Praistorijske humke i srednjovjekovne nekropole: Gruda Boljevića, JU Muzeji i galerije Podgorica, Podgorica 2015, str. 48. 280 Isto, str. 95.

124


la Donju Zetu, moguće i dio Gornje, oivičena s juga Skadarskim jezerom, s istoka Hotskim zalivom, od śevera pravcem od Hotskog zaliva do izvorišta Ribnice, a onda Ribnicom do ušća u Moraču. Śeverna granica moguće da je išla nešto južnije, gra ničnim linijom između Zete i Ćemovskoga polja. S desne strane Morače u zahvatu joj je bilo Malo i Velje brdo do Mareze, odakle je granica naglo skretala do podnožja Katunskih brda i podnožjem, vjerovatno zahvatajući Lješansku nahiju, nije isklju čeno i Ceklin. Jer su Lukarević i Milaković naznačili dalmatinskoga kralja Tugemi ra kao osnivača Žabljaka u X vijeku, u narodnoj pjesmi naznačenom kao podluški grad. Slovenska etnička okosnica županije, koja je preslojila, moguće i istisla avarsku (Španji), je nesporna.

Županija Gorsca (Gorska) Sljedeća po redosljedu je županija Gorska. Pominje se u jednom zapisu koji je čuvan u Crkvi Svetoga Đorđa u Podgorici, u kome je pisalo da je Podgoricu osno vao župan Gorske župe Marko, i u darovnici kralja Stefana Dečanskoga manastiru Žiči, iz 1220. godine. U toj darovnici se odmah poslije Plavnice u Zeti, navodi Golič u Gorskoj župi. Županija je zahvatala današnje oblasti Kuča, Bratonožića, i Malesije, koje sačinjavaju jednu predionu cjelinu. Za prostor Kuča se i danas koristi termin Kučka Gora, što jasno upućuje na zaključak da je današnja kučka oblast bila unutar Dukljaninove Gorske županije, čiji je naziv jezički prilagođen novim okolnostima, u kojima je plemenska zamijenila župsku organizaciju. Do XVIII vijeka postojao je Zbor Kučke Gore, koji se održavao na planini Rogamu. Činjenica da je župan Gorske župe sagradio Podgoricu, navodi na zaključak da je Podgorica bila u Gorskoj. Grani ce između Gorske i Podluške županije vjerovatno je išla linijom Hotski zaliv − ušće Ribnice u Moraču. Moguće i da je bila nešto južnije, pravcem Dajbabe – Hotski zaliv koji razdvaja Zetu od Ćemovskoga polja. To bi se dalo zaključiti s razlogom, koji smo naveli u opisu śeverne granice županije Podlužje. Stočarstvo je nesumnjivo glavna privredna grana Gorske županije. I danas stanovništvo obodnoga područja kučkih brda u svom pośedu ima Ćemovsko polje koje im služi za zimsku i proljećnju ispašu. Vjerovatno da je tako bilo i u stara vremena. U Kučima postoji predanje o dva stara naroda − Bukumirima i Mataguži ma, koji su se, kako predanje veli, istražili u međusobnim sukobima. O Bukumirima svjedoči Bukumirsko jezero pod Momonjevom i stanovnici sela Jablana u Bratonži ćima koji se smatraju potomcima Bukumira.281 Izgledno je da su Bukumiri vlaškoga porijekla. I o Matagužima se to može zaključiti, ali oba naroda su domicilni Vlasi, potomci Ilira. O njima se čuje da su bili stari narod koji je stojao u Kučima.282 Ima više mjesta koje predanje vezuje za njih. To su kiljani na Ćafi od Nikića za koje se vezuje pogibija mataguška, Gradina više Donje Kržanje, na kojoj je, kako vele, śedio 281 Jovan Erdeljanović, Kuči, Piperi i Bratonožići, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1999, str. 96. 282 Isto, str. 138.

125

Stevo Vučinić

vojvoda mataguški, pa mataguški ubao Dvijekalac i predanje u svim kučkim selima o takozvanom suhogradu, proljećnom śevernom vjetru koji isušuje zemlju i lomi mladice biljaka, koji je Mataguže iselio iz Kuča. O tim Matagužima postoji predanje u Zeti koje ih vezuje za selo Mataguže, u kojem se nalazio labeatski grad Meteon. Vele u Zeti da su Mataguži nekada bili silan narod koji je imao kralja, očito Gencija, kojega je rimski vojskovođa Lucije Anicije porazio i zarobio 168. godine p. n. e. Biće da su se u kasnoj antici, u vrijeme avaro-slovenskih seoba, iselili iz Meteona, promet noga mjesta, u gorsko pribježište, Kuče. U Malesiji, koja je bila smještena na jugoistoku Gorske županije, ima po mena banova, koji su, očito, u vezi s njenom upravnom strukturom, i starih naroda. Han je u studiji o Arbanasima zabilježio predanje da je od Bana Kećija zatrijebačko bratstvo Bonkeći. U plemenu Grude vezuju porijeklo Ljuljđuraja, koji su naseljeni u selima Lofke i Selišta, za Ban Grudu. U vezi s banovima, čelnicima županije, je naziv Banat za jednu baštinu u Fundini.283 U Hotima se čuje da su prilikom doseljenja našli stari narod Tihomire, koji su se iselili u Kuče, u selo Orahovo.284 U njihovom preda nju sačuvano je śećanje i na stare narode koje zovu Kavuri ili stari Hoti, stari Grude i stari Kastrati.285 Pominju i Tihomire, Božnjake i Mataguže. Čuje se da su Tihomiri naseljavali Grude i znatan dio Zetskoga polja, a Božnjaci prostor od Mrka do Vranj skijeh Burgova, ispod brda Vranja. Po pričanju Hota, u sukobima sa starim Hotima i Grudama oko livada i polja ovi bivaju poraženi i stoga su se povukli i ne znaju što je dalje bilo s njima. O Matagužima vele da su bili veliko pleme koje je gospodarilo u zetskoj dolini i imali su svoga kralja. Po njihovom predanju raselili su se zbog ne rodnih godina i vjetra neznano kuda i ne znaju ima li od njih ostataka. Današnji Hoti su se spuštili iz brda u polje i otimali zemlju starim Hotima i Grudama. Mada neki vele i da se staro stanovništvo iselilo zbog čestih suša, nerodnih godina, skakavaca i proljećnog vjetra. A pričaju i da su se iselili od zuluma turskoga. Dečanska hrisovlja iz 1330. godine Hote smješta južno od plavskoga polja – „Хотина гора“, a već počet kom XV vijeka nalazimo ih oko rijeke Cijevne, u blizini Skadarskoga jezera. O pojavi Albanaca na rijeci Cijevni, pritoci Morače, izvještava jedan mletački dokumenat iz 1278. godine. Pred pad Meduna pod tursku upravu despotov vojvoda povlači grani cu između Hota i Mataguža kod samoga jezera. Po pitanju iseljavanja staroga svijeta s prostora današnje Crne Gore, vri jedno je pomenuti predanje očuvano u Imljanima, 15 kilometara śeverozapadno od Vlašića i Travnika. Ta teritorija je bila u sastavu županije Luka koju Dukljanin pominje u XXIX glavi u vezi s ratnom kamapanjom Krešimira i njegova ujaka protiv bosanskog bana, kojom prilikom su opustošili Luku, Uskopolje i Plevu. Žu panija se prostirala na desnoj obali Vrbasa, istočno od Jajca. Po svemu sudeći, ime 283 Marko Camaj, Onomastika Malesije, Doktorska disertacija, Beograd 1995, str. 406. (rukopis) 284 Jovan Erdeljanović, Kuči, Piperi i Bratonožići, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1999, str. 48. 285 Isto, str. 18−21

126


joj je sačuvano u današnjem nazivu predjela Dnoluka.286 Jajački banat su naselili doseljenici iz Crne Gore i Hercegovine, poglavito Kriči, koji se u turskim defterima pominju kao vlaška nahija na području Tare i Potarja, što śedoče toponimi Kriči i Krike u Pougarju. A i sam oronim Vlašić, kod Travnika, ide u prilog toj tezi. Porodica Grubač je doseljena s crnogorske teritorije. Erdeljanović ih je našao u Bratonožićima kao stari narod koji se iselio neznano kuda. Oni pripovijedaju da su iz Banjana, dok Grubači iz Pive i doline Tare pripovijedaju da su iz Drobnjaka.287 Te migracije se mogu povezati s padom Duklje i penetracijom novoga feudalnoga gospodara na prostor Crne Gore. Po svemu sudeći, procesi koji su tekli početkom konsolidovanja Nema njine državne tvorevine, na temeljima dukljanske kraljevine, istovjetni su onim u Luškoj županiji. Inicirane su masovne seobe vlaškoga stanovništva iz istočnoga k centralnom Balkanu. Doseljeno stanovništvo se sukobilo oko resursa s domicilnim Bukumirima, Macurama, Matagužima, Tihomirima i Božnjacima i brutalno ih istislo i prognalo, a manjim dijelom asimiliralo. Ne treba zanemariti ni činjenicu da su seobe mogle biti i posljedica temperaturnih gibanja i metereoloških pojava – vi šegodišnjim malim ledenim dobima i sušom uzrokovanom višemjesečnim visokim temperaturama i dugotrajnim proljećnjim vjetrom. (Prvi talas malih ledenih doba u prošlom milenijumu desio se od XII do XIV vijeka. Drugi talas bio je u XVI i XVII vijeku kad je zabilježen kanibalizam u Švajcarskoj, a sela zbrisana glečerima. Dio najsloženijh istorijskih procesa na crnogorskom prostoru vezan je upravo za te peri ode.) Potvrđuje to i relativno brza penetracija Hota iz okoline Plava u prostor starih Hota i Gruda, tokom jednoga vijeka, koja postaje jasnija ako uvedemo u raspravu i gornje Pješivce koji su doseljeni iz Gruda. Predanje koje je očuvano u Hotima, Kuči ma i Malesiji, dosta zbrkano, svjedoči postojanje Tihomira i Božnjaka, bana Kećija i bana Grude. Čini nam se da je ono u vezi s upravnom strukturom Gorske županije, koja je kao i sve ostale imala čelnika oličenog u tituli bana. U Vranjinskom ugovoru datovanom 6. septembra 1455. godine, kojim su se uspostavile obaveze između Zet skoga zbora na čelu sa Stefanicom Crnojevićem i Mletačke Republike, kao družine pominju se Ljubice, Tugomiri, Stanišići, Branovići, Golubovići, Novičani, Berislavci i drugi. Reklo bi se da su ove družine bile slovenskoga porijekla. Tako bi se zaklju čilo na temelju njihovog imena, nesporno slovenskog korijena. Uporište za ovakav zaključak imamo i u defteru od 5. marta 1497. godine u kojemu su upisana sela Lju bicite, Pobrežani, Božani, Mihaljani i Tihomir, čija su imena u osnovi, takođe sloven ska.288 Vjerovatno da su se u nesređenim političkim prilikama 15. vijeka, lokalne po litičko-administrativne formacije na tom prostoru raspale, a kompaktna slovenska masa dezintegrisala na mnoštvo skupina. Te skupine su se zatvorile unutar sela kao odbrambeno-privrednih zajednica, i kasnije kao takve indentifikovale prema vani. 286 Mario Petrić, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XVII, Sarajevo,1962, str. 16. 287 Isto, str. 20. 288 Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Canu, 1984, Titograd, str. 19.

127

Stevo Vučinić

Zaključujemo, u prostor županije Gorske, između XII i XIII vijeka, do šao je prvi val doseljenika, sloveniziranih Vlaha Mrnjavčića, koji su istisli i preslojili staro kučko stanovništvo, i Romano-Vlaha koji su naselili Lutovo u onovremenim Piperima, a današnjim Bratonožićima. Obje grupe Vlaha bile su pravoslavne vjero ispovijesti. U narednih stotinak godina života unutar Raške kao slovenske državne formacije, romanizovani Vlasi su slovenizirani. Koristeći se silom, po svemu sudeći i podrškom Nemanjićke administracije na koju su bili adaptirani i od nje instrumen talizovani, penetrirali su i pośeli središnji dio današnjih Pipera. Njih svjedoči topo nimija vlaškoga karaktera u Bratonožićima. Koncentrisana je oko Klopota i Peleva Brijega, bratonoškoga plemenskoga središta. To su nazivi mjesta, livada, djelova brda i dolova: Lutovo, Firunjač, Lječistrane, Trimojevići, Mered, Vratigoj, Gulova Glava, Karkov Do, Ljumečevica, Barzin Do, Ljaljovina i još neki. Na razmeđu XVI i XVII vijeka, došao je drugi talas doseljenika, vjerovatno arbanizovnih Vlaha Drekalovića, latinske vjeroispovijesti, koji su naselili današnje Kuče, i sloveniziranih Vlaha Brato nožića, po kojima je taj, nekada piperski kraj, dobio ime. Unutar današnjih Bratono žića opstalo je samo nekoliko porodica starośedilaca Bukumira. Koncem XIX vijeka, u Kučima, Erdeljanović je zabilježio potpunu dominaciju doseljenika Mrnjavčića i Drekalovića. Ukupno 1294 porodice spram 53 domicilne, koje, po svemu sudeći, vuku porijeklo od nastarijeg stanovništva, iako su Drekalovići, 200 godina prije, 1688. godine, imali samo 16 vojnika. Ovakav zaključak podržava i toponimija Kuča koja je, sem nekoliko izuzetaka, dominantno slovenskog ili arbanaškoga karaktera. Postavlja se pitanje koja je ranosrednjovjekovna urbana aglomeracija bila upravni centar županije Gorske? Nameće se zaključak da su to ostaci ranosrednjo vjekovnoga utvrđenja koje je preslojilo ilirsku gradinu na brdu Đuteza, smještenoga poviše sela Dinoše, sa śeverne strane, na samom izlasku rijeke Cijevne iz kanjona, kroz koji je vjekovima vodio karavanski put.289 Na albanskome jeziku Đuteza je na ziv za gradić – mali grad. Utvrđenje ima identično sagrađene bedeme, iste širine, s potkovičastim kulama sličnog oblika i dimenzija kao i Dukljanski grad na Marti nićkoj Gradini. Moćna zidina od lomljenog kamena vezanog malterom proteže se istočnom stranom. Nešto je šira od metra i skoro identična onoj na Gradini u Mar tinićima. Malo niže, prema jugu, stoje ostaci jednobrodne crkvice, približe veličine 8 x 4 m. Sličnih je dimenzija kao i crkva Sv. Arhanđela Mihaila u polju, ispod Đuteze, Crkva na unutrašnjem prostoru grada je važan činilac za razumijevanje svakodnevi ce drevnih žitelja ovog kraja. Očito je da su branioci imali čvrsto izgrađen hrišćanski identitet i snažnu potrebu za obavljanjem vjerskih potreba i u najkritičnijim mo mentima. Izgleda, da su to ostaci Porfirogenitovoga Gradetaja.290 Mada bi trebalo arheološki provjeriti i uzvišenje Samobor s okolinom, koje se uzdiže iznad Hotskoga zaliva, s kojega se kontroliše antički put koji je mostom prelazio preko zaliva, pa 289 Slobodan Čukić, Drevna utvrda iznad Dinoše – Otkriće o kome se ćutalo tri decenije, Vijesti, 21. 05. 2013. g. 290 Isto.

128


nastavljao preko zetske ravnice, ispod vjerovatnoga Novigrada na Veljemu Brdu, pa ispod Lontodokle, dalje k Zapadu. Narodno domišljanje da je Samobor dobio ime po boru ili jednom boru koji se nalazio u tom kraju treba odbačiti, jer u tom kraju nikada nije bilo borova.291 Na moguće rješenje značenja oronima Samobor ukazao je A. Radoman, dovodeći u vezu taj oronim sa slovenskim Braniborom, koji su Ger mani preimenovali u Brandeburg, i germanskim Marburgom koji Slovenci nazivaju Mariborom. Po analogiji je zaključio da je Samobor dvosložna imenica sastavljena od riječi SAMO i BOR. Drugi dio je slovenizirani nastavak germanske riječi BURG u značenju grada ili tvrđave, pa bi smisao bio Samograd.

Županija Cupelnich (Koplik) Treba je tražiti u današnjoj oblasti Kopliku u Albaniji. Središte joj je vje rovatno bilo u tvrđavi u mjestu Koplik, ili u nekom od dva poznata kasnoantička gradića u toj županiji − Drivastu i Baleču. Stanovništvo je novijeg porijekla, i nije sačuvano predanje o starijoj povijesti, starinama i starincima.

Županija Obliqus (Oblik) Smisao termina Oblik je u približnom značenju Obla dolina, dakle, grebe nasta livada, doline i šuma.292 Tu županiju prosijecala je rijeka Bojana na dva dijela. Unutar nje, s desne strane rijeke, nalazio se prostor Anamala, u zaleđu Ulcinja, s gradinom na brdu Mali Sums ili Vladimir. A s lijeve strane Bojane, Skadarska ravnica sve do mora, s istoka ograničena Drimom do ušća u more, ili je možda na tom dijelu granica bila nešto istočnije od Drima, i s juga, morskom obalom do blizu Ulcinja. U doticaju s ovom županijom, bili su distrikti gradova Svača, Ulcinja i Skadra, koji su se nalazili van mreže županija. Status gradića Danja i Sarda, koji su bili unutar nje, nije jasan. Za Sapu nije sigurno, ni da je bila u njoj. Zato se u vrijeme Samuilove kam panje na Duklju i Dalmaciju, Vladimir nije sklonio u neki od ovih gradova, nego, kako piše u XXXVI glavi Ljetopisa, na Planinu Oblik, koja se nalazi u Albaniji. To je jedno od dominantnih uzvišenja skadarske ravnice, deset kilometara istočno od Skadra, s desne strane Drima. Oronim Planina Oblik doveden u vezu s toponimima Jupa (župa) i Juban (župan), koji se nalaze u njegovom podnožju, dovodi u sumnju stanovište istoriografije o mjestu na kome se tokom Samuilove kampanje sklonio knez Vladimir s narodom. Nije izvjesno da je to brdo Vladimir u Anamalima, koje prihvata većina povjesničara, jer ga Ljetopis ubicira, upravo, in montem qui Obliquus dicitur (na planini koja se zove Oblik). Zato pitanje ubikacije utvrđenja u koje se bio povukao pred Samuilovom vojskom (XXXVI glava Ljetopisa) ostaje otvoreno, dok to pitanje ne riješi arheologija. 291 Tako narod tumači ime Samobora na Drini i kod Zagreba. 292 Aleksandar Loma, Toponimja banjske hrisovlulje, SANU, Biblioteka onomatoloških priloga, tom 2, str. 162.

129

Stevo Vučinić

Hijeroklov Synekdemos, iz prvih decenija V vijeka, pominje granicu iz među Prevalitane na śeveru i Novoga Epira na jugu, pomeđu Drača i Lješa, južno od Drima.293 Pa i Skilica indirektno potvrđuje takav zaključak. Piše, da su u vrijeme Vladimira, Samuilova zeta, prilike u Draču bile mirne. Takav zaključak nije mogao uslijediti ukoliko se Vladimirova vlast nije protezala do Lješa, odnosno ušća Drima u more. Manastir Svetih Srđa i Vakha, smješten s lijeve strane Bojane, iako nije potvr đen materijalnim dokazima, u nauci slovi kao mauzolej Vojislavljevića. Ako je to či njenica, a najvjerovatnije jeste, i ona ide u prilog ubikacije ove županije, s obje strane Bojane. Jer ukoliko županija Oblik nije zahvatala i svu ravnicu oko, i ispod Skadra do mora, smještenu pomeđu Drima i Bojane, ta crkva ne bi mogla biti prihvaćena kao njihov mauzolej. Nalazila bi se van prostora, koji je bio pod njihovim suverenitetom, dakle van mreže županija. Slovenski oronimi i toponimi − s crnogorske strane brdo Radomir, smješteno pomeđu Vladimira (Maloga Sumsa) i Bojane, i albanske (Brdi ca, Gorica, Muselimova Glavica, te Juban (župan) i Jupa (župa) u blizini Drima, svi unutar tako omeđenoga prostora, daju nam za pravo u pogledu teze o istočnoj grani ci županije Oblik. To su nazivi markantnih geoloških formacija i većih prostora koji nijesu promijenjeni od vremena doseljavanja Slovena. Oni su lingvistički dokumenti etničkoga stanja na terenu Skadarske ravnice u ranom srednjem vijeku, i zahvata ove županije. Mikrotoponimija je već albanskog karaktera, jer je posljedično u vezi s naseljima novijeg postanja. Te činjenice idu u prilog pretpostavke da su slovenski zemljoradnici naselili Zetsko-Bjelopavlićku i Skadarsku ravnicu i doline u njihovoj okolini, što potvrđuje toponamastika. Dok se vlaški i arbanaški etnikum povukao u okolna brdsko-planinska pribježišta. Posredno to dokumentuje i lingvistika − al banska imena za biljke iz višega planinskog pojasa i leksički fond bogat terminima stočarskoga karaktera. O starincima, događajima i ličnostima iz vremena ranoga srednjega vijeka, nema pomena u predanju, jer se stanovništvo, usljed povremeno groznih političkih prilika, u kontinuitetu iseljavalo, a doseljeno nema poveznicu sa vremenom od prije doseljavanja. Zanimljivo je svojevremeno śedočanstvo jedne stare mještanke iz nepo sredne blizine brda Vladimir koja je novinarki Revije planinarskog saveza Hrvatske izjavila: „O Brdu Vladimiru hoćeš znati? Mali Vladimirit, Mali Sums, tamo je i sad još kiša e kraljit, kraljeva crkva. Da, s oba imena mi zovemo ovo brdo. Znam, pam tim, moj mi je djever o tom pričao. Polazio je narod gore na to brdo. Ima tamo dvadest četiri vrela, dvadest četiri živih voda, a na samom je vrhu glavna voda. Živa voda, kažu da se i sad pozna jama od te vode. Išlo se tamo svake godine jednom, u utorak poslije Duhova. Ne znam zašto baš na taj dan, ali tako je bilo, kažu. Išlo je mlado i staro. I bolni su polazili, tada je vodio put ravno do kraljeve crkve, tamo na vrhu. Narod je išao sam bez popa, da, svagda bez popa. Djevojke okićene cvijećem, a žene nosile su hranu, i svijeće i mnogo cvijeća. Bolesni su pili onu vodu, zatim su ba 293 Vladislav Popović, Iliri i Albanci, Naučni skupovi, knj. 10, SANU, Beograd, 1988, str. 204.

130


cali u nju pare, Tko bi to uzeo? Čobani, sine moj, pastiri koji su izgonili ovce na brdo, oni bi uzeli jelo i novac. A tamo, na vrhu ima jedna ledina, prostrano polje, tu bi se sakupljao narod. To je sve bilo prije turskoga zemana, onda kad su ovom zemljom vladali kaurski carevi. Kasnije, kažu, turski su trgovci vunom zatrpali onu vodu. Toli ko su tovara vune utrpali u onu jamu, da je vuna izlazila na Bojani kod Svetoga Đor đa. Jer, kažu, tuda je nekada lagum vodio, od brda Vladimira na grad Šas, a odavde do Svetoga Đorđa na Bojanu. – Danas? Ne, danas nema ni toga laguma, ni vode. Ni onih drugih voda nema više. Ima samo jama na vrh brda, to je ona, kud su potrpali tovare vune. I ima izvor žive vode, divan jedan ‘kroni’ usput kad se penješ na brdo“.294 Županija Oblik, nesporno je zahvatala i današnje Anamale u zaleđu Ulci nja. Mali Sums, odnosno Vladimir je dominantna pozicija koja vlada okolnim pro storom do Bojane. Ispod je put koji vodi k Bojani i Skadru. S vrha se pruža dobar pogled na trgovački put, Anamalsko polje i grad Svač koji štiti desnu stranu od tako zvanih skadarskih vrata. Jovićević je početkom prošloga vijeka zabilježio: „Na stra nama više Mida se uzdiže brdo Vladimir. Tu je, po predanju, knez Jovan Vladimir bio uhvaćen od cara Samuila. Na vrhu brda se vide ostaci starog utvrđenja. Zidovi od bedema se i danas poznaju; bili su od suhomeđe i široki 1 m. Na vrhu je zaravanjak duguljastog oblika, dug 80, a širok oko 30 m. Na jednom nižem kraju bila je, po svoj prilici, sarandža, od koje se poznaju tragovi. Rupa je duboka i obgrađena klačnim zidom, duga je 7, a široka 4 m. Ovo je mogla biti jedina voda za posadu, jer su izvori u podnožju brda vrlo niski. Na drugom kraju je duboki škrip među stijenama, koji je, izgleda, naročito zatrpan kamenjem. Rupa je bila obgrađena klačnim zidom i mogla je služiti kao skrivnica. U blizini tvrđave nalazi se komađe gvozdenih otpadaka iz vignja, a vide se i tragovi nekog zdanja i komadi od cigalja“.295 Takvo predanje, da se na brdu Vladimir, pred Samuilom, bio sklonio knez Vladimir s narodom, ne postoji u starośedilaca, nego je Jovićević, bivajući upućen u sadržinu Ljetopisa, taj oronim tumačio kao mjesto koje odgovora sadržini XXXVI glave, nazivajući sopstveno tu mačenje predanjem. Đorđije Janković je zapisao da se na brdu Vladimir, kod isto imenog sela, uz raskrsnicu puteva za Skadar, Bar i Ulcinj, a u blizini Svača nalaze ostaci utvrđenja i crkve. U daljem tekstu piše da je u pozadini selo Bojki. Od pokret nih nalaza, zabilježeni su antički ulomci grnčarije. Utvrđenje je po njemu dugo oko 50 m i najveće širine do 15−20 m. Nepristupačnost toga utvrđenja sagrađenog na oštrim stijenama brijega koji se uzdiže nad okolnom ravnicom oko 300 m, smatra da ukazuje da je to Oblik iz Ljetopisa. Današnja naselja Gornji i Donji Oblik, oko 1,5 km istočno, lako su pristupačna mjesta, nepogodna su za podizanje prirodno branjenih utvrđenja, konstatuje Janković na kraju teksta.296 Pomeni brda Vladimir i crkve Svetoga Vladimira u zaleđu Ulcinja u sred 294 Petar Lekić me uputio na Marijanu Gušić, „Naše planine“, Revija planinarskog saveza Hrvatske, mart − april 1960, broj 3−4, str. 50, http://www.hps.hr/hp-arhiva/196003.pdf. 295 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Cetinje, Obod, 2004, str. 27. 296 Petar Lekić, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/Đorđije Janković, Srpsko pomorje od 7. do 10. stoljeća

131

Stevo Vučinić

njovjekvnim dokumentima, nesumnjivo su u vezi s XXXVI glavom Ljetopisa. Prvi pomen crkve Sv. Vladimira, u okolini Ulcinja, pronalazi se u dokumentu iz 1406. godine: „Item che tuto el so terren sia soo, frncho e libero segondo i so confini, i quail comenza a S. Serzi de Satuxa fin a S. Elia e S. Vladimir a S. Maria in la val de Roma neo e soto li Bigazi fin a S. Zuane e tuta la balta de Zivrano fin per mezzo a la piera del zalo, chome apare per le sue charte“.297 U drugom dokumentu iz 1426. godine u kojem je takođe pomenut isti toponim, napisano je: „Item dechiaremo li confini de Dolcigno cum li Poprati e cum san Nicolo de la foza commenzando dala glesia de san Sergi per mezzo la villa di Jurovichii e cussi suso per la corona de la montagna a san Elia. E per zima de Monxvar a sancto Vladimir e a sancta Maria de Romano, che se dritto alla Bederla“. Brdo Vladimir se nalazi u širem životnom arealu Ulcinja, pa se može pretpostaviti da se crkva iz dva pomenuta dokumenta odnosi na crkvu na ovom uzvišenju.298 U pisanom izvoru iz 1641. godine autora skadarskog biskupa Franja Krute, tokom pośete selu Mide, ispod brda Vladimir zabilježio je postojanje crkve Sv. Vladimira mučenika.299 Na karti razgraničenja između Turske i Crne Gore iz 1879. godine upisano je mjesto Katrokol i dopisano u zagradi (St. Vladimir).300 U izvještaju barskoga nadbiskupa Vicka Zmajevića iz 1703. godine spominjanje se crkva Sv. Vladimira: „U Sumi je crkva Sv. Kralja Vladimira, čije tijelo, kaže se, da hodočaste u Elbasanu. Crkva je osrednje veličine, ali je bez krova, pa bi se mogla popraviti za 25 škuda“.301

Županija Prapratna U zahvatu županije su bili današnji Mrkovići ili Mrkojevići. Na istoku se graničila s gradskim distriktom Ulcinja, a na zapadu Bara, koji su bili van mreže županija. U osnovi, njen naziv je bio dvočlani toponim Papratna dolina ili glavica. Prvi član je metatezom oblika Papratna evoluirao u Prapatna, a onda naporednom upotrebom oba oblika dobijen je oblik Prapratna, po primjeru riječi manastir koja je, takođe metatezom dobila često upotrebljavan oblik u narodu namastir. U daljoj upotrebi nestala je imenica poljana ili glavica, po primjeru dvočlanog toponima Mokro polje u Drobnjaku iz kojeg je nestala imenica polje i ostao pridjev Mokro. I sad 297 Petar Lekić, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/Š. Ljubić, Listine o odnošajih između južnog slavenstva i Mletačke republike, knjiga V, od godine 1403. do 1409, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1875. 298 Petar Lekić, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/Š. Ljubić, Listine o odnošajih između južnog slavenstva i Mletačke republike, knjiga IX, od 1423. do 1452, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb, 1890. 299 Petar Lekić, 6. 4. 2015, dnevne novine Vijesti/ M. Jačov, Spisi Kongregacije za propaganda vere u Rimu o Srbima, 1622−1644, Srpska akademija nauka i umjetnosti, Beograd, 1986. 300 Jefto Milović, Istorijsko-geografski atlas Crne Gore XVI–XX vijek, Nikšić, 1990, str. 119. (Na ovaj detalj mi je ukazao Petar Lekić) 301 Ivan Jovović, Prilozi sa istoriju Barske nadbiskupije, Matica crnogorska, Bar, 2012.

132


postoje takvi toponimi koji se upotrebljavaju u sva tri navedena oblika, čak i u istom mjestu.302 Pominje se u ugovoru između mletačkih poslanika i raškoga kneza Đura od 11. 11. 1426. godine: „Item dechiaremo li confini de Dolcigno cum li Poprati e cum san Nicolo de la forza commenzando dala giezia de san Sergii per mezzo la Villa di Jurovichii e cussi suso per la corona de la montagna a san Elia.“303 Sljedeći pomen je u odgovoru Venecije na molbu barskoga poslanika od 16. novembra 1449. godine: „...li Merchoi et molti altri sono absenti et franchi de ogni angaradio, et queli che i non sono franchi, dove pagano el ducato el mozo, et lo obrocho pagano a uno perpero, e lo plan de Poprat, de lo qual vegneva biave in lo castello, fo dato ai Mer choi, e cusi la chamera de Antivari non ha intrada niguna, ben che altra fiada have mo supplicado a quella serenita...“304 Oba dokumenta dovode u vezu Bar i Ulcinj s Prapratnom. U Ljetopisu, u XXXVIII glavi, koja opisuje Barsku bitku 1042. godine između Vizantijske i Zetske vojske, kojom prilikom su Zećani pobjedonosno gonili Vizantince preko Mrkojevića, Anamala i Bojane do Skadarske ravnice, đe je od rana umro i sahranjen vizantijski vojskovođa Kursilije, Prapratna je nepogrešivo ubicira na rečenicom: „Cumque persequendo et interficiendo eos, rex cum filius suis et cum gente sua transisset terrentem, qui Prapratna currit et venisset in silvam, Goyislavus non agnoscens patrem suam...“ – „Kad je kralj goneći ih i ubijajući prešao sa svojim sinovima i narodom potok, koji teče preko Prapratne, i došao u šumu, Gojislav ne prepozna svojega oca...“ Ta rečenica savršeno precizno identifikuje današnje Mrko jeviće kao Prapratnu i anulira i svaku sumnju po pitanju Prapratne, koju su neki pogrešno ubicirali u Popratnici, koja se nalazi u Crmnici. Ispod Lisinje je Mrkovsko polje, dugo nekih 3 kilometra, srednje širine oko 700 metara. Po predanju u njemu je nekada bila varoš. Istočnim krajem Mrkov skoga polja plitko je uśečeno suvo korito kojim u vrijeme kiša proteče potok Među riječ, koji izvire ispod Rumije i teče pomeđu Lipovnjaka i Lisinje i uliva se u Svačko jezero. Gornji tok mu je vrlo strm, srednji, kroz polje, blag, a donji skoro miran. U vrijeme velikih kiša nadođe i plavi okolno polje. Prima vode Pelinkovića potoka, Broda i Potoka od Stupice. Nesumnjivo, to je potok koji teče preko Prapratne koji se pominje u XXXVIII glavi.305 Na starom putu Bar – Ulcinj premostio ga je Kamenički most. O gradu u Mrkovićima još se priča da je bio na brijegu pored mora, đe poči nje Možura. Brijeg se odronio u more, i s njim grad. Danas je onaj brijeg ostrvo, na kome se, duboko u moru, vide zidine kuća. Ono se ostrvo zove Stari Ulcinj. Kad je propala stara varoš, podignuta je nova, od Zalja pod Mrkovićima, preko Mrkovića i Mrkovskog polja do Kameničkog mosta. Onda je grad bio u Kolimanima. Iznad 302 Našoj molbi se ljubazno odazvao Adnan Čirgić koji je tumačio nastanak toponima. 303 Šime Ljubić, Listine, HAZU, knj. XI od godine 1423. do 1452, Zagreb, 1890, str. 15. Na ovaj i sljedeći dokument mi je skrenuo pažnju Petar Lekić na čemu mu zahvaljujem. 304 Isto, str. 313. 305 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, Cetinje, 2004, str. 15.

133

Stevo Vučinić

grada je bila tamnica, pa se i danas to mjesto zove Temnica.306 U Zupcima ima je dan simptomatičan hidronim koji ih graniči od Tuđemila, Banov Potok, vjerovatno nazvan po banu, koji je bio na čelu Prapratne. Saborna crkva svih Mrkovića bila je u Veljem Selu, na uzvišenju Radomir, posvećena Svetom Iliji. Pleme Mrkojevići se ponekad naziva i Mrkovići. Doseljeno je početkom XIV vijeka iz Veljih Mikulića. Prvi put se pominje 1409. godine. Njihovo predanje ih vezuje za nekog Ivana Rađena, Skora i Stanilicu kao zajedničke pretke. Spuštanje je išlo postepeno, podnožjem Rumije i Lisinje koje su svojim travnatim ograncima bile podloga njihova stočarskoga privređivanja, dok nijesu zauzeli današnje Mr kovsko polje i obalni pojas.307 U tom procesu istisnuli su domicilno stanovništvo Prapratne, predanje ih zbog katoličke vjeroispovijesti naziva „Latini“. Bili su nase ljeni sredinom Mrkovića, od mora do Kameničkog mosta, i zauzimali su najljepši dio zemljišta. Pričaju Mrkojevići, kad su im osvojili polje, da su ih iznenada napali, i išćerali ih. Vjerovatno su se povukli u Svač, jer je tvrđava u Svaču koju zovu Šas, bila u njihovim rukama.308 Doseljavanje Vlaha Mrkojeviča, očito na razmeđi 12. i 13. vijeka, jer na tom prostoru nema stećaka, bitnog obilježja Vlaha doseljenih u 14. i 15. vijeku, po tvrđuje i obilna vlaška toponimija u Mrkojevićima. U selu Dobra Voda postoji paš njak zvani Brinje, kao i jama Gropa, izvor Ligata i vrelo Škurta. U selu Pečurice po stoji maslinjak zvan Brinje, šume sa nazivima Gropeze i Ćošija, izvor Bištine, potoci zvani Sintin i Meret i njive zvane Pješkeze. U zaseoku Brkanovići naziv za vrh je Šte din. U selu Dabezići postoji toponim Burge kao i njive zvane Poburge. U selu Lunjići je pašnjak zvan Bojkov, njive zvane Lećišta i Učkova njiva kao i Loška, vrh planine Lisinj. U selu Kunje postoje njive zvane Za Burgom, a u zaseoku Komina maslinjak zvan Vinešta. U selu Gorana postoje toponimi zvani Bunge i Burgovi, izvor Frašenj, uvala zvana Lećeneza kao i šuma Škrumeza. U Pelinkovićima je toponim zvan Bur govi. Nedaleko od sela Mikulići, ispod brda Lipovice u masivu planine Rumije, nala zi se selo Međureč. U selu je donedavno živjelo bratstvo Ivačković. Prema zapisima zasnovanim na narodnom predanju „Ivačkovići ili Rebeli su iz Rumunije“ (Rebel – lat. rebellis – buntovnik, odmetnik, lice koje zakonitoj državnoj vlasti daje oružani otpor).309 Kao i u sličaju Luške, Podlužja i Gorske županije, razvidne su dramatične demografske, posljedično i političke promjene, nakon sloma dukljanske države, koje se sve do danas iskazuju. U pojedinim dokumentima XVI vijeka pominju se Mrkojevići kao Mor laci, što je bio povod da ih nazivaju pastirima. To vlaško pleme je bilo u čestim spo rovima s Baranima, naročito u vrijeme berbe maslina. Predvodio ih je prvak pop Stefan sa sinovima, koga savremenici opisuju kao ličnost samostalnu i čvrstu, a koga 306 Isto, str. 31; F. Rački, Starine, XX, str. 66. 307 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, 1992, str. 92−93. 308 Isto, str. 33. 309 Cvetko Pavlović, Pomeni Vlaha na području opštine Bar, Matica ljeto/jesen 2011, str 180–181.

134


Mlečani napadaju i nazivaju h o m o s c e l e r a t i s s i m o, a bio je ekskomuniciran i od srpskoga patrijarha.310 Prema izvještaju Marina Bicija iz 1610. godine ovđe je bila opatija Sv. Sergija, ali nije ubicirano mjesto đe je bila, mada se pretpostavlja da je to Glavica Čantića u Dabezićima.311 U Veljoj Gorani nalazi se Crkva Sv. Andrije i „Podcrkva“. Šekularac piše da je po predanju u toj Crkvi Sv. Andrije sahranjen rodo načelnik dukljanske crnogorske dinastije Vojislavljevića, u prisustvu mnogo naroda. Očuvana predanja o starinama i toponimija podržavaju pretpostavku da je proces silaska Vlaha u župu i povlačenja takozvanih Latina u Svač, tekao u dužem vremenu, i da je nešto starinačkih rodova opstalo, integrisalo se unutar većine i prenijelo tra diciju na doseljenike. Toponim Poljana, ispod brda Možura, kako predanje kaže, „đe je bila velika bitka i krvi do koljena. Otuda crvena zemlja“, je znakovito. Ne možemo se oteti utisku, da ovo predanje pamti jedno od mjesta krvavog sukoba, na kome je dukljanska, preśekla kolonu vizantijske vojske, tokom njenog bezglavog povlačenja s barskoga polja, 1043. godine, i sukobila se s njom. Toponimi „Kraljevo“ za njive u selu Grdovići i pašnjak „Kraljevo“ u selu Lunjići312, asociraju da su bili vlasništvo nekog dukljanskog velikaša, nije isključeno i kralja Dobroslava koji je sahranjen u Prapratni, ili njegovih nasljednika. U XXXVI glavi Ljetopisa, u vezi s mjestom sahrane Svetoga Vladimira, pominje se mjesto zvano Kraina (in loco qui Craini dicitur). Prostor koji se danas naziva Krajinom zahvata podnožje Rumije od strane jezera, po dužini, od glave Bo jane do Crmnice. Na temelju analize Ljetopisa nije moguće utvrditi njegov status u Tetrarhiji. Ostaje otvoreno pitanje da li je bio unutar neke od županija, ili je imao neki poseban status povezan s vrhovnom vlašću širega prostora. Vrijeme u kojem su Dukljom vladali kneževi, Petrislav i njegov sin Sveti Vladimir, ne isključuje takvo rješenje. Moguće i da se Krajina nalazila unutar županije Prapratne, od koje je odi jeljena planinskim vijencem Rumije i Lisinje. U tom slučaju Prapratna bi zahvatala prostor pomeđu Ulcinja i Bara, s obje strane Rumije.

Županija Cermeniza (Crmnica) Zahvatala je kraj koji se tako i danas zove. U Grlici za 1835. godinu u Staru Crnu Goru je uračunata i Crmnica s plemenima: Boljevići, Limljani, Gluhi Do, Br čele, Dupilo, Sotonići i Podgor. U gornjem i donjem slivu Oraoštice je pleme Podgor, slijedi Brčele, Dupilo, Gluhi Do, Sotonići, Limljani i Boljevići. U Ljetopisu, krajem XII vijeka, upisana je kao Cermeniza, kasnije u poveljama 1318. kao Чрьмьница, 1455. godine kao Царвницa, a kod Milakovića kao Цєрница. Očito da se svi ti po meni odnose na Crmnicu. Očuvano je predanje da su riječka bratstva iz Bokova, Borozani i Lompari potomci bana Radivoja koji je stojao u Bukoviku, u Crmnici. 310 Božidar Šekularac, „Dukljanska župa Prapratna“, Pobjeda, 14 mart 2011, str. 15. 311 Isto. 312 Isto

135

Stevo Vučinić

Zato su se nekada prezivali Radivojevići. Prvo su se iselili u Strugare, a potom, nakon 30 godina, na poziv jednoga Mudreše prešli su u Bokovo.313 Po svemu sudeći ta dva bratstva su se razgranala od potomaka čelnika crmničke županije, iz vremena kad je na njenom čelu stojao ban. Boljević-Vuleković piše da je grad Crmnica (Črmnica, Čermenica) bio najstarije naselje na teritoriji današnjih Boljevića. Nalazio se na Bescu, južno od da našnje tvrđave, čiji se temelji i danas mogu vidjeti. Blizina mijelske nekropole ukazu je da je tu moralo biti neko veće naselje. U njemu se, kažu, sklonio Bodinov sin Đor đije, đe su ga Grci zarobili i grad razorili.314 Pozivajući se na Rada Turova Plamenca, piše da su rođaci kralja Đorđija, da se osvete Jakvinti, zatražili od grčkoga cara vojsku da sa njom osvoje Zetu za sebe. I oni dođu s vojskom i napadnu kralja Đorđija na Skadru, a on uteče iz Skadra u grad Čermenicu i tu ga grčka vojska opkoli, uhvati i ubije.315 Rade Turov piše da je na drugom kraju Besca, više Mijela, u prastara vreme na bio grad Čermenica, i tvrdi da su se u njegovom vremenu još viđele razvaline.316 Nesumnjivo, Besac dominira Crmnicom, i s njega se u stara vremena kon trolisao prilaz Crmnici s jezera, i putevi od Bara preko Sutormana, od Budve preko Prekornice i od Skadra preko Ostrosa koji se pod njime sastavljaju, i trasom preko Rijeke Crnojevića, ispod Podgorice vezuju na Via Zentu, koja je povezivala Kotor s dubokim kontinentalnim zaleđem. Današnju tvrđavu, nedavno obnovljenu, koja se nalazi na njemu, podigli su Turci koncem XV vijeka. S njene jugoistočne strane nala zila se praistorijska nekropola, po svemu sudeći labeatska. Zato je opravdana sumnja nekih istraživača da je turska tvrđava preslojila neku stariju građevinu, sasvim sigur no praistorijsku gradinu, i, moguće, nad njome nadograđenu ranosrednjovjekovnu utvrdu. Nije isključeno da je Plamenac zapisao narodno predanje o gradu Čermnici, koje se bilo tu i tamo održalo, i iščiljelo u minula dva vijeka, da mu danas nema traga u narodu, ali se to ne može dokazati. Pretpostavka o postojanju ranosrednjovjekov nog grada na Bescu je utemeljena, i sve činjenice navode na takav zaključak. To je strateška pozicija, najznačajnija u Crmnici, u praistorijsko i tursko vrijeme branjena bedemima, bila je śedište lokalne vlasti, i teško je vjerovati da i u vrijeme Duklja ninove županije Cermenice nije bila u istoj funkciji. Ima i logike da se grad zvao Čermenica. Sreten Vukosavljević pominje da je jedan Vasojević, predak bratstva Đurovića, bio najprije sluga kod nekog Furlana, kneza u Dupilu, čijom se ćerkom oženio. Sinovi su mu ubili dupiskog kneza i uzeli kneštvo. Kneževo ime asocira da je u staro vrijeme Crmnica bila naseljena Vlasima doseljenim na razmeđu 12. i 13. vijeka, jer u Crmnici nema stećaka, koji su vjerovatno potisnuli starośedioce, o koji ma nema traga u predanju. Tu činjenicu potvrđuju nazivi naselja Sotonića, Mačuga, 313 Andrija Jovićević, Riječka nahija, CID, Podgorica, 1999, str. 231. 314 Vojislav Boljević Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore, Istorijski institut, Podgorica, 1995, str. 200. 315 Rade Turov Plamenac, Memoari, CID, Podgorica, 1997, str. 488. 316 Rade Turov Plamenac, Memoari, CID Podgorica, 1997, str. 636−637.

136


kao i drugih raznih toponima u Crmnici (Njegalica, Vaštik, Burge, Burgeze, Brišta, Tatarija i dr.) naslijeđeni su od Ilirsko-Romanskih starośedilaca i doseljenika Vlaha. Na śeveru sela Mačuge je brdo Laštik (Vlaštik), nazvano svakako po Vlasima. Imena Vučeta Mačuka i Ilija Mačuka, koja se pominju u defteru iz 1523. godine kao i današ nji toponim Vlaški potok u Mačugama svoja imena nose prema vlaškim korijenima. Toponimi Njegalica i Njegaljev dolac, nazvani su po Njegalu (Negalu) vlaškog su porijekla.317 U planini Sutorman, iznad sela Tuđemili protiče potok od Manduka. Prema narodnom predanju, u Podgoru, selu Orahovu, zaseoku Mikovići njihov po sljednji knez bio je pop Šilj. Ova vlastelinska porodica prema jednom predanju bila je iz Bregalničke oblasti, a po drugom sa Javora.318 U Limljanima postoje izvori: Bogaz, Varetin bogaz, Vindža voda, Đolaza (Đoleza) i Fišta. Njive imaju nazive: Kuljbula, Lešet-njiva, Lemeteš, Ligati i Ćereteš, a uzvišenja Buderi i Šentelija. U Pepićima su šumarci i uzvišenja: Velje Žgarbe, Velji Orvan, Mali Orvan, Malo Žgarbe, Šišina gre da i Škornja, svi odreda vlaški toponimi.319

Županija Budva cum Cuceva (Budva s Čevom) U njenom zahvatu su bili Katunska Nahija, Brajići, Pobori i Maine, uk ljučujući i Budvu, koja je bila jedini preživjeli antički ili kansnoantički grad, koji se nalazio unutar jedne od dukljanskih županija. Starinci su bili Španji, Matuzole i Mataruge.320 Miletiće i Matkoviće iseljene s Njeguša u Pješivce drže, takođe Mata rugama. U XII i XIII vijeku, pod pritiskom doseljenih Vlaha, starośedioci su se ve ćim dijelom iselili, a manjina je preslojena novodošlim stanovništvom. Erdeljanović smatra da je Čevo u Dukljaninovo vrijeme bila cijela oblast koja se kasnije nazvala Katunskom nahijom. To stanovište potvrđuje Bolica, koji prvi dio Crne Gore zove Cattuni, i nabraja u njemu sela i plemena današnje Katunske Nahije. Katuni, kao dio stare županije Čevo, svojim imenom zamijenili su staro ime oblasti. Na prostoru Katunske Nahije, u narodu su sačuvane uspomene na katunovanje Vlaha i Zećana iz svih istočnih krajeva – okoline Podgorice, Zete, Kuča i dr. Te stare stočare uvijek označavaju imenom Zećani.321 Očevidno je da taj naziv upotrebljavaju u značenju stanovnika stare Zete, uopšte. Oblasti Katuna Crne Gore, do Požarevačkoga mira, 1718. godine, pripada li su i Maine, Braići i Pobori. Nakon velikih pobjeda Eugena Savojskog nad turskom vojskom, u bitkama kod Petrovaradina 1716. i Beograda 1717. godine, u Požarevcu je sklopljen mir između Austrije, Venecije i Turske. Ugovorom je, između ostaloga, 317 Cvetko Pavlović, Pomeni Vlaha na području opštine Bar, Matica ljeto/jesen 2011, str. 275. 318 Isto, str. 277. 319 Isto, str. 280. 320 U Pješivcima, bratstva Miletiće i Matanoviće, doseljene s Njeguša, nazivaju Matarugama. 321 J. Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 111.

137

Stevo Vučinić

Austrijska monarhija dobila temišvarski Banat, istočni Srem, osvojeni dio Srbije do Ćuprije i Paraćina, Venecija dio Dalmacije i Imotski, a na crnogorskome primorju Maine, Pobore i Brajiće koji su otrgnuti Crnoj Gori, kao formalno turskoj teritoriji. U vezi s tim Mladen Crnogorčević je zapisao da je budvanski plemić Petar Bubić jedne gladne godine pri kraju XVII vijeka, kako piše, kad je od suše rod bio izginuo, podmitio Maine, Pobore, Brajiće, Ugnjane i Bjeloše kako bi se priklonili Mletačkoj Republici. Pritiješnjeni nemaštinom, glađu i mukom života u svojim neplodnim br dima, oni prihvatiše predaju. Kad im je žito rodilo, Ugnjani i Bjeloši izmiriše dug Bubiću i povratiše se svom crnogorskom mitropolitu, dok Maini, Pobori i Brajići ostadoše, silom prilika, pod Mlecima, što se kasnije potvrdilo Požarevačkim mirom. Kad je županija Budva s Cucevom (Budva sa Kčevom) preimenovana u Katune Crne Gore, odnosno Crnu Goru nije utvrđeno. U jednoj povelji kralja Milu tina, s kraja XIII vijeka, imamo najstariji pomen, u izrazu „оть Чрне Горе“, sljedeći je iz 1435. u ugovoru između despota Đurađa Brankovića i Mlečića. U njemu se pominju „catunni Cernagore“. Jeromonah Pahomije, 1554. godine je u Služebniku Božidara Vukovića napisao, da je on „...от црьние горе от реке“. Svi spisi, nadalje, prostor Katunske Nahije nazivaju Crna Gora. Njen prvi pomen, u jednom zapisu u kome se imenuju „Банови от нахие Катунске“, je s početka XVIII vijeka.322 Početkom XVII vijeka Bolica piše da Crna Gora ima pet djelova: Katuni u koje ubraja Njeguše, Mirac i Zalaze, Cetinje, Ćekliće, Bjelice, Cuce, Ozriniće, Bjeloše, Brajiće, Pobore i Maine. Bolica piše da se graniče s Budvom i Paštrovićima. Drugi dio je Ljubotinj, treći Pješivci, četvrti dio čini Lješkopolje s Lješanskom nahijom i Koma nima i peti je Crmnica. U teritorijalnom smislu, zemlje Crnojevića nijesu istovjetne s podlovćenskom Crnom Gorom, odnosno Katunskom nahijom. One su, u jednom povijesnom trenutku, zahvatale i Brda (Bjelopavliće, Pipere, Kuče, Bratonožiće, Rov ca i Moraču), Grbalj i Paštroviće, preciznije Donju Zetu. Samo je zapadna granica države Crnojevića bila istovjetna s granicom Katunske Nahije prema Hercegovini. Početkom XIX vijeka, teritorija podlovćenske Crne Gore je bila izdijelje na u četiri Nahije. Katunska je zahvatala Cetinje, Njeguše, Ćekliće, Bjelice, Cuce, Ozriniće, Komane, Zagarač i Pješivce.323 Pravu Katunsku Nahiju su činila plemena: Gornju − Cuce, Kčevo i Bjelice, a Donju − Njeguši, Cetinje i Ćeklići. Predanje je zabi lježilo borbe vojvode Raduna iz Progonovića s Turcima. Krajem XVII vijeka, Radun je pośekao turske haračlije, jednom kod Releza, a drugi put kod svoga tasta bana Milonjića, u Gornjoj Draževini. U to vrijeme, duhovnu vlast u Katunskoj nahiji vr šio je vladika Mardarije Uskoković Kornećanin, a svjetovnu ban Mihailo (Vukosav) Milonjić, koji je koncem XVII vijeka poginuo u bici s Turcima kod Spuža. To mjesto se zove Banova Glavica. Barjak su Turci zaplijenili i izgubili u bici na Krusima, nakon koje je ispjevana pjesma u kojoj se pominje: „...Evo glave Mahmuta vezira, Do nje barjak bana Mihaila...“ U podnožju Busovnika, u Draževini, i danas se poznaju zidi 322 F. Miklošić, Die serbischen dynasten Crnojević, Wien, 1886. str. 54. 323 Grlica, Cetinje, 1835, str. 42.

138


ne banova dvora i crkve.324 Mihailo Milonjić je posljednji svjetovni poglavar Katun ske Nahije s titulom bana, koja je bila živa uspomena na davna vremena Dukljanske kraljevine, i njene županije Budve sa Kčevom. U njeguškom selu Vrbi nalazi se Banj-do, za koji Njeguši vele da se na zvao po nekome davnašnjemu, neznanom banu, nesporno, čelniku županije Budve s Kčevom.325 O njemu u predanju nema pomena. Ono je očuvalo samo uspomenu na doseljenje Vlahe, koji su se naselili na tom prostoru krajem XIV i početkom XV vijeka, i nekoliko starośedilačkih rodova koji su se iselili u primorje. U cetinjskom plemenu postoji predanje da su Vlašku crkvu sagradili Vlasi koje je predvodio Ivan Borojević Starovlah, koji je došao iz Staroga Vlaha, sa Zlatibora, i naselio se na Ce tinje. Na Cetinju i okolini bilo im je śedište, odatle su pasli stoku po Lovćenu i okol nim pasištima. Jovićević piše da su Vlasi bili mnogobrojni, i dok su oni napasali stoku nije bilo u tim krajevima drugoga naselja sem vlaškoga. Predanje kazuje da je svojevremeno silni Radule Vlah izlazio na pasišta podno Lovćena, od primorja. Dojadi to Ivanu Crnojeviću i on plati Vuka Bjeloševića te on ubije vlaškoga vođu, silnoga Radula, sa svom družinom, i od tada oni više nijesu izlazili na Cetinje. 326 U okolini Cetinja, na Bjelošima, ima poviše vlaških toponima – Lašor, Gropeza, Šura, Bućenela, Žurim i Lavorinski brijeg. U Očinićima Alijerov Do. U Ugnjima Bohu rinski Do. Pištet u Bajicama, u Cetinjskom polju. Oko Lovćena – Koložinj, Krimalj i Žinjeve njive u Mircu, Bostur Velji i Mali (ulegnuće) u njeguškom dijelu Lovćena, Murakovac (brdo) na zemljištu Majstora i Longova Rupa i Bižaljevac na podgorini Lovćena.327 U Ćeklićima, u Vučjem Dolu, ima uspomena na Vlahe u toponimima Bunova Jama i Brina (stjenovito brdo), Tatulov Do, Semelj, Orop Do i Oropska gla vica. U starije stanovništvo vlaškoga porijekla možemo ubrojiti i starinačka ćeklićka bratstva Topalje, Fradele, Bacule i Šoraje, doseljene u 12. i 13. vijeku. Prvi pomen Bjelica u dokumentu iz 1430. godine Bjelice imenuje kao Vlahe Bjelice. Toponimija im je dominantno vlaška – Vlaški Do, u kojem su po predanju počivali hercego vački Vlasi kad su dohodili na pašu, Panduricu, na kojoj je stajala straža tih Vlaha, u Tomićima toponim Vlaške Rupe, a nedaleko od njih Grokopetska rupa. Takvih toponima po Bjelicama ima još. Na primjer, Ljunjic, Ljug, Verna, Rijen, Trokujev Do, Jušin Do, Lucinj i slično. U toponimiji Cuca takođe se očuvala uspomena na Vlahe. Recimo samo neke − Đinđina (do), Stavor (visoko brdo), Trojana, Dos (brdo), Štek, Sore, Sinet, Kabasi, Antera. Pa onda – Antera (ubao), Sora (zemlja), Sorska Greda, Kabasi (zemlja), Lošor (voda), voda Šaljeza (voda), Sinet (zemlja), Trojana (brdo), Cape (zemlja i voda), Kutlučeva Rupa, Mušterski Do. Pobrojana vlaška toponimi ja, neporecivo je śedočanstvo radikalnih demografskih promjena, koje su uslijedile koncem 12. vijeka. 324 Vukčević, „Zeta“ br. 40, Podgorica 1937. 325 Isto, str. 414. 326 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 300. 327 Isto, str. 439 i 496.

139

Stevo Vučinić

Županija Gripuli (Grbalj) Protezala se od plaže Jaz, u zaleđu Budve, do Tivatskog zaliva. Danas se taj prostor naziva Grbalj. Na zapadu se graničila s kotorskim distriktom, a na istoku s županijom Budvom s Kčevom. Od śevera je bila odvojena planinskim lancem od kontinenta, odnosno Katunske Nahije. Imala je nеkoliko plodnih srеdišta i prirod nu luku u Bigovu. Narodno predanje u Grblju pominje staro ime, upravo Bigova ili nekoga većeg naselja u blizini pod imenom Grišpa ili Grišpuli. Nije nemoguće da je u Grblju bio antički grad, možda Agruvium, grciziran u Gripolis, i konačno sloveniziran u Grbalj. U XIV vijeku nailazimo na Gerbalj, Zuppa de Gherbli, Gherbali, Gherbili a u turskim ispravama iz XVII vijeka Grblan i Grbla.328 I Nakićenović je zapisao da je Grispuli bio stari naziv za Bigovo, da bi se po Ivanbegu Crnojeviću kasnije prozvalo Begovo, pa otuda kasnije Bigovo.329 Bolica, početkom XVII vijeka, Grbalj naziva Zuppa. U šematizmu Bokokotorske eparhije za 1879. godinu piše: „... na onu stranu put sjevera gradu Gripšu u kojoj bješe 142 kuće; a bješe lijep grad, kuće dignute s velikim prozorima; i to bijaše za vladanja cara serbskie. Poslije nekoliko godina dođoše Turci sa galijama, opališe manastir i grad Grišpulu sa zemljom srav niše.“330 Transformaciju antičkog imena u sloveniziranu varijantu A. Majer izvodi ovako: Acruvium – Agrubio – Grubio – Grublja – Grbalj. U Grblju postoji predanje o poglavaru s titulom bana, koje nesporno čuva śećanje na slovenske državne formacije i njihovu administraciju. Selo Gošić vezuje se za bana Tutormu. Južno, do takozvane gomile od Hrasne, su razvaline starih zgrada za koje narod drži da su bile stanovi bana Tutorme. Radić Tutormić spominje se u XV vijeku, u jednoj pergameni zetskog episkopa Jeftimija, kao śedok.331 Etnička okosnica savremenoga Grblja je vlaška, doseljena u XII vijeku, možda i prije. Treba je vezati za iseljenje bana Ilijana u župu Onogošt i nakon toga useljavanje sloveni ziranih Vlaha s okolnih brdsko-planinskih krajeva u djelimično opušćeli Grbalj. U Grblju, Tivtu, Lastvi, Luštici i Krtolama, prostoru koji u svakom pogledu čini jednu predionu cjelinu, koja je najvjerovatnije svojevremeno pripadala županiji Gripuli, ne postoji vlaških toponima zabilježenih u etnološkoj literaturi. Geografija nudi mo guće objašnjenje. Plodna ravnica Grbaljskog polja bila je pogodna za naseljavanje prvih slovenskih družina koje su je i toponamastički oblikovali. Očuvali su se samo neki latinski i ilirski makrotoponimi za urbana naselja Kotor, Tivat, Morinj, Prčanj u moru slovenskih koja dominiraju Grbljem. Grbaljske seljake, Kotorani su po tradiciji iz prvih vjekova nazivali Slove nima, iako je etnička struktura u srednjem vijeku bila izmijenjena u vlašku korist. 328 Predrag Kovačević, Grbalj, Kotor, 1964, str. 8. 329 Sava Nakićenović, Boka, CID, Podgorica, 1999, str. 364. 330 Isto, str. 96−97. 331 Sava Nakićenović, Boka, CID, Podgorica, 1999, str. 192−193.

140


Predstavljali su zemaljsku odbranu koju su vodili oficiri poznati pod imenom „Conti degli Slavi“332 Početkom dvadesetog vijeka u cijeloj Boki useljenika iz Hercegovine je bilo 288, Crne Gore 325, 137 starośedilačkih i 86 bratstava iz Albanije, Srbije, Grčke i Bosne. Primijećeno je da su starośedilačke porodice veoma malobrojne, a osobito iz Crne Gore veoma brojne, pa je po svemu sudeći broj starośedilaca bio skroman. Useljenici su došli uglavnom između 14. i 16. vijeka, a starośedioci su vjerovatno slovensko ili slovenizirano stanovništvo koje se početkom 13. vijeka, dijelom iselilo u Moraču, a kasnije preselilo u okolinu Onogošta. Činjenica, da Kotorani Grbljane nazivaju Slovenima, iako su većinom vlaškoga porijekla, mogla bi se tumačiti kao potvrda nekadašnjega, dominantno slovenskoga karaktera ove županije.

TRAVUNIJA Jezgro županije je dolina Trebišnjice i polja uz nju. Granica joj je išla lini jom Risan – Grahovo, pa na vrh Njeguša, s njega na Bjelašnicu, pa na obalu pomeđu poluostrva Stona i ostrva Šipana. Predanje o starijem stanovništvu i ranosrednjo vjekovnoj povijesti toga prostora nije očuvano, sem za župu Rudinu i rudimentalno za Ljubomir. Tome je razlog što stanovništvo, uglavnom sačinjavaju Vlasi doseljeni pomeđu XIII i XV vijeka, koji nemaju poveznicu sa starijom prošlošću kraja.

Županija Ljubomir Jezgro joj je bilo Trebinje s okolinom. Ime joj je preživjelo u imenu sela Lju bomir, 4 kilometra śeverno od Trebinja. Śećanje na starośedioce je iščiljelo. Predanje pamti samo novije doseljenike, Vlahe Ugarčiće. U Vrpolju i Ljubomiru od Ugreno vića su bratstva iz Nikšića: Miljanovići, Petkovići, Ivankovići, Bornovići, Berdovići, Čečuri i Čeri. Koncem XIV vijeka pominje se samo selo Ljubomir, dok je śećanje na župu toga imena izblijeđelo. U jednom dokumentu iz 1397. godine piše: „Radaua filia Bolicho de villa Lyubomiri locauit se et opera suas Damiano Marinum. .. ad annos quatuor“.333 A u jednom drugom iz 1422. godine pominje se jedan Vlah iz Lju bomira: „Vlatchus Pribanouich de Glubomir legitime etatis locauit…“334 Očuvano je pamćenje na slovensku upravnu strukturu na čelu s banom. Dedijer – Đurić − Kozić pišu: „Čim se prođe pored staroga grada Banj-Vira, dolina (Trebišnjice) joj se razvija u plodnu ravnicu – Trebinjsko Polje. Banj-Vir, a neki vele i Banov Vir, to je najdublje mjesto rijeke Trebišnjice i nalazi se pod samom tvrđavom u Trebinju. Kraj ovoga vira, na desnoj obali rijeke, podigli su Turci tvrđavu, koja se obično zove Grad... Priča 332 Isto, str. 103. 333 Državni arhiv Dubrovnik, Serija − Diversa Cancellariae, Svezak XXXII, Folija 11. 334 Isto, Serija − Diversa Notariae, Svezak XIII, Folija 225.

141

Stevo Vučinić

se da je kraj rečenoga vira u stara vremena živio ban.“335 Očito prvak županije Ljubo mir, koji je stolovao u Trebinju, pored Trebišnjice, o kome je sačuvano tek toliko, da mu se zna samo titula, ali ne i njena sadržina i kompetencije. Inače, Banj-Vir često znači isto što i Trebinjski Grad. U kasnom srednjem vijeku, oblast Huma se našla u novim, proširenim granicama, koje su iz Travunije i Podgorja izuzele Popovo polje, Ljubinje, Ljubomir, Fatnicu i Nevesinje.336

Županija Vetanica (Fatnica) Putnim pravcem od Bileće preko Plane za Stolac stiže se do Fatnice. Jezgro županije je bilo Fatničko polje. Etnološka literatura nije se bavila predanjem i stari nama ovoga kraja, pa smo uskraćeni za informacije o njegovoj prošlosti.

Županija Rudina Prostirala se oko gornjega toka Trebišnjice, sa središtem u Bileći. Zbog po voljnih geografskih i drugih okolnosti na tom prostoru se od davnina nije bitnije mijenjala etnička struktura, pa se dobro očuvalo predanje o vremenu s razmeđa dva milenijuma, koje je predmet našega interesovanja. Rudine se dijele na Gornje Rudine i Zavođe.337 Narod tih krajeva za mnoga selišta u Hercegovačkim, odnosno Bilećkim Rudinama kaže da su u njima živjeli Grci, od kojih su grčka groblja. To su, u vrijeme kad ih je Dedijer opisao, bila sela opština Anđelića, Vrpolja, Ljubomira, Domaševa, Zarječja, Čepelice, Mirilovića, Miruša, Bileće, Baljaka, Zaušja, Granice, Vrbice, Pla ne, Fatnice, Meke Grude, Preraca, Hodžića, Davidovića, Rioca, Brestica i Korita.338 Priča se u narodu da su imali svoga bana u Skrobotinu, koji je stolovao niže Planika. Po predanju u Skrobotinu je živio ban rudinjanskijeh Grka. U relativnoj blizini, na Baljcima, bile su torine bana Pilata s Pilatovaca, koji je, kako vjeruju, bio oženjen sestrom Ivana Crnojevića. Selo Miruše je provobitno bilo izvjesnog Kalaj bana koji je živio u selu Kalanjevićima. U tom selu, u srednjem vijeku, živjeli su Vlasi Mirilo vići, a danas ih naseljavaju Kapori i Dželetovići. Kapori su, inače, vlaško prezime.339 U opštini Miruše, selo Kalanjevići zove se po banu Kalanju ili Kalaju. U Baljcima je, po predanju, stoku držao ban Pilat, koji je živio u Oputnoj rudini, ali tu nije bilo selo nego samo Pilatove torine. U Bileći je do dolaska Turaka stolovao ban Budeč. Ome đine od starih kuća u Kruševom Dolu i Podosoju narod tumači kao ostatke njegovih 335 Jefto Dedije − Obren Kozić − Đurić, Hercegovina.Šuma, Površ i Zupci u Hercegovini, Trebinje, 2001, str. 462. 336 Regno de gli Slavi, Pesaro, 1601, str. 391−393. 337 Jefto Dedijer, „Bilećke Rudine“, SKA, Srpski etnografski Zbornik, knj. V, Naselja srpskih zemalja, knj. II, Beograd, 1903, str. 768. 338 Isto, str. 681. 339 Isto, str. 828.

142


dvorova. Za njega govore da je njegovo imanje bilo od Vučjega Dola do Krnjina Kamena u Zvijerini i sva sela u tome zahvatu su bila u banovoj vlasti. Turci su ga, vele, pośekli u Travniku, a njegovo imanje naslijedili su Milićevići. Za te Milićeviće se priča da su od bana Budeča, a neki vele da je od banove šćeri. Isto zbore za porodicu Šuloviće. U Vrbičkoj opštini priča se da je u selu Bogdašići živio ban Bogdan koji je bio gospodar sela.341 U opštini Vrbica, vele da je selo Bograšići ime dobilo po banu Bogdanu. Na temelju izloženoga možemo zaključiti da je, u ranom srednjem vijeku, etnički karakter župe bio je iliro-vlaški – okosnicu su činjeli Iliro-Vlasi starośedioci, slovenizirani kroz duži period. Upravna strukutra je bila slovenska, s banovima na čelu. Koncem XIII i početkom XIV vijeka preslojeni su Vlasima doseljenim s Pinda i Epira. 340

Županija Crusceviza (Kruševica) Ova županija zahvatala je prostor Ljubinja i polja oko njega. Ime joj je sa čuvano u imenu brda jugoistočno od naselja.

Županija Vrmo (Vrm) Jezgro joj je oko srednjega toka Trebišnjice. Središte joj je bilo u srednjovje kovnom gradu Vrmu, čije se ruševine nalaze između Trebinja i Bileće. Utvrđenje joj je bilo u Klobuku. Za tu teritoriju u dokumentima upotrebljavan je naziv Koljenovi ći, koji je u vezi s izborom nobiliteta iz reda koji su Koljenovići, dakle, staro plemstvo. Jedan predio ispod Klobuka danas se zove Župa. U zahvatu su joj današnja naselja Jazine i Aranđelovo.

Županija Rissena (Risan) Zahvatala je prostor današnjeg Risna u Boki s okolinom. Vjerovatno i Dra galj polje iznad Risna, koje je moglo služiti za ispašu stoke, i unekoliko poljoprivre du. I danas taj kraj gravitira Risnu.

Županija Draceviza (Dračevica) U turskom vaktu protezala se na prostoru od Herceg Novoga do Risna, s mjestima i selima: Morinj, Mokrine, Kruševica, Sv. Nikola, Sušćepan, Prijesek, Crlje no Brdo, Kute, Žvinje, Vijeković, Sutorina, Podostro, Poljice i Mojdež. Ime je dobila po rječici Dračevici, danas zvanoj Sutorina. Od 1482. do 1687. godine, s prekidom od 1538. do 1539. godine, središte Nahije Dračevice bio je Herceg Novi. Teritorijalno 340 Isto, str. 850. 341 Isto, str. 860.

143

Stevo Vučinić

je naslijedila obim i granice ranosrednjovjekovne župe Dračevice. Predanje ne pamti etnički karakter starijeg stanovništva. Novije je bilo vlaškoga porijekla i plaćalo je filuriju kao i svi Vlasi.342 U dokumentima za 1489, 1494. i 1501. godinu pominje se nabavka žita iz Dubrovnika za Vlahe Dračevice.343 Dubrovački agent Miho Kuve ljić piše 9. marta 1676. knezu i vlasteli dubrovačkoj: „I opet podmeću Vlahe iz ove Dračevice...“.344 Njegov sin Niko izvještava Dubrovčane u jednom pismu iz 1697. godine: „Mnogi galanat i sarčan mladić i svi Vlasi od Dračevice ostaše za njim ža losni...“ 345 U jednom pismu piše isti Niko Kuveljić knezu i vlasteli dubrovačkoj o radosti ovdašnjih Vlaha, povodom uspjeha carske armije u Bosni, što dijele i žitelji Brda, Crne Gore i Albanije.346 U nesređenim prilikama XIV i XV vijeka dolazi do značajnoga miješanja Vlaha Dračevice s okolnim stanovništvom i gubljenja njiho ve etničke posebnosti. Vlaška organizacija tako prelazi u župne predjele i obuhva ta mnoge od zatečenih ratara. Termin Vlasi, tada, počinje da označava stočare koji prelaze na śedilački način života i bave se zemljoradnjom, pritom zadržavajući svoju društvenu organizaciju i ostale povlastice kao nagradu za službu koju obavljaju za osmansku državu.347

Županija Kanali (Konavli) Okosnica joj je bilo Konavosko polje s Cavtatom. Junije Rastić (1669−1735) u Chronica ragusina navodi da su Konavli najstarija jurisdikcija porušenoga grada Epidaura, pa se stoga i čekalo da nakon 800 godina potomci Epidaurana ponovo steknu vlasništvo nad Konavlima i Vitaljinom. Da su te zemlje pripadale Epidauru, o tome najjasnije svjedoči vodovodni kanal, izrađen s ogromnim troškom, da bi se dovela voda u Epidaur s udaljenosti od 20 milja, završava Rastić. Središta županije bila su u Sokolu i Ljutoj. Značajnija naselja su Cavtat (Captat, Civita vechia), Obod i Bani. Sastavni djelovi Konavala su Vitaljina i Prevlaka.

Županija Gernoviza (Žrnovica) Zahvatala je prostor današnje Župe dubrovačke, okoline Kupara i Mlina.

342 Jasmina Đorđević, Dračevica i Riđani sredinom XVI vijeka, Zadužbina Andrejević, 1997, str. 14. 343 Isto, str. 43. 344 Goran Komar, Ćirilična dokumenta Dubrovačkog arhiva, Herceg Novi, 2011, str. 344. 345 Isto, str. 465. 346 Isto, str. 473−474. 347 Isto, str. 35.

144


HUM Jezgro oblasti je donji tok Neretve, Mostarsko polje, okolna brda i obalni pojas od njene delte u pravcu jugoistoka, po svemu sudeći, negđe do naspram otoka Šipana, a u pravcu zapada do Graca. To je prostor Porfirogenetove Paganije i dijela Zahumlja, potonje humske oblasti. Kako Orbini piše, humsko područje se protezalo i s desne strane Neretve sve do Cetine, zahvatajući Bišće i Luku s obližnjim mjesti ma.348 Nakon smrti hercega (vojvode) Stefana Vukčića Kosače 1466. godine, prostor Travunije, Zahumlja i Huma nazvan je memorativnom izvedenicom od njegove ti tule Hercegovina. Bez izuzetka, narod Hercegovine će kazivati da su na tom prostoru od starine živjeli Grci. Razlikuju još Latine i Jeđupe. U tim krajevima za materijalne ostatke prošlosti skoro uvijek kazuju da su iz „grčkoga doba“. Istraživanja pokazuju, posebno kad je riječ o takozvanim Grcima, da su to materijalni ostaci kasnoga sred njeg vijeka kad su ti prostori opušćeli i nanovo naseljavani. Na prostoru ušća Neretve i Lištice slabo je očuvana tradicija o porijeklu bratstava i povijesti kraja. Uzrok tome je činjenica da se većina stanovništva tokom posljednih stoljeća vladavine turskoga čifčijskog feudalnog sistema više puta selja kala, mijenjajući čitluke i u tom procesu zaboravila porijeklo.349 Današnji stanovnici neumskoga kraja skoro su u cjelosti noviji doseljenici. Od svih rodova 62,10% otpa da na doseljenike iz ostale Hercegovine, 18% iz Dalmatinske Zagore (Sinjske kraji ne), a 18% iz Crne Gore, i nemaju vezu sa starim vremenima. Istraživanjem se otkrilo da su današnja brdska naselja osnovana na mjesti ma nekadašnjih stočarskih naseobina, s tendencijom raseljavanja u plodnije krajeve oko Mostarskoga blata. Stanovništvo je sačuvalo u govoru mnogo romanizama koji nas uvjeravaju da je bilo simbioze sa starincima, poglavito Vlasima. Na području Neretve i Cetine bilo ih je u velikom broju, jer ih jednom darovnicom od 28. decem bra 1408. godine bosanski kralj Ostoja daruje feudalcima Radivojevićima.350 Lokalna toponimija ide u prilog takvog zaključka, a sačuvala je pamćenje na boravak Vlaha u nazivima brda, livada, lokava i naselja. Izdvajamo toponime Vlaška njiva, Vlaštak, Vlaški put, Katunište, Stražinica, Varda, Vardica i slično.351 Uočeno je da se veliki broj srednjovjekovnih nekropola sa stećcima nalazi na područjima koja su bila naseljena Vlasima, mada se svi stećci ne mogu adresirati samo njima. Proces sloveniziranja Vlaha je završen u XIV vijeku, jer već tada u izvorima mahom susrijećemo Vlahe sa slovenskim imenima. 348 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Zagreb, 1999, str. 450. 349 Vlajko Palavestra, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XXIV−XXV, 1968/70, str. 6. 350 Mario Petrić, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XXIV−XXV, 1969/70, str. 13. 351 Isto, str. 13−14.

145

Stevo Vučinić

Županija Statania (Ston) Pominje se kod Porfirogeneta pod imenom Stagnon. Antički naziv je Turris Stagno, a u Ljetopisu Statania. Zahvatala je Stonsko polje, na poluostrvu Pe lješac. U srednjem vijeku, grad Ston je bio śedište biskupa i vladara Zahumlja, i pri jestoni grad župe.352

Županija Papava (Popovo Polje) Dukljaninova županija Papava, vremenom je jezički prevedena u oblik Po povo, i na koncu Popovo Polje. To je izrazita prediona cjelina koja pregibom pravi oštru granicu prema Šumi, a na śeveroistoku je bilom visokim 1396. metara odije ljena od Ljubinja, strmim odśecima prema Hrasnu, a prema primorju niskim bilom i valama.353 Lako ju je identifikovati posredstvom suśednih župa Stantania − Ston, Dubrava, Dabar i Žabsko (planina Žaba iznad Hutova). Središnji dio Papave čini kraško polje uz donji tok Trebišnjice, okruženo hercegovačkim kršem. Središte župe je bilo u Ravnom, smještenom na prostoru koji se dijeli na Gornju i Donju Luku. Manje cjeline unutar župe, koje su se još u dubokoj starini formirale kao posebne jedinice su: Donje i Gornje polje, Lug, Bobani, Trebimlja i Ljubinje.354 Papava je u svim dubrovačkim spomenicima zapisana kao Papaua i Papoa, dok je u srpskim spomenicima iz XII vijeka zapisana u deformisanom obliku kao Popovo i popovska župa. Naziv Popovo polje javlja se tek u XIX vijeku.355 U blizini Popova polja nalazi se nahija Bobani koja je u srednjem vijeku bila vlaški katun. Stočari Vlasi pominju se 1463. godine u vrijeme pada Bosne pod tursku vlast. Dubrovačka vlada bila je ovlastila stonskog kneza da primi u Ston Vlahe iz Popova polja, a njihove porodice da smjesti na ostrva.356 U toponimiji i predanju, sačuvano je śećanje na čelnike županije Papave. U selu Zavali kažu da je neki ban u Trebinju imao sina koji se utopio u Trebišnjici, koja ga je poslije nekog vremena izbačila ispod Zavale. Kad je htio da ga ukopa u selu, na rod se tome usprotivio, jer je bio utopljenik, pa je ban da bi ih odobrovoljio izgradio dvije crkve, jednu za pravoslavne, a drugu za katolike. U Trnčini žive katolici Vukići, koji pripovijedaju da su ubili Zagora bana i poklali Madžare i stoga su morali pobjeći u Dalmaciju, i odatle se raselili na razne strane. U selu Veličanima, u polju, jedna od livada koja se obrađuje zove se Banovine. U Orašju, dio puta koji je pored sela vodio 352 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Zagreb, 1999, str. 451. 353 Milenko Filipović i Ljubo Mićević, Popovo u Hercegovini, Naučno društvo BiH, Djela, Sarajevo, 1959, str. 15−16. 354 Pavao Anđelić, Marjan Sivrić i Tomislav Anđelić, Srednjovjekovne Humske župe, ZIRAL, Mostar, 1999, str. 31. 355 Isto, str. 17. 356 Isto, str. 46.

146


u Stolac, a mjestimično se i danas poznaje, zove se Baničin put. U Hutovu, između brda Žabe, Nina i Treštenice nalazi se livada Ban polje.

Županija Luka Toponim Luka označava plodnu ravnicu, njivu ili livadu pored rijeke, ili morski zaton, pristanište. Taj toponim pośedočen je 1401. godine u jednom dubro vačkom dokumentu, u kom je zapisano da su Dubrovačani dali jednu lađu bosan skom kralju Ostoji da vozi žito od Luke do Omiša. Jedan dio Papave (Popovo polje) se i danas zove Luka ili Kriva Luka. Ako se dovede u vezu s dukljaninovom župom Lukom, za koju se vjeruje da je bila od Gabele (Drijevo – srednjovjekovno trgovište i luka na Neretvi) do ušća, to bi bila potvrda da je nesporno ubicirana na pravom mje stu i da je ta župa svojevremeno zahvatala i zapadni dio Popovog polja.357 Svakako i ušće Neretve s obje strane rijeke, vjerovatno i prostor današnjih Ploča.358 Luka na Neretvi se pominje i u jednoj ispravi u dubrovačkom arhivu – tužbi protiv Vukosava Novakovića iz Popova, koji je prevario izvjesnu Stanicu, odveo je u Luku i prodao u ropstvo.359 Važnija mjesta su bila Brštanik (Gradina u blizini Opuzena), Koš (Opu zen), Metković i Ploče.360 Stanovništvo sačinjavaju došljaci, iz vremena turske uprave ovim krajem, stoga su lišeni starijeg predanja.

Županija Yabasko (Žaba) U unutrašnjoj podjeli primorja 1399. godine, koja je upisana u njihov kata stik Libro Rosso, Dubrovčani su pomenuli županiju Jabsko iz XXVIII glave Ljetopisa koja je pripala Dragoslavu, sinu kralja Predimira, kao graničnu župu s njihovim po śedima u okolini Neretve: „...Et de parte de tramontana confina con la giupa de giap sko mediante le + cavate in pietre stabile“.361 Dakle, na śeveru se Dubrovačka Repu blika graničila s humskom župom Žapsko ili Žaba. Čitav kraj, od sela Brestice do sela Bijeli Vir sa 37 zaseoka, uz put Metković − Dubrovnik naziva se Zažablje. Donedav no, u tom kraju stanovnici su imali samo poljske kuće, a živjeli su u starim naseljima na brdu. O humskim županijama Ruvarac odgovora na pitanje što je Dukljaninova Stantania, Papava, Lucca, Dubrava i Debre − među naučnicima o tome nema spora i svi se slažu da je Dukljanin pod tim imenima htio da pomene Stonsku župu i Popovo 357 Pavao Anđelić, Marjan Sivrić i Tomislav Anđelić, Srednjovjekovne Humske župe, ZIRAL, Mostar, 1999, str. 46. 358 Aleksandar Loma, Toponimija banjske hrisovulje, SANU, Biblioteka onomatoloških priloga, tom 2, str. 136−137. 359 Mihailo Dinić, Iz dubrovačkog arhiva, tom III, Naučno djelo, Beograd, 1967, str. 88. 360 Pavao Anđelić, Marjan Sivrić i Tomislav Anđelić, Srednjovjekovne Humske župe, ZIRAL, Mostar, 1999, str. 87. 361 Državni arhiv Dubrovnik, Katastik, sv. 4, Libro Rosso f. 270−271 − objavili u knjizi Prijevara ili zabluda? Stjepan Ćosić, Niko Kapetanić i Nenad Vekarić, str. 18.

147

Stevo Vučinić

i Luku, Humsku župu s obje strane Neretve i Dubravu između Stoca i Mostara, te Dabar istočno od Stoca. Sve su bile oko srednje i donje Neretve. Ruvarac konstatuje da je Dukljaninova župa Yabsko, u stvari župa Žapska, potonje Zažablje, tamo iza planine Žabe, i pita se da nije njeno središte bilo tamo đe je danas Gradac.362 Ljubić, u Radu o odnošajih među Republikom Mletačkom i Dubrovačkom, pominje da je Čitluk sa Zažabljem 1695. godine bio u mletačkim rukama. Dubrovački istoričar Jakov Lukarević (1551−1615) piše o ratu Dubrovčana i humsko-stonskih gospodara i pominje redom humske gospodare od Trebinja, Popova, Žabe i Dubrave. Zaža bljem se, dakle, zove zemljište od šljemena Žabe ka zapadu do međa Hercegovine i Slivna. Mletački dokumenti nazivaju Zažabljaninom župnika Gradačkoga koji je bio prebjegao na mletačku stranu, što potvrđuje da je Gradac zažabljački.363 U zahvatu ove županije se nalazilo pristanište Klek, a od većih naselja Slivno i Hutovo.

Županija Vellica (Velika) Obuhvatala je Ljubuški i dolinu rijeke Trebižata. Pretpostavlja se da joj je prethodila župa Rastoka, koja je zahvatala otprilike isto područje, a pominje je Porfirogenet u DAI. Najvažnija utvrda i śedište administracije bilo je na području sela Grab, kod zaseoka Granići, đe se nalazio srednjovjekovni grad Visoka. Grad dominira okolinom, a imao je i svoje podgrađe. Na području županije je i današnje naselje Veljaci, s kojim se povezuje njeno ime preživjelo u imenu toga sela. Pominje se u povelji Stjepana Dabiše od 26. 4. 1395. godine. Veljake je poklonio ćerki Stani na uživanje za njenog života, a poslije njene smrti Đuru Radivojeviću, mužu njene šćeri Vladike. Značajno naselje je utvrđeni grad Ljubuški, koji se prvi put pominje sredinom XV vijeka. Unutar granica Velike nalazila su se današnja sela Vašarovići i Hardomilje, Rastočko polje i predio ispod i istočno od Vrgorca, danas poznat kao Pojezerje.364 Na tom području identifikovan je veliki broj stećaka, koji se mogu pove zati s vlaškim etničkim karakterom župljana u srednjem vijeku.

Županija Goromita (Gora) Autori koji su Goromitu (Goru) ubicirali u Imotskom, povezujući Goru i Emotu i tumačeći je kao Goromitu, u krivu su. Županija Imota, odnosno Emota, po Porfirogenetu, jedna je od hrvatskih županija u X vijeku, pa stoga i nije ad minstrativna jedinica Tetrarhije. Goromita je zahvatala brdoviti i goroviti prostor 362 Ilarion Ruvarac, „Zažablje u Hercegovini, starom Humu“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1890, knj. 1, str. 12−17. 363 Petar Bošnjak, „Gdje je Zažablje“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1892, knj. 4, str. 444. 364 Pavao Anđelić, Marjan Sivrić i Tomislav Anđelić, Srednjovjekovne Humske župe, ZIRAL, Mostar, 1999, str. 124.

148


omeđen masivom Biokova sa zapada i Matokita s istoka. Središte joj je bilo polje dugo oko 15, a široka oko 2 kilometra, koja počinje ispod Vrgorca, koje se prostira lo prema śeverozapadu, obuhvatajući područja današnjih sela Kutac, Kotezi, Vina, Kokorići, Ravča i Dubravica. Za definiciju županije Gorska najvažnije su povelje i dokumenti iz XV vijeka. U povelji kralja Ostoje Radivojevićima 1408. navedena je župa Gorska formulacijom: „Provinciam Cisalpinam et Transalpinam, dictam Gorscam zupam.“ U povelji iz 1434., ta župa je navedena kao pośed vlastele Jurje vića, nasljednika Radivojevića. U njoj su tada navedena sela Dragljani, Kozica, Hraštane, Vrhdo i Zahojane. Nešto kasnije, 1444. godine, u županiji Gora pominje se Vrgorac, njeno najvažnije središte.365

Županija Vecenike (Večerić) Okosnica joj je bio širi prostor današnjega Mostara. U srednjem vijeku za pisana je kao župa Večenike – Večerić. Najstariji spomen na nju zabilježen je u Ljetopisu. U arhivu Dubrovnika čuva se ugovor iz 1280. godine o prodaji robinje Juroslave iz Večerića (de Vecerich). Dvadeset godina kasnije, neki Bogdan Bratičić i Prodan Hreljkov iz Večerja (de Vecerio) prodali su u Dubrovniku jednu bosansku robinju. A 20. maja 1306. godine u knjigu je zavedena tužba vlastelina Toma Držića u kojoj navodi da mu je u Večeriću (de Vecherich) otet tovar tekstilne robe.366 Naziv županije povjesničari Novaković i Pejičić vezuju za pleme Vetonce, koje je početkom XI i XII stoljeća živjelo na području Huma. Ime im je preživjelo u nazivu župe Vetanice – Vetnice – Fatnice u istočnoj Hercegovini i u imenima hercegovačkih naselja Vitina i Vitaljina. Drže ih ogrankom zapadnoslovenskog plemena sličnog imena, čija je stara postojbina bila u porječju Labe. Unutar granica Večenike nalazila su se današnja na selja Čitluk, Lištica, Široki Brijeg i grad Mostar, koji je nastao oko kula koje su štitile prilaz mostu od kojih se onaj dio na lijevoj obali (Cimski) vezuje za Večerić.367

Županija Dubrava Središte joj se nalazilo u Počitelju, najvjerovatnije preslojeno tvrđavom koju je sagradio Tvrtko I Kotromanić 1383. godine, a kasnije nadgradili Turci. U zahvatu je imala polje iznad i ispod grada, s obje strane Neretve. Unutar nje je Gorica (castrum Grizzora) i naselja Stolac, Bitunja i Trijebanj i poznate nekropole sa steć cima Radimlja, Hodovo i Boljuni. U XV vijeku, vremenu usitnjavanja županija koje gube raniji smisao i administrativne granice, u dokumentima egzistira Vidovo polje 365 Isto, str. 150–151. 366 Pavao Anđelić, „Srednjovjekovna župa Večenike − Večerić i postanak Mostara“, GZM, sv. XXIX, Sarajevo, 1974, str. 261. 367 Pavao Anđelić, Marjan Sivrić i Tomislav Anđelić, „Srednjovjekovne Humske župe“, ZIRAL, Mo star, 1999, str. 180.

149

Stevo Vučinić

kao prediona cjelina koja je sačinjavala srž župe Dubrave. Čitav taj prostor je u to vrijeme bio naseljen doseljenim Vlasima, koji se pominju u dubrovačkim dokumen tima u vezi s pljačkama karavana, službom kod dubrovačkih patricija ili kao učenici kod dubrovačkih zanatlija.368

Županija Debre (Dabar) Zahvatala je Dabarsko polje, smješteno na putnom pravcu od Bileće preko Plane i Fatnice, koji se u Berkovićima razdvaja, lijevo za Stolac, a desno za Nevesinje. Središte joj je bilo u Košunu, starom gradu sa 6 kula iz X vijeka, neposredno pored Berkovića. Nije isključeno da je zahvatala i prostor današnjega Stoca. Svo stanovniš tvo je doseljeno u XVII i XVIII vijeku i poslije velike kuge 1813–1815. godine. Stoga nema predanja o starinačkom stanovništvu. Ali u Dabarskom polju ima više grobalja sa značajnim brojem stećaka, koji dokumentuju srednjovjekovne Vlahe.

PODGORJE Oblast Podgorja je prostor ispod visokih planina (Gora), čiji su vrhovi visočiji od 2000 metara. To su Prokletije, Bjelasica, Durmitor, Sinjavina, Ljubišnja, Zelengora, Bjelašnica, Bitovnja i Prenj. Sa śeverne strane, pomeđu njih je niz dolina kroz koje teku rijeke Ljuča, Lim, Komarnica, Piva, Rama i Neretva, u kojima su bile ustrojene Dukljaninove županije, a s južne im se nalaze kraška polja Visoke Herce govine – Nikšićko, Gacko i Nevesinje, koja su bila središta tri županije pomenute u Ljetopisu. Na zapadu toga prostora – županijama Neretvi, Geriko i Netusini – vjeko vima podložnom migracijama, predanje o starim narodima, dubljoj povijesti i sta rinama uopšte nije sačuvano, dok je situacija nešto bolja u istočnom, crnogorskom dijelu. Jedino na prostoru Livna, koje je u doticaju s Podgorjem, sačuvano je nešto od relevantnog predanja za ovaj prilog. Andrija Kačić pominje porodicu Bergeljić koja je 1241. godine pobjegla pred Mongolskom najezdom iz Osijeka i došla, kako piše, „u pogliu livangskome na 1241, oli kako durughi ochie, na 1235. gdi na jednoj planini velle visokoj, koja se Tribaustcza zvasce, grad sagradisce, koji od Ungarcza bih gniegovim imenom zazavan Hum, a posli do sadascgniega vrimena zazvasce podhum.“ Od te porodice danas nema pomena na području Livanjskoga polja, ali pomen na nju je sačuvan u predanju o njihovom potomku, Brgonjić banu, koji je stolovao na mjestu Numbegovića gradine, na brdu Tribanj iznad Podhuma.369 To je sve od predanja. 368 Esad Kurtović, „Iz historije Bitunje u srednjem vijeku“, Godišnjak ANUBiH, Sarajevo, 2014, str. 186. 369 Mario Petrić, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, etnologija, tom XV−XVI, 1960−1961, str. 32.

150


Županija Onogoste (Onogošt) Jezgro županije je Nikšićko polje s okolnim brdima i planinama. U sta ro vrijeme naseljavali su je Mataruge, potom Vlasi Drobnjaci i Onogoštani, potonji Trebješani koji su ih preslojili i istisli. Granice Mataruga, kasnije Drobnjaka, u Nik šićkome polju svojevremeno su išle s južne strane i to s brda Trebjese na Petrovu crkvu i na ušće Rastočkog potoka u Zetu. Istočna je išla rijekom Gračanicom od Trebjese do Graca u Rvaćevu, preko Gradine, brda Vardara, Pobilja na Mali i Veliki Dažnik, Lubanju glavu, Gackove grede, Veliko brdo, Štit, Gornju Moraču, pa u ušće Maloševskog potoka u Moraču, pa u vrh Vrmca, pa na Stubicu, na vrh Starca i odatle na Pećarac. Zapadnu je činila Zeta od ušća Rastočkog potoka do pod Peraj do u Gli bavcu, preko Debele Ljuti na Jasenovi vrh u Tović. Odatle se spuštala na selo Granice i śeverozapadno išla preko Oraške ljuti na Šipačno, pa preko Šumate glavice izbijala na vrh Vojnika. Jezera, Šarance i Sinjavinu su držali Kriči. Śećanje na stare narode i vrijeme s početka drugoga milenijuma, koje je bilo sudbonosno za crnogorski pro stor, veoma je dobro očuvano. Predanje kaže da su južnu granicu zadržali do dolaska Nikše Ilionovog, koji je pobjegao iz Grblja od Balše I i naselio se u Zagradu u Župi. Nikša pošalje sinove kod bana Radana pod planinom Tović u Rvaćevo da ga pozdra ve u njegovo ime. Oni, međutim, ubiju bana i njegovo bratstvo Rvati se neznano đe odseli. Kako je ban Radan upravljao dijelom Drobnjaka koji je sad u Nikšićkome polju dođe do borbi između Drobnjaka i Onogoštana. U toj borbi Drobnjaci izgube teritoriju južno od Tovića.370 Vrijeme doseljenja bana Ilijana iz Grblja u Nikšićko polje treba dovesti u vezu s useljenjem sloveniziranih Vlaha s okolnoga brdsko-planinskog prostora u Grbaljsku župu. Ti Vlasi, integrisani s domicilnim stanovništvom, zadugo su činjeli etničku okosnicu Grbaljske županije, dok ih u srednjem vijeku nijesu preslojili do seljenici s raznih strana, dominantno iz Crne Gore. Razlozi migracija bi mogli biti uslovljeni neredovnim političkim prilikama uzrokovanim Nemanjinim pustošenji ma. U tom slučaju doseljenje Ilijana u Moraču treba vezivati za period s početka 13. vijeka. Njihovi potomci, Nikšići, za sebe su govorili da su se doselili iz Grblja u Mo raču u vrijeme građenja Manastira Morače, dakle oko 1225. godine. Silazak Vlaha u Grbalj treba vezivati za sam početak XIII vijeka. Dalo bi se na osnovu toga zaključiti, da su tokom jednoga procesa, koji je trajao duže ili kraće vrijeme, doseljenici pro mijenili vjerski karakter Grblja, a iseljenici iz Grblja u Moraču, kasnije u Onogošt, tokom procesa integracije u novu sredinu, vjerski iskaz. U oba slučaja, latinski u pravoslavni. Sačuvano je predanje u okolini Nikšića da su na tom prostoru živjele Ma taruge, kojima je upravljao kralj Sumor. U Nevesinju su se sukobili s doseljenicima 370 Andrija Luburić, Drobnjaci pleme u Hercegovini, Beograd, 1930, str. 4.

151

Stevo Vučinić

Novljanima koji su ih porazili i pregnali preko planina ka Foči. U isto vrijeme nasele se Novljani, Riđani i bratstvo Ugrenovići na banjsku visoravan. Malo potom od Ma taruga otmu Lebršnik/Durmitor i Odrag u Sinjavini na śeveru, na istoku do rijeke Morače, a na jugu do Prezide, koja je dijelila Hercegovinu od Zete. Osvojeno zemlji šte podijele i nasele. Riđanima pripadne zemljište od Risna do Onogošta. Zapadna granica je išla do Klobuka, a jugoistočna do Prezide. Ugrenovići zauzmu zemljište na kome su danas sela Kočani i Zavrh. Kako kaže predanje, jedan njihov predak, kralj Onogošta, podigao je na raskrsnici puteva za Srbiju, Bosnu i Zetu tvrđavu Onogošt, iz koje je upravljao on i njegovi potomci zemljištem u Nikšićkom polju, Župom i Riđanima.371 Petrova crkva podno Trebjese, koja se ubraja u najstarije u Hercegovini, bila je zajednička Drobnjacima i Onogoštanima.372 Sazidao ju je Drobnjak Petar Ja kičić iz sela Rubeža. Predanje veli da su borbu protiv Grka, koji su držali te krajeve, počeli Jakičići iz Rubeža. U to vrijeme, pričaju, nije još bio podignut grad Onogošt, nego je zapovjednik grčke posade stanovao u Moštanici. Priča se da su tada Grci konačno proćerani iz tih krajeva.373 Narodno predanje kazuje, i da su, svojevremeno, Drobnjaci potukli Bugare, a da je sveti kralj Vladimir pomogao knezu Vuloviću da podigne manastir Bijelu u Drobnjaku. U njemu se pominje da je još u vrijeme Nikše, pretka Nikšića, u Župi Nikšićkoj živio ban Nesiren. Njegove kule i čitluci prostirali su se od Župe do Bršna.374 Po njegovom imenu, reklo bi se, da je etnička okosnica županije Onogošt bila Vlaška – Vlasi starośedioci, potomci romanizovanih Ilira. Sukob Mataruga i Novljana može se vezati za konac XII i početak XIII vijeka. To je vrijeme velikih migracija vlaških katuna iz istočnobalkanskih prostora k centralnome Balkanu. Nesporno je da su ih feudalne vlasti Raške favorizovale. S osloncem na njih uspostavili su dominaciju na cijelome tom prostoru i izazvali veliki talas migracija domicilnoga stanovništva ka unutrašnjosti kontinenta. U Nikšićkoj Župi, s južne strane puta za Nikšić, stoji stećak u obliku priz me s uklesanim krstovima, bordurom i nečitkim natpisom. Predanje ga vezuje za bana Ugrena, osnivača grada Onogošta. Na lokaciji Zagrad nalazi se stećak u obliku ploče ukrašene geometrijskim motivima. Njega predanje vezuje za Jevrosimu, ženu bana Ilijana, i majku Nikšinu od koga potiču Nikšići. Po lokalnom predanju Nikšin nadgrobni spomenik se nalazi na groblju Dublje, takođe u Župi. Ploča ima bordu ru i spiralni friz. Sva tri stećka, oblikom i motivima kojima su ukrašeni, navode na zaključak da ih treba hronološki datovati u XIV odnosno početak XV vijeka. Mogu se smatrati materijalnim śedočanstvom velikih političkih i demografskih promjena koje su nastupile na prostoru srednjovjekovne Duklje, nakon njenoga sloma. 371 Isto, str. 9. 372 Andrija Luburić, Drobnjaci pleme u Hercegovini, Beograd, 1930, str. 2. 373 Isto, str. 21. 374 Mićun Pavićević, Zbornik za narodne običaje i život južnih Slovena, JAZU, knj. XXX, sv. 2, Za greb, 1936, str. 177.

152


Županija Moratia (Morača) To je prostor koju prosijeca rijeka Morača, kojoj su se u zahvatu nalazila današnja Rovca i obje Morače – Gornja i Donja. O starom stanovništvu ima dosta pomena. Petar Šobajić piše da su Macure staro stanovništvo u gornjem toku rijeke Morače, na prostoru Donje Morače i Bratonožića. Starinaca je bilo u Rovcima.375 Potvrda su Macurjama u Trmanju, livade Macurevine iznad Liješnja, Macurbrijeg u selu Cerovici i macurska groblja u Trmanju, Liješnju, Veljem Dubokom, Sreteškoj gori i na dva mjesta u Gornjim Rovcima. U Trmanju, na mjestu Crveni ubo, na za padnom kraju Polja, nalazi se Macursko groblje, a u podnožju Kamenika, na granici s Piperima, Macurska jama iz koje se ljeti uzima snijeg i topi za vodu. U selu Gornja Rovca na dva mjesta postoje macurska groblja.376 U Cerovici, kod škole i kuće Ta puškovića, tvrde da je bilo macursko groblje. U Liješnju pored savremenog puta je Macursko groblje, a jedna strana iznad zove se Macurovine. U Veljem Dubokom, pored seoskoga groblja, poznaje se Macurkosa s masivnim kamenim pločama preko grobova. Kod kuće Vukovića jedna livada zove se Crkvina i tu su nalaženi tragovi groblja. I u Sreteškoj Gori ima Macursko groblje. U toponimu Ban-lug, u zaseoku Luke, na lijevoj obali Mrtvice, očuvano je śećanje na nepoznatog prvaka županije Moracia, koji je nosio titulu bana. Macure su istisnuli doseljeni Vlasi Nikšići početkom 15. vijeka. Nikšin sin Gojak poslije ubistva bana Ugrena iselio se u Rovca. Od njegovih sinova Vlaha, Bulata, Sredoja i Šćepa potiču dvije trećine Rovčana. U hercegovačkom defteru iz 1477. godine upisan je katun na čelu s legendarnim knezom Vuksanom, za koga se zna da je Bulatov sin. Imena iz deftera kao što su Vlaho, Bartul, Pribil i Stanul jasno śedoče vlaški karakter, ali dominiraju slovenska kao što su Vuk, Bogdan, Ni kola, Bogeta, i ukazuju da je bio završen proces sloveniziranja. Macure je konačno potisnuo vojvoda Bogić koji je došao u Moraču polovinom XVII vijeka i u borbi pogubio njihovoga prvaka Štikoja. Središte županije je vjerovatno bilo u Moračko me gradu (Castrum moratsky/civitate Morachii). Položaj grada na jednoj uzvisini, u središtu županije, u blizini Manastira Morače, vrlo dobro je izabran da bi se iz njega kontrolisala čitava okolina.377

Županija Comerniza (Komarnica) Zahvatala je današnje Drobnjake s Boanom kao središtem. Njeno etnič ko jezgro u ranom srednjem vijeku činili su Kriči, raseljeni pod pritiskom Vlaha Drobnjaka. Taj proces je tekao, počev od konca XII do konca XIII vijeka. Kričima, 375 Mirko Barjaktarović, Rovca, CANU, Titograd, 1984, str. 19. 376 Isto, 125−133. 377 Pavle Mijović i Mirko Kovačević, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd – Ulcinj, 1975, str. 117.

153

Stevo Vučinić

inače narod naziva one Mataruge koje su se poslije pogibije kralja Sumora povukle i smjestile oko Tare i dalje ka Foči te na istok do Kolašina. Varoši su im bile Foča i Pljevlja. U jednoj povelji Stefana Uroša I, pisanoj oko 1260. godine, pominje se mjesto Kričak. Na Sinjavini postoji Kričko polje. Ostatak od Kričaka u Drobnjaku je bila porodica Guske koja se istražila, inače potomci kričkoga vojvode Kaloke i odive Kosovčića. Opisuju ih da su bili sitni rastom, debelih usana, zelenih očiju, zdepasti i da su se antropološki razlikovali od ostaloga stanovništva. Po predanju Drobnjaci su dobili ime po tome što je njihov vojvoda Lapac Kosovčić razbučio drob sinu kričkoga vojvode Kaloke na Bukovičkoj gori. U Po šćenskom groblju bila je grobnica na kojoj je pisalo da u njoj „leži Bran Drobnjak“. U kotorskome arhivu 1285. godine pominje se Bratinja Drobnjak.378 U dokumentu iz 1379. godine upisani su kao „Vlachus de catune Drobgnachy“. U defteru iz 1477. godine Drobnjaci su uvedeni kao nahija Komarnica, očigledno po nazivu ranije županije. Novi naseljenici su Vlasi Novljani, useljenici iz raznih krajeva i Uskoci. Najznačajnije i najveće je bratstvo Kosovčići, porijeklom od doseljenih Novljana. Za dugo su upravljali plemenom. Naselili su se u Pošćenju. Kroz njihovo selo vodio je rimski put Risan – Moštanica – Pirlitor − Prijepolje i dalje. Iznad sela je bilo rimsko utvrđenje, a u selu drobnjačka saborna Crkva Petra i Pavla. Predanje vezuje Orlibana Strahinjina Kosovčića, pretka Kosovčića, koji je živio u vrijeme osnivanja Manastira Morače, da je osnovao sad porušeni Manastir Jelovac. Mjesto đe je stolovao u Pošće nju zove se Banovina – jezičko śedočanstvo, koje pamti vremena, koja su prethodila Njemanjinom pohodu na te prostore.379 Kosovčići su se danas razgranali na Đurja noviće i Omakaloviće, kojih ima ukupno dvadeset sedam bratstava. Razvaline kule vojvode Đurjana se i danas vide. To je bila ogromna građevina sa sedamnaest vrata, lijepo zidana od tesanoga kamenja s ornamentima kakvi se viđaju na stećcima. Po predanju, među drobnjačke Novljane su se kao najstariji doselili Jakičići na Boanu, vele, u doba prvoga ustanka protiv Grka u tim krajevima. Ako je vjerovati, onda je to bilo oko 1040. godine, u vrijeme Zetske operacije Vizantije protiv Vojislava, koja se po Vizantince neslavno završila.

Županija Piva Pokrivala je prostor opštine Plužine (toponim izveden od glagola plužiti − plugom orati zemlju), poznatiji kao Piva. Izvorno ime odnosilo se na dolinu rije ke Vrbnice, koji je najtopliji, najnaseljeniji i najžupniji predio u cijeloj oblasti, đe su najstarija pivska naselja. U ranom srednjem vijeku bio je naseljen Matarugama. U tom kraju, po narodnom kazivanju, postojalo je i starośedilačko pleme pod nazi vom Cimirote. U selu Pišću postoji kućište u kojem je, pričaju, prebivao posljednji izdanak Cimirota. U istome selu, ispod sadanje crkve, nalazi se ozidina od starije za 378 Isto, str. 15. 379 Isto, str. 48.

154


koju narod vjeruje da je grčka crkva i oko nje grčko groblje. Na jednoj grobljanskoj ploči može se pročitati ime pokojnika koji se zvao Runo. U blizini sela postoji tra dicija o nekim starośediocima Runjanima. Śedoče to lokaliteti Runov do, Runova jama. Na pišćanskom katunu postoji i lokalitet pod nazivom Mataruge, a ispod Durmitora Macavare.380 Toponimija i predanje navodi na zaključak da su se do seljnici sukobili sa starośediocima oko pogodnih mjesta za život i pasišta, nadjačali ih, i istisnuli. Nakon sloma dukljanske države, koncem XII i u XIII vijeku, naseljen je sloveniziranim Vlasima. Zanimljiv je toponim Mratinje u Pivi koji se izvodi iz latinskoga hagionima Martinus. Likvidna metateza izvršena je u VII ili VIII vijeku. U pitanju je katolički svetac Sveti Martin iz Tura, koji svjedoči latinski vjerski ka rakter župe, za vrijeme Dukljanske kraljevine, u ranom srednjem vijeku.381

Županija Gerico (Gacko) Zahvatala je Gacko polje u Visokoj Hercegovini.382 Tako slijedi i po redo sljedu nabrajanja u Ljetopisu. To je župni prostor koji obiluje vodom, pogodan za zemljoradnju i stočarstvo.

Županija Netusini (Nevesinje) Jezgro joj je činilo Nevesinjsko polje s vjerovatnim śedištem župana ili bana u gradu Vjenčac, Vjenačac ili Vinčac, koji se nalazi na jugoistočnoj strani Ne vesinja. Na nekoliko lokaliteta nalazi se ukupno 3000 stećaka, od toga 305 u obli ku ploče, 144 sanduka i 3 sljemenjaka, ukrašena geometrijskim, floralnim ili nekim drugim motivima.

Županija Guisemo (Gusinje) To je današnja plavsko-gusinjska oblast, s Gusinjem kao središtem. Tako slijedi i po redosljedu nabrajanja županija Podgorja. Prvi red županija počinje Ono goštom, koji se nalazi na antičkom putnom pravcu, nastavlja Moračom i završava Nevesinjem. Drugi red županija koje su izviše njih, na planinskom prostoru, počinje županijom Guisemom, a završava Ramom. Očito da je to Gusinje u doticaju s župa nijama Kom (Potkomovlje i Budimlje) i Dabar (dolina gornjega toka Tare). U Dolji, gusinjska oblast, u stara vremena bila je jedna crkva za koju stanovništvo govori da 380 Jovan Vuković, Ogledi tumačenja naših toponimskih naziva, Godišnjak, knjiga XVII, Centar za Balkanološka ispitivanja ANUBiH, Sarajevo, 1978, str. 166–168. 381 Aleksandar Loma, Toponimija banjske hrisovulje, SANU, Biblioteka onomatoloških priloga, tom 2, str. 156. 382 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing i Narodne novine, Zagreb, 1999, str. 220.

155

Stevo Vučinić

je bila latinska, a u Višnjevu za jedno groblje vele da je bilo latinsko.383 Ovi materi jalni dokumenti ukazuju da je vjerski karakter župe, bio kao i svih dukljanskih, i śedoče njeno postojanje. Savremenena etnička okosnica ovoga prostora je vlaškoga karaktera, različitih vjeroispovijesti. Starinačko stanovništvo je istisnuto, a manji dio preslojen doseljenim Vlasima. Predanje koje se čuje u Hotima, koji su nekada stano vali južno od Plavskoga jezera, vezuje porijeklo plemena s Piperima, Vasojevićima, Krasnićima i Zatrijepčanima.384

Županija Com (Kom) Bosanski povjesničari koji drže da je Dukljaninova županija Kom u vezi s gradom Komom u okolini Konjica, u krivu su. Pozivaju se na dokument iz Dubro vačkoga arhiva u kome se čuva tužba izvjesnoga Dubrovčanina koji je tužio dva bra ta − Milobrata i Radelja Dragovića, kmetove Jurja Cemerovića iz suśednoga mjesta Veletinana, jer su ga opljačkali, kako piše, ispod grada Koma u zemlji Hercegovoj, u širem zahvatu Konjica. Osmanlije su u ljeto 1463. godine osvojili obje Neretve i Kom. Komski grad se pominje u povelji aragonsko-napuljskoga kralja Alfonsa V od 1. juna 1454. godine, kojom potvrđuje Hercegu Stjepanu Kosači pośede velikog broja gra dova, medu kojima se pominje i Kom, sa svim što mu pripada. U svim dokumentima pominje se grad Kom, što nije dovoljan razlog da se izvede zaključak da se i županija zvala istim imenom. Takav zaključak ne slijedi ni na temelju redosljeda nabrajanja županija Podgorja. Ona je nesporno zahvatala prostor Gornje Dalmacije i graničila se od śevera s lancem visokih planina s kojih valja voda ka Savi i Dunavu, kako je graniči Ljetopis, i doticala je županiju Guisemo (Gusinje). To je današnja oblast Va sojevića, i teritorije opština Andrijevice i Berana do Lima. U predanju Vasojevića pominju se kao strośedioci Macure, Španji, La tini i Bukumiri. Stari svijet ili stari narod, kako ga zovu, ostavio je o sebi tek neke očuvane uspomene. O njima predanje govori nejasno. Prema opštem kazivanju današnjih Vasojevića, Lijeva Rijeka, kao njihova kolijevka, u vrijeme doseljava nja predaka današnjih Vasojevića bila je nenaseljena. Bila je to takozvana okrajina starih Pipera koji su u njoj stočarili. Značajno je da u njoj i nigđe u Vasojevićima nema starinačkih rodova i otuda su uspomene na stari narod veoma tamne.385 U najstarijem dijelu Vasojevića, Lijevoj Rijeci, u selu Lopate, poznaje se groblje koje mještrani nazivaju macurskim.386 U Ptiču, po predanju, bila je crkva staroga naro da i groblje koje zovu bukumirskim. Na lijevoj strani rijeke Veruše, iznad Pejova Dola, nalaze se ostaci staroga groblja koje mještani nazivaju macurskim. Vešović je 383 Andrija Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast, Srpski etnografski zbornik, knj. XXI, Naselja srpskih zemalja knj. X, SKA, Beograd, 1921, str. 405. 384 Isto, str. 55. 385 Isto, str. 115. 386 Isto, str. 121.

156


mišljenja da je Dukljaninova županija Kom u stvari dolina Perućice do Andrijevi ce, podno Komova, u Gornjim Vasojevićima. Od materijalnih ostataka navodi da u selu Košutiću, zaseoku Konjuha, na groblju postoje temelji neke stare crkve, koju narod zove latinskom.387 Temelji latinskih crkava postoje i u selu Đuljići, Trep či, Murinu i selu Bojovići.388 Takođe, i u Šekularu, u Spalevićima, s desne strane Spalevićke rijeke, u mjestu Izvori, nalazi se crkvina koju narod naziva Latinska crkva.389 U Božićima ima Macursko groblje i poznaje se trag staroga puta koji je vodio ka Konjuhama i Komu (Carine). U Zabrđu postoji na jednom brijegu zidina koju nazivaju Latinska kula.390 U Donjim Vasojevićima, kod Berana, iza Ostroga, pominje se Latinska džada.391 U selu Bastahe, seljani pokazuju kućišta po stra nama Brotnjinog vrha i Vaćevinama da su od latinskih vremena. U Kurikućama postoji Latinska gradina. Više sela pokazuju zidine zarasle u korov kao latinske ili macurske. Između sela Veliđa i Zaostra nalazi se na kosi Latinsko groblje i prepo znaju se tragovi puta koji nazivaju Latinska džada.392 U Budimlji, na Nikolj brdu jedno mjesto zove se Misa, jer su se na njemu poznavali ostaci stare latinske crkve. Predanje kazuje da su najstariji stanovnici bili Latini i pominje župana Latina. U Kaludri, jedno staro groblje sa zaraslim mramorjem nazivaju Latinskim.393 U Pet njici, zaselak Gradaštica je, vele, dobio ime po tome što je tu nekada bio latinski grad. Nije isključeno da je to bilo središte županije Kom. I kroz Dapsiće je prolazio Latinski put.394 Takođe, i u Polici, selo Mašte, na granici sa selom Dragosavom, po stoji mjesto Latinsko groblje.395 U selu Babinu bilo je groblje koje je narod nazivao Latinskim, sa stećcima na kojima su bili uklesani znaci (polumjesec, krst, rozeta). U Majstorovini tokom arheoloških iskopavanja, u temeljima pravoslavnoga mana stira koji je bio u ruševnom stanju, nađeno je nekoliko fragmenata kamene plasti ke i crkvenoga namještaja s tročlanim predromaničkim prepletom, koji nedvosmi sleno sugerišu postojanje latinskoga manastira. Na dnu šume, između Knjaževca i Peovca, u Andrijevici nalazi se nekoliko starih grobova koji se zovu Šeovića groblje ili još Rimsko ili Latinsko groblje396. U selu Zabrđe nalaze se stari grobovi koje seljani zovu Latinskijem.397 Svi ovi materijalni dokazi iz vremena ranoga srednjega vijeka nedvosmisleno upućuju na zaključak da je taj prostor bio gusto naseljen, do bro saobaraćajno povezan s primorjem i kontinentom i privredno vrlo razvijen, pa 387 Isto, str. 137. 388 Isto, str. 140−150. 389 Isto, str.158. 390 Isto, str. 142. 391 Isto. str. 161. 392 Isto, str. 164−165. 393 Isto, str. 169. 394 Isto, str. 171. 395 Isto, str. 174−175. 396 Pop Bograd Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u crnogorskoj granici, Srpski etnografski zbornik, knj. 5, Naselja srpskih zemalja, knj. 2, SKA, Beograd, 1903, str. 585. 397 Isto, str. 590.

157

Stevo Vučinić

je nemoguće i zamisliti da je bio isključen iz mreže županija kojima je u to vrijeme bila premrežena Gornja Dalmacija. Zato se i nameće jedini razložan zaključak da je na prostoru Potkomovlja u Dukljaninovo vrijeme bila županija Kom. Pa i po men župana u Budimlji i vjerski latinski karakter staroga stanovništva ide na ruku takvom zaključku. Zanimljivo je zapažanje engleskoga konzula u Novome Pazaru kneza Nikole Vasojevića, koji u jednom pismu 1841. godine piše sinu Svetislavu da je na temelju istorijskih dokaza, narodnih pjesama i narodnoga predanja utvrdio da je porijeklo njegovog roda od kraljeva stare slovenske dinastije koja je vladala do 1160. godine Dalmacijom, Bosnom, Hercegovinom i Gornjom Albanijom.398

Županija Debreca (Dabar) Ubikacija Dukljaninove županije Debreka, u oblasti Staroga Vlaha, kod Priboja, kako pretpostavljaju neki povjesničari, veoma je sporna. U Manastiru Sveto ga Nikole, danas poznatom kao Manastir Banja, nalazilo se važno episkopsko sredi šte srenjovjekovne Srbije, s naseljem i utvrđenjem koje je na jednoj srednjovjekovnoj karti ucrtano pod imenom Bania. Nalazi se na uzvišenju Borje iznad Lima. U Stu deničkome tipiku piše da u izboru studeničkoga igumana, između ostalih, učestvuje i iguman Manastira Svetoga Nikole u Dabru, što se ne odnosi na Dukljaninovu žu paniju, jer Ljetopis poznaje dvije županije istoga imena − Dabar u oblasti Podgorja i Dabar u Humskoj zemlji. Prvi pisani pomen naselja kod Priboja je iz 1154. godine, geografa Abu Abdullah Mohammed al-Sharif al-Idrisija, na karti koju je napravio za kralja Rodžera II. Opisao ga je kao mali i utvrđeni grad, pored rijeke Lina (Lim). Kako piše u XXVII glavi Ljetopisa, u istoj oblasti, u Raškoj, nalazila se i Crkva apo stola Petra, śedište biskupije, koju su, nakon pobjede kralja Bela u sukobu protiv raš koga župana Ljutomira, podigli Rimljani koji su bili s kraljem. Nije isključeno da je manastirska Crkva Svetoga Nikole u temeljima bila latinska. Takav zaključak se stiče zbog činjenice da se u Studeničkom tipiku manastir imenuje patronom, Svetim Ni kolom. Pravilo zapadne crkve nalaže da se manastiri imenuju imenom patrona, dok su istočni, uglavnom uvijek imenovani imenima rijeka, krajeva, oblasti ili gradova, sem u slučaju ako su nadgrađeni nad latinskim. U tom slučaju, i istočni se imenuje imenom patrona, kakav je slučaj s ovim manastirom u Studeničkom tipiku. Analizom XXX glave zaključujemo da županiju Dabar treba tražiti na prostoru gornjega toka Tare, današnjih opština Kolašin i Mojkovac. To rješenje se nameće kao jedino logično, zbog njene očite pripadnosti Gornjoj Dalamaciji, koja je sa śeverne strane bila ograničena rijekom Limom i Tarom, do sastavaka s Pivom. Pretpostaviti da se jedino ova županija nalazila tako duboko u kontinentu, van gra nica Dalmacije, ne djeluje ubjedljivo. Dok veliki prostor Potkomovlja, Polimlja i gornjega toka Tare, bogat rudama i planinskim pašnjacima, stoga pogodan za život, 398 Radoslav-Jagoš Vešović, Pleme Vasojevići, CID, Podgorica, 2005, str. 93.

158


biva isključen iz mreže županija − što nije logično. Na ruku takvom tumačenju ide i smisao riječi Dabar. Na svim śevernim slovenskim jezicima označava provaliju ili šumsku dolinu. Termin je od osnove dheub, u značenju dubok ili šupalj.399 U rječniku crkvenoslovenskoga jezika je tumačena: Дєбрь < дьбрь, dolina.400 Dakle, županija je dobila ime na temelju oblika tla kojeg je zahvatala. Upravo, taj prostor i jeste šumska dolina pored Tare. To je i razlog zbog kojeg u Tetrarhiji imamo čak tri županije ime novane terminom Dabar, što je saglasno ustanovljenom pravilu da slovenske župe i županije bivaju imenovane po imenima rijeka, obliku terena ili u slučajevima kraš kih polja, zatečenim imenom naslijeđenim od staroga naroda. Stanovništvo koje naseljava gornji tok Tare doseljeno je nakon Veljega rata, pa stoga nije sačuvano predanje od starine, sem nešto toponima koji su u vezi s ranim i srednjim vijekom. Geografska imena Biskupići, zaselak sela Prošćenja kod Kolašina, i ime sela kod Prijepolja, kao i toponim Biskupovine, neke zemlje pored Lima u Bihoru, podśećaju na vrijeme kad su biskupi imali zemlju u tim mjestima, a Dubrovčani i Sasi crkvu u Brskovu (Mojkovac).401 Na lokalitetu koji se i danas naziva Brskovo nalazi se jedno utvrđenje, poznato kao Gradina, od kojega se još poznaju ostaci zidova. Smješteno na jednome uzvišenju, između Tarinih pritoka Rudnice i Bjelojevića rijeke, s kojeg se dobro kontroliše okolina, preporučuje se kao moguće središte Debreke.402

Županija Neretva Bila je smještena u široj okolini Konjica, u doticaju s Ramom. Najvjerovat nije je u XI vijeku ušla u sastav bosanske države, pa je do bana Tvrtka, koji je došao na vlast 1353. godine, imala poseban status u bosanskoj državi.

Županija Rama Ramom se naziva jedan predio stiješnjen između Bosne i Hercegovine. Obuhvata sliv rijeke Rame, desne pritoke Neretve, opkoljen visokim i slabo prohod nim planinama, osobito prema Hercegovini.403 Kroz nju vodi važan put od Splita, preko Duvna i Prozora, k rudnicima u Fojnici i Kreševu. U povelji iz 1345. godine bosanski ban Stjepan tituliše se: „banus Bosne nec non terrarum Usure, Salis, Dol mine, Crayne, Rame ac totius Cholm...“ U Donjoj Rami, u selu Kleku, na mjestu Šakićevini, u krečnjaku je istesan prijesto koji se zove Banov Sto ili Kraljev Stolac. Filipović ga povezuje s kraljem Tvrtkom, banom i kraljem od 1377. godine, i borav 399 Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, tom I, JAZU, 1971, str. 370. 400 Sava Petković, Rječnik crkvenoslovenskoga jezika, Sremski Karlovci, 1935, str. 59. 401 Mirko Barjaktarović, Rovca, CANU, 1984, str. 22. 402 Pavle Mijović i Mirko Kovačević, Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd − Ulcinj, 1975, str. 99. 403 Milenko Filipović, „Rama u Bosni“, Srpski etnografski zbornik, knjiga LXIX, Beograd, 1955, str. 3.

159

Stevo Vučinić

kom Tvrtka II u Prozoru 1433. godine. Međutim, između Kleka, đe se nalazi Banov Sto, i Prozora, u kome je boravio Tvrtko, ima oko 20 kilometara rastojanja na pravcu ka Konjicu, poprečno putu od Prozora za Bosnu, pa se stoga ne mogu dovesti u vezu. Mišljenja smo da je Banov Sto bio prijesto na kome su u ranom srednjem vijeku, vre menu Tetrarhije, bosanski banovi dijelili pravdu i predśedavali saborima, sve negđe do početka XIII vijeka. Nakon toga vremena nema pomena da su na tom prostoru bosanski banovi i kraljevi arbitrirali o bilo čemu ili predśedavali bilo kakvom saboru, uključujući i bana/kralja Tvrtka. Svi izvori vezuju Donju Ramu za vrijeme naseljavanja Slovena, a Gornju i varoš Prozor za vrijeme bosanskih banova i kraljeva. Stoga bi se Klek mogla smatrati središtem slovenske županije Rame. Potvrđuju to i toponimi. Jedna njiva u Kleku zove se Sutivan, a u selu Gorica Ban do. Ti toponimi su pouzdano śedočanstvo iz vremena latiniteta u Rami, prije doseljavanja Vlaha. Župa se pominje i u darovni ci mađarskoga kralja Matije Vladislavu, sinu hercega Stjepana, kojom mu, između ostaloga, dariva Prozor sa župom Ramom. Jedna vijest iz 1480. godine, o izjavi po kornosti koju su dali Vlasi s Neretve, Veleža, Jablanice, Prozora, i drugih krajeva Bo sne, śedočanstvo je o etničkoj strukturi Rame u XV vijeku.404 Veliki broj nekropola sa stećcima najprepoznatljiviji su materijalni dokaz boravka Vlaha. Naseljavanje Slove na je pośedočeno toponimijom u Donjoj Rami, u Kleku i okolini, koja je vjerovatno bila śedište banske vlasti. Indikativan je podatak da se jedno mjesto pod planinom Bačinom, iznad sela Trišćana, u Donjoj Rami, udaljeno pet kilometara jugoistočno od Kleka, zove Perun. Jedan izvor u selu Dobroši zove se Svarovice, a jedno mjesto u Ustirami Svarača; vjerovatno da su u vezi sa slovenskim božanstvom Svarogom. Jedan dio sela Rumboka zove se Trzan, i u vezi je sa staroslovenskim pogrebnim svečanostima koje su se zvale trizna. Uspomenu na staru slovensku religiju čuva i toponim Kupala, kako se zove jedna livada u Gmićima. Sloveni su praznik ljetnjeg solsticija zvali Kupadlo. A u selu Ivankama neke njive se zovu Županice, kao uspo mena na slovensku ustanovu župana.405 Ta smiješana toponimija ukazuje na proces interakcije doseljenika Slovena, Vlaha starośedilaca i doseljenika, koji se završio slo veniziranjem starośedilačkog i doseljenoga vlaškoga stanovništva.

Zaključak Uporedna analiza Ljetopisa, predanja i materijalne dokumentacije do zvoljava izvođenje zaključka o saglasnosti sva tri izvora, o svim pitanjima koja se dotiču doseljavanja Avara i Slovena, njihovih teritorijalnih i državnih formacija na prostoru Gornje Dalmacije, upravne strukture, nekih povijesnih ličnosti i doga đaja. Ta činjenica nas obavezuje da Ljetopis uvrstimo u nezaobilaznu i pouzdanu literaturu za proučavanje ranosrednjovjekovne crnogorske prošlosti, kojoj se može pokloniti puno povjerenje. 404 Isto, str. 12. 405 Isto, str. 17−18.

160


Teško je analizirati društvo o kome nema jasnih svjedočanstava o njego vim karakteristikama u ranom srednjem vijeku, kakav je slučaj sa crnogorskim. Na crnogorskom postoru došlo je do miješanja naroda koji su se periodično preslojava li. Najrazličitiji kulturni i etnički elementi su se izmiješali da bi na koncu oblikovali savremeno crnogorsko društvo. Etničke okosnice državnih formacija bile su hetero gene. U antičko vrijeme bili su to Iliri, u ranom srednjem vijeku Sloveni, u vrijeme klasične Crne Gore uglavnom doseljeni Vlasi na području Crne Gore i Brda. A u savremeno doba svi ovi etnikumi su se stopili i po konfesionalno-kulturnoj osnovi razlučili na crnogorski, srpski, hrvatski i bošnjački etnos. U vrijeme velike seobe naroda, starośedilačko stanovništvo Dalmacije po ticalo je od ilirsko-keltske loze, a u urbanim naseljima bilo je izmiješano s potom cima žitelja heterogenoga porijekla.406 Ono se doseljenim Slovenima prikazivalo u različitom socijalnom izdanju: kao građani i ratnici rimske imperije, kao Romani, stanovnici gradova i ostrva u Jadranu, i kao Vlasi i Morovlasi, očuvani u većim ili manjim kompaktnim grupama u unutrašnjosti, bez veza s gradovima i državnim centrom.407 Pred doseljenicima to stanovništvo se povuklo u pribježišta, duboko pla ninsko zaleđe, baveći se stočarstvom i u manjem obimu zemljoradnjom. U tim okol nostima, njihovi običaji, tradicija i način života su konzervirani dočekali rani srednji vijek. Tome je pogodovala morfologija brdsko-planinskih izolata, samodovoljna pri vreda i plemensko-bratstvenički odnosi uzajamne pomoći. U drugom milenijumu preživjeli su slovenizaciju, i dočekali da u savremenom dobu budu etnička okosnica svih južnoslovenskih naroda. Primjer su antički Breuci, čiji slovenizirani potomci (Hrvati) danas nase ljavaju okolinu Karlovca, koji su se, uz neke ne velike promjene svog bića, očuvali do danas. To se očituje u njihovu folkloru, narodnoj nošnji, običajima i tradiciji koji nesumnjivo vuku korijene iz duboke praistorije dinarskoga prostora. Done davno su se njihovi potomci ośećali uvrijeđenim ako ih ko nazove Brajcima. Sli čan slučaj je s Lužanima, dakle potomcima doseljenih Slovena koji su naseljavali Pješivce, Bjelopavliće i Pipere. I oni su se donedavno vrijeđali ako bi ih ko nazvao tim imenom. U oba plemena, XX vijek dočekali su kao manjina, ponižavani od doseljenika, kojima je njihovo staro plemensko ime služilo za porugu. Rizoniti, potonji Riđani, koji su naseljavali prostor od Risna preko Dragalj polja i Graho va, pa sve do Onogošta (Nikšića), nijesu imali takvih problema zbog identiteta. U okolnostima njihove dominacije nad doseljenicima, njihovo staro plemensko ime nije imalo uvredljiv karakter. Neki drugi narodi, pak, kao što su Tračani, Dačani, Avari i još neki, pretopili su se i nestali s pozornice. Njih možemo držati za jednu od faza u razvitku južnoslovenskih naroda. 406 Zdenko Vinski, „Autohtoni kulturni elementi u doba doseljenja Slovena na Balkan“, Simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 195. 407 Sima Ćirković, Srbi u srednjem veku, IDEA, Beograd, 1995, str. 11.

161

Stevo Vučinić

Porfirogenet piše da su Sloveni naselili Ilirikum, dakle, današnju Dalma ciju i središnju Hrvatsku, Bosnu, Crnu Goru i jugozapadnu Srbiju. Došli su u tala sima organizovano na Balkan, u vrijeme vizantijskoga cara Iraklija, s namjerom da se nasele sa svojim družinama i arhontima. Za razliku od prethodnoga naseljavanja sklavinija, oni su došli s dozvolom cara, i to naseljavanje nije imalo rušilački karak ter. Potvrđuje to pisac Ljetopisa izrekom da su nosioci organizovanoga državnog života bili nasljednici starih rodova i arhonata iz vremena naseljavanja.408 Admini strativna podjela na Donju i Gornju Dalmaciju ponavlja staru ilirsku, prihvaćenu od Rimljana. Ta podjela se preslikavala i kasnije. Granice Tetrarhije iz Ljetopisa poklapale su se s granicama Gornje Dalmacije, a oblasti Zete s Dioklecijanovom Prevalitanom. Priroda zemljišta je diktirala podjelu na župe, a vjerovatno i starije ilirske podjele na ekonomske jedinice.409 Takve su županije u oblastima Podgorja i Zete osnovane u zahvatu dolina rijeka Grnčara (Guisemo), Morače (Moratia), Tare (Debreka), Pive (Piva), Komarnice (Komarnica), te župe Rama i Neretva, u gornjim tokovima rijeka istoga naziva. Na terenu se može konstatovati da su u mnogim slučajevima slovenske župe i županije nastavile život rimskih ekonomija i rimskih utvrđenih naselja. Luška županija, zasnovana je u neposrednoj blizini, po svemu sudeći, jedne rimske ekonomije, a županija Onogošt, sudeći na temelju pre danja, reklo bi se da je imala śedište u rimskoj putnoj stanici Andervi (Moštanica). U brdskome pojasu, jezgra prvih slovenskih župa i kneževina činjela su kraška polja pogodna za zemljoradnju. Kako se na Balkanskom poluostrvu, temelj no hristijanizovanom prije dolaska Slovena, radilo na obnavljanju mreže crkvenih organizacija, rješenja su zavisila od stepena očuvanosti rimskih gradova i od trenut noga odnosa snaga na terenu. Slovenskim vladarima su odgovarali novi centri i nove granice, pa su vizantijski carevi morali davati prednost starim gradovima Svaču, Ul cinju, Budvi i Baru i nekadašnjim provincijama.410 Državne formacije, ne samo na crnogorskom nego i južnoslovenskom prostoru, nastajale su etapno, i tek u završnoj fazi, koncem XI vijeka, dobijale su konačnu teritorijalnu fizionomiju, kakav je slučaj i s Dukljom.411 Razorenim i zapuštenim rimskim gradovima vizantijska uprava je udahnula novi život, i mnogi, poput Bara, inače śedišta Dukljanske crkve, u kasnijim stoljećima bili su oslonci urbanoga života dukljanske kraljevine.412 Njena državna ekonomsko-politička okosnica bile su slovenske župe i mreža županija. Dok su, na kulturno-tradicijskom planu, Iliri i Romani slovenizirani veoma površno, u jednom 408 Mirjana Ljubinković, „Ka problemu kontinuiteta Iliri − Sloveni, Simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena“, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 205−206. 409 Mirjana Ljubinković, isto, str. 208. 410 Šime Batović − Olga Oštrić, „Tragovi Ilirske kulturne baštine u narodnoj kulturi našeg primor skog područja“, Simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 20. 411 Enver Imamović, „Stanovništvo u BiH“, Art, 7, Sarajevo, 1998, str. 21. 412 Isto, str. 29.

162


dužem procesu. Jezička integracija išla je brže i dublje. Prvom prilikom, nakon pada pod osmansku upravu, njihove potisnute političke tradicije, vjerovanja i običaji pre uzeli su primat. U crnogorskim uslovima dočekali su dvadeseti vijek u skoro nepro mijenenom stanju iz predantičkog vremena. Arapski pisci su navodili da Sloveni žive po šumama i da je njihova zemlja ravnica pokrivena šumama. Davno je zapaženo da su svi slovenski jezici bogati ter minima za vode, jezera, baruštine, močvare, šume, žbunje i lugove, dok su stočarski termini iliro-romanski. Činjenica je da je mnogo slovenskih plemena, s raznih strana, učestvovalo u kolonizaciji Balkana i istrpljelo mnogo izmjena u jeziku, kulturi i tra diciji, prilagođavajući se novim okolnostima. Njihove županije su formirane u ma lim prirodnim jedinicama oko rijeka (Morača, Komarnica i dr.), u dolinama (Čevo, Fatnica i dr.), karstnim poljima i pasištima (Dračevica, Rudine i dr.). I danas, izvorno slovenski termin župa označava mjesto zaklonjeno od vjetrova, pitomo i plodno, s malo ili nimalo snijega. Granične su se zvale krajine.413 Koliko je u ono vrijeme u nekim krugovima bio snažan ośećaj pripadnosti slovenskom narodu čita se u Orbi nijevom predgovoru Kraljevstva Slovena. Orbini piše da ga je za taj poduhvat moti visao ośećaj dužnosti koji ga veže za njegov slovenski narod, zbog čega se drage volje namučio kako bi razjasnio porijeklo i napredovanje slovenskoga carstva. U vrijeme seobe, u materijalnoj kulturi, dominira tradicija rustičnoga bi 414 ljega. Jer čovjek kao društveno biće očituje se u jeziku, materijalnoj i duhovnoj kul turi. Ti elementi su odraz povijesnih procesa vidljivih kod balkanskih naroda, koji su zbog svog geografskog položaja bili ili kost razdora ili spona između Istoka i Zapada, na kome su se sudarale kulture Rima i Vizantrije, a kasnije Venecije i Turske.415 Nesporno je da su Lužani slovensko stanovništvo doseljeno četrdesetih godina VII vijeka, u vrijeme vizantijskoga cara Iraklija. Taj proces pratilo je nasilje koje je uzrokovalo veliku migraciju iz ravničarskih u brdsko-planinske krajeve. Do seljenici su naselili bjelopavlićko-zetsku i skadarsku ravnicu, zaleđe Ulcinja i Bara, Grbalj, doline rijeka i kraška polja, i uopšte prostor pogodan za zemljoradnju. Brd sko-planinski predjeli su zadržali dominantno vlaški karakter, zbog stočarskoga na čina privređivanja, koji nije bio dio slovenske tradicije. Indikativno je da najistočniji kraj bjelopavlićke ravnice nosi ime Martinići. Ime su dobili, vjerovatno po Svetome Martinu, ili u vezi s njim. U Martinićima, na jednoj glavici, je Lontodokla (Dukljan ski grad) koji je do konca X vijeka integrisao široke prostore Gornje Dalmacije i sklavinije Duklje. Na cijelom zahvatu Tetrahije, potomci Slovena (domicilana bratstva na se oskom području) danas žive, uglavnom na prostoru nekadašnje županije Luške (Pi 413 Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda , Beograd 1941, str. 51. 414 Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 195. 415 Zef Mirdita, „Neki aspekti pitanja o ilirskoj osnovi albanskog etnosa“, Simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 164.

163

Stevo Vučinić

peri, Bjelopavlići i Pješivci), masovnije na brdskom području Pipera. U Bjelopavlići ma živi samo nekoliko bratstava slovenskoga porijekla. I danas, sva ta bratstva imaju jasnu svijest o tome da su potomci Lužana (Slovena), uostalom, kao i potomci Vlaha starośedilaca i doseljenih, koji o svome porijeklu, takođe, imaju jasnu svijest, što je osobina po kojoj se Crnogorci razlikuju od svih južnoslovenskih naroda. Relativnu malobrojnost bratstava slovenskoga porijekla treba tumačiti njihovim svojevreme nim masovnim iseljavanjem i poslovično niskim natalitetom svih zemljoradničkih populacija, pa i njihove. Koncem XV vijeka, nakon dolaska Turaka, počeo je teći proces islamiza cije zatečenoga slovenskoga śedilačkoga stanovništva u ravnicama, dolinama i kraš kim poljima. Tim činom je štitilo ekonomsku bazu – vlasništvo nad zemljištem i status slobodnoga čovjeka – u osmanskoj državi, čiju su vjersku okosnicu činjeli mu slimani. Masovna i potpuna islamizacija starośedilačkoga stanovništva Mrkojevića, Polimlja, Budimlja i okoline Bijeloga Polja, dovršena koncem XVIII vijeka, najbolje dokumentuje taj proces. U novijim vremenima, osobito nakon Veljega rata, to sta novništvo, velikim dijelom, migriralo je k Sarajevu, Skadru, Sandžaku i Turskoj. Zato danas u Zeti (ravnica ispod Podgorice), skoro da nema potomaka Slovena. Ne treba gubiti iz vida ni činjenicu da zemljoradnička populacija, kojoj su pripadali potomci recentnoga slovenskoga stanovništva, zbog čuvanja pośeda od diobe, uvijek je imala nizak natalitet, za razliku od okolnog vlaškoga stočarskoga, koje je imalo visok. Sama razlika u natalitetu između te dvije populacije, vremenom je dovela do velike među sobne nesrazmjere, u korist stočarske (Vlaške). Nešto slovenskoga stanovništva se i stopilo s domicilnim i doseljenim Vlasima, i danas se kao takvi ne vide. Na relativnom malom prostoru, nekadašnjih županija Luške i Podluške, na kome, u manjem ili većem broju, egzistiraju starośedilačka bratstava slovensko ga porijekla, toponimija identifikuje četiri slovenska kultna mjesta. Ona ukazuju na svojevremenu dominaciju slovenske populacije u Zetsko-bjelopavličkoj ravnici. U Luškoj županiji – Boan Kadića kod Danilovgrada, i brdo Trijebač iznad antičke Duklje, a u Podluškoj – Perunov Stobor u Berislavcima i Dajbabe kod Podgorice – oba u vezi sa zemljoradnjom, što potvrđuje njen poljoprivredni karakter. Toponim Boani odnosno Boane izveden je od riječi bovan, odnosno balvan – kip, greda. To su mjesta na kojima su stojali slovenski kumiri ili balvani.416 Inače, u germanskim i slovenskim jezicima jedna ista riječ označava panj, kolac i pa ganski idol. Zato u srpskom, ruskom i poljskom jeziku riječ balvan označava gredu, direk, ali i paganskoga idola.417 Takvih slovenskih kultnih mjesta koja su u vezi s ido lima, odnosno Boana ili Bovana, bilo je, ne samo u Luškoj županiji, nego i u drugim. Tri na prostoru Budve s Čevom: u Cucima, pomeđu sela Trnjina i Kruga – Bovan ( „velji kam“ po narodnom kazivanju), u Ćeklićima, u selu Kućište – Bohanje (liva 416 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Boka, NB Radosav Ljumović, Podgorica 1997, str. 289. 417 Veselin Čajkanović, Studije iz srpske religije i folklora, SKZ i BIGZ, Beograd 1994, str. 387.

164


da), i na cetinjskom polju, južno od Bajica – Boane odnosno Boani (zemljište).418 U Drobnjacima, središnje mjesto zove se Boan. Zasnovano je na prostoru koji je bio u kultnoj funkciji županije Komarnice. Oronim Trijebač u korijenu ima riječ trijebu ili trebu, koja je prvobit no imala značenje paganske žrtve. Staroruski treba je oltar, a u staroslovenskom žrtvenik. Na Trijepču je bila središnja dokleatska gradina. Unutar nje nalazio se i prostor namijenjen kultnoj funkciji. Tako da je naziv brda (Trijebač) lingvističko śedočanstvo adaptacije slovenskih doseljenika na geografske, kulturne i religijske okolnosti u novoj domovini. U nekom kraćem ili dužem procesu, prepleli su se sa starośediocima, po svemu sudeći, reinterpretirali su stari kult na slovenski način, i potvrdili njegov autoritet novoustanovljenoga slovenskoga kultnoga mjesta, ozna čavanjem slovenskim imenom Trijebač. A sklaviniju su nazvali Dukljom – slove niziranom izvedenicom od imena domicilnoga plemena (Dokleati). Preslojavanje straroga novim slovenskim kultom, na mjestu tako snažnoga simboličkoga znača ja za domicilne Vlahe, imalo je duboki smisao za obje populacije. Bio je to znak odmakloga procesa integracije starośedilaca i doseljenika, od sredine IX vijeka, osnaženoga hristijanizacijom (jednistvo u Hristu). Dovršen je sredinom XI vijeka, u vrijeme konsolidacije prve suverene slovenske državne formacije – kraljevine Duklje/Zete. Od korijena riječi trijeba, osim oronima Trijebač, su hidronim Trebiš njica (županija Ljubomir i Vrm), toponim Trebaljevo (županija Dabar), toponim Trebinje (županija Ljubomir), toponim Trebiješ na planini Lukavici (županija Luš ka), toponim Zatrijebač (županija Gorska) i oronim Trebjesa (županija Onogošt). Perunov stobor (Perunova avlija ili zabran) nalazi se u selu Berislavaci, u Zeti (Podluška županija). Nekad je bio pod velikim brestovima.419 Perun (Перунъ) je slovenski bog neba, gromovnik, bog poljprivrednika. Posvećen mu je harast u koji gromovi najčešće udaraju. Najvjerovatnije da je bio vrhovni bog slovenskoga pan teona. Supstituisao ga je Sveti Ilija Gormovnik, koji se slavi 2. avgusta, u vrijeme najveće suše. Dok je stobor prvobitno imao značenje stubova koji su služili za ogra đivanje prostora oko kuće, odnosno avlija po varošima u Srbiji, a u Bratonožićima ozidane ograde oko kuće. U ovom slučaju, označava ograđeni sveti prostor, posvećen slovenskom bogu Perunu.420 Dajbabe se nalaze ispod Podgorice u Zeti. To je onomastičko-glagolska kombinacija u čijoj je osnovi baba, iza koje se krije slovenska boginja, koja je, po svemu sudeći povezana sa sudbinom. Nije isključeno i da je htonično božanstvo – boginja zemlje. Arheološka istraživanja su pokazala da Iliri nijesu u potpunosti romani zovani, niti su izgubili etnička i kulturna svojstva te da su u mnogim osobinama 418 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Boka, NB Radosav Ljumović, Podgorica 1997, str. 289. 419 Ilija Peko Peličić, Zapisi o Zeti, Sabor Zete, Golubovci – Beograd, 1997, str. 20. 420 Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Zagreb, 1972, knj. I, str. 136.

165

Stevo Vučinić

preživjeli rimsku vladavinu i dočekali dolazak Slovena. Zbog slične društvene orga nizacije i stupnja razvoja s njima su se stopili i predali im u nasljeđe mnoge kulturne tekovine. A. Benac je mišljenja da su Sloveni naselili starija ilirska naselja i preuzeli njihova imena od stanovništva koje su zatekli.421 Ta složena kulturna konfiguracija predslovenskoga doba mora se studiozno proučiti jer se bez nje ne mogu objasniti temelji nacionalne kulture i etnogeneza crnogorskoga naroda. Od 36 slovenskih kastra oikomena (utvrđeni gradovi) iz vremena Vizan tije, od kojih su tri pomenuta u vezi s Dukljom: Gradetaj, Novigrad i Lontodokla, nijedan nije preživio, niti prerastao u urbani centar.422 Tek od sredine IX vijeka, u romanskim gradovima primorja počeo je priliv slovenskoga stanovništava, koje im je, vremenom, dalo slovenski karakter. Dubrovnik i Split su u XII vijeku roman ski, a u XV slovenski. To je bilo vrijeme agrarne proizvodnje slovenskih doseljenika, ekonomski samodovoljnog izolovanog života balkanskih stočara starośedilaca u pla ninskim izolatima s trampom kao osnovnim odnosom i robnonovčane privrede u nekolika primorska grada. Takva autarhična privreda zasnovana na tradicionalnoj podjeli rada, bez upotrebe onovremenih tehničkih inovacija, sigurno nije bila pod sticajna za srednjovjekovnoga čovjeka i njegovi životni horizonti su se završavali u sferi elementarnoga preživljavanja. O tom vremenu oštre podjele na zemljoradnike i stočare i o njihovim međusobnim ekonomskim odnosima, teško je što zaključivati. Romani u primorskim gradovima su zahvaljujući moru mogli da žive i komuniciraju sa suprotnom jadranskom obalom i vizantijskim gradovima. Gradsko stanovništvo koristeći se trgovinom uspijevalo je da ostvari izvjestan napredak i uvede izvjesne tehničke inovacije u proizvodnji, zapažene u razvijenijim sredinama s kojima su tr govali. Porfirogenet piše da su Dubrovčani, kao nasljednici Epidaura, sagradili mali grad na stijeni, a poslije toga veći, proširili mu bedem i tako omogućili da se grad širi i razvija. To nije moglo bez trgovine sa zaleđem, Vizantijom i gradovima na zapadnoj obali Jadrana. Ako je suditi po Zakoniku cara Dušana, koji je članom 56 propisao kaznu od 6 volova za vlastelina koji se ne odazove sudu, naturalna razmjena je bila prisutna i u XIV vijeku i kao takva ozakonjena. Ako je tako bilo u srednjovjekovnoj Srbiji, pretpostavljamo da je do XII vijeka naturalna razmjena dominirala i u unu trašnjosti Crne Gore. Sve velike srednjovjekovne manastirske ekonomije uglavnom su funkcionisale bez upotrebe novca i predstavljale su stariji model privređivanja u kojem su preovaladavali naturalni oblici.423 Okvirno nešto više od 200 godina (od oko 640−876) traje legendarno slovensko kraljevstvo, koliko egzistira slovenski Ilirik. Nakon toga počinje dezin tegracioni proces podstaknut integracionim procesima između starośedilaca i do 421 Šime Batović & Olga Oštrić, „Tragovi Ilirske kulturne baštine u narodnoj kulturi našeg primor skog područja“, Simpozijum Predslovenski etnički elementi na Balkanu u etnogenezi južnih Slovena, ANUBiH, Posebna izdanja, kj. XII, Sarajevo, 1968, str. 247−249. 422 Sima Ćirković, Ratnici, vojnici i duhovnici, Equilibrum, Beograd, 1997, str. 28. 423 Isto, str. 44.

166


seljenika koji dominiraju u kulturnom smislu i eksponiraju narodne specifičnosti koje postaju okosnica novih narodnosnih skupina. Podjela slovenskoga Ilirika na Srbiju, Bosnu, Donju i Gornju Dalmaciju u IX, nastavila se u narednom, X vijeku. Gornja Dalmacija izdijeljena je na četiri oblasti, koje je kralj Predimir dodijelio na upravu četvorici sinova (Tetrarhija). Svaka oblast bila je premrežena županijama koje su bile pod upravom banova, a ove župama sa županima kao čelnicima. Po četkom XI vijeka, iz Gornje Dalmacije izdvaja se Duklja (Prevalitana), odnosno Zeta, kao nasljeđe Vojislavljevih sinova, a Donja nastavlja život unutar kraljevine Hrvatske. Hum, Travunija i zapadno Podgorje nastavljaju politički život pod ka snijim imenom Hercegovina. Po pitanju sabora na Duvanjskom polju, može se izvesti zaključak koji po tvrđuje osnovanost razloga za njegovo sazivanje. Doseljeno slovensko stanovništvo nastanilo se na prostoru rimske provincije Dalmacije, koji mu nije bio poznat, ek skomunicirano od onovremenih kulturnih i ekonomskih centara, okruženo nepo vjerljivim starośediocima Vlasima, u neprijateljstvu s primorskim Romanima, lišeno ekonomskih veza, dakle izolovano od civilizacije, potrebovalo je rješenje te situacije koje bi vodilo opstanku u integracijama ili propasti u sukobima i samoizolaciji. Te ritorijalna podjela Dalmacije nesumnjivo ukazuje da je o njoj konsultovan vanjski autoritet, koji je u novim okolnostima osnažio stare podjele koje Slovenima nijesu bile poznate. Okosnica državnih formacija, razumljivo, bila je slovenskog karaktera. Ne možemo poreći, ali ni potvrditi, postojanje legendarnoga slovenskoga kralja Sve topeleka kao povijesne ličnosti, jer ima osnova za izvođenje oba zaključka. Sve go vori u prilog egzistencije izvjesnog vrhovnoga autoriteta, o kojemu nema podataka u drugim pisanim vrelima, koji je bio u stanju da integriše šire prostore centralnoga Balkana, koje su naselili Sloveni, i na njima uspostavi neku vrstu vlasti. Taj autori tet se nametnuo kao njihov politički stožer, po svemu sudeći, zahvaljujući vodećoj ulozi njegovih predaka u njihovom doseljavanju. Ljetopis je naznačio da dukljanska dinastija Vojislavljevića izvodi porijeklo od njega. Njegova grana, vjerovatno je pote kla od poglavice koji je predvodio udružena slovenska plemena tokom doseljavanja. Takvo stanovište podupire i Tetrarhija, kao činjenica koja je proistekla upravo od jednoga sličnoga autoriteta (kralja Predimira), i koja ne bi postojala van Predimirove volje. Ona je posredni dokaz egzistencije neke vrste harizmatske političke ličnosti, u Ljetopisu imenovane kao rex Svetopelek (kralj Svetopelek), koja je, u ranom srednjem vijeku, u izvjesnoj mjeri, mogla da bude integrativni faktor za sve južne Slovene. Ter min rex (kralj) kojim se u Ljetopisu titulišu ta ličnost (Svetopelek) i njegovi nasljed nici, kao takav, upotrebljavao se unutar slovenske zajednice centralnoga Balkana, i njime su titulisani prvaci plemenskih zajednica i čelnici širih ili užih oblasti. To je još jedan od dokaza da je Ljetopis, kako i piše ljetopisac, preveden sa slovenskoga na latinski jezik. Dosljedno je preveden slovenski termin kralj latinskim rex. Iako su sa stanovišta Rima, sve do prvoga međunarodno priznatoga kralja Mihaila Vojislavlje

167

Stevo Vučinić

vića, slovenski prvaci bili samo čelnici užih ili širih slovenskih teritorijalnih zajedni ca, koje su označavali imenicom dux (knez ili vojvoda). Budući da su bili podređeni vizantijskom vasilevsu, za njih je vizantijska administracija koristila termin arhont, a za oblasti kojima su upravljali, termine arhontija i sklavinija. Pokrštavanje dukljanskih Slovena vršeno je iz Kotora, Budve, Bara i Ulci nja, u kasnijoj fazi i lokalnih županijskih središta i benediktinskih samostana. Oko benediktinskoga samostana Svetoga Marka kraj Drepa, u kome je, moguće sahranjen dalmatinski kralj Tugemir, osnovano je trgovište Podgorica, koje je kasnije preraslo u grad Podgoricu. Manastir je porušen u vrijeme Nemanjinih pustošenja Duklje. A na njegovim temeljima sagrađen je manastir posvećen arhistratigu Mihailu, u kome je Sava Nemanjić ustanovio Zetsku episkopiju. Za ljude koji su govorili vulgarni latinski upotrebljavan je, uglavnom, termin Vlah, dobro poznat svim slovenskim narodima.424 Grupisani u ratničke družine, nastanjeni u brdsko-planinskim izolatima, bavili su se stočarstvom kao osnovnom privrednom djelatnošću. Ta činjenica je presudno uticala da su vreme nom termini Vlah i stočar postali sinonimi. Vlaški katuni i njihove zajednice ni jesu raspolagali dovoljnom kohezionom snagom da se odupru slovenizaciji. Jezič ko prilagođavanje kroz sloveniziranje njihovih imena slomilo je prvu prepreku u integraciji; transfromacija vlastelinstava i promjene u administrativnome sistemu ublažile su razlike u pravnim sistemima vlaških zajednica i slovenskoga okruženja. Mogućnosti sticanja pośeda i uključenje u vlastelu mamila je svakoga slobodno ga katunara sposobnoga za vojsku.425 Proces sloveniziranja starośedilaca trajao je skoro milenijum. Dovršen je koncem XVI stoljeća. Sve do kraja toga vijeka Sloveni su se razlikovali od Vlaha. Njihovo etničko razlikovanje u Gornjoj Dalmaciji oči gledno je iz srednjovjekovnih statuta gradova Kotora i Budve. U oba se pominju građani (Romani), Sloveni, Vlasi i Arbanasi. Uvidom u dokumentaciju iz kotorskoga i dubrovačkoga arhiva (od 1318. do 1398. god.) u vezi s Matarugama, na temelju imena zaključujemo da se radi o sloveniziranim, djelimično romaniziranim Ilirima, strośediocima. Oni bi predstav ljali domicilni etnički kontinuitet od antike.426 Naseljavali su široke prostore, koje od istoka ograničava rijeka Morača, s juga neposredno zaleđe Jadrana, a na zapadu su se nastavljali u Istočnoj Hercegovini. Predanje recentnoga pravoslavnog stanovništva ih identifikuje kao ljude druge vjere, dakle latinske, i drugoga jezika. U dubrovačkim i kotorskim knjigama popisano je 35 ličnih imena i 23 patronimična prezimena Mata ruga, s izričitom oznakom da je o njima riječ. Navodimo samo neka: Bilko Nikojević, Bijeloje Bogdanović, Bogavče Desimirović, Budoš Mirković, Vukota Stajković, Milša Gojstilović, Petko Tvrdojević, Ratko Borišić, Radoslav Dobrilović, Milša Gojstišović, 424 Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda, str. 1−51. 425 Simo Ćirković, Rabotnici, vojnici i duhovnici, Equilibrium, Beograd, 1997, str. 178. 426 Đurđica Petrović, „Mataruge u kasnom srednjem veku“, Glasnik cetinjskih muzeja, tom X, Ce tinje, 1977, str. 96.

168


Vladislav Kučmanić, Junak Matarug i tako redom.427 Zaključujemo da je jezičko pri lagođavanje novim okolnostima, sloveniziranjem imena, u XIV vijeku bilo dovršeno. Sljedeća dva vijeka tekao je proces kulturne i socijalne adaptacije novim okolnostima, da bi se koncem XVI vijeka završio. Ista situacija je bila i s Bukumirima, Macurama, Mugošama, Kričima, Španjima i Matagužima. Dakle, i Vlasi i Sloveni i Romani i Arbanasi u srednjem vijeku bili su pri padnici stvarnih društvenih jedinica, etno-socijalno zatvorenih, koji su se uprav ljali po tradicionalnim običajnim (Arbanasi, Vlasi i Sloveni) i pravnim normama (Romani) te s razvijenom sviješću o pripadnosti grupama koje se razlikuju jezički, običajno, kulturno i tradicijom. To pokazuje da nije bila izvršena dublja integracija u ranosrednjovjekovna društva. Ona će, manje-više uslijediti tek u budućim vjeko vima. Plemstvo se u to vrijeme zatvara u nasljedni stalež, zahvaljujući ekonomskoj moći i instrumentima sile koje posjeduju. Na teritoriji primorskih gradova Kotora, Budve, Bara i Ulcinja, plemstvo i patricijat utvrđuju tradicionalne odnose naslije đene od vremena kasne antike i konzerviraju ih kao legitimaciju sopstvene nadmo ći nad okolnim slovenskim življem. Od ranoga srednjeg vijeka pa sve do moderne epohe, za cijelu jadransku obalu je karakterističan izvjesni dualizam. On počinje s naporednim i odvojenim životom dvaju populacija: romanske kasnoantičke u obal skim naseljima, koja su na više mjesta produžavala rimske gradove, i slovenske, u bližem i daljem zaleđu. Zeta, Travunija i Hum, oblasti u zaleđu, svoju egzistenciju su zasnivale na zemljoradnji i stočarstvu, dok su obalske oblasti bile prisiljene, kako Porfirogenet kaže, da žive od mora.428 Najpodesniji oblik privređivanja u zaleđu bio je stočarski katun, koji je okupljao užu porodicu sačinjenu od predaka i potomaka, krvnu mikrozajednicu poznatu kao kućna zajednica. Taj svijet se tokom srednjega vijeka saplemenio u plemena po primjeru Cuca, Bjelica, Pješivaca, Moračana, Rov čana i drugih, dok se kućna zajednica, kao socijalna institucija, održala sve do prve polovine XX vijeka. Intenzivna industrijalizacija poslije Drugoga svjetskog rata za pečatila je njenu sudbinu. Na razmeđu XII i XIII vijeka u crnogorski prostor prodiru stočarski ka tuni romanizovanih paleobalkanskih starinaca Vlaha s prostora istočnoga Balkana, koji su se pod pritiskom vizantijskoga feudalizma povlačili ka Zapadu, naseljavajući planinske prostore centralnoga Balkana, sve do Istre (Ćićarija). A na političkome horizontu tih godina pojavljuje se Raška kao nova politička sila, koja u rušilačkom pohodu, bezobzirno destruira dukljansko kraljevstvo i integriše ga u sopstvenu poli tičko-privrednu sferu. Vlahe je identičan religiozni iskaz preporučio kod novih feu dalnih vlasti Nemanjićke Srbije kao njihove favorite. Autopsijom na terenu razvidno je da su, po svemu sudeći, podržani od novih vlasti i penetrirali u prostor Luške i Gorske županije, nemilosrdno otimajući ekonomsku bazu domicilnom stočarskom stanovništvu. Reklo bi se da su Lužani, kao zemljoradničko stanovništvo, bili, na 427 Isto, str. 114. 428 Simo Ćirković, Rabotnici, vojnici i duhovnici, Equilibrium, Beograd, 1997, str. 165.

169

Stevo Vučinić

neki način pošteđeni. Materijalni dokazi i predanje navode na zaključak, da su se doseljeni vlaški katuni, na istovjetan način fiksirali na cijelom brdsko-planinskom prostoru Tetrarhije, silom podstičući iseljavanje dijela starośedilaca Vlaha stočara (Matarauge, Bukumiri, Španji, Macure i Kriči) k zapadu, u pravcu Pljevalja, Foče, Bosne i Hercegovine, i rubnoga područja zapadnoga Balkana. Dio njih se integrisao s doseljenicima. Nasilje kojem je bilo izloženo recentno stanovništvo latinske vjere, provociralo je kraljicu Jelenu Nemanjić da mu stane u zaštitu i zasluži epitet dobre i svete kraljice. Drugi val Vlaha iz Epira i s planine Pind, pokrenuo se nakon bitke na Marici 1371. i na Kosovu 1389. godine, i preplavio je centralonobalkanski i crnogor ski prostor, bivajući mu s domicilnim i prethodno doseljenim Vlasima savremena etnička okosnica. Povodom sazivanja Splitskoga sabora, održanog 928. godine, papa Ivan X upozorava splitskog arcibiskupa Ivana i područne mu sufragane na opasnost širenja, kako piše, Metodijeve doktrine i da se ne usude skrenuti s učenja rimske crkve i neka službu Božju obavljaju na latinskom, a ne na slovenskom jeziku.429 U tekstu zaključa ka Splitskoga sabora, između ostaloga, piše da stonska, dubrovačka i kotorska bisku pija u svojim śedištima i granicama kompetencija u svemu slijede nauku hrišćanske vjere – Rimske crkve. Ta odredba Sabora ukazuje da se glagoljica i slovensko bogos luženje isprva širilo na područje Duklje, šire Travunije i Zahumlja i prenosilo dalje ka Donjoj Dalmaciji, iako je najveći broj glagoljskih natpisa nađen na području Istre i Kvarnera.430 Humsko-dukljansku, a shodno tome i bosansku književnost, možemo posmatrati izvan isključivih hrvatskih i srpskih okvira, kao izvornu kreaciju područ ja koje ima sve odlike samosvojnosti.431 N. Budak zaključuje da je kulturna razina humsko-dukljanskoga prostora do sada bila potcjenjivana i previđana, dok se s dru ge strane nijesu uočavale, ili se nijesu željele uočiti, posebnosti tamošnje kulture, što omogućava da govorimo o zasebnom humsko-dukljanskom kulturnom krugu od IX do XII stoljeća. Jedini izvori iz prvih vjekova doseljavanja na južnoslovenske prostore su Ljetopis, Porfirogenet i Toma Arhiđakon splitski. U tom smislu, podržavamo stano vište N. Budaka da se ne mogu projektovati savremene nacionalne podjele u rano srednjovjekovna stoljeća. Budak piše da su Zahumljani i Dukljani bili u određenom trenutku u prilici razviti se u zasebne narode. Zbog toga se možemo s pravom za pitati jesu li doista na prostorima antičke Dalmacije, Prevalitane i Mezije u ranome srednjem vijeku postojala samo dva naroda (Hrvati i Srbi), kako se to najčešće pri kazuje i u novijoj istoriografiji, te moramo li zbog toga kulturni, politički i društveni razvoj sklavinija južno od Cetine uključiti u genezu suśednih „velikih“ naroda?432 429 Neven Budak, Prilog valorizaciji humsko-dukljanskog kultrunoga područja u prvim fazama njegovog razvitka (do XII st), Starohrvatska prosvjeta, serija III, svezak 16, Split, 1986, str. 126. 430 Isto, str. 126−127. 431 Isto, str 131. 432 Neven Budak, Prva stoljeća Hrvatske, Hrvatska sveučilišna naklada, Zagreb, 1994, str. 41.

170


Ako je suditi prema vijestima iz vremena kad Sloveni na zapadnom Balkanskom poluotoku istupaju iz anonimnosti, u trenutku u kojemu je istočna Jadranska obala postala zanimljiva i u međunarodnim odnosima, čini se da se slovensko pučanstvo diferenciralo u više nego dvije etnogenetske jezgre.433 Zajedno sa širenjem politič ke prevlasti, širilo se i etničko ime, što u potpunosti odgovara našim predodžba ma ο podudarnosti etničkoga i političkoga nazivlja. Upravo zbog toga car ne ubraja Dukljane u Srbe, niti se srpsko ime u Duklji/Zeti udomaćilo prije XII stoljeća, zaklju čuje N. Budak. Povjesničari koji su bez imalo zadrške Dukljane pripisivali Srbima, pozivali su se na Porfirogeneta, mada im on nije za takve teze davao baš nikakve argumente, navodeći Dukljane isključivo pod njihovim vlastitim etnonimom.434 To što se u izvorima, s iznimkom kod arhonta Petra, čija datacija nije sigurna, ne spo minje nijedan dukljanski knez sve do Vladimira (oko 1000. god.), znak je potpune zavisnosti Duklje od Vizantije. Stalna prisutnost carstva sprječavala je širenje srpske vlasti, pa time i imena, na dukljansko područje. Zbog toga otpadaju razlozi proglaša vanja svih Slavena na istočnojadranskoj obali i njezinu zaleđu Hrvatima ili Srbima. Svi oni, kroz čitav srednji vijek, nose zajednički slovenski nazivnik, dok im pojedini izvori pridaju i zasebna etnička imena. Međusobno se tokom ranoga srednjeg vijeka razlikuju gotovo samo po svojoj političkoj pripadnosti. Zbog toga Porfirogenet ne izvodi porijeklo Dukljana od Srba. Sve u svemu, navodi vizantijskih pisaca ne dopu štaju nam izjednačavanje stanovnika Duklje u XI i XII stoljeću bilo sa Srbima, bilo s Hrvatima435, konačno je Budakovo stanovište, s kojim smo saglasni.

433 Isto, str. 42. 434 Isto. str. 43. 435 Isto. str. 44.

171

SOCIJALNO-ETNIČKA STRUKTURA RANOSREDNJOVJEKOVNE DUKLJE; POJMOVI I INSTITUCIJE U LJETOPISU Ovim prilogom namjeravamo da raspravimo socijalno-etnička pitanja ranosrednjovjekovne Duklje i utvrdimo sadržinu nekih pojmova i institucija u Lje topisu Popa Dukljanina (u daljem tekstu Ljetopis). Ljetopisac je na svega dvade set sedam stranica, jednostavnim i razgovjetnim rječnikom sažeto ispisao povijest Duklje, djelimično i okolnih zemalja, počevši od vremena upada Gota na Balkan, i nešto kasnijeg doseljavanja Slovena, pa do konca XII vijeka. Rječnik korišćen na pojedinim mjestima u Ljetopisu navodi savremenoga neupućena čitaoca na pomi sao da je to bilo socijalno idilično društvo. Takav čitalac bi zaključio da su izvjesni periodi, oličeni u pojednim vladarima koje je Pop Dukljanin ukrasio recimo pri djevom „dobri“ ili kvalifikativom „primiše ga s poštovanjem“, obilovali pravdom, a da su se međusobni odnosi vladara, vladajuće elite i naroda zasnivali na ljubavi i razumijevanju. Postavlja se pitanje, da li je to bilo baš tako, kako bi se dalo zaklju čiti čitajući Ljetopis? Etnička slika i okosnica Ljetopisa i nekoliko nerazjašnjenih pojmova u literaturi važnih za razumijevanje onovremene društvene zbilje biće takođe predmet ovoga priloga.

Uprava obalnih gradova u ranom srednjem vijeku Razmatranje ovoga pitanja za Gornju Dalmaciju (Hercegovina, Crna Gora i śeverna Albanija) ne može se osloniti na dokumentaciju primorskih gradova s toga prostora. Kotorska je izgorjela početkom XIV vijeka, a skadarska, ulcinjska, barska, svačka, drivaska, nakon dolaska Turaka, 1571. godine, nestale su bez traga. Zato ćemo zaključke izvesti analogijom s Donjom, o kojoj je očuvano nešto više pisanih izvora koji dopuštaju takvo zaključivanje. U ranom srednjem vijeku primorskim gradovima Donje Dalmacije gos podarili su hrvatski vladari, vizantijski carevi i mletački duždevi. Dok su bili pod upravom vizantijskog cara, imali su stratega kapetana, ali najvjerojatnije samo ti tularno. U izvorima nema nikakve potvrde o vršenju bilo kojega akta vlasti strate ga, kapetana, ili drugih činovnika kostantinopoljske uprave iz toga razdoblja.436 Iz povijesnih izvora XI vijeka saznajemo da su u njegovoj prvoj polovini društvenu strukturu u gradu činili uglavnom clerus i populos koji su spadali ili u magnates ili minimi što bi značilo kod klera viši i niži kler, a kod populusa bogate i siromašne. No u drugoj polovini XI vijeka to je razlikovanje dobilo stalne izraze: nobiles et ignobi 436 Ivan Beuc, Povijest institucija državne vlasti Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, Zagreb, 1985, str. 64−65.

173

Stevo Vučinić

les, maiores et minores. Izgleda da su u nobiles spadali gradski funkcionari, ali i oni koji su imali nekretnine sa servima. Na čelu gradske uprave stajali su prior (katkada dvojica) i biskup koje su birali građani. Uz priora i biskupa spominju se suci koji su vršili vjerovatno ne samo sudsku nego i izvršnu vlast, „commerzarii” koji su se brinuli za gradske prihode i rashode, scriptor ili notarius, te advocatus.437 Po pitanju socijalne strukture i vizantijske administracije, istovjetna situacija bila je i u Gornjoj Dalmaciji, koja je s Donjom Dalmacijom pripadala jedinstvenom političkom, eko nomskom i kulturnom prostoru, od antičkih vremena poznatom pod opštim ime nom Dalmacija. Od druge polovine XI vijeka, snaži konsolidovana dukljanska drža va i obalne gradove Gornje Dalmacije, od Ulcinja do Kotora, postepeno integriše u svoje državno tkivo. Taj proces konačno je završen u prvoj polovini XII vijeka, kad je posljednji dukljanski kralj Grubiša bio prvi dukljanski kralj sahranjen unutar jed noga primorskoga grada. Tijelo mu je počivalo u Barskoj Katedrali Svetoga Đorđa, koncem pretprošloga vijeka nesrećnim slučajem porušenoj do temelja. Nesporno, sve priobalne urbane naseobine bile su utemeljene na antičkoj političkoj i pravnoj tradiciji, u srednjem vijeku prilagođenoj novim okolnostima i feudalnom poretku. Socijalna stratigrafija vremenom dobija jasne konture. Tako se koncem ranoga srednjega vijeka stanovništvo Gornje Dalmacije dijelilo na plemstvo, građane, robove i sluge. Plemići i građani su raspolagali kućama i imovinom, a ostali su vršili razne službe po ugovoru ili bili u statusu roba. Izvori ukazuju da su vodili dugotrajnu borbu protiv posezanja feudalca u njihova prava i slobode, i napokon su pred njima kapitulirali početkom XIV vijeka.

Slovenske teritorijalne formacije Župe koje pominje Porfirogenet su slovenske teritorijalno-administrativ ne jedinice, vojno i ekonomski oslonjene na sopstvene resurse. One su bile okosnica stvaranja prvih slovenskih sklavinija, kasnijih kneževina, i u konačnici kraljevina, uključujući i Duklju. U to vrijeme pojavljuju se prvi kmetovi, vojna i zemljišna ari stokratija. Izvori pominju i izvjestan manji broj zemljišnih vlasnika koji su imali veće pośede na kojima su se držali robovi.438 Područje župa i stanovništvo u njoj bilo je podređeno jednom upravno-administrativnom središtu u kome je stolovao župan. U Ljetopisu se pominju satnici (kapetani) koji su se vjerovatno bavili odbrambenim, a i drugim pitanjima. Prema Ljetopisu satnici su vršili ubiranje prihoda i sudili sa županima, vjerovatno da su i komandovali u ratu. Iz toga vremena očigledno vuče korijen tradicija plemenskih kapetana, koji se donedavno u Crnoj Gori, kao i u stara vremena, vršili vojnu, sudsku i fiskalnu funkciju u ime centralne vlasti, a odgovarali su plemenskim prvacima, vojvodama i serdarima. Vremenom su župani prigrabili 437 Isto, str. 65. 438 Isto, str. 39.

174


vlast, i u jednom dužem procesu utemeljili slovensku feudalnu elitu na čelu s kne zom ili kraljem, a župe, kao organizacione jedinice slobodnih ljudi, transformisali u osnovne feudalne jedinice ranoga srednjeg vijeka. Taj proces je uzeo maha, vjerovat no nakon Vojislavljevih pobjeda nad Vizantijom 1040. i 1043. godine. Obje pobje de protiv višestruko premoćnije Vizantije, kako svjedoči Ljetopis, ostvario je samo zahvaljući opštoj i nepodijeljenoj podršci naroda. Okosnica njegove vojske bio je naoružani, očito, još neukmećeni narod, koji je štitio sopstvenu slobodu. Zato su ta dva datuma međaši između sumraka vojno-demokratskoga i zore feudalnoga druš tva u Duklji. Na talasu tih pobjeda, njegovi nasljednici su pod sopstvenim žezlom integrisali širi prostor, s gradovima Skadrom, Svačom, Barom, Budvom i Kotorom. Posljedično su prihvatili njihovu tradiciju, kulturu, pravo i feudalni poredak s jasno diferenciranim socijalnim grupama i unutrašnjim feudalnim odnosima.

Feudalizacija društva i proces ukmećivanja Jedan od izvora za izučavanje ranosrednjovjekovne socijalne strukture zaleđa istočne obale Jadrana je Vinodolski zakon − hrvatski pisani popis običaj noga prava iz 1288. godine.439 U njemu se jasno oslikava onovremeno društvo od makloga procesa feudalizacije. Pomeđu socijalnih slojeva već su bile uspostavljene nepremostive granice, koje su ih dijelile narednih vjekova. Stara institucija narod noga Zbora, u kasnom srednjem vijeku zabranjena pod prijetnjom drakonskih kazni, bila je pod patronatom feudalnoga sloja, ali ne i zabranjena. U narednom vijeku, na koncu procesa, patricijat se zatvorio unutar sebe, preuzeo sve ovlasti i uspostavio potpunu dominaciju. Tim Zakonom bilo je zabranjeno održavanje kmetskih zborova bez pri sustva predstavnika kneza pod prijetnjom gubitka imovine. Članovima 74 i 75 knez nije bio ograničen u ostvarivanju svojih feudalnih prava nikakvim propisima ili institucijama. Dozvoljeno mu je bilo da ako krivci nemaju čime da plate globu, s njihovim životima može raspolagati kako mu je volja. Takva ovlast mu je bila data nad svim plemenitim i crkvenim ljudima i kmetovima.440 Uočava se da je Kmetski zbor sastavljen od predstavnika naroda i feudalaca koji su njime ograni čavali feudalce do izvjesne mjere, ali posljednjim članom dato je knezu pravo da s kmetovima raspolaže po svojoj volji u određenim slučajevima. Dvojstvo zakona, naglašavanje nezavisnosti i slobode i institualizacija brutalne feudalne vlasti koja nema mjere ni ograničenja, oslikava sudbinu svih pučana u srednjem vijeku. Ta činjenica ukazuje da je koncem XIII vijeka proces potpunoga ukmećivanja bio da leko odmakao. Na koncu su krčki knezovi Frankopani vinodolske pučane konačno i potpuno podjarmili svojoj neograničenoj vlasti. Zahvat u društveno-ekonomske odnose koji su ukidali prava slobodnih seljaka, bio je proces koji je trajao od XI do 439 Lujo Margetić, Vinodolski zakon, Nakladni zavod Globus, Rijeka – Zagreb, 2008, str. 63. 440 Isto, str. 41.

175

Stevo Vučinić

kraja XIII vijeka, o čemu svjedoči i ovaj Zakon. Na dijelu prostora Gornje Dalmacije, proces ukmećivanja nije završen do konca dinastije Vojislavljevića, krajem XII vijeka. Podsticaj je dobio dolaskom Ne manjića, koji su njihove zemlje brutalno integrisali u srpsko feudalno društvo. To je razvidno na primjerima Grblja i Mrkojevića. U ranom srednjem vijeku Grbalj je bio u zahvatu županije Gripuli. Gr baljski zakonik ili Statut objavio je Vuk Vrčević. Postoji ozbiljna sumnja u njegovo postojanje. Termionologija mu je savremena Vuku, iz polovine XIX vijeka. Očito da je on zbornik narodnih običaja i pravnih pravila po kojima su Grbljani rješavali sporove, koje je Vuk nazvao Grbaljski zakonik. On nije ni u kakvoj vezi s Dušanovim zakonikom, niti su se Grbljani po njemu sudili, jer je za njih u vrijeme srpske gos pode važio kotorski Statut. Činjenica je da je u sporazumu o predaji Grblja Veneciji bilo naznačeno da presude donijete na Grbaljskom zboru, u slučaju apelacije, idu kotorskom knezu, mletačkom patriciju, na konačno presuđivanje. To ukazuje na či njenicu da su se Grbljani vladali po sopstvenom pravu, vjerovatno praktikovanom i u vrijeme egzistencije unutar županije Gripuli. Status slobodnih ljudi zadržali su sve do vremena kralja Milutina. On je 1307. godine darovao Grbalj Kotoru i podržao kotorsku vlastelu da ukmeti Grbljane. Njegovom zaslugom Grbljani su ukmećeni. Po svemu sudeći, oni su se prvom prilikom okrenuli običajnom pravu i praktikovanju Zbora kao vrhovne institucije grbaljske komune, koja je živjela u vri jeme mletačke uprave, i nadživjela je. Kotorani su više puta protestovali u Mlecima da zabrane zborove u Grblju. Uvidom u grbaljski Statut evidentno je da su grbalj ski pravni običaji istovjetni crnogorskim, utemeljeni kao i Zakon Leke Dukađina na Starom zavjetu i pravilu − Oko za oko i zub za zub. Po njemu su se očito ponašali u vrijeme samovlade. Prastari običaj umira krvi u Grblju, Paštrovićima i Crnoj Gori istovjetan je uz neke manje lokalne razlike.441 Razlike su u broju kumstava i pobra timstava koja se sklapaju pri umiru između bratstava ubice i ubijenoga, u svemu drugome je skoro istovjetan. U Paštrovićima se daje 12 kumstava i 24 pobratim stva, plaća 120 cekina i svakom bratu i bratunčedu po 30. U Grblju 12 kumstava, 24 pobratimstva i 133 cekina i 2 groša i pola pare. U Crnoj Gori negđe 12 kumstava i 132 dukata, 4 cvancika i 1 paru, a negđe 4 kumstva, 24 pobratimstva, 133 ½ ce kina, groš i po i paru i po. Taj običaj je naslijeđen iz duboke starine i prisutan je na cijeloj teritoriji Crne Gore. Bivalo je da bude privremeno likvidiran na prostoru kojim bi privremeno upravljali Turci ili Mlečani, ali bi se uvijek ta praksa obnovila u vrijeme samovlade tih krajeva. Ta činjenica svjedoči da je grbaljsko stanovništvo praktikovalo narodne pravne običaje naslijeđene iz starih vremena, kojima se vlada lo do početka 1307. godine, kad su ukmećeni. Iako su do tad bili unutar županije, očito su uživali privilegiju da se vladaju po svojim običajima i imali status slobodnih ljudi. Karakter njihove veze s upravnom strukturom županije i centralnom vlašću 441 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, NB „Radosav Ljumović“, Podgorica, 1997, str. 994−995.

176


nije moguće utvrditi. U osnovi vojno-demokratska uprava županije vjerovatno nije nasrtala na njihovu slobodu i posezala u naslijeđena prava, nego ih je stavila u svoju funkciju. Privilegovan status koji se iščitava iz pisanih izvora, vjerovatno su stekli u vrijeme seobe naroda i ranoga srednjeg vijeka. On bi mogao biti proizvod nužne koegzistencije između grada Kotora, kao pribježišta, i njih kao okruženja koje ga je snabdijevalo poljoprivrednim proizvodima i štitilo, a u slučaju krajnje nužde bilo zaštićeno unutar gradskih bedema. Neredovne prilike u ranom srednjem vijeku koje je pratilo nasilje, sigurno su podsticajno djelovale na jedno takvo rješavanje njihovih međusobnih odnosa. U okolnostima razvijenoga feudalizma, njihove privilegije su se našle na udaru kotorskih plemenitaša, koje su podržavali raški velikaši. U nared nim stoljećima Grbljani su uspijevali, ovisno o okolnostima, u manjoj ili većoj mjeri, da ih očuvaju, i nikad ih niko u cjelini, od njih nije mogao lišiti. Ako je suditi po vjeroispovijesti starośedilaca (pravoslavna), etnička okosnica im je vjerovatno vlaška s prostora Epira i Pinda i okoline. Doseljeni su u vrijeme Nemanjinih pustošenja u zapušćeli Grbalj, kad su pod banom Ilijanom, domicilni stanovnici, većim dijelom iselili u Moraču, i na koncu, u župu Onogošt. Srpski gospodari, vjerovatno kao i u slučaju Grblja kralj Milutin, podstakli su i barski patricijat da ukmeti Mrkoviće, i integriše ih u srpsku feudalnu držav nu formaciju. Povijest njihovih međusobnih odnosa i status Mrkovića to potvrđuju. Mrkovići zahvataju prostora ispod Lisinje, na potezu od Ulcinja do Bara. U ranom srednjem vijeku bili su u zahvatu županije Prapratna. Barski patricijat ih je ukmetio, vjerovatno u vrijeme kralja Milutina, početkom XIV vijeka. Od takvoga statusa su se lišili, po svemu sudeći, nakon smrti posljednjega Balšića 1421. godine. Mletački izvori ih pominju kao narod žestoke naravi koji je mogao da podnese svaku nevolju. Živjeli su sa stokom, siromašno, kao pastiri. Stanovali su na padinama Lisinje, na prostoru 12 x 6 milja.442 Mlečani su ih koristili kao vojnike i najamnike. U odbrani Bara od Đurđa Brankovića 1448. godine angažovali su ih pod uslovom da im plate 500 dukata i oslobode ih plaćanja poreza na imanja u Prapratni. Bilo ih je ukupno 130 kuća, ili oko 900 do 1.000 žitelja. Tokom turske opsade Skadra 1478. godine sa mletačkom pješadijom čuvali su planinske prevoje i tjesnace od turske vojske. Poslije 1512. godine, bivajući pod turskom zaštitom, odvažili su se da objave rat barskim patricijima koji je trajao godinama, tokom kojeg su im pustošili imanja i ubijali gra đane, zbog čega je patricijat više puta bezuspješno protestovao u Mlecima.443 Marjan Bolica je zabilježio da je 1614. godine u Mrkovićima bilo 260 kuća sa oko 1.800 do 2.000 žitelja. Činjenica da su korišćeni kao vojnici ide u prilog zaključka da su od starine bili ratnici, podrazumijeva se i slobodni ljudi. Sadržina dokumenata navodi na zaključak da su Mrkovići kao i Grbljani, u ranom srednjem vijeku uživali sta tus slobodnih ljudi, vjerovatno stečen u kasnoj antici, favorizovan od županijskog vojno-demokratskog ustroja. U kmetskom statusu nalazili su se tek u vrijeme gos 442 Edhem Peročević, Školstvo u Mrkovićima, Bar, 2000, str. 14. 443 Isto, str. 15.

177

Stevo Vučinić

podstva Nemanjića i Balšića, nešto oko 200 godina, kojega su se prvom prilikom oslobodili. Porijeklo im je nesumnjivo vlaško, i takvima ih bilježe dokumenta iz XVI vijeka. Reklo bi se da i njihovu savremenu etničku okosnicu čini stanovništvo s pro stora istočnoga Balkana, paleobalkanskoga porijekla stopljeno sa starincima, kao i u slučaju Grblja, doseljeno na razmeđu XII i XIII vijeka u podrumijski prostor. Njihov pravoslavni religiozni iskaz, od 16. do 19. vijeka promijenjen u islamski, a ratnički karakter bi mogao da bude potvrda utemeljenosti takvoga stanovišta. Budvanski Statut ne poznaje kmetove, posadnike i robove, jer su njegovi neposredni suśedi Paštrovići bili slobodni i privilegovani ljudi od starine sve do pro pasti Venecije. Statutom je bilo riješeno da u slučaju spora između građana i Slovena ili Arbanasa svaka strana predlaže polovinu śedoka iz svog naroda, a polovinu iz naroda protivne strane. Protivno rješenje nije bilo valjano.444 Da proces ukmećivanja u Gornjoj Dalmaciji nije dovršen do propasti dukljanske kraljevine, koncem XII vijeka, pokazuje jedan slučaj u Donjoj Dalma ciji, koja je bila pod snažnim pritiskom okolnih feudalnih država Franačke i Ve necije. Splitski nadbiskup Rajnerije, naoružan falsifikovanom ispravom datiranom 1165/1166. godine na ime Kolomana, kojom je on navodno darovao nadbiskupiji četiri sela ispod Mosora, pokušao je nešto prije 1180. godine da otme zemlju Slove nima iz Poljica tvrdeći da ona odvajkada pripada Manastiru Svetoga Dujma. Masa Poljičana predvođena knezom Nikolom Kačićem dočekala ga je bijesna i zaprijetila mu da će ga kamenovati ako ne odstupi. On se, međutim, odvažio da protestuje na kon čega je kamenovan do smrti, a pratnja mu je pobjegla u Split. Tako je nadbiskup, zaogrnut sveštenom harizmom i ornatom, pokušao brutalnim nasiljem slobodnim seljacima da otme imovinu i slobodu i nije u tome uspio.445 Nakon Rajnerijevog ubi stva rat između splitskih Romana i suśednih Slovena nastavio se nesmanjenom že stinom i odnio je još nekolike žrtve – nekoliko nadbiskupovih ubica je uhvaćeno i obješeno. Ostali učenici i podstrekači ubistva nijesu se nalazili u dometu gradskih vlasti da bi bili procesuirani. Očito, ta dva svijeta živjela su odvojeno, u neprijatelj stvu, i da su se ingerencije grada i nadbiskupije protezale tek nešto dalje od gradskih bedema. Ostrogonski nadbiskup Antun Vrančić je u jednom pismu iz 1573. godine, nakon neuspjele seljačke pobune, objasnio njene razloge riječima da stočari časnije postupaju sa stokom nego feudalni gospodari s kmetovima, zbog čega oni od nevolje i muke bježe pod turske skute.446 Proces utvrđivanja feudalnog poretka tekao je u Gornjoj Dalmaciji na isto vjetan način kao i u Donjoj Dalmaciji i nije završen do konca XII vijeka. Po svemu sudeći, zamah je dobio njenom integracijom u socio-ekonomski poredak feudal ne Raške, u kojoj je socijana stratigrafija bila jasna i slojevi oštro suprostavljeni. Taj proces se ubrzavao u vrijeme Balšića i Crnojevića, da bi nakon pada pod osmansku 444 Na vrelima crnogorske ustavnosti, Službeni list Crne Gore, Podgorica, 2002, str 83−152. 445 Toma Arhiđakon, Kronika, Split, 1960, str. 41. 446 Viktor Novak & Petar Skok, „Supetarski kartular“, Djela JAZU, knj. 43, Zagreb, 1952, str. 101.

178


upravu, u brdsko-planinskom dijelu bio zaustavljen. Sve dukljanske županije na prostoru Crne Gore, sem Luške i Podlužja, su bile brdsko-planinskoga karaktera. Po prirodi, stočarstvo im je bila osnovna grana privređivanja. Od antičkih vremena za stočare je uvijek važio poseban zakon, uslov ljen načinom njihova života. Stalne selidbe za ispašom, sukobi oko pasišta i vode, odbrana stada od vukova, hajduka i napasnika, oblikovali su im karakter koji se nije dao porobiti i ukmetiti. Moglo bi se stoga pretpostaviti da je u ranom srednjem vije ku proces ukmećivanja ušao u neku fazu koja je možda površno dotakla te župani je. Nijesu mogli izbjeći neki oblik feudalnoga nameta, vjerovatno odśekom, kao i u srednjem vijeku, u vrijednosti jednoga dukata ili jedne ovce. Ostaje otvoreno pitanje da li su bili podvrgnuti i nekim drugim obavezama i kojim. U osnivačkoj povelji Ivana Crnojevića Cetinjskom manastiru jasno se ocr tava feudalni poredak u kontinentalnoj Crnoj Gori.447 Priložio je crkvi Strugare kao kmetove, i obavezao je da se na kmeštini nasele samo crkveni kmetovi, koji nijesu imali obavezu gospodskoga danka da daju bilo kome, sem radnih i poreskih obaveza prema Cetinjskom manastru. Ivan Crnojević je pred kraj života 1489. godine, po tadašnjem običaju, samovlasno imenovao posljednju vlastelu, Aleksu Božidarevića i Radovana Punoševića. Međutim, čim je posljednji Crnojević, Skenderbeg, napu štio Crnu Goru, prevlast je ponovo preuzelo običajno pravo po kome se crnogorsko društvo vladalo u vremenima samovlade. To pravo u Crnogoraca kao i u Arbana sa, naslonjeno je na starozavjetno pravilo oko za oko, zub za zub. Crnogorci su ga definisali izrekom − ko se ne osveti, taj se ne posveti, a Albanci ga nazivaju kanun Leke Dukađina, legendarne ličnosti. Pisani oblik je novijega datuma. Sadržina mu je nesporno korijenom iz najdublje prošlosti, vjerovatno iz vremena praistorije. Svi po kušaji Turaka da spriječe Malisore da ga primjenjuju u međusobnim sporovima bila su uzaludna. Njegova ukorijenjenost u narodu je najubjedljivije śedočanstvo njegove duboke starine po kojemu se, u cjelini i dijelom, narod vladao do početka Nema njine strahovlade, i od vremena propasti lokalnih feudalnih elita (sredina XVI–kraj XVII vijeka), pa skoro do savremenih dana. Crnogorci su prvih decenija osmanske vladavine bili uklopljeni u filurdžijski sistem, kojemu su bile podvrgnute sve vlaške Nahije. Plaćali su jedan dukat po kući. Tokom sljedećih vijek i po nastupio je proces konsolidacije plemena i stočarskih družina koje su se saplemenile u plemena, što je na koncu usnopilo svu narodnu energiju u oslobodilački pokret protiv orijentalne imperije, s kojom su se konačno obračunali u Veljem i dva Balkanska rata. Koliko je plemensko-bratstvenički sistem u kojem vlada snažna društvena kohezija, kakav je slučaj u Crnoj Gori, mogao da se odupre procesu ukmećivanja vi dimo na primjeru prilagođavanja nekih feudalnih porodica nakon pada pod osman sku vlast prema novim prilikama. Primjer spahije Vuja Rajičeva s Ljubotinja i sina mu Jovana Vujova Rajičeva448, ili spahija piperskih Božidara Vukotina i Radula to 447 Na vrelima crnogorske ustavnosti, Službeni list CG, Podgorica, 2002, str. 62. 448 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, str. 327.

179

Stevo Vučinić

pokazuje. Njihovo potomstvo se u jednom dužem procesu adaptiralo na nove okol nosti i prihvatilo status koji su im one diktirale – na koncu gubitak tradicionalnih feudalnih prava.449 Za razliku od Šišojevića (Ljubotinj), koji su se usljed međusobnih sukoba s drugim bratstvima450 koja su im bila podvlašćena, nakon propasti države Crnojevića iselili u Zetu. Staro središte toga naselja, danas poznatoga pod imenom Građani, bilo je na śeveru od današnjega seoskog središta, u Šišojevićima, prostranoj vali između Svinštika i Štrbine, u kojoj se i danas poznaju ostaci kuća istoimenoga bratstva. Očuvani zidovi dobro građenih kuća onoga vremena, i kapelica koju na rodno predanje vezuje za prvoga zetskog episkopa Ilariona Šišojevića, śedoče njihov povlašćeni status u feudalnom poretku u vrijeme Crnojevića i ukazuju da su bili moćna i uticajna porodica u Ljubotinju. Na temelju predanja o sukobu između tog bratstva s jedne i svih drugih s druge strane, zaključilo bi se da su ga napuštili pod pritiskom. Očito da je po srijedi bio sukob na socijalnoj osnovi, uzrokovan raspa dom feudalnoga poretka uspostavljenog u vrijeme Crnojevića, koji je imao konti nuitet još od vremena Nemanjića i Balšića. Na koncu, i izbor Ilariona Šišojevića za prvoga zetskog episkopa ide u prilog takvome zaključku.

Porobljavanje i robovi Za razumijevanje ranosrednjovjekovnog društva, njegove socijalne struk ture i feudalnih odnosa, ne samo u Crnoj Gori nego uopšte na istočnoj obali Jadra na, dakle, u Dalmaciji, koja je zahvatala prostor od Drača do Vinodola uključujući i Duklju, nezaobilazna su dva vjerodostojna izvora – Supetarski kartular i Hronika splitskoga ahiđakona Tome. S crnogorskoga prostora nije sačuvana dokumenatacija na temelju koje bismo mogli da sudimo o tome pitanju. Stoga ćemo se osloniti na izvore s područja śevernojadranske obale i analogijom izvesti zaključke. Supetarski kartular, hronika benediktinskog samostana u Poljicama kod Splita, koji je osnovao Petar Crni, važan je izvor za izučavanje srednjovjekovne prav ne povijesti cijele onovremene Dalmacije, u čijem se zahvatu nalazio i prostor da našnje Crne Gore. Sačinjava ga skupina isprava koja zahvata period od 1080. do 1187. godine. Izvodi iz kartulara demantuju Ljetopis, koji čitaoce dovodi u zabludu opisima odnosa naroda i vladara koje glorifikuje. Stvarnost je bila posve drugačija. Kartular ima 106 isprava. Od 41. do 68. i 87. do 90. su u vezi s kupovinom robova namijenjenih Supetarskom manastiru. Ropske isprave cartae servitutis su śedočanstvo o strašnoj i okrutnoj sudbini tih ljudi i žena, pa i cijelih porodica, koji su zbog dugova ili gladi gubili slobodu za vjek vjekova.451 U 42. ispravi čitamo da je izvjesni Đirđi prodao svoga brata Nikolu s familijom i vinogradima u prisustvu župana. U 44. se čita da je neki sveštenik prodao roba Dragača za šest solida. U 449 Selami Pulaha, Defter skadarskog sandžakata, Tirane, 1974, str. 417−428. 450 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, str. 206. 451 Viktor Novak & Petar Skok, „Supetarski kartular“, Djela JAZU, knj. 43, 1952, str. 102−114.

180


46. nadbiskup je śedok kupovine jednoga roba od nekih Kotorana, profesionalnih trgovaca robljem. Isti nadbiskup je śedok kupoprodaji još jednoga roba za sedam solida. Učešće crkve u prodaji robova je bilo ponižavajuće za instituciju koja se po ziva na jevanđelje, a protivrječi praksom svakom slovu dekaloga. Supetarski monasi su svjedočili prodaji jednoga roba sa sinom. Recimo, jedan benediktinac iz Knina je prodao roba Nikolu i sestru mu Marinu za tri solida. Bivalo je slučajeva da otac nabavlja roba da bi zamijenio sina koji je bio dopao ropstva u lošim rukama da bi ga zamijenio boljim robovlasnikom Petrom Crnim. Očito je ropstvo bila uzakonjena pravna ustanova koja je koristila nezavidan status slobodnoga seljaštva u vrijeme ne rodnih godina, otkupljivala mu pośed po mizernim cijenama i prevodila ga u ropsko stanje. Petar je kupovao zemlje gotovo u bescijenje koristeći tešku situaciju vlasnika. Za dva solida i jedan modij žita i soli kupio je neku zemlju od Pribistrija. Ili, recimo, od nekog Zula za sedam i po galeta vina i jedan ručak. Vinograde, čokote loze i neku zemlju platio je izvjesnom Draganegu sedam i po galeta vina. Ili, recimo, vinograd u Surbu je platio jedan solid i jedan modij (8,72 l) soli. Zastrašujuće jeftino. Recimo polovinu nekoga mlina platio je 25 lakata platna i galetu vina. Tako je Petar nabavio 50 raznih parcela livada, pašnjaka i njiva, mlinove i dva sela. Kupovina je vršena i u naturi za hranu kojom je vjerovatno spašen goli život neke familije koja je tu prodaju izvršila. Sve u svemu, on je za 126 solida, 108 modija soli, ječma i žita, jedno prase, konja, četiri koze, jednu ovcu, više stotina glavica luka i nekoliko sireva i hljebova, je dan ručak i još nekoliko sitnica porobio više desetina slobodnih seljaka i pokupovao mnoštvo zemlje Supetarskom manastiru. Ta vrsta proizvodnih odnosa, reklo bi se, da je bila poznata i u ranosrednjovjekovnoj Duklji, jer ne postoji nijedan razlog da sumnjamo u to. Tako je u procesu koji je trajao duže vrijeme, vršeno porobljavanje i ukmećivanje radne snage, i izgradnja i utvrđivanje feudalnih odnosa u dukljanskoj državi. Nedvojbeno je da se duh starih robovlasničkih odnosa i rimskoga prava koje se očituje u formi cartae servitutis očuvao i kod primorskih gradova s Crnogorskoga primorja. Isprava o ropstvu morala je da prati svaki robovlasnički odnos. Ukoliko je vlasnik izgubi, rob je de facto mogao da traži oslobođenje. U njoj se upisivalo da vlasnik može s robom činiti što hoće i na kraju upisivana je obavezna formula da je ropstvo konačno i do smrti (diffinite ad mortem). Oslobođenje se vršilo ispra vom cartae libertatis po postupku utvrđenom u rimskom pravu i obaveznim aktom izvođenje oslobođenika na raskrsnicu, s koje je mogao da slobodno ide na sve četiri strane svijeta. U kartularu imamo jedan primjer kupovine roblja od kotorskih trgo vaca. L. Margetić je stanovišta da su servi iz Supetarskoga kartulara u stvari osobe koje su zbog dugovanja pale u ropstvo, ali su zadržale pravno svojstvo i mogle su se osloboditi plaćanjem duga ili globe.452 Kao ni u ranom srednjem vijeku, ni u jednom prethodnom društveno-eknomskom uređenju nije postojalao društvo u kojem su svi manje-više bili jednaki, bez obzira na staleški, materijalni ili društveni položaj. 452 Lujo Margetić, Vinodolski zakon, Nakladni zavod Globus, Rijeka – Zagreb, 2008, str.93.

181

Stevo Vučinić

Kontinuitet trgovine robljem i porobljavanje zarobljavanjem, prodajom, padom u dužničko ropstvo i rođenjem, sigurno da ima korijene u antičkoj tradiciji koju su primorski, a posve sigurno i gradovi u unutrašnjosti nastavili da uživaju. Teško je vjerovati da se prodaja roblja nije praktikovala i u Budvi, Baru, Svaču, Koto ru i vjerovatno okolnim kontinentalnim dukljanskim gradovima koji su bili u vezi s njima, Skadru, Lontodokli, Gradetaju i Novigradu, ako je ta trgovina cvjetala čak i sredinom XV vijeka. U dubrovačkom arhivu imamo pomene trgovine robljem u kojem uče stvuju ljudi s crnogorskoga prostora, i u XIV stoljeću. Grubiša Radosaljić trgovac u Bosni prodao je 1399. godine jednom Baraninu dvije robinje, patarenke iz Lašve, za 32 dukata.453 Odlukom Velikoga vijeća iz 1416. godine u Dubrovniku se uvodi zabra na trgovine robljem, koja nije ukinula tu sramnu trgovinu, jer dvije godine kasnije, 1418., Veliko vijeće donosi uredbu protiv nasilnog odvođenja u ropstvo. Međutim, u septembru 1447. godine pred dubrovačkim sudom Miljen Radmilović je digao tužbu protiv dva Nikšića iz Tare koji su ga oteli i prodali Turcima, kod kojih je ostao kao rob dvije godine. U jednom drugom dubrovačkom dokumentu od 4. novembra 1467. pominje se da je jedan Vlah uhvatio Radoja Božidarovića iz Mlina i prodao ga drugim Vlasima za 8 dukata. Ovi su ga u Crmnici prodali jednom Drobnjaku za 20 dukata, koji ga je u Nikolj Trgu (Bijelom Polju) preprodao Turčinu Hamzi za 30 dukata.454 U jednom dokumentu iz 1469. godine pominju se neki Vlasi Riđani koji su od nekih Konavljanja primili Milosavu, ženu Radiča Radanovića, i njenoga rođaka Vukmira, i prodali ih za 16 dukata.455 Dvije kotorske odluke iz 1203. i 1248. godine predviđaju izuzetno blage kazne za slobodne ljude kad je u pitanju krađa, dok su za robove sankcije bile izuzetno svirepe. Prvom odlukom propisano je da se robu za krađu stoke ili provalu u kuću, po izboru pokradenoga, sijeku nos ili ruka uz naplatu štete, a drugom, da se robu za štetu učinjenu u vinogradu iskopa oko ili odsiječe ruka ili noga. Iz te dvije odluke jasno se pokazuje karakter feudalnoga društva u kome, u izvjesnoj mjeri, egzistira i robovlasništvo.456 Samo jedna odluka iz 1247. godine bila je uperena protiv nasilja feudalaca. Kotorski građanin koji bi nepravedno i s uživa njem izvršio nasilje nad Grbljaninom, Budvaninom ili Arbanasom morao je da plati 10 perpera u opštinsku kasu. Očito da se obijesna kotorska vlastela znala nasilno ponašati prema svijetu koji je živio u gradskome distriktu.457 Iz tih odluka razvidno je da je u primorskim gradovima Gornje Dalmacije ropstvo egzistiralo u kontinuitetu od vremena antike. U Kotoru se prodaja roblja praktikovala i u XVI vijeku. U glavi CXIX 453 Mihailo Dinić, Iz dubrovačkog arhiva, tom III, Naučno djelo, Beograd, 1967, str. 76. 454 Isto, str. 142. 455 Isto, str. 151. 456 Dušan Sindik, „Pontifikal kotorske biskupije u Lenjigradu“, Istorijski časopis, knj. XXXI, Beo grad, 1984, str. 60. 457 Isto, str. 61.

182


Kotorskoga statuta zaprijećeno je teškim kaznama robovima koji bi digli ruku na gospodara. Prethodnim članom uzakonjeno je pravo gospodara da porobi dijete ro đeno iz braka njegova roba i slobodne žene ili njegove ropkinje i građanina, ukoliko se on nije složio s tim brakom. Vanbračana đeca ropkinja su postajali robovi ukoliko ih njihov otac ne otkupi do godine dana, po cijeni od 10 perpera. Iz jednoga doku menta iz sredine XV vijeka čitamo da je jedna petnaestogodišnja bosanska bogumi lka prodana kotorskome knezu za 15 dukata. Svi ti primjeri idu u prilog zaključku da je ropstvo bilo uzakonjeno u romanskim primorskim gradovima i distriktu koji su oni kontrolisali. Mletački providur Đan Frančesko Orio je 1661. godine u jedno me dokumentu pismeno potvrdio da je u Kotoru zatekao trgovinu robljem, koja je najvažniji izvor prihoda hajducima i Morlacima.458 Nema zapisa, niti predanje pamti da se trgovalo robljem porijeklom iz Crne Gore. Većinom je bilo iz Bosne i Hercego vine. Društvo kontinetalne Crne Gore nije bilo naklonjeno takvom obliku trgovine i feudalnim i robovlasničkim društveno-ekonomskim odnosima. To je posljedica snažnih rodovskih i plemenskih veza koje se nijesu kidale ni u antici, i preživjele su do savremenoga doba. Do konca XII vijeka i propasti Duklje urbani život naslonjen na antičku tradiciju, pa stoga i na preživjele antičke institucije, dakle i ropstvo, tekao je ned vojbeno u četiri primorska grada: Ulcinju, Svaču, Baru, Budvi i Kotoru, koji su uživali visok stepen autonomije u odnosu na centralnu vlast. U primorskim gra dovima Donje Dalmacije, u XI vijeku bio je značajan broj robova i sluškinja, iako se on kvantitavno ne može odrediti.459 Kao vlasnici i korisnici serva, a ne trgovci robljem, pojavljuju se Vlasi iz zaleđa, i to prvenstveno ženske radne snage.460 Sve dukljanske župe bile su u doticaju, bilo s primorskim gradovima ili su bile domi nantno naseljene iliro-vlaškim stanovništvom, čija je tradicija snažno uticala na doseljeno slovensko stanovništvo, tako da se u gradovima slovenskoga karaktera, Gradetaju, Novigradu i Lontodokli i u središtima župa i županija, sigurno prak tikovala upotreba ropske radne snage, koja se ne može kvantificirati u odnosu na ostale slojeve. Ne treba sumnjati da su uživali tu tradiciju antičkih socijalno-eko nomskih odnosa, koju su prihvatili od okolnih Iliro-Vlaha, a oni je naslijedili od vremena rimske okupacije. Tek u XIV stoljeću patricijat na primorju se preorijen tisao na slobodnu radnu snagu. Aktom dobročinstva, jedan zadarski prior 918. godine oslobađa ropstva 20 robova i ropkinja, a neki vijek i po kasnije Petar Crni za spas duše kupuje robove i ropkinje po mizernoj cijeni, koristeći njihovu tešku materijalnu situaciju i zavještava 458 A. Solovjev, „Trgovina bosanskim robljem do godine 1661“, Glasnik Zemaljskog muzeja Sarajevo, br. 1, Sarajevo, 1945, str. 154. 459 Neven Budak, „Servi ranog srednjeg vijeka u hrvatskoj Dalamciji“, Starohrvatska prosvjeta, 15/1985, str. 261. 460 Neven Budak, „Oslobađanje serva i ancila i napuštanje upotrebe njihove radne snage na istoč nom Jadranu“, Historijski zbornik, 1985, str. 121.

183

Stevo Vučinić

ih Supetarskom manastiru.461 Na nadgrobnoj ploči dao je isklesati: „Nad tako neči stom kućom pogledaj, što je čovjek! Bavio sam se ludostima, od kojih ljudima nije bilo nikakve koristi, dapače dok sam bio u snazi, zadavao sam strah oko sebe. Malo ću još reći o svom tjelesnom životu. Dok je Petar živio na svijetu okružen ugledom i posjedom, blistao je umom: kako je mudro upravljao svojim stvarima!“ Epitaf dosto jan gordog i umišljenog smrtnika, koji je živio po regulama koje nemaju utemeljenje u Svetom pismu na koje se poziva.462

Razvijeni feudalizam na crnogorskome prostoru Tek nakon sloma dukljanske države, uspostavljena je jasna diskriminanta između plemstva i ostalih socijalnh grupa. Raška dinastija je, silom feudalne vlasti, okončala proces feudalizacije i ukmećivanja na crnogorskome prostoru, od kojeg se crnogorsko društvo kontinentalne Crne Gore, oslobodilo tek nakon nešto duže od tri vijeka. Taj proces se najbolje može sagledati na primjeru Kotora i Grblja, odnosno odnosa Kotorana i Grbljana. U XV i XVI vijeku u kotorskom Velikom vijeću, śeđeli su plemići iz porodica: De Buchia (26), De Besantis (8), De Pima (1), De Drago (19), De Mexa (6), De Basca (4) De Gimanoy (1), De Vrachien (7), De Gaucelo (2), De Grubogna (6), De Biste (4), De Pelegrina (4), De Orsi (1), De Bolica (21), De Glauatis (2), De Zaguro (4), De Pasqualibus (23) i De Sittii (3), dakle 142 plemića. U plemstvo se načelno može pribrojati i isti broj njihovih supruga i tri puta veći broj potomaka, tako, da je u to vrijeme ukupno kotorsko plemstvo vjerovatno brojalo oko šest stotina plemenitaša.463 U turskom defteru za 1523. godinu u Grblju ima 560 kuća, od toga 260 poreskih obveznika i 300 radnika u solilima.464 To bi moglo biti oko 4.000 duša oba pola. Marin Bolica je pobrojao 1614. godine 742. kuće u 25 sela Gornjega i Donjega Grblja. Našao je da ima 1.648 ljudi sposobnih za oružje. Godine 1875. u Grblju živi 4.157 duša. S Bijelom, Ledenicama i Kruševicom, kao djelovima kotorske komune, taj broj bi se uvećao za nekoliko stotina duša, pa bi s visokim ste penom vjerovatnoće moglo da se zaključi da je u ukupnoj populaciji grada i distrikta plemstvo sačinjavalo između 10% i 15% stanovništva. Po katastiku iz 1439. godine, Grbalj je bio izdijeljen na 45 ždrebova − velikih pośeda zemljišta ždrijebom dodi jeljenih kotorskoj vlasteli na doživotno uživanje s pravom davanja u najam, miraz i nasljedstvo. Ždrijebovi su se dijelili na manje parcele zvane karate ili karube. Pravni odnosi su bili uređeni aktom De facto divisiones Zoppe de Gherbili.465 Zato je za Grbljane Kotor bio tuđi grad latinske gospode. 461 Isto, str. 101. 462 Ivan Ostojić, Benediktinci u Hrvatskoj, sv. I, Split, 1963, str. 343. 463 www.historiografija.hr/hz/.../HZ_10_6_MARINOVIC 464 Branislav Đurđev, Defteri za Crnogorski sandžakat iz vremena Skender bega Crnojevića, Orijen talni institut, Sarajevo, 1952. 465 A. Milošević, „Katastik Grblja“, Glanik Nar. univerziteta B.K., Kotor, 1938.

184


Sredinom XIV vijeka izvršeno je zatvaranje Vijeća za pučane. U Dubrovni ku 1332., na Korčuli 1326., Hvaru 1334., Trogiru 1340. godine.466 Vjerovatno tih go dina i u Baru. To je upravo i vrijeme srpskih kraljeva Milutina i Stefana Dečanskoga. Tada je barski distrikt obuhvatao više od 80 sela na potezu od Paštrovića do Bojane, zahvatajući i Mrkoviće. Uključujući pośede Marije Ratačke, gradska teritorija dopi rala je do Kaštel Lastve (Petrovac) na śeverozapadu, pa do sela Penatari u Zabojani. Barska teritorija se može jasno definisati iz akta o razgraničenju Balšića i Mlečana koja je polazila od Dobre Vode, a granični lokaliteti su bili Sveti Vladimir i Santa Ma ria in la N (V?) al de Romanco.467 Najbliži distrikt je obuhvatao 1443. godine Cele strina i Bilatrava (Bijela Trava u Donjem Šušanju) – Susica (Šušanj), Gornja Gora (ispod Sutormana), Subsi (Zupci), Toemili (Tuđemili), Zucareli (iznad Veljih Miku lića), Turcini i Scurti (Mrkojevići).468 Barski patricijat je u svoje najslavnije vrijeme, 1507. godine, brojao 74 porodice s preko 400 duša, dok je 1555., Antonio Diedo zabilježio da grad i okolina imaju 5.500 stanovnika.469 Udio plemstva bio je oko 7%.

Etnička struktura zaleđa primorskih gradova Kotorski statut, pisan u vremenu od početka XIV pa do početka XV vijeka, jasno opisuje socijalnu slojevitost u kotorskom distriktu i njegovom širem okruženju podjelom na plemiće (sacra nobilitas), građane, posadnike, kmetove i robove.470 Sta novništvo razvrstava na Slovene (Sclaui), Vlahe (Vulachi) i Albance (Albanenses) i kotorske građane, uglavnom romanskoga porijekla. Ta etnička slika naslijeđena je iz vremena sklavinije, kneževine i potonje kraljevine Duklje. U kotorskom statutu, dvanaset članova rješava pitanja koja su u vezi s okolnim pobrojanim narodnim skupinama. Tako je osmim članom riješeno da se izaberu tri ispravna čovjeka za kneževe Slovena i posadnika gradskoga distrikta. Tri naestim su izuzeti ispod Maloga vijeća u sporovima do deset perpera Sloveni, Vlasi i Arbanasi koji žive izvan kotorske teritorije. Devedeset drugim je naloženo da se u slučaju da neko iz te tri narodonosne skupine ubije kotorskog građanina, a ne bude śedoka ali postoji utemeljena sumnja, može biti stavljen na muke da prizna djelo. Sto petim je propisano ako Sloven ili ko drugi bude dvaput uhvaćen u krađi da mu se oko iskopa, a sudiji koji to ne bude poštovao da plati kaznu komuni od 500 perpera. Sto osmim je riješeno da ako Sloven ili Arbanas napadnu na kotorskoga građanina i uvrijede ga, a on ih izudara da neće odgovarati, u protivnom platiće tri perpera. Dvjesta petnaestim je propisano da Sloveni slobodno mogu prodavati proizvode od drva na kotorskoj pjaci, ali nijedan Kotoranin ne smije da ih pazi kod kuće pod pri jetnjom oduzimanja. Takva podjela uzakonjena je i u Dušanovom zakoniku. Članom 466 Savo Marković, Stanovništvo srednjovjekovnog Bara, Perast, 2014, str. 138. 467 Isto, str. 283. 468 Isto, str. 124. 469 Isto, str. 101. 470 Statut grada Kotora, Državni arhiv Crne Gore, Kotor, 2009, knj. 2, str. 127− 448.

185

Stevo Vučinić

82, u selu, u kojem su se odmarali vlaški ili arbanaški stočari, bilo je zabranjeno da se drugi stočari koji idu za njima odmaraju, pod prijetnjom kazne i nadoknade štete uzrokovane ispašom.471 Sloveni nijesu pomenuti, jer je Dušanova država slovenskoga karaktera. Iz prethodna dva pisana spomenika jasno se iščitava da su Romani bili potomci romanizovanih Ilira i rimskih građana različitoga narodnosnog porijekla, koji su se tokom velike seobe povukli u pribježišta na obali mora – Kotoru, Budvi, Baru i Ulcinju, a da su Sloveni, Vlasi i Arbanasi okolni narodi iz okruženja, u sred njem vijeku etnički jasno razgraničeni i svjesni različitosti po osnovu jezika i kulture. U socijalnom smislu Vlasi su bili nomadi koji su praktikovali preimućstva stočarenja. Neki etnolozi misle da ih nijesu oblikovali etnički geni nego ekonomski zakoni stočarenja koji ih etnogenetski čine jedinstvenim nezavisno od jezika kojim se služe i nacionalonosti kojom se izjašnjavaju. Takve zajednice su sastavljene od zadružno-rodovskih zajednica. Posebno u nemirnim vremenima kretali su se nao ružani i podvrgavali su se nepisanim običajnim pravima.472 Na istoku Balkana dijelili su se na Karagune i Frašeriote. Obje grupe sebe nazivaju Aromunima. Balkanski Sloveni ih nazivaju Cincarima zbog oštrog izgovora glasa „c“ u riječi „cinci“ (pet).473 Jedan dio tih grupa Vlaha živio je u Tesaliji, drugi, koje nazivaju Cincarima, na pla ninama Balkana, a treći u planinskom zaleđu Dalmacije pogodnom za stočarenje. To su u stvari starobalkanska plemena, koja su romanizovali rimski gospodari, a kasnije ih slovenizirale pridošlice sa śevera. Apsorbovani od slovenskih doseljenika izgubili su jezička, rasna i etnička odličja.474 Na južnoslovenskom prostoru dijelili su se na Iliro-Vlahe i Vlahe doseljene u dva navrata, nakon sloma dukljanske države. Naselja vali su brdsko-planinski pojas, iznad cijele jadranske obale, od Vinodola pa do Bara. Mogu se smatrati jednim od etnikuma, koji su se uslojili s drugim etnikumima, i učestvovali u stvaranju crnogorske, srpske, bošnjačke, i hrvatske nacije. Albanesi, kako su imenovani u kotorskom Statutu, Albanci ili Arbanasi su stočarsko stanovništvo s prostora, najvjerovatnije, Velike i Male Malesije, oblasti koje se protežu brdima od Tuzi do više Skadra. Toponimija albanskoga karaktera, koja potvrđuje njihovo prisustvo u Katunskoj nahiji, i predjelima koji su u doticaju s njom, zgusnuta je na nekolike župnije predione cjeline, koje imaju poveznicu s podlovćenskim pasištima, i planinama Garčem i Lupoglavom. Prisutna je oko Ce tinjskog polja – Đinovo brdo, Arbanaška Međa, Arbanaški Do; u Cucama – Đinov Do i Đinovska Strana; u Donjim Pješivcima – Đinova Glavica; u Ceklinu – Arbanasi i Šin Đon i u Kosijerima selo Đinovići. Slovene treba povezati s predanjima koja se čuju po svoj Katunskoj nahiji, o izdizanju starih Zećana na podlovćenska pasišta, i šire, đe je bilo pogodno za stoča renje. Oko Lovćena i Garča ima mnogo skupina kućišta, na koje narod pokazuje kao „zećanske katune“. U malocuckom selu Krugu ima jedna voda dubenica za koju vele 471 Stojan Novaković, Zakonik Stefana Dušana cara srpskoga, Lirika, Beograd, 2004 god, str. 95. 472 Dragoslav Antonijević, Obredi i običaji balkanskih stočara, Beograd, 1982, str. 48. 473 Isto, str. 21. 474 Isto, str. 29.

186


da su je gradili čobani zetski. Narod te stare stočare, i sad redovno naziva imenom „Zećani“. Očevidno, da ga upotrebljava u njegovom starom značenju: kao označenje za stanovnike stare Zete uopšte475, koja je podrazumijevala Zetsku ravnicu, s pod nožjem i stranama okolnih brda. To je bio prostor koji su naseljavali Lužani, Tihomi ri, Ljubice, Božjaci, nesporno Sloveni, i neke družine slovenskoga imena, vjerovatno i slovenskoga porijekla, kao što su Draginje, Golubovići, Branovići i drugi, pomenute u Vranjinskom ugovoru, 1455. godine. Dakle, Albanesi, Vlasi, Sloveni i Romani bili su pripadnici stvarnih druš tvenih jedinica, socijalno raslojeni, koji se upravljaju po tradicionalnim pravnim normama i s razvijenom sviješću o pripadnosti grupama koje se razlikuju jezički, kulturom i tradicijom. To pokazuje da još nije izvršena integracija u ranosrednjovje kovna društva što slijedi u budućim vjekovima. Plemstvo u gradovima u to vrijeme se zatvara u nasljedni stalež, zahvaljujući instrumentima sile koje pośeduju. Na teri toriji primorskih gradova, s patricijatom utvrđuje tradicionalne odnose, naslijeđene od vremena kasne antike, i konzerviraju ih kao legitimaciju sopstvene nadmoći nad okolnim življem. Od ranoga srednjeg vijeka pa sve do moderne epohe za jadransku obalu je karakterističan izvjesni dualizam. On počinje s naporednim i odvojenim životom dvaju populacija: romanske kasnoantičke u obalskim naseljima, koja su na više mjesta produžavala rimske gradove i slovenske, vlaške i arbanaške, u bližem i daljem zaleđu. Oblasti u zaleđu su svoju egzistenciju zasnivale na zemljoradnji i stočarstvu, dok su obalska bila prisiljena, kako Porfirogenet kaže, da žive od mora.476

Imigracioni i emigracioni procesi B. Hrabak upozorava da u nauci postoji mišljenje poznatih istoričara da su Vlasi autohtono stanovništvo Dalmacije, koje se relativno kasno poslovenilo.477 On je mišljenja da treba odmah odbačiti mišljenje starijega mletačkog istoričara N. Bereganija koji je za Morlake (za koje kaže da su se u drevna vremena zvali Mazaci ili Mazli) tvrdio da su se naselili u śevernu Dalmaciju s planine Morlake, odnosno Velebita, mada je u vrijeme Kandijskog i Morejskog rata dosta Vlaha sišlo iz Like i Krbave u Dalmaciju. Hrabak tvrdi da Vlasi u razna vremena, pa i u isto doba nijesu bili istoga etničkog porijekla, iste vjeroispovesti, niti su u śevernu Dalmaciju došli s iste strane, ni u isto vreme. Jer u śevernoj Dalmaciji, u prvoj polovini XV stoljeća, imamo različite situacije s tim Vlasima. Prvo, da se vlaškim poslom, biregionalnim stočarenjem, bave ljudi za koje se ne kaže da su Vlasi; drugo, postoje Morlaci koji više ne žive u katunima nego po ratarskim selima, ali su zadržali svoje etnografsko ime; treće, postoje vlaški katuni, do 1390. izuzetno rijetki, a od 1390. sve češći. 475 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora i Bokelji, Narodna biblioteka „Radosav Ljumović“, Podgorica 1997, str. 111–112. 476 Simo Ćirković, Rabotnici, vojnici i duhovnici, Equilibrium, Beograd, 1997, str. 165. 477 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovačkih i bosanskih Vlaha u Dalmatinsku Zagoru u XIV, XV i XVI veku, Vlasi u starijoj hrvatskoj historiografiji, Split 2010, str. 199.

187

Stevo Vučinić

Prvu kategoriju stočara čine apsorbovani Vlasi, drugu poluapsorbovani, a treću došljaci, koji će svoju vlašku oznaku dugo zadržati i u novoj sredini, jer su došli u velikom broju i pod uslovima da više nijesu mogli biti tako apsorbovani kao oni ranije. Apsorbovanje Vlaha je proces koji se vezuje za njihovu teritorijalizaciju. Taj proces je počeo krajem XIV vijeka u Hercegovini, koja je bila pogodna za stoča renje. Nju su naseljavali vlaški katuni iz Metohije i Albanije, povlačeći se dublje u kontinent pred osmanskom vojskom nakon Maričke i Kosovske bitke. Upravo ti Vlasi, pravoslavne vjere, zatečene Vlahe u Hercegovini će poromaniti, a bosanski Vlasi će i te i starije hercegovačke posloveniti. Najstariji sloj vlaških katuna Hercegovine bili su starobalkanskoga tipa. Većina hercegovačkih Vlaha došla je iz vlaških oblasti Tesalije i Epira.478 Njihovom preseljenju s početka XI vijeka je doprinio i vizantijski feudalizam pred kojim su slo bodni stočari bježali i sklanjali se u krajeve koji nijesu bili u potpunosti feudalizirani, kao što su bile slovenske sklavinije. Ubrzana feudalizacija nemanjićke Srbije bila je drugi poticaj za njihovo seljenje tokom XIII i XIV vijeka u zapadnije krajeve, sve do Like, Banije, śeverne Dalmacije i Ćićarije u Istri. Proces je bio snažan i sveobuhvatan, osobito s kraja XV vijeka kad su pred osmanskim naletom, tokom zauzimanja Bosne, ti krajevi opušćeli. U njima su Osmanlije naselile svoje podanike Morlake (Vlahe). Etnogenetski proces bio je dugotrajan, i karakteriše ga integracija i de zintegracija različitih kulturnih i narodnosnih elemenata i nastajanje novog etni kuma, u ovom slučaju slovenskog. Z. Miridita upozorava da je hrišćanstvo nomad skih stočara izmiješano s paganskim elementima i praznovjerjem, zbog čega su Vlasi Tesalije i Epira u Vizantiji smatrani nevjernima. To potvrđuje i papa Grgur IX u jednom pismu u kojem izričito piše da imaju običaje i obrede koji su neprija teljski hrišćanskom imenu. Zato su po njemu lako mijenjali vjerski iskaz, konkret no na bogumilstvo kojim su pojačali svoje socijalno i političko neprijateljstvo pre ma službenoj vlasti, koja je nasrtala na njihove privilegije, kao stočara i slobodnih ljudi.479 Očito, da je slovenstvo redukovano na jezik, u opštem smislu i dio leksike, gramatika je latinska, a tradicija, kultura i folklor su u osnovi paleobalkanskoga porijekla. Stećci, koji se masovno pojavljuju u XIV i XV vijeku, predstavljaju njiho vu vjersko-kulturnu posebnost u odnosu na okolne identitete. A. Milošević podr žava rezultate nauke koji objašnjavaju da su ondašnji Vlasi nomadsko stanovništvo koje se primarno bavilo stočarstvom, a nerijetko, trgovinom i plaćeničkim vojnič kim pozivom. Drži da pojmovi Vlah i vlaški ne označavaju samo njihov socijalni status nego i zasebnu etničku pripadnost, a ona je, kako su pokazala dosadašnja istraživanja, proizišla iz preživjeloga starośedilačkog, prvenstveno romanskoga ili romaniziranoga ilirskog korpusa.480 To stanovništvo je kasnije, u dva navrata, pre slojeno doseljenim Vlasima s Pinda i Epira. 478 Bogumil Hrabak, Naseljavanje hercegovačkih i bosanskih vlaha u dalmatinsku Zagoru u XIV, XV i XVI veku, str. 201−202. 479 Zef Miridita, Vlasi polinomičan narod, Hrvatski institut za povijest, Zagreb, 2007, str. 261. 480 Ante Milošević, „O problematici stećaka iz dalmatinske perspektive“, Godišnjak ANUBiH, 42, Sarajevo, 2013, str. 89.

188


Predanje pamti vlaški rod, Ivana Borojevića Vlaha, vjerovatno potomka epirskih Vlaha, koji se početkom XV vijeka, iz Staroga Vlaha, doselio u podlovćensku Crnu Goru, na Cetinje. Dubrovački zlatar Alexius bio je sin Kaloyorga Crnojevića osnivača dinastije. Katun mu se pominje 1331. godine. Očito da je taj katun doselio iz istočnog Balkana koncem 12. i početkom 13. vijeka da bi u tih stotinu godina uspo stavio dominaciju i autoritet koji je Crnojevićima dozvolio da preuzmu vlast unutar podlovćenskog prostora. No, dobro su dokumentovana iseljavanja autohtonih Vlaha iz Crne Gore, koja su tekla ka Bosni i dalje u graničnom pojasu prema Hrvatskoj − Lici, Baniji i Kordunu, i drugim pravcem k Raškoj. Seljenja su bila masovna početkom XIII vijeka, uzrokovana propašću dukljanske kraljevine i brutalnim nastupanjem snažne feudalne Raške koja je nemilosrdno nametala feudalni poredak stanovništvu koje se, kao slobodni ljudi, vjekovima bavilo stočarenjem, nasrćući na njihovu slobo du. To je uzrokovalo velike demografske promjene koje su zahvatile Crnu Goru i na stavile se u XIV i XV vijeku, s jedne strane podstičući valove imigracije iz kontinenta ka jadranskoj obali, a s druge, emigraciju iz Crne Gore ka Bosni. Prodor Osmanlija na Balkan dodatno je osnažio taj proces i podstakao povlačenja starośedilnog balkan skog stanovništa u planinske izolate, okupljajući ih u rodovske zajednice radi odbrane i preživljavanja. Najpodesniji oblik je bio stočarski katun koji je okupljao užu porodi cu sačinjenu od predaka i potomaka. Stočari su se dvosmjerno kretali za ispašom, ljeti na planinske pašnjake, a s jeseni u župne krajeve. Taj svijet, koji nije emigrirao iz Crne Gore tokom srednjega vijeka saplemenio se u plemena, po primjeru Cuca, Ćeklića, Bjelica i nekih drugih crnogorskih plemena. Uvidom u dokumentaciju iz dubrovačkoga i kotorskoga arhiva (od 1318. do 1398. god.) u vezi s Matarugama koji su naseljavali široke prostore, koje od isto ka ograničava rijeka Morača, a s juga neposredno zaleđe Jadrana, a na zapadu se nastavlja u Istočnu Hercegovinu, na temelju imena zaključujemo da se radi o slo veniziranim, djelimično romaniziranim Ilirima, starośediocima. Oni bi predstavlja li etnički kontinuitet od antike.481 Nakon propasti Duklje, pod pritiskom rodova iz unutrašnjosti koje je favorizovala Raška, na temelju istovjetne vjerske identifikacije, pravoslavlja, dio njih se iz središnje Crne Gore iselio ka Bosni, a većina se koncentri sala u Pljevljima i Foči. Dvjesta godina kasnije, u turskim defterima uvedeni su kao vlaške Nahije. Pod uticajem nove sredine, i oni su konvertirali vjeru u pravoslavnu. Predanje recentnoga pravoslavnog stanovništva ih identifikuje kao ljude druge vjere, dakle latinske, i drugoga jezika. Autori koji taj drugi jezik jednače s albanskim su u krivu. Donedavno, što pamti i autor ovoga priloga, prost narod razlikovao je dva jezika koja su se koristila u Crnoj Gori i imenovao ih kao naški i arbanaški. Naški je vremenom kroz udžbenike preveden u srpsko-hrvatski, a arbanaški u albanski. Nije razumno pretpostaviti da taj isti narod, koji je stoljećima živio u doticaju s Ma tarugama, ne bi prepoznao arbanaški jezik i tako ga označio da su se njime služili. 481 Đurđica Petrović, „Mataruge u kasnom srednjem veku“, Glasnik cetinjskih muzeja, tom X, Ce tinje, 1977, str. 96.

189

Stevo Vučinić

U prilog ističemo da popis hercegovačkoga sandžaka iz 1477. godine svrstava nahiju Mataruge u vlašku nahiju. U dubrovačkim i kotorskim knjigama, popisano je 35 ličnih imena i 23 patrimonična prezimena Mataruga, s izričitom oznakom da je o njima riječ. Navodimo samo neka: Bilko Nikojević, Bijeloje Bogdanović, Bogavče Desimirović, Budoš Mirković, Vukota Stajković, Milša Gojstilović, Petko Tvrdojević, Ratko Borišić, Radoslav Dobrilović, Milša Gojstišović, Vladislav Kučmanić, Junak Matarug i tako redom.482 Očito je da su neka prezimena slovenizirana i potiču od neslovenske osnove, dok su imena, skoro bez izuzetka, slovenska. Da su bili Arbanasi to bi im se odrazilo na imenima i prezimenima, što nije slučaj. Ta imena śedoče da su živjeli među Slovenima, Romanima, pa i Arbanasima, i da su stalni kontakti uslovili preuzimanje imena različitoga porijekla, ali dominantno slovenskoga. Svi banjanski i drobnjački Vlasi imaju imena izvedena od slovenske osnove i slovenizirana prezime na, mahom romanske osnove, a tako je i s Vlasima iz Bjelica − Katunska nahija. Po predanju, u Piperima koji žive u doticaju, i u Kučima u kojima vjekovima žive izmi ješano s Arbanasima i prepoznaju taj jezik, za stare narode Mugoše i Mataguže vele da nijesu govorili naški, dakle ni arbanaški, jer bi ga kao takvog prepoznali, a nijesu. Prostor Crne Gore uvijek je bio imigraciono područje do najnovijih vreme na. Kolike su to razmjere iseljavanja bile u staro vrijeme, može se zaključiti po novijim podacima. Taj drugi val iseljavanja bio je uzrokovan istim razlozima kao i prvi, ali ovo ga puta podstaknut osmanskim feudalizmom, moguće i vremenskim neprilikama i glađu. Ne treba izgubiti iz vida ni činjenicu da su hercegovačke i bosanske age i begovi nudili bolje uslove čifčijama koji pređu na njihove čitluke da ih obrađuju. U okolini Mostara i u Hrasnom koncem XVII vijeka naselili su se Bjelopavlići, a 1700. godine u Korjeniće je doselilo 750 Drobnjaka. Okolinu Gacka naselili su Pivljani, a oko Bileće ima puno bratstava koji potiču iz nikšićkoga kraja. Osobito je bio ekspanzivan rod Ba njana koji su se kroz dugo razdoblje u valovima naseljavali po Hercegovini. Isti slučaj je sa Cucama, Bjelicama i Ćeklićima, doseljenim s crnogorskih planina. Za većinu njih Hercegovina je predstavljala etapnu stanicu odakle su nakon nekog vremena kreta li dalje na zapad i śever.483 Planina Vlašić iznad Travnika čini jednu etničku cjelinu i uglavnom je naseljena vlaškim stanovništvom iz Drobnjaka u Crnoj Gori. Njihove brojne raselice naselile su se u Posavini, đe su u početku gonili stoku na zimsku ispa šu.484 Pravoslavno stanovništvo naseljeno u krajevima oko Petrovca, Krnjeuše i Pounja većinom vodi porijeklo iz Crne Gore i istočne Hercegovine. Naseljavanje je vršeno u vremenu od XVI do XIX stoljeća. Tuzlanski kraj su naselili brojni rodovi među kojima su najbrojniji bili Rudinjani, kojima je postojbina Gornja Zeta u Crnoj Gori. Sela Piperi kod Visora na Majevici i Piperci kod Koraja na rječici Lukavcu nazvana su po Piperima u Crnoj Gori.485 Bosanski namjesnik Numan-paša Ćuprilić, nakon pohoda na Crnu Goru 1714. godine, doćerao je u Bosnu stanovništvo koje je uspio zarobiti, i prinudno ih naselio na Glasincu na Romaniji. Više crnogorskih rodova s nekoliko hiljada čeljadi 482 Isto, str. 114. 483 Enver Imamović, „Stanovništvo u BiH“, Art, 7, Sarajevo, 1998, str. 34−35. 484 Isto, str. 47. 485 Isto, str. 37.

190


doselilo te godine na Glasinac kod Sarajeva. Bila su to bratstva iz Cuca, Bjelica, Ćeklića, Pješivaca, Bjelopavlića, Banjana, Nikšića, Pive, Drobnjaka i dr. Crnogorci su se dose ljavali u taj dio Bosne u još dva navrata: 1866. i 1878. godine. Od tih doseljenika poti če skoro svo današnje pravoslavno stanovništvo naseljeno po Romaniji i široj okolini (Pale, Sokolac, Prača, Trnovo).486

Paštrovići − privilegovana komuna Paštrovske privilegije su bile poštovane od svih srednjovjekovnih i no vovjekovnih gospodara. Autonomiju su sačuvali do pada Venecije 1797. godine i propasti feudalnog poretka. Dukljanski vladari u njih očito nijesu dirali, jer teri torija Paštrovića nije bila obuhvaćena teritorijom županija. Nije isključeno da je i Krajina, koja je bila van mreže županija, takođe, imala privilegovan status.

Neka imena Andreacijev sarkofag, pronađen 1840. godine u Katedrali Svetog Trifuna, potvrdio je vjerodostojnost njegove osnivačke povelje, što je od značaja za istoriju ranoga srednjega vijeka na crnogorskome tlu, jer je njegovo ime u vezi sa sklavini jom Dukljom. Na temelju njene sadržine, razriješena su neka pitanja odnosa autono mnih primorskih gradova i Slovena iz unutrašnjosti. Lokrumske povelje, u kojima se pominju neki dukljanski prvaci i dužno snici, među njima i dvije u kojima se pominje Grdo, doveo je u sumnju Šišić i sve ih, osim osnivačke, oglasio fasifikatima.487 Šišić tvrdi da su lokrumski falsifikatori benediktinci obilno koristili djelo Popa Dukljanina iz koga su preuzeli imena Bo dina, kralja Đura i nekolicine drugih lica koji se pominju. Šuflaj je bio stanovišta da je Grdova isprava vjerodostojna.488 To pitanje je konačno riješio Tibor Živković.489 Dokazao je uporednom analizom da su obije povelje vjerodostojne. Monahinja Bela, šćer sestre kralja Dobroslava, dakle, Stefana Vojislava, pomenuta je među one osobe koje se śećaju kako je pomenuta zemlja bila u vlasništvu crkve. Godine 1114. ima la je vjerovatno oko 80 godina što odgovara navodima. Pomen kralja Dobroslava je koherentan Ljetopisu u kome se vladar, poznat iz vizantijskih izvora kao Stefan Vojislav, imenuje kao Dobroslav. Nema razloga da se ne povjeruje povelji koja pomi nje Rikatinu, ženu Bodinova sina Arhirica, koji je očito dobio ime po majčinom ocu, normanskom velikašu iz Barija. Ništa neobično da se provorođeni sin zove po ocu kralju Mihailu, a mlađi Arhiric, po tastu. U svakom slučaju, sva pomenuta imena su povjesno utemeljena, i u svezi su sa kraljevinom Dukljom. 486 Isto, str. 39. 487 Ferdo Šišić, Ljetopis Popa Dukljanina, Beograd – Zagreb, 1928, str. 230. 488 Šufllay, Acta Albaniae I, str. 24. 489 Tibor Živković, Gesta Regnum Sclavorum, II, Istorijski institut – Manastir Ostrog, Beograd, 2009, str. 329−330.

191

Stevo Vučinić

Institucije sudije i sabora Institucija sudije u Duklji pominje su u devetoj glavi Ljetopisa. Svetope lek je u svakoj oblasti postavio banove odnosno vojvode od svojih rođaka, župane odnosno kneževe i satnike odnosno centurione ili stotinaše od plemenitih ljudi tih pokrajina, očito feudalaca. Svakome banu dao je vlast da drži po sedam, a županu po jednog satnika koji će sudili narodu i ubirati porez. Sudije su bile najvažniji činovnici u vrijeme ranoga srednjega vijeka i kao takvi se pominju. Po svemu sudeći njihova funkcija nije bila samo sudačka, ali činjenica da je presuđivao u svim sporovima do nosila mu je harizmu i autoritet koji je vjerovatno bio nešto ispod kneževog. Ne bi se reklo da je bio samo sudija, već je vjerovatno imao i neke administrativne funkcije. U Vinodolskome zakonu je propisano da se nijedna presuda ne može donijeti bez prisustva kneza, njegova čovjeka ili saglasnosti njegove volje. Ta činjenica ukazuje da je sudija visoki dostojanstvenik u hijerahiji, ali podređen vrhovnom autoritetu, knezu, arhontu ili kralju. Pomen sudija u Duklji nalazimo u Andreacijevoj osnivačkoj povelji od 13. januara 809. godine i u dvije lokrumske povelje. Andreaci je sa ženom Marijom, si nom Petrom i šćerima Marijom i Teodorom osnovao Crkvu Svetoga Tripuna i otku pio njegove mošti za 300 dukata.490 U toj povelji se po prvi put umjesto Doclea koristi slovenizirano Duchia ili Dukja odnosno Duklja. Ktitor je našao za shodno da u njoj napiše da mu je šćer Teodora zbog ljepote bila zapala za oko neimenovanom sudiji iz Duklje koji je bio namjerio da je jedne noći silom odvede i oženi se njome, iako je ona bila odlučna u namjeri da bude sponsa cristi i život provede u klausuri Crkve Svete Marije, u čemu je imala podršku oca. Njeni prijatelji su mu javili i naznačili tu noć i on ju je sklonio. Narednoga dana došao je sudija s velikom pratnjom i nije je na šao. Tu se bez obrazloženja prekida naracija o sudiji iz Duklje. U povelji sudije Grda iz vremena dukljanskoga kralja Đorđa, iz 1114. godine, dosuđuje se Crkva Svetoga Martina benediktinskome manastiru na Lokrumu. U njoj su nabrojane nekolike lič nosti od značaja za istoriju dukljanske države: dakle, sudija Grdo, śedoci, Rikatina, žena Arhirisija, sina kralja Bodina i monahinja Bela, supruga Prokula de Kazarisa, šćer Tihoslave, sestre kralja Dobroslava. U drugoj, iz 1115. godine, dukljanski kralj Đorđije potvrđuje prethodnu darovnicu i prijeti da se niko od rođaka ne usudi da ometa pośed. U njoj pominje istoga Grda kao rođaka i śedoka. Institucija Zbora ili Sabora u Ljetopisu pomenuta je u IX glavi u vezi sa sa borom na Duvanjskom polju, a indirektno i u XXXI glavi. O saborima u ranom sred njem vijeku ne znamo mnogo. Svako nagađanje zavisi od mnogo činilaca o kojima ne postoji saglasnost u nauci.491 Starośedioci su i nakon doseljavanja Slovena činili razmjerno veliki dio stanovništva nekadašnje rimske Dalamacije. Nije jasno da li su 490 D. Farlati - J. Coleti, Illiricum sacrum, VI, Venetia, 1800, str. 425. 491 Neven Budak, „Sabori u ranome srednjem vijeku“, predgovor kataloga Slava Sabora, Hrvatrski povjesni muzej, Zagreb, 1997.

192


na saborima učustvovali i oni, ili samo slovenski doseljenici. Ako je suditi po pisanju Porfirogeneta da su Sloveni živjeli u župama, lišeni središnje vlasti, teško je zamisliti bilo koji oblik saborovanja sem lokalnog, županijskog karaktera. U to vrijeme teško je govoriti o slovenskom plemstvu u srednjovjekovnom smislu te riječi. Po svemu sudeći takav sabor su sačinjavali župan s ratničkom družinom, predstavnici rodova s pratnjom, istaknutije ratničke vođe i vjerovatno sveštenstvo, osobito visoko. N. Bu dak savjetuje oprez kad je u pitanju opis sabora na Duvanjskom polju, jer Dukljanin piše u XII vijeku kad je ustroj vlasti uznapredovao u odnosu na rani srednji vijek. Taj sabor smatra izmišljenim, ali po njemu opis nužno sadrži elemente zbilje u onom di jelu u kojem prikazuje održavanje sabora. Činjenica da je sabor bio na polju ukazuje na mogućnost da je bio masovan. Moralo je doći više stotina ljudi s konjima, tovari ma hrane i šatorima u kojima su boravili. Na njemu su čitane stare privilegije što je posve razmljivo u vrijeme kad je pismenost bila rijetka, pa je na takvim skupovima trebalo iščitavati povelje da bi se s njima upoznao što veći broj ljudi i zapamtio njihov sadržaj. Na temelju činjenica koje su u vezi s krunidbenim saborom hrvatskoga kra lja Zvonimira 1075. godine, održanog u Solinu, na kome je, kako piše, zajedničkim i složnim izborom čitavoga sveštenstva i naroda bio izabran za kralja Hrvatske i Dal macije, da se zaključiti da je u to vrijeme narod tumačen u širem smislu te riječi, bio prisutan kao faktor koji je bio pitan i u izvjesnoj mjeri odlučivao o važnim državnim pitanjima. Nezaobilazan faktor na saborima je bilo sveštenstvo. Takav sabor je odr žan i u Šibeniku prilikom krunidbe kralja Stjepana III. Kralj je izabran uz pristanak svih plemića, iako su se na njemu okupili biskupi, opati i narod, ali se volja naroda ne pominje. Očito da je već izvršena diferencijacija na plemstvo i populus koji će u narednim desetljećima imati sve manju ulogu u političkom odlučivanju.492 Na kraju je nestao s političke scene. Ako je suditi po nekim izvorima koji se tiču hrvatske po vijesti, postoje podaci koji upućuju na postojanje narodne skupštine na kojoj se vršio izbor vladara i rješavali drugi juridički i politički sporovi. I. Breuc drži da podatak iz povijesnog vrela o izboru vladara na takvoj skupštini po svemu sudeći nije precizno interpretiran, jer u tekstu Zvonimirove zavjetnice stoji da je Zvonimir u solinskoj Bazilici Sv. Petra sinodalnim jednodušnim izborom cijeloga klera i naroda investiran vlašću kraljevstva i konstituisan kao kralj. Riječ je, dakle, o sinodalnoj elekciji đe su mogli sudjelovati samo crkveni funkcioneri (biskupi i opati), te laički prvaci (pro ceres), a možda u konkretnom slučaju i drugi laici (svakako ne u velikom broju jer je sinod bio održan u Bazilici Sv. Petra u Solinu). Breuc zaključuje da je nezamislivo u XI vijeku utvrditi postojanje narodne skupštine u kojoj bi trebale sudjelovati široke narodne mase s teritorija čitave države, a država je patrimonijalnoga tipa. U Ljetopisu se pominje i narod kao institucija koja odlučuje o izboru kra lja. U XXXI glavi direktno se pominje narod, koji je tajno poslao izaslanike sinovima Legecovim da zajedno skuju zavjeru protiv sinova kralja Predimira. Upotreba pojma 492 Isto.

193

Stevo Vučinić

narod za skupinu ljudi, koji su delegirali svog predstavnika da izvijesti kralja o toj njihovoj želji, podrazumijeva da su se prethodno sakupili na jednom vidu sabora i tako odlučili. U XXXVIII glavi pominje se skup ljudi koji su javili Dobroslavu i sinovima da dođu i preuzmu kraljevstvo. Vjerovatno je i njihova odluka donijeta na saboru. Narod se skupio, dakle, saborovao i nakon propasti Dobroslavljeve postavio za kralja Vladimira, unuka kralja Mihaila. Na koncu, poslije propasti kralja Đorđija sakupio se narod, nesumnjivo na saboru, i postavio za kralja Gradihnu, koji je, kako Dukljanin svjedoči, s narodom vladao pravedno. No u narednim stoljećima odmakli proces feudalizacije lišio je narod svih političkih prava i razdvojio ga na kmetove, slobodne seljake, građane i plemstvo. U tome procesu najvažnju ulogu je odigrala feudalna Srbija i primorski gradovi Kotor, Budva, Ulcinj i Svač, u kojima je proces feudalizacije odavno stratificirao stanovništvo, i svu vlast skoncentrisao u rukama plemstva i bogatih trgovaca. Analiza Dušanovog zakonika potvrđuje prethodno iznešeno stanovište u vezi s ulogom feudalne Srbije u okončanju procesa feudalizacije Crne Gore. Kako se čita u preambuli, Zakonik je donešen na Saboru srpske zemlje kojem su prisustvo vali: patrijarh Joanikije, svi arhijereji i crkovnici veliki i mali, car Stefan, i sva vlastela mala i velika.493 Dakle, klirici i feudalci na čelu s carem. U osnivačkoj hrisovulji De čana kralj piše da je sazvao Sabor zemlje srpske i nabraja učesnike: arhiepiskop Da nilo, episkopi, igumani, kaznaci, tepčije, vojvode, sluge i stavilci. U ondašnjoj Srbiji to je u stvari bila aristokratska, sveštenička i velikaška institucija. Članom 69 propi sano je da se na Sabor sebri težaci ili rabotnici ne mogu okupljati. Protiv prekršilaca zaprijećena je bila kazna odsijecanja ušiju i smuđenje.494 Takva zakonska odredba je razumljiva, jer Dušanov zakonik proishodi iz vizantijskih građanskih i crkvenih zakona različitoga porijekla, povlastica izdatih manastirima i gradovima, iz starijih zakona, zakona cara Stefana i zakonskih odredbi i povlastica datih dubrovačkim i drugim trgovcima u ranim vremenima. To je tipičan zakon iz vremena razvijenoga feudalizma kojim se štite feudalni monopoli i prijeti svirepim kaznama svim prekr šiocima. U njemu nema oslonca na stare narodne tradicije. Srpskoj državi glava je car i u njegovoj ličnosti, po ugledu na vizantijske careve, usredsređena je sva vlast. U njenom vršenju on je neograničen i smatran je izvorom zakona. Dakle, njegova volja je bila neprikosnovena u zemlji. Nastavak te stare tradicije saborovanja u Crnoj Gori, iz vremena ranoga srednjega vijeka, koja vjerovatno ima uporište i u predantičkom vremenu, je Crno gorski zbor kojega je Sveti Petar Cetinjski i uzakonio u Stegi, zakoniku Svetoga Petra Cetinjskoga iz 1796. godine. U njegovoj preambuli piše: „Mi glavari i starješine i vas Zbor crnogorskoga občestva budući dnes sobrani na jedino mjesto...“. Njena sadr žina je uperena protivu sela, plemena i nahija koje ne bi pritekle u pomoć u slučaju turskoga napada na Crnogorce i Brđane. U Zakoniku opštem crnogorskom i brd 493 Stojan Novaković, Zakonik Stefana Dušana cara srpskoga, Lirika, Beograd, 2004 god, str. 151. 494 Isto, str. 189

194


skom iz 1798. godine dopunjenom 1803., u preambuli je navedeno da su se glavari i starješine i ostala braća iz slobodne oblasti Crne Gore i Brda okupili na jednokupni Sabor u Cetinjskom manastiru... i jednoglasno i dogovorno ustanovili Zakon. Za razliku od Stege, ovaj Zakonik je opštega karaktera i utvrdio je neka pravila koja su trebala da spriječe nemire u zemlji. I Vasojevićki zakon pokušavao je da zborova njem riješi neke probleme uzrokovane hajdučijom i izdajom zemlje, koji su očito potresali Vasojeviće.

Pojmovi narod, plemeniti ljudi i ljudi Pod pojmom naroda u Ljetopisu treba razumjeti samo slobodne građane i niže i više plemstvo. Dukljaninov termin plemeniti ljudi treba razumjeti kao feudal no plemstvo. U tom smislu treba tumačiti i njegove riječi „sakupi se narod“ kao skup ili Zbor slobodnih ljudi. Narod kao pojam se pominje u više glava. U IX, povodom Svetopelekove sahrane, piše da se tada sakupio narod koji je naričući plakao za njim. U XXVII, povodom smrti kralja Bela, Pop Dukljanin navodi da ga je narod oplaki vao mnogo dana. U XXXII glavi, povodom pomora Legecove familije navodi da se narod prestrašio jer je ostao bez kralja. U XXXVI piše da je Vladimir dizao molitvu gospodu da bi Bog oslobodio njegov narod od pogubnih ujeda zmija na brdu Oblik. U istoj glavi se pominje mnoštvo naroda koje se svake godine skuplja na praznik Svetoga Vladimira u crkvi u kojoj je sahranjen. Narod je pomenut u XXXVIII glavi u vezi s ponašanjem Vojislava koji je savjetovao Grke kako da oštro i nepravedno postupaju s narodom, a narod je podstrekavao da ustanu protivu njih pitajući ih za što podnose veliko zlo od Grka. Narod i sveštenstvo su posredovali između Bodina i braće. Dobroslav je prikupio narod i odlučio da se brani od Kočapara i Vukana. U ljubavi cijeloga naroda bio je Dragilo, oponent kralja Đorđija. U Ljetopisu je na pravljena distanca između pojmova narod i mnoštvo naroda koje se svake godine skuplja na Vladimirovu grobu. Zato pod tim pojmom mnoštva treba razumjeti ve ćinu stanovništva, bez obzira na socijalni status. A termin narod treba razumjeti kao plemenitaše i slobodne ljude. Pod pojmom ljudi treba razumjeti naoružano ljudstvo. Potvrđuje to i XXXIX glava u kojoj čitamo da je kralj Radoslav sakupio ljude i upao u Travuniju da bi savladao Domaneka, a potom je zauzeo Helmaniju. Bodinova braća sa sinovima i četrdeset ljudi pod oružjem sklonili su se u Dubrovnik. Kako Dukljanin piše, kraljevi ljudi, na nagovor Jakvinte, izvukli su iz tamnice Dobroslava i oslijepili ga. Kralj Đor đije je sakupio ljude i ustao da se brani od Gradihne i Dragihne koji su ugrožavali njegovo pravo na prijesto. Nesumnjivo je sakupio naoružano ljudstvo.

195

Stevo Vučinić

Zaključak Pisac Ljetopisa vladare je ocjenjivao na temelju njihova odnosa prema crkvi i feudalnoj eliti. Pojmovi koje je koristio ukazuju da je proces feudalizacije društva bio uzeo maha. Društvo je bilo u procesu raslojavanja koji nije dovršen do konca XII vijeka. Integracija različitih etničkih grupa bila je tek u začetku. U ranom srednjem vijeku politička zajednica na crnogorskom, i uopšte južnoslovenskom tlu, bila je skupina naroda različitih jezičkih i kulturnih identiteta, koji su se u jednom dugom procesu preslojavali i stapali u jedan, na koncu imenovana imenom naro da koji je odigrao ključnu ulogu u procesu objedinjavanja. U našem slučaju to je bio crnogorski narod. Sve vrijeme trajanja slovenskih državnih tvorevina paštrovska komuna nalazila se van mreže županija, bila je privilegovana i uživala je slobodu. U gradovima oslonjenim na antičku tradiciju, socijalna slojevitost je zarana jasno izražena, dok je okolno slovensko, vlaško i arbanaško seljaštvo ostajalo u većoj ili manjoj mjeri slobodno, vladajući se po zakonima od starine. Interakcija romanskih gradova iz primorja i kontinentalnoga zaleđa bila je prirodan proces koji se nije mo gao zaustaviti, da bi se u konačnici, nakon propasti dukljanske kraljevine, seosko stanovništvo ukmetilo, a gradsko raslojilo na plemiće i građane. Istovremeno, tekao je i proces slovenizacije urbanih naseobina.

196

MATERIJALNI DOKAZI RATNIH SUKOBA NAĐENI U RIJECI ZETI ZBIRKA MAČEVA NAĐENA U RIJECI ZETI495 Hronološka i tipološka analiza Zbirka mačeva gospodina Steva Vučinića iz Podgorice, nađena tokom petna est godina ronjenja u reci Zeti, sastoji se od 10 mačeva, dva sečiva, jednog donjeg dela okova korica mača i jednog bodeža. Izuzev sečiva mača-spate iz vremena Seobe naroda, kraja V–VI veka, ostalo oružje obuhvata period od XI do kraja XV veka i teritorijalno pripada proizvodima oružarskih radionica južnijih delova zapadne, kao i jugoistočne Evrope. Za sada nije moguće dokučiti na koji je način to oružje dospelo u reku Zetu. Karakteristično je da su mnogi mačevi u evropskim i američkim muzejima, u tamoš njim privatnim kolekcijama iz ranog i kasnog srednjeg veka, uglavnom nalaženi u re kama i jezerima. U tumačenju te pojave u obzir su uzimani razni razlozi: pad u vodu nosioca mača (slučajan ili nameran), u nekom od viševrsnih sukoba, ishod pljačke, is padanje iz trgovačkih bala itd. Čak se pomišljalo da su mačevi bacani u vodu u funkciji žrtve.496 Ostaje takođe otvoreno pitanje: Na koji je način to oružje nabavljano i za koga? Analogijom sa izvorima snabdevanja oružjem srednjovekovne Srbije i Zete može se pomišljati na zvaničnu nabavku radi potreba u oružju moćnih oblasnih ili lokalnih gospodara, i to uglavnom iz Italije, Ugarske i Nemačke. Ukoliko je u ovom slučaju reč o zvaničnoj nabavci, ona je mogla da se odvija direktno, na osnovu dozvola određenih vlasti u odgovarajućim zemljama, ili preko posrednika. U obzir bi dolazili Dubrovnik, Kotor ili neki drugi značajniji susedni urbani centar. Takođe, kao izvor snabdevanja moguće je računati i individualnu kupovinu. Mačevi nabavljeni zvaničnim putem mogli su da budu namenjeni starešina ma i značajnijim članovima posada u tvrđavama i utvrđenim mestima, ličnoj oružanoj pratnji vladara, krupnih velikaša, moćne vlastele. Dobar mač, pogotovo ako je bio ukra šen plemenitim metalima, nije bio svima pristupačan; on je bio skup i posedovanje ta kvog mača bilo je omogućeno samo onima sa potvrđenom društvenom i ekonomskom moći. Kao drugi mogući posednici tih mačeva u obzir bi došli najamnici, koje su vladari i moćna vlastela regrutovali u zemljama Evrope. Oni su obično stupali u službu svojih novih gospodara sa ličnim oružjem, koje je uglavnom bilo raznog teritorijalnog porekla prema mestu izrade.497 Važan faktor pri utvrđivanju izvora snabdevanja mačevima bila je trgovina oružjem. Ona je bila vrlo razvijena u srednjem veku, a naročito se trgovalo sečivima mačeva koji su liferovani i u znatno udaljenije zemlje od mesta izrade. Tako su, na pri mer, iz poznatih franačkih radionica u oblasti srednje Rajne i Dunava sečiva stizala u velikom broju na sever Evrope, a pomišlja se i na trgovačke veze pri isporučivanju oruž ja iz ruskih oružarskih radionica Vizantiji498 itd. U trgovinu oružjem bile su uključene i manje poznate radionice sečiva, iako nisu bile adekvatno renomirane. Izbor je zavisio 495 Koautorski rad sa Stevom Vučinićem, izvorno objavljen u: Istorijski zapisi, 74/1–2 (2001), str. 255–294 /štampano i kao poseban otisak/. 496 Đ. Petrović, „Oružje“, u: Istorija primenjene umetnosti kod Srba, I — Srednjovekovna Srbija, Beograd, 1977, str. 124–125; Id., „Oružje Srbije i Evropa: XII–XIV vek“, u: Evropa i Srbi, Beograd, 1996, str. 145–146; Id., „Uloga Dubrovnika u snadbevanju srednjovekovne Bosne oružjem: XIV–XV vek“, u: Srednjovjekovna Bosna i evropska kultura, III: radovi sa simpozijuma, Zenica, 1973, str. 71–72. 497 Đ. Petrović, „Oružje“, str. 126. 498 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens tvaeggede svaerd I, Kobenhavn, 1954, str. 185; P. Schreiner, „Zur Ausrüstung des Kriegers in Byzanz, im Kiewer Russland und in Nordeuropa nach bildlichen und literarischen Quellen“, Acta Universitatis Ipsaliensis. Actes du colloque d’Upsala, 20–22 Avril 1979, str. 228.

197

Stevo Vučinić

od kupovne moći naručilaca. Obično su se u mesto ili oblast u koje su poručena sečiva pristizala stavljale drške i nakrsnice, prema lokalnom ukusu i običajima, pa su se i tako kompletirani mačevi često iznova uključivali u lokalnu ili internacionalnu trgovinu. Kao jedna od mogućnosti porekla oružja iz reke Zete mogao bi se navesti i ratni plen. Još jedno pitanje ostaje bez odgovora, a tiče se lokalnih radionica oružja u Duklji i Zeti u periodu od XI do polovine XIII veka, kao i u okolnim značajnim urba nim naseljima u istom vremenu. Za sada nije poznato da li su u relevantnom periodu postojale mačarske, odnosno kovačke, radionice u navedenim oblastima današnje Crne Gore, kao ni u Dubrovniku, Kotoru, Baru ili nekom obalnom gradu u današnjoj Alba niji, kao i u Srbiji. Prve vesti o mačarima u Dubrovniku su iz 1280/1281. godine, kada su u tom gradu radili izvesni Marko i Dominiko – mačari.499 U Kotoru, pak, prvi poznati mačar bio je Amodeo iz Venecije, koji je istovremeno radio i u Dubrovniku, u vremenu od 1303. do 1317. godine.500 Ova zbirka mačeva ne može se odrediti ne samo prema načinu nabavke i nji hovim posednicima, već se ne može vezati ni za neki određeni istorijski događaj niti za neki etnos. Jedino se sečivo mača-spate eventualno može povezati sa Istočnim Gotima, iz vremena njihovog prodora dolinom Zete ka severu, krajem V veka. I pored svega toga, zetski mačevi čine značajnu zbirku u odnosu na poznate zbirke mačeva od XI do XIII veka u muzejima na teritoriji bivše Jugoslavije. U Vojnom muzeju u Beogradu zbir ka srednjovekovnih mačeva broji 21 primerak, ali je samo jedan mač iz druge polovine XIII veka (inv. br. 16079) i najverovatnije je nemačkog porekla, dok je još jedan mač, ovog puta „za jednu i po ruku“ (inv. br. 21447), italijanske provenijencije, s kraja XIII i početka XIV veka.501 Ostali mačevi su iz XIV i XV veka.502 Takođe, i u zbirci mačeva u Povijesnom muzeju u Zagrebu, sa 26 komada, do 1500. godine, postoji samo pet prime raka koji su datirani u prelaz XIII u XIV vek.503 Stariji primerci nalaze se u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, sa zbirkom od 11 srednjovekovnih mačeva. Među njima se nalaze dva mača iz IX, dva XII–XIII veka, a ostali su iz XIV i XV veka.504 U nekoliko muzeja u Srbiji čuva se još 13 mačeva ili sečiva, koji su datirani u period od XI do XIII veka.505 Među svim mačevima u navedenim zbirkama nema nijednog mača koji bi u potpunosti bio podudaran sa nekim od zetskih mačeva. Pored dva mača iz IX veka u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, merovinški i karolinški mačevi V–VIII/IX veka čuvaju se u relativno znatnom broju još u Arheološ kom muzeju u Zagrebu, Muzeju hrvatskih starina u Splitu, u muzejima u Sloveniji i po jedan mač u muzejima u Požarevcu i Novom Sadu. Sečivo mača-spate iz reke Zete sa svojim tipološkim značajkama spada u ređe primerke, a sigurno je da je za sada najjuž nije nađeni takav tip mača na teritoriji zapadnog dela centralnog Balkana. Kolekcija mačeva Steva Vučinića poseduje više mačeva, kao i bodeža, koji predstavljaju unikate u balkanskim okvirima. Jedan od njih je i mač br. 2, sa imenom Ingelri (Ingelrii) na sečivu. Ingelri je bio franački kovač sečiva između 950. i 1000. go dine. Pretpostavlja se da je bilo više radionica u kojima su se izrađivala takva sečiva.506 Ime Ingelri, sa varijantnim oblicima, nalazi se, međutim, i na sečivima mačeva koji se prema tipološkim karakteristikama sečiva i drške datiraju do kraja XII veka (Tabla I), pa se smatra da je to ime trebalo da označava kvalitet sečiva, isto kao što je ime prvog 499 G. Čremošnik, Spisi Dubrovačke kancelarije I, Zagreb, 1951, br. 313, 21. VI 1280; 574, 21. VII 1281. Iduće, 1283. godine u dokumentima se navodi i Gregor mačar. J. Lučić, Spisi Dubrovačke kancelarije II, Zagreb, 1984, br. 696–697. 500 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje u XIV veku, Beograd, 1976, str. 137. 501 Id., „Oružje Srbije...“, str. 144, sl. 1b; str. 148, sl. 5. 502 B. Milosavljević, Mačevi u zbirkama Vojnog muzeja Х1V–ХХ veka, Beograd, 1993, str. 23–33. 503 M. Šercer, Mačevi, bodeži, noževi, Zagreb, 1976, str. 41–43. 504 Oružje kroz vekove: katalog izložbe, Sarajevo, 1983, str. 25–29. 505 М. Cunjak, Srednjovekovno oružje i oprema ratnika Srbije — arheološka istraživanja. Doktorska disertacija odbranjena na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, 2000, str. 152–155. 506 R. Wegeli, „Inschriften auf mittelalterlichen Schwertklingen“, Zeitschrift für historische Waffenkunde III, Berlin, 1904, str. 220; A. H. Кирпичников, Надписи и знаки на клинках восточноевропеиских мачеи IХ–ХII вв., Скандинавский сборник XI, Таллин, 1966, стр. 257 нап. 33.

198


poznatog franačkog kovača sečiva Ulfberhta (kraj VIII – prva polovina IX veka) garan tovalo izvrsni proizvod.

TABLA I – MAČEVI SA NATPISOM INGELRI NA SEČIVU 1. Monastirišće, Orlovska oblast, X vek. Državni Ermitaž, Sankt Peterburg; 2. Sigridsholm jezero, Upland, oko 950. Držvni istorijski muzej u Stokholmu; 3. Pasel/n/s, mogila, Litvanija, XI vek, Državni istorijski muzej. Moskva; 4. Temza, London, oko 1000, Britanski muzej, London; 5. Rečica Isak pritoka reke Vilen, istočna Bretanja, XI vek. Muzej u Nantu; 6. Iz Tingfol, Flema, oko 1000. Istorijski muzej u Bergenu, Norveška; 7. Kurgan u Gnezdovu, Smoljenskaja oblast, X vek. Državni istorijski muzej u Moskvi; 8. Rotenburg, kod Lucerna, oko 1175–1200. Zemaljski muzej u Cirihu; 9. Nepoznat nalaz, oko 1150–1200. Zemaljski muzej u Cirihu; 10. Firi jezero, Upsala, XII vek. Državni istorijski muzej u Stokholmu;

Prema tipološkim osobenostima sečiva i drške, mač sa imenom Ingelri iz reke Zete ne bi pripadao originalnim radovima tog kovača sečiva. Ali, za razliku od do sada nađenih mlađih primeraka sa tim imenom, često vrlo korumpiranim (up. sl. 4), ime tog majstora na zetskom maču je izvedeno vrlo korektno, što bi sugerisalo da ga je realizovao pismeni oružar, a, osim toga, sečivo poseduje izvesne tipske oznake fiksirane za X vek. Obe ove pojave mogle bi, eventualno, da sugerišu da su jabuka i drška mača naknadno dodate na starije sečivo. U svakom slučaju, ovaj mač pred

199

Stevo Vučinić

stavlja do sada najjužniji nalaz u Evropi, a prema korektno napisanom imenu osmi primerak u Evropi. Još nekoliko mačeva iz ove zbirke privlači pažnju pojedinim detaljima. Mač br.10 ima na sečivu predstavu vuka u trku. Predstava vuka na sečivima mačeva bila je zaštitni žig radionice sečiva iz Pasau u Nemačkoj. Prikaz vuka na zetskom maču, međutim, povezuje ga sa oružarskim radionicama u gornjoj Ugarskoj, gde su doseljeni Nemci preneli znak Pasaua i interpretirali ga na nešto drugačiji način. I ovaj mač je najjužniji nalaz, a treći primerak u Jugoslaviji. Interesantan primerak je i jabuka na dršci mača br. 9. Ona predstavlja ka riku u razvoju jabuke tzv. „srpskog“ mača, koja je naravno nedostajala507. Takođe je redak i tip nakrsnice na maču br. 12, koja se ne sreće na meni poznatim mačevima u evropskim muzejima, ali je prikazana na dve nadgrobne ploče, na nekropoli Žakovo kod Trebinja i na nekropoli Donja Brla kod Makarske508. Globalno, manje-više svaki mač u ovoj zbirci poseduje izvesne specifičnosti koje ga svrstavaju u posebnost, bilo u tipološkom pogledu ili prema žigovima. Za datiranje ove zetske zbirke mačeva koristila sam dva meni pristupačna kompendijuma. Jedan je knjiga vrlo poznatog nemačkog naučnika Herberta Sajca o hladnom oružju, publikovana 1965. godine,509 a drugi vrlo iscrpna objavljena dok torska disertacija, takođe poznate Dankinje, Ade Brun Hofmajer, publikovana 1954. godine u dva toma.510 U knjizi Sajca sakupljena su i sintetizovana sva saznanja (izuzev rezultata ruskih naučnika) o istorijskom razvoju hladnog oružja do 1500. godine, pa tako i mačeva. Znalački je osvetljen genetski razvojni put svih tipova mačeva, što je propraćeno i potrebnim ilustracijama, od kojih su za ovaj pregled važne klasifikacije tipova drški (Tabla II) i sečiva (Tabla III) srednjovekovnih mačeva. Te klasifikacije predstavljaju objedinjene dosadašnje rezultate ispitivanja Jana Petersena, koji je gru pisao drške tzv. vikinških mačeva analizom preko 2000 nađenih primeraka na severu Evrope,511 H. Arbama i E. Oukšuta512. Ada Hofmajer je u prvom tomu svog dela vrlo studiozno iznela razvoj srednjovekovnih mačeva sa svim njihovim tipološkim karakteristikama, dok je u drugom tomu navela korišćen naučni aparat i, što je vrlo važno, kataloške jedinice svih srednjovekovnih mačeva pohranjenih u muzejima i privatnim kolekcijama u Evropi i Americi, izuzev Istočne Evrope, sa crtežima ve ćeg broja primeraka. Prazninu u knjigama navedena dva autora popunjavaju radovi ruskog arheologa Anatolija Kirpičnikova, čije studije su citirane u Katalogu. Više godišnja izolovanost Jugoslavije iz evropskih naučnih tokova onemogućila je uvid u noviju stručnu literaturu, a u bibliotekama u Beogradu nisam mogla uvek da nađem ni potrebne radove objavljene pre 1990. godine. 507 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 25–27; Id., „Oružje“, str. 131. 508 M. Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima, Sarajevo, 1965, tab. LVIII, str. 237, br. 15; tab. LXII, str. 243, br. 6. 509 H. Seitz, Blankwaffen I, Braunschweig, 1965. 510 V. nap. 3. 511 Ј. Petersen, De norske vikingesverd I–II, [s. l.] 1919. 512 E. Oakeshott, The Archeology of Weapons, London, 1960.

200


Datiranje mačeva podrazumeva zbir analiza sečiva i drške, tj. vrata i jabuke, manje na krsnice. Ono se uglavnom bazira na tipološkim klasifikacijama utvrđenim u nauci, koje su načinjene na osnovu sigurno datiranih primeraka mačeva. Kada su u pitanju mačevi do X veka, oni obično po tiču iz zatvorenih grobnih celina, često sa novcem koji pomaže pri datira nju. Mlađi primerci, od X do XV veka, vezani su za reprezentativne primerke pojedinih istorijskih lič nosti, mesta bitaka ili za druge utvđene kriteriju me, kao, na primer, za verodostojne istorijske izvore itd., što omogu ćava striktno fiksiranje za određenu godinu. Na osnovu tih parametara isti ili vrlo srodni pri merci mačeva približno se datiraju u relevantni vremenski okvir. Među tim, mačevi mogu katkad da budu i stariji od datih datacija, ali isto tako i TABLA II – TIPOVI DRŠKI SREDNJOVEKOVNIH MAČEVA da obstoje u narednom 1–4, oko 1050–1200; 5. oko 1100–1150; 6. oko 1300; 7. oko 1200– vremenu, čime se pri 1250; 8. oko 1000–1050; 9. reljefno ukrašen poseban tip tzv. mač družuju tzv. „dugom Karla Velikog, XIII vek; 10–12. oko 1150–1275; 13. oko 1100, 14. trajanju“. Sve te činje oko 1375–1400; 15. oko 1475; 16. oko 1500. nice važe i za datiranje zetskih mačeva.

201

Stevo Vučinić

TABLA III – TIPOVI SEČIVA SREDNJOVEKOVNIH MAČEVA А–B оkо 1100–1150. C оkо 1150 D оkо 1200–1225. E оkо 1250–1500. F оkо 1320–1350. G–H sečivo za bod, оkо 1300–1400. I sečivo za bod, оkо 1400. J sečivo za bod, оkо 1400. K оkо 1400–1425. L–M sečivo za bod sa dugim vratom drške, оkо 1450–1475. N za seču i bod, оkо 1490–1500. O–P sečivo za bod, оkо 1450–1500.

U celini uzeto, zbirka mačeva iz reke Zete predstavlja dragoceno svedo čanstvo o mačevima koji su korišćeni na teritoriji današnje Crne Gore od kraja V do XV veka. Ona je istovremeno vrlo značajna kao dopuna saznanju o tipovima mačeva upotrebljavanih i na Balkanu. U evropskim okvirima ona je značajan prilog, ali i doprinos dosadašnjem poznavanju evropskih mačeva, pogotovu zato što o takvim mačevima sa teritorije SR Jugoslavije nema, ili skoro da nema, pomena u dosadaš njim studijima evropskih naučnika.

Sl. 1. Sečivo mača-spate (kraj V–VI v.)

Nađeno u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Korkov jaz; gvožđe – kova nje (Fotografije su uradili Mihailović Duško i Pejović Lazar)

202


Pravo dvoseklo sečivo postepeno se sužava od prve četvrtine dužine i pre lazi u kratak ukošen vrh; kratkom kosinom osnova sečiva prelazi u nakrsnicu. Krat ka nakrsnica spaja se sa sečivom kosim stranama. Vrat drške je izduženog konusnog oblika. Nedostaje jabuka. Sečivo je horizontalno prelomljeno na sredini, a prelom se nalazi i na vratu drške, bliže jabuci. Dužina: 91 cm Širina: 5–4 cm Dužina vrata drške: 11,5 cm Sečivo nije konzervirano. Pod uticajem rimskog dugog mača formirao se importom ili imitacijom kod germanskih naroda dugi dvosekli mač nazvan spata. On je dobijao sve veći zna čaj u doba Velike seobe naroda.513 Germanski mačevi se javljaju sa devet tipova, pri čemu se pojedini tipovi sreću u određenim prostorima, dok su drugi bili rašireni u celoj Evropi. Varijanta sa dugim sečivom vezuje se za Gote.514 Prema usvojenoj Bemerovoj klasifikaciji dvoseklih mačeva iz vremena Se obe naroda,515 sečivo br. 1 moglo bi se smestiti u grupu VI; ona se javlja na mačevima Germana od V do VIII veka. Kratka masivnija nakrsnica, sa kosim stranama prema osnovi sečiva, nalazila se na mačevima iz grupe VIII i karakteristična je pre svega za južnu Nemačku; pripada prvoj polovini VI veka i nešto kasnije. Nešto mlađi bio bi tip vrata, drške, označen na sečivu iz grupe IX alemansko-franačke provenijencije.516 Prema iznetoj tipologizaciji, a na osnovu šematskog prikaza razvoja sred njovekovnih mačeva po R. Foreru, sačuvani delovi mača mogli bi se označiti kao prelazna forma od merovinških ka karolinškim mačevima.517 Najbliža analogija je sa mačevima-spatama nađenim u Sremu i u Arhološkom muzeju u Zagrebu, a čiji posednici su bili Gepidi i Istočni Goti.518 Na tim mačevima mala kupasta ili narebre na jabuka na ravnoj bazi, koja se nalazi na nekom od sačuvanih primeraka, pripada krugu vikinških mačeva.519 Povezivanje ovog sečiva mača sa istočnogotskim mačevima bilo bi mogu će u kontekstu istorijskih zbivanja i mesta nalaza. Naime, Istočni Goti pod vođstvom 513 H. Seitz, o. c., str. 87. 514 Е. Behmer, Das zweischneidige Schwert der germanischen Volkerwanderungszeit, Stockholm, 1939; H. Seitz, o. c., str. 69. 515 H. Seitz, o. c., str. 86–87. 516 Isto, str. 87. 517 R. Forrer, Schwerter und Schwertknaufe der Sammlung Schwerzenbach, Leipzig, 1905; Z. Vinski, „Osvrt na mačeve ranog srednjeg vijeka u našim krajevima“, Vesnik Vojnog muzeja 2, Beograd, 1955, str. 35, tab. 1/b, c. 518 Z. Vinski, o. c., str. 36, 41, tab. III/1; D. Dimitrijević, Ј. Kovačević, Z. Vinski, Seoba naroda, Zemun, 1962, tab. ХI/1, sl. 3. 519 Isto.

203

Stevo Vučinić

Teodoriha krenuli su 488–489. godine preko Panonije na Italiju, koju pokoravaju, a zatim i celu Dalmaciju. Oni su tada u svoju državu uključili i zapadne pogranič ne oblasti Prevalisa, oko Anagostuma (današnjeg Nikšića), i istočni deo Dalmacije (Boka Kotorska).520 Time su zagospodarili i Zetskom ravnicom i dolinom reke Zete kuda je prolazila važna saobraćajnica koja je povezivala Skadar via Ribnica, Duklja, Spuž sa Nikšićem i dalje prema Hercegovini i Bosni.521

2. Mač (1100–1150) Nađen u reci Zeti 1987. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje, tauširanje

Sl. 2. Mač sa natpisom INGELRII, oko 1100–1150.

Dvoseklo pravo sečivo postepeno se sužava od prve sedmine dužine i pre lazi u kratak zakošen vrh. S obe strane po sredini se nalazi plitak širok žleb sa žigovi ma. Na jednoj strani je u urezane kanale utisnuto meko gvožđe, tvoreći ime kovača – INGELRII. Natpis je dug 12,5 cm, a slova su visoka 2,5 cm; natpis počinje 7,5 cm od nakrsnice. S druge strane u plićim kanalima je tauširan geometrijski motiv od niza spojenih rombova, koji se prema osnovi završava sa dva koncentrična kruga, a prema vrhu sa krugom i krstom. Vrat drške je blago konusan, dok je jabuka u obliku polumasline. Nakrsnica neznatno oblog preseka blago se savija nadole i završava vrlo kratkim kracima. Dužina mača: 82,8 cm Dužina sečiva: 70,8 cm Širina sečiva: 4,5–3,5 cm Dužina žleba: 35 cm Dužina vrata drške: 8,7 cm Dimenzije jabuke: 6,8 x 2,8 x 2,1 cm Dužina nakrsnice: 12,3 cm Proučavajući srednjovekovne mačeve nađene na teritoriji nekadašnjeg So vjetskog Saveza njihov dobar poznavalac, Anatolij Kirpičnikov, došao je do odre đenih zaključaka u odnosu na karakteristike mačeva od IX do X veka i prelaza u mačeve druge polovine XI do XII veka.522 Ta saznanja mogu se primeniti i pri analizi 520 25 Ј. Kovačević, „Provincija Prevalis“, u: Istorija Crne Gore I, Titograd, 1967, str. 253–256. 521 Z. Bešić, „Saobraćajni centri južne Crne Gore“, u: Istorija Crne Gore I, Titograd, 1967, str. 31–32. 522 A. Н. Кирпичников, Дрeвнерусское оружие, Москва, 1966, стр. 52.

204


sečiva mača br. 2. Mač je postao lakši i od ranijih 1,5 kg došlo se do oko 1 kg. Mač br. 2 je težak 0,750 kg. Sa smanjivanjem težine došlo je i do skraćivanja dužine, od oko 95 cm na oko 86 cm. Mač br. 2 je dugačak 82,8 cm. Smanjivala se i širina sečiva između 0,5–1,5 cm (npr. mač iz X veka sa natpisom „Ingelrii“, nađen 1899. u kurganu u Gnezdovu, ok. Smolensk, ima sečivo široko kod osnove 6 cm)523. Sečivo mača br. 2 široko je kod osnove 4,5 cm. Dužina žleba zauzima kod mačeva od IX do X veka skoro celu dužinu sečiva, da bi se skraćivala uglavnom na dve trećine dužine sečiva. Mač br. 2 ima žleb koji zahvata samo polovinu sečiva, što nije uobičajeno. Na mačevima od IX do X veka širina žleba iznosi polovinu ukupne širine sečiva, a od druge polovine XI veka širina žleba se svodi na samo jednu trećinu. Na sečivu mača br. 2 žleb još uvek zadržava staru širinu i iznosi 2,5 cm. Promene su se dešavale i na nakrsnici i drški. Do XIII veka zadržala se nakrsnica povijena nadole. Na maču br. 2 nakrsnica je takođe blago povijena. Bron zana drška ukrašena srebrom, zlatom i nijelom ustupila je mesto gvozdenoj dršci bez ukrasa. To potvrđuje i drška mača br. 2. Podudarnost zaključaka A. Kirpičnikova sa delovima mača br. 2 svrstava ga u mačeve koji se nalaze na prelazu od IX–X ka XI–XIII veku, od starih tipova u nove tipove romaničkih mačeva. Prema osnovnom obliku, najviše je podudaran sa sečivom mača koji je nađen u Vozdviženskom, kod Kostroma u Rusiji, iz XI–XIII veka, izuzev žleba. Podudarnost se donekle ogleda i u dužini (86,7 : 82,8 cm), dužini sečiva (70,7 : 70,8) i širini sečiva kod osnove i vrha (4,4–3,4 : 4,5–3,5 cm).524 Uzima jući u obzir stari tip žleba i ipak nešto šire sečivo, mač br. 2 bi prema sečivu mogao da se uvrsti u tipove malo starije od ruskog mača. Inače, opšti oblik sečiva pripadao bi u glavnim konturama sečivu tipa B (oko 1100–1150).525 Sl. 3. Raniji tipovi povijenih nakrsnica a. Ingeleri sečivo, oko 1000. Istorijski muzej u Bergenu, Norveška. b. Ulfbreht sečivo, kasni XI vek. Ko lekcija E. A. Kristensen, Kopenhagen. c. Ulfbreht sečivo, oko 1050–1100. Istorijski muzej Hamburga – Altona.

523 Isto., str. 80–81, br. 61. 524 Isto., str. 84–85, br. 8. 525 H. Seitz, o. c., str. 136/B.

205

Stevo Vučinić

Jabuka pripada prelaznom trbušasto-pečurkastom obliku iz vremena oko 1050–1200, i to tipu 2526 (Tabla 2). To je, u stvari, mlađa varijanta tipa X Petersenove klasifikacije, koji se javlja oko 900. godine,527 i bila je široko primenjivana, naročito na mačevima običnih vojnika Neznatno savijena nakrsnica javlja se oko 1000. godine,528 a nešto izrazitija postaje oko 1050–1100. godine, kako sledi prema nakrsnicama na maču u Istorij skom muzeju u Bergenu, čije sečivo je oko 1000. godine kovao Ingelri,529 i na maču u Muzeju istorije Hamburga u Altoni sa sečivom Ulfbrehta iz oko 1050–1100 (sl. 3).530 Nakrsnica na maču br. 2 je nešto savijenija, više nego na maču u Valas kolekciji u Londonu, iz oko 1175–1200,531 što bi upućivalo na njeno južnjačko poreklo. Inače, povijena nakrsnica je kulturno dobro centralne Azije; ona se češće sreće u Južnoj Evropi, mada je posredstvom trgovine i drugim načinima razmene došla i u druge evropske oblasti.532 Ukupno uzeto, čini mi se da bi se ovaj mač mogao staviti u vremenski okvir oko 1100–1150. godine. Poseban značaj ovom maču daje natpis Ingelrii na sečivu. Pojava žigova i natpisa na mačevima seže u doba Rima; u IV i V veku utiskivana su tankim malim slovima latinizirana varvarska imena na vratu drški. Ta praksa se izgubila sa Velikom seobom naroda, a ponovo se javila od kraja VIII veka. Natpisi slovima majuskule utiskivana su u široke žljebove na sečivima, ređe na gornjim stranama nakrsnice.533 Prvi poznati potpisani izrađivač sečiva bio je Ulfbreht, čije se ime, koliko je poznato, prvi put javlja na sečivu mača nađenog u nekropoli Crkvine, u Biskupiji kod Kni na, koji je datiran novcem vizantijskog cara Konstantina V Kopronima i njegovog sina (751–775) u funkciji obolusa.534 Ime Ulfbreht nalazi se na 162 sečiva nađena u Centralnoj, Istočnoj i Severnoj Evropi,535 zaključno sa 1100. godinom.536 Ulfbreht se ubraja u franačke kovače sečiva, čije se radionice lociraju u oblast srednje Rajne. Dugo postojanje sečiva sa imenom Ulfbreht, i posle njegove smrti, tumači se kao oznaka kvalitetnih sečiva franačkih radionica.537 526 Isto, str. 133/2. 527 Isto, str. 108. 528 A. H. Кирпичников, Дрeвнерусское оружие, стр. 52. 529 A. Bruhn Hoffmeyer, o. c. II, pl. V/e. 530 Isto, pl. IV/d. 531 Isto., pl. X/f. 532 A. Bruhn Hoffmeyer, „Military Equipment in the Byzantine Manuscript of Scylitzes in Biblioleca Nacional in Madrid“, Gladius V, Madrid, 1966, str. 105; Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 21. 533 H. Seitz, o. c., str. 98–99. 534 Z. Vinski, „О primjeni rendgenskog snimanja pri istraživanju ranosrednjovjekovnih mačeva“, Vesnik Vojnog muzeja 11–12, Beograd, 1966, str. 78. 535 www.rpg.ru/np swords-2.html 536 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. VIII/b, 1175–1200; pl. IX/a, 1150–1200. 537 A. H. Кирпичников, „Надписи и знаки...“, стр. 255–256.

206


Sl. 4. Natpis INGELRI na sečivima: a. mač iz reke Zete, 1100–1150: INGEELRII b. mač iz kurgana u Gnezdovu, X vek: ING/ELERIME FEC/IT c. mač iz reke Isak Nant, XII vek: INGELRED d. mač iz Drezdena, XII vek: INGEERII f. mač iz Firi jezera, Upsala, XII vek: INGERILT g. mač iz Monastirišća, X vek: NRED...FPIT INREDGERILT, pročitano kao INGERILT

Drugi poznati izrađivač sečiva iz kruga franačkih radionica bio je Ingelri, čije ime se nalazi na mačevi ma u evropskim muzejima od sredine X do XII veka. Štaviše, pomišlja se na nje gove srodničke odnose sa Ulfbrehtom, a na osnovu prisustva oba imena na jednom engleskom maču u muzeju u Holandiji.538 Do sada su u Evropi nađena 22 primerka sa celim imenom ili pojedinačnim slovima,539 tako da je mač iz Zete 23. poznati Ingelriev proizvod. Međutim, daleko je manje sečiva sa ispravno napisa nim Ingelrieimo imenom. Prema meni do stupnim saznanjima, pra vilno napisano ime Ingelri nalazi se na sedam mačeva, među kojima je na tri dodato srednjovekovnim manirom „me fecit“ – „načini me“: Ingelriimefecit – nađen u jezeru Sigridsholmu, Drža

vni istorijski muzej u Stokholmu (br. 14471), oko 950. Ingelri – nađen u Temzi, Britanski muzej u Londonu, X vek.540 Inge/lri me fec/it – slomljeno sečivo, rekonstrukcija natpisa, nađen u kurganu u Gnez dovu, Smolenska oblast, Državni istorijski muzej u Moskvi (br. 117/52ab), X vek. Ingleri feci – kurgan, Gorka Nikoljskaja, jugoistočno Priladožje, Narodni muzej u Helsinkiju, 1914, druga polovina X veka.541 Ingelrii – Zemaljski muzej u Cirihu (br. 16203), 1150–1200. 538 Isto, 257, nap. 32. 539 V. nap. 15. 540 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 112; www.gladstoneartcom.armorshfurl 541 A. H. Кирпичников, Древнерусское оружие, 80–81, бр. 61; 82–83, бр. 74.

207

Stevo Vučinić

Ingelri – Zemaljski muzej u Cirihu (br. 16061), 1175– 1200.542 Ingelri – Ukrajina, Istorijski muzej u Lаvovu (br. 2205), XII–XIII vek.543 Ovoj grupi pripa da i sečivo sa imenom Igelria mača br. 2, koji bi bio osmi primerak u Evropi. Na drugoj grupi mačeva nalaze se varijabilni oblici imena Ingelri, koji su ponekad napisani vrlo pri mitivno, kao, nа primer, na sečivu mača iz Upsale, u Dr žavnom muzeju u Stokhol mu, ili sasvim „aljkavo“.544 Ova pojava objašnjavana je i pretpostavkom da je većina kovača sečiva bila nepisme TABLA IV – ROMBOIDNI MOTIVI ILI ŽIGOVI na, te nije mogla tačno da NA SEČIVIMA MAČEVA prenese slova. Pošto je ime 1. Sečivo mača br. 2 iz reke Zete, oko 1100–1150, Ingelri označavalo visoki 2. Sečivo mača iz kurgana u Gnezdovu, X vek, kv alitet sečiva, koristilo se 3 Sečivo mača iz Kijeva, XII vek, i na sečivima znatno lošije 4. Motiv na maču nađenom na dnu reke Dnjepar, X vek, izrade, pa se takvo označa 5. Motiv na dršci i nakrsnicama, sečivo Ulfbreht, X vek, Dnje vanje proteglo i posle smrti propetrovskie porogi, o. Hortica Ingelria, aproksimativno još vek i pô. Nepotpuno ispravno ime nalazi se na mačevima: Ingerih fecit – Istorijski muzej u Bergenu, Norveška, oko 1000. Ingeelrilt – Upsala, Državni istorijski muzej u Stokholmu (br. 8235), 1100. Ingelred Fit – nađen u reci Isak, Muzej u Nantu (br. 1404). Ingeerii – Muzej u St. Omer, Francuska, 1100–1250. Ingeerii – Istorijski muzej u Drezdenu (br. 1606), drugom rukom dodato: Homo Dei. Ingeriit – Bavarski narodni muzej u Minhenu (br. 4716), drugom rukom dodato: „Homo Dei“.545 542 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, 9/25, 26; pl. VIII/b, IX/a. 543 A. H. Кирпичников, „Надписи и знаки...“, стр. 283. 544 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, str. 112. 545 Isto, str. 112–113. Invokacija „Homo Dei“ pripada početku XIII veka; H. Seitz, o. c., str. 182.

208


Treću grupu čine sečiva na kojima se nalaze samo pojedina slova ime na Ingelri: In... – Muzej u Bernu. N.el... – Upsala, Državni muzej u Stokholmu. Nred... – Monastirišće, Orlovska oblast, Muzej Ermitaž u Sanktpeterburgu (br. 998/1), X vek. 4. ...g/?/e.r. – Paselsn, Litvanija, XII vek.546 Osim toga, sečiva sa imenom Ingelri ima još četiri u Nacionalnom muzeju u Helsinkiju,547 jedno u privatnom posedu u Danskoj i u Belgiji.548 Na sečivu mača br. 2 ime Ingelrii izvedeno je krupnim rastavljenim slo vima visine 2,5 cm i širine 12,5 cm, što iznosi oko jedne trećine dužine sečiva. Taj odnos je bio karakterističan za natpise do XII veka, kada su se protezali na polovinu dužine, pa i više.549 Na drugoj strani sečiva nalaze se geometrijski motivi (krug, krst i niz spo jenih rombova) koji bi mogli da budu žig radionice ili ukras (Tabla IV/1). Geome trijski oblici javljaju se na franačkim mačevima, kao i na drugoj opremi ratnika. Tako se, na primer, koncentrični krugovi nalaze na krstu kopči sa petljom od gvožđa iz ne kropole u Rusanovićima (Bosna i Hercegovina), datiranih u IX–X vek,550 krstovi na franačkim sečivima,551 dok niz spojenih rombova asocira na isti takav motiv koji se nalazi na sečivu mača sa nejasnim natpisom iz Kijeva (Istorijski muzej, br. 6060), XI– XII vek.552 Inače, spojeni rombovi nalaze se i na drškama i nakrsnicama mačeva iz druge polovine X veka, nađenih u Dnjepropetrovsku i Gnezdovu553 (Tabla IV/2–5). Mačevi sa natpisom Ingelri izazvali su posebnu pažnju, pa su mačevi koji su tipološki odgovarali onima sa njegovim imenom svrstavani u posebnu grupu, tzv. Ingelred grupu.554 Na osnovu analize oblika sečiva, drške i nakrsnice pretpostavljeno je da bi mač mogao biti iz oko 1100–1150. godine. Međutim, širina žleba na sečivu, dužina natpisa, način tauširanja, visina i čitkost slova sugerisali bi na nešto ranije datiranje, možda kraj X / početak XI veka. Verovatno bi se odgovor mogao dobiti posle eksper tize sastava gvožđa i poznavalaca latinskih natpisa ranog srednjeg veka. 546 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 113; A. H. Кирпичников, Древнерусское оружиe, стр. 78–79, бр. 35; Id., „Haдписи и знаки...“, стр. 283. 547 A. Н. Кирпичпиков, Древнерусское оружие, 21. 548 A. Bruhn Hoffmeyer, „From Mediaeval Sword to Renaissance Rapier“, Gladius II, Madrid 1963, str. 8. 549 A. H. Кирпичников, „Haдписи и знаки...“, стр. 284. 550 N. Miletić, „Nakit i oružje u nekropolama IХ–ХII veka Bosne i Hercegovine“, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Arheologija 18, Sarajevo, 1963, str. 160–161, sl. 6. 551 R. Wegeli, o. c., str. 181–182. 552 A. Н. Кирпичников, Древнерусское оружие, 163, таб. XXVIII/3. 553 Isto, str. 117, tab. V/3, XVIII/2. 554 R. Wegeli, о. c., str. 218; Ć. Truhelka, „Osvrt na sredovječne kulturne spomenike Bosne“, u: Vođa kroz srednjovječnu zbirku Bos. Herc. Zemaljskog muzeja, Sarajevo [s. a.], str. 41.

209

Stevo Vučinić

Korice mača (XI v.) Nađene u reci Zeti 1989. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje

Sl. 5. Deo okova korica mača, XI vek

Sačuvani deo korica mača predstavlja završni deo sa prvim horizontalnim poluprstenom; pripadale su mačevima za seču sa zaobljenim vrhom. Obe polovine metalnog okova spajale su se zakivcima na širem delu. Dužina: 38 cm Širina: 5,2–3,5 cm Širina okova: 3,5 cm Vremensko opredeljenje ovog dela okova korica mača načinjeno je prema luksuznim koricama tzv. mača Sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beču iz XI veka, a na kojima se takođe vide zakivci (sl. 6).555 Korice srednjovekovnih mačeva su retko sačuvane.556 Pored već pomenu tih, poznate su još i luksuzno opremljene korice mača iz XI veka, u zlatnoj oblozi sa romaničkim listolikim viticama, u katedrali u Esenu; korice ceremonijalnog mača nemačko-rimske države Fridriha II iz 1220. godine, sa osnovnim romaničkim rom bovima u nizu i emajlom, u Svetskoj riznici u Beču.557 Prilikom iskopavanja srednjo vekovnih lokaliteta u Srbiji jedino su u tvrđavi Stalać, izgrađenoj najverovatnije 80-ih godina XIV veka, nađeni delovi korica mača.558

Sl. 6. Korice mača tzv. Sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beču, XI vek 555 H. Seitz, o. c., str. 140, sl. 82; A. Nadolski, Polska broń: broń biała, Wrocław, 1984, sl. 9. 556 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 200. 557 H. Seitz, o. c., tab. IV, str. 148, sl. 88. 558 Srednjovekovni Stalać: [katalog sa izložbe u Narodnom muzeju u Kruševcu 16. I – 16. II 1979], Kruševac 1979, str. 19, br. 15.

210


4. Mač (1100–1200) Nađen u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – ko vanje, urezivanje, tauširanje

Sl. 7. Mač, oko 1100–1200

Dvoseklo sečivo izduženog trouglastog oblika sužava se od prve četvrtine dužine i prelazi u blago zaobljeni vrh. Na dve trećine dužine je žleb čija širina prati oblik sečiva, tj. širok je kod osnove i uzan kod prestanka. Na jednoj strani sečiva su žigovi radionice: 1) četiri romba izvedena tehnikom urezivanja i spojena u jed nu romboidnu formu; 2) gvožđem tauširani pravougli trougao od čije se osnove uzdiže prava crta sa kratkim kosim završetkom okrenutim prema hipotenuzi; dva urezana i vrhovima spojena kosougla trougla između kojih je s donje strane znatno uži, takođe kosougli trougao, a s gornje „lik u vidu srca“ (?), s jedne strane naslo njen na katetu (sl. 8). S druge strane sečiva tauširano je veliko latinično „slovo“ N, a nešto dalje žig od dva suprotstavljena i razdvojena oštrougla trougla čije se donje strane produžavaju i presecaju (sl. 9). Jabuka je u obliku pune manje kugle. U osnovi prava, uža nakrsnica se neznatno povija nadole sa proširenim krajevima.

Sl. 8. Žigovi na sečivu

Dužina mača: 90 cm Dužina sečiva: 77 cm Širina sečiva: 5–3 cm Dužina žleba: 69 cm Dužina vrata: 9 cm Dimenzije jabuke: 4 x 2,8 cm Dužina nakrsnice: 16 cm Ovaj mač celokupnim izgledom predstavlja spoj elemenata zadržanih iz ranijeg vremena i novih stremljenja ka prelazu romaničkog u viteški mač. Starije i novije značajke bi bile: znatna širina sečiva od osnove do prve petine dužine sečiva,

211

Stevo Vučinić

tj. njeno skraćivanje, što prati i širinu žljeba, koja odgovara zbiru bočnih strana se čiva (5 cm: 2,5–1,25 i 1,25 cm), blago povijena nakrsnica sa tendencijom ispravlja nja,559 vrat drške konusnog oblika koji se produžava. Prema trouglastoj formi sečiva, njegovoj dužini i širini, donekle i dužini vrata drške, ovaj mač je blizak maču koji je nađen u Bodenskom jezeru, sada u Ze maljskom muzeju (Landesmuseum) u Cirihu, iz oko 1100. godine.560 Ali, mač br. 4 ipak je zadržao poseban duktus koji naginje proizvodima jugoza padne Evrope. Na to bi ukazivao i malo profilisani vrh sečiva, koji pri dnu, kratkim kosim ivicama, nagoveštava sečivo za bod. Sl. 9. Žigovi na sečivu i slovo „H“, koje asocira na Oružar Na takvo lociranje me sku radionicu u Bordou, Francuska sta izrade ovog mača sugerisala bi i jabuka u obliku manje kugle. Taj tip se javlja još u ranoj romanici, moguće oko 1000. godine, da bi uskoro dobio više ili manje zaobljene konture. Na početku se ne sreće često, ali je oko 1100. dobio široku primenu.561 Loptasta jabuka bila je opšte zastupljena u Južnoj Evropi, manje poznata u centralnoj, a retko se sreće u skandi navskim zemljama. Inače, pripada starom mediteranskom kulturnom nasleđu, čije je poreklo u vizantijskoj i bosforskoj kulturnoj regiji.562 Toj kulturnoj sferi pripadala bi i neznatno povijena nakrsnica. Veoma slič na vidi se na kamenoj skulpturi ratnika na krstionici u crkvi Septvaux u severnoj Francuskoj, iz oko 1100. godine (sl.10),563 s tim što je na maču br. 4 izduženija i time nagoveštava prelaz na ravnu dužu nakrsnicu tzv. krstaških mačeva. Posebno pitanje predstavljaju žigovi na sečivu za koje nisam našla analogiju u meni raspoloživim i objavljenim signaturama. Eventualno bi dva rastavljena trougla na strani sečiva gde je slovo „N“ odgovarala žigu na jednoj švajcarskoj helebardi iz XIV veka.564 Takođe, u domenu je pretpostavke i tumačenje slova „N“. Ono bi se moglo povezati sa istom markom na sečivima koja su rađena u Bordou, u Francuskoj, koji je u srednjem veku bio čuveni oružarski centar Savoje, poznat i pod imenom Burdo.565 Naime, u jednom dokumentu italijanske trgovačke kuće Frančeska Marka Datinija u Avinjonu, iz 1373. godine, navodi se da je majstor za poliranje, Đovani del Kramo, 559 А. Н. Кирпичников, Древнерусское оружие, стр. 52. 560 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, 7/2, Landesmuseum, Cirih (br. 15672), dužina mača: 85 cm, dužina sečiva: 77,4 cm, širina sečiva: 5 cm, dužina vrata: 8 cm, dužina nakrsnice: 11,5 cm; pl. IV/b, оkо 1100. 561 H. Seitz, o. c., str. 147. 562 A. Bruhn Hoffmeyer, „From Mediaeval Sword to...“, 12; Id., „Military Equipment...“, str. 105. 563 H. Seitz, o. c., str. 138, sl. 80. 564 A. Demmin, Die Kriegswaffen in ihren geschichtlichen Entwickelung, Leipzig, 1893, 1048. 565 C. Buttin, Catalogue de la collection d’armes anciennes européennes et orientales, Rumilly, 1933, str. 66.

212


prodao jedan mač sa žigom latiničnog slova „N“, a koji je načinjen podražavanjem „na način Bordoa“.566 Prvi za sada poznati poda tak o izradi sečiva u Savoji je iz 1172. godine, kada su monasi manastira St. Hugon osnovali kovačnicu sečiva ma čeva, a koja je radila na vodeni pogon. Pretpostavlja se da je izrada sečiva u Sa voji postojala i ranije, i to u oblasti reke Rone.567 Sečiva izrađena u Bordou uživala su veliku reputaciju; na čuve nom tržištu u Lionu smatrala su se naj boljima i bila naročito poznata u XIV i XV veku. Pomišlja se da su bila trougla stog oblika, čvrsta i zašiljena.568 Sl. 10. Povijena nakrsnica maču na kamenoj skul U poznatoj kolekciji evrop pturi krstionice u crkvi Septvaux u severnoj Fran skog i orijentalnog oružja Šarl Bitena cuskoj, oko 1100. nalazi se jedan mač rađen u Bordou, datiran, prema nakrsnici, u XIII vek, ali i sa elementima iz ranijeg stoleća. On je većih dimenzija, sa dosta širokim sečivom kod osnove, koja se, međutim, proporci onalno dužini, postepeno sužava i prelazi u zaobljen vrh; žleb je iste dužine kao na maču br. 4, ali je shodno potrebama i ukusu vremena uži i iznosi jednu trećinu širine sečiva. Oblik vrata drške još uvek je neznatno konusan, a jabuka je veća i teža kugla. Prava nakrsnica još uvek ima na krajevima mala proširenja, koja su istog oblika kao i na maču br. 4, ali u minijaturi.569 Pojedini dodirni elementi opisanog mača iz XIII veka, izrađenog u Bor dou, i mača br. 4 iz XII veka, za koji se takođe pretpostavlja da je rađen u Bordou, mogli bi se tumačiti kao relikti ukomponovani u zahteve novog doba. Upravo zato je i dat opis toga mača.

5. Sečivo mača (1100–1150) Nađeno u reci Zeti 1990. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje

566 R. Brun, „Notes sur le commerce des armes à Avignon au XIV siècle“, Bibliotheque de l’Ecole des chartes CIX, Paris, 1952, 225, nap. 1. 567 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, str. 125–126. 568 Isto, str. 126, 199. 569 C. Buttin, o. c., 66, pl. VII, 186.

213

Stevo Vučinić

Sl. 11. Sečivo mača, oko 1100–1150.

Dvoseklo pravo sečivo sužava se od prve polovine dužine i prelazi u vrh koji je odlomljen. Polovinom dužine sečiva nalazi se širok i dublji žleb. Vrat drške je izduženog konusnog oblika. Nedostaju jabuka i nakrsnica. Dužina sečiva: 89,3 cm Širina sečiva: 4,8–3 cm Dužina žleba: 57 cm Širina žleba: 1 cm Dužina drške: 15,5 cm Oblik sečiva odgovara tipu C iz oko 1150. godine570. Specifičan oblik vrata drške, pri čemu je osnova znatno šira od vrha, javlja se na mačevima oko 1050–1100. godine571. Prema navedenim osobinama, ovo sečivo bi pripadalo grupi tzv. prelaznih oblika, koji obuhvataju period od 1100 do 1150. godine.572 Skoro isto sečivo nalazilo se u riznici Manastira Dečani (Kosovo) i na osnovu zatupljenog vrha datirano je u XIII vek.573

6. Mač (1150–1200)

Nađen u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – ko vanje, ulaganje gvozdene žice

Sl. 12. Mač, oko 1100–1200.

Pravo dvoseklo sečivo postepeno se sužava od prve četvrtine dužine i pre lazi u zaobljen vrh, čime se mač opredeljuje za seču. Sredinom sečiva, na dve trećine dužine, pruža se plitak žleb. Na jednoj strani sečiva u usečene kanale u žlebu uložena je deblja žica od mekog gvožđa koja tvori natpis: S..S..SISIS. Na drugoj strani sečiva ništa se ne vidi. Jabuka je trbušasto-pečurkastog oblika, a nakrsnica šira, sa prošire 570 H. Seitz, o. c., 137/c. 571 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. IV/c. 572 Isto, I, 34 itd., str. 185. 573 G. Škrivanić, Oružje u srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd, 1957, 44, nap. 310, 53, sl. 16/3.

214


nim krajevima koji čine neznatnu povijenost na donjoj strani. Dužina mača: 102,4 cm Dužina sečiva: 88 cm Širina sečiva: 5–3 cm Dužina žljeba: 68 cm Dužina vrata drške: 9 cm Dimenzije jabuke: 6 x 4 x 3 cm Dužina nakrsnice: 14,4 cm Mač je elektrolitskom i hemijskom metodom konzerviran u Konzervator skoj radionici Istorijskog muzeja u Beogradu 1987. godine. Prema šematskoj klasifikaciji sečiva, koju iznosi H. Sajc, sečivo ovog mača je blisko tipu koji se javlja između 1100. i 1150. godine.574 Jabuka po tipu pripada prelaznom trbušasto-pečurkastom obliku koji se nalazi na mačevima između 1050. i 1200. godine.575 Mač sa istom jabukom, ali sa mlađim tipom sečiva, datiran u XIII vek, nalazi se u Vojnom muzeju u Beogradu.576 Taj tip odgovara jabuci tzv. mača Sv. Mauricija, koji se računa u državne dragocenosti Nemačkog carstva. Drška je oblo žena srebrom sa graviranim grbom cara Otona IV (1208–1215), dok je sečivo iz XI veka (sl. 13).577 Opisana nakrsnica skoro se izjednačuje s nakrsnicom na kamenoj skul pturi krstionice u crkvi Septvaux u severnoj Francuskoj iz oko 1100. godine.578 S druge strane, u kolekciji E. A. Kristensena u Kopenhagenu nalazi se mač sa jabukom u obliku brazilskog oraha i skoro je istih dimenzija kao mač br. 5, na kojem je nakr snica sa takođe proširenim krajevima, ali više lučno povijena. Mač je datovan u 1200. godinu.579 Na osnovu ta dva primerka čini se mogućim da se nakrsnica mača br. 4 može opredeliti u vreme posle 1100. a pre 1200. godine, možda oko 1150.

Sl. 13. Mač sv. Mauricija u Svetskoj riznici u Beču, XI vek

Natpis na sečivu izveden je istom tehnikom kao na maču br. 2, karakteri stičnom za franačke radionice sečiva. Među objavljenim natpisima na takvim sečivi 574 H. Seitz, o. c., str. 136, sl. 79/А. 575 Isto, str. 133, sl. 7/13. 576 B. Milosavljević, o. c., str. 23, br. 1. 577 H. Seitz, o. c., str. 141, sl. 82, u Svetskoj riznici u Beču. 578 Isto, str. 138, sl. 80. 579 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. ХII/I, 21, br. 86/0355/.

215

Stevo Vučinić

ma nije se našla analogija. Pretpostavka je da je reč o vokaciji Sanctus Iesus (sl. 14), analogno kako je protumačeno SOS kao ..O SAnctus na jednom vremenski mlađem sečivu u Arsenalu u Berlinu /AB 7354G/.580 U celini uzeto, ovakav mač, sa pravim sečivom i pravom nakrsnicom, podseća na krst. U interakciji sa krstaškim ratovima i idealizovanim likom krsta ša, ulogom crkve u blagosiljanju mača pred polazak u pohode (protiv nevernika), kao i dominirajućim značajem krsta uopšte u to vreme, nije isključeno da se u konstrukciji mača upravo ogleda krst Hri sta. Nakrsnica se u odnosu na zdepaste merovinške i vikinške Sl. 14. Natpis na sečivu SISIS, u značenju Sanctus Iesus produžavala i zadobijala izgled krakova krsta. Ta tendencija zapaža se već kod pojedinih vikinških mačeva, a uočlji vija je od oko 1100. godine. U tom obliku nakrsnica je nastavila da egzistira tokom hrišćanske i riterske epohe.581 Krejg Džonson, sekretar neprofitnog Edukativnog Oukšut instituta u En gleskoj, koji unapređuje studije mačeva i oklopa, opredelio je dršku ovog mača u opštiji stil, a mač je sa klasičnim linijama kasnog XII i ranog XIII veka. Natpis ISISIS je viđen i na drugim mačevima istog vremena i skoro je sigurno da predstavlja hri šćansko geslo.582

7. Mač (1175–1200) Nađen u reci Zeti 1988. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje

Sl. 15. Mač, oko 1175–1200.

Dvoseklo pravo sečivo sužava se od polovine dužine i prelazi u poluza obljeni šiljak. S obe strane sečiva, do poslednje četvrtine dužine, je žleb. Jabuka je elipsastog oblika sa naglašenom povijenom donjom i ispupčenom gornjom ivicom. Nakrsnica je dugačka, vitka i prava. Dužina mača: 99,5 cm 580 R. Wegeli, o. c., Heft VIII, str. 223. 581 H. Seitz, o. c., str. 128. 582 C. Johnson, [email protected]

216


Dužina sečiva: 86 cm Širina sečiva: 4,5 cm Dužina žleba: 64 cm Dužina drške: 9,5 cm Dimenzije drške: 3 x 6 x 2,2 cm Dužina nakrsnice: 20 cm Mač nije konzerviran. Tipičan primerak iz grupe tzv. krstaških mačeva. Sečivo bi se moglo da tovati u vreme od 1175. do 1200. godine, i to na osnovu tipa C iz oko 1150, a na osnovu tipa D iz oko 1200–1225. godine, preuzimajući od prvog završetak vrha, koji je s jedne strane još uvek neznatno zaobljen a sa druge ravniji, dok od tipa D ima dužinu, širinu i dužinu žleba.583 Jabuka je u obliku tzv. brazilskog oraha (koji se javlja na mačevima od 1100. do 1250. godine)584, poput masline, sočiva.585

8. Mač (1150–1250) Nađen u reci Zeti 1987. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje

Sl. 16. Mač, oko 1100–1200.

Dugo dvoseklo sečivo sužava se skoro od osnove i prelazi u neznatno zao bljeni vrh. Na jednoj strani je duboki žleb koji zahvata dve trećine dužine sečiva. Na kraćem vratu je okrugla jabuka. Na vratu drške sačuvani su parčići drvene obloge. Nakrsnica je prava, kraća i obla, vrlo malo proširena na krajevima. Dužina mača: 112 cm Dužina sečiva: 97 cm Širina sečiva: 5,5–2 cm Dužina vrata drške: 9 cm Dimenzije jabuke: 5 x 1,8 cm Dužina nakrsnice: 19 cm Mač nije konzerviran. Elegantni krstaški i viteški mač. Analiza sastavnih delova aproksimativno je datovala mač u polovinu XII do polovine XIII veka. Celokupni habitus odgovara stilu Zapadne Evrope. Sečivo se po tipu okvirno može smestitit u vreme od oko 1250. pa do

583 H. Seitz, o. c., str. 136, sl. 79/C, D. 584 Isto, str. 133/11. 585 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... I, 36, 186.

217

Stevo Vučinić

oko 1250–1300. godine.586 Međutim, vrat drške ukazivao bi na raniji period. On je kratak, blago konusnog oblika i odgovarao bi drški jednog mača u Vojnom muzeju u Parizu (J 4) iz 1150–1175. godine.587 Jabuka tipski pripada vremenu oko 1150– 1200,588 mada taj oblik ima duži vek trajanja i vidi se u likovnim izvorima XII i XIV veka s obe strane Jadrana.589 Kraća i obla nakrsnica takođe bi pripadala vremenu oko 1100–1200. godine.590

9. Mač (1350)

Nađen u reci Zeti 1987. godine na lokalitetu Miletina njiva; gvožđe – kovanje

Sl. 17. Mač, oko 1350.

Dvoseklo sečivo se vrlo malo sužava prema delu koji je horizontalno slo mljen. Po sredini sečiva je plitak žleb. Na dugom, blago konusnom vratu je jabuka, u osnovi kvadratnog oblika, sa jače zakošenim donjim ivicama kojima prelazi u vrat drške i kratkim ivicama sa strane između prave bočne i gornje strane. U sredini jabu ke je reljefni krug sa središnjim ulegnućem, takođe kružnog oblika. Krsnica povijena nadole u obliku je slova „C“. Ukupna dužina: 74 cm Dužina sečiva: 52 cm Širina sečiva: 4,7–3,6 cm Vrat drške: 15 cm. Dimenzije jabuke: 4,5 x 5 x 1 cm Dužina nakrsnice: 15 cm Mač nije konzerviran. Dužina vrata drške svrstava ovaj mač u grupu poznatu kao mačevi za jednu i pô ruku, čija pojava je vezana sa povećanjem dimenzija mača od početka XIV veka, pri čemu se prvo produžavao vrat drške. Tim produžavanjem na dršci je posle obuhvata šakom desne ruke ostajalo slobodnog prostora, tako da je bilo moguće ispomoći se i levom rukom. Ona se stavljala na preostali slobodan deo 586 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. XIV/e, f. 587 Isto, pl. XI/a. 588 H. Seitz, o. c., str. 133/13. 589 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 21. 590 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, str. 133/14.

218


drške, kao i jabuke,591 zahvaljujući čeme se dužim mačem lakše moglo rukovati. Polomljeno i korodirano sečivo mača br. 9 ne omogućava detaljan uvid u njegovu strukturu. Na preosta lom većem delu sečivo je dosta široko i neznatno se sužava prema vrhu, što bi se moglo uporediti sa tipom 1250–1300. godine koji se upravo od poslednje četvrtine više sužava i prelazi u vrlo malo iskošen vrh.592 Na dugom vratu sa još uvek neznatno konu snim oblikom, koji se ponekad sreće na mačevima za jed nu i pô ruku i dvoručnjacima nemačkog porekla od 1350. pa do kraja XV veka,593 ali i na italijanskim mačevima iz XV veka,594 nalazi se velika jabuka koja je u osnovi blok forme, nesvakidašnjeg oblika i deluje spljošteno. Koli ko mi je poznato, ona je unikat među do sada poznatim Sl. 18. Mač iz kolekcije dr srednjovekovnim mačevima sa teritorija zapadnog dela Đorđa Binija u Rimu, kraj centralnog Balkana. Njeno poreklo trebalo bi tražiti u XV početak XVI veka okrugloj jabuci, pre svega mediteranske provenijencije, čije su se okrugle stranice već otrpilike oko 1200. godine počele da savijaju da bi oko kraja XIII veka postale obično prave, koso isečene i konkavno povijene ivice. Isto vremeno sa promenama na ivicama, jabuka je postajala deblja i dobila je u sredini glatku okruglu površinu, koja je katkad ulegnuta, a može da ima i kružno uzdignutu ivicu.595 Tako označen razvoj okrugle ka višestranoj jabuci na drškama mačeva, a koji je imao i svoje lokalne varijante, može se dobro dokumentovati na mačevima nađenim u severnoj i centralnoj Srbiji, koji su pohranjeni u ta mošnjim muzejima, a u najvećem broju datovani u XIV vek.596 U procesu preoblikovanja oble jabuke u višestranu, a pod uticajima gotike, srednju fazu bi predstavljala jabuka mača br. 9, od koje je jedan pravac razvoja išao ka pravoj poli gonalnoj jabuci, a drugi ka stvaranju jabuke poznatog veneci janskog tipa, tzv. spadone veneziane iz XIV veka,597 odnosno Sl. 19. Povijena nakrs mača skjavone od kraja XV veka i kasnije. nica na burgundskom Skoro identična jabuka i vrat drške nalaze se na bodežu, oko 1300–1325. Zemaljski muzej u maču u kolekciji dr Đorđa Binija u Rimu (sl. 18), za koju se Cirihu, Švajcarska zbog rebraste korpe oslonjene na nakrsnicu pomišlja da je 591 H. Seitz, o. c., str. 156, 167, sl. 104. 592 Isto, str. 136/Е. 593 Isto, str. 134/20–22, 25, 27. 594 Isto, str. 134/35, 38. 595 Isto, str. 147. 596 М. Cunjak, o. c., 1000; Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 211, sl. 4, 27; Id., „Oružje“, str. 131. 597 G. de Lucia, La sala d’armi nel Museo dell’arsenale di Venezia, Roma, 1908, 40, 289–483.

219

Stevo Vučinić

najranija forma venecijanskog mača skjavone. Taj mač je datiran u kraj XV i početak XVI veka.598 Iako na prvi pogled jabuka rimskog mača i mača br. 9 izgledaju kao blizanci, razlike postoje, a one su značajne za datiranje. Te razlike se ogledaju u sle dećem: 1) kod rimskog primerka gornja ivica je ravna i sa bočnim pravim stranama čini pravi ugao, dok kod mača br. 9 spoj gornje ravne ivice sa pravim bočnim strana ma čine dve kratke kose linije; 2) rimski mač ima već sasvim oblikovano veće središ nje ispupčenje, dok mač 9 umesto toga u sredini ima ulegnuće sa isturenim kružnim bridovima; 3) prelaz osnove sečiva u vrat drške kod rimskog mača je iskošen, što ga smešta u vreme oko 1490–1500,599 dok je na maču br. 9 ravan. Drugim rečima, iz ove kratke analize sledilo bi da je mač br. 9 proizvod ranijeg vremena. Okvirno, kao polazište za datiranje mača mogao bi se uzeti mač za jednu i pô ruku, nađen u reci Savi kod sela Barić, sada u Muzeju grada Beograda (Obreno vačka zbirka), datiran u XIV vek. Okrugla jabuka tog mača na jednoj bočnoj strani je već isečena, dok je na drugoj zadržala oblinu, a obe strane su spojene pravim lini jama gornje i donje ivice.600 Za njeno datiranje pomaže predstava takve jabuke mača na fresci Sv. Merkurija u Starom Nagoričanu iz 1321. godine.601 Kao gornje odredište može da posluži jabuka mača za jednu i pô ruku iz oko 1400. godine, u Narod nom muzeju u Kopenhagenu, sa jako profilisanim stranicama skoro blok forme.602 U međuvreme, mogao bi se uzeti mač br. 9, koji je aproksimativno iz 1350. godne, a možda i nešto kasnije. Lučno povijena krsnica u obliku slova „C“ predstavlja razvijeniju formu tipa 6, prema Oukšutovoj klasifikaciji iz oko 1300. godine,603 a koji se sreće i na ma čevima iz prve polovine XV veka.604 U celini uzeto, mač br. 9 bi mogao biti proizvod jedne od mačarskih ra dionica jugozapadne Evrope. On istovremeno predstavlja polazište pri oblikovanju, spada schiavonescha dubrovačkih spomenika s kraja XIV veka605 i venecijanskog mača skjavone.

10. Mač (XIV v.) Nađen u reci Zeti 1986. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe, bron za – kovanje, urezivanje 598 H. Seitz, o. c., str. 171, sl. 107; Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 26. 599 H. Seitz, o. c., str. 136/Н. 600 M. Birtašević, „Mačevi »vukovci« u jugoslovenskim zbirkama“, Vesnik Vojnog muzeja 13–14, Beograd, 1968, str. 84, tab. II/I, str. 87. Nešto stariji primerak bez ravne gornje strane nalazi se u Zemaljskom muzeju u Cirihu (br. 7000), datiran oko 1300. – A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. XIII/b. 601 Đ. Petrović, „Oružje“, str. 153, br. 15/а. 602 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens... II, pl. ХХ/с. 603 H. Seitz, o. c., str. 133/6. 604 A. Bruhn Hoffmeyer, Middeladerens... II, pl. XXIII/b, c; XXVII/c; XXXVI/b, d; XXXVIII/d. 605 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 25: 1391 [...] de le doe spade schiavonesche [...].

220


Sl. 20. Mač, XIV vek

Dvoseklo sečivo postepeno se sužava od polovine dužine i prelazi u, ve rovatno zaobljen, vrh koji je odlomljen. S obe strane sečiva, do njegove polovine, je plitak žleb. S jedne strane sečiva urezana je predstava vitkog vuka u trku sa savijenim prednjim nogama, razjapljenom čeljusti i nadole spuštenim repom. Crtež je sigurno izveden i sastoji se od pravih, kosih i umereno zaobljenih linija (sl. 21a). S druge strane sečiva urezan je mali krst i, prema opisu vlasnika mača, „stilizovan vuk koji se zbog rošavosti metala jedva prepoznaje“. Dugi širi vrat završava se bronzanom pravougaonom jabukom sa gornjom ivicom u obliku velike zagrade i sa naglašenim središnjim kružnim ispupčenjem. Nedostaje krsnica. Dužina mača: 113 cm Dužina sečiva: 88,5 cm Širina sečiva: 6–3,5 cm Dužina žleba: 57 cm Dužina drške: 20 cm Dimenzije jabuke: 20 cm Mač je konzerviran elektronskom i hemijskom metodom u Konzervator skoj radionici Istorijskog muzeja u Beogradu 1987. godine. Širinom i postepenim sužavanjem sečivo bi u osnovnim konturama od govaralo tipu E, 1250–1300. godine,606 ali, s obzirom na veću dužinu, ono bi bilo mlađe. Ovom sečivu, u odnosu na njegovu širinu i dužinu žleba, najsličnije je sečivo sa vratom mača u Narodnom muzeju u Kraljevu (br. A. 59), datirano u XIV vek.607 Štaviše, na sečivu tog mača urezan je i isti lik vuka, ali sačuvan samo s prednjim de lom. Na drugoj strani sečiva je prikaz jedno roga, što bi odgovaralo „stilozovanom vuku“ na sečivu mača br. 10. Izvesnu podudarnost poseduje i deo sečiva mača u Vojnom muze ju u Beogradu (br. 12751).608 Na oba ta mača nalazi se drukčiji tip jabuke, što ih svrstava u Sl. 21 a. Žig vuka, radionica u Gornjoj nešto starije primerke od jabuke mača br. 10. Ugarskoj, XIV vek

606 H. Seitz, o. c., str. 137/Е. 607 О. Мarković, „Srednjovekovni mačevi iz okoline Čačka i Kraljeva“, Zbornik Narodnog muzeja XVIII, Čačak, 1988, t. III; М. Cunjak, o. c., str. 160, br. 47, str. 175. 608 B. Milosavljević, o. c., str. 25, br. 9, str. 27.

221

Stevo Vučinić

Predstave vuka na sečivima srednjovekovnih mačeva pripisuju se kovači ma sečiva iz Pasaua u Bavarskoj, koji su taj znak, inače u grbu ovog grada, prvi stavili na sečivo, a što je potvrđeno poveljom vladara 1340. godine. Njom je bila zabranjena upotreba tog znaka na proizvodima mačarskih radionica u ostalim nemačkim gra dovima. Novom poveljom iz 1368. godine to pravo je ponovo potvrđeno i obavezalo je sve majstore da znak vuka stavljaju na svako iskovano sečivo. Tako zaštićena sečiva postala su visoko cenjena i zato kopirana u drugim evropskim zemljama.609 Upoređujući lik vuka na sečivu mača br. 10 sa „vukovima“ u meni pri stupačnim radovima i na originalnim predmetima nisam našla analogne predstave, osim na tri mača: u Muzeju grada Beograda, Narodnom muzeju u Kraljevu i Narod nom muzeju u Budimpešti. Na ta tri mača jabuke su drugog tipa. U Muzeju grada Beograda na maču dvoručnjaku (br. 11540), koji je nađen u reci Dunavu kod sela Višnjica i koji je datiran u XIV vek, predstava vuka je tauši rana mesingom. Predstava se ne vidi sasvim jasno, ali osnovne linije se podudaraju sa linijama predstave vuka na maču br. 10. S druge strane sečiva je prikaz jednoroga u zaletu i znak trougla.610 U Narodnom muzeju u Kraljevu, na maču pronađenom u Zapadnoj Mo ravi, čije dimenzije odgovaraju dimenzijama mača br. 10, sačuvani lik vuka se pot puno podudara sa likom vuka na maču br. 10. S druge strane mača je predstava jednoroga. Te istovetnosti ukazivale bi na istu kovačnicu sečiva. Treći mač, sa skoro identičnom predstavom vuka na sečivu, nalazi se u Narodnom muzeju u Budimpešti. Pored prikaza vuka nalazi se ucrtan grb koji je pripisan stegonošama Mokianu i Amadeusu iz roda Aba, koji su imali posede u gor njoj Ugarskoj (sl. 21b). Kako su se tu nalazili rudnici gvožđa, pretpostavilo se da je u gradu Kašau postojala izrada mačeva na početku XIV veka, u vreme palatina Amadeusa. Sma tra se da je znak vuka bio znak korporacije mačara u tome mestu.611 Razvoju zanatstva u srednjovekov noj Ugarskoj pridonele su i nemačke zanatli je, koji su dolazili na pozive vladara, lokalnih gospodara, ali i samoinicijativno.612 Zbog toga mi se čini da je moguće pretpostaviti da Sl. 21 b. Žig vuka, radionica u Kašau, Gornja Ugarska, na maču vlastele iz roda Aba, poče su oni iz Pasaua preneli i znak vuka, koji je u tak XIV veka, Narodni muzej u Budimpešti

609 M. Birtašević, o. c., str. 83, sa navedenom starijom literaturom. 610 Isto, str. 82, tаb. I, sl. 1А–1D, str. 87. 611 J. Hampel, „Das Kurschwert Friedrich des Streibaren von Sachsen“, Zeitschrift für historische Waffenkunde I, Dresden, 1897–99, str. 83, sl. 10. 612 A. Kubinyi, „Die Anfänge der stadtischen Handwerks in Ungaren“, in: La formation et le développement des métiers au тоуеп âge (Ve-XIVe siecles), Budapest, 1977, str. 140, 142 itd.

222


gornjoj Ugarskoj, u tamošnjim kovačnicama sečiva, dobijao svoju lokalnu varijantu po kojoj se razlikovao od originalnog prikaza. Na to bi ukazao i nemački duktus sečiva mača br. 10, kao i mača u muzeju u Kraljevu. Pod pretpostavkom da je sečivo mača br. 10 izrađeno u Kašauu, ili nekoj srodnoj kovačnici sečiva u tom delu srednjovekovne Ugarske, jabuka na tom maču je proizvod druge radionice, ili radionica. Ona pripada blok tipu, koji je s izvesnim modifikacijama, naročito izvijanjem bočnih strana, postao izraziti proizvod Venecije u neutvrđenim decenijama XV veka. Mačevi s takvim tipom jabuke nalaze se i u mađarskim muzejima, što je navelo Klod Blera da pretpostavi da su mačevi s takvim drškama u Veneciju uneti iz Ugarske preko Dalmacije, pa su otuda i prozvani spade schiavone613 – slovenski mačevi. Nasuprot Klod Bleru, uvidom u fond srednjovekovnih mačeva u Srbiji, kao i u relevantnu stranu literaturu, došla sam do drugačije pretpostavke. Izuzi majući Veneciju, mačevi sa takvim jabukama nalaze se i na primercima iz kasnog srednjeg veka u Srbiji.614 Pod nazivom „srpski mačevi“ („spade schiavonesche“)615 navode se u jednom dubrovačkom testamentu iz 1391. godine, što znači da su i pre tog vremena postojali u Dubrovniku, gde su inače preovladavali mačevi sa okruglom mediteranskom jabukom, a s druge strane da je već pre tog vremena u Srbiji morala postojati znatna mačarska aktivnost koja je mogla da dovede do stvaranja tipično srpskog mača. Što se tiče termina schiavonescha, odnosno schiavone, postoji razlika u njegovom zvaničnom tumačenju između Dubrovnika i Venecije. U Dubrovniku je on značio „srpski“,616 a u Veneciji „slovenski“. Mišljenje Kloda Blera ne može se dokumentovati pisanim izvorima, jer u njima nema pomena o znatnijem uvozu ugarskih mačeva u Veneciju niti o izradi mačeva „na način ugarski“. Takođe, ni u do sada objavljenim srednjovekovnim do kumentima iz arhiva u gradovima Dalmacije nema zapisa o uvozu ugarskih mačeva, kao ni o upotrebi takvih mačeva među tamošnjim stanovništvom. U dobrovačkim arhivskim knjigama, među brojnim ugarskim predmetima tamo zapisanim, ugarski mačevi navode se samo dva puta, 1412. i 1462. godine, u posedu dvojice pučana, po red brojnijih tipova oružja tipičnih za Ugre – lukova, topuza, štitova, kordi.617 Inače, Dubrovnik je nominalno priznavao ugarsku vlast. Čini mi se verovatnijim da su mačevi sa pomenutom jabukom u mađar skim muzejima ili importovani tip srpskog mača, koji je tamo mogao dospeti kreta njima stanovništva pravcem jug — sever, naročito intenziviranim s upadima Turaka 613 C. Blaiz, „A Schiavona Rapier“, Journal of the Arms and Armour Society V/12, London, 1967,str. 454. 614 Užicе, nastanak i razvoj: kulturno-istorijski pregled, Užice, 1995, str. 33, 94, tab. XVIII/2, 3; М. Cunjak, o. c., str. 159–161, br. 42, str. 48–51, 53–55. 615 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 25, testament mačara Dobriča. 616 М. Dinić, „O nazivima srednjovekovne srpske države“, Prilozi za književnost, istoriju, jezik i folklor 32/1–2, Beograd, 1966, str. 27 itd. 617 Đ. Petrović, „Mađarska kulturna dobra u srednjovekovnom Dubrovniku“, Zbornik Filozofskog fakulteta XVIII/A, Beograd, 1994, str. 203–206.

223

Stevo Vučinić

ali i sa ugarskim najamnicima u službi srpskih vladara, trgovinom, kao i ambulan tnim zanatlijama,618 ili, što je još izvesnije, import iz Venecije. Naime, jabuka mača br. 12 je usavršenije izdanje jabuke srpskog mača i svojom pravougaonom formom, gornjom ivicom u vidu velike zagrade i naglašenim središnjim ispupčenjem može se označiti kao rad venecijanskih mačara druge polovine XIV veka. Uostalom, početna faza u procesu oblikovanja jabuke srpskih mačeva morala je počivati na podražava nju, a zatim i lokalnim interpretacijama importovanih mačeva iz Venecije, zvanično za vladare619 a nezvanično za krupnu vlastelu i one koji su ih mogli nabaviti i platiti. U celini uzeto, ovaj mač bi se u pogledu sečiva mogao datirati oko sredine XIV veka, i to u sečnoj funkciji, a u pogledu jabuke u vreme od sredine XIV do kraja tog veka. Dužina vrata drške svrstava ga u mačeve za jednu i pô ruku, a znak vuka na sečivu u tzv. vukovce.

11. Mač (XIV v.) Nađen u reci Zeti 1989. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – ko vanje, urezivanje, tauširanje


Dugo dvoseklo sečivo sužava se neposredno od osnove i prelazi u blago oštar vrh čija je jedna strana odlomljena. Na jednoj strani su dva žiga radionice: 1) Trougao sa produženim bočnim stranama koje se završavaju kratkim omeđenim cr tama; na donjoj strani polukružna linija od spoja dve strane trougla preseca gornju kosu liniju i zvršava se krstićem. 2) Krst sa istim zavr šetkom krakova u širem ovalu. S druge strane su takođe žigovi, pre Sl. 23. Žig na sečivu mača, možda radionica u Bordou? ma opisu vlasnika mača „identič ni... ali nečitljivi“. Jabuka je neznatno pravougaonog oblika sa nagoveštenim blago zaoblje 618 Među toponimima u srednjovekovnoj Ugarskoj koji se odnose na obradu oružja postoji preko 50 mesta sa imenom Kovacsi (Kovači). – G. Heckenast, „Eisenverhüttung in Ungarn im 9–14 Jahrhun dert“, u: La formation et le dèveloppement des mètiers au moyen âge, Budapest, 1977, str. 90. Leksem „kovač“ predstavlja sveslovensku i praslovensku radnu imenicu (P. Skok, Etimologijski rječnik hrvatskog ili srpskoga jezika II, Zagreb, 1972, s. v. Kovati) i u tom obliku je poznata u srpskom i hrvatskom jeziku. 619 Đ. Petrović, „Oružje Srbije...“, str. 147–149.

224


nim ivicama, a u sredini se nalazi kružno ispupčenje koje je u centru udubljeno. Obla nakrsnica povijena je nadole u obliku slova „C“, na čijim su krajevima stili zovani kvadratići. Dužina mača: 109,5 cm Dužina sečiva: 91 cm Širina sečiva: 7–3,5 cm Dužina vrata: 14 cm Dimenzije jabuke: 5,4 x 4,3 x 3 cm Dužina nakrsnice: 14 cm Mač nije konzerviran. Elegantnom izduženom formom, sa vrlo odmerenim sužavanjem prema vrhu, sečivo odaje utisak proizvoda Južne Evrope. Donekle mu odgovara sečivo mača sa višestranom pljosnatom jabukom i istim tipom nakrsnice u Vojnom mu zeju u Beogradu, koji je datiran u XV vek.620 Prema tipologiji sečiva H. Sajca, pri bližava se tipu J, za seču i bod, iz oko1400. godine621 (Tabla III), ali je naše sečivo bez žleba, a veće dužine. Marke na sečivu nisam uspela da rastumačim. Isti krst, ali bez ovala, je marka švajcarske radionice oružja na motki iz oko 1200. godine.622 Prema A. Deminu, takav znak se nalazi na tzv. maču Sv. Mauricija u Be 623 ču. Međutim, primenjena tehnika ulaganja gvozdene žice u usečene kanale, kao i struktura trougla sa pravim, kosim i oblim linijama podseća na način izrade znakova na sečivu br. 7, za koje je pretpostavljeno da su proizvod radionica u Bordou u Savoji, ali u mlađem izdanju. Karakteristike jabuke: pravougaoni oblik sa još uvek neznatno kosim i kratkim prelazima u ravne bočne strane i gornje i donje ivice, kao i sa manjim re ljefnim krugom sa kružnim udubljenjem u sredini, opredeljuje je u jednu od faza razvoja jabuke na maču br. 9, tačnije u mlađu varijantu. Time bi se ova jabuka mogla staviti u vreme posle 1350, a pre od oko 1400. godine. Jabuka po tipu pripada „srp skim“ mačevim. Više povijena nadole, sa dekorativnim završecima, nakrsnica je takođe mlađa varijanta povijene nakrsnice mača br. 9 i mogla bi se vremenski podudariti sa datiranjem jabuke. Sumirajući izloženo, sledilo bi da je sečivo poreklom iz jedne od radionica u Južnoj Evropi, jabuka proizvod jedne od mačarskih radionica u zapadnom delu centralnog Balkana, kao i naksrnica, a vreme izrade kompletnog mača moglo bi se fiksirati između 1350. i neke decenije pre kraja XIV veka. 620 B. Milosavljević, o. c., str. 30, br. 17. 621 H. Seitz, o. c., str. 136/Ј. 622 L. Musciarelli, Dizionario delle armi, Milano, 1968, № 39. 623 A. Demmin, o. c., 1053.

225

Stevo Vučinić

12. Mač (XIV v.) Nađen u reci Zeti 1997. godine na lokalitetu Benat; gvožđe – kovanje


Dugo vitko sečivo sužava se od prve petine dužine i prelazi u zašiljen vrh. Na dve trećine dužine su dva paralelna žleba. Na dužem pravougaonom vratu je jabuka, neznatno pravougaonog oblika, čiji se nasuprot postavljeni uglovi spajaju sa bočnim, gornjom i donjom stranom kratkim, blago kosim ivicama. Po sredini jabuke je na glašen krug, u centru udubljen. Prava nakrsnica je sa kratkim kracima okrenutim u suprotnim smerovima i neznatno nadole nagnutim. Dužina mača: 115 cm Dužina sečiva. 93,5 cm Širina sečiva: 4,6–1,5 cm Dužina žlebova: 59 cm Dužina drške: 16 cm Dimenzije jabuke: 4,5 x 5,3 x 1 cm Dužina nakrsnice: 18 cm Mač je konzerviran. Duže i uže sečivo sa dva žleba odgovaralo bi tipu F iz oko 1320–1350. 624 godine. To je tip namenjen i za seču i za bod. Njegova pojava bila je uslovljena poboljšanjem oklopa od ploča, a u skladu sa opštim promenama koje su nastajale u ratnoj veštini. Zašiljenim vrhom mača moglo se lakše prodreti u međuprostore između metalnih ploča, u delove oko vrata, ramena i u predelu trbuha.625 Takav tip sečiva, kao i izgled čitavog mača, svrstavaju ga u proizvode Južne Evrope, gde je upravo polovina XIV veka bila prelomna za postavljanje razlike između severa i juga Evrope, tj. nemačkih i latinskih zemalja.626 U južnim evropskim zemljama, naročito u Italiji i područjima podložnim njenim uticajima, oružju se poklanjala pažnja ne samo u tehničkom, već i u estetskom smislu. Da bi pokreti prilikom rukovanja ma čem bili skladniji, dopadljiviji, naročito sa mačevima za jednu i pô ruku, sečiva su 624 H. Seitz, o. c., str. 136/F. 625 H. Seitz, o. c., str. 154; Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 22. 626 A. Bruhn Hoffmeyer, „From Mediaeval Sword to...“, str. 11–13. Kao tip Južne Evrope smatra se mač sa užim i dužim sečivom i zašiljenim vrhom, dužim vratom drške i jasno profilisanom jabukom, kao i povijenom nakrsnicom, mada ih je bilo i sa pravom nakrsnicom.

226


dobijala više žlebova, čime je omogućavano lakše rukovanje i dopadljiviji pokreti. Jabuka mača br. 11 je nastavak transformacije jabuka mačeva br. 9 i 10, ali u lokalnoj varijanti, što se ogleda na njenom još uvek više kvadratnom nego pravougaonom obliku, sa manje definisanim reljefnim krugom ulegnutim u sredini. Dužina vrata drške je tipična za mačeve za jednu i pô ruku. Nakrsnica je prava, sa bočnim kratkim kracima koji se neznatno savijaju u suprotnim smerovima, kao da se i na taj želeo način da označi raskid sa tzv. krstaš kim mačevima. Nakrsnica ovog tipa nije uobičajena. Elegantni mač br. 11 po mom mišljenju je spoj sečiva rađenog u severnoj Italiji, tačnije u jednoj od mačarskih radionica na venecijanskom području, i jabuke proizvedene u jednoj od radionica iz zapadnog dela centralnog Balkana, koja pripa da tzv. „srpskim“ mačevima. Vremensko određenje bilo bi oko polovine XIV veka, a možda i nešto kasnije.

13. Mač (1350–1400) Nađen u reci Zeti 1985. godine na lokalitetu Vranićke njive

Sl. 25. Mač. 1359–1400

Dugo dvoseklo sečivo sužava se od prve četvrtine dužine i prelazi u za obljeni vrh. Duboki žleb zahvata skoro polovinu dužine sečiva. Žigovi su tauširani mesinganom žicom, a jedan od njih je bolje sačuvan. On se sastoji od dva luka nasu prot postavljena i u sredini spojena, koji se sa strane takođe spajaju lučnom linijom; u sredini je nejasno slovo – A ili N ? (sl. 26). Na dugom pravom vratu je jabuka, više kvadratnog oblika, sa gornjom ivicom u vidu velike zagrade i naglašenim središnjim polukružnim ispupčenjem, u čijoj je sredini mesingom tauširan krst (sl. 27). Saču vana je drvena obloga drške sa fragmentima kože, kao i parčetom tordirane žice. Nakrsnica je horizontalna, jača, sa krajevima koji su neznatno povijeni u suprotnim smerovima. Na spoju osnove sečiva i nakrsnice nalazi se parče lima koje je pripadalo koricama mača. Mač je konzerviran mehaničkom metodom 1987. godine. Dužina mača: 113 cm Dužina sečiva: 90 cm. Širina sečiva: 5,3–3,5 cm Dužina žleba: 52 cm

227

Stevo Vučinić

Dužina vrata drške: 16,5 cm Dimenzije jabuke: 5 x 4 x 1 cm Dužina nakrsnice: 20,5 cm Sečivo je prema opštem izgledu blisko sečivu mača br. 10, koje se približa va tipu J, iz oko 1400. godine,627 ali je elegantnije, duže i nešto vitkije linije, namenje no samo za seču. Prema dužini vrata drške pripada grupi mačeva za jednu i pô ruku. Nerastumačen žig (i nejasni drugi žigovi) po maniru izvođenja indicira na mačarske radionice Južne Evrope. U obzir bi mogle doći Austrija, Švajcarska i južna Nemačka, koja je u XIV veku preuzela primat u izradi sečiva mačeva, a koja su pravljena od izvanredno obrađenog gvožđa.628 Kao veoma kvalitetna, izvo žena su u znatnim količinama u za padnomediteranske zemlje, gde su im dodavani drugi delovi.629 Na neku od tih lokacija ukazivala bi i namena za jednu i pô ruku, a takvi mačevi su ve ćinom rađeni u pomenute tri oblasti i bili su veoma u modi između 1350. i Sl. 26. Žig na sečivu 1410. godine.630 Nasuprot tako kvalifikovanom seči vu, jabuka na dršci, po svemu sudeći, proizvod je venecijanskog porekla i nalazi se na brojnim mačevima u Duždevoj palati u Veneciji, ozna čenim kao „spadone veneziane“. Tauširani krst na ispupčenom središtu povezuje se i tumači kao ostatak iz vremena romanike i krstaških ratova, kada je krst bio jasan simbol tog vre mena. Zadržan na znatno kasnijim primerci ma, na drškama i nakrsnicama, mogao bi se tumačiti kao sačuvani religijski simbol, žig ra dionice, formalna oznaka riterskih mačeva ili kao dekorativni motiv.631 Jača horizontalna nakrsnica, sa kra Sl. 27. Znak krsta na jabuci drške jevima neznatno povijenim nagore i nadole, najverovatnije je proizvod iste radionice kao i sečivo. Veoma joj je slična nakrsnica 627 H. Seitz, o. c., str. 136/Ј. 628 Đ. Petrović, „Oružje Srbije...“, str. 160. 629 R. Brun, o. c., str. 225: uvoz velike količine sečiva iz Nemačke za trgovačku kuću Italijana Frančeska Marka Datinija u Avinjonu 80-ih godina XIV veka. 630 H. Seitz, o. c., str. 158. 631 H. Seitz, o. c., str. 147; Đ. Petrović, „Oružje“, str. 130.

228


na maču u Vojnom muzeju u Parizu (J 6), iz oko 1350. godine,632 kao i nakrsnica na jednom maču za jednu i pô ruku sa jabukom tzv. Sempah tipa, iz oko 1375–1400,633 u Vojnom muzeju u Beogradu.634 Sačuvana drvena obloga drške, fragmenti kože koji su se obavijali oko te obloge, kao i parčad žice i lima, što se sve spajalo u jednu celinu, spadaju u ređe na laze u rekama. Datovanje ovog mača u period od 1350. do 1400. godine izvršeno je kom binovanjem tipa mača, sečiva, jabuke i nakrsnice.

14. Bodež (1400–1500) Nađen u reci Zeti 1986. godine na lokalitetu Vranićke njive; gvožđe – kovanje

Sl. 28. Bodež, 1400–1500

Dvoseklo sečivo za bod sužava se od prve četvrtine dužine i prelazi u oštri vrh. Vrlo plitak žleb nalazi se na jednoj trećini dužine. Drška sa blago konusnim vratom ima jabuku u obliku dva malo rastavljena uveta na kojima se nalaze po četiri mala kvadratna otvora. Krsnica je masivna, kratka i spojena. Dužina bodeža: 65 cm Dužina sečiva: 59 cm Širina sečiva: 4,2 cm Dužina žleba: 26 cm Dužina drške: 11 cm Dužina nakrsnice: 8,3 cm Mač je konzerviran. Posle duže pauze, koja je usledila sa propašću antičke kulture, bodež je počeo postepeno da se javlja u XIII veku ili nešto ranije. Tek krajem XIII veka on je dobio opštiju primenu da bi u XIV postao nerazdvojni pratilac muškaraca, naročito u Italiji. Od tada se on sreće u više tipova i sa više naziva.635 Bodež br. 14 pripada tzv. posebnim tipovima i nazivan je „bodež sa ušima“ ili „sa krilima“. Pripada kulturnoj baštini Prednjeg Istoka i u Evropu je prodro preko 632 A. Bruhn Hoffmeyer, Middelalderens..., рl. XVIII/a. 633 Datiranje prema: H. Seitz, o. c., str. 158, sl. 96; mač se nalazi u Istorijskom muzeju Gotenburga u Švedskoj. 634 B. Milosavljević, o. c., str. 30, br. 14, datiran u XV vek; mač je nabavljen 1954. godine od kolek cionara Janka Vertinija iz Ljubljane. 635 Đ. Petrović, Dubrovačko oružje..., str. 31.

229

Stevo Vučinić

Španije, kao i Italije. Na Pirinejskom poluostrvu je bio u modi u XIV veku, dok je na Apeninima, kako izgleda, počeo da se koristi nešto kasnije.636 Drška tog tipa bodeža, tačnije jabuka, na prvom mestu se prepoznaje po dva ovaloidna kotura koja se u gornjem delu koso razilaze. U male otvore na „uši ma“ pričvršćivala se spoljna vidljiva jabuka, koja je mogla da bude od roga, kosti ili metala. Za taj tip bodeža bilo je tipično da je deo osnove sečiva bio većinom ne poliran i na jednoj strani nešto duži nego na drugoj.637 Sečivo navedenog bodeža sadrži osobenosti dva vremenska perioda. Zaključno sa polovinom dužine, zbog šire osnove i načina sužavanja, ima osobenosti tipa 7, iz oko 1350–1400. godine, a od polovine ka vrhu, prema načinu sužavanja i po oštrom vrhu namenjenom za bod, približava se tipu 15 švajcarskih sečiva, iz oko 1400–1500 godine.638 Prava, kratka i masivna nakrsnica savija se na obe strane i preklapa, što upućuje na venecijansku izradu. Isti tip nakrsnice poseduje jedan venecijanski mač iz ranog XVI veka, u kolekciji E. A. Kristensena u Kopenhagenu (E 160).639 Postojanje ovakvog tipa bodeža u Italiji, tačnije u Veneciji, stavlja se u vre me od oko 1400. godine. Nazivani su „pugnale alla stradiotta“ ili „alla levantina“, prema tipu bodeža koji su nosili tzv. Stradioti (laka konjica), a koje je Vencija orga nizovala za borbu protiv Turaka na Peloponezu, u Albaniji i Dalmaciji.640 Njihovo poreklo se vezuje za Grčku, čime se delom može objasniti i tip drške. Sasvim je moguće da je bodež br. 14 pripadao stradiotima, kojih je bilo i u Boki Kotorskoj, na ostrvu Stradioti, ranije Sv. Gavrilo, srednjem od tri ostrva koja se pružaju ispred starih solana na Prevlaci. Đurđica Petrović

Mjesto nalaza mačeva Zbirka mačeva o kojoj je u ovom radu riječ prikupljana je u periodu od 1985. do 1995. godine. Svi primjerci su nađeni u rijeci Zeti. Neki primjerci su pro nađeni uz podvodni dio obale, i to sa obadvije strane rijeke, a neki u sredini rječnog toka, pa je nemoguće izvršiti identifikaciju situacije koja je uslovila da se primjerak mača nađe na mjestu nalaza. Deset primjeraka je nađeno na malom prostoru povr šine 50 x 50 metara, dok su ostala tri primjerka pronađena u blizini od 300 odnosno 500 metara od mjesta grupnog nalaza. Jedan primjerak je nađen u gornjem toku rijeke, na mjestu zvanom Karkov jaz. Inače, ravničarska rijeka kao što je Zeta, tokom uz dno korita, nema energiju koja primjerke od gvožđa ili težeg materijala može 636 H. Seitz, o. c., str. 213. 637 Isto, str. 215. 638 Isto, str. 201. 639 A. Bruhn Hoffmeyer, „From Mediaeval Sword to...“, 30, fig. 9a. 640 H. Seitz, o. c., str. 215.

230


transportovati, tako da je sasvim sigurno da se primjerak mača našao upravo na mje stu na koje je nepoznatim načinom i dospio, pa je sigurno da su se svi primjerci našli u situaciji in situ od trenutka potonuća. Inače, prosječna dužina rijeke na mjestu nalaza iznosi 6,5 metara u vrijeme najnižeg vodostaja. Morfologija terena je uobiča jena. Dakle, glinovito tlo zasuto tankim slojem pijeska i šljunka. Priobalni podvodni dio ima veće naslage šljunka, pijeska i kamena, nastale erozijom površinskog terena. Sondiranjem priobalnih podvodnih erozivnih naslaga nije ustanovljeno postojanje bilo kakvih artefakata. Naprotiv, sve mačeve sam našao u površinskom sloju i mogao sam vizuelno da ih konstatujem. Takođe, ni okolni površnski teren ne pokazuje neke specifične osobenosti. U stvari, sačinjava ga pleistocenska terasa, koja se proteže duž čitavog toka rijeke, danas zarasla u gustiš.

Skica. 1. Mjesto nalaza materijala

Situacija na nešto daljem terenu i u podvonom dijelu rijeke ipak indicira moguće razloge za nalaz baš na ovom mjestu. Naime, lokacija grupnog nalaza ma čeva nalazi se veoma blizu gazova, odnosno mjesta na kojima se rijeka lako može prebroditi, kojih na terenu Vranićkih njiva ima ukupno četiri. Činjenica da na rijeci Zeti (na ovom dijelu njenog korita) nije bilo mostova i da su gazovi predstavljali jedina mjesta preko kojih se moglo preći s jedne na drugu njenu obalu upućuje na moguće razloge dospjeća mačeva baš u te djelove njenog toka. Od jednog gaza mjesto nalaza je udaljeno 150, a od drugog, zvanog Benat, 250 metara. Ostala dva su udaljena 500, odnosno 600 metara nizvodno. Ove teren

231

Stevo Vučinić

ske situacije recentno stanovnšitvo tradicionalno zove „brod“ ili „benat“. Gaz zvani Benat nalazi se na mjestu na kojem su se nekada nalazili temelji pregrade i jaza, tzv. „dukljanovi mlini“, kako ih je okolno stanovništvo nekada zvalo, a u knjizi Starine u Zeti pominje ih Maksim Šobajić. Na tim temeljima su krajem XIX vijeka izgrađene pregrade i jaz za mline Vučinića. U dobro očuvanim i visokim temeljima objekta nalaze se vidljive intervencije iz vremena antike, pa i starijih kulturnih slojeva. Kao mjesta koja omogućavaju jednostavan transport materijala i prelaz ljudstva gazovi su potencijalna mjesta napada, pljački, sukoba oružanih grupa ili djelova vojski, nakon kojeg dio oružja može da ostane na bojšitu, odnosno u vodi. Naravno, blizina već mrtvih gradova antičke Dokleje i srednjovjekovne Dioklije, te srednjovjekovnog živećeg grada Spuža, daje razloga i za dodatne indicije. Ruševine antičke Dokleje nalaze se 1500 metara vazdušne linije nizvodno od mjesta nalaza. U njenoj blizini se ukrštaju važni antički i srednjovjekovni saobra ćajni pravci. Sa sjeverozapadne strane grada, ispod bedema a iznad potoka Širalije, išao je antički put, lijevom obalom rijeke Zete, iz pravca današnjeg grada Spuža, čije sam ostatke ustanovio na obližnjem lokalitetu zvanom Laze Radevića. Trasa ovog puta, u produžetku, nakon obilaska Dokleje nije identifikovana. Međutim, ona prirodno ide pravcem ka lokalitetu zvanom Mostine, na rijeci Morači, na kojem se nalaze ostaci mosta, kilometar sjeverno od Dokleje. Ostaci mosta su vid ljivi. Most su, inače, srušili Piperi početkom XIX vijeka. Autopsijom opusa gradnje, ugrađenog materijala i načina gradnje može se ustanoviti da most nije izgrađen u an tičko vrijeme. Vjerovatno je kasnoantički. Međutim, hronološka identifikacija gradnje mosta do danas nije ustanovljena. Takođe, u blizini sjevernih vrata, odnosno bedema, antičke Dokleje prolazi trasa srednjovjekovne komunikacije sve donedavno korišćene za transport tovarnim životinjama i kao sustopica za ljude. Ona ide od Raške preko Kolašina, Manastira Morače, Rovaca i Pipera i direktno izlazi ispred antičkog grada Dokleje ukrštajući se sa trasom antičke komunikacije koja ide od Spuža, lijevom obalom rijeke Zete. Ove trase, nakon ukrštanja, nastavljale su preko pomenutog mosta na Morači, ka Podgorici i Skadru. U ljetnjem periodu, kada rijeka Morača ima nizak vodostaj, ka pravcu Skadra i Podgorice moguće ju je prebroditi na više mjesta u blizini, što je nakon rušenja mosta uobičajano. Isto tako, iz ovih pravaca ka Podgorici moguće je u neposrednoj blizini, na Vranićkim njivama, prebroditi, na nekom od četiri gaza, i rijeku Zetu. Od Raške ka Zeti postoje još tri srednjovjekovna puta,641 koji imaju ekonomičniju i prirodniju trasu, od kojih se dva sastaju na sjevernom dijelu Kuča i preko Meduna silaze u teritoriju srednjovjekovne Zete, a jedan izlazi kanjonom rijeke Cijevne. U neposrednoj blizini mjesta nalaza mačeva, nekoliko stotina metara uzvodno je tjesnac koji sa lijeve strane formiraju brda Kaznovica i Trijebač, a Velje Brdo sa desne strane rijeke Zete, između kojih ona protiče. Nakon ovog tjesnaca, 641 Istorija Crne Gore I, str. 23–32.

232


kojim se završava Bjelopavlićka ravnica, lagano se širi Zetska ravnica prema Podgo rici i Skadarskom jezeru. Zbog toga je bilo prirodno da se u ovom tjesnacu, u kojem se nalazi mjesto nalaza mačeva, sačekuju trgovački karavani ili vojske koje su išle dolinom rijeke Zete u pravcu Podgorice i Skadra. Upravo na ovom terenu, tačnije na brdu Trijebač, 25. avgusta 1876. godine odigrala se bitka koja je imala za cilj zaustav ljanje turske kontraofanzive pokrenute nakon zauzimanja gradova Nikšića i Spuža od strane crnogorske vojske. Turska vojska je za prelazak koristila postojeće gazove na Vranićkim njivama, jer nije bilo mostova na Zeti. Spomenute osobine terena, te saobraćajni uslovi u neposrednoj blizini lo kaliteta na kojem sam pronašao obilje ratnog materijala, mogu da upute na geograf ske i geomorfološke razloge koji su mogli uticati da se pomenuti mačevi nađu baš na navedenim mjestima. Međutim, tek ozbiljne analize izvađenog ratnog materijala, koje bi identi fikovale proizvođača, pa čak i rudnik iz kojeg potiče željezo, koje se inače ne mogu izvršiti u našoj zemlji (veoma su skupe i nijesu mi dostupne), mogle bi baciti više saznanja o nađenom materijalu, na osnovu kojih bi se moglo sigurnije suditi o stvarnim vlasnicima oružja, pa samim tim i razlozima za njegovo pozicioniranje na mjestu nalaza. Na taj način bi možda odgonetnuli mogući istorijski kontekst koji je stvorio uslove da se značajna količina srednjovjekovnog ratnog materijala nađe na mjestu nalaza, u rijeci Zeti. Moja namjera kao vlasnika zbirke mačeva između ostalog je i da njihovom stručnom obradom, koju je izvršla prof. dr Đurđica Petrović, dam podsticaj ostalim kolekcionarima sličnih predmeta ili dokumenata da ih objave i učine dostupnim na uci. Tim prije što sam, na osnovu komparativnog uvida u muzejske i privatne zbirke te stručnu literaturu, stekao utisak da se značajna dokumenta naše prošlosti nalaze van vidokruga naučne javnosti. Prosto, privatni vlasnici nijesu spremni da svoje zbi ke izlože na uvid, bar naučnoj javnosti, najčešće iz neznanja, a dobrim dijelom i zbog neopravdanog straha da će im nakon prezentacije zbirka biti izuzeta iz vlasništva, odlukom državnog organa. Nesporno, lošu uslugu nauci čine i trgovci starinama i umjetninama koji ih otkupljuju i iznose na beogradsko i druga tržišta antikviteta, gdje postižu znatno veće cijene nego u Crnoj Gori. Loša ekonomska situacija dodat no motiviše vlasnike da ih otuđuju. U čitavom tom poslu nadležne institucije nijesu u stanju da ponude, čak i kada se prihvati otkup, tržišnu vrijednost, pa ih vlasnici i zaobilaze. Zbog toga bi javni apel crnogorskih kulturnih institucija privatnim vlasni cima starina i dokumenata, da omoguće popis, identifikaciju, konzervaciju i prou čavanje, bio značajan čin za crnogorsku kulturu, što je inače regulisano pozitivnim zakonskim propisima. U svakom slučaju, ovaj rad, nastao korišćenjem primjeraka iz moje zbirke, neka bude prilog ovoj ideji. Stevo Vučinić

233

PRILOG PROUČAVANJU MJESTA BITKE IZMEĐU VOJSKI DUKLJANSKOGA KRALJA DOBROSLAVA I RAŠKOGA ŽUPANA VUKANA642 Analiza materijalnih izvora za XLIII glavu „Ljetopisa Popa Dukljanina“ Uvod Da bi se izvršila utemeljena procjena validnosti Ljetopisa Popa Dukljanina, kao spisa istoriografskog karaktera, odnosno, da bi se potvrdio ili osporio takav nje gov karakter, neophodna je komparativno-analitička provjera podataka iz Ljetopisa, u korelaciji s naznačenim toponimima, hidronimima, oronimima, etnoninima, geografijom te, naročito, materijalnim činjenicama. U ovom prilogu predstavićemo rezultate sveobuhvatne i detaljne komparativne analize podataka navedenih u šestoj i sedmoj rečenici glave XLIII Ljetopisa Popa Dukljanina, s naznačenim geografskim i geološkim osobinama terena, te vojno-strategijskim i taktičkim uslovima, kao i ar tefaktima pronađenim u koritu rijeke Zete, u neposrednoj blizini ostataka antičke Dokleje. Inače, navedena glava je istovjetna u oba prepisa Sclavorum Regnuma, da kle, i u Vat. Lat. 6958 i beogradskom R-570.643 Takođe, i u tekstu „Scriptores rerum Hungaricarum veteres, ac genuini“, vol. III, Bibliopolre Vindobonenesis, 1746, p. 476−509, koji je objavio Johanes Georgii Schwandtneri, a štampan je na latinskom i u prijevodu u „Monumenta Montenegrina“, knjiga X, Istorijski institut, 2003. godine (pripremio za štampu Vojislav D. Nikčević). Zato ćemo, u daljem tekstu, citirati po Vat. Lat. 6958.644 Takođe, i za druge citate iz Ljetopisa koristiću isti rukopis. U navedenoj glavi pominje se bitka između vojski dukljanskoga kralja Dobroslava i raškoga župana Vukana koji je podržavao pretedenta na dukljanski prijesto Kočapara. Prema Dukljaninu, bitka se odigrala u arealu antičkoga grada Dokleje. Sa stanovišta srednjovjekovne vojne doktrine postavlja se suštinsko pita nje: da li prostor areala antičkoga grada Dokleje može biti bojišnica i pod kojim uslovima, odnosno da li su osnovano i zašto vojskovođe zaraćenih strana izabra le ovaj prostor za sukob dvije vojske? Dakle, da li je bitka o kojoj je riječ auto rova fikcija ili istorijska činjenica? Pa, da bismo potvrdili ili opovrgli navode iz citirane glave, napravili smo komparativnu analizu geografskih, geomorfoloških i vojno-strategijskih, te vojno-taktičkih razloga i drugih uslova za ovu bitku na prostoru antičke Dokleje. Takođe, interpretirali smo, u korelaciji s prethodno izvr šenom analizom, i obilne nalaze ranosrednjovjekovnog materijala iz rijeke Zete, i to nađenog upravo u neposrednoj blizini ruina antičke Dokleje. A kao sveukupni 642 Prilog je objavljen u „Istorijskim zapisima“ broj 1- 4, Podgorica 2006. str 213 – 250. 643 Vatikanski rukopis objavljen je više puta, a Beogradski je fototipski publikovan u: Eduard Peričić, Sclavorum Regnum Grgura Barskog, Conteco, Bar, 1998. Uporedno oba rukopisa od 95 do 211. strane. 644 Isto.

235

Stevo Vučinić

rezultat izveli smo i odgovarajući zaključak. U XLIII glavi Ljetopisa, u šestoj i sedmoj rečenici, piše: „Commiso denique bello in Dioclia supra fluvium, qui Moracia dicitur, cecidit pars populi regis Do broslavi et ipse captus est. Post haec Cociaparus cum Belcano mittentes vinculatum regem Dobroslavum in Rassam, venerunt et obtinuerunt Zentam et depraedaverunt maximam partem Dalmatie“645 − „Kada se, dakle, zametnu boj u Diokliji, na rijeci koja se zove Morača, pogibe dio Dobroslavljevih ljudi a on bi zarobljen. Potom su Kočapar i Vukan poslali okovana Dobroslava u Rašku a oni odu i zauzmu Zetu te opljačkaju veliki dio Dalmacije“.646 Ove rečenice identifikuju areal antičkog grada Dokleje kao mjesto na kome se, kako Pop Dukljanin piše, odigrala navedena bitka. Inače, Konstantin Porfirogenet, sredinom X vijeka, u Spisu o narodima, strana 63, o oblasti Duklje i istoimenom gradu piše: „Duklja se naziva po gradu u ovoj zemlji koji sagradi car Dioklecijan, a sada je to pust grad i do danas se zove Duklja“. A Mavro Orbini o ovom sukobu dukljanske i raške vojske, u svom djelu Kraljevstvo Slovena, prevedeno u izdanju Narodne novine, Zagreb, 1999. godine, na strani 300, kaže: „Kočapar ode u Rašku i sprijatelji se s tamošnjim knezom Belkanom, te skupiše vojsku i povedoše je u pohod protiv Dobroslava. Ovaj im se suprostavi sa svojim lju dima, pa kad se uhvatiše u koštac na obali Morače, vojska Dobroslavova osta pora žena, a on sam pade živ u ruke neprijatelju“. U daljem tekstu, nakon što predstavimo rezultate gore naznačene uporedne analize, pokazaćemo da ova Orbinova rečenica, pri identifikaciji mikrolokaliteta na kome se dogodio boj između dukljanske i raške vojske nije oprečna tvrdnji Popa Dukljanina. Ali, kao prvo, postavlja se pitanje da li postoje razlozi, vojno-strategijske i taktičke naravi, koji bi uslovili sukob dukljanske i raške vojske na teritoriji areala pustog antičkog grada Dokleje ili u njenoj neposred noj blizini? Da bismo odgovorili na to pitanje razmotrićemo sve relevantne činjenice za donošenje zaključka.

Granice oblasti Zete i Dalmacije Dakle, u XLIII glavi pominje se Dokleja iznad rijeke koja se zove Morača, te oblasti Dalmacija i Zeta. Za razumijevanje ove glave prethodno ćemo razlučiti međusobne odnose ovih dviju oblasti u teritorijalnom, saobraćajnom, geografskom i istoriografskom pogledu. Takođe, i topičku poziciju Duklje u odnosu na njih kao i poziciju grada u lokalnim geografskim uslovima. Autor Ljetopisa precizno identifikuje tri toponima izvedena od imenice Dioclia. U IX glavi pominje se civita Dioclitiana (Dukljanski grad). Pisac Ljetopisa navodi da je u Crkvi Svete Marije u Dukljanskome gradu sahranjen legendarni slo venski kralj Svetopelek.647 U istoj glavi pominje se i Dioclia (Duklja) u kojoj je po 645 Isto. 646 Prijevod, isti autor. 647 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, str 67.

236


naređenju kralja Svetopeleka posvećen arcibiskup (arhiepiskop) nadležan za Gornju Dalmaciju, a u XLIII glavi pominje se Dioclia „supra fluvium qui dicitur Moracia“. Dakle, Duklja na rijeci koja se zove Morača. Posljednji toponim identifikovan je u korelaciji s hidronimom Morača, upravo, u šestoj rečenici XLIII glave Ljetopisa. Taj toponim označava ruševine anitičkoga grada Dokleje koje se nalaze, najdužim pe rimetrom, iznad istoimene rijeke. Recentno stanovništavo danas ih zove Duklja. Taj naziv se odomaćio u literaturi pa ćemo ga i mi upotrebljavati u tekstu. Što se oblasti Dalmacije tiče, o njenim granicama u XXXVI glavi Duklja nin piše povodom pohare koju je izvršio car Samuilo: „Post haec congregato exseci tu, debelalavit Dulcinium longo tempore, sed eum capere nullatenus t. Inde ascendit iratus, caepit destruere, incendere ac depraedare totam i, Decatarum autem atque Lausiam civittes incendit nec non et vicos et totam provinciam devastatit, ita ut tarra videretur esse sine habitatore“ – „Potom spojivši vojsku, opsijedaše mnogo vremena Ulcinj ali ga ne mogaše nikako zauzeti. Odande se diže gnjevan i poče rušiti, paliti i pljačkati cijelu Dalmaciju, gradove pak Kotor i Dubrovnik zapali, pa sela i cijelu oblast opustoši tako da se činjelo da je zemlja bez stanovnika“.648 Na temelju upo redne analize teksta XXXVI i XLIII glave možemo utvrditi da se Dalmacijom zove primorska oblast, koja zahvata i teritorije župa Oblik, Prapratna, Budva s Kučevom i Gripoli (Grbalj) koje su primorske oblasti Zete. U XXX glavi Ljetopisa oblast Zete identifikovana je na sljedeći način: „Post haec Predimiro regni nati sunt quator filii, quorum nomina sunt haec: Chvalimirus, secondus Boleslavus, tertius Dragislavus, quartius Svevladius, quibus et divisit terram suam hoc modo: Chvalimiro dedit Zentae regionem cum civitatibus, et has iupanias: Lusca, Podlugiae, Gorsca, Cupelnich, Obliquus, prapratna, Cermeniza, Budua cum Cuceva et Gripuli.“ – „Potom se kralju Predimiru rode četiri sina, koji se ovako zovu: prvijenac Hvalimir, drugi Boleslav, treći Dragislav, četvrti Svevlad. Ovijema i podijeli zemlju na ovi način: Hvalimiru dade oblast Zente (Zetu) s gradovima: Luska (Lješ kopolje), Podlužje (Žabljački okrug), Gorska (Hoti oko Podgorice), Kupelik (Koplik na istočnoj obali Skadarskog blata), Oblik (Taraboš), Prapratna (kraj između Bara i Ulcinja), Crmnica, Budva s Kučevom (Kčevo) i Gripuli (Grbalj, Župa)“649. Današnja oblast Zeta, međutim, zahvata samo śeverozapadni kraj srednjovjekovnog prostora, počevši od śeverne obale Skadarskoga jezera i to bez ikakve promjene ovih granica u odnosu na rijeke Moraču i Zetu od vremena kad je pisan Ljetopis. Jovan Kovačević smatra da su se na granici śeverozapadnoga dijela oblasti Zete nalazile župe Gorska (Gorsca) i Lusca650. Kovačević misli da se župa Gorska prostirala istočno od župa Lusca i Podlugie, s tromeđom negđe oko Ribnice. Samo ime, kako veli, pokazuje njenu šumovitost. Ona je mogla zahvatati župne djelove kučke oblasti ka Morači, đe se nalazi oniži vrh Gorica, na 2 kilometra udaljen od Duklje u pravcu jugoistoka. Sto 648 Isto. 649 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 63. 650 Istorija Crne Gore, Titograd, 1967, str. 318−320.

237

Stevo Vučinić

se tiče župe Lusca, smatra, iako nije priobalna župa Skadarskog jezera, da gravitira preko ravne Podluške župe ka jezeru. Ona, po njemu, odgovara današnjem Lješko polju, između Morače i rijeke Sitnice, a možda je zahvatala i manje polje na lijevoj obali Matice, koje se i danas zove Lužnica. Prema Piperima, odnosno Duklji, smatra da granicu čine dva uzviše nja: Velje brdo i Malo brdo. O granicama oblasti Zete (Skica 1), u odnosu na an tičku Dokleju, na osnovu istraživanja provedenih po četkom prošloga vijeka, An drija Jovićević651 kaže: „No sa padom njene samostal nosti (Zete), ovaj se naziv sve više sužavao i danas se ovim imenom zove polje iz među malisorskih planina s jedne strane i crnogorskih brda s druge strane, između piperskih i kučkih brda i Ska darskog jezera. U širem se smislu ovo ime prostire i na Lješkopolje, s desne strane reke Morače, a u užem smi slu na prostor s leve strane njene... Severnu granicu čine podnožja Kučkih gora iznad Podgorice, pa Malo i Velje brdo iznad Lješkopo lja. Sa Veljeg brda granica prelazi preko r. Matice na brdo Zeleniku, pa od ove na podnožje komanskih brda. Skica.1. Karta županija Luška, Podlugie i Gorska (Istorija Crne Gore, Titograd 1966, str. 319). Na skici se vidi da śevernu granicu Odavde se zapadna granica oblasti Zete čine rijeke Zeta i Morača, uzvodno po 3 kilometra od proteže niz r. Maticu i r. Sit sastavaka ispod antičke Dokleje. nicu, zagrađuje Lješkopolje i od r. Sitnice prelazi na lješanska brda, na brdski lanac između Lekića i Grbavaca, sa kojih povija na zapad u Gornje Blato... Dužina oblasti u pravcu i.-z. iznosi 15, a u 651 Andrija Jovićević, Zeta, Lješkopolje i Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, reprint izdanje knjige iz 1921, str. 11−12.

238


pravcu s.-j. oko 22 km. Njen oblik liči na trapez, čije istočne i zapadne granice k severu, odakle dolaze reke Morača i Zeta, konvergiraju, a k jugu divergiraju. Površina oblasti ima 300 km2“. Takođe, i prof. dr Pavle Radusinović1, na temelju istraživanja izvršenih nakon Drugoga svjetskog rata, potvrdio je granicu današnje oblasti Zete, u odno su na antičku Dokleju, upravo kako je utvrdio Andrija Jovićević u već citiranom radu.652 U Imeniku geografskih naziva srednjovjekovne Zete izdatom 1959. godine, Gavro Škrivanić na strani 24 piše: „U geografskom smislu, Zeta iz sredine XII vijeka, dakle iz vremena kada je nastao Barski rodoslov, treba da obuhvata svih deset župa koje se tu navode“. Takođe, navodi da su od sredine XIV do sredine XV vijeka grani ce oblasti Zete zavisile, kao što i danas zavise, od raznih političkih prilika. Tako su u vrijeme Balšića zahvatale nešto širi prostor u odnosu na granice iz XII vijeka. Sezale su duboko na zapad, obuhvatajući današnju Katunsku Nahiju, prolazile pored Gra hova i išle na Ostrošku gredu obuhvatajući rijeku Zetu cijelim tokom i bjelopavlićke i piperske planine, a rijeku Moraču je prelazila iznad Meduna, pa je išla na Kučki Kom i spuštala se na Hotski zaliv. Potom, Skadarskim jezerom do ušća Drima kod Skadra, ostavljajući Zeti sela: Selce, Hmelnicu i Kuševo, a Pilotu selo Kupelik i grad Skadar, da bi završila kod ušća Drima u more kod Lješa. Dalje, Škrivanić smatra da je od sredine XV vjeka ova granica Zete uvećana u odnosu na dukljanski period po čela blijeđeti. U svakom slučaju, Škrivanić se priklonio mišljenju Stojana Novakovića koji je oblast Zete utvrdio na osnovu Sclavorum Regnuma. Novaković je razlučio pojmove Zete u fizičkoj u odnosu na političku geografiju. Smatrao je da je Zeta u geografskom smislu nepromjenljiva, a da su se u političkom pogledu njene grani ce mijenjale zavisno od političkih prilika. Analogno s tim je i pitanje granica Crne Gore. One su u geografskome smislu veoma precizne i obuhvataju četiri Nahije. Me đutim, u političkom pogledu, pod pojmom Crna Gora podrazumijevaju se granice današnje republike koje su ograničile nemjerljivo veću teritoriju. Taj naziv je dat u čast oružja stanovnika takozvane Stare Crne Gore koji su bili predvodnici borbe za stvaranje moderne države. Tako da je granica oblasti Zete, u geografskom smislu, koju su utvrdili istraživači neposredno pred Drugi svjetski rat, u stvari, bila, u svom zapadnom dijelu, u odnosu na antičku Dokleju, očito, istovjetna kao u vrijeme kad je pisan Ljetopis Popa Dukljanina, odnosno, u XII vijeku. Inače, u to vrijeme oblast Zeta bila je jedna od regija Dukljanske države. Tako je očito da se ime ove oblasti punih osam stotina godina zadržalo u narodnoj svijesti, protežući se na precizno utvrđeni geografski prostor, a u narodnom pamćenju su se zadržale reminiscencije i na neuporedivo veću oblast srednjovjekone Zete, koja nije geografski već politički pojam. No autor Ljetopisa Zetu smatra isključivo kao geografski pojam što je ovom prilikom za nas jedino relevantno. Dakle, rijeka Morača od sela Zlatice do sastavaka s rijekom Zetom, u dužini od četiri kilometra, dio je zapadne granice s kojom se, u 652 Prof. dr Pavle Radusinović, Stanoviništvo i naselja Zetske ravnice od najstarijeg do najnovijeg doba, Titograd – Nikšić, 1991, knjiga II, str. 17, 20 i 147.

239

Stevo Vučinić

neposrednoj blizini sastavaka rijeka Zete i Morače, doslovno graniči istočni peri metar zidina Dokleje. Rijeka Zeta od utoka u rijeku Moraču do Vranićkih njiva, u dužini od jednog kilometra, dio je śeverne granice oblasti Zete, s kojom se u kraćem dijelu, počev od sastavaka prema zapadu, nekih 300 metara, graniči južni perimetar bedema antičke Dokleje. Tako da se Dokleja rijekama Zetom i Moračom, doslovno, i u XII i u XX vijeku, graniči s oblašću Zete. Zato je rečenica iz XLIII glave koja glasi: „Potom su Kočapar i Belkan poslali okovana Dobroslava u Rašku a oni odu i zauzmu Zetu te opljačkaju veliki dio Dalmacije“ zasnovana na činjenicama potvrđenim na terenu. Dakle, nakon pobjede nad Dobroslavljevom vojskom, Vukan i Kočapar su s vojskom s prostora areala antičke Dokleje prešli rijeku Zetu i stupili na tlo oblasti Zete. Potom su, obodnim prostorom Zete, preko Lješkopolja i Podluške župe, pošli u Dalmaciju i izvršili poharu po okolini dalmatinskih gradova, vjerovatno Svača, Ulcinja, Bara i Kotora.

Zemljopis prostora na kojem je smješten antički grad Duklja Plato na kome je smještena Duklja nalazi se na krajnjem śeverozapadnom uglu prostrane Zetske ravnice i pripada basenu Skadarskog jezera653. Sa śeveroza pada, kroz Bjelopavlićku ravnicu, teče rijeka Zeta i usijeca se s južne strane duboko kroz diluvijalnu ravan platoa Duklje. Ispod južnog perimetra gradskih zidina antičke Duklje rječno korito Zete odsijeca plato Duklje, s juga, od površi na kojoj u nepo srednoj blizini dominiraju Malo i Velje brdo, a dalje se nastavljaju brdoviti predje li Lješanske i Katunske Nahije. Rijeka Morača teče od śevera i usijeca svoje korito kroz karbonat šljunka i pijeska u narodu zvanom pećine. Prolazi neposredno ispod istočnog perimetra gradskih zidina i odsijeca Duklju od podgoričke terase, odnosno polja Zagorič na kome se, tri kilometra južnije, nalazi grad Podgorica. Te dvije rijeke se sastavljaju na mjestu zvanom Sastavci, koje se nalazi neposredno ispod mjesta na kojem se na platou Duklje istočna i južna strana bedema lome pod oštrim uglom. Sa zapadne strane plato je odśečen suvim koritom potoka Širalije koji u kišnom periodu izvire iz tzv. „Jame đe se đavoli štene“, smještene ispod brda zvanog Liša. Jama je uda ljena od platoa Duklje oko tri kilometra śeverno, a potok Širalija uvire u rijeku Zetu 300 metara zapadnije i uzvodno od sastavaka rijeka Zete i Morače. Od Sastavaka, zajednički tok ove dvije rijeke zove se Morača, koja 25 kilometara jugoistočnije uvire u Skadarsko jezero. Na taj način plato Duklje je s tri strane oivičen dvijema rijeka ma, tokom sušnog dijela godine, i suvim koritom potoka Širalije, što ga je učinilo nepristupačnim. Sa śeverne strane plato se nastavlja uzvodno uz rijeku Moraču oko tri kilometra i završava se kod mjesta zvanog Smokovac. Nekih osam stotina metara śevernije od śevernog gradskog bedema plato se jednim jezičkom odvaja i zavija śeverozapadno, sastavljajući se sa poljem Straganicom, i otvara komunikaciju dalje 653 Piero Sticoti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, Podgorica, 1999, str. 13−14.

240


prema obodnim piperskim i moračkim planinama iznad kanjona Platije u pravcu Mojkovca i dalje. Sa śeverne strane grad je, takođe, bio ograđen jakim bedemima iza kojih se nalazi, i sada vidljivi, dvostruki iskop kao dodatna zaštita od napada nepri jatelja. S te strane svojevremeno bilo je jedino moguće napasti i osvojiti grad. Tako siguran i nepristupačan položaj prvobitno je bio izazovan za naseljavanje, a kasnije, u srednjem vijeku, doprinio je da grad Duklja bude sasvim raseljen. Dakle, rijeke Zeta i Morača svojim duboko uśečenim kanjonima cijepaju središnju teritoriju današnje Crne Gore na tri cjeline. Jugozapadna površ obuhvata Katunsku Nahiju s dijelom Bjelopavlićke ravnice koja se nalazi s desne strane ri jeke Zete. Śeverozapadni dio obuhvata Pipere, dio Bjelopavlića, Rovca, Moraču s planinskim masivima Sinjavine. Ta brdsko-planinska površ preko piperskih brda kaskadno se spušta na plato neposredno ispred Duklje. Śeveroistočni dio koji obu hvata brdsko-planinsku površ Kuča, Bratonožića i Vasojevića koja se okomito spušta u Ćemovsko polje i dalje nastavlja u Zetsku ravnicu koja se naslanja na Skadarsko jezero. Ta cjelina preśečena je i vodenom preprekom, odnosno, rijekom Cijevnom koja od istoka teče kroz Cemovsko polje i pet kilometara južnije od Podgorice, na obodu Zetske ravnice i Ćemovskog polja, uliva se u rijeku Moraču. Cijevna u ljet njem periodu usahne i ne predstavlja prirodnu prepreku. Takođe, i u zimskom peri odu ukoliko nije bujica može se jednostavno prebroditi, naročito u dijelu toka južno od Podgorice. Na tom dijelu ona je plitka i ne naročito brza, mada i u gornjem dijelu toka postoji niz mjesta na kojima je kanjon uzak moguće je jednostavno uspostaviti prelaz pomoću brvna. Komunikacije između Duklje i oblasti Zete krajem XI i početkom XII vije ka ostvarivane su isključivo preko gazova na rijekama Zeti i Morači. Na temelju do sadašnjih istraživanja i materijalnih ostataka utvrđeno je da na ovim rijekama u tom periodu mostova nije bilo. U neposrednoj okolini u srednjem vijeku nalazio se most od kojeg su danas očuvani ostaci ili „Mostine“. Krajem pretprošlog vijeka Maksim Sobajić je zabilježio da recentno stanovništvo ostatke mosta zove „Mramorje“.654 Od njega je sačuvano sedam pilona. U knjizi Stari kameni mostovi grupa autora smatra da je most turski. O tome u okolnom stanovništvu ne postoji predanje niti legenda o zidanju zbog čega tu tvrdnju treba dovesti u sumnju. Autori, inače, nijesu izvrši li autopsiju načina gradnje, sloga, materijala od kojeg je vršeno zidanje. Naprotiv, aproksimativno su ga po hronološkoj identifikaciji datirali u XVI vijek, a po stilskim karakteristikama opredijelili su ga kao most koji karakteriše turski stil gradnje. Inače, most su početkom XIX vijeka srušili Piperi da bi spriječili Turke da prelaze Moraču i vrše napade na njihovu teritoriju. Pjero Stikoti pretpostavlja postojanje antičkoga mosta, kilometar južnije od Mostina, koji je direkno povezivao unutrašnjost grad skih zidina s drugom obalom Morače i išao dalje preko polja Zagorič ka današnjoj Podgorici.655 Isti autor smatra da je most koncem IX ili početkom X vijeka srušila 654 Maksim Sobajić, Starine u Zeti, Beograd, 1892. 655 Piero Sticoti, Rimski grad Doclea u Crnoj Gori, str. 23

241

Stevo Vučinić

visoka voda. A svojevremeno da bi grad bio odbranjen od Bugara, u vrijeme pusto šenja Dalmacije, krajem X vijeka, most je bio porušen. Za takvu tvrdnju ne postoje dokazi i nema materijalnih ostataka, tako da se može smatrati pretpostavkom auto ra. Isti autor o mostu na Zlatici kaže da neobična širina i strmi prilazi glavnom luku śedoče da se radi o turskoj konstrukciji XV ili XVI vijeka. Međutim, uzduž toka Morače od gradskih zidina pa do ulaza u kanjon Platije, u dužini od dva kilometra, postoji više plićaka (pličina) koji mogu poslužiti kao prelazi. Dakle, Stikoti smatra da śeverozapadna površ preko platoa Duklje nije imala komunikaciju preko mosta s druge dvije površi, koje su južno i istočno od nje, u periodu od kraja IX ili početka X vijeka pa do kraja XV ili početka XVI vijeka, mada je taj podatak irelavantan za pomenutu bitku. Nije bitan zato što se u nepo srednoj blizini platoa Dokleje nalazi veliki broj gazova preko kojih vojska može da izvrši forsiranje rijeka Zete i Morače, ali isključivo u vrijeme niskog vodostaja rijeka. U načelu, vojska može da pregazi rijeke u ljetnjem i zimskom periodu, kao i u vrijeme rane jeseni, dok u vrijeme kasne jeseni i ranog proljeća, preciznije u vrijeme velikih kiša, nabujale rijeke Zeta i Morača ne dozvoljavaju prelaz ljudstvu na gazovima. U neposrednoj blizini platoa Duklje, 300 metara uzvodno uz rijeku Moraču, nalazi se gaz. Recentno stanovništvo zove ga Rogamski gaz. Služio je i kao vodopoj za stoku. Korišćen je do početka šezdesetih godina prošloga vijeka, kad je izgrađen most na rijeci Morači koji je, nažalost, preveo prugu Podgorica − Nikšić preko ostataka antičke Duklje. Takođe, upravo ispod zapadnog perimetra antičke Duklje, počev od sa stavaka dviju rijeka i uzvodno 300 metara, moguće je prebroditi rijeku Moraču po čitavoj dužini. A do jedan kilometar uzvodno uz rijeku Zetu, počev od sastavaka dviju rijeka, nalaze se četiri gaza na kojima se u vrijeme niskog vodostaja, bilo zimi, a u pravilu i ljeti, rijeka Zeta može pregaziti. Formirani su na prirodnim stepenastim kaskadama nastalim u procesu prirodne hidroerozije u geološkoj praistoriji. Rije ka Zeta preko tih kaskada, od gaza zvanog Pod Milovanovu luku, pa do Sastavaka, prilično strmo, u dužini od 1,5 kilometar savladava razliku nivelete Bjelopavlićke ravnice i znatno niže nivelete na kojoj se nalaze sastavci dvije rijeke. Prvi gaz se nalazi ispod ugla u kome se lome južni i zapadni bedem Duklje. To je mjesto utoka potoka Širalije u rijeku Zetu i zove se Šurman. Upravo na tom mjestu nalazi se gaz zvani Gaz na Šurmanu. U pličini sredine gaza uočavaju se višeslojne intervencije. Prisutan je kamen obrađen u opusu kvadratumu. Na desnoj obali, u pličini, vidljiv je zid od odlomaka karbonata šljunka i pijeska, u narodu zvan Pećina. Na desnoj obali je do bro očuvan suvomeđni zid zidan u opusu insertumu s temeljima zidanim od veoma krupnih pritesanih komada. Temelji tih zidova su postavljeni oštro ukoso od lijeve ka desnoj obali. Sto metara iznad njega nalazi se drugi gaz zvani Pod kolovrat ili Pod izvor. Na njemu, u pličini, uočavaju se intervencije pekrivene pijeskom i šljunkom, te razbacani ostaci kamenja obrađenih u opusu kvadratumu. Treći gaz je 800 metara

242


uzvodno od Duklje i zove se Benat. Na gazu zvanom Benat, djelimično prekrivenim šljunkom, postoje ostaci zidova iz antike, rađeni u opusu insertumu s hidrauličkim malterom. Maksim Šobajić za taj zidani dio gaza kaže da ga okolno stanovništvo zove Dukljanovi mlini, što potvrđuje njegovu duboku starinu656. Do vremena nepo sredno nakon Drugoga svjetskog rata, kako smo utvrdili autopsijom preostalih ploča koje su porušene namjerno, bio je popločan širokim ulomcima pragova donesenih iz ruina antičke Dokleje. Preko toga gaza, do početka pedesetih godina prošloga vijeka, moglo se izvršiti prelaženje rijeke gazeći je do iznad gležnja. Četvrti gaz nalazi se 150 metara iznad Benta i zove se Pod Milovanovu luku. Prelaz preko njega je skopčan s izvjesnim teškoćama zato što je u središnjem dijelu nešto dublji i potrebne su izvje sne intervencije da bi se pripremio za prelaz ljudstva.

Trase puteva u srednjem vijeku između Raške, Zete i Dalmacije Glavni pravci komunikacije (Skica 2) kojima se može marševati iz Raške i Metohije ka središnjem dijelu današnje Crne Gore su riječne doline, planinski prevo ji i geotektonske depre sije.657 Postoje tri takve prirodne komunikacije. Prvom komunikacijom ide se kroz Plav i Gusinje, dolinom Grnčara preko Bogićevice i Vrmoše niz kanjon rijeke Cijevne te preko antičkoga mo sta kod sela Rogam, kod Tuzi, ulazi se u teritori ju srednjovjekovne Zete odnosno Zetske ravnice. Jedan krak te trase, prije kanjona rijeke Cijevne, odvaja se u pravcu Rika vačkoga jezera, Korita i nastavlja pored Meduna. Ta trasa izlazi u podnož je kučkih brda kroz selo Doljane, udaljeno tri ki lometra od Podgorice ili Skica 2. Trase puteva u srednjem vijeku između Raške, Zete i Dalmacije Duklje. Trećom komuni 656 Maksim Šobajić, Starine u Zeti, Beograd, 1892, str. 36. 657 Istorija Crne Gore, knj. I, Titograd, 1967, str. 23.

243

Stevo Vučinić

kacijom može se ići iz Raške preko Brskova (Mojkovca), Kolašina, Mateševa, te Lijeve Rijeke, Vjeternika, Brskuta na Medun. A silazi se, takođe, kroz Doljane u Podgoricu ili Duklju, odnosno, u Zetsku ravnicu. Četvrtom komunikacijom može se marševati od Raške kroz Mojkovac, pored Kolašina, pa, platoom na kojem je u XIII vijeku sazidan manastir Morača, a zatim preko Rovaca, odnosno Trmanja na Kokotovo ždrijelo Seoca u Piperima potom se niz planinu Brotnjik dolazi na Bjeloglav. S Bje loglava silazi se, obodom piperske ravnice Strganice, upravo pred śeverna gradska vrata Duklje. Ova trasa ima još jednu mogućnost za izlaz na Duklju i to trasom koja ide sa Trmanja preko Razdolja, Topolovika, Kotomice, potom sela Blizne, Petrovića, Radeće i Đurkovića. Ona takođe izlazi pred śeverna gradska vrata antičke Duklje. Dalja maršruta ide preko gazova na rijekama Zeti ili Morači ka Podgorici i Zetskoj ravnici. Ta trasa je, inače, korišćena u srednjem vijeku. Donedavno je služila za ko munikaciju stanovnika Rovaca i Morače s Podgoricom. Preciznije rečeno, Rovčani i Moračani koristili su je do šezdesetih godina prošloga vijeka, sve dok nije izgrađe na magistrala kroz kanjon rijeke Morače zvani Platije. Maršruta ovom trasom, ka oblasti srednjovjekovne Zete, ima stanovite prepreke, upravo u neposrednoj okolini antičkoga grada Dokleje. Dakle, prirodne prepreke su rijeke Zeta i Morača na kojima u XI i XII vijeku nije bilo mostova.

Opšta razmatranja o razlozima sukoba dukljanske i raške vojske u Duklji Razmotrili smo i utvrdili međusobne odnose Dalmacije i Zete u teritori jalnom, saobraćajnom i geografskom pogledu, a, takođe, i topičku poziciju Duklje u odnosu na njih, kao i poziciju grada u lokalnim geografskim uslovima. Sad se postavlja pitanje: koji su razlozi doveli do sukoba te dvije vojske na platou Duklje? Mogući razlozi su dvojake prirode, dakle, strateške i taktičke prirode. U četvrtoj rečenici XLIII glave Ljetopisa piše: „Cocciaparus quoque frater eius perrexit Rassam, inde cum Belcano iupano congregantes populum venerunt contra Dobroslavum regem“ – „Njegov pak brat Kočapar pođe u Rašku i odande sa županom Belkanom skupivši ljude, pođu na kralja Dobroslava“.658 Po pitanju razloga za donošenje odluke o Vukanovoj podršci Kočaparu da pośedne dukljanski prijesto vojnim sredstvima dr F. Milobar659 smatra da su oni uzrokovani političkim prilika ma između Raške i Vizantije i o tome kaže: „Od Ane na ime doznajemo, da je Vu kan bio u otvorenom ratu sa Bizantincima, odnosno sa Dračkim vojvodom, onom nama iz bitke kod Zvečana poznatom kukavicom − pitanje je sada: za što Kočapar ide tražiti pomoć protiv Dobroslava Vukanu, neprijatelja Aleksijeva, ako je išao po zapovijedi Aleksijevoj protiv Dobroslava? Za što ostaje Gojislav sa svojim sinovima u 658 Dr Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 88. 659 Dr Fran Milobar, Dukljanska kraljevina. Glasnik zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine, Sara jevo, 1900, str. 33.

244


Draču, dok je poslan protiv Dobroslava? Zar bi drački vojvoda dozvolio, da Gojislav i rodbina mu u Draču mirno planduju, dok im je bila zadaća da svrgnu Dobroslava? − Uvažimo li sve te okolnosti, čini nam se, da je najvjerojatnije, e se taj preokret u tečaju stvari ovako dogodio: Videći Dobroslav kakova se odasvud bura na nj sprema, odluči da se osigura barem od one strane, otkuda mu je najveća pogibao − na ime od Bizanta. U tu svrhu biće da je priznao vrhovništvo bizantskog cara, to jest, stupio je u sizerenski odnošaj spram Bizanta i učinio Duklju vazalnom državom − Aleksij se je zadovoljio ovim bez ikakve muke stečenim uspjehom, pa je rado priznao Dobro slava zakonitim vladarom, i tim to rađe, što više ne bi bio postigao niti onda, da je iz teških bojeva, koji od njegovih štićenika zasio na Bodinovo prijestolje. − Priznav pak jednom Dobroslava za kralja, nestalo je razloga da mu postavlja protukandidata, pa je za to bez sumnje naložio Kočaparu i Gojislavu i ostaloj rodbini, da se mirno drže Drača. Gojislav i rođaci poslušaše, a to učiniše tim lakše, što Aleksij i onako nije njima namijenio prijestolje već Kočaparu.“ Dakle, Vukan je zbog izvjesnih po litičkih razloga odlučio da podrži Kočaparove pretenzije na prijesto. Naravno, one su se mogle ostvariti jedino vojnim sredstvima. Ali, razlozi koji su uputili Vukana i Kočapara da odaberu komunikaciju kojom će povesti vojsku pravcem Raška via Manastir Morača, Rovca pred śevernu kapiju Duklje strateške su prirode. Oni su se uzdali u svoje vojne potencijale i nije im odgovarala nikakva strategija iscrpljivanja svoje vojske, veoma nepogodna za svaku vojsku koja se nalazi u stranoj zemlji. Zato su željeli da sukob riješe namah, moguće i ne vodeći računa o mjestu sukoba jer su bili suviše sigurni u moć svoje vojske. A očito ovu trasu su odabrali zato što su željeli da izbjegnu ulazak u oblast Zete kanjonom Cijevne ili preko Meduna u njen dio, Zetsku ravnicu, koja je s tri strane zatvorena vodenim površinama, Skadarskim jezerom s jugoistočne i južne strane i rijekom Moračom s jugozapadne i zapadne strane. Središnjim dijelom ove površi, dijagonalno, od istoka ka jugozapadu, teče rje čica Cijevna. Śevernu stranu čini podnožje kučkih brda koja se u dubini nastavljaju prema planinskim masivima istočnog dijela centralne Crne Gore. Kroz nju prolaze tri komunikacije koje vode upravo iz Raške. Zato je ova površ, koja u cjelini čini oblast Zetu, zbog toga što je ispre sijecana vodenim tokovima, u stvari klopka za svakog neprijatelja koji uđe u nju. Ukoliko se iz te oblasti na vrijeme evakuiše stanovništvo, stoka i žitarice, svaki nepri jatelj će se naći u nezavidnoj situaciji. Prije svega zbog nedostatka hrane, nemoguć nosti popune vojske ljudstvom, kao i zato što se svaki njegov pokret može jednostav no kontrolisati s okolnih visokih brda i brzo i efikasno pokrenuti vojska branilaca da mu spriječe svaki manevar, naročito zato što svaki njegov pokušaj da prijeđe u napad podrazumijeva prelazak nekog od vodenih tokova, što je uvijek skopčano s nevoljama za onoga koji forsira rijeku. Vizantijski pisac Teofilakt Simokata opisuje forsiranje rijeke vojskovođe cara Mavrikija, Petra, 595. godine.660 On kaže da je stra 660 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantološki Institut SANU, Beograd, 1955, str. 119.

245

Stevo Vučinić

teg naćerao vizantijsku vojsku da prelazi rijeku grupno da vojnici ne bi, prelazeći u malim odredima, postali žrtve neprijatelja. Zato branioci mogu, odugovlačenjem odsudne bitke, da iscrpu napadača, demorališu njegovu vojsku, izazovu glad u vojsci i slično. A što je veoma bitno za rezultat sukoba − mogu da diktiraju vrijeme, mjesto i taktiku sukoba vojski, birajući za sebe najpovoljnije uslove. Takođe, iz ove oblasti vode dobri putevi prema centralnoj Albaniji, odnosno Draču, đe je stolovao vizantij ski namjesnik koji je mogao, u slučaju naznaka lošega ishoda sukoba, vojnim snaga ma brzo da interveniše u korist Dobroslava. Inače, Vukan je pokrenuo ofanzivu kako bi, između ostaloga, opljačkao Zetu i Dalmaciju, s namjerom da namiri troškove ratnoga pohoda, vjerovatno i da nešto zaradi te da pljačkom plati vojsku kojoj je to osnovna motivacija da se uključe u pohod ovakve vrste. Dakle, pljačka je bila uobiča jeni način kojim je u srednjem vijeku plaćana vojska. U proljeće 1283. godine, nakon iznenadne smrti vizantijskoga cara Mihaila VIII, Andronik II, uz pomoć Tatara i ve liku vizantijsku vojsku koju je predvodio despot Mihailo, poveo je pohod na Tribale. Vizantijski pisac Georgije Pahimer kaže da su Tatari bili prikupljeni radi neostvarene vojne protiv Tesalije.661 Međutim, Vizantinci su ih pokrenuli i usmjerili na Tribale (pod kojima podrazumijeva Dukljane), obećavši im plijen od pljačke kako bi platili učesnike ekspedicije. Tatari su se odazvali pogotovo zato što ih je car bio pozvao u pohod pa im je, u stvari, plijenom od pljačke ipak platio neostvareni ratni angažman, ne dirajući u državnu blagajnu. Dakle, pljačka je bila motiv za vojnu. Očito da se zbog pljačke bila okupila velika vojska pod komandom Vukana i, moguće, Kočapara. Oni su pošli da opljačkaju Dalmaciju čije je primorje bilo bogato. Dokaz da je pljačka bila važan razlog za pohod na Duklju nalazimo u šestoj rečenici XLIII glave Ljetopisa: „...a oni pođu i opljačkaju Zetu i veliki dio Dalmacije“. U svakom slučaju Kočapar im je mogao obećati bogat plijen od pljačke Dalmacije, a to podrazumijeva veliku i jaku vojsku kojoj se Dobroslav nije mogao oduprijeti. Ni obližnji Vizantinci nijesu bili dovoljno vojnički moćni da ih odbiju od pljačke. Rečenica iz XLIII glave Ljetopisa koja kaže: „Rex vero cogregans populum voluit se defendere“ – „Kralj pak prikupi narod i odluči da se brani“, govori u prilog tvrdnji da je Dobroslav očekivao Vukanov vojni pohod na njega i da je na vrijeme bio o njemu obavještavan. Ali, takođe svjedoči i da je priprema vojnog pohoda bio proces koje je trajao izvjesno vrijeme. Prethodni navod potvrđuje i da je Dobroslav pravovremeno pratio mar širanje prema oblasti Zete i Dalmacije jer je na vrijeme postavio sopstvenu od branu unutar zidina antičke Dokleje. Istovremeno to svjedoči i da se Dobroslav kolebao po pitanju organizovanja odbrane, vjerovatno zato što nije imao vojne moći da se ravnopravno suprostavi Vukanovoj vojsci. Stoga su Vukan i Kočapar pretpostavili snažan i trenutan sukob s dukljanskom vojskom, uzdajući se u moć sopstvenih vojnih potencijala. U tom slučaju prirodno je bilo da su odabrali ko 661 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantološki institut SANU, Beograd, 1986, str. 33.

246


munikaciju preko Manastira Morače i Rovaca ka Duklji, kako bi ovom trasom ušli u oblast Dalmacije. Oni su vjerovatno bili zamislili da potom, ne gubeći vrijeme, zapadnim obodom zetske oblasti nastave marš kroz Dalmaciju i primorsku oblast Zete, zato što je primorska oblast bila središte vojno-političke vlasti, privrednih potencijala i depozit sveukupnog bogatstva koje je trebalo opljačkati da bi se voj ska namirila. Pomen pljačke Dalmacije kao oblasti znači da Vukanova vojska nije pljačkala gradove već pokrajinu, jer nema pomena gradova. Takođe, smisao ove rečenice ukazuje da Vukanova vojska vjerovatno nije raspolagala opsadnim spra vama za rušenje gradskih bedema, niti je mogla da ih transportuje nepovoljnim terenom preko oblasti Morače, Rovaca i Pipera. Zato napadači nijesu rušili i opsa dirali dalmatinske gradove. Dakle, i ova rečenica Popa Dukljanina može se sma trati kao istoriografski podatak zasnovan na činjenicama potvrđenim terenskim istraživanjima. U svakom slučaju, Vukanu i Kočaparu nije odgovarala bilo kakva defan zivna taktika koju bi protiv njih primijenio Dobroslav, jer bi im izmorila i demora lisala vojsku, većinom zainteresovanu za pljačku. A, u međuvremenu, Vizantinci bi mogli vojnički da pomognu Dobroslava i dovedu u opasnost njihov pohod. Dobroslav nije imao mogućnost da bira mjesto konačnog sukoba dviju vojski. On je, nakon što je odlučio da se brani i prikupio narod, mogao da bira izme đu strategije iznurivanja neprijatelja, odugovlačenjem direktnoga sukoba i munjevi tih napada na neprijateljske kolone ili direknoga sudara dvije vojske koji je trebalo, namah, da razriješi sukob. Stoga je odabrao strategiju odbrane na takozavnoj otpor noj tački, na śevernoj granici zetske oblasti, dakle, Duklji. Razlog za takvu strategiju treba tražiti, između ostalog, i u drugoj rečenici XLIII glave Ljetopisa: „Regnante eo, caepit se dure agere contra populum“ – „Za njegova vladanja počelo se surovo po stupati s narodom“. Dakle, iz nepoznatih razloga postupao je surovo s narodom zbog čega mu, očito, narod nije bio naklonjen već, moguće, sklon pobuni i promjeni vlasti. Zato nije smio dozvoliti da mu Kočaparova vojska uđe u zemlju, jer se moglo desiti da narod podrži njegovu vojnu, bilo pristupanjem u njegovu vojsku, bilo davanjem hrane neprijatelju ili važnih obavještajnih informacija o Dobroslavljevim namjera ma i rasporedu snaga. Zato je morao da odluči ishod direktnim sukobom na obodu svoje oblasti prije nego mu neprijatelj u središtu države pobuni narod protiv njega i zajedno s njime, osnažen, potuče ga u bici na nekoj drugoj lokaciji. U svakom slu čaju činjenica da se sukob dogodio na graničnoj zoni zetske oblasti, koja je periferni pojas njegove države, govori da su se dvije vojske prvi put sukobile upravo u Duklji, iznad rijeke Morače. A i rečenica iz Ljetopisa koja glasi: „Potom su Kočapar i Vukan poslali Dobroslava okovana u Rašku, a oni odu i zauzmu Zetu te opljačkaju veliki dio Dalmacije“ − potvrđuje da je bitka u Duklji bila prva i odlučujuća nakon koje su njih dvojica pošli u oblast Zete i Dalmacije i opljačkali ih. Ova rečenica, striktno tumače na, potvrđuje da su Vukan i Kočapar, nakon pobjede, prošli jedinom od dvije komu

247

Stevo Vučinić

nikacije koje vode u Zetsko primorje, odnosno Budvu. Dakle, pravcem kroz Lješko polje srednjovjekovnom trasom preko današnje Lješanske Nahije, Bokova, Cetinja u Zetsko primorje, odnosno Budvu s okolinom, ili pravcem podno Lješanske Nahije via Žabljak Crnojevića (županija Podlužje), kroz današnju Rijeku Crnojevića, kroz sela Komarno, Dupilo, Podgor, Brajiće u Zetsko primorje, a potom u Dalmaciju, kojom se zvala oblast izvan budvanskoga distrikta, u divergentnim pravcima pri morskih gradova Bara i Kotora. Izbor strategije munjevitoga i direktnoga sudara na bilo kojoj tački Dobro slavljevog kraljevstva odlučio je i komunikaciju za marš vojske pravcem koji izlazi na śevernu kapiju Duklje. Ta trasa za marševanje vojske koja prolazi od Mojkovca, via Kolašin, pored današnjeg Manastira Morače, Trmanja, Kokotova ždrijela, Seoca, Bjeloglava, obodom piperske ravnice zvane Straganica izlazi na 800 metara udalje nosti od zapadne kapije Duklje. Ona je prilično pogodna za marševanje zato što pro lazi prohodnim terenom. Na pojedinim dionicama trasa je nesigurna sa stanovišta obezbjeđenja marševske kolone od napada neprijatelja. Od Manastira Morače do Duklje moguće ju je ubrzanim marševskim korakom proći za jedan dan, a ukoliko vojska vodi sa sobom natovarene tovarne životinje za dva dana hoda. Podrazumijeva se da se na trasi mora organizovati noćenje, i to na platou Trmanja, u Rovcima, koje je pogodno i za organizovanje odbrane od iznenadnog napada. Kralj Nikola Petrović u svojim Memoarima piše da je ovom trasom Mehmed-Ali paša, 1876. godine, na stupao s 20 tabora vojske i 5000 Arnauta s ciljem da se preko Morače i Rovaca sasta ne u Spužu sa Sulejman-pašom i Ali Sahib-pašom. Međutim, ova komunikacija koja izlazi direkno na ruševine antičke Duklje prirodno završava na sastavcima rijeka Zete i Morače, koje je odsijecaju od površi Katunske Nahije i podgoričkoga platoa te Zetske ravnice sa Skadarskim jezerom. Da bi se nastavilo dalje marševanje potrebno je forsirati bilo koju od tih dviju rijeka i to na gazovima zbog toga što mostova u to vrijeme nije bilo. Kočapar i Vukan su 1101. godine, po mišljenju dr Dragoja Živkovića662, odlučili da pođu na vojnu protiv kralja Dobroslava. Dr Fran Milobar663 smatra da je do sukoba vojski došlo 1103. godine, a Jovan Kovačević664 posredno hronološki da tira bitku nakon 1108. godine koju smatra godinom smrti Dobroslavljevog prethod nika kralja Bodina. O pripremi vojne i datumu kad je Vukan pokrenuo vojsku protiv njega, Dobroslav je, očito, bio na vrijeme obaviješten. Konačno, odlučio je da sačeka Vukana na najpogodnijoj poziciji za sukob s njegovom vojskom. To je plato ispred antičkog grada Duklje. Ta je geografska pozicija bojišnice bila najpovoljnije rješenje za vojsku kralja Dobroslava jer je plato na kome se nalazi Duklja, intra muros, zašti ćen bedemima i sad dobro sačuvanim. Ispred nje, u pravcu śeveroistoka, extra muros, nalazi se plato na kome se mogu sukobiti vojske. Širok je nekih 500 metara i dug do 662 Istorija crnogorskog naroda, Cetinje, 1989, str. 114. 663 Dukljanska kraljevina, Glasnik zemaljskog muzeja BIH, Sarajevo, 1900, str. 30 i 37. 664 Istorija Crne Gore, knj. I, Titograd, 1967, str. 399.

248


ispod rogamskih strana, upravo, prema komunikaciji kojom dolazi Vukanova voj ska oko 800 metara, a nepravilno zavija ispod istočnih rogamskih strana prema selu Smokovac još nekih dva kilometra, širok u prośeku do 500 metara. S južne strane, neposredno ispod gradskih bedema, nalazi se gaz zvani Šurman, a pedesetak metara uzvodno drugi gaz zvani Pod kolovrat. U slučaju naznaka lošega ishoda bitke, preko njih je moguće brzo napuštiti odbranu unutar gradskih bedema i povući se nasuprot, prema vrhu Malog brda ili današnjim Vranićkim njivama. Odstupnicu je moguće kontrolisati i štititi s vrhova Maloga brda. Upravo, opozito prema vrhu Maloga brda, u pravcu zapada, nalazi se jedan od nižih vrhova Veljega brda, između kojih je pre voj zvani Preslo. Oba vrha su na desnoj obali rijeke Zete. Rastojanje između njih je oko jedan kilometar. Vrh Veljega brda, iznad Vranićkih njiva je kontrolna pozicija za nadziranje gaza zvanog Benat ili Pod Milovanovu luku. S pozicije platoa Duklje moguće je brzo i jednostavno intervenisati prilikom mogućega zaprečavanja prolaza neprijatelju preko Morače. Takođe, neposredno preko potoka Širalije nalaze se oniži vrh Doljanska glavica i, u blizini, śeverno od gaza Benat nešto viši vrh brda Trijebač, koji se nalaze s lijeve strane rijeke Zete, opozito Malom i Veljem brdu. Obje pozicije su povoljne za kontrolu druga dva gaza na rijeci Zeti, iznad Duklje. Potvrdu, u ovom slučaju, dobroga izbora Duklje kao pozicije za sukob nalazimo kod Makijavelija. On u svojim vojno-teorijskim raspravama na 434. strani tvrdi da vojskovođa koji hoće da bude gotovo siguran da neće biti pobijeđen treba da postroji vojsku tamo đe će imati blisku i sigurnu odstupnicu, ili u močvari, ili u planinama, ili unutar zidina nekog moćnog grada, jer ga u tom slučaju neprijatelj neće moći slijediti. Takođe, i Tit Livije665 navodi da se takvom taktikom svojevremeno poslužio Hanibal protiv rimskoga vojskovođe Marka Marcela. Dobroslav je bio prinuđen da sačeka Vukanovu i Kočaparovu vojsku baš pred razvalinama antičke Dokleje i još zbog jednoga razloga. Zato što je trasa za marševanje koja prolazi preko Trmanja i Blizne veoma nepovoljna za postavljanje efikasnih zaśeda. Mada o bici u Duklji dr Milobar kaže: „Kad dakle sve to svjedoči, da je Dobroslav bio dosta sposoban vladar, čudno nam se čini, da je on čekao ne prijatelja na Morači, mjesto da ga čeka u klancima i gorama, što bi svaki pa i manje sposoban čovjek učinio? − Mi sebi to tumačimo tako, da je Dobroslav odveć bio siguran pobjede, te je neprijateljsku silu odveć omalovažavao, a svoju precjenjivao. A osim toga valja znati da mu je doveo nešto pomoći i drački vojvoda, onaj jadni i plašljivi Ivan, bratić cara Aleksija − koji nam je sa svoga kukavičluka već od prije

665 Tit Livije, knjiga XXIII, str.16 i knjiga XXVII, str. 12−14.

249

Stevo Vučinić

dobro poznat.“666 Međutim, stav dr Milobara da je trebalo da se neprijatelj uništi u klancima opovrgava Nikola Makijaveli.667

Materijalni izvori za XLIII glavu Ljetopisa Međutim, naučnim prilogom „Zbirka srednjovjekovnih mačeva nađe nih u rijeci Zeti“, reklo bi se, otvoreno je novo poglavlje u izučavanju medievistike na teritriji centralne Crne Gore, preciznije − Zetsko-Bjelopavlićke ravnice.668 Obil ni nalazi srednjovjekovnog ratnog materijala nađenog u rijeci Zeti, u neposrednoj blizini gaza Benat, daju materijalne osnove za povezivanje nekih podataka iz XLIII glave Ljetopisa Popa Dukljanina s nađenom, hronološki i tipološki identifikovanom i objavljenom materijalnom dokumentacijom. Od oružja za bod i śeču, koje potiče iz XI i XII vijeka, u rijeci Zeti, nepo sredno iznad gaza Benat, pronađena su četiri mača i jedne korice mača.

Sl. 1. Mač s natpisom INGELRII, oko 1100−1150. 666 Fran Milobar, Dukljanska kraljevina, str. 35. 667 Nikolo Makijavelili, Izabrana djela, Zagreb, poglavlje XXIII, str. 189−190. U vojno-teorijskim ra spravama autor veli: „Padaju u tu nepriliku gotovo uvijek oni što u vrijeme kada prilazi neprijatelj odlučuju braniti teško savladiva mjesta i čuvati pristupe. Ta će odluka, naime, uvijek biti štetna ako na tom mjestu ne mogneš prikladno držati svoje snage... jer nije moguće dovesti mnogo ljudi da čuvaju gorovita mjesta, bilo zato što se ne može dugo bora¬viti, bilo zato što su uska i ne mogu mnogo njih primiti pa se neprijatelju ne može odoljeti kad te s jakim snagama napadne. A neprijatelju je lako doći s velikim snagama, jer mu je namjera proći a ne zaustaviti se, dok onome tko čeka nije moguće čekati s velikim snagama jer se mora smjestiti na dugo vrijeme, ne znajući kad neprijatelj kani proći, na sku čenim i nerodnim mjestima. Pošto, dakle, izgubiš prolaz koji se nadao nadzirati i u koji su se tvoji ljudi i tvoje čete pouzdavali, većinom se u vojsku i u ostale ljude uvuče takav strah da ne možeš ni iskušati njihovu hrabrost, i tako izgubiš cijelu fortunu a da si uložio samo dio svojih snaga.“ U istom poglavlju Makijaveli navodi primjer iz istorije: „Svatko zna kako je teško Hanibal prešao preko Alpa koje dijele Lombardiju od Francuske i kako je teško prešao planinu što dijeli Lombardiju od Toskane, pa ipak su ga Rimljani očekivali najprije na Ticinu, a zatim u ravnici Arezza, i radije su htjeli da im neprijatelj vojsku uništi na mjestima gdje je mogla pobijediti nego da je odvedu na Alpe da propadne u pogubnim prirod nim uvjetima“. Na kraju ovoga teksta navodi još jedan primjer iz 1515. godine, iz vremena rata između Francuske i Milana, i kaže: „Kad je Franjo kralj Francuske snovao preći u Italiju da opet zadobije Lom bardiju, protivnici su njegova poduhvata svoje neslaganje najviše temelji¬li na tome da će ga Švicarci zaustaviti na planinskim prolazima. Iskustvo je pokazalo da je njihovo mišljenje ostalo bez temelja, jer kralj nije vodio računa o dvama ili trima mjestima koja su oni čuvali, pošao je nepoznatim putem i u Italiji je njima u blizini bio prije nego su i naslutili. Zato su se zaprepašteni povukli u Milano i svi su se Lombardijci pridružili Francuzima, jer ih je razočarala sigurnost da će Francuze zadržati u planinama. 668 Dr Đurđica Petrović, Istorijski zapisi, LXXIV, br. 1-2/2001, str. 255−294.

250


Jedan od njih (Sl. 1) nađen je 1987. godine, na lokalitetu Vranićke Njive. Gvožđe, kovanje i tauširan je. „Dvoseklo pravo sečivo postepeno se sužava od prve sedmine dužine i prelazi u kratak zakošen vrh. S obe strane plitak, širok žleb sa žigo vima. Na jednoj strani u urezane kanale je utisnuto meko gvožđe tvoreći ime kovača INGELRII. Natpis je dug 12,5 cm, a slova su visoka 2,5 cm i natpis počinje 7,5 cm od nakrsnice. S druge strane u plićim kanalima tauširan geometrijski motiv od niza spojenih rombova, koji se prema osnovi završava s dva koncentrična kruga, a prema vrhu s krugom i krstom. Vrat drške blago konusan, jabuka u obliku polumasline. Nakrsnica neznatno oblog preseka blago se savija nadole i završava vrlo kratkim kracima. Dužina mača: 82,8 cm.“ Što se tiče hronološke datacije Đurđica Petrović se poziva na ruskoga naučnika A. Kirpičnikova i svrstava ga u mačeve koji se nalaze na prelazu od IX-X ka XI-XIII vijeku, od starih tipova u nove tipove romaničkih mačeva. Zato, aproksimativno, smatra da se ukupno uzev ovaj mač treba datirati u vremenski okvir oko 1100−1150. godine. Poseban zanačaj ovom maču daje natpis Ingelrii na śečivu. Takođe, autorka ističe da je jedan od dvojice poznatih proizvođača franačkih śečiva bio Ingelrii, čije se ime nalazi na mačevima u evropskim muzejima od sredine X do XII vijeka. Dosad su u Evropi pronađena 22 mača s ovim natpisom i ovaj je 23. primjerak u Evropi. Međutim s pravilno ispisanim ličnim imenom ih je znatno manje, svega sedam a ovaj je osmi primjerak u Evropi koji ima pravilno ispisano ime Ingelrii. Drugi primjerak (Sl. 2) je nađen na istome lokalitetu u neposrednoj bli zini gaza zvanog Benat 1985. godine. Đ. Petrović smatra da taj mač cjelokupnim

Sl. 2. Mač, oko 1100−1200.

izgledom predstavlja spoj elemenata zadržanih iz ranijih vremena i stremljenja ka prelazu iz romaničkog u viteški mač. Taj tip se javlja još u ranoj romanici, moguće oko 1000. godine, da bi uskoro dobio manje ili više zaobljene konture. Na početku se ne sreće često, ali je oko 1000. dobio široku primjenu. On je zadržao poseban duk tus koji naginje proizvodima jugozapadne Evrope. Loptasta jabučica je bila opšteza stupljena u Južnoj Evropi. Inače, pripada starom kulturnom nasljeđu Mediterana čije je porijeklo u vizantijskoj i bosforskoj kulturi. Toj kulturnoj sferi pripadala bi neznat no povijena nakrsnica. Okvirno, Đ. Petrović ga je hronološki opredijelila u vrijeme od 1100. do1200. godine. Što se žigova tiče, ona smatra da bi se slovo H na žigu moglo povezati s poznatom radionicom iz Bordoa u Francuskoj. Śečiva iz Bordoa uživala su svojevremeno veliku popularnost i smatrana su za najbolja na čuvenom

251

Stevo Vučinić

lionskom tržištu mačeva. Naročito su bila cijenjena u XIV i XV vijeku. Što se śečiva mača tiče (Sl. 3) autorka kaže da se širi oblik vrata drške jav lja na mačevima proizvedenim između 1050. i 1100. godine, a na osnovu ukupnih osobina śečiva ona je zaključila da bi ovo śečivo moglo da pripada grupi takozvanih prelaznih oblika, koji obuhvataju period od 1100. do 1150. godine.

Sl. 3. Śečivo mača, oko 1100−1150.

Četvrti primjerak (Sl. 4), takođe, nađen na istom lokalitetu kod gaza Be nat, 1988. godine. Mač je svojim oblikom namijenjen za śeču. Dužina mu je 102,4 cm a śečiva 88 cm. Na jednoj strani, u uśečene kanale u žlijebu uložena je deblja žica od mekog gvožđa koja tvori natpis: S..S..SISIS. Jabučica je trbušasto-pečurkastog oblika. Ona tipski pripada prelaznom obliku koji se nalazi na mačevima proizvede nim između 1050. i 1200. godine.

Sl. 4. Mač, oko 1100−1200.

Zato je Đurđica Petrović hronološki opredijelila mač kao proizvod radio nica perioda između 1100. i 1200. godine. Taj tip odgovara jabuci takozvanog mača Svetog Mauricija, koji se računa u državne dragocjenosti Njemačkoga Carstva čije je śečivo opredijeljeno u XI vijek. Natpis na śečivu izveden je tehnikom karakteristič nom za franačke radionice i pretpostavlja se da predstavlja vokaciju Sanctus Iesus, dakle, hrišćansko geslo. Tendencija nakrsnice da dobije izgled krsta vidljivija je već od 1100. godine i nastavila je da živi tokom čitave hrišćansko-riterske epohe. Djelovi korica mača (Sl. 5) iz XI vijeka izvađene s istog lokaliteta 1989. godine. Sačuvani dio predstavlja završnicu s takozvanim prvim horizontalnim po luprstenom koja je pripadala maču za śeču sa zaobljenim vrhom. Obje polovine me talnog okova spajale su se zakivcima na širem dijelu. Dužina im je 38 cm a širina 5,2−3,5 cm. Vremensko opredjeljenje odlučeno je prema luksuznim koricama mača Svetoga Mauricija u Svjetskoj riznici u Beču, koje su iz XI vijeka, na kojima se, tako đe, vide zakivci. Dakle, proizvedene su u XI vijeku.

252


Sl. 5. Dio okova korica mača, XI vijek

Ništa nas ne priječi da povežemo informaciju koju daje Pop Dukljanin s nalazima mačeva i ratnoga ranosrednjovjekovnoga materijala iz rijeke Zete, što odgovara vremenu sukoba dukljanske i raške vojske, čije su se glavnine sukobile u neposrednoj blizini mjesta nalaza. Naravno, Orbinovu tezu da se bitka odigrala na obali rijeke Morače ne treba dovoditi u sumnju. Mavro Orbin669 kaže: „Kočapar ode u Rašku i sprijatelji se s tamošnjim knezom Belkanom, te skupiše vojsku i povedoše je u pohod protiv Dobroslava. Ovaj im se suprostavi sa svojim ljudima, pa kad se uhvatiše u koštac na obali Morače, vojska Dobroslavova osta poražena, a on sam pade živ u ruke neprijatelju“. Zašto ne treba dovoditi u pitanje Orbinovu tezu? Ne ulazeći u razmatranje izvora koji je Orbinu poslužio da tvrdi da se predmetna bitka odigrala iznad rijeke Morače, da se zaključiti da je sasvim precizan u identifikaci ji upravo obale rijeke Morače koja, s istočne strane, omeđava polje ispred antičke Duklje od oblasti Zete. Jer, u kontekstu daljeg Orbinovog teksta, čita se: „Poslaše ga svezana u Rašku, a oni zauzeše Zetu i uništiše najveći dio Dalmacije“670. Dakle, kako smo već utvrdili zauzimanje Zete može se izvršiti jedino prelaskom iz areala Dokleje bilo forsiranjem rijeke Zete, bilo rijeke Morače, stoga što se Dokleja geografski nalazi upravo kao mali klin i neposredno, rijekama Zetom i Moračom, graniči se s teritori jom oblasti Zete. Na temelju urađene analize sasvim je jasno da od Dokleje do utoka u jezero rijeka Morača teče zapadnim obodom oblasti Zete, ili kroz oblast Zete. Da je Vukanova vojska ušla u Zetu preko Meduna ili rogamskoga mosta kod Tuzi, ona bi morala da pregazi kontinentalni dio oblasti Zete da bi na krajnjem zapadu, stigla do oblasti rijeke Morače. U tom slučaju ne bi poslije bitke Vukan išao da zauzme Zetu jer je prethodno morao zauzeti. Dakle, rijeka Morača ima slobodan prostor za bojišnicu koji je izvan treritorije Zete, isključivo od Smokovca do sastavaka s rijekom Zetom u dužini od 2 kilometra. To je upravo polje ispred Dokleje. A Morača je na toj dužini baš granica između oblasti Zete i Podgorja. U svakom slučaju, taktički, ukoliko se bitka odigrala na rijeci Morači, što je moguće zato što na ovom dijelu ima više pličina i gazova, razlog za to je bio što je Dobroslav pokušao da prevede vojsku preko Mora če i da se povuče. U tom slučaju bitka se doslovno mogla odvijati obalnim pojasom Morače i kroz pličinu. Materijal se ne bi mogao sačuvati jer je Morača tu veoma plit ka i sav materijal bi pokupio pobjednik zato što su oružje i oklopi bili veoma skupi i 669 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Zagreb, 1999, str. 300. 670 Isto.

253

Stevo Vučinić

cijenjeni. Recimo, nakon bitke, baš na Trijepču, 25. avgusta 1876. godine, po strarom kalendaru, Crnogorci su nakon turskoga poraza prikupili ratni materijal s bojišta i to 1000 pušaka i tri ratne zastave.671 Veliku količinu ratnog materijala prikupili su narednih dana sa pośečenih i utopljenih Turaka iz pličina na gazovima rijeke Zete. Čak, zbog poznatog siromaštva crnogorske vojske, s njih su oplijenili i odjeću, obuću te novac i, naravno, oružje. Međutim, ratni materijal iz rijeke Zete, svojevremeno, u vrijeme bitke u Duklji, nije se mogao izvaditi jer je Zeta duboka u prośeku 7 metara i ima okomitu i visoku obalu tako da ga nije moguće viđeti u vodi koja ima i poznatu zelenkastu boju. Dakle, nije prozirna do te dubine. Zato je moguće izvaditi materijal jedino koristeći tehnička pomagala za ronjenje i posmatranje kroz vodu, što smo mi i učinili. Potvrdu te teze o mjestu bitke nalazimo i u Ljetopisu, u glavi XXXVIII, u kojoj se pominje kralj Predimir koji je razdijelio zemlju na ovaj način: „Hvalimiru dade oblast Zente s gra dovima Luška, Podlužje, Gorska, Kupelik, Oblik, Prapratna, Crmnica, Bu dva s Kučevom i Gripu li“, dakle, teritoriju preko puta Dokleje. Svevladu dade oblast ko ja se slo venski zove Podgorje, la tinski Submontana, i ove županije: Onogošt, Mo racija, Komernica, Piva, Gerniko, Gaza, Kom, De breka, Neretva i Rama; ova četiri okruga nazva tetrarhijom“.672 Iz raspore da župa da se zaključiti da se teritorija Dokleje nala zila u Podgorju jer geo grafski predstavlja prirod ni silazak visokih planina u Bjelopavlićku ravnicu koju prosijeca rijeka Zeta, Skica. 3 Bojište i mjesto nalaza materijala koja je i predstavljala pri rodnu granicu između 671 Milutin Mijušković, Velike crnogorske bitke, Podgorica, 1999, str 411. 672 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, str. 63.

254


Primorja i Podgorja. A kako se bitka odigrala na platou iznad rijeke Morače, a ispred zapadne kapije Duklje, više stotina metara daleko od rijeke Zete, Orbin zato i ne spo minje rijeku Zetu već bitku fiksira za prostor iznad rijeke Morače. Naravno, nas ništa ne sprječava da uspostavimo koralacije između pisanih dokumenata o predmetnoj bici i materijalnih nalaza srednjovjekovnog oružja (Skica 3) nađenog u rijeci Zeti. Naprotiv. Nalazi su objavljeni.673 Zbirka od deset primjeraka mačeva, dva śečiva, jed noga bodeža i jednih korica mača nađena je u rijeci Zeti na prośečnoj dubini od 7 metara. To što ranije nijesu nađeni posljedica je toga što zbog dubine i neprozirne vode nijesu mogli biti identifikovani s obale. Tek kad smo upotrijebili tehniku za ro njenje i gledanje pod vodom mogli smo da ih identifikujemo i izvadimo. Deset pri mjeraka oružja nađeno je na malom prostoru površine 50 x 50 metara kvadratnih. Nalazi se mogu podijeliti u dvije tipološki i hronološki različite grupe mačeva, dok su tri primjerka nađena u blizini od 200, odnosno 500 metara od mjesta grupnoga nalaza. Primjerak śečiva mača spate nađen je u gornjem toku rijeke. Uslovno rečeno, grupni nalaz pokazuje stilsko-hronološku pripadnost određenim epohama. Preci znije, četiri mača pripadaju kraju XI i XII vijeku. Dva se mogu smjestiti u XII vijek a 6 u XIV vijek. Ovim povodom su zanimljiva četiri primjerka i jedne korice mača okvirno smješteni u kraj XI i XII vijek. Dakle, potiču iz vremena sukoba dukljanske i raške vojske. Po tipskim karakteristikama pripadaju proizvodima zapadnih radio nica. Nedvosmislena je asocijacija da su naručioci pripadali slovensko-latinskome kulturnom krugu. Moguće je da su mačevi proizvedeni u lokalnim radionicama Dukljanske države ili uvezeni, po bilo kom osnovu, iz zemalja latinske kulture. Zbog toga ga možemo posmatrati kao grupni nalaz koji evidentno čine dvije grupe ma čeva istih stilsko-hronoloških karakteristika. Obje grupe mačeva zbog svoje tipske i hronološke identičnosti indiciraju da su se svi primjerci istovremeno našli u vodi. Inače, ravničarska rijeka kao što je Zeta, tokom uz dno korita, nema energiju koja primjerke od težeg materijala, kao što je mač može nositi koritom, čak ni u vrije me velikih jesenjih i proljećnih bujica. Decenijama smo, roneći, provjeravali kako se, nakon jesenjih i proljećnih bujica, ponaša materijal od metala i kamena u vodi. Ustanovili smo da rijeka Zeta nema snagu koja je u stanju da pomjera materijal teži od krupnijega pijeska. Na taj način smo utvrdili da su svi materijali od gvožđa ili od kamena ostali u stanju in situ i nakon više stoljeća, čak, i jednoga milenijuma. Tako je sasvim sigurno da se svaki primjerak mača našao upravo na mjestu na koje je ne poznatim putem dospio. Dakle, svi primjerci su se našli u situaciji in situ od trenutka potonuća, nezavisno od toga kad se to desilo u prošlosti. Gavro Škrivanić u svom već citiranom radu navodi da je mač napadno śečno bodno oružje i sastoji se od krsnice (balčaka) i śečiva. Djelovi krsnice su na krsnica, držak i jabučica, a djelovi śečiva: oštrica, vrh i žljeb, a kod jednooštričnih mačeva još i teluć. Śečivo je, načelno, s obje strane naoštreno, a rijetko samo s jedne. 673 Istorijski zapisi, Istorijski institut Crne Gore, br. 1-2/2001, str. 225−293.

255

Stevo Vučinić

Profesorka Petrović smatra da ostaje otvoreno pitanje za koga je oružje nabavljeno. Analogijom s izvorima snadbijevanja oružjem srednjovjekovne Zete i Srbije može se pomišljati na zvaničnu nabavku radi potreba u oružju oblasnih ili lokalnih moćnih gospodara, i to uglavnom iz Italije, Ugarske i Njemačke. Ukoliko je u ovom slučaju riječ o zvaničnoj nabavci, ona je mogla da se odvija direktno na osnovu dozvola određenih vlasti u odgovarajućim zemljama ili preko posrednika. U obzir bi dolazili Dubrovnik, Kotor ili drugi značajni urbani centri. Takođe, kao zna čajan izvor snabdijevanja moguće je računati i na individualnu kupovinu. Nabavljeni mačevi zvaničnim putem mogli su da budu namijenjeni starješinama i značajnim članovima posada u tvrđavama i utvrđenim mjestima, ličnoj oružanoj pratnji vla dara, krupnih velikaša i moćne vlastele. Dobar mač, pogotovu ako je bio ukrašen plemenitim metalima, nije bio svima pristupačan, bio je skup i pośedovanje takvog mača bilo je omogućeno samo onima s potvrđenom društvenom i ekonomskom moći. Kao drugi mogući pośednici tih mačeva u obzir bi došli najamnici, koje su vladari i moćna vlastela regrutovali u zemljama Evrope. Oni su obično stupali u služ bu svojih novih gospodara s ličnim oružjem koje je uglavnom bilo raznog porijekla, prema mjestu izrade. Važan faktor pri utvrđivanju izvora snabdijevanja mačevima bila je tr govina oružjem. Ona je bila vrlo razvijena u srednjem vijeku, a naročito se trgovalo śečivima mačeva koji su liferovani u znatno udaljenije zemlje od mjesta izrade. Tako su npr. iz poznatih franačkih radionica u oblasti Srednje Rajne i Dunava śečiva stiza la u velikom broju na śever Evrope, a pomišlja se i na trgovačke veze pri isporučiva nju oružja iz ruskih oružarskih radionica Vizantiji. U trgovinu oružjem bile su uklju čene i manje poznate radionice śečiva, iako nijesu bile adekvatno renomirane. Izbor je zavisio od kupovne moći naručioca. Obično su mjesto ili oblast u koju su pristizala poručena śečiva stavljale drške i nakrsnice prema lokalnom ukusu i običajima, pa su često i tako kompletirani mačevi opet uključivani u lokalnu ili internacionalnu trgovinu. Kao jedna od mogućnosti porijekla oružja iz rijeke Zete u obzir bi mogao doći i ratni plijen, ističe Đ. Petrović. Još jedno pitanje ostaje bez odgovora, a tiče se lokalnih radionica oružja u Duklji i Zeti u periodu od XI do polovine XIII vijeka, kao i okolnim značajnim urba nim naseljima u istom vremenu. Za sada nije poznato da li su u periodu o kome je u ovom tekstu riječ, postojale mačarske, odnosno kovačke radionice u navedenim obla stima današnje Crne Gore, kao ni u Dubrovniku, Kotoru, Baru ili u nekom obalnom gradu u današnjoj Albaniji, kao i Srbiji. Prve vijesti o mačarima u Dubrovniku su iz 1280/81. godine, kaže Đ. Petrović.674 Gavro Škrivanić675 piše o takozvanim karolinškom maču, koji se do kraja VIII vijeka proširio po cijeloj Germaniji, a odatle trgovinom u slovenske zemlje, što dokazuje kapitular Karla Velikoga iz 805. godine kojim se zabranjuje prodaja oružja 674 Dr Đurđica Petrović, Dubrovačko oružje u XV veku, Beograd, 1976, str. 256. 675 Gavro A. Škrivanić, Oružje u srednjovjekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd, 1957.

256


i oklopa Slovenima. On navodi i mišljenje ruskoga istraživača Ribakova koji smatra da su mačevi izrađivani u rajnskim i gornjodunavskim radionicama, a da su śečiva radionica (Ingelerd i Ulfbert) koja se nalaze u Rusiji tamo stigla trgovinom. Đurđica Petrović676 iznosi stanovište utemeljeno na istraživanjima da je Dubrovnik predstavljao u ranom srednjem vijeku jedno od najvažnijih oružarskih središta na Balkanu, koje je snabdijevalo oružjem složenije izrade Zetu, dijelom Bo snu, Srbiju i neka područja današnje Albanije. Ona takođe navodi da je dubrovačko oružje rađeno po uzoru na talijanske tipove zbog toga što su Dubrovačani održavali tijesne veze s talijanskim gradovima i Venecijom, koji su svojevremeno bili centri oružarske proizvodnje u Evropi. Gavro Škrivanić iznosi mišljenje da su mačevi ka rolinškoga tipa izrađivani u rajnskim i gornjodunavskim radionicama. A śečiva (ra dionica Igelerd i Ulfbert) koja se nalaze u Rusiji da su tamo stigla trgovinom. Što se kopalja tiče, u XI vijeku najduža su bila do tri metra. Ali pješačka su bila duga do dva metra, jer su bila namijenjena za bodenje i zbog težine nijesu se pravila duža.

Pripremne radnje i tok bitke Razloge zbog kojih je Dobroslav izgubio bitku i pored povoljnih uslova za odbranu jednostavno je pretpostaviti. Dobroslavljeva vojska je prilikom pohoda raških trupa očito bila u strategijskoj defanzivi, zbog čega su se Kočapar i Vukan odlučili da vode bitku napadno i da izvrše jedan smjeli udar kojim bi potukli Do broslavljevu vojsku, što su i uspjeli. Operativne pripreme za bitku izvršili su po ondašnjim pravilima ratovanja. Što se tiče odlučnosti, brzine i siline udara, Vukan i Kočapar su bitku izveli taktičko-dinamički, a pobjedu su eksploatisali i politički i strategijski veoma efikasno. Naročito Vukan koji je ovom bitkom ostvario poslje dice od dalekosežnoga značaja za Rašku, jer je Dukljanska država poslije ovoga poraza bila u političkom smislu konačno uzdrmana, što je znatno kasnije obezbi jedilo uslove za konačni njen poraz od raških trupa kojima je komandovao Stefan Nemanja. Dobroslav nije mogao uspješno da vodi dužu manevarsku odbranu jer je dubina njegove teritorije bila nedovoljna za takav vid odbrane. Zato se odlučio da na najpovoljnijoj za odbranu, organizuje odbranu u odsudnoj bici u Duklji i pokuša da zaustavi Vukanove trupe. Nije uspio i zato što je Vukan pohod vodio u taktičko-operativnom pogledu napadno, što je imalo veliku prednost nad odbra nom. Takođe, Dobroslav nije iskoristio povoljan momenat da napadne Vukanove snage, koje su prije nego što su zauzele borbeni poredak na polju Stralić morale da se prikupe iz dugih maršovskih kolona i izvrše neophodno rekognisciranje te rena prije zauzimanja borbenoga poretka, već im je omogućio da se konsoliduju i pripreme za borbu. Očito da je Vukan dobro procijenio kolebljivost komandanta Dobroslavljeve vojske i poveo vojsku u brz i silovit napad koji je završio pobjedom. 676 Dr Đurđica Petrović, Dubrovačko oružje u XV veku, str. 15.

257

Stevo Vučinić

Ali, smatram, na temelju već izložene analize XLIII glave, da je važan faktor koji je odlučio bitku bila velika vojna premoć na strani Vukanovoj i Kočaparovoj. Tako đe, i loše motivisana Dobroslavljeva vojska, sastavljena od naroda koji je prikupio da se brani i koji ga je izdao zbog toga što je loše s njim postupao. Dr Fran Mi lobar smatra da je porazu presudio komandant Dobrosavljeve vojske, vizantijski vojskovođa Jovan koji je izgubio već jednu bitku protiv srpskoga župana Vukana, u bici kod Zvečana. No moguće da je za izučavanje toka bitke relevantno i to da se upravo zemljište s kojeg se stupa na gaz zvani Benat, obalni pojas lijeve obale rijeke Zete, naziva Jelinice. Vlasništvo je autora ovog priloga, posjedovni list broj 162, KO Rogami, brojevi katarstarskih parcela 1290, 1291, 1293 i 1294. A, takođe i nedaleko odatle, odmah iznad podnožja brda Trijebač, s kojeg se jednostavno kontoroliše gaz zvani Benat nalazi se pećina zvana Jelinica. Ove toponime tumači Petar Skok677: „Jelin, gen. ina m (Vuk), pl. Jelini = na-janin Jelinjanin, f. Jelinka, et nik ‘Grk prema Grkinja’“. Vuk Karadžić, takođe, na isti način: „Jelini, Jelina, m, ein Hellene, Hellen. Za mnoge se stare građevine po našim zemljama pripovijeda da su ih gradili Jelini“.678 Naravno, mi ne bismo ovaj toponim spekulativno i spektaku larno povezivali sa sukobom Vukanove i Kočaparove s Dobroslavljevom vojskom, odnosno s učešćem vizantijske (grčke) vojske koja je došla u pomoć Dobroslavu, stoga što je ovo mjesto i prije i poslije te bitke, očito bilo poprište sličnih događaja. Međutim, smatramo da pomenuti toponim, u svakom slučaju pobuđuje intereso vanje, bar zato što na čitavoj teritoriji areala grada Dokleje, sem ovog ne postoji nijedan drugi toponim koji u etimološkom smislu odgovara nekom istorijskom događaju ili njegovim učesnicima. Datum sukoba vojski kao i godišnje doba nijesu poznati i o njima nema ni naznaka u Ljetopisu. O tom pitanju vrijedi navesti opis vizantijskog pisca Jova na Kinama679 za vrijeme drugoga pohoda cara Manojla protiv Dalmata iz godine 1150. Kinam navodi da pred kraj ljeta putevi postaju najpogodniji za vojsku koja napada, jer tada drveće počinje da gubi lišće. Isti pisac680govoreći o učešću srpske vojske u vizantijskoj vojci u ratu protiv ikonijskoga sulatana Arslana, 1176. godine, govori da su vizantijski saveznici Huni i Romejima potčinjeni Srbi, ne stigavši na vrijeme doprinijeli da se ratuje za vrijeme ljeta zbog čega su se, kako kaže, mnoge stvari pogoršale. Može se sa sigurnošću pretpostaviti da su Vukan i Kočapar morali prilikom planiranja vojnoga pohoda kalkulisati s činjenicom da marširanje odabra nom komunikacijom pretpostavlja forsiranje gazova na rijekama Zeti i Morači da bi nastavili vojni pohod u Zetu i Dalmaciju. Dakle, sukob se, najvjerovatnije, dogodio u vrijeme niskoga vodostaja ovih rijeka, a to je, u pravilu, period od ranoga ljeta do 677 Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU, Zagreb, 1971. 678 Vuk Stefanović Karadžić, Srpski rječnik, četvrto državno izdanje, Beograd, 1935. 679 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantološki Institut SANU, Beograd, 1971, tom IV, str. 27. 680 Isto, str. 105.

258


rane jeseni, što uključuje period kasnoga ljeta koji Kinam savjetuje. Kratak period kasne zime treba isključiti kao period sukoba zato što je u tom intervalu, u pravilu, snijegom zavijana planinska veza preko Morače, Rovaca, niz piperske planine do Duklje. Takođe, zavijana je i komunikacija koja vodi pravcem preko planinskoga masiva Lovćena i Paštrovske gore na Zetsko i Dalmatinsko primorje. U svakom slu čaju, zbog toga bi se Vukanove snage našle u velikim neprilikama koje bi mogle da imaju porazne posljedice za njegovu vojnu. Geografska pozicija Duklje nalagala je izbor taktike bitke ratujućim voj skovođama. A na temelju navoda iz Ljetopisa da se bitka odigrala u Duklji, iznad rijeke koja se zove Morača, da se zaključiti da se bar ishod bitke rije šio u Duklji. Dakle, intra muros ostataka antičkoga grada. Na takav zaključak navode i materijalne činjenice, odnosno nađeni mačevi u rijeci Zeti. Takođe, i drugi dio šeste rečenice XLIII glave kaže da pogibe dio Dobroslavljevih ljudi, a on bi zarobljen. To će reći da je samo dio njegovih ljudi poginuo, dok se ostatak predao. Jer, u istoj rečenici se veli da Dobroslav bi zarobljen, a nema pomena o zarobljavanju njegove vojske koja je očito priznala poraz kralja, odnosno vojskovođe Dobroslava. S taktičkoga stanovišta bitka se može razmatrati samo načelno (Skica 4). Ali, na osnovu nalaza materijala u koritu rijeke Zete, u neposrednoj blizini gaza Be nat, utvrdio sam da je Vukanova vojska, u konačnom, izvršila manevar opkoljava nja Dobroslavljeve vojske, tako što je nakon, očito uspješne bitke s Dobroslavljevom zaštitom gaza Benat, forsirala rijeku Zetu i pośela visove Maloga i Veljega brda, na spram Duklje. Na taj način izvršila je taktičko opkoljavanje Dobroslavljeve vojske unutar bedema antičkoga grada Duklje koja je dijelom izginula, a većim dijelom se predala, nakon čega je kralj Dobroslav zarobljen. Vrijeme dana u kojem se desi la bitka može se samo pretpostaviti. Razumna je pretpostavka da je počela izjutra zato što se bitka dogodila u vrijeme visokih temperatura. Dakle, u periodu između kasnog proljeća i rane jeseni, i vojskovođe su je morale završiti u prikladno vrijeme dana. Nije moguće ništa određenije kazati o tome koliko je bitka trajala. Način po strojavanja vojski, na temelju materijalnih dokaza i pisanih dokumenata, ne može se pretpostaviti sem načelno. Učešće konjice, takođe, nije sa sigurnošću utvrđeno. O manevrima u toku bitke koje su primijenile vojskovođe ne može se ni u kom slučaju govoriti određeno. Takođe, nije moguće ništa određeno kazati o broju vojnika, osim načelno, na osnovu lingvističke analize rečenica Orbina i Dukljanina. Na temelju po stojeće dokumentacije, mislimo da je Vukanova vojska bila nadmoćnija. Nije mogu će ništa preciznije kazati ni o tome je li Vukan istovremeno izvršio napad glavninom snaga, a potom izvršio opkoljavanje Dobroslava. To će reći da li se bitka sa zaštitnim Dobroslavljevim snagama odigrala istovremeno s bitkom glavnine ili nakon što se njegova glavnina povukla u bedeme Duklje? Da li su vojskovođe uvodile rezervu u bitku ili ne, nije jasno? Ali, na osnovu Dukljanove i Orbinove tvrdnje, očito da su se glavnine vojske sukobile na polju ispred Dokleje. Dakle, polju čiji se pojedini djelovi

259

Stevo Vučinić

Skica 4. Raspored vojski za bitku

zovu Stralić, Priboj i Pod strane koje je sa zapadne strane oivičeno Moračom. Zato Orbin i kaže da se bitka dogodila na rijeci Morači, jer je ovo polje udaljeno od zidina

260


Dokleje nekoliko metara i ta rečenica svjedoči da se bitka dogodila na polju ispred bedema. Naturfakti i artefakti govore u prilog teze da su Vukan i Kočapar morali vojsku uobičajeno da postroje i podijele na glavninu, krila, rezervu, zaštitu, komoru i osmatrače. Komoru i njenu zaštitu vjerovatno je rasporedio u ataru sela Gornji Rogami, s južne strane brda Vežešnika, u sredini njegove padine. Selo je oivičeno s južne i jugoistočne strane brdašcima zvanim Rogamske strane na kojima se nalazi nekoliko suhomeđnih praistorijskih utvrda pogodnih za odbranu, a zbog svoje uzvi šene pozicije pogodno je za osmatranje polja Stralić i unutrašnjosti bedema Duklje i Dobroslavljeve vojske. Ovo selo se nalazi sa śeverozapadne strane polja ispred razva lina antičke Dokleje, njoj opozitno. Udaljeno je od nje 1,2 kilometara vazdušne linije. Upravo tu poziciju za taborovanje vojske koristio je vojvoda Božo Petrović681 kad je 1876. godine sa svojom brigadom vršio zaštitu istočnog krila crnogorske vojske tokom bitke na Trijepču. Vojska je upravo iz ovog sela izvršila manevar ka Trijepču, razbila tursku vojsku i prognala je preko rijeke Zete na njenu desnu obalu. Dobroslav je glavninu snaga postavio unutar zidina. Prelaze na rijeci je takođe zaštitio. Rezervu je postavio unutar bedema. Očito da je pravovremeno posio položaje unutar grad skih bedema Duklje jer se kaže u XLIII glavi da se bitka dogodila u Duklji u kojoj je Dobroslav, dakle, sačekao Vukana i Kočapara. Preko puta rijeke Zete, s južne i jugozapadne strane, na Malom i Veljem brdu postavio je zaštitu koja je trebalo da ima dvojaku namjenu: da bude zaštita vojsci u slučaju eventualnog povlačenjenja i da spriječi manevar opkoljavanja Dobroslavljevih snaga u gradskim bedemima. Isti takav manevar682, ali iz obratnog pravca, od Podgorice, izvele su trupe Derviš-paše prilikom njegovoga pokušaja posijedanja brda Trijebač, 26. avgusta 1876. godine, po starom kalendaru, u vrijeme Veljega rata. On je od pravca Podgorice, u pet sati po slije podne, poveo dvadeset tabora nizama, 3000 bašibozuka i 2000 Zebeka, pravcem preko Maloga brda ka Veljem brdu. Kad se našao iznad gazova na Zeti, naredio je da se deset bataljona nizama, bašibozuk i Zejbeci, naglo prebace preko rijeke Zete, upravo preko gaza na Šurmanu i Pod kolovrat na suprotnu stranu i pośedne obližnji vrh brda Trijebač, kota 189, neposredno naslonjenu na Doljansku glavicu i antičku kulu zvanu Muvarica, koja flankira zapadni bedem antičke Dokleje. Deset bataljona vojske zadržao je na visovima Malog i Veljeg brda kao zaštitu za povlačenje ili mo guću rezervu. Sticajem okolnosti Crnogorci su nakon tri protivjuriša na vrhu Tri jebač uspjeli naćerati Turke na povlačenje, baš preko ovih gazova. Tom prilikom se udavilo ili tokom prelaza gaza bilo pośečeno mnogo turskih vojnika. Vojvoda Gavro Vuković u svojim Memoarima, strana 365−366, kaže da su tom prilikom Crnogorci gonili Turke koji su u masama padali u Zetu i davili se. Kaže da ih je crnogorska vojska ćerala do Zete i śekla kao snoplje. A neki su pošli za njima u Zetu, hvatali ih po vodi (na gazovima) i śekli i prelazili na onu stranu Zete. Ali, nijesu bili kadri da zauzmu vis Maloga brda koje je štitilo tursko obezbjeđenje i artiljerija, a i noć je već 681 Milutin Mijušković, Velike crnogorske bitke, str. 405. 682 Isto.

261

Stevo Vučinić

padala. Dakle, i Dobroslav je koristio vis Maloga Brda s koga je zaštita mogla s desne obale rijeke Zete da štiti njegovu moguću odstupnicu. Upravo na brdu Trijebač ili njegovom podnožju, preko puta Duklje, sa zapadne strane, na lijevoj obali, a iznad gaza Benat, Dobroslav je postavio osmatrače, zaštitu gaza lijeve obale rijeke Zete a moguće i rezervu za uvođenje u bitku. O značaju ovoga visa te visa neposredno naslonjenog uz njega zvanog Doljanska glavica vojni kritičar Milutin Mijušković683 kaže: „Taj položaj pruža ne posrednu zaštitu za prelaz preko Zete, pod uslovom da ga napadač drži u svojoj vlasti“. Trijebač je, inače, i u toku Drugoga svetskog rata služio talijanskoj vojsci kao otporna tačka i osmatračnica takozvanog Bloka koji je obuhvatao grad Pod goricu i njeno neposredno okruženje, dakle, Vranićke Njive i dio današnjega sela Rogami, uključujući i Duklju. Blok je u Rogamima bio ograđen bodljikavom ži com i rovovima tako da je vršio sigurnu zaštitu gaza Benat i svih gazova na rijeci Zeti, zatim vrh Maloga brda i brdo Trijebač na kojima su se nalazili osmatrači i otporne tačke. Potvrdu za naše mišljenje da su ovi visovi, svojevremeno, koristili za neposrednu zaštitu gazova na Zeti dobijamo i na temelju ratnoga materijala koji je nađen s obje strane rijeke. To će reći da se bitka odvijala na objema obalama rijeke koju je, prirodno, vodila vojska koja se nalazila u neposrednoj blizini jer je glavnina snaga bila vezana za samu okolinu Duklje. Taktika koju je odabrao Vukan bila je prilagođena neobično povoljnoj borbenoj poziciji Dobroslavljevih trupa zaštićenih bedemima Duklje. A, takođe, i povoljnoj poziciji, u slučaju naznaka lošeg ishoda bitke, za izvlačenje Dobroslavljeve vojske preko gazova Šurman i Pod kolovrat u pravcu Malog brda. Te gazove su ko ristile i turske jedinice za prelazak rijeke Zete u toku Veljega rata od 1876. do 1878. godine. Vukan je odlučio da izvrši manevar opkoljavanja Dobroslavljeve vojske zato što je raspolagao većim vojnim snagama koje su mu dozvoljavale, bez štete, takvu upotrebu vojske. Posijedanje kružnoga ratnog položaja i hvatanje kompletne nepri jateljske vojske u krug je stara taktika o kojoj govori, takođe, vizantijski pisac Nićifor Grigora.684 Pišući o bici Jovana Kantakuzena sa Seldžucima protiv rodopskoga ve likaša Momčila, juna 1345. godine, opisuje klopku koju mu je Jovan postavio. Jo van je vizantijsku vojsku ostavio nasuprot čelu Momčilove vojske, a seldžučku, kako kaže, koja bijaše priličnio brojna, postavio je upravo u krug, da bi u središtu (kao u klopku i zamku) uhvatila Momčila s čitavom njegovom vojskom. A kad su se izmi ješali zvuci truba i bubnjeva i po varvarskim običajima Persijanaca (Turaka) u borbi uobičajena ratnička vika, nasta velika galama u čitavom kraju koja izazva neočeki vano veliki strah kod Momčila i prije okršaja naglo slomi onu oholost i prećeranu samouvjerenost. A seldžučka pješadija je strijelama uništila Momčilovu konjicu i u direknom sudaru prsa u prsa riješila ishod u Jovanovu korist. Jovan Zonara685 piše 683 Milutin Mijušković, Velike crnogorske bitke, str. 411. 684 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom VI, str. 261. 685 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom III, str. 249.

262


o borbama sa Samuilom i taktici opkoljavanja koju je koristio vizantijski car protiv Samuila oko 1014. godine i kaže da car posla jednog stratega s njegovom jedinicom u nekom drugom pravcu ne bi li našao kakav zaobilazan i uspješan prolaz. Zato je i Vukan, u bici koja je predmet ovoga rada, dio vojske poslao da izvrši izviđanje i forsiranje gaza Benat i pośedne položaje na Malom i Veljem brdu. O izviđanju rijeke imamo podatke kod Jovana Skilice686 koji piše o ratu Vasilija II protiv Samuila u oko lini Soluna, godine 995/996. Kaže kako se usljed velikih kiša rijeka u more pretvorila tako da sukob nije bio moguć pa je car naredio da magistar izvidi rijeku Sperhej u gornjem i donjem toku i pronađe mjesto preko kojeg može preći s vojskom. Dalje kaže da je car noću sakupio vojsku i prešao rijeku te napao Samuila i one koji su oko njega bezbrižno spavali. I ogromna vojska Samuilova bi pobijena. Teofilakt Si mokata687, kako smo već kazali, opisuje forsiranje rijeke vojskovođe, cara Mavrikija, Petra, 595. godine, i kaže da je strateg naćerao vizantijsku vojsku da prelazi rijeku grupno da ne bi, prelazeći u malim odredima, postala žrtva neprijatelja. Mogućnost zaśede na gazovima je uvijek velika i o njoj svaki komandant mora da vodi računa. Nju je koristio i Dobroslav o čemu svjedoči srednjovjekovni ratni materijal izvađen s dna rijeke iz neposredne blizine gazova. Nićifor Grigora688, pišući o povratku Jovana Kantakuzena u Veriju, početkom ljeta 1343. godine, kaže da su mu zaśedu na drugoj obali Vardara postavili Tribali, njih 2000 na broju, tamo đe zaista bijaše vjerovatno da će car s vojskom preći, kako bi ih iznenada napali tokom prijelaza rijeke, i brzo postigli blistavu pobjedu. Inače, gazovi na Kolovart i Šurman, ispod bedema Duklje, bili su pod kon trolom trupa kralja Dobroslava i na njima nije bilo moguće vršiti forsiranje rijeke. Potvrda za takav stav nalazi se u ratnom materijalu koji je nađen, isključivo u ne posrednoj blizini gaza Benat. Na gazovima Surman i Kolovrat nijesmo našli ostatke ranosrednjovjekovnog ratnog materijala, iako smo izvršili detaljno rekognisciranje korita rijeke Zete. Inače, najpovoljnije rješenje za forsiranje rijeke Zete jeste forsira nje na gazu zvanom Benat. Upravo na Bentu je moguće preći rijeku i istovremeno kontrolisati suprotnu stranu, odnosno polje zvano Vranićke Njive, dok vojska prelazi rijeku sprečavajući da je neprijatelj razbijenu na dva dijela napadne i uništi. Upravo na tom mjestu pronađeo je opisano oružje. Vukan je imao i još jedan taktički razlog da izvrši forsiranje rijeke na gazu Benat, zato što, ukoliko ne ovlada vrhom Maloga brda, rizikuje da mu se Dobroslav izvuče iz bitke i tom prilikom jednostavno i efika sno s oštre strmine Maloga brda sprečava vojsku bilo da krene u poćeru za njime bilo da pređe rijeku Zetu. Čak bi mogao da ga dovede u loš taktički položaj na način što bi ga, kontrolišući prelaz rijeke s padina Maloga i Veljega brda, efikasno sprečavao da forsiranjem pređe rijeku Zetu i nastavi marševanje u Zetu i Dalmaciju. Što se bitke u Duklji tiče, radi mogućeg upoređenja, vrijedi citirati nekoli 686 Isto, str. 90. 687 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom I, str. 119. 688 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom VI, str.

263

Stevo Vučinić

ko starih autora koji pišu o nekim konkretnim bitkama iz antičke i srednjovjekovne prošlosti. U vezi s postrojavanjem vojske pred bitku Makijaveli savjetuje da vojsko vođa mora voditi računa da mu vjetar prašinom, a sunce svojim zracima ne smiju zaklanjati vidik vojsci. Čak navodi da se taktika bitke treba pripremiti ne samo da sunce ne udara vojsci u lice prilikom prvoga sudara, već da mu se što tako ne desi ni tokom dana, odnosno za sve vrijeme trajanja bitke. O tom piše i Tit Livije navodeći da je Hanibal pobijedio Rimljane kod Kane 216. god. p. n. e. tako što je vještim ma nevrom na bokovima i uz pomoć konjice koja je obustavila gonjenje rimske konjice zašao Rimljanima iza leđa te ih napao tako da se rimska vojska postrojila prema suncu i zato je izgubila bitku u kojoj je izginulo 36.000 rimskih vojnika.689 U tom smislu plato na kome je Duklja povoljan je za obje vojske, jer je u dužem pravcu položen u pravcu śeveroistoka i sunce do podne nijednoj vojsci ne može da bude okrenuto u lice. A ako se to desi zbog geomorfologije terena koji je istočnom polovinom dužine niža pleistocenska terasa, ona vojska kojoj je sunce okrenuto u lice ima povoljniju poziciju zato što bi se vojska kojoj je sunce okrenuto u leđa našla u pleistocenskoj depresiji, dubokoj petnaest metara, i izložena bi bila pogibiji od strijelaca koji bi je desetkovali strelicama s oštro odśečene i teže osvojive uzvisine. No ne mislimo da treba previše raspravljati o primijenjenoj vojnoj taktici niti o rasporedu vojske jer je to spekulativna disciplina, ali smatramo da treba da i o tome kažemo nekoliko rečenica, u namjeri da uputimo čitaoca na način vođenja bitke u srednjem vijeku. Poznavalac srednjovjekovnog načina ratovanja Nikolo Makijaveli u svo jim vojno-teorijskim raspravama piše da su Rimljani pripremali bojne redove za bitku tako što su u prve redove postavljali kopljanike, u drugi red iza njih takozva ne prednjake, u treći, jednako poređane smještali su takozvane trijare. Konje svih triju postrojbi postavljali su s desne i lijeve strane triju četa. Konjičke jedinice su se prema svom obliku i mjestu nazivale „alae“, što će reći krila, jer su bile poput krila tog korpusa. Prva je postrojba kopljanika, koja je stajala na čelu, imala tako zbijene redove da bi mogla odoljeti neprijatelju i zadržati ga. Druga postrojba, budući da nije započinjala borbu nego je morala prvoj pomoći bude li potučena ili odbijena, nije se gusto svrstavala, nego su joj redovi bili prorijeđeni, pa je mogla bez nereda prihvatiti prvu kad je neprijatelj potisne ili prisili na povlačenje. Treća je postrojba trijara imala još proređenije redove od prve kako bi, bude li potrebno, mogla prihvatiti prve dvije. Na kraju, Makijaveli konstatuje da bi se u bici te postrojbe povlačile jedna u drugu držeći bojne redove gustim sve dok se ne povuku u postrojbu trijara, i ako bi tada bile savladane, budući da se više nijesu mogle obnoviti, gubile bi bitku. Makijaveli kaže da savremene hrišćanske vojske nemaju tu vrlinu jer im svrstavanje u bojni red nije dovoljno gusto od čela do leđa, nemajući mogućnost povlačenja u drugu liniju sve tri zajedno isprepletaju i same sebe razbiju. Kad je, naime, ona sprijeda potisnuta, 689 Knjiga XXII, str. 43.

264


sudari se s drugom, ako druga hoće da istupi, nastane takva zbrka da često i najma nja nezgoda upropasti vojsku. A to im se uvijek događa kad je polje veliko kao, kako navodi primjer, kod Ravene. Ali kad se područje đe se bore suzi, prepuštaju se gore opisanom neredu ne misleći kako tome da doskoče. Makijaveli navodi primjer o kome mu je govorio Ciriaco dal Borgo, stari zapovjednik firentinske pješadije, koji mu je kazivao kako ga niko nikad nije razbio osim prijateljske konjice. Zato, veli, Švajcarci, majstori modernoga ratovanja, više nego o čemu drugome vode računa o tome kako će se skloniti po strani da na njih ne nasrne vlastita konjica ako bude razbijena. Kinam690 opisuje bojni poredak Vizantinaca u ugro-vizantijskom ratu iz 1167. godine u Sremu. Kaže da su u prvom bojnom redu Skiti i najveći dio Persijsko ga odreda s nekolicinom konjanika koji se bore kopljima, zatim da s oba krila nastu paju romejske falange. Iza tih su išli laki hopliti (pješadija naoružana lakim kopljima) pomiješani sa strijelcima i teško naoružana persijska falanga; za ovima s obje strane išla su petorica vojskovođa cara Manojla s Romejima, Alamanima i Persijancima, a na začelju je bio strateg Andronik s mnogim carevim ljudima vrijednim pomena i vojskom koja je nosila koplja i izdužene štitove. Potom nastavlja opis taktike i kaže da je car znao da flangu čine najodabraniji ratnici i naredio je da vojskovođa Andronik obrnutim redom postroji vojsku i da prvim bojnim redovima izda naređenje da stri jelama gađaju Hune. A kad Vizantinci budu viđeli da Huni na njih jurišaju, da bježe ne u pravcu vojske, već više u stranu tako kad ih Huni budu gonili da se razdvoje na dvije strane i ostave prazan prostor za hunske falange koje je namjeravao krilnim jedinicama, već nezaštićene, da napadne i uništi. O naoružanju koje se u to vrijeme koristilo pisali su mnogi autori, ali je Teodor Prodrom691 najzahvalniji za citiranje ovim povodom. U jednoj svojoj poemi govori o naoružanju vojske Manojla I Komnina i kaže kako je vojsku prije bitke za okršaj vježbao. Veli: dugo si koplje šiljio, šljemove čistio, luk pripremao, mač oštrio; starješine jedinica raspoređivali su krila vojske, konjanici su uvježbavali konjicu za bojni red, bacali su koplja, a duge lukove zapinjali i iz dana u dan svakoj vještini Are jevoj se vježbali. Pseudo-Mavrikije692 daje savjete o vojnoj taktici, tvrdeći da se kod logorovanja treba čuvati šumovitih mjesta koliko je mogućno, jer preko takvih mje sta lako se vrše prepadi i krađe konja. Pješadiju smještati u poretku i unutar opkopa, konjicu izvan ovoga, straže postaviti podalje, unaokolo konja koji pasu. Nastavlja opisom načina vođenja bitke kad dođe vrijeme za nju i predlaže da ne treba stavljati suviše duboke bojne redove protiv neprijatelja, niti izvoditi napade samo frontalno, nego i s drugih strana. A ako oni, kako se obično dešava, držeći neki jače utvrđeni položaj i čuvajući zaleđe sprečavaju zaokruživanje ili napad s bokova ili leđa, onda je nužno da jedan dio pođe u zaśedu, a drugi da se na oči dadne u bjekstvo, da bi oni tako, obuzeti nadom gonjenja, napustili utvrđenje, i tada se ovi na njih povrate, a oni iz zaśede na njih izvrše juriš. 690 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1986, tom IV, str. 97. 691 Isto, str. 180. 692 Vizantijski izvori zaistoriju naroda Jugoslavije, SANU, Beograd, 1955, tom I, str. 137−139.

265

Stevo Vučinić

Upravo na taj način, napadom sa svih strana, i okruživanjem Dobroslav ljeve vojske, Vukan je uspio taktički da nadmudri Dobroslava i da njegovu povoljnu odbrambenu poziciju pretvori u klopku, kobnu po njega samoga (Skica 5). Teodor Prodrom kaže i da je na uskim prelazima rijeka ili položaja po trebno na svaki način da zaštitnica bude spremna za borbu, prema položaju mjesta,

Skica 5. Skica taktičkog obuhvata dukljanske vojske

266


jer tada se dešava da neprijatelji napadaju, pošto je vojska podijeljena, a oni koji idu naprijed ne mogu pomoći onima pozadi. Inače, izduženi plato ispred ostataka antičke Dokleje dug je nekih 2 kilo metra. U geološkom pogledu sastavljen je od dva platoa koji su formirani u geološ koj praistoriji i položen je u dužini od dva kilometra iznad rijeke Morače. Osnovni, viši, formiran je u procesu stvaranja Ćemovskoga polja i sačinjava geološku cjelinu s njim. Niži plato je, u stvari, nastao u procesu hidroerozije u vrijeme interglacijacija i predstavlja prvu pleistocensku terasu. Ta pleistocenska terasa je formirana uzduž iz duženoga platoa i cijepa ga na pola. S taktičkoga stanovišta veoma je povoljan za vo đenje bitke. To zato što oba platoa raspolažu dovoljnom dužinom i širinom na kojoj se može odvijati oružani sukob dvije vojske. Način ratovanja u antici i srednjem vi jeku podrazumijevao je da se borbeni poredak postavlja u nekoj od formi kao što su falange, kare, kliješta ili slično. Obavezno je izdvajanje lijevog i desnog krila i rezerve. Intra muros antičke Dokleje, inače, je idealno mjesto za rezervu, moguće i za dio komore. Čak omogućava da se njeno brojno stanje sakrije od pogleda neprija telja i da se njome manipuliše na rastojanju od nekoliko stotina metara. To na način što je rezerva u stanju da interveniše u roku od nekoliko minuta od momenta kad dobije znak trubom ili rogom za ulazak u bitku. Izgleda da je siloviti napad Koča para i Belkana (Vukana) uslovio da se Dobroslav povuče u zidine Dokleje iz kojih je moguće organizovati odbranu. A moguće je i da se preko gaza ispod Dokleje zvanog Šurman, i koji se može kontorolisati iz Dokleje, forsira Zeta i povuku trupe na Malo brdo. Ono je zbog visoke kote i strmih padina povoljno za sačekivanje napada. Da bi preśekao odstupnicu Kočapar je morao da savlada zaštitu povlačenja postavljenu na Malom i Veljem brdu, vjerovatno, i na Trijepču jer je materijal nađen po dnu rijeke uz obje obale. Stoga je morao forsirati rijeku Zetu koju su zaštitne Dobroslavljeve snage morale da brane da bi spriječile da se glavnina vojske nađe u klopci, u zidina ma Dokleje, opkoljenim s tri strane koritima dviju rijeka i jednog dubokog potoka, a s četvrte strane Vukanovom vojskom. Nađeni ranosrednjovjekovni ratni materijal svjedoči da je upravo u nepo srednoj okolini gaza, po obije strane, došlo do sukoba koji je, očito, bio neprijatan za dukljansku vojsku. Nakon što je porazila Dobroslavljeve zaštitne trupe, Vukanova vojska je izvršila zauzimanje visova na Veljem i Malom brdu. Tek tada je bitka okon čana jer se Dobroslavljeva vojska našla opkoljena u Dokleji i bila je primorana na predaju. O tome svjedoči i rečenica iz Ljetopisa, koja kaže: „Pogibe dio Dobroslavlje vih ljudi, a on bi zarobljen“.693 Dakle, dukljanska vojska se povukla iz bitke u zidine Duklje, jer je dio ljudi poginuo, a u međuvremenu, preostala vojska je bila okružena Vukanovim snagama. Tada je okončana bitka u kojoj se poražena dukljanska vojska predala Vukanovim i Kočaparovim snagama.

693 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, Bar, 1988.

267

Stevo Vučinić

Zaključak U svakom slučaju, politički i vojni rezultat sukoba Dobroslavljeve i Vu kanove vojske nije relevantan za ocjenivanje istotoriografske validnosti XLIII glave Ljetopisa. Razlog je u tome što je ishod bitke između bilo kojih vojski rezultat zbira različitih faktora koji utiču na njen konačan ishod. On je čak rezultat i izvjesnih srećnih okolnosti o kojima mi u ovome tekstu ne možemo da sudimo. A kako ne raspolažemo niti pisanim niti materijalnim dokumentima, nemamo osnova da izve demo bilo kakve osnovane zaključke, niti o detaljima poput broja vojnika zaraćenih strana, uticaja vremenskog faktora, količine i vrste naoružanja, konkretnoga postro javanja vojske i slično. Moguće da su ovi faktori pojedinačno ili više njih zbirno, u taktičkom smislu, odlučili bitku zato što sve bitke u istoriji nalikuju partiji šaha čiji učesnici moraju da postave figure na određena mjesta, dok rezultat bude posljedica umješnosti, znanja, uigranosti, hrabrosti, sreće, naročito, psihičkoga stanja igrača, pa i mnogo čega drugoga. Međutim, neosporno da su tvrdnje iskazane u šestoj i sedmoj rečenici XLIII glave Letopisa povezane s geografskim uslovima, uslovima za organizovanje sukoba vojski i nađenim srednjovjekovnim materijalom u arealu antičkoga gra da Duklje. Zato rečenice iz XLIII glave koje govore o bici u Duklji, sa stanovišta vojne strategije i taktike kao i geografskih razloga imaju logično utemeljenje. Pre ciznije kazano, postojali su razlozi da Dobroslav dočeka neprijateljsku vojsku u arealu antičke Duklje. Upravo pomenuta bitka dogodila se, s vojničkog stanovišta, na brižljivo i dobro odabranom mjestu. Dakle, bitka između dukljanske i raške vojske zaista se odigrala u Duklji na samome početku XII vijeka, i to je činjenica od istorijskoga značaja. A XLIII glava Ljetopisa je prvorazredni istorijski izvor za izučavanje naše ranosrednjevjekovne prošlosti.

268

RATNA KAMPANJA VIZANTIJE PROTIV DUKLJE 1040. GOD. - Zetska operacija U glavi 38. Ljetopisa Popa Dukljanina (Sclavorum regnum) opisani su uz roci pokretanja ratne kampanje Vizantije protiv Duklje 1040. godine i vojna operaci ja koja je uslijedila na teritoriji Duklje u kojoj je vizantijska vojska satrta. Tom pobje dom dukljanske vojske koju je predvodio Dobroslav/Vojislav, rodonačelnik dinastije Vojislavljevića, položen je kamen temeljac na kojem je stvorena moćna zetska država pod Vojislavljevim sinom Mihailom. Neki autori koji su se bavili Ljetopisom ovu rat nu operaciju pogrešno definišu kao bitku i pogrešno je lociraju u Crmnici. Njihova greška uzdignuta je na ravan činjenice i njome je kontaminirana stručna literatura i udžbenici. U ovom tekstu mi ćemo se baviti utvrđivanjem prostora ratnih dejstava, strategijom i taktikom koju su primijenile suprostavljene vojskovođe. Ratnoj kampanji je prethodio ustanak protiv vizantijske uprave koji je podstrekao i predvodio Vojislav tokom prve godine svoje vlade kao vazalni knez vizantijskog cara Mihaila IV.694 Pisac Ljetopisa u 38. glavi za Vojislava kaže da je bio mudar i pametan pa se podvrgavao Grcima te je s njima jezdio pokrajinama i tajno im davao savjete da oštro i nepravedno postupaju sa narodom. Narodu je govorio da Grci prema njemu nepravedno postupaju i da treba da ih pobiju. Navodi riječi koje im je upućivao: „Zašto podnosite tako velike nevolje od Grka? Nepravedno vam sude, čine preljubu sa ženama, obeščašćuju i sramote vaše neudate kćeri. Nikada vi nijesu moji oci, koji su prije mene bili kraljevi, tako što činili, velika su i teška ova nedjela...“.695 Uspjeh Vojislavljeve taktike bio je potpun. Podstican od Vojislava narod se sporazumije, i po dogovoru, u jednom danu pobiju grčke starješine po cjeloj Dal maciji. Potom ga narod pozove i on dođe s pet sinova, preuzme kraljevstvo, započne rat i osvoji zemlju sve do Toplice. Kod Skilice-Kedrena nešto je drugačije opisan povod toj ratnoj kamapanji protiv Duklje. Prema tom izvoru jedna se vizantijska carska lađa s deset kentenarija zlata, koja je plovila od Konstantinopolja ka Solunu, zahvaćena olujom, razbila o ilirske obale i zlato je prigrabio arhont Stefan Vojislav. Mihailo IV je pismeno tražio da mu vrati zlato i da ne bude povod ratu. Vojislav ga je prezreo, pa je konstantinopoljski car takav odgovor smatrao objavom rata, i pokren uo je vojnu kampanju protiv Duklje.696 Kentenarij je rimska i vizantijska mjera za zlato koja je sadržavala sto funti, a jedna funta je težila oko 324,72 grama.697 Deset kentenarija zlata je količina od oko 694 Tibor Živković, Gesta regum sclavorum, Istorijski institut i Manastir Ostrog, Beograd 2009, str. 282. 695 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, „Conteco“ Bar, Beograd 1999, str. 75–76. 696 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Vizantološki Institut SANU, Beograd 2007, str. 156–158. 697 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Vizantološki Institut SANU, Beograd 2007, str. 128.

269

Stevo Vučinić

324 kilograma zlata ili 72.000 solidusa/nomizmi, vizantijskih zlatnika.698 U vrijeme Mihaila IV solidusi su težili 4,55 gr., finoće 90% uz dodatak 7% srebra i 3% bakra finoće zlata 90%, današnje vrijednosti od oko 13 miliona eura.699 Sumnjiv je to uzrok ratu koji navodi Skilica-Kedren. Suviše mala vrijednost za pokretanje tako velike i preskupe kampanje u kojoj je učestvovalao par desetina hiljada ljudi, i to na jednu malu siromašnu sklaviniju, u kojoj se nije imalo što opljačkati. Sumnju pojačava i činjenica da je skoro nemoguće i zamisliti da jedna lađa koja plovi od Konstanti nopolja ka Solunu, zahvaćena olujom, skrene s pravca i bezbjedno prođe pomeđu više hiljada grčkih ostrva, oplovi Peloponez, nastavi plovidbu pored zapadne grčke obale i albanske cijelom dužinom, prođe kroz Otranska vrata i nošena vjetrom kao orahova ljuska, nakon nekih 1500 kilometara plovidbe razbije se o crnogorsku obalu. Dovođenje u vezu niza nalaza vizantijskog zlatnog novca Mihailovog pre thodnika Romana Argira III, nađenih na prostoru od Mostara do Nina, sa ovom Skiličinom informacijom o uzroku Mihailove ratne kampanje protiv Vojislava ne iz gleda osnovano. Jakšićeva konstatacija da neki pokazatelji prevashodno topografski, a onda i hronološki nijesu koherentni sa Skiličinim navodom je sasvim na mjestu.700 Ti nalazi nijesu mogli biti dio novčane mase o kojoj piše Skilica, jer je malo vjero vatano da je ona bila povod ratu. Dakle, Vojislav je nije mogao staviti u promet jer je najvjerovatnije nije ni pośedovao, a i da ju je pośedovao teško da bi se njome pro metovalo na prostoru śeverozapadne Dalmacije. Činjenica da je Vojislav spremno dočekao višestruko brojniju vizantijsku vojsku i bitku riješio u svoju korist daje za pravo pretpostavci da je opis uzroka rata iz Ljetopisa zasnovan na činjenicama. Očito da je uživao podršku naroda, i kako piše u Ljetopisu, i njegovom voljom bio pozvan da preuzme kraljevstvo. Podrška se očitovala tokom ratne kampanje neuporedivo brojnijeg neprijatelja koji ne bi mogao biti brzo i efikasno poražen da mu trupe i cijeli narod nijesu bili lojalni i spremni na svaku vrstu žrtve. Reklo bi se da su kampanju uzrokovale uspješne Vojislavljeve ratne operacije uperene protiv vizantijskih interesa koje su zahvatile kontinentali prostor do Toplice o čemu piše u Ljetopisu. No, bilo što da je uzrok tog sukoba, iz ova dva izvora i razmjera kampanje iščitava se da je Vojislav bio ozbiljno ugrozio vitalne vizantijske interese u ovom dijelu Balkana, jer je tri godine kasnije slijedila nova kampanja u kojoj su angažovane znatne vizantijske snage ojačane vojskama raškoga župana, bosanskoga bana i zahumskoga kneza Ljutovida, koja se kao i prva neslavno završila za Vizantince, porazom u Barskoj operaciji 1043. godine. Tako uspješne sukcesivne otpore, pružene u kratkom vremenskom roku onovremenoj svjetskoj velesili Vizantiji, koji su se oba puta svršili slomom 698 Kristina Šariri me uputila na Angeliki E. Laiou (urednik), The Economic History of Byzantium: From the Seventh through the Fifteenth Century, Harvard University Press, 2002, str. 920. 699 Biljana Stojanović, Međunarodne valute od tetradrahme do evra, Bankarstvo, Beograd 2013, str. 42 700 Nikola Jakšić, Solidus romanatus na istočnoj jadranskoj obali, Starohrvatska prosvjeta III.12, Split, 1982, str. 180

270


vizantijske vojske, mogla je pružiti samo dobro organizovana država koja se temelji na domoljubivom narodu i obučenoj, motivisanoj i lojalnoj oružanoj sili, pod komandom sposobnog vojskovođe.

Povijesni izvori O bici su pisali vizantijski istoričari Skilica, Kedren koji je kompilirao Skili cu, pa se navode kao jedinstveni izvor Skilica-Kedren, a od naših nepoznati autor Ljetopisa Popa Dukljanina. Kod Skilice-Kedrena701 stoji: „...I Srbija koja se poslije smrti cara Romana bila odmetnula, ponovo se pokori. Jovan posla caru koji je boravio, kako rekosmo, u Solunu deset kentenarija zlata, ali brod, zahvaćen olujnim vjetrom, udari na ilirske obale i razbi se. Zlato prigrabi Stefan Vojislav, arhont Srba, koji je bio prije kratkog vremena pobjegao iz Carigrada i zauzeo zemlju Srba, protjeravši odan de Teofila Erotika... Kad car u Solunu sazna za gubitak zlata napisa Stefanu da mu pošalje njegovo i da svojom krivicom ne pruža povoda izbijanju rata. Pošto ovaj nije dao nikakav odgovor posla car protiv njega vojsku kojom je zapovijedao evnuh Ge orgije Provatas. Stigavši u zemlju i zapavši u gudure, jaruge i besputna mjesta, izgubi cijelu vojsku i sam se jedva spase.“ U 38. glavi Ljetopisa dat je cjelovit opis uzroka i posljedica sukoba: „...Tunc imperator Graecorum iratus vocavit unum ex ducibus suis nomine Armenopulos, iussit eum venire et debelare regem Dobroslavum et eius filios. Qui congregato magno exercitu militum et peditum, pervenit usque ad plani tiem Zentae. Rex etiam Dobroslavus, congregans exercitum, dedit partem exercitus quator filiis mistique eos in locum, qui Vuranie dicitur, contra orientalem plagam, ut ibi expertarent eventum belli. Ipse vero cum Radoslavo filio suo ex parte occidentali irruit super Graecos caeperuntique valde trucidre eos. Radoslavus itaque iuvenus potens et strenuus armis, dextera laevaque vulnerans, pervenit ad ducem, quem cum cognoviset , gladio percussit atque de equeo in teram poicit. Quod videntes Graeci in fugam conversi sunt cecideruntque exeis plurima multitudo, quam dinumerare nemo potuit. Plurimi autem eorum cum iam se evasisse putarent, insurgentes fili regis, qui in orientali parte erant, trucidaverunt eos...“. Dakle, u prijevodu: „...Tada car Grka, razljućen, pozove jednog od svojih vojskovođa, koji se zvao Armenopulos, i naredi mu da dođe i savlada kralja Dobroslava i njegove sinove. Ovi prikupi veliku vojsku pješaka i konjanika i stigne sve do Zetske ravnice. I kralj Dobroslav sabere vojsku i dade vojske četvorici svojijeh sinova, pa ih uputi do mjesta zvanog Vuranie, u pravcu istoka, da tamo sačekaju ishod rata. Sam pak sa svojim sinom Radoslavom navali sa zapadne strane na Grke, i stadoše ih strašno ubijati. A Radoslav, snažan mladić i vješt oružju, i desno i lijevo sjekući, stigne do vojskovođe, pa kad ga prepo zna, posiječe ga mačem i obori s konja na zemlju. Kad to viđeše Grci, okrenu u bijeg i pade ih veliko mnoštvo, koje niko ne uzmogne izbrojati. Mnoge opet od njih, koji 701 Vizantološki Institut SANU, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Beograd 2007, str. 156–158

271

Stevo Vučinić

su mislili da su se već izvukli, napadnu kraljevi sinovi, koji su bili na istočnoj strani, i ubijahu ih. Nad Grcima je tog dana izvršeno veliko satiranje i pokolj...”.702

Stanovišta istraživača o bici Fran Milobar je prepričao Skilicu-Kedrena ne ulazeći u pitanje lokacije bitke.703 Tibor Živković je samo konstatovao da je vizantijska vojska zabasala u gu dure, jaruge i besputna mjesta. U pitanju ove glave Ljetopisa, Mavro Orbini se nije izjašnjavao o detaljima u pitanju lokacije nego je samo konstatovao da je Vojislav dio vojske dao četvorici sinova i da im je zapovijedio da pođu na istok i zaustave se u mjestu zvanom Vranje, te da tamo sačekaju konac bitke.704 Slavko Mijušković, tako đe, ni u cjelini, ni u detaljima.705 Mošin se pozvao na Jastrebova i Rovinskog konsta tujući da je toponim Vuranie Vranje koji se pominje u ovoj glavi – uzvisina u Donjoj Zeti, između Podgorice i śeverne obale Skadarskog blata.706 Jireček-Radonić, I, 134, smatraju da pozornicu toga poraza vizantijske vojske treba tražiti u crnogorskim planinama, u tjesnacima na putu od Skadarskog jezera kroz dolinu Zete u Hercego vinu. Vuraniu su identifikovali kao Vranj, uzvišicu u Donjoj Zeti, između Titograda i śeverne obale Skadarskog jezera. Jovan Kovačević piše da je dio dukljanske vojske pod komandom Vojislavljevih sinova zauzeo na istoku strategijsku tačku Vuranju, današnji Vranj, Vranjsku goru kod sela Mataguža u titogradskom polju, dok je drugi dio pod komandom samog Vojislava i sina mu Radoslava napao Vizantijce sa zapa da.707 Rovinski je osporavao stanovište Račkog koji je jednačio Dukljaninov topo nom Vuranije s ostrvom Vranjina na Skadarskom jezeru.708 Ukazao je na vjerovatnije rješenje da je zapravo riječ o selu Vranj u Zeti, koje svojim položajem dominira nad cijelom Donjom Zetom sve do Podgorice. Ferdo Šišić identifikuje Vuranie kao da našnji Vranj (99 m), uzvisina u Donjoj Zeti između Podgorice i śeverne obale Ska darskog blata. Ilija Peličić piše da je Stefan Vojislav dočekao grčku vojsku na śevernoj strani jezera i tako strašno potukao da se bjekstvom jedva spasio vojskovođa Đorđe Provat. Mišljenja je da su izginuli Grci ili Zećani sahranjeni na Vranjskom pravoslav nom groblju.709 Rotković je bitku locirao u Crmnici. Opisao ju je kao prvu blistavu pobjedu kneza Vojislava (Dobroslava) nad Vizantijom. Pretpostavio je da su Grci došli preko Vranja, śevernom stranom jezera, ali ih je Vojislav sačekao u klancima i potukao. U legendi ispod karte kojom je skicirao raspored snaga napisao je Bitka kod 702 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, „Conteco“ Bar, 1999, str. 75–76. 703 Fran Milobar, Dukljanska kraljevina, Crnogorsko kulturno društvo „Montenegro – Montenegrina“, Osijek, 2008, str. 51. 704 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing – Narodne novine, Zagreb, str. 291. 705 Ljetopis Popa Dukljanina, Grafički zavod Titograd, Titograd, 1967. 706 Ljetopis Popa Dukljanina, Matica Hrvatska, Zagreb, 1950, str. 88. 707 Istorija Crne Gore, Redakcija za istoriju Crne Gore, Titograd, 1967, str. 387. 708 Pavel Apolonovič Rovinski, Zapisi o Crnoj Gori, CID, Podgorica, 2001, str. 379–380. 709 Ilija Peličić, Zapisi o Zeti, Golubovci – Beograd, 1997, str. 35.

272


Vranjine 1040. godine.710 Njegovo mišljenje dijeli i Dragoje Živković. Navodi da je do žestokog okršaja između zaraćenih tabora došlo kod mjesta Vranja Vuranie 1041. godine. Vizantince su, piše, najprije dočekali Vojislavljevi sinovi sa svojim odredima, da bi im se potom i otac pridružio sa kontignentom kojim je sam komandovao i na dirao iz pravca Crmnice.711 Nikola Banašević smatra da kratki opis bitke u 48. glavi izražava dosta naivne strategijske koncepcije samog pisca.712 O bici su pisali i Gojko Crnčević i Slobodan Čukić. Crnčević piše da je Stefan Vojislav nakon bijega iz Ca rigrada boravio u Crmnici, na prostoru današnjeg Dupila i Propratnice. Vizantinci su na njega pokrenuli ratnu kampanju – 1040. godine. Pohod su vodili zaobilaznim putem preko današnje Lješanske Nahije kroz Krnjičko ždrijelo kao jedini prirodni put koji vodi od Zetske ravnice ka Riječkoj i Crmničkoj nahiji. Vojislav ih je sače kao na Carevu lazu, iznad koga je brdo Vranja za koje vezuje toponim Vuranie iz Ljetopisa, i 1040. godine potukao do nogu.713 Čukić je saglasan da se ta bitka 1040. godine odigrala na Carevu lazu, ali smatra da cilj grčkog pohoda nije bila Crmnica, nego prostor od Štitara i Sokolskih krša pa do Rijeke Crnojevića na kome je Vojislav boravio. Zbog toga pitanje ubikacije tog mjesta drži otvorenim, ali navodi, svakako nije riječ o Crmnici.714 Autor koji se bavio ovom bitkom sa vojnostručnog aspekta je Milutin Mi jušković.715 Vrijedno ga je citirati na ovom mjestu, jer je stručnu literaturu konta minirao pogrešnom lokacijom bitke, smještajući je u širi rejon Crmnice. On je sta novišta da se neutvrđenog dana i mjeseca 1040. godine odigrala bitka u Crmnici, u kojoj je malobrojna vojska Zete potukla znatno brojno nadmoćnije snage Vizantije. U namjeri da pokori pobunjenu Zetu, vizantijski car Mihailo IV naredio je spatariju Georgiju Provatasu da prikupi jaku vojsku formiranu od pješadije. Te snage su pod komandom vojskovođe Armenopola, upućene u Zetu da kazne pobunjenike, a nji hovog kneza Vojislava sa sinovima da uhvate i kao zarobljenike sprovedu u Carigrad. Navodi da su vizantijske snage prikupljene u Skadarskoj ravnici, a da se bitka odigra la u predjelu Crmnice, u tjesnacu između Skadarskog jezera i njegove vododjelnice s Jadranskim morem, odnosno u širem smislu između Skadarskog jezera i mora. Bojišnicu opisuje: „Crmnica je za dejstvo obostranih snaga bila povoljna, osobito za zetsku vojsku koja je imala odličan polazni položaj za napad. Vizantijske trupe mogle su preko Sutormana i kroz Krajinu bez većih teškoća prodrijeti u Crmnicu, ali je problem bio u tome da se te snage, u slučaju poraza, izvuku iz Crmnice i prijeđu rijeku Bojanu, jer su im Krajina, Sutorman i strme padine planine Rumije presi 710 Radoslav Rotković, Najstarija crnogorska država kraljevina Vojislavljevića XI–XII vijeka, Print, Podgorica, 1999, str. 180. 711 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, tom I, Izdanje autorovih prijatelja ,Titograd, 1989, str. 107. 712 Nikola Banašević, Ljetopis Popa Dukljanina i narodna predanja, Beograd, 1971, str. 236. 713 Gojko Crnčević, Probuđena Propratna, Prah – Perast, 1999, str. 55–60. 714 Slobodan Čukić, Dnevne novine „Vijesti”, 18. 5. 2014. 715 Milutin Mijušković, Vojnoistorijski spisi, Beograd – Podgorica, 2004, str. 17–21.

273

Stevo Vučinić

jecali odstupnicu. To je lako pokretljivim zetskim snagama omogućilo da obilaze, prestižu, opkoljavaju i uništavaju potučene protivničke trupe zaglavljene u planinske klance. Stoga je prelazak zetske vojske u napad ne samo u strategijskom nego u tak tičko-opretavinom pogledu imao veliku prednost nad odbranom.“ O taktici koju su primijenile sukobljene vojskovođe navodi: „Vojislav je zetsku vojsku prikupio u ši rem rejonu Crmnice. S obzirom na to da su oružane snage Zete bile brojno slabije od vizantijskih, Vojislav je u toj teškoj situaciji za tek oslobođenu Zetu – morao donijeti sudbonosnu odluku: ili da primi odsudnu bitku u Crmnici ili da pređe na manevar sku odbranu. Angažovati se odsudno u bici u frontalnom sudaru u Crmnici, i to sa brojno i materijalno nadmoćnijim protivničkim snagama – bilo je krajnje rizično. Voditi uspješnu dužu manevarsku odbranu radi dobitka u vremenu bilo je takođe neizvodljivo pošto je dubina državne teritorije bila isuviše plitka za takav karakter odbrane. To i zbog toga što bi vizantijske trupe, u tom slučaju, izvršile odmazdu nad zetskim stanovništvom, zbog njegove pobune protiv Vizantije. Imajući sve to u vidu, strategijska ideja vrhovnog komandanta zetske vojske bila je zasnovana na te žnji da nadmoćnije protivničke snage iznenada napadne i uništi u tjesnacu. Vojislav je, u tom cilju, donio klasičnu odluku: da svoju malobrojnu vojsku rasporedi u dvije prikrivene grupe, s tim da u Crmnici bije bitku u tjesnacu i da svojim taktičkim grupama napadne nadmoćnijeg neprijatelja s oba boka i s leđa i presiječe mu od stupnicu. U tom smislu je knez Vojislav zetsku vojsku rasporedio na taj način što je istočnu (pomoćnu) grupu postavio u rejom Vuranije (Vranjine) a zapadnu (glav nu) grupu zapadnije od prve, po svemu izgleda na vododjelnici Skadarskog jezera i mora. Glavnom snagom (zapadnom grupom) komandovao je knez Vojislav i njegov sin Radoslav, a istočnom grupom Vojislavljevi sinovi: Gojislav, Mihailo, Saganjeg i Predimir. Zapovijest za bitku bila je: kad vizantijske snage uđu između glavne i po moćne zetske grupe, jačom snagom (zapadnom grupom) izvršiti energičan napad u njihov lijevi bok. Čim se vizatijske snage na brzinu razviju za borbu u lijevu (prema zapadu), istočna grupa će ih iznenada napasti s leđa. Cilj bitke je bio da se u tjesnacu potpuno uništi nadmoćniji protivnik. Pošto su jake vizantijske snage imale naporan marš po putevima slabijeg kvaliteta, sve do Crmnice, prirodno je da im je u rejo nu same Crmnice dat odmor. Sem toga, i princip bojne gotovosti nalagao je vizan tijskom vojskovođi da, prije dubljega upada u brdovite predjele Zete, prikupi svoje snage i dugačkih marševskih kolona, jer je svakog momenta mogao naići na zetsku vojsku, odnosno na upornog branioca koji se blagovremeno organizovao za bitku. Prema tome, svi su izgledi da su se vizantijske trupe nalazile na odmoru u momentu kada ih je zetske vojska napala iz zasjede.“ Opis bitke mu je površan i načelan i ne može se situirati na terenu Crmnice: „Kada su se vizantijske snage našle u tjesnacu između prikrivenih zetskih grupa, Vojislav je naredio zapadnoj grupi da ih energič no napane u lijevi bok. Napad je izvršen iznenadno i snažno. To je kod protivnika unijelo veliko iznenađenje i zabunu, i stoga su vizantijske trupe užurbano i neure

274


đeno stupile u borbu sa zetskom vojskom. Vojislavov sin Radoslav, fizički snažan i vješt ratnik, pogubio je mačem vizantijsikog vojskovođu Armenopula. Vidjeći to, njegove trupe su se pokolebale i počele da napuštaju bojište. U toj kritičnoj situaciji napala ih je odlučno, bočno i s leđa, istočna grupa zetske vojske. I usljed toga je kod vizantijskih trupa nastao potpun haos. One su bile potpuno dezorjentisane i masov no uništavane od obiju grupa zetske vojske. Georgije Provatas se spasao bjekstvom, ali je izgubio skoro čitavu vojsku. Toga dana je bilo veliko satiranje i pokolj Grka. Neznatni ostaci vizantijske vojne ekspedicije napustili su bojište u panici i pobjegli u pravcu rijeke Bojane. Zetske snage su ih energično gonile u stopu, tako da su sve Ar menopulove trupe uništene. Zetska vojska je zaplijenila ogroman ratni plijen, među ostalim i dvije vizantijske lađe na svojoj morskoj obali.“

Analiza izvora i tumačenja Skilica-Kedren u opisu ratne kampanje protiv Vojislava usredsređen je na uzroke bitke. Samo jednom rečenicom opšteg karaktera konstatuje da vizantijski vojskovođa Georgije Provatas stigavši u zemlju i zapavši u gudure, jaruge i besputna mjesta, izgubi cijelu vojsku i sam se jedva spase. Anonimni pisac Ljetopisa označio je vojskovođu imenom Armenopulos, dao načelan opis taktike koju je primijenio Vojislav i tri referentne činjenice za situiranje bitke na određenom prostoru. Piše da je Armenopulos s velikom vojskom pješaka i konjanika došao do Zetske ravnice. Zetska ravnica je prostor Donje Zete, u geografskom smislu južno od zamišljenje linije Botun – Vranj do jezera, po pravcu istok – zapad duga oko 13 km, i do desetak śever – jug. Śeverno od nje je Ćemovsko polje ili Gornja Zeta.716 Imenujući Zetsku ravnicu kao operativnu osnovicu vizantijskih snaga, definisao je i moguće pravce napada koji su mogli biti usmjereni preko gazova na Morači ka Rijeci Crnojevića, Lješanskoj nahiji ili Lješkopolju. Dalje piše da je kralj Dobroslav/Vojislav sakupio vojsku, dio je stavio pod komandu četvorice sinova i poslao ih do mjesta zvanog Vuranie, u pravcu istoka, da tamo sačekaju ishod bitke. Dakle najistočnija tačka bo jišnice je Vuranie odnosno mjesto Vranj u Zeti, 4,5 kilometara jugozapadno od Tuzi, na pravcu trase antičkog puta koji povezuje Skadar preko Hotskog zaliva i Zetske ravnice, gaza Mišurice na Morači i dalje sa zapadnim provincijama. S petim sinom Radoslavom i glavninom napao je vizantijske snage sa zapadne strane, uništavajući ih. Tako je direktno definisao i operativnu osnovicu Vojislavljeve vojske s koje je izvršio napad na Armenopulosa. Ona je zahvatala po dubini prostor Riječke, Katun ske i Lješanske Nahije s istočnom graničnom zonom pripadajućeg dijela Morače i moguće plitkog zapadnog priobalnog prostora Donje Zete, koji se nalazi u dodiru s lijevom obalom. Kedren je u cjelini prepisao Skilicu, zato on i njegovo djelo nijesu od značaja za utvrđivanja predmetnih činjenica. Za nas je važan Skilica kao savreme 716 Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje; Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 12.

275

Stevo Vučinić

nik ovog događaja, inače porijeklom iz Male Azije. Zauzimao je visoke funkcije u carstvu. Živio je, kako je sam napisao, u vrijeme onovremenog poznatog filozofa Mihaila Psela (1018–1096/7). Djelo mu se završava s 1057. godinom. Umro je naj vjerovatnije koncem jedanaestog vijeka.717 On izričito navodi zlato koje je navodno prigrabio Vojislav s vizantijske lađe koja se slupala o dukljansku obalu kao uzrok rata, a Georgija Provatasa imenuje kao vojskovođu. Anonimni pisac Ljetopisa je u saglasju sa Skilicom i kompilatorom Kedrenom u pitanju uzroka, ali nije o imenu vojskovođe koji se po njemu zvao Armenopulos. Uzrokom kampanje smatra namje ru nasilnoga svrgavanja vizantijske vlasti u Duklji. Skilica-Kedren potvrđuje njegove navode u drugoj formi, kao nasilno posijedanje vizantijske pokrajine Duklje i proće rivanje vizantijskog namjesnika Teofila Erotika. Navedeni izvori saglasni su da je rat na kampanja Vizantije protiv Duklje 1040. godine činjenica, i da je vizantijska vojska pretrpjela težak poraz. Razlikuju se i u pitanju sudbine vizantijskog vojskovođe, koji je po piscu Ljetopisa ubijen, a po Skilici-Kedrenu jedva se spasao. Autori koji su se bavili Ljetopisom nijesu ulazili u detalje ratne kampa nje, nego su uglavnom konstatovali da je toponim Vuranie koji se pominje u vezi s njom, mjesto Vranj u Zeti, južno od Tuzi. Jedan od autora taj toponim je povezao s Vranjinom, nekadašnjim ostrvom na Skadarskom jezeru, a dvojica su u tekstu bez šire elaboracije locirali sukob na prostoru od ostrva Vranjine po dubini do Crmnice. Duboke tragove u stručnoj literaturi i udžbenicima, koji su kontaminira ni pogrešnim tumačenjima i zaključcima, ostavila je analiza ove operacije iz 1040. godine, štampana u knjizi „Vojnoistorijski spisi“ autora Milutina Mijuškovića, koja je zasnovana na pogrešnim pretpostavkama, posljedično i pogrešnoj ubikaciji bitač nogA prostora.718 Ukratko i sažeto, njen autor piše da je prostor koncentracije vizantijskih snaga bio u Skadarskoj ravnici. Bitku prostorno smiješta u širi zahvat Crmnice izme đu mora i jezera. Nastupanje vizantijske vojske je usmjerio pravcima Skadar preko Bojane – Bar – Sutorman – Crmnica i śevernom padinom Rumije preko Krajine, Šestana i današnjeg Virpazara u dubinu crmničkog prostora. Strategiju komandanta dukljanskih snaga zasniva na pretpostavci da mu je namjera bila da vizantijske snage iznenada napadne i uništi u tjesnacu. Stoga je, po njemu, vojsku rasporedio tako što je istočnu grupu postavio u rejon ostrva Vranjine, a zapadnu negđe na prostoru između jezera i mora. U trenucima prikupljanja vizantijskih snaga iz dugih maršev skih kolona, vjerovatno u trenutku odmora smatra da ih je zapadna grupa zetske voj ske napala iz zaśede u lijevi bok. To je kod neprijatelja unijelo zabunu i on je ušao u bitku neuređenih formacija. Situaciju je iskoristio Vojislavljev sin Radoslav i mačem pogubio Armenopulosa što je pokolebalo vizantijske trupe koje su počele da napu štaju bojište. U bitku se tada uključila i istočna grupa napadom s leđa što je izazvalo 717 Vizantološki Institut SANU, Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom III, Beograd 2007, str. 51. 718 Milutin Mijušković, Vojnoistorijski spisi, Beograd – Podgorica, 2004, str. 17–21.

276


potpuni haos u vizantijskim redovima koji su krenuli padinama Sutormana i Rumije u povlačenje ka rijeci Bojani i dalje. Georgije Provatas se spasio bjekstvom, a zetska vojska je zaplijenila ogroman ratni materijala, između ostaloga i dvije vizantinske lađe. Ovaj opis bitke, ni u cjelini ni u detaljima, ne odgovara opisu iz povijesnih izvora, niti mu je pretpostavljeni raspored vojski na terenu odgovarajući morfologiji i geografskim uslovima. Skadarska ravnica kao prostor koncentracije trupa je prirodan i vjerovatan izbor, i nije sporan. S njega je moguće nastupati i ka Zetskoj ravnici, i na pravcu Ulci nja i Bara i dalje. Sporan je, međutim, pravac nastupanja koji vojsku ne dovodi u Zet sku ravnicu, jer njegova trasa vodi izuzetno strmim podnožjem Rumije i Sutormana. Morfologija tog prostora je takva da se marševski poredak rasteže na veliku dužinu koja ne može da se štiti u slučaju bočnog udara, i stoga ne dozvoljava odbrambeni manevar u slučaju napada. Čak i u slučaju da je bojište zaista bilo u rejonu Crmnice, odabir te trase za nastupanje od pravca Skadra ka Crmnici ne bi mogao izdržati kr tički sud struke. Morfologija Crmnice nije koherentna navodima povijesnih izvora. Ona je župni, pitomi predio u kome nema jaruga, gudura, klanaca i besputnih mjesta. U njenom najnižem dijelu, u zaleđu Vira i jezera je Crmničko polje dužine oko pet, široko oko jedan, a na pojedinim mjestima i tri kilometra, opkoljeno blagim padina ma koje ga zatvaraju u obliku amfiteatra. Rastojanje između Vranjine i Crmničkog polja je oko tri kilometra. Autor je napravio poveznicu sa opisom bitke u Ljetopisu, jednačeći toponim Vuranije s ostrvom Vranjinom koje se nalazi u njenoj neposred noj blizini. U odnosu na njihov međusobni teritorijalni raspored prilagodio je tak tiku i strategiju obojice komandanata za koju nema potvrde u izvorima, niti se ona može primijeniti na tom terenu. Vranjina je povezana s kopnom – Crmnicom i Zetom nakon Drugog svjet skog rata prugom i putem koji je dotiču. Inače je bilo ostrvo, sa zapadne izolovano ri jekom Moračom, sa istočne jednim njenim krakom, zvanim Kanal, a sa južne strane jezerom. Svojevremeno, roneći tokom jedne ronilačke kampanje, imali smo prilike da vidimo nekadašnje korito Morače uśečeno po dnu jezera. Osobito se dobro vidi u jugoistočnom dijelu jezera u neposrednoj blizini skupine ostrva na kojima su izgra đeni manastiri. Pod pretpostavkom da se u tom vremenu još nije bila voda ujezerila na prostoru oko Vranjine, kako očito autor pretpostavlja, na njemu se nije mogao vršiti bilo kakav manevar trupama, jer je bio ispresijecan trima rijekama. Moračom koja je obavijala i izolovala Vranjinu od kopna i nastavila teći pored Virpazara i ostr va Moračnik, Gorice Beške i Starčeva ka Skadru i dalje moru, Rijekom Crnojevića koja se ulivala u Moraču i Kuriješnicom koja je u nju utijecala iz pravca Lješanske Nahije. Današnja otoka jezera, rijeka Bojana, teče koritom Morače iz vremena geo loške praistorije. Dakle, pod tom pretpostavkom iz pravca Vranjine nije bilo moguće vršiti bilo kakav manevar, jer bi taj prostor bio zapriječen mrežom riječnih korita i močvarnim tlom i ne bi mogao da igra ulogu operativne osnovice u sukobu.

277

Stevo Vučinić

VRANJINA

SKADARSKO JEZERO

CRMNICA

Sl. 1. Isprekidanom linijom skicirano je potopljeno korito Morače

Opis taktičke upotrebe snaga i jedne i druge strane je načelan, nerazgovje tan i nejasan. Nijesu jasne pozicije napadača i branilaca na terenu. Opis konačnice bitke je kontradiktoran. Mijušković ju je završio scenom ubistva vrhovnog koma danta Armenopulosa koju je prepričao na temelju opisa u Ljetopisu, a u sljedećoj rečenici uveo je na scenu Georgija Provatasa kojega pominje Skilica-Kedren kao vr hovnog komadanta vizantijskih trupa i konstatovao da se spasio, ne objašnjavajući njihovu međusobnu vezu. Na koncu je ustvrdio da su na morskoj obali Zećani zapli jenili dvije vizantijske lađe. Za tako nešto nema nijednog dokaza niti se u izvorima pominje bilo kakva zapljena lađa.

Narodno predanje i druga śedočanstva bitke Hroničar Podgorice, Ilija Zlatičanin, u priči o jednom putovanju od Pod gorice do Plavnice, daje opis pejzaža koje je posmatrao iz voza i citira jedno lokalno narodno predanje.719 Opisuje polazak voza s podgoričke željezničke stanice, Pobrežje i Ćemovsko polje o kome piše: „Sad izlazimo na široko, ali neplodno polje Ćemovs ko, koje se o tragu malo vremena počelo pošumljavati. Predanje kaže da je tu negđe bila jedna strašna bitka i da još jedna takva predstoji. Cijelo ovo polje bješe pritisnuto srebrnastom maglicom koja sve do Zete dopiraše. Ovo pusto polje je, iako pjeskovi to, romantično. Prolazimo pored dva stara bunara: Vukova i Popova...“. Predanje o izvjesnoj strašnoj bici na prostoru doticaja Zetske ravnice i Ćemovskoga polja prek 719 Ilija Zlatičanuin, Hronika, Kulturno-prosvjetna Zajednica, Podgorica, 1999, str. 227.

278


lapa se s geografijom i toponimijom 48. glave Ljetopisa. Ono je po svemu sudeći odjek tog sukoba iz duboke prošlosti ranoga srednjega vijeka, između dukljanske i vizantijske vojske 1040. godine. Činjenica da se u njemu ne imenuju sukobljene strane niti vojskovođe govori u prilog njegove starine. Detalji su se izgubili u tmni prošlih vjekova, ali je fabula očito u vezi s njim. Autopsijom na terenu utvrđivali smo sadržinu i smisao izvjesnih toponima u graničnom pojasu između Zetskoga i Ćemovskoga polja koji bi mogli da śedoče taj povijesni događaj. Toponimi u sadržajnom smislu ponekad imaju direknu vezu sa povijesnim događajima i ličnostima. Jednom riječju, u toponimima je sadržana i kondenzovana istorija ljudskog roda na određenom tlu.720 Na tom prostoru za ovo istraživanje utvrđivali smo osnovanost veze ovog događaja sa sadržinom pojedinih imena parcela (toponimi), brda (oronimi) i puteva (hodonimi) kao najmarkantnijih prirodnih objekata na tom prostoru. Oni su fiksirani za te objekte, nepremjestivi su, zbog čega njihov sadržaj nudi golemu količinu jezičkih i povijesnih podataka. Tokom istraživanja usredsrijedili smo se na selo Srpska i Srštansku glavicu koja se nalazi iznad njega. Imali smo utisak da korijen tog toponima može riješiti povijesnu enigmu u vezi s bojišnicom vizantijsko-dukljanskog sukoba 1040. godine. Taj prostor je u Gornjoj Zeti, na granici s Ćemovskim poljem. Nije u duhu crnogor skoga jezika da se jedno mjesto naziva pridjevom, kao u ovom slučaju Srpska. Inače, gorica iznad sela zove se Srpštanska, a stariji ljudi je zovu i Srštanska gora. Do ne davno je bila pod gustom cerovom šumom koja je pośečena. Ispod gore bilo je selo Srpska koje je bilo pri brdu, i zbijeno na pedeset metara dužnih. Na mjestu na kome je novi bazen Aluminijskoga kombinata nalazila se gorica poznata kao Zlogorica, baš na mjestu između novog i starog bazena.721 Nekih 250 metara ispod mosta na Cijevni nalazio se drveni most; svojevremeno su pronađeni šipovi od njega, koje je narod raznio.722 Kod Bolice nema pomena sela Srpska, jer je novijeg datuma, a u opisu Podgorice piše da se Cijevna prelazi preko jednog visokog drvenog mosta od hrastovine.723 Danas je selo Srpska razuđeno u više stotina metara pored puta Srpska – Botun, u neposrednoj blizini podnožja Srštanske gore. U dva teksta iz „Glasa Crnogorca“ u vezi s istorijom i topografijom Zete raščlanili smo ovo pitanje. U jednom Petar Majić724 piše: „...Još bliže mostu na Ci jemni malo sjeverno od istog diže se Srska ili Srštanska gora, u prisoju koje pruža se selo Srska, gdje je istorijska crkva svetoga Đorđija koju je osvještao vladika Danilo Petrović-Njegoš, i u kojoj su ga Turci preko date vjere uhvatili. Srštanska gora jedini 720 Dr Božidar Šekularac, „Toponomastika kao pomoćna istorijska nauka“, Istorijski zapisi, Podgorica, 1997, str. 59–69. 721 Vlasništvo Milovana Terzića koji nam je ovo ispričao. 722 Najstariji stanovnik Srpske Milivoj Terzić nam je ovo kazivao. 723 Pavle Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, CNB Đurđe Crnojević, Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića i Izdavački centar Cetinje, S. Karlovci – Novi Sad, Tom I, str. 582. 724 Glas Crnogorca, br. 22, god. XXXI, , Petar Maić, tekst „Zetska ravnica, njen geografski položaj“, 1. 6. 1902, str. 2.

279

Stevo Vučinić

je majdan za sva zetska sela koja su južno od Cijemne... U ćemovskom hataru bila bi sela: Mitrovići na desnoj obali rijeke Cijemne, do njih Lajkovići, u osoju Srštanske gore Srska, skoro sahat puta u zapad od Srske na lijevoj obali Morače Botun. Sva ova sela zovu se jednijem općim imenom ‘Grlja.’“ U Ćemovskom polju kao oaze u pješčanoj stepi dižu se glavice: Bjelastavica koja se pruža od istoka ka zapadu, a na hodi se za nekoliko minuta śeveroistočno do Sokolovića mosta na Cijevni.725 U istom tekstu piše da malo śevernije od Srštanske gore diže se mala beskorisna gorica, kao brežuljak, Zmijaka. U drugome tekstu Savo Vuletić726 polemiše s Pavlem Rovinskim koji je u prethodnim brojevama objavio kraću verziju „Etnografije Crne Gore“ u vezi s granicama i toponimijom Zete: „...Značajno je što gospodin pisac isključuje iz Zete Srsku (pogrešno pišu i govore Srpska) selo, do koje je crkva đe bi uhvaćen ro donačelnik Dinastije Petrović-Njegoš, Danilo I, Mitropolit i gospodar Crne Gore.“ U „Glasu Crnogorca“ štampan je i tekst „Spisak planina, brda i drugih važnijih mjesta u Crnoj Gori“.727 U njemu, pod brojem 91, upisano je selo Srska, bliže određeno kao mjesto u blizini sastavaka Morače s Cijevnom. Marjan Bolica728 1614. godine u opisu Skadarskog sandžakata pominje sva zetska sela redom od Zlatice koja je u podnožju Kuča do Berislavaca na obali jezera sem današnjeg sela Srpska – Srska. Očito da je selo novijeg postanja, a to tvrdi i Andrija Jovićević. U Majićevom tekstu rijeka Cijevna se naziva Cijemna (transformacija iz vršena kao npr. – tamnica – tavnica, gumno – guvno). Njen korijen je u albanskoj riječi cem – studen, hladan, pa je albanska osnova ijekavizirana i disimilacijom do bijen oblik Cijevna, a jotovanjem polje kroz koje teče nazvano Ćemovsko,729 dok je u prijevodu njen naziv Studenica, a polje je Studeničko. Mihailo Stevanović navodi za sve tzv. istočnocrnogorske govore (tj. za jugoistočnu grupu crnogorskih govora) kao tipično umetanje zvučnoga dentala z u grupe zr i žr (npr. zdrak, zdraka, zdraknut, ždraka, ždraknut, zdrela, prozdret, nazdret, Ozdrinići, Prizdren, prozdrak i sl.). Na isti je način i suglasnik p mogao biti umetnut u grupu sr (srska – srpska) što je duhu našeg jezika prirodnije i jednostavnije za izgovor.730 Tako je toponim Srska vremenom transformisan u Srpska, a hidronim Cijemna u Cijevna. Osim umetnutnoga p, naziv Srpska mogao je nastati i kasnijom tzv. narodnom etimologijom (što je čest slučaj), onda kad je riječ iz osnove (srz731, srs) nestala iz upotrebe. Jasno je da je današnji na ziv samo očuvani prvi dio nekadašnjega dvočlanog toponima, najvjerovatnije Srska poljana, a od toga je naziva naravno nastao i naziv Srštanska gora, koja se nalazi u 725 Glas Crnogorca, br. 22, Petar Maić, tekst „Zetska ravnica, njen geografski položaj“, god. XXXiI, 1. 6. 1902, str. 2. 726 Glas Crnogorca, br. 24, 13. 6. 1898, str. 3. 727 Glas Crnogorca, broj 23, 21. jun 1881, str. 2. 728 Pavle Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I, Izdavački Centar „Cetinje“, Cetinje, CNB „Đurđe Crnojević“, str. 583. 729 Tumačenje lingviste Adnana Čirgića 730 Mihailo Stevanović, „Istočnocrnogorski dijalekat“, Južnoslovenski filolog, Beograd, 1935, str. 55. 731 U tužbalicama koje je zabilježio Vuk Vrčević zabilježen je stih u kojemu se javlja glagol srznuti: „Rsom srzni, rukom vrzni, ljudski rsu!“

280


neposrednome suśedstvu (st – št, kao u primjerima vosak – voštani, pisak – pištati, pljusak – pljuštati i sl.). Na isti način je u neposrednoj blizini, u Kučima, iz dvočalnog oronima Mokra planina nestala iz upotrebe imenica planina i ostao je samo oronim Mokra. Dakle, očito je Srštanska gora dobila naziv po selu najvjerovatnijeg naziva Srska poljana, a ne obratno. Toponim je izveden od pojma srs – naprasitost, naglost, žestina, hrabrost, osornost.732 U današnjem hrvatskom jeziku to je pojam za fizičko i emocionalno uzbuđenje,733 pa bi toponim Srska poljana na savremenom crnogorskoj jeziku glasio Poljana hrabrih, Poljana žestokih i slično. Nemoguće se oteti utisku da su ovi pridjevi u direknoj svezi s jednom rečenicom 48. glave koja opisuje navalu Vo jislava na Grke: „...Sam pak sa sinom svojijem Radoslavom navali sa zapadne strane na Grke, i stadoše ih strašno ubijati“. Uvjerenje pojačava i činjenica da se taj toponim nalazi u mikroarealu na koje se i predanje odnosi. U Srštansku goru, danas golet, zak ljučujem, bili su skonjeni Radoslavljevi ljudi, dok je vizantijska glavnina nastupala pravcem Zetska ravnica – Mišurica i dalje ka Lješanskoj nahiji. I iz nje, u prijevodu Gore hrabrih i sa Srske poljane, odnosno Poljane hrabrih ili silovitih, kao početnih položaja, krenuli su u siloviti i brzi napad na vizantijsku komandu. Andrija Jovićević pominje toponim Pokolj u blizini mosta na Cijevni.734 Piše da se jedan Dašković bio vjerio đevojkom iz Vranja koju je istovremeno za prosio jedan Lisičić iz Podgorice. Tu dođe do rasprave i stvar pođe na sud koji ri ješi da đevojka bude onoga kojega ona odabere. Ona odabere Lisičića koji je bio bogatiji. Prethodno su bili uglavili da onaj kojega đevojka ne uzme drugome bude kum. Daškovića rođaci ukore i on odbije kumstvo. Lisičić predośećajući osvetu, ug lavi da mu u svatovima budu seljani iz svih zetskih sela. Kad su se svatovi vraćali s đevojkom, Bjelostavičani udare na njih i mnoge pobiju. Zbog tog pokolja to mjesto na Cijevni se zove Pokolj. Zećani uvrijeđeni ovim, napadnu na Bjelostavicu, kuće popale i stanovništvo rašćeraju. Tako su se Mojanovići iselili iz Bjelostavice i naselili u današnje selo Mojanoviće, piše Jovićević. Ilija Peličić piše da se taj toponim vezuje za vrijeme kada su Đuretići živjeli u Bjelastavici. Nekom prilikom su napravili veli ku krv u Zeti radi neke đevojke iz roda Lukačevića koju su vodili svatovi Lisičići.735 Đuretići (nekad se dio Đuretića prezivao Dašković – dodaje Peličić) su ih dočekali po predanju na tom mjestu i iz zaśede napali na Cijevni. U toj bici izginuli su skoro svi svatovi sem dvojice. Đevojka je vraćena u rod. I Đuretići su izginuli sem jednoga ili dvojice. Mjesto bitke narod je nazvao Pokolj kako se zove do danas. Očito da je Peličić zapisao isto predanje koje je zabilježio Jovićević, samo u skraćenom obliku. Nije isključeno da su i jedan i drugi crpili fabulu od istog izvora, s obzirom na to da su oba pisca u isto vrijeme prikupljala građu za etnološke studije o Zeti i Zećanima. 732 Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, JAZU; Zagreb, 1956, sveska 68, druga sveska šesnaestoga dijela – srditi-staviti. 733 Tumačenje filologa Jakova Sabljića 734 Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje; Skadarsko jezero, CID, Podgorica, 1999, str. 115–116. 735 Ilija-Peko Peličić, Zapisi o Zeti, Golubovci – Beograd, 1997, str. 97.

281

Stevo Vučinić

Njegova fabula je tipičana za narodna domišljanja o nazivima mjesta, prezimeni ma ili razlozima imenovanja nekoga ili nečega o kojima su śedočanstva izblijeđela ili iščiljela. U tom slučaju se vezuju za savremenije događaje i domišljaju se veze s njima. Tako je i u ovom slučaju napravljena poveznica između toponima Pokolj i iseljenja starih Mojanovića ispod gorice Bjelastavice u današnje Mojanoviće, jer je taj toponim okolnom stanovništvu u svom korijenu bio nejasan, pa su ga asocijativno doveli u vezu s mogućim ili izmišljenim krvavim sukobom Đuretića i Lisičića. Nešo Stanić piše da su Stanići imali kuće na rijeci Cijevni, koje su, kako navo di, danas državna svojina, blizu kojih se nalaze takozvani „Vlašići“ đe je Stanićima stoka ljeti plandovala, kod Vlašića pri Cijevni s onog kraja postoje kućišta u razvalinama, zvano: „Pokolj“. Podgorica je, veli, očevidac mnogijeh dana obilježenih u srpskoj istoriji krvlju srpskom među kojima spada i sukob jednorodne braće Crnojevića po Lješko polju.736 Isti autor piše da se izvjesni Joko Stanić svojevremeno krio od Turaka u kući Frljučkića blizu kuća Stanića na obali rijeke Cijevne, kako navodi, i ovđe ga Turci Frl jučkići dobro dočekaju držeći ga kao svoje čeljade.737 Po tragu ovih napisa koji dovode u vezu neposredne blizine toponim Pokolj i nekadašnje kuće Stanića i Frljučkića uspjeli smo da ga ubiciramo. S desne strane Cijevne, u selu Kuće Rakića, nalazi se livada Luka Frljučkića – Ljuk Feljučkov – koordinate N42° 22.762”, EO19°15.862”.738 S druge strane, na lijevoj obali su Luke od Pokolja, a desetak metara iznad, na najvišoj terasi, u doticaju sa vinogradima d.o.o „Plantaže“, livada zvana Pokolj.739 Između Luke Frljučkića i Luke od Pokolja moguće je saobraćati. S obadvije strane ima prlo740 kojim se može sići i iza ći741, dok je širina Cijevne svega nekoliko metara, i ljeti na tom mjestu presuši. I ovaj toponim koji se nalazi takođe u mikroarealu na koji se odnosi predanje, nagoni na zak ljučak da je lingvistička potvrda 48. glave. Povezan je, po svemu sudeći, s rečenicom: „A Radoslav, snažan mladić i vješt oružju, i desno i lijevo śekući, stigne do vojskovođe, pa kad ga prepozna posiječe ga mačem i obori s konja. Kad to viđeše Grci, okrenu u bijeg i padne ih veliko mnoštvo, koje niko ne uzmogne izbrojati.” Očito da je Vojislavljeva strategija, kojom ćemo se baviti u nastavku priloga, između ostalog, bila zasnovana i na likvidaciji komande i komadanta vizantijske vojske. Zato i dovodimo u vezu Ljetopis sa ovim toponimom, držeći da je na njemu bio smješten i na njemu izvršen pokolj svih komandanata na čulu s Armenopulosom i zaštitne jedinice. Stanovište podupiremo i činjenicom da je lokalitet Pokolj bio dovoljno udaljen od prednjih vizantijskih jedinica da ne bude direkno izložen ratnim dejstvima. S njega je bilo moguće prlima prijeći na 736 Nešo Stanić, Zbirka primjera i pouka, Veliki Bečkerek, 1907, str. 46–47. 737 Nešo Stanić, Spomenica sjeni podgoričkih Srba, Cetinje, 1912, str. 43. 738 Informator starośedilac Puniša Pajović po preporuci brata Nikole. 739 Lukama seljani zovu zaravni pored rijeke koje su u stvari pleitocenske terase iz vremena geološke praistorije. 740 Prlom lokalno stanovništvo zove vododerine i tjesnace kojima se može saobraćati kroz neprohodni strmi ili odśečeni teren. 741 Inoframator starośedilac Kolja Ujkaj. Ispod njegove kuće su Luke Frljučkića, a s druge strane Cijevne Luke od Pokolja.

282


desnu obalu Cijevne, i za vojskom nastaviti nastupanje u dubinu neprijateljske teritorije, izbjegavajući most kod Srske.

Sl. 2. Prlo - Sl. 3. Luke od Pokolja i Pokolj - Sl. 4. Mjesto na Cijevni koje se i danas koristi za prijelaz na drugu obalu

U KO Mahala, 500 metara od mosta na Cijevni ka Golubovcima, iznad groblja, postoji livada Štitovi površine oko 150 x 300 metara (P.L. 35–45), udaljena oko 250 metara zapadno od ceste Podgorica – Petrovac. Toponim se nalazi u dotica ju sa selom Srska, ali s lijeve strane Cijevne, i sadržinom asocira na zaštitu prijelaza preko Cijevne. Držimo vjerovatnim, čak i sigurnim da je nastao istovremeno kad i druga dva, Pokolj i Srska, i da su sva tri u direknoj i međusobnoj vezi. Znakovita je činjenica da se na tako malom prostoru, nalaze tri toponima

Sl. 5. Raspored toponima na terenu

vojnoga karaktera. To je mogao da uzrokuje samo događaj iz vremena slovenskih državnih formacija, koji je bio od sudbinskoga značaja, jer su toponimi slovenski.

283

Stevo Vučinić

Neposredna blizina toponima iz 38. glave Ljetopisa i ova tri, ne bi se mogla pripisati slučajnosti. Teško je negirati vezu pomeđu njih, i njihovu vezu sa sukobom vizantij ske i dukljanske vojske, opisanim u toj glavi.742 Za ovaj prilog zanimljiva je i fabula dramskog spjeva „Balkanska carica“ knjaza Nikole, dovršena 1884. godine. Po svemu sudeći, kad su u pitanju lica u nje govom dramskom spjevu, Đuro i Staniša, Nikola je inspiraciju našao u djelima svog velikog prethodnika Petra II Petrovića. Međutim, stiče se utisak da ju je pronašao i u XXXVIII glavi Ljetopisa, dajući maha pjesničkoj imaginiciji u pitanju likova i fabule. Radnju drame je smjestio na prostoru Donje Zete, Lješkopolja, Botuna, moračkog gaza Mišurice i Lješanske Nahije, prostoru sukobljavanja vizantijske i zetske vojske 1040. godine. Sumnju da ga je za nju inspirisao Ljetopis podržava i sekvenca iz jed nog njegovog razgovora sa Crnogorcima koju opisuje Ilija Peličić. Piše da je nekom prilikom knjaz pitao Crnogorce đe je bila najveća pobjeda crnogorskog oružja. Ka zali su mu da je to Vučji Do, Fundina i tako redom. Knjaz im je odgovorio: „..najveća pobjeda je bila na Golužbi (Donja Gorica – u neposrednoj blizini gaza Mišurice – pr. S.V.). Tu su Zećani potukli Grke“.743 I pored dobre volje nijesmo uspjeli da potvr dimo da je knjaz imao u rukama neko od izdanja Ljetopisa, prije nego je osmislio fabulu svog dramskog spjeva mada je J. Subotić, 30 godina prije dovršetka Balkanske carice, još 1853. godine, u Budimu priredio prijevod latinske redakcije, pod ime nom Dukljanskog prezvitera kraljevstvo Slovena, kojeg je izdala Matica srpska.744 Prije njega Sava Vladislavić je 1722. godine izdao ruski prijevod Mavra Orbina koji je Vasilije Petrović koristio za pisanje Kratke Istorije o Crnoj Gori štampane 1754. godine u Petrovgradu. U Dvorskoj bibiloteci na Cetinju nijesmo pronašli nijedan od ta dva primjerka Ljetopisa, što ne znači da ih Nikola nije čitao prije nego je napisao Balkansku caricu. Na koncu, nesporno je bio inspirisan i narodnom epskom pje smom Kosovka đevojka, koja se očituje u likovima Marte i Danice koje nakon boja, s kondirima vode i vina, obilaze bojno polje i ćeše ranjenike. U spjevu turska vojska, koju Crnogorci sačekuju između Krusa i Sitnice, napada državu Crnojevića pravcem od Meduna preko Veljega i Maloga Brda, To loša i Vranića, grlom Lužnice, pa Zelenike ka Cetinju i drugim pravcem preko Će movskoga polja, Botuna, gaza Mišurice i Lješanske Nahije, takođe ka Cetinju. Ne možemo se oteti utisku da je za uvođenje u fabulu tog drugog pravca napada preko moračkog gaza knjaz dobio inspiraciju čitajući Ljetopis. Inače, u Botunu seljani pri čaju da je na gazu Mišurici bio sukob između Staniše i Đurđa Crnojevića u kome je Staniša poražen, i tom prilikom Morača je tekla krvava. Nesumnjivo, da oni prepri čavaju fabulu nekada veoma popularane Balkanske carice, koja je u svijesti lokalno ga stanovništva ostavila duboki trag. Ali pomen krvave Morače, asocira nas da je ta kvalifikacija, u stvari očuvani fragment, nedostajućeg dijela predanja, očuvanog 742 Sugerisao Dejan Vučinić. 743 Ilija-Peko Peličić, Zapisi o Zeti, Golubovci – Beograd, 1997, str. 180. 744 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, „Conteco“, Bar, 1999, str. 10.

284


na Pobrežju, udaljenog 5 kilometara śeveroistočno od Botuna, da je nekada na tom prostoru bila jedna strašna bitka. Upravo mu nedostaje konačnica i tom prilikom Morača je tekla krvava koja bi ga logički zaokružila kao cjelinu. Nedaleko odatle, u selu Srskoj, čuli smo i predanje da je oko Srštanske gore, na Ćemovskome polju, u davna vremena bila bitka s Turcima. Predanje ne pamti aktere, ali je bitka činjenica, i odigrala se između Ivana Crnojevića i Turaka, polovinom petnaestoga vijeka, u kojoj je poginuo Ivanovov brat Đurađ: „Ђурађ Чернојевић, брат господина Ивана Чернојевића... са братом својим Иваном пође на Турке љета 1450. на Ћемовско поље и од војинства турскога би убијен.“745 O tome događaju Njegoš je pjevao u Gorskome vijencu (stihovi 703 i 574).746

Pripremne radnje i tok bitke Uporedna arheolingvistička analiza predanja koje ubicira jednu strašnu bitku na prostoru doticaja Ćemovskog polja i Zetske ravnice, u neposrednoj okolini Srštanske gore, toponima Pokolj, Štitovi i Srska i 48. glave Ljetopisa ukazuje na me đusobnu koherenciju i navodi nas na zaključak da su se vizantijska i zetska vojska 1040. godine sukobljavale na prostoru Ćemovskog polja, Donje Zete, Lješanske Na hije i dublje. Zahvaljujući Ljetopisu, Skilici-Kedrenu i toponimiji moguće je izvršiti rekonstrukciju cijele Zetske operacije. Vizantijska ratna kampanja počela je prikupljanjem vojske, najvjero vatnije u širem rejonu Skadara – Skadarska ravnica, kao prirodnom prostoru za okupljanje snaga koje nastupaju ka Crnoj Gori, pravcem koji trupe dovodi u Zet sku ravnicu, kako piše u Ljetopisu. Armenopulos je morao zasnovati strategiju na rješavajućoj bici do koje je vojsku trebao da dovede u što kraćem roku, jer je, bez sumnje računao da će naići na sprženu zemlju i evakuisane zalihe hrane, stoke i ljudstva u dubini pozadine branioca. Pritisak na vizantijskog vojskovođu da sukob riješi u što kraćem roku, direktnim sudarom dvije vojske, pojačavala je i činjenica da mu nije moguće opstati na duži rok u nepoznatoj zemlji, sprženoj, s vojskom koja nije motivisana za rat. Glavni motivirajući faktor svih srednjovjekovnih vojski su pljačke pokorenih i pobijeđenih. U onovremenoj Zeti, lišenoj urbanih aglome racija, nije se imalo što opljačkati. Da je rješavajući sukob bio težište vizantijske kampanje potvrđuje Skili ca-Kedren: „...Stigavši u zemlju i zapavši u gudure, jaruge i besputna mjesta, izgu bi cijelu vojsku i sam se jedva spasi.“ Vojskovođu optužuju da je nesmotreno uveo vojsku u pogibiju, nesumnjivo uvjeren u sopstvenu nadmoć u živoj sili. Pokušavao je očito da rješavajućom bitkom završi ratnu kampanju, i zato je ušao u dubinu pro tivničke teritorije namjeran da naćera Vojislava da primi bitku, i onda je potuče u direknom sudaru – oružanom sukobu od kojeg zavisi sudbina cijele ratne kampanje. 745 Cetinjski ljetopis, 66a. 746 Petar Petrović Njegoš, Ogledalo srpsko, Prosveta, Beograd, 1951, str. 16.

285

Stevo Vučinić

Čim je Armenopulos pokazao toliku oholost i prezir prema protivniku, da se zaklju čiti da je odnos snaga bio najmanje 3 : 1 u njegovu korist kao napadača, kako je to uobičajeno od antike do danas. Nagovještava to i rečenica iz Ljetopisa: „... prikupi veliku vojsku pješaka i konjanika i stigne sve do Zetske ravnice.“ Kvalifikativ velika vojska sa stanovišta jednog onovremenog stanovnka Duklje mogao je da znači samo višestruko veću vojsku od dukljanske. Kod takvog odnosa snaga Vojislav je morao da izbjegava odlučujuću ili odsudnu bitku i strategiju zasnuje na odbrambenoj operaciji u kojoj dominiraju bo jevi i borbe sa elementima specijalnih dejstava. Cilj mu je bio da vizantijsku vojsku rastegne u dugim kolonama i uvede što dublje u sopstvenu pozadinu, jednom izolo vanom akcijom ubije im vojskovođu, a onda obezglavljenu vojsku naćera u panični bijeg, potom bočnim udarima ispresijeca kolone u paničnom povlačenju, izoluje ih u manje grupe, i redom ih satre. Ta strategija dukljanske vojske je u osnovnoj zamisli istovjetna strategiji Aleksandra Makedonskoga koju je primijenio u bici kod Gauga mela protiv Darija III 331. godine p. n. e. Aleksandrov cilj je bio da ubije Darija III, obezgalavi mu vojsku, naćera je u bijeg, a onda porazi. Uspio je, mada Darija nije pośekao nego je ovaj uspio pobjeći ispred Aleksandrovog mača, ali je njegovo bjek stvo uzrokovalo rasulo u svim nivoima komandovanja i u cijeloj Darijevoj vojsci, i ona je potučena. Ovu operaciju – niz bojeva i bitki usklađenih i povezanih zajedničkom idejom da bi se postigli strategijski ciljevi koji će presudno uticati na ishod ratne kampanje – karakteriše raznovrsnost borbenih dejstava na bojištu od Vranja do Lješanske Nahije i dublje, dužine oko 30 km, širokom nekoliko kilometara. Njenu dinamiku i razvoj diktirao je Vojislav, izborom mjesta i vremena izvođenja pojedi načnih borbenih dejstava. Armenopulos je bez većeg otpora uspio ovladati širokim prostorom Zetske ravnice i stvoriti operacijsku osnovu za dalja dejstva prema Lje šanskoj nahiji. Razumna je pretpostavka da je Vojislav navukao vizantijsku glavninu pravcem Botun – gaz Mišurica – Lješkopolje, i dalje. Tako je razvukao protivničku vojsku i razdvojio je rijekom Moračom od pozadine i rezerve, a Radoslavu oslobodio prostor da izvrši pokolj komande vizantijske vojske. Sumnju na takav razvoj ope racije navlači Skiličin navod da je Georgije Provatas uveo vojsku u gudure, jaruge i besputna mjesta kakvim obiluju Lješanska, Riječka i Katunska Nahija. I po toponi miji Srska, Štitovi i Pokolj može se zaključiti da je glavni pravac napada išao preko gaza Mišurice koji se nalazi u neposrednoj blizini ovih toponima. Takav razvoj ope racije omogućava i da se objasni različito imenovanje vojskovođa u Ljetopisu i kod Skilice-Kedrena. Reklo bi se da je vojskom komandovao Armenopulos, koji je bio stacioniran u Zeti na lokalitetu Pokolj, a njenom glavninom koja je pregazila Mora ču i nastavila u dubinu crnogorskoga krša Provatas. Rastegnutu u duge kolone kroz jaruge izložio ju je bočnim udarima Vojislavljeve vojske, koja ju je s visova strijelama i kamenjem efikasno desetkovala. Ne treba isključiti ni mogućnost da je glavnina vi

286


zantijske vojske pretrpjela najveće gubitke u Riječkoj nahiji, na Carevu lazu, 10 kilo metara udaljenom od Srštanske gore, i da je taj toponim jezičko śedočanstvo njenog stradanja, a ne sukoba crnogorske i turske vojske 1712. godine.747 Svaka vojska koja za cilj ima prodor ka Cetinju i dalje Kotoru i Budvi, i primorju uopšte, mora proći preko Careva laza. Topička pozicija mu je idealna za postavljanje zaśede. Zato je više puta u novijoj istoriji bio mjesto na kojem su Crnogorci sačekivali neprijateljske voj ske. Razumno je pretpostaviti da je i tokom Zetske operacije 1040. godine, na tom mjestu, moguće, dočekana i vizantijska.748 Toponim laz označava mjesto na kojemu je posječena šuma; u prenese nom značenju đe je bila velika pogibija vojske. U našem narodu pridjev carev je u vezi s hrišćanskim, a sultanov s turskim vladarem. Ta činjenica dozvoljava zaključak, da je možda toponim Carev laz obilježio mjesto sukoba glavnina dukljanske i vojske vizantijskoga cara, što ne isključuje sukob crnogorske i vojske turskoga sultana, na istome mjestu, 1712. godine. S obzirom da je ovaj drugi sukob upamćen, i kao takav je ušao u narodno predanje, to je i sam toponim njime tumačen, iako je moguće starijega postanja. Literatura ne nudi pouzdane informacije na koje bismo se mogli osloniti prilikom zaključivanja o ovom pitanju, zato ga treba držati otvorenim. Ljetopis jasno naznačava da je Radoslav iznenada napao vizantijsku ko mandu, poubijao je i izazvao paniku i raspad sistema komandovanja po svim nivoi ma. Njemu je to i uspjelo, zato što je vizantijski komandant, nepromišljeno izdvajio komandu od glavnine, i tako je ostavio nezaštićenu od Radoslavljevoga mača. Topo nimija śedoči da je Radoslav odabarao uzvišenje Srštansku goru i Srsku poljanu kao polazne položaje, što je posve logično. S ta dva mjesta, kontrolišu se prijelazi preko Cijevne - Ržanički most, prijelaz na mjestu zvanom Pokolj i preko mosta kod Srske. Rastojanje između ova dva mosta je oko 8 kilometra, a pomeđu je Pokolj. Ukoliko se vizantijska komanda smjesti baš na tom mjestu na Cijevni, s kojeg je mogla neo metano od vojničke mase da izvrši forsiranje rječice, Radoslav je mogao da joj priđe prikriveno i naglo da izleti iz kanjona i uleti u nju, i uništi je. A u drugom slučaju, ukoliko bi Armenopulos s komandom krenuo da prelazi Cijevnu preko mosta kod Srpske, sa Srštanske gore, takođe bi bio nadohvat Radoslavljevom maču. Jedinice uvijek maršuju utvrđenim redom koji podrazumijeva da na čelu ide izvidnica, slijedi je prethodnica, pa glavnina, sa strane maršuje bočno obezbje đenje, u sredini komanda s pratećom jedinicom, i na kraju komora i zaštitne trupe. Tako je moralo biti i u ovom slučaju. Tokom marša Radoslav se nije mogao ni na koji način ni primaći Armenopulosu, sem ukoliko se komanda izdvoji od glavnine i kre ne da prelazi Cijevnu na mjesu zvanom Pokolj, što je u ovom slučaju i nepromišljeno uradila, ili preko mosta u Srpskoj. Nakon razdvajanja glavnine koja je ušla u dubinu zetske teritorije od rezerve, pozadine i komande, dio dukljanske vojske živom si lom, s lijeve strane Cijevne, zapriječio prilaz drvenom mostu preko Cijevne, kakav se 747 Gojko Crnčević, Probuđena Propratna, Praha – Perst 1999, str. 55–60. 748 Sugerisao Dejan Vučinić.

287

Stevo Vučinić

donedavno nalazio na tom mjestu, na lokalitetu Štitovi. Jer je preko njega išla trasa antičkoga puta, s ciljem da onemogući povlačenje glavnine vizantijske vojske na lije vu obalu Cijevne. Dok je Radoslav s dijelom vojske, prikriveno stacioniran u rejonu sela Srpska i Srštanske gore, neopaženo pošao da izvrši juriš na komandu vizantijske vojske lociranu na mjestu Pokolj. Vjerovatni pravac napada išao je koritom Cijevne, od kasnog proljeća, ljeti i s rane jeseni suvim, obalnim dijelom zaraslim u šipkovi nu i rakitu, podlokanih strana koje pružaju mogućnost prikrivenog kretanja ispod pećina, i stoga su se neopaženo privukli do pod Pokolj. Prlom ispod njega izašli su na lijevu obalu, nenadno ulećeli u vizantijsku komandu smještenu tik iznad korita Cijevne, i poubijali i nju i zaštitnu jedinicu na čelu sa Armenopulosom. Takav rasplet sugeriše Ljetopis u kome piše da je Radoslav, snažan mladić i vješt oružju, i desno i lijevo śekući, stigao do vojskovođe, prepoznao ga, i pośekao ga mačem oborivši ga s konja na zemlju. Glavnina koja se probijala kroz crnogorski krš u jednom trenutku, u neredu krenula je u povlačenje ka moračkom gazu koje je uzrokovano, moguće viješću o pogibiji Armenopulosa, a nije isključeno i slomom vojske, koja je desetkovana u lješan skim vrletima i jaru gama ili potučena na Carevom lazu. Bilo pogibija vrhovno ga komadanta bilo slomom vojske, ili oba razloga zajedno, uzrokovali su paniku u vojsci koja se po vlačila, slom sistema komandovanja po svim nivoima, i ona je nagrnula u bezgla vo bjekstvo pravcem Sl. 6. Skica napadnog dejstva na vizantijsku komandu u mjestu Pokolj koji vodi trasom an (debelim linijama označene rijeke Morača i Cijevna) tičkog puta pored Vranja, ispod Samobora, mostom preko Hotskog zaliva i dalje ka Skadru. Uvjereni smo da je predanje koje se čuje u Botunu o sukobu Ivanovih sinova kojom prilikom je Morača tekla krvava, u stvari reminiscencija na pokolj vizantijske vojske 1040. go dine na Mišurici, preslojena fabulom Balkanske carice. Taj uski gaz dug 80 metara, u slučaju paničnog i masovnog bijega bilo koje vojske bio bi im stupica. Na tom potezu Morača bi progutala mnoštvo bjegunaca, stiješnjenih na malom i uskom pro storu, koji bi se u njoj podavili ili bil i pośečeni mačem i ubij eni strijelama od apetim s moračkih peć ina. Vjerujemo da je tako bilo i 1040. godine. Činjenica da

288


se povlačenje ka Ska dru mora izvršiti tim pravcem presudila je da prije početka ope racije Vojislav upu ti četvoricu sinova da sa dijelom vojske čekaju ishod rata u mjestu Vuranije (Vranj). Na tom pro storu koji usmjerava saobraćaj ka mostu preko Hotskog zaliva dukljanska vojska je sačekivala pojedin Sl. 7. Skica konačnice povlačenja vizantijske vojske ce i grupe bjegunaca pored Vurania k Skadru i satirala ih. U Ljeto pisu piše da je nad Grcima tog dana bilo veliko satiranje i pokolj. Nesumnjivo je da su četvorica Vojislavljevih sinova, s dijelom vojske kojim su komandovali, tome dali veliki doprinos.

Zaključak Tridesetosma glava Ljetopisa Popa Dukljanina autentično je i pouzdano pisano śedočanstvo o ratnoj kampanji Vizantije protiv Duklje – Zetska operacija 1040. godine. Potvrđuje to toponimija iz neposredne blizine i okoline Srštanske gore u Zeti, i predanje koje bitku smješta na tom prostoru. Bila je to odbrambena opera cija sačinjena od niza borbi i bojeva s nekim elementima specijalnih dejstava, koje su u konačnici dovele do poraza vizantijske vojske. Nije poznato mjesto sukoba glav nina sukobljenih vojski, da bi se po njemu nazvala. Ta činjenica ne dozvoljava ni da je nazovemo bitkom, i imenujemo po tome mjestu, nego samo operacijom, što ona i jeste po suštini. Dogodila se najvjerovatnije u vremenu pogodnom za izvođenje ratnih dejstava, između kasnog proljeća i rane jeseni. Odvijala se na širokom pro storu koji zahvata Zetsku ravnicu, Ćemovsko polje, Lješansku nahiju i dalje, što nas je uslovilo da joj atribucija bude izvedena iz političkog imena za taj prostor (Zeta), dakle, Zetska operacija. Vrhovni komandant vizantijske vojske bio je Armenopulos, pośečen u mjestu Pokolj, a glavninom je komandovao Đorđe Provatas koji se spasio bjekstvom. Nije isključeno da je glavnina vizantijske vojske potučena na Carevom lazu i naćerana u panični bijeg. Toponim Pokolj sačuvao je uspomenu na podvig di jela dukljanske vojske pod komandom Vojislavljevog sina Radoslava, koja je saśekla cijelu vizantijsku komandu na čelu s vrhovnim komandantom Armenopulosom. Sa tiranje grčke vojske izvršeno je na moračkom gazu Mišurici i prostoru od sela Vranja do Hotskoga zaliva.

289

BARSKA BITKA 1043. GODINE Nakon opisa Zetske operacije iz 1040. godine, u drugom dijelu XXXVIII glave, autor Ljetopisa nastavlja opisom naredne vizantijske ratne kampanje protiv Duklje, koja se završila kratkotrajnom bitkom u Barskom polju i bezglavim povla čenjem vizantijske vojske, tokom kojega je pretrpljela teške gubitke. O njoj su pisali i petorica vizantijskih hroničara koji su je potvrdili, dajući i kvantitativni opis poraza vizantijske vojske, zbog čega je kao događaj nesporna. U literaturi koja se raznim po vodima zvanično konsultuje (proslava godišnjice bitke, proslava Dana vojske Crne Gore i pisanje udžbenika) njen datum je pogrešno utvrđen, a ona pogrešno locirana. Fiksirana je za 6. oktobar 1042. godine, dok je pozornica bitke postavljena u brdima više Bara, na prostoru Tuđemila. Godina u kojoj je došlo do sukoba zetske i vizan tijske vojske nije dobro sračunata, dan je pogrešno obračunat, a mjesto pogrešno ubicirano. Posljedično, spomenik bici lociran je na pogrešnom mjestu, Dan vojske koji je vezan za nju pogrešno utvrđen i sva srednjoškolska i univerzitetska literatura kontaminirana ovim greškama.

Što piše u izvorima o Barskoj bici O Barskoj bici pisali su barski ljetopisac Pop Dukljanin i vizantijski po vjesničari Jovan Zonara, Kekavmen, Jovan Skilica, Đorđe Kedren i Mihailo Glikas. Zonara, Skilica i Kekavmen su prevedeni i 1955. godine štampani u „Vizantijskim izvorima za istoriju naroda Jugoslavije“. Prijevodi Kedrena i Glikasa na crnogor ski jezik, prvi put štampani su u ovom prilogu. Kako svih pet vizantijskih pisaca, svojevremeno nijesu bili dostupni istraživačima, to su se mnogi od njih oslonili na postojeće prijevode Skilice, Zonare i Kekavmena i komentare urednika izdanja koji su bili dvosmisleni i nedorečeni. Ti komentari bili su oslonjeni na Kedrena, kojega nijesu preveli, jer je većim dijelom kompilirao Skilicu, pa se u literaturi navode kao Skilica-Kedren. Kedren je u vezi s bitkom pomenuo izvjesnu kometu, koja se ne posredno prije kampanje, 6. oktobra 1042. godine, pojavila na nebu. Tu činjenicu urednici su konstatovali i komentarisali u fusnoti prijevoda teksta Jovana Skilice, i ona je neke istraživače, u pitanju zaključivanja o datumu bitke, odvela na stranputi cu. Zbog značaja ove bitke za crnogorsku povijest, citiraćemo svih šest hroničara i izvesti zaključak. U Ljetopisu piše da je Dobroslavljevo kraljevstvo raslo i povećavalo se sva koga dana, što je izazvalo bijes kod vizantijskog cara, čiju reakciju opisuje: „Kad je međutim čuo grčki car što se zbilo, naljuti se veoma i rastuži u duši, te odmah pošalje izaslanike s ne malo zlata i srebra, da dadu županima Raške i banu Bosne i knezu oblasti Zahumlja, da bi ovi poslali vojsku i narod protiv kralja.“ U daljem tekstu

291

Stevo Vučinić

piše da je car prikupio mnogo veću vojsku, nego što je bila prije (misli se na Zetsku operaciju 1040. godine), poslao je u Drač i naredio nekom Kursiliju, toparhu, koji je u te dane držao Drač i cijelu dračku zemlju, da sakupi sav narod dračke zemlje i stavi se na čelo cijeloj vojsci, pa da pođe i zarobi kralja s njegovim sinovima đe god ih bude mogao naći. Kursilije je prikupio vojsku i zasio u ravnicu Skadra, u kojoj se vojska sakupljala za operaciju, a potom su Vizantinci priješli rijeku (Bojanu) i došli u ravnicu grada Bara, danas zvanu Barsko polje. Knez Zahumlja Ljutovid je stigao istovremeno u Travuniju. Dobroslav je sa sinovima i ljudstvom ostao u Crmnici, jer je vidio da Grka ima golemo mnoštvo i bojao se naime da Ljutovid ne bi priješao zaliv i da ga ne bi opkolili u sredini. Kako piše Pop Dukljanin, Dobroslav je sazvavši pet sinova kazao da se zbog velike grčke vojske, a male dukljanske u boju ne mogu nikako oduprijeti, pa ovako nastavio: „Učinimo dakle ovako: dvojica od vas neka ostanu ovođe, Gojislav i Radoslav, a ostali trojica neka uzmu po deset vještih s tru bama i rogovima, popnite se u planine i raštrkajte se po vrhovima brda tako da se Grcima pričini kao da su u sredini. Ja ću pak s ovijema koji su uz mene, u po noći navaliti na njihov tabor. Kad budete čuli glas truba i rogova, vi ćete isto tako naokolo po planinama dići buku trubama i rogovima i vičite iz svega glasa. Potom se polako spuštajte i približavajte njihovom taboru i kad budete blizu, ne bojte se, već budite hrabri i borite se muški. Bog će ih svemogući predati u naše ruke.“ Kad je pala noć kraljevi sinovi su se popeli u planine i učinili su sve ono što im je kralj naredio. U isto virijeme jedan Baranin, kraljev prijatelj, prišao je Kursiliju i kazao mu: „Čuvaj se, gospodine, brižljivo nastoj i gledaj kako ćeš se izvući s ovolikim mnoštvom. Samo znaj da si opkoljen sa svih strana velikim mnoštvom“. Te riječi su ostavile veliki utisak na Kursilija i zabrujale su u grčkom taboru. On je naredio da svi ostanu pod oruž jem, a čuvare je postavio podalje od logora. U to vrijeme kralj je lagano nastupao s vojskom ka Kursilijevom taboru. Oko ponoći je stigao do predstraže, kako svjedoči Dukljanin, pa navalio na njih − neke pobije, a neke naćera u bijeg. Grci se uzbune. Tada se oglasi kraljeva truba, a njegova vojska poče uz brujanje truba da viče snažno. To isto su učinjeli i kraljevi sinovi silazeći niz planinu. Grci se isprepadaju. Kako su čuli da se oni lagano spuštaju niz planinu, a zbog noći ih nijesu mogli viđeti, mislili su da na njih nasrće velika vojska kako im je najavio Baranin. Kad su se vika i zvuk truba i rogova približili, zahvatio ih je veliki strah i krenuli su u bijeg. Kad je Dobro slav vidio da Grci bježe, na pomol zore, navali na njihov tabor i stade ih ubijati i śeći s leđa. Isto to su sa strana radili kraljevi sinovi. Goneći ih, kralj je sa sinovima i naro dom prešao potok koji teče preko Prapratne i došao u šumu. Gojislav nije prepoznao oca, jer su bili prašnjavi i krvlju poprskani, pa je navalio na oca i zbačio ga s konja, ali ga nije ranio. Tada otac poviče: „Bože pomiluj, Bože pomiluj!“ Sin ga prepozna i po glasu, siđe s konja i uhvati oca oko nogu govoreći: „Oprosti, oče, zaista te nijesam prepoznao“. Tada kralj to mjesto nazove „Božja milost“. Sinovi su neprijatelja gonili do rijeke Drim, ranjavajući ga i ubijajući, a mnoge su pohvatali i veliki broj su ih

292


sa sobom doveli kralju u mjesto „Božja milost“. Kurslilije, teško ranjen, je utekao u ravnicu Skadra đe je umro i na tom mjestu je postavljen krst koji se u vrijeme pisa nja Ljetopisa nazivao „Kursilijev krst“.749 Dalji tok operacije nije toliko bitan za ovu temu. Uglavnom, kralj je poslao Gojislava s vojskom i pedeset zarobljenih ranjenih Grka na kneza Ljutovida, s naređenjem da kad se primakne Ljutovidovom taboru da im pošalje ranjene i krvave Grke kako bi propovijedali što im se dogodilo, a ako ne bi šćeli da idu, da ih pokolje. Gojislav je preplovio zaliv, i maršujući Konavlima uspeo se na brdo Klobuk. Ranjene Grke je poslao u Ljutovidov tabor, ali ta scena nije na njega ostavila poseban utisak, nego je poručio Gojislavu da ako je muškarac i ako vrijedi da sa sobom povede dva vojnika i spušti se u polje što će i on učinjeti. Gojislav je prihvatio izazov. Tokom borbe njegov vojnik Udobic je udario i oborio Ljutovida na zemlju. Drugi je povikao u panici da bježe jer je Ljutovid pao i poginuo. I ovi se dadoše u bijeg, a Ljutovid, iako ranjen, dokopa se konja i pobjegne. Gojislav i njegova vojska gonili su ih cijeli dan i uzevši plijen vrnuli su se u svoje krajeve kao pobjednici. Jovan Zonara koji je živio u prvoj polovini dvanaestoga vijeka, o ovom pohodu piše da je neki skitski čovjek, po imenu Vojislav pobjegao iz Vizanta i oko sebe okupio četu, skrivajući se po ilirskim brdima kao divlja zvijer, pljačkao obližnja i Romejima potčinjena plemena Tribala i Srba i njima srodnih. Čim je to javljeno caru, on napiše arhontu Drača da stupi u borbu sa Stefanom, jer je Vojislav nosio to ime, kako Zonara navodi. Opis ovoga poraza završava navodeći da arhont kao čovjek bez ikavog vojnog iskustva, nevješto vodeći borbu protiv Stefana-Vojislava, postade krivac strahovitog poraza vojske kojoj je na čelu stajao, i sam se jedva s ne kolicinom izbavi, i svu preostalu vojsku, koja nije mogla ni rukama da se služi i od napadača brani, tamo upropasti.750 Kekavmen koji je živio u jedanaestom vijeku o upadu u Duklju i Barskoj bici piše: „Tako uradi Travunjanin Srbin kapetanu Drača Mihailu, sinu logoteta, i uništi njegovu vojsku koja je brojala preko 40.000. Pomenuti, naime kapetan upavši u Duklju opljačka je i vraćajući se zateče klisure kroz koje je bio ušao, zaposjednute i bi zarobljen. A možda je imao i drugi put da se bezopasno povuče, ali iz nepromišlje nosti, bolje reći neiskustva, bi zarobljen“. Skilica, koji je živio u jedanaestom vijeku, o tom događaju piše: „Pošto je Stefan-Vojislav bio pobjegao, kao što je ranije rečeno, iz Carigrada i zauzeo ilirske planine i Tribale i Srbe i okolna plemena podložna Ro mejima napadao i pljačkao, Monomah nije mogao da podnosi njegove upade i pi smeno naredi arhontu Drača – bio je to arhont Mihailo, sin logoteta Anastasije − da prikupi stratiotsku vojsku Drača koja je bila pod njime, kao i vojske iz suśednih tema koje su bile njemu podređene i da zajedno sa hipostratezima krene na Tribale i da savlada Stefana. Kao razmažen i naviknut na uživanje, on nije imao nikakvog vojnič kog znanja, i glupo i nespretno vodeći stvar postade krivac velike nesreće za državu 749 Eduard Peričić, Ljetopis Popa Dukljanina, Conteco Bar, str. 75-81. 750 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantološki institut SANU, Beograd, 2007, tom III, str. 254.

293

Stevo Vučinić

Romeja. Skupivši, naime, snage kako mu je bilo naređeno, a tih je bilo oko 60.000, on upade u zemlju Tribala, prolazeći putevima strmim i kršnim i vrletnim i tijesnim tako da uporedno nijesu mogla ni dva konjanika da idu. Srbi su njima, kako se priča, namjerno dozvolili i dopuštili da ulaze, dok se on nije brinuo niti o povratku niti je ostavljao dovoljno jaku stražu po tjesnacima. Provalivši ovaj je pustošio i palio polja, dok su Srbi zauzeli i čuvali tjesnace i strmovita mjesta na putu i čekali povratak. Kad Mihailo odluči da je dovoljno pljačkanja i kad je bio prikupio mnogo plijena i zaro bljenika i došlo vrijeme za povratak i kad putujući stigoše u tjesnace, tada neprijatelji sa visova počeše da bačaju kamenje i gađaju strijelama i svim mogućim spravama za bačanje i valjaju ogromno stijenje, dok oni oko Mihaila nijesu mogli da se služe ni rukama ni oružjem niti uopšte da pokažu primjere hrabrosti. Neki pogođeni odmah poginuše, drugi se niz strmine strovališe i jadno završiše, tako da se okolne gudure i rječna korita napune mrtvacima i postanu prolazni za progonitelje. Pade oko 40.000, a izginuše i sedam stratega. Ostali krijući se po žbunju i šumama i brdskim gudura ma, i krijući se od pogleda neprijateljskih i uspuzavši se preko vrhova, noću se spasu bosi i goli, tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju. S njima se spase i Mihailo, podijelivši istu sudbinu. Tada Mihailo, Stefanov sin, koji je poslije oca postao vladar Tribala i Srba sklopi ugovor sa carem i bi upisan među saveznike i prijatelje Romeja, i bi počastvovan protospatarskim sanom.“751 Kedren752 je o bici pisao753: „Preuzevši vlast, Monomah je uzdigao sve sena tore do najviših počasti, po zaslugama i pred narodom se pokazao darežljiv, dijeleći novac. Poslao je dekrete u sve teme u kojima je naveo da je postao car i obećao da će pod njegovom vlašću sve cvjetati i da će sve nepodoštine biti iskorijenjene. A Jovana Orfanotrofa, sa svim njegovim, deportovao je na Lezbos s Manastira Monobata, dok je Mihaila koji je nedavno bio lišen vlasti poslao na Hios, a Konstantina Nobelisima na Samos. Ovo se dogodilo na početku Monomahove vladavine X indikta. 6. oktobra, XI indikta, godine 6551. od stvaranja svijeta, pojavila se kometa koja se kretala od istoka ka zapadu i koja je bila vidljiva tokom cijeloga toga mjeseca. Najavljivala je nesreće koje će se dogoditi u svijetu. Kad je Stefan-Vojislav pobjegao (kako smo ranije kazali) iz Grada, zauzeo je ilirska brda i tlačio Tribale i Serve, kao i narode koji su bili pod vlašću Romeja, Monomah naloži pismom patriciju Miha ilu, sinu logoteta Anastasija, koji je tada bio prefekt Drača da sakupi svoje i suśed ne vojnike koji su bili na raspolaganju iz tema podložnih Romejima i da zajedno s ipostratezima ode u Tribale i zarati protiv Stefana. Mihailo je bio potpuno nevičan ratovanju, jer je odgajan u dokolici i besposličenju i kao takav je donio veliki poraz romejskoj državi. Sakupivši čete, kao što mu je bilo naređeno, koje su se sastojale 751 Isto, str. 159−162. 752 Georgii Cedreni, Compendium historiarum, tomus II, Venetiis, Ex Typogaphia Bartholomaei Javarina, MDCCXXXIX, str. 589−590. Prevela Ana Klikovac. 753 Našoj molbi se ljubazno odazvala Ana Klikovac, koja je prevela Kedrenov opis bitke.

294


od 60.000 vojnika, poveo ih je na Tribale strmim, krševitim i vrletnim putevima, koji su bili tako tijesni da je njima bilo nemoguće proći po dva konjanika u paru. A Servi su ih (kako se priča), namjerno pustili da uđu, dok se Mihailo nije starao o povratku, niti da obezbijedi neophodnu stražu u tjesnacima. Tako ušavši, pustošio je i palio polja, a Servi su zauzeli tjesnace i vrleti, čekajući na njegov povratak. Kad se Mihailo zasitio pljačke i zarobljenika i smatrao da mu je vrijeme da ide kući, u povratku je krenuo ka tjesnacu. A tamo su Servi s najviših uzvišenja zasuli Romeje stijenama, kršima i strijelama i svakom mogućom vrstom projektila, tako da se ne mogahu služiti ni oružjem ni rukama i nikako se ne mogahu boriti. Jedni postradaše od projektila, drugi su se survali niz litice, mrtva tijela bijahu ispunila škrape i jame tako da su gonioci gazili po njima. Jad i tuga. Poginulo bješe 40.000 vojnika, među kojima i sedam stratega. Ostali raštrkani po šumama i gorama, da bi izbjegli poglede neprijatelja, utekoše preko brda i noću stigoše do svojih pješke i goli. Prizor bijaše dostojan sažaljenja. Među njima bijaše i Mihailo, koji doživje istu sudbinu.“

O datumu bitke Kao i Kedren, Mihailo Glikas754 u „Analima“ piše da je kometa prethodila bici, i da je, kako se tada vjerovalo, nagovijestila pogibiju i nesreću Romeja: „...con spectus est id temporis cometa, qui ab oriente versus occidentem motu suo ferebatur totoque mense lucebat, altere post initum a Monomacho imperium anno, porten debat autem calamitates illas mundi, quae tunc imminebant quippe non ita multo post in Servia seditio concitata fuit, cuius compescendae gratia litterae imperator ad Dyrrhachii praesidem dedit“. U prijevodu: „U to vrijeme pojavila se kometa koja se kretala od istoka ka zapadu, za koju se pričalo da je bila vidljiva tokom cijelog mjeseca, u drugoj godini od početka Monomahove vladavine. Najavljivala je nesreće koje su prijetile svijetu. Jer nedugo potom, u Srbiji se diže buna, koju je car pismom naložio prefektu Drača da je uguši“.755 U Kedrenovom originalu na grčkom jeziku jasno je naznačeno da se ko meta pojavila 6. oktobra XI indikta 6551. godine po carigradskoj eri, odnosno, 1042. godine, i mogla se viđeti na nebu do kraja mjeseca oktobra.756 Početkom drugoga mi lenijuma julijanski je bio zvanični kalendar hrišćanske vaseljene. U to vrijeme imao je grešku od 6 dana, pa se taj broj dana dodaje na svaki datum s početka prošloga milenijuma da bismo datume usaglasili s danas važećim gregorijanskim kalenda rom. Dakle, 6. 10. 1042. po julijanskom kalendaru odgovara 12. 10. 1042. po gre 754 Našoj molbi ljubazno se odazvala Ana Klikovac, koja je za ovaj prilog prevela citirani izvod iz Glikasovih Anala. 755 Michaelis Glycae, Annales, recognovit Immanuel Bekkerus, Bonnae impensis ed. Weberi, MD CCCXXXVI, str. 593−594. 756 Georgii Cedreni, Compendium historiarum, tomus II, Venetiis, Ex Typogaphia Bartholomaei Javarina, MDCCXXXIX, str. 589−590.

295

Stevo Vučinić

gorijanskom kalendaru. Gregorijanski kalendar bolje prati godišnje gibanje Zemlje oko Sunca u kombinaciji s periodom rotacije Zemlje oko vlastite osi i precesiju, pa bi stoga 12. 10. odgovarao istom dobu godine i 1042. i savremenom dobu.757 Godina 6551. vizantijske odgovara 1042. godini hrišćanske ere.758 Dakle, kometa se pojavila 12. oktobra 1042. godine po gregorijanskom i astronomski preciznom kalendaru i viđela se cijeli mjesec. U Glikasovim „Analima“ o tome događaju i vezi s ratnom kampanjom protiv Duklje ispisane su tri rečenice iz kojih je razvidno samo da je kometa najavila nesreće za državu Romeja. Nije jasan odnos između komete, ratne kampanje i druge godine Monomahove vladavine, što čemu prethodi i kada se po javljuje kometa u odnosu na stupanje Monomaha na vladu, sem što je jasno, kako se vjerovalo, da je najavila velike nesreće u svijetu. Te, 1042. godine, na tronu su se smijenila tri cara. Prvi, Mihailo V Kalafat, usvojeni sin carice Zoje, naslijedila ga je Teodora, šćer Konstantina VIII, savladarka Zojina, i na koncu, na tron je doveden Konstantin IX Monomah, koji je vladao do 1055. godine. Ukoliko po Glikasu tumačimo da je ratna kampanja protiv Duklje bila druge godine njegove vladavine, kako se nama čini da bi tu rečenicu trebalo tumači ti, onda bi to bila 1043. godina. U „Vizantijskim izvorima za istoriju naroda Jugoslavije“759 u fusnoti 26, koju su konsultovali dosadašnji istraživači piše: „Do pohoda je došlo nepоsredno posle pojave komete koja se videla 6. oktobra 1042. g., dakle u jesen te godine; up. Skilica-Kedren, II, 543, 7−10; Jiriček-Radonić, I, 134, n. 75, u Grumel, Crhronologie, 473.“ Uvidom u svu navedenu literaturu nijesmo mogli naći nijedan argument da se bitka i pojava komete povežu istim datumom. M. Mijušković je preuzeo citiranu fu snotu i nekritički bitku fiksirao za taj datum. U naslovu je upisao da je bitka bila noću 6/7. oktobra 1042. godine. Na strani 26. napisao je da su po svemu sudeći zetske kolone noću 5/6. oktobra dovedene u planinske predjele, đe su 6. oktobra prikrivene predanile. Mijušković piše da su izviđački organi istoga dana izvršili neophodno re kognosticiranje terena, na temelju koga je Vojislav odredio početak napada za ponoć 6/7. oktobra 1042. godine. Dalje opisuje bitku saglasno opisu iz Ljetopisa.760 Tako je zahvaljujući ovom opisu pretpostavljenoga toka bitke, zabluda o datumu kontamini rala svu literaturu, jer su se svi kasniji istraživači oslonili na njegovo istraživanje i od njega preuzeli datum koji je on označio. Na temelju raspoložive literature (hronike), koja se bavila ovom bitkom, taj datum nije moguće utvrditi, a godina, nesumnjivo nije dobro fiksirana. Iz Glikasovog i Kedrenovog opisa vizantijske ratne kampanje protiv Vojisla 757 Datum pojave komete, računat po julijanskom, usaglasio je po gregorijanskom kalendaru Damir Hržina iz zagrebačke Zvjezdarnice, na čemu mu se zahvaljujem. Njegov odgovor sam u cjelini citirao. 758 Gary W. Kronik, Cometographie, vol I, od antike do 1799. godine, Univerzitet u Kembridžu, str. 173. 759 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Vizantološki institut SANU, Beograd, 2007, tom III, str. 160. 760 Milutin Mijušković, Vojnoistorijski spisi, JP SL SCG Beograd i CID Podgorica, 2004, str. 26.

296


va, razvidno je da je kampanja uslijedila izvjesno vrijeme nakon pojave komete. Nje nu pojavu su tumačili kao najavu velike nesreće za državu Romeja. Glikas izvještava da se nedugo potom, dakle nakon njene pojave, u Srbiji digla buna, povodom koje se car pismenim nalogom obratio prefektu Drača da je uguši. Ta hronološka odred nica smješta pobunu u Duklji najranije oko početka sljedećega mjeseca novembra te godine. To je vrijeme kad vijesti putuju brzinom ljudskoga hoda ili konjskoga kasa. U srednjem vijeku trebalo je 15 dana po lijepom i 22 po ružnom vremenu da mle tačka pošta iz Kotora dođe do Konstantinopolja. Toliko i u vrijeme ranoga srednjega vijeka. Priprema velike ratne kampanje, od trenutka dobijanja carskoga naloga pa do njene realizacije, odnosila je više mjeseci. Trebalo je sakupiti vojsku na određeno mjesto i u određeno vrijeme, ustrojiti je i pripremiti za rat, prikupiti veliku količinu brašna i ispeći dvopeke, sakupiti i otkupiti više hiljada tovarnih grla i stoke za ishranu vojske, sakupiti potrebne količine i drugih namirnica i obaviti sve ostale poslove u vezi s kampanjom. Kad saberemo vrijeme potrebno da vijest o pobuni u Zeti dođe do Konstantinopolja, potom vrijeme potrebno da carsko pismeno naređenje o gu šenju pobune dođe do Drača, vrijeme potrebno da se prikupi tolika vojska, hrana i obave druge potrebene radnje, utvrdićemo da je za sve te poslove zbirno potrebno između 60 i 90 dana, koje treba dodati na prve dane novembra, pa bi konačni da tum početka kampanje mogao biti sredinom ili krajem januara 1043. godine. To nije vrijeme kad se pokreću ratne kampanje, sem u iznimnim slučajevima, jer su pute vi raskvašeni, nema zelene trave za ishranu stoke i tovarnih grla, a činjenica da se na teritoriji pod Vojislavljevim suverenitetom nije imalo što opljačkati, sigurno nije mogla motivirajuće djelovati na vojsku da se digne u sred zime i krene u rat. Velika vojska zahtijeva veliki broj tovarnih grla i stoke za ishranu, veliku količinu vode za piće, i prijatne vremenske uslove za nastupanje u neprijateljsku teritoriju i izvođenje napadnih dejstava. Zato se sve ratne kampanje pokreću sredinom ili krajem proljeća, zbog obilja bujne trave za ispašu i izdašnih izvora za piće. Sve ove činjenice dovode nas do zaključka da se Barska bitka ni u kom slučaju nije mogla dogoditi koncem 1042. godine, nego tek 1043., najranije početkom januara. Njen datum nije moguće utvrditi sem je smjestiti okvirno, najvjerovatnije u vrijeme proljeća te godine. I Gli kas, kako smo ga mi protumačili, po svemu sudeći podržava takav zaključak, smje štajući bitku u drugu godinu Monomahove vladavine, dakle 1043. godinu.

Mjesto bitke Po pitanju mjesta na kome je došlo do sukoba autori se razlikuju, ali je ve ćina naznačila Barsko polje. Jiriček-Radonić smatraju da tjesnace koje pominje Ke kavmen, u kojima je satirana vizantijska vojska, treba tražiti na trasi puta od Skadra, pored Skadarskog jezera kroz dolinu Zete ka Hercegovini. Ratnu kampanju protiv Zete vremenski smještaju neposredno nakon pojave komete, 6. oktobra 1042. godi

297

Stevo Vučinić

ne.761 Rotković bitku smješta u Crmnicu i Barsko polje ne osvrćući se na datum.762 Dragoje Živković je prepričao Skilicu-Kedrena, vjerovatno pod utiskom njihovog izlaganja u kojem mjesto bitke nije locirano; ni on se nije očitovao o njoj, ni mjestom ni datumom.763 Jovan Kovačević bitku smješta u Barsko polje, ali o datumu se nije izjašnjavao. Slavko Mijušković je prepričao Dukljanina, i bitku locirao u Barskom polju.764 Orbini je doslovno prepričao Dukljanina, i bitku je locirao u Barsko po lje.765 Šišić je prepričao Kekavmena ne očitujući se o lokaciji bitke koju je, pozivajući se na istoga pisca, datovao u jesen 1043. godine. Milutin Mijušović je, oslonjen na fusnotu 75 kod Jiričeka-Radonića, bitku datovao na noć 6/7. oktobar 1042. godine u Barskom polju. Nekoliko autora bitku je lociralo u Tuđemile (selo na padinama Rumije), vjerovatno pod utiskom Skiličinog i Kakavmenovog već citiranog opisa o vrletima i gudurama u kojima je vizantijska vojska doživjela pogibelj. Taj prostor, u neposrednoj blizini Bara, lokacijom im se činio najpogodniji za rješavajući sukob. Lokacija je prihvaćena od zvanične istoriografije, uprkos Ljetopisu koji ju je locirao u Barskom polju. U njemu je barska ravnica nedvosmisleno naznačena kao prostor na kojem je vizantijska vojska počinula, spremajući se za dalje operacije, i primila prvi udar glavnine zetskih snaga.

Analiza izvora i tok bitke Vojislav je koncentrisao zetske snage u Crmnici kao polaznom polažaju za daljnja dejstva. Na prethodni nagovor konstantinopoljskoga cara, humski knez Ljutovid, na čelu humske, raške i bosanske vojske, da bi spriječio povlačenje kralja Dobroslava/Vojislava k zapadu, istovremeno je posio Travuniju (Klobuk). Tako se Dobroslav našao u obruču, i bio prisiljen da povede kombinovanu, smjelu, ali riskan tnu akciju, s elementima specijalnih dejstava, kojom je izazivao paniku u neprijatelj skim redovima i bezglavo povlačenje, tokom kojega je uništavao vizantijsku vojsku. Tri godine prije, u Zetskoj operaciji, primijenio je istu taktiku s istim ciljevima i re zultatima, ali primarno usmjerenu na uništenje Glavnoga stana na čelu s vojskovo đom, a posljedično na vojničku masu. U Barskoj bici, za razliku od Zetske operacije, specijalna operacija je primarno usmjerena na vojničku masu. Tako je direktno iza zvao opštu paniku u vojsci, posljedično i raspad hijerarhije i vojne discipline, i kao u Zetskoj operaciji, nagnao je vizantijsku vojsku, ovoga puta na čelu s vojskovođom, u bezglavi bijeg, tokom kojega su jedinice u paničnom povlačenju presijecane, izolo vane i pojedinačno uništavane. O tome u Ljetopisu piše da je jedan Baranin, kraljev 761 Jiriček-Radonić, Istorija Srba I, IZ „Zmaj“, Beograd, 1990, str. 134. U fusnoti 75 piše da je pohod bio neposredno nakon pojave komete 6. oktobra. Autor dodaje da o tome piše opširno u Kedrena II, 543−545, kratko u Kekavmena r. 25−26. 762 Radoslav Rotković, Kratka istorija crnogorskog naroda, „Grafos“, Cetinje, 1996, str. 18. 763 Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda, tom I, Cetinje, 1989, str. 107−108. 764 Slako Mijušković, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd, 1967, str. 248. 765 Mavro Orbini, Kraljevstvo Slovena, Golden marketing, Zagreb, 1999, str. 292−293.

298


prijatelj, uvjerio Kursilija da je opkoljen s mnoštvom vojske i savjetovao ga je da po vede računa o tome kako da se izvuče i spasi iz obruča. Kursilije je odmah naredio da vojska ostane pod oružjem i pripremi se za odbranu. U međuvremenu, Vojislav se s vojskom neopaženo privukao blizu logora, i oko ponoći navalio je na stražare, jedne je poubijao, a druge naćerao u bijeg. U tom trenutku oglasila se kraljeva truba i dala znak vojsci koja je bila s njime da vikom i bubnjevima podupru paniku kod Grka. Vojislavljevi sinovi koji su bili po planini s vojskom istovremeno krenu da trube u trube i rogove, i zajednički, po mraku, lagano da nastupaju ka vizantijskom logoru u Barskom polju. Ta situacija je proizvela masovnu paniku kod Grka, koji su se pokre nuli u bezglavo bjekstvo k Skadru. Kad je Vojislav vidio da Grci bježe, na pomol zore navalio je na logor i stao ih s leđa ubijati i satirati do blizu Skadra. Ranjeni Kursilije je umro u ravnici ispod Skadra, đe mu je podignut krst kao nadgrobno obilježje. Nastavak operacije gonjenja neprijatelja i njegovog uništavanja detaljno je opisan u Ljetopisu i nema razloga da ga prepričavamo. Vizantijski povjesničari, u hronikama su se koncentrisali na teške poslje dice po vizantijsku vojsku, kvantifikujući ih. U njihovim hronikama piše da su Vi zantinci doživjeli poraz, i bili satrti u klisurama i jarugama, tokom povlačenja nakon pljačke Duklje/Zete. Jedinstveni su u stanovištu da je vojskovođa uzrokovao poraz. Za razliku od autora Ljetopisa koji ga poznaje kao Kurislija, Skilica ga imenuje kao Mihaila, sina logoteta Anastazija. Piše, a drugi ga prepisuju, da je odgajan u dokolici i besposličenju. Nije imao nikakvog vojničkog znanja i talenta, i glupo i nespretno vodeći kampanju uzrokovao je veliku nesreću za državu Romeja. Skilica navodi da je s oko 60.000 vojnika upao u zemlju Tribala, prolazeći putevima strmim i kršnim i vrletnim i tijesnim tako da uporedno nijesu mogla ni dva konjanika da idu. Voj skovođa nije brinuo niti o povratku niti je ostavljao dovoljno jaku stražu po tjesna cima. Kad je obustavio pljačku, sakupivši mnogo plijena i zarobljenika, krenuo je u povratak. U tjesnacima su ga sačekali i s visova uništili kamenjem i strijelama iz svih mogućih sprava za bačanje i valjanjem ogromnog stijenja, dok oni oko Mihaila nije su mogli da se služe ni rukama ni oružjem, niti uopšte da pokažu primjere hrabrosti. Dalje opisuje da neki pogođeni odmah poginuše, drugi se niz strmine strovališe i jadno završiše, tako da se okolne gudure i rječna korita napuniše mrtvacima. Po nje mu poginulo je oko 40.000 Vizantinaca, među njima i sedam stratega. Ostali krijući se po žbunju i šumama i brdskim gudurama od pogleda neprijateljskih i uspuzavši se preko vrhova, noću se spasu bosi i goli, „tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju“, završava opis Skilica. Pregledom terena od Anamala do Barskoga polja nijesmo našli oblik tere na koji odgovara Skiličinom i Kekaumenovom opisu. Prostor od Zaljeva do Anamal skog polja je malo nagnut k moru i na njemu se nalazi nekoliko kraških polja. Ispod Lisinje je Mrkovsko polje, dugo nekih 3 kilometra, srednje širine oko 700 metara. Po predanju, u njemu je nekad bila varoš. Krajem Mrkovskog polja plitko je uśečeno

299

Stevo Vučinić

suvo korito kojim u vrijeme kiša proteče potok Međuriječ, koji izvire ispod Rumije i teče pomeđu Lipovnjaka i Lisinje i uliva se u Svačko jezero. Gornji tok mu je vrlo strmen, srednji, kroz polje, blag, a donji, skoro miran. U vrijeme velikih kiša nadođe i plavi okolno polje. Prima vode Pelinkovića Potoka, Broda i Potoka od Stupice.766 U pravcu jugoistoka, na njega se nastavlja Goransko polje dužine oko 7 kilometara a prośečne širine 500 metara, postavljeno po pravcu, od Bara k Svaču. Oba polja do zvoljavaju da se marševski poredak postroji po uobičajenoj šemi – izvidnica, pred hodnica, čelo, glavnina, komora, začelje i zaštita, te bočna izvidnica i zaštita koja može istovoremeno marševati s glavninom. Vojska u ovakvom marševskom poret ku, po širokom prostoru, u stanju je da ga trenutno transformiše u borbeni, i spriječi svaku vrstu iznenađenja. Očito da Skiličin opis ne odgovara terenu pomeđu Skadra i Bara, kojim je vojska dovedena do Barskoga polja, odnosno, kako piše, kojim se po vlačila nakon pljačke. Izgleda da je on pokušao da sakrije propast tolike vojske, stra dale zbog panike uzrokovane strahom, pa je uzroke poraza natovario na nesporno nesposobnog vojskovođu, dovodeći ga u vezu s izmišljenim oblikom terena kakav bi bio pogodan da vojska bude u njega nesmotreno uvedena i časno uništena, umjesto, kako je to bilo, tokom nečasnog paničnog bjekstva, na čelu s tim istim vojskovođom. Takvim oblikom, koji je nepogodan za nastupanje ili povlačenje, prepunom jaruga i besputnih mjesta, obiluju podnožja Rumije i Lisinje, koja su u doticaju Mrkov skog i Goranskog polja. U slučaju paničnog bjekstva vizantijske vojske iz Barskoga polja, kako piše Pop Dukljanin, to bi bio prirodni pravac kojim bi vojska bezglavo odstupala, krijući se od progonitelja. Na tom pravcu nalazi se i uzvišenje Srednji vrh i pod njime toponim Grobovište, 1,2 kilometra istočno od Kameničkog mo sta, u ulcinjskoj opštini, KO Krute, list broj 37. Nije isključeno da on svjedoči teške posljedice bitke po vizantijsku vojsku. Asocira da je toponim, moguće, u vezi s ma sovnim grobnicama u kojima se sahranjuju poginuli u bitkama. To je jedna strmina ispod Srednjeg vrha, prošarana makijom, povisoko iznad staroga puta Bar − Ulcinj. Upravo, to je jedini mogući zakloniti pravac povlačenja vizantijske vojske, koja je u paničnom bijegu, po prirodi stvari, izbjegavala otvorene površine i puteve. Srednji vrh, kao dominantna kota, više je nego pogodan za postavljanje zaśede na prostoru Grobovišta i uništenje neprijatelja koji tim prostorom nastupa. A nakon svih bitaka lokalno stanovništvo ili pobjednik, s poginulih bi skinuo sve do gole kože, osobito oružje, odjeću, novac i dragocjenosti, i sahranio ih u masovnim grobnicama. Tako bi se i dobro okoristili i preśekli širenje zaraze, okupljanje životinja i neprijatni miris koji bi se neđeljama širio okolinom. Preko puta Kameničkog mosta koji premošćava potok Međuriječ, ispod sela Leskovac, kilometar udaljena, nalazi se Gora Kamenička (šuma). Moguće da je to šuma koja se pominje u XXXVIII glavi, kao mjesto na kome je Gojislav susrio prašnjavog i krvavog oca Vojislava, svukao ga s konja i zamalo ga pośekao, jer ga u žaru bitke nije prepoznao. Njena lokacija savršeno odgovara opi 766 Andrija Jovićević, Crnogorsko primorje i Krajina, Obod, Cetinje, 2004, str. 15.

300


su iz Ljetopisa u kome piše: „Kad je kralj goneći ih i ubijajući priješao sa svojijem sinovima i narodom potok, koji teče preko Prapratne, i došao u šumu, Gojislav ne prepozna svoga oca i zbači ga s konja na zemlju, ali ga ipak nije ranio...“ Ta šuma je upravo preko puta potoka koji teče preko nekadašnje župe Prapratne (Mrkovsko polje s okolinom), i ona se nameće kao rješenje pomenutog lokaliteta. U prvoj polovini jedanaestoga vijeka, dukljanska kneževina nije bila res pektabilan protivnik za moćnu vizantijsku imperiju. To je vrijeme u kojemu se juž noslovenske sklavinije pomaljaju na međunarodnoj pozornici, tražeći svoje mjesto pod suncem. Teško da je Vojislav mogao da izvede na bojno polje više od nekolike hiljade ratnika. Kako śedoče vizantijske hronike, premoćna vizantijska vojska, od više desetina hiljada vojnika, nije mogla biti poražena u direktnom sudaru s višestru ko slabijim protivnikom. Pitanje je i koliko dobro opremljenim? Očito da je golema vizantijska vojska, kako śedoče hronike, mogla biti uništena, samo ukoliko usljed straha i posljedično panike, doživi slom komandovanja po svim nivoima, i vojska bude naćerana u bezglavo bjekstvo. A onda se jedinice u paničnom bjekstvu, razvu čene po dubini od dvadesetak kilometara i širini od oko 4 kilometra, koliko zapre ma prostor od Lisinje do mora i od Bara do Ulcinja, ispresijecaju i izoluju u manje grupe, i manjim snagama kakvima je Vojislav i raspolagao, pod komandom sinova, sukcesivno, po grupama, uništavaju. Zato, nesporno, opis Barske bitke 1043. godine, u XXXVIII glavi Ljetopisa, sa stanovišta vojne taktike i strategije, ima logično uteme ljenje. Ovakav zaključak ne trpi argumentaciju protiv, jer Vojislav nije mogao dobiti bitku rješavajućim sukobom, na jednom lokalitetu i u kratkom vremenu, sem na na čin opisan u citiranoj glavi. I vizantijski hroničari potvrđuju da rješavajućeg sukoba nije bilo. Očito da je Barska bitka činjenica od istorijskog značaja, a XXXVIII glava povjesni izvor prvoga reda za izučavanje ranosrednjovjekovne crnogorske istorije.

O dva datuma Sem datuma pojavljivanja komete 1042. godine, koji je omogućio da se hronološki situira Barska bitka, s gregorijanskim kalendarom treba usaglasiti još dva datuma iz Ljetopisa. Datume smrti legendarnog kralja Svetopeleka i datum pogubljenja svetoga Vladimira u Prespi. U IX glavi piše da je Svetopelek umro se damnaestoga dana mjeseca marta, i uz veliki sprovod bio sahranjen u Crkvi Svete Marije u Dukljanskom gradu. Prethodno, predśedavao je Duvanjskim saborom oko 867. godine. Kako piše u Ljetopisu, vladao je 40 godina i četiri mjeseca. Na vladu je stupio nekolike godine prije sabora, pa bi godina njegove smrti padala koncem devetoga vijeka, nešto prije 900. godine. Datumima od 1. 3. 700. do 28. 2. 900. dodaju se 4 dana da bi se usaglasili s gregorijanskim.767 Stoga bi datum smrti legendarnog kralja Svetopeleka bio 21. mart, oko 900. godine. Po Ljetopisu, Sve 767 Tablicu po kojoj se vrši usaglašavanje julijanskog s gregorijanskim kalendarom poslao mi je Damir Hržina iz zagrebačke Zvjezdarnice, na čemu mu zahvaljujem.

301

Stevo Vučinić

tom Vladimiru glava je odrubljena u Prespi, kako piše 22. maja, bilo je to 1016. go dine, i taj datum usaglašen s gregorijanskim kalendarom je 28. maj, jer se datumi pomeđu 1. 3. 1000. i 28. 2. 1100. godine usaglašavaju s gregorijanskim dodavanjem 6 dana na onovremeni julijanski.

Zaključak Barska bitka se dogodila 1043. godine, najvjerovatnije u proljeće. Dan i mjesec nije moguće utvrditi. Vizantijski hroničari pokušali su da prikriju nečasno panično bjekstvo s bojnoga polja, i težak poraz velike vizantijske vojske, koja je to kom bezgalavog povlačenju, satirana na prostoru od Bara do Bojane, pa su za poraz okrivili nesporno nesposobnog vojskovođu, i doveli ga u vezu s izmišljenim oblikom terena kakav bi bio pogodan da vojska bude u njega nesmotreno uvedena i časno uništena. Vojislav je bio prinuđen da prihvati bitku. U suprotnom, prijetilo mu je op koljavanje od strane vizantijskih i združenih srpskih, bosanskih i zahumskih snaga pod komandom kneza Ljutovida, i potpuno uništenje. Strategiju je dobro odabrao. Sve snage je usmjerio na vizantijsku glavninu, s namjerom da je uništi, a potom da ih usmjeri na Ljutovida, što je i učinio nakon uništenja glavnine. Kao i u Zetskoj operaciji, tri godine prije, glavninom je komandovao Vojislav, a pomoćnim snagama njegovi sinovi. Taktiku je prilagodio odnosu snaga i situaciji na terenu. Bitku je dobio iznenadnim ponoćnim udarom na vizantijski logor u Barskom polju, kombinova nim sa specijalnim dejstvima, kojima je prethodno izazvao paniku i strah u vizan tijskoj komandi, a onda posljedično i u vojničkoj masi. Prestrašeni Grci su se tokom noći i narednoga dana u neredu povlačili ka Skadru, preko Mrkovskoga i Goransko ga polja, a dijelom obodom, podnožjem i stranama Rumije i Lisinje. Vojislavljeve trupe su ih sustizale i presijecale kolone koje su se nalazile u paničnom bjekstvu, izo lujući manje grupe i organizovano ih satirući. Toga dana vizantijska vojska pretrpjela je težak poraz nakon kojega je, kako svjedoči vizantijski hroničar, Vojislav upisan u prijatelje Romeja, i time mu je priznat status suverena.

302

ZAKLJUČAK Okosnica Ljetopisa Popa Dukljanina je popis slovenskih vladara s prosto ra zapadnoga Balkana iz vremena prvih vjekova nakon doseljavanja, svih dukljan skih vladara i opis važnijih događaja u Duklji i u vezi s njom do sredine XII vijeka. Odjeci te davne epohe i danas snažno pulsiraju u savremenoj crnogorskoj popu laciji, na cijeloj državnoj teritoriji, i koherentni su sadržini Ljetopisa. Bjelodano se očituju u duhovnoj kulturi, dakle, predanju, toponimiji i crnogorskom jeziku. Ne porecivo je svjedoči i materijalna dokumentacija – urbane cjeline i sakralni objekti pomenuti u njemu, a potvrđuju i neki artefakti. Nakon uporedne analize svih tih činjenica stekli smo uvjerenje da je pisac nesumnjivo pisao Ljetopis na temelju do kumenata, ličnog uvida u onovremenu stvarnost i predanja, s namjerom da bude povijesne naravi i uvjerenjem da mu je fabula zasnovana na povijesnim faktima, što nas navodi na zaključak da se na njega možemo osloniti kao na provorazredni izvor za crnogorsku ranosrednjovjekovnu povijest. Kao povijesni spis mnogi autori ga negiraju u cjelini ili djelimično, te meljeći svoje stanovište na kombinaciji činjenica, međuzavisnih hipoteza, pretpo stavki i poželjnjih slučajeva koji su mogli da utiču na pisca, njegov cilj i strukturu Ljetopisa. Ne prezaju ni od facifikovanja povjesnih izvora, i svim silama pokuša vaju da uvjere čitaoce u sopstvena tumačenja. To su sumnjive i logički neodržive interpretacije, i ne bi se reklo da su naučnoga karaktera. Protiv takvih tumačenja ističemo da savremeni povjesničari redovno citiraju svako slovo antičkih ili sred njovjekovnih povijesnih spisa kao argument, ne dovodeći ih u pitanje ni po kom osnovu, dok ovom spisu odriču istoričnost ili ga oglašavaju falsifikatom. Takvim su oglašeni i povijesni izvori koji potvrđuju njegovu sadržinu. Opterećeni su atribuci jom falsifikata samo zbog činjenice što su mu sadržinski koherentni − Lokrumske povelje i Supetarski kartular ili su osumnjičeni da se temelje na fabuli Ljetopisa, a ne na činjenicama − argumentacija barskog arhiepiskopa Jovana de Plano Karpinija izlagana pred papom 1252. godine, u sporu s dubrovačkom episkopijom koja je pokušavala da protegne jurisdikciju na Barsku arcibiskupiju i njene sufragane. U nekolika slučaja označen je falsifikatom u funkciji realizacije političkih ambicija Pavla Šubića, Arcibiskupije barske i Orbinijevim falsifikatom u funkciji ujedinjenja južnih Slovena pod dubrovačkim patronatom. Povjesničari iz suśednih država, poglavito beogradski, skloni su da nje govo tumačenje usmjeravaju ka prethodno zadatom političkom cilju – protekciji njihovih velikodržavnih interesa, i tim interesima usaglašenoj interpretaciji. Često o Ljetopisu pišu patetično i uzbuđeno kao falsifikatu koji je uperen protiv interesa njihovih naroda i država. Zaključci su im izvan naučnih granica i korektne inter pretacije činjenica i povijesnih izvora, politički motivisani, i unedogled posljedič

303

no proizvode novu literaturu spekulativnoga karaktera, koja se bavi međusobnim izravnim i neizravnim osporavanjima stanovišta ili dijela stanovišta istoričara koji se njime bave. Zato je broj naslova o njemu narastao do nevjerovatnih razmjera, a sva pitanja koja ga se tiču, umjesto da budu razriješena, tako se još više mrse. Takvome poslu ne vidi se kraja, niti mu mi vidimo rješenje. Autor

REGISTAR IMENA A Aleksandar II, 58, 97 Aleksandar III, 79 Aleksandar, papa, 79 Aleksije, 94, 244 Alexandrini, Appiani, 26 Alfons V, 156 Ali Sahib-paša, 248 Amodeo, mačar, 198 Anastazije, car, 53, 299 Andreacije, 114, 191, 192 Andronik, 265 Andronik II, 246 Anđelić, Pavao, 146-149 Anđelić, Tomislav, 146-149 Anicije, Lucije, 126 Annulinus Valerius, Caius, 18 Antonijević, Dragoslav, 186 Anulin, 18 Anžujska (Nemanjić), Jelena, 96, 104, 116 Apian, 26 Aralica, Tomislav, 32 Argir, Jovan III, 270 Arhiđakon, Toma, 20, 21, 71-74, 170, 178 Arhiric, 191 Arhirisija, 192 Arkočević, Asandžić, 84 Armenopulos, 271, 275, 276, 278, 282, 285-289 Arslan, sultan, 258 Atanasovski, Aleksandar, 57 Aurelije, Marko, 18 Aurelius, Sextus, 18, 19, 22 Avgust, Oktavijan, 19, 26, 30

B Baludin II, 104 Ban, Mitrofan, 86 Banašević, Nikola, 273 Barada, M, 72 Barišić, Franjo, 33 Barjaktarović, Mirko, 153, 159 Baton, 16 Batović, Šime, 35, 162, 166 Behmer, E, 203 Belan, Josip, 94 Belkan, 236, 240, 244, 253, 267 Belo/Pavlimir, 76, 82, 84, 91, 92 Belošević, Janko, 38 Bembo, Frančesko, 94 Benac, 166 Benedikt VII, papa, 57 Benedikt VIII, papa, 77 Beregani, N, 187 Bešić, Z, 204 Beuc, Ivan, 32, 50, 51, 173 Bici, Marin, 57, 92, 106 Bijeli Pavle, 116, 117 Bini, Đorđe, 219 Birtašević, M, 220, 222 Biten, Šarl, 213 Bjelošević, Vuk, 139 Blaiz, C, 223 Bler, Klod, 223 Bodin, 51, 91, 92, 114, 136, 191, 192, 195, 245, 248 Bogdan, ban, 117, 143 Bogdanović, Bijeloje, 168, 190 Boleslav, 107, 237 Bolica, Marjan 116, 137, 138, 140, 177, 184, 280 Boljević-Vuleković, Vojislav, 136 Borišić, Ratko, 168, 190 Borković, Velimir, 118 Borojević, Ivan, 64, 139, 189 Borojević, Jelica, 64 Borozan, B, 121 Borozan, Đorđe, 12

Bošnjak, Petar, 148 Božidar Vukotin, 118 Božidarević, Aleksa, 179 Brajović, Milan Mišo, 99 Branimir, 71 Branislav, 91 Branković, Đurađ, 138, 177 Branković, Vuk, 100 Bratičić, Bogdan, 149 Bratošević, Pavle, 100 Brozović, Dalibor, 35 Brun, R, 213, 228 Bubić, Petar, 138 Bucinas, kapetan, 51 Bućan, Pave, 20 Budak, Neven, 170, 171, 183, 192, 193 Budeč, ban, 142, 143 Bulić, Frano, 19-22 Buttin, C, 212, 213 C Camaj, Marko, 22, 27, 126 Cambi, Nenad, 18 Cemerović, Jurij, 156 Cetinjski, Sveti Petar, 194 Cezar, 16 Coleti, J, 20 i 192 Crnčević, Gojko, 273, 287 Crni, Petar, 180, 183 Crnogorčević, Mladen, 90, 138 Crnojević, Alexius, 189 Crnojević, Đurđe, 66, 279, 280 Crnojević, Ivan, 66, 139, 140, 142, 179, 184 Crnojević, Kaloyorga, 189 Crnojević, Staniša, 66, 284 Crnojević, Stefanica, 120, 127 Cunjak, M, 198, 219, 221, 223 Cvetković, Miloš, 62

Č Časlav, 67, 82 Čirgić, Adnan, 12, 64, 121, 124, 133, 280 Čoralić, Lovorka, 95, 96 Čremošnik, G, 198 Čudomir, ban, 67 Čukić, Slobodan, 128, 273 Ć Ćirilo/Konstantin, 53 Ćirković, Simo, 66, 161, 166, 168, 169, 187 Ćorović, Vladimir, 163, 168 Ćosić, Stjepan, 147 Ćosović, Miroslav, 63 Ćulafić, Marko, 12 Ćuprilić, Numan-paša, 190 D Dabinović, Antun, 94 Dabiša, Stjepan, 148 Dall’Oglio, biskup, 90 Domjanjin, Trifon, 52 Dandolo, Andrija, 80 Daničić, Đuro, 65 Danilo, arhiepiskop, 104, 194 Darije III, 286 Datini, Frančesko Marko, 212, 228 De Kazaris, Prokul, 192 De Lucia, G, 219 Dečanski, Milutin, 185 Dečanski, Stefan, 125, 185 Dedijer, Jefto, 82, 83, 141, 142 Del Borgo, Ciriaco, 265 Del Kramo, Đovani, 212 Demmin, A, 212, 225 Dersa, Gojislav, 52 Dersa, Vitalis, 52 Derviš-paša, 261

Desa, knez, 49 Desimirović, Bogavče, 168, 190 Diedo, Antonio, 185 Dimitrijević, D, 203 Dinić, Mihailo, 147, 182, 223 Diocletianus Valerius, Caius, 18, 19, 25 Dioklecijan, 17-30, 78, 93, 94, 111, 162, 236 Dobraca, Vito, 52 Dobrilović, Radoslav, 168, 190 Dobroslav/Vojislav, 89, 91, 92, 108, 135, 191, 192, 194, 195, 235, 236, 240, 244-249, 253, 257-259, 261-263, 267-269, 271, 272, 275, 291, 292, 298 Domanek, 195 Domentijan, 101-103 Dominik, biskup, 75 Dominiko, mačar, 198 Dragihna, 195 Dragilo, 195 Dragislav, 237 Drago, Marin, 90 Dragomir, 90 Dragoslav, 107, 147 Dragović, Milobrat, 156 Dragović, Radelj, 156 Drobnjak, Bratinja 154 Držić, Tomo, 159 Dubrovački Anonim, 19, 21, 82, 85 Dukađin, Leka, 66, 116, 117, 176, 179 Dušan, car, 102, 103, 106, 166, 179, 185, 186, 194 Džonson, Krejg, 216 Đ Đečević, Džihad, 99 Đečević, Halit, 99 Đorđević, Jasmina, 144 Đorđije, Kralj, 136, 192, 195 Đurđev, Branislav, 118, 127, 184 Đurđev, Vuk, 118 Đurkov, Milica, 118 Đuro, Kralj, 114

E Epidaur, 57, 69, 144, 166 Erdeljanović, Jovan, 61, 66, 115, 117, 125-128, 137, 139, 164, 165, 176, 179, 180, 187 Erotik, Teofil, 271, 276 Eutropija, 19 Evander, Biskup, 75 F Farlati, D, 20, 52, 79, 192 Filipović, Milenko, 58, 146, 159 Forrer, R, 203 Franjo, kralj, 250 Fridrih II, 94, 210 Furlanet, Lodovik, 55 G Gabini, 20 Galerius, 21 Gelazije, papa, 53 Genci, kralj, 17, 126 Glikas, Mihailo, 191, 195-197 Gojak, 153 Gojislav, 108, 133, 244, 245, 274, 292, 293, 300, 301 Gojnik, 91 Gojstilović, Milša, 168, 190 Gojstišović, Milša, 168, 190 Grabeša, župan, 49 Gradihna, 92 Gradislav, 91 Grafenauer, Bogo, 33 Grebeša, kralj, 114 Gregor, mačar, 198 Grgur IX, papa, 188 Grgur VII, papa, 114 Grgur, nadbiskup, 58, 79, 80 Grgur, papa, 33 Grigora, Nićifor, 262, 263 Grubiša, Radoslav, 51, 174

Gruda, ban, 126 Gušić, Marijana, 131 Gvalterije, kanonik, 79 H Hadžijahić, Muhamed, 71, 73-76 Hampel, J, 222 Hanibal, 249, 250, 264 Heckenast, G, 224 Heraklije, car, 34 Herkulius, 21 Hoffiller, V, 42 Hoffmeyer-Bruhn, Ada, 197, 206-211, 213-215, 217, 218, 220, 226, 229, 230 Hrabak, Bogumil, 62, 100, 187, 188 Hranić, Sandalj, 110 Hreljkov, Prodan, 149 Hržina, Damir, 296, 301 Hvalimir, 17, 37, 44, 49, 85, 88, 91, 107, 237, 254 Hvarski, Dimitrije, 17 I Ilionski, Nikša, 151 Imamović, Enver, 19, 20, 162, 190 Ingelrii, 198, 204-207, 209, 251 Inoćentije, papa, 77 Iraklije, 31, 33 Isak, 94 Ivan IV, papa, 71 Ivan VIII, papa, Ivan X, papa, 170 Ivan, nadbiskup, 57 Izanak, 52 J Jačov, M, 132 Jakičić, Petar, 152, 154 Jakšić, Nikola, 270 Jakvinta, 92 Janković, Đorđe, 34, 38, 52, 131

Janković, Milica, 34, 38 Jastrebov, Ivan, 102, 272 Jevrosima, 152 Jiriček, 296-298 Joanikije, patrijarh, 194 Johnson, C, 216 Jovan IV, papa, 31 Jovan VIII, papa, 75 Jovićević, Andrija, 89, 105, 119, 123, 131, 133, 134, 136, 139, 156, 238, 239, 275, 280, 281, 300 Jovović, Ivan, 132 K Kačić, Andrija, 150 Kačić, Nikola, 178 Kajo, papa, 20 Kalafat, Mihailo V, 296 Kalfis, 71 Kalist II, papa, 56 Kalist, papa, 79 Kaloka, vojvoda, 59, 154 Kantakuzen, Jovan, 262, 263 Kapetanić, Niko, 110, 147 Karadžić, Vuk, 258 Karlo Veliki, 31, 201, 256 Karpini de Plano, Jovan/Ivan, 73, 77, 79, 303 Kasidor, 19 Kastratović, R, 61 Keći, ban, 126, 127 Kedren, Đorđe, 269-272, 275, 276, 278, 285, 286, 291, 294-296, 298 Kekavmen, 61, 62, 291, 293, 297, 298 Kinam, Jovan, 258, 259, 265 Kirpičnikov, Anatolij N, 200, 204, 205, 251 Kiš, vojskovođa, 67 Klaić, Nada, 65, 72, 73, 79 Klikovac, Ana, 294, 295 Kliment III Vibert, papa, 58, 79 Klimun, papa, 82 Kočapar, 91, 195, 235, 236, 240, 244-249, 253, 257, 258, 261, 267 Komar, Goran, 144

Komatina, Predrag, 71 Komnin, Emanuel, 52 Komnin, Manojlo I, 265 Kopronim, Konstantin V, 207 Korać, Vojislav, 121 Koroneli, 55, 85, 87 Kosača, Stjepan, 156 Kosara, 88, 89 Kosorić, Mirko, 99 Kosovčić, Lapac, 154 Kosovčić, Orliban Strahinja, 154 Kotromanić, Tvrtko I, 149 Kovačević, Jovan, 31, 33, 72, 76, 121, 122, 203, 204, 237, 248, 272, 298 Kovačević, Ljubomir, 123 Kovačević, Mirko, 153, 159 Kovačević, Predrag, 140 Kozić-Đurić, Obren, 83, 141, 142 Kožić, Maja, 13 Kraso, 26 Krešimir, 67, 76, 126 Krešimir, Petar, 72 Kričak, Petar, 59 Kričak, Radoica, 59 Kričković, Vučko, 59 Kristensen, E. A, 205, 215, 230 Kronik, Gary W, 296 Krum, kan, 31 Kruta, Franjo, 132 Kubinyi, A, 222 Kučmanić, Vladislav, 169, 190 Kudelinović, Helije, 83 Kudelinović, Jakov, 83 Kudelinović, Pavle, 83 Kudelinović, Radonja, 83 Kuđelica, knez, 82 Kursilije, 133, 292, 293, 299 Kurtović, Esad, 150 Kuveljić, Miho, 144 Kuveljić, Niko, 144

L Lactancius, 19 Lainović, Andrija, 100 Laiou, Angeliki E, 270 Laktancije, 19, 23, 24 Lalević, Bograd, 157 Laušević, Jovan, 116 Lav VI, 48 Lekić, Petar, 123, 131-133 Lisica, Nikša, 100 Livije, Tit, 249, 264 Loma, Aleksandar, 129, 147, 155 Luburić, Andrija, 59, 60, 151, 152 Lučić, J, 198 Lukačević, Ivan, 100 Lukarević, Jakov, 56, 57, 84, 85, 88, 91, 125, 148 LJ Ljubić, Šime, 95, 132, 133, 148 Ljubinković, Mirjana, 162 Ljudevit, kralj, 94 Ljutomir, župan, 92, 158 Ljutovid, 270, 292, 293, 298, 302 M Mačuk, Ilija, 137 Mačuk, Vučeta, 137 Majer, A, 21, 25, 27, 140 Majić, Petar, 86, 279, 280 Makedonski, Aleksandar, 286 Makijaveli, Nikolo, 249, 250, 264, 265 Maksimin, 19 Malbaša, P, 63, 101 Mandalinić, Vuk, 117 Mandić. O, 45 Manojlo, car, 258, 265 Maraš, Ali-paša, 117 Marcela, Marko, 249 Margetić, Lujo, 46, 175, 181

Marija, 55 Marko, mačar, 198 Marković, Savić, Štedimlija 66 Marković, Savo, 185 Marks, Ljiljana, 20 Martin, opat, 31 Martinović, Jovan, 51 Matarug, Junak, 169 Matija, kralj, 160 Medini, 58 Mehmed Ali-paša, 248 Mele, knez, 51 Mesihović, Salmedin, 16 Metodije, 74, 75, 170 Mićević, Ljubo, 146 Mihailo IV, 269, 273 Mihailo VIII, 146 Mihailo, kapetan, 293 Mihailović, Duško, 202 Mihanović, don Ante, 20 Mihanović, Jure, 20 Mijović, Pavle, 121, 124, 1 Mijušković, Milutin, 254, 261, 262, 273, 276, 278, 296 Mijušković, Slavko, 94, 272, 298 Miklošić, F, 138 Milaković, Dimitrije, 29, 85, 86, 125, 135 Miletić, N, 137, 209 Milić, Milan, 86, 100 Milobar, Fran, 244, 248-250, 258, 272 Milojević, Miloš, 91, 92 Milonjić Mihailo (Vukosav), 68, 138 Milosavljević, B, 198, 215, 212, 225, 229 Milošević, Ante, 40, 42, 184, 188 Milošević, Miloš, 90 Milović, Jefto, 55, 132 Milutin, 93, 96, 104, 116, 122, 138, 177, 185 Milutinović Sarajlija, Simo, 66 Miridita, Zef, 188 Mirković, Budoš, 168, 190 Miroslav, 53, 88, 108 Mitrović, Katarina, 98, 280 Mlatišuma, ban, 116

Mlečanin, Jovan, 77 Moćenigo, Ivan, 94 Momčilo, 262 Monahinja Bela, 191, 192 Monomah, 293-297 Monomah, Konstantin IX, 296 Mošin, 58, 272 Musciarelli, L, 225 Mutimir, 71 Mužić, Ivan, 81 N Nakićenović, Sava, 95, 140 Nemanja, Stefan, 55, 94, 104, 106, 257 Nemanjić, Dragutin, 90, 104 Nemanjić, Milutin, 104 Nemanjić, Sava, 55, 168 Neofit, episkop, 103 Neoker, monah, 31 Nesiren, ban, 152 Nićifor, car, 94 Nikčević, Vojislav D, 49, 56, 79, 235 Nikojević, Bilko, 168, 190 Nikolini, Petar, 20 Nobelisimo, Konstantin, 294 Novak, Viktor, 67, 80, 178, 180 Novaković, Stojan, 72, 186, 194, 239 Novaković, Vukosav, 147 O Oakeshott, E, 200 Orbini, Mavro, 55, 145, 146, 155, 163, 236, 253, 272, 298, 303 Orfanotrof, Jovan, 294 Orio, Đan Frančesko, 183 Ostoja, kralj, 145 Ostojić, Ivan, 14, 70, 97, 98, 184 Ostroilo, 53 Oštrić, Olga, 35, 162, 166 Oto, 26 Oton IV, car, 215 Ozro, 26

P Pahimer, Georgije, 246 Pahomije, 23, 28, 138 Pajović, Puniša, 282 Palavestra, Vlajko, 58, 61, 83, 145 Pastrovichia, Domeniko, 96 Pastrovichia, Zuana, 96 Paštrović, Marko-Ptica, 96 Pavićević, Mićun, 105, 152 Pavlović, Cvetko, 134, 137 Pavlović, Radoslav, 110 Peličić, Ilija, 81, 86, 105, 110, 124, 165, 172, 281, 284 Peričić, Eduard, 44, 55, 70, 76, 107, 235-237, 244, 254, 267, 269, 272, 284, 293 Peročević, Edhem, 177 Petar, arhont, 89, 171 Petar, car, 50, 53, 76 Petar, vojskovođa, 245, 263 Petersen, Jan, 200, 206 Petković, Sava, 141, 159 Petrić, Mario, 127, 145, 150 Petrinec, Maja, 41 Petrislav, 53, 54, 55, 85, 88, 89, 107, 108, 135 Petrović, Božo, 261 Petrović, Đurđica, 60, 168, 189, 230, 233, 250-252, 256, 257 Petrović, Nikola, 248 Petrović, Vasilije, 22, 23, 29, 284 Petrović, Petar I, 25, 86 Petrović-Njegoš, Danilo, 102, 279, 280 Petrović-Njegoš, Petar II, 86, 285 Petrus Snacig, 68 Pipo, 26, 115 Plamenac, Rade (Turov), 136 Plinije Stariji, 16, 17, 26 Pop Dukljanin, 13, 14, 29, 44, 49, 53, 54, 56, 58, 61, 69, 70-75, 79, 81, 85, 87, 91, 98, 107, 126, 137, 146-148, 150, 156, 158, 173, 191, 193, 194, 195, 232, 235-237, 239, 244, 247, 250, 253, 254, 259, 267, 269, 271-273, 284, 289, 291-293, 298, 300 Popović, Bogoslav, 100 Popović, Miok, 100

Popović, Simeon, 86 Popović, Vladislav, 130 Porfirogenet, Konstantin, 14, 21, 27, 28, 30-32, 44, 47, 70, 71, 73-75, 107, 110, 113, 121, 124, 145, 146, 148, 162, 166, 169, 170, 171, 174, 187, 193, 236 Predihna, 91 Predimir, 17, 44, 49, 53, 57, 76, 85, 107-109, 147, 167, 193, 237, 254, 274 Pribinek, 91 Prlender, 77, 78 Prodrom, Teodor, 265, 266 Prokopije, 33, 47 Protić, Ivan, 157 Provatas, Georgije, 271-273, 275-278, 286, 289 Prvovjenčani, Stefan, 87, 103, 104 Psel, Mihail, 276 Pseudo-Mavrikije, 265 Ptolomej, 16, 29 Pugliesa, Francesco, 96 Pulaha, Selami, 88, 115, 118, 180 Puljanos, A, 62 Punošević, Radovan, 179 R Rački, F, 134 Radanović, Milosava, 182 Radanović, Radič, 182 Radigrad, župan, 49, 109 Radivojević, Đuro, 149 Radivojević, Ostoja, 149 i 153 Radmilović, Miljen, 182 Radojković, Borislav, 79 Radoman, Aleksandar, 12, 55, 56, 90, 129 Radonić, 83, 272, 296-298 Radosaljić, Grubiša, 182 Radoslav, 51, 271, 272, 274-276, 281, 282, 286-289, 292 Radoslav, kralj, 67, 82, 91, 102, 109, 195, 271 Radoslav, Stefan, 102 Radule, 139 Radulović, Veselin, 12 Radun, vojvoda, 138 Radusinović, Pavle, 123, 239 Rađen, Ivan, 134

Rajičev, Jovan, 179 Rajičev, Vujo, 179 Rajnerije, nadbiskup, 58, 178 Ranjina, Nikola, 56, 82 Rastić, Junije, 57, 144 Rastislav, knez, 70 Ratačka, Marija, 98 Regolus, 90 Ribakov, 257 Rikatina, 192 Rnćanin, Vuk, 117 Rodžer II, 158 Roman, car, 271 Rotković, Radoslav, 120, 172, 173, 198 Rovinski Apolonovič, Pavel, 54, 102, 105, 272, 279, 280 Rusen, ban, 60 Ruvarac, Ilarion, 147, 148 S Sajc, Herbert, 200, 215, 225 Sakač, Stjepan, 66 Samardžić, T, 63 Samuilo, 29, 49, 57, 77, 79, 85, 91, 105, 122, 129, 130, 131, 237, 263 Schreiner, P, 197 Schwandtneri, Johanes Georgii, 235 Sedeslav, 71 Silvester, 84, 85, 107 Simokata, Teofilakt, 81, 245, 263 Simoni, Katica, 41 Sindik, Dušan, 182 Sivrić, Marjan, 146-149 Skadarski, Petar Dohna, 93 Skenderbeg, 179 Skilica, Jovan, 130, 270, 271, 275, 276, 278, 285, 291, 293, 296, 299 Skiličin Nastavljač, 91 Skok, Petar, 44, 67, 80, 103, 122, 159, 165, 178, 180, 224, 258 Slavac, kralj, 67 Smičiklas, Tadija, 52, 77, 102 Smiljanić, Franjo, 44-49 Sofronije, mitropolit, 100 Solovjev, A, 183

Staindorff, Ludwig, 73 Stajković, Vukota, 168, 190 Stanić, Joko, 282 Stanić, Nešo, 282 Stanihna, 91 Stefan Uroš I, 59, 92, 93, 102, 104, 105, 154 Stefan, car, 194 Stefan, papa, 69, 70 Stefan-Vojislav, 191, 269, 271-273, 293, 294 Stevanović, Mihailo, 124, 280 Sticoti, Piero, 240, 241 Stjepan III, kralj, 193 Stojanović, Biljana, 270 Strajinić, ban, 116 Subotić, Gojko, 104 Subotić, J, 284 Suić, Mate, 33-35 Sulejman-paša, 248 Sumor, kralj, 60, 151, 154 Sveti Sava, 101 Sveti Simeon, 87, 103 Svetolik, 75 Svetopelek/Budimir, 16, 17, 28, 29, 56, 57, 66-70, 73, 75-81, 85, 87, 109, 113, 121, 167, 192, 195, 236, 237, 301 Svevlad, 53, 54, 107, 237, 254 Szabo, Đuro, 65 Š Šafarik, 65 Šariri, Kristina, 270 Šekularac, Božidar, 93, 101, 135, 279 Šercer, M, 198 Šišić, Ferdinand, 53-57, 72, 77 Šišić, Ferdo, 191, 272, 298 Šišojević, Ilarion, 180 Škrivanić, Gavro, 214, 239, 255-257 Šobajić, Maksim, 232, 243 Šobajić, Petar, 60, 61, 116, 117, 153 Štoković, Alojz, 96 Šubić, Pavle, 303 Šuflaj, 191

T Teodora, 192, 296 Teodorih, 204 Teodosije, car, 101 Teofan, 19 Terzić, Milovan, 279 Tihomil, 67, 76 Tihomir, 126, 127, 187 Tihoslava, 192 Tješimir, 67, 76 Tomislav, kralj, 72 Truhelka, Ćiro, 66, 209 Tuberon, 75 Tugemir, 53, 84-88, 99, 100, 101, 107, 125, 169 Tutorm, ban, 140 Tutormić, Radić, 140 Tvrdojević, Petko, 168, 190 Tvrtko II, 160 U Udobic, vojnik, 193 Ugren, ban, 152, 153 Ujkaj, Kolja, 282 Ulfberht, 199 Urzacije, biskup, 51 Uskoković Kornećanin, Mardarije, 138 V Valentijan, car, 73 Vasilije I, car, 70-74, 94 Vasilije II, car, 57, 263 Vaso, 26 Vasojević, Nikola, 158 Vekarić, Nenad, 110, 147 Vešović, Radoslav-Jagoš, 156, 158 Victor Aurelius, Sextus, 18, 22 Vinski, Zdenko, 161, 203, 206

Višević, Mihailo, 76 Vladimir, 36, 49, 53, 54, 85, 88-90, 92, 101, 108, 110, 114, 129-132, 135, 159, 171, 185, 194 ,195, 301, 302 Vladimir, Jovan, 131 Vladislav, 53, 88, 102, 160 Vladislavić, Sava, 284 Vlahović, Petar, 59 Vojislav, 15, 17, 50, 51, 108, 154, 167, 175, 195 Vojislavljević, Mihailo, 15, 51, 69, 70, 76, 91, 92, 98, 99, 110, 114, 167, 191, 194 Vračar, Milenija, 12 Vrančić, Antun, 178 Vrbošić, Josip, 46 Vrčević, Vuk, 176, 280 Vučinić, Dejan, 12, 71, 112, 120, 284, 287 Vučinić, Vlado, 12, 111, 112, 120 Vukan, 11, 28, 195, 235, 236, 240, 244-249, 253, 257-259, 261-263, 266-268 Vukčić Kosača, Stefan, 145 Vukosavljević, Sreten, 136 Vuković Podgoričanin, Božidar, 23, 100 Vuković, Gavro, 261 Vuković, Jovan, 155 Vuletić, Savo, 280 W Wegeli, R, 198, 209, 216 Wenzel, M, 203 Z Zagarčanin, Mladen, 12 Zaharije, papa, 77 Zečević, Emina, 52 Zevs, 18

Zlatičanin, Ilija, 278 Zmajević, Vicko, 132 Zoja, carica, 296 Zonara, Jovan, 262, 291, 293 Zvonimir, kralj, 67, 68, 80, 193 Ž Živković, Dragoje, 248, 273, 298 Živković, Tibor, 81, 108, 191, 269, 272 Župan, Ivan, 100 Županič, Niko, 27

Stevo Vučinić PRILOZI PROUČAVANJU LJETOPISA POPA DUKLJANINA I RANOSREDNJO VJEKOVNE DUKLJE Izdavač FAKULTET ZA CRNOGORSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST CETINJE Za izdavača ADNAN ČIRGIĆ Ilustracija na korici DEJAN BATRIĆEVIĆ Lektura i korektura KATARINA MILONJIĆ Štampa GOLBI - PODGORICA Tiraž 300

CIP - Katalogizacija u publikaciji Nacionalna biblioteka Crne Gore, Cetinje ISBN 978-9940-40-005-7 COBISS.CG-ID 33629200

PRILOZI LJETOPISU POPA DUKLJANINA I RANOSREDNJEVJEKOVNE DUKLJE

Recommend Documents