Ang ponolohiya o palatunugan ay pag-aaral sa mga ponema (tunog), paghinto(juncture), pagtaas-pagbaba ng tinig(pitch), diin(stress) at pagpapahaba ng tunog (prolonging/lengthening) Ponema ang tawag sa pinakamaliit na yunit ng tunog. May dalawang uri ng ponema: 1 segmental at suprasegmental. Ang ponemang segmental ay binubuo ng p onemang katinig at patinig. a) Labing-lima ang orihinal na kasama sa palabaybayan ngunit isinama ang impit na tunog o glottal stop ( ?) sapagkat ito ay itinuturing na isang ponemang katinig dahil napagbabago nito ang kahulugan ng isang salita. Ang dating bigkas nito ay malumi o maragsa. b) /p, b, m, w, d, t, l, s, n, r, y, k, g, ng, h, ?/ ang bumubuo sa ponemang katinig
Pangngalangala (sounds produced by the throat) - K, G, Ng, W Pasutsot (sounds produced by exhaling) - H Mga Patinig: A, E, I, O, U Diptonggo (Dipthong) - alin man patinig na sinusundan ng malapatinig na w at y. Halimbawa (Example): aw, iw, ay, ey, iy, oy at uy. Halimbawang salita (Example word): bahaw, bahay, okoy, baliw Morpolohiya (Morphology) - pag-aaral ng mga morpema ng isang wika at ng pagsasama-sama ng mga ito upang makabuo ng salita.
Halimbawa: ba: tah - housedress
tub: boh - pipe
ba: ta? - child
tub: bo? - profit
c) Ang ponemang patinig ay lima : a, e, i, o, u. d) May mga salitang nagkakapalit ang ponemang /u/ at /o/, gayundin ang /i/ at / e/ ngunit hindi nagbabago ang kahulugan ng salita. Halimbawa: babae babae - babai babai
kalapati kalapati - kalapate kalapate
lalaki lalaki - lalake lalake
noon - nu nuon
e) Mayroon din namang mga salitang itinuturing na hiwalay na ponema ang /u/, /o/, /i/, at /e/ dahil nagbibigay ito ng magkaibang kahulugan at hindi maaaring pagpalitin. Halimbawa: uso - modern
mesa - table
oso - bear
misa - mass
Ponolohiya (Phonology) - Tatlong Salik sa Pagsasalita (Three factors in Speaking) 1. Enerhiya (Energy) - nilikhang presyon ng papalabas na hiningang galing sa baga (pressure created when exhaling) 2. Artikulador (Articulator) - nagpapakatal sa mga babagtingang pantinig (Vocal) 3. Resonador (Resonator) - nagmomodipika ng tunog. Ang bibig at guwang ng ilong ang itinuturing na resonador (modifies the sound. The mouth and nasal passageway are considered as resonators.) Ponolohiya ng Filipino PONEMA (Phoneme) - isang makabuluhang tunog. Ang Filipino ay may 20 ponema. 15 ang katinig at 5 ang patinig "katinig means consonant and patinig means vowel" Mga katinig: Panlabi (sounds produced by the lips) - B, P, M Pangipin (sounds produced by the teeth) - D, N, T Panggilagid (sounds produced by the gums) - L, R, S
Morpema - pinakamaliit na yunit ng isang salita na nagtataglay ng kahulugan. Ito ay maaaring salitang ugat o panlapi. Uri ng Pagbabagong Morpoponemiko (Types of Morphophonemic Change) 1. Asimilasyon (Assimilation) - pagbabagong nagaganap sa huling posisyon dahil sa impluwensiya ng kasunod na ponema. Kung ang ponemang pang ay ikinakabit sa salitang-ugat na nagsisimula sa b, p ang n ay nagiging m. Halimbawa: pang + balabal = pambalabal pang + panitikan = pampanitikan pang + kuha = panguha pang + tabas = pant abas 2. Metasis - ang salitang ugat na nagsisimula sa L, O, Y pag nilagyan ng panliping (in) ay nagkakapalit ng posisyon. Halimbawa: in + layo = nilayo in + yakap = niyakap 3. Pagpapalit ng ponema - kapag ang ponema ay nasa unahan ng salitang (d) ito ay karaniwang napapalitan ng ponemang (r) kapag ang huling ponema ng unlapi ay patinig. Halimbawa: ma + damot = maramot ma + dungis = marungis 4. Paglilipat-diin - ang mga salita ay nagbabago ng diin kapag nilalapian. Halimbawa: basa + hin = basahin laro + an = laruan 5. Pagkakaltas ng ponema - nagaganap kung ang huling ponemang patinig ng salitang-ugat ay nawala kapag nilalagyan ng hulapi. Halimbawa: takip + an = takipan - takpan sara + han = sarahan - sarhan
