POLITIKA
EKONOMIKE
1-SHKOLLAT E MENDIMIT EKONOMIK MBI ROLIN E SHTETIT NE EKONOMI a-Doktrina a-Doktrina Liberale dhe b-Intervencioniste b-Intervencioniste 1.1-doktrina liberale Themelues jane Adam Smith dhe David Rikardo. Karakteristika te kesaj shkolle jane. Mosnderhyrja e shtetit ne ekonomi, Konkurrenca e lire ne ekonomi,dhe se ne ekonomi vepron nje dore e padukshme. Sipas Smithit individin dhe kapitalistin e nxisin per tu marre me aktivitet ekonomik: egoizmi, afiniteti, deshira per liri, shprehia e punes dhe afiniteti per tregti. 1.2-doktrina intervencioniste Themelues eshte Xhon Kejnzi i cili ishte per nderhyrjen e shtetit ne ekonomi. Karakteristikat e kesaj doktrine jane. Se nuk duhet mbeshtetur ne doren e padukshme, Intervenimi shteteror eshte i domosdoshem per sukses kunder krizes ne ekonomi dhe ne vend te dores se padukshme rekomandohet dora politike ( e shtetit). 2-TIPET MODELET E SISTEMEVE EKONOMIKE Me karakteristike sot jane: Modeli Amerikan, Gjerman, Japonez, Suedez, Sistemi administrativo-komandues dhe ish modeli i shteteve socialiste-kinez-ruse. 3-BARTESIT E EKONOMISE SE APLIKUESHME - Jane: 1-Organet 1-Organet shteterore, organet publike-juridike 2-Organizatat 2-Organizatat nderkombetare dhe 3-Trupat 3-Trupat operative ( firmat dhe ndermarrjet). 3.1-organet shteterore-Ne shteterore-Ne emer te shtetit udheheqin organet shteterore te cilat aprovojne dispozita te ndryshme dhe sigurojne aplikimin e tyre. Organet ligjvenese krijojne norma juridike dhe nje pjese e ketyre normave rregullojne marredheniet ekonomike. Organet administrative kujdesen per realizimin e tyre dhe ne kuader te ketyre organeve vend te rendesishem zene qeveria me resoret e veta. 3.2-organet publike–juridike Kryejne funksione publike ne fushe te ekonomise dhe jane: Odat ekonomike dhe Bursat odat ekonomike Harmonizoje interesat e veqanta te anetareve te saje me interesat e shoqerise. Ku shteti me ane te disa dispozitave te veqanta ju beson kryerjen e disa puneve odave ekonomike. Formohen me qellim te ekonomise dhe pjeseve te saje. Dallojme dy lloje te odave ekonomike. a) Odat ekonomike Evropiane-kontinentale (kane karakter juridiko-publik, formohen me ligj dhe anetaresimi eshte i obligueshem) dhe b) Odat ekonomike anglo-saksone (jane te karakterit juridiko-privat dhe anetaresimi eshte i vullnetshem). Bursat Jane tregje te perhershme ne te cilat veprojne rregulla dhe uzansa te veqanta. Ne bursa punet mund te i lidhin vetem anetaret e saj, dhe punet kryhen permes ndermjetesve (senzalve). Shitblerja mund te kryhet vetem permes mostrave te mallrave. Punet ne bursa lidhen; a) Prompte (menjehere) dhe me b) Termin. Themelimi i bursave behet me ligj. 3.3-organet politike Partite qe jane ne pushtet nepermjet parlamentit dhe ministrive angazhohen ne realizimin e programeve te tyre ekonomike. Sindikata eshte forma me masovike e organizimit te punetoreve. 3.4-trupat operative (firmat dhe ndermarrjet) Ndermarrja paraqet subjekt te pavarur ekonomik dhe person juridik e cila prodhon te mira ose kryen sherbime te caktuara per nevojat e tregut dhe duke bartur rrezikun afarist me qellim te realizimit te fitimit dhe qellimeve tjera konform me kushtet dhe mundesit qe i ofron sistemi ekonomik i vendit. Format me te rendesishme organizative te ndermarrjeve jane; a-Ndermarrjet ne pronesi publike-Me te cilat menaxhon shteti dhe jane ne pronesi te tij. b-Ndermarrjet private- Qe jane ne pronesi private dhe c-Ndermarrjet e perziera–Qe bashkohen ne forma te ndryshme per te ngritur efikasitetin dhe fitimin. Sot ne ekonomin e tregut format me te zakonshme te ndermarrjeve–firmave jane: a-ndermarrjet e pavarura individuale b-shoqeria me pergjegjesi te pakufizuar
c-shoqeria me pergjegjesi te kufizuar d-shoqerite aksionare e-shoqerite komanditore a-ndermarrjet-firmat e pavarura individuale Formohen nga personat fizike te cilet nje herit jane edhe pronare te firmes. Keto ndermarrje zakonisht jane te vogla dhe kryesisht formohen si sherbime dhe me pak si prodhuese. Karakteristikat jane. Pronari eshte edhe menaxher i firmes, te punesuarit jane zakonisht anetar te familjes, pronari merr vendime dhe ben vetefinancim, pronari disponon me fitimin dhe pergjigjet per obligimet ndaj shtetit. Ne kuader te ketij lloji te ndermarrjeve forma me e shpeshte eshte mikrondermarrjet apo micro-enterprise. Mikrondermarrjet jane kategori e re dhe formohen ne kuader te familjes dhe motiv kryesor kane punesimin e antarve te familjes dhe sigurimin e ekzistences. b-shoqeria me pergjegjesi te pakufizuar (solidare) Kjo shoqeri behet me marreveshje ne mes te anuarve dhe te gjithe pergjigjen per obligimet ne menyre solidare dhe qe te gjithe jane te barabarte. c-shoqeria me pergjegjesi te kufizuar Kjo themelohet ne baze te marreveshjes marreveshjes ne mes te anuarve anuarve te shoqerise te cilet bashkojne pune pune dhe mjetet me qellim te formimit te nje te perbashket . Me rastin e bashkimit ne kapitalin themelues shuma e anuarve nuk eshte e thene te jete e barabarte pra secili prej tyre merr pjese me shume te caktuar sipas interesit qe shpreh per kete shoqeri. Pergjegjesit e anuarve ndaj obligimeve jane te kufizuara varesisht nga vlera e avancuar e mjeteve financiare. d-shoqerite aksionare Paraqesin formen organizative me te madhe qe formohen me bashkimin e shume kapitaleve individuale ne nje kapital te perbashket qe quhet kapitali aksionar. Me kete rast aksionareve u jepen letra me vlere qe quhen aksione me te cilen percaktohet vlera nominale e aksionit dhe e drejta ne pjesemarrje te fitimit (Dividentes). Po ashtu ofron me shume mundesi te marrjes se kredive sepse ekziston mundesia me e madhe e kthimit te kredise ne krahasim me ndermarrjet private. Avansimi i kapitaleve aksionare ne shoqerite shoqerite aksionare behet me blerjen e aksioneve ne tregun tregun e burses. Qdo aksion ka edhe vleren e vet qe mund te jete nominale (te percaktuar me rastin e blerjes) pastaj vleren e tregut (te percaktuar ne baze te ofertes dhe kerkeses). Aksionaret mund te marrin fitimin ne dy forma a) nepermjet dividentes qe do te thote se poseduesit e aksioneve per qdo aksion marrin nje shume te caktuar nga shoqeria aksionare dhe b) nepermjet riinvestimit qe do te thote se shoqeria aksionare mund te mos e shperndaj fitimin por ta investoje ne fonde kryesore qe ne te ardhmen tu shtohen fitimet aksionareve. Si rrjellim i kesaj kemi rritjen e qmimeve te aksioneve me q rast poseduesit marrin edhe nje shtese plus perveq dividentes e qe ky fitim quhet fitimi nga kapitali aksionar. Dividenta si e ardhur nga aksioni nuk eshte e ditur qe me par sepse vlera e saje varet nga suksesi afarist i shoqerise aksionare. e-shoqeria komanditore Kjo paraqet formen e perzier te ndermarrjeve dhe perbehet prej dy lloj aksionesh: te brendshem dhe te jashtem. Aksionaret e brendshem udheheqin dhe pergjigjen per detyrimet e kompanise dhe jane komplementar dhe te jashtmit nuk marrin pjese drejtperdrejte ne udheheqje dhe afarizem por gezojne te drejten ne marrjen e fitimit te ndermarrjes. Format me te larta te organizimit te ndermarrjeve ne fazen monopolistike te kapitalizmit jane. Kartelet, Trustet, Koncernet, Koorporatat, Holdingu Kartelet Paraqet formen me te hershme dhe me te thjeshte te bashkimit te ndermarrjeve kapitaliste ne shoqeri aksionare( monopole). Ne kartele ndermarrjet e bashkuara formalisht mbajne statusin e pavaresise. Ne kartele bashkohen dy e me shume ndermarrje me qellim te realizimit te qellimeve te tyre afariste. Marreveshjet kryesore ne mes te tyre jane. Karteli per kufizimin e qmimeve, karteli per kufizimin e prodhimit, karteli per ndarjen e tregjeve dhe Karteli per shfrytezimin e patentave dhe licencave. Trustet Paraqesin bashkimin e disa ndermarrjeve te se njejtes dege ne nje ndermarrje te perbashket me qellim te venies se monopolit ne treg. Politika dhe rezultatet afariste ketu per dallim nga Kartelet, ketu shkrihen ne trust. Trusti udheheq ne interes te te gjitha ndermarrjeve te bashkuara ne te. Dhe per dallim nga karteli fitimi i ndermarrjeve derdhet ne fondin e akumulimit te tere trustit. Koncernet Me rastin e bashkimit te ndermarrjeve ne koncerne ato humbasin plotesisht pavaresine e tyre. Perparesi e ketyre formave formave me te larta te bashkimit te ndermarrjeve eshte se ketu bashkohen ndermarrjet nga dege te ndryshme dhe ne kete menyre arrijne fitime te larta. Korporata
Forma e re eshte pas luftes se dyte boterore dhe u zhvillua ne vendet me te zhvilluar kapitaliste. Kane statusin e personit juridik dhe paraqesin forme te organizimit organizimit te shtetit ne ekonomi ekonomi ose te kryerjeve te puneve publike publike dhe andaj kuptohet jane ne pronesi te shtetit. psh. KEK-u etj. Holdingu Paraqet shoqeri e cila aktiven e vet ka vetem aksionet e shoqerive te tjera. Holdingu kryen veprimtari financiare qe eshte ne interes te shoqerive qe i kontrollon dhe udheheq me to. Shoqeria holding mjetet e saja i plason ne nje numer me te madh te shoqerive aksionare dhe ne secilen prej tyre disponon me kontroll te aksioneve. 4-SISTEMI BANKAR Bankat jane organizata ekonomike te cilat merren me : pranimin dhe ruajtjen e parave te gatshme, huazimin e parave, ne ndermjetesimin ne qarkullim qarkullim e pagesave dhe marrjen marrjen dhe dhenien e kredive per klient te tyre. Ne qdo shtet sistemi bankar perbehet nga dy nivele. Niveli i par , banka qendrore dhe niveli i dyte- te gjitha llojet e tjera te bankave. 4.1. banka qendrore (emetuese) Ne krye te sistemit bankar te qdo vendi qendron banka qendrore dhe eshte i vetmi institucion financiar dhe ze vendin kryesor ne sistemin financiar te vendit perkates. Funksionet me te rendesishme te saje jane: E drejta per te emetuar para ne monedha dhe kartemonedha, mbikeqyre punen e bankave komerciale, bene linqensimin e bankave komerciale, ruajtjen dhe depozitimin e metaleve fisnike dhe paraqitet ne rolin e arkes shteterore. Banken qendrore e drejton guvernatori. 4.2. bankat e nivelit te dyte Parashihen me dispozita ligjore dhe i nenshtrohen bankes qendrore. Mund te jen private dhe shteterore, formohen me lejen e bankes qendrore dhe per themelimin e tyre nevojitet qe themeluesi te siguroje nje shume te kapitalit themeltar qe e cakton banka qendrore. 5. ORGANIZATAT NDERKOMBETARE BARTESE T E EKONOMISE SE APLIKUESHME JANE: a-Organizatat nderkombetare ne kuader te OKB-es. b-Organizatat nderkombetare jashte perberjes se OKB-es. c-Organizatat nderkombetare te shteteve ne zhvillim. 5.1- ORGANIZATAT NDERKOMBETARE NE KUADER TE OKB-ES. OKB-ES . Keshilli ekonomik-social Eshte organ i OKB-es dhe ndihmon per nje mireqenie dhe stabilitet me te madh. Keshilli studion dhe jep rekomandime per qeshtje nderkombetare nga lemi i kultures, arsimit, shendetesise dhe qeshtjeve tjera ekonomike-sociale. Banka nderkombetare per zhvillim dhe rindertim Eshte formuar per dy qellime: per rindertimin e vendeve te shkaterruara nga lufta dhe Jep investime ne zhvillimin ekonomik te vendeve te pazhvilluara. Banka punon ne principin e shoqerise aksionareve dhe perbehet nga organet: keshilli i guvernatoreve dhe keshilli ekzekutiv. Fondi monetar nderkombetar Eshte institucion i specializuar i OKB-es dhe fusheveprimi i tij eshte, qeshtjet monetare dhe financiare per vendet anetare. Detyrat e tij jane: stabilizimi i valutes nacionale, heqja e kufizimeve revizore ne pagesat nderkombetare dhe krijimi i marredhenieve ne mes te valutave te vendeve. Organizata nderkombetare e punes Seline e ka ne Gjeneve dhe qellimi i saje eshte qe me marreveshje nderkombetare te siguroj kushte me te mira te punes dhe pozite me te mire te punetoreve. Andaj studion dhe jep rekomandime per vendet anetare .Anetare jane shtetet te cilat e pranojne statusin e saje. Konferenca e KB-se per tregti dhe zhvillim Nuk eshte organizate ku anetaret do te jene ngushte te lidhur me obligime te caktuara andaj edhe rezultatet e kesaj organizate jane modeste. Ne mbledhjet e saja debatohet per problemet ne tregtine nderkombetare dhe zhvillimin e shpejtuar te ekonomive te prapambetura. Organizata e KS-se per zhvillim industrial Kjo organizate zhvillon aktivitet ne lemin e industrializimit te shteteve te pazhvilluara. Organizata e KS-se per bujqesi dhe ushqim Seline e ka ne Rome dhe detyrat e saja saja jane: Te ndikoj ne rritjen e shpejte shpejte te prodhimtarise bujqesore ne shtetet shtetet e pazhvilluara dhe permiresoj ushqimin e popullsise ne keto shtete.
Marreveshja e pergjithshme mbi doganen dhe tregtine Paraqet marreveshje mbi principet e politikes tregtare nderkombetare dhe tregtise multilaterale dhe bazohet ne keto parime; Pranimi i vullnetshem i rregullave ne ne perparimin e tregtise nderkombetare, Shtetet Shtetet anetare pranojne klauzolen e favorizimit favorizimit me te larte, Zvogelimi i barrierave ne tregtine e jashtme me biseda dhe respektimi i tregtise se drejte( tarifat dhe barrierat tregtare te jene sipas marreveshjes). 6-ORGANIZATAT NDERKOMBETARE JASHTE PERBERJES SE OKB-ES. OKB-ES . Organizata per zhvillim ekonomik dhe bashkepunim Perfshin 24 shtetet me te zhvilluara perendimore dhe eshte nje perpjekje per integrim ekonomik. SHBA kishte dalur me nje program per rindertimin e Evropes pas luftes se dyte dhe kjo ndihme kishte per qellim pengimin e ndikimit politik te BRSS, forcimin e aleateve dhe krijimin e partnereve gjegjes. Bashkesia ekonomike evropiane Apo unioni evropian eshte formuar formuar ne Rome nga 6 shtetet me te zhvilluar te Evropes perendimore. perendimore. Qellimet e krijimit jane realizimi i bashkimit te madh te popujve te Evropes. Unioni ekonomik monetar Me krijimin e tij eshte parapare krijimi i sistemit monetar evropian ku ne vitin 2002 EURO hyne ne perdorim dhe behet valute legale zyrtare ne unionin evropian. Politika e perbashket bujqesore Unioni evropian paguan mbi 50 miliard subvencione bujqesore. Politika e perbashket tregtare Ne marreveshje te formimit te unionit theksohet se shtetet anetare deshifrojne te kontribuojne ne: ne zhvillim harmonik te tregtise boterore, zvogelimin apo heqjen e barrierave doganore dhe nxjerrjen e rregullave te pergjithshme te konkurrences. Politika sociale-Shtetet sociale- Shtetet anetare te unionit jane pajtuar mbi nevojen e permiresimit te kushteve te jetes dhe punes se punetoreve. 7-QELLIMET NE EKONOMINE E APLIKUESHME Nenkuptojme nje gjendje te te ardhshme e cila deshirohet te arrihet dhe e cila ndryshon nga tanishmja e cila arrihet me me aksion te perbashket dhe te dobishem te te gjitha subjekteve. 7.1 sistemi i pergjithshem i qellimeve perfshin : Qellimet materiale-prodhuese, qellimet ekonomike-sociale dhe qellimet Politiko-sociale. 8. INSTRUMENTET DHE KUPTIMI I TYRE Instrumentet kane shume kuptime si jane madhesi ekonomike, jane element i sistemit institucional dhe jane mjete me te cilat kryhet nje apo me shume detyra. Ne kete drejtim me rendesi jane Detyrat dhe Masat. 8.1 detyra Eshte gjendje e deshiruar apo rruge drejt se ciles duhet ecur> Si me te rendesishme jane: Punesimi, stabilizimi, permiresimi ne bilancin e pagesave, zgjerimi i prodhimit, etj. 8.2 masat Eshte perdorimi i instrumenteve ne moment te caktuar me qellim te kryerjes se nje apo me shume detyrave si : zvogelimi i tatimit ne te ardhura ose aprovimi i buxhetit dhe Heqja e ndonje mase. 8.3-klasifikimi i instrumenteve Sipas profesorit Kirchen jane dy grupe kryesore: Instrumentet ne analizat ekonomike dhe Instrumentet ne teorine ekonomike. 8.4- instrumentet ne analizat ekonomike ndahen ne pese grupe: 1-instrumentet nga grupi i financave publike Kane te bejne me te hyrat dhe te dalat publike te shtetit dhe saldon e tyre. Shumica e instrumenteve veprojne automatikisht e disa sipas nevojes ndoshta nje here ne vit. Ne kuader te ketij grupi bejne pjese instrumentet e politikes fiskale ( doganat, akcizat, tatimet, taksat e ndryshme etj). Te keto instrumente me rendesi eshte afati , nuk guxohet te vonohet ne aplikimin e tyre.
2-instrumentet kredito-monetare Me keto intervenohet ne zhvillimin ekonomik duke e percjelle masen e parase ne qarkullim dhe duke u dhene kredi subjekteve ekonomike dhe firmave private me kushte te volitshme. Keto instrumente shteti i ndermerr ne menyre te befasishme dhe jane te fshehura. 3-kurset devizore-(valutore) Jane instrumente te forta , bejne ndryshime te fuqishme ne ekonomi kombetare dhe ndikojne ne menyre motive pasi shprehin raportin me valutat e tjera dhe ne rast te degradimit paraqitet rreziku i humbjes ne valuten nacionale. Ndryshimi i kursit shkakton rritjen e qmimeve dhe ndryshime ne shperndarjen e te ardhurave. 4-instrumentet e kontrollit direket Sipas natyres keto jane instrumente te fuqishme dhe shkaktojne efekte te shpejta dhe shfrytezohen ne kohera te krizave ne menyre qe ne afate te shkurta ti zgjidhin problemet e grumbulluara ekonomike. Jane me pak efikase ne afate te gjata. 5-Reforma E Sistemit Keto instrument jane prezente ne kater grupet e mehershme dhe dhe me ndihmen e tyre reformohet sistemi dhe nderrohet struktura e tij. Dhe e gjithe kjo behet behet me ane te ndryshimeve ligjore. 8.5-instrumentet ne teorine ekonomike Po ashtu jane pese grupe me rendesi; 1-instrumentet e njohjes Shfrytezohen ne pergatitjen e vendimeve sidomos ne momente te veshtira ekonomike dhe sociale si pas luftes. Me ane te ketyre instrumenteve qeverite deshirojne te shperndajne racionalist burimet e rralla. Si me te rendesishme ne kete drejtim jane: tabelat input-output dhe e balancave balancave ekonomike, me te cilat pasqyrohet pasqyrohet aktiviteti ekonomik ekonomik i te gjitha subjekteve. 2-instrumenti intervenues Per kah natyra jane kompleks dhe globale psh , kufizimi i kredive ku shteti deshiron te ndihmoj ndonje dege te ekonomise apo te ruaj standardin jetesor. Per kah karakteri jane Buxhetor dhe Monetar. me politiken buxhetore preken te hyrat apo te dalurat e shtetit. 3-instrumente internacionale Keto rregullojne marredheniet ekonomike ne tere shtetin por edhe brenda regjionit te tij me qellim te lehtesohet qarkullimi i mallrave, kapitalit etj. 4-instrumentet strukturale Keto e ndryshojne bazen e funksionimit te ekonomise kombetare dhe struktures se tij. 5-instrumentet e politikes ekonomike vijuese Keto instrumente sherbejne per vendosjen ne afat te shkurte te gjendjes e cila ka devijuar nga parimet e caktuara ekonomike. Dhe me se shpeshti perdoren ne bujqesi, industri etj. 9. ZGJEDHJEN DHE SELEKSIONIMIN E INSTRUMENTEVE E bejne subjektet e politikes me qellim te arrihen ndryshime te caktuara ne jeten sociale. 9.1-gjate seleksionimit te instrumenteve Duhet pasur parasysh dy ane: Ana politiko-sociale sepse aplikimi i tyre mund te i sjelle ne pozite te pavolitshme ekonomike dhe sociale dhe Ana teknike. 9.2-perdorimi i instrumenteve Duhet pasur parasysh faktet siq jane; qfare eshte intensiteti i instrumenteve, kur duhet te perdoren dhe si te kuptohet komplimentariteti i tyre. 9.3-Fusha ku vepron ekonomia e aplikueshme dhe ku e tregon suksesin apo deshtimin e saje eshte rrethi ( ambienti i caktuar). Rrethi ka dy kuptime: Rrethi fizik(hapesire e caktuar fizike)dhe rrethi shoqeror-ekonomik (teresia e marredhenieve prodhuese) si pasoje e veprimtarive ekonomike te njerezve. 10- EKONOMIA KOMBETARE E perbejne te gjitha te mirat materiale, si dhe personat fizik dhe juridik qe kryejne veprimtari ekonomike dhe sherbime te ndryshme brenda kufijve te shtetit te caktuar dhe te cilet gjenden nen juridiksionin e tij.
10.1 struktura e ekonomise kombetare Per analiza me te peraferta eshte e nevojshme qe ekonomia kombetare te ndahet ne njesi me te vogla dhe mundesisht ne pjese sa me homogjene qe kane elemente te perbashketa. Kjo ndarje behet baze te parimit: a) Teknologjik b) institucional dhe c) funksional. a-parimi teknologjik Ne baze te ketij parimi lemenjte kryesor ekonomik jane: Industria e xehetaria,Bujqesia dhe peshkimi, Pylltaria, Ekonomia e ujerave, ndertimtaria, Komunikacioni, Tregtia, Hoteleria dhe turizmi, Zejtaria. b-sipas parimit institucional kemi: kemi : Ndermarrje, ekonomi shtepiake, institucionet a administrates se pergjithshme, ekonomia fshatare dhe Subjekte te tjera. c-sipas parimit funksional kemi: Sektorin e prodhimtarise, Te hyrat dhe te dalat e popullsise, Te hyrat dhe te dalat e lemenjve joprodhues, konsumi personal dhe i perbashket, sektori i investimeve dhe Sektori i marredhenieve me boten. 10.2-sektori i prodhimtarise Ky sektor perfshin bilancin kryesor te rrjedhave ekonomike ne ekonomine kombetare dhe permes tij pasqyrohet outputi dhe inputi i lemenjve prodhues te ekonomise kombetare. 10.3-te hyrat dhe te dalat e popullsise Ky sektor tregon nivelin e standardit jetesor te popullsise perkatesisht fuqine blerese te popullsise si kerkese agregate dhe sistemin e shperndarjes te te ardhurave kombetare. 10.4-te hyrat dhe te dalat e lemenjve joprodhues Ky sektor pasqyron te hyrat dhe te dalat publike te shtetit destinimin dhe shpenzimin e tyre. Nga veprimi dhe niveli i ketij sektori varet edhe zhvillimi i sherbimeve te pergjithshme dhe te perbashketa si dhe niveli i standardit te pergjithshem shoqeror. 10.5-konsumi personal dhe i perbashket Permes tij shprehet niveli i standardit te popullsise , kurse kurse permes konsumit te perbashket perbashket shprehet standardi i pergjithshem shoqeror. 10.6 sektori i investimeve Investimet si faktor faktor material paraqesin bazen ne te cilen mbeshtetet mbeshtetet zhvillimi aktual dhe perspektiv perspektiv i ekonomise. 10.7-sektori marredhenieve me boten Ky sektor pasqyron bilancin e transaksioneve ekonom ike te vendit me ekonomit e vendeve te tjera te botes. Permes tij pasqyrohet importi dhe eksporti i mallrave dhe sherbimeve. 11.-BEGATIA E PRODHUAR Me termin begati nenkuptojme teresine e te mirave te cilat i ka nje shoqeri nese ato te mira jane te dobishme per njeriun. Andaj begatia kombetare perfshin perfshin pasurite natyrore dhe begatine e prodhuar. prodhuar. Globalisht begatia e prodhuar ndahet ne a) Fondet kryesore dhe b) fondet xhiruese. 11.1-fondet kryesore Funksionin bartes te zhvillimit ekonomik te qdo vendi e kane fondet kryesore e ne kuader te tyre fondet prodhuese. Ne fondet prodhuese bejne pjese mjetet per prodhim ( fabrikat, ndertesat, makinat dhe pajisjet) , rruget dhe instalimet e ndryshme. Fondet kryesore ndahen ne. A) Fondet kryesore ne lemenj ekonomik B)Te mirat publike dhe C)Lemenj joekonomik. 11.2- format me te rendesishme Per te shprehur vleren e fondeve prodhuese jane: Vlera furnizuese( paraqet vleren furnizuese dhe shpenzimet e transportit dhe instalimit), Vlera e tanishme (fitohet kur nga vlera furnizuese heqin vleren e harxhuar te amortizimit), Vlera e re (qmimi aktual qe ato pajisje kane ne treg), Vlera e tregut (vlera qe do te arrihet me rastin e shitjes se mjeteve perkatese ne treg). 11.3- fondet xhiruese Zakonisht nenkuptojme stoqet stoqet apo rezervat. Dhe klasifikohen ne A)rezervat afariste ne ndermarrjet ekonomike ( lendet e para, para, materiali i repartit dhe konsumues, konsumues, rezervat e produkteve produkteve te gatshme ne depo etj.) dhe B) Te mirat konsumuese ne amviseri (qe ndahen ne 1- te mirat konsumuese afatgjate p,sh mobilet, pajisjet ne tekniken e bardhe veturat etj, 2- Te mirat gjysme afatgjata si p.sh, veshmbathja dhe
3- te mirat aktuale si p.sh. Lendet djegese , ushqimore etj. 12.- DALLOJME DY TIPA T IPA KRYESOR TE SISTEMEVE EKONOMIKE-SHOQERORE a) sistemin borgjez( tipi i ekonomise se tregut) b) sistemin socialist ( tipin e ekonomise se dirigjuar me plane). 13.-MODELI I EKONOMISE SE TREGUT Ekonomia e tregut sipas karakterit eshte liberal e ne pikepamje teorike mbeshtetet ne teorine e ekuilibrit te pergjithshem. Ne kete model ligjet ekonomike (oferta dhe kerkesa) veprojne lire. Ne keto kushte rregullator kryesor i tregut paraqitet oferta agregate dhe kerkesa agregate. Lartesia e qmimeve varet nga oferta dhe kerkesa. Ne qofte se oferta eshte me e madhe se kerkesa qmimi bie dhe anasjelltas anasjelltas nese kerkesa eshte me e madhe se oferta qmimi qmimi ngritet. Prandaj ne kushtet e ekonomise se tregut koordinimin e e aktiviteteve ekonomike ndermjet subjekteve ekonomike e ben mekanizmi i tregut, ndersa nxitjen ne ekonomizem e ben interesi individual, kurse kontrollin e efikasitetit kryen konkurrenca e tregut. 14.- PROCESIN E TRANZICIONIT Mund ta perkufizojme si periudhe kalimtare nga nje shoqeri etatiste burokratike me nje regjim autarkik e nje partiak, ne nje shoqeri demokratike me pluralizem politik politik si dhe kalimi nga ekonomia e dirigjuar dhe me me plan ne ekonomi te tregut dhe dhe pluralizem te prones. Ne kuader te procesit te tranzicionit procesi i privatizimit parqet hallken kryesore pa te cilen nuk mund te kene sukses reformat ekonomike dhe shoqerore. Ne jeten praktike te vendimeve te cilat kane kaluar apo gjenden ne periudhen e tranzicionit jane zbatuar zbatuar model te ndryshme ndryshme te privatizimit privatizimit dhe nga te gjithat gjithat me te rendesishme jane; A- Modeli i privatizimit te shpejte permes konceptit ‘ SHOK TERAPISE” i njohur me emrin modeli “ bing-gang. B- Modeli i privatizimit gradual i njohur me emrin ‘ STEP BY STEP” qe ndryshe quhet hap pas hapi. Modeli i par eshte aplikuar ne shumicen e vendeve ne tranzicion te cilin e perkrah edhe fondi monetar nderkombetar dhe rezultatet jane te shpejta. Mirepo ky model ne vendet ku u zbatua e shendrroi procesin e privatizimit ne proces ne vete dhe nuk dha rezultatet e pritura. Pasi qe procesi i privatizimit u mundesoi individeve apo grupeve nepermjet partive dhe posteve qe ne emer te privatizimit te uzurpojne , te plaqkitin nje pjese te madhe te pasurise kombetare. Modeli i dyte , i ashtuquajturi gradual eshte zbatuar ne me pak vende dhe duke u mbeshtetur ne pervojen deri me tani eshte treguar me i suksesshem ne krahasim me modelin e par dhe po perkrahet me shume . Ky sistem i ka se paku tri perparesi nga i sistemi i pare: 1- se pari ve efikasitetin ekonomik dhe aftesine e ekonomise kombetare me qellim te futjes se saje ne tregun boteror, 2- Se dyti niset nga fakti se nderrimet e institucioneve te tregut dhe futja e sistemit te ri te vlerave nuk mund te behet brenda nates dhe se treti 3- Nuk e mohon ekzistimin e prones publike apo shteterore te ndermarrjeve publike dhe ato me rendesi vitale si p.sh. sistemi elektro-energjetik, telekomunikacioni. 13.-PROCESI I PRIVATIZIUMIT Per te pasur sukses duhet te kete shume elemente prej te cilave veqohen -Rregullativa, Qasjen ekonomike, Percaktimi i periudhes kohore, Qeshtjen e prones dhe Zgjidhjen e modelit te privatizimit. 1-rregullativa juridike Paraqet varg ligjesh qe duhet pergatitur para se te filloj procesi i privatizimit. privatizimit. pergjithshme ekonomike. 2-qasja ekonomike - Ky aspekt paraqet nje reforme te pergjithshme 3-percaktimi I periudhes kohore Qe te kete sukses procesi I privatizimit duhet te percaktohet periudha kohore pre fillimi I dhe mbarimi I tij. 4-qeshtja e prones dhe pronesise Kosova ne kete drejtim I ka specifikat e veta sepse duhet perfshire te gjitha kohet e Jugosllavise sepse keto shtete ne forma te ndryshme ua moren pronat shqiptareve. 5-zgjidhja e modelit Paraqet njeren nder qeshtjet me te rendesishme. Shtylla e 4 per ta hequr pergjegjesine vet formoj Agjensionin e Kosoves Kosoves per Mirebesim AKM, Ne kete menyre AKM-ja qe eshte i vetmi institucion ne Kosove qe eshte bartes bartes per procesin e privatizimit dhe ky agjension I ka ofruar dy forma per privatizim. MODELIN SPIN OF dhe LIKUIDIMIN. Modeli spin of paraqet Modelin me te pasuksesshem te privatizimit deri me tani qe eshte zbatuar dhe praktika tregon se ky model ka deshtuar. Sipas ketij modeli investitori I ri nuk mban kurrfare pergjegjesi per punetoret qe kane punuar me pare apo punojne edhe tani ne ndermarrjet me pronesi shoqerore. 14.-SISTEMI DEVIZOR
Paraqet varg dispozitash ligjore me te cilat rregullohet , kufizohet ose ndalohet qarkullimi i mallrave dhe I sherbimeve me boten , te fituarit dhe te disponuarit me deviza si dhe te gjitha pagesat me boten.. Per nga forma sistemi devizor mund te jete i ashper dhe i Lire. a- sistemi i ashper (centralist) (centralist) devizor eshte atehere kur me dispozita ligjore rregullohet qdo qarkullim I mallrave dhe I sherbimeve me boten , qdo pagese dhe arketim nga bota si dhe fitimi dhe disponimi me deviza. Ky sistem u pergjigjet vendeve qe kane sistem centralist te udheheqes me ekonomi. b- sistemi i lire devisor-Eshte devisor- Eshte atehere kur me dispozita ligjore eshte e rregulluar vetem nje pjese e qarkullimit te mallrave dhe sherbimeve , vetem disa pagesa dhe arketime me boten apo vetem disa forma te fitimit dhe disponimit me deviza. 15-KUPTIMI I DISA SHPREHJEVE QE PERDOREN NE SISTEMIN E DEVIZAVE . 1-devizat-Paraqesin 1-devizat-Paraqesin para te huaja me te cilat disponon shteti , subjekti juridik apo personi fizik ne boten e jashtme. 2-valuta-Shpreh 2-valuta-Shpreh parane e huaj me te cilat disponon nje vend pa marre parasysh prejardhjen e tyre. 3-kursi revizor Paraqet qmimin apo vleren e valutes valutes se huaj te shprehur ne njesine njesine monetare te vendit dhe anasjelltas, qmimin qmimin e monedhes se vendit dhe valutes se huaje. Kursi devizor mund te jete direkt dhe indirekt. Kursi devizor direkt shpreh raportin e valutes nacionale ndaj valutes se huaje, perkatesisht sa njesi monetare te vendit duhet dhene per nje njesi te valutes se huaje. Ndersa kursi devizor indirekt shpreh vleren e njesise se valutes nacionale ndaj valutes se huaje . 4-tregu revizor Perfshin blerjen dhe shitjen e devizave te valutave te ndryshme per valute te vendit, ne mes te bankave dhe personave te tjere ne kuader te nje vendi apo ne mes te vendeve te ndryshme. 5- veprimtaria revizore Paraqet tregtine me mjete te huaja te pageses dhe ate te devizave si forme e pageses dhe e kambialeve , e qeqeve dhe e valutave ne forme te njesise monetare. 16-FAKTORET NGA TE CILET VARET EDHE STRUKTURA E TREGUT Ekzistojne faktore te shumet te cilet ndikojne ne strukturen dhe vellimin e tregut siq jane. Vellimi dhe struktura e prodhimit te ekonomise kombetare, Lartesia e te ardhurave kombetare dhe shperndarja e tyre, Pajisja teknike e tregut, Faktori subjektiv dhe Komunikacioni. 1-vellimi dhe struktura e prodhimit te ekonomise kombetare Madhesia e tregut kombetar varet nga sasia dhe struktura e madhit qe ofrohet ne treg nga prodhuesit vendore. Nese vellimi I prodhimit eshte i madh , tregu do te jete me i furnizuar pra oferta do te jete me e madhe dhe anasjelltas. Me kete rast tregu kombetar do te jete me I pasur edhe per nga struktura e edhe per nga llojllojshmeria.. 2-lartesia e te ardhurave kombetare dhe shperndarja e tyre Niveli i te ardhurave kombetare varet nga niveli I zhvillimit te forcave prodhuese te vendit perkates. Nderkaq nga lartesia dhe menyra e shperndarjes funksionale funksionale te ardhurave kombetare varet fuqia blerese blerese e konsumatoreve. Lartesia e pagave paraqet faktor shume te rendesishem qe ndikon ne madhesine dhe strukturen e tregut kombetar. Nese pagat jane te larta atehere edhe kerkesat efektive per nevojat per konsumin personal shprehet drejtperdrejte ne rritjen kerkeses agregate ne ekonomine kombetare. 3-pajisja teknike e tregut Niveli teknik, perkatesisht furnizimi i tregut me stabilimente te ndryshme teknike, ndikon ne ruajtjen e vleres se perdorimit te mallrave nga aspekti kohor prej momentit te prodhimit deri te konsumi. Kjo veqmas shprehet per mallrat qe kane karakter sezonal, ku pajisja teknike mundeson furnizimin e tregut me prodhime te ndryshme , pavaresisht nga sezona e tyre e prodhimit.. Pra niveli I larte I pajisjeve teknike konsilodon raportin ne mes te ofertes dhe kerkeses pa marr pavaresisht prej zezones se prodhimit te tyre dhe ne kete menyre ruhet stabilizimi I tregut vendor. 4-faktori subjektiv Numri dhe struktura e popullsise paraqet faktor te rendesishem ne formimin e tregut kombetar te qdo vendi. Ndikimi I popullsise ne tregun kombetar eshte I ndryshem por ai kryesisht shprehet nepermjet. Numrit te popullsise, Struktures socioekonomike, Struktures moshore, gjinore, fetare etj. 5-komunikacioni Paraqet faktor te rendesishem jo vetem per tregun kombetar por edhe per ate boteror. Komunikacioni mundeson bartjen e mallit prej prodhuesit deri te konsumuesi pra behet edhe shperndarja territoriale e te mirave materiale qe mundeson furnizimin me mallrat e ndryshme viset perkatese te vendit dhe ben balancimin e tregut kombetar dhe boteror.
17-MASAT PER STABILIZIMIN E TREGUT Masat me te cilat intervenon shteti ne stabilizimin e tregut jane te ndryshme dhe me me rendesi jane. Masat administrative, Masat ekonomike, Masat me karakter afatshkurter dhe Masat me karakter afatgjate. 1-masat administrative I ndermarr shteti me qellim te stabilizimit te tregut kombetar. Ato paraqesin masat me te cilat shteti ne menyre te drejtperdrejte intervenon ne sferen ekonomike perkatesisht ne rregullimin e raporteve ne mes te ofertes dhe kerkeses. 2-masat ekonomike Me ane te tyre ndikohet ne stabilizimin e tregut. Dhe me ane te tyre nuk cenohen te drejtat e subjekteve ekonomike qe ato ne menyre te pavarur ti rregullojne raportet ekonomike ne mes veti. 3-masat me karakter afatshkurter Jane ato me te cilat shteti intervenon ne treg prej te cilave menjehere , perkatesisht pas marrjes se tyre, mund te priten efektet e stabilizimit te tregut. 4-masat me karakter afatgjate Ndikojne ne evitimin e shkaqeve te mos stabilitetit te tregut kombetar. Efektet e tyre nuk jane te menjehershme siq ishte rasti te masat me afat te shkurter por ne nje periudhe te gjate kohore ato ndikojne ne stabilizimin e tregut te caktuar. Masa te tjera qe ndikojne ne stabilizimin e tregut jane edhe:Rritja e vellimit te prodhimit, Importi, shfrytezimi i rezervave dhe zvogelimi i mases monetare. 1-rritja e vellimit te prodhimit Vjen duke shfrytezuar ne shkalle te madhe kapacitetin me ngritjen e nivelit te produktivitetit te punes, rritjen e turneve te punes etj qe ndikon ne rritjen e madhesise se te mirave materiale te destinuara per treg. 2-importi intervenues Po ashtu ndikon ne rritjen e fondit te mallrave ne tregun kombetar. Pra me kete rast importi e rrit oferten efektive dhe perdoret me qellim te harmonizimit te raporteve ne mes te ofertes dhe kerkeses. 3-shfrytezimi i rezervave Paraqet mase me te cilen ndikohet ne rritjen e ofertes pra ne rritjen e fondeve te mallrave ne tregun e brendshem dhe harmonizimin ne mes te ofertes dhe kerkeses. 4-zvogelimi i mases monetare Paraqet masen me te cilen ndikohet ne zvogelimin e kerkeses efektive ne tregun kombetar. Siq dihet rritja e kerkeses efektive drejtperdrejt shprehet ne ngritjen e nivelit nivelit te qmimeve dhe ne kete menyre menyre shkaktohet qrregullimi i tregut vendor. Per ta evituar kete dukuri destabilizuese ne tregun kombetar shteti ndermerr pasa perkates siq eshte zvogelimi i parase ne qarkullim i cili ne radhe te pare behet permes uljeve te politikes kreditore. 18-KUPTIMI INIVELT JETESOR Niveli jetesor i nje vendi varet nga shkalla e zhvillimit te forcave prodhuese te vendit perkates ne nje ane dhe ne anen tjeter shpreh shkallen sasiore dhe cilesore te permbushjes se nevojave materiale dhe jo-materiale te njeriut. Per percaktimin e nivelit jetesor merren tregues te shumte ekonomik e joekonomik dhe ata zakonisht jane ne kater grupe kryesore. A- Treguesit e pergjithshem ( ushqimi, veshmbathja, banimi, shendetesia, arsimi etj). B-Treguesit diferencial.(Te ardhurat, menyra e banimit, menyra e veshmbathjes etj). C- Treguesit punues (punesimi apo papunesimi) D-Treguesit politiko-shoqeror (ndikimi i njeriut ne jeten politike, ne udheheqje, ne marrjen e vendimeve etj). 19-KONSUMI FINAL Elementet kryesore jane. Konsumi personal, Konsumi shteteror dhe Investimet. 1-konsumi personal Mund te themi se konsumi personal parqet konsumin e pergjithshem te popullsise se nje vendi ne periudhe te caktuar kohore. Dhe ai perbehet prej dy komponenteve kryesore. Prej mjeteve MONETARE dhe prej konsumit NATYROR. Konsumi personal absorbon pjesen me te madhe te te ardhurave kombetare ne qdo vend dhe ne qdo shoqeri. Fondi i konsumit personal pas heqjes se obligimeve ndaj shoqerise dhe obligimeve te tjera si psh. Tatimi, taksat, kursimet etj. Paraqet kerkesen agregate dhe fuqine blerese te popullsise. Konsumi natyror parqet shpenzimin e te mirave materiale te cilat i prodhon vete individi apo familja dhe ato i shpenzon per plotesimin e nevojave te veta dhe te anetareve te familjes se vet. Sa i perket nevojave personale te popullsise mund te ndahen ne Paresore ( ushqimi, veshmbathja, banimi etj) Dytesore (pushimet verore, udhetimet e ndryshme , arketimet etj) Luksoze ( diqka ekstra ne krahasim me ato paresore dhe dytesore).
2-konsumi shteteror Parqet formen e plotesimit te nevojave te popullsise ne pergjithesi te ati vendi. Ky konsum i ka dy komponente kryesore. Konsumi i perbashket-Me te cilat mjete zhvillohen veprimtarite publike qe sherbejne per plotesimin e nevojave te perbashketa si shendetesia, arsimi, kultura, shkenca, mbrojtja sociale etj. Konsumi i pergjithshem Qe e perbejne mjetet e dhena per veprimtari joprodhuese e qe jane te nevojshme per jeten e perditshme te popullsise siq jane organet shteterore, administrate, administrate, gjyqet , sigurimi, mbrojtja mbrojtja e popullsise etj. 3-Investimet Nga aspekti i konsumit final paraqesin komponente te rendesishme te ekonomise kombetare . Investimet si faktor material zene vend te rendesishem ne konsumin konsumin final te ekonomise kombetare. kombetare. Ne perfundim formula e konsumit final eshte C+1+G+BX 20-POLITIKA E TREGTISE SE JASHTME Kuptimi i tregtise se jashtme: a) kuptimi i ngushte, me kete rast kuptojme eksportin dhe importin b) kuptimi gjere, qe kuptojme pos importit dhe eksportit edhe sherbimet e ndryshme. Nga aspekti makroekonomik tregtia e jashtme mund te definohet si Kembim mallrash dhe sherbimesh te ndryshme te nje vendi me vendet vendet e tjera te botes e cila cila ne vete ka dy elemente kryesore. EKSPORTIN dhe IMPORTIN. 1-eksporti Thene ne menyre me te thjeshte paraqet shitjen e mallrave dhe te sherbimeve te ndryshme te nje vendi me vende te tjera te botes. Me ane te eksportit nje vend kemben te mira materiale te cilat jane mbi vellimin e nevojave te popullsise se vendit dhe ben sherbime te tjera duke i siguruar te ardhura (deviza) vendit te cilat I sherbejne per te paguar borxhet ndaj vendeve te tjera. 2-importi Me import kuptojme blerjen e te mirave materiale dhe te sherbimeve te ndryshme. Pra permes kesaj forme forme te tregtise se jashtme behet importimi I te te mirave materiale te cilat nuk nuk prodhohen apo nuk mund te prodhohen prodhohen ne vendin perkates. Andaj importi mundeson te behet furnizimi me te mira materiale deri te te cilat nuk mund te arrihet ne menyre tjeter. 2121-NE POLITIKEN E TREGTISE SE JASHTME PER NGA FORMA DALLOJME DY SISTEME KRYESORE a-Sistemin e tregtise se lire Qe paraqet ate forme te politikes se tregtise se jashtme sipas se ciles marredheniet ekonomike nderkombetare zhvillohen ne menyre te lire pa perzierjen e shtetit pra nen veprimin e lire te ligjeve ekonomike. b-sistemin e proteksionizmit Qe eshte I kunderte me sistemin e lire . Ne sistemin e proteksionizmit shteti marr masa mbrojtese me qellim te mbrojtjes dhe zhvillimit te ekonomise kombetare. 22- FAKTORET QE E KUSHTEZOJNE TREGTINE E JASHTME Jane Shperndarja e pabarabarte e pasurive natyrore, Zhvillimi i pabarabarte dhe kushtet e ndryshme te prodhimit, Niveli i shpenzimeve te prodhimit. Zhvillimi i komunikacionit etj. 1-Shperndarja e pabarabarte e pasurive natyrore Lendet e para qe jane baze materiale e qdo prodhimi ne shoqeri jane te shperndara ne pikepamje gjeografike ne menyre jot e barabarte ne bote. Keshtu qe te gjitha vendet jane te detyruara disa me pak e disa me shume te importojne lende te para nga vendet e tjera. 2-Zhvillimi i pabarabarte dhe kushtet e ndryshme te prodhimit Ne baze te nivelit te zhvillimit te forcave prodhuese sot ekzistojne shperpjesetime te medha ne mes te vendeve te botes. Ne kete pikepamje marre ne tersi bota eshte e ndare dyshe, ne nje ane kemi vendet industrialiste shume te zhvilluara dhe ne anen tjeter vendet ekonomikisht jo mjaft te zhvilluara. Vendet e zhvilluara prodhojne produkte finale ndersa vendet jot e zhvilluar prodhojne prodhime paresore. 3-Niveli i shpenzimeve te prodhimit Ndarja nderkombetare e punes ka bere te mundshem qe ekonomia e nje vendi te paraqitet me perparesite e saj prodhues ne nivel te sektorit. Ne shume vende ekzistojne firma dhe dege te ndryshme te cilat per shkak te madhesise prodhuese
realizojne te ardhura te larta apo kane shpenzime te uleta per njesi te prodhimit. Kjo ju mundeson atyre te jene konkurrent ne tregun boteror. 4-Zhvillimi i komunikacionit Ne fillim ka mundesuar lidhshmerite e rajoneve dhe te vendeve te botes ne nje treg boteror dhe njeherazi ka shpejtesuar procesin e shkembimit nderkombetar te mallrave. Pra komunikacioni ben te mundshem importimin e mallrave per te cilat ka nevoje nje vend dhe eksportimin e te mirave materiale te nje vendi ne vendet e tjera. 23- INSTRUMENTET KRYESORE TE POLITIKES SE TREGTISE SE JASHTME 1-Masat nacionale dhe 2-Masat nderkombetare. nderkombetare. 1-Masat autonome apo nacionale te nje vendi mund te ndahen ne: Masat organizative dhe Masat rregullative MASAT ORGANIZATIVE TE POLITIKES POLITIKES SE JASHTME PARAQITEN NE SISTEME SISTEME TE NDRYSHME SI; SI; 1- sistemi sistemi decentra decentralist list i organizimi organizimitt te tregtis tregtise e se jashtme jashtme Ky eshte karakteristik per vendet e zhvilluara perkatesisht vendet me ekonomi te tregut. Ketu parimisht i lejohet qdo subjekti ekonomik te merret me tregti te jashtme nese ai tregon interes per kete dje ka leverdi ekonomike. 2- sistemi sistemi gjysme gjysme centrali centralist st i organizim organizimit it te tregtis tregtise e se jashtme jashtme Ne keto vende me tregti te jashtme kryesisht merren ndermarrjet ndermarrjet shteterore ( ndonese edhe private) permes te cilave shteti zbaton politiken e vet ne tregtine e jashtme. Disa prodhime qe kane karakter strategjik apo nacional nuk mund te kembehen me boten pa dhenen e lejes speciale te shtetit. 3- sistemi sistemi central centralist ist i organiz organizimit imit te tregtise tregtise se jashtme jashtme Si forme e tregtise se jashte karakteristik karakteristik e vendeve socialiste . ne keto shtete shtete I tere procesi I organizimit dhe afarizmin me tregti te jashtme eshte perqendruar ne duar te shtetit. 24.-MASAT E RREGULLIMIT TE TREGTISE SE JASHTME 1-Masat me te cilat ndikohet ne lartesine lartesine e qmimeve Ne kuader te ketyre masave jane DOGANAT dhe MASAT JASHTEDOGANORE DOGANAT jane nje lloj i tatimit qe i paguhet shtetit me te cilin ngarkohet malli me prejardhje te vendit apo te jashtem, i cili kalon kufirin shteteror pa marre parasysh se a eshte fjala per mallin e importuar, te eksportuar apo transit. Keshtu me pagimin e doganes malli i jashtem barazohet me mallin e brendshem dhe fiton karakterin e mallit te brendshem. Sipas qellimit doganat ndahen: A- doga dogana na fisk fiskal ale e Qe paraqesin burim financiar mjaft te rendesishem te hyrave publike te shtetit. Mjetet nga dogana i grumbullon vetem shteti permes organe te veta dhe qe i sherbejne per plotesimin e nevojave te pergjithshme dhe te perbashketa te popullsise. B- dogana doganatt ekonomi ekonomike ke apo mbro mbrojte jtese se Kane per qellim mbrojtjen dhe nxitimin e zhvillimit te ekonomise kombetare. Me dogana ekonomike rritet aftesia konkurruese e ekonomise se vendit ne tregun e brendshem dhe te jashtem. Sipas origjines se mallrave doganat ndahen; 1. Doganat Doganat ekspor eksportuese tuese 2-Doganat 2-Doganat importuese importuese dhe 33- Doganat Doganat transit. transit. Sipas menyres se doganimit kemi; Doganat ad valorem-(vlersore) valorem-(vlersore) qe zbatohen ne menyre te barabarte dhe njesoj ne te gjitha llojet e mallrave edhe pse qmimet e tyre mund te jene te ndryshme. Me kete rast dogana paguhet mbi vleren reale te mallrave dhe ate ne perqindje te caktuar. Doganat specifike Te cilat per dallim nga doganat sipas vleres , jane me te nderlikuara sepse percaktohen per qdo lloj malli veq e veq. Sipas menyres se veprimit doganat dallohen; Doganat diferenciale
Te cilat karakterizohen me qasje te ndryshme te doganimit te mallit varesisht nga cili vend vjen ai mall, ne menyre te drejtperdrejt apo me ndermjetesim ndermjetesim dhe me qfare mjetesh te komunikacionit komunikacionit importohet. Doganat preferenciale Te cilat ne esence paraqesin dogana diferenciale me tendence qe nje vend apo nje lloj i caktuar i mallit te favorizohet ne krahasim me vendet apo llojin e mallrave te tjera. Dallohen edhe doganat- ANTI DAMPINGE- qe zbatohen ne rastin kur nje vend do te pengoje apo te perkufizoje dumpingun qe nje vend tjeter e zbaton ne tregun e brendshem te saj, duke shitur mallin me qmime me te uleta se sa qe jane qmimet vendore per prodhimet perkatese. Masat jashtedoganore Perfshine instrumentet e politikes monetare–kreditore, te politikes fiskale, te te tarifave te komunikacionit etj. Ne grupin e masave jashte doganore me te rendesishme jane PREMIT qe zakonisht u jepen ndermarrjeve eksportuese dhe shume rralle ndermarrjeve importuese. MASAT QE NDIKOJNE NE SASINE E MALLRAVE QE U NENSHTROHEN TRANSAKSIONEVE TE JASHTME. a- ndalesat ndalesat b- sistemi sistemi i lejeve dhe c- kontingjenti kontingjenti a-ndalesat-paraqesin a-ndalesat-paraqesin mase shteterore te rendesishme te politikes se jashtme me te cilen ndalohet importi, eksportimi apo transitimi i te gjitha apo disa llojeve te mallrave dhe qe vlen per te gjitha apo vetem per disa vende. b-sistemi i lejeve-Me lejeve- Me te cilin shteti percakton ne menyre te perpikte llojet dhe sasite e mallrave qe mund te importohen apo eksportohen. c-kontigjentet-Paraqesin c-kontigjentet-Paraqesin dispozitat me te cilat lejohet madhesia maksimale e importit apo e eksportit te prodhimit te caktuar ne periudhe te caktuar kohore. 25.-MASAT NDERKOMBETARE. Mund te jene me karakter BILATERAL dhe MULTILATERAL. Si instrument kryesor i politikes se tregtise se jashtme jane KONTRATAT NDERKOMBETARE EKONOMIKE. Tek keto kontrata zakonisht hasim keto parime. Parimi (klauzola) i favorizimit me te madh Ne qofte se ne kontrate nderkombetare figuron kjo klauzole do te thote se vendi t perkates i njihen te gjitha te drejtat, favorizimet dhe koncesionet qe i jane dhene ne pare cilit do vend tjeter, parimi preferencial-mundeson preferencial-mundeson dhenien e koncesioneve speciale nje vendi ne krahasim me vende tjera, parimi i tretmanit nacional-Nenkupton nacional- Nenkupton qe shtetet kontraktuese me rastin e kontraktimit, qytetaret dhe persona juridike te bashke nenshkruesit ti trajtojne per disa qeshtje saktesisht te percaktuara ashtu si i trajtojne edhe qytetaret dhe personat juridik te vendit te vet. 26-PASQYRA REALE E KEMBIMIT KEMBIMIT NDERKOMBETAR TE QDO VENDI PARAQITET PERMES BILANCIT BILANCIT TE TREGTISE SE JASHTME DHE BILANCIT TE PAGESAVE. PAGESAVE . a-bilanci i tregtise se jashtme-Paraqet jashtme- Paraqet marredheniet marredheniet e ndryshme ekonomike ekonomike te nje vendi me vendet e tjera te botes te perfshira ne nje periudhe te caktuar kohore qe zakonisht merret nje vend kalanderik. a-bilanci i pagesave-Perfshin pagesave-Perfshin te gjitha llojet e transaksioneve ekonomike te shprehura ne vlere te nje vendi ndaj vendeve te tjera te botes ne periudhe te caktuar kohore qe po ashtu merret nje vit. Pra bilanci i pagesave paraqet raportin ndermjet te hyrave dhe te dalave, perkatesisht kredise ( kerkeses) qe paraqet eksportin dhe debise ( borxhit) qe paraqet importin. 27-KONCEPTI I SOTSHEM I SHTETIT TE MIREQENIES SOCIALE Mund te percaktohet shteti qe kujdeset te siguroje nje jetese te pershtatshme normale per shtetasit me synimin e arritjes se mireqenies se pergjithshme. Tri karakteristikat te perbashketa te tij jane. a- Kryerja e funksionit social per sigurimin e jeteses se pershtatshme te shtetasve dhe minimizimin e te keqijave apo vuajtjeve. b- Sistemimi i mjeteve financiare financiare te aprovuara shoqerisht-Kjo shpreh shpreh realizimin e shpenzimeve duke e vequar vequar nivelin e shpenzimeve sociale si reflektim i angazhimit te shtetit ndaj jeteses normale. c- Sherbime sociale ne te gjitha nivelet e struktures sociale 28-PERCAKTIME TE PERSONALITETEVE SHTETERORE a- otto von bismark-Kancelari bismark-Kancelari i par i Gjermanise se bashkuar qe konsiderohet si pionier i hershem i politikave te sigurimeve sociale i cili lidhi fjalen mireqenie me fjalen shtet.
b-uinston qerqil-I qerqil-I cili dha nje mision te ri politik per shtetin duke vene theksin ne mireqenien dhe ne te drejtat ekonomike dhe sociale te individeve qe duhet te sigurohen sigurohen Brenda ketij shteti dhe keshtu sipas tij do te te shmangeshin rreziqet shkaterrimtare qe vinin nga socialistet marksiste. c-frenklin ruzvelti-Presidenti ruzvelti-Presidenti i SHBA-ve i cili deklaronte se Qeveria ka detyre te percaktuar qe te perdore te gjithe pushtetin dhe resurset e saj per te perballur problemet e reja sociale , ti siguroje personave te drejten ne jeten e tyre ekonomike dhe politike, lirine dhe kerkimin e lumturise. d- uilliam beverixh-Sipas beverixh-Sipas tij shteti i mireqenies eshte ai qe vendos te luftoje pese te keqijat e njerezimit per arritjen e nje mireqenie te p[pergjithshme ku secili te kete para te mjaftueshme, shendet te mire, kushte te mira strehimi , arsimim te mire etj. e- T.h. marshall-Shquhet marshall- Shquhet per kontributin qe ka dhene ne studimin dhe percaktimin e kategorive te te drejtave dhe lirive te njeriut. 29-DY TIPARET ME THELBESORE TE SHTETIT TE MIREQENIES SOCIALE JANE : A- Nderhyrja e shtetit ne nje shkalle apo mase te gjere ne sferen e jetes ekonomike dhe sociale dhe keshtu mireqenia sociale behet pjese integrale e funksionit te shtetit . B- I dyti ka te beje me evidentimin e kategorise se te drejtave te individit ne sferen ekonomike dhe sociale, me fjale te tjera e drejta sociale si nje e drejte e padiskutueshme, si nje e drejte natyrore. 30-KOMPONENTET KRYESORE TE SHTETIT TE MIREQENIES SOCIALE JANE a-sigurimi social- Apo Apo mbrojtja shoqerore ka te te beje me kujdesin, mbrojtjen , sigurimin sigurimin me perfitime materiale materiale te shtresave ne periudha me kritike te jetes se tyre normale, kur ata gjenden ne mes te veshtiresive ekonomike si psh, kur jane te semure, ose te paafte per te bere pune, ne pleqeri, femijet jetime , grat e veja. b-asistenca sociale-E sociale-E njohur si perfitim i kompensimit social ku futet asistenca ose perfitimi per veteranet e luftes, ndihma per femijet e vegjel, ndihma per grate shtatzena dhe ne pergjithesi ndihma per te varferite. 1-faktori demografik-Ka demografik-Ka te beje me raportin midis grup moshave te reja dhe te vjetra, numrit te grave dhe te burrave, raportin ne mes te semureve dhe te shendosheve dhe midis lindshmerise dhe vdekshmerise. Pra tani vdekshmeria ka zbritur dhe eshte rritur jetegjatesia . 2-faktori ekonomik-Ne ekonomik-Ne pergjithesi mund te thuhet se zhvillimi i mireqenies eci ne perputhje me fazat apo epokat e zhvillimit ekonomik, te shtimit te prodhimit kombetar dhe te rritjes se te ardhurave. Sa me te medha te jene te ardhurat aq me e larte eshte mireqenia dhe e kunderta, kur te ardhurat jane te pakta , te pamjaftueshme edhe mireqenia nuk eshte e mire. 3-faktori politik-Ne politik-Ne radhen e ndikimit te faktoreve eshte edhe ai politik qe gjen zbatim permes programeve te ndryshme te partive politike te cilat perfaqesojne alternative te ndryshme. 4-faktori i jashtem-Se jashtem-Se fundi eshte faktori i jashtem ose nderkombetar ai i cili ka te beje me ndikimet qe vendet apo shtetet ushtrojne ndaj njeri tjetrit.
