1.AKAPULKO (Cassia (Cassia alata L.)
bayabas-bayabasan, kapurko, katanda, katandang aso, pakagonkon, sonting (Tag.); andadasi, andadasi-a-dakdakel, andadasi-bugbugtong (Ilk.); adadisi (Ting.); ancharasi (Ig.); andalan (Sul.); bayabasin, bikas-bikas (Bik., Tag., Bis.,); kasitas (Bik., Bis.); sunting, palo china (Bis.); pakayomkom kastila (Pamp.); ringworm bush or shrub (Engl.) PARA SA: • • • •
an-an buni alipunga galis-aso
PAGKILALA: • • •
palumpong (shrub) na tumataas ng 3 metro o higit pa may bulaklak na kulay dilaw na matatagpuan sa dulo ng mga sanga mga buto ay maliit at nakalagay sa isang mahabang sisidlan
PAGTATANIM: • •
mga pinutol na taad (stem cuttings) na may sukat na 20 sentimetro at may 2-3 buko mga buto
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: anihin lamang ang mga magugulang at malulusog na dahon PAGHAHANDA: magdikdik ng sapat na dami ng sariwang dahon PAGGAMIT: ipahid ang katas sa apektadong balat 1-2 beses maghapon PAALALA: Para sa mga taong may allergy sa sariwang dahon ng akapulko, gawin itong dekoksyon: •
•
Magpakulo ng 1 basong tinadtad na dahon sa 2 basong tubig sa loob ng 15 minuto o hanggang maging 1 baso na lamang. Ihugas ito sa apektadong balat 1-2 beses maghapon.
2. AMPALAYA (Momordica (Momordica charantia) charantia) amorgoso (Sp.); margoso, ampalaya (Tag.)l apalia (Pamp.); apape (Ibn.); apapet (Itn.); palia (Bis., Bin., If.); paria (Bis., Ban., If., Ik.); pubia (Sub.); suligum (sul.); balsam apple, balsam pear, bitter gourd (Engl.) PARA SA: diabetes mellitus (mild non-insulin dependent)
PAGKILALA: • •
baging na namumulaklak at namumunga bunga at dahon ay kinakain na gulay
PAGTATANIM: • •
itanim ang mga magugulang na buto alalayan sa pag-usbong ng mga tukod
PAG-AANI: • •
anihin lamang ang mga murang dahon tiyaking malinis ang mga dahon
PAGHAHANDA: • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magsukat ng 1 basong dahon at 2 basong tubig pakuluan sa loob ng 15 minuto sa mahinang apoy huwag takpan ang palayok palamigin at salain
PAGGAMIT: • •
uminom ng 1/3 baso 3 beses maghapon 30 minuto bago kumain ang murang dahon ay maaaring pasingawan at kainin (1/2 baso 2 beses maghapon)
3. BAWANG ( Allium Allium sativum) sativum) ajos (Span., Bis.); garlic (Engl.) PARA SA: pampababa ng cholesterol PAGKILALA: • •
butil na ginagamit na pampalasa pahaba ang dahon at namumulaklak
PAGTATANIM: mga butil PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • •
karaniwang inaani tuwing Pebrero at Marso iimbak sa isang lugar na tuyo at nahahanginan upang hindi mabulok at kainin ng mga peste
PAGHAHANDA: • • •
igisa (konti o walang mantika) iihaw ibabad sa suka sa loob ng 30 minuto o kaya'y banlian ng pinakulong tubig hanggang 5 minuto
PAGGAMIT: kumain ng 2 butil 3 beses isang araw pagkatapos kumain PAALALA: Tiyaking may laman ang tiyan bago kumain upang hindi makasugat ng tiyan at bituka.
4. BAYABAS (Psidium (Psidium guajava L.) guayabas, kalimbahin, tayabas (Tag.); bagabas (Ig.); bayabo (Ibn.); bayawas (Bik., Pang.); biabas (Sul.); gaiyabat, gaiyabit (If.) geyabas (Bon.); guyabas (Ilk.) PARA SA: panlinis ng sugat, impeksyon sa bibig, magang gilagid, bulok na ngipin PAGKILALA: • • •
isang uri ng puno na tumataas hanggang 4 -5 metro namumulaklak ng kulay puti bunga ay bilog na may maliliit na buto at kinakain ng sariwa
PAGTATANIM: mga buto PAG-AALAGA: hindi nangangailangan ng lubos na pag-aalaga PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • •
anihin lamang ang mga murang dahon o talbos tiyaking walang insekto o kahit anong dumi ang mga dahon
PAGHAHANDA: • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magpakulo ng 2 basong dahon sa 4 na basong tubig sa loob ng 15 minuto sa mahinang apoy huwag takpan ang palayok palamigin at salain
PAGGAMIT: Para sa Sugat : Sugat : •
ipanghugas ang pinaglagaang tubig 2 beses maghapon
Pangmumog : gamitin ang maligamgam na pinaglagaan PAALALA: Piliin lamang ang native na puno dahil ito lamang ang dumaan sa pananaliksik.
5. LAGUNDI (Vitex (Vitex negundo L.)
tugas (Ceb.); molave-aso, magupay (Sul.); dangla, lino-lino (Ilk.); dabatan (If.); lingei (Bon.); sagarai (Bag.); 5-leaved chaste tree (Engl.) PARA SA: • •
hika ubo
PAGKILALA: palumpong (shrub) na may limang dahon at tumataas ng may 5 metro PAGTATANIM: • • • •
mga pinutol na sanga na may kasamang 3 buko patulisin ang sanga at ibaon sa lupa na may kasamang isang buko ilagay sa lilim ang bagong tanim sa loob ng 2 linggo at diligan ilabas sa araw kapag may sibol na
PAG-AALAGA: • •
diligan araw-araw alisan ng mga damo sa paligid
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • • • • •
kolektahin ang mga dahon kung panahon ng pamumulaklak anihin lamang ang mga magugulang at malulusog na dahon tiyaking may matitirang sapat na dahon sa halaman upang hindi mamatay tuyuing mabuti ang mga dahon ilagay sa bag na plastik o garapong may kulay at takpang mabuti
PAGHAHANDA: • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magtakal ng 2 basong tubig at dahon (ang dami ng dahon ay depende sa edad) pakuluan sa mahinang apoy sa loob ng 15 minuto huwag takpan ang palayok palamigin at salain Edad matanda 7-12 taon 2-6 taon
Kailangang Dahon Sariwa 6 kutsara 3 kutsara 1 1/2 kutsara
PAGGAMIT: •
•
Ubo at Hika - hatiin sa 3 bahagi ang pinaglagaan - inumin ang bawat bahagi umaga, tanghali at at gabi Lagnat - inumin ang bawat bahagi tuwing tuwing ika-4 na oras
PAALALA: Mag-ingat sa ibang uri ng lagundi na may 1 o 3 dahon.
6. NIYUG-NIYOGAN (Quisqualis (Quisqualis indica L.)
Tuyo 4 kutsara 2 kutsara 1 kutsara
balitadham,pinones, pinion bonor (Bis.); bawe-bawe (Pamp.); kasumbal, talolong, tanglon, tangulo, tataraok (Bik.); tagarau, tagulo, tanolo, totoraok (Tag.); talulong (Ibn.); tartarau (Ilk.); taungon (Mbo.); Burma creeper, Chinese honey suckle, Liane vermifuge (Eng.) PARA SA: bulateng askaris PAGKILALA: • • • •
palumpong na gumagapang at tumataas hanggang 8 metro namumulaklak (pula, rosas, puti) bunga ay maliliit na korteng balimbing buto ay lasang laman ng niyog
PAGTATANIM: mga pinutol na sanga o stem cuttings na may habang 20 sentimetro at may 3 buko PAG-AALAGA: • • •
itanim ang sanga sa malilim na lugar ilipat sa permanenteng taniman pagkaraan ng 2-3 linggo mas mabilis tutubo kung nasisikatan ng araw
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • • •
anihin lamang ang mga magugulang na bunga (kung naging kulay ginto na) pahanginan upang matuyo ilagay sa garapon at takpang mabuti
PAGHAHANDA: •
gumamit lamang ng mga butong magulang, tuyo at kabubukas pa lamang na bunga
PAGGAMIT: • •
kainin ang mga buto 2 oras pagkatapos ng hapunan kung hindi magkabisa sa unang gamit, ulitin ang parehong dosis pagkaraan ng 1 linggo Edad matanda 7-12 taon 6-8 taon 4-5 taon
Kailangang Buto 8-10 6-7 5-6 4-5
PAALALA: Mga hindi kanais-nais na epekto: sinok, sakit sa tiyan, pagtatae.
7. SAMBONG (Blumea (Blumea balsamifera (L.) DC.)
alibhon, alimon (P. Bis.); ayoban, bukadkad, gabuen, g intin-gintin, haliban, kambihon, lalakdan, lakdanbulan (Bis.); dalapot (C. Bis.); labulan, sambun (Sul.); sob-sob (Ilk.); kaliban (Tag.); takamain (Bag.); blumea camphor, ngai camphor (Engl.) PARA SA: • •
manas (pampaihi) pantunaw ng bato (anti-urolithiasis) (anti-urolithiasis)
PAGKILALA: • •
palumpong (shrub) na tumataas ng 3 metro may bulo ang dahon
PAGTATANIM: • •
supling o suhi (plantlets): bagong halamang tumutubo sa paligid ng pinakapuno, may 3 o h igit pang dahon maingat na hukayin ang supling kasama ang ugat at itanim
PAG-AALAGA: • •
ilagay sa malilim na lugar diligan at palagiang alisan ng damo
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • • • •
anihin lamang ang mga magugulang at malulusog na dahon tiyaking may matitirang sapat na dahon ang halaman upang hindi mamatay tuyuing mabuti ang mga dahon ilagay sa bag na plastik o garapong may kulay at takpang mabuti
PAGHAHANDA: • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magtakal ng 2 basong tubig at dahon (ang dami ng dahon ay depende sa edad) pakuluan sa mahinang apoy sa loob ng 15 minuto huwag takpan ang palayok palamigin at salain Edad matanda 7-12 taon
Kailangang Dahon Sariwa 6 kutsara
PAGGAMIT: • •
hatiin sa 3 bahagi ang pinaglagaan inumin ang bawat bahagi sa umaga,tanghali at gabi
PAALALA: Hindi ito gamot sa impeksyon sa bato o ihi.
Tuyo 4 kutsara kalahati ng sa matanda
8. TSAANG GUBAT (Ehretia (Ehretia microphylla Lam.)
alibungog (bis.); malatadiang (Gad); kalabonog, maragued (Ilk.); taglokot, talibunog, kalimunog, tsa (Tag.) PARA SA: sakit ng tiyan PAGKILALA: • •
isang uri ng palumpong (shrub) na tumataas ng hanggang 5 metro maliliit ang mga dahon na makintab at matingkad ang pagkaberde
PAGTATANIM: • •
mga pinutol na sanga na may haba na 20 sentimetro at may 3 buko mga buto
PAG-AALAGA: • •
diligan araw-araw huwag pabayaang tubuan ng mga damo ang paligid
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • • • •
anihin lamang ang mga magugulang at malulusog na dahon tiyaking may matitirang sapat na dahon sa halaman upang hindi mamatay tuyuing mabuti ang mga dahon sa pamamagitan ng pagpapahangin ilagay sa bag na plastik o garapong may kulay at takpang mabuti
PAGHAHANDA: • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magtakal ng 2 basong tubig at dahon (ang dami ng dahon ay depende sa edad) pakuluan sa mahinang apoy sa loob ng 15 minuto huwag takpan ang palayok palamigin at salain Edad matanda 7-12 taon
Kailangang Dahon Sariwa 4 kutsara
Tuyo 3 kutsara kalahati ng sa matanda
PAGGAMIT: • •
hatiin sa 2 bahagi ang pinaglagaan inumin ang bawat bahagi tuwing ika-4 na oras
PAALALA: Maaari rin itong imumog upang tumibay ang ngipin.
9. ULASIMANG BATO (Peperomia (Peperomia pellucida) pellucida)
pansit-pansitan PARA SA: pampababa ng "uric acid" sa dugo (rayuma, gout) PAGKILALA: isang uri ng damo na makatas at hugis puso ang dahon PAGTATANIM: • •
nagkalat lamang maaaring itanim sa pamamagitan ng buto
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • •
siguraduhing malinis ang pinanggalingan ng mga dahon (malayo sa usok ng sasakyan at alikabok) anihin lamang ang mga malulusog na dahon
PAGHAHANDA/PAGGAMIT: Salad • • •
hugasang mabuti ang mga dahon maghanda ng 1 1/2 baso ng sariwang dahon (hindi siksik) hatiin sa 3 bahagi at kainin ang bawat bahagi sa umaga, tanghali at gabi
Dekoksyon • • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon maghanda ng 1 1/2 baso ng sariwang dahon at 2 basong tubig pakuluan sa mahinang apoy sa loob ng 15 minuto huwag takpan ang palayok palamigin at salain hatiin sa 3 bahagi at inumin ang bawat bahagi sa umaga, tanghali at gabi, pagkatapos kumain
10. YERBA BUENA (Mentha (Mentha x cordifolia Opiz ex Fresen)
hierba buena, hilbas (Dav., Ley., Sam.); ablebana (If.); malipuen (Ak.); mint, peppermint (Engl.)
PARA SA: pananakit ng iba't ibang bahagi ng katawan PAGKILALA: • • •
halamang gumagapang na amoy mint may apat na kanto ang tangkay at kulay berde dahon ay magkakatapat, magaspang at parang kulubot
PAGTATANIM: • •
mga pinutol na sanga (stem cuttings) na may habang 10-15 sentimetro at 3-4 pares ng dahon nagsisitubo ang mga ugat sa loob ng isang linggo
PAG-AALAGA: • •
diligan ang mga bagong tanim upang hindi matuyo alisan ng mga damo sa paligid
PAG-AANI AT PAG-IIMBAK: • • • •
anihin lamang ang mga magugulang at malulusog na dahon tiyaking may matitirang sapat na dahon sa halaman upang hindi mamatay tuyuing mabuti ang mga dahon ilagay sa bag na plastik o garapong may kulay at takpang mabuti
PAGHAHANDA: • • • • •
hugasang mabuti ang mga dahon at tadtarin magtakal ng 2 basong tubig at dahon (ang dami ng dahon ay depende sa edad) pakuluan sa mahinang apoy sa loob ng 15 minuto huwag takpan ang palayok palamigin at salain Edad matanda 7-12 taon
Kailangang Dahon Sariwa 6 kutsara
Tuyo 4 kutsara kalahati ng sa matanda
PAGGAMIT: • • •
hatiin sa 3 bahagi ang pinaglagaan inumin ang bawat bahagi sa umaga, tanghali at gabi maaaring dikdikin ang sariwang dahon at itapal sa bahaging nananakit
