Kazalo
Predgovor hrvatskovi izdanju Predgovor drugom izdanju UVOD Prividni ral u Makedoniji » Umjerenih« i »radikalnih« više nema Od oslobodilačkih pokreta nastaju kriminalne organizacije Idealizirane slike u Zapadnoj Europi Zrtava i zločinaca ima u svakoj naciji KAKO JE ZLOČIN BIO PODRŽAVLJEN Politički profiteri iz raspađa Jugoslavije Beogradski državiii kriminal počinje ubojstvom u VVolfrats ha usenu Kriviinalni narodni junaci u sjaju ihistriranog tiska Prototip »Arkan«, poštovani ratni i viimodopski zločinac u Srbiji Likovi podzevdja u ofcijelnoj političkoj shižbi Scena Đinđićevih ubojica Sankcije protiv Srbije i. Cme Gore djelovale su kao prohibicija u Chicagu Hrvatska.: manje sankcija, manje krivmiaUzacije Crtm Gora: blaga. mafja i državni patronat Državno potpomagani šverc cigareta u Srbiji i Cnioj Gori Upletenost srbijanske opozicije Duhanski rat izm.edu Beograda i Podgorice KAKO SE DRŽAVE PRIVATIZIRAJU Jugoslavenska\ »socijalistička tržišna privreda« Bugarska i njena nomenklatura: istočnoeuropski model
Albanci preuzimaju balkanski kortdor Model iz Tirane: slaba država i jaka poduzeća Albanska paradrža.va na Kosovu »Oslobodilačka vojska Kosova« i njeni nasljednici U(jK: kriminalna organizacija? »Oslobođena. područja« ili »black holes« KAKO SE PROBLEM PRELIJEVA NA ZAPAD Rukopis balkanske mafije na Rajni Trgovina heroinom od Barcelone do Goteborga Trgovina ženama, najbmtalnija od svih bransa ŠTO JE NA BALKANU DRUKČIJE »Reketiranje«, regionalni običaj Svakodnevna konipcija Pripada li zločin Balkanu? Hajdnci, praoci organiziranog zločina Može li se govoriti o »mafiji« na Balkanu ? Uloga obiteljske bande Albanski organizirani kriminal i država Najarhaičnije dnistvo postaje najmodemijim ŠTO SE MORA UČINITI Vidljivi znakovi: benzinske crpke kao uređaji za pra.nje Vitezovi troškova i konferencijski turisti: prividna diplomatska aktivnost Bosna. i Cma Gora: država ili ne? Kosovo: protektorat Bosna i Albanija: Europska unija kao veliki. brat Ostale balkanske države: teška diplomacija Je li zapadni angažman kolonijalistički ? Bijeda novih nacionalnih država Pristup Europskoj uniji kao daleki mamac MeđurjeŠenje: »europski privredni i pravni. prostor« Naknadna napomena o stanju izvora Kronološka tablica — kad se što dogodilo Podaci o fotografijavia Bilješka. o piscu
Predgovor hrvatskom izdanju
Ova j e knjiga bila n ap isan a u zim u 2002./03. za njem ačke čitaoce — za ljude, p re m a tom e, koji u većini jo š uvijek vjeruju d a se u ratovim a 90—ih godina isključivo ili p retežno ra d ilo o idealističkim ciljevima, o naciji, dem okraciji, m u ltik u ltu raln o m društvu. Moj j e cilj bio tim čitaocim a naišla n a velik odjek. C itaocim a na p odručju bivše Jugoslavije to se danas više n e m o ra reći. I tko o d ove knjige m ožda očekuje sp ek tak u larn a otkrića, razo čarat će se. O većini onoga što se ovdje m ože pročitati, u H rvatskoj, Bosni, Srbiji ili n a Kosovu već se n aširoko pisalo u novinam a. Ipak, vjerujem da ova knjiga m ože biti vrijedna i u hrvatskom prijevodu: kao n ek a vrsta kom pasa u poplavi otkrića i p ro tu o tk rića, zbiljskih i p riv id n ih skandala, poluistina, ciljanih izvrtanja i kleveta kojim a su izloženi g rađ an i p o slijeratn ih društava i u kojoj se teško snalaze. U Štajerskoj, stu d en i 2003. NorberL M appes—Niediek
Predgovor drugorn izdanju
Prvo izdanje ove knjige izišlo j e 10. ožujka 2003. Dva d an a poslije srbijanskog p re m ije ra Z orana Đ inđića ubili su u p ravo zločinci u državnoj službi, kakvi su opisani u prvom poglavlju ove knjige. Ubojstvo Đ inđića, kojega sam osobno d o b ro poznavao i visoko cijenio, p otreslo j e R epubliku Srbiju i om ogućilo triju m f p rav n e države kakav p rije nitko nije m o g ao zam isliti. J e li to bila n a k n a d n a pobjeda, još nije sigurno; im a d o b rih razloga da se u to sum nja. S onu stran u srbijanskih granica to ubojstvo nije im alo nikakvih konzekvencija; n ijed n a od susjednih država nije se osjetila p rim o ra n o m n a sličan način po stu p iti p re m a organiziran o m krim inalu. D anas, n ak o n tog ubojstva, ova knjiga više nikoga ne m o ra uvjeravati u relevantnost svoje tem e. C itatelji n ek a svoju p o zo rn o st, jo š više n eg o kod prvog izdanja, u sm jere n a uzro k e i oblike o rg an iziran o g k rim inala na B alkanu. Povijest i n a k n a d n u povijest toga ubojstva u g ra d io sam u d ru g o izđanje p a se iznova p re p o ru ču jem svom čitateljstvu. U srp n ju 2003. Norbert M appes-N iediek
UVOD
Neka se samo ništa ne trazi iza fenomena: oni su sami pouka. Jokann Wolfgang Goelhe, M aksivie i refleksije
Političari u velikoj knjizi povijesti, koju o n i pišu, uvijek iznova ra d o o tv araju »novu stranicu«; n i p ri kojem sporazum u, ni p ri kojem m e đ u n a ro d n o m u g o v o m n e sm ije ned ostajati ta fraza. B a lk a n 1 im a za sobom je d n o desetljeće ratova. B o m b a rd ira n je Ju g o slav ije u kosovskom konfliktu m o ralo je , kao »posljednji rat u Europi«, biti završeno p rije 31. p ro sin c a 1999. »Poglavlje« etničkih sukoba j e »završeno«, fo rm u lira ju d an as o ptim isti. U službenim d o k u m en tirna d ip lo m a ta sada u ju g o isto čn o j E uropi p o čin ju »institation building« i »razvitak civilnog društva«. V rijem e j e velikih, histo rijsk ih p ro jek a ta , koji se p o d u zim aju zajednički i koji izg led aju u p ra v o o n ak o kako j e odlučeno. Zadnji j e bio p ro šire n je EU n a istok, koje se, d o d u še, d u g o iskorištavalo, ali j e ip ak p ro te k lo p re m a čvrstom ra đ n o m p la n u i sad sre tn o završava. Slijedi: p ro šire n je na ju g o isto k . O p e t se m o žem o p itati koliko će o n o d u g o trajati i tko će sve to jo š doživjeti. Ali n ap u sti li čovjek d ip lo m a tsk e salone i bru x el1
Balkanu u ovoj knjizi pripaclaju Albanija, Bosna i Ilcrcegovina, Bugarska, Makeclouija, Srbija i Cnia Gora. Balkan je »geopolitički« jtojani; Grčku obuhvaća geografski, ali ne i politički; zato otta ostaje izvan razmatranja. Ilrvatska ujeduo pripada trima regijama: ona je balkauska, ali i mecliteranska i istočnosreclnjoeuropska zcntlja i ovclje se razmatra uvijek kad se i o nanteće po prirodi stvari.
11
leske u re d e , suočava se s ja k im pesim izm om . U sam oj toj reg iji u sp ijev aju cinizm i, a p o stra n i od đ eklam acija čak sc i činovnici u B ru x ellesu p ita ju vjeruju li sam i u o n o što sv ak o d n ev n o p išu . J e d n o j e poglavlje zaista završeno. Ali novo, d ru k č ije n eg o što m isle o p tim isti i pesim isti, jo š nije n a p isa n o . T k o ga hoće n ap isati, m o ra jo š je d n o m tem eljito p ro č itati o n o staro.
Prividni rat u Makedoniji U bojstvo Z o ra n a Đ in đ ića nije bilo p o četak novoga poglavlja. D a se tu n e sukobljavaju ili d a se više ne sukobljavaju nacije, n e g o d ru g e snage, naslutili su prvi p ro m a tra č i već clvije g o d in e p rije ubojstva srbijanskog p re m ije ra : u takozv an o m m a k e đ o n sk o m ra tu . K ad su p rv i očevici d ra m e , đ o p isn ici iz cijele E u ro p e, oko 20. ožujka 2001. m a lo -p o m a lo pristizali u T etovo, zatekli su d o b ro p o z n a tu kulisu. Ljudi u najvećem g ra d u z a p a d n e M ak ed o n ije govorili su p re te ž n o albanski, ali su se 11a ulicam a, kao p rije n a Kosovu, vidjela sam o slavenska, ovaj p u t m a k e d o n sk a im e n a ulica i re k la m n e ploče. N ailazilo se n a policajce koji su je d v a razum jeli ikoju riječ albanskoga — etn ičk i sukob, kako j e izgledalo, p ro izišao iz m an jin sk o g p ro b le m a n a kakav se nailazi p o sv u d a n a B alkan u . O d kosovskog ra ta n isu jo š p ro šle ni dvije g o d in e, a čin ilo se d a isti film strave s djelom ice d ru g im , djelom ice istim g lu m cim a jo š je d a n p u t doživljava re m a k e. Prvi p riz o r jo š j e sasvim slijedio p o zn ati scenarij: n o ću su u c rn o u n ifo rm ira n i p o b u n je n ic i alb an sk e »oslobodilačke vojske«, koji su sebe ovdje im enovali istom kratico m kao n a Kosovu, p o n o v n o »UQK«, iz Šume p o n a d g ra d a p u cali n a p o lo žaje vojske d o lje n a ulicam a. I ekspozicija 12
irag ed ije bila j e očita, naposljetku, i šarže su bile iste. Um je re n i vođa A lbanaca A rben X haferi, p am etan i prom išljen čovjek, d u g o j e m iroljubivim p u te m pokušavao poboljšati položaj svoje n a ro d n o sn e giaipe u ctnički m iješanoj državi, ali n ak o n m n o g ih n eu sp jeh a izgubio j e na te re n u od ekstrem ista gore u b rd im a — sudbina slična onoj pacifista lb ra h im a R ugove n a Kosovu. Već su ljudi u T etovu, posebno m ladi, klicali tajnovitom gerilskom vođi Aliju A hm etiju. Vlada u Skopju, kojom su do m in irali m ak ed o n sk i2 nacionalisti, zaprijetila je »vojnim rješenjem «. C im lo se da m ože potrajati jo š nekoliko tjed an a d o k ne p lan e i čctvrti balkanski rat. M jesecim a su trajale čarke, biio je nekoliko okršaja s razm jen o m vatre, u kojim a, kao kakvim čudom , nitko nije bio ra n je n , bilo j e jo š nekoliko ate n ta ta na policijske i vojne p atrole. Ali nije bilo ra ta . E u ro p a j e m ogla p re d a h n u ti. M inistar vanjskih poslova E uropske unije, Ja v ie r Solana, jedva p o la g o d in e n akon p rvih pucnjeva postigao je m irovni spo razu m , U nija ga je slavila kao uspjeli svoje »zajedničke vanjske i sig u rn o sn e politike«. D okazala j e cla m ože sam a — bez am eričke pom oći i bez vojne intervencije NAT O —a — riješiti etničke konflikte u jugoistočnoj E uropi. N jcno sredstvo za to, osim S olanine pregovaračke sp retn o sti — bio j e p rije svega m am ac cla bi m iroljubiva M akedonija u, d o d u še, n e baš točno d efin iran o m , ali ni suviše dalekom tre n u tk u m ogla postati članicom eu ro p sk e zajednice država. R atn a p rijetn ja već se op asn o nadvila n ad tu zemlju, kad je U nija u travnju u velikoj žurbi s m ak ed o n 2
»Makeđonci« sn ov
13
skom vladom sklopila »Sporazum o stabilizaciji i p rid ru živanju«. Sastavni dio m irovnog ugovora izm eđu m ak ed o n skih i alb an sk ih p a rla m e n ta m ih stranaka, koji j e u kolovozu p o tp isan u slikovitom gradiću O h rid u n a ju g o z a p a d u zem lje, bila je i d o n ato rsk a konferencija EU za tu repubiiku što je treb ala clonijeti velikodušnu pom oć. M irovna postrojba, koja j e m o rala n ad zirati dogovoreno razoružanje p o b u n jen ik a, bila j e sastavljena od vojnika iz eu ro p sk ih država koje su članice N A T O -a pod njem ačkim zapovjedništvom . U jed in jen a E u ro p a prvi se p u t po tv rd ila na ju g o istoku k o n tin en ta. U natoč to m u nije bilo happy enda, j e r pom irljivi kraj nije okončao pravi sukob — kao kad se u v esternu veliki o b raču n n a k raju n e bi snim io izm eđu šerifa i gangstera, n eg o s dvojicom glum aca u sp o ređ n im ulogam a. Početak i kraj nisu bili u skladu. Prve dvojbe o tom e da je ra d n ja d ra m e riješen a pojavile su se već nakon što gotovo n ijed n a g ra n a ta nije po g o d ila Tetovo. Jo š skeptiČnija publika je postala kacl su pobunjenici u lipnju bez bo rb e napustili u tv rd u p o n a d grada. J e li zapravo o d ig ran posve drukčiji kom ad?
»Uvijerenih« i »radikalnih« više nevia G eneza toga čudnovatog konflikta jo š je daleko od toga da b u d e razjašnjena, ali p o stu p n o su dolazili n a vidjelo barern dijelovi istine. Ključni likovi p rividnog ra ta u M akedoniji bili su ljudi koji su se zvali »Leka«, »Roki«, »Kuksi« ili »Ilir«, gangsterski bossovi iz T etova i okolice koji su k ontrolirali švercerske n ite n a Kosovu. O ni su g o d in am a m ogli neom etano đjelovati. Ali n ak o n 1998. sukobili su se s tajnim p re d sje d n ik o m »um jerene« stran k e A lbanaca, M en d u h o m 14
T h ag ijem . T a » D em okratska stra n k a A lbanaca« (PDSh), kojn j e p re m a van preclstavljao in te lig e n tn i i vizionarski Ai’b e n X h aferi, n a p a rla m e n ta rn im je izb o rim a d etro n izirala dotacl d o m in a n tn u stra n k u A lbanaca i s n acio n aln o o rije n tira n im M ak ed o n cim a stra n k e V M R O ušla u koaliciju. M e n d u h T liagi — s v o đ o m U(^K s Kosova istoga p rezim en a, đ o d u še , p o slo v n o povezan, ali n e i u ro d u — bio j e (i d o tiskanja ove knjige jo š uvijek jest) kadrovski še f »um jeren o g « PDSh. T h a$ i j e u T eto v u sve više ig ra o u lo g u m afijaškog kum a: u b ir a o je , uo p će to n e tajeći, p o re z e za svoju stra n k u o d b ro jn ih alb an sk ih p o d u z e ć a u g ra d u , zauzim ao p o lo žaje i u p u štao se, ako j e bilo p o tre b n o , u pucn javu s član o v im a obitelji kojc n isu bile voljne plaćati. K ad j e m o g ao izbjeći b o rb e , to j e i činio: na v rh u n cu ra ta T hagi j e ocl p o b u n je n ik a o tk u p io utvrclu ponacl g ra d a za 8 m iliju11a m arak a. D opisnici u T eto v u isprva su o n o što v id e svrstavaii u pouzdane kategorije »radikalno« vcrsus »um jereno«. Vcć n ak o n n ek o lik o tje d a n a m o rali su uvidjeti d a te k ateg o rije n a jm a n je m o g u objasniti sukob. N a kraju se taj m o d e l čak p o tp u n o o b rn u o . Š ef p o b u n je n ik a A h m eti izn en a d io j e nakon sk lap an ja m ira U kolovozu 2001. re to rik o m p o m irb e: sebe j e nazivao »socijaldem okratom « i izjasnio se za zajedničku d ržav u M ak ed o niju. Za p o tp re d sje d n ic u svoje nove stran k e po-zvao j e in te lek tu alk u koja je d o k to rira la kao p rva A lb an k a n a m a k e d o n sk o m sveučilištu u S kopju i svoje p o lid čk o d jelo v an je d o ta d stavljala u službu m e d u e tn ič k o g sp o razu m ijev an ja: T e u tu Arifi. T aj m o d el b io j e k o n ačn o clovršen k ad su trojica p o se b n o m e đ io k rite tsk ih likova »osIobodilačke vojske« p rešli u T hagijevu i X haferijev u stran ku: šef tajn e službe U C K R u zh d i M atoshi p o stao j e glavni tajnik » u m jeren ih « iz PDSh, m lad i » k o m an d an t V aloni« p rc u z e o j e zajed n o s n ajra d ik a ln ijim od svih p re d v o d n ik a UQK, »Lekom «, tetovski o g ra n a k T hagijeve stran k c . P od 15
svojim p rav im im en o m D aut R ex h ep i sm io j e »Leka« o tad a dalje k o n tro lirati cestu od T etova p re m a Kosovu. Taj cm o b ra d i 36-goclišnjak n a glasu je kao gazda bordela. u tom kraju; u je d n o m o d njegovih etablism ana već j e n a đ e n a m rtv a U k rajin k a. Da p o sred u je u zapošljavanju »plesačica« u Svicarskoj, p riz n a je bez oklijevanja. N ak o n sretn o g sklap an ja m ira i ču đ esn ih ara n ž m a n a n ak o n toga p ro m a tra čim a se n am eće strašna sum nja: nisu m anjinska prav a bila p re d m e t sukoba u M akedoniji, rad ilo se o plaćanju d a n k a i zo n am a utjecaja — i nikakav ug n jeten i ili b a re m p o b u n jen i n a ro d nije bio ak ter, n eg o podzem lje koje j e izm iljelo na d an je svjetlo.
Od oslobodilačkih pokreta nastaju kriminalne organizacije O n o što je n a p rv i p o g led izgledalo kao remake kosovskog ra ta 3, zapravo j e bilo »cover-up«. T ak o specijalisti za organ iziran i k rim in al (OK) nazivaju p riv id n o poduzeće koje in u tn im poslovim a treba d ati legitim itet. M akedonski konflikt m ark ira p ro m je n u te p arad ig m e . N acionalni oslobodilački p o k re ti razotkrivaju se kao k rim in aln e organizacije, nove m ale države, koje su se sm atrale proizvodim a zakašn jeio g nacionalizm a, p rijete da p o stan u nosačim a aviona za o rg a n iz ira n i zločin. Z apadni d ip lo m ati m isle da posred u ju u etn ičk im sukobim a, a p rito m n eh o tice uzdižu šefove b an d i n a ključna m jesta vlasti. Prva iskustva tih gangova n a 3
16
Kosovski rat: nakon vojnog napada srbijanske policije na obitcljsko osnivača U(,'K Aderna Jasharija početkoin ožnjka 1998. na Kosovu imo opći ustauak albanskog stanovništva protiv srpske vlasti, koji je u proljeće 1999. nakon 78—tlnevnog NATO—ova bonibardiranja Otad je Kosovo UN-ov protektorat.
imatije je plazavršio Srbije.
te re n u p o litik e, n a koji nisu navikli, nadasve su pozitivna. Politički a n g a ž m a n krim inalcim a uvijck obcćava veliku korist: tko k o n tro lira državu ili se b a re m razvio u u n u ta rujopolitički faktor, više se ne treb a bojati policijskih postupaka. O n o što se inače p ro g o n i kao »iznuda novca za zaštitu«, zove se, kad čovjek k o n tro lira n ad lež n u d ržavnu instituciju, » u biranje poreza« i važi kao leg itim n o djelovanje države. O n im a koji n isu voljni plaćati, ne šalje više u kuću tipove nalik n a p lećate izbacivače, n eg o u n ifo rm ira n u policiju — ili, jo š bolje, dokazanim izbacivačim a navuče u n ifo rm e i tek ih tad a pošalje. Kao p o litičar zađobiva zločinac re p u ta c iju u tuzem stvu i inozem stvu; p re m a u n u tra uživa p a rla m e n ta rn i im u n itet a p re m a van zaštitu m eđ u n aro d n o g prava. N e na kraju, državna služba p risk rb lju je svom im aocu p ristu p izđašnoj novčanoj pom oći, koja u ju g o isto č n u E u ro p u p rije svega p ritječe iz E u ro p sk e u n ije. E u ro p a koja se sve više u jed in ju je gubi p rito m ne sam o novac, za n ju nastaje i nova p rijetn ja. EU s otvorenim istočnim g ran icam a p riro d n i je cilj svih velikih k rim in a ln ih o p eracija, u to lik o više što se u ju g o isto č n im susjednim zem ljam a je d v a što p riv ređ u je. O štre gi'anice potiču konflikte, m e k a n e potiču trgovinu clrogom , k riju m čare n je ljudi i p ra n je novca. E u ro p a j e n ak o n p a d a željeznog zastora svjesno pošla d ru k čijim p u te m n eg o SAD. N ikakva o g ra d a od bodljikave žice i nikakav Rio G ra n d e n e treb aju bogati svijet razdvajati o d sirom ašnoga. N ije to bio altru izam nego o b ra n a vlastitog e u ro p sk o g n ačin a života. A m erika je 8 0 -ih g o d in a m irn o gledala kad se n ed alek o ocl n jen e ju ž n e g ran ice je d n a država srozala u tvrtku za prljave poslove; glavna j e stvar bila da n etk o o n d je im a sve p o d k o n tro lo m . T e k k ad j e državni p o g lav ar P anam e, g en e ral M anuel A n to n io N o rieg a, p re y e ra o i um iješao se u in terese SAD—a trg ujući d ro g o m , W ashington m u je u p ro sin cu 1989., m alo p rije n eg o što je bila » okrenuta nova stranica«, 17
poslao US Arm y, koja ga j e p o k ratk o m p o stu p k u otela. Sad n ek ad ašn ji ja m a c stabilnosti odležava 40 g o d in a zbog trgovine kokainom , ucjenjivanja i p ra n ja novca u zatvoru u SAD—u . N ikakav lom , ni u N o rie g in u k a ra k te ru ni u strategiji SA D -a, nije p re th o d io intervenciji. »Nova stranica« bila je vrlo nalik staroj. Za održavanje re d a i m ira u osirom ašenoj i kaotičnoj zem lji n ajp rik lad n iji su beskrupulozni au to k ra ti. U p ak lu j e vrag pozitivan lik. Protiv p rijetn je koja za E u ro p u , što se sve više ujedinjuje, n astaje zbog krim inalizacije susjednili država jo š nije [iro n a đ e n o djelo tv o rno sredstvo. T a osirom ašena regija, stoljećim a sm etlište E u ro p e za odbačene ideje i stru k tu re, n e d a se više je d n o sta v n o razgraničiti. N e sam o što bi razg ran ičen je p ro m ijen ilo E u ro p u n a neželjeni način, ono čak n e bi ni uspjelo. P rem a istoku n em a p riro d n ih gcografskih, ali ni k u ltu ra ln ih granica, a u sam im zap ad n im d ržavam a p ro šire n je na ju g o isto k odavno je stvarnost. Prije svega u N jem ačkoj, A ustriji i Švicarskoj, ali i u Švedskoj, Francuskoj i N izozem skoj ju ž n i su Slaveni več d esetljećim a najveća ili d ru g a najveća useljenička skupina. O n i su u p ro sjek u k ud ik am o ja č e in te g rira n i n eg o T urci: stjecanje državljanstva i sklapanje brakova sa zap ad n im E u ro p ljan im a desetljećim a su, u Austriji stoljećim a česti i savršeno sam orazum ljivi, m ilijuni N ijem aca u bivšoj Jugoslaviji im aju obiteljske korijene. T o nije ništa novo. K ultura svih ju g o isto č n o eu ro p sk ih nacija n ak o n p a d a O sm anskog C arstva u 19. stoljeću orije n tira la se n a z a p ad n o eu ro p sk u , pojm ovni svijet ju žn o slavenskih jezik a blisko je sro d an njem ačkom . B osna i H rvatska do Prvog su svjetskog rata p rip a d a le A ustro—U garskoj. D ržava Jugoslavija, k o ja je postojala od 1918. do 1991., bila je , dakako, tad a dovoljno velika d a se razvija p re m a vlastitim zakonim a i nije se m o rala uvijek u g led ati sam o na in o zem n e uzore. Pod dugogodišnjim partijskim i državnirn 18
šefom Jo sip o m Brozom T ito m ta j e zem lja sa svojom nesvrstanošću i »socijalističkom tržišnom privredom « isla poscbnim p u tem , k o jije , d ođuše, zavrŠio u slijepoj ulici, ali je toj zem lji ipak desetljećim a davao poseban identitet. T oga od ra sp a d a Jugoslavije4 ponovno nem a. Države sljednice o d re d a su p re m a le i za upola uspješne posebne putove, a u razdoblju globalizacije pogotovo su u p u ćen e na to da se jako oslanjaju n a EU. H istorijski na B alkanu n em a kulturaln e »državnc jezgre« oko koje bi se stvarali »koncentrični krugovi«, kao što j e am erički historičar Sam uel H u n tin g to n tvrdio za SAD, Francusku i N jem ačku, Rusiju i K inu.5 C ak i onaj tko bi m ogao počiniti nasilje n ad poviješću, m orao bi se nasukati n a geografiji. S irom ašnu Albaniju i bogatu A puliju razdvaja sam o 70 kilom etara J a d ra n a . Da bi Italija svoju dugačku obalu ikad m ogla djelotvorno zaštititi od ilegalnog useljavanja, je d n a k o je nezam islivo kao i bodijikavom žicom osigurana granica izm eđu Slovenije i H rvatske ili izm eđu M ađarske i R um unjske. Ni ciljana disk rim inacija »prljavili« i »čistih« država ne može se prak ticirati. Države sljednice p ro p a le Jugoslavije m eđ u so b n o su povezane p o p u t karika u lancu. Relativizirati granice bio je cilj »Pakta o stabilnosti za jugoistočnu Europu«, koji j e ocl 1999. putokaz za balkansku politiku EU. T k o u toj regiji b u d e povlačio oštre crte razdvajanja, 4
U ljcto 1991. dvije od šesl sastavnih republika, Slovenija i Hvvatska, proglasile su se neovisnima, n jesen je slijedila Makeđonija. U prosincu iste godine Sloveniju i Hrvatsku priznalaje Njemačka, u siječnju 1992. ostale države EU. U travnju 1992. proglašenje neovisnosti Bosne i Hercegovine izazvalo je troipolgodišnji rat. Preoslale republike Srbija i Crna Gora sporazumjele sn se 2002. o dalekosežnom razdvajanju pod labavim federativnim krovom. Usp. Samuel P. Huntington, Kampf der KuUuren. The Clash of Civiiizations. Die Neugestaltung der WeUpolitik im 21. Jahrhundert, MCinchen i Beč, 1996., str. 246—288. Hundngton u svom mnogostruko problemaliziranom djelu tumači bosanski sukob 1992.—1995. kao klasični »rat kuhma« na prijelomnici. Usp. str. 474.
19
p ro v o cirat će nove ratove i jo š k tom u zadugo ostati neuspješan: sam o iz B osne vode 432 n e k o n tro lira n e ceste u je d n u od dviju su sjed n ih zem alja. T a zem lja u sred in i bivše Ju g o slavije oduvijek j e im ala funkciju skretnice. N jen aktu alni politicki lik točno o d govara toj funkciji: g ra n ic u preina Srbiji i n a bosanskoj stran i k o n tro liraju Srbi, onu p rem a H rvatskoj Hrvati.* Izm eđ u dvaju bosanskih »entiteta« za M uslim ane, Srbe i Hi-vate vlada p o tp u n a sloboda kretanja — v ažn a stečevina m e đ u n a ro d n e u p rav e, koja j e pak tim e u jed n o stvorila b io to p za švercere i krim inalce. Naim e, vlasti u zajam n o o tv o ren ih »entiteta«, m u slim an sk o lii'vatske »Federacije« i srpski obilježene »R epublike Srpske«, je d v a su rađ u ju je d n a s d ru g o m : tko god hoče, usp ješn o ih izigra je d n u n a sp ra m d ru g e . B osanski H rvati, n a p o slje tk u , koji ra sp o la žu d v o stru k im d ržavljanstvom , m o g u kao im aoci h rv atsk ih putovnica slo b o d n o putovati u sch en g en sk e zem lje0. Svaki pokušaj d a se lanac rask in e na bilo kojoj karici doveo bi cijeli p o slijeratn i p o re d a k do u ru šav an ja. G ran ičn o p olitički i politički Z ap ad n a se Europ a n e m ože d jelo tv o rn o razg ran ičiti od B alkana. D uhovno j e p ak to ra zg ran iče n je u p u n o m jek u . U n u ta rn je đistanciran je od ju g o isto č n e E u ro p e nije, dakako, djelo tv o rn o o ružje pro tiv zločina; naprotiv. * b
20
/Vko sc izuzme chigačka giauica uz Savu u bosanskoj Posavini (op. prcv.). Njima pnpadaju sve države EU osim Britauije i Irske, osim toga ncčlauice Island i Noi'veška. Mectu zcmljama jjotpisnicama Schengenskog sporazuma nema više gi'aničnih kontrola — nakon |3iijeIaznog roka koji je inogao ti'ajati do pet godina. Članice zajedno vode liste dižava za ćije su đržavljanc obvezne vize i onih koje sn oslobođene viza, vize se uzajamno priznaju, počinitelji kažnjivili djela mogu se goniti preko granica. Bosanci (bez dodatnog clržavljanstva, recimo Hrvatske), Srbi, Crnogorci, Albanci i Makedonci i za turističke boravke u scbcitgcnskiin državama trebaju vizu i moraju se zato podvrgnuti teškoj proceduri, koja često pojnima obilježja šikaniranja. Onaj tko ib poziva mora dokazati da ima dovoljno stambenog prostora i obvezati se cla će gostu snositi sve troškove bolesti ili nesreće.
Jdealizirane slike u Zapadnoj Europi Sve d o potkraj 80—ih godina u javnom m nijenju Z apada jed v a d a j e bilo m jesta za zem lje p o p u t Jugoslavije ili Albauije, kao i države Varšavskog pakta. Sto se ondje zbivalo, p ro m atralo se, ako se uopće i prom atralo, kroz naočale sistem ske konkurencije izm eđu tržišne priv red e i socijalizm a. K om unistička p ro p a g a n d a tom u je pridonosila nastojeći da se društva k o jim a je vladala o d ređ a pojavljuju kao statistička i bespovijesna. R aspadom Jugoslavije 1991. taj je stav u je d a n m ah bio tem eljito p ro v ed en u djelo. Povijest se nije m ogla oglasiti m oćnije nego prvim rato m u E uropi nakon 1945. O slobodila j e silovite em ocije, val užasa zapljusnuo j e kontinent. Cijela generacija o ratu i ratn im žrtvama d o tad j e čula sam o s daleke distance — iz vijetnam ske đžungle, iz pustinja arapskog svijeta ili iz egzotične N igerije. Sad su od jeđnom ljudi koji nose je a n s p o p u t tebe i m ene, po zanim anju električar ili nastavnica engleskoga, s B enettonovom plastičnom vrećicom stajali ispred rušcvina svojih kuća. Identifikacija je na Z apadu vodila do sućuti i sprem nosti na pom oć, ali i do naivnog političkog zauzim anja strana. I Z apadna E uropa u d u h u je sudjelovala u borbi. V ođeni u zabludu dugom sjenom II. svjetskog rata i u sp o m en o m n a ideološki hladni rat, prije svega su Francuzi i N ijem ci p o g rešn o razum jeli krvavi ra sp a d Jugoslavije kao sp o r historijskih orijentacija i političkih uvjerenja. Njemački su se konzervativci rad o identificirali s H rvatim a koje su zbog njihove katoličke vjeroispovijesti i duge prip ad n o sti H absburškoj M onarhiji sm atrali najzapadnjačkijim n aro d o m . T ko se držao socijalističkih misli, bio je sklon \jero v ati cla Srbija kojom vladaju socijalisti b ran i p o red ak Versailleskog m ira iz 1919. od nacionalizm a i separatizm a. Liberali su naposljetku mislili cla se u Bosni vodi i iz Berli21
na, Pariza ili L o n d o n a poznati konflikt oko pojm a nacije: bosanski M uslim ani, činilo im se, branili su m o d e rn o razum ijevanje državljanstva od p rim id v n o g p lem en sk o g nacionalizm a Srba i Hi^vata. Č im bi n etk o iz zaraćen ih strana p re k o o g ra d e bacio kakvn oskudnu mi'vicu ideologije, zap ad n jaci bi se sjurili n a nju j e r su vjerovali cla iz nje m ogu doznati istinu o sukobu. Kriza u Albaniji 1997. naposljetku, koja j e bila obilježena sm rtn im n ep rijateljstvom »clemokrata« i »socijalista«, n atjera la j c čak neke zapaclne konzerv'ativce i socijald e m o k ra te n a tra g u ideološke rovove. Sa žarom za koji sc već vjerovalo da je zaboravljen stali su — p rije svega u Vijeću E u ro p e — konzervativci i dem okršćani n a stranu p ritiješn jen o g p re d sje d n ik a Salija B erishe. Valjalo je , kako im se činilo, vojevati posljednju b itk u protiv kom unizm a. Z apravo su sve zaraćene i sukobljene strane, i u Ju g o slaviji i u A lbaniji, od početka p re m a prin cip im a, vrijednostim a i ideologijam a njegovale in stru m en talan odnos. Svaki p rin cip , svaki a rg u m e n t bio j e do b ro d o šao dok gocl je od n jeg a m oglo biti koristi. Već bi razum ijevanju ratova i konflikata 9 0 -ih go d ina više p rid o n ijelo poznavartje m reže m ed u so b n ih osobnih, poslovnih i k rim in aln ih veza moćn ik a n eg o zn an je o njihovim ideološkim preferencijam a. S im patije zap ad n ih političkih tabora od svih su zaraćenih stran a bile p rim lje n e sa zahvalnošću. Ali ako se točno razm o tri, d u h o v n o —k u ltu rn i atrib u ti što su ih njem ački konzervativci pripisivali H rvatim a, francuski intelektualci bosanskim M uslim anim a a europski socijalisti Srbim a, bili su je d v a m an je proizvoljno o d ab ran i n eg o svojstva što ih nog o m etn i navijači p rid aju svojim klubovim a. N eo p rav d an o se Schalke 04 sm atra p ro letersk im , Celtic Glasgow katoličkim a Real M adrid rojalističkim . U zbilji svi hoće sam o zabijati golove. 22
Već potk raj bosanskog rata, a p o tp u n o u d ru g o j polovici 9 0 -ih go d in a, lažna je identifikacija ustu k n u la p re d općom ravnodušnošću. Vlastiti nacionalni a u to p o rtre t projiciralo se n a ovu ili onu drukčiju, m an ju naciju na ju g o isto k u k o n tin e n ta i m ogla se osjećati solidarnost s n jen im nevoljam a, ali u sk o ro je zavlađalo ču đ en je da tobožnja b raća i sestre u d u h u n e odgovaraju idealnim slikam a. Z apadni idealisti n e o p ra v d a n o su bili gladili balkanske »nacije—ljubim ice«7; poslije nisu više sm atrali »jedne boljim a od drugih«. T a nova sh em a prim itiv n o g B alkana koji se voli tući, koji p o B ism arcku »nije vrijedan ni kostiju je d n o g je d in o g p o m eran sk o g g ren adira«, jo š j e je d a n p u t bila razbijena u kosovskom sukobu 1998. i 1999. Ideološke fro n te iz vrem en a bosan sk o g ra ta o p et su se sklopile: tko je o n d a bio »prom uslim anski«, sad j e bio »proalbanski«. Kad su potom ipak id ealizirani (i tem eljito p o g re šn o shvaćeni) kosovski A lbanci n ak o n N A T O -ove pobjede rav n o d u šn o dopustili p ro g o n i u b ijan je Srba iz svoje pokrajine, i posljednji san ja r izgubio je sim patiju za je d a n od balkanskih naroda.. Već g o d in a m a p re m a ju g o isto k u E u ro p e prevladavaju stavovi koji sežu od staloženog do ciničnog. O tkrića o ratn im zločinim a ili o krim inalnoj u p leten o sti ovog ili onog političara u širokoj se javnosti p rim aju na znanje slijeganjem ra m e n a. Prije n eg o što je novo poglavlje uopće napisano, već j e p ro čitan o . S totinu godina stari stereo tip o B alkanu p riv id n o čini p o m n iji uvid suvišnim : krim inal, a p o seb n o o k ru tn o st p ro m a tra ju se kao k u ltu raln a obilježja jugoistočn o e u ro p sk ih n aro d a. T aj je stereo tip nastao na prijelazu iz 19. u 20. stoljeće; p o seb n o se p ro širio n ak o n đoista groznog u m o rstv a srbijanskog kralja A leksandra O brenovića i njegove su p ru g e D rage u B eogradu 1903.8 U rotnici su Lijcp pojam »pet nations« nalazi se n: Marija 'l'odorova, Iviagining the Bal-
n o ću p ro d rli u palaču i tragali za kraljevskim p aro m , koji se dva sata skrivao u zidnom o rm aru ; kad su već polum rtv o g kralja htjeli baciti s balkona, on se lako dugo čvrsto d ržao za o g ra d u dok m u nisu ođsjekli p rste .9 Sve jo š m nogo g ro zn ije o k ru tn o sti, koje su u sljedećem stoljeću dolazilc iz sasvim d ru g o g dijela E urope, nisu m ogle zadugo izbrisati stereo tip o B alkanu.
Žrtava i zlocinaca ima u svakoj naciji T k o d an a s sveukupni »Balkan« p re z ire kao »razbojničko gnijezdo« ili »leglo zločina«, n e obazire se na razlikovanje žrtava i zločinaca. T o j e p ak sveopće izjednačavanje sam o glup i n e p ra v e d a n odgovor na Iažne identiflkacije 9 0 -ih g o d in a. V elik p ro b lem za Z apad nisu narocli koji n a ustrajn u k rizn u situaciju n e reag iraju drukčije n eg o d ru g e zem lje u tranziciji, n e g o države. U velikoj većini ljudi u ju g o istočnoj E u ro p i i d an as konflikte i k rim in aln a stanja upozn aju isključivo kao žrtve. Victim blaming uvijek ra d o dolazi s o p re zn im objašnjenjem tako cla se o d m ah i ne opazi koliko j e p erfid n o . »Ti« Albanci m ogu se o p ćen ito žigosati kao krim inalci sam o oncla ako se u jed n o uzm u u zaštitu i ako sc ukaže n a p a tn je civilnog stanovništva u ratu . T o što su n a k o n završetka kosovskog ra ta i po v ratk a albanskih izbjeglica bili p ro tje ra n i deseci dsuća Srba a n ao p ak i poglavari p ro v o d e vladavinu n ep rav d e, tum ačilo se kao »osveta«, odn o sn o kao p o slijeratn a ogrubjelost. Kad uslijede takve isp rik e, bilo bi bolje ostati p ri je d n o sta v n o m negodovanju. N ak o n lip n ja 1999. u statisdkam a um orstava U N —ove poli9
24
Usp. Rcbccca West, Schrvarzes Lamm und grauer Falke. Eine Reise durch Jugoslamien, Berlin, 2002., stv. 19 i <1.
cijc nije bio ev id en tiran ni je d a n je d in i slučaj prave osvete. N itko čija su žena, roditelji, braća, đjeca bili ubijeni nije zbog toga ubio d ru g e ljuđe. T o su činili »poslijeratni ju n a ci«: većinom m ladi m uškarci koji su se s UQK skrivali u šum am a i uživali u gerilskoj rom antici, ali se nikad nisu zbiljski borili protiv prem o ćn e srpske vojske i policije; često i drugi, koji su ra t proveli ncgdje u izbjegličkom logom ili u em igraciji i sad su mislili d a bi sebe n ak n a d n o mogli jo š učiniti »zaslužnima«. »Ti« Albanci to nisu bili. T o čn o j e u tom novom viđenju koje sve izjednačava sam o to da zaista žrtve n e bi trebalo tražiti u je d n o j a zločince u d rugoj etničkoj grupi — svaka nacija obuhvaća obje kategorije. G lup je cinizam p re m a B alkanu j e r zastire po g led na uzroke zločina i nasilja i blokira m ogućnosti lješenja. O n o što se danas zbiva u Albaniji ili u ju žn im rep u b lik am a n ek adašnje Jugoslavije, nije oduvijek tako. T im e j e rečen o da se o p et m ože i prom ijeniti. Policijske istrage često m ogu izgledati kao Sizifov posao. Ali ako one sasvim izostanu zbog rezignacije, posljedice su zdvajanje g ra đ an a i raspoloženje kopača zlata m eđ u zločincim a. Ciničan stav p re m a B alkanu tak o đ er skreće p ogled sa sirornaštva. O n, dođuše, nužno ne proizvodi ra t i zločin, ali ipak zn atn o olakšava njihov nastanak. Dok god 90 posto g ra đ an a rep u b lik a Albanije i M oldavije živi s m an je od je d n o g d o lara dnevno, kulturalne teorije o uzrocim a korupcije i k rim inaliteta na B alkanu su plitke. Dok god građani Kosova ne smiju slobodno putovati u schengenske države, n e sm ijem o se čuditi ilegalnim prelascim a granica, a tko n e smije rad iti u inozem stvu i ne dobiva upotrebljive p o n u d e za integraciju, nem a alternativu ulasku u narkom -
Kako je
zločin bio podržavljen
Bila je to operacija kakvii akteri nisu poduzeli prvi put. D vanaestorica kolega, svi skupa istaknuti specijalci, bili su izravno angažirani u izvedbi, jo š Šestorica bili su nadležni za logistiku. V ođa tog pothvata, prokušani stručnjak, prosjedio j e cijelo vrijem e u stanu u blizini i p re k o m obitela p rik u p ljao inform acije svojih ljuđi. U 12.55 bilo je javljeno izvršenje. Z oran Đ inđić bio je pogođen. Kad j e p rem ijer nekoliko sati kasnije u m ro u beogradskom cen tru za h itn u pom oć, operacija je bila uspješno dovršena. Ubojstvo Z orana Đ inđića bilo je , koliko god to cinično zvučalo, zapravo p rofesionalna policijska akcija. Svi su djelovali o n ak o kako su naučili. V ođa pothvata, M ilorad Liiković, bio j e sam o dvije godine prije ubojstva šef policijske je đ in ic e »za posebne operacije«. T aktika Đ inđićeva ubojstva nije od njega iziskivala posebnu spretnost; tako i slično njegova j e je d in ic a postupala već u d esetin am a slučajeva. Neki od njegovih najvažnijih ljudi bili su zaista aktivni policajci, kao sm rtonosni snajperist Zvezdan »Zveki« Jovanović, u tren u tk u ubojstva aktivni dozapovjednik iste specija ln e policije kojom j e nekoć zapovijedao vođa pothvata Luković, i njegov kolega Saša Pejaković, koji je teren držao na oku. D rugi su došli s iste scene dobrovoljaca i ratn ih p ro fitera s koje su se nekoć p o d S lobodanom Miloševićem i'cgrutirali specijalni policajci. Nije to bio čak ni puki zločin u slobodno vrijem e, j e r su Đinđićevi ubojice dobili čak i 27
slu žb en u p o m o ć. Dvojica ta jn ih policajaca koji su — radi p re m ije ro v e zaštite — d a n o n o ć n o n ađ zirali njegovu kuću n a m o n ito ru , telefonski su se javili Lukoviću kad je Đ indić slu žb en im au to m o b ilo m p o šao iz svog d o m a. J e d a n o d te dvojice u n a p r ije d je d o b io h o n o ra r o d 1200 eu ra. P rije ubojstva 12. ožujka ista j e g ru p a već trip u t p o k ušala ubiti Đ inđića. Prvi pokušaj u siječnju, d a se p ri u lask u n a a u to c e stu kod K o p ao n ik a d v am a k am io n im a u p a d n e u p re m ije ro v u k o lo n u vozila, bio j e p rije v re m e n o p re k in u t i stoga ostao n ezam ijećen . Pri d ru g o m p o k u šaju u veljači n a beogi'adskoj gradskoj cesti o p e t su dva k am io n a im ala zad atak zaustaviti Đ indićevu kolonu, kako bi n a ru b u p o stav ljen i sn a jp e risd m ogli u strijeliti sve koji su se s njim vozili. P riseb n o st d u h a Đ inđićeva vozača, koji je o d lu čn o d a o gas, spriječila j e taj scenarij. N ak o n to g o čito g pokiišaja ubojstva Đ inđić se više nije pojavljivao n ig d je osim u vladi, u p a rla m e n tu i kod kuće. U bojice su p ro m ijen ili tak tik u i p o k u šali p re m ije ra u strijeliti sn a jp c ro m s velikc u d aljen o sti. Pi-vi j e pokusaj p ro p a o n ek o lik o d a n a p rije L ^pjelog u m o rstv a. Đ in đ ić se pojavio u p a rla m e n tu ra d i p o stav ljan ja n o v o g p re d sje d n ik a Srbije i C rn e G ore. T aj je p u t sm rto n o sn o m sn ajp eristu Jo v an o v iću p u t p re p rije č io o k lo p ljen i policijski au tom obil, kasnije j e p re m ije r bio okru ž e n n o v in a rim a p a stoga više nije bio d o b a r cilj. Ali p o čin itelji su bili d u g o g a d a h a . T k o su oni bili? Što j e bio njihov cilj? K ad p ro p a li n a ro d n i v o đ a i razb ijen i oslobodilački pok reti n a k o n svog p o ra za je d n o sta v n o n e iščeznu, često završavaju u fan atizm u , sektaštvu i te ro ru . U p ra v o se geopolitički p o jam B alkana, kakav se etab lirao n a p rije la z u iz 19. u 20. stoljeće, povezuje s politički m o tiv ira n im te ro ro m , ne s o rg a n iz ira n im k rim in alo m . U n u ta rn ja m a k e d o n sk a revolu c io n a rn a o rg an izacija (VMRO), n a p rim je r, koja se od k asn o g 19. stoljeća b o rila p ro tiv nacio n alističk ih am bicija 25
susjednih n aro d a, razvila se nakon osnutka Jugoslavije potkraj 1918. u tajnu terorističku organizaciju i sm atra se odgovornom za ubojstvo kralja A leksandra 1934. u M arseilleu. Ustaški p o k ret, koji je nak o n k o m ad an ja Jugoslavije p o d zaštitom njem ačkog W ehrm achta u H rvatskoj uspostavio ubilački režim , preživio je D rugi svjetski ra t kao tajni savez em ig ran ata. Jo š 1972. ek strem n o desno »Hrvatsko revolucionarno bratstvo« z a p ra v o je u tadašnjoj Jugoslaviji pokušalo p o k re n u ti n a ro d n i ustanak. O d re d p o đ im enom »Feniks« od 19 ekstrem ista koji su potajno ušli u zem lju u kopao se u bosanskoj p lanini R aduša i u p u stio se u bitku s policijom . T e organizacije djelovale su zločinački, ali njihovi m otivi ostali su politički. D rukčije stoji stvar s nacionalnim p o k retim a koji su 9 0 -ih g o d in a vodili ratove u Jugoslaviji. N jihove ideologije n aglo su se urušile nakon završetka borbi. Svi njihovi p re d vodnici d an as su u vlastitim naro d im a, onim a dakle kojim a su obećavali »oslobođenje«, n a zlu glasu zbog korupcije, koristoljublja ili čak povezanosti s organiziranim krim inalom. Srbijanski istražitelji zasad se uzalud nastoje približiti raču n im a i zlatnim zaliham a što ih je obitelj Milošević poh ran ila na C ipru, a vjerojatno i u Švicarskoj. V ođa bosanskih Srba R adovan Karađžić, koji j e jo š u bijegu, kontrolirao je zajedno sa svojim p redsjednikom p a rla m e n ta M om čilom K rajišnikom gotovo u k u p an uvoz u svoju »Republiku Srpsku« p rek o dviju tvrtki, Selekt-Impeks i Centreks. H rvatski p red sjed n ik F ranjo T u đ m an u m ro je potkraj 1999. p o d sum njom da j e pokrivao m u tn e poslove svoje su pruge, svoje kćeri, je d n o g a od svojih sinova a p rije svega svog u n u k a D ejana Košutića. U glavnom su to bili obiteljski poslovi. U zaštitničkoj sjeni svoga oca Alije prodavao j e Bakir Izetbegović, sin uek ad ašn jeg bosanskom uslim anskog p redsjednika, prava na iznajm ljivanje stanova iseljenih Srba i Hi-vata za najm a29
nje 2000 d o la ra p ristašam a stran k e svoga oca. N acionalističko o b ećan je so lid arn o sti m alo j e kad izazvalo veće razočaranje. »O slobodilačka vojska Kosova«, UQK, ra sp a la se n aposljetk u n a zločinačke k artele i je d n u p o lu k rim in a ln u sljedničku o rg an izaciju , paravojni »Kosovski zaštitni korpus« (TM K). N e k im a od n je n ih zapovjednika p re d b a c u ju se kriju m č a re n je o ru žja i d ro g e, trgovanje lju d im a i izn u d a novca. P rizn ate n acio n aln e ju n a k e kao što su »zapovjednik Rem i«, p rav im im en o m R ustem M ustafa, ili stranački vođa R am u sh H a ra d in a j i njegov b ra t D aut, d ržav n o odvjctništvo U N —ova p ro tc k to ra ta o ptužilo j e 2002. zbog posve k rim in a ln ih d elikata, neki su od n jih u istražn o m p ritv o ru .
Politički profiteri iz raspada Jugoslavije Da se n acio n aln i idealizam p re tv a ra u fanatizam i etničku m ržn ju , očito j e iz povijesti. Ali u o rd in a rn i krim inal? T u se zap rav o n išta i nije p retv o rilo ; o rd in a rn i zločinci u ratovim a u bivšoj Jugoslaviji od p o četk a su im ali važnu ulogu. Životni p u t n a ro d n ih ju n a k a 9 0 -ih g o d in a m alo koga iznen ađ u je. Ali o n baca svjetlo u n a tra g n a konflikte krvavog d esetljeća n a B alkanu. U b o rb a m a za vlast oko 1990. godin e svako j e sredstvo bilo do b ro d o šlo . N acio n aln i po litičari upo treb ljav ali su know -how i m eđ u n a ro d n e veze k rim in alaca je d n a k o kao što su se služili i idcalističkim p re d o d ž b a m a nacije i etničkom m ržn jo m koj a se p re n o sila u obiteljim a i pokazala sp o so b n o m za pon o v n o oživljavanje. T o nije vrijedilo sam o za Srbiju. Idealizam zav ed en ih u zm ak n u o j e u sk o ro p re d n a k n a d n im otrežnjen jem , m ržn ja j e p re šla u tjeskobu, u najboljem slučaju 30
u sram . S am o j e zločinački e le m e n t p re b ro d io ra to v e bitno n eo štećen i u novim državam a razvio svoju ra z o rn u m oć. M otivi v o d ećih p o litičara se razlikuju: T u đ in a n i Izetbegović bili su idealistički d isid en ti, K aradžić eg o m an sk i society—Iav koji se ro m an tičn o opijao srpstvom i pravoslavljcm , M ilošević te h n o k ra t vlasti, a vođa U C K H ash im T h a(,'i p o tječe iz raclikalne, i p re m a vlastitom n a c io n a ln o m pok re tu kritičke alb anske em ig ran tsk e m ladeži u Švicarskoj, koja u ilegali n ik ad nije m o ra la povlačiti o štru crtu razd vajanja izm eđ u p o litik e i zločina. Koliko god se oni razlikovali p o svom d u h o v n o m p o d rijetlu , njihove te h n ik e vlaclavine bile su toliko slične d a bi ih n etk o m o g ao p o b rk ati. N a dom ovinskoj fro n ti vodili su iste bitke i b ra n ili in terese elite k oja se oblikovala u kom unističkom sustavu i koja se p ri njegovu ra sp a d u bojala za svoje p i ivilegije. N astala j e m ješavina d ržav n o g i p riv a tn o g nasilja, politike i zločina, svjesnim od lu k am a. Prvi flertovi između tih dviju sfera sežu u n a tra g u T itovu eru: već od ra n ih 7 0 -ih g o d in a izvještava se da j e ju g o slav en sk a tajn a služba U db a 10*a n g a žirala k rim in aln e zem ljake u N jem ačkoj i F rancuskoj d a u b ijaju političke e m ig ra n te ili im »očitaju lekciju«. D u g o g o d išn ji a g e n t d ržavne sigurnosti B ožidar Spasić početak te p ra k se sm ješta u 1972. g o d in u , i to u sklopu »liberalizacije« tad ašn jeg k o m unističkog sustava koja j e d o p u stila d a se p riv atn o j d jelatn o sti poveća vrijednost. Pod zloglasnim m in istro m u n u ta rn jih poslova i šefom tajne službe A lek san d ro m R an k o v ićem 1*, koji se zalagao za ja k u d r10 ■1
Uprava clržavne hezbednosti, jedna od pet jugoslavenskih lajnih službi i mcđn njima ona koja je prije svega bila aktivna n inozemstvu. AJeksandar Ranković (1909.-108S.) bio je od 1940. ćlan Politbi roa, od 1946. do 1953. ininistar unutarnjih poslova; od 1963. do pada 1966. tog predvodnika nacionalnosrpskog krila KP smatrali su Titovim prestolonasIjednikom.
31
žavu, d ak le za re p re siv n u , ali u ra ču n ljiv u liuiju, jo š n ije bila m o g u ć a m ješav in a p o litik e i zločina.
Beogradski državni kriminal počinje ubojstvom u Wolfratshausenu V ažno k rše n je ta b u a bila j e 1982., n a k o n T ito v e sm rti, » o p eracija D unav«, koju j e izravno n a re d io tad ašn ji beog ra d sk i m in is ta r u n u ta rn jih poslova S tan e D olanc. K ad se žrtva te akcije, m u šk ara c im e n o in S tje p a n Đ ureković, pop o d n e 27. srp n ja 1983. dovezao u g aražu svoje kuće u b av arsk o m g ra d ić u W o lfratsh au sen u blizu S ta rn b e ršk o g jezera i za sobom zatvorio v rata, iz n e n a d a su m u prišli trojica n e p o z n a tih m u sk ara ca. Sto su htjeli, Đ ureković j e zacijelo slutio. Iz izvještaja n jem ačk c S avezne o b a \je šta jn e službe (BND) m o že se re k o n stru ira ti d a j e žrtva s tim m u šk arc im a n a jp rije ra zg o v ara la i, kako bi spasila svoj život, p o n u d ila im velik novčani iznos. T o Đ u rek o v iću nije n im alo p o m o glo. U n jeg o v u Iešu poslije j e p ro n a d e n o šest m etak a; n a k ra ju m u j e je d a n od n jeg o v ih ubojica sjekirom raskolio lu b an ju . Z ajeđ n o s jo š đvojicom m u šk araca, koji su vani čuvali straž u , ubojice su p o b jeg li u a u tim a što su ih 24 sata p rije k u p ili s lažn im d o k u m e n tim a . K ad j e leš bio n a đ e n , već su svi e g z e k u to ri »operacije D unav« bili u B e o g ra d u .12 S tje p a n Đ ureković, H rv a t, b io j e d ire k to r d rž av n e naftn e k o m p a n ije In a , dok se u trav n ju 1982. n ije iz n e n a d a p re se lio u N jem ačk u . U Ju g o slav iji j e u p rin c ip u , d ru k čije n e g o u isto čn o m bloku, vlad ala slo b o d a p u to v an ja. Ali Dureković j e b io važan nosilac d rž a v n e tajn e, j e r o n j e sjedio, 12
J2
Prikaz slijedi pouzdani izvještaj u: Aleksandar Knežević i Vojislav Tufcgdžić, Kriminal koji je izmenio Srbiju, Bcograd, 1995-, str. 25.
b n d u ć i d a j e k a o š e f v až n e n a ftn e tv rtk e u p ra v lja o v a ž n im z a lih a m a v až n im za ra t, u n ajv išem o b ra m b e n o m vijeću J u g o s la v ije . B eo g i ad m u j e p re d b a c iv a o d a j e o d n io 40 m iliju n a n je m a ć k ih m a ra k a i n e k o lik o u g o v o ra o e k sp lo a taciji n a fte . M in ista r u n u ta r n jih p o slo v a D o lan c , p o n a c io n a ln o s ti S lo v en ac, b io j e p o s e b n o sklon o p e ra c ija m a ta jn ih službi. U b o jice j e đ a o o p s k rb iti p u to v n ic a m a i v o začkim d o z v o la m a , o so b n o im j e č e stita o n a k o n u s p je le ak cije i n a g r a đ io ih s 5 0 0 0 d o la ra p o osobi. Sve, o sim je d n o g a : šcsti č o \je k , N ijem ac, b io j e »Iikvidiran« a tvjegov leš zabeto n ira n , k a k o se p o slije iz b rb lja o je d a n s u d io n ik akcije. S ta n e D o lan c o d n io j e ta jn e o p la n ir a n ju i izv eđ b i to g a zlo ćin a u g ro b . U m ro j e u p ro s in c u 1999., d e s e t g o d in a n a k o n što se p o v u k a o iz p o litik e , sa 74 g o d in e k ao č a sta n čovjek u L ju b lja n i.13 O d u b o jstv a u V V oIfratshausenu vodi k ra tk a i iz ra v n a veza d o ra to v a 9 0 - ih g o d in a . Đ u rek o v ićev o j e u b o jstv o d eta ljn o p la n ir a o i v o d io čo v jek koji će p o slije k ao p rv i p o lb tički zlo čin ac S rb ije jo š steći p o s e b n u p o p u la rn o s t: S rb in D o rd e B ožović, zvani G iška. Sa 16 g o d in a d o ša o je p r v i p u t n a n e k o llk o m jeseci u N je m a ć k u ; p o slije je ta k o d o b ro n a u č io n je m a č k i d a se bez tu m a č a m o g a o b ra n iti p r e d s u d o m . PiV t p u t m la d i j e B ožović b io u h ić e n p o č e tk o m 70—ih u B ru x e lle su , g d je j e p o la g o d in e o đ s je đ io u istra ž n o m p ritv o ru . O ta d a j e sam o jo š n a k r a tk o p o sjećiv ao svoju srb ija n s k u d o m o v in u ; n ajv iše v re m e n a , u k u p n o 1 1 g o d in a , p ro v e o je , u g la v n o m z b o g p lja č k e a p o slije i zb o g sv o d n ištv a, u z a p a d n o e u ro p s k im z a tv o rim a. U N ici i Ž en eu s p io j e p o b jeći, j e d a n p u t s d rv e n o m im ita c ijo m revolve ra . U B av arsk o j j e G iška, k o j e g j e tisak u m e đ u v re m e n u p ro g la s io » k ra ljem b e o g r a d s k o g p o d z e m lja « , z b o g p lja č k e i 13
O pšim i n ek iolog u beograđskom tjcdniku Vreme, br. 467, 18. XII. 199<}.
33
tjclesn o g ozljeđivanja bio o sn đ e n n a zatvorsku kaznu koju j e o d sjed io u S tra u b in g u . S u d jelo v an je u Đ urekovićevu u m o rstv u nije m u se m oglo dokazati. P rijatelju se G iška p o v jerio d a o d ra n e m lad o sti ra d i za ju g o slav en sk u tajn u službu, U dbu, 11a p o četk u za n je n crn o g o rsk i o g ran ak . Začctke p o litičk o g id e n tite ta d o b io j e in te lig e n tn i i je z ič n o s p re tn i G iška već u rod iteljsk o j kući: njegova su oca 1963., k a d j e m a lo m Đ ordu bilo osam g o d in a, običavao j e p ričati, »ubili k o m u n isti« .14 G o d in e 1990., kad j e S lo b o d an M ilošević ovladao političkim d o g a đ a n je m u B e o g ra d u i n a d m e ta o se u n acio n aln o m divljanju s o p ozicyom , kralj zločinaca G iška o k re n u o se rojalističkom »S rpskom p o k re tu obnove« (SPO) karizm atsk o g n aro cln o g vođe V uka D raškovića u kojem su se o k upljali tradicio n alistički an tik o m u n isti. N a p o četk u ra ta u H rv a tsk o j15 i režim i opozicija u Srbiji osnivali su clobrovoljačke m ilicije u koje j e p o h rlila m uška m lad ež, osobito n a sjev eru u V ojvodini. G iška j e p re u z e o vodstvo n ad S P O -u b lisk o m »Srpskom gard o m « i p o stao zap o v jed n ik 7000 dob ro v o ljaca. M iloševićevi p ristaše o rije n tira li su se p ak n a »S rpsku d o b rovoljačku gardu«, kojoj j e n a čelu bio d ru g i »kralj po d zem lja«: Željko R ažnatović, zvani A rkan. K ad j e u h rv atsk o m ra tu 1991. uzelo m a h a n eg o d o v a n je svjetske ja v n o sti n a d g ro z n im zlodjelim a što su ili počinili ti dobrovoljci, tajn a policija p o d svojiin novim šefom Jovi14 l.r)
Usp. Knežević/Tufegdžić, str. 26. Rai. u Hi-vatskoj počeo je nakon proglašenja neovisnosti te jugoslavenske republikc počeikom srpnja 1991. Srpska manjina — oko 12 posto stanoviiiŠtva — odbila je neovisnost. Na jednoj strani bila je Jugoslavenska narodna amiija koju je koutrolirao Beograd, na tlmgoj hrvatska »Teritorijalna obrana« koja je uskoro postala vlastitom vojskom. Vinća faza trajala je do siječnja 1992. i završila je slacioniranjem UN-ovih vojnika na podmčjima te zemlje (otprilike 30 posto teritorija) koja je tradicionalno nastanjivala srpska manjina. U svibnju i kolovozu 1995. Hrvatska je vojska osvojila zone pod zaštitom U N -a uz prešutan pristanak SAD-a.
35
co m S ta n išić e m n a sto ja la j e te fo rm a cije p o s tu p n o in te g rira ti u z a p o v je d n e s tru k tu re vojske. G iška j e bio, k ak o se kaže, n a to s p re m a n , ali n e i njeg o v i najb liži su b o rci u »G ardi«. D an a 15. ru jn a 1991., n a svoj 36. r o đ e n d a n , Đ o rd e Božović bio j e u strije lje n u h rv a tsk o m g ra d u G o sp iću u d o d a n a s n e ra z ja š n je n im o k o ln o stim a .
Kriminalni narodni junaci u sjaju ilustriranog tiska O n o što se 1990. d o g a đ a lo u bivšoj Ju g o slav iji n a lik o v a lo je p o svojim iz ra ž a jn im o b licim a » b aršu n a stim revolucijam a« u d rž a v a m a ta d a š n je g isto čn o g b lo k a. Ali, d ru k č ije n e g o u D D R -u , Poljskoj ili C SSR —u, ovdje n a r o d n i p o k re t n ije b io p ro tiv k o m u n is tič k o g re žim a , a ta k o đ e r n isu , k ao u SSSR—u ili B u g arsk o j, re fo rm sk e sn a g e u K P -u p o k u ša v a le p ro tiv k ru to g p a rtijs k o g v o đ stv a uvesti više d e m o k ra c ije i više tržišta. » A n tib iro k ratsk a revolucija« S lo b o d a n a M iloševića i » m itinzi istine« što ih j e novi š e f srb ija n sk o g K P -a p o tk ra j 8 0 —ili g o d in a o rg a n iz ira o u cijeloj zem lji fo rm a ln o su kopirali glasnost i perestrojku, ali slijedili su lo g ik u » G ep ard a« , sta ro g sicilijan sk o g k n ez a u ro m a n u G iu se p p e a T o m a sija d i L a m p e d u s e , »da sve m o ra p o sta ti d ru k č ije ak o sve tre b a o stati k ak v o je s t« .16 B ila j e to rev o lu cija »kao da«; o n o š to je iz g le d a lo k ao s p o n ta n i n a r o d n i p o k re t, p a i o n im a koji su u to m e su d jelo v ali, b ilo j e o rg a n iz ira n o o d o zg o . »Junaci« nac io n a ln o g p o k r e ta u sk la đ u s tim n isu sm jeli b iti n ik ak v i G a rib a ld iji, n ik a k v i p ra v i re v o lu c io n a ri koji bi p r e te n d ira li n a v la stitu m o ć. V o đ u ra d ik a la V ojislava S ešelja, p o lito lo g a ko ji j e se b e o n ih g o d in a p ro z v a o » č e tn ič k im vojvo16
Ginseppe Tomasi di Lampedusa, Gepard, Zagreb, 1961. (p ieveo A. Filipović).
36
■
d o m « !/ i u g ro tesk n o j se odjeći pojavljivao u m ed ijim a, S lo b o đ an M ilošević je , kao da j e Šešelj kakav yo—yo, laganim p o k re to m ru k e je d n o m p o d ig n u o uvis, d ru g i p u t odg lirn u o vrlo nisko. P o seb n o p o g o d n i kao glum ci p rav ili v o đ a d o b ro v o ljaca bili su obični k rim in alci, koji su se p o p o tre b i m o g li dati ustrijeliti ili strp a ti u zatvor. S rp sk i p ro fe sio n a ln i zločinci, koji su s d rž av n im blagoslovom sm jeli p ljačk ati h rv atsk a i m u slim an sk a sela i m učiti n jih o v e stan o v n ik e, o n ih su se g o d in a ra v n o m je m o p o d ijelili n a p o litičk e stra n k e i saveze. Im ali su i vlastite političke i k u ltu rn e p re fe re n c ije koje su se p rito m m o g le uzeti u obzir. V oditelj b e o g ra d sk o g In s titu ta za k rim in o lo sk a i sociološka istraživanja, D obrivoje R adovanović, p ra tio j e njihove k a rije re : »Tko j e p ro v e o život u za p ad n jačk im zatvorim a, p rik lju čio se M iloševićevu režim u , oni s ju g o slav en skim ro b ijašk im iskustvom o k re n u li su se an tik o m u n ističkoj opoziciji.« G iška, »opozicionar« i b jeg u n ac iz zap ad n jačk ih k a z n e n ih ustanova, bio j e p re m a to m e iznim ka. G an g ste ri p o n alo g u države nisu prešućivali svoju krim in a ln u p o z a d in u , n e g o su se, uz p o d rš k u b e o g ra d sk o g tiska, p re o b ra ž a v a li u p le m e n ite razb o jn ik e p o u z o ru n a R o b in a H o o d a . N jihov m ačizam i b ru ta ln o st bili su cijen je n e v rijeđ n o sti iz kojih j e nacija u ra tu c rp ila id e n tite t. P oznavali su ih. T e k 21—godišnji »Knele« p o stao j e p rv o m k rim in a ln o m ik o n o m te zem lje — d o b ro g ra đ e n , ošišan gotovo n a ćelavo, u havajskoj košulji, b e rm u d a m a i s kojekakvim am ajlijam a i a m u le tim a p o v ješan im a p o sebi. »Lije p , k ra ta k život« srp sk o g J a m e s a D eana završio j e u listop a d u 1992. u a p a rtm a n u ekskluzivnog h o te la H yatt, a cijeli B e o g ra d b ro jio j e m etk e u n jegovim g ru d im a . N ak o n što j e K nele p o g in u o , p o n u d ili su se d ru g i objekti. 17 17
Cetnicima sn se zvali kralju vjenii srpski gei ilci u II. svjetskom ratu, vojvoda se na njemačkom kaže Herzog i služio je kao titula njihovim predvodni-
cima, 37
Kraljica b eo g rađske p o p -sc e n e do Đ indićeva ubojstva bila je Ceca, ljupko, uvijek p o p u t m aske n ašm in k an o biće s velikim , nedokučivim očim a i m račnim , zaluđujućim glasom. O m ladoj pjevačici šlagera, s građanskim im enom Svetlana Veličković, pričaju se an eg d o te i obraćeničke pripovijesti kao o kakvoj svetici. O ne su im ale funkciju da p o p o m oduševljenu gradsku m ladež odvedu u Miloševićev tabor. T ak o se u bosanskom ratu pričalo d a j e lijepa Ceca »u inozem stvu« pjevala p re d M uslim anim a — za uvjerene M iloševićeve pristaše tada već odvratna p re d o d žb a koja podsjeća na stare pohotljivce s kapicom hodočasnika u M eku u d v o ran am a p u n im gustog dim a, rakije i češnjak a .18 G lasina je d o p rla, kako se pripovijeda, do ušiju Arkana, osvetnika m učenih Srba, nak o n rasp u štan ja »Srpske dobrovoljačke garde« jo š uvijek šefa n jen e spccijalne postrojbc »Tigrovi« i m oćnog krijum čarskog sindikata. A rkan je o b ratio Cecu svojoj »Stranci srpskog jeđinstva«, ona je p ak n jeg a oclvela na naslovnice ilu striran o g tiska. Vijest o njihovoj ljubavi brzo je p ro d rla u narod, koji je poslije, n ak o n što je A rkan ubijen, u najvećem p o g re b u nakon T ita, u tisućam a p o cičoj zimi došao na groblje. Očevi su svojim sinčićim a pokazivali ćelave bo đ y g u ard e koji su oko p o m p o zn o g g ro b a stajali sa stotinam a vijenaca, starice u crnini p o lagale su kitice cvijeća i ljubile tlo. Kult oko Arkana i njcgove Ijepotice n e u n iš tiv je p o p u t onoga oko Lady Di. S je z o m p u n o m strahopoštovanja B eograđani su registrirali d a se ni n a je d n o m od m nogih m jesta u g rad u ne m ogu kupiti p iratske kopije C ecinih C D -a; u A rkanu je pjevačica im ala n ajm o ćn ijeg zaštitnika svojih autorskih prava. Jo š u ljeto 2002. Ceca je u B eogradu održala dosad najveći m em o rijaln i k o n cert u čast pokojnika; došlo je 18
Usp. Marko Lopušina, Komandant Arkan, trcće dopunjeno izdanje, Cačak, 2002, str. 141 i đalje.
39
7 0 .0 0 0 g le d a te lja , p a lilo p rsk a lic e i u s tra jn o sk a n d ira lo : »Ar—k a n , A r-k a n !« K ad j e n a k o n Đ in đ ić e v a u b ojstva p o licija p re tra ž iv a la u tv rd e k ra lje v a p o d z e m lja , p ro n a š la ih j e i u A rk an o v o j g ro te s k n o j p alač i u p ro m in e n tn o j četvrti D ed in je. U kući m la d e u d o v ic e n a đ e n j e g o le m a rse n a l o ru žja. C eca j e bila o d v e d e n a u zatvor. N jezinoj p o p u la rn o s ti to d o sa d nije n a n ije lo n ik ak v u štetu . P o s tu p n o su čitatelji b e o g ra d s k ih ilu s trira n ih rev ija u p o z n a v a li sve ro đ a k e i školske d ru g o v e ta jn o v ite ra z b o jn ič k e n ev jeste. S vatko j e h tio p rio p ć iti o n o što j e z n a o o » srpskoj B o n n ie P arker«.
Prototip »Arkan«, poštovani ratni i mirnodopski zločinac u Srbiji M e đ u r a tn im i i m irn o d o p s k im zlo čin cim a 9 0 -ili g o d in a što ih j e p ro m ic a la d rž av a b io j e A rk a n , a rh e tip s k i ju n a k s rp s k o g n a c io n a ln o g u z d iz a n ja , najv ažn iji i najslavniji, N jegov u s p o n ocl ra z b o jn ik a i šte m e ra d o fig u re p o stso cijalističk o g p o lu sv ije ta i n a p o slje tk u clo p o litič a ra i p o što v a n o g n a c io n a ln o g ju n a k a sav ršen o sim b o lizira sro za v an je J u g o slavije o d re s p e k ta b iln e T ito v e fe d e ra tiv n e re p u b lik e p rc ko m o ra ln e d e z o rije n tira n o s ti n jeg o v ih n a slje d n ik a d o kata s tro fe M iloševićeva re ž im a . S a m o što n jeg o v a n a siln a s m rt u siječn ju 2 0 0 0 . jo š n e oznaČava sv ršetak m izerije. A r k a n je d o š a o n a svijet 17. tra v n ja 1952. k ao sin c rn o g o rs k o g p u k o v n ik a J u g o s la v e n s k e n a r o d n e a rm ije , V eljka R ažn ato v ića, u slo v en sk im B režicam a, g d je m u j e o tac ta d a b io s ta c io n ira n , a o d ra s ta o j e u Z a g re b u i B e o g ra d u . V eza s o ce m b ila j e p ro b le m a tič n a i m a rk ira la j e za Ju g o sla v iju tip ič a n g e n e ra c ijsk i k o n flik t iz m e đ u k ru to g , ali p ra v e d n o g i n e p o tk u p ljiv o g sta ro g p a rtiz a n a i m a te rija listič k o g p o ra t40
n o g d je te ta koje tek n a stra n p u tic a m a nalazi p u t d o očinskih v rlina. M ali Željko bio j e n e u sp je šn o dijete. S devet g o d in a p rv i j e p u t p o b jeg ao od kuće. S 14 je u b e o g ra d skom p a rk u T a šm a jd a n prvi p u t o teo ru č n u to rb icu i potom p o sljed n ji ra z re d o sm o g o d išn je p u čk e škole završio u p o p ra v n o m d o m u (zatvoru za m alo ljetn ik e) u N ovom Sadu. Sa 17 j e d o b io g o d in u i pol zatvora zbog d ž e p a re n ja . N jegovo m e đ u n a ro đ n o djelovanje p o čelo j e 1972. u Milan u , g d je se s k lan o m tam o šn jeg kralja p o d ze m lja L jube Z em u n ca b rzo u p u stio u divlju pucnjavu. Poslije su slijeclile p re s u d e u Belgiji, Švedskoj i N izozem skoj. U tim ra n im g o d in a m a skitnje i k rim in a ln o g šeg rto v an ja sam j e sebi n a d je n u o n a d im a k A rkan, i to p o tig ru iz n e k o g stripa. U 7 0 -im g o d in a m a Ju g o slav ija j e bila n a svom »trećem p u tu « i k ao p re đ v o đ n ic a izvanblokovskih (»nesvrstanih«) clržava u U N -u re sp e k ta b ila n član zajeđnice n a ro d a . Krim in a la c j e za ju g o slav en sk u d ržavu bio k rim in alac, i vodilo se ra č u n a o to m e da se n a to svrstavanje n e p rim je n ju ju nikakvi d ru g i k riteriji kao i u z a p ad n im zem ljam a. Beogracl se tad a u B o n n u tru d io oko izru čen ja u stašk o g ekstrem ista koji j e p o čin io a te n ta t na ju g o slav en sk o g d ip lo m a ta , a d a taj čovjek nije im ao n jem ačk u p utovnicu, i bio bi izručen. U p o traz i za likovim a p o p u t A rk an a ju g o slav en sk a j e policija p re k o In te rp o la su rađ iv ala s k o leg am a n a Z apadu. Sam o što j e iza isp ru ž e n e ru k e bilo i izvjesnog p riz n a n ja za »kralja b jeg u n ac a iz zatvora«, koji je , đo d u še, očito n ad m u d rio svaku stražu, ali, s d ru g e stran e , n ik a d nije ostao na slobodi du lje o d n ekoliko tjed an a. »C rvenu tjeralicu«, što ju j e za n jim 1974. rasp isao stockholm ski u re d In te rp o la , A kan j e kao n a ro d n i ju n a k u svom d ru g o m životu pokazivao kao kakav trofej. N a k n a d n o j e S rb im a njegova krim in a ln a k a rije ra treb a la izgledati kao ra n a b o rb a h ra b ro g a 41
b r a ta S rb in a p ro tiv n e p rija te ljsk o g Z a p a d a — o n a k o lukavo i clrsko k a o što se cijela zem lja b o rila p ro tiv n e p ra v d e san k cija, b io j e A rk a n već kao m lad ić n a sa m a rio cijeli svijet. Svog b ije g a iz za tv o ra u b elg ijsk o m V e rv ie rsu A rk a n se o b ičav ao p risjeća ti kao kakve d o b iv e n e b itk e. T a j lik s m eđ u n a r o đ n e tje ra lic e 1979. j e p o b je g a o iz p o licijsk o g p ritv o ra u M alm o u , u svibnju 1981. iz zatv o ra O v e r A m stel u A m ste rd a m u , m jesec d a n a p o to m iz fra n k fu rtsk e zatvorske b o ln ice, 1983. iz šv icarskog d 'h o r b e r g a .19 U g o d in i b ijeg a iz z a tv o ra u V erv iersu , 1977., i b e o g ra d sk i j e u r e d In te r p o la u p u tio m e đ u n a r o đ u i u h id b e n i n a lo g p ro tiv to g tešk o g zloČinca, j e r j e Ai k an u p ro s in c u 1974. i u B e o g ra d u počin io o ru ž a n i p ljačk ašk i p r e p a d . P re v re d n o v a n je m A rkan o v ih zlo čin a m o ž e se m je riti razvoj to g a d ru štv a. V eć m n o g o p rije M iloševićeve e re , ali te k n a k o n 4 itove sm rti u sv ib n ju 1980., p o če la j e A rk a n o v a s u ra đ n ja s ju g o slav en sk im p o licijsk im s e k re ta rija to m 20 S U P -o m . N jeg o v a m a jk a o d je d n o m j e u B e o g ra d u bezjasnog ra z lo g a d o b ila p o licijsk i sta n — b io j e to z n a k d a j e sin b a r e m s je d n o m o d k o n k u re n ts k ih službi bio u d o b rim o đ n o sirn a . U stu d e n o m e 1983. p o licajci su u v re b ali siiia Žcljka u m a jč in u sta n u n a k o n što j e o p e t je d n o m p o č in io pljačkaški p r e p a d . .y\i'k a n se s n jim a u p u s tio u p u cn jav u . Dvojica s u ra d n ik a služb e za zaštitu u sta v n o g p o re tk a , koji su n a o k o slu čajn o naišli, zau stav ili su b o rb u u m a jč in u sta n u . P re m d a j e j e d a n o d p o licajaca b io p o g o đ e n u n o g u , o n aj koji j e u n je g a p u c a o b io j e n a k o n sam o dva d a n a o slo b o đ e n iz p ritv o ra . Im a o j e očito ja k e z a štitn ik e .21 Š to j e A rk a n p rid o n io u p ro tu u s lu g a m a za zaštitu p r e d z a k o n o m , nije sp a d a lo u d jela k o jim a bi se kasn iji p o litič a r ra d o hvalio, p a sto g a d o d a n a s nije 19
U sp. L o |jv iš m a f s ir. 4 8 -5 5 .
20
SckreEarijal nmi(.i’ašnjih poslova. Usp. Lopušiua, sli’. 50.
21
42
»Kralj zatvorskih bjegunaca« A rkan kao zapovjednik Srpske dobrovoljačke garde s mladim tigrićem kao maskotom. ra z ja šn je n o . B u d u ći d a j e A rk a n p o ric a o b ilo kakvu su ra d n ju s ta jn o m slu žb om , nije se izjasnio ni o s p e k ta k u la rn o m tro s tru k o m u b o jstv u u N jem ačkoj za koje ga j e o su m n jičio B N D . U U n te r g ru p p e n b a c h u kraj H e ilb ro n n a tro jica su p o litičk i ak tiv n ih a lb a n sk ih e m ig ra n a ta s K osova n a jp rije u s trije lje n a a p o to m sa svojim B M W -om d ig n u ta u zrak. T a su tro jica — J u s u f i B a rd o sh G e i'\a lla i Z eka K ad riu , d a n a s n a K osovu p o što v a n kao n a r o d n i ju n a k — p rilik o m p o s lje đ n je g T ito v a p o sje ta K osovu 1979. o rg a n iz ira li d em o n s tra c ije i n a v o d n o su iz B a d e n —W iirtte m b e rg a vodili ta jn u o rg a n iz a c iju »C rvena fronta«. Z ak o račiti u leg aln o st, a u sk o ro p o to m i u ja v n o s t, Ark a n j e m o g a o tek n a k o n što je S lo b o đ a n M ilošević 1987. i 1988. n iz o m p o te z a p rig ra b io vlast u Srbiji. N a jp rije j e taj 43
već v iše stru k i Jkažnjenik u B e o g ra d u m o g a o o tv o riti tv rtk u k o ja j e d o b ila e k sk lu z iv n o p ra v o d a tiska n a v ija č k e a rtlk le s a m b le m o m b e o g r a d s k o g n o g o m e tn o g k lu b a C rv e n a zvezd a ; 1989. p o s t a o j e k to m u p re đ s je d a v a te ij n av ijack e sk u p in e »D elije«, k a k o se n a z iv a ju p ris ta š e to g a k lu b a . Za o b je fu n k c ije b ila j e p o tr e b n a p o litič k a p ro te k c ija . N ip o š to n ije b ilo slu č a jn o što j e A rk a n b a š p r e k o n o g o m e tn e sc e n e stup io u ja v n i život. N o g o m e t j e b to re z e rv a t za in a č e tab u izir a n e n a c io n a ln e r e s a n tim a n e u v iš e n a c io n a ln o j d ržav i, a n a c io n a ln e n a p e to s ti iz m e đ u S rb a i H rv a ta p rv i su p u t n a k o n d u g ih g o d in a p re š le u o tv o re n e n e m ir e n a k o n glaso v ite u ta k m ic e iz m e đ u C rv e n e zvezde i D in a m a u Z a g re b p 13. sv ib n ja 1 9 9 0 ,yy N o g o m e to m su se o sim to g a u in o z e m stvu m o g le z a ra d iti d ev ize. D o d a n a s su u p ra v e i n av ijačk i k lu b o v i s p o rts k ih d ru š ta v a p o s v u d a n a p o d r u č ju bivše fug o slav ije č e sto m je s ta s u s re ta k rim in a la i p o litik e ; i za m jen ik g la v n o g d rž a v n o g o d v je tn ik a C rn e G o re , k o ji j e u p ro sin cu 2 0 0 2 . u h ić e n p o d su m n jo m đ a j e su d je lo v a o u trg o v a n ju ž e n a m a , p r e d s je d n ik j e n o g o m e tn o g k lu b a . Z n ak o v ito j e d a j e A rk a n ■ — sin p a r tiz a n s k o g č a sn ik a i d u g o g o d išn ji a g e n t k o m u n is tič k e ta jn e slu žb c — d o b io u lo g u b aš u » d esn o m « , » n a c io n a ln o s rp s k o m « o d d v aju v e lik ih b e o g r a d sk ih k lu b o v a, a n e u »lijevom «, » ju g o slav en sk i k o n o tira n o m « P a rtiz a n u . U j e d n o m r a n o m in te iv ju u A i k a n j e k ao cilj n a v e o d a » p o litik u želi d rž a ti p o d a lje o d k lu b a« . D a m e đ u n a v ija c im a im a p ris ta š a V u k a D rašk o v ića, v o d e ra d ik a la V o jislava Š ešelja i ta d a g la so v ito g č e tn ič k o g v o jv o d e M irk a J o v ić a , re k a o j e A rk a n — sve tro jice d e s n ič a rs k ih o p o z ic ijs k ih p o lid č a ra . D a n jih o v e n o g o m e to m o đ u se v lje - 2 22
44
Usp. znameniti tekst Srećka Miliajlovića Rai je počeo 13. f/mjit 1990. U: Sveflana Slapšak i tlr. (m-.), R a ije poćeo u Ma.ksitm.Tu. Govor mrinje u medijivia, Beograd, 1997., str. 77-J24. O fimkciji nogom eta n sipskim ratnim mitovima usp. Ivan Ćolović, Politika simbola. Ogled.i o političkoj ctntropohgiji, lieograd, 1997-, str, 257-274 .
n e s tra n a č k e p ris ta š e želi u je d in iti ti z a jc d n ič k o n a v ija č k o » p le m e « .23 O svom z a d a tk u d a m ia d e i č e sto n a n a silje s p r e m n e p ris ta š e o p o z ic ije , koji su se o k u p lja li u k lu b u n a v ija č a , p o m iri s re ž im o m , A xkan n ije g o v o rio . Z e ijk o R a ž n a to v ić p o s ta o j e ča k p o litič k o m fig u ro m k a d j e 11. lis to p a d a 1990. s n e k o lik o p r ija te lja i z n a n a c a , p r e te ž n o s b e o g r a d s k e h u lig a n s k e sc e n e , u p ra v o s ia v n o m s a m o s ta n u P o k a jn ic a o s n o v a o svoju » S rp sk u d o b ro v o lja č k u g a r d u « i se b e d a o iz a b ra ti za n je n o g » k o m a n đ a n ta « . Iz b o r m je s ta i u p o t r e b a n a c io n a ln o s r p s k ih sim b o la b ili su jo š j e d a n s ig n a l a n tik o m u n is tič k o j o p o ziciji. S lje d e ć e g o đ in e » G ard a« j e s u d je lo v a la u ra tii u H i’vatskoj i o s n o v a la svoj g lav n i s to ž e r u o k u p ir a n o m E r d u tu u isto č n o j S lav o n iji. T u j e A ik a n s te k a o n a c io n a ln u , a u s k o ro i im e r n a c io n a ln u slavu. S p r e m n o j e d o v o d io n o v in a r e iz c ije lo g a sv ijeta u svoj g la v n i s to ž e r, p o m a lo ih z a stra šiv a o i u p o z n a v a o s tig ro v im m la d u n č e to m »M ilicom «, m a s k o to m svoje p o s tro jb e . Ai’k a n o v i lju đ i, » ark an o v ci« , n a se lili su se u h rv a ts k a se la , d rž a li s ta n o v n ik e u š a h u i u p o tre b lja v a li ta m je s ta k a o b a z u za n a p a d e n a h rv a ts k u te r ito r ija ln u o b r a n u . K o d k u će u S rb iji taj j e z lo c in a c b rz o p o s ta o Iju b im c e m ja v n o s ti. A rk a n j e k a o n itk o d rtig i in s c e n ira o p a tr ija r h a ln e v rije d n o s ti d is c ip lin e i m o či: o n n ije puSio, n ije p io , u s ta ja o j e sv ak o g j u t r a u še st a i sv o jim j e b o rc im a z a b ra n jiv a o u ž iv a n jc alk o h o la . S p e t ž e n a im a o j e đ c v e te r o d je c e a u tr e n u tk u s m rti s 4 7 g o d in a već j e b io d je d . V eć 1992, A rk a n j e izlšao n a iz b o re za s rb ija n s k i p a r la m e n t, k ao n e o v isn i k a n d id a t n a R o so v u , g d je j e a lb a n s k a v e č in a b o jk o tir a la iz b o re i sto g a j c sv ak i s rp s k i k a n d id a l p ro š a o s m a n jc g laso v a. S lje d e ć e god in e A r k a n j e o s n o v a o » S tra n k u s rp s k o g je d in s tv a « . O sn iv a č k i p r o g la s u p u ć e n » srp sk o j b raći« , p o tp is a n n je g o v im 23
U s p . L op uSina, stv. 7 9 .
45
d je č jim r u k o p is o r n 24 n e s v rš e n o g u č e n ik a , č ita se p o p u t k ak v e p a r o d ije n a c io n a ln ih m a n ife sta o n ih g o d itia : »srp sk a b rača« tre b a ju je d n i d r u g im a » p ru ž iti b ra ts k u ru k u « , j e r svi o n i im a ju » je d a n z a je d n ič k i cilj; srp s k o je d in stv o !« Još n a iz b o rirn a u p ro s in c u 20 0 0 . p a r tija iz i\ik a n o v e o sta v štiu c d o irila je visc o d 5 p o sto glasova i s 14 za stu iririk a usla u srb ija n sk i p a r la m e n t.
Likovi podzemlja u oficijelnoj političkoj sluzbi Š to j e p o č e lo k a o farsa, b rz o j e p o s ta lo zbiljorn. B eogracl, n e k o ć » P ariz Isto k a« i je d i n i zbiljski s\je tsk j g ra d n a B aJkanu* s ro z a o se n a k o n d e s e tlje ć a rat.a i san k cija. Ali s p u s h ii se č o \je k uz tro š n e b lo k o v e k u ća F ra u c u sk o m u lic o m d o D u n a v a , m o ž e p o d a lje Iijevo iza njih u d v je m a , trim a p o k ra jrrim u lič ic a m a još oLkriti cirukčiji svijet. M aii h a r s tih o m g la z b o m , sto lcim a b ez n a s io n a u stilu h im o v a 5 0 ~ ih g o clln a, p o d o m p re s v u č e m m Č upavim c r n im te p ih o m za n e k o lik o s to tin a e u r a p o č e tv o rn o m m e tru . »K lubovi« se m o g u p r e p o z n a ti p o r e n o v ir a n im p ro č e ljim a , n a u lic i su jia i k ira n i p o rs c h e i i m e rc e d e s i S -k la se , Ovcije, u r n e đ u p r o s to r u p o iitik e , p o licijc i zlo čin a, bilo j c o d 1991. g o d in e 150 n c ra z ja š n je u ih u h o js ta v a ,-5 U b ijc n i su j e d a n bivši ]ii eclsjednik, Iv an S ta m h o lić , j e d a n slu žb u juči m in is ta r, P av le B ulatovič, d v o jica šefova p o lic ije i je d a n p r o m in e n tn i n o v in a r, d v o jica b lisk ih p rija te lja o b ite ljt M ilošević, č e tv o ric a p o z n a tih v o đ a r a tn ih đ o b ro v o lja c a i n e k o lik o tu c e ta b o sso v a p o d z e m lja . »Ako je n e tk o i bio 24
Usp- Lopušitrk. Sir. 124.
25!
U sp. Žtvko M. Bojanić, Ko ubija u Beogradu, Beogracl, 20 0 1 .
46
Š e f srbijanske policije »Badža« (lijevo) sustavno je primao kriminalce u državnu službu. Desno teški zločinac »A rka n «. u h v ać en « , p rip o v ije d a b e o g ra d sk i k rim in o lo g D obrivojc R ad o v an o v ić, »kod n je g a j c n a đ e n a policijska iskaznica.« Ili jc , g la s ilo je u takvim slu čajev im a slu žb en o o b ja šn je n je , v je ro ja tn i p o čin itelj bio » u p rav o n a d o p u stu « , ili j e » u p rav o n a p u s tio p o licijsk u službu«. A z a p ra v o j e M iloševićev re ž im 47
u b e o g ra c ls k o m p o d z e m lju p la n s k i d ije lio p o lic ijsk e iskazn ice, »N aši k rim in a lc i p re tv a ra li su se Lada u n a s e k o le g e « t p ris je ć a se ta d a š iiji Šef b e o g r a d s k o g I n te r p o la B u d im ir Babović: » D o b iv ali su n a m je š te n ja i ta k o p o s ta ja li im u n i n a p ro g o n .« P o p u t A rk a n a i G išk e n e k i o d n jih p o ć e li su u H i-vatskoj ili B o sn i k a o » b ra n ite lji o ta d ž b in e « d r u g u , n e m a n je k r im in a ln u k a rije ru . P ra k s u p la n s k o g d o v o đ e n ja k rim in a la c a u p o lic ijsk u sh iž b u z a p o ć e o j e već ta d a v o d e ć i p o lic a ja c R a d o v a n S tojic ić , k o ji j e p o b n ita ln o m lik u iz c rtić a o P o p e y e u b io p ro z v a n »B adža«, J o š 1991., p o č e tk o m h rv a ts k o g ra ta , S tojič ić j e p o s ta o š e f te r ito r ija ln e o b ra n e , v o jn ič k e g r a đ a n s k e m ilicije iz so c ija listić k o g a d o b a , za re g iju S lav o n ije, B a ra iije i z a p a d n o g a S rije m a u isto čn o j H rv a tsk o j, g d je se n a jž e šč e ra to v a lo . K a d j e p o č e la b itk a za g r a d V u k o v a r, S tojičić j e r e g r u tir a o k rim in a lc e s m e d u n a r o d r u h tje ra lic a k a k o b i ih a n g a ž ira o u » e tn ič k o m čišćenju« te re g ije o d H i'v ata, Svjeđ o ci su p o s lije re k li d a je B a d ž a k o n tr o lir a o te fo rm a c ije i o p r e m a o ih m o d e r n im o ru ž je m . N a k o n što je ta b itk a zav ršila, za svoju u lo g u b io j e n a g r a đ e n im e n o v a n je m za šefa u k u p n e u n if o r m ir a n e p o lic ije S rb ije i za z a m je n ik a m in is tra u n u ta r n jih p o slo v a. B a d ž a j e p r ip a d a o m a lo b ro jn im o s o b a m a u k o je j e o b itelj M ilosević zalsta im a la p o v je re n ja . K ad ga j e n o ć u 11. tra v n ja 1997. za v e č e ro m u b e o g r a đ sk o m r e s to r a n u » M a m m a m ia« u s trije lio m a s k ira n i u b o jic a , S lo b o d a n M ilošević i n je g o v a su p ia ig a M ira o s o b n o su došli
Scena Đinđićevih ubojica J e d a n o d n a jb o ljih B a d ž h iih Ijuđi b io je F ra n k o »F renki« Š im a to v ić, » F re n k ib o y s dolaze!« V eć p u k a g la sin a b ila j e u H rv a tsk o j i B o sn i 9 0 - ih g o d in a d o v o ljn a d a cijele g ra d o v e o b u z m e p a n ik a . N i n a k o n Đ in d ić e v a u b o jstv a n ije p o s ta o j a k o p o z n a t p o tajn o v ito j sp e c ija ln o j p o s tro jb i s rb ija n sk e ta jn e p o licije. J o š n a K osovu 1998. i 1999., k a o i u k a sn ijim s u k o b im a o k o ju ž n o s rb ija n s k ih a lb a n s k ih o p ć in a , te su tru p e sa sv o jim n a p o s lje tk u z e le n im i k re m u n i f o n n a m a širile s tfa h i tr c p e t. N jim a se stav ljaju n a te re t b ro jn i m a s a k ri iz to g v re m e n a , n a p o k o n i u k o so v sk o m g r a d u Peći iz k o je g p o tje ć e Đ in đ ić e v u b o jic a Jo v a n o v ić , P re m a izv ještaju n jih o va b iv še g č la n a , p o z n a to g sa m o p o im e n u MiioŠ, ta j e p o s tro jb a p o d M ilo šev ićem sluzila to m u d a izvodi ta jn e o p e ra c ije p ro tiv » tero rista« . » F ren k i« , isk u sa n ta jn i p o lic a ja c iz H rv a tsk e , o s n o v a o ju j e isp rv a k a o p o lu p riv a tn u , p a r a v o jn u p o s tro jb u , sve d o k o n a k a o » Je d in ic a za sp e c ija ln e o p e ra c ije « (JS O ) n ije b ila k o rp o ra tiv n o p r e u z e ta u p o liciju . S p ccija ln i p o lic a jc i u r a tu su se m o g li p re p o z n a ti p r ije svega p o svojim k a u b o js k im še širim a . lin e n a č la n o v a te u v o ja rn u s m je s te n e p o s tro jb e , k o ja j e n a jp rije n a s tu p a la p o sv e u c r n o m , u v ijek su sa m o slu č a jn o p o s ta ja la p o z n a ta . N a k o n » F rcn k ijev a« sm jeirjiv an ja z a p o v je d n ištv o je u s k o ro p r e u z e o n e k a d a š n ji č la n L eg ije s tra n a c a »Legija« — o n aj M ilor a d L u k o v ić koji j e p o slije v o d io a k c iju u b o jstv a Z o ra n a Đ in đ ić a . P r e m a b iv še m č la n u M ilo šu p o s tro jb a j e n a v o d n o o b u h v ać ala tisu ću lju d i; to lik o j e s p e c ija ln ih p o h c a ja c a sv ak ak o 1998. p o s la n o n a K osovo d a u n iš te a lb a n s k u » o slo b o d ilačk u vojsku« UC^K. Đ in đ ić j e 20 0 0 . g o d in e z n a o 2a sa m o »300 ili 4 0 0 lju d i« . Svi su b ili » p ro fe s io n a ln i vojnici«, re k a o j e M iloš. U lje to 2 0 0 1 . » F renkiboys« su stu p ili u štrajk ; 49
za h rije v ali su p o v la č e n je m in is tra u m ita m jih p o slo v a D uša n a M ih ajlo v ića. U m jc sto d a p o p u s ti, D in đ ić j e [n ih v a h o b o r b u i p o s tro jb u iz ra v n o p o d č in io M ih ajlo v ićev u u re d u . Ali tk o je zbiljski p ro v o d io k o n tr o lu n a d to m je d in ic o m ili tk o jo j j e sa m o p r ip a d a o , n a k o n štra jk a n ije b ilo ja s n o . JSO j e o sta o v o jn ičk i o p rc m lje n : ra s p o la g a o je b a c a č im a g ra n a t a ? v la stitim h e lik o p te rim a , p a n c ir k a m a griz7Jy i svakovrsn im v o zJlim a a m e rič k e p ro iz v o d n je . M je se ć n a p la ć a spccij a l n o g p o lic a jc a d o se z a la j e p o d M ilo šev ićem d o 8 0 0 0 đ o la r a — o tp rilik e sto s tru k i p ro s je č n i p r ih o d , L eg ija, koji j e u tre iu itk u tisk a n ja ove k n jig e jo š b io u b ije g u , n ije p o tje c a o iz k n m in a ln o g , n e g o iz p la ć e n ič k o g m ilje a , koji se u n jeg o v o j m la d o s ti m o g a o razv ijati sam o izv an J u g o s la v ije , M lad i M ilo ra d L ukić, r o d e n 1968. u B eogradu, s re d in o m 8 0 - ih p r id r u ž io se F rancuskoj L eg iji stran a c a , g d jc j e g o d in a m a slu žio u p a đ o b ra n s k o j je d in ic i. N a p o č e tk u ra to v a u bivšoj Ju g o sla v iji 1991. p ris tu p io j e A rk a novoj pretežno kriminalnoj »Srpskoj dobrovoljačkoj g ardi«. O c lo n u d ga j e p o liciisk i š e f p o k u p io za svoju sp e c ija h iu p o s tro jb u . B rzo je n a v rh u J S O —a n a slije đ io le g e n d a r n o g » F ren k ija« . J e d n a k a j e m a lo z a tim b ila i k a r ije r a Z vekija J o v a n o v ić a . F re n k i, L eg ija i B a d ž a tvorili su re p re s iv n u e litu M iloŠevićeva su stav a; n je m u su služili, n je m u zah v aljiv ali svoju m o ć. Ip a k , i iiak o ri u m o rs tv a Z o ra n a Đ in đ ić a o d rž a le su se g la sin e d a j e sam p r e m ije r im a o »deal* s to m sc e n o m i da j e , k a k o b i se to m o g lo izra ziti n a k o n p o v rš n o g ra z m a tra n ja , b io » u p leten « . Đ in d ić i L eg ija zaista su se p o z n a v a li. K ad se n a k o n k riv o tv o re n ih iz b o ra u r u jn u 2 0 0 0 . p o c e lo p o m a lja ti svrg a v a n je S lo b o d a n a M iloševića, L eg ija j e b io z a p o v je đ n ik J S O - a i tim e k lju c n a lig u ra za u s p jc h ili n e u s p je h re v o lta . Z o ra n ĐLnđić, s tra te g ijsk a g lav a u s ta n k a , to je z n a o p a je tra ž io k o n ta k t sa svojim k a sn ijim u h o jic o m , Č ovjekom o 50
k o je m j e d o ta d sa m o č u o k a k o g o v o re d ru g i. A u strijsk i n o v in a r P au l L e n d v a i e u o j e o d Đ in đ ić a v rlo p o d r o b a n o p is to g sa sta n k a , N a jp r ije j e , p rič a o j e Đ in đ ić , p r e k o tre ć e o so b e u sp o s ta v io k o n ta k t s L e g ijo m . H tio j e z n a ti im a li s p e c ija ln a p o lic ija kak av p o s e b a n n a lo g za p re d s to je ć e izb o re . L e g ija j e to z a n ije k a o . U p r c đ v c č c tje M ilosevićeva p a d a , 4. lis to p a d a 2 0 0 0 ., re k a o j e Đ in đ ić , n a s a \je t svoje s n p ru g e ip a k j c z a ira ž io i o so b n i k o rn a k t s L e g ijo m , n e bi li se u v je rio k a k o ćc se n je g o v a p o s tro jb a p o n a s a ti u d e m o n s tra c ija m a k o je su bile n a ja v lje n e za sljeđ eći d a n . N a jp rije sc a u to m v o zio k ro z g ra d i p o to m n o ć u » o k o j e đ a n a e s t ili d v a n a e st« u s a o k L cg iji u o k lo p lje n i d ž ip . R a z g o v o r je , re k a o j e , p o č e o » k o n fu zn o « , P o to m j e L e g iju b e z u v ija n ja u p ita o k a k o će se p o n a s a ti n je g o v a je d in ic a . »P loćeš li d a ti k a ž e m što j a m islim ?«, n a v o d n o j e p ita n je m u z v ra tio L eg ija. Đ in đ ić ; »Da, ra d i to g a sa m ovdje.« L eg ija: »M islim d a j e M ilošević k riv o tv o rio iz b o re i jje m a m b aš n ik a k v u n a m je r u b ra n iti n e k o g a tk o k riv o tv o rj iz b o re , R eći ću ti što će se s u tra d o g o d iti. S u tra ć e m o d o b iti n a r e d b u d a tn L erv e n iram o , j e r sm o m i j e d i n a je d in ic a k o ja je k o m p a k tn a i m o ž e in te rv e n ira tk « D ln đ ić : » H o ćeš li ti in te i’v en irati?« L eg ija: »Ako o d b ije m , M ilošević će još u v ije k im a ti d o v o ljn o v re m e n a d a n a d e n ek i n a d o m je s ta k , Ali m i ć e m o p rih v a titi tu n a r e d b u , izići ć c m o v o zilim a iz k a s a rn i, ali n e ć e m o in le rv e n ira ti. M oj j e n v je t d a Ijuđi n e id u u k a sa rn e , d a v p jsk u o stav e n a m ir u i d a n e p u c a ju n a p o licajce a k o p o lic a jc i p r e th o d n o n e b u d u p u cali.« ĐintTić j e đ o d a o d a j e L eg ija d je lo v a o n a svoju m k u ; n a d sv o jih 3 0 0 d o 4 0 0 lju d i im a o je, vek ao j c Đ inćtić za L e g iju , » a p s o lu tn u k o m a n d u « 20, S u tr a d a n j c m n o štv o , k o je 2G
Svi ciliUi iz' Paul Lemlvai, Anatoviija jčđne revolucije, u: Europiiisclie Kundschau 29, str. 3—20.
51
sc p r o c jc n jiv a lo n a n e k o lik o s to tin a tisu ć a lju d i, ju r n u lo n a p a r la m e n t, te le v iz iju i n e k e v la d in e z g r a d e . M ilo šev ić j e , n a p u s t e n o d svoje p o lic ije , o d s tu p io . J e li Đ in ctić z a ista sve is p rič a o , s v a k a k o ć e Leško izići n a v id je lo ; m o ž d a se u h is to rijs k o m s u s r e tu to g p o litič a r a i p o lic ijs k o g šefa n a la z i k lju č za u b o js tv o što ga j e ovaj p o slje d n ji d v ijc i p o l g o d in e posLije p o c in io n a d p rv im . L e g ija je m o ž d a o d r ž a o o b c ć a n je ili j e ta k o c te r s a m o v je ro v a o d a j e sv o jo m s u z d rž a n o š ć u n a d a n re v o lu c ije se b i k u p io sig u r a n p o lo ž a j i u n o v im o k o ln o s tim a . Ali k a o š e f s p e c ija ln e p o lic ije n ije se d u g o o d rž a o . P o č e tk o m sv ib n ja 2 0 0 1 . u is p r a ž n je n o m b e o g r a d s k o m c lisk o k lu b n » T v rđ av a« , g d je j e J S O b io s ta c io n ir a n , p u c n jim a je iz a z v a o p o ž a r ; z g r a d a v r ije d n a m iliju n e u r a b ila j e p o t p u n o u n iš te n a . P r e d istr a ž n im su c e m L e g ija j e p r iz n a o cla j e p u c a o , b io j e s u s p c n d i r a n u slu ž b i i r a z o r u ž a n . S a m o m je se c d a n a p o s lije p o b r in u o sc d a se p o u o v n o g o v o ri o n je m u k a d j e u p ro c e s u z b o g v iš e s tr u k o g u b o js tv a izjav io d a j e o n o z a p ra v o b ilo n a m ijc n je n o o p o z ic ijs k o m v otfi V u k u D ra šk o v ić u . N a p o s Ije tk u je p u c a o o k o s e b e n a r o đ e n đ a n s k o m tu lu m u A rk a n o v e u đ o v ic e C e c e , O k o 5 sa ti u ju tr o n e tk o j e p o z v a o p o liciju. L e g ija j e p o lic a jc a n a k o je g j e n a iš a o r a z o r u ž a o rije č im a : »Ja s a m L e g ija , J a s a m b o g .« K a d su n a iš li d r u g i p o lic a jc i, s m irio se. Is tra ž n i s u đ a c p u s tio g a j e d a se b r a n i sa s lo b o d e . Svoj p o lo ž a j u p o lic iji iz g u b io je s a m o f o r m a ln o , a u p o d z e m lju n je g o v a se zv ijezd a b rz o đ a lje u s p in ja la . U p r o te s tn o j a k c iji » c rv e n ih b c rc tk i« , k o jim a j e n e k o ć b io n a č e lu , n a b e o g r a d s k o j g ra d s k o j c e sti u s tu d e n o m e 2 0 0 1 . L e g ija je — s a d v eć u civ ilu — iz p o z a d in e v o d io re ž iju . J a v n im lik o m p o s ta o j e u j e s e n 2 0 0 2 . k a d su se g o m ila le p rija v e o ta k o z v a n o m s u rč in s k o m k la n u . M alo p r ije a te n ta ta m o r a d a je B e o g r a đ a n im a č a k i p o litič k i d v o b o j iz m e đ u 52
Đ in đ ić a i ta đ a s n je g ju g o s la v e n s k o g p re d s je d n ik a Vojisžava K o štu n ic e iz g le d a o k a o ra z ra č u n a v a n je d v iju b a n d i. U z a p a d n o m d ijeiti B e o g ra d a , S u rč in u , d rž a o j e visoki m a fija sk i p o d u z e tn ik L ju b iša B u h a tv rtk u za c e s to g ra đ n ju k o ja j e sa svojim stro je v im a za a s fa ltira n je im a la m o n o p o i u Srbiji. A g re siv n e b a n d e , k o je su b ra n ile taj m o n o p o l i čiji su član o v i v e č in o m p o tje c a li iz S u rč in a , svoj su m o ć a n p o ložaj isk o rišta v a le i za d ru g e p o slo v e. Š iroj ja v n o s ti B u h a j e p o s ta o p o z n a t 1998. k a d j e j o š trg o v a o u k r a d e n im lu k su zn im a u to m o b ilim a ; n jeg o v n a d im a k »Č um e« (K uga) izgov a ra o se s g n u š a n je m i s tra h o p o š to v a n je m . J e d n a ra c ija u » njegovu« d ije iu g ra d a , S u rć in u , d o n ije la j e , d o d u š e , n e k e d o k a z n e e le m e n te , ali n lje b ilo n ik a k v ih p re s u d a . O ta d je taj g a n g s te rs k i b o ss n a g lasu k a o p o litič k i d o b r o zaštićen . U lje to 2 0 0 2 . j e d a n j e p o z n a ti lik iz p o đ z e m lja u ra z g o v o ru s K o š tu n ic o m tv rd io d a Đ in đ ić p o k riv a taj k la n . U sk o ro n ak o n ra z g o v o ra s p r e d s je d n ik o m taj je čovjek b io u b ijc n . Č u m e j e m o r a o n e sta ti te k u siječn ju 20 0 8 . j c r j e p o licija u g o le m o m sk la d ištu n je g o v e tv rtk e za c e s to g r a d n ju n a šla o ru ž je i 3 k g h e ro in a . O b ra č u n i iz m e đ u n je g a i n je g o v ih riv ala ta d a su već p o p rim ili ra z m je re p ra v ih b ita k a — ta k o j e u o č i B o žića tu c e t m a s k ira n ili Ijudi n o ć u p r o d r o u sjeđ ište C u m e to v e tv rtk e, o b a z riv o o d v e o n o ć n e č u v a re i p o to m cijeli k o m p le k s , u k lju č u ju ć i i c is te rn u p u n u p r o p a n a , d in a m ito m d ig n u o u zrak. S u k o b d v o jice n a s iln ih h v alisav aca sve j c više p o s ta ja o p o litič k im d o g a đ a je m , s p ra v im p ro tiv n ic im a u g lav n o j u lo zi. P re d v o d n ik p ro tiv n ič k e b a n d e b io j e ta d a D u ša n S p aso jev ić, k o je g su zvali »Š iptar«, Š ip ta r, m afijašk i g a z d a p r e d g i a đ a Z e m u n a , p la tio j e p r ije to g a Č u m e tu n o v ac za zaštitu , K ad j e p a k n a k o n o tp u š ta n ja iz p o lic ije n a sce n u s tu p io L eg ija, Š ip ta r se ra d ije n je m u z a k le o n a v je rn o st. D vije b a n d e , o n a Č u m e to v a te o n a L e g ijin a i ŠipLarova, b o rile su se i ja v n o . Š e s tjc m jeseci ček ao , a sad želi »obzna33
n iti n e k e č in je n ic a « , n a ja v io j e o d b je g li Č u m e u sije č n ju 2 0 0 3 . p r e k o r a d ija : o n z n a tk o j e o te o i u b io n e k a d a š n je g p r e d s j e d n ik a Iv a n a S ta m b o iić a i tk o se k rije iza d v a a te n ta ta n a n e k a d a š n je g o p o r b e n o g v o đ u V u k a D ra šk o v ić a . N a k o n što g a j e s u p a r n ik C in n c u m e c lijim a p o n o v n o o k riv io , L e g ija se o tv o r e n im p is m o m o b r a tio ja v n o s ti. U n je m u j e p is a lo : » M n o g o se g o v o ri o m a fiji, z lo č in im a , n e s p o s o b n o sti p o lic ije , A li n ije k riv a p o lic ija , a 0 11a n ije n i n e s p o s o b n a , n e g o j e to n je n o p o litiz ira n o vodstvo,
iz I. s v je ts k o g r a ta i č la n o v i d o b ro v o lja č k ih o d r e d a iz ra z d o b lja n a k o n n je g a , M ilo šev ićev rc ž im m o r a o je s tru č n ja k e za p lja č k a n je i u b ija n je p r ik u p lja ti n a k r im in a ln o j sc e n i.
Sankcije protiv Srbije i Crne Gore djelovale su kao prohibicija u Chicagu D a n a 3 0 . s v ib n ja 1 992. V iječe s ig u rn o s ti u N ew Y o rk u svoj o m j e R e z o lu c ijo m 7 5 2 o d r e d ilo o p s e ž a n trg o v in s k i e m b a r g o p r o tiv S a v e z n e R e p u b lik e J u g o s la v ijc , k r n jc d rž a v e k o ja se s a s to ja la s a m o j o š o d r e p u b lik a S rb ije i C r n e G o re . R azJo g za to b io j e r a t u B o sn i k o ji j e p o č e o u tra v n ju ; M ilo šc v ić j e p r e te ž n o s rp s k e tr u p e N a r o d n e a r m ije iz H rv a ts k e u p u tio u B o sn u i o n đ je ih f o r m a ln o ra s p u s tio , a li ih j c n a d a lje k o n tr o lir a o k a o i p rije . T r in a e s t č la n ic a V ijeća g la s o v a lo j e za R e z o lu c iju , d v ije — K in a i Z im b a b v e — s u z d rž a le su se. S lje d e ć e g o d in e , 18. tra v n ja 19 9 3 ., V ijeće s ig u r n o s ti p o o š tr ilo j e te s a n k c ije i p o z v a lo d rž a v e č la n ic e O U N —a d a sv ak o d je lo v a n je s u p r o tn o s a n k c ija m a k a z n c n o p r a v n o p r o g o n e . D o d a tn o j e s tu p io n a s n a g u k u l t u r n i e m b a r g o . P r o g r a m i i a z m je n e b ili su o tk a z a n i, e u r o p s k i u m je ln ici v iše n is u n a s tu p a li u B e o g r a d u , a J u g o s la v e n i su b ih is k lju č e n i iz sv ih s p o r ts k ih p r i r e d a b a . D v ijc i p o l g o d in e Srbija: j e b ila p o t p u n o d ip lo m a ts k i iz o lira n a , S rb i su b ili 100 p o s to iz ru č e n i sv o m re ž im u . P r iv r e d n i i k u ltu r n i e m b a r g o b ili su u k in u ti p o tk r a j 1 9 9 5 ., n a k o n D a y to n s k o g sp o r a z u m a 27. Z a d r ž a n j e s a m o » v an jsk i zid« sa n k c ija : J u g o s la 27
Poikrtjj stu d cu oga 1995- sjjoruzumjcli su se clržavui poglavari Bosne, S v b ijc i Hrvatskc liaknji višetjedue izolatije u baJti am eričkog ratnog iu akoplov.slva W rigIit-Pattersoii u Dayionu (O liio) pod am eričkim pritiskom o miru i ustavu za Bosmj;
55
viji j e l đ a lje b i a b lo k ir a n p r is tu p m e d u n a r o d n i m fin a n c iisk im in s titu c ija m a a đ m e i k re đ itim a - K o so v sk a k riz a d o n ij e l a j e n o v i p ro c v a t sa n k c ija . U p r o lje ć e 1998. u v e d e n i sli e m b a r g o n a oi*užjet in v e stic ije , in t e r n i e m b a r g o E U n a n a f tu i z a b r a n a le to v a n a a v io p rije v o z n ič k im lin ijam a* Zab r a n a le to v a b ila j e p o s lije p r e k in u ta , j e r j e p r ije sv eg a n je m a č k a s a v e z n a v la d a h tje la a lb a n s k e iz b je g lic e s K o so v a z r a č n im p u t e m tr a n s p o r ti r a ti n a t r a g u B e o g r a d . O s ta le m je r e o s ta le su n a sn azi. S rb ija j e u o s a m g o d in a s a n k c ija p o s ta la s iro m a š n a , o b ite lj M ilo sev ić se .o b o g a tila . V je r o ja tn o n a jim u ć n ijim čovj e k o m u toj z e m lji p o s ta o j e M ih a ly K e rte sz , o d 1 9 9 4 . v o d ite lj u p r a v e c a r in a . S voju slu ž b u taj j e e tn ič k i M a d a r L b liz a k p r ija te lj v la d a ju ć e o b ite lji d o b io k a o s in e k u r u n a k o n š t o j e u lis to p a d u 1988. p r e d v o d io »jogurt-revolucijL L «, j e d n u o d » k ao d a« p o b u n a u slu žb i S lo b o d a n a M ilo šev ića: t a d a su c e m r a lis tič k i n a s tr o je n i p r is ta š e d r ž a v n o g i p a r tijs k o g še fa n a p r e d s ta v n ik e a u to n o m n e u p r a v e V o jv o d in e u N o v o m S a d u b a c a li č a s e j o g u r t a . E k o n o m is t D ra g o s la v A v ra Lnović, n e k a d a š n ji d ir e k t o r S v jetsk e b a n k e i d o sv o je sm rti 2 0 0 0 . p r e m i j e r u sjen i s rb ija n s k e o p o z ic ije , u s p o i'e d io j e p o s lje d ic e p r i v r e d n ih s a n k c ija s p o s lje d ic a m a p r o h ib ic ije xi S A D -u : r e k a o j e d a su stv o rile k r im in a ln e m o n o p o le i B eo g r a d p r e tv o r ile u d r u g i C h ic a g o . Z a p ra v o su u p r a v o s ta ln o k o ru p c iji p o d lo ž n a m je s ta s u s r e ta d rz a v e i p riv i'e d e p o d r e ž im o m s a n k c ija p o s ta ja la sve v a ž n ijim a : za d e f ic ita r n u r o b u m o r a o se s tv o riti d rž a v n i su sta v r a s p o d je le , za tL a n s a k c ije su se m o r a le d o b iti d rž a v n e lic e n c e . P o A v ra m o v ić e v u s u d u , ta k o j e k a ta s tr o f a ln o n a d r u š tv e n e i p o litič k e o d n o s e u S ib iji d je lo v a lo m a n je to da su s a n k c ije sla b ile p r iv r e d u , n e g o kako su to č in ile . P r e m a L ju b o m ir u M a d ž a r u T v e lik o m z a g o v o rn ik u trž iš n e p r iv r e d e m e đ u ju g o s la v e n s k im e k o n o m is tim a , o p s k r b a n i j e d n o m j e đ i n o m ro b o m n ik a d n ije b ila p r e k in u ta , č e sto n ije b ila č a k n i sm a 56
n je n a . S a m o su n a s ta li šteLni m o n o p o li. P o s lje d n je sa n k c ije 1998. i 1999i> k o je su b ile d o n e s e n e zb o g k o so v sk e k riz e , n a p r i m j e r n a ftn i e m b a r g o , p ro v o d ili su sa m o E U i SAD. S u s je d n a B ugarska> re c im o , n ije se o sjeća la n a to o b v e z a n o m . U r a tn o j g o d in i 1999. J u g o s la v ija j e u v e z la g o to v o d v a i p o l m iliju n a to n a n a fte i b e n z in a ; sve d o k r a z o r e n e r a f in e r ije n is u fu n k c io n ira le , B u g a ri su n a f tu r a f in ir a li k o d seb e . A li n i to ta ln i e m b a r g o p o č e tk o m 9 0 ~ ih g o d in a n ik a d n ije fu n k c io n ira o , U o s iro in a š e n im s u s je d n im d rž a v a m a , p r ije sv e g a u A lb an iji, R u m u n js k o j i B u g a rsk o j, p a ča k i u M a đ a rs k o j, k r iju m č a r e n je u J u g o s la v iju b rz o se ra z v ilo u v a ž n u g r a n u p riv re c tiv a n ja . N a v e lik o m p rije la z u k ra j Sub o tic e d a n ju i n o ć u p o g r a n ič n i m a đ a r s k i s ta n o v n ic i s ta ln o su p r e k o g ra n ic e p re la z ili o s o b n im a u to m o b ilim a u k o je su u g r a d ili g o ie m e re z e i'v o a re . N a S k a d a rs k o m j e z e r u iz m e đ u A ib a n ije i C r n e G o re n a k o n z a la sk a su n ca ž iv n u o b i b r o d ski p r o m e t. N o v e g ra n ic e p r e m a M a k e d o n iji i B o sn i o sta le su n a p o s lje tk u liv ije k o tv o re n e i za v e b k e c is te rn e . »U voz je ta d a b io za 3 0 p o s to sk u p lji, n a š izvoz za 3 0 p o s to je ftin iji« , k aže M a d ž a r — p r ije sv e g a z b o g riz ik a z a p lje n e i zb o g m ita Sto su g a u b ira li c a rin ic i, g ra n ič n i p o lic a jc i i v last u su sje d n im d rž a v a m a . D rž a v n e i p a r a z its k c s tr u k tu r e , što i h j e Z a p a d s a n k c ija m a h tio o sla b iti, veli M a d ž a r, e n o r m n o su o jača le . » N ik a k a v p o s a o više n ije b io m o g u ć b e z d rž a v n o g jam stv a« , k a ž e M a d ž a r, i n ik a d d rž a v a i p a r tija u J u g o s la v iji n is u im a le to lik i u tje c a j n a p r iv r e d u , k a o i p r i ra s p o d je li d e f ic ita r n ih d o b a r a . C y e n e za v is o k o s u b v e n c io n ira n e osn o v n e ž iv ež n e n a m ir n ic e d o g o v a r a le su se iz ra v n o s d r žav o m . N ije b ilo n ik a k v o g n a d m e ta n ja , v la đ a j e d ije lila d o z v o le za n a b a v u r a c io n ir a n e ro b e . T e d o z v o le v la s t j e o so b ito d o d je ljiv a la sa m o j sebi, d rž a v n im d ru š tv im a i p rija te ljim a v la d a ju ć ih p o litič a ra . 57
N isti s a n k c ije p r o m ije n ile o p s e g u v o za n a ftc , n e g o sam o n je g o v e m o d a lite te . C ije n a n a f te n a c r n o m trž iš tu d o s c g n u la je d v o s tru k u d o tr o s tr u k u ra z in u o n o g a što bi se p la tilo n a o tv o r e n o m trž ištu . O b ič n i lju d i p la ć a li su n a c r n o m tržiŠ tu , v last i d rž a v i b lisk e tv rtk e p la ć a li su su b v e n c io n ir a n e c ije n e , a o g r a n ić e n b ro j d rž a v i b lis k ih p r iv r e d n ik a n a to in e j e z a ra đ iv a o . U n jih se u b r a ja o i A rk a n , ćiji su lju d i o d m a h n a g ra n ic i o d š v e rc e ra o tk u p ljiv a li u v c z e n u n a f tu i p o to m j e v la stitim c is te r n a m a , n a k o je j e s p r c je m b io n a n e s e ii lo g o »SD O « (» S rp sk a d o b ro v o lja č k a g a rd a « ), t r a n s p o r ti r a li d ilje m z e m lje . Za d is trib u c ijti u n u t a r J u g o s la vije g a iig s te ri su im a li p r o f ita b ila n m o n o p o l, k o ji im se m o g a o o s p o r iti s a m o uz iz la g a n je živ o tn o j o p a s n o s ti. »U tak v o j e k o n o m iji ia k o j e p r a k tic ir a ti m oć«, k a ž e M aclžar. » T re b a k o n tr o lir a ti s a m o m a lo b r o jn a m je sta .«
Hrvatska: manje sankcija, manje kriminalizacije H rv a ls k i p o lito lo g Ž a rk o P u h o v sk i u tv r d io j e k rim in a liz ir a j u ć e d je lo v a n je sa n k c ija 1 n a p r iv r e d u u đ r u g im r e p u b lik a m a , k o je č a k i n is u b ile p o g o d e n e o p ć im trg o v in s k im e m b a r g o m . P r e m a B o sn i i H rv a tsk o j sv a k a k o j e o đ p o č e tk a s u k o b a v r j e d i o e m b a r g o n a o ru ž je . » V e ć je to bilo d o v o ljn o d a v o d e ć e p o litič a r e d o v e d e u tr a jn e k o n ta k te s o r g a n iz ir a n im k rim in a lo m « , k až e Puhovski* K a k o b i n a b a v ila o ru ž je n a m e đ u n a r o d n o m c r n o m trž ištu , m o r a la se h i’v a tsk a vlad a o b r a titi m r a č n im Iik o v iin a , k o ji su sv o je k o n ta k te s p o litik o m p o to m is k o riš ta v a li za k r im in a ln e p o slo v e ili b a r c m sv o je z n a iije o ile g a ln o j k u p n ji o ru ž ja z lo u p o tre b lja v a li k a o u c je n jiv a č k i p o te n c ija l. D vojica is ta k n u tih h r v a ts k ih g a n g s te ra p r is k r b ili su za s e b e n a taj n a č in d u g o g o d iš n ju p r o te k c iju v la đ e u Z a g re b u : M la d e n N a le tilić , z v a n i » T u ta« , i 58
V in k o M artiiio v ić »Štela«, sve d o k ih 1997, ip a k n ije u liitila s p e c ija ln a p o licija . T u ta p o tje č e iz Š iro k o g B rije g a , m jc sta u Iie r c e g o v in i k o je j e p o svojim m a h ja š k im m re ž a m a i d e s n o ra đ ik a ln im tra d ic ija m a b ilo o z lo g la se n o u cijeloj J u goslaviji. O n j e važio k ao in te le k tu a la c u k rim in a ln o m m ilje u Tj e r je — iak o s k riv o tv o re n o m m a tu ra ln o m s v je đ o d lb o M — n e k o v rije m e zaista s m d ira o p ra v o , 5 22 g o d in e o tišao j e 1968. u N je m a č k u , j e r m u j c u Ju g o sla v iji zb o g j e d n c p o lid č k e a k d je s le tc im a p rijc tio p ra v o su d n i p r o g o n , o sn o v ao » m a n a g e r—seivice« i k o jek ak v im p o lu lc g a ln im p o slo v im a z a ra đ iv a o m n o g o n ovca. K ad j e n a c io n a lis t F ra n jo T u d m a n 1990. p o b ije d io n a p rv im slo b o d n im v ise stra n a č k im iz b o rim a u H iv a ts k o j, N a le tilić se v ra tio u đ o m o v in u , u e b ez o b e ć a n ja d a m u se n išta n eće đ o g o d iti. P rito m se u s p je š n o p o s lu ž io n o v im m in is tro m o b ra n e G o jk o m Sušk o m , k o je g je p o z n a v a o iz z a je d n ič k o g d je tm jstv a u S irok o m B rijeg tt. P osreclovarije u p o slo v im a s o ru ž je m T u ta je o d Š u šk a n a p la d o im e n o v a n je m za g e n e ra la tr u p a b o sa n sk ih H rv a ta u M o sta ru , a taj p o lo žaj isk o rišta v a o j e p r e te ž n o u k rim in a ln e svrhe. V eć j e 1993. s d ru g e s tra n e fr o n te p ro d a v a o b e n z in k o n k u re n ts k o j srp sk o j vojsci a p rv i j c isk o rišta v a o n o v u g ra n ic n iz m e d u B o sn e i H e rc e g o v in e te H rv a ts k e za o p s e ž n e šv e rc e rsk e poslove. U sk o ro j e u svoj a s o rtim a n p re u z e o i te šk c d ro g e k o je j e n a b a v lja o iz Italije i p re k o M o sta ra p ro d a v a o u S arajev o , Z a g re b i S k o p je .-a N jeg o v u cjen jiv ačk i p o te n c ija l u oclnosu n a m in is tra o b ra n c to g je zlo čin ca Činio im u n im n a p r o g o n . T e k k ad j e ocl ra k a tešk o b o le sn i Š ušak već g o to v o b io n a sa m rti, p u t p r e m a u h ić e n ju n je g o v a p ro te ž e a b io j e slo b o đ a n .
-S
Usp. Marko i Dušaii I.opušina, Svetska enciklojmiija podzcvđja, Niš, 2001.. st.r. H2 i a.
59
Crna Gora: blaga mafija i drzavni patronat M a flja ? T a k v o 5to u n a s n e p o sto ji! T a k a v s p o n ta n i o d g o v o r n e Čuje se u C rn o j G o ri s a m o o d p o litič a r a i v iso k ih d r ž a v n ih č in o v n ik a , lik o v a za k o je n e p o v je rljiv i p o s je tila c sa Z a p a d a p r e tp o s ta v lja d a te m e ljito p o z n a ju taj fc n o m e n , a li i d a g a p o r ič u iz o s o b n o g in te re s a . D a u C rn o j G o ri n e m a n ik a k v e m a fije , p r ip o v y e d a ju , što v iše, i n o v in a r i, k ritič k i z n a n s tv e n ic i i o p o z ic io n a r i. K a d je j e d n o m u B e o g ra d u m in is ta r in f o r m ir a n ja S lo b o d a n a M ilo še v ić a , d a , b a š o n , za u b o js tv o m in is tr a o b r a n e o d g o v o r n o m p r o g la s io n e k u z lo k o b n u » c r n o g o rs k n m afijn « , m a la z e m lja p o v ik a la j c u z b o r u . F a ta ln i n a c io n a ln i o b r a m b e n i re fle k s i, k o ji n a B alk a n u ta k o č e s to s p re č a v a ju s v la d a v a n je u n u t a r n j i h p r o b le m a , u C rn o j su G o ri p o s e b n o iz ra ž e n i b a š k o d o n ih k o jim a b i z a p ra v o n a j p r i j e tr e b a lo p o v je riti r e f o r m e : k o d o tv o re n ih , m la d ih , o b ra z o v a n ih , k o ji se r a d ije o r ije n tir a ju p r e m a Z a p a d u , p r e k o J a đ r a n a n e g o p r e m a sje v e ru , p r e m a B e o g r a d u ili s rb ija n s k o j S u m a d iji. U S rb iji se o p o đ z e m lju n a sva u s ta n e g o v o ri i n e p iš e U sv im n o v in a m a te k n a k o n Đ in đ ić e v a n b o js tv a . A k o p a k iz u s ta C r n o g o r a c a h o ć e te č u ti rije č »m afrja«, m o r a te već o tići u p r e d g r a d a P o d g o r ic e ili se o d v e s d u se la i g r a d ić e n a s je v e ru , g d je se u sv ak o j k a v a n i n a tu te m u o p š ir n o j a d i k u j e . P je s m u o »m afiji«, p r im je r ic e , m o g u p je v a ti b r a ć a V lah o v ić iz s e la D r ije n a k k ra j K o la šin a , k o jim a j e d r ž a v n a d r v n a tv rtk a E xportdrvo g r a d n jo m h a le z a z id a la u la z , ta k o d a su o ta d m o r a li ići k u ći k ro z tv o rn ic u . B ra ć a su v je ro v a la d a se m o g u o b r a n iti sve d o k ih p o d m ić e n i s u d a c n a k o n d e s e to g o d iš n je r a s p r a v e n ije k o n a č n o u p r o p a s tio . Ali o m a fiji o s im v je č n o p r e v a r e n i h k u k a ju i p o š te n i p o s lo v n i lju d i k o ji p o tje č u iz C r n e G o re , u in o z e m s tv u su ste k li n o v a c a s a d — iz n e p a tv o r e n o g a ltr u iz m a ili k a k o bi u 60
zem lji o taca stek li slavu i ča st — h o ć e in v estirati u d o m o v in i. A, n e n a k ra ju , g o v o r o »m afyi« sve više d o m in ir a izvje š ta jim a d ip lo m a ta i đ o k u m e n tim a m e đ u n a r o d n ih o rg a n izacija. M isli li se n a ta jn e zlo čin ačk e sin d ik a te , koji se je d n i p ro d v d r u g ih b o re za te rito rije , u C rn o j G o ri zaista n e m a m a h jc . G lav n i g i'a d P o d g o ric a im a je đ v a 1 2 0.000 stan o v n ika, k o lik o i, p rim je ric e , N euss, a u cijeloj zem lji živi to lik o sta n o v n ik a k ao u D u sselđ o rfu . O v d je d o ista v rijed i staln o p o n a v lja n a iz re k a oca đ o m o v in e M ila Đ u k an o v ić a d a »u je d n o j tak o m alo j zem lji n ista n e o staje skriveno«. P o d zem lja p o p u t o n o g a u B c o g ra d u , s ra z g ra n a tim p ro stitu c ijsk im m ilje o m , m e đ u n a r o d n im v ezam a i ra zv ije n im b a n d a m a , u C rn o j G o ri n ik a d nije bilo. Fako n ijc sam o zb o g m a le šn o sti Le ze m lje, n e g o i zb o g velike so cijaln e k o n tro le , n e o b ra z o v an o sti d ru š tv e n ih sfera, k a k v a je tip ič n a za d ru stv a u zaostalim p re d je lim a , RaLove b a n d i s p ro fe s io n a ln im p r e p a d im a k a o n a o b itelj »kum a« u knjizi M arija P u za, kakvi su u B e o g ra d u g o d in a m a b ih n a d n e v n o m re d u , P o d g o ric a n ije d o živ jela. J e d n o j e d i n o u b o jstv o to g a r.ipa — Đ u k an o v ić cv a sa v je tn ik a za s ig u rn o s t G o ra n a Ž ugića u sv ib n ju 2 0 0 0 . — već j e b ilo d o v o ljn o d a tra jn o p o tre s e tu zem lju. K ad se u G rn o j G o ri govori o m afiji, o p ć e n ito se m isli n a j e d a n d ru k č iji, k u d ik a m o teže o p ip ljiv fe n o in e n : n a sv em o ćan , h o b o tn ic i sličan sustav ja k ih o b itelji, b ra ć e , ro đ a k a i kum ova, k ak o o v d je zovu d ru š tv e n o v až n e tip o v e, n a sv eo p ć u k o ru p c iju bliskih, u z a ja m n o a p o s e b n o m o ć n im p o litič a rim a »bliskih«, n a sistem g d je su o b ite ljsk a p o v ezan o st i k u m stv o , p rija te ljstv o koje n a d v isu jc o b ite ljsk u p rip a d n o s t, v isoko iz n a d p is a n o g z a k o n a i a u to r ite ta d rž a v n ih m stitu cija. T o se je d n o s ta v n o m o ž e n azv ati i k o ru p c ijo m , p ri č e m u su »bliskosl« i p r ip a d n o s t tom siste m u često m n o go v ažn ije sre d s tv o p o d m ić iv a n ja n e g o novac. O n aj tko 61
h o ć e o p is a ti taj siste m la k o s k rim in a lis tič k ih s k r c n e n a so c io lo šk e k rite i'ije , S ličn o k a o 11a Siciliji T Lu m o tie r n a d ržav a j o š n ije o v la d a la sfe ro m p riv a tn ili o d n o s a ; C rn a Crora j e , p o p n t v e ć in e svojili su sje d a , z a o s ta la T p rije sv eg a tra d ic io n a lis tič k a ze m lja, g d je se o b ite ljsk i o d n o s i sv jesn o p o s e b n o p o štiiju - T o j e n a p o s lje tk u a rlia ič n o i ro m a n tič n o ; g ra n ic a to g a s is te m a p r e m a o rg a n iz ir a n o m k r im in a lu je flu id n a . C rn a G o ra d o p u š ta n c sa m o šverc u z d rž a v n u k o n c e siju , p la n s k o b o g a ć e n je m in is ta ra , d rž a v n ih i p a rtijsk ih fu n k c io n a ra , n e g o i trg o v in u d r o g a m a i ž c n a m a . Bijelo roblje z n a č i trg o v in u lju d im a u sv rh u p ro s titu c ije , n a jo d v ra tn iji o d svih p o slo v a . O sta c l » jav n o g v lasništva« iz ju g o s la v e n s k o g d o b a , n o v o b o g a ta š k i m a n a g e r i iz M d o šev ićev e e r e , n o v a d rz a v n a p r iv r c d a iz Đ u k a n o v ić e v ih g o d in a , p ra v a p riv a tn a p riv re d a i o r g a n iz ir a n i k r im in a l — sve te sfe re c rn o g o rs k e p iiv r e d c ja s n o se ra z lik u ju a Često se i u z a ja m n o su k o b lja v a ju . Ali z a je d n o tv o re j e d a n j e d i n i su stav . R e z u Ita L je n je g o v a d je lo v a n ja tr a jn o o s iro m a š e n je sta n o v n ištv a . P ro s je č n a j e p la ća o k o 8 0 e u ra . B u d u ć i d a se 11 toj zem lji m a lo p ro iz v o d i, m n o g i p o tr o š n i a rtik li m o r a ju se u v o ziti i p r e m a to m e k u p iti p o c ije n a m a n a sv jctsk o m trž ištu . A k tiv a te m a le ze m lje, p ro fita b iln c trg o v a č k e i in d u s trijsk e tv rtk e , sve jo š u d rž a v n o m v lasn ištv u ili o d n e d a v n o u p riv a tiz a c iji, m o g ii se n a b r o jiti n a p r s te j e d n e ru k e : lu k a B ar, a h im in ijs k i k o m b in a t K A P u P o d g o ric i, č e lič a n a ŽeIjezara u N ik šiću , Lam ošnji ru d n ic i, p o ljo p riv re d n i k o m b in a t »13. jul« sa svojim v in o g ra d im a i p la n ta ž a m a voća; tu jos sv a k a k o s p a d a ju e le k tr a n a u P lu ž in a m a , d u h a n s k a ind u s tr ija D K P u P o d g o ric i, tv o rn ic a ce lu lo z e n B e ra n a m a . O n i tv o re p rv u , n a jv a ž n iju s fe ru c r n o g o rs k e p riv re đ e . Sve te tv rtk e , k o je su n e k o ć b ile u n e o d r e đ e n o m » d ru štv c n o m vlasništvu« i te k p o d M iloševićem bile p o d rž a v lje n e , u 9 0 -im su g o đ in a m a b ile s u sta v n o o p lja č k a n e , K ao p lja č k a ši d je lo 62
vali su n jih o v i d ire k ro ri, lju d i koji su se u socijalisLičko d o b a jo š m o ra li o b a z ira ti 11a svojc b ira č e , z a p o s le n ik e , a p o to m , p o d M ilo šev ićem , u n u t a r svog p o d u z e ć a dobiU n e o g r a n ičeiiu m o ć i n a p o k o n m o g li d je lo v a ti p o p u t v la sn ik a k a p ita la- P re m a u n u t r a bili su m o ć n i, p r e m a v a n o s ta h su ovisni — p rije sveg a o b a n k a m a i p o litiđ . U d o b a sa n k c ija ta se o v isn o st j o š i p o v e ć a la : v l a d a l a j e d e facto r a tn a p r iv r e d a s d o z v o la m a za k u p n ju r a c io n ir a n e ro b e ; o s k u d n i rc su rs i, koji su č e s to p o tje c a li iz šv erca, a d m in is tr a tiv n o su se rasp o d je ljiv a li. S v ak a tv rtk a b ila j e u p u ć e n a n a lic e n c e , ra s p o đ je lu , b a r e m n a k re d ite , b a n k e su b ile p o litić k i k o n tro lira n e — b io j e to p o ziv sv a k o m m a n a g e r u d a su đ je lu je u v elik o j ig ri m o ći. O k o p o te n c ija ln o p r o f ita b iln ih d rž a v n ih p o d u z e ć a n as ta le su 9 0 —ih g o d in a p o s v u đ a u Ju g o sla v iji p riv a tn e tv rtk e k o je s u o sn o v a li p o litič a ri ili d ir e k to r i sarn ili d rž a v n ih p o đ u z e ć a , o d n o s n o n jih o v i b lisk i ro đ a c i, ili p a k p o litić a ri i d ir e k to r i z a je đ n o — d r u g a sfera. A ko j e , re c im o , Exportd m o h tje lo c r n o g o rs k o d rv o iz šu m a n a sje v e ru izvesti u Ita liju , svoju j e ro b u n a jp rije je f t i n o p r o d a lo n e k o j p o litič k i k o n tro lira n o j u v o z n o —izvoznoj tv rtk i, k o ja bi p o to m z g rn u la d o b it o d iz v o z n o g p o sla, T o b a r e m n a p o č e tk u n ije b c z u v je tn o b ilo p e r f ld n o i m a fija šk i: u d o b a sa n k c ija d ru k čije se u o p ć e n ije m o g lo , j e r n ijc d n a ta lija n s k a tv rtk a n ije sm je la p o slo v a ti s Exportđrvom . U v o z n o —izv o zn a tv rtk a m o g la se, n a p ro tiv , b e z p r o b le m a re g is tr ir a ti n a C ip r u i p r ik riti svoje ju g o s la v e n s k o p o d rije tlo . K ad j e Exportdrvo o sta lo b e z n o v ca, k o jim bi, re c im o , h tje lo o b n o v iti stro jev e, m o ra lo se iz ra v n o ili p o s r e d n o p r e k o svoje b a n k e z a d u ž iti k o d u v o zrio —izv o zn e tv rtk e — sva su d rž a v n a p o d u z e ć a , b u d u ć i d a više n is u m o g la o stv ariv ati d o b it, g o in ila la g o lem a b r d a d u g o v a . K lasicn a j e b ila s u d b in a a lu m in ijs k o g k o m b in a ta , k o je m j e n je g o v u v o z n ik i izv o zn ik D ra g a n B rković p o p u t p ija v ic e za sje o n a žilu k u cav icu . N je g o v a tv rtk a 63
Vektra, iz v o r n o u v o z n ik a u to m o b ila , o b o g a tila sc istirn tc m p o m k o jim j e K A P o s iro m a š io . B rk o v ić se m o ž e u b r o jiti u p r is n e o s o b n e p r ija te lje M ila Đ u k a n o v ić a r ta] j e » p a trio t« v e lik o d u š n o d o p u s tio d a se v la đ a u se li u n je g o v u o tm je n u k u ć u s u r e đ i m a n e tra ž e ć i n a ja m n in u , T o friv o ln o z a je d n iš tv o iz r a b lje n ih d r ž a v n ih p o d u z e ć a i p r iv a tn ik a k o ji ih iz ra b lju ju o r k e s tr ir a ju b a n k e , k o je su u ju g o s la v e n s k o m s u s ta v u u v ije k f u n g ir a le k a o p a u k u m re ž i. N aj% 'ažnijc o d n jih d a n a s su u C rn o j G o ri p r iv a tn e . A tlas m ont, k o ji m e đ u o s ta iim đ is tr ib u ir a n o v a c rz p r o g r a m a E u r o p s k e u n ije , p o d v o d s tv o m j e D u š k a K n e ž e v ić a , D u k a n o v ić e v a š k o ls k o g p r ija t e l j a . S ta r a » đ ru š tv e n a « p o d u z e ć a , k o ja su p r ije fin a n c ir a la d rž a v u , o s ir o m a š e n a su. F u n k e io n a ln i sn sta v p o r e z a 11a p r ih o d i k o r p o r a t iv n o g p o r e z a , k o ji bi m o g a o n a č e ti d o b it o n e d r u g e s fe re , n o v a C r n a Gox a n ije ra z \?ila — d je lo m ic e iz tr o m o s ti, d je lo n iic e iz n e d o s ta tk a i n t e r e s a k o d p o litič a r a . U s k la d u s tim d rž a v i j e n e d o s ta ja lo h o v c a za p la ć e č in o v n ik a i m ir o v in e . T a j e n e v o lja r o d ila j o š j e d n u s f e r u c r n o g o rs k e p r i v i e d e : n o v e d r ž a v n e tv rtk e k o je s u p r e te ž n o služile š v e rc u i u p i t n a o ff—s lio re d r u š tv a iz k a p ita lis tič k o g in o z e m s tv a , k o ja su s c r n o g o r s k o m a d r e s o m p o š ta n s k o g sa n d u č ić a d ilje m sv ije ta is k o ris ta v a la r u p c u n a c io n a ln im zak o n im a .
Drzavno potpomagani šverc cigareta u Srbiji i Crnoj Gori S a s a n k c ija m a je J n g o s la v ija p o s ta la m e đ u n a r o d n i m p a r ij o m i m o g la se o sje ć a ti s lo b o d n o m d a k rš i p r a v ila m e đ u d r ž a v n o g p r o m e t a . Š a n s u d a n e p r ija te ljs k o m p s ta tk u 64
sv ije la u z v ra ti is to m m je r o m ta s ir o m a š n a z e m lja , n a r a v n o , n ije im a la . A li p r o s to r l za d je lo v a n je su p o s to ja li. P o s e b n o d o s je tljiv im u n jih o v u is k o riš ta v a n ju p o k a z a o se C r n o g o r a c im e n o m V la d im ir »V anja« B o k a n ? b liz a k i o b ite lji M ilo šev ić i k a s n ije m c r n o g o r s k o m p r e d s je d n ik n M ilu Đ n k a n o v ić u . B o k a n , k o ji j e živio u j e d n o m g rč k o m tu ris tič k o m m je s tu , d o b r o se s n a la z io u z a p a đ n ja č k o m p o s lo v n o m sv ijetu i več j c u r a n im 8 0 —im g o đ in a m a s te k a o im u ia k u v o z n o —izvozn im d e a lo v im a n a r u b u z a k o n ito s ti. U B e o g ra d u j e b io p o z n a t k a o v la s n ik e k s k lu z iv n o g b o u tiq u e a » H a n n ib a l« . N a k o n u v o đ e n ja sa n k c ija B o k a n j e p o s ta o j e d n i m o d k lju č n ih lik o v a u — o ta d n u ž n o ile g a ln im — p o s lo v im a B e o g r a d a , p o s e b n o s G rč k o m i C ip r o m . T a k o j e p o s ta o v la sn ik m r e ž e k io sk a p o cijelo j z e m lji, s p e d ite r s k e tv rtk e i a v io p rije v o z n ič k e lin ije , sve d o k 7. lis to p a d a 2 0 0 0 ., d a n n a k o n s v rg a v a n ja sv o g p o k ro v ite lja M ilo še v ić a , u A te n i n ije b io p r o r e š e t a n s 2 9 m e ta k a . V a n ju B o k a n a s m a tra ju iz u m ite lje m v e lik o g o g r a n k a k r im in a ln o g b iz n is a : šv e rc a c ig a r e ta n a š te tu E u ro p s k e u n ij e , a li n a k o r is t J u g o s la v ije i m e đ u n a r o d n ih d u h a n s k ili k o n c e r n a . S a sv o jo m id e jo m B o k a n se o k o ris tio j e d n i m lo š im s ta n je m k o je j e s ta ro n e k o lik o d e s e tlje ć a i n i iz d a le k a n ije o g r a n ič e n o n a B a lk a n . V elik i p ro iz v o đ a č i c ig a r e ta iz S A D —a k a o što su B ritis h —A m e r ic a n T o b a c c o (B A T ), p ro iz v o đ a č m a r lb o r a P h ilip M o rris ili R e y n o ld s p r o d a ju svoju r o b u u in o z e m s tv u n e s a m o lic e n c ira n im , d a k le p o z n a tim , č e sto d rž a v n im ili p o lu đ r ž a v n im u v o z n ič k im tv r tk a m a , k o j e d u h a n s k u r o b u o p o r e z u ju , o p s k rb lju ju m a r k ic a m a i dis tr ib u ir a ju u sv o jim z e m lja m a , n e g o i d v o jb e n im a g e n tim a čiji id e n t i te t n e o d a ju . K o m u se p r o d a ju k o lik e k o lic in e , o s ta je p o s lo v n a ta jn a . O tp r ilik e tu c e t v e le trg o v a c a u Š v icarskoj -— T a lija n i, Š v icarci i F ra n c u z i — p r e m a n a la z im a c a r in ik a E U v eć g o d in a m a ra s p a č a v a v e lik e k o lič in e am e~ rtč k ih c ig a r e ta iz b e s c a rin s k ih sk la d iš ta u Š v ic a rsk o j, N iz o 65
zem sk o j ili B eJgiji k o je k u đ a p o svijetu — u n o siii p o slo v i za k o je n e tre b a m n o g o više od m o b ite la , p o š ta n s k o g san d u ciea i d o b r ih k o n ta k a ta . S iu žtie n o j e La ro b a n a m ije n jc n a za d rz a v e k ak v e su B elize, L ihtenšL ajn ili M alezija, ciesto i za b ro d s k e d o b av ljačc koji b r o d a r c o p s k rb lju jn b e sc a rin sk o m ro b o m za p r o d a ju izvan z o n e o d tri m ilje od o b ale. »Većl d io Loga sv ak ako zavi ši n a e u ro p s k o m c rn o m tržištil% kažc j c đ a n n je m a č k i istražitclj. G lav n e su ciljn e zem lje Ttalija, N je m a č k a , N iz o z e m sk a i p o s e b n o B ritan ija . P re m a ra z n im p ro c je n a m a u EU j e p ro š v e rc a n o izrrteđ u 12 i 35 p o s to p o p n š e n ih c ig a re ta . Sto veći p o re z n a đ u h a n , to bolji p o sao . U BriLaniji k u tija m ai lb o ra li s u p e r m a r k e tu stoji, p r e r a č u iia to , 6 ,8 0 c u r a 29; k u p lje n a b e z c a rin e p a sv jetsk o m tržištu k u tija m a rlb o ra stoji sa m o o k o 50 c e n ta . N a k o n je d n e n o g o m e tn e u ta k m ic e u L iv e rp o o k i sam o n a svakoj d v a d e s e to j p ra z n o j k u tiji c ig a re ta n a đ e n a j e p o rc z n a m a rk ic a . »Za k o n c e rn e je šverc d o b a r posao«, k aže njem ačk i istražitelj. » T ako n a la z e k u p c e za svoju ro b u i m e đ u lju d im a ko ji si zb o g v iso k ih p o re z a in ače n c bi m o g li p riiištiii p u sc iije .« U o p tu ž n ic i p ro tiv k o n c e rn a R ey n o ld s (cam e l, vvinston, salem , đ o ra l), koja j c u j e s e n 2001. p o d ig n u ta na suclu u N ew Y o rk u , E u ro p s k a u n ija t n je n e d rž a v c čla n ic e p o v lače ravnvi c rtu d o Lrgovine clrogom . P re m a s p o z n a ja m a istra ž ile lja E U , n o v ac koji švicarski trgovci d aj u za svoje g o le m e to v a re c ig a re ta čcsto p o tje č e iz d o b iti k o lu m b ijs k ih n a r k o k a rte la za k oje o n i đ je lu ju k a o » m oney b ro k e ri« . U la g a n je u šverc c ig a re ta za p rljav i je n o v ac tak o rcći »prvi k o ra k u p ra n jtj« : d o k j c Lrgovina d ro g o m g o to v o p o s v u d a p ro g o n je n a , u ta ja p o re z a , za k o ju su krivi šv erc eri c ig a re ta , rnože sc s m a tra ti k a v a lirsk im delikL om .yo 29 S0
66
Nije tiskaiska pogieska: to je 1,5S fimte sterlinga. Potpun, vrlo zanimljiv tekst opLLižniee |a e e m se potkraj 2002. nala/io na rnLertiem kno '■Siueaj kr. 02 CV 5Ž^I(ngg)*£ mi atlresi liti.p: vw.nyed.LiscouiTs.gov/. Svakako se m o ie nai-nčiti kotl LJS Disirii i Court fbr ihe Easiern Disti ict oT New York (225 Cadman Rtaza East).
R a t u s re d E u ro p e đ u h a n s k im je k o n c e rn im a d o š a o k a o n a r u č e n , j e r j e J u g o s la v ija n u d i l a i d e a l n e p r e t p o s t a v k e za šv e rc : s c e n a v e r z ir a n a u k o je k a k v im p o s lo v im a s m e đ u n a r o d n i m is k u s tv o m , v la s ti k o je su p o s lu s n e p r e m a n e f o r m a l n i m c e n t r l m a m o ć i, s ta n o v n iš tv o k o je se o s je e a n a p u š t e n i m o d s v ije ta i r a d o b i n a u d i l o in o z e m s tv u — i s B a r o m , K o to r o m i T iv to m , t r i m a z a m m ljiv im lu k a m a , s a m o 1 1 0 k m u d a l j e n i m a o d ta lija n s k o g B a rija . O d 1 9 9 3 . d o 2 0 0 1 ., p r e m a p r o c j e n a m a n je m a č k i h c a r i n s k ih is tr a ž ite lja , n a j m a n j e 1 0 .0 0 0 k a m i o n a n a t o v a r e n i h c ig a r e t a m a n a š lo j e p u t d o c r n o g o r s k e o b a le a o d o n u d n a t r a g u z a p a d n u E u r o p u , a cla n e g o v o r im o o b r o j n i m t r a n s p o r t n i m a v io n im a . N a a p u lijsk o j o b a li tu s u r o b u p r e u z i m a l e d o b r o n a o r u ž a n e b a n d e l o k a l n o g m a f ija š k o g s in d ik a ta , S a c r a c o r o n a u n i t a . P o lic ija u B a r iju u z a lu d j e p o k u š a v a la p r e k i n u t i t u d j e l a t n o s t ; ta lij a n s k i g a n g s t e r i r a s p o la g a li su g o le m im , o k l o p l je n im te r e n s k i m v o z ilim a k o ja s u b ila n a d m o ć n a s v a k o m p o lic ijs k o m a u t o m o b i lu . U p o k u š a j i m a d a z a u s ta v e r.e t r a n s p o r t e p o g i n u l o j e p e t k a r a b i n j e r a . U Ita liji j e b ilo o č ito d a j e taj p o s a o te ž a k k r im in a l. A li o n o što se d o g acT alo n a j u g o s l a v e risk o j e t a p i te š v e r c e r s k e r u t e b ilo j e p r e i n a n a đ o n a l n o m p r a v u le g a ln i » tra n z it« . I l e g a la n j e b io j e d i n o u v o z u I ta liju , a o n j e m u j u g o s l a v e n s k e v la sti s lu ž b e n o n iš ta n is u m o r a l e z n a ti. C a r i n e sc u v ije k n a p l a ć u ju te k u z e m lji d e s tin a c ije . D e le g a c ija c a r i n s k ih is tr a ž ite lja iz E U , k o j a j e u I je to 2 0 0 1 . p o s j e t i la C r n u G o r u , u p i t a l a j e u b a r s k o j lu c i c r n o g o r s k o g č in o v n ik a k a m o o d la z i p r a v il n o iz v e z e n a r o b a . O n je j e d n o s t a v n o o b j e m a r u k a m a p o k a z a o p r e m a m o r u — b ilo k a m o u v e lik i sv ijc t. Z a p o t r e b a n t r e n i n g lu č k e v la sti b r i n u o se o s o b n o p o s lo v n i Č ovjek A l c k s a n d a r »Aco« Đ u k a n o v ić . Š iro j ja v n o s ti b r a t t a đ a š n j e g p r c d s j e d n i k a d r ž a v e p o s t a o j e p o z n a t u lip n ju 2 0 0 0 . k a d j e j e d n e n o ć i, z a jc d n o s k o m p a n j o n o m , p r e d lu k s u z n im h o t e l o m C rn a G ora u P o d g o r ic i o s o b n o u b io 65
lib e r a ln o g p o litič a r a Z o ra n a K ljajića. P o z a d in a to g zlo č in a n ije b ila p o z n a ta , J u g o s la v ija n i iz d a le k a n ije je d in i lu p e ž u o v o m ig ro k a zu; B a lk a n j e n a z a m r š e n im p u to v im a šv ic a rsk ih š v e rc e ra b io » sam o is k o riš te n « , k a ž e n je m a č k i istra ž ite lj. K o lik o g o d j e m a lo ju g o s la v e n s k u c a rin u z a n im a lo što se zb iv a s to m . . v ro b o m n a k o n što o tp lo v i iz lu k e , to lik o se m a lo S v ic a rsk a i k o n c e r n i iz SA D —a b r in u g d je je r o b a k o ju su j e d n o m p r o clali, P r e m a š v ic a rsk o m z a k o n u šv erc n a s te tu d r u g e d rž a v e n ije k a ž n jiv . U ta ja p o r e z a u Š v icarsk o j n ije k a ž n jiv a č a k n i k a d je p o č in je n a n a š te tu k o n fe d c ra c ije , u h v a ć e n im p r e k rš ite ljim a p r ije te s a m o n a k n a d n o p la ć a n je p o r e z a i a d m in is tra tiv n a k a z n a . B u d u ć i d a to n i k o d k n ć e n ije k a ž n jiv o d jc lo , S v ic a rsk a n e iz ru č n je in o z e m n e u ta jiv a č e p o r e z a n jih o v u n z e m lja m a . S a m o rije tk o S v icarsk a s u r a d u je p n n a p o r im a d a se u h v a ti n e tk o o d š v e rc e ra k o je štiti p r a v n i su stav . U lip n ju 2 0 0 1 . j e d n a za ista k r u p n a ž v je rk a , N a p o le ta n a c G e r a r d o C u o m o , b ila j e iz ru č e n a Italiji; o n j e u k a n to n u T ic in o p o d m itio n a jv iše g su c a i ta k o p r e tj e r a o č a k i za šv ic a rsk e p rilik e .
Upletenost srbijanske opozicije Is p rv a se šv e rc c ig a r e ta p r e k o J a d r a n a i u s u s je d n e z e m lje jo š m o g a o s m a tr a ti o r ig in a ln im f u n d - r a is in g o m za p r o g n a n u d rž a v u . Ali taj j e p o s a o stv o rio sc c n u k o j a j e p r ije tila d a p r e r a s te sv o je iz u m ite lje . B o k a n o v a v la stita tv rtk a R oja R ln e k s p o s ta la j e fin a n c ijs k i n a jja č im p o d u z e ć e m S rb ije , a k a d j e iz u m ite lj b a lk a n s k o g šv e rc a c ig a r e ta b io u b ije n , r a z m je r i te trg o v in e već su z a sje n ili d r ž a v n e p r o r a č u n e p o n e k ih tra n z ic ijs k ih z e m a ^ a . Z o ra n J a č e v , n e k a d a š n ji tajn i p o lic a ja c i s a v je tn ik m a k e d o n s k o g m in is tr a u n u t a r n j i h 69
p d s lo v a a clan as s e f s k o p s k e se k c ije T r a n s p a r e n c v I n t e r n a tio n a la , iz r a c u n a o j e n e i z m j e r n e p r i h o đ e : u z r a z lik u u c ije n i iz m e c tu o p o r e z o v a n e i n e o p o r e z o v a n e k u tije m a r l b o r a k o ja s e ž e tlo d v a d o la r a , t e r e t j e d n o g je d i n o g k a r n io n a in o ž e d o n ije ti 1,5 m iliju n a d o b iti. S a m o k ro z M a k e c io n iju , p r o c je n ju je Ja č e v , m je s e c n o p ro c tu e ig a r c te v r ijc d n e 3 1 0 m iliju n a d o la r a — o d 8 0 —p o s t o t n e d o b iti m o g u d o b r o živj e t i š p e d ite r i, v o z a c i, c a rin ic i, p o iic a jc i i p o litič a r i. P u to v i su p o z n a ti: r o b a se le g a ln o isk rc a v a s b r o d o v a u S o lu n u i p r e t o v a r u j e u k a m io n e . N a g r č k o - m a k e đ o n s k o m g ra n ič n o m p r ije la z u c ig a r e tc se k o r e k tn o d e k la r ir a ju . P ro la z e č i k r o z m a lu z e m lju , š lo tr a je s a m o tri sa ta , v o z a č u n iš ta v a d o k u m e m e o t e r e tu i u B la c a m a , p r ije la z u p r e m a K o so v u , d o b iv a n o v e . K o so v sk a g r a m c a n ije » n ik a k v a v e lik a p r e p r e ka«, k a ž e J a č e v . M e đ u n a r o d n t c a rin ic i, k o ji su o n d je u slu ž b i, » b rz o uče«. D rž a v n o to le r ir a n i šv e rc c ig a r e ta — ali i a lk o lio la , b e n z in a i p o s v e o b ič n ih p o t r o š n i h d o b a r a p o p u l riž e , p š e n ic e ili k u k u r u z a — p f i j e s v e g a j e s r p s k im k r im in a lc im a i p o lu s v ije tu » b iz n is m e n a « s tv o rio r a js k o p o ije r a d a . B e o g r a d s k i g a n g s te r i v ise se n is u p o s c e n a m a z a p a d n o e u r o p s k i h v e le g i a d o v a m o r a li tu ć i s R u s im a ili A lb a n c im a . K r im in a ln i k o n ta k ti sa Z a p a d o in v eč su o d a v n o d o s e g n u li viši s tu p a n j o r g a n iz a c ije . U lje to 2 0 0 1 . s u r a d n ja J u g o s la v ije s d u h a n s k im k o n c e r n i m a b ila j e n a v r h u n c u , a m o ž đ a i n a p r e k r e t m c i. U z a d n ji čas p r p p a o j e p l a n b r ita n s k o - a m e r i c k o g d u h a n s k o g k o n c e r n a B A T ( d u n h ill, r o th m a n s , Iu c k y s trik e , p e t e r s tu y v e s a n t) d a u s r b ija n s k o m g r a d u K ra g u je v c u izgracU tv o r n ic u c ig a r e ta . D a j e to u s p je lo , šv e rc d u h a n a u E u i o p i d o b io b i n e o s v o jiv u u tv r d u . K a o p o s r e d n i k d e a la lz m e đ u B A T - a i n o v e s rb ija n s k e v la d e Z o r a n a Đ in đ ić a n a s tu p io j e S ta n k o » C a n e « S u b o tić , C r n o g o r a c s h r v a ts k o m p u to v n ic o m , p o z n a t k a o n a jv e ć i r e g io n a ln i ra s p a č a v a tc lj d u h a n a u ju g o is to č n o j E u r o p i. » N itk o n e b i m o g a o k o n tr o 70
lira ti g d je z a v rsa v a ju p ro iz v o d i te tv o rn ice« , k a ž e j e d a n n je m a č k i istra ž ite lj- S u b o tić , r o đ e n 1959*, ta k o j e u n e k o lik o g o d in a o d v la s n ik a m a le a g e n c ije za iz n a jm ljiv a n je čam a c a u M ilo č e ru n a c r n o g o rs k o j riv ije ri p o s ta o m ilija r d e r u šv ic a rsk im fra n c im a s v ilo m n a Ž e n e v s k o m j e z e r u . Is p rv a je r a d io k a o a g e n t za R e y n o ld s, p r ije n e g o što j e p r e š a o u slu ž b u B A T -a* N a p o s lje tk u p r o p a li d e a l o tv o rn ic i u K ra g u je v c u učin io j e p r e d m c to m ra z g o v o ra Z o ra n a Đ in đ ič a , p o litič a ra ko ji je 11a Z a p a d u b io p o z n a t k a o na.jžešći p ro tiv n ik M ilošev ićev a r e ž im a i k a o o r g a n iz a to r i s re tn i p o b je d n ik n a r o d n o g u s ta n k a u lis to p a d u 2 0 0 0 . J a v n o j e Đ in đ ić svoj p la n b r a n io tv rd e ć i d a su S rb iji p r ije k o p o t r e b n e in v e stic ije , D o ista i je st te š k o u v id je ti zašto b i se j e d n a o d n a js iro m a š n ijih z e m a lja E u r o p e tre b a la p o d v r g n u ti s tro ž im p ra v ilim a c iv iliz ira n o g m e đ u n a r o đ n o g r o b n o g p r o m e t a n e g o to lik o b o g a tije d rž a v e p o p u t G ip ra , S v icarsk e , L ih te n š ta jn a ili S A D -a . A li Đ in đ ić u sc p r e d b a c iv a la p o litic k a i č a k o so b n a k o ru p c ija . S v e rc e r c ig a r e ta S re ć k o K e s tn e r, koji j e in te r\ j u o m za h rv a ts k i ije d n ik N a c io n a l u sv ib n ju 2 0 0 1 . o tv o rio n iz o tk rić a o d u h a n s k im p o s lo v im a n a B a lk a n u , o k riv io j e to g p o litič a r a d a j e o d S u b o tić a z v a n o g » C ane« p r im io v elik n o v č a n i d a r za o p o z ic iju i d a se služi a v io n o m to g ra s p a č a v a te lja d u h a n a . Đ in d ić te p r ig o v o r e n ije o p o v rg n u o . T o d o d a t n o p o th r a n ju je s ta m g la s in u d a j e b e o g r a d s k a o p o z ic ija , k o ja j e s a d a n a v la sti, j e d n a k o u p le te n a u o rg a n iz .ira n i k r im in a l k a o i s ta ri re ž im . T k o p a k h o ć e đ u b ije p r o d r ije ti u tu m a te riju , b rz o d o s p ije v a u d ž u n g lu p rija te ljs ta v a i n c p r ija te ljs ta v a , »bliskih« p r ija te lja i »kum ova«, n a z o v ir o d a k a ko ji u z a ja m n im k u m s tv o m p ri k r š te n ju d je c e z a sn iv a ju d o živ o tn i n e r a s k id iv savez. I n e k e ta jn e slu ž b e im a ju u to m g n s tik u u lo g u k o ja se je d v a m o ž e p r o z r e ti. G la v n i u r e d n ik N a c io n a la , Iv o P u k a n ić , d v a đ e s e t g o d in a p r ija te lju je s C r71
AVC<(
Sruija nskfZ carhia predsjedniku Đ inđićn pokazuje zaplijenjenu švercersku robu (2 0 0 2 .). n o g o r c e n i R a ik o m R n e ž e v ić e m , koji j e o p e t d u g o o d rž a v a o b lisk e o d n o s e s c r n o g o r s k im p r e d s je d n ik o m M ilo m Đ n k a n o v ić e m i n a k ra ju se s n jim p o s v a đ a o . Đ u k a n o v ić je z a je d n o sa sv o jim p o litić k im p r ija te lje m Đ in d ić e m n a jv iše p rc iip io 7:bog z a g re b a č k ih o tk rić a . U B e p g r a d u se s to g a 11as lu ć u je u z v ra ć a n je isto m m je ro m , iza k o je g o p e t lia v o d n o sto je p r iv r e d n i interesi* Živ in te r e s za s rb ija n s k o trž iste p o k a z u je , n a im e , i đ u h a n s k a tv o rn ic a T D R iz h rv a ts k o g R ovinja* čiji p ro iz v o d i ta k o đ e r u e r a z ja š n je n im p u to v im a b ez c a r in e d o s p ije v a ju n a k io sk e p o s v u d a n a B a lk a n u . Su-
bo tić j e s k la p a o p o slo v e i s T D R -o m . P o p u t u b ije n o g a D ia đ ič a , n i S re ć k o K e stn e r, H rv a t, n a k o n sto j e oLkrio ta jn u , n ije više n a ra s p o la g a n ju za đ a ljn je o b av ijesti. U s tu đ e n o m e 2 0 0 1 . to g j e šv e rc e ra u iiitila ta lija n sk a p o lic ija d o k j e p re la z io šv icarsk u g ra n ic u k o d C h iassa, N je m a č k i caririsk i istra ž ite lji slu te d a j e K e s tn e r o d T a lija n a , k a k o j e to u o b ie a je n o , u z a m je n u za in fo rm a c ije d o b io no v i id e n titet. J o š n ijc p a lo m n o g o s \je tla n a p o v e z a n o st k rim in a ln e i p o litič k e sce n e n a k o n sv rg a v a n ja M iloševića u lis to p a d u 2 0 0 0 . Tpak j e s ig u rn o d a » D e m o k ra ts k a stra n k a « Z o ra n a Đ in đ ić a n ijc im a la u d je la u velikoj zb rci p o č e tk o m 9 0 —ih g o d in a . T a d a se o s o b ito k o r u m p ir a o »S rpski p o k r e t o b n o ve« V u k a D ra šk o v ić a, d o k ra ja 90—ih g o d in a n a jja č a o p o zicijska s tra n k a . z\li ta k o đ c r j e s ig u rn o d a j e d e m o k ra ts k a o p o zicija b ila u p u ć e n a n a d a ro v e iz p o s lo v n o g svijeLa; u p rav o su se Đ in đ ić i n je g o v i s tra n a č k i p rija te lji s ta ln o hvalili svojim doTirim k o n ta k tim a s p o d u z e tn ic im a . S u b o tić se izja š n ja v a o k a o » p ro tiv n ik režim a« . P riv a tn a p r iv r e d a b ila j e p rilič n o n e o v is n a o M iloševičevu re ž im u . P riv a tiz ira n a j e b ila c ilja n o n a p o u z d a n e o so b e , p o s e b n o n a m a n a g e r e p o d u z e ć a u » d ru š tv e n o m vlasništvu«, a tk o j e o tv a ra o n o v o p o d u z e ć e , u p ra v ilu sc p o tm d io o k o lic e n c e za uvoz ovog ili o n o g p ro iz v o đ a , k a k o bi o d m a b p o to m sttip io u k o n ta k t sa š v e rc e rsk im k a rte lim a . Z a o b ila ž e n je sa n k c ija s m a tra lo se n a c io n a ln im z a d a tk o m i za re ž im i za o p o ziciju . L ic e n c u j e d o b iv a o o n a j tk o j e o tv o rio d o b a r u v o zn i k a n a l. T a j p ra g m a tič n i p r in c ip k rč io j e k rim in a lc im a , ali i p o litič k im o p o z ic io n a rim a , p u t u p r iv r e d n i život. P osljeclnjih g o d in a p o n e k t su p o d u z e tn ic i, koji su p o re z im a i p ris to jb a m a za h c e n c e m o ra li fin a n c ira ti režiiri, p o č e li d a riv a ti i o p o ziciji, v je ro ja tn o u n a d i d a će i n a k o n m o g u ć e g slo m a re ž im a tn o ći o stati u p o slu . P rilik o m p a d a M iloševićeva re ž im a i veliki i d o p o s lje d n je g tr e n u tk a re ž im u v je rn i m a g iia ti d r7_?
žaii su se n e u tr a ln o ili su se k o je k u d a ra z b je ž a li. B o g o lju b Karić* v la s n ik n a jv e ć e g k o n c e r n a M ilo šev ićev e e r e , m o g a o j e svoje p ro tiv n ič k e e m o c ije te sk o p r ik r iti već s to g a sto j e đ r ž a o te le v iz y u k o ja j e n e k a k o m o ra la izv jestav ati o d o g a đ a jim a . N a jp r ije j e »BK televizija« tje d n im a p re šu ć iv a la p ro s v je d e , d a b i p o to m n a g lo g le d a te lje iz n e n a đ iv a la p e t ’ m a n e n tn im p o s e b n im e m is ija m a , k o je bi p o to m j e d n a k o n ag lo ^ v e ć p r e m a a k tu a ln o j k a lk u la c iji v la sn ik a , b iv a le p o n o v n o s k in u te . S v o jo m te le v iz ijo m b io j e K arić u p r e s u d n im đ a n im a r u j n a i U sto p a d a 2 0 0 0 . h c n d ik e p ir a n p o p u t p s a što ig ra p o k e r , k o ji n a sv ak u d o b r u k a r tu n e h o tic e m a š e r e p o m . K o lik o su se s tra n k e i p o je d in i p o lltič a ri k o r u m p ir a li o n ih g o d in a , sv ak a k o če sc isp o sta v iti te k n a k nadno.
Duhanski rat između Beograda i Pođgorice » S re c h n o m 9 0 - i h g o đ in a p a r a d ig m a se p ro m ije n ila « , p ric a b e o g r a d s k i k r im in o lo g D o b riv o je R a d o v a n o v ič . P rv a s tra h o v ita s e rija u b o js ta v a u o n o v rije m e m o ž d a je u v je rila d rž a v n i i p a r tijs k i v rh đ a v last m o r a u z e ti p o s a o u v la stite ru k e . A li p r e m a R a d o v a n o v ić e v im s p o z n a ja rn a p o h tič a ri j e d n o s t a v n o više u is u b ili z a d o v o ljn i tim e d a ta k o đ e r zar a đ u ju n a d o b iti š v e rc e ra I s to g a su se s a m i u p u s tili u p o s a o . M a rk o M ilo šević, p r e d s je d n ik o v sin , n a š a o je p r is tu p toj sc e n i p r e k o sv o g b lisk o g p r ija te lja \ l a d e K ovačev ića z v a n o g »T ref«, » T ref« i M a rk o , d v o jic a a u to m o b ilsk ih z a n e s e n ja k a , koji su se u p o z n a li p r e k o trk a č k o g s p o rta, ractili su z a je d n o za gi u p u tv rtk i » In te rs p e e d « , k o ja j e s v o je đ o b n o u S rb iji ra s p o la g a la m o n o p o lo m n a u v o z cig ar e ta i sv o ju r o b u n a b a v lja la p r e k o z ra č n e lu k e N iš. I n te r s p e e đ , p o p u t svih v e lik ih k u p a c a lic e n c e , n ije n ik a k v a p o d 74
z e m n a k lik a, n e g o ite k a k o u g ie d n a tvvtka, k o ja m e đ u o sta lim s j e d n o m p r iv a tn o m g im n a z ijo m u B e o g r a d u s u ra đ u je u o b ra z o v a n ju m la d e g e n e ra c ije . I T r e f j e , u o s ta lo m , b io u b ije n : u v eljači 1997. u b io ga j e n c z n a n a c p r c d b e o g r a d skirn k o n g r e s n im c e n tr o m Sava, i'C iim inalci su svoje d o b itk e , b e z o b z ira n a p o v r e m e n u p u c n ja v u , jo s slo ž n o d ije lili. S a d a , k a d su se u m ije s a le p o litičk e đ in a s tije , 11a scen i su se p o ja v ile zav ist i o z b iljn a zavad a . U G rn o j G o ri j e 1 9 95. g o d in e , k a k o izvještava ž e n a iz n ž e g k r n g a v lasti, ta d a šn ji p r e đ s je d n ik M o m ir B u lato v ič o d lu č io svojoj s iro m a š n o j ze m lji o tv o riti n o v i izv o r z a ra d e , šv e rc u d a ti slu ž b e n i k a r a k te r i u č in iti j e e k o n o m s k i lup e s k o m d rž a v o m p o u z o r u n a L ih te n Š ta jn i B a h a m e . N a d le ž n o s t za d e ta lje B u la to v ić j e p r e n io n a sv o g te k 3 3 g o d iš n jc g p r e m ije r a M ila Đ u k a n o v ić a , n e k a đ a š n je g k o ša rk aša s v e lik im p o litič k im ta le n to m . V la đ a u P o d g o ric i izd av ala j e n a Đ u k a n o v ić e v u o d lu k u lic e n c e za » tra n z it d u h a na«, P ris to jb e za to p la ć a le su se d rž a v n o j tv rtk i » M o n te n e g ro T o b a c c o T ra n s it« k o ja j e o ta d za c ije lu r e p u b lik u im a la u lo g u z la tn o g m a g a rc a , M o ć n im k u p c im a lic e iic e o d M 1 1 —a p r i p a d a li su fabulous fo u r m e đ u đ u h a n s k im tajk u n im a S v icarsk e : F ra n c u z i G ilb e rt L lo re n s , P a tric k L atir c n t i P a tric k M o n n ie r te Š p a n jo la c L uis G a rc ia M a n o lo , zvani »Lo S p a g n o lo « . Is tra ž n i o d b o r c r n o g o r s k o g p a rla m e n t a :i 1 iz n a š a o j e u lip n ju 2 0 0 2 . d a j e u p e t i p o l g o d in a iz m e đ u p o č e tk a 1996. i s r e đ in e 2 0 0 1 . s a m o iz lu k e B a r p r e k o J a d r a n a o tišlo 2 9 m iliju n a k ilo g r a m a c ig a re ta . U n a jb o ljim v r e in e n im a d n e v n o su n a p o d g o rič k i a e r o d r o m ■I 31
S kup Š tm a R e p u b lik c C n ie G o re : K o m is ija za u tv iđ iv a iije č in je n ic a i b it n ili c le m e n a ta ti n a v o d im a u te kstu o b ja v lje n o m u z a g re b a č k o m lis tn N a c io n a l p p d n a s lo v o m »GJavni m a fija š k i boss B alkan a « i d r u g im te k s to v im a ol>javIje n im u o v o m Jistn. I i\ je š t a j o i ’adu. P o d g o ric a , 28- ju n 2 0 0 2 . g o d in e . Iz to g iiv je š ta ja u z c te su b i'o jk e u a v e d c n e u te k s lu k o ji s ljjc d i.
75
s lije ta la d v a U ju šin a p u n a c ig a r e ta . M T T je s a m a u p r v ih o s a m m je s e c i sv o g p o s to ja n ja p o liciji m o g a o đoznačit.i 13,6 m iliju n a n je m a č k ih m a ra k a . O d M T T - a o v la š te n o Lrans p o r t n o p o d u z e ć e Z e ta tra n s z a ra đ iv a lo j e u z la tn im g o d in a m a 2 1 6 m iliju n a a m e r ič k ih d o la ra , za lu č k u u p r a v u iz B a ra p r e o s ta lo j e jo š u v ije k 7,7 m iliju n a d o la ra . A li b io j e to s a m o m a le n d io s tru ja n o v c a b la g a jn i M I T - a , o n a j koji je b io p r a v iln o p r o k n již e n n a s lu ž b e n im d rž a v n im m je s tim a . T k o j e z g r n u o b a s n o s lo v a n o s ta ta k , n isu u tv rd ili ni p a r la m e n ta r c i. H rv a ts k i š v e rc e r c ig a r e ta K e s tn e r o k riv io je Đ u k a n o v ić a d a si j e o d tr a n z ita d u h a n a đ a o d a r o v a ti » satove v r ije d n e 1,5 m iliju n a m a ra k a « , svoj p r iv a tn i sta n p o v c ć a ti n a 4 0 0 č e tv o r n ih m e ta r a i n a m je s titi ga za d a ljn jih 1,5 m iliju n a m a ra k a . Sve su to »g o le n e is tin e , iz m iš ljo tin e i p o d m e ta n ja « , p a u š a ln o j e Đ u k a n o v ić izv ijestio is tra ž n i o d b o r. S v a k a k o je č in je n ic a d a p r e d s je đ n ik n je g u je lu k s u z a n stil živ o ta, o p ć i s n a jb o g a tijim Iju d im a svoje zem Jje a p rilik o m sv o jih bi o jn ih p o s je ta M ila n u ohiČ no o d s je d a u ta m o šn je m h o te lu » P rin c ip e d i S avoia«, g d je n a jje ftin ija so b a za j e d n u n o c k o š ta k o lik o Đ n k a n o v ić m je s e č n o p i irrii o d d r žave: j e d v a 4 0 0 e u ra . Đ u k a n o v ić e v đ rž a v n i m o n o p o liz a m b io j c u S rb iji n e b la g o n a k lo n o p r im lje n : L am ošnje u v o z n e tv rtk e i sv e rc e rsk e b a n d e tr e b a le sn p r i s t u p o b a li, k a k o bi u v e lik o m stilu irio g le izvoziti u E U , ali o d M 'l T - a u P o d g o ric i n is u d o b ile lic e n c e , U B eo g r a d u j e p o č e tk o m 1998. p la n u o m a li r a t s n e k o lik o u b o js ta v a , što ih j e v last stav ila n a te r c t » c rn o g o rsk im s e p a ra tis tim a « . S u k o b j e b rz o p o p r im lo p o litič k u d im e n z iju . U sv ib n ju iste g o d in e Đ u k a n o v ić j e p o s ta o p r e d s je d n ik , p r e k in u o s B e o g r a d o m , u v e o n je m a č k u m a r k u k ao v a lu tu i s rb ija n s k e š v e rc e re ta k o d o v e o u jo š v eć u n e p r ilik u : č a k i u u n u ta iju g o s la v e n s k o j trg o v in i o ta d su b ili p r i n u đ e n i s c r n o g o r s k o m k o n k u r e n c ijo m o b ra č u n a v a ti u d e v iz a m a u m je s to , k a o d o ta d , u d in a r im a , čija se v r ije d n o s t m o g la p o 76
C rnogorski predsjeđnik M ilo Đ u k a n o v ić (u sređunz) na. balkanskoin su m m itu 1 9 9 9 . u H rvatskoj, v olji s n iz iti p o k r e t a n j e m s tr o ja za tis k a n je n o v č a n ic a . S p o r o k o r e s u r s a za š v e rc c ig a r e ta im a o j e u o t u đ e n j u iz m c d u B e o g r a d a i P o d g o r ic e rn o ž d a b a r e m j e d n a k o v e lik u u lo g u k a o ra z lič ita s liv a ć a n ja d e m o k r a c ije , V e lik a s k la d iš ta u b a r s k o j luci d a n a s su p r a z n a , u n e k o ć p r c p u n o j lu c i za j a h t e Z e le n ik a k ra j ld e r c e g N o v o g a uz o b aJn se lju lju š k a s a m o j e d a n o r o n u li p o lic ijsk i Č am ac. M ed u n a r o d n i p r itis a k , is tra ž n i p o s t u p a k u Ita liji i z n a m e n ili iin k a n o v ič e v s u s r e t s n je m a č k im m in is tr o m v a n js k ih p o s lo v a [ o s c h k o m F is c h e r o m o k o n č a li su u lje to 2 0 0 1 . đ rž a v n i šv erc c i g a r e t a iz C r n e G o r e . V r e m c n a su se p r o m ije n ila ; n a k o n p a d a M ilo š e v ič e v a r e ž im a Z a p a d d f ž i n o g ii u v ra tim a . A li v r e m e n a se n is u p o b o ljš a la : c r n o g o r s k a d r ž a v n a b la g a jn a , Jiše n a sv o jih d u h a n s k ih p r i h o d a , n a la z i se p r e d k o la p s o m . D io to g p o s la b io j e p o t o m » re p riv a tiz ir a n « ; 77
p o litič k e i e tn i č k e b a r i j e r e n e m a j u p r i t o m v iše n ik a k v u u l o g i r C i g a r e t e sc, k a o i p r ije , š v e rc a ju u v e lik o m s tilu . U s v ib n ju 2 0 0 2 , U N —o v a p o lic ija o t k r i l a j e u n e k a d a s n jo j tv o r n ic i n a r u b u k o s o v s k o g g r a d a G n jila n a b a le d u h a n a iz C r n e G o r e s k u p a sa sv je ž e o tis n u tim e r.ik e ta m a m a r l b o r a — p r e t p r o i z v o d e z a k r iv o tv o r e n u r o b u s m a r k o m k o ja se n e d a iz v e sti u E U i s to g a se p r o d a j e n a B a ik a n u . T e h n i č k i v is o k o r a z v ije n i » s p e e d b o a ts « n a š li su n o v u n a m j e n u i d a n a s is p lo v lja v a ju iz j o š ta j n i h p r i s t a n i š t a u C r n o j G o ri, A lb a n iji i H r v a ts k o j. B u d u ć i d a n e o p o r e z o v a n e c i g a r e t e v iše n e s tiž u u tu z e m lju , p r e v o z e h e r o in , k o k a in te ž e n e i d je v o jk e k o je se u Ita liji p r o d a j u za p r o s titu c iju . » T a k o je u v ije k k a d n e t k o j e d n o m im a n e š t o p o p u t u s p je h a « , r e z i g n i r a n o k a ž e v iso k i e u r o p s k i p o lic ijs k i č a s n ik . » Š v e rc e rs k i p u to v i o s ta ju , s a m o se r o b a m ije n ja .« P o v r e m e n o se i n o v i p o s lo v i ra z v ija ju z a je d n o s k u m o v im a iz d r ž a v n o g v r h a . U p r o s i n c u 2 0 0 2 . ta d a š n ji m i n i s t a r u n u t a r n j i h p o s lo v a A n d r ija jo v ič e v ić , a n g a ž i r a n i r c f o r m i s t i n e p o p u s t l j iv b o r a c p r o t i v k o r u p c ije i o r g a u i z i r a n o g k rim in a la , d a o j e p o h a p s i t i j e d a n k a r te l tr g o v a c a Iju d im a . O s im z lo g la s n o g b o r d e ls k o g k u m a B a jr a m a O r a h o v c a , j e d n o g m e s a r a iz p r e d g r a đ a P o d g o r ic e i d v o jlc e » p o s lo v n ih lju d i« , is tr a ž ite ljim a je u p a o u ir u e ž u i z a m je n ik g la v n o g d r ž a v n o g o d \ j e t n i k a Z o r a n P ip e ro v ić . M in is ta r jo v ič e v ić p la tio j e to u h i ć e n j e s v o jo m s lu ž b o m : k a d j e M ilo Đ u k a n o vić n a k o n s v o g p r e l a s k a n a d u ž n o s t p r e m i j e r a p r e d s t a v io lis tu s v o g k a b in e ta , n e d o s ta ja lo j e im e m i n is t r a u n u t a r n j i h p o s lo v a . Đ u k a n o v ić n e v o li k a d n e t k o m im o n j e g a d ijc li p r a v d u , g o v o r ilo se u P o đ g o r ic i.
78
IvAKO
se države p r iv a t iz i R,AJU
U sv im tra n z ic ijs k im z e m lja m a n a k o n p ac la k o r n u n iz m a k r im in a lite t j e z n a tn o p o r a s ta o . A ii s a m o j e u bivŠoj J u g o siaviji v eć p o s to je ć a k r im in a ln a s c e n a u z d ig n u ta u p o š to v a n sta le ž . T a j m o d e l n ije o s ta o o g r a n ič e n n a S rb iju . N e š to sličn o , p r e m d a u m a n jo j m je ri, p o s t o j a l o j e 9 0 - i h g o d in a i u H rv a ts k o j, B o sn i i n a K o so v u , d a k le u o n im r e p u b lik a m a i p o k r a jin a m a k o je su s u d je lo v a le u r a tu — s a b la s n a k o n v e r g e n c ija s u sta v a , š to j e d u g o b ilo n a d g la s a n o tu tn ja v o m b o m b i. R e ž im h r v a ts k o g p r e d s j e d n ik a F r a n je T u đ m a n a , k o ji je a u to k r a ts k i v la d a o o d 1990. d o svoje s m rti 1 9 9 9 ., slu ž io se u p rv im g o d in a m a k r im in a ln im g a n g o v im a k a k o b i tir a n iz ira o S rb e k o ji žive u toj z e m lji i u z e m lju k r iju m č a r io o ru ž je . J e d a n o d r e d u b o jic a s p o s v e k ilm in a ln im m o tiv im a , k o ji j e b io p o d r e đ e n ta d a š n je m z a m je n ik u m in is tr a u n u t a r n j i h p o s lo v a T o m is la v u M e rč e p u , p o u b ija o j e z a g re b a č k u o b itc lj Z ec i s lje d e ć e g o d in e n a s ta v io s u b o js tv im a n a r a tn i m p o d r u č ji m a . L ik o v i p o p u t s p o m e n u t i h » T u te « i »S tele« d r ž a li su u šaci h rv a ts k i d io g la v n o g h e r c e g o v a č k o g g r a d a M o s ta ra . P rilik o m S v je tsk o g n o g o m e t n o g p r v e n s tv a T -u đ m a n se u F ra n c u s k o j 1998. o s o b n o sa sta o s k ra lje m z a g r e b a č k o g p o đ z e m lja Z la tk o m B a g a rić e m n a p r ija te ljs k o m o b je d u . U k o je m su se p o s lu u d r u ž ila ta đ v o jic a , d o d a n a s n ije r a z ja s n je n o , N iz p o z n a tih z lo č in a c a u T u đ m a n o voj j e e r i za p o lic iju b io T ied o d irljiv . U d r u g o j p o lo v ic i 79
9 0 —ih g o đ i n a , s lič n o k a o u is to d o b a u B e o g r a đ u , u s lije d ila j e i u Z a g r e b u s e r ija o b r a č u n a u k r i n i i n a l n o m m ilje u , p r i č e m u je p o g i n u l o o k o 2 0 o s o b a . B o s n a 1 g la v n i g r a d S a r a je v o p r i j e r a l a su j e d v a im a li p o d z e m l j e o r g a n i z i r a n o u b a n d e , k o je b i se d a l o is k o r is titi u p o litic k e s v rh e , A li i tu su z lo č in c i b a r e m p o v r e m e n o p o s t a j a l i h e r o ji m a , M u s lim a n N a s e r O r i č }— m u t a n tip , k o ji j e j e d n o m i M ilo š e v ić u s lu ž io k a o t j e lo h r a n ite lj ■— tir a n iz ir a o j e u b o s a n s k o m r a t u iz t a d a s n j e m u s lim a n s k e e n k la v e S r e b r e n i c e k a o p r e d v o d n i k j e d n e v o jn e p o s t r o j b e s r p s k a s e la ii o k o lic i, G a n g p o d v o d s tv o m I s m e t a B a jra m o v ić a » C e le « , k o ji j e z a v r ije m e o p s a d e S a ra je v a o d 1 9 9 2 . d o 1995* u z m i g o d o b r a v a n j a n iz a m u s lim a n s k ih p o litič a r a m a l t r e t i r a o S rb e k o ji su živjeli u g r a d u , z a u s ta v io j e ta d a s n ji p r e m i j e r H a r is S U ajdžić. AJi » e tn ič k a č iš ć e n ja « , za ra z lik u o d S r b a i H r v a ta , M u s lim a n i u b o s a n s k o m r a t u b a r e m n is u c e n t r a l n o o r g a n iz ir a li. N e d o s t a t a k m a s e n ije b io j e d i n i r a z l o g z a s to u S a r a je v u n ije u s p o s ta v lje n o č v r s to sav e zn iš tv o p o l i ti k e s k r im in a lo m .
Jugoslavenska »socijaUsiička tržišna privreda« j\1\
p o d r ž a v l je n je i j a v n o l e g i t i m i r a n j e p o d z e m l j a s a m o j e j e d a n o d m o d e l a k o ji su v o d ili đ o n a k n a d n e k r im in a liz a c iJ e j n g o i s t o č n o e u r o p s k i h d r ž a v a . O s im » ju g o s la v e n s k o g « m o đ e l a p r e m a g e n e z i to g a p r o b l e m a u r e g iji d a j u se u tv r d iti j o š d v a : p o s tk o m u n is tič k i i p r i v a t n o p r i v r e đ n i . N ije d a n o d tih m o d e l a n ije e tn ič k i ili k u l t u r a l n o e k s k lu z iv a n , a li sv a k i se u d r u g o j z e m lji r a z v io d o p o t p u n e z r e lo s ti. S a m o j e u B e o g r a d u i n i g d j e d r u g d j e u o p ć e b ilo u a ra sp o l a g a n j u p o d z e m l j e s t r a d i c i j o m i č v r s tim s t r u k t u r a m a a s r p s k e s u b a n d e o k o 1990* g o d i n e u m ilje im a z a p a d n o e u 80
ro p s k ih v e le g r a d o v a im a le iz ra z ito n a jja č u p o z ic iju o d svih is to č n o e u r o p s k ih g a n g o v a , Ali n ije se s a m o p o slo b o d i k re t a n j a f k o ja j e z lo č in a č k im s in d ik a tim a tc k o m o g u ć a v a la d je lo v a n je p r e k o z a p a d n ih g ra n ic a , J u g o s la v ija ra z lik o v a la o d d rž a v a V a rš a v s k o g p a k ta . O n a o d r a n i h 5 0 - i h g o d in a k a o j e d i n a z e m lja k o jo m se v la d a n a k o m u n is d č k i n a č in n ije im a la p r iv r e d u k o jo m se c e n tr a ln o u p ra v lja . P o d u z e ć a li » d ru š tv e n o m v lasn ištv u « — ju g o s la v e n s k a p o s e b n o s t -— b ila su u m e đ u s o b n o j k o n k u re n c iji, n a d m e ta la su se 2a trž iš te a p r ije sv e g a za k r e d ite i m o g la su se u z a ja m n o k u p o v a ti. O » so cijalisđ čk o j t.ržišnoj p riv re d i« , k a k o j e p r o p a g a n đ a n a z iv a la taj siste m , u n a to č to m u m o g lo se g o v o rlti sa m o u u s k im g ra n ic a m a . N a tje č a je i m a s o v n a o tp u š ta n ja je d in s tv e n a p a r tija n ije trp je la ; p o d u z e ć a k o ja su p r o p a la u trž iš n o j u ta k m ic i ili z b o g p o litič k ih u v je ta n isu iin a la n ik a k vu š a n s u n a trž iš tu , b ila su ad libitum o p s k rb ljiv a n a k r e d itim a . M e đ u m j e t i m a ko ji su isk riv ljav ali k o n k u r e n c iju ? što su ili n a m e ta li k o m u n is ti, b ila j e u o s ta lo m n a p r v o m m je s tu e tn ič k a p r o p o r c io n a ln o s t z a p o s le n ih . Ž elja m a n a g e r a d a u k in u taj u v je t ko ji su o s je ć a h k a o o k o v , p o slije j e p r ilič n o p r id o n ije la r a s p a d u J u g o s la v ije .32 P o s e b a n ju g o s la v e n s k i p r iv r e d n i s iste m , k o ji j e u tis n u o p e č a t i k r im in a lu 11 toj ze m lji, clo d a n a s jo š n ig d je n ijc p o t p u n o p r e v la d a n . N a jto č n ije bi se m o g a o o z n a č iti k a o » p riv re d a m o ći« . Z a ra z lik u o d Z a p a d a , g d jc s a m o u d o la rim a ili e u r im a iz ra z iv a p r iv r e d n a m o ć d a je p r a v o su d je lo v a n ja u v elik o j ig ri k o n k u r e n c ije , a i za ra z lik u o d Is to k a , g d je j e p o s to ja la » n o m e n k la tu ra * k o ju j e im e n o v a la k o m u n istič k a p a r tija , u J u g o s la v iji j e m o g a o s u d je lo v a ti sv a tk o tk o LJjip. Norb<;i-l M ap p cs—N ietlick , Der Krieg der M anager. E in Beitrag zur Kriegsursaehenfarsr.hung. LJr Die Z u ku n ji Sudosteuropas. Frie.dćnsberEiLt 1997. Theorie uiul PraxE ziviier Bearbeitung. (= DiaJog. B ein iigc zur B ried en sforscb u u g, Rd, 32, H eft 1—2 /1 9 9 7 .), Cliur i Zurich, 1997., str, 1 1 9 -1 2 5 .
81
j e r a s p o la g a o s im a lo m o ć i iz b ilo k o je g iz v o ra : n iž a p a r ti j s k a r u k o v o d s tv a k a o i s in d ik a ti, o s o b lja p o j e d i n i h p o g o n a ili č a k sv ak i p o je d in i m a n a g e r ili z a p o s le n ik . P o b je đ iv a o j e o n a j tk o j e s k la p a o n a jp a m e t n i j a s a v e z n ištv a i tis p je š n o n a d m u d r i o sv o je p r o tiv n ik e . V o d ite lji p o g o n a , k o ji su h tje li p o s tić i u s p je h , m o r a li su se u T ito v o j J u g o s la v iji d o b r o o p h o d i t i s o s o b lje m , j e r ih j e o n o — p o p r i n c i p u s a ra o u p r a v lja n ja — b ira lo . AJi j e d n a k o j e v a ž a n b io i n jih o v o d n o s s p a r tijo m , v la s tim a , a o s o b ito s b a n k a m a . S v a tk o j e u to m s u s ta v u o đ lu č iv a o p r e m a svojoj k o ris ti, a z a k o n i su p o s to ja li s a m o z a to d a za sve u č in e v id ljiv im p o r a z u toj v e lik o j ig ri. J e r s a m o o n a j tk o je is p a o iz te k r b k e m r e ž e p rrja te ljs ta v a m o r a o j e u z a tv o r. U n a to č b r o j n i m k o r e k c ija m a , z a p o č e to j ili č a k d o v rš e n o j p riv a tiz a c iji i m o d e r n iz ir a n o j fra z c o lo g iji, taj se sis te m u n e k im b i t n im c r ta m a o d r ž a o d o d a n a s . N a c io n a ln i v al k o ji j e p o tk r a j 8 0 - i h g o d in a z a p lju s n u o sve ju g o s la v e n sk e r e p u b li k e , p o tis n u o j e p r i v r e d n i s u sta v u d r u g i p la n , z b o g č e g a j e o n v e lik im d ije lo m m o g a o p re ž iv je ti. K o m u n is tič k a p r o p a g a n d a p r e b o jila se u n a c io n a ln u , n e k o lik o n e p a t v o r e n ih id e o lo g a p a lo j e u n e m ilo s t. » D o g o v o rn a e k o n o m ija « b ila j e u v r e m e n im a S lo b o d a n a M ilo še v ič a n o v a k r ila tic a ; sve ciniČ niji e k o n o m is ti u B e o g r a d u g o v o r ih su o » p o litič k o m m e r k a n tiliz m u « , s is te m u u k o je m su k n e z i n je g o v i v a z a li j e d a n d r u g o g a p o d u p i r a l i i j e d a n se p r o tiv d r u g o g a b o r ih sv im d o p u š t e n i m i n e d o p u š t e n i m s re đ s tv im a . N is u d o m in ir a li z a p o v ije d i p o k o r n o s t, k a o u p la n s k im g o s p o d a r s tv im a ili u n u t a r k a p ita lis tič k ih p o d u z e ć a , n e g o u n iv e r z a ln o d o g o v a r a n je o s v e m u i sa sv a k im . U b iv šo j J u g o s la v iji g o to v o j e sve b ilo p r iv a tiz ir a n o n e n a te m e lju p r i v r e d n e k o m p e te n c ije , n a te m e lju s p r e m n o s ti za in v e stira rije ili m o ž d a n a te m e lju to g a tk o n a jv iše p o n u d i , n e g o s tr ik tn o n a te m e lju » b lisk o sti« , p r ija te ljs tv a i p o litič k e p o u z d a n o s ti. U s k la d u s tim o b lik p riv a tiz a c ije k o ji se sv u d a 52
p r e f e r i r a o b io j e m a n a g e m e n t~ b u y - o u t — p r o d a j a p o d u z e ć a ili, j o š b o lje , n je g o v ih p r o f ita b iln ih đ ije lo v a , n je g o v u p o s lo v o d s tv u . P r o d a v a lo se p o c ije n a m a što ih j e k u p a c u svojoj s ta ro j u lo z i sa m b io o d r e d io k a o p r o d a v a č . U H rv a tskoj j e ta p r a k s a s tv o rila k a s tu » ta jk u n a « , T u đ m a n u b lis k ih p o d u z e tn ik a k o ji su s p r e d s j e d n ik o m r a d o ig ra li te n is , već in o m p o y e c a li iz H e r c e g o v in e i sv o je n o v e p r i v r e d n e im p e r ije p o t o m t a k o đ e r č e sto u k r a tk o m v r e m e n u u p r o p a š t a vali. T k o j e u d rž a v i im a o n a jv iš e re ć i, b io je u p r a v ilu u s k o r o i n a jb o g a tiji — i o b r a tn o . Č o v je k n ije m o r a o d o p u š ta ti d a m u z a p o v ije d a ju , ali n ije s m io n i d r u g im m o ć n ic im a j e đ n o s t a v n o o k r e n u ti le đ a . N ije d a n si p o d u z e tn ik n ije m o g a o p r iu š titi d a se o tv o r e n o p o s ta v i p ro tsv r e ž im a . T o j e , n a p r i m j e r , m o r a o d o ž iv je ti M ila n P a n ić , S rb in k o ji j e n a k o n p r e t h o d n e e m ig r a c ije u S A D -u iz g ra d io f a r m a c e u tski k o n c e r n IC N , 1 9 9 2 . u B e o g r a d u p o s ta o p r e m i j e r o m i n a p o k o n n a p r e d s je đ n ič k im iz b o r im a iz a z v a o M ilo še v ić a . N je g o v ih 7 5 p o s to u đ je la u n a jv e ć e m s rb ija n s k o m p r o iz v o đ a č u lije k o v a G a le n ic i, što g a je b io k u p io , p r e k o n o ć i se p r e tv o r ilp u 2 5 p o s to — s v o je d o b n o se p r i u tv r đ iv a n ju v rije d n o s ti n e š to p o g i'e š n o iz ra č u n a lo , o b z n a n ila je vlasL N e k i a s p e k ti » so cijalistič k e trž iš n e p r iv r e d e « d o ž iv je li su p r a v i p r o c v a t te k n a k o n p a d a k o m n n iz m a . » O s n o v n e o r g a n iz a c ije u d r u ž e n o g ra d a « , m a le j e d i n i c e k o je j e iz iim io K P —ov t e o r e ti č a r p r iv r e d e E đ v a r d K a rd e lj, ra z v d e su se u n e k u v rs tu p ro fit centera, k o ji su , p r im je r ic e , u p r a v lja li p a r k ir a liš te m k o je im n a r a v n o n ije p r i p a d a l o — z a p a d n ja c k e s a v je tn ik e u p o d u z e ć im a j a k o b i ra z v e s e lilo b o g a ts tv o j u g o s la v e n s k ih iz u m a . U b o s a n s k o m r a tu n a ila z ilo se u s e lim a u v ije k iz n o v a n a » a u to n o m n e « , h i o d k o je z a r a ć e n e s t r a n e p o d i g n u t e b lo k a d e c e s ta k o d k o jih se m o r a lo p la ć a ti — »za u p o t r e b u c e ste « ili j e d n o s t a v n o za » sig u rn o st« . 83
Bugarska i njena nornenklatura: istočnoeuropski model K a k o b is m o b o lje r a z u m je li p o s e b n o s tl ju g o s la v e n s k o g p u ta u h e z d a n , u p u t n o j e p o g le d a ti p r c k o is to č n e g r a n ic e , u B u g a rs k u . T a z n a tn o m a n ja b a lk a n s k a z e m lja p r i p a d a l a je V a rš a v s k o m p a k tu i » S av jetu za u z a ja m n n e k o n o m s k u p o m o ć« (C o m e c o n ) a n jo m e se v la d a lo i u p r a v lja lo p r e m a s o v je ts k o m u z o r u ; v ez e s M o sk v o m b ile su ta k o tije s n e d a se ta z e m lja k a tk a d o z n a č a v a la k a o » š e s n a e s ta so v je tsk a r c p u b lik a « . I o d n o s i i s lic n o s t o d r ž a li su se b a r e m u p o d z e m lju : k r im i n a l n o m s c e n o m đ o m i n ir a j u s ilu g e s ta r o g r e ž im a k o je su sišle s v la sti, p r i j e s v e g a ta jn a s lu ž b a i p o lic ijs k i a]Darat. T k o j e 2. lis to p a d a 1 9 96. u s trije lio A jn đ re ja L u k a n o v a , v je r o ja tn o s e n ik a d n e ć e d o z n a ti, V a ž n ije o d m n o g o s t r u k i h s p e k u la c ija o o n o m e tk o j e u p o l b ije la đ a n a n iš a n io u b iv š e g p r e m i j e r a p r e d n je g o v im s ta n o m j e s u a n a liz e o zn a č e n ju L u k a n o v a i n je g o v e s m r ti za B u g a r s k u k o je su se p o d u z im a le u S ofiji. O n e o m o g u ć u ju đ u b o k u v id u s tr u k tu r u te p o s tk o m u n is tič k e z e m lje — i o n e g o v o re o p o s e b n o m » b u g a r s k o m p u t u u tr ž iš n u p r iv r e d u « k o ji j e iz m islila p a r u j a s lje d n ic a k o m u n is ta . A n d r e j L u k a n o v b io j e n e k a v rs ta o c a » b a r š u n a s te re v o lu cije« u B u g a rs k o j: o n j e o k u p lja o s n a g e k o je su 1 9 8 9 . u d v o rs k o j re v o lu c iji s v r g n u le d u g o g o d iš n je g d i k t a t o r a T o d o r a Z iv k o v a. P o b u n a p o d L u k a n o v lje v im v o d s tv o m n ije b ila s a m o p o s lje đ n ji p o k u s a j p a r tije d a iz m je n o m lic a z a u stav i re v o lu c iju k o ja p r ije ti — n e š to p o p u t z a m je n e H o n e c k e r a K r e n z o m u D D R - u . ŠtoviŠ e, s L u k a n o v o m j e u p u č u s u d je lo v a o i sloj p r a g m a d č n i h , o b r a z o v a n ih m a n a g e r a iz d r ž a v n ih p o d u z e ć a , k o ji su već d u g o z n a li d a se n e m o ž e u s p je š n o p r iv r e đ iv a ti u z iđ e o lo š k u k r u to s t i n e p r ija te ljs tv o 84
p a r tijs k e e lite i ta jn e slu ž b e p r e m a đ e m o k ra c iji. » L u k a n o v j e h tio n a jb o lje za B u g a rsk u « , m isli so fijsk i a n a litie a r V a ie rij N a jd e n o v , a li to j e u je d n o m is lio za n je g a : n a jb o lje za s e b e i sv o ju n o v u p o litič k u k la s u . P r e k o 5*M uItigrupa«} u d m g e o g r a n a k a b u g a r s k ih u v o z n ih i iz v o z n ih tv rtk i p o s v u d a u sv ije tu , L u k a n o v lje v i » k o n s tru k tiv n i« tra n z ic ijs k i p r o f ite r i sk lo n ili su n o v a c u in o z e m s tv o , u n a m je r i d a g a p o sli]e , k a o p riv a tn i p o d u z e tn ic i, p o n o v n o in v e s tira ju u B u g a rs k o j. B io j e to v iše d r u š tv e n i p r o g r a m n e g o j e d n o s t a v n a k r a đ a , m isii i E v g e n ij D a in o v iz S o ro s e v e zaklacle u S oflji: » L u k a n o v j e te ž io za m o ć if n e za n o v c c m .« T a j j e r e f o r m a t o r z a ista im a o d a le k o s e ž a n cilj. I-Itio j e stv o riti B u g a rs k u Lržišne p r iv r e d e i s m a tr a o j e sv o je tirž a v n e m a n a g e r e j e d i n i m s lo je m p o g o d n im d a » iz g ra d i« ta k v u trž iš n u p r iv r e d u . T a m is a o n ije b ila n i g lu p a n i k r im in a ln a . B u g a r s k a j e d o II, s v je ts k o g r a ta b ila z a o s ta la a g r a r n a z e m lja . N ije im a la d e m o k r a ts k ih tra đ ic ija n a k o je sc m o g la n a d o v e z a ti, a ra z v ije n e s c e n e p o litič k ih d i s i d e n a t a b ilo j e j e d n a k o m a lo k a o i s ta r o g g ra c ta n stva ili d u h o v n o i fin a n c ijs k i m o ć n e p o litiČ k e e m ig ra c ije . O s im r e f o r m s k ih k o m u n is ta n ije p o s to ja o n itk o tk o bi tu z e m lju m o g a o d o n e k le d je lo tv o r n o v o d iti. G o to v o k a o d o kaz, in te r v a l v la d a n ja p o d » g ra đ a n s k im « p r e m i j e r o m F ilip o m D im itr o v o m 1 9 9 2. j e n a k o n n e k o lik o m je s e c i z a v ršio k a ta s tro f o m . Ali i L u k a n o v j e te m e ijito p r o p a o : z b o g sv o jih v la s titih s tr a n a č k ih p r ija te lja i u je d n o z b o g e litn o g , n e d e m o k r a t sk o g , b iz a n ts k o g s is te m a in tr ig a k o jim , m is lio j e , m o ž e p r ip r e m iti b u d u ć n o s t z e m lje . B u g a r i su tr a n s f o r m a c iju u trzišn u p r i v r e d u d o ž i\je li n e k a o o s lo b o d e n je n e g o k a o n a g h i p r o m j e n u p ra v ila vLasd. S lo b o d u d a, re c im o , s a m a o d r e đ u ju sv o je c ije n e u ž iv a la su j e d i n o v e lik a n e k a d a š n ja d r ž a v n a p o d u z e ć a k o ja su o v la d a la trž iš te m , što i h j e p a r tija i s tra te š k i v o d ila . V a le rij N a jd e n o v k až e: »B ilo j e to k a o k a d hi B r ita n ija p r e k o n o ć i u v e la p r o m e t d e s n o m s tr a n o m — 85
ali is p rv a s a m o za m e r c e đ e s i j a g u a r . U to m slu č a ju za tje d a n d a n a vise n e bi b ilo d r u g ib a u to m o b iia n a cesti.« T r ž iš n a p r iv r e d a tr c b a la j e b iti s tv a r e lite ; n ije b ilo u r e đ e n e p riv a tiz a c ije p o d u z e č a i lib e ra liz a c ije s itn o g o b r ta . U tu r u p u u b a c io se o r g a n iz ir a n i k rim in a l koji j e p o s ta o đ o m e rio m ra z v la š te n o g p a r tijs k o g e s ta b lis h m e n ta i o tp u š te n ih p r i p a d n i k a ta jn e p o lic ije . T a s c e n a ; za ra z lik u o d b u k a n o va, n ije im a la n a u m u n iš ta u vezi sa z b iijsk o m trž iš n o m p r iv r e d o m ; n jo j j e b ilo sta lo clo to g a d a d rž a v n a p r iv r e d a b u d e što k o r u m p ir a n ija i d a što lo šije fu n k c io n ira a sv o jim n e d o s ta c im a o sta v lja d o v o ljn o p r o s to r a za n je n e v la stite p o s lo v e . Č o v je k tih » d e strrtk tiv n ih « tra n z ic ijs k ih p ro H te ra p o s ta o j e n o v i p r e m i j e r Z a n V id e n o v k o ji j e n a to m p o lo ž a ju b io o d p o č e tk a 1 9 9 5 . N i V id e n o v n ije d je lo v a o iz v la s tite ia k o m o s ti n e g o k a o so cijalistič k i id e o lo g i b o ra c p ro tiv »kaosa« ili » d ž u n g le « k a p ita liz m a ; o n je v je ro v a o d a r e e ta tiz a c y a p r iv r e d e m o ž e z a u sta v iti p r o p a s t što p r ije ti i t a k o j e p o s ta o v o z a ro m h is to rijs k ih d u h o v a , je d i n i r n ko ji j e u Isto č n o j E ui o p i ik a d a k o n tr o lir a o n e k u v la d u . O V id e n o v u se u S ofiji v je ro v a lo d a to is k re n o m isli i d a p o v r a ta k n a g o s p o đ a r s tv o k o jim u p ra v ija d i'ž av a s m a tr a b o ljim p u te in . A li z a ja h a o j e tig ra . N je g o v slav n i » k ru g p rija te lja « i n je m u p r i đ r u ž e n a g r u p a p o d u z e č a » O rio n « n is u im a li n ik a k v e v ez e s id e o lo g ijo m i o đ a v n o im j e više s ta to d o o p ip ljlv ih p r i v r e d n i h in te re s a . G r u p a » O rio n « p rib a v ila j e V iđ e n o v u , k o ji se d a k a k o više n ije m o g a o o slo n iti n a k o m u n is tič k i r e p r e s iv n i a p a r a t, p o t r e b n u m o ć <— b io j e to savez n a o d r e đ e n o v rije m e k o ji j e z a v ršio te k re v o lto m p u k a u Sofjji z b o g g la d i. I z m e đ u c e n ta r a m o ći L u k a n o v a i V id e n o v a , » te h n o k ra ta« i » b iro k ra ta « , ra z b u k ta la se b o r b a n a život i s m r t k o ja je k u lm in ir a la u b o js tv o m L u k a n o v a . N e p o s r e d n o p r ije s m rti L u k a n o v j e z a p r ije to d a će r a z o tk r iti p o je d in o s ti o k o ru p c iji g r u p e » O rio n « : n e k o lik o d a n a p r ije z a tv o r e n o j e deveL b a n a k a i o n e su svoje d e v iz e j o š p r ije to g ro k a s k lo n ile u 86
B orbu z a vla st u B u g a rsk o j dobili su »birokrati« oko V idenova (gore), Š e f »tehnokrata« L u k a n o v (dolje, u sred in i) bio j e u strijeljen , 87
n io z e m s tv o . O n o što j c p o č e lo k a o p o litič k a s tra te g ija zav ršilo j e n a k o n n e k o lik o g o d in a k a o r a t k r im in a ln ih b a n đ k P o litič a rim a k o ji su n a p o č e tk u z a s tu p a li ra z lič ite k o n c e p c ij e m o ć j e isk liz n u la iz ru k u . S re d stv a d a se s ta ra n o m e n k la tu r a z a d rž i n a lin iji, re c im o p a rtijs k a d is c ip lin a ili id e o lo g ij a , n is u više b ila n a ra s p o la g a n ju . K ad su 1997. b ili iz a b ra n i p o s tk o m u n is d * z n a č ilo j e to lo m iz m e đ u p o litik e i o rg a n iz ir a n o g k rim in a la . O sta li su } d o d u š e , sta ri k a rte li k a o p u k i im p e riji tv rtk i, ali u d rž a v n o m v rh u više n is u im a li s tra te š k o g s a v e z n ik a . K ad su n e š to h tje li o đ p o litik e , m o r a h su p r e t h o d n o p o tk u p iti n e k o g p o litič a ra iz te fa la n g e . B u g a rska j e ta d a p o d svojim » g ra đ a n sk im « p r e m ije r o m Iv a n o m K o sto v o m , k o ji j e v la d a o o d 1997. d o 2 0 0 1 ., e fik a sm je p o s tu p a la p ro tiv o r g a n iz ir a n o g k r im in a la i k o ru p c ije n e g o ije d n a d r u g a b a lk a n s k a ze m lja . P re k o n o ći tra n z ic ijsk i p ro fite ri o p e t su b ili su o č e n i s p ra v ilim a p r a v n e đ rž a v e . U ak ciji » K o m arac« p o lic ija j e u Sofiji z a u sta v lja la sve lu k su zn e a u to m o b ile , o d v e z la ih u j e d n o d v o riš te i v ra tila ih n jih o v im v la sn ic im a te k k a d su p o k a z a li svoju p o r e z n u izjavu. N a r a d o s t s ta n o v n iš tv a b io j e to p u n p o g o đ a k . (U S rb iji, g d je j e cijeli siste m b io u slu žb i šv erca, tak v a a k c ija sve d o Đ in đ ić e v e s m rti n e b i b ila m o g u ć a .) K a d su u B u g a rsk o j p o tk r a j to g le g is la tu r n o g ra z d o b lja z a re d a li p rig o v o ri z b o g k o ru p c ije i p ro tiv n o v ih m o ć n ik a , n a p o p r iš tu se p o ja v io b iv ši k ra lj S im e o n v o n S a c h s e n - C o b u r g - G o th a , o b e ć a o bes p r ije k o r n o s t i n e p o tk u p ljiv o s t i tim e u v je rljiv o d o b io p a r la m e n ta r n e iz b o re .
Albanci preuzimaju balkanski koridor U B u g a rs k o j j e re ž im o tp u s đ o svoje n a js p o s o b n ije Iju d e , koji su se s to g a p o č e li b a v iti p r iv a u io m p r iv r e d o m , a p o to m se č u d io što su o n i i d a lje isk o rišta v a li s ta re m re ž e i
p o s ta ja li k rim in a lc i. U S rb iji j e , n a p r o ti v f re ž im p riv a tiz a c ij a m a c ilja n o a n g a ž ir a o zlo čin ce , P a d o m S lo b o d a n a M ilosev ića i z a v rš e tk o m s a n k c ija p ro tiv SR J b io j e p a k u sv o jim te m e ljim a u z d r m a n i »srpski« m o d e l o r g a n iz ir a n o g k rim in a la , š v e rc k o ji su p o đ u p i r a l e c a rin a , fin a n c ijs k a slu ž b a i p o lic ija ili se č a k iz ra v n o n jim e b av ile, B ila j e to p o b je d a F a iro p sk e u n ije k o ja j e k o n z e k v e n tn o p o d r ž a v a la o p o z ic iju p o d Z o r a n o m Đ in đ ić e m a p e r s p e k tiv u b u d u ć e g č la n s tv a u p o tr e b lja v a la k a o m a m a c . N o v a v la st u S rb iji i C rn o j G o ri tr u d ila se p o p u i sv o jih k o le g a u H rv a ts k o j steći p o v je re n je E U i želi b ilo kađa> a k o za to d o b ije k a k a v z n a k , p o d n ije ti m o lb u za č la n s tv o . C r n o g o r s k i p r e d s je d n ik M ilo Đ u k a n o vić o d u s ta o j e n a k o n z a p a d n o e u r o p s k o g p r ilis k a o d svog u n o s n o g » tra n z ita d u h a n a « — ia k o te k n a k o n d u g e faze o k lije v a n ja u k o jo j j e m o r a o b ir a ti iz m e đ u v r a p c a u ru c i (šv e rc a c ig a r e la ) i g o lu b a n a g r a n i (p rib liž a v a n ja U n iji). T a u z re č ic a p o s to ji i u s rp s k o m , Đ u k a n o v ić se, s u p r o t n o p u č koj m u d r o s ti, o d lu č io za g o lu b a . N o tim e o rg a n iz ir a rii k rim in a i j o š n i iz d a le k a n ije p o b ije đ e n , N a k o n p o r a z a s rp s k o g o r g a n iz ir a n o g k r im in a la , p o s v u d a n a B a lk a n u , p a i u S rb iji i C rn o j G o ri, z a v la d a o j e p r iv a tn i m o d e l o r g a n iz ir a n o g k r im in a la , a p r ije sv eg a u A lb a n ijt i n a K o so v u . S v e rc e ri ko ji d a n a s p r e la z e g ra n ic e v iše rie ra s p o la ž u d rž a v n im lic c n c a m a ; c ig a r e te u k a m io n im a više n isu služb e n o n a m ije n je n e ile g a ln o m izv o zu u E U . A li ta jn i g ra n ič n i p rije la z i, p r e k o k o jih se p re v o z i š v e rc a n a ro b a , j o š su isti, isti su c a rin ic i i p o lic a jc i o n d je u slu žb i, i jo š u v ije k d o b iv a ju iste b ije d n e p la ć e . V e ć in a g lis e ra k o ji su n a v r h u n cu š v e rc a c ig a r e ta p lo v ili p r e k o J a d r a n a i l i j e z a p lije n je n a ili u n iš te n a . T k o u o k o lic i g r a n ič n o g p rije la z a im a m o ć i k o n tr o lu , i d a n a s j e is k o rišta v a . M a n je se Š v ercaju c ig a r e te i r o b a š iro k e p o tr o š n je , a više d r o g e i lju d i. P r o m ije n ila se r o b a t a č e s to i p r im a o c i i n a lo g o d a v c i. S p r o m j e n o m r o b e i p r o š ir e n je m p o s lo v n o g živ o ta n a B a lk a n u — u Š vercu k a o i 89
u p o litic i — id e i p ro m je n a vlasti. K ao što se p o litič k o ž a rište s re ž im a u B e o g ra d u p o m a k n u lo n a n e p r e g le d n e p o b u n je n ič k e o rg a n iz a c ije n a K osovu i u M a k e d o n iji, tak o su is to d o b n o a lb a n sk i k a rte li n a d m a šili p o lu d rž a v n e scen e S rb a i C rn o g o ra c a . N jihovi su k o rije n i d ru k č iji, ali p u to v i su isti. D a n a šn ji a lb an sk i g an g o v i p o če li su d jelo v ati o d m a h n a k o n p a d a k o m u n iz m a . A lbanci su 9 0 -ih g o d in a p o s tu p n o o d tu rs k ih b a n d i p re u z im a li ta k o z v a n u » b alk an sk u ru tu«, h isto rijsk i k riju m č a rsk i k o rid o r koji j e n a sta o već 70—ih g o d in a , k a d j e p r o m e t te šk o g te re ta k ro z Ju g o sla v iju zad o b io n a z n a č e n ju .33 P re k o b a lk a n sk e ru te već d e se tlje ć im a p ris tiž u p rije svega o p iju m i njeg o v i ra z n i d e riv a ti, ali i k a n a b is iz ze m a lja z a p a đ n e A zije g d je se uzg aja, u zem lje z a p a d n e E u ro p e g d je se k o n z u m ira ju . N a k o n što j e 1986. r a z b ije n a ta k o z v a n a » p iz z a -c o n n e c tio n « , n a r k o k o r id o r m o rs k im p u te m p re k o Sicilije, b a lk a n sk a r u ta d o d a tn o j e z a d o b ila n a zn ačen ju . N a p o č e tk u su tu rsk i k a rte li k o n tro lira li p u t o d isto čn e T u rs k e d o N je m a č k e , u Š vicarsku ili F ra n c u sk u . R a sp o la g a li su za to id e a ln im p re tp o s ta v k a m a : u T u rs k o j, o rije n tira n o j p r e m a Z a p a d u , sk u p ilo se k u d ik a m o više te h n ič k ih sre d sta v a i z n a n ja n e g o re c im o u sirom a š n o m A fg a n ista n u . O sim to g a, iz m e đ u Ista n b u la i zap a d n e E u ro p e b io j e u sp o sta v lje n le g a la n ro b n i p ro m e t, a v elik a d ija s p o ra e k o n o m s k ih e m ig i'a n a ta n u d ila j e n a licu m je sta m n o g o b ro jn o lju d stv o za re g ru tir a n je ra sp a č a v a te lja n a m alo . P re k o B a lk a n a ileg aln i se te re t isp rv a p re v o z io u z a tv o re n im T IR —tr a n s p o r tim a 34; osim n e k o lik o p o tk u p 33
U sp. N icolas M iletitch, Trafics et crimes dans les Balkans, Pariz, 1998., str. 92 i tialje.
34
Transporti pri kojima je teret za tranzit plom biran i koji podliježu vrlo pojednostavnjcnoj carinskoj proceđuri; kratica znači »Transport International Routier«. O švercerskim podvalam a s kam ionskim oznakam a TIR usp.
90
Ijivih c a r in ik a i p o lic a ja c a o n d je j e j e d v a tk o n a v e lik o b io u m ije š a n u p o s a o . S v a k a k o je v eć o d 8 0 —ih g o d in a 11 J u g o slaviji b ilo n e k o iik o p o s ta ja za p r e p a k ir a n je : s e lo V elik i T r n o v a c , tik u z e u r o p s k u c e stu b r. 75.» v elik i e u r o p s k i p r o in e tn i k o r i d o r k o ji p o v e z rije G rč k u i T u r s k u s B e o g r a d o m i p r e k o n je g a s A u s trijo m i z a p a d n o e u r o p s k o m m r e ž o m m a g is tr a ln ih c e s ta , k to m u se la B la tn ic a u S rb iji i V r a tn ic a u M a k e d o n iji. H e r o i n se n a sv o m p u t u č e sto više p u t a p r e p a k ira u m a n je p o s u đ e , j e r se r a s p a č a v a r a z n im p r e k u p c i m a i je r se ta k o s m a n ju je g u b ita k p r i m o g u ć e m o tk riv a n ju . V eliki T r n o v a c te r ito r ija ln o —p o litič k i p r i p a d a B u ja n o v c u , j e d noj o d tr iju o p č in a n a j u g u (u ž e ) S rb ije u k o jim a žive A lb a n c i, i s a m o j e n e k o iik o k ilo m e ta r a u d a lje n o d K o so v a, k o jim d a n a s u p r a v lja U N , i M a k e d o n ije . U 8 0 - im g o d in a m a, k a d tih g r a n ic a j o š n ije b iio , V e lik i T r n o v a c n u d io j e d v ije p r e d n o s t i : b liz in u r o b n o m k o r i d o r u i p o s v e a lb a n s k o s ta n o v n iš tv o . I z m e đ u T u r s k e i a lb a n s k ih p o d r u č ja n a B alk a n u , k o ja su jo j d o p r e d v e č e r ja I. s v je ts k o g r a t a j o š p r ip a d a la , p o s to je j o š u v ije k živi o d n o s i. O tp r ilik e 6 5 .0 0 0 A lb an a c a živi u T u r s k o j, ali i p r e c i m n o g ih d a n a š n jih T u r a k a ili n jih o v i p r e c i u b r o jn im su u s e lje n ič k im v a lo v im a u 19. i 2 0 . s lo lje ć u iz A lb a n ije p ris tig li u tu z e m lju . V e lik i T r n o v a c , p r o s t r a n o , ali p o sv o jim o b ilje ž jim a seo sk o m je s to s o tp r ilik e 1 0 .0 0 0 s ta n o v n ik a , n a jis to č n ija j e iz b o č in a k o m p a k u i o g p o d r u č ja n a s e lje n o g A lb a n c im a k o je o tu d s e ž e sve d o j a d r a n s k e o b a le . Š v e rc e rs k i p u to v i v o d e p r e k o b r d a n a K o so v o i u M a k e d o n iju . S to g a j e n a k o n iz b ija n ja r a t a u H rv a ts k o j 1991. i u B o sn i 1 9 9 2 . p o s ta o jo š m n o g o v a ž n iji. B u d u ć i d a j e tr a d ic io n a ln a r u t a a u to c e s to m b ila p r e k i n u t a i 6 0 p o s to u E u r o p u k r iju m č a r e n o g h e r o i n a b lo k ir a n o , d r o g a j e o ta d k r e n u la p r e k o V e lik o g T r n o v c a u Pascal A uchlin i Frank Garbelv, Das Umfeld eines Skandah , Din Report iiber das organisierte Verbrechen u n d die RoUe der Sclnneizer Behbrden, Ziirich, i 990.
91
K am ioni iz istočne E urope pom no se p retra žu ju na njem ačkini g ra m ca m a zbog krijumČarene robe i skrivenih ilegalnih useljenika.
o b ližn ji kosovski g ra d G njiLane a ot.uđ p re k o M a k c d o n ije d o a lb a n s k c lu k c D rač, o d a k le se b ro d o v im a p re v o z ila u Iialiju . K ad j c 1999. N A T O osvojio K osovo i sL acionirao se u G n jila n u , i taj j e p u t liio p rc k in u t. P o n o v n o j e o s lo b o đ e n tek k a d su izbili e tn ič k i n e m ir i i srp s k a se p o lic ija više n ije u s u d ila zaći 11 g ra n ič n o p o d ru č je . T o j e selo 2 0 0 0 . i 2 0 0 1 . b jio yzi7.no srediŠLe *O s lo b o d ila č k e v o jsk e PreŠeva, Meclv e đ e i B ujanovca« (U Q P M B )r g e rilsk e p o s tro jb e k o ja je te tri o p č in e litje la o slo lio d iti o d srp s k e vlasti i p rik lju č iti ih K osovu. P o čeli su n a p a d i n a srp sk u p o lic iju k o ja je tu d a paL rolirala. Is p rv a su A lb an či u toj rc g iji služili T u rc im a p o p o tre b i k ao k u riri; s ro b o m k oju su o n i švercali d o u šn ic i n isu ništa m o g li p o č c d . T o se p ro m ije n ilo 9 0 - ih g o d in a p rije svega iz d v a ra z lo g a . P rvo, s to tin e tisu ća m la d ić a s K osova i iz A lb anijc iseljav ale su se u z a p a d u u E u ro p u , g d je zljog svog v ećin o m n e r a z ja š n jc n o g b o ra v išn o g staLusa n isu sm jeli ra d iti p a su b ili u p u ć e n i n a ile g a ln e p o slo v e. T v o rili sn pote n e ija ln u m re ž u ra sp a č a v a tc lja d ro g a k o jc su p ro la z ile k ro z n jih o v u d o m o v in u . U N ljem ačkoj i Italiji đ a n a s živi p o 4 0 0 .0 0 0 A lb a n a c a , jo š 2 0 0 .0 0 0 u m alo j Š vicarskoj, p o j o š p o la m iliju n a u G rčk o j i SAD—u. D ru g o , Lialkanske su se ciržave o d čisto ira n z itn o g p o d ru č ja preL vorile u z o n u p o tro šu je; o d p o ć e tk a 9 0 -ih h e r o in j e i u S rbiji, n a K osovu i u A Jbaniji ro lia k o ja se d o b r o p ro d a je . 1 šv e rc e rsk e p u to v e i ra sp a č a v a tc ljsk e m rc ž c ispi'va su k o n tro lira li isključivo Kosovari; u sam o j A llianiji s to m ro b o m i m e to d a m a p ro d a je je d v a j e tk o im a o iskustva. N o i lo se tirzo p ro m ije n ilo . C e tiri d o p e t stoLina m la diča iz S h ija k a, g ra d ič a s 1 1 .0 0 0 sta n o v n ik a iz m c đ u glavtio g a llia n s k o g g r a d a T ir a n c i lu k c D rač, već j e 1992. i 1993. o tišlo u S vicarsk u . K ad su se o d o n u d p rv i p u t v ratili, do v ezli su se u v elik im m e rc e đ e s im a i sebi i svojim o b iteIjinia s a g ia d ili d v o k a tn e vile s te ra s a m a sa s tu p o v im a n a tavnoiTi z e m ljištu L)ez d iv e ć a n e g d je n a u g a r u . K ao p o sv n 93
d a u A lb a rtiji, i iz g l e d o m S h ija k a d o m i n i r a l a j e o t r c a n a o s ta v š tin a s o c ija lis tič k e e r e . O s n o v n a š k o la iz g le d a p o p u t d e s e tl j e ć i m a n a p u š t e n e b a r a k e , p o s v u d a u o k o l o o t p a d , a a s f a lt se o č u v a o s a m o j o š u o s ta c im a . U n a to č to m u , S h ija k j e sa s v o jim g r o t e s k n i m v ila m a u s r e d s m e ć a p o s t a o sv je tio n i k o m a l b a n s k o g » p r i v r e d n o g č u d a « B e r i s h i n e e re - P r e m ij e r A le x a n d e r M ek si p o h v a lio j e u p re d iz b o rn o j k a m p a n ji b o g a t s t \ 'o to g g r a d i ć a k a o u s p j e h s v o je p o litik e . N a sv im s t r a n a m a u i g r i j e bi3o v iše n a iv n o s ti n e g o k r i m i n a l n e e n e r g ije . M la d i b o g a ta Š i iz S h ija k a u Š v ic a rs k o j su p r e k o r o d b i n s k i h k o n t a k a t a d o š li u d o tic a j s k o s o v s k im h e r o i n s k i m l a n c e m i p o s t a l i a k tiv n i k a o r a s p a č a v a te lji n a m a lo . O n i su p r \ a u A lb a n iji z a r a d ili n o v a c n a d r o g a m a . B o r a v k e u z a tv o r u o t p i s u j u k a o p o s lo v n i riz ik ; s v o m u g l e d u k o d k u ć e u S h ija k u n is u n a n i j e l i n i n a j m a n j u š te tu . K a o t r a g i č n o d o ž iv lja v a se to š to s u m n o g i m la d i lju d i o k u s ili tv a r k o ju p r o d a j u i s a m i p o s t a l i o v is n im a . U p r a v il u j e n is u k u s a li iz z n a tiž e lje n e g o r a d i k o n t r o l e k v a lite te ; s to g a se m o g u o s je ć a ti k a o ž r tv e s v o jih k o s o v s k ih p o s lo v n ih p a r t n e r a . N a p u t u iz T u r s k e h e r o i n se n a i m e v iše p u t a m ije š a s d r u g i m s a s to jc im a , n p r . s g n o jiv o m iz N iz o z e m s k e , sv e d o k se n je g o v a č is to ć a n e s m a n ji n a s a m o 2 0 p o s to . » T k o u z i m a d r o g e , p r e z i r u ga<% k a ž e p r v i t e r a p e u t za n a r k o m a n e u A lb a n iji, b o l n i č a r G jin T e s h i. » D ru š tv o n a n j e g a n e g l e d a k a o n a ž rtv u .« L je č iliš ta n e m a , o p r o s v je ć iv a n ju u v e z i s d r o g a m a i s a v je to v a liŠ tim a d a i n e g o v o r im o . L e s h i z n a za s lu ć a je v e d a s u se o v is n i d e a t e r i iz A lb a n ije d o b r o v o l j n o v r a tili u S v ic a r s k u k a k o b i se u z a tv o r u p o đ v r g n u l i o d v ik a v a n ju . G r a d ić se u m e đ u v r e m e n u p r e t v o r i o u n a r k o m a n s k o le g lo . A r t a n F u r l u , o v is n i d e a l e r k o ji j e d je lo v a o u Z u r ic h u , iz v je š ta v a d a u S h ija k u v e ć 13—g o d iš n ja c i u z i m a j u h e r o i n ; g r a m se m o ž e n a b a v iti za 2 0 d o l a r a , T e k k a d j e i u s a m o m S h ija k u n a s t a l a p o t r e b a za h e r o i n o m , d o m a ć i lju đ i p r e u z e l i s u e t a p u b a l k a n s k o g k o r i d o r a k o ja p r o l a z i k r o z n jih o v o m je s to , O b liž n ji D r a ć j e d n o j e o d n a jv a ž n ijih m je s ta z a 94
p v e to v a r k r iju m č a r s k e r o b e sv a k e v rste . T a lija n s k l k a r a b in je ri i fin a n c ijs k a p o lic ija G u a r d ia di f in a n z a d o b ili s u f p o s r e d s tv o m d ip lo m a ts k o g p r itis k a , p r i s t u p toj a lb a n s k o j luc;i, ali m o r a li su u tv r đ iti d a se L aniošnji t e r e n n e m o ž e k o n tr o lir a ti. O t a d se b a r e m m o g a o z a u sta v iti p r o m e t ileg a ln im g lis e r im a . T a lija n i su 2 0 0 2 . h e l i k o p t e r i m a istra ž ili p r is ta n iš ta ; j e d i n o o k o r ta R o d o n s je v e r n o o d D ra č a i n a u š ć im a r ije k a z a ra s lim a tr s tik o m s je v e r n o o d V lo re g n ije z d a su s e m o g la o d r ž a ti. K o lik o će u s p je h p o tr a ja ti, n itk o n e m o ž e z n a ti. P rv a is k u s lv a s d r o g a m a A lb a n ija j e s te k la p r i j e m a n je o d d e s e t g o d in a . U to m v r e m e n u ta j e — n a k o n M o ld o v s k e R e p u b lik e s je v e r n o o đ R u m u n js k e — d r u g a n a js ir o m a š n ija z e m lja E u r o p e p o s ta la n a jv a ž n ijim m je s to m za p r e to v a r d ro g e n a k o n tin e n tu . H a š iš se u m e đ u v r e m e n u u z g a ja u v e lik o m stilu . I n d ijs k a k o n o p lja j o š se iz z e m lje p re v o z i a r h a ič n im s r e đ s tv im a . P o licajci U N - a u k o s o v s k o m g r a d ić u D r a g a s h u iz v je šta v a ju d a n o ć u k r o z o b liž n ju d o lin u u v ije k iz n o v a p r o la z e k o n v o ji m a z g i b e z g o s p o đ a r a n a to v a re n i h a š iš e m ili o r u ž je m . O n i svoj p u t p r e k o K o so v a u M a k e d o n iju p r o n a la z e i b e z lju d s k e p r a tn j e . H e r o i n i kok a in p r is tiž n z r a č n im ili m o r s k im p u t e m iz A f g a n is ta n a iU K o lu m b ije . E g ip a ts k i p o s r e d n ic i, k o ji u A lb a n iji n a s tu p a ju k a o in v e s tito r i i o s n iv a ju tv rtk e i b a n k e , u s p o s ta v lja ju k o n ta k t s a z ijs k im i a m e r ič k im k a r te lim a . V je r o ja tn o k o lu m b ijsk im n o v c e m u s r e d iš tu T i r a n e i z g r a đ e n a su d v a đ iv o v sk a p o s lo v n a to r n ja .
Model iz Tirane: slaba drzava i ja ka poduzeća Za r a z lik u o d š v e rc a c ig a r e ta u S rb iji i C r n o j G o ri, a lb a n s k a tr g o v in a d r o g o m n ije b ila d rž a v n i p o s a o . D o d u š c , i m n o g o sla b ija a lb a n s k a d rž a v a ispi~va se b a v ila š v e rc e rs k im p o s lo 95
v im a : vlacla p o d a u to k r a ts k im » d e m o k ra to m « S a lije m B e ris h o m d o p u s t i l a j e u d o b a sa n k c ija p r o d v k r n je J u g o s la v ije d a se ra z v ije šv erc b e n z in a s C r n o m G o r o m p r c k o m o n o ~ p o lis tič k e tv rtk e » S h q ip o n ja « k o jo m j e iz ra v n o u p r a v lja o p r e m i j e r M ek si. Ali za a n g a ž m a n u v c lik o m stilu n e d o s ta ja lo j e isk u stv a i p r i k i a d n o g a p a r a ta . U k r iju m č a r e n ju d r o g e k o jiin d o m in ir a ju A lb a n c i d rž a v a j e , je d n a k o k a o i m a k e d o n s k a ili s rp s k a n a K o so v u , n a jp r ije im a la s a m o u lo g u i e m e tila č k o g f a k to r a . Č e s to č a k n t tu : u b r d s k a p o d r u č ja s je v e rn e A lb a n ije , k o ja g r a n ič e s K o so v o m i z a p a d n o m M a k e d o n ijo m , n ik a d n ije z b iljsk i p r o d r o a u t o r i t e t v la đ e iz T i r a n e . N a K o so v u j e d rž a v a b ila p r i s u t n a s a m o u lik u sv o je p o lic ijs k e i v o jn c sile. Ali s rp s k a p o lic ija o d s u k o b a o k o 1 9 9 0 . g o d in e n ije im a la b a š n ik a k a v p r is tu p u u n u tr a š n jo s t a lb a n s k o g đ ru š tv a . O n a sc m o r a la o g r a n ic iti n a to d a z a s tra š u je p u k o m p r is u tn o š ć u i b c z ra z lik e je te r o r iz ir a la a lb a n s k o s ta n o v n is tv o . P o s e b n o g r o z n a , ali r a s i r e n a m e to cia b ila j e » k o n tro la or užja«:: m la d ić i su b e z lk a k v a p o v o d a b ili p o z iv a n i u p o b c ijs k u p o s ta ju i o d n jib se tra ž ilo d a sa s o b o m đ o n e s u sv o je o ru ž je . A k o b i d o is ta d o n ije H o ru ž jc , b ili bi p r e tu č e n i i k a ž rije n i z b o g llc g a ln o g p o s je d o v a n ja o ru ž ja . A k o n e b i d o n ije li, ris k ira li su o p e t b a d n e i p r ije sv eg a o p s e ž n e p r e t r e s e k u ć a . M laclič k o ji bi n a taj n a č in c lo sp io n a n iš a n p o lic ije , m o g a o j e izb jeći tir a n iju j c d i n o b ije g o m u in o z e m s tv o . U M a k e d o n iji se g o to v o č isto m a k e d o n s k a p o b c ija m o r a la b o ja d istra ž iv a ti u a lb a n s k o m k rij u m č a r s k o m m ilje u . R a c ijc u s ta ro m g r a d u u S k o p ju , g d je d o m in ir a ju A lb a n c i, r e d o v ito su izaz iv a le laisvaj. D rž a v a 1 š v e rc e rs k a s c e n a b ile su n a jp r ije u z a ja m n o n e p r ija te ljs k e i s tr a n e j e d n a d r u g o j. U še st a lb a n s k ih g ra d o v a — T ir a n i, D ra č u , V lo ri, F ie ru , G jiro k a s tri i S k a d r u *—* m e đ u n a i oclni su is tra ž ite lji o tk rili 23 o b ite lji k o je k o n tr o lir a ju taj p o s a o . A lb a n ija j e ra j za ile g a ln e p o slo v e , D rž av a i p o lic ija za n a r k o b o s s o v e n is n n ik a k a v p r o b le m : p o litič a ri se v e ć in o m 96
m o g u k u p iti, a k a d se to č in i u p u tn im , p re d s ta v n ic i m o ć n ih o b ire lji č a k s a m i p r e u z i m a ju n a jv a ž n ije s lu ž b e . A r b e n »Ben« H a s a n i, š e f n a jm o ć n ije lo k a ln e m a fija š k e o b ite lji, p o s ta o j e 1 9 9 7 . š e f p o lic ije u lu č k o m g r a d u D ra č u . Iste, n c m ir im a o b ilje ž e n e g o d in e , d r u g im lu č k im g r a đ o m , V loro m , u p r a v lja »C ani«, g a n g s te rs k i b o ss M y rte z a C a u s h i k o ji ta d a jo š n ije im a o n i 3 0 g o d in a i koji j e i lo k a ln u te le v iz iju n a z v a o sv o jim v la sn ištv o m . T e 1 9 9 7 . g o d in e o rg a n iz ir a n i k rim in a l đ o ž iv io j e b e s p r im je r a n b o o m . U p r o s in c u p r e th o d n e g o d in e b a n k r o tira la j e p r v a o d o k o 30 » zak lad a« i » d ru sta v a « k o ja su sk u p Ijala n o v a c i n jim e više ili m a n je sa v je sn o u p ra v lja la . P laćali su e n o r in n e k a m a te d o 10 p o s to m je s e č n o . O d to g n o v c a dvije đ o ta d a š n je g o d in e živ jela j e g o to v o cijela z e m lja . N e ki su č a k zalo žili svoje k u će, j e r j e već z a ra d a s e z o n sk o g r a d n ik a k o ji je je d n o lje to b r a o ra jč ic e u G rč k o j, a k o se u lo žila k o d n e k o g o d tih đ ru š ta v a , cijeloj o b ite lji iz m je s e c a u m je se c o s ig u ra v a la p r ih o d . D o d a n a s n itk o to č n o n e z n a oLkucl su p ris tiz a le e n o r m n e k a m a te . M je sta za s k u p lja n je n o v ca f u n k c io n ira la su b a r e m v e lik im d ije lo m k a o » p ira m id e «: u v ije k n o v im u lo z im a p la ć a le su se k a m a te n a sta rije ; b ro j »šted iša« e k s p o n e n c ija ln o j e ra s ta o , a k a d j e r a s t d o sp io d o j e d n e g ra n ic e , cijeli se siste m slo m io . Je su li to p a k za ista b ili čisti la n č a n i siste m i, k ak v i su p o s to ja li u M oskvi i ru m u n js k o m C lu ju , u p i t n o j e , j e r su za to p r e d u g o fu n k c io n ira lb U o b ra z o v a n im k ru g o v im a u A lb a n iji, koji n is u n a sje đ a li n a ta k o je d n o s ta v a n siste m , s v o je d o b n o se p rič a lo d a su k a m a te v e ć in e d ru š ta v a vise i l f m a n je p ra v e . Iz a n jili su se v eć ta d a n a z ira li ile g a ln i p o slo v i k o jim a su se j e đ i n o m o g le o b ja s n iti fa n ta s tič n e m a rž e : p v a n je n o v ca , trg o v in a d r o g o m i o ru ž je m . S u stav p r e d s je d n ik a B e ris h e p ris ilja v a o je A lb a n c e d a p o s r e d n o žive o d k rim in a la . G u v e r n e r c e n tr a ln e b a n k e p o s lije j e o tk r io d a j e 65 p o s to n o v c a u toj z c m lji c ir k u iir a lo k ro z m is te r io z n a m je s ta p r ik u p lja n ja . 97
K a d j e p r e s a h n n o iz v o r v a r a v o g b o g a ts tv a , u c ije lo j z e m lji b u k n u o je u s ta n a k . B ije siii g r a d a n i ju ris a li s u n a p o lic ijs k e p o s ta je i v o jn a s k la đ iš ta k a k o b i se d o rn o g li o ru ž ja . O n o Što su z a p lije n ili o p s k r b ilo j e p o s lije K o so v o k a r a b in im a i s tre Ijiv o n i a j o š i d a n a s k ru ž i sv je tsk im c r n im trž iš te m . V e z e iz m c d u p o litik e i m a fije u d a n a š rijo j A lb a n iji jo s u v ije k o t v o r e n o izlaze ria v id je lo . U J ^ s e n 2 0 0 2 . g r a n ič n a p o lić ija u ta lija n s k o m B a riju u h v a tila je d v o jic u A ib a n a c a s 4 7 k g h e r o in a . V ize su d o b ili p r e k o u r e d a a lb a n s k o g p r e n r ije r a (F a to s N a n o ). T a j j e p a k d je lo v a o n a irricijativii o z lo g la s e n o g z a s tu p rrik a i n e k a d a š n je g v o jn o g d r ž a v n o g o d v jc tn ik a ( S p a r ta k B ra lio ). # T a j z a s tu p n ik p o v e z a n j e s j e d r r o m g a n g s te r s k o m o b ite lji« , o b ja š n ja v a taj slu čaj p r ip a d n i k z a p a d n ja č k e ta jn e p o lic ije u T ir a n i. » N o v c e m se u A lb a n iji sve p o s tiž e . P a i o n o što se n e p o s tiž e u o v c e rn , p o s tiž e se s m n o g o n o v ca .« P o lic a jc i su bili z a te č e n i k a k o u s v o jim s ta n o v im a p r i v r e m e n o u s k la d iš ta v a ju h e r o in ili s k riv a ju ile g a ln e is e lje n ik e . Ljucli se p o z n a ju , je d n i d r u g im a p o m a ž u i s u r a đ u j u p r o tiv s m u tljiv a c a . P o litie a r i se n e d o ž iv lja v a ju k a o p re d s ta v rric i a p s t r a k t n o g d r ž a v n o g ra z lo g a n e g o k a o k o r is n i p o jc d in c i k o ji im a ju m o ć d a o m o g u ć e o v o ili o n o , S p o m e n u ti B e n H a s a n i, » k u m DraČa«c jos za v rije irre n e m i r a 1 9 9 7 . p r u ž io je u to č iš te s o c ija lis tič k o m v o đ i k o ji j e p o b j e g a o iz z a tv o ra a d a n a š n je m p r e m i j e r u N a n u , k o ji j e p o d B e r is h o m z b o g k o r u p c ije m o r a o o d lc ž a ti d u g o g o d iš n ju z a tv o r s k u k a z n u . K a d j e s lje d e ć e g o d in e n o v i m in r s ta r u m r ta r n jih p o s lo v a p o k u š a o H a s a n ija o tp u s d ti iz p o lic ijs k e s lu ž b e , to g a j e s ta ja lo g la v e . H a s a n i j c , n ap ro L iv , u n a p r ij e đ e n u šcfa o s ig u ra rrja svih v la d in ih z g r a d a u T 'iran r. K a o v la s n ik s la v n o g m a frja š k o g fro te la » F lo rid a « n a p la ž i k ra j D ra č a u g o s tio j c B e n H a s a n i sve m o ć n ik e . J e d a n o d rrje g o v ih lju d i, S o k o l K o c iu , p o s ta o j e Šef p o lic ije u V lo ri. D v iju s tr a n a , d rž a v e i k r im in a la , n c m a u sv ijesti tc s c e n e ; slu ž b a j e s a m o d r u k č iji p o s a o . A k o se itk o b o ri p r o tiv k rn rrin a la , 95
Talijan&ka ; fin a n c ijsk a p o tm ja h va ta 1 9 9 9 . ghsere s alhanskim šverceriina (gore). G-rčka-policija zaplje'njuje iste godine 1 3 4 kg Jtašiša od albaaiskog raspa.ea-vatelja (dolje). 99
o n đ a j e to u v ije k n e k i d r u g i g a n g k o ji j e u p r a v o s te k a o k o n t r o l u n a d n a d le ž n im d r ž a v n im tije lim a . U R e p u b lic i A lb a n lji k o r u p c ija j e to lik o r a š i r e n a d a v e ć in a Iju đ i o n jo j n e m a p o jm a . J e d v a d a su ik a d r a c io n a ln i p r i n c i p i i v a lja n a p ra v ila o d r e đ iv a li d je lo v a n je p o litik e i đ rž a v e . D o 1 9 1 3 . ta j e z e m lja p r i p a d a l a |> e rife riji O s m a n s k o g C a rs tv a . »V isoka p o rta « , k a k o se zv ala s u lta n o v a v la d a , o g r a n ič ila se n a to d a u z a b a č e n o j p ro v in c iji u tje r u je d a ć e , a n ije s e b r i n u l a o p r a v ilim a su ž iv o ta . D e fa c to j e v ažio a r h a i č a u su s ta v u b i r a n j a p o r e z a : p ro v in c ijs k i g u v e r n e r i b ili su d u ž n i o d r e đ e n i iz n o s d o z n a č iti u Is ta n b u l, K a k o su u tje r a li taj n o v a c i k o lik o su p o v r h to g a iz n u d ili za v la s tite p o t r e b e , b ila j e n jih o v a s tv a r. N a k o n 1 9 13. c e n t r a l n a se v la s t r a s p a la i z a r e d a le sn b o r b e m e đ u p le m e n s k im sav e zim a T k o ji su j e d a n za d r u g im o sv a ja li v la st u đ rž a v i i u v ije k p o d m ir iv a li o d š t e t u o d k o n k u r e n c ije . N a k o n g o d i n a talij a n s k e o k u p a c ije v la st j e 1 9 4 4 . z g r a b ila K o m u n is tič k a p a r tija p o d E n v e r o m H o x h o m . K P j e b io s a m o m a li k r u g in te le k tu a la c a u k o je m se la k o p r o b io o n a j tk o j e b io n a jsv je sn iji m o ć i. H o x h a j e u s p o s ta v io d ik ta to r s k i r e ž im u k o je m j e ta jn a p o lic ija iz r a z lo g a k o ji n is u p o b liž e n a v e d e n i m o g la s v a k o g a u sv a k o d o b a o d v e s ti, u s trije liti ili p o s la ti u » p ro g o n s tv o « .
Albanska paradržava na Kosovu K o so v o , L a k o đ e r d o 1 9 1 2 . tu rs k o , n a k o n č e g a g a j e o sv o jila K ra lje v in a S rb ija , g r a n ič i s tri b iv še ju g o s la v e n s k e r e p u b lik e — S rb ijo m , C r n o m G o r o m i M a k e d o n ijo m -— k a o i s R e p u b lik o m A lb a n ijo m . G r a n ic a sa S rb ijo m , k o jo j K o so v o p r e m a u s ta v u p r i p a d a , o đ 19 1 2 . n ije p o s to ja la , o n a s C rn o m G o r o m b ila j e d o k o s o v s k o g r a ta 1 9 9 9 . p u k a u p r a v n a 100
g r a n ic a u n u t a r S a v e z n e R e p u b lik e J u g o s la v ije . G r a n ic a s M a k e đ o n ijo m p o s to ja la j e d o đ u š e već o d 1 9 9 2 ., a li j e d e fa c to b ila v id ljiv a s a m o n a z e m ljo p is n im k a r ta m a , n e ja s n a i čak j o š n e f ik s ir a n a g r a n ič n im k a m e n iin a . P r e m a R e p u b lic i M b a n iji b ilo j e K o so v o u k o m u n is tič k o d o b a d o b r o u čv rš ć e n o . N a k o n p a d a r e ž im a u T i r a n i g r a n ic u izv an g ra n ič n ih p r ije la z a s a m o j e j o s s p o r a d ič n o k o n t r o l i r a l a p o tp u n o o s ir o m a š e n a v o jsk a, k a d se n a d a la d a bl o d š v e r c e r a n e š to m o g la iz n u d iti ili is p ro s ja č iti. B a re m u z d ije lo v e svih č e tiriju g r a n ic a K o so v a i s d r u g e s t r a n e živ e p r e t e ž n o Alb a n c i; d o n jih o v ih s e la la k o i n e o m e t a n o m o g n stiči, p je šačeći k r o z g u s te b r d s k e š u m e , o n i koji p o z n a jn taj k ra j i p o lo ž a j m in s k ih p o lja iz r a t a 1 9 9 8 ./9 9 , Z a r a z lik u o d lju d i u A lb a n iji, K o so v a ri su p o p u t svih d r u g i h J u g o s la v e n a u ž iv a li s lo b o d u k r c ta n ja k o ju im j e p r u ž a o T ito v r e ž im . S u d je lo v a li su u v a lo v im a e k o n o m s k e m ig ia c ije , p o g o to v o s to g a š to j e ta p o k r a jin a b ila s iro tiš te m n o g o n a c io n a ln e d rž a v e a s ta n o v n iš tv o se b rz o p o v e ć a v a lo. S lo b o d a k r e ta n ja o s ta la j e i p o d M ilo š e v ić e m , s a m o što j e E U s a đ a z a h tije v a la v iz u i za tu r is d č k a p u to v a n ja i j e d v a d a j e j o š o d o b r a v a ia u s e lje n je . P la ć e i p o s lo v n e p r i b o d e iz z a p a d n o e u r o p s k e d ija s p o r e b ilo j e la k o tr a n s f e r ir a ti n a K osovo i b ili su p r a k tič k i o s lo b o d e n i p o r e z a ; o d p r iv a tn ik a A lb a n a c a n a K o so v u 9 0 —ih g o d in a s a m o su se još s p o r a d ič n o u b ir a li p o r e z n a p r i h o d i s o c ija ln a d a v a n ja . O b r n u to , s r p s k a d rž a v a t a k o d e r v iše n ije p o k r a jin u o p s k rb ljiv a la su b v e n c ija in a i j e d v a d a j e j o š A lb a n c im a isp ta ć iv a la p la ć e i m ir o v in e .3:j R a z v ila se p a r a l e l n a p r i v r e d a n a b a z i n je m a č k e m a rk e ; v is o k o in fla c ijs k i ju g o s la v e n s k i d i n a r u p o tr e b lja v a o sc s a m o j o š k a o sitn iš za v ra ć a n je m a lih iz n o sa . N e m a li b ro j a lb a n s k ih o b ite jji o b o g a tio se v eć u s rp s k o d o b a ; k o so v sk i ;^r>
U sp . I Iowaicl Clavke, Chril Resistance in Kasona, L tindon i S terlin (V irginia), 2 0 0 0 ., str. ] ] 2 i d.
101
A lb a n c i d e fa c to n is u p o c ily e g a li r e s tr ik liv n im s r b ija n s k im p r i v r e d n i m z a k o n im a j k o ji su o te ž a v a li o s n iv a n jc p o d u z e ć a T i m o g li su is k o ris titi m n o g o s t r u k e k o n t a k t e sa Z a p a d o m . N a jo č itiji p r i m j e r za to j e o b ite lj L Ju k a iz P e ć i k o ja d r ž i tis k a r u , r a d io i n e k o lik o s k la d iš ta a f in a n c ir a s tr a n a č k o g v o đ u R a m u s h a H a r a d i n a j a . T kp; j e sv o je b la g o s ta n je u č in io v id ljiv in ij što se n a o d r e đ e n o j r a z in i v iše n ije m o g lo izb jećij p o b u đ iv a o j e p o h l e p u s r p s k e p o lic ije k o ja j e n a p la ć iv a la o k r e ta n je sv o g p o g l e d a u s tr a n u . U b e o g r a d sk o j p r o p a g a n d i o n ih g o d in a v e lik u j e u lo g u s ta ln o im a la » p o ž r tv o v n a slu žb a« s r p s k ih p o lic a ja c a li n e p r ija te ljs k o j p o k r a jin i. A li d o k su v o jn i o b v c z n ic i m a s o v n o d c z e r tir a ii, za tc š k u p o lic ijs k u s lu ž b u 11a K o so v u s ta ln o je b ilo d o v o ljn o d o b r o v o lja c a . »Č aidili s m o se to m u « , p r i p o v i j e d a ta d a s irji š e f b e o g r a d s k o g I n t e r p o l a B a b o v ić , » d o k n is m o đ o z n a li d a su se o n d j e svi s iln o o b o g a tili.« U v e lja č i 1 9 9 8 ., k a d j e p o h c ija v o jn ič k i o sv o jila u t v r đ c n o s c lja č k o d v o r iš tc o b ite lji J a s h a r i , p o č e o j e o tv o r e n i ra t; u p r o lje ć e i Ijcto u v ije k iz n o v a c ije la su s e la d o s p ije v a la p o d s r p s k u a r tilje r ijs k u p a ljb u . A li i k a d se već p u c a lo , p o lic ija j e o s ta v lja la n a m ir u b o g a te o b ite ljt, s a m o a k o su p la ć a le . Č a k j e U
što j c s rb ija n s k i p r e d s j e d n i k S lo b o d a n M ilo še v ić g o đ in n i poJ p r i j e p o ln n a s i l n o u k i n u o a u t o n o m i ju te p o k r a ji n e . S ljed e ć e g o d i n e , k a d su se S lo v e n ija i H r v a ts k a v e ć r a s ta le o d j u g o s la v e n s k e f e d e r a c ije , n a ile g a ln o o d r ž a n o m r e f e r e n d u m u v iše o d 9 0 p o s to k o s o v s k ih A lb a n a c a iz ja s n ilo se za n e o v is n o s t sv o je p o k r a ji n e . O d 1 9 9 0 . z a r e d a la su m a s o v n a o tp u š t a n j a A lb a n a c a u j a v n i m s h iž b a m a . T k o j e h t i o zad r ž a ti sv o je r a d n o m je s to , m o r a o j e p o tp is a ti iz ja v u lo ja ln o sti n o v o j p o k r a jin s k o j u p r a v i, š to j e v e ć in a o d b ila . B u d u ć i d a z a d m v iše n ije b ilo a lb a n s k ih u č ite lja , n ije se v iše m o g la o d r ž a v a ti n i n a s ta v a n a m a t e r i n s k o m je z ik u . T a j e d ile m a p r o iz v e la s la v n u » p o d z e m n u d rž a v u « K o so v o , s v la s d tim p o r e z n i m s u s ta v o m , v la s titim z d r a v s tv o m i š k o ls tv o m i p o ta jn o o r g a n iz ir a n i m s v e u č iliš te m . K o so v sk i A lb a n c i o ta d su, g d je g o d su živ jeli, m o r a li d a v a ti svoj fin a n c ijs k i p r i l o g za više ili m a n je p o litič k e svrh c : n e p r i z n a t a » R e p u b lik a K osovo« p o d sv o jim p r e d s j e d n i k o m I b r a h i m o m R u g o v o m u b ir a la j e 9 0 —ih g o d in a s ta ln i p o ta jn i p o r e z o d 5 p o s to n a p la ć e i 8 d o 10 p o s to n a s a m o s ta ln e p r i h o d e , o d ć e g a j e u n a jb o ljo j g o d in i, 1 9 9 7 ., s lu ž b e n o b ilo u k n j i ž e n o n e š to m a n je o d 2 8 m iliju n a n je m a ć k ih m a r a k a . 36 F in a n c ijs k ih slu ž b i n ije b ilo , s a m o pO vjer e n ik a k o ji su m o r a li im a ti što više a u t o r i t e t a a k o su h tje li u t j e r a t i n o v a c . J c li i k o lik o n e t k o p r i t o m o d v a ja o z a s e b e i o b ite lj, n ije se m o g lo k o n t r o l i r a t i . N a r a v n o , u b i r a n j e p o r e za b ilo j e p o litič k i a n e k r i m i n a l n i Čin, i p r o tiv R u g o v e i d r u g i h č la n o v a u ž e g v o d s tv a iz o n o g v r e m e n a , F e h m ija A g a n ija ili H y d a je ta H y s e n ija , n ik a d se n ije č u o p l a u z ib ila n p r ig o v o r z b o g k o r u p c ije . A li taj se s is te m n ije m o g a o le g a b U sp . B eflri P tc i, Kosova's T a x System — Tradition a?iđ Chullenges. U: Kosova Action fo r C ivtc In itia liv e : O n the fiscal policj in Kosmta, needs a-nd- citallenges: Tiscal evasićn takes Kosava Lo-toards a crim inal society, PrigLiria, 2 0 0 2 ., str. 3 1 5 2 , str. 4 1 .
103
n i m s r e d s t v i m a z a s tititi o d k r i m i n a l n e z l o u p o t r e b e , j e r j e o n v e ć k a o ta k a v b io ile g a la n n e s a m o n S rb iji, n e g o i u z a p a d n o e u r o p s k i m d r ž a v a m a s d i j a s p o r o m , g d je su se ta k o d e r u b i r a l i p o r e z k U ta je s u o d g o v o r n i m o r a li ili đ o p u s t i ti ili p a k o p e t k r i m i n a l n i m s r e đ s tv im a s p r ije č iti ili o sv e titL S lić n o k a o u p r o s t i t u c y i III u tr g o v in i d r o g o m n a m a lo , j e d n o s t a v n o j e la ž n o p o v u č e n a g r a n ic a le g a ln o s ti: b u d u ć i d a j e t r a n s f e r n o v c a b i o n a p r o s t o iz v a n z a k o n a , p r i t o i n e su se m o r a l i r a z v iti k r i m i n a l n i p o s lo v n i o b ič a ji. V r lo o Š trim p r i g o v o r i m a z b o g k o ia ip c ije b i o j e n a k o n lje ta 1 9 9 9 . s r a d i k a l n e s t r a n e iz lo ž e n n e k a d a š n j i k o s o v s k i » p r e m ije r « B u ja r B u k o s h i, k o ji j e u S t u t t g a r t u r a d i o k a o u r o l o g i p a r a d r ž a v i u j e d n o s lu ž io k a o m i n i s t a r f in a n c ija . U k o s o v s k o m r a t u f i n a n c i r a o j e v o js k u k o ja j e k o n k u r i r a l a U ^ K - u : » O r u ž a n e s n a g e R e p u b l i k e K o so v a « (F A R K ). \ ( j e r o d o s t o j n a u p o r i š t a za p r i g o v o r e B u k o s h iju n i k a d n is u b ila p r e z e n t i r a n a . P a r a l e l n e s tim k tu r e » p o d z e m n c r e p u b li k e « b ile su ta k o p l o đ n o tlo za o r g a n i z i r a n i z lo č in , je r ta » R e p u b J ik a K o so v o « , n a r a v n o , n ije r a s p o l a g a l a v la s titim d r ž a v n i m a p a r a t o m s l o j a l n im Č in o v n ic in ia . O n a j c u p o t r e b l j a v a l a s t r u k t u r e n a jja č e s t r a n k e , » D e m o k r a ts k e lig e K o so v a « (L D K ), k o ju j e v o d i o R u g o v a u p e r s o n a l n o j u n iji. S lu ž b e n o j e » R e p u b lik a « d o d u š e i m a l a v iš e s tr a n a ć k i s u s ta v , a li u zb ilji j e L D K , k o j e m se p r i d r u ž i l a i v e ć in a f i m k c i o n a r a iz k o m u n i s ti č k o g v r e m e n a , b i o n e k a v r s ta j e d i n s t v e n e p a r t i j e . D r u g e f o r m a c ije k p je s u p o d u p i r a l e tu » d rž a v u « , s a s to ja le su se č e s to s a m o o d v o đ e , n je g o v e o b ite lji i n e k o lik o b lis k ih p r i j a t e l j a . P r a v a k o n k u r e n c i j a p o s t o j a l a j e s v a k a k o iz v a n to g s is te m a : p r i j e s v e g a u n j e m a č k o j i šv ic a rs k o j e m ig r a c iji d o m i n i r a l e s u r a d i k a l n e f o r m a c ije k a o » N a r o d n i p o k r e t« (L P K ) i » N a r o đ n o o s l o b o d i l a č k i p o k r e t« (L K C K ) K o s o v a . I o n i su u b ir a li n o v a c m e đ u K o s o v a r im a u in o z e m s tv u i n j i m e n a j k a s n i j e o d 1 9 9 6 . f m a n c ir a l i » O s lo b o d ila č k u v o js k u K o so v a « (U Q K ), k o ja j e t a d a p o č e l a n a s e b e s k r e ta ti p o z o r n o s t n a p a d i m a n a 104
s rp s k e p o lic ijs k e p a t r o l e i p o s ta je . L P K j e 1 9 9 7 . o s n o v a o foncl z a p o m o ć » V ed lin ctja th e r r e t« (» D o m o v in a zove*)* S to se o d to g a s m a t r a p o r e z o m za o s lo b o đ ila č k u b o r b u a što p iik o rn iz n u d o m n o v c a , p ita n je j e p e r s p e k tiv e . Iz s c e n e ta d a š n jih u tje riv a č a p o r e z a p ro iz iš li su n e k i đ a n a š n ji m o ć n ic i — p r i j e sv ih v o đ a p o b u n je n ik a Ali A h m e tb k o ji j e p r ije u Š v ic a rsk o j p r ik u p lja o n o v a c za r a d ik a ln i » N a r o d n o o s lo b o d ila č k i p o k re t« a u r u j n u 2 0 0 2 . m e đ u m a k e d o n s k im A ib a n c im a p o b ije d io n a p a r la m e n ta r n i m iz b o rim a .
»Oslobodilačka vojska, Kosova« i njeni nasljednici G ra d B a jra m C u r r i n a la z i se u v a ljd a n a jm r a č n ije m z a k u tk u E u r o p e p o d n o » a lb a risk ih A lpi«. D o n je g a se iz T i r a n e stiže z a d a n p u ta , u z n e k o lik o sa ti p lo v id b e s k e lo m p r e k o d u g a č k o g u m j e t n o g j e z e r a o k r n ž e n o g v iso k im , ta m n im b rd im a . T k o se n e b o ji d r u m s k ih ra z b o jn ik a , m n o g o la k še o n a m o d o s p ije v a s K osova: o k o 35 k m lo še b r d s k e c e s te im a o d k o s o v s k o g g r a d a Đ a k o v ic e d o a lb a n s k e g r a n ic e T z a tim p u t v o d i j o š 2 0 k m k ro z š iro k u d o lin u V a lb o n e . T r o k a t n e i č e tv e r o k a tn e k u ć e to g g r a d a sve su b ile sag r a đ e n e u k o m u n is tič k o d o b a o d j e f t i n i h o p e k a i g o to v o b e z ž b u k e , n a t a d a iz g r a đ e n e u lic e p o d s je ć a ju j o š s a m o o sta c i a s fa lta iz m e đ u r u p a n a lik n a k r a te r e . Psi n ju š k a ju p o s m e ć u , n itk o n e id e p r e d v ra ta . S a m o p o v r e m e n o p o s v e p o la k o , tih o i p r ije te ć i p o p u t p a n t e r e klizi j e d a n c r n i B M W k a b r io le t k r o z tu p u s to š T svi p r o z o r i su z a m r a č e n i, č a k i p r e d n je v je tr o b r a n s k o sta k lo . A k o se j u n i o r n a j g o r e g k la n a h o ć e p o k a z a ti o v d je n a n e g o s to lju b iv o m s je v e ro is to k u Alb a n ije , s p u s ti se p r o z o r k ra j s tr a ž n je g s je d a la i p o ja v i se b r a đ a to lic e Y llija H a k la ja , m u š k a rc a o d j e d v a 30 g o d in a , p o n e s to n a p r e g n u t o g p r o d o r n o g p o g le d a , s c r n o m k a p o m 105
R a z a r e n a a lb a n ska p o slo v n a četvrt u D ako vici ( Kosovo 1 9 9 9 .). 106
n a glav i i c r \'e n im g r b o m U<^K n a njoj- B a jra m C u r r i p o siao j e sla v a n j e r se VUijev o ta c F a tm ir H a k la j j e đ n o g a d a u a k a o š e f p o lic ije u g ra clu o d r e k a o svoje slu žb e, s u ira clan u b io je d n o g Č ovjeka s d e v e t h ita c a i p o to m z a m o lio d a g a v r a te n a posao* N jc g o v a o b ite lj m o ra la j e u b o rb i p ro tiv m o ć n o g k la n a H o x h a o sv ctiti d e v e t žrta v a, H a k la je v i, p o v ez an i s » D e m o k ra ts k o m s tra n k o m « b iv šcg p r e d s je d n ik a B e ris h e k o ji o tu d p o tje č e , iz to g su k ra ja j e d n u za d r u g o m p ro tje ra li i sve in o z e m n e h u m a n i t a r n e o rg a n iz a c ije , a n je m ačk o j » T e h n ič k o j p o m o ć i« u k r a li su cijeli k o n v o j vozila. S to g p o đ r u č ja , iz a lb a n s k e p o k r a jin c T r o p o ja o k o B ajra rri C u r r ija , 1998. i 1999. o p e r ir a le su je đ in ic e U Q K . T r o p o ja j e k ra j b e z p ra v a sto ga k o jitr o lir a ju obit.elji k o jc sc b av e k r im in a lo m . M lad i k o so v a rsk i id e a listi iz N jc m a č k e ili Š v icarsk e, k o ji su o n a m o d o šli u k a m p o v e za o b u k u , b ili su u ž a s n u ti tim a m b ijc n to m . N a k o n što su iz S tu ttg a r ta , L ieg e a ili Z čirich a stig li n a m je s ta o k u p lja n ja , u luci D ra č bili su d o d ije lje n i svojoj p o s tro jb i i cijeli se d a n g r o z n im a lb a n sk im c e s ta m a ta k s ijim a vozili u b r d a , k a k o b i s k e lo m p r e š li p r c k o u m je tn o g je z e ra D rin i n a p o k o n stigli u B a b in u . O nclje, u k ra jo lik u s m n o g o o v aca, m a s lin a i z id o v a o d n c o b r a đ e n o g k a m e n a , U<^K j e z a p o sje o k u ć u n e k a d a s n je z a d ru g e , o k o v rta ra z v u k a o b o d ljik a v u žicu a šu p l je z id o v e o b lo ž io s tru n ja č a m a . T u su b o rc i za s lo b o d u u n e g o s to ljubivoj o k o lin i b ili p o d v r g n u ti p rv o m d rilu , n e k o lik o k ilo m e ta r a clalje u P a p a ju d n ig o m i p o s J je d n je m . V eć n a k o n n c k o iik o d a n a o tišli su p rije k o , n a K osovo, p je š ic e , u p a r o v im a ili m a lim g r u p a m a i u v ije k na.jvišim s ta z a m a j e r su b ile k a m e n ite i s to g a o n d je n itk o n ije m o g a o z a k o p a ti m in u . N a k o n r a ta ti su k a m p o v i b ili is k o riš te n i 11a d ru g i n a č in . U p ro lje ć e 2 0 0 1 ., n e k o lik o m je se c i n a k o n te ro ris tič k o g n a p a d a n a S vjetski trg o v a č k i c e n ta r i P e n ta g o n , je d n a z a p a d n a ta jn a slu ž b a u T i r a n i j e u p o z o r e n a d a se u n a p u š te n im u p o r iš tir n a U Q K n a la z e k a m p o v i za o b u k u Al— 107
Q a i d e , o r g a n iz a c ije O s a m e B i n - L a d e n a . U lip n jij iste g o d i n e , n a k o n d i p l o m a t s k o g p riL isk a n a v la d u u T i r a n i , ti su k a m p o v i n a p o k o n u k in u tL D a j e O s a m a u A lb a n iji o d r ž a v a o k o n t a k t e , v is e s tr u k o j c d o k a z a n o . B a r e m d v a p u t š e ik j e p o s je tio t u z e m lju : 1 9 9 4 . t a d a š n j e m j e p r e đ s j e d n i k u S a tiju B e r is h i d a o n iz o b e ć a n j a o p o m o ć i, o d k o jih , m e đ u t i m , n ije b ilo n iš ta . D ia ig i p u t d o š a o j e — p r e m a iz v je š ta ju o z b iljn o g a t e n s k o g d n e v n o g lis ta T o V im a — 1 9 9 8 ., o v a j p u t k a k o b i t e r o r is t e p o t a j n o p r e b a c i o u Ita liju . Iz v r e m e n a p r v o g O s a m i n a p o s jc ta d a t i r a d je lo v a n je m i s te r i o z n e » A lb a n s k o —a r a p s k e isla m s k e b a n k e « , k o ja j e u v la d in o j č e tv r ti u T i r a n i im a la e l e g a n t n o s je đ iš te a 6 0 p o s t o n j e n o g t e m e l j n o g k a p i t a l a n a v o d n o p o t j e č e iz B in —L a d e n o v e b i a g a j n e . U z a ja m n i in t e r e s i v j e r o j a t n o su p r i j e p o s lo v n e i lo g is tič k e n e g o iđ eo ~ lo š k e ria ra v i; A lb a n ija j e z b o g s v o g b e z a k o n j a za t e r o r i s t e p o g o d r i o p o d r u č j e d je lo v a n ja . A li is la m s k i f u n d a m e n t a l i z a m s t r o g o j e z a b r a n j c n u p r a v o m e đ u n a c io n a lu o o r i j e n t i r a n i m A lb a n c im a . O n i m a lo b r o jn i A lb a n c i k o ji su b ili b lis k i is la m is tič k im i d e j a m a i p a k su b ili p o g o d n i k a o m o s t. N jim a j e p r i p a d a o i p o s lje d n ji š e f ta jn e s lu ž b e S a lija B e r is b e , B a s h k im G a z i d e d e , k o j i j e p r i j e to g a b io p r e d s j e d a t e l j j e d n o g k lu b a m u s l im a n s k i h in te le k tu a la c a . U o ž u jk u 1 9 9 7 ., k a d g a n je g o v š e f v iše n ije m o g a o z a š tititi, m o r a o j e n a p u s titi z e m lju p a j e p r e k o T u r s k e o tiš a o u I r a n i n a p o k o n u S iriju . G a z i d e d e j e n a v o d n o o d 1 9 9 8 . p o s r e d o v a o u fin a n c i r a n j u U Q K iz is la m s k ih z e m a lja . T o n ije b ilo d o k a z a n o . A li o č ito j e b ilo j o š k o n t a k a t a d r u g e v rs te : u r a n o lje to 1 9 9 8 . u A lb a n iji j e 2 7 —g o d iš n ji F r a n c u z b io u h i ć e n z b o g u b o js tv a . T a j č o v je k , k o ji se z v a o C l a u d e A b d a l—K a d e r , i m a o j e , p r e m a v ja s iito m p r i z n a n j u , B i n - L a d e n o v n a l o g d a 3 0 0 m u š k a r a c a iz s je v e r n e A lb a n ije v r b u je k a o d o b r o v o ljc e za K o s o v o . M is ija j e p r o p a l a z b o g o p ć e n e z a i n t e r e s i r a n o s t i , a m u s l im a n s k i F r a n c u z j e u m je s to to g a p r o d a v a o o r u ž je 108
k o je j e d o n i o sa s o b o m . K a d je n je g o v a lb a n s k i p r e v o d ila c z a tr a ž io u d io , a l—K a d e r g a j e u b io , F r a n c u z o v a iz ja v a s k re n u l a j e p o z o r n o s t C I A - e n a B in —b a d e n o v e lju d e u A lb a n iji, O tk r iv e n a su č e tv o r ic a E g ip ć a n a iz te r o r is lič k e o r g a n iz a c ije e l- D ž ih a d , u h a p s i l a ih j e a lb a n s k a i^olicija, a k a d su b iii p u š te n i n a s lo b o d u , C IA ih j e o d v e la u E g ip a t. Z a s a m o n e k o lik o d a n a C IA j e p r e d u h i t r i l a p l a n i r a n i n a p a d n a v e le p o s la n s tv o S A D -a u T i r a n h k a k o su d o ja v ili a g e n ti. B ila su u h ić c n a d v a S irijc a i j e đ a n J r a č a n i n . A lb a n ija i in a č e im a u io g u u b io g r a f ija m a p r o m i n e n t n i h is la m is ta . J e m e n a c A Iim e d a l—S a y e d a l - N a j a r is k o ris tio j e 1 9 9 6 . tu z e m lju k a o p r ib je ž iš te i p o tr a ž lo j e p o s a o k o d a r a p s k e h u m a n i t a r n e o r g a n iz a c ije a l - H a r a m a i n . I p o j e d i n i A lb a n c i m o g li su re g r u tir a ti i n o z e m n e is la m is te . U p r o c e s u k o ji j e p r iv u k a o v elik u p a ž n ju , u tr a v n ju 1 9 9 9 . li K a iru , 12 A lb a n a c a k o ji su p r i p a d a li a l—D ž ih a d u o s u d e n o j e n a đ o ž iv o tn i p r is iln i r a d . O i n t e r n i m sti’u k t u r a m a k o s o v s k o g U<^K d o d a n a s j e m a lo š to p o u z d a n o p r o đ r l o v a n . T v r d n j e d a j e » O s lo b o d ila ć k u v o jsk u « H n a n c ira la n a r k o m a f ija j e d v a se m o g u p r o v j e r i t i u g u s tik u p r o p a g a n d e i k le v e ta . D a p o s to je v e z e izm e d u tih d v iju sc e n a , tr iv ija ln o j e i joŠ n e g o v o ri m n o g o o k a r a k te r u » O s lo b o đ ila č k e vojske«. S ig u r n o je d a u tje riv a č i p o r e z a p o litič k ih o r g a n iz a c ija n is u m o g li p r e is p i t a t i k a k o su » p o r e z n i o b v e z m c i* ste k li sv o je b o g a ts tv o . T k o je m n o g o u p la tio u b la g a jn e s te k a o j e u lje c a j. D i r e k to r I n te r p o la R a lf M u ts c h k e v je ru je d a o k o p o lo v ic e o d 9 0 0 m iliju u a n jc m a č k ih m a r a k a , k t j e su i z m e đ u 1 9 9 6 , i 1 9 9 9 . p r i p e c a lc n a K o so v o , p o j e č e o d fr g o v in e d r o g o m . U to m je sm is lu i U ^ K i m iro lju b iv iji R u g o v in L D K » s u h n a n c ir a la n a r k o m a fija « . S lje d e č a s p o n a j e o ru ž je : o n o se m o r a l o k u p o v a ti n a c r n o m trž iš tu -— p r ije s v e g a u R e p u b lic i A lb a n iji '— o d g a n g o v a k o ji su g a ste k li p r i h o d i m a o d p o s la s d r o g o m , Z a tv r d n je o iz ra v n o m f l n a n d r a n j u U Q K n o v c e m o d d r o g e im a , n a p r o ti v , s a m o s la b ih u p o r i š t a . U N je m a č k o j su 109
1 9 9 8 , b ili b l o k i r a n i r a č u n i f o n d a z a p o m o ć n a k o n š to se is p o s t a v i lo d a j e j e d a n o s u đ e n i d e a l e r o n a m o u p l a t i o g o le m e iz n o s e , P o ja v ila se s u m n j a d a ti d a r o v n i f o n d o v i s ftiž e z a p r a n j e n o v c a . U t a l i j a n s k o m B r i n d i s ij u 1 9 9 9 . j e o s u t f e n A l b a n a c k o ji j e p r i z n a o d a j e p o m o ć u d r o g e k u p o v a o o r u ž je z a U Q K . V iš e o d to g a d o s a d n i j e o t k r i v e n o . A li iz v o r i te o r g a n i z a c i j e n i s u u k r i m i n a l n o m n e g o u p o l i t i č k i e k s t r e m i s t i č k o m m i lj e u 8 0 —ili g o d i n a . D o k j e A lb a n i j a j o š p r e m a v a n b ila z a t v o r e n a , m e đ u m l a d i m k o s o v s k i m A l b a n c i m a d o m i n i r a l e su s a n j a r s k e p r e d o d ž b c o s ta n j u u m a t i č n o j z e m lji. P r i k l o n i t i se » m a r k s is tič k o —l e n jin is tič k o —s la ljin is tič k im « i d e j a m a E n v e r a H o x h e , b i o j e ta d a š n j i o b l i k a l b a n s k o g n a c i o n a l i z m a , M la đ i U Q K d o p r o i j c ć a 1 9 9 8 ., b e z o b z i r a n a s v o je im e , n i j e b i o n i k a k v a v o js k a n e g o m a l i t a jn i s a v e z k o ji j e o d 1 9 9 6 . p o đ u z i m a o L e ro ris tič k e n a p a d e n a p o lic iju . N a k o n v e lja č e 1 9 9 8 . n a K o s o v u j e p l a n u o n a r o d u i u s t a n a k . S e la s u se n a o r u ž a l a a I o k a ln e g a r d e s p r e č a v a l e p o lic iju d a p r o d r e u n jih . O n e se n is u p o k o r a v a l e n i k a k v o m c e n t r a l n o m z a p o v je d n iš tv u - » U Q K « s u b ili svi k o ji s u n o s ili o r u ž j e i g o v o r ili a lb a n s k i . U v ije k iz n o v a n a s t a j a l a s u tt v e n j a m e đ u z a p o v j e d n i c i m a i s k o l e k tiv n im » p o litič k im v o d s tv o m « p o d m la d im H a s h im o n i 1 h a g ije m , P o s e b n i i z a s l a n i k S A D - a R i c h a r d H o l b r o o k e m o r a o j e u I je to 1 9 9 8 , i z n e r v i r a n o b u s t a v i t i s v o je n a p o r e d a u to j » v o jsci« p r o n a đ c p o u z d a n o g p a r t n e r a z a r a z g o v o r . T k o j e u š u m a m a t r a ž i o U Q K , n a i l a z i o j e u v ije k iz n o v a n a m a l e p o s t r o j b e o d d c s e t d o d v a d e s e t u n i f o r m i r a n i h k o ji s u s e p o k o r a v a l i j e d n o m » z a p o v je d n ik u * :. N i j e p o s v u d a n a K o so v u b ilo o d r e d a U Q K . T m p e n a o d r e d e n im p o d r u č jim a , r e c i m o u g o r j u D r e n i c a ili S h a l a o d B a j g o r e , o b ič a v a le s u n a v o đ i t i d a p r i p a d a j u n e k o j » b r ig a đ i« . P o m n o s m iš f je n s u s ta v r a n g i r a n j a , k a k a v j e u v o js k a m a u o b i č a j e n , u z b iiji n i j e p o s t o j a o . F o r m a c i j o m k o ja j e z a is ta s lič n a v o js c i U ^ K j e u o p ć e p o s t a o t e k n a k o n š to g a j e N A T O r a s p u s t i o u r u j n u 110
1999. » K osovski z a š đ tn i k o rp n s « (T M K ), c iv iln a o rg a n iz a c i ja s lje d n ic a , s m je s d o j e svoje p r i p a d n i k e u v o ja r n e i p o đ ijc lio s lu ž b e n e o z n a k e r a n g a .
UQK: krim inalna organizacija ? O d p r o lje ć a 1 9 9 8 . U Q K j e u p o je d in iin p r e d je li m a K o so v a s lv a ra o » o s lo b o d e n a p o d ru č ja « . P r\'o v c ć e » o s lo b o d e n o « m je s to b ilo j e M a lis h e v a . O n d je su lo k a ln i v o đ e L D K izg u bili k o n t r o l n e fu n k c ije i m o r a li su se p o k o r iti »vojnoj p o lid ji« U Q K k o ja j e b ila p o s lu š n a v la s tito m » z a p o v je đ n ik u g ra d a « . N a is p rv a j o š m e d u s o b n o Iz o lira n im » o s lo b o d e n im p o d ru č jim a « r a d ilo se o d is c ip h n i; n a n jim a j e u v ije k n e o g r a n ič e n o v la d a o j e d a n z a p o v je d n ik . U n c k im s lu č a je v im a lo k a ln i v la d a r i b ili su p o litič a r i L D K k o ji su n a v rije m e p r o m ije n ili f r o n tu , in a č e se r a d ilo o m la đ im lju d im a k o ji su n a d ru k č iji n a č in , č e s to u e m ig ra c iji, s te k li u g i e đ i u tje caj i b ili u s ta n ju m la d e lju d e to g a k r a ja o p r e m a ti o r u ž je m I s tre ljiv o m , s v o jo m ih k a r iz m o m v ezati za s e b e i o p s k r b iti ih o n im n a jp o tr e b n ijim . N a k o n što j e N A T O u lip n ju 1999. o sv o jio K o so v o , ti su se z a p o v je d n ic i U Q K p r e d s ta v lja li s ta n o v n iš tv u k a o p r a v i o s lo b o d io c i, z a p o s je d a li su v ije ć n ic e i Iju d e o d sv o g p o v je r e n ja in s ta lir a li k a o g r a đ o n a č e ln ik e . K ako b i z a d rž a li n a k lo n o s t b o r a c a i u č v rstili sv o ju m o ć , d ije liii su d o b r a k o ja im n is u p r i p a d a la , p r i j e sv e g a s ta n o v e o d b je g h h S rb a i b e n z in s k e sta n ic e . T ako j e n a s ta o lik n a p o l a e k s tre m is tič k o g , n a p o ia k rin iin a ln o g g e r ilc a k o ji j e d a n a s n a K o so v u n a jv e ć i p r o b le m : p o litič k i c o v e r—n p slu ži to m u d a se u s v e o p ć o j z b rc i m o b ilia p o d r š k a s ta n o v n iš tv a za p r iv a tn e p o s lo v e . J e d n o g a o d J^ a jp r o m in e n tn ijih m e đ u tim » p o r a tn im jn n a c lm a « m o g la Je u lje to 2 0 0 2 . u h a p s iti U N - o v a p o lic ija : R u s te m a M u sta 111
fu , k o ji j e k a o z a p o \ j e d m k U <^K u r e g i j i D u k a g j i n o k o g r a d a P e ć i p o d s v o jim b o r a č k i m h n e n o m » R e m i« ( » b a k a r« ) u ž iv a o v e lik u p o p u l a r n o s t , p r i j e s v e g a k o d m la d e ž i* N a k o n š to j e N A T O u l i p n j u 1 9 9 9 . o s i o b o d i o K o s o v d , o n se n a s t a n i o u g l a v n o m g r a d u P i iš tin i i o n d j e s b r i t a n s k i m v o jn ic im a K F O R - a b o r i o z a p r e v l a s t u g r a d u . U o b r a č u n u s a lb a n s k i m s u p a r n i c i m a p o č i n j e n i s u z Jo č in i k o ji su v o d ili p r e m a ir je g o v u u h i ć e n j u . U r u j n u 1 9 9 9 . » R e m i« j e p o s t a o z a p o v je d n ik n o v o o s n o v a n o g » K o so v sk o g z a š titn o g k o rp u sa« u p o d i j e l j e n o m g r a d u M itro v ic i. U l je to 2 0 0 1 . ta j j e m ilic ijs k i v o đ a , k o ji j e v e ć z a v r i j e m e k o s o v s k o g r a t a b io p o z n a t k a o p o s e b n o ra d ik a la n , d o s p io n a jp rije n a c rn u lis tu p r e d s j e d n i k a S A D - a G e o r g e a W . B u s h a , a p o t o m i n a c r n u lis tu E u r o p s k e u n i j e . N a k o n t o g a b i o j e u đ a l j e n iz Z a š titn o g k o rp u s a . U M a k e d o n iji m u p r e d b a c tiju d a j e k a o v o đ a s u d j e l o v a o u a lb a n s k o j o f e n z iv l u p r o l j e ć e 2 0 0 1 . N a v o d n o je p r e d v o d i o a l b a n s k u p o s t r o j b u u m a k e d o n s k o m s e lu R a d u Š a . V e ć 1 9 9 9 . M u s ta f a je iz ja v io d a o r u ž j e n e ć e i s p u š t a t i iz r u k u s v e d o k n e b u d u » o s lo b o đ e n i« svi A lb a n c i u S r b iji, C r n o j G o r i, M a k e d o n i j i i G r č k o j. A li p r i j e s v e g a j e » R e m i« , k o ji j e p r e m a v J a s titim r i j e č i m a z a v r š io s tu d ij p r a va, je c ln a o d k lju č n ih fig u ra o r g a n iz ir a n o g k rim in a la n a K o s o v u . N j c g o v u tje c a j p o s e b n o se p r o t e z a o n a P r iŠ tin u i n je g o v o r o d n o P o d u je v o , s je v e rn o o d P r iš đ n e . P ro tiv n je g a i n j e g o v i h Iju d i o s im t o g a t r a j e i s t r a g a z b o g L rg o v in e d r o gom , O b iČ n i A lb a n c i o t o m e n i k a d n iš ta n is u n a s lu tili. R e m i j e , p r i j e n e g o š to j e p o č e lo b o m b a r d i r a n j e , b i l o s a m o j e d n o o d i m e n a k o j a s u s e š a p t o m iz g o v a r a l a u p r i š t l n s k i m k a v a n a m a ; j e d a n o d m l a đ i h j u n a k a k p j i m a se z a m c o t r a g o t k a d s u m l a d i s r p s k i p o lic a jc i u t r o r e d u iz a z o v n o z a p o s je li p lo č n ik . I k a d j e v e ć N A T O b i o u to j z e m ljh R e m i j e z a v e ć in u o s ta o le g e n d a . D a b i n e tk o d o š a o d o n je g a , m o ra o j e u n e k u r u k u p o p u t H a r r y j a P o t t e r a p r o ć i k r o z n e v i d l j iv a v ra 112
ra. U s k o m c e s to m o b m b l je n o m n is k im k u ć a m a v o z ilo se u C irm iju , d v a k ilo m e tr a o d g r a đ s k e j c z g r e P riš tin e , sve d o k sc n e b i d o š lo d o j e d v a u o č ljiv o g m a lo g p u t a k o ji j e iz g le d a o p o p u t p r ila z a k a k v o m d v o riš tu . A li a k o b is te se p r i b ližili, p o la tu c e ta m u š k a r a c a s je d v a p r i m j e t n im c r v e n im v r p c a m a n a n a d la k tic i izišlo bi iz k u ć e . S a m o o n a j tk o bi p o k a z a o is k a z n ic u , s m io j e tu d a s k r e n u tk Ali p u t n ije v o d io d o b u n k e r a ili p r e g r a đ n o g z id a : n e p r in v je tn i d v o r iš n i p r i laz n a k o n s to m e t a r a n e o č e k iv a n o se r a s tv o r io u š iro k u c e s tu . Iz a j e d n e iz b o c in e u la b ir in ts k o j P riš tin i s a k rila se c ije la g r a d s k a č e tv rt, S to d n e n a p o l a d o v r s e n ih k u ć a s ta ja le su u n o v o j č e tv r ti K o lo v ic a , sve v iš c k a tn e i v e ć in o m jos n e n a s ta n je n e . B r ita n s k ih v o jn ik a N A T O —a tu n ije b ilo ; o n i to p o d r u č j e n o v o g r a d n ji, k o je n ije b ilo u c r ta n o n i n a k o je m p la n u g r a d a , č a k j o š n is u n i o tk rili. C a k ni Iju d i k o ji su tu p ro v e li cijeli živ o t n is u z n a li što se z b iv a u to m d ije lu P riš tin c . U s r e đ g o le m o g g r a d a d u h o v a s v ije đ ila j e s o b r o n k a v e lik a v ila s to r n jić im a , n a k u ć i se v ijo rila c r v e n a z a sta v a s c r n im d v o g la v im o r lo m —* lo k a ln i g la v n i s to ž e r U Q K . U s k u r iln o m T a d ž M a h a lu , k o ji p r e m a in f o r m a c iji s tr a ž e p r i p a d a » b iz n is m e n u « s iin e n o m A d e m D e s h is h k u , s to lo v a o j e ]>od r a tn ič k im p o r t r e t o m n a c io n a ln o g ju n a k a S k e n d e r b e g a jak i Č ovjek O s lo b o d ila č k c v o jsk e: R e m i, z a p o v je d n ik » Z o n e sjev ef« k o ja se ž e o d P r iš tin e d o s r b ija n s k e g i'a n ic e . N itk o o n je m u n ije z n a o n iš ta v iše o d n je g o v a b o r a č k o g im e n a , ja v n o s ti n ije b ilo . S R e m ije v im u h ić e n je m U N j e d u g o o k lije v a o . B io j e p o p u l a r a n i im a o v je r n u k lije n te lu ; m e đ u n a r o đ n i u p r a v ite lji n is u se b e z r a z lo g a b o ja li n e m i r a i n a p a d a n a u s ta n o v e sv je tsk e o rg a n iz a c ije . A li n iš ta se o d to g a n ije o b is tin ilo . I^ilo j e s a m o d e m o n s t r a c ij a i m a n ife s ta c ija n a jb liž ih p r istaša, k o je su d n e v n o o k u p lja le j e d v a v iše o d s to m u š k a r a c a Šlo su p o d p a r o lo m » s lo b o d a o s lo b o d io c im a « p r o la z ili k r o z h riš tin u . G r a đ a n i su o s ta ja li n a r u b u i p r o m a t r a li , n itk o se 113
n ije p r id r u ž io * R e m i j c za sv o je z e m lja k e u v ije k b i o n e k a v r s ta o b je š e n ja k a ; j e li d o b a r ili z a o d u h , z a is ta n i k a d n is u m o g li z n a ti. N a k o n iije g o v a u h i ć e n j a is tr a ž i t e ^ i su se o h r a b r ili d a se o k r e n u i k r u p n i j i m r i b a m a . N a k o n š to su u l i p n ju 2 0 0 2 . j o š č c tir i o f ic ir a Z a š t i t n o g k o r p u s a d o s p j e l a u is tr a ž n i z a tv o r , m e đ u n a r o d n a v la s t u s u d ila se u j e s e n 2 0 0 2 . p r i b l i ž i ti č a k i R a m u s h u H a r a d i n a j u , š e fu s t r a n k e » A lija n s a z a b u d u ć n o s t « i p r e m a r e z u l t a t i m a i z b o r a t r e ć c m n a jr tid ć n ije m č o v je k u u z e m lji. J e d a n se R a m u s h o v n a s t u p , k a k o g a z o v u n a K o so v u , n e z a b o r a v lja . P le ć a t, u o d i j e l u p o m je r i, d o k se š ir o k o i l e d c n o c e r i p o p u t p a n t e r e , ta j 3 4 —g o d iš n ja k u v ije k h o d a s r e đ i n o m u lic e , g d j e g a svi v id e . N i j e d a n a u t o n e p r o l a z i p o k r a j n je g a . K a n a lo m u z c e s tu , u o d i j e l im a i s k r a v a t a m a , o z h iljn i i v a ž n i, m a r s i r a j u i j e l o h r a n i t e l j i, k o ji s v o g Šefa p r e m a š u j u v is in o m , i.ako n e i š i r i n o m . R a m u s h h o d a b r z im k o r a k o m i p o s ta v lja n o g e p o p u t m o r n a r a . I k a d p o d z c m l j e p o s r ć e , o n m o r a s ta ja ti. D e s e t g o d i n a p r i j e R a m u s h H a r a đ in a j j o š j e b i o iz b a c iv a č u d i s k o k l u b u u L e y s in u , s k u p o m s k ija š k o m m j e s t u u W a a d t la n đ s k im A lp a m a . P o t o m j e o tiš a o u T i r a n u , p o s t a o g o s p o d a r o m U t^ K u r e g iji D u k a g jin , n a k o n r a t a p a r ti j s k i m š e fo m i, b u d u ć i d a j e p o l i ti k u u m i o m o d e r n o fo rm u lira ti, n e k o v rije m e čak b io n a d a Z a p a d a . A li j e d n e n o ć i u s r p n j u 2 0 0 0 . R a m u s h se s n a o r u ž a n o m p r a u i j o m o d 4 0 lju đ i p o ja v io u d v o r i š t u o b ite lji M u s a j k o ja se b a v i te š k im k r i m i n a l o m u S tr e llc u , b liz u s v o g r o d n o g m je s ta , i o n d j e se sa s u s je d im a u p u s t i o u b o r b u v a t r e n i m o r u ž je m . P o z a d i n a j e b ila č e tv e r o s t r u k o u b o js tv o p r e t h o d n e g o d i n e . O d m a h n a k o n p r e p a d a n a o b ite lj M u s a j p o v u k a o se R a m u s h , k o ji j e p r i t o m i s a m b io r a n j e n , u a m e r ič k i k a m p B o n d s te e l. A m e r ik a n c i, p o v e z a n i s n e k a đ a š n j i m v o đ o m U<^K iz r a t n i h v r e m e n a , p o s la li s u g a s v o jim a v io n o m u R a m s te in , o n d j e g a lije č iti i ta k o g a iz b a v ili o d p r a v o su đ a . Z a v rije m e N A T O -o v a b o m b a r d ir a n ja u p ro lje ć e 114
1999- R a m u s h H a r a d i n a j j e 3 p o p u t j o š n e k o lik o z a p o v je d n ik a U Q K , a m e r lč k o j v o jsci slu ž io in f o r m a c ij a m a k o je su , k a k o p o L v rđ u ju v o jn i in s id e r i, b ile v r lo o s k u d n e . T e k n a k o n s to j e n je m a č k i d i p l o m a t M ic h a e l S t e i n e r p o č e tk o m 2 0 0 2 . s t u p io n a d u ž n o s t k a o p o s e b n i o p u n o m o č e n i k U N - a za K o so v o , r i j e t k o se j o š k o m ti o p r a š t a lo . P ro tiv R a m u s h a p o d i g n u t a j e o p tu ž b a . I inaČ e se s a d a k o n z e k v e n r.n ije p o s tu p a . Z a r e d a l a sti b r o jn a u h ić e ir ja . B r o jn i n a c io n a ln i i lo k a ln i m o ć n ic i K o s o va p o d s u m n j o m s u z b o g tr g o v in e d r o g o m i ž e n a m a i z b o g o r g a n i z i r a n o g u c je n jiv a irja . P o g o đ e n e su sv e s tr a n k e , p a i L D K k o ji j e v e ć in o m b io p r ik a z iv a n k a o » u m je re n « .
»Oslobođena područja« ili »black holes« N a sv im j:> o d ru čjim a B a lk a n a k o ja n a s t a n j u j u A lb a n c i in te re si s ta n o v n iš tv a i o r g a n i z i r a n o g k r i m i n a l a td u ili su izv jes n o v r ije m e išli u is to m s m je r u . I j e d n i m a 1 đ r u g i m a b ilo j e s ta lo d o to g a d a d r ž a v u d r ž e p o d a lje o d sv o jih s fe r a — j e d n i m a j e r s u n j e n i p r e d s ta v n ic i b ili k o r u m p i r a n i i r e p r e siv n i, d r u g i m a j e r s u se sa sv o jim m r a č n im p o s lo v im a m o ra li b o ja ti s v a k e d r ž a v e , p o s e b n o p r a v e d n e i d e m o k r a ts k e . » S lo b o đ a « i s tv a r a n jc » o s lo b o đ e n ih tio d r tjc ja « b ile s u p a r o le i cilj s v ih a lb a n s k i h p o k r e t a o d 1 9 9 0 . Č a k u s a m o j A lb a n iji — u n e m i r i m a 1 9 9 7 . — u s p j c h se n ije m j e r i o p o to m e j e li p r e d s j e d n i k u z đ r m a n ili h o ć e li o p o z ic ija m o ć i f o r m ir a li n o v u v la d u , n e g o j e d in o p o to m e j e H n e t k o u s p io p r o r j e r a t i o m r z n u t u d r ž a v n u v la s t iz v la s tito g g r a d a , v la stito g s e la . N a » o s lo b o d e n im p o đ r u č jim a « , n a d a l i su se, o b ite lji ć e se n a d a lj e m o ć i n c s m e t a n o b a v iti s v o jim r a d o m i s v o jim p o s lo v im a . 115
U M a k e d o n ij i to m se u p i t n o m c ilju n a k o n 1 9 9 8 . n a jp r i j e p r i b l i ž i lo n a m ir o lju b iv n a č in . N o v a v lacla, k o a tic ija m a k e d o n s k i h n a c io n a li s t a V M R O - D P M N E 37 i a i b a n s k i h n a c i o n a h s t a P D S h 38, p o d i j e l i l a j e d e fa c lo p o d i u č j a p r e m a n a c i o n a l n o j v e ć in i i p o d u z e ć a k o ja t r e b a p r i v a t i z i r a t i p r e m a e t n i č k o m r a z m j e r u . P o to m j e ta n a c io n a li s t i č k a k o a lic ij a v l a d a l a z e m ljo m p o p r i n c i p u u z a j a m n o g n e m i j e s a n j a — o n o s to se lic a lo A lb a n a c a b ilo j e s tv a r P D S h —a T s tv a r i M a k e d o n a c a b ile s u d u ž n o s t s a m o V M R O —a . N o v i r e a l n i u s ta v p r u ž i o je l o k a l n i m m o ć n i c i m a đ a l e k o s e ž n e s l o b o d e , k o je s u o n i d a l e k o s e ž n o i is k o r iš ta v a h — - u s lu č a ju A lb a n a c a s u v iš e d a l e k o s e ž n o , j e r n e k e o b ite lji i s k u p i n e n is u se h ^ e l e p o k o r i t i n o v o j v la s ti i b u n i l e s u $e. Z a j a k u u k u p n u d r ž a v u lo k a ln i v l a d a r i n i š u im a li i n e m a j u in t e r e s a ; n j e n a f u n k c io n a l n a p a r a l i z a , iz c t n o p o l i t i č k i h ili d r u g i h r a z lo g a , u p r a v o im j e p o v o lji. S a m o n a lo k a ln o j r a z in i o n i se m o g ii n a d a t i d a če sve d r ž a t i u s v o jim r u k a m a : p o l i đ k u , p r i v r e d u , p o lic ij u , m e d i j e , A k o se p a k d r ž a v a o d r e k n e p r e t e n z i j e n a v la s t 11a c ije lo m p o đ r u č j u , o c irič e se s a m e s e b e i p o s t a j e p o d u z e ć e m n e k e p a r t i j e , n e k e e t n i č k e z a je d n ic e ili k a k v e p r iv a tn e tv r tk e . T a j o b r a z a c s to g a u M a k c d o n iji i n ije o s t a o o g r a n i č e n n a p o d r u č j a n a s t a n j e n a A lb a n c im a . P a r a d n i j e p r i m j e r z a n o v i o b lik v la d a v in e n a B a lk a n u g r a d i ć K r a to v o u s je v e r o is to č n o j M a k e d o n iji, k o ji p o t p u n o k o n t r o l i r a j u k ju b is a v I v a n o v » Z in g o « i n je g o v š u tl » P a p a D o c« i » B ab y D oc« Z in g o v o d e j e d i n a d v a i n d u s t r i j s k a p o d u z e ć a u m je s tu , o ta c je p o v r h t o g a z a s t u p n i k u p a r l a m e n t u i p a z i d a v la s t u S k o p ju n je g o v o m je s to p u š t a n a m i r u . U S ile k s u , m o ć n o j o č e v o j g r u p i p o đ u z e ć a , p l a ć a se d je lo m ic e is p la ć u je u b o r io v im a z a ž iv e ž n e n a m i r n i c e , k o ji se p a k m o g n p o t r o š i t i , 37
V im t.rešiiii m a k e tlo n sk a i e v o lu c io iie i iia 01 gim i/jacija — D em okrfiLska p a rtija n a m a k e d o n sk o n a cio iia lrjo ed in stvO .
38
Partia d e m o k r a tik e S h q ip ta r e — D em ok rat^ k a sti'anka A Jbauaca.
116
k ao u M a n c h e s te r u 19. sto lje ć a , s a m o u d u ć a n im a koji p r i p a d a ju Lom k o n c e r n u . Iz u m ite lj j e to g a p r a k a p ita lis tič k o g m o d e la d o m is lja ti p r e d s je d n ik »SocijalistiČ ke p a r tije M a k e d o n ije « . Iv a n o v i zo v u sv o jim v la sn ištv o m u tje c a jn u p r iv a tn u te le v iz iju »Sitel«, p o s lo v n i c e n ta r » In tek s« u sre d iš tu S k o p ja , z e m ljo p o s je d e , v a ž a n n o g o m e tn i k lu b , v e ć in u š ta n d o v a k o d n o g o m e tn o g s ta đ io n a u S k o p ju , k a o i n e k o lik o h o te la i j e d a n b r o d n a O h r id s k o m je z e r u . U z a p a d n o j M a k e d o n iji, n a s ta n je n o j A lb a n c im a , d e fa c to 1 n a k o n s k la p a n ja m ir a u k o lo v o z u 2 0 0 1 . p o s to je » o s lo b o đ e n a p o đ ru č ja « . M a k e d o n s k a p o lic ija iz g r a d ila je s a m o n e k o lik o u p o r iš ta n a to m p o d r u c ju , v e ć in o m izv an m je s ta , i n a k o n s u m r a k a više se n e usudtvje p r e d v ra ta . Z b o g n e k o lik o s m r to n o s n ih p r e p a d a p o s ta la j e o p r e z n a . T r u p e lo k a ln ih v la s to d rž a c a n e o b a z iru se n a e tn ic k u p r h p a d n o s t; n o v o z a p o s le n i p o lic a jc i a lb a n s k e n a ro c ln o s ti ča k su n jih o v e o m ilje n e ž rtv e . U z c e s tu iz m e đ u T e to v a i G o stiv a ra a p o s e b n o u V e le s h d k o d S tr u g e n a s ta lo je n e k o lik o b o i d c l a u k o jim a se z a d rž a v a ju ž e n e iz is to č n o e u r o p s k ih z c m a ija , le c iin o iz M o ld o v e , ili se p r o d a ju p r e k o g ra n ic e . N itk o se n e u s u d u je z a u s ta v id taj je z iv i p o s a o . S p e c ija listi za o r g a n iz ir a n i k rim in a l ta k v o p o d r u č je zo v u black hote, » crn a ru p a « . » C a rstv o slo b o d e « , k o je j e n a s ta lo u m a k e d o n s k o - a lb a n s k o m m a lo m r a tu 2 0 0 1 . g o d in e , p o č in je o d m a h iza sL ađiona u T e to v u . S lu ž b e n o j e tu p o lic ija p o n o v n o p r e u z e la k o n tr o lu . Ali č in o v n ic i n e r a d o n a p u š ta ju svoje s ta m b e n e k o n te jn e r e n a v je tr o m e tin i v iso k o u b r d im a ; ć a k i k a d ih n e tk o g la s n o d o z iv a , s a m o b o ja ž ljiv o g le d a ju k ro z p r o z o r . Im a ju r a z lo g a za s tra h , j e r k o n te jn e r i p o p u t n jih o v ih u v ije k tz n o v a b iv a ju n a p a d n u ti. P ri je d n o m o d tih n a p a d a d v a su a u ta b lo k ir a la p rila z e s e lu u k o je m j e b ila p o lic ijs k a p o s ta ja . d r e ć i a u to u š a o j e u selo . S u v o z a č j e b e z p r e t h o d n o g u p o z o r e n ja z a p u c a o n a p o lic ijs k i k o n te jn e r . I z n e n a đ e n i či117
n o v n ic i s u p o b j e g l i ; j e d a n j e o s ta o le ž a ti m r ta v . N ije o s ta o n ik a k a v t r a g t o g j a v n o g z lo č in a , n i t k o n i j e n iš ta viclio. U lic a o v d je p r i p a d a m i a d i m m u š k a r c i m a u g o lf o v im a b e z r e g b s t a r s k i h p lo č ic a , u c r n i m m a j i c a m a i s c r n i m s u n č a n im n a o č a l a m a . U j e d n o m s e lu , G e lo p e k u , j o š p o s to ji m a l a Četv r t u k o jo j ž iv e M a k e d o n c i. P r e m d a j e r o d n o m je s to v a ž n o g m a k e d o n s k o g p o l i t i č a r a k o ji j e o s n o v a o s p e c ij a l n u p o s t r o j b u » T ig ro v i« š to iz a z iv a s t r a h , Č e l o p e k j e p o s v c n e z a š tič e n . » G a n g s te r i j a s n o p o k a z u ju k o m u o v d je sv e p r i p a d a « , k a ž e n a s t a v n i k a g r o n o m i j e J o v a n P a u n o v s k i, M a k e d o n a c p o n a c io n a ln o s t i . P e d e s e t m e t a r a o d d u ć a n a sa živ e ž n im n a m i r n i c a m a , s r e d i š t a s t a m b e n e č e tv r ti, v isi s v im a v id ljiv a c r v e n a z a s ta v a s c r n i m o r l o m — a l b a n s k a n a c i o n a l n a z a s ta v a o v d je j e z n a k p o b u n e . » N a v e č c r d o d u o v a m o , s a s v im u c r n o m , s k a la s n jik o v o m la b a v o p o d r u k o m , p ijn p iv o i o p e t o d u .« N e d a v n o j e n e k o l i k o s t o t i n a m e t a r a d a l j e b ila n a p a d n u t a p o lic ijs k a p a t r o l a . » O s to b o đ e n jc « A lb a n a c a p r e t v o r i l o se u s t r a h o v l a d u p r o t i v sv ih . D o lje u g la v n o j u lic i, d e s e t m i r i u ta h o d a o d a v d e , živ e A lb a n c i — k u ć e s u U to m k o n z e r v a l i v n o m k r a j u o p a s a n e z id o v im a , m n o g e ž e n e n o s e r u b a c n a g ia v i i h a l j e t a k d o s to p a la . M u š k a r c i u s e o s k o j jk rč m i d o b r o g o v o r e n jc m a č k i: j e d a n r a d i u H a m b u r g u , d v o jic a u K b ln u . » K a o v e ć in a o v d jc « , k a ž e R e x h e p k o ji rie ž e li o d a t i s v o je p r a v o im e . K a d r a z g o v o r s k r e n e 11a n o ć n e p r e p a d e , z a v la d a š u tn ja . » B a n d iti« su to , k a ž e n a p o k o n n a jv iš i o d tr o jic e b r a ć e za s to lo m . Š to b i ti lju d i h lje li, o t k u d d o l a z e — to n e b l z n a li. A li d r a g o m u j e d a u Č e l o p e k u p o n o v n o p a t r o l i r a p o lic ija . » M o ž d a i p a k p o s to ji m a l o r e s p e k t a p r e m a u n i f o r m i .« I p a k , n e b i iš a o t a k o d a l e k o d a p o lic iji p r ija v i n e k i z lo č in . » G o v o r e n je j e o p a s n o u o v im v r e m e n i m a .« U s e lu T e a r c e , k o d T e t o v a , A lb a n c i v e ć s a m i s e b i p o m a ž u . N a j g o r i o d g a n g s t e r a , k o ji s u o n d j e g l u m a t a l i » o s lo b o d io c e « , j e d n o g r u j a n s k o g d a n a 2 0 0 2 . le ž a o j e m r t a v n a g la v n o m t r g u . 118
S tv a r a n je c r n ih r u p a (black holes), o d iz v je s n o g s tu p n ja o r g a n iz a c ije k r im in a la , za n je g o v e j e o r g a n iz a t o r e j s v e je d n o k o je n a c io n a h io s ti, n a jv a ž n iji p o litič k i cilj, T o se n a jla k se m o ž e p o s tić i u r a to v im a . U black holes u b r a ja la se u B o s n i za v r ije m e r a t a » A u to n o m n a p o k r a ji n a z a p a d n a B osn a« o k o g r a đ o v a B ih a ć a i V e lik e K la đ u š e k o ju je k o n tr o lira o lo k a ln i a g r a r n i p o d u z e tn i k i m u s lim a n s k i p o litič a r Fik r e t A b d ić — to m a lo c a rs tv o j e d n o g im u ć n o g č o v je k a k o ji je u z d r ž a v a o v la d u i v la s titu v o jsk u , n je g o v a o d o b r e o d n o s e s H r v a ts k o m i sa s r p s k o m z a r a ć e n o m s t r a n o m a sv o jim g r a d a n i m a k u p o v a o s lo b o d a n p r o l a z a u to b u s o m d o 8 0 k m u d a l j e n o g Z a g r e b a za 2 0 0 0 n je m a č k ih m a r a k a . A k tu a ln i p r i m j e r za » c rn u r u p u « j e p o d r u č je » T ra n s n is trija « n a isto k u R e p u b lik e M o ld o v e s o n u s tr a n u r ije k e D n je s tr a , m a flj a š k a p a r a d r ž a v a k o ja n ije p r i z n a t a n i g d j e u sv ije tu , ali iz k o je su m o g u ć i u n o s n i p o s lo v i s R u s ijo m , U k r a jin o m i č a k s d r ž a v a m a E U , I » T ra n s n is trija « j e n a s ta la u r a tu — 1 9 9 1 . R u si s u se b o r ili za n e o v is n o s t u n u t a r te n e k a d a Š n je so v je tske f e d e r a l n e r e p u b h k e - 59, sv e d o k im r u s k a v o jsk a n lje d o š la u p o m o ć i to p o đ r u č je u n e k u r u k u o d c ije p ila o d M o ld o v e . U » c rn o j r u p i« sv ak i se t r u d b o r b e p r o tiv k i i m l n a l a a u to m a ts k i iz o k r e ć e u sv o ju s u p r o tn o s t. J e d i n a m o g u ć a sila r e d a j e s u s a m i g a n g s te r L I n o z e m n e t r u p e , U N —o v e p la v e k a c ig e ili m is ije N A T O - a n i n a jm a n je n e r e m e t e n jih o v e k ru g o v e . N a p r o tiv : tk o s n jim a p r e g o v a r a , m o r a im a ti in te re s a u to m e d a o n i 2a d r ž e v la st, j e r s a m o t a d a m o g u se i p r iđ r ž a v a ti sv o jih o b e ć a n ja . P r iv r e d n i p r o g r a m i i p o m o ć u iz g r a d n ji s lu ž e im s a m o d a n a p u n e d ž e p o v e . E tn ič k i k o n H ikti p o s p je š u ju n jilio v e a m b ic ije . K a k o b i u b la ž ila n a p e to sti, m e đ u n a r o d n a z a je d n ic a slije d i s tr a te g iju čiji se r e z u lta t T a c la |doc1 im e iio m ( S S R ) M o k la v ij a (op. jnev.).
119
p r e o k r e ć e a k o s u k r im in a ic i n a v lasti. I n o z e m n e m is ije , k a k o b i u m a n jile k o n f lik tn i p o te n c ija l n a n a c io n a ln o j ra z in i 3 p o s v u d a se z a la ž u z a j a č a n j e io k a ln e s a m o u p r a v e n a r a č u n s r e d iš n je v la d e . U p r i n c i p u j e to d o b r a Id e ja . A li a k o n e d o s t a j e c e n t r a l n a d r ž a v n a v la s t a 11a n c k o m v e ć in s k o m ili m a n jin s k o m p o d r u č ju v la d a ju k r im in a lc i, še fo v i b a n d i m o g u p o s v e te g a ln o n a m je š ta ti še fo v e p o iic ije , h a p s iti p r o tiv n ik e i u b i r a t i p o r e z e . U (^K j e u M a k e d o n iji n e k im g a n g s te r s k im b o s s o v im a p o m o g a o d a d o b iju t r a j n u a m n e s tiju a r a to v e n jih o v ih b a n d i u z d i g n u o n a r a n g e tn ič k o g r a z r a č u n a v a n ja ; n jih o v i su se p a k a k te r i z a v u k li u sv e a lb a n sk e p a r ti j e . B a n d a m a i k r i m i n a l n im s c e n a m a n ije s ta lo d o p o t p u n e v la s ti u d rž a v i ili p a r a d r z a v i. A li o n e ž e le o s ig u r a ti d a n ik a k v a d r ž a v a n e o m e la n jih o v e p o s lo v e , a k a d j e p o t r e b n o , s lu ž e se n j e n o m f o r m a ln o m m e đ u n a r o d n o m r e p u ta c ijo m . P rije s v e g a d r ž a v a z a n jih m o r a b iti n e s ta b iln a , a n e s t a b i l n o s t se u s la b im d r ž a v a m a m o ž e p o s tić i j e d n o s ta v n im s r e d s tv im a . A t e n t a t n a n e k a d a š n j e g m a k e d o n s k o g p r e d s j e d n i k a K iru G lig o r o v a iz 1 9 9 5 . g o d iu e d o d a n a s j e n e r a z j a š n j e n . T a j n e s lu ž b e g o d i n a m a za to s m a tr a ju o d g o v o r n im n a r k o b o s s a P e t r i t a A m e a , za k o jim j e r a s p i s a u a m e d u n a r o d n a tje r a lic a , b o g a t o g i m o ć n o g č o v je k a k o ji se p o s lije p o ja v io n a K o so v u i p o to m u m is te r io z n im o k o ln o s tim a n a v o d n o p a o u r u k e u c je n jiv a č a i iš č e z n u o . N e istr a ž u je sc č a k n i n e k i p o s e b a n m o tiv za Lakva z lo d je la . M o r a p o s to ja ti n e s ig u r n o s t; o n a j e d o v o ljn a d a im o m o g u ć i n e o m e t a n o d je lo v a n je . A lb a n ija , e u r o p s k o p o p r i š t e za ta lija n s k e m a f lja š e i isla m s k e te r o r is te i m je s to u l a g a n j a za n o v a c o d k o lu m b ijs k e d r o g e , n a jb liž a j e k r a jn je m s ta iy u za k o jim se te ž i. U M a k e d o n iji j e d r ž a v a u s u k o b u 2 0 0 1 . iz g u b ila svoj v e ć o t p r i j e sla b a u t o r i t e t i o t a d g a n ije p o n o v n o z a d o b ila . U B o s n i p o s lu ju m n o g e m a le lo k a ln e in s titu c ije k o je n itk o n e m o ž c z b iljsk i k o n t r o l i r a t i . U k u p n a j e d r ž a v a e k s t r e m n o sla b a , a 120
j n e đ m i a r o đ r i e n a đ z o r n e v la sti p a t e o d o s n o v n o g z la sv ih in o z e m n i h m is ija : v e lik e f lu k tu a c ije p e r s o n a l a . M e đ u n a r o d n o g » n a d z o r a « n a d p o lic ijo m ili u p r a v o m b a n d e se n e t r e b a ju p o s e b n o b o ja ti. N a d z o r n ic i m o g u — u B o s n i, a p o m a lo z a o b ila z n im p u t e m i u A lb a n iji — d e fa c to d o n i j e d projD ise, a li s u u n jih o v o j p r o v c d b i u p u ć e n i n a n a c i o n a l n e a p a r a t e . P r a ć e n je lo k a ln e p o lic ije , z v a lo se o n o » m o n ito rin g « , » s u rv e illa n c e « ili » c o a c h in g « , n a jb o lje f u n k c io n i r a k a d g a m o g u is k o r is titi k o i’u m p i r a n i ltk o v i k a k o b i iz v u k li k n o w —h o w o d r a z v ije n ijih d rž a v a . S o k o l K o c iu , b iv ši š e f p o lie ije u V lo ri u p l e t e n u te šk i k r im in a l, z n a n je o m e t o d a m a p o lic ijs k e is tr a g e s ie k a o j e s o lid n im Š k o lo v a n je m u z p o in o ć n je m a Č k e C S U —o v e z a k la d e H a n n s S eicleh A li n a d z ir a n je o p e r a t i v n o g r a d a , k o je b i v e ć n e š to d o n ije lo , j e d v a j c ik a d m o g u ć e . T n o z e m n i su p o lic a jc i u v ije k b e z n a d n o u m a irjin i i o č a ja v a ju z b o g j e z i č n e b a r ij e r e . A k o u B o s n i o r g a m z i r a n i k r i m i n a l n ije ra z v ije n iji, to j e s a m o s to g a š to s u đ je lu je u o p ć o j d e p r e s iji u toj z e m lji. N a j u g u S rb ije , n a gi’a n ici s C r n o m G o r o m j c ije la j e d n a p o k r a ji n a , S a n d ž a k o k o N o v o g P a z a r a , živi o d p r o iz v o d n je k r tv o tv o r e n e L ek stiln e r o b e s m a r k o m i n j e n o g iz v o z a u T u r s k n . N je n i p o litič k i p rc d sL a v n ic i, M u s lim a n i (B o šn ja c i), la b a v o su u k ^ u č e m u v la d in u k o a lic iju . F u n k c io n a ln e , j a k e d r ž a v e n i g d j e n is u n a viciiku.
Ka k o se Zapad
p r o b l e m p r e l ije v a n a
R a z g o v a ra te li 11a K osovu sa z a p a d n im is tra ž ite ljim a o o rg a n iz ira n o m k r im in a lu , im a t ć e te d o ja m d a ra z g o v a ra te sa s tru č n ja c im a za s lg u rn o s t r a č u n a ln ih su stav a. O n i slije d e m is te rio z n e p u to v e n o v c a i » in fo rm ac ija« , g o v o re o p r e d sLojećem » n a p a d u « k ro z n e p rija te ljs k i »sistem «. P ro tiv n ik n ik a d n e m a lice, n e s p o m in ju g o to v o n ik a k v a im e n a . »Sistem i« o d k o jih se žele z a š d titi n a o k o su v rlo a p s tra k tn i. Z a p ra v o n ig d je b o sso v i sa še siro m n e s je d e u s tra ž n jim z a d im lje riim p r o s to r ija m a k r č m e n iti p o d p r ig u š e n im s \je tlo m d rjele p lije n . » N ap a d « m o ž e b iti p o n u d a n e k o g o trn je n o g k o n c e r n a d a in v e s tira o v d je ili o n d je — n a d o b r o b it ra to m p o h a r a n e ze m lje, n a ra v n o . P o lo v icn sv ih z a litje v a za b a n k o v n o m lic e n c o m m e đ u n a r o d n a n a d z o r n a v last j e o d bila. N isu ih u p u ć iv a li m la d i, c rv e n o v ra ti K o so v a ri s k a ra k te ris tič n im is p u p č e rije m u ja k n i , n e g o su ti z a h tje v i stizali iz L o n d o n a ili N ew Y o rk a . M e đ u o d b ije n im a b io j e B e x h e t P acolli. T a j v lasn ik g ra đ e v in s k o g k o n c e r n a M a b e te x sa sjed iš te m u L u g a n u p ro s la v io se k a d j e m ito za re n o v ir a n je K re m lja u p u tio p r e k o b u d im p e š ta n s k o g r a č u n a a o b itelj ru s k o g p r e d s je đ n ik a B o risa J e ljc in a o p s k rb io k r e d itn im kai tic a m a . Z a P a c o llija p r v i j e u p ra v ite lj K osova K o u c h n e r d a o n a r e d b u o iz g o n u : to m šv ic a rsk o m d rž a v lja n in u sva su v rata n a K o so v u b ila z a tv o re n a . O ta d a se k o d sv ak e sljed eće in v e stic ije o d g o n e ta v a stoji li iza n je P aco lli. P o s e b n o ^esto k o b je s n i b o r b a za te le k o m u n ik a c ije ; u n u t a r to g p o 123
d u z e ć a u s u k o b u su fra k c ije k o je su se o b v e z a le r a z n im p o te n c ija liiim in v e s tito r L m a . K a d se j c d n o m e ta b lir a ju u p o s lo v n o m ž iv o tu K o so v a , s u m n jiv i m a g n a t i iz c ije lo g a sv ije ta im a ju n a jb o lje m o g u ć n o s ti d a tu u lo ž e sv o ju d o b it. M a b e te x v e ć d rž i is p o s ta v e i tv r tk e —k ć e r i u s r e d n jo a z ijs k im r e p u b lik a m a , u M o ld o v i i č a k d v ije u is to č n o s ib irs k o j r e p n b iic i Z a h a (p o z n a to j i k a o J a k u t i j a ) , n a K o so v u o s ig u ra v a ju ć e d ru štv O j is p o s ta v u k o m c e r n a i m e d ijs k u tv r tk u k p ja se b o r i za te le v iz ijs k e iic e n c e . M e đ u n a r o d n i k o n c e r n i to g a tip a m o g u sv o ju p r i s u t n o s t n a K o so v u is k o ris titi k a k o b i se p o s lije n a d a li s lo b tid i k r c ta n ja u p r o m e t u n o v c a i r o b a iii se s c ije lo m n a c io n a ln o m e k o n o m ijo m d a li p r i m i u u E u r o p s k u u n iju . D ru g i, k a o d u h a n s k i k o n c e r n i, proF it ir a ju o d g e o g r a f s k e b liz in e z a p a d n o j E u ro p i; in v e s d c ijs k i p r o je k ti B A T - a i P h ilip M o r r is a u B o s n i i S rb iji d o s a đ j o š n is u p o s ta li s tv a rn o s t. V eć z b o g d a n a š n ji h š v e r c e r s k ih k a n a la i b e z tv o rn ic a c ig a r e ta n a B a lk a n u z e m Ije E U r a č u n a j u g o d isrrje s p o r e z n i m g n b itk o m o d 10 m ilij a r d i e u r a ; 1,4 m ilija r d i o d to g a g u b i N je m a č k a . A k o j e o r g a n iz ir a n i k r im in a l t e k s te k a o r e p u ta c iju k o jo m r a s p o la ž u i n t e r n a c io n a l n e g r a đ e v in s k e tv r tk e i d u h a n s k i k o n c e r n i, p r o d v n j e g a v eć v iše n ije m o g u ć e b o r iti se p o lic ijs k im s r e d s tv im a . P r o s to r i u z r n a k a n a B a lk a n u p r u ž a ju o b ilje p r i lik a d a se Č ovjek iz d e a i e r a i š v e r c e r a p r c o b r a z i u u s p je š n o g p o đ u z e tn i k a , d a se g n u š a iije c ije lo g a sv ije ta p r e m a n aČ in im a p o s lo v a n ja p r e tv o r i u d iv lje n je c ije lo g a sv ije ta , U z m e li se u o b z ir d a i n a jo p a k ije r a z b o jn ič k e o b ite lji u d r u g o j ili tre ć o j g e n e r a c iji ra z v iju in te r e s za u s p o s ta v u p r a v n e d r ž a v e v eć s to g a š to s a m o ta k o m o g u z a š tititi svoj o p lja č k a n i im u ta k , m o ž d a d u g o r o č n o u p r a n j u n o v c a i r e in v e s ti r a n ju n e t r e b a v id je d n ik a k v u p r ije tn ju , O r g a n i z i r a n i k r im in a l s b a lk a n s k o m p o z a d in o m n a Z ap a d u n ije n iŠ ta n o v o ; n o v i su s a m o o b lic i i o p s e g . P o č e tk o m 8 0 - i h g o d in a o k o ju g o s la v e n s k ih g a n g s t e r a u N je 124
m a c k o j b ilo j e j o š m a lo r a z b o jn ič k e r o m a n t i k e . T a d a j e Fi a n k fu rL n a M a jn i d o b io p r a v o g k r a lja p o đ z e m lja : L ju b o ir iir a M a g a š a , p o z n a l i j e g p o d i m e n o m L ju b a Z e m u n a c . O n je n a v o d n o u s v o je v r ije m e z a p o v ije d a o 2 5 0 —o r ic i z e m lja k a k r i m ir ia la c a , K a d j e » č o v je k iz Z e m u n a « , b e o g r a d s k o g p r e đ g r a d a , s tig a o u F r a n k f u r t , v e ć g a j e p r e t e k l a l e g e n d a k o ja se o k o n je g a is p le la n a k o n š to j e p r e d v o d i o z a tv o r s k u p o b u n u u M ila n u . N a k o n š to j e 1 9 8 6 . u s p e k t a k u l a r n o m p r o c e s u b io o s l o b o đ c n z b o g n c d o s t a t k a d o k a z a , j o š n a stu b a m a f r a n k f u r t s k o g z e m a ljs k o g s u d a to g j e 3 8 - g o d i š n j a k a u s tr ije lio j e d a n z e m lja k . U o n o v r ije m e u to m j e g r a d u b d o 1 h r v a ts k ih b a n d i , a p r e d v o d i o ih j e k a s n iji k r a lj z a g r e b a č k o g p o d z e m l j a Z la tk o B a g a rić . K a d j e za n e k o l i k o g o d in a u J u g o s la v iji p l a n u o r a t iz m e đ u S r b a i H r v a ta , f r a n k f u r isk a p r o s titu c ijs k a i k o c k a r s k a s c e n a p r iv u k la j e p o s e b n u p o z o r n o s t . R e p o r t e r i s u se r a z m ilje li, a li g o to v o n i n a k o g a iiisu n a iš li. S r p s k i i h r v a ts k i g a n g s t e r i o tiš li su k u ć i. O n d j e ih j e č e k a o m n o g o b o g a tiji p lije n .
Rukopis balkanske mafije na R a jn i P o c e ta k r a t a u J u g o s la v iji u lje to 1 9 9 1 . z n a č i o j e za k r im in a lite t u N je m a č k o j i n e k i i n d r u g i m z e m lja m a ta d a š n je K u r o p s k e z a je d n ic e , p o s e b n o u Ita lrji, p r i j e s v e g a s m a n je n je n a p e to s t i . O n o n ije d u g o p o t r a j a l o i z a v rš ilo j e š o k o m . T k o g o d živi u j e d n o j o d o t m je n ih v ila iz 6 0 —i h g o d i n a u k o ln s k o j č e tv r ti H a h m v a ld , z n a d a se m o r a b o ja ti p r o v a lu ik a . A li n a o n o što se o v d je d o g o d i l o u p r o l j e ć e 1 9 9 2 . u itk o n ije b io s p r e m a n . M u š k a rc i k o ji s u m e đ u s o b n o g o v o rili n a n e p o z n a t o m j e z i k u p r o v a lili su u v ilu g d je s u z a te k li sin a iz t€ k u ć e i n je g o v u p r ija te ljic u . Z b o g n jih o v e p r i s u t n o s d n e k a d a š n j i b i se p r o v a ln ic i b ili u p la š ili. O v i se n is u . 125
N a p r o tiv , n a n ju s ili su m o g u ć n o s t k a k o d a se d o m o g n u k lju č a t r e z o r a p a su m la d ić a ta k o g r o z n p m u č ili d a im j e d a o k iiu č . J e d a n o d g a n g s t e r a silo v a o je m la d u ž e n u d o k j e n je z in p r i j a t e l j to m o r a o g le d a ti. T a k o s l r a š n e p r i č e d o t a d su se s lu š a le s a m o s » d iv lje g isto k a « . T a j e b a u d a i d a lje š irila s t r a h i t r e p e t , u R o s r a t h u v iš c s tm k o s ilo v a la s u p r u g u o p č i n s k o g p o litič a r a , u K o ln —M e r h e i m u m u č ila 6 1 —g o d iš n j e g a b liz u D u r e n a 8 2 —g o d i s n j e g m u š k a r c a . U r u j n u p o č in ite lji s u b ili u h v a ć e m : p e t m u Š k a ra c a iz m e đ u 21 i 3 2 g o d i n e , b r a ć a iz d v iju o b ite lji s K o so v a . S lje d e ć e g lje ta , u p r o c e s u n a z e m a ljs k o m s u d n u K o ln u , j e d a n o d o p t u z e n i k a o d j e d a n p u t j e u r u c i d r ž a o p iš to lj i u p e r i o g a U s u đ s k o g s lu ž b e n ik a . Svi su se ra z b je ž a li u o p ć e m m e te ž u . U s k o r o j e j o s j e d a n k o s o v s k i A lb a n a c d o s p i o i» u d a r n e n o v in s k e n a s lo v e d llje m N je m a č k e . U f r a n k f u r ts k o j tr g o v a č k o j u lic i Z eil u p o l b ije la d a iia t a d a 2 4 —g o d iš n ji S a f e t A z c m a j u s tr ije iio je s u p a r n i k a iz p o d z e m l j a a u t o m a t s k i m p i š to lje m t i p a » s c o rp io n « . P o to m j e n a s u m c e p u c a o u m n o š tv o k u p a c a i p r i t o m ta k o te š k o ra r iio s L u d e n tic u sv o je d o b i i 5 9 —g o d i š n j e g m u š k a r c a d a im j e u g r o z io ž iv o t. D o d u š e , i p r i j e s u o b r a č u n i n a to j s c e n i z a v rš a v a li s m r t o n o s n i m is h o d o m . N o z lo d je la s u b iv a la p o č i n j e n a n a s k r o v ito m m je s tu . D r s k o s t s k o jo m j e » a t e n t a t o r iz Z eila« ž iv a h n u p je š a č k u z o n u o d a b r a o za p o p r i š t e z lo č in a d o t a d j e b ila p o z n a ta s a m o iz a m e r ič k ih g a n g s t e r s k ih film o v a . N e v i đ e n a s u r o v o s t » z lo č in a c a iz H a h n w a lđ a « i b e s k r u p u l o z n o s t » re v o lv e ra š a iz Z eila« a l a r m i r a le su p r i j e s v e g a p o lic ijs k e k r u g o v e ; v e lik j e b io s t r a h d a b i se g r o z o te r a to v a u b iv šo j J u g o s la v iji m o g le p r o š i r i t i i k r i m i n a l n im s c e n a m a z a p a d n e E u r o p e . D a n a s se z n a d a j e t^y o d n o s k u d i k a m o k o m p lic ir a n iji- A lb a n c i u o p ć e n is u s u d je lo v a li u r a to v im a p o č e t k o m 9 0 —ih g o d i n a . Ali n a K o s o v u j e v la d a la p r i v r e d n a i p o litič k a b ije đ a . D o ta d su k o s o v s k i A lb a n c i u N je m a č k u đ o la z ili k a o g a s ta r b a jte r i, n a j p r i j e o ta c , p o t o m ž e n a 126
i đ je c a , i u k la p a li se u ta m o š n ji ziv o t k a o i d r u g e s k u p in e jtig o s ia v e n s k ih g a s ta r b a jte r a . S a đ a su n a je d n o m o b ite lji s K o so v a n a v r a t - n a n o s sla le m la d ić e u N j e m a č k u __ u s k o r o b ez vize, k o ja se z a h tije v a la o d 1 9 9 2 ., b e z b o r a v iš n e ili r a d n e d o z v o le i b e z m r e ž e k o ja f u n k c io n ir a i k o ja bi ih p rih v a tila . K rim in a lite t s B a lk a n a b io j e o ta d p r ije sv eg a a lb a n s k i k r im in a lite t. Is tra ž ite lji su bili z a p r e p a š te n i s u ro v o šću n o v ih , m la d ih g r u p a k r im in a la c a k o ji su se u N je m a č k o j o sje ć a li p o s v e tu đ e a ta k o su se i p o n a š a li. N jim a se n ije p r ila z ilo j e r su g r u p e b ile ta k o m a le i z a tv o r e n e u se b e . »U u s p o r c d b i sa z a k o n o m š u tn je m e đ u A lb a n c im a « , ta k o se iz ra z io j e d a n is tra ž ite lj, »S icilija j e sa sv o jo m g la s o v ito m o m e r ta s a m o v e lik a s k u p in a k a v a n s k ih b rb lja v a c a .« R m isk i e k s p e r t za m a fiju G io v a n n i d i G e n n a r o o c r ta o j e ra z v ita k a lb a n s k ih b a n d i n a Z a p a d u . N a jp r ije su se p rv e s k u p in e e ta h lir a le u ta lija n s k o m p r o s titu c ijs k o m m ilje u , o u d je z a r a đ ile z n a ta n n o v a c i p o c e le svoje p r i h o d e inve&ti: ati u d r o g e . T a lija n s k a p o s e b n o s t b ila j e d a su te b a n d e n a jp rije , i to s m a r i h u a n o m s ju ž n o a lb a n s k ih p la n ta ž a , p r o d rle n a trž iš ta la k ih d r o g a a te k p o to m s te k le u d je l u h e r o in s k o m i k o k a in s k o m trž iš tu . T o j e p o s ta lo m o g u ć e u v la č e n je m u t r a n s p o r t n e k a n a le — b iia j e to fa z a k a d su n io m c i iz S h ija k a o p a z ili d a h e r o in iz T u r s k e p ro la z i p o k ra j n jih o v ili k u ć n ih v ra ta . T e k p o to m p o č e la j e o r g a u iz ir a n a ti g o v in a o r u ž je m .40 T o j e a u o s ta lo m , o s ta o p r o l a z a n p o s a o , koji j e c v je ta o s a m o ta k o d u g o d o k je u b iv šo j J u g o s la v iji p o s to ja la p o t r e b a za o ru ž jc m . U z a p a d n o j E u r o p i za o ru z je u d o b a m ir a n e p o s to ji r e le v a n tn o trž ište . -10
Usp. Giovaimi di Gemiai o, Die Entitricklung des organisierten Verbrechens in Ilalien in den 90er Jahren. U: Reinhard C. Meici-Walser, Gerhartl Hirscher, KJaus Lange i Emico Paiumbo (ur.)f Organisierte K rim inalilđt. Beslaiuhauf?mhvier Traustiationale Dimension, Weqe der Reka-mpfung Miincheu ]9 9 9 Mr
LH-I5I.
127
I u n j e m a č k o m p r o s titu c ijs k o m m ilje u , n a s u p r o t p r o š i r e n o m s h v a ć a n ju , A lb a n c i je c lv a d a su se u č v rstili. Z a s ta ri z a n a t s v o đ n iš tv a č o v je k u j e , k a o z a k u p c u ili k u p c u lo k a la , ili č a k k a o I e g a ln o m g a z đ i k a k v a » n o ć n o g k lu b a « , p o t r e b a n n e k a k a v o b lik le g a l n c p o v e z a n o s ti. O s im to g a , iz d a n a u d a n — ili b o lje : iz n o ć i u n o ć — o s o b n o se s u s r e ć e s v eć e t a b l i r a n o m k o n k u r e n c i jo m . J e d in i A lb a n a c k o ji je ik a d n e š t o p o s t i g a o u to m z a tv o r e n o m m ilje u b io j e s in g a s ta r b a jte r a . M u s a A s a n i, ć ija o b ite lj p o tje č e iz T e t o v a u M a k e d o n i j b s tig a o j e 1 9 7 0 . s tr i g o d i n e u N je m a č k u a 1 9 8 3 . s r o d i t e l j i m a se p r e s e l io u H a m b u r g . S lje d e ć e g o d i n e , sa 1 7 T p rv i j e p u t p o č tn io k a ž n jiv o d je lo . Z a je d n o sa sv o jim b i'a to m u g n i j e z d i o se U St. P a u liju , g d je su l’e d o v ito r a to v a li k a r te li p o d i m e n i m a » N u te lla « i » G m b H « i g d j e b i k ra lje v i p o d z e m l j a o j j e r a b s v a k o g s k o ro je v ić a . O k o J u ž n e u lic e u gi’a d s k o j č e tv r ti H a m m e r b r o o k a g r e s iv n im j e m e t o d a m a d o g u ra o d o g o s p o đ a ra n a jm a n je p e tb o r d e la . P o d im e n o m » A lb a n a c Willi<< M u s a j e u to m m ilje u p o sta O n e u p i t n o m v e lič in o m . K a d g a je p o lic ija 1 9 9 9 . n a k o n d u g o g p r o m a t r a ivja m o g la u h ititi* n a š la j e u n je g o v u a u t o m o b l lu lls te n a k o jim a j e b ilo j a s n o p o p i s a n o k o lik o m u n o v c a sv a k a ž e n a s v a k o g d a n a d o n o s i — j a s a n z n a k d a s e » A lb a n a c W illi« r a d i sv o je k a r ij e r e u h a m b u r š k o m p r o s titu c ijs k o m m ilje u m o r a o j a k o p r i l a g o d i t i p o s lo v n im o b ič a jim a tr g o v a č k o g gi’a d a . M r e ž e n e a l b a n s k i h e m ig i'a n ts k ih s k u p i n a s B a lk a n a , č in i se, v r ije m e j e p r e g a z ilo ; o n e su d a n a s u g la v n o m s ta r ij e , m a n j e i lo š ije o r g a n i z i r a n e o d a lb a n s k ih , I z n im k a j e o č ito b io ta k o z v a n i z e m u n s k i k la n , k o ji j e p r o g l a š e n o d g o v o r n i m za Đ in đ ić e v o u m o r s tv o , U s a m o š e s t g o d i n a n je g o v i s u v o d e ć i č la n o v i n a v o d n o tr g u ju ć i h e r o i n o m p r iv r ije d ili » s to tin e m i l g u n a e u r a « , d n e v n o o k o 5 0 0 -0 0 0 . T a b a n d a n a v o d n o j e d r ž a l a u p o r i š t a u P a riz u , M o n te C a r lu , A te n i, S i n g a p u r u , H o n g K o n g u , K o lu m b iji i D o m in ik a n s k o j R e 128
p u b lic i. P r e m a s p p z i i a j a m a f r a iic u s k e p o lic ije , » Š ip ta r« , je ~ clan o d g a n g s t e r s k i h b o s s o v a k o ji j e m a l o p r i j e u m o r s t v a b io iz P a r iz a p r o y e r a n u S r b iju , u F r a n c u s k o j j e n a v o d n o ti o š io 5 0 .0 0 0 e u r a c ln e v n o . U Š v e d s k o j se p o lic ija ž a li d a se b o s a n s k e g r u p e i n t e n z i v n o p o s v e c u ju p r a n j u n o v c a i d r u g im f in a iic ijs k im d e lik tim a . I-Irv a ts k e b a išd c * p r e m a n a c io n a ln im p o lic ijs k im iz v je š ta jim a , d j e l u j u u F r a n c u s k o j, g d je su se m o g le p r o v a l i d a k tiv n e m r e ž e , u A u s tr iji, N je m a č k o j, N iz o z e m s k o j i I ta liji. N e a l b a n s k i g a n g o v i iz d a n a š n j e S av e z n c R e p u b l i k e J u g o s la v ije , k o ja se d a k a k o s a s to ji s a m o j o s o d S r b ije i m a l e G r n e G o r e , j o š su i d a n a s , o s im u P o r t u g a l u i I r s k o j, a k tiv n i p o s v u d a u E U . U D a n s k o j k o n t i o l i r a j u n a r k o t r ž i š t e , u Š p a n jo ls k o j su n a p r v o m m je s tu p lja c k a i i z n u d a n o v c a . G u š č e n e g o d r u g d j e o p e t s u p r e V ' ’ te ž n o s r p s k e m r e ž e u S v e d s k o j; n a s iln ič k e g n i p e u S to c k h o l m u i u p o k r a j i n i S u n d s v a ll s tje č u n o v a c d r o g a m a , š v c rc o m c i g a r e t a i k r a c ta m a . M a k e d o n c i su z a m ije č e n i u N je m a č k o j, Ita liji i N iz o z e m s k o j. I z u z m u li se m e d u n a r o d n i š v e r c e r i c i g a r e t a , sv e te s k u p i n e r e g r u t i r a j u se p r i j e s v e g a iz v e ć u đ o m a ć e n o g g a s ta r b a j t e r s k o g s ta n o v n iš tv a , k o je se i s p o d p r o s j e č n o b a v i k r im in a lo m . Z a is ta v e lik im , m o ć n i m g a n g s t e r i m a iz S r b ije , t t r v a ts k e ili M a k e d o n i j e k u d i k a m o je b o lje b a v iti se p o s lo v im a iz sv o jili z e m a lja a n a Z a p a d u s a m o tu i t.am o p o g l e d a t i j e li sve u r e d u . A k o se e t a b l i r a j u n a Z a p a d u , to je te k t a d a k a d si m o g u p r i u š t i t i v ilu n a Ž e n e v s k o m j e z e r u . P o tk r a j 9 0 - i h s a m o j e j e d a n j e d i n i n e - A l b a n a c s te k a o s la v u n a s lić a n n a č in k a o n je g o v i p r o m i n e n t n i k o le g e iz 8 0 —ih : C r n o g o r a c M u h a m e d A g o v ić . T a j n a d o ž iv o tn i z a tv o r o s u đ e n i u b o jic a več j e t r i p u t b io p o b j e g a o iz l u k s e m b u r š k i h z a tv o r a k a d m u j e p o t k r a j 2 0 0 0 . u s p i o i s p e k t a k u l a r n i b i j e g iz T r i e r a . P o b j c g a o j e u z p o m o ć sv o je s e s tr e , s v o g n e ć a k a i p r i j e s v e g a j e d n e z a tv o r s k e č u v a r ic e k o ja se u n j e g a b ila z a lju b ila . 129
R a l n a K o s o v u p o v u k a o j e 1 9 9 9 . v c lik e c lije lo v e n o v e , a lb a n s k e s c e n e n a tr a g u d o m o v in u — k a o , u o s ta lo m , i p o č i n i t e l j e z l o d j e l a u H a l i n w a ld u , B a lk a n s k i k r i m i n a l p o n o v n o j e d o s p i o iz v a n v i d o k r u g a z a p a d n e j a v n o s t i . T a j e r e g i j a u z e m l j a m a E u r o p s k e u n i j e io n a k o b i l a v iš e n a g la s u p o e tn ič k im k o n flik tim a n e g o p o o rg a n iz ir a n o m k rim in a lu . T J m je s to to g a d u g o se d e b a t i r a l o o » ru s k o j m a fiji« , p o ljs k im k r a đ ljiv c im a a u t o m o b i l a i k u r d s k i m tr g o v c im a h e ro in o m p o v e z a n im a s r a d ik a ln o m R a d n ič k o m s tra n k o m (P K K ). A li za v r i j e m e r a t o v a r a n i h 9 0 —ih g o d i n a , u s je n i v e lik o g š v e rc a a u t o m o b i l a p r e k o P o ljs k e u R u s iju , p o č e le su i s e r ijs k e k r a đ e m e r c e d e s a u s m j e r u B a lk a n a , N a n e k i m v e lik im t r ž iš tim a , p r i j e s v e g a n a t r o m e đ l B o s n e , S r b ije i C r n e G o r e te u a lb a n s k o m lu č k o m g r a d u D r a č u , u v ije k su se n u d i l i tu c e ti l u k s u z n i h a u t o m o b i l a s n j e m a č k i m ili ta lij a n s k i m o z n a k a m a , k a t k a d s j o š v a ž e č im d o k u m e n t i m a , p o v r e m e n o i v o z ila za d o s ta v u , p a Čak i Leški k a m to n i. V o z n i p a r k S r b ije u p r v i m g o d i n a m a s a n k c ija p o l a k o j e z a s ta r r je v a o ; z b o g v is o k ih c ije n a h e n z i n a i o n a k o se m a t o v o z ilo . S p i “v im b o o m o m o p o r a v k a 1 9 9 6 . p o č e o j e l e g a l a n u v o z n o v i h a u t o m o b i l a iz J u ž n e K o r e je l p o s lije iz T a j l a n d a , k a o i r a b l j e n i h a u t o m o b i l a iz N j e m a č k e . U C r n o j G o r i, n a p r o t i v , g o d i n a m a su se p r a k t i č k i c j e l o k u p n e p o t r e h e za m o t o r n i m v o z ilim a p o k r i v a l e u k r a đ e n o m r o b o m . K a d su n a k o n k o s o v s k o g r a t a p o s ta li m o g u ć i iz r a v n i p r i v r e d n i k o n t a k t i s n e p o s r e d n i m s u s je d o m H i'v a ts k o m , i s p o r u č ite lji u P o d g o r i c i im a li su m u k e d a u o p ć e n a b a v e a u t o m o b i l e s d o k u m e n t i m a k o ji b i se m o g li p o k a z a ti n a g r a n ic i, K o h k o g o d g ro te s k n e d im e n z ije m e đ u n a r o d n a k r a đ a a u to m o b ila p o p r i m a l a iz p e r s p e k t i v e m a l e C r n e G o r e , za v e lik u i b o g a t u N j e m a č k u b ila j e » b a lk a n s k a v ez a« n e v a ž n a u u s p o r e d b i s m a s o v n i m Š v e rc o m u P o ljs k u i d a lje u R tis iju . 130
Trgovina heroinom od Barcelone do Goteborga U n a to č p o v r a tk u n a k o n k o so v sk o g v ata a lb a n s k e su b a n d e još i d a n a s k v a lita tiv n o i k v a n tita tiv n o n ajv eć i p r o b le m za z a p a d n o e u r o p s k u p o lic iju . A ib a n sk i g a n g o v i k o n tr o lir a ju trg o v in u h e r o in o m u S v icarsk o j i ju g o z a p a d n o j N jem aČ koj, u A u striji, S lo v ačk o j 1 Č ešk o j. C e n tr i a lb a m k ih k ru g o v a d ro g e p o s to je u A p u liji, baš k a o i u B ru x e lle s u , L ie g e u , A iitw e rp e n u i A m s te rd a m u , u K a ta lo n iji i n a C o s ta d e l S o lf u M a lm o u i G o te b o r g u , k a o i u ju ž n o j E rig lesk o j. K osovski A lb an c i u s p o s ta v ili su sgsvim n o v e trg o v a č k e p u to v e : S k an d in a v ija j e svoj h e r o in 9 0 A h g o đ in a d o b iv a la p r e te ž n o iz C ešk e, sve d o k u p r e d v e č e ije k o so v sk o g ra ta p o tk r a j veIjače 1 9 9 9 . u P ra g u n ije b io u h a p š c n n a r k o b o s s P rin c D ob ro s h i. Za D o b ro s h ija j e m e đ u n a r o d n o d je lo v a n je b ilo sam o ra z u m ljiv o : p o b je g a o j e iz n o rv e š k o g z a tv o ra i u tr e n u tku u h ić e n ja s je d io j c u B M W -u s n je m a č k im o z n a k a m a . N je m a č k a p o lic ija z a b rin u ta j e p r ije sv eg a z b o g v e lik e s p re m n o s ti a lb a n s k ib g a n g o v a n a n a silje ; n a silje se p rim je n ju je v iio p r o r a č u n a to , k a ž e se u j e d n o m iz \je š ta ju n je m a č k c S a v e z n e k rim in a listiČ k e slu žb e u W ie s b a d e n u , M e đ u g ru p a m a in o z e m n ih p o č in ite lja k a ž n jtv ih d je la u N je m a č k o j A lb an c i su n a d r u g o m m je s tu , iza T u r a k a . V e č in o m p o tje č u s K osova; o tp r ilik e 8 0 p o s to ju g o s la v e n s k ih đ rž a v lja n a iz n je m a č k ih k rim in a lis tič k ih staListika e tn ič k i su A lb an c i. D e lik ti s d r o g o m su n ajče šći, p r ije sv eg a u ju ž n o j N jem a č k o j i u H a m b u r g u ; d r u g d je n a sje v e ru p re v la d a v a ju im o v in sk i d e lik tl. O o r g a n iz ir a n im b a n d a m a izv ještav a se iz d e s e t o d p e tn a e s t n je m a č k ih sa v e z n ih p o k r a jin a . M eđ u n a r o d n i k o n ta k d p r e m r e ž u ju cijeli svijet: s n je m a č k o g te r ito r ija ča k se v o d e p o slo v i s S.A D -om — g r u p a s K osova g o d in a m a j e d o p r e m a la h e r o in u N je m a č k u i Š v ic a rsk u k a k o bi g a slala đ a lje u C h ic a g o . D ru g a g r u p a n a b a v lja la j e 131
h e r o i n iz N e w Y o r k a i p r o d a v a l a g a u F r e i b u r g u . A lb a n c i s u n a jv e ć i u v o z n ic i h e r o i n a u Š v e d s k u i d r u g e s k a n d in a v s k e z e m lje . U Š v ic a rs k o j j e v e ć 1 9 9 8 . o d 3 7 1 1 p r i j a v a z b o g t r g o v a n j a d r o g o m 8 2 0 p o d i g n u t o p r o tiv a l b a n s k i h đ r ž a v l j a n a i j o s o k o 5 0 0 p r o t i v A lb a n a c a iz J u g o s l a v i j e . N iz o z e m ci i A u s tr ija n c i p r o m a t r a j u k a k o A lb a n c i i k o d n j i h sve v iše p rc u z im a ju p o s a o s d ro g o m o d Ih ira k a . T rg o v c i d ro g o m d r u g i h j u g o i s t o č n o e u r o p s k i h n a r o d a p r i ta k v o j a lb a n s k o j d o m i n a c i j i m o g u t r a g a t i s a m o za n e k a k v im m a l i m z a k u tc im a ; to j e u s p j e l o b u g a r s k i m b a n d a m a k o je za z a p a d n o e u r o p s k o tr ž iš te p r o i z v o d e u m j e t n i a m f e t a m i n , s t i m u la tiv n o s r e đ s tv o . B u g a r i s u in a č e n a g la s u p r i j e s v e g a k a o k r iv o tv o r ite lji. S p e c i j a l i z i r a n e tis k a r e u SoFiji ili P lo v d iv u u p o s e b n i m s m j e n a m a p r o i z v o d e la ž n e n o v č a n ic e i l a ž n e p u to v n ic e . K r im in a lis tič k i s tr u č n ja c i n a v ik li su se d a » a lb a n s k i o r g a n t z i r a n i k r im iiia l« n e d i f e r e n c i r a j u p o d r ž a v lja n s tv u p o č i n i t e l j a — j u g o s l a v e n s k o m , a lb a n s k o m , m a k e d o n s k o m — n e g o d a g a z b o g n je g o v e k u l t u r a l n e j e d n o z n a č n o s t i i e tn ič k e e k s k lu z iv n o s ti p r o m a t r a j u k a o je d in s tv o . A lb a n s k i su g a n g o v i, za r a z lik u o d f r e c im o , r u s k i h , e tn ič k i s t r o g o r a z g r a n i č e n i i v e ć in o m g r u p i r a n i o k o o b itc lji. N i k a d n e o b u h v a ć a ju v lš e o d 2 0 č la n o v a . O b r e d i i m ito v i, k a o k o d ta lija n s k e m afije* n e p o z n a t i su ; i k r i m i n a l n a j e s c e n a f a m i l i j a r n a i iz la z i n a k r a j b e z » ja v n o sti« u p o d z e m l j u i b e z s p c c ij a l n i h k o d e k s a p o p u t lo p o v s k e č a s ti i t o m u s lič n o g a . S r o d s tv o je n a jv a ž n iji k r i t e r i j za p o v e z a n o s h p r a ć e n u p a r t n e r s t v o m . P o t o m e se a lb a n s k i g a n g o v i j a k o r a z lik u ju o d v e lik ih n e f o r m a l n i l i m r e ž a k a k v e j e stv o rila* r e c im o , r u s k a m a fija . U R u s iji ili B u g a r s k o j, a li u z n a t n o m a n j e m o p s e g u i u B o s n i, S r b iji ili M a k e d o n iji, s t a r a n o m e n k l a t u r a s tv a r a m r e ž u za i l e g a l n e p o s lo v e . O s im f a m i l i ja r n o g o b r a s c a u a l b a n s k i m k r i m i n a l n i m s k u p i n a m a p o s to je j o š d v ije s tv a ri: m l a đ i m u š k a r c i g r u p i r a j u se o k o k a r i z m a t s k o g p r e d v o d n i k a k o ji se 132
p r e đ s v o jim d r u g o v im a p o ja v lju je sa s k u p im a u to m i d r u g im s im b o lim a u s p je h a te n jim a a u t o r i t a r n o u p r a v lja , M ed u b a n d a m a v la d a k o n k u r e n c ija k o ja se n a p o č e tk u ije š a v a i n a s iln o . T k o iz d a sv o ju gi~ upuf o s u đ e n j e n a s m r t. O b ra č itn i su u o č ljiv o u č e s ta lr A lb a n s k i n a r k o g a n g o v i n e stv ai a ju fo n m a ln e k a rte J e i k o o p e r a tiv n e tv rtk e s č v rstim s p o r a z u m im a i u g o v o r im a ili ča k » p o s lo v o đ o m « , T a k v i d r u š tv e n i o b lic i j e d v a su u o b ič a je n i i u le g a ln o m p o s lo v n o m živ o tu , j e r u p r a v ilu p r o p a d a ju z b o g o š tr e o s o b n e k o n k u r e n c ije m e d u o r ta c im a . Ali a k o su k o d A lb a n a c a i k r im in a ln e o r g a n iz a c ije i Ie g a ln e tv rtk e č e s to id e n tič n e s o b ite lji, n e s m ije m o ih s to g a j o š d u g o s m a tr a ti p r o v in c ija ln im a ili z a o s ta lim a . S in o v i p o s la n i n a kurbet, r a d u in o z e m s tv u T d o n o s e te h n ic k i i d r u s tv e n i k n o w —how , č e s to o d lič n o z n a n je s tr a n i h je z ik a i m e đ u n a r o d n e v ez c. O b ite ljs k o j s tr u k tu r i o d g o v a r a d a a lb a n s k i g a n g o v i o p ć e n it o n e k o n tr o lir a ju te r ito r ije , što b i b ilo p r e v iš e p e r s o n a l n o m te n z iv n o , n e g o p o j e d i n e p o s lo v n e g r a n e : tr g o v a n je d r o g a m a i ž e n a m a , k r iju m č a r s k e p u to v e ili p o je d in e p r o s d tu c ijs k e m ilje e . O b ite lj p r u ž a n a jb o lje u v je te za e k s p a n z iju , O t p r i l i k e p o lo v ic a tr g o v in e h e r o in o m u Z a p a d n o j E ur o p i i g o to v o c ije la s c e n a te š k ih d r o g a u B a d e n - W u r tte m b e r g u i Š v ic a rsk o j u a lb a n s k h n su r u k a m a . B a n d e s K o so v a s a đ a d o m i n ir a j u i tr g o v in o m h e r o in o m u P o ljsk o j i S lov ač k o j, z e in lja m a u k o jim a j e d v a im a a lb a n s k ih e m i g r a n a ta :— z n a k d a m o ć n i k a r te li s u s ta v n o p r o š i m j u sv o je trž is te . M i v e lik e tv r tk e s k o m p lic ir a n im o d n o s im a n a d r e đ e n o s t i i p o d r e đ e n o s t i n c n a s ta ju m ta d a . U Ita liji is tra ž ite lji a n tim a fija š k e u s ta n o v e D IA z a p a ž a ju tije s n u s u r a d n ju d o m a ć ih i a lb a r ts k ih g a n g o v a u o s ig u r a n ju r u t a d r o g e . T e k u ć i k o k a in , k o ji j e u m e đ u n a r o d n o k o o r d in ir a n o j ra c iji u Ije to 2 0 0 2 . p r o n a đ e n u A lb a n iji, u p u ć u je n a fiz ič k u r o b n u ra z m j e n u s L a tin s k o m A m e r ik o m . I z n u tr a v rlo č v rsta , tije s n a 13i
s t r u k t u r a s v r lo l a b a v o m v a n j s k o m u m r e ž e n o Š ć u r e c e p t j e z a u s p j e h tih m a l i h j e d i n i c a . G a b r i e l a K o n e v s k a , v o d ite ljic a j u g o i s t o č n o e u r o p s k o g » G r im e c e n te r a « u B u k u r e š t u , n a izv j e s t a n je n a č i n z a d iv lje n a » e l e g a n t n o m lo g is tik o m « n e k i h p o s e b n o p r o f e s i o n a l n i h č e lija : » O n i p o s tn p a jv i s tr a t e š k i , p o d u z i m a j u e g z a k t n e a n a li z e i p r i t o m se s lu ž e c k s p e r t i m a k o ji n i š t a n e s lu te . P o v r e m e n o č a k o r g a n i z i r a j u s e m i n a r e s p r e d s t a v n i c i m a n e v l a d i n i h o r g a n iz a c i j a i p o t o m is k o r iš ta v a ju n j i h o v e r e z u lta te .« P o s e b a n j e p r o b l e m k r i j u m č a r e n j e l j u đ i; o k o 1 2 0 .0 0 0 lju d i g o d i š n j e p r e k o B a lk a n a , p r i j e s v e g a p r e k o A lb a n ije , d o s p i j e u s c h e n g c n s k e d r ž a v e . » T u r is tič k e a g e n c ije < s k o je č e s to o g la s a v a ju u n o v i n a m a , p o b r i n u se za p o t r e b n e v iz e a č e s to i z a p u t o v n i c u , n a j r a d i j e s lo v e n s k u . D o đ e li n e t k o s n j e m a č k o m p u t o v n i c o m n a g r a n i č n u k o n t r o l u , p o lic a ja c če o č e k iv a ti b a r e m o s n o v n o z n a n je n j e m a č k o g a ili p a k p o s t a t i n e p o v j e r lj i v . A li tk o z n a s lo v e n s k i? V iz n i r e ž i m z a b a l k a n s k e z e m l j e o č ito m a l o k o g a o d v r a č a o d p u t o v a n j a , a li n a v o d i n a r a z v ita k o b u h v a t n o g , t e h n i č k i v e r z i r a n o g k r i v o t v o r e n ja k o j e o n e m o g u č u j e d a se ž ito o d v o ji o d k u k o lja . T k o p u t u j e p r e k o z e le n e g r a n i c e ili n o ć u g l i s e r o m , n e s m ije se d a t i u h v a t i t i i m o ž e m i r n o p o n e š t o u z e ti i s a s o b o m — l l e g a l n i u s e l j e n i c i m o g u sc o d l i č n o is k o r is titi k a o k u r i r r za d ro g u .
T rg o vin a ženarna, najbrntalnija od strih branša J e đ n a b r a n s a o r g a n iz ir a n o g k rim in a la , p o sv e s u p ro tn o t r e n d u , o d k r a j a r a t a z a K o s o v o u lje to 1 9 9 9 . n a g l o j e p r o c v a l a u il e g a l n i m p r e l a s c i m a g r a n ic e : t r g o v i n a ž e n a m a u s v r h u s e k s u a l n o g iz r a b ljiv a n ja . U n e k i m o k ia iz im a L o n d o n a 8 0 d o 8 5 p o s t o p r o s t i t u t k i s u A lb a n k e . S c o t l a n d Y a r d 134
p r i t o m p o d o b r o k r i v o t ^ o r e n i m p u t o v n i c a m a z a k lju č u je o v is o k o m s t u p n j u o r g a n iz a c ije . U Ita liji s u se n a c i o n a l n c s k u p i n e p o d i j e l i l e n a r a z n e r e g ij e . A lb a n c i d o m i n i r a j u , s k u p a s N ig e r ijc im a . T a l i j a n s k e h u m a n i t a r n e o r g a n iz a c i j e p i’o c j e n j u j u b r o j a l b a n s k i h p r o s t i t u t k i u Z a p a d n o j E u r o p i n a o k o 3 0 .0 0 0 . P o la ih živi u Ita liji, k o ja j e , u o s t a l o m , t r a n z i t n a z e m lja za c ilje v e u B e lg iji, N iz o z e m s k o j, N je m a č k o j, F r a n c u s k o j, S v ic a rs k o j i B r ita n iji. O d 7 0 d o 8 0 p o s to , p r o c j e n a j e u s tu d iji o r g a n iz a c i j e za p o m o ć d je c i » S av e t h e c h il d r e n « , n e m a j o š n i 18 g o d i n a . A u to r ic e te s tu d ije s k u p ile s u — » a n e g d o ts k i« , k a k o k a ž u , a n e o b n h v a t n o — s p o z n a je m e d u n a r o d n i h o r g a n i z a c ija u A lb a n iji, I ta liji i G r č k o j, s lije d ile p u t o v e k o j i m a su ž r tv e d o š l e i u a l b a n s k i m s e lim a p o k r e n u l e o k r u g l e s to lo v e , r a z g o v a r a le sa » ž r tv a m a , u č ite ljim a , m i s i o n a r i m a i v la s n ic im a g lis e ra « . P r i t o m j e n a s t a l a z a s tr a š u ju ć a s lik a . J e d a n o d s u g o v o r n ik a , 3 1 —g o đ iš n ji v o z a č t r a j e k t a iz lu č k o g g r a d a V lo r e k o ji r a d i n o ć u , o d a o j e d e t a l j e k o ji b a c a ju s v je tlo i n a o p s e g te t r g o v i n e : kacl j e v r i j e m e b ilo d o b r o , u j e d n o j n o ć i o tis m ilo b i se o d o b a l e 10 d o 15 g lis e r a t p r i s t a l o u A p u liji — sv a k i s 3 0 d o 4 0 p u t n i k a , v e ć in o m m l a đ i h ž e n a . »U b o ljim n o ć i m a z a r a d i m 1 0 .0 0 0 d o l a r a n e to « , r e k a o j e taj m u š k a r a c . T o š to iz a to g p r o m e t a n e sto ji n ik a k v a » m a fija « u s m is lu n e k a k v o g m e đ u n a r o d n o g k a r te la , » S av e t h e c h ild r e n « n e o c je n ju je k a o r a z lo g za u m i r e n j e , n e g o , što v iše , k a o n e š t o z a s tr a š u ju ć e . T r g o v i n a ž e n a m a , z a k lju č tiju u to j o r g a n iz a c iji, p o s a o j e sa s ir o m a š tv o m , n e u k o š ć u , k o r u p c i jo m a p r i j e s v e g a p a t r i j a r h a l n i m o d n o s i m a — n a č i n ž iv o ta p r i j e n e g o d a le k o s e -ž n o p l a n i r a n i k r i m i n a l . N e k o l i k o se s h ič a je v a m o ž e to č n o d o k u m e n t i r a t i , k a o o n a j 1 5 —g o d i š n j e u č e n ic e M a r j a n e iz S k a d r a , n a jv e ć e g g r a d a n a s je v e r u A lb a n ije . T o j d je v o jc i u d v a r a o se n e k o l i k o g o d i n a s ta r iji m la đ ić k o ji j o j j e p r e d l o ž i o d a z a j e d n o s n jim u I ta liji p o č n e n o v ž iv o t. M a r j a n a je b ila s k e p t i č n a . T c k k a d j u j e n j e z i n b r a t živ o n a g o v a r a o a j e d n a p r i j a t e l j i c a o d lu č ila 135
A lbanske prostitu tke uhvaćene u raciji u M ila n u (1 9 9 9 .). p o ć i s n jo m , u p u s t i l a se s tim m u s k a r c e m u p lo v id b u d o I ta lije j c d m m o d o n i h n o ć n i h g lis e ra . C im su stig li, za M a n a n u j e p o č e o m a r tir ij: s v r š e n o j e sa s n o v u n a o v je n č a n ju , r e k a o j e z a m č n ik . M a i j a n a i n je z in a p r ija te liic a m o r a le su n a š ta jg . M a r j a n in a p r i č a Tk o ju j e o n a n a k o n b ije g a o d t e r o r a sv o g m a k r o a i s p n č a i a j e d n o j k a to Jtč k o j ic d o v n j c i u Ita h ji, p o t a n k o s v je d o č i o p r i l i k a m a u m t i o g i m s e lim a . L až n a b r a č n a o b e č a n j a n a jč e š č i su m a m c i — p o s e b n o d je lo tv o r ih u z e m lji u k o jo j j e r a n a u d a j a p r a v ilo i g d je se v eć p o n e k e 2 0 —g o d iš n ja k in je m o r a ju b o ja ti d a ć e im se r u g a ti d a su s t a r e fra jle . V e ć in a m la d ić a u d o b i za ž e n id b n , u n e k im m j e s t im a 9 0 p o s to , n a r a d u j e u in o z e m s tv u , d a k le 136
im io g e su m lacle ž e n e p n j e m č i v e za o b e ć a n ja s tr a n a c a p o g o to v o k a d ih p r i t o m v a b i p e r s p e k tiv a d a ć e n o v č a n im c lo z n a k a m a m o ć i p o m a g a t i o b ite ljč Č i r r t j e M a r ja n a o tisia , p o ć e lo se g o v o riti o n jc n o j sncb b in i i ta j e o b ite lj o la d a b ila n a g la s u k a o m o r a l n o n a č e ta . S n s je d i su O teli n je z in u s ta r iju s e s tr u K lo d e tu i prodali j e u B elgiju* N a js ta r ija s e s tr a M a rta , k o jo j j e b ilo v eć 3 5 , o tis la j e n a p o lic iju , U m je s to cla p o k r e n u is tr a g u , p o lic a jc i su n p o z o r ili k riv c e , N e k o lik o tje d a n a p o s lije M a r ta je b iia rn rtv a , r a s k o m a d a n a n a đ ije lo v e k o ji su iia đ e n i u p la s tič n im v r e ć a m a . O ta c G jin k a ž e : »K rivci su b o g a ti i izv u ći će se.« O tm ic a đ je v o jč ic a i ž e n a p o p r i m a e p id e m ijs k e ra z m je re . U n e k im d ije lo v im a A lb a n ije , p r o s u đ u j u u »S ave th c ch iM tfen«, j e d v a k o je se lo o s ta je p o š te đ e n o . P o č e tk o rn 9CU ih g o d i n a b io j e p r i j e sv e g a p o g o đ e n n e k o ć s lo b o đ o u m n i i p i o s v ije ć e n i j u g , k ra j o k o g r a d a B e r a ta , d a n a s j e to p o s e b n o k o n z e r v a tiv n i sje v e r, p o k r a ji n e P u k a i U e z h a — k o je su d o v o ljn o b liz u o b a le d a b i o m o g i.ić a v a lc b e z o p a s a n p r ije voz, ali d o v o ljn o u d a lje n e o d g r a d a d a đ jc v o jk e o d r a s ta ju b ez s a m o s v ije s ti, U s e lim a P u k e u č ite lji su is tr a ž ite ljim a n a b r o jili 8 7 s lu č a je v a n e s ta lili tin e jd ž e r ic a . Ki'ivci šu , re c im o u R e ra tu , lo k a ln i g a n g o v i k o ji se k a tk a d slu ž e ž e n a m a k a o m a m c im a — u E lb a s a n u , p r im je r ic e , n a s la v n ic o m friz e r s k o g z a n a ta k o ja m cclu sv o jim n a u č n ic a m a n a p r a v i p r e (h o d n i i z b o r i p r i k l a d n i m a m e đ u n jim a u n a p r ij c d n e š to c v rk u ć e o » n o v im š a n s a m a « . A li d o k u m e n t i r a n i su i n e k i s lu č a je v i u k o jim a su s tra n c i n a o tv o re n o j ce sti d je v o jk e u v u k li u a u to — to se z a d n ji p u t d o g o d ilo j e d n o j I 7 - g o d i š n ja k in ji p r e d n je z in o m g im n a z ijo m u lu č k o m g r a d u D ra č u . U M u c a ju k o d 'i ir a n e r o d ite lji sv o je k ć e ri o d n jih o v e 14. g o đ in e v išc u o p ć e n e ša lju u šk o lu j e r b i z b o g to g a m o r a l e p o la s a ta h o d a ti d u ž d r ž a v n e c e s te . » N e d a b is m o m i litje li d a n a š a d je c a b u d u n c o b r a z o v a n a « , k a ž e j e d n a m a jk a , » je d n o s ta v n o se b o jim o .« A li č e s to su , p r ije s v e g a n a selu , 137
k riv c i s u s je d ij p a č a k i r o đ a c i — o p ć c p o z n a t i i s o c ija ln o i n t e g r i r a n i m u š k a r c i sv ih g o d is ta . T a k o j e j e d n a ž e n a u F i e m is p r ič a la is tr a ž ite ljim a d a j e n e k i č o v je k iz L ib o f s h e p r o d a o Sfvoju ž e n u , sv o ju š u i j a k i n ju i sv o je š e s t o g o d i š r j e d ije te : » T r e b a o j e n o v a c za s u c a k a k o b i k u p i o s lo b o d u z a s v o ju b r a č u .« Z e n a k o ja p o s r e d u j e o k o n e k e d je v o jk e za tr g o v c a m o ž e r a č u n a t i n a 4 0 0 đ o l a r a p r o v iz ije , v o z a č g lis e r a d o b iv a p o p n t n i k u i z m e đ u 7 0 0 i 1 0 0 0 . U Ita liji te đ je v o jk e i ž e n e b iv a ju p o t o m p r o d a v a n e p o 2 5 0 0 d o 4 0 0 0 d o l a r a , »cljevice« d o 1 0 .0 0 0 . T r g o v a c u B e r a tu h v a lio s e u i n t e r v j u u d a s tr i p r o s t i t u t k e u S v ic a rs k o j z a r a đ u j e S 0 0 0 d o l a r a n a n o č . O n e u g l a v n o m s v o jim s v o d n ic im a m o r a j u p r ib a v iti i z m e d u 2 5 0 i 5 0 0 e u r a , z a n j i h s a m e u p r a v il u j e d v a iš ta o s ta je . M u š te r ij a p la č a 2 5 e u r a za 10 d o 2 0 m i n u t a u a u tu . O b i č n o s v o d n ik sv o jo j r o b i n j i n a v e č e r p r e d a o d r e đ e n i b r o j k o n d o m a i t im e n a z n a č i k o lik o k o n t a k a t a s m u š t e r i j a m a o č e k u je . T a lij a n s k i is tr a ž ite lji o p is u ju a l b a n s k e m a k r o e k a o p o s e b n o b r u t a l n e . U I ta liji j e 2 0 0 0 . u b i j e n o 1 6 8 p r o s t i t u t k i — v eč i n o m s u to u č in ili irjih o v i m a k r o i . A lb a n s k i m a k r o i u Ita liji u m e d u v r e m e n u s u p o č e li » z a p o š lja v a ti« i ž e n e iz M o ld o v e , R u m u n js k e i U k r a j in e , k o je se t a k o d e r p r e v o z e g lis e r im a p r e k o J a d r a n a . S t r a te g ije b o r b e p r o t i v tr g o v a n ja ž e n a m a d o s a d s u se p o k a z a l e m a lo d je l o t v o r n i m a . O d 1 9 9 8 . a lb a n s k a v la d a i p a k p r i z n a je d a p o s to ji ta j f e n o m e n — p r e t h o d n i r e ž im p o d S a lije m B e r i s h o m s t a l n o j e tv r d io d a A lb a n ija » n ije z e m lja p o d r ije tla * p r o s t i t u tk i . " r a lija n s k a G u a r d i a d i F m a n z a s m ije o t a d d r ž a t i d v a u p o r i š t a u A lb a n iji. K o o r d in ir a n o m a k c ijo m » O ra o « t r e b a p o h v a t a t i g lis e r e i d r u g e p r o d a v a č e d u š a . N o u c ije lo j 2 0 0 0 . g o d irii ž a n d a r i m a je u p a l o u z a m k u s a m o 7 5 g u m e n i h č a m a c a , 3 0 g lis e r a , 17 b r o d o v a i 10 j e d r i l i c a . » A k cija ’O r a o ’ o te ž a la je s tv a r« , k a ž e v o z a č t r a j e k t a iz V lo r e k o ji j e r a z g o v a r a o s is tr a ž i t e l j i m a iz »S ave t b e c h il d r e n « . »Ali m i p l a č a m o a lb a n s k u p o lic iju .« J38
Š T O J E N A B A L K A N U D R U K Č IJE
O tk r ić a v iš e n ik o g a n e i z n e n a đ u j u ; d a je z lo č in n a B a lk a n u k o d k u ć e t č im se d a n a Z a p a d u , k a o i u s a m im tim z e m Ija in a , v e ć s v a tk o z n a . N e š to d r u g o r i j e t k o se č u je . M la d a n je m a č k a k irjiž e v n ic a J u l i Z e h k r e n u l a j e 2 0 0 1 . n a p u t u B o s n u k a k o b i t e m e ljito is tr a ž ila p r e đ r a s u d e o to j z e m lji i o Lom p u t o v a n j u o b ja v ila f a s c i n a n t a n iz v je Š ta j.41 T k o o č e k irje s e n z a c ije ili n e š t o p o s e b n o n a p e t o , r a z o č a r a t ć e se. X a je z e m lja p o s je tite ljic i p o n u d i l a v eć k o d k u ć e p o z n a t u k o r is n ič k u p o v r š i n u s j a v n i m l o k a ln im p r o m e t o m , p o lic ijo m i u o b i č a j e n i m in s titu c ija m a . N lje s te k la is k u s tv a s n a s ilje m i k r i m i n a l o m , u r e s t o r a n u n ije b ila p r e v a r e n a za s itn iš , a u t o b u s n e k a r t e d o b iv a la j e n e p la ć a ju ć i m ito . E k s p e r i m e n t j e p o n o v ljiv i d a o b i se sa s lič n im r e z u l t a t i m a p r o v e s ti i u T i r a n i ili n a K o s o v u . B o s n a z a p r a v o n ije r a z b o jn ič k a j a z b i n a , k a k o m o ž d a iz g le d a p r o s j e č n o m č ita o c u n o v in a . O n a je, n a p r o t i v , s i g u r n a z e m lja . U g o d i n i k a d j e a u t o r i c a p u t o v a la B o s n o m o n d j e se d o g o d i l o o t p r i l i k e u p o l a . m a n j e u b o js ta v a n e g o u s u s je d n o j, p o d j e d n a k o v e lik o j H r v a ts k o j, k o ja se u sv ije sti z a p a d n i h E u r o p l j a n a s p r a v o m d o ž iv lja v a k a o c iv iliz ir a n a z.em lja i k o ju tu r is ti p o s je ć u ju b c z d v o u m Ije n ja . S ta tis tič k i r iz ik d a p o s t a n e ž r tv o m k r a đ e , o t m ic e ili s e k s u a i n o g d e l i k t a u B o s n i za fu li Z e h č a k j e m a riji n e g o k o d k u ć e u N je m a Č k o j. 41
Jvili ZeLi, Die Stille ist ein Gerausch. Eine l'ahrt darch Basnien, Frankfi.irt M ajni, 2002.
11
a
139
N o r m a l n o s t , k o j u j e J u i i Z e h u m je la v jđ je ti, n ije s a m o n e k i p r e m a z k o jim b i is tin s k i k a r a k t e r te z e m lje b io u e in j e n n e r a s p o z n a t ^ i v i m . O n a j e , gtoviše, v a ž a n — i n a ju g o d n iji — d i o b o s a n s k e r e a l n o s ti . U B o s n i, k a o i u d n i g i m b a lk a n s k im z e m lja m a , z a p ra v o v rijc d e o p ć e p rih v a ć e n a p r a v ila , v la d a c iv iliz ir a n o o p h o đ e n j e , a tk o — ž e n a ili m u š J k a r a c ——Čak i u p r o p a l i m , » e tn ič k i o č iš ć e n im « g r a d o v im a p o p u t F o ć e i S to c a u z d i g n u t e g la v e i s p o g l e d o m p r e m a n a p r i j e d k o r a č a k r o z g o m ile b o r a c a s f’r o n t e k o ji su se v r a tili k u ć i, m o r a se b o ja ti m a n je n e g o k a d n a h a m b u r š k o m g la v n o m k o lo d v o r u p r o la z i p o k r a j g r u p e j u n k i e j a .
»Reketiranje«, regionalni običaj A li o d m a h i s p o d te p o v rŠ in e m o ž c se b e z p o s e b n c p r o n i c ljiv o sti o t k r i t i d r u g a r a v a n r e a ln o s ii. N a n j u b e z u v je tn o n a ila z i O uaj tk o im a b o s a n s k u , h r v a ts k u ili b ilo k o ju d r u g u e x ^ ju g o s la v e n s k u p u to v n ic u , g o v o ri j e z i k ili se p o tr a jn o j vizi m o ž e p r e p o z n a t i k a o z n a la c te z e m lje , i to c im p r i j e đ e h rv 'a ts k u g r a n ic u . N a p o l a p o k r i v e n a g i'm lje m o n d j e se n a iz la z u iz B r o d a n a la z i p lo c a s o g r a n i č e n j e m b r z i n e n a 3 0 k m /h . S lije d i n e k o l i k o k i l o m e t a r a s l o b o d n o g d ije la c e s te , p o t o m p o lic ijs k a k o n t r o l a . N a r e d b a o s ig u r a v a d o b a r d o b ita k . » T ja, d r a g i m o j p r ija te iju « , k a ž e p o lic a ja c i z a b r i n u to s v is o k a g l e d a d e lin k v e n t a . » O v d je se s m ije v o z iti 3 0 n a s a t. N a š a r a d a r s k a k o n t r o l a p o k a z u je 65 .« O n o š to s lije d i t a k o đ e r j e p o t p u n o u s k la d u s p r a v ih m a k o ja v r y e đ e u B o s n i i n ije o b u h v a ć e n o n i j e d n o m k r i m i n a l is tič k o m s ta tis tik o m . »Za p r e k o r a č e n j e v e ć e o d 1 0 0 p o s to o d u z i m a se v o z a č k a d o z v o la n a tr i m je s e c a . B it ć e š o d v e đ e n k s u c u za p r o m e t n e p r e k r š a j e u B r o d u i o n d j e ćeš d o d a t n o p l a d d 1 5 0 e u r a k a z n e « , k a ž e p o lic a ja c i p r i t o m 140
/.đtlosno i p o m a l o s u o s je ć a jn o g l e d a u iiu t.ra . O ć ito to s m a t r a I; p o m a l o p r e s t r o g i r u . K o le g a s je d i n e k o l i k o m e t a r a d a J je u p o iic ijs k o m a u tu , n a u d a l j e n o s t i s k o je m o ž e v iđ je ti, a li n e i cu ti. J e s u li z a is ta o b o jic a k o r u m p i r a n i ? Ili b a r e m j e d a n o d n jib ? » M o g u o d m a h p la titi« , k a ž e v o z a č . T o je i p a k v r ije d n o p o k u š a j a . »d o n a ž a i o s t n e ć e ići«, u z v r a ć a z a b r i n u t o č o v j e k u p la v o j u n i f o r n i i . »V iše o d 5 0 e u r a n e s m i je m o p r i m i t i u a c e s ti.« V o z a č v a d i 150 e u r a iz d ž e p a i s ta v lja ih , k a k o b i im a o s l o b o d n e r u k e , n a p o k i o p a c m o t o r a . » M o g li b i s m o to j e d n o s t a v n o z a b o r a v iti« , p r e d l a ž e p o lic a ja c j 1 5 0 e u r a iz n o Ši n je g o v a n r je s e č n a p la ć a . V o z a č u z i m a n o v a c i d a j e g a d r ž a v n o m s l u ž b e n i k u u r u k u . » N e« , k a ž e o n . » T o j e p r e više.« N o v č a n ic a o d 1 0 0 e u r a p u t u j e n a t r a g . N a p r v i p o g l e d lo j e z a g o n e t n o p o n a š a n j e : n e u z i i n a li sv ak i n o r m a l a n u c je n jiv a č u v ije k b a r e m o n o l i k o k o lik o m o že d o b iti? A li o n o š to ta d v o jic a tu č in e i n lje o b i č n o u c je n jiv a n je . U B o s n i i p o s v u đ a u b iv šo j J u g o s la v iji to se z o v e rekćtira n je. N a k r i v u d a v i m m a g i s t r a l n i m c e s ta m a R e p u b lik e S i p s k e p u t n i k e z a u s ta v lja ju s v a k ih n e k o l i k o k i l o m e t a r a . A k o n e m a o g r a n i č e n j a b r z i n e , k o n t r o l i r a j u se d o k u m e n t i , d r ž a v n e o z n a k e ili d u b i n a p r o f i l a r e z e r v n i h g u m a — p r o b le m i se p r i t o m , a k o j e v r i j e m e d o b r o , m o g u r ije š iti lju b a z " n im o s m ije h o m . i k u t i jo m c i g a r e t a . O b ic a ji su p o s v u d a n a B a lk a n u u n e č e m u j e d n a k i . N a p u s to j c e s ti k o d N ik š ić a u C riro j G o r i, n a p r i m j e r , đ v o jic a p o l ic a ja c a iz d o s a d e isp i u ž e z n a k za z a u s ta v lja n je i o n a j tk o im a is k u s tv a s ta k v im s itu a c ija m a v e ć ć e p o iz r a z i m a lic a , is tr a ž iv a č k o m p o g l e d u u š a s iju i o p u š t e n o m d r ž a n j u o b o jic e v id je ti d a o n o š to s lije d i n i j e n ik a k v a s l u ž b e n a r a d n j a . R u t i n i r a n o p i t a j u z a oftrem u, t r o k u t za u p o z o r e n j e i k u t y u sa z a v o jim a — f o r m u la k a o k a d k o n d u k t e r r i j c č i m a » Je li o v d je j o š n e t k o u š a o ? « l i o z d r a v l j a p u t n i k e u v a g o n u . U m j e s t o v o z a č k e d o z v o le p r i p r e m t se k u t i ja M a r l b o r a ili l i m e n k a c o le . A li j o š m s u o b o jic a p o s v e z a d o v o ljn i. » K a k v u to g la z b u s lu š a te ? « , p i t a 141
j e d a n . » P o n e s ta lo n a m j e k a z e ta . N e m a t e li j e d n u ? « O b ič a j re k e tira n ja n i j e o g r a n i č e n n a b iv s n J u g o s la v iju * A lb a n s k i gi a n i č n i p o lic a ja c u H a n i H o t i t u v e č h o ć e p o d i ć i r a m p u a o n d a tp a k j o š j e d n o m d o la z i d o a u t o m o b i l s k o g p r o z o r a : » N e š to za k a v u ? « Z a d e s e t e u r a k o lik o d o b iv a u č tiv o z a h v a -
Svakođnerm a korupcAja R e k e tira n je j e f r a z u m i j e s e f z a b r a n j e n o , a li i n ije p r a v i k r im in a l. O b o j i c a p o l i c a j a c a n a r u b u cesLe k o d B r o d a p r e k r š ili s u b o s a n s k i z a k o n j e r su 5 0 e u r a n a p l a t i i i b e z p r i z n a n ic e i p o s p r e m i l i u v la s tid d ž e p , B u d u ć i d a s u v e ć j a s n o b ile p r e k o r a č e n e g i a n i c e z a k o n ito s ti, o n i s u p r e m a z a p a d n o m ra z u m ije v a n ju b e z d a ljn je g a m o g li o d m a li i p o n u đ e n ih 1 5 0 e u v a s t r p a t i u svoj d ž e p . P o s to ji v a ž a n , n a č e l a n p r o p i s d a se g i o b a n e s m ije u ta j i ti , i d r u g b m n o g o m a n j e v a ž a n , k o ji n a p l a t u g lo b e n a r u b u c e s te d o p u š t a s a m o d o o d r e đ e n o g iz n o s a . D r ž a v n i s lu ž b c n ic i d r ž a l i su sc s p e c ija ln o g , m a i i j e v a ž n o g p r o p i s a , a v a ž n ijc g i n a č e l n o g n is u . A li b a š o n o Što z a p a d n i m p o s j e t i o c i m a i z g le d a n e l o g i č n o , to Č n o iz r a ž a v a r a n g p r a v a i z a k o n a , P r o p i s i se te š k o p o š t u j u a k o r e g u l i r a j u i n t e r n e o d n o s e m o č i u a p a r a t u d r ž a v n i h s lu ž b e n i k a i f u n k c i o n a r a ; to j e is ta o n a p o u z d a n o s t k o ja se su s r e ć e p o s v u d a u s v a k o d n e v n o m ž iv o tu , u c e s to v n o m p r o m e t u ili p r i k u p n j i . D a su o n a d v o jic a p o l ic a ja c a u B r o d u n a p l a t i l i s v ih 1 5 0 e n r a , k o lik o p r e m a b o s a n s k o m z a k o n u i p a k m o ž e n a p l a t i t i s a m o s u d a c za p r o m e t n e p r e k r š a j e u B r o d u , s k riv iii b i u n u t a r i n s t i t u c i o n a l n i p r e k r š a j . V u l g a r n o r e č e n o : clo v eli b i se u s p o r sa s u c e m z a p r o m e t n e p r e k r š a je . O n j e s t u d i r a o i s k u p lji j e . A li p o k u š a j d a se p r o p i s i m a — p a m a k a r to b ilo s a m o o b v e z n o i z d a v a n je p r i z n a n i c e 142
j e d n o m z a u v ije k r e g u l i r a o p ć i o d u o s g r a ć ta n in a p r e m a d v žav i, m o ž e s a m o p r o p a s t i . D a s a m o g r a đ a n i im a ju in d iv id u a l n e , p a r t i k u l a r n e i n t e r e s e , a li d a d r ž a v a z a s tu p a o p ć i in te r e s a d a s u d r ž a v n i s lu ž b e n ic i a g e n ti to g a o p ć e g i n t e r e sa, to B o s a n c i n e m o g u s h v a titi. P o lic ija j e p o d u z e ć e k a o sv a k o d r u g o , a p o lic a jc i s u n je n i trg o v a ć k i p r e d s t a v n ic i ili k o ris n ic i n j e n i h fr a n š iz a . P r a v ila za reketiranje s a s to je se o d p i s a n i h i n e p i s a n i h z jfk o n a . A k o g a p r a k tl c i r a ju u n i f o r m i r a n i , o n o j e u j e d n o d r ž a v n o d je io v a n je i tim e se r a z lik u je o d o b ič n e p ija ć k e k a k v u b i m o g le p o c in iti i o s o b e b e z u r iif o r m c i z ria k a za z a u s ta v lja n je , r e c i m o a k o p o s ta v e k a m e n j e n a c e s tu i v o z a ć im a p r i j e t e k a la š n jik o v o m . D rž a v n i s lu ž b e n ic i isp o n .ić n ju ta k o r e ć i r o b u s m a r k a i n , k o ja j e s v u d a n e š t o s k u p lja ; n jih o v j e lo g o » R e p u b iik a « . D r ž a v n o rekelirartje d i n a m i č a n je su sta v , s p o s o b a n za ra z v o j; n r je r e za o b u z d a v a ir je k o r u p cije k o d p r o m e t n e p o h c ije n e u p a d lj i v o se u k la p a ju . S m is a o j e p r o p i s a , r e c i m o , d a d r ž a v n i s lu ž b e n ik n a c e s ti n e s m ije n a p la titi v iše o d 5 0 e u r a , n a r a v n o , d a s p r ije č i d r u m s k o ra z b o jn iš tv o . A li o n j e to m n e r e d u d o d a o s a m o j e d n o n o v o p ra v ilo . U R u m u n js k o j j e p a t r o l n i m p o lic a jc im a p o t p u n o z a b r a ir je n o n a p la ć lv a ti g lo b u n a c e sti; svi p o č in ite lji p r o m e t n i h p r e k r š a j a m o r a j u s n j i m a u p o lic ijs k u p o s ta ju , g d je u p r i s u t n o s t l v ise d r ž a v n i h s lu ž b e n ik a 1 s lu ž b u ju ć e g še fa p o s ta je m o r a j u p o t p i s a t i p r o to k o l. T a j p r o p i s p o s t i g a o j e u p r a v o s u p r o t n o . O n n a i m e p a t r o l n i m p o lic a jc im a d a j e u r u k e d j e l o t v o r n o s r e d s tv o p r i j e t n j e i ta k o im d o p u š t a d a n a p l a t e g o to v o sv ak i iz n o s. P a tr o ln a v o ž n ja u R u m u n js k o j j e p o s t a l a v r lo o m ilje n a ; u d ’e m iš v a r u r e c im o k o n t r o l e g u m a u s r e d n o ć i n is u v iše n ik a k v a r ije tk o s t. J u ž n o s l a v e n s k a rije č reketiranje d o la z i o d e n g le s k e racketeerin g i n a n je m a č k i se s a m o v r lo n e p r e c i z n o m o ž e p r e v esti k a o » lo p o v lu k « ( G a u n e r e i) ili » u c je n jiv a n je « ( E r p r e s s u n g ). T o j e n a c ije lo m B a lk a n u r a š i r e n i » p o r e z n i siste rn « : 143
p o r e d a k r a z r e z iv a n ja k o ji n i p o š t o n ije o g r a n i č c n n a p o l i c i ’ ju i d r ž a v n e Č ijio v n ik e i a k t i v i r a se p o s v u c la gclje se n o v a c z a r a d u j e , iz d a je , t r a n s p o r t i r a , N a s je v c r o is to k u A lb a n ije m la d ić i s t e r e n s k i m a u t o m o b i l i m a v eć n a h o te ls k o j r e c e p c i j i n u d e s v o je u s l u g e z a 1 0 0 d o l a r a d n e v n o . T a j k ra j j e o p a s a n , č o v je k t r e b a p r a t i o c a -— k la s ič n a i z n u d a n o v c a z a z a š titu k o j a j e p o s t a l a n o r m a l n o m . U B o s n i je m e đ u n a r o d n o j p o lic iji u p a o u o č i n iz m u s k a r a c a k o ji s u p r is u s tv o v a li sv a k o j d r a ž b i , a li n i k a d n i s u n iš ta n u d i l i. U is tr a z i se is p o s ta v ilo d a s u o d o n o g a tk o b i n a jv iš e p o n u d i o p o s l i je p o tr a ž iv a li o d r e d e n i u d j e l . K a d se M u s lim a n i iz K o z a r c a za l j e t n i h p r a z n i k a iz N j e m a č k e v o z e k u ć i u s v o je s e lo k o d B a n je L u k e , p r o l a z e t o č n o tri p o lic ijs k e k o n t r o l e , o d k o jih sv a k o j t r e b a p l a t i t i 2 0 e u r a — č v r s ta m i tn i c a k o ja se m o ž e p r e c i z n o u r a Č u n a ti u b u d ž e t p u to v a n ja , K a t k a d , k a o u s je v e r n o j A lb a n iji, iza reh e tira n ja s to ji j a k a p r i j e m j a , k a t k a d , k a o k o d b o s a n s k i h p o lic a ja c a , a t u o r i t e t d r ž a v e p o s u đ e n o d z a p a d n o g in o z e m s tv a , k a t k a d j e to j c d n o s t a v n o i p r e r u š e n o p r o s j a č e n j e . V o z ite li se o d b u g a r s k o g g r a d a R u s e p r e k o D u n a v a u R u m u n js k u , g o m ilic a m l a d i l i R o m a o p r a t če v a m a u t o m o b i l s k a o k n a . V o d a j e p rlja v a , o k n a b la tn ja v ija n e g o p rije ; n itk o d o b ro v o ljn o n e z a h tije v a t u u s lu g u . T k o p la ti t r a ž e n i h d e s e t e u r a , m o ž e r a č u n a t i n a to d a če m a l o p o s lije n a g r a n ic i s n j i m b r z o o b a v iti f o r m a l n o s t i . T k o o d b ije , s to ji n e k o l i k o s a ti -— g r a n i č n a p o l i c i ja » r e k e tir a « i k o d p e r a č a a u t o m o b i l a . O t k a d j e p r i j e n e k o l i k o g o d i n a E u r o p a b ila p o h a r a n a s lin a v k o m i š a p o m , 11a s v a k o j se g r a n ic i d e z in f ic ir a - I s p r v a j e d o la z io m u š k a r a c s p i š t o l j e m za s p r a y , p o s lije se m o r a l o s a m o j o š k o ta Č im a v o z iti k r o z m u t n n lo k v u v o d e . U m e đ u v r e m e n u se » d c z in f e k c ija « o g r a n ič a v a n a p l a ć a n j e — 5 e u r a p o p r e la s k u . N a p l a t a j e f o r m a l n o p o v e z a n a s u s l u g o m , k o j a p a k m o r a b iti s a m o s im b o lič n a . T a j se o d n o s m o ž e s u s r e s ti n a s v im r a z i n a m a . N a v iš e m n iv o u , u j e d n a k o m su p a k s tilu 144
o p e r i r a l i b o s a n s k o s r p s k i p r e m i j e r M ilo r a d D o d ik 1 m a k e d o n s k i m i n i s t a r g o s p o d a r s tv a B e s n ik F e ta j, k o ji s u za n a k n a đ u v e l i k o d u š n o o d u s ta ja li o d p o r e z a -—- j e d a n p r e m a r a f m e r iji k o ja j e tim e u š te d je la 7 0 m iliju n a m a r a k a , d r u g i, u S k o p ju z v a n » š e ć e r - F e ta j« ili t a k o đ e r » g o s p o d in 10 p o sto«, p r e m a u v o z n ic im a š e ć e r a . K lasiĆ an i p o s e b n o e le g a n ta n iz v o r p r i h o d a s tv o rile su n e k a d a s n j e p r v e d a m e H i’v a tsk e i M a k e d o n ije . S u p r u g a F r a n j e T u d m a n a , A n k ic a , o s n o v a la j e f o n d za r a t n u s ir o č a d i iz h r v a ts k e p r i v r e d e u z im a la p r i l o g e za k o je n i k a d n ije r a z j a š n j e n o g d je su . S n e ž a n a G e o r g ie v s k a , s u p r u g a b iv š e g s k o p s k o g p r e m i j e r a L ju p č a G e o r g ie v a , v o d i p o b o ž n u i k a r it a t i v n u u d ru g L i i m e n a »B lag o v e stija « (b la g o v ije s t), ćiji a g e n ti iia s tu p a ju v rlo z a h tje v n o . D je lo v a n je te o r g a n iz a c ije p o s t a l o j e o p ip ljiv o p o p o s e b n o m r a z v ija n ju r a s k o š i k o ju je » lađ y S.« p o k a z iv a la n a d o b r o t v o r n i m b a lo v im a u o t m j e n o m h o t e l u » A lc x a n d e r P a la ce«. R eh eiira n je se, a k o se n e p r e v r š i m je r a , u p o s ts o c ija iis tič k im d r u š t v i m a d o ž iv lja v a d o d u š e k a o g n ja v a ž a , a li se u n a č e lu ip a k p r ih v a ć a : p o l i ti ć a r j e tn o ć a n i m o r a to p o k a z a ti- P o lic a ja c o b a v lja o p a s n u s lu ž b u a za to d o b iv a b i j e d n u p la ć u . D e z i n f e k t o r j e u k o m b i n a t u d o b io o tk a z i s a đ a m o r a v id je ti n a č e m u j e . R o m i u R u s e u io ria k o n e ć e n i k a d n a ć i n ik a k v o r a d n o m je s to . Svi m o r a j u v id je ti n a č e m u su. D a n o v a p r i v a t n a p r i v r e d a s tv a r a i n o v i o b lik p r a v e d n o s t i, to n itk o n e m o ž e s h v a titi, O j e d n a k i m š a n s a m a ili č a k » n u lto m s a tu « , k a k a v se p o ja v lju je u p r ip o v ije s tim a o o s n u t k u S a v e z n e R e p u b lik e N je m a č k e , n ig d je n ijc m o g lo b iti n i g o v o ra . N ije s ir o m a š tv o s r a m o ta , k a o u z a p a đ n i m d r u š tv im a , n e g o p r i j e b o g a ts tv o . U s p je š a n p o d u z e t n i k b io j e u s p je š a n s a m o z a to što se p o s lu ž io r e s u r s im a d r ž a v n e tv r tk e 11 ^ p jo j j e p r i j e b io d i r e k t o r . I p o litiČ a r z a ra ć tu je p r i v e lik im p o s lo v im a j e r im a m o ć d a ih s p rije č i. » B o g a ts tv o se s a m o u d r u g o m r e d u s tv a r a r a đ o m « , k a ž e a n t r o p o l o g H a n n e s 145
G r a n d i t s , k o ji n a b e r l i n s k o m S l o b o d n o m s v e u č iliš tu is tr a ž u je b a l k a n s k a d r u š t v a , »a r a d i o n a k o p o s t o j i s a m o z a d i o s ta n o v n iš tv a .« T a k o b a š s v a tk o svoj d je lić m o ć i p r e t v a r a u n o v a c . U b o s a n s k o m r a t u č o b a n i s u p o s ta v lja li v la s tite z a p r e k e k o j i m a su z a u s ta v lja li p r o l a z n i k e k a k o b i n a p l a t i l i p r o l a z , u B o s n i, u H r v a t s k o j i n a K o s o v u v o j n e p o s t r o j b e p l j a č k a l c s u n a p u š t e n e k u ć e a o d s e o s k ih z a j e đ n i c a z a h tije v a le d a n a k .
P ripada li zločin B a lka n u ? O n a j t k o z a k o r i j e n i m a re k e tira n ja , k o r u p c i j e i o r g a n i z i r a n o g k r i m i n a l a t r a g a u k u l t u r i b a l k a n s k i h z e m a lja , m o ž e đ o p r i j e t i d o z a n im liiv ih o t k r i ć a , a li i la k o p o d l e ć i j e d n o j m i s a o n o j p o g r e š c L D o d u š e , sve te p o ja v e n o s e n e k i p o s e b a n k u l t u r a l n i o b l i k Tk o ji se d r n g d j e n e ć e ta k o l a k o n a ć i, a li u u v ije k đ r u k c i j e m o b l i k u o n e se i p a k p o j a v l j u ju p o s v u d a u s v ije tu . N j i h o v o a k t u a l n o g o m ila r ije u v r e m e n i m a r a t a , r a s p a d a d r ž a v n o g p o r e t k a i p r i v r e d n e k r iz e n i k o g a n e s m ije i z n e n a đ i t i . T o š to s e k o r u p c i j a i z lo č in m o g u s lije d iti d u b o k o u p r o š l o s t , n e d o k a z u je n iš ta . T k o b i, n a p r i m j e r đ o l a z e ć i iz A m e r ik e , u k a š r tim 4 0 —im g o d i n a m a 2 0 . s to lje ć a b i o p is a o s tu d iju o n je m a č k im o b ič a jim a » k ra d e u g lje n a « i » z g r t a n j a p o p u t h r č k a « , u p o t r a z i z a h i s t o r i js k i m n z o r i m a z a c ije lo b i ih p r o n a š a o i u T r i d e s t o g o d i š n j e m r a t u . A li z a k lju č a k d a su k r a d a i zg r t a n j e s ta r i, d u b o k o u k o r i j e n j e n i k u l t u r a l n i n a č i n i p o n a š a n j a N ij e m a c a , i p a k b i b io p r o m a š e n . U 9 0 —irn g o d i n a m a n is u b ili m a l o b r o j n i z a p a d n i h i s t o r i č a r i k o ji s u c j e l o k u p n u p o v ije s t B a l k a n a o p i s a l i k a o p o v ij e s t r a t o v a 4- i t i m e s u g e r i r a l i d a su n a j n o v i j i r a t o v i s a m o 42 42
146
Č ak i za u p u ć e D o g , t o č i o g i v rlo iiv a lje n o g N o e la M a.lcolm a p o tp u n o j e n c u p it n o cla j e p o v jje st K o so v a p o v ije st su k o b a iz m c đ u Srba i A lb a u a ca . Da
lo g ič a n n a s ta v a k n e k a d a š n j i h i d a j e ta t e g ija s a m a p o se b i » r a to b o r n a « . P o s to ji o p a s n o s t d a se ta z a b lu d a p o n o v i k a d se d a n a s g o v o r i o k r i m i n a l u n a B a lk a n u . A li k u l t u r a l n e su r a z lik e o č ite , a u p r a v o o n a j tk o o r g a n iz ir a n i k r i m i n a l n e želi u z e ti k a o h is to r ijs k u s u d b i n u , m o r a t e e s e n j i m a t e m e ljito b a v iti. S ve d o 2 0 . s to lje ć a p r o s t r a n im d ije lo v im a B a lk a n s k o g p o l u o t o k a d a v a lo j e p e ć a t sto č a rs tv o . P a s tir s k e o b ite lji, i n o m a d s k e i p o l u n o m a d s k e , ije r a le s u o v c e i k o z e p r e k o o s k u d n i h p i a n i n s k i li p r e d j e l a g d je , d r u k č i j e n e g o u S r e đ n jo j E u r b p i , u o p ć e n ije m o g u Ć a e k s te n z iv n a , u n o s n a p o l j o p r i v r e d a . U ta k v im s to č a r s k im d r u š t v i m a ra z v ija se r a z b o jn iš tv o , p r a o b l i k o r g a n i z i r a n o g k r i m i n a l a , d r u k č ij e p o n a š a n j e n e g o r e c i m o m e đ u s r e d n j o e u r o p s k i m i z a p a đ n o c u r o p s k i r n p o ijo c lje lc im a . Z a K a r la K a s e r a , h i s t o r i č a r a i s o c ija ln o g a n t r o p o l o g a iz G r a z a , p a s tirs k i ž iv o t i b a n đ i t s t v o j e d n o s t a v n o su » d v ije s t r a n e j e d n e m e d a lje « . O n c i t i r a a u t o b i o g r a f lj u j e d n o g b u g a r s k o g u s ta n ik a k o ji j e ta d v a n a č i n a ž iv o ta o z n a č io k a o » p u p o l j a k i c v ije t j e d n e t e is te b iljk e « . » P a s tir n a v i k n u t n a p o t p u n u s lo b o d u k r e t a n j a i n e v e z a n o s t z a o d r e đ e n o m jesto«,, k a ž e o n , s a m la k o p o s t a j e r a z b o j n ik o m k a d g a d o to g a » u g li je ta v a n j e m d o v e d u s ta n o v n ic i d o lin e « |j i m u p a k n e t k o o tm e n je g o v o v la s n iš tv o . S a m o se p o s e b i r a z u m ij e d a je n o s io o r u ž je k a k o b i se m o g a o o b r a n it i o d k r a d ljiv a c a sto k e. Ali o r u ž je se m o g lo u p o t r i j e b i ti i za p lja c k u . P r ije s v e g a p o t k r a j z im e , k a d b i z a lih e o d z a d n j e ž e tv e b ile n a iz m a k u , n a v o d n o s u j o š u 2 0 , s to lje ć u b r đ a n i t u m a r a l i r a v n ic a m a b liz u a l b a n s k e o b a le » n e b i li o te li s to k u ili z a lih e ž ita « — n ik a k v i g a n g s t e r i , n e g o p o s v e n o r m a l n e o b i t e l ji .43 T o n e b i sc o n a m o g la i p o s v e cim kčijc is p iio a ti, n je m u u c p a tla n a p a m ct. U sp . N o c l M a lc o lm , K o w u o . A S h o r i H i s to r y \ N e w Y o r k , 1 9 9 8 .
^3
Karl K ascr: / !irton, Kavipfer, Stam inesheiden, Beč, Koin i W cim ai', 1992., st.r, 3 4 6 i tl.
147
z n a č i d a se o v d je u v ije k v iše p lja č k a lo n e g o n a Z a p a d u . S a m o š to s f e r e n o r m a l n o g p r i v r e đ iv a n ja i k r i m i n a l a n is u b ile ta k o o š tr o r a z lu č e n e . V e ć p r e m a g o d i š n j e m d o b u m o~ g lo b i se j e d n u tc is tu o b ite lj p r e m a n a š im d a n a š n j i m k r ite r i j i m a d e f i n i r a t i k a o o v č a r s k o p o d u z e ć e ili k a o r a z b o jn ić k u b a n d u . U p u č k o j p r e d a j i j o š se 1 d a n a s m o ž e n a s lu titi n e š to o d p riz n a n ja k ak v o b i p r ip a lo in te lig e n tn o p la n ira n o j i s p r e t n o iz v c d e n o j k r a đ i s to k e . N e š to o d t o g a d a se p o n o v n o n a ć i u r e s p e k t u k o ji c iv iln o d r u š t v o S r b ije is k a z u je g a n g s tc ru k ak a v j e A rk a n . T k o p r i to m z a p a ž a n ju s r b ija n s k o i d r u g a b a l k a n s k a d r u š t v a ž ig o š e k a o r a t o b o r n a , k r i m i n a l n a ili a g r e s iv n a , m is a o n o id e j e d a n p r e s u d a n k o r a k p r e d a l e k o . T a k o j e h i’v a tsk i a n t r o p o l o g D in k o T o m a š i ć u 3 0 —im g o d i n a m a iz s u p r o t n o s t i u n a č in u p r i v r e đ i v a n j a iz v e o i s t a n č a n u h is to r ijs k u h i p o t e z u i m i io l j u b i v e p o l j o đ je ls k e n a r o d e u r a v n ic a m a \ š ir o k im r ij e č n i m d o h n a m a k o ji živ e u d e i n o k r a t s k i o r g a n i z i r a n i m z a d m g a m a s u p r o ts ta v io d iv ljim , v l a s t o h l e p n i m i o k r u t n i m s to č a r im a s D in a r s k o g g o r ja k o ji su ž iv je li u a u t o r i t a r i i i m , s t r o g o p a t r i j a r h a l n i m o b i t e l j s k i m s a v e z im a .44 O n o m u tk o u g la v i im a k h š e o b r u t a l n o m b a lk a n s k o m m a c h o t i p u ta s u p r o t n o s t s p o n t a n o p o s t a j e j a s n a . S a m o što o n a n e v r ije d i za to d a sc r a t o b o r n o i k r i m i n a l n o p o n a š a n j e p r i p i s t ij e p a u š a l n o o d r e đ e n i m n a r o d i m a a d a se d r u g i to g a p o š t c d e . N e k o lik o g o d i n a n a k o n š to j e T o m a š i ć b io o b ja v io sv o ju p l a u z i b i l n u h i p o t e z u , » m ir o ^ u b iv i p o ljo d je ls k i n a r o đ « N ije m a c a n a p a o j e » d iv lje b a l k a n s k e č o b a n s k e n a r o d e « i u c ije lo j E u r o p i o r g a n i z i r a o n a jv e ć e m a s o v n o u m o r s t v o u s v je tsk o j p o v ije s ti. C a k i u J u g o s la v iji n a jv e č e i n a j g o r e z lo č in e č e t r d e s e t i h g o d i n a p o č in ili su 44
148
Prtka^ ovdje slijcdi Lekst X avier R o u g a r e l, Vugoslav Wars. »l'iie Revenge of (launtryside* Between Svciologtcal iieaUty arul Natioruil'ist Mytht u': Easl K uropcau Q u a u eriy X X X III, br. 2 (h p a n j 1999.), str. 157-1 7S.
» m iro J ju b iv i« H r v a t i n a d » r a to b o r n im « S r b i m a .45 S t o p a u b o js ta v a u č e s titp j, s e lja č k o j R u s y i j o š je i d a n a s v iša n e g o u d iv ljo j A lb a n iji. T o m a š i ć j e k r i m i n a l n u s t r a n u j e d n o g n a r o d a j e d n o s t a v n o u s p o r e d i o sa z a k o n u o d a n o m s t r a n o m d r u g o g a i s v o je č ita o c e ta k o o d v e o u a r g u m e n t a c i j s k u z a m ku. N e i s p a d a B a lk a n , što se tič e in c iđ e n c ije z lo č in a , iz e u r o p s k e n o r m a l e , a li i s p a d a p o o s t r i n i r a z d v a j a n j a iz m e d u z a k o n i t o g i p r o t u z a k o n i t o g p o n a s a n j a i p o o d n o s u zlo č in a i d r ž a v e . K r im in a lis d č k e s ta tis tik e o d a v n o n is u ta k o s p e k t a k u l a r n e k a o š to b i se m o g l o m is liti p o lo š e in im id ž u B a l k a n a .4f> S t o p e u b o js ta v a u v e č in i b a l k a n s k i h z e m a lja k r c ć u s e i z m e đ u 5 i 7 n a 1 0 0 .0 0 0 lju d i i tim e s u ; d o d u š e , j a s n o i z n a d n j e m a č k e (3 ,3 7 ), š v ic a r s k e (2 ,2 5 ) a p o g o t o v o a u s tr ijs k e (1 ,9 7 ), a li i p a k p o d j e d n a k e o n o j u S A D - u (5 ,5 1 ). K u d ik a m o j e v iš a s t o p a u b o js ta v a j e d i n o u A lb a n iji (1 8 ,3 2 ). S ta tis tik e u b o js ta v a i u m e đ u n a r o d n o j u s p o r e đ b i v r ije d e k a o v j e r o d o s t o j n e , j e r se n a jte ž i z lo č in s v u d a , p a i u z e m ^ i p o p u t A lb a n ije , u p r a v il u p r ija v lju je — a k o i n e b a š u v ije k , k a o š to se m o ž e z a k lju č iđ iz iz v je š ta ja o k r v n o j o s v e ti n a s je v e r u k o ja i d a l j e tr a je . I n a č e s ta tis tik a s a d r ž a v a i m n o g o to g a što z a v o d i n a p o g r e š a n p u t . S o b z ir o m n a b r o j s ta n o v n ik a b r o j k a ž n jiv ih d j e l a u N je in a č k o j 7 j e p u t a v e ć i n e g o u M a k e d o n iji, v iše o d 5 p u t a v e ć i n e g o u H iv a ts k o j i g o to v o 5 0 p u t a v e ć i n e g o u A lb a n iji. T e b r o j k e o b u h v a ć a ju s a m o o n e z lo č in e k o ji se p r y a v y u j u p o lic iji. V e ć in a tih k a ž n jiv ih d je la u N je m a č k o j j e s u d e lik ti p r o t i v v la s n iš tv a . U N je m a č k o j s u 2 0 0 0 . g o d i n e n a 1 0 0 .0 0 0 s ta n o v n ik a b ile p r ija v 't.J
dfi
I d n ig a , si p sk a slr a n a v oljela Jc Leie o krajoljkti i » n a r o d n o m k a ra k ien i« , S a m o što su s e k o d si p sk ih id e o lo g a brdski n a ro d i pojavJjivali k a o hi abj i i slob od oJju b ivi, a s ta n o v n iđ ra v n ice k a o k u kavičk i, d c k a d e n tn i i o p o r iu n ^ stički, U sp . J o v a n Cvijio:, B e o g r a d , 1922. M o g ii s e n a ći n a InE em etti n a a d resi w w w .in tc r p o l.in t.
149
lje n e 3 7 0 3 k r a đ e , u A lb a n iji 4 3 . Iz to g a se n e s m ije z a k Iju čiti d a se u A lb a n iji n e k r a d e . N ik o m u n e p a d a n a p a m e t d a z b o g to g a o d e n a p o lic iju , k o ja j e d v a im a s p o s o b n o s ti a b a š n ik a k v ih š a n s i d a p r o n a đ e u k r a d e n u s tv a r. N e m a n i o s ig u r a v a te ljs k ih tv rtk i k o je b i iriz is tira le n a f o r m a ln o j p r i j a v i p o lic iji. 2 a n a jv e ć i d io k r i m i n a l n o g d o g a đ a n j a u toj z e m Iji d r ž a v n a tije la , p r e m a to m e , n ik a d n iš ta n e d o z n a ju . A k o se z lo d je la u o p ć e g o n e , to se z b iv a p r iv a tn o .
H ajduci, praoci organiziranog zločina P r e d h is to r ijs k im is k u s tv o m A lb a n a c a , ali i m n o g i h d r u g i h b a l k a n s k i h i i a r o d a , v a ljd a n i k o m n e b i p a l o n a p a m e t d a d r ž a v u i z lo č in s m a tr a n a p r o s t o s u p r o t n o s t i m a . Z a p a d n i E u r o p l j a n i o đ r a s li su s m iš lju d a j e u p r a v o n o v o v je k o v n a d r ž a v a o k o n č a la s ta n je n e s i g u r n o s t i n a c e s ta m a i u š u m a m a i k o r a k p o k o r a k z a s n o v a la o p ć e v a ž e ć i p r a v n i p o r e d a k , N a j p r i j c j e b io r a t sv ih p r o d v sv ili, a o n d a j e d o š la d rž a v a . U s r e d n j e m v ijc k u to j e d a l o is k o n s k i p r a v n i s is te m » n e p rija te ljs tv a « : v ite z o v i i p le m ić i s r e đ iv a h su sv o je p r a v n e s p o r o v e n a s v o ju r u k u , s u d o v i su , n a p r o ti v , b ili s a m o za o b ič a n p u k . V e ć u 15. s to lje ć u n e p r ija te ljs tv o j e p o s v u d a p r o g l a s e n o ile g a ln im . D r ž a v a j e o t a d a p r e t e n d i r a l a n a m o n o p o l sile , ia k o j e j o š d u g o p o t r a j a l o d o k o n k o n a č n o n ije b i o p r o v e d e n . J u g o i s t o č n i E u ro } > ljan i im a ju za s o b o m p o sv e dia.ikčiji ra z v o j. U 15. i 16. s to lje ć u g o to v o j e c ije li B a lk a n s k i p o l u o t o k p r i p a o O s m a n s k o m C a r s tv u , p o v r e m e n o su i v e lik i d ije lo v i d a n a š n j e H r v a ts k e i M a d a r s k e b ili p o cl v la š ć u s u lta n a iz I s ta n b u la . T u r e i s v o jim n o v im p o d a n ic im a , d o d u š e , n is u n a m e t a l i sv o ju v la s titu r e lig iju , k a o što j e to b ilo u o b ič a je n o u s r e d n jo j i z a p a d n o j E u r o p i , a li su p r e m a k r š ć a n i m a n a B a lk a n u p o s t u p a l i k a o p r e m a d r u g o r a z r e d n i m I ju d im a , u z im a h s u o d n jih d a n a k a n j i m a s a m i150
n ia p r e p u š ta li k a k o će u r e đ iv a ti svoje s p o ro v e . K a k o se 01 g a n iz ir a lo s ta n o v n iš tv o n e k e ž u p e ili n e k e d o I in e T d rž a v i je b llo s v e je d n o . J e d i n o se n isu trp je li veliki savezi, k o ji su m o g li p o s ta ti o p a s n i za o s m a n lijs k u d rž a v n u m o ć . I A lb a n c im a , k o ji su ip a k v eć im d ije lo m p re š li n a isla m , v la d a lo se n a taj n a č in . B io j c to »živoi b e z d rž a v e « .47 U is to d o b a d o k su $e n a Z a p a d u Šum e m a lo —p o m a lo čistile o d ra z b o jn ik a i v ite z o v a p lja č k a š a , p o g u d u r a m a B a b k a n a r a š ir ili su se ta k o z v a n i » h ajđ u ci« , ra z b o jn ic i koji su živjeli o d p r e p a d a n a trg o v c e k o ji su tu d a p ro la z ili. N a Z a p a d n su d r ž a v a i g r a đ a n i z a je d n o b ili p ro tiv r a z b o jn ik a , n a J u g o i s t o k u su p r ije g r a đ a n i i ra z b o jn ic i z a je d n o b ili p ro tiv (tu rs k e ) đ rž a v e . N e k i č v rst sav ez to sv a k a k o n ije b io . H a jd u c i su se j e d n o m p r ik la n ja li s ir o m a š n o m se o s k o m stan o v n iš tv u i s n jim đ ije lili p lije n , k a o u E n g le sk o j le g e n d a r n i R o b in H o o d , a d r u g i bi p u t o k ra li svoje z e m lja k c . Č c s to su p o d u p i r a b u s ta n k e s e lja č k o g sta n o v n is tv a p ro tiv u tje r iv ač a p o r e z a s B o s p o ra . K a d b i im to n e š to d o n o s ilo , d a li su se p a k a n g a ž ir a ti i o d o s m a n !y s k e d rž a v e za ovaj ili o n a j p rlja v i p o s a o , r e c im o k a d j e o d n e p o k o r n ih s e lja k a ili o b ite ljs k ih z a d r u g a tr e b a lo u tje r a ti d a n a k .48 U o s lo b o đ ila č k im ra to v im a b a lk a n s k ih n a r o d a p ro tiv O s m a n lija u 19. sto lje ć u h a jd u c i su im a li v a ž n u u lo g u . V o đ a v e lik o g s rp s k o g u s ta n k a b io j e h a jd u k ko ji se zvao » crm Đ o rđ e « ; o n j e č a k o s n o vao je c ln u s rp s k u k ra lje v s k u d in a s tiju . T r a d ic ije b a n d its tv a j a k o se p o š tu ju sve d o d a n a s , ia k o u id e a liz ira n o j i r o m a n tiz ira n o j fo rm i. R iječ za b a n d u , »četa«, i iz n je iz v e d e n a » čctn ik « (za č ia n a b a n d e ) v ra tila se i p o s ta la p o m o d n a , Čak s a lo n s k a , k a o i titu la šefa, k o ji se n a z iv a o »vojvođa«, što se m o ž e p rc v e s ti s » lierce g « , a li i s »razb o jn iČ k i p o g la v a r« . U 47
Kasev, 1992., str. 165,
48
Usp. Kai cji Barkcy, Banđils and B'ureaiuTats. Tite Oltonum Raute ta Cenlralhatimi, Itliaca (NY) i Londpn, 1994., str. 192. i d.
151
n a jn o v ijim r a to v i m a i A r k a n i p o litič a r i v o đ a d o b r o v o lja c a V o jis la v Š e š e lj k itili s u s c b e i sv o je p a r a v o j n e t r n p e tim oznakam a. N e s a m o ti p o jm o v i, i č u d n o v a t o d n o s iz m e đ u d r ž a v e i r a z b o j n ik a p r e ž iv io j e , b a r e m d je lo m ic e , k ra j O s m a n s k o g C a r s tv a . K rš ć a n s k i b a lk a n s k i n a r o d i n is u se d a k a k o , za r a z lik u o d o n o g a u š to b i ih d a n a s h t j e l e u v j e r i d n jih o v e n a c i o n a l n e p o v ije s d , b u n i l i s a m o a č e s to n i u p r v o m r e d u p r o tiv t u đ i n s k o g n a r o d a , T u r a k a , i t u đ e r e lig ije , is la m a , n e g o p r o tiv d r ž a v e k o ja j e o d n jili m n o g o z a h u je v a la , ali im n iš ta n i j e h t j e l a d a d . U o d b o j n o s t i p r e m a s v e m u d rž a v n o m n ije se n iš ta p r o m i j e n i l o n i t a d a k a d su o d j e d n o m z e m lja c i i p r i p a d r ii c i iste v je r e p o s ta li o n i k o ji u t j e r t i ju p o r e z e i p o v r h to g a j o š p r is ilja v a ju s in o v e n a v o jn u s lu ž b u . T o je j o š v iše v r ije đ ilo za m n o g e n o v e n a c i o n a l n e ili re lig ijs k e m a n j i n e , k o je su n a s t a j a l e sa s tv a r a n je m n a c i o n a l n i h d r ž a v a i za k o j e j e s a m o j e d n a s t r a n a v la s t b ila z a m ije n je n a d r u g o m . D a n e k a d r ž a v a m o ž e lm a ti i sv o je p r e d n o s t i 3 v e ć in a tju d i n a B a lk a n u n ije n i k a d is k u s ila . L o g ik a r a z b o jn i c k i h b a n d i b ila j e n a k o n o s lo b o d ila č k ih b o r b i p r i h v a ć e n a , lo g ik a d r ž a v e j o š z a d u g o n i j e .49 U z a sv e o b ilje p o t o m su se , b a š k a o n e k o ć O s m a n lije , i n o v e d r ž a v e s v r e m e n a n a v r ije m e slu ž ile ta k v im b a n d a m a k a k o b i ih a n g a ž i r a l e p r o t i v v la s titib g r a đ a n a - I k r a lje v s k a j e J u g o s l a v i j a i z m e đ u d v a s v je ts k a r a t a a n g a ž i r a l a i r e g u l a r n e » č e tn ik e « k a k o b i u g u s ili n e m i r e i u s t a n k e u H r v a ts k o j, C r n o j G o r i i n a K o s o v u .50 T e k u k o m u n is tić k o j J u g o s la v iji 49
» T lie r e c e n t liistoi'y o f sta te—b an clit co —opei'ai.ion. in fo i’in iitg th e m oclcrn B alk an state has lefl a leg a cy o f-a in i—m o d e m activ ities l.hat are n e v e r th c le ss sl.ill w id ely p c r c e iv e d as lc g itim a te.« S ap jrh o X cn a k is, 7 fte Challeiige oj O rga itise4I Crhue to State $avereignty irt the Balkans: An Historica.l Approaeh, n eo b ja v ljetii ra d n i tck sl, 3 0 0 1 ., sti'. 1 {w w w .k sg.lm " vattl.e(1ti/kokkćilis/G SW 3/Sapp h o _ X e n a k is . pdf>.
50
U s p . B ougarel, 1 9 9 3 ., st.r. 8.
152
n a k o n I I .■ s v je ts k o g r a ta za te b a n d e v iše n ije b ilo m je s ta . U to b k o v a ž n ije b ilo j e n jilio v o m je s to u k o le k tiv n o m sjećan ju i -p ro p a g a n d i. S a d se p o v ije s t v e lik ih r a z b o jn ič k ih p o g la v a ra v e lič a la k a o k la s n a h o r b a i k a o p r e t h o d n i p u to k a z p r e m a T i m i p a r ti z a n im a .5152 H a jd u č ijo m su se u svoje d o b a b av ile » n a js v jc s n ije s n a g e « , p is a o j e o k o 1 9 7 0 . ta d a š n ji j u g o s la v e n s k i v o jn i h is to r ič a r i k a sn iji h rv a ts k i p r e d s j e d n ik F r a n jo T u đ m a n , H a jd u c i su j a k o c ije n ili » p r in c ip e p r a v e d n o sti« , »bili su n a c io n a ln i u s ta n ic i, z a š titn ic i i o s v e tn ic i« .5^ I I lr v a ts k a j e ta d a d o b ila sv o g p r e tp r o le te r s k o g ra z b o jn ič k o g p o g la v a r a k a o id e n tifik a c ijs k u fig tiru : s e lja č k o g v o đ u M a tiju G u p c a , p o k o je m se j o š u v ije k zovu n e k e u lic e . T o što se tr a d ic ija r a z b o jn ik a n e p r ija te ljs k ih p r e m a d rž a v i d o d u š e j a k o p o š to v a la , a li se u s o c ija liz m u s m a tr a ia p r e v la d a n o m , m o g lo je u te m e ljiti n o v , m o d e r a n o d n o s g r a đ a n a p r e m a d rž a v i i n je n im p ra v illm a . F a z a re la tiv n e p r a v n e s ig u rn o s ti io n a k o n ije d u g o tra ja la . V eč 8 0 —ih g o d in a , n a jp r ije p o ta jn o , iz n o v a j e p o č e la s u r a d n ja d rž a v e i k rim in a la ^ S b e o g r a d s k im m in is tr o m u n u t a r n j i h p o s lo v a S ta n o m D ola n c o m taj se k r u g o p e t z a tv o rio .
Može li se govoriti o »mafiji« na Balkanu? T a j e fa z a , m e đ u tim , tr a ja la d o v o ljn o d a se p r o š ir i id e ja p r a v n e d rž a v e . T o što se č e s to n e m o ž e j a s n o r a s p o z n a ti g r a n ic a iz m e đ u s u v e r e n o g d je lo v a n ja d rž a v e i k r in iin a ln ih s p le ta k a , n e z n a č i d a se n e o p a ž a d a n e d o s ta je to ra z lik o v a n je . B a r e m b iv ši J u g o s la v e n i i B u g a ri z n a ju to č n o re ć i što j e 51 52
Usp., Ivo Žanić, Hajduci, kmatovi, askeri i vitezovi. Simbolički identiteti JNA i postjugoslavenskih vojski. U: Polem os I (1998.), sir. 1-13. Franjo T uđm aii, Rat protiv rata. Partizaiiski rat u prošlosti i buđurn.ost.i, Zagreb, 1970., str. 73 i đ .
153
p r e m a m o d e r n o m s h v a c a n j u d r ž a v e l e g i t i m n o , a š to n ije . N i g d j e s e z b o g k o r u p c i j e i k r i m i n a l a n e j a d i k u j e g la s iiije n e g o u s a m o j to j r e g ij i , ia k o m n o g i 12 s t r a h a z a š u te k a d $e p o ja v i o p a s n o s t d a r a z g o v o r o t o m e p o s t a n e k o n k r e t n i j i . ?>Mafij a« j e , s a s v im d r u k č i j e n e g o n a S ic iliji, n a B a l k a n u , b a š k a o i u is to č n o j E u r o p i , u s v im u s t i m a — t o l i k o d a p o n e k i k r i t i č n i is tr a ž iv a č i s t a n o v n iš tv u u toj r e g ij i p r i p i s u j u p a r a n o j u . G o v o r e n j e o » m a fiji« n e š t o j e p o p u t » g o v o r e n ja o v je š tic a m a « , p iš e r e c i m o -— s p o g l e đ o m n a R u s iju — 1 r e n o m i r a n a z n a n s tv e n ic a iz S A D - a K a t h e r i n e V e rd e i* y 53: taj j e p o j a m to lik o p o p u l a r a n s t o g a š to o m o g u ć u j e d a se s o c ija ln i p r o b l e m i u k o je je t e s k o p r o r i i k n u t i p r i p i š u o p a k i m i n e v i d l j iv i m s ila m a . N j e z in a k o le g ic a J a n i n e R . W e d e l r a s v je tlja v a i s k u s t v e n u p o z a d i n u p s o v a č a . k a k o b i r e la tiv iz ir a l a g o v o r e n j e o » m a fiji« . T a k o s o c jja lis tič k o » n a s l i j e d e r e la tiv n e j e đ n a k o s ti ra z m je ra p r ih o d a « z a v o d i Iju d e d a s m a t r a j u k a k o s u b o g a t s t v o i p r i v i l e g i ji n e k o H c in e s t e č e n i p r o t u z a k o n i t o . L ju d i n a I s t o k u , m is li o n a , i m a j u o s im t o g a m a l o is k u s tv a s o b i č n i m u l i č n i m k r i m i n a l o m , a li z a to u to lik o v iš e s n e p o v j e r e n j e m p r c m a s v e m u i s v a k o m e i s n e f o r m a l n i m o r g a n i z a c i j a m a iz s o c ija lis tič k o g d o b a . 54 Z a p r a v o r ije č » m a fjja « t o č n o o p i s u j e k a k o ž iv o t o s j e ć a ju lju đ i k o ji n i k a d n e m o g u z n a ti k o ji se p r i v a t n i i n t e r e s u p r a v o k r i j e iz a o v o g ili 0 11 o g s l u ž b e n o g d j e l o v a n j a , o v o g ili o n o g p r o p i sa, K a d b i s e ta k v a s itu a c ija i z n e n a d a p o j a v i l a u n e k o j z a p a đ n o j z e m lji, r e c i m o z b o g t o g a š to n e k a k v a m a f r ja š k a s t r a n k a p r e u z i m a v la s t, n e b i se z a to m o g a o p r o n a ć i b o lji p o ja m . 53
K iitlicrin e V erd ery, What 190G , s tr . 22G ,
54
U s p . J a n in e R. W c tie l, C lans, cltques and, un-rtdy coalitions. H oto infortnal n etmorks sh ape m arkets a n d m stiiu tim is in eaM em Europe, ratiiii tck st. P r c p a i e đ ib r th e A iin iia l M e e t in g o f tlie A m e r ic a n A n th i o p o lo g ic a l A s s o c ia tio n , 1 9 9 7 ., Stl’r 5 —7.
154
sociali-sm and u’hat cmues n.extfr Princet.oii (N J),
A k o se rije č ju m a fija -—- k a k o to k a tk a d b iv a u k o lo k v ij a l n o m j e z i k u — s m je r a n a v e lik u ta jn u o rg a n iz a c iju k o ja svim z b iv a n jim a u z e m lji u p r a v lja p o svojoj v la s tito j, ja v n o sti n e p o z n a to j lo g ici, ili n a n e k u v r s tu k r i m i n a l n o g k o n c e r n a s u p r a v o m i j a s n i m h y e r a r h i j a m a , taj p o ja m m a irje p o g a đ a s ta n je s tv a ri. Ali n a B a lk a n u su n a s ta le č a k i o r g a u izacije k a o ta lija n s k o —a m e r ič k a » C o sa n o s tra « ; n a im e , u ileg a ln im s t r u k t u r a m a S rb a i H r v a ta u B o sn i, u g r u p i » T ajfu n « , g a r d i tje le s n ih č u v a ra o k o o d b jc g lo g R a d o v a n a K ara d ž ić a , i u u k in u to j h rv a ts k o j » R e p u b lic i H e r c e g B o sn i« . K a o n a jm o č n ija o r g a n iz a c ija te v rs te b io j e n a k o n Đ in đ ič e v a u b o js tv a o p is a n ta k o z v a n i » z e m n n s k i k la n « , o r g a n iz a c ija k o ja n a v o d n o o b u h v a č a cijeli sv ijet s g o le m o m m o ć i i d a ie k o s e ž n im v e z a m a . S ve d o s u d s k ih p r o c e s a n e ć e se m o ći z a k lju č n o p r o s u đ iv a ti o zb iijsk o j s tr u k tu r i to g a k la n a . Ali m n o g o to g a p o k a z u je d a j e p o lic ija p r e u v e lič a la n je g o v u u lo g u i z n a č e n je . Z e m u n o m , n e k a d a š n jim h rv a ts k im d tje lo m g la v n o g g r a d a B e o g r a d a , z a is ta j e g o d in a m a , v ise n e g o đ r u g i m d ije lo v im a g la v n o g a g r a d a , vladaLa p o lu k r im iTialna, p o lu p o lid č k a s c e n a , k a k v a j e b ila tip ič n a za M ilo Š evičevo d o b a . U Z e m u riu j e n a c io n a ln i e k s tr e m is t V o jislav Š eselj s a sv o jo m » R a d ik a ln o m s tr a n k o m « p o s ta o g r a d o n a č e ln ik * O n j e is k o riš ta v a o s lu ž b u to g g r a d s k o g o k r n g a k a k o b i f in a n c ir a o sv o ju s tr a n k u i štitio sv o je m ilje n ik e . T k o g o d se o đ a v đ e h tio b a v iti p rlja v im p o s lo v im a , to j e i m o g a o ; p o d p r e t p o s t a v k o m d a t a k o r e ć i p o d p r is c g o m v je rn o s ti p o š tu je v la s t g i a d s k i h i p a r tijs k ih č e ln ik a i d a im p r iđ o n o s i d an a k * B i o j e to f e u đ a ln i s iste m , k o ji j e za v a z a lsk u v je r n o s t n u d i o n a d a r b i n e i g o to v o s v e o b u h v a tn u zas titu . D u š a n S p a s o je v ić , »kralj« Z e m u n a , b io j e d o n c k o lik o m je s e c l p r i j e u b o js tv a p r e m i j e r a o d a n m o ć n ije m Č u m c t u iz S u rč in a , p r e d j e l a o k o o b liž n je g a e r o d r o m a ; te k k a d j e L eg iju p r i z n a o k a o f e u d a ln o g g o s p o d a r a sv o g a le n a , s c e n a k o ju j e k o n t r o l i r a o p o s t a l a j e » z e m u n s k im k la n o m « . S ig u r155
n o su sv a tr o jic a g a n g s t e r a o d r z a v a la p o s lo v n e k o n t a k t e d ilje m s v ije ta . A li o n o š to su G u m e to v i i Š ip ta r o v i p r is ta š e o t a d iz v o d ili j e d n i s d r u g i m a b io j e u o s n o v i r a t b a n d a iz p r e d g r a đ a ; v r h u n a c j e b ila o tm ic a L jilja n e B u h e , Č u m e to ve s u p r u g e , š to s u j e izveli S ip ta r o v i Iju d i. P o z n a t i t a l i j a n s k i p i s a c L e o n a r d o S c ia s c ia ( 1 9 2 1 . 1 9 8 9 .) » m a fiju « j e d e f i n i r a o k a o » u d r u g u k o ja se k a o p a r a z its k a in s ta n c a n a s iln im s r e d s tv im a g n r a i z m e đ u g r a đ a n a i d rž a v e , k o ja j e o s n o v a n a s a s v rlio m d a č in i z lo č in e i s c ilje m d a s v o je č la n o v e n a p r o t u z a k o n i t n a č in u č in i b o g a tim a « .55 D e f ln ic ija j e r a z v ije n a n a o d n o s i m a u S c ia s c iin u s ic ilija n s k o rn z a v ič a ju . U n a t o č t o m u p o g a đ a i v a ž a n d i o o r g a n iz ir a n o g k r i m i n a l a u j u g o i s to č n o j E u r o p i . T k o b i » m a fiju « h tio d e f i n i r a t i p o la z e ć i o d B a lk a n a , m o ž d a j u n e b i o p is a o k a o p a r a z i t s k u i n s t a n c u iz m e đ u d r ž a v e i g r a đ a n a , n e g o b i n a g ia s io iš č e z a v a irje d r ž a v e s a m e . N u ž n a p r e tp o s t a v k a za ra z v ita k ta k v e m a fije , » a n tld r ž a v n o u v je re n je « k a k v o se z a tje č e u m e d i t e r a n s k i m k u l t u r a m a , n a B a lk a n u s v a k a k o p o s to ji u i z o b i l j u - J e d n a k o k a o n a S iciliji i u j u ž n o j Ita liji, j a v n a s fe r a z a v e č in u j e lju d i u to j re g iji » n e p r ija te ljs k a , n e p o u z d a n a i o p a s n a « .56 O n o š to R u s i i d r u g i is to č n i E u r o p l j a n i m is le k a d g o v o r e o » m afiji« u z n a n o s ti j e o p i s a n o k a o siate capture> k a o p r e u z i m a n j e d r ž a v e što g a p r o v o d i o r g a n iz ir a n i k r im in a l ili, to č n ije , » m o č d a se u tje č e n a s tv a r a n je f u n d a m e n t a l n i h p r a v ll a i g r e (z a k o n i, p r o p is i, u k a z i)« . S v je ts k a b a n k a j e za b iv š e k o m u n is tič k e z e m lje s a s ta v ila in d e k s i z a r a z n e s im p t o m e to g p r e u z i m a n j a d o d ije lila b o d o v e . N a v r h u ta b lic e r a n g i r a n e s u b iv še s o v je ts k e d r ž a v e M o ld o v a , U k r a jin a , 55
CLtiiano p ren ia: N ico k i T ra n fa g lia , La m afia come vietodo nelUlLalia conteviporanea, R im i B ari, 1 9 9 ] ,, str. 4G (an torov p rijevod ). U sp . C hinstian G io rd a n o , Die Belrogenen der Geschichte, Frankfnrt n a M ajni, 1 9 9 2 ., str. 4 0 0 i d . i 3 7 3 .
156
k a n d i d a t za u la z a k u E U L a tv ija i K irg iz ija ; te k p o t o m k a o p rv ra j u g o i s t o c n o e u r o p s k a z e m lja s lije d i B u |a r s k a , 57T a b ila n c a z a B a lk a n j e s a m o p r i v i d n o u m i r u j u ć a , j e r o b u h v a ć a s a rn o s a s v im p o s e b a n tip » m a fije « . K a o p r i m j e r e z a state ca p tu re S v je ts k a b a n k a s p o m i n j e p r o d a j u g la s o v a p a r l a m e n t a r n i h z a s tu p n ik a , p r e d s j e d n i č k i h d e k r e t a ili s u d s k ih o d lu k a z a p r i v a t n e i n t e r e s e . S v e to p o s to ji i u ju g o i s to č n o j E u r o p k a li n ije to p r a v i p r o b l e m . N is u s lu č a jn o n a v r h u te lis te z e m lje k o je s u iz s o v je ts k o g d o b a p r e u z e l e tr a d ic iju ja k e d rž a v e . T e su d rž a v e d a n a s , d o d u š e , to ta ln o k o ru m p ir a n e . A li n jih se i is p la ti k o r u m p i r a t i , j e r i p a k o n e j o š u v jje k o d r e đ u j u p r a v ila . T k o im a d r ž a v u , n j e m u p r i p a d a z c m lja . P o s v e j e d m k č i j e u A lb a n iji: p o d p r i t i s k o m E U , n a jv e č e g d a v a te lja n o v c a , p a r l a m e n t p r i j e ili p o s lije o d lu č i sve š to z a h ti j e v a j u d i p l o m a t s k e m is ije i m e đ u n a r o d n a p r e d s t a v n iš t v a u T i r a n i . S a m o š to se j e d v a k o ji o d d o n e s e n i h z a k o n a i p r o v o d i. Z a to j e m a n j e k riv a s a b o ta ž a k o ju p r o v o d i o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l n e g o j e d n o s t a v n o s la b o s t a lb a n s k o g d r ž a v n o g a p a r a t a . V iše se n e i s p la d n j i m e o v la d a v a ti. D rž a v a j e za k r i m i n a l c e z a n im ^ iv a s a m o j o s k a d se r a d i o n e k o l i k o f u n k c ija d r ž a v n e s u v e r e n o s t i k a o š to su iz d a v a n je d i p l o m a t s k i h p u t o v n i c a i s c h e n g e n s k i h v iza.
Uloga obiteljske bande P o đ e t e li a u t o m iz F e r iz a ja , g r a d a n a j u g u K o so v a , g o r e u b r d a , č in i v a m se d a s a s v a k im k i l o m e t r o m z a la z ite j e d n o s to lje ć e d u b l j e z a la z ite u p r o š lo s t. N e g d j e p r e s t a n e a s fa lt, b o s o n o g i d je č a k d r ž i k r a v u n a u ž e tu i p r o m a t r a j e d o k p a s e . Z e n e u d i m ij a m a b e z s je k u tić a n e s t a j u iz a z id o v a o d U s p . T ra n s iL io il N e w s le ttc r M a y -J m ie -J u L y 2 0 0 0 , sLr. 2.
157
ilo v ače k a d s tig n e n e k i a u to . N e r a v a n p u t p o m a lo sa s tr a n e v o d i d o g r u p e k u ć a o p a s a n e z id o m . U d e te u m a lo d v o riš te . G o s p o d a r k u ć e p r im a g o ste n a tu rs k i n a č in , u s a io n u d u ž sva č e tiri z id a s n is k im k lu p a m a n a k o jim a su s a m o ja s tu c i. P la h a d je v o jk a serv ira čaj i o d m a h n e s ta je k a k o b i s tra n c u o č istila c ip e ie . Ž e n a g o s p o d a r a k u ć e , d o z n a je te , jo š n ik a d n ije i2g o v o rila m u ž e v o iin e , a r h a ič n i ta b u k o je m se o n a s a m o ra z u m ljiv o p o d v rg a v a . Ali a k o se ra d i o n o v c u , o d m a h iščez n e d u h s r e d n je g a v ijek a. T a se o b ite lj, o sim p o ljo p r iv r e đ o m o k o d v o riš ta , u o b liz n je m g r a đ ić u d o lje u d o lin i b av i e le k trič a rs k im o b rto m u tv rtk i k o jo j p o s a o d o b r o id e , o d rž a v a k o u ta k te sa S ie m e n s o m i slo v e n s k o m Is k ro m . J e d a n sin j e n a s ta v n ik ftzik e i u z to v o d i p o slo v e , d r u g i s tu d ira u A u striji. D vojica b ra ć e u n o v o g r a d n ja m a to g o k r u g a in s ta lira ju e le k trič n e u r e đ a je . O n a r u d ž b i d a sva k o so v sk a k u ć a n s tv a o p r e m i e le k trič n im b r o jilim a n a js ta riji b r a t p r e g o v a r a u P rištin i, d e b a tir a s m in is tr o m g ra đ e v in a rs tv a i n je g o v im m e đ u n a r o d n im n a d z o r n ik o m . Svi se u v ije k o k u p c s a m o n a b la g d a n e , T a d a m u š k a rc i s je d e u v rtu p o d liščem v in o v e lo ze, j e d u i p iju ; ž e n e , i o n e m la d e , sto je d v a, tri m e t r a iza n jih , p a z e d a č a še u v ije k b u d u p u n e i stav ljaju m u š k a rc im a , već p r e m a iijih o v u r a n g u , m e so n a ta n ju re . U p r a v o o p is a n a o b itelj n e m a v eze s k rim in a lo m . Ali tk o h o ć e ra z u m je ti s tr u k tu r e o r g a n iz ir a n o g k r im in a la m e đ u A lb a n c im a , m o r a se b a v iti n o r m a ln im d ru š tv o m . K rim in a ln i k a rte li, k a o p o s v u d a u sv ijetu , n is u u s tr o je n l d ru k č ije n e g o i z a k o n ite tv rtk e ; ta sc e n a n ije to lik o o r ig in a ln a d a bi iz m išlja la n o v e o rg a n iz a c ijs k e fo rm e . I ta lija n s k a m a fija f u n k c io n ir a p r e m a za tu z c m lju tip ič n im p ra v llim a p a tr o n iz ir a n ja , k o ja se m o g u slijed it i u p r o š lo s t sve d o s ta ro r im s k o g d o b a a d o m in ir a ju i c iv iln im živoLom .^s N ije rije- 8 S8
1V/?
U sp . T o m m a so Trevisani,. KlUnteiismus tm đ KlientelisinuskriHk, m Schvvci/ei'ische Zeitschi'ifL fuv S o zio lo g ie, 98 0 9 9 6 . / ‘J 7.), štr. 41 5 ^ 1 3 1 .
d a k n e s p o r a z u m d a se ta k v e s t r u k t n r e p o s e b i s m a t r a j u k r i m m a l n i m a . T k o r e c i m o g o v o r i o n e k a k v o m » k la n u « , v e ć in o m m is li n a k o r u p c ij u i z lo č in a č k e s t r u k t u r e , A li » k lan o v i« u v e č in i n is u k r i m i n a l n i .50 T r a d i c i o n a l n e a l b a n s k e o b i t e ^ i s a v r s e n i s u p ro fit centers: » b ac « s n a js ta r iji b r a t , n jih o v j e p r i r o d n i se f, u m la đ o j b r a ć i im a ju p o u z d a n e p a r t n e r e , u ž e n a m a p o s lu š n e p o m o ć n e s n a g e a u n jih o v im o b ite ljim a r a z g i a n a t u m r e ž u p r i j a t e l j a . B a r e m n a s e lu , g d je j o š u v ije k živi v e ć in a lju d i, o b ite ljs k i su o d n o s i n e s a m o sje šn ji i s tro ž i, n e g o i d r u k č ij e o b b k o v a n i n e g o n a Z a p a d u .90 U z a p a d n o e u r o p s k i m s e lja č k im o b ite ljim a o d v a .jk a d a j e b ilo u o b i č a j e n o d a ili n a js ta r iji slii ( n a p o n e k i m p o d r u č j i m a e v e n t u a l n o i n a j s t a r i j a k ći) n a s lije d i im a ia je ili d a se z e m lja p o d ije li i z m e d u v iše d je c e . U p r v o m s lu č a ju m la d a s u b r a ć a m o r a l a v id je ti g d je o s ta ju . M o g li s u s e n e g d j e z a p o s liti k a o s lu g e i s lu š k in je , a li v e ć su z a r a n a b ili v a ž a n p o t c n c i j a l z a z a n im a n j a iz v a n p o l j o p r i v r e d c : iz u č a v a li su n e k i z a n a t, o d la z ili u g r a d i o p ć e n i t o su m o r a l i b iti m o b i ln i i d o m iš lja ti a k o su h tje li u s p je ti. A k o su se p o lja i p a š n ja c i d y e lili m e d u d je c o m , isti e f e k t » o s lo b o đ e n ja « p o ja v ljiv a o se s a m o n e š t o k a s n ije — t a d a n a i m e k a d su p o j e d i n e p a r c e l e p o s t a j a l e p r e m a l e d a p r e h r a n e o b ite lj. T a s u p r a v il a z n a tn o p r i d o n i j e l a r a z v itk u g r a d a n s tv a . U is to č n o j i j u g o i s t o č n o j E u r o p i v la đ a o j e p o s v e d r u k č y i m o d e l : svi sin o v i i n a k o n ž e n id b e o s ta ja li s u u o č e v o j k u ć i i z a j e d n o u p r a v lja li p o ljim a I p a š n ja c im a o b ite lji i o b r a đ iv a li ih . K a d s u g r a d ili v la s titu k u ć u , č in ili s u to p o k ra j o č e v e . T k o se v o z i k r o z K o so v o , m o ž e n a s e lu u v ije k iz n o v a o p a z iti m a la n a s e lja s tr i ili č e tir i k u ć e k o je p o t p u n o 5960 59 60
U sp . Weclel, 2 0 0 1 ., sn . 1. O vaj prikaz slijecli Kai'l K aser, Macht Und Krhe. Mmmerherrschafi, Besitz unđ Familie im ostlichen Europa (1 5 0 0 —1900), Reč, K oln i W eim m \ 2000.
159
j e d n a k o iz g le d a ju a c ije li j e k o m p le k s o p a s a n j e d m m zi’ d o m . K u ć e p r i p a d a j u b r a ć i k o ja p o s t a r o m o b ic a ju n e n a p u š t a j u o č e v u k u ć u . T r a d i c i o n a l n o j e b ilo u o b ič a je n o d a v e lik e o b ite lji tv o r e j e d n o j e d i n o k u ć a n s tv o , p a i d a p r iv a tn o z a je d n o p n v r e đ u j u . A k o j e n e t k o z a r a đ iv a o n o v a c , d a v a o g a j e o c u k o je m j e u s tr o g o p a t r i j a r h a l n i m o d n o s i m a p r i p a d a l a sv a v la st. N i ta j o b ič a j j o š n ije iz u m r o . K a d b i u m r o o ta c , n je g o v e b i o v la sti p r e u z e o n a js ta r iji b r a t, k o je m se j o š z a o č e v a ž iv o ta is k a z iv a lo v e iik o p o š to v a n je . J o š d a n a s u m n o g i m o b ite ljim a m l a đ a b r a ć a c ije n je n o g n a js ta r ij e g b r a t a o s lo v lja v a ju titu lo m »bac«. U tim v r lo p r i s n i m o b ite ljim a m e đ u g e n e r a c ija m a , u r e d o s l i j e d u b r a ć e a p o s e b n o iz m e d u m u š k a r a c a i ž e n a tr a d i c io n a in o v la d a ju p r a v ila z a p o v ije d a n ja i p o s lu š n o s ti. A li z a je d n ič k i ž iv o t im a i sv o jih d r a ž i. Č o v je k d o ž iv i p r i s n o s t i z b r in u t j e . D je c a tu u v ije k n a la z e d o v o ljn o d r u g o v a za igiai, m l a d i im a ju p o n e k o lik o b r a t i ć a i s e s tr ič n i s k o jim a se m o g u z a b a v lja ti, a 1 o d r a s lim a v e lik a o b ite lj m n o g o p r u ž a — to v o d i d o to g a d a j e o b ite lj la k o s a m a seb i d o v o ljn a a p r e m a v a n im a s a m o r e la tiv n o m a lo b r o jn e i la b a v e k o n ta k te . U s e lim a , k o ja u p r a v o n a K o s o v u z n a ju b iti v rlo v e lik a i im a ti d o 1 0 .0 0 0 s ta n o v n ik a , s fe r a j a v n o s t i r a z m j e r n o j e m a la . U m a lim s e lim a č e s to u o p ć e n e m a j a v n o g p r o s t o r a , a k a m o li g la v n o g tr g a sa z d e n c e m i s c o s k o m lip o m , sv e se d o g a đ a iza z id o v a » m a h a le « , k a k o se n a z iv a ta k v a o b ite ljs k i o b ilje ž e n a s e o s k a č e tv rt. S tr a n c i se ž a ie d a se u to m d r u š tv u n e s n a la z e — svi im a ju ta k o m n o g o o b ite ljs k ih d u ž n o s ti d a z a i z g r a d n ju p r ija te ljs ta v a j e d v a o s ta je v r e m e n a . A li g d je č o v je k m a l o n a p u š t a o b ite lj, s tv a ra se i m a lo j a v n o g m n ije n ja , a i j a v n i m o r a l , u u s p o r e d b i s u n u t a r o b i t e l j s k i m p r a v ilim a , im a n e z n a t n u v r ije d n o s t. P rije sv e g a u a lb a n s k o m d r u š tv u , g d je se t r a d i c i o n a l n i b a lk a n s k i n a č in ž iv o ta n a jž ila v ije o d r ž a o , v la d a v e lik k o n t r a s t iz m e d u > m nutra« i »vani«b r o đ a k a i s tr a n a c a . 160
Z n a n je o p r i s n i m o b ite ljs k im o c ln o s im a m o ž e p o m o ć i d a se b o lje r a z u m ij u s t r u k t u r e a lb a n s k ib b a n d i i trjih o v i n t e r n i k o d e k s č a sti. R a z u m ije v a n ju s a m o g f e n o m e n a k r h m i n a l it e ta o n o n im a lo n e ć e p o m o ć i. T u b i p r i j e n e k a k v o o b ja s n je n je m o g a o d a t i n jih o v r a s p a d . U k o m u n is tič k o j A lb a n y i v e lik e su o b ite lji b ile s u s ta v n o r a z b ija n e ; u v o c le n je l a d a ž e n a b ilo j e n a jv a ž n y e s r e d s tv o za to . T e š k a k riz a , k ro z k o ju su 9 0 —ih g o d in a m o r a l a p r o ć i sva a lb a n s k a ciruštv a, s j e d n e j e s tr a n e o ja č a la o b ite lji j e r su o n e m o r a l e p o n o v n o p r e u z e t i f u n k c ije k o je su d o t a d b ile d r ž a v n e . A li o n a j e o b ite lji u j e d n o s iln o o p t e r e ti l a i č e s to p o r e m e t i l a n jih o v e s t r u k t u r e . U A lb a n iji su o b ite ljs k i p a t.rija rs i m o r a l i d o ž iv je ti d a n jih o v u k o m u n is tić k o m s is te m u m u k o t r p n o s te č e n i p o lo ž a j v iše n iš ta n e v r ije d i i n jih o v o je ž iv o tn o is k u s tv o p o s ta lo b e z v n je d n o . O tv o r e n o p o lic ijs k o u g n je ta v a irje n a K o so v u p o n iž a v a lo j e i o s te tilo t r a d i c i o n a l n e a u to i ite te . S v a tk o j e in o g a o v id je ti k a k o se p riv ic ln o svem o ć n i o ta c , g la v a o b ite lji, m o r a b o ja ti a g r e s iv n o g , č e s to m n o g o m l a đ e g s r p s k o g p o lic a jc a . N a jp r ije n a K o so v u i u M a k e d o n iji, p o t.o m i u A lb a n y i, sln o v i k o ji su o d r a s ta li š a ^ u c i k u ć i n o v a c iz Š v ic a rsk e ili s a m o o d la z e ć i u b e r b u u G r č k u o b j e k t i v n o su p r e ž i v lj a v a n j u o b itc lji p r i d o n o s i l i m n o g o v iše o d sv o jih o č e v a . A n a p o k o n o b ite lj v e ć d u g o n ije m o g la k o m p e n z i r a ti sve o n o Što j e p r i j e p r u ž a i a d r žav a. A lb a rts k o d ia iš tv o n a K o so v u n a j i n l a d e j e u E u r o p i, vise o d p o la s ta n o v n iš tv a m la d e j e o d 2 5 g o d in a . P a r a le ln o š k o ls tv o , za k o je su se b r in u le o r g a n iz a c ije a lb a n s k o g o tp o l a , m o g l o j e p r u ž iti s a m o n a jn u ž n ije o s n o v n o o b r a z o v a n je , G o d iš te za g o d iš te m z a v rš a v a lo j e u n e z a p o s le n o s ti i b e s p e r s p e k ttv n o s ti. I k o j e z a v rš io p o d z e n m o s v e u č ilis te u 1 1 iš tiiil, s v e č a n o j e d o b iv a o d i p l o m u , ali n i k a d n ije n a š a o p o s a o , n i n a K o so v u , n i u M a k e d o n iji, p a n i u z a p a d n o j E u ro p i. S ta riji, v e ć in o m b iv ši k o m u m s tič k i v e lik o d o s to jn ic i s \ o j e s u p r i h o d e d o b iv a li iz c r n ih n o v č a n ih iz v o ra , p la ć a li su ih m la d i e m i g r a n t i iz N je m a č k e ili Š v ic a rsk e , ali m la d e ž i 161
taj siastav n ije im a o š to p o n u đ i t i. D o d u Š e , v e e in a m l a d i h m u š k a r a c a o s ta la j e lo ja ln a sv o jim o b ite ljim a . AIl o n i su i azv ili v iše n e o v is n o s ti n e g o sve r n la d e g e n e r a c ije p r i j e n jih , S A lb a iic im a s e j o š i d a n a s u z a p a d n o j E u r o p i p o v e z u ju p r e d o d ž b e d iv ija š tv a i a r iia ič n o s ti; o n o što bi se u v la stito j z e m lji z a p a z ilo k a o io š e i sk a n đ a lo z iio ., u to b o ž n je m e in o ^ lo š k o m m u z e ju p o d v e d r im n c b o n i n a B a lk a n u s m a t r a se is k o tis k im i o r ig in a ln im . A ii z a p i'a v o j e m o d e r n a v e ć v iše o d p o la s to lje ć a p r i s u t n a i u r ia jz a b a č e u ije m s je v e r n o a lb a n s k o m s e lu , ia k o j c n a p o č e tk u d o š la u r u h u k o m u n iz m a , d ik ta to r s k i p r o p i s a n a i česLo b tia p r o v o đ e n a g r o z n im s r e d s tv im a , M la d i u K u k e s u g ie d a ju n a te le v iz iji iste s e rije k a o i n jih o v i v rš n ja c i u B a riju ili R e rlin u . Ž e n s k i i a d u cljelo j A lb a n iji i u sv im g r a d o v im a K o so v a d a n a s se p o d r a z u m lj e v a. I e r e d ž a se v iše irig d je n e v iđ k U T i r a n i je, b a š k a o I u I i iš tin i, m o d c r n a m a la o b ite lj s a m o r a z u m ljiv a r e a ln o s t. M u s lim a n s k a r e lig lo z n o s t j e d v a j e p r o š ir e n a , I s to v r e m e n o s t a r h a i c n i h tr a d ic ija i z a p a d n t) g n a č in a ž lv o ta n i t k o u R e p u b lic i A lb a n iji — o sim m o ž d a ša č ic e v rlo s t a r i h s e o s k ih p a trija rh a n e d o ž iv lja v a k a o tv r d u s u p r o t n o s t ili k a o p r e s u d n u s itu a c iju , O n a j e za sve iz v o r z b rk e . J e d n i se n e s n a la z e u n o v o m , k a o tič n o m d r u š tv u i u p o s e z a n ju za sta r im p r a v ilim a u z a lu đ t r a g a ju za o r ije n ta c ijo m , d ru g i^ p r ije s v c g a m n o g i sL an o v m ci g ra c lo v a , sve tr a d i c i o n a l n o a lb a n s k o o s je ć a ju k a o l i e n d i k e p n a p u t u p r e m a n o m i a l n o s t h N a K o s o v u , g d je se p r o t i v s r p s k o g u g n je ta v a n ja m o r a l o m o b ilizi] a ti n e š to ta k v o k a o n a c io n a ln i p o n o s , z b r k a j e jo š v e ć a . A r h a ič n a slik a A lb a n a c a , k a o i sv ak a b r z o p le ta k u ltu r a liz a c ija , m o ž e se, n a r a v n p , o s l a r j a t i n a u p o r l š t a u p o v ije s ti; a li » d o k a z « za Lo d a su ta u p o r i š t a i u v je rljiv a m o r a u z e ti iz b o g a t o g s v ije ta p r e d r a s u d a . N i j e d a n p r ik a z o r g a n i z l r a n o g k r im in a la m e đ u ^ b a n c i m a n e p r o p u š t a s p o m e n u t i » k a n o n L e k e a D u k a g jin ija « , a r h a lč n i p r a v n l k o d e k s k o ji sc ra z v io u s r e d n j e m v ije k u , Što g a j e u 15. s to lje ć u k n e z U ek e iz p o 162
-1
U za b a č e n in i b rd sk im selim a A lb a n ije o r u z ja iim a u go totfo s-vakoj obiteljL S n im k a iz 1 9 9 7 . iz K apajcda. 163
k r a j i n e D u k a g jin p r e t o č i o u č v rst s is te m a 1 8 9 7 . i 1 8 9 9 . p r v i j e p u t z a b ilje ž e n u p i s a n o m o b lik u .6162 T a j k a n o n , k o ji j e z b o g n e d o s t a t k a d r ž a v n o g p r a v n o g s u s ta v a m e đ u m n o g im s je v e r n im A lb a n c im a fa k tič k i v r ije d io sve d o d u b o k o u 2 0 . s to lje č e , u t v r đ u j e , n a p r i m j e r , k a d n e t k o s m ije s u s je d u z a p a liti k u ć u , k o lik a m o r a b iti c ije n a n e v je s te a k o lik o š iro k a s e o s k a c e s ta . N a r a v n o , ta j j e p r a v n i s u s ta v za e t n o l o g e i h i s t o r i č a r e p r a v a p o s la s tic a . A li s v e č in o m u n j e m u sad r ž a n i h p r a v il a i n a jk o n z e r v a tiv n iji s e lja k u a lb a n s k im b r d i m a je d v a ć e viŠe iš ta m o ć i z a p o č e tL f>y M n o g o c itir a n a k r v n a o s v e ta , č ija p r a v ila k a n o n e g z a k tn o u t v r đ u j e , u sje~ v e r n o j A lb a n iji p o s to ji u d e g r a d i r a n o j , p o d iv lja lo j v a r ija n ti, k o ja n e m a n ik a k v e v e z e sa s o c i j a l n o r o m a n t i č n i m z a n o s o m . P o s ta v lja se p i t a n j e j e li se ik a d p r i j e ta k o s tr o g o p o s t u p a l o p r e m a to m p r a v ilu , k a k o j e k a n o n , ip a k j e d a n n o r m a t i v n i z a k o n ik , to p r iž e ljk iv a o . A li n e k a o s n o v n a o b ilje ž ja z a je d n ič k o g ž iv o ta , k o ja se n a la z e i u k a n o n u , j o š i d a n a s im a ju n e k u u lo g u . T a k o s is te m p o č iv a isk lju č iv o n a s a m o p r a v d i, in s titu c ije u o p ć e n is u p o t r e b n e ; tk o j e o š te ć e n , d u ž a n j e o s v e titi se a k o n e ž e li iz g u b iti č a st; o b ite lji r a d e k o le k tiv n o . L a g a n je se n e k a ž n ja v a ; k a ž n jiv o j e , n a p r o ti v , d r u g o g a o k r iv lja v a ti za laž. U s k la d u s tim o g o v a r a n j e j e i u m o d e r n o j a lb a n s k o j j a v n o s t i , p o s e b n o u s a m o j A lb a n iji, s iln o r a š ir e -
61
62
6 ‘)
164
U s p . n p r . G us X h x itio , M en o f Purpose: The GrouJth o f A lban ian Crhftinal Activily. TJ: T m n s n a t io n a l O r g a n i 2e d C r im e , V o i. 2 f p io l j e t e 1 9 9 6 -}, sv e za k 1, sti\ 1 - 2 0 . E(jficH) B a slia , R o b e r t Jilsie i R e x h e p Tsm ajli ( m \), Der Kanun. Das albanische Ge-usohnheilsrecht nach dem sogermanten Kantm des Leke Dukagjini kodifiziert von iShfjefen GjegovOi P eć, 2 0 0 1 , N n ia d j n a š c j u i, lo m a n t ik e i p o v ije s n o g z a n o s a p o t p u n o liS en u slik u d r u šEvenili sla n ja u A lb a n iji p rtiža R o b e r t C a r v e r , The Accursed Mountains. Journeys in Aibania, L o n đ o n , 1 9 0 0 -
Albanski organizirani krirninal i drzava A k o in n o g i A lb a n c i ja v n i p r o s to r s m a tr a ju n e p r ija te ljs k im i o p a s n im , to n ije n ik a k v a č u đ e s n a k u ltu r a ln a sk lo n o st, n e g o sasv im p r i m j e r e n o z a p a ž a n je . » T k o u A lb a n iji iz iđ e k ro z k u ć n a v ra ta , taj n e o c e k u je d o b r o u r e đ e n u sfe ru ja v n o g života«, k a ž c K arl K aser, h is to r ič a r ju g o is to č n e E u r o p e iz G ra z a . O n b ira j e d n o s ta v a n p r im je r : »K ad o v d je u G ra z u svoj a u to d o v e z e m n a p o p r a v a k u m e n i n c p o z n a tu a u to m e h a n ič a r s k u r a d io n ic u , m o g u ra č u n a ti s tim d a ču g a d r u g o g a d a n a m o č i d o b iti n a t r a g p o c ije n i k o ja se m o ž e izra č u n a ti. T o su p ra v ila ig re . U A lb a n iji m o ž đ a u o p ć e rie ć u n aći r a d io n ic u k o ja bi p o p r a v ila m o j a u to , a a k o j e ip a k n a đ e m , o n d je će g a m o ž d a n e tk o u k ra s ti, lli će se z a h tije v a ti lih v a rs k a c ije n a — ili će m i g a p o p r a v iti m o ž d a i z a b a d a va.« PCaos č e sto z n a č i o p a s n o s t. T k o , re c im o , n a k o n za la sk a s u n c a h o ć e v o z iti a u to c e s to m u z o b a lu o d U ez h e d o S kad ra , n a iz la sk u iz L e z h e z a u sta v it će se i p rič e k a ti d o k n e s tig n e m a li k o n v o j v o za ča s istim c ilje m . J o š se u v ije k m o r a Le b o ja ti p lja č k e n a cesti izvan z a tv o r e n ih m je s ta . U sjev er o is to č n o m b r đ s k o m k ra ju n ije u p u t n o k a o s tra n a c p u to v a ti sa m . Jo Š i d a n a s s tra n c e s m a tr a ju više ili m a n je b ić im a k o ja z a k o n n e štiti. T k o se h o ć e o sje ć a ti s ig u rn iin , m o r a se d a ti p r im iti k a o »gost« u n e k u k u ć u . T e k ta d a s tra n a c n e k a m o p r i p a d a , b iv a z a štić e n o d p r ip a d n ik a te k u ć e a svi d ru g i s m a tr a ju g a n e d o d irljiv im . G o s to lju b iv o st se m e đ u A lb a n c im a , k a o i u b a lk a n s k im n a r o d im a o p ć e n ito , ja k o c ije n ila . Ali o n a j e b ila s a m o n a lič je s tr a h a o d to g a d a se b u d e s tra n a c . N a selu d o d a n a s za s tra n c a v rije d e o d r e đ e n i ritu a li g o sto lju b iv o sti: p u s e s e ? n a prim jei% s a m o c ig a r e te g o sp o d a r a k u ć e , a n e više v la stite , g o st d o b iv a p o č a s n o m je s to za s to io m i p rv i d o b iv a je lo . K a te g o rija ln a b liz in a iz in e đ u n e p rija te ljs tv a i g o s to lju b iv o sti s ta ro j e k u ltu r a ln o n a s lije d e 165
m e d i t e r a n s k i h z e m a lja , J o s u la t i n s k o m rije c » h o stis« o zn a e a v a i n e p r i j a t e l j a i g o s ta . U z s u z d r ž a n o s t p r e m a sfe ri j a v n o s t i id e i h is to r ijs k i u t e m e l j e n a o d b o j n o s t p r e m a d r ž a v n o m p o r e t k u s v a k e v rste . » Č u v a j s e t r y u s tv a ri« , g la si a l b a n s k a u z r e c ic a , » v a tre , v o d e i d rž a v e !« » D rž a v u k o ja j a m č i p r a v r m s i g u r n o s t A l b a m ci u sv o jo j p o v ije s ti n i k a d n is u u p o z n a li« , o b ja š n ja v a K a s e r. F a m i li j a r n o s t r u k t u r i r a n a a lb a n s k a d r u š t v a k o n c e n t r i č n o su s a z d a n a : n a ju ž i k r u g tv o ri v la s tita o b ite lj, s lje d e ć i n a jb liž i k r u g o b ite lji u d a n i h ž e n a , o n a j n a j u d a l j e n i j i a lb a n s k a n a c ija . D r u k č ije n e g o u B o s n i, g d je j e n a c io n a liz a m , k a o i n a Z a p a d u , n a s t u p a o k a o i d e o lo g ija z a je d n ic e , u k o s o v s k o m k o n f l i k t u n ije m o g a o r a z o r i t i o b ite lji: o b ite lj j e u v ije k b ila i s p r e d o s ta lo g a , a n a c ija j e b ila s a m o n j e n p r o š i r e n i o b lik . Z a ta k o s a z đ a n a d r u š tv a d r ž a v a j e , b ila o n a s r p s k a , m a k e d o n s k a , v e lik o a lb a n s k a ili k o s o v s k a , u v ije k tu đ i n s k i v l a d a r , j e r d o s lo v c e r e m e t i k r u g o v e o d k o jih sc o n a k o n s titu ir a ju - O n a to č irii tim e Što se s a s to ji o d d r ž a v l ja n a u m je s to o d o b ite lji, ŠLo se g r a d e v in s k im p l a n o v i m a i p o r e z n i m z a h tje v im a m ije š a u s a m o n ik le o d n o s e a v o jn o m o b v e z o m ili p o z iv o m n a ž e n s k i r a d č a k iz r a v n o z a h v a ć a u b io g r a f ije . » S lo b o d a « j e p a r o l a k o ja p o v c z u je sve a l b a n s k e p o k r c te , u k lju č u ju ć i i u s t a n a k p r o t i v r e ž i m a S a lija B c r i s h e u .A Jbaniji 1 9 9 7 . A lb a n s k a s t u d e n t i c a u V lo ri, k o ja j e b a c a la k a m e n j e n a z g r a d u ( a lb a n s k e ) p r e f e k t u r e , tu j e p a r o l u f o rm u lira la s je d n a k o m e m fa z o m i s jc d n a k tm z n a č e n je m k a o i m la d ić i u k a v a n i u m a k e d o n s k o m P e to v u k o ji s u h t j e l i r a z ja s n iti z a š lo s i m p a d z i r a j u U Q K , » S lo b o d a « j e s a m o o r g a n i z i r a n j e i o d s u t n o s t (sv a k c ) d r ž a v e . U .A Jbaniji j e u g o d in a m a 1 9 9 2 . i 1 9 9 7 . s p o n t a n o p r o v a li o n a r o d n i g n je v , k o ji se iz r a v n o i fiz ič k i u s m j e r i o p r o t i v s v e g a j a v n o g a , iz v a n o b ite ljs k o g a , u k lju č u ju ć i i ta k o b e z a z l e n e u s ta n o v e k a k v e su š k o le i s u s ta v i za n a v o d n j a v a n je . O t p o r k o s o v s k ih A lb a n a c a p r o t i v M ilo š e v ić e v a r e ž i m a s a s to ja o se u s a m o o r g a n i z i r a n j u 166
n ia lih fo rm i s v rlo la b a v im , d rž a v i slič n im k ro v o m p a j e fa k o o d g o v a r a o ž e lja m a v e ć in e lju d i. S a m o j e j o š m o r a ia n e s ta ti s rp s k a p o lic ija , t a d a bi s lo b o d a b ila k o m p le m a . lb r a h im R u g o v a , d a n a š n ji p r e d s je d n ik K osova, v je r o ja tn o j e b io j e d i n i p o p u la r n i a lb a n s k i p o litič a r z b o g to g a što n ik a d n ije p r a k tic ir a o n ik a k v u v rstu d rž a v n e v lasti i č a k n ik a d n ije d a v a o d o z n a n ja d a bi to ik a k o h tio . » O s lo b o đ e n je « j e s t i o s ta je p ra v i p r o g r a m g o to v o svili a lb a n s k ih p o litič k ih s n a g a , V la stita p r e te n z ija n a to đ a se o b lik u je d ru š tv o i iz g ra d e in s titu c ije j e d v a se ig d je m o ž e r a s p o z n a ti, P riv rc d n o p o h tič k e i s o c ija ln o p o litič k e id e je s tr a n a k a k o so v sk ih A\~ b a n a c a n a iv n e su a o sim to g a p o ta k n u li su ih n a đ z o r n ic i iz O E S S —o v e m isije . S tr a n k a m a m a k e d o n s k ih A lb a n a c a n jih o v i b ira č i p r e d b a c u ju d a su se r a d i o s o b n ih p r o b ita k a s p o ra z u m je li s n e v o lje n o m d rž a v o m . N a c io n a liz m i s u s je d n ih sla v e n sk ih n a r o d a u s m je ra v a ju se, n a p r o tiv , o d lu č n o n a d rž a v u — to d o la z i d o iz ra ž a ja i u s n o v im a o p r o p a li m c a rs tv im a i u a k tu a ln im ž e lja m a za n a c io n a ln o m s o lid a rn o š ć u i d rž a v n o m sk rb i. S rb i i M a k e d o n c i u v elik o j su v eć in i n a k o n D r u g o g s \je ts k o g r a ta p r ih v a tili in d u s trijs k i n a č in živ o ta, sa sela su se p re s e lili u g ra d o v e , d o b ili p la ć e n a r a d n a m je s ta i k a o m a le o b ite lji u se lili se u m o d e r n e tr o s o b n e s ta n o v e s te k u ć o m v o d o m . N a d e S rb a i M a k e d o n a c a k o ji p r e te ž n o u r b a n o žive d a n a s su o sta c i so c ija lis tič k o g sistc m a ; u n e b o d e r i m a N o v o g B e o g ra d a i S k o p ja č e k a se n a p u n u z a p o s le n o s t. I S lo v en ci, H rv a ti i S rb i p o č e tk o m 9 0 —ih g o d in a s m a tra li su n e k i d r u g i n a r o d o d g o v o r n im za svoje lo še so c ija ln o s ta n je i — s tv a rn u ili to b o ž n ju — z a k in u to s t u ju g o s la v c n s k o j fe đ e ra c iji. O p o z ic h j a n ije b ila p r e m a d rž a v i n a p r o s to , n e g o p r e m a m n o g o n a c io n a ln o j d rž a v i, U H rv a tsk o j j e g o d in a m a v ia d a la n a d a d a će v eć sve fu n k c io n ira tt te k k a d S rb i b u d u d a le k o — sva k r itik a u J u g o s la v iji z a v ršila j e n a p ro je k c ijs k o j p o v rs in i k o ju j e sv a k a n a c ija p re d s ta v lja la za n e k u d r u g u . J e d i n o su se a s p ira c ije A lb a n a c a k o jl su živjeli sc o sk im iiv o to m ja s n o 167
r a z lik o v a le o d tih f a n ta z ija , N jih n a p r o t e s t n ije ije r a la p r e d o d ž b a o n e k a k v o j » e tn ič k i čisto]« d r ž a v i — k o ja b i s to g a to b o ž e b o lje f n n k c io n ir a la - O n i s u j e d n o s t a v n o h tje li d a i h p u s t e n a m ir u . J o š j e » e tn ič k o č iš ć e n je « p o k r a j i n e o d S r b a n a k o n u la s k a N A T O - a 1 9 9 9 . p r e t e ž n o b ilo đ je lo k r im in a la c a , k o ji su is k o riš ta v a li o m e r t a a lb a n s k e v e ć in e , i d o g a đ a l o se r a d i m a t e r i j a l n e k o r is ti. V e ć in a j e z a ta z b iv a n j a b ila n e z a in te r e s ir a n a * L ju đ i su p r ik r iv a li p o č in ite lje , n e zbog; s o l i d a r n o s t i ili o d o b r a v a n ja , n e g o z a to što s u se v iše b o ja li n jih o v e m o ć i n e g o što s u m o g li o č e k iv a ti o d n e o b i č n e id c je p r a v n e d r ž a v e k o ja f u n k c io n ir a .
N ajarhaičnije društvo postaje najm odernijim l a k o se o n o r a d o o p is u je a r h a i č n i m p o jm o v im a , s a z a h tje v im a k o je p o s ta v lja p r ije la z n a t r ž iš n u p r i v r e d u f a m i l i ja r n o s t r u k t u r i r a n o a lb a n s k o d r u š tv o k u d i k a m o b o lje iz la z i n a k ra j n e g o , r e c im o , s ib ija n s k o , b o s a n s k o ili m a k e d o n s k o . T a p r o t u r j e č j a n a jž e š ć e se s u d a r a j u n M a k e d o n iji, g d je su o t p r i l i k e č e tv r tir ia s ta n o v n iš tv a A lb a n c i. M e đ u r e g is t r i r a n i m z a p o s le n im a u sv im b r a n š a m a A lb a n c i č in e 9 p o s to , č a k s u i m e đ u r r e z a p o s le n im a p o d z a s tu p l j e n i s 2 0 p o s to . S d r ž a v o m , n j e n i m p o r e z n i c i m a i u p r a v o m te sa za J u g o s la v ij u t i p ič n im » d i'u š tv e n im p o d u z e ć im a « ta j e m a n j i n a tr a d i c i o n a l n o i m a la m a l o v e z e . P u t e m r a z d v a j a i 'j a , k a ž e a u s tr ijsk i e k s p e r t za M a k e d o n iju U lf B r u n n b a u e r , k r e n u l o se već 4 0 —ih i 5 0 —ih g o d in a „ k a d se a g r a r n a z e in lja p r e t v a r a l a u L n d n s trijs k u . K a k o b i o s lo b o d ili r a d n i k e z a i n d u s t r i ju , k o m u n i s t i su n a j p r i j e k o le k tiv iz ir a li p o l j o p r i v r e d u . » K o d m u s lim a n s k ih A lb a n a c a o t p o r i p r o tiv k o le k tiv iz a c ije b ili su m n o g o v e ć h , k a ž e B m n n b a u e r , a T ito v s o c ija liz a m n ije s e b i h t i o n a t o v a r it i d o d a t n e k o n f lik te . Z e n s k i r a d , p o s e b n o 168
r r a ž e n u te k s tiln o j in d u s tr iji k o ja j e d o ž iv lja v a la b o o m , n ije za p o s e b n o u M a k e d o n iji r e lig io z n e A lb a n c e u o p ć e đ o la z io u o b ž ir, T a k o su A lb a n c i o s ta ii is k lju č e n i iz b la g o s lo v a in d u s tr ijaliz a c ije . T a j se n e d o s ta ta k , m e đ u tim , p r e tv o r io u p r e d n o s t — i to p r e m a d in a m ic i sLičnoj o n o j k o jo m j e 8 0 —ih g o d iria p r e o k r e n u t n a s lije đ e n i p a d o d s je v e ra p r e m a j u g n . O đ j e d a n p u t su $e tra ž ile d r u k č ije v rije d n o s ti. Z a p o s tm d u s trijs k u trž is n u p r i v r e d u iz n e n a d a sn se v e lik i i tije s n o p o v e z a n i o b ite ljs k i sav ezi k o n z e i'v a tiv n ih A lb a n a c a p o k a z a li k u d ik a m o s p o s o b n ijim a . S iro m a š tv o j e n e k o č d e s e tm u sta n o v n iš tv a M a k e d o n ije o tje r a lo u in o z e m s tv o — a k a k o j e s iro m a s tv o b ilo p r ije sv e g a a lb a n s k o , u p r a v o p r e te ž n o Alb a n c i d a n a s u m iju is k o ris titi sv o ja isk u stv a i d r u š tv e n e k o n ta k te iz N je m a č k e ili S v ic a rsk e , T e to v o , k u ltu r n i c c n ta r te m a n jin e i sa 1 7 5 .0 0 0 s ta n o v n ik a d r u g i n a jv e ć i o k r u g u toj z e m lji, u o p ć o j d e p r e s iji d o ž iv lja v a m a li b o o m : n e s a m o što su n i iz č e g a n a s ta le I n t e r n e t —k a v a n e i tr g o v in e k o je p r o d a ju e le k tr o n ič k e u r e đ a j e , iie g o č a k i tv o rn ic e n a m je š ta ja . M a k e d o n s k a e k o n o m is tic a N a ta lija N ik o lo v s k a , u n e d o s ta tk u v je r o d o s to jn ih p r i v r e d n i h p o d a ta k a , u s p o r e d i l a j e g r a đ e v in s k u d je la tn o s t k a k o b i d o b ila r e a lis tič n u slik u : ra z m j e r n o s ta n o v n iš tv u , 2 0 0 0 . g o d in e u a ib a n s k im se o p ć in a in a d o v rš ilo d o 15 p u t a v iše k u ć a n e g o u m a k e d o n s k im a . Sve se to zb iv a sasv im ili g o to v o sasv im b e z d rž a v e , k o ja b i se tu u m ije š a la s v is o k im p o r e z n im s ta v k a m a i s m e ta la . N itk o n e č e k a n a s k rb ih n a n e k i z n a k » o d o z g o « . T a k o se a lb a n s k o d ru š tv o , k o je ip a k n a p rv i p o g l e d iz g le d a k a o n a jz a o s ta lije o d sv ih , a k o se p o b liž e r a z m o tr i, p o k a z u je d in a m ič n ijim i fle k s ib iln ijim , č a k n a j m o d e r n i j i m n a B a lk a n u . A li ista ta u d a lje n o s t o d d rž a v e , k o ja K o so v u d o n o s i p r iv r e đ n i. b o o m , u je d n o o m o g n ć u je p r o c v a t k r i m i n a l n ih p o s lo v a . ■ -
v
16 9
Š T O SE M O R A U Č IN IT I
O d u b o js tv a p r e m ije r a Z o ra n a Đ in đ ić a S rb ija se j a k o p ro m ije n ila n a sv o ju k o rist. T a j j e z lo č in u k ra tk o m v r e m e n u b io ra s v ije tlje n b e z o sta tk a ; o d 18 s u d io n ik a s e d a m ih j c b ilo u h ić e n o , rtte đ u n jim a i s n a jp e ris t. S efovi š iro k e k rim in a ln e sc e n e su u b ije g u . O s im to g a te n ta ta istra ž ite lji su ra z ja s n ili i u m o rs tv o b iv šeg a p r e d s je d n ik a S ta m b o iić a u k o lo v o z u 2 0 0 0 . te j o š 13 u b o jsta v a i o sa m o tm ic a . V iše o d 1 0 .0 0 0 g r a d a n a j e sa slu ša n o , o k o 4 5 0 0 b ilo je u is tra ž n o m z a tv o ru . P r ik u p lje n o j e 4 0 .5 0 0 k o m a d a o ru ž ja i 2 m iliju n a k o m a d a m u n ic ije . S k e p sa s ta n o v n ištv a p r e in a o p s e ž n im ra c ija m a u b rz o j e u s tu k n u la p r e d s n a ž n im p o v je re n je m . Z a p a d n e a m b a s a d e u B e o g ra d u o d u š e v lje n o su p r im ile b ila n c u š e s to tje d n o g iz v a n r e d n o g sta n ja . J o š j u č e r » stra ž n je svjetlo« u B a lk a n - e x p r e s s u za Z a p a d 3 S rb ija j e , u slik o v ito m je z ik u d ip lo m a ta , p r e k o n o ć i p o s ta la » lo k o m o tiv o m « . Sus jc d s tv o j e g le d a lo z a p a n je n o , k a tk a d ča k sa zavišću. Č a k 6 2 p o s lo H rv a ta , koji su se jo š d o n e d a v n o o sjećali k a o z a k le ti n e p r ija le lji S rb a , sh v a tilo j e b e o g r a d s k u o p e r a c iju »V ihor« k a o p o ziv v lastito j v lad i d a j e d n a k o odlL ično p o s tu p i p r o tiv o r g a n iz ir a n o g k rim in a la , Ali d a o b je z e m lje p a te o d s lič n ih p r o b le m a , p r ije g o d in u d a n a jo š se n itk o n e bi u s u d io tv rđ iti. C a k su i A lb an c i n a K aso v u , s u o č e n i s tim u b o js tv o m i m n o g im o tk rić im a n a k o n n je g a , p r e s ta li u p ir a ti p r s to m u B e o g ra d k a o g ije š n i B a b ilo n . L ju d i su zn ali: u v la stito j z e m lji n ije n im a lo b o lje . 171
S a m a b e o g r a đ s k a a k c ija b ila j e p o sv e lis e n a so v in istič k ih k o m p le k s a , k o ji su tu p r c v la d a v a li d e s e t g o d in a . U p o lic ijs k im izv jeS tajim a o d jc k n u la j e p o tk r a j tr a v n ja 2 0 0 3 . u B e o g r a d u v ije s t d a j e u h ić e n i m u š k a r a c im e n o m S h e f q e t M u sliu , p r e m d a n e u u ž o j S rb iji, n e g o n a K o so v m T a j j e 3 8 - g o d i š n j a k 2 0 0 0 . g o d in e p o s ta v io n a n o g c j e d n u a lb a n s k u » o s lo b o đ ila č k u v o jsk u « za tri ju ž n o s r b ija n s k e o p ć in e n a g r a n ic i p r e m a K o so v u i n a to m p o d m č j u o d p o lic ije b r a n i o m je s to z a p r o m e t h e r o in o m u toj re g iji. J o š d v a m je s e c a p r i j e to g a M u s h u o v o u h ić e n je m je s tim ic e bi p o t a k n u l o izvj e š t a j e o » a lb a n s k o j m afiji« k o ja iz ta jn ih c e n t a r a k o n tr o lir a c ije lu p o litič k u s c e n u i p o la e u r o p s k o g trž iš ta o p ija ta . P e tn a c s t g o d i n a u B e o g r a d u su sv ak i p r o b l e m p r o jic ir a li n a d r u g e : n a j p r i j e n a n e m ilu v iš e n a c io n a ln u d r ž a v u J u g o s la v ij u , p o t o m 11a m e đ u n a r o d n u a n tis r p s k u u r o t u , k o ju p r e d v o d e ta d a š n ji n je m a č k i m i n is t a r v a n js k ih p o s lo v a G e n s c h e r i p a p a Iv a n P a v a o IL , p a n a A lb a n c e , n a p o s lje tk u j e sve j o š j e d n o m b ilo p r o j i c i r a n o n a t r a g n a v e lik i p r o j e k t o r — S lob o d a n a M ilo še v ić a , A li č im j e Đ in đ ić u b ije n , s r h ija n s k a j a v n o s t n a g lo se p o č e la b a v iti p r o b l e m i m a v la s tito g d r u štv a. S rb ija je p r e k o n o ć i iz z a r a ć e n e s t i a n e s a z r e la u d r žav u . Z lo č in c i su n a j e đ n o m p o n o v n o b ili p r o tiv č u v a r a r e d a , n e S rb i p r o tiv A ib a n a c a , M u s lim a n a ili H r v a ta . O n o što su z a p a d n e z a k la d e , m e đ u n a r o d n e m is ije i d i p l o m a d g o d in a m a p o k u š a v a li u tu v iti n a r o d im a ju g o is to č n e E u r o p e : o sje ćaj z a n a tio n u m o d e r n o m , c iv iln o d r u š tv e n o m sm islu , za p r a v n u đ rž a v u , z n a č e trje in s titu c ija p r i r e g u li r a n ju k o n flik a ta — sve to u S rb iji je p r e k o n o ć i b ilo tu . O n o š to se d o g o d ilo u S rb iji, b ilo j e n a i r o n ič a n n a č in p r e p o r o d iz n a c io n a ln o g o s je ć a ja , iste o n e e m o c ije k o ju j e M ilo še v ić n e k o ć u p o t r i j e b i o za z a m a g ljiv a n je m o z g o v a . S rb ija je je d in a r e p u b li k a b iv še J u g o s la v ije k o ja im a v la s titu d r ž a v n u tra d ic iju . U 19. s to lje ć u S rb i su, n a k o n G rk a , stv o rili p r v u m o d e r n u d rž a v u u toj re g iji. N a m je s tu b ije d n ih 17 2
b a lk a n s k ih k o lib a s B e o g r a d o m j e n a s ta o » is to č n i P a riz « . S r b ija j e im a la in s titu c ije : k r a lja , p a r i a m e n t , v o js k u , m o đ e r n e z a k o n e č e s to p r e m a f r a n c u s k o m u z o r u , u p r a v u u s tilu o n o g a đ o b a , n a c i o n a l n o g p je s n ik a i k o m p l l a t o r a p u č k ih e p o v a č ija j e d je la G o e t h e p r e v o d io n a n je m a č k i, n a c io n a l n o k a z a liš te , n a c i o n a l n u k n již n ic u , s v e u č iliš te — sv e š to j e p r e m a z a p a d n o m u z o r u b ilo p o t r e b n o za j e d n u p u n o v r i j e d n u n a c iju . U r ije c i » k ra lje v in a « t r e p e r i o j e i p o n o s n a g o lc m o p o s t i g n u č e d a j c tu , u s r e d o r i j e n t a l n e p u s t i n j e O sm a n lijs k o g C a r s tv a , o d s e lja k a i k o z a r a n a s t a l a m o d e r n a d r ž a v a . O d ethnosa p o s t a o j e demos. M o ž e li b e o g r a d s k i p r i m j e r p o s ta ti u z o r o m ? I A lb a n c i, M a k e d o r tc i i B o s a n c i t r p e k o r u p c iju , o r g a n iz ir a n i k r i m i n a l i bad g o v e m a n c e s is tim n e d o s t a c i m a k a o S rb i, a d a n i p o š t o n e r a s p o l a ž u n jih o v im h is to r ljs k im p r o t u o t r o v o m , d r ž a v n o m t r a d i c i j o m i n a c io n a tn o m sv iješču . K a d se B e o g r a d n a k o n Đ in đ ič e v a u b o js tv a p o d v r g n u o r i g o r o z n o j m e to d i lije č e n ja , z a p a d n i s u $e d i p l o m a ti p o n a d a i i d a č e se s u s je d i K o s o v o , C r n a G o r a , A lb a n ija , M a k e d o n ija i B o sria p o v e s ti za n j e n i m p r i m j e r o m . S rb ija , č in ilo se d i p l o m a ti m a , b ila j e p i'v i u s p j e h n a B a lk a n u za e u r o p s k i k o n c e p t o n o g a š to se z o v e n a tio n b u ild in g , P r ito m s u p r e v id j e l i d a j e u p r a v o S rb ij a m n o g o m a irje o d sv ih s v o jih s u s je d a s u d je lo v a la u s e m in a r i m a , k o n f e r e n c i j a m a , z a s je d a n jim a , p r o g r a m i m a iz g r a d n j e i o d g o ja . O n a se iz v u k la iz m o č v a r e v la s tito m s n a g o m . U n a t o č svoj fizici č in ilo se d a j e to o č ito la k š e n e g o p o m o č u s n a ž n e cH zalice s č v r s te o b a le , N A T O —o v e t r u p e , O E S S —o v e m is ije , U N - o v a p o lic ija , c iv iln e u p r a v e , » p o s e b n i iz a sla n ic i« i »viso k i p r e d s ta v n ic i« , k a k v e j e Z a p a d e t a b l i r a o g o to v o p o s v u d a p o B a lk a n u , d o š li s u z b o g e t n i č k i h s u k o b a 9 0 —ih g o d in a . O n i se r a z u m i j u u p r o m a t r a n j e iz b o r a , u m a n j i m k a p i t a n j a i u i z g r a d n ju in s titu c ija . O d s v e p r i s u t n i h d o m a č i h m r e ž a r i j e t k o u s p i j u u h v a titi k a k a v k r a jič a k . A li s ta ln o se č u je k a k o in te rn a tio n u h u z d t š u j e r se č e s to v e ć i g o lim o k o m m o ž e p r e p o z n a t i g d je 173
se n a la z i c r n i n o v a c . D o v e z e te li se iz b i j e d n e s je v e r n e A lb a n ije n a c r n o g o r s k u g r a n ic u , i z n e n a d a d e s n o i lije v o o d c e s te isk rsru j: p o n o s n e , c i'v e n im c ig la m a p o k r i v e n e o b ite ljs k e k u ć e , o k r u ž e n c n je g o v a n im tr a v n ja c im a , p o n e k e s v r t n i m p a t u l j k o m a sv e s a u t o m o b i lo m s r e d n j e k la s e p r e d v r a tim a . T a j e id ila , k a o s to s v a tk o z n a , z a č c ta s v e r c o m n a f te s C r n o m G o r o m k o ji j e o v d je c v a o u 9 0 —im g o d i n a m a . P a n đ a n n a c r n o g o r s k o j s tr a n i j e d o l i n a Z e te s g la v n im m je s to m T u z i, k o je n a s ta n ju ju .A lbanci, o d č ije j e s e o s k e c e s te n a s t a l a za t a m o š n je p r i l i k e m o n d e n a m iija za s h o p p i n g . P o s v u d a n a B a lk a n u n a g lo n a ila z im o n a ta k v e o a z e b la g o s ta n ja * U K is e lja k u k o d S a r a je v a m o ž e m o z a te ć i više B M W k a b r i o l e t a n e g o n a m u n c h e n s k o j L e o p o ld s tr a s s e . Iz to g g r a d ić a n a s t a n j e n o g H r v a t im a u r a t u se s r p s k a r e p u b l i k a o p s k r b ljiv a la g o r iv o m ; k a r h io n i—c i s t e r n e iz K is e lja k a n o č u su z a o b ila z ili o p s a d n i p r s t e n o k o S a r a je v a i is to v a riv a li svoj t e r e t u P a la m a , g la v n o m s to ž e r u b o s a n s k ili S r b a . N a p u t u o d T i r a r ie d o lu k e D ra č , o b r u b l j e n o m s la m o v im a , n a j e d a n p u t se s p a z i k a k o s trš e p a la č e u a lb a n s k o m b a r o k u , t r o k a t n a r a s k o š n a z d a n ja s d o r s k i m s tu p o v im a n a b a lk o n u , g i p s a n i m la v o v im a s o b je s t r a n e u l a z n i h v r a ta i o b ilje m m je d i n a v r a ti m a i p r o z o r i m a . O v d je s ta n u je , k a k o su j e d n o m p o n o s n o is p r ič a li v e ć u m je s n o j g o s tio n ic i, n e k o l i k o m o ć n ili, u S v ie a rs k o j a k tiv n ih d i l e r s k i h d in a s tija , J e d a n o t v o r e n p o g l e d , j e d n o z n a d ž e l j n o p i t a n j e — č e s to n c t r e b a v iše k a k o b i se u š lo u t r a g ile g a ln o j d je la tn o s ti.
Vidljivi znakovi: benzinske crpke kao uređaji za p ra n je novca K r im in a lis tič k i p o lic a jc i i a g e n ti b r o j n i h z a p a d n i h ta j n i h s lu ž b i, k o ji — k a m u f l i r a n i k a o d i p l o m a t i , s u r a d n i c i h u m a n i t a r n i h o r g a n iz a c ija ili s a v je tn ic i v la d a — p o s v u d a n a B a l174
k a n u p r i k u p l j a j u i n f o r m a c ij e , svcrjim š k o lo v a iiim o č im a p r ila z e j o š b liž e iz v o r im a t o g b o g a ts tv a . N jim a , n a p r i m j e r , n a d o b r i h p e đ e s e t k i l o m e t a r a a u t o m o b i lo m i z m e d u k o so v s k o g g ia v n o g g r a d a P r is tin e i g r a d ić a K a č a n ik a b liz u m a k e d o n s k e g r a n ic e u p a d a u oči n i m a n j e n i v iše n e g o 27 b e n z in s k i h s ta n ic a . V e ć in o m s u n o v e , a n e k e se n e tr e b a ju s r a m iti n i u s p o r e đ b e s a u t o k a t e d r a l a m a u z a p a d n o j E u r o p i. » B e n z in s k c c r p k e id e a l n i su u r e đ ty i za p r a ii j e n o v c a « , k a ž e ir je m a č k i is tr a ž ite lj o r g a n i z i r a n o g k r i m i n a l a u P riš tin i. P r o m e t p o k u p irji r e la tiv n o j e v e lik , o t p r i l ik e u s p o r e d iv s k a v a n o m , a k o iik o se č e s to p o s je č u je n e k a b e n z in s k a s ta n ic a , m o ž e u t v r d i t i s a m o o n a j tk o j e d u l j e v r ije m e p r o r m a t r a . O k o b e n z in s k i h c r p k i n a K o s o v u u p r v im se m je s e c im a U N —o v e u p r a v e r a s p l a m s a o r a t m e d u v e t e r a n i m a P o b ije d ila j c s t r a n k a n e k a d a š n j e g c iv iin o g š e fa U C K H a s h i m a 'l'h a g tja I s tr a g a ta lija n s k e v o jn e ta jn e s lu ž b e n e ic ie n tific ira k a o k r a lja c r p k i, d o d u š e t T h a g ija o s o b n o , n e g o siv u e m i n e n c i j u n je g o v e s t r a n k e . U v e z i sa s ta tu s n im s im b o lo m k a k a v j e a u t o m o b i l b e n z in s k e s ta n ic e p o g o c ln e su i za r e p r e z e n t a c i j u ; tk o j e n e š t o p o s tig a o , m o ž e to p o k a z a t i b lje š ta v im u r e đ a j e m . Tsto v r ije d i za p r e d i m e n z i o n i r a n e » m o te le « k a k v i se m o g u n a ć i d iije m B o s n e , S r b ije i n a a lb a n s k im p o d r u č ji m a . K a d a u t o m u la z ite u b o s a n s k o s r p s k u B a n ju L u k u , k a o k r o z m o d e r n a g r a d s k a v r a ta p r o l a z it e i z m e đ u d v iju d iv o v s k ih p a la č a o d b e n z in s k i h s ta n ic a k o je p r i p a d a j u m j e s n o m t a j k u n u S la v k u R o g u ljić u . Iz a j e d n e o d n j i h n a la z i s e n je g o v m o te l » B o m i« , s a s ta ja liš te s v ih e lita b o s a n s k ih S r b a j o š o d R a d o v a n a K a r a d ž ić a . P o s e b n a se p a ž n ja u v ije k p o s v e ć u je š p c d ic ija m a , k o je s u u r n n o g im z e m l j a m a n a j p r o n t a b i l n i j a p o d u z e ć a . Živ r o b n i p r o m e t p r e k o g r a n ic a u u p a d l j i v o m j e k o n t r a s t u p r e m a s lo m u g o to v o s v a k e p r o iž v o d n j e . N a jv e ć i n je m a č k i in v e s t i to r u H r v a ts k o j iz v o z n ik j e r a b l j e n i h k a m io n a . 175
G d je se i k a k o s k la p a ju ile g a ln i p o s lo v i, in s a jd e r i m o g u d o k u č iti b e z p o s e b n e p ro n ic ljiv o s ti, j e d n o s t a v n o s m a lo z d r a v o g I ju d s k o g r a z u m a . M o s ta r s k i č in o v n ic i » v iso k o g p r e d s ta v n ik a « , k o j e g j e p o s ta v ila E u r o p s k a u n ija , č u d ib su se u Ije to 2 0 0 0 . d a j e tv r tk a » C ro h e rtz « p o n e s n o s n o j v ru ć in i u v e z la v e lik e k o lič in e » lo ž iv o g u lja« . D o s je tili su se d a se ta tv a r n a b e n z in s k im c r p k a m a p r o d a je k a o d ie s e l. U P r iš tin i j e U N - o v im u p r a v ite ljim a u p a l o u o či d a ta m o s n je n a f t n o d r u š tv o K o s o v a - p e tr o l n a sv o jih 5 0 b e n z in s k ih sta n ic a d o d u š e m a r ljiv o p r o d a je g o riv o , a li d a u o s a m m je s e c i n ije p r ija v ilo n i j e d a n j e d i n i u v o z . P a o d a k le j e s tiz a la t a r o b a ? P o s lje d n je g p r o lje č a o tk r ila j e p o to m j e d n a n o v in a r k a k o d g r a n ic e s C r n o m G o r o m z a v rš e ta k c je v o v o d a : g o riv o se j c d n o s t a v n o b e z c a r in e i b e z p o r e z a p u m p a l o k ro z b r d o k o je r a z d v a ja d v ije z e m lje . B e n z iris k im c r p k a m a m o ž e se n e s a m o p r a t i n o v a c , m o ž e se i k a m u f lir a ti š v e rc n a f te i p o t o m n a n j e m u z a ra đ iv a ti. O n o š to je p o d n z im a la E u r o p s k a u n ija , k a k o b i o b u z d a l a š v e r c e r s k e k a p a c i te te k o ji s ta ln o r a s tu , o s ta lo j e d o s a d v r lo b e z u s p je š n o . U U N —o v u p r o t e k t o r a t u K o so v o m e đ u n a r o d n a p o lic ija ip a k m o ž e s a m a v o d iti is tr a g u i u liić iv a ti o s u m n jič e n ik e . U n a to č t o m u s tr a n c i su se n a j p r i j e su z d r ž a v a li. B e r n a r d K o u c h n e r , p r v i p o s e b n i iz a s la n ik , š tiđ o je k n e z o v e U<^K iz s t r a h a d a b i u p o k r a ji n i v la st m o g la p o s ta ti n e m o g u ć a . O d s ije č n ja 2 0 0 2 ., k a d j e n je m a č k i d ip l o m a t M ic lia e l S te in e r p o s ta o p o s e b n i m iz a s la n ik o m , p u še n o v i v je ta r : o s n o v a n a je p o s e b n a j e d i n i c a za o r g a n iz ir a n i k r i m i n a t , o tk r i v e n a su d v a m je s ta za p r o iz v o d n ju k riv o tv o r e n o g » m a rlb o ra « , z a p lije n je n a s k la d iš ta o r u ž ja i d e p o i s d r o g o m . Č e tv o r ic a z a p o v je d n ik a K o s o v s k o g z a s titn o g k o r p u s a (T M K ), n e k a d a š n j i h v o đ a U Q K k o ji su t e r k o r ij p o k r a j i n e b ili p o d i j e l i h n a z o n e u tje c a ja , u U p n ju 2 0 0 2 . b ili su u h ić e n i. 776
G d j c l o k a l n a v la s t n i j e v o ljn a a m e đ u n a r o d n e m is ijc n i s u k a d r e s u p r o t s t a v i t i se k o r u p c iji i z lo c in u , sve n a d e p o č iv a ju n a r a z v i tk u c iv iln o g d r u š t v a a tu p r i j e s v e g a n a m e d i j i m a . N o v in e , p o s c b n o o m iljc n i tje d n ic i, s v u d a su , n t e đ u t i m , p u n i o t k r i ć a o a f e r a m a t s k a n d a li m a . Š to j e p a k u m n o g i m o k r iv lja v a n jim a to č n o , a š to n ije , n i k a d se p r a v o v a lja n o n e u tv r d i. S v a k o m o tk r ić u s u p r o ts ta v lja se s u p r o t r i o o tk r ić e ; s t r a n k e i m t e r e s n e g r u p c i u z a j a m n o se s u ž i t k o m š a m a r a j u k r i m i n a l n i m v e z a m a . B u d u ć i d a se n ik a d n i š t a n c r a z ja s n i, s v e p r i s u t n a p r e d b a c i v a n j a za k o r u p c lju m o g u se p o v o lji s k r a t i t i ili p r o s i r i t i . J e d a n b o s a n s k o s rp s k i n o v in a r m o ra o j e n a k o n o p s e ž n o g p rik a z a v la d in ih s k a n d a l a č u ti k a k o m u f u n k c i o n a r s o c ija lis tič k e s t r a n k e g o v o ri: » N ik a d v iš e n e t k o n e č e m o ć i p o litič k i p r o f i t i r a t i iz p r i č a o k r i m i n a l u . O d s a d svi m is le d a s m o o n i i m i i o n a k o svi is to g a k o v a .« G4 R ije lk i su z a is ta n e o v is n i m c d iji. N a m a litn , č e s to s ić u š n im n o v iris k im t r ž i š t i m a n i j e d a n list n e m o ž e e g z is t i r a t i s a m o o d o g la s a i p r o d a j c . A li za Lstraž iv a č k o n o v i n a r s t v o p o t r e b n o j e v r ije m e , d u g d a h i p r i j e s v e g a fo lija p r a v n o g s u s ta v a k o ji f u n k c io n i r a , k o ji o tk r iv e n i s lu č a j p o t o m i a d c k v a t n o g o n i i d je lu je iz v la s titih p o b u d a .
Vitezovi troškova i konferencijski Luristi: p riv id n a điploinatska aktivnost U p o l u p r o t e k t o r a t i m a A lb a n iji i B o s n i, g d j e E u r o p s k a u n ij a k a o n a jv a ž n iji f i n a n c i j e r d ik t.ira p o l i ti č k o d o g a đ a n j e , v e ć j e j e d v a m o g u ć e b o r iti se p r o t i v k r i m i n a l a . U .A lb an iji se , d o d u š e , d o n o s e v a lja n i z a k o n i, a li se z a tim n e p r o v o d e -— r e c i m o z a k o n o p o lic y i, k o ji b i iz v r š n u v la s t t r e b a o o d v o jiti 64 64
ŽeJjko C vtjaiiović, K ooperathm i krivtinal, u: D au i, br. 113,
177
o d p o litik e* S a d a k a o i p r ijc p o litič a ri s n a jra z lič itijih m je s ta u v ia sti m o g u sc u p le ta ti u u p r a v lja n je p o lic ijo m , P ro b le m je u p r i n c i p u p r e p o z n a L N a d ip lo m a ts k o j ra z in i u m e đ u v r e m e n u su se e ta b lir a li tu c e ti v la sti i k r u g o v a za ra z g o v o r e : j e d n a » J u g o is to č n o e u r o p s k a k o o p e r a c ijs k a in icijativ a« o d r ž a v a z a c ije lu tu r e g iju n a d le ž u i » C rim e C e itter« u r u m u n js k o m g la v n o m g r a d u B u k u re s tu , » P a k t o sta b iln o s ti za j u g o is to č n u E u ro p u « o d rž a v a i » In ic ija u v u p r o tiv o r g a n iz ir a n o g k rim in a la « (S P O C ). N i V ijeće E u r o p e n ije m o g lo o s ta ti p o s tr a n i p a j e n a istu te m u s tv o rilo p r o g r a m p o d im e n o m »P aco« ( P r o g r a m m e a g a in s t C o i r u p t i o n a n d O r g a n iz e d C r im e in S o u t h - E a s t e r n E u r o p e ) . M a lo b r o jn i p ra v i e k s p c r ti n a te p r iv id n e d ip lo m a ts k e a k tiv n o s ti g le d a ju s n e iz m je r n im p r e z ir o m . » T u se sa sta ju u v ije k isti Iju d i n a je d n a k im k o n f e r e n c ija m a i k o n g r e s im a i u j e d n a k im r a d n im s k u p in a m a i p r e p is u j u svojc iz v je sta je j e d m o d d ru g ih « , j a d i k u j c v iso k i p o lic ijsk i č in o v n ik . » N itk o o d tih m n o g o b r o j n i h lju d i n ije z a ista o p e r a tiv iio d je la ta n .« E u ro Y>ol j e p o d r c đ e n M in is ta rs k o m v ijcćti E U s n je g o v im n a c io n a l n i m s itn ič a v im I ju b o m o r a m a i p o lid č k iin o b z irim a , a n e K o m isiji E U k o ja j e , u z a svu b ir o k r a ts k u k m to s t, r e la tiv n o a u t o n o m n a v la s t i m o ž e đ je lo v a ti s lo b o d n o o d d rie v n o p o litič k ih k o le b a n ja . H a a š k a p o lic ijs k a v la st m o r a đ je lić e n a d lc ž n o s d is k a m č iti o d m in is ta r a p o j e d i n i h z e m a lja . I n te r p o l j e , d o d u š e , n a d le ž a n za sve, ali f u n k c io n ir a p r e m a \ j e č n i m z a k o n im a sv je tsk ih o rg a n iz a c ija . » K ad tu p o s ta v ite n e k o p ita n je « , žali se f r u s tr ir a n i p o lic a ja c , » n a k o n d e v e t m je s e c i d o b it ć e te o d g o v o r n a p ita n je k o je n is te p o sta v ili.« M o ra li b o r b a p r o d v z lo č in a p r o la z iti k ro z u š ic u ig le m e đ u d r ž a v n i h k o n ta k a ta , ra z v ija ju se p r a z n i r itu a li. S tv a rn i ili to b o ž n ji n a p r e d a k d ip lo m a ti i č in o v n ic i iz m in ista rst.a v a r a d o p o s tiž u u m e d u n a r o d n o m » ra tin g u « , k o jim t r e b a p o đ b a đ a d k r im in a lis d č k u a m b ic iju v la d a . M a k e d o n s k a v lad a , re c im o , m o ž e b iti p o n o s n a n a to što j e u b o r b i p r o d v 178
L rg o v a n ja ž e n a m a p r o m a k n u t a u » G r u p u 1« p o k r a j z e m a lja p o p u t N je m a č k e i N iz o z e m s k e . P o v o ljn u o c je n u ta z e m lja z a h v a iju je t o m u š to se u h v a ć e n e ž e n e p o z a k o n u o d n e d a v n o v iše j e d n o s t a v n o n e p r o t j e r u j u , n e g o se s m je š ta ju u e e tit.ru za ž r tv e u S k o p ju . D a i s to d o b n o b ro j b o r d e l a m u n je v ito r a s te , p r i r a t i n g u se n e u z im a u o b z ir. A ti k u p le r a ji u o p ć e n e m o g u r a d it i b c z p r i n u d e i tr g o v a n ja Iju đ im a . »N i j e d n a j e đ i n a ž e n a iz M o ld o v e ili U k r a jin e n e d o la z i d o b r o v o ljn o n M a k e d o n iju « , k a ž e Z o r a n JaČ ev, s p e c ija lis t za o r g a n iz ir a n i k r im in a l iz S k o p ja . U ra c iji u B ito li u s r p n j u clva o d b r o j n i h b o r d e l a o s ta la su n c d i r n u t a . P r i p a d a l i su p o lic iji. N a p o r i u v ije k tia ila z e 11a is tu g r a n ic u . N a m e đ u n a r o d n i m k o n f e r e n c i j a m a v la d e se o b v e z u ju d a će d o n ije ti » p r o g r a m e « p r o tiv o v o g ili o n o g »zla«, a n g a ž ir a ti m e d u m i n i s t a r s k e r a d n e s k u p i n e i im e n o v a ti » o p u u o m o ć e n ik e « , K a d j e p o d b o s a n s k o s r p s k im p r e m i j e r o m M ilo r a d o m D o d ik o m k o r u p c ij a p o p r i m i l a ta k o b e s r a m n e r a z m je r e d a č a k m E u r o p s k a u n i j a v iše p r e d n jo m m je m o g la z a tv a r a ti ocij R e p u b llk a S r p s k a b ila j e p r i m o r a n a o s n o v a ti a n tik o r u p e ijsk i o d b o r . P o s tu p ila j e k a k o j o j j e n a l o ž e n o — i p o s ta v ila M ilo r a d a D o d ik a o s o b n o za i y e n o g p r e d s j e d a t e l ja .
Bosna i Crna Gora: drzava ili ne? Z a p a đ n i is tr a ž ite lji k o d z a is ta v e ltk ib p o s lo v a n a ila z e n a j e d a n s is te m a ts k i p r o b l e m , k o ji n e m o ž e rije š iti n i n a jb o lja p o lic ija : m n o g e se tr a n s a k c ijc , već p r e m a to m e k a k o n a d le ž n a , v e ć in o m k o r u m p i r a n a d rž a v a sto ji u z n j i h f s u d je lu je li n e p o s r e d n o u n jim a ili n e , k r i m i n a l n o ili le g itim n o , s m a t r a j u p r i v r e d n o p a m e t n i m a . T o j e b ilo o c ito k a d j e u o č i n o v e 2 0 0 2 . g o d i n e p r e đ s t o j a l a k o n v e r z ija e u r o p s k i h v a lu ta u e u r o i p o s v u d a n a B a lk a n u m o r a l e su se z a m ije n iti m n o 179
g P i f o j n e n j e m a č k e i n a r k e k o je su b ile u o p t j e c a j u . K a k o b i se o p r e m i l e d o v o l j n o m k o lic in o m g o t o v i n s k ih e u r a z a z a m jeiiL i, v e č p r e t h o d n e g o đ i n c o b r a t i l e s u se n a c i o n a i n e b a n k e s v ih d r u g i h d r ž a v a E u r o p s k o j c e n t r a l n o j b a n c i ili N j e m a č k o j s a v e z n o j b a n c i, o r g a n i z i r a l e o p s k r b n n o v im n o v č a n i c a m a i p o v r a t s t a r i h . S v e s u d o b i l e svoj d e a l , s a m o s N a r o d n o m b a n k o m R e p u b l i k e C r n e G o r e n ir k o n i j e h t i o s u r a đ i v a t i . C r n a G o r a f o r m a l n o j e b ila (a j o š j e i d a n a s ) d i o » S a v e z n e R e p u b l i k e J u g o s la v ije « k o j a v e č g o d i n a m a fa k tič k i v is e n e f u n k c i o n i r a . K t o m u j e b ilo p o z n a t o d a b i iz C r n e G o re k a o M e k e šv e rc a c ig a re ta i u to č is ta za 120 0 d u b i o z n i h o ff—s h o r e tv r tk i iz c ije lo g a s v ije ta , m e d u n j i m a 5 0 0 b a n a k a , p r i k o n v e r z i ji v a lu ta g o l e m a s v o ta c r n o g n o v c a d o t e k l a u E u r o p s k u u n i j u . I p r i v a t n a D e u ts c h e B a n k iz is to g j e r a z l o g a o d b i j a l a s C r n o g o r c i m a s k lo p iti u g o v o r o k u p ir ji e u r a i z a m j e n i ir je m a c k ili m a i a k a , Što j e tu z e m lju j o š j a č e p o g o d i l o j e r j e ir je m a c k u m a r k u p r o g l a s i l a s v o jo m s l u ž b e n o m v a l u t o m . N i j e d a s lič n ih n e d o u m i c a n ije h i l o i u o d n o s t i iia K o s o v o i S r b iju ; u B e o g r a d u j e t n a p r in v je r , piv d z a k o n o p r a n ju n o v c a s tu p io n a s n a g u to č n o n a k ra ju za m j e n e v a l u t a u s r p n j u 2 0 0 2 . A li J u g o s l a v i j a j e b ila s a m o s t a l n a d rž a v a , K o so v o te rito rij p o d m e đ u n a r o d n o m u p ra v o m . N o v a c k o ji j e d o l a z i o p r e k o iijilio v n ih c e n t r a l n i h b a n a k a v r i j e d i o j e s a m p o s c b i k a o o p r a n . U o s ta J o m , n a k r a j u j e i C r n a G o r a d o b i l a s v o jc n o v č a n ic e e u r a : o d n j e m a č k e C o m m e r z b a n k . K o ju j e c tje n u za ta j te ž a k d e a l m o r a l o p l a t i t i o s i r o m a s e n o s ta n o v n iš tv o , o b je s t r a n e d r ž e u t a j n o s h . O n o š to p o d u z i m a n e k a d r ž a v a , p o d l i j e ž e d r u k č ijo j p r o s u d b i o d o n o g a š to p o d u z i m a j u p r i v a t n e o s o b e ili n e s u v e r e n i t e r i t o r i j a l n i s a v e z i. T a r a z l ik a im a s m is la t a m o g d je d r ž a v a p r e d s t a v l j a o p č i i n t e r e s . G d j e n i j e ta k o i n i k a d n ije n i b ilo , li z e m l j a m a p o p u t A lb a n ije ili M a k e d o n i j e , ta j e r a z l ik a z a p r i v a t n e o s o b e i p r e d s t a v n i k e p a r t i k u l a r n i h i n t e r e s a s a m o p o tic a j d a se šLo b r ž e d o č e p a j u d r ž a v e i š to d n l j e 180
s a č u v a ju n j e n s u v e r e n ite t, J e r k r i m i n a l n o j e a k o p o p u t d r žav e đ je lu je n e tk o tk o to u o p č e n ije — r e c im o , u t j e r u j e p o rc z e * Ili t a k o đ e r , k a o što se m o ž e v k lje ti n a p r i m j e r u b o s a n s k ih H r v a ta : u b i r e d je lo tv o r n u p r i v r e d m i p o t p o r u , T k o p o z n a jc M o s ta r iz v r e m e n a p r ije r a ta , s je ć a se S t a r o g a m o s ta , u lič ic a u tu rs k o j m a lia li, g đ je su b la g i m u š k a rc i r y e t k e b r a d e s fe s o m 11a g la v i tn r is tim a n u d i l i m a le is tk a n e p o k r iv a č e , f ild ž a n e ili iz r e z b a r e n e n a r g ile . M a h a la je n e s ta la u p r a h u i p e p e l u p o d g r a n a t a m a k o je su j e z a s ip a le m je s e c im a , a li M o s ta r j e u s k o r o d o ž iv io n o v p r o c v a t. N o v a c se p o t o m p r e s e lio n e k o lik o s to tin a m e t a r a d a lje u j e đ a n p o t p u n o d ia ik č iji M o s ta r — iz s ta r o g c e n tr a n a » B u le v a r« u h iv 'a ts k o m z a p a d n o m d ije lu , g d je j e o t v o r e n n iz s m i n k e r s k i h k a v a n a , g d je s ta ln o z v r n d a ju m o b ite li, u z p r a t n j u n e r v o z n i h a l a r m n i h u r e đ a j a s p o r ts k ih a u to m o b ila . I o v d je se, k a o i n a K o s o v u ? n o s i c r n o , n a j r a d ij e m u s c le — s h ir ts , z a tilja k iz b r ija n v iso k o d o tje m e n a . A li i B u le v a r sc u m c d u v r e m e n u p r o m ije n io . N o v a c se v iše n e e k s p o n i r a ta k o d e m o n s t r a t i v n o . N a s ta le su o s ta k lje n e k u ć e s u r e d i m a , fin i a u r o s a f o n i, m e đ u n a r o d n e tv r tk e o tv o rile su sv o je is p o s ta v e . U tr a v n ju 2 0 0 1 . m e đ u n a r o đ n a p o lic ija i v o jn ic i z a š titn i h t r u p a u B o s n i, S F O R - a , z a p o s je li su filija le » H e r c e g o v a č k e b a n k e « , n o v č a r s k e u s ta n o v e sa s je d iš te m u M o s ta ru . Ta b a n k a , k o ju j e o s n o v a la i p o d u p i r a l a a lija n s a n a c io n a lis tič k o g e s ta b lis h m e n ta , b o s a n s k o h r v a ts k ih g e n e r a l a i k a to lič k e c rk v e , p o s ta la j e fin a n c ijs k o m s lu ž b o m ile g a ln e p r o t u v la d e : n o v a c h r v a ts k e v la đ e i » p o re z i« k o ji su se u b ir a li u b o s a n s k o h r v a ts k im tv r tk a m a z a v rša v a li su k o d v la đ e slu žb e n o u k i n u t e s e p a r a tis tič k e re p u b U k e » H e r c e g B o sn e « i n j e n i h o r u ž a n i h s n a g a . T o j su m r e ž i p r i p a d a l i Šefovi n a c io n a l n e s tr a n k e , j e d a n p r o m i n e n t n i f r a n je v a c i d v o jic a g e n e 181
r a la . J e đ a n o d n jih , S lo b o d a n P r a lja k , 1 9 9 3 . j e d a o a r u lje r ijs k o m p a ljb o m s r u š iti sla v n i m o s ta r s k i m o s t a d a n a s j e d n u d u b i o z n n tv o r n ic u c i g a r e t a n a z iv a sv o jim v la s n iš tv o m — k a r te l k a k a v se m o ž e n a ć i u g o to v o sv ak o j m e đ u n a r o d n o p r i z n a to j b a lk a n s k o j d rž a v i, B a n k a j e d a v a la k r e d i t e » p o litič k i k o r e k tn im « tv r tk a m a , a o n e p o litic k i n e p o u z đ a n e p r e p u s t a l a v la s tito j p r o p a s t i . Z a l i n a n c i r a n j e te c e n t r a l e m o ć i m a n a g e m e n t se p o s lu ž io o r i g i n a l n i m trik o m : p r i d r u ž e n e tv r tk e i v la sti, n a ć e lu s v o js k o m , n a s a v je t b a n k e za sv o je s u s u r a d n i k e , b e z n jih o v a z n a n ja , u g o v o r ile ž iv o tn o o s i g u r a n j e i tr i g o d i n e za n jih p la ć a le p re m ije * M a lo p r i j e is te k a t r o g o d i š n j e g r o k a n a m je s te n ic i su b ili o b a v y e š te n i o sv o jo j s re ć i i u p i t a n i b i li te p r e m i j e , 1 0 0 d o 1 5 0 e u r a , u b u đ u ć e ž e lje ti s a m i d a lje p la ć a ti — ? u z b o s a n s k e p la ć e n e s t o p o s v e n e m o g u ć e . O o to v o svi u g o v o r i p r o p a l i su u k o r i s t o s i g u r a n j a , k o j e j e o p c t v e ć in s k i p r i p a d a l o b a n c i. M e đ u n a r o d n a u p r a v a t e k j e p o s t u p n o d o k u č ila Le s m ic a lic e . K ia m in a ln o n a đ z o r n o v ijc ć e b ilo j e u k l o n j e n o , r a č u n i z a m r z n u ti. O t a d a j e p r i v r e d a u H e r c e g o v in i s v a k a k o p a r a l i z i r a n a — p id je s v e g a o n a le g a ln a , k o ja se n e m o ž e ta k o la k o p r e o r i j e n t i r a t i ria d r u g c p r i v r e d n e g i a n e . 1 k o g o d sc b a v i k a k v tm u s p je š n im p o s lo m , d u ž n ik j c » H e r c e g o v a č k e b a n k e « ; n j e n ste č a j im a o b i n e s a g le d iv e p o s lje d ic e . » Z a p r a v o b is m o o d k o r i s n i k a k r e d i t a te b a n k e m o r a l i u ltim a t i v n o z a tr a ž iti d a ih o d m a h v r a te , d a u la g a č im a m o ž e m o n a d o k n a d i t i š te tu « , k a ž e m e đ u n a r o d n a s te č a jn a u p r a v ite ljic a T o b y R o b in s o n , »ali to b i b ilo n e o d g o v o r n o .« B a n k a j e d o b r o f u n k c io n ir a la i b e z tr v e n ja u s p o s ta v iia p la tn i p r o m e t . D a j e » H e r c e g B o sn a « zaist.a d rž a v a , » H e r c e g o v a č k a b a n k a « b ila b i n j e n o u z o r n o p o d u z e č e .
182
Kosovo: protektorat Z a p a d n a E u r o p a s a d a se ki Lm inalizLi'anju d r ž a v a n a j u g o i s to k u m o ž e s u p r o ts ta v iti n a tr i n a č in a : n a K o so v u p o d u p r a v o m U N —a iz r a v n im p o lic ijs k im z a h v a to m , u p o l u p r o t e k t o r a t i m a B o s n i i A lb a n iji d e fa c to d o n o s e n j e m p r o p i s a i p e r s o n a l n i m p r o m j e n a m a u p o lic iji, u S rb iji, C r n o j G o ri, M a k e d o n ij i , B u g a r s k o j i H r v a ts k o j d i p l o m a ts k i m p r i t i s k o m , p o m o ć u carrots a n d stićks, d a k le m r k v o m i b a tin o m * U p r o t e k t o r a t u K o so v o U N - o v a p o lic ijs k a v la st, » U n lt e d N a tio n s C iv il P o lic e« (U ncivpoL ), im a f o r m a ln o p r a v o s a m a o p e r a t i v n o d je lo v a ti. N a v r h u te v la sti j e v iso k i p o licijsk i č in o v n ik iz n je m a č k e s a v e z n e p o k r a ji n e S je v e r n e R a jn e —— V e s tfa lije , k o ji k a o v o đ ite lj j e d i n i c e z a b o r b u p r o tiv o r g a n iz ir a n o g ; k r i m i n a l a d o n o s i i v e lik o o s o b n o is k u s tv o . N j e m u p o m a ž e m e đ u n a r o d n a j e d i n i c a za b o r b u p r o tiv o r g a n i z i r a n o g k r im in a la , O d g o v o r n i su sv je sn i to g a lz a z o v a . N a K o so v u se g o to v o sve in s titu c ije , n a e e lu s p o lic ijo m , n a n o v o iz g r a đ u ju o d o z d o n a v iš e . T o j e š a n s a i o p a s n o s t u je d n o : s j e d r t e s t r a n e U N —o v a p o lic ija m o ž e d i r i g i r a t i iz b o r o m p e r s o n a l a z a b u d u ć i Lokaini p o lic ijs k i a p a r a t T s d r u g e s t r a n e i n s t i t u c l o n a l n i » n u lti t r e n u t a k « b a n d a m a o m o g u ć u je d a sv o je Iju d e s m iš lje n o d o v e d u u u p r a v u . J e d i n ic i za b o r b u p r o tiv o r g a n i z i r a n o g k r i m i n a l a n a s u p r o t sto j i , a k tiv n a s a d a k a o i p r ije , U Q K —o v a v o jn a ta jn a s lu ž b a , k o ja j e d o b r o o r g a n iz ir a n a , b o lje p o z n a je o s o b e i im a p r i r u c i m n o g o s r c d s ta v a d a č in o v n ik e p o d v r g n e p r itis k u . J c đ n i ž e le o r g a n i z i r a n i k r im in a l u k lo n iti iz in s titu c ija , d r u g i g a o n d j e h o ć e t r a j n o u s iđ r iti. T k o ć e p o b ije d iti u toj u tr c i, j o š n i j e o d lu č e n o . S v a k a k o j e U N —o v a p o lic ija 2 0 0 2 . p o s tig la n e k e is tr a ž n e u s p j e h e , a m o g la je p o d u z e t i i v a ž n a u h ić e n ja . B o ja la se s o lid a r iz ir a n ja p u č a n s tv a s n e k a d a š n j im b o r c im a s f r o n t e i d a n a š n jim g a n g s te r s k im b o s s o v im a , a li o n o 183
U la za k K F O R —o vih m iro v n ih Irupa, 1 9 9 9 . tia Kosovo; đolje stari g t a d u P rizren u . 184
je iz o sta lo . U N - o v a p o lic ija s lo b o d n o s u r a đ u je s p o b cij" sk im v la s tim a z a p a d n o e u r o p s k ih clržava. d ra g o v i a lb a n s k ih n a r k o k a r t e l a m o g n sc u Š v icarsk o j ili u N je m a č k o j s lije d id u n a t r a g svc d o K o so v a a o s u m n jič e n ic i se o n d je m o g u u h a p s iti.
Bosna i Albanija: Europska unija kao veliki brat U B o sn i j e » v iso k o m p re d s ta v n ik u « , tr e n u ta č n o B rita n c u P a d d y ju A s h d o w n u , m e đ u n a r o d n im u g o v o ro m z a ja m č e n o p r a v o d a n a d z ir e p r o v e d b u d a y to n s k o g m ir o v n o g s p o ra z u m a iz s tu đ e n o g a 1995. D a y to n sk e sile p o tp is n ic e o d lu e ile su v rlo š iro k o lu m a č iti to p ra v o . J c d a n o d A sh d o w n o v ih p r e th o d n i k a , S p a n jo la c C a rlo s W e s te n d o r p , 1999- je p o k r a tk o m p o s tu p k u s m ije m o b o s a n s k o s rp s k o g p re c ls jc d n ik a N ik o lu P o p la s e n a o d m a h n a k o n iz b o ra . K ao č u v a r » đ u h a D a y to n a « ta v la s t m o ž e je d n o s ta v n o d o n o s iti z a k o n e i u k aze a k o se n a r o d n e s k u p in e i n jih o v e s tr a n k e n c m o g u slo žiti ili o d lu č iti nefito sto p o m is lje n ju »v iso k o g p r e d s ta v n ik a« p r o tu r je č i m iro v n o m s p o r a z u m u . T a z e m lja , d o d u š e , p r c m a u s ta v u d o n e s e n o m u D a y to n u r a s p o la ž e v la s titim , k o m p lic ir a n o s tr u k tu r ir a n im d rž a v n im a ] ia ra to m ; ali o n a d e fa cto n ije s u v e re n a . »V isokog p re d s ta v n ik a « p o s ta v lja E u r o p s k a u n ija ; irjeg o v je z a m je n ik A m c rik a n a c iz S A D -a s k o jim se m o r a đ o g o v a r a ti o svim v a ž n im p ita n jim a . N a k o n te r o r is tič k ih n a p a d a 11. r u jn a 2 0 0 1 - A m e rik a n c i su, n e o b a z iru č i se n a b o s a n s k i u stav , p o s tig li cla im b u d u iz ru č e n i s u m n jiv i is la m isti. P o lic ijsk a v last, k o ja j c p r v ih g o d in a n a k o n D a y to n a p r i p a d a la U N - u , u m e đ u v r e m e n u je p r e š la n a E u ro p s k u u n iju , P o p u t n e k a d a s n je U N - o v e v iasti ni p o lic ija E u ro p s k e u n ije n ije p a k n e p o s r e d n o o p e r a tiv n o clje la tn a , ali s m ije n a d z ir a ti d jelat.n o st b o s a n s k ih k o le g a , 185
K a d se i 1 9 9 9 . p r o č u l o z a n e k o lik o m i li j a r đ i te š k e p r j j e v a r e s p o r e z n i m n o v c e m i z a p a d n o m p o m o ć i, W e s te n d o i p j e s v o ju v la s t u S a r a je v u o p r e m i o p r o t u p r i j e v a r n o m j c d i n i c o m (A n ti F r a u d U n it) , k o ja j e p o d n je g o v im a u s tr ijs k im n a s l j c d n i k o m W o lf g a n g o m P e t r i t s c h e m d o b ila i n a l o g d a se b o r i p r o t l v o r g a n i z i r a n o g z lo č in a . T a v la s t i p a k k r o n i č n o im a p r e m a l o o s o b lja i u s k la d u s tim j e b e z u s p je š n a . A li to i p a k d o p u š t a m e đ u n a r o d n o p r a v n u k o n s t r u k c y u d a ć e se j e d n o g a d a n a m o ć i s tv o r iti i d j e lo tv o r n i i n s t r u m e n t i . A lb a n ija j e f o r m a l n o p o t p u n o s u v e r e n a , a li u zb ilji j c o v is n a o E u r o p s k o j u n iji g o to v o j e d n a k o k o lik o i B o s n a . N a k o n što j e ta z e m lja u p rv o j p o lo v ic i 1 9 9 7 . g o d i n e p o t o n u l a u k a o s i b e z v la š ć e p u n o n a s ilja , A m e r ik a n c i i z a p a d n i E u r o p l j a n i slo žili s u se d a će svoj u tje c a j n a v la st k o o r d i n i r a t i p r e k o m is ije O E S S — u T i r a n i . T a j je z a d a t a k p o s l j e d n j i h g o d i n a k o r a k p o k o r a k p r e la z i o n a m is iju E u r o p s k e u n ije . T a l i j a n i s u z a d r ž a li p r a v o d a k o n t r o l i r a j u o b a l n u s tr a ž u , a sa s v o jo m D irezjone in vestig a tiv a a n tim a fia (D IA ), k a ra b in je rim a i G u a rđ ia d i fin a n z a m o g u i iz r a v n o p r o v o đ i t i is tr a g e u A l b a n i j f a li n e m o g u n ik o g a n e p o s r e d n o s m ije n iti n i u h ititi. P ri t o m e j e p o s t i g n u t n iz u s p j e h a . T a k o je u s p j e l o a k c ijo m » O ra o « p r i v r e m e n o z a u s ta v iti p r o m e t g lis e r i m a i z m e đ u a lb a n s k e i a p u lijs k e o b a le , n a k o n č e g a su ta lija n s k i l i e l i k o p t e r i o tk r ili s k r o v iš ta tih č a m a c a u trs tic i. P r i d o n o š e n j u z a k o n a i u r e d a b a p o s to ji živ a » k o o p e r a c ija « s E U . D e fa c to se r a z m a t r a sv a k i n o v i p r o p i s z a p a đ n i h k o n t r o l o r a , š to š ta se j e d n o s t a v n o p r c p i s u j e iz n j e m a č k i h ili f r a n c u s k i h z a k o n a . Z a p a d n i d i p l o m a t i u T i r a n i g o to v o se s v a k o g t j e d n a ž a le k o d n e k o g o d a l b a n s k ih m i n i s t a r a i z a litije v a ju s m j e n u o v o g ili o n o g k o r u m p i r a n o g č in o v n ik a , č e s to č a k i s u s p j e h o m . E U j e R e p u b lic i A lb a n iji o d 1 9 9 E iz G:i
2 86
Orgauizaciji za euiopskn sigui’Jiosl i suradiiju osim curopskili i hivšili sovjeisk ili di žava il si edn joj Aziji pripadaju još i SAD i Kanada.
r a z n i l i iz v o ra d o d ije lila v iše o d n i i l i j a r d u e u r a , n j e m a č k a s a v e z n a v la d a u » b ila te r a ln o j« p o m o č i j o š o k o 3 0 0 m i liju n a , v iše n e g o b ilo k o jo j d r u g o j z e m lji n a sv ije tu . D a m e đ u n a r o d n a z a je d n ic a z a v r n e s la v in u , s v a k a b i se v la d a n a k o n k r a t k o g v r e m e n a s lo m ila .
Ostale balkanske države: teska diplomacija K a tk a d je to f u n k c i o n i r a l o s p r i t i s k o m , k a t k a d č a k i b e z n je g a . M u h a m e d A g o v ić , » T r o p ic a l—u b o jic a « iz T f i e r a , u s ije č n ju 2 0 0 1 . o tiš a o j e n a k o n b ije g a iz z a tv o r a u svoj c r n o g o r s k i z a v ič a j. K a z n e n i p r o g o n i t e l j i iz R h e i n l a n đ —P fa lz a n i s u se d a li z a p la š iti n i to m e g z o d č n o m d e s t i n a c i j o m n i lo š im g la s o m k o ji b ije j u g o s l a v e n s k u p o lic iju i p o t r u d i l i su se o k o k o o p e r a c i j e . S u s p j e h o m : n a p u t o v a n j u u G rn U G o r u ti s u d r ž a v n i o d v je tn ic i p r iv o lje li n a s u r a d n j u s v o g a k o le g u iz B ije lo g a Polja* N ije m c i su j o š b o r a v ili u to j z e m lji k a d je c r n o g o r s k a p o lic ija p o t p u n o z a b e z e k n u t o g č o v je k a p o k u p i l a iz k r e v e ta . Z b o g b ije g a iz n j e m a č k o g z a tv o r a u d o m o v in i je d o b i o jo š p o l a g o d in e - P o s lije j e c r n o g o r s k a v la s t č a k u đ o v o ^ i i a n je m a č k o j ž e lji za » iz v r š n o m p o m o ć i« - N ije , d o d u š e , A g o v ič a k a o j u g o s l a v e n s k o g d r ž a v l ja n in a m o g l a iz r u č iti N je m a č k o j. Ali o n a j e n je g o v d o ž iv o tn i z a tv o r iz N j e m a č k e p r e t v o r i t a u 4 0 —g o d iš n ji i o t a d g a d r ž i n a ro b iji. U s lu č a ju A g o v ić p o d u d a r i l o se n e k o l i k o s r e t n i h o k o ln o s ti: C r n a G o r a n a s to ji se o t r e s t i im id ž a l u p e š k e d r ž a v e i p o b o l j š a t i svoj u g l e d n a Z a p a d u — u b o jic a , k o ji n e d je l u j e u p o l i ti č k o m o k r u ž e n j u , u p r a v o j e d o b r o đ o š a o n j e n o m a m b i c i o z n o m i a n g a ž i r a n o m m i n i s t r u p o lic ije - O s im . to g a , A g o v ić u C r n o j G o r i p r i p a d a m u s lim a n s k o j r n a n jin i- N je g o v r o d n i g r a d ić B e r a n e n a la z i se u S a n d ž a k u , p o k r a j i n i s v e ć in s k im m u s l im a n s k i m s ta n o v n iš tv o m p o d i j e l je n o j iz m e 187
đ u S rb ije i C r f le G o r e f u k o jo j sve v rv i o d p o lic ije -— za b U s ta v o i s t r e n i r a n u s p e c ija ln u j e d i n i c u k o ja v eć g o đ i n a m a z a u z im a r n o te l to g a g r a d ić a , u h i ć e n j e to g č o v je k a b ilo j e la k z a d a ta k . N e k o lik o m je s e c i p o s lije m i n i s t r u p o lic ije u s p i o j e p o s e b a n p o d v ig : u p r o s i n c u 2 0 0 2 . clao j e T z b o g u p le t e n e s t i u m e đ u n a r o d n u t r g o v in u ž e n a m a , u h a p s i t i z a m je n i k a g la v n o g d r ž a v n o g o d v je tn ik a C r n e G o r e . T a g a j e a k c ija s v a k a k o s ta ja la g la v e . U v e ć in i z e m a lja te r e g ije , u J u g o s la v iji (S rb iji i C r n o j G o r i) , M a k e d o n iji, H iv a ts k o j i B u g a r s k o j, u tje c a j E U m je r i se v ise ili m a n j e p r e m a d o p r i n o s u k o ji o n a iz ra v n o ili p o s r e d n o p r u ž a za d r ž a v n i p r o r a č u u i za i n f r a s t r u k t u r n e p r o j c k t e , n j e n o m p o litič k o m p o d r s k o m u o d n o s u n a S v je ts k u b a n k u i M e d u n a r o d n i m o n e t a r n i f o n d , a p r ijc s v e g a p o t o m e k o lik o se i z g l e d n o m č m i p e r s p e k t iv a p r i s t u p a E u r o p sk o j u n iji. S v a k i k o n t a k t E U ili v la s đ n e k e o d d r ž a v a n j e n i h Č la n ic a u s p o s ta v lja se p r e k o p o j e d i n e v la d e , A k o j e o n a k o r u m p i r a n a , m o g u j o j se d i p l o m a ts k i m p u t e m n a m e t n u t i a n t i k o r u p c i j s k i p r o g r a m i i m o ž e se p o k u š a ti, p r i j e t n j a m a i p r i m a m l ji v i m o h e ć a n jim a , g u r n u t i n o g u u v r a la . T o u p r a v ilu f u n k c i o n i r a sv e d o k se n e d o p r e d o m o ć i v la đ a ju ć ih e l i t a i s ta n ja u s a m o j v la d i. S v e u k u p n i iz v je šta ji m e d u n a r o d n i h o r g a n iz a c ija o p u t o v i m a d r o g e , tr g o v a n j u ž c n a m a ili š v e r c u c ig a r e t a o s la n j^ jn se n a p o d a t k e v la d a . K a tk a d se i d i p l o m a t s k i m p r itis c im a u s p ije v a p o s tić i o p e r a t i v n a s i r r a d n j a iz m e d ti m o z e m n i h e k s p c r a t a i n a c io n a ln e p o lic ije . I a k o s u u Ije to 2 0 0 2 . n a B a lk a n u p r o v e d e n c k o o r d i n i r a n e r a c ije u v ezi s d r o g a m a u z s u d je lo v a n je s t r u č r j a k a iz h u k u r e š t a n s k o g C r i m e C e n t e r a i n a d l e š t v a S A D - a za n a r k o t i k e D K A . A li Što č v rš ć e o r g a n i z i r a n i k r i m i n a l n e k u d r ž a v u d r ž i u ša c i, to su m a n j e š a n s e d a se u l j e c a je m išta p o s t i g n e . P o n e š t o o d o n o g a š to p o d u z i m a E U n a s a m o m j e r u b u {ili v e ć s o n u s t r a n u ) le g a ln o s ti. P o lic ijsk i s a v je tn ic i, k o ji z a p r a v o t r e b a j u p o m o ć i m in is ta r s tv u u n u t a r n j i h p o s lo v a u izg r a d n j i m o d e r n e p o lic ije , b u d n i m o k o m m o t r e tk o o d n ji188
h o v ih p a r t n e r a u s a m o m d r ž a v n o m a p a r a t o o d r ž a v a k o n r a k te s b a n d a m a , L e g rje š p i j u n a s v a k o d n e v n o p r i k u p l j a j u i n f o r m a c g e o k o r u p c ij i i k r i m i n a l u , D ip lo m a ti, a p o s e b n o p o l i ti č a r i n a Z a p a d u ip a k č e s to sv o je s p o z n a je o s ta v lja ju n e i s k o r i š t e n i m a . O n i su u n e iz b je ž n o j đ ile m i: u s p j e š n o u tj e c a t i m o g u s a m o k a d sa sv o jim s u g o v o r n ic im a u o d r e đ e n o j b a lk a n s k o j z e m lji iz g r a d e d o b a r o d n o s , p a s u ta k o p r i r o d n i s a v e z n ic i i n a j k o r u m p h a n i j e v la d c . P o g a z iti ta k a v sav e z u v ije k j e r i s k a n t n o . G o d i n a m a j e , p r i m j e r i c e , v e ć b ilo p o z n a t o d a c r n o g o i sk i p r e d s j e d n i k M ilo Đ u k a n o v ić o r g a n iz ir a š v e rc c i g a r e t a n a š te tu E U , A li u j e d n o j e taj C r n o g o r a c s v o jo m o p o z i c y o m r e ž i m u S l o b o d a n a M ilo š e v ić a u B eo g r a d u č in io Z a p a đ u k o r i s n e u s lu g e . K a d j e M ilo š e v ić o tiša o , Đ u k a n o v ić e v a se u p l e t e n o s t j o š m o g la v iš e s tr u k o is k o r is titi, r e c iin o , k a d j e t r e b a lo z a u s ta v iti p o t p u n o o s a m o s ta Ije n je C r n e G o r e . T e k k a d j e i to b ilo u č in jc n o * b c o g r a d s k a v e le p o s la n s tv a S A D - a i B r i t a n i je a k tiv ir a la su se k a k o b i se r ije š ila Đ u k a n o v ić a , s k o v a la k o a lic iju n je g o v ih p ro tiv a iik a i b iv š im s a v e z n ic im a u s k r a ć iv a n je m k o n t a k a t a d a la d o z n a n ja d a o n v is e n ije p o ž e lja n . T a j j e m a n e v a r p o š a o n a o p a k o . N a s lje d e ć im p a r l a m e n t a r n i m iz b o r im a Đ u k a n o v ič e v a j e s t r a n k a b ila p o t v r d e n a . P r e d s j e d n i k se u s p io , r o š a d o m sa s v o jim p r e m i j e r o m , s k lo n iti s v a t r e n e lin ije i i s t o d o b n o svc k o rrc e z a d r ž a t i u r u k a m a . O s iin n a u o b i č a j e n e m s titu c i o n a l n e o t p o r e , p r e d s t a v n ic i Z a p a d a m o r a j u p r i s v a k o m p r i j e đ l o g u r a č u n a t i n a n e p o v j e r e n j e c r n o g o r s k e v la d e , P o k u š a ji d a se u tje č e n a p o n a š a n j e b ir a č a u b a l k a n s k i m z e m lja m a u o p ć e s u r i j e t k o o k r u n j e n i u s p j e h o m . U n a t o č n a jb o ljim p o litič k im , p r i v r e d n i m ili č a k a d m i n i s t r a t i v n i m m o g u ć n o s t i m a u tje c a ja z a p a d n e m is ije u B o s n i d o d a n a s n is u u s p j e l c p r e s u đ n o s lo m iti m o ć n a c i o n a l n i h p a r d j a k o je su t u z e m lju o d v e le u r a t. A p o k u š a ja u i s t in u n ije n e d o s t a j a l o . P rv a tr i l e g i s l a t n r n a r a z d o b lja n a k o n z a v r š e tk a r a t a b ila su s k r a ć e n a n a d v ije g o d in e , k a k o bi sc u b r z a o o č e k iv a n t t r e n d o d b a c iv a n jii r a t n i h s t r a n a k a . O r g a n iz a c ija iz b o r a 189
n a j p r i j e j e b i l a vi n a đ l e ž n o s t i m is ije O E S 5 —a a n e l o k a l n e v la s đ . O E S S i v is o k i p r e d s t a v n i k i m a j u p r a v o p r e k r i ž i t i s i z b o r n i h lis ta k a n d i d a t e k o ji n is u u s u g la s ju s D a y t o n o m , p a t o i č in e . I n a jv e ć e m j e g l u p a n u j a s n o d a se t v r d o l i n ij a š i m a k o d » in te r r ia tio n a ls * u S a r a je v u lo š e p iš c . B o s n a m o ž e p r e ž i v jc ti s a m o sa z a p a d n o m p o m o ć i, a s i m p a t i j a Z a p a d a p r ip a d a s o c ija ld e m o k ra tim a i d ru g im s tra n k a rn a k o je s e b e r a z u m i j u k a o n a d n a c i o n a l n e — ta j e d n o s t a v n a p o r u k a g o d i n a m a se u tu v ljiv a la B o s a n c im a sv ih tr iju n a c ij a . K a s n iji p o s e b n i iz a s ia n ik g l a v n o g ta jn ik a U N - a n a K o s o v u , M ic h a e l S t e i n c r , č a k j e k a o z a m j e n i k v is o k o g p r e d s t a v n i k a 1 9 9 8 . n a s t u p i o n a p r i r e d b i u s k lo p u s o c ija lđ c m o k r a t s k e p r e d i z b o r n e k a m p a n j e , a d a i p a k to j s t r a n c i m je m o g a o p o m o ć i d a p o b ije d i. U s p i j e li p a k u z z a p a d n u p o t p o r u p o li d č k i o b r a t, n o v im v l a d a m a j e te š k o i č e s to t a k o đ e r b r z o s k liz n u u s v a đ e i k o r u p c ij u . N i j e d a n o b r a t p o s l j e d n j i h g o d i n a — n i u H r v a t s k o j, S rb iji i B o s n i 2 0 0 0 ., n i u A lb a n iji 1 9 9 7 ,, n i u C r n o j G o r i 1 9 9 7 ., n i d v a u M a k e d o n ij i 1 9 9 8 . i 2 0 0 2 . -—- njj
J e li zapadni an g azm an kolonijalistički? V e ć se n a Z a p a d u b u d e j>r\a g la s o v i k o ji a n g a ž m a n E U i n j e n i h d r ž a v a č la n ic a u j u g o i s t o č n o j E u r o p i k r i t i z i r a j u k a o » k o lo n ija lis tič k i« , A u s tr ijs k i p o z n a v a l a c B a l k a n a H a n n e s H o f b a u e r u s p o r e đ u j e z a p a d n j a č k u » sv ije st o p o s la n ju « i 190
» id e o lo g iju p o m a g a č a « u » d rž a v n o j fik ciii B o s n i i H e r c e g o v in i« s m e n t a l i t e t o m m i s io n a r a r a n ij i h e p o h a . Iz a toga* m isfi H o f b a u e r , s to ji » k o lo n ija ln i in te re s « . »B ilo k a d a « , v je r u j e o n , B o s n a č e » slu ž iti k a o k v o tir a n a is p o r u č ite ljic a r a d n e s n a g e , p r o š i r e n o r a d iliš te za j e f t i n u n a j a m n u p r o iz v o d n ju , p r ije m c iv o tr ž iš te za v iša k p r o iz v o d a i k a o v o jn i p o lo ž a j« .66 T a j j e s i n d r o m Ločno o p is a n , a li o b ja š n je n je n ije u v je rljiv o . K a d b i z a p a d n o j E u r o p i b ila p o t r e b n a r a d n a s n a g a iz B o s n e , n e b i iz b je g lic e o d o n u d s la la n a t r a g , a d a j o j t r e b a j o š j e d n a » r a d io n ic a za j e f t i n u n a j a m n u p r o iz v o d n ju « , to b i n a p o k o n d o n ije lo ž u đ e n o o č e k iv a n e in v e s tic ije . D a s u p a k n a p o r i E u r o p s k e u n ije z a ista u s m j c r e n i n a b u d u ć e »L ržište za v iš a k p r o iz v o d a « , b io b i to r i j e d a k d o k a z za d a le k o v i d n o s t k o ja in a č e ta k o b o l n o n e d o s t a j e k a p ita lu i d r ž a v a m a k o je o n o b v e z u je u z a p a d n o j E u r o p i. K a d b i se a n g a ž m a n Z a p a d a n a j u g o i s to k u h t i o sv e sti n a m a t e r i j a l n e in te r e s e , o n i b i se j o š n a j p r i j e m o g li p r o n a ć i u in o tiv u iz b je g a v a n ja iz b je g lic a . B ije d a i s u k o b i n a is to č n iin g r a n ic a m a E u r o p s k e u n i j e u tjeČ u , p r e k o m a s o v n o g b ije g a i p r e k o o r g a n i z i r a n o g k r im in a la , i n a s u ž iv o t n a Z a p a d u . T o j e m o ž d a e g o is tič k i m o tiv , a li j e p a m e t a n i k t o m u ta k a v d a se n e t r e b a b o ja ti n ik a k v e e tn ič k e p r o v je r e : k a d se k o n f lik ti r ije š e , ra to v i iz b je g n u a z lo č in s u z b ije , to j e u p r \ o m r e d u u i n t e r e s u lju d i u s a m o j r e g iji. Ka itik a p r o tiv » k o lo n ija lis tič k o g « p o s t u p a n j a Z a p a d a n a B a lk a n u đ o la z i s a m o o d n e k ih p o l i ti č a r a k o ji su se in o g li u s p je š n o u k lo n iti; r e z o n a n c j j a n a ta k v u k r itik u u p u č a n s tv u n ije z a m je tljiv a . I a k o p o n e k i m B o s a n c im a p o n a s a n j e i o s c b u jn a k u l t u r a m n o g i h in o z e m n i h p o m a g a č a i s a v je tn ik a u n jih o v o j z e m lji k a t k a d m o ž d a iz g le d a ju s k u r iln o , n a p o s l j e t k u su im ti » m is io n a ri« d r a ž i o d v la s titih » p o g la v a ra « . S r p s k i i h r v a ts k i b ir a č i u B o sn i, k o ji se u v ije k iz n o v a o d lu č u ju za s v o je k o r u m p i r a n e n a c i o n a l n e p a r ti j e , d je lu ju 66
M a n n es H otb au er, Balkankrteg. Zeim Jahre Zerslorung Jugoslmviens, B cč, sti. 2 3 3 i d.
191
s a s v im r a c i o n a l n o , j e r d je lu ju u n u t a r b e s m is le n e , r e g io n a ln o i n a c i o n a l n o s t r u k t u r i r a n e d r ž a v n e c je lin e . P o s to je » s rp sk a « r e p u b l i k a , m L is lim a n s k o —h i'v a ts k a f c d e r a c ija a u n jo j o p e t m u s lim a n s k i, h r v a ts k i i » m ije š a n i« k a n to n i. U z ta k a v d r ž a v n i u s tr o j n e p r i s t a j u n a đ n a c i o n a l n e s t r a n k c . O d B o s a n a c a se , p rim je ric e * o č e k u je d a i z a b c m j e d n o g » s rp s k o g « , j e d n o g » m u s lim a n s k o g « i j e d n o g » h rv a ts k o g « Č lan a P r e d s je d n iš tv a . K a k o b i p r i t o m m o g li d a ti g la s n c k o m u k o m e j e s v c jc đ n o j e li S r b in , M u s lim a n ili H r v a t? N is u e t n i č k a m r ž n ja ili i n a t p r e m a z a p a d n j a č k i m p r e p o r u k a m a t a jn a n e m iJ ih r e z u l t a t a b o s a n s k i h iz b o ra . K a d b i u N je m a č k o j p o s to ja la o d r e đ b a p r e m a k o jo j b i u t o č n o o d r e đ e n o m b r o j u m in is tr i m o r a li b iti k a to h c i ili e v a n g e lic i, n i t k o se n e b i s m io č u đ iti k a d b i b ile iz a b r a n e k a to lič k e i e v a n g e h č k e s t r a n k e . Z a p a d n a o r i j e n t a c i j a n a z a p a d n o m j e B a lk a n u s t a b i l n o o sn o v n o r a s p o l o ž e n j e . P r ilik e u E u r o p s k o j u n iji, p r i j e s v e g a u N j e m a č k o j T z a s v a k o g a s u đ a le k i id e a l; p r a v n a d r ž a v a , d e m o k r a c ij a i tr ž iš n a p r i v r e d a u p i t n i su s a m o z a s ić u š n e m a n jiiie* K o m u n i z a m j e id e o lo š k i m r ta v , is la m iz a m i fa š iz a m n is u se č a k n i za v r i j e m e r a t a o so v ili n a j e d n u n o g u . V e ć i svi n a c i o n a l n i m ito v i b a l k a n s k i h n a r o d a p o k a z rrju p r e m a Z a p a d u i p r i p o v i j e d a j u o o b r a m b e n p j b o r b i E u r o p e p r o tiv rs la m a . C a k i v e ć in s k i m u s lim a n s k i A lb a n c i u n a c io n a ln o m j u n a k u S k e n d e r b e g u o d a ju p o č a s t č o v je k u k o ji j e k r š ć a n stv o b r a n i o o d O s m a n l y a .
Bijeda novih nacionalnih drzava N a p o r e r a z n i h m is ija ta k o u z a l u d n i m a n e č in i p a s iv n i o tp o r Z a p a d u . Z a p o d l o s t p r e m a t e s k o m » c iv iliz a c ljs k o m p r o je k tn « p r o š i r e n j a 11a ju g o is to k n e p o s to ji p o v o d . J e r p o s v u d a n a B a lk a n u is t o v r e m e n o v la d a d e p r e s i ja ; n a d e su j e d r r a k o m a lo p o v e z a n e sa z a d r ž a v a n je m s t a r i h v la s to d r 192
ž a c a k a o i s iz b o r o m n o v ih . N ig d je se p r i v r e đ a n ije p o k r e n u la , n i g d j e n e v la d a s la v n o r a s p o l o ž e u j e o b n o v e , k a k v o j e , r e c im o , p o s to ja lo u p o r a ln o j N je m a č k o j. E u r o p s k a j e u n ija iz s r e d s ta v a te z a je d n ic e o d 1 9 9 1 . d o 2 0 0 0 , u b a l k a n s k e z e m lje in v e s tir a la 5 r5 m i li j a r d i e u r a , a d a n i k a d n ije b ilo n e č e g a p o p u t p r o b o j a . T a j e t e n d e n c ija u s n a ž n o m p o r a s tu . Z a 2 0 0 1 . iz s re c ls ta v a E U j o š j e je d a n p u t. b ila s p r e m n a m i l i j a r d a i p o l. D o d a t n o j e u z te n o v c e n j e m a č k a s a v e z n a v la d a d o 2 0 0 0 . g o d i n e b i i a t e r a l n o d a l a d a ljn jih 1 ,8 m ilija r d i, z a 2 0 0 1 . j o š j e d n o m v iše o d 1,2 r m lija r đ i, N a K o s o v o s n je g o v ih 1,8 m ilijn n a s ta ln ih s ta n o v n ik a d o t e k l o j e i z m e đ u 1 9 9 9 . i 2 0 0 2 . o k o 2 ,4 m i li j a r d i e u r a . P r e m a s ta tis tik a m a S v jc ts k e b a n k e za 2 0 0 0 . g o d i n u č e tir i b a lk a n s k e z e m lje — B o s n a , M a k e d o n ija , J u g o s la v ija i A lb a n ija — p o m e đ u n a r o d n o j p o m o ć i k o ju p r i m a j u p o g lav i s ta n o v n ik a n a la z e se s a s v im p r i v r h u ; j o š v išc n o v c a d o tje c e s a m o P a le s tin c im a u J o r d a n u , n a Z a p a c ln o j o b a li i u p o ja s u G a z e , u V ije tn a m i u N ik a ra g v a i. N o v i p o l i ti č a r i i viši u p r a v n i č in o v n ic i iz ju g o is to č n e E u r o p e š k o lu ju se u B e č u i Ž e n e v i, L o n đ o n u i W a s h i n g t o n u , B e r l i n u i P a r iz u , u v la s tito j z e m lji z a p a d i 'j a č k a ih v c le p o s la n s tv a i p o litič k e z a k la d e š a lju sa s e m i n a r a n a s e m i n a r i o b a s ip a ju p o n u đ a m a za u v je ž b a v a n je i s a v je to v a n je . S v a k i n o v i n a r k o ji u m ije n a p i s a t l j c d n u p o š t e n u r e č e n ic u p r o v o d i k u d i k a m o n a jv e ć i d i d s v o g p r o f c s i o n a l n o g ž iv o ta n a m e đ u n a r o d n i m m e d ijs k im s e m i n a r i m a . AJi p o b o ljš a n je n ije n a v id ik u . T k o im a j a k u v o tju i n a d a r e n j e a to n e k a k o m o ž e o r g a n i z i r a t i , is e li se , S vi d r u g i č e k a ju n a i n o z e m n e in v e s tito r e . U z a lu d — u z e m lja m a p o p u t S rb ije , B o s n e i M a k e đ o n ije n e in v e s tir a ju č a k m z e m lja c i k o ji su se u in o z e m s tv u d o m o g li n o v c a . P ra v i j e p r o b l e m n a Č e ln e n a r a v i: Iju d i n a B a lk a n u n e m a ju p o v j e r e n j a u sv o je n o v e d r ž a v e , e lite n e m a j u i n t e r e s a z a n j ih o v o d o tje r iv a n je . N is u im s u s p e k t n i te k o v a j ili o n a j p o litič a r , o v a ili o n a s t r a n k a , n e g o c ije ia z a je d n ic a . U j e s e n 193
2 0 0 2 . v iš e o d p o l a i S r b a i C r n o g o r a c g t n i j e se đ a l o p o k r e iin ti d a s u d j e l u j u u i z b o r i m a z a n o v o g p r e d s j e d n i k a d r ž a v e , p r e m d a su svi z n a li d a je p o t r e b a n k v o r u m o d 5 0 p o s t o k a k o b i u o p c e n e k i p r e đ s j e đ n i k m o g a o b iti l z a b r a n . U p i t a te li, r e c i m o , B o s a n c e o k o r u p c ij i u n jih o v o j z e m lji, n a ić i ć e t c n a 7 0 p o s t o p e s i m i s ta , o d k o jih p a k 10 p o s t o m is li d a j e to j e d n o s t a v n o u I ju d s k o j p r i r o d i . V c ć in a z n a d a j e p r i j c , u J u g o s l a v i j i, b i l o b o l j e .67 D r ž a v e se m o g u o b lik o v a ti p o t e z o m p c r a , n a c ij e n e . A k o u D ie r c k c o v u s v je ts k o m a t l a s u s a m o o t v o r i t e p o l i t i ć k u k a r t u E u r o p e s n j e n i m v r lo s u g e s tiv n o o b o j e n i m p o v r š i n a m a , m o ž e t e o s j e t i ln o z a m ije titi m n o g o s a r e n i h n a c i o n a l n i h d r ž a v a . U s v a k o d n e v n o j z b ilji lju d i o n e n e e g z is t i r a j u . Č a k i k a d n jih o v i p r e d s t a v n i c i im a jii d o b r u v o lju , n e m a j u s v o jim g r a đ a n i m a š to p o n u d i t i — n i k a k v a r a d n a m je s ta , m i r o v i n e , z d r a v s lv o k o je f u n k c io n i r a , s i g u r n o s t . C a k i E u r o p s k a v m ija, k o j a j e n a j k a s n i j e o d k r a j a 1 9 9 1 . p o t i c a l a n a s t v a r a n je n a c i o n a l n i h d r ž a v a iz s te č a jn e m a s e J u g o s la v ije , n e m o ž e z a f u n k c iju t i h d r ž a v a iz lo ž iti n i k a k v u n o s iv u id e ju . N a n jih o v e u p r a v e B r u x e l l e s g l e d a k a o n a g n j a v a t o r s k e i k o r u p c iji s k l o n e t r a n z i t n e p o s ta je z a in v e s tic ijc , n o v a c z a p o m o ć i r e f o r m s k e n a m j e r e . S v e s u o n e j o š iz k o m u n i s t i č k o g d o b a g l o m a z n e , a o n o što tc d r ž a v e i m a j u r a s p o d i j e l i t i u n o v c u , d o b iv a ju sa Z a p a d a , d a b i to p r c m a m r a č n i m k r i t e r i j i m a p r o s l i j e d i l e m i lj e n i c i m a r e ž i m a . N jih o v a p o l i ti č k a tije la u n a j b o l j e m su s lu č a ju n a g la s u k a o l i e k a v r s ta u s t a n o v a z a t r e n i r a n j e z a p r a v n u d r ž a v u i đ e m o k r a c i j u , n jilio v e v o js k e k a o o n e k o je u g r o ž a v a ju m ir . D o k je s t v a r a n je n a c i o n a l n i h d r ž a v a in a č e p o s v u d a b i l o p o v e z a n o sa s tv a r a ir je m v e lik ih t t p r a v n i h a p a r a t a z a s v la d a v a n je z a d a t a k a n o v e z a je d n ic e , n a p o d r u c j u b iv š e J u g o s la v ije o n o se z b iv a u z v e lik u r a z g r a d n j u u p r a v e . (37
194
T Y an ^ parei!ty lu te r iia tic n ia l B o sn a i I I e r c c g o v ia a (izd .), S lu d ija p ercep c je kantpcije. B o frta i Hercegasshuj.i B anja T uka i S a ra jcv o , 2 0 0 2 ,, str. 4 0 .
Z b iljsk i se u p o t r e b l j a v a s a m o p o lic ija . Ali za sve k o ji se u s u đ u j u b a c iti n a n ju p o g l e d liš e n p r e d r a s u d a , o n a j e k u d ik a m o č e š ć e d io p r o b l c m a n e g o li d io r je š e n ja , a k a k o 0 11a u e tn ič k i d e f i n i r a n i m d r ž a v a m a s lje d n ic a m a J u g o s ia v ije m o ž e p o s t u p a t i p r o t i v o r g a n i z i r a n o g k r im in a la , a d a n e r a s p a Iju je e tn ič k e k o n f iik te , n i te o r ijs k i n itk o n e m o ž e z a m is liđ . Z a p a d n o e u r o p s k e n a c io n a ln e d r ž a v e n a s t a l e su u p r e t h o d n i m s to lje č im a j e r sn I ju d i litje li s a m i u r e đ iv a ti sv o je s tv a ri -— r e p u b l i k a , d e m o k r a c i ja i s lo b o d n o tr ž iš te b ili su n jih o v i ciljev i, n a c ija r e f e r e n t n i o k v ir u k o je m j e Li e b a lo o s tv a r iti te c iije v e . T a k v ih n a c i o n a l n i h p o k r e t a n a B a lk a n u 9 0 —i h g o d i n a n ije b ilo . N a p r o tiv : o n o š to se n a z iv a lo »11ac io n a liz m o m « s v im a je b ilo s a m o iz lik a n p r a v o z a to d a se n e u h v a te u k o š ta c s p r o b l e m i m a v la s tito g a d r u š tv a . N is u to b ili n i — k a o f r e c im o , u 18. i 19. s to lje ć u g r a đ a n s t v o — n o v i, m o d e r n i d r u š tv e n i sio je v i š to se p r o b i j a j u p r e m a m o ći, k o ji su n a B a lk a n u n o s ili n a c io n a ln e » p o k r e te « i p o č in ja li k o n f lik te , n e g o n a sv im s t r a n a m a s ta r e k o m u n is tić k e c iite . » N a c ije « n is n g le đ a le p r e m a u n u t r a n iti p o k u š a v a le rije š iti sv o je p r o b l e m e , iz g r a d iti p r i v r e d u k o ja f u n k c io n ir a , d r ž a v u i m o d e r n e in s titu c ije , n e g o su g le d a le p r e m a v a n i j e đ n a d r u g u u p o t r e b l j a v a l e k a o p r i m j e r k o ji z a s lr a š u je , T e k k a d S rb i b u d u p r o t j e r a n i , n a š a če H r v a ts k a b iti sav r š e n a z a p a d n j a č k a d r ž a v a , m is lili su H r v a ti, a svi d r u g i t a k o đ e r s u ta k o m is lili. P r o b l e m i se n is u rje š a v a li, n e g o su se p r o j i c i r a l i n a d r u g u n a c iju . B io j e to m e h a n i z a m k o ji j e p r o iz v e o » e tn ič k a č išć e n ja « . Z a p r a v o v e ć in a lju d i n a B a lk a n u n e že li n a c io n a ln e d r ž a v e . S v o je d o b n o su se s a m o b tje li r ije s iti d r ž a v e k o ja n ije f u n k c io n ir a la , I z n im k e o d to g p r a v ila s a m o su o n i m a l o b r o j n i k o jim a n o v e tv o r e v in e d o n o s e m o ć i b o g a ts tv o . V e ć su sc S lo v e n c i 1 9 9 1 . o d c ije p ih o d J u g o s ia v ije k a k o bi ta k o b r ž e d o s p je li u E u r o p u , a n e k a k o b i u c je lo k u p n o j b u d u ć n o s ti o k o s e b e im a li s a m o j o š S lo v e n c e . P ita te li d a 195
n a s S r b e ili A lb a n c e , M a k e d o n c e ili b o s a n s k e M u s lim a n e za n jih o v e s n o v e , o n i s p o m i n j u s l o b o d u p u t o v a n j a , š a ris e za is e lje n jc u in o z c m s tv o , s v a k a k o ž e lju z a s i g u r n o š c u i s lo b o d o m o d n e s n o s n e , r a z b o jn ie k e d rž a v e - N e i d e n t i f i c i r a j u se s n o v im t v o r c v i n a m a . O n e su o s ta le p r o j e k t i sta r ih e lita . O n o š to p r i ž e lj k u j u n jih o v i g i a đ a n i n o v e tv o r e v in e n e č e im p o n u d i t i , s v e je d n o p o č iv a ju li n a j e d n o j , ili d \ j e m a ili ti i m a » n a c ija m a « . B o s n a sa s v o ja tri » k o n s titu tiv n a n a r o d a « , o d k o jih s u d v a , S r b i i H r v a t i, o r i j e n t i r a n i n a s r e d i š t a iz v a n te z e m lje , u sv o jo j j e k o m p l ic ir a n o j p o v ije s ti u v ije k f u n k e i o n i r a l a s a m o o n c la k a d j e b ila d i o v e ć e c je lin e , k o ja j e o b u h v a ć a i a i o b a u d a l j e n a s r c d iš ta , B e o g r a d i Z a g re b * O t k a d sc J u g o s l a v i j a r a s p a l a , ta » v e ć a p je liria « p r e m a s ta n ju s tv a ri m o ž e b iti s a m o E u r o p s k a u n i j a . S a m o o s je ć a j M a k e d o n a c a ta k o j e n e s i g u r a n d a j e A k a d e m ij a 11 S k o p ju u s r e d o t v o r e n o g s u k o b a s a l b a n s k o m m a n j i n o m id c je o p o đ j e l i z e m lje p r i p i s a l a s v o jim s u s je d im a . A lb a n s k a č e t v r t i n a s ta n o v n is tv a p r e m a n o v o j d r ž a v l i o n a k o n e m a p r i s a n o d u o s* N e o v i s n o s t K o s o v a č a k j e i z a o n e k o ji j e z a h tije v a ju s a m o p r i v r e m c n o i j e š e n j e : s J u g o s la v ijo m su k o s o v s k i A lb a n c i s v rš ili n a k o n Jo ših h i s t o r i js k i h is k u s ta v a , a p r i p o j e n j c b ijc đ n o j A lb a n iji s n j e n i m m n o š t v o m p r o b l e m a n ije za n j i h p r i m a m l j i v a p e r s p e k t i v a . S a v e z n a R e p u b l i k a J u g o s la v ija n a p o s l j e t k u , k o ju j e S l o b o d a n M ilo š e v ić 1 9 9 2 . o s n o v a o iz t a k t i č k i h r a z l o g a , n i k a d n i j e z b iljs k i f u n k c i o n i r a l a i o d 1 9 9 8 . p r a k t i č k i c r k a v a . N ije s lu č a jn o B u g a r s k a , k o ja j e v eć 1 8 7 8 . p o s t a l a n e o v i s n a i o t a d j e u v ije k b ila s a m o s l a l n a d r ž a v a , j e d i n a b a l k a n s k a z e m lja k o j a j e v la s tito m s n a g o m p o s tig la s p o m e n a v rije d a n n a p r e d a k u b o rb i p ro tiv k o ru p c ije i k r i m i n a l a . S v e n o v e n a c i o n a l n e d r ž a v e s v a k a k o s u n a g la s u k a o h l a d n e , n e u d o b n e č e k a o n i c e z a k a s n i j u i n t e g r a c iju u E u r o p s k u u n iju . D a c lrž a v e n a s t a j u n a in ic ija tiv u iz v a n a , u to j r e g iji n ije n iš ta n e u o b ič a .je n o i u v ije k j c v e ć iz a z iv a lo j e d n a k e n c s p o 196
r a z u m e - U v r i j e ž e n a p r e t p o s t a v k a d a su d r ž a v e u v ije k p r o iz v o d i n e k e z a je d n ic e , u p r a v o n a c ije , i d a s u p r i p a d n i c i te z a j e d n i c e k u m o v a li n j ih o v u o s n u t k u , j e d n o s t .a v n o j e e m p i r ijs k i l a ž n a .68 I< ad j e , p r i m j e r i c e f A ib a n ija za N o v u g o d i n u 1 9 1 2 ./1 3 . n a a m b a s a d o r s k o j k o n f e r e n c i j i u P a r iz u p r o g l a š e n a n e o v i s n o m , u to j j e z e m lji, d o c lu š e T p o sL o ja o n a c io n a ln i p o k r c t , a li o n j e b io p r e s l a b d a b i m o g a o iznijeL i d r ž a v n . N e o v i s n o s t ta z e m lja n ije » z a h v a ljiv a la « ic le a lis tič k im z a m is l i m a n e k o l i c i n e n a c i o n a l n i h m is lila c a iii č a k o n i m v c le p o s la n ic im a o k u p lje n im a u L o n đ o riu , n e g o s tra te s k im in te re s im a e u r o p s k i h v e le s ila , k o ji su t r e b a l i b r a n u p r o t i v s r p s k i h i r u s k i h p r e t e n z i j a n a s r e d o z e m n u r e g ij u , O n i n i s u p i t a l i p o s to ji li u A lb a n iji z a is ta d r ž a v o t v o r n i n a r o d k o ji se m o ž e p o ja v iti k a o n o s ila c n o v e d r ž a v e . T p im j e i z g l e d a l o sam o r a z u m l j i v o . B u d u ć i d a su n j e n i s la n o v n ic i g o v o r ili is tim j e z i k o m , d ije lili n e k a z a je d n ič k a k u l t u r n a o b ilje z ja a n i s u o s je ć a li p r i p a d n o s t b ilo k o jim d r u g i m n a r o d i m a , A lb a n iju s u s m a t r a l i (i s m a l r a j u j e ) » e tn ič k i« h o m o g e n o m a n j e n e s t a n o v n i k e z b o g to g a p r e đ o d r e đ e n i m a d a s tv o r e n a c i o n a l n u d r ž a v u —- b io j e to p r v i f u n đ a m e n t a l n i n e s p o r a z u m s k o jim j e E u r o p a p ris L u p ila t a d a j o š n e p o z n a t o j A lb a n iji. E u r o p s k i n a c i o n a l i z m i r p a i b a l k a n s k i , s e b e su r a z u m ij e v a l i k a o iz r a z j e z i č n e , k u l t u r a l n e ili t a k o đ e r g e n e a l o š k e (ili » ra sne«) p o d u d a r n o s ti. D a j e p a k n a s ta n a k n a c io n a ln ih p o k re ta i n a c i o n a l n i h d r ž a v a i g e d n o m a r k i r a o j e d a n s t u p a n j p o d r u š t v l j e i i j a i d a j e v e l i č i n o m 1 u c je lin i o d g o v a r a o z a je d n ič k o m r a z v o ju , o s t a l o j e iz v a n v i d o k r u g a . K a k o s u N i j e m c i, B r i t a n c i lli F r a n c u z i p o j e z i k u i k u l t u r i p r e p o z n a v a l i j e d n i d r u g e , ta k o su i d e n t i f l c i r a l i i o s ta le , ta k o d a se s v ije t, ili b a r e i n E u r o p a , p o k a z iv a o k a o s i n k r o n o j e d i n s t v o n a c ija . U n i v e r z a l n e k u l t u r a l n c t e k o v i n e p o p u t d i ž a v n o s ti, n a d io GS
U s p . K a le vi H o f s t i , The Sta£e, W ar , a n d the Stale a f W ar, C a m b r i đ g c , 199G.
197
b i r a d a u t e m e i j e n e p r o iz v o đ n je i rn o b iln o s ti 11a v e lik o m te r i t o r i j u , k o je su b ile p r e s u d n e za n a s t a n a k n a c io n a in i h p o k r e t a u z a p a d n o j E u r o p i, b ile s u f b u d u ć i d a su tim n a r o d i m a s v a k a k o b ile z a j e d n i č k e , n a n e d o p u s tiv n a č in j e d n o s ta v n o p r e s k o č e n e .59
Pristup Europskoj uniji kao daleki mamac A lb a n ija je p o č e tk o m 2 0 . s to ljc ć a m o r a ia b iti p r o g l a s e n a n a c io n a ln o m d r ž a v o m k a k o b i b ila k o m p a t i b il n a sa z a p a d n o e u r o p s k i m c irž a v a m a . N o v e b a ik a n s k e n a c io n a in e d r ža v e n a s ta le su iz is to g m o tiv a . E u r o p s k a u n ija j o š j e u v ije k k lu b n a c io n a ln i h d rž a v a . A k o p r o d u k t i c i j e p a n ja j u g o s l a v i j e j e d n o g a d a n a tr e b a ju b iti p r i m l je n b o n i se n a j p r i j e m o r a ju ra z v iti u n a c io n a ln e d r ž a v e k o je j e d n a k o f u n k c io n ir a ju . T i m e su o n i p o s la n i n a h is to r ijs k u z a o b ila z n ic u — tre b a j u p o s t a t i s a m o s ta ln i s a m o k a k o b i u s k o r o p o n o v n o o đ u s ta li o d sv o je s a m o s ta h io s ti. Ali k a k o b i se n a B a lk a n u , i to u p o s e b n o te š k im u v je tim a , tr e b a lo stv o i id n e š to što se u o s ta tk u E u r o p e u p r a v o p r e v la d a v a ? Z a o b ila z n ic a č a k n i s liis to r ijs k im z a k a š n je n je m n e v o d i p r e m a r i l j u T n e g o r a v n o u z a m k u . P r o p a d n u li b e z iz g le d n i p r o je k ti, n a tu ć e se p r o p a s t p r e m a p r a v ilim a p r o š i r e n ja n a is to k u s k o r o g le c la ti k a o n a » n e c io s ta tn u z r e lo s t z a E U « — a t e m p o n a p u t u u s lije p u u lic u j o š se u b rz a v a . U zb ilji B a lk a n lo š e p r is ta je u z E u r o p s k u u n i j u k a k v a j e s t , a li v eć k u d i k a m o b o ljc u z E u r o p s k u u n i j u k a k v a b i tr e b a la b itii k a o p r o s t o r s o tv o r e n im g r a n ic a m a , m n o g i m je z ic im a i k u l t u r a m a , n e k im j a s n i m 69 69
198
U sp . N o i'b crt M a t p N i e c t i e k , AIbania n n d the Ejjbrts oj'the O S C E in 1 9 9 9 nr Iu stitn te fot' P ea cc R esearch a iicl Security Policv at Uie U n iv ersity o f H am b u itv/Il'SH (lz d j: O S C li V ea rb o o k 19 9 7 , B aclcn -B :id e]i, 19 9 8 ., str. 1 9 9 M l r str. 2 0 0 i d.
p r a v il i m a , n a j v e c o m m o g u ć o m s a m o u p r a v o m n a lo k a ln o j r a z i n i, sa s l o b o d o m p i i t o v a n j a i n a s t a n j i v a n j a za sv e. T a k a v p r o s t o r j a k o b i d o b i'o d o š a o s ta n o v n iš tv u sv ih b a l k a n s k i h d r ž a v a . M la d i A lb a n c i v iše n e b i b ili u p u ć e i i i n a t r g o v i n u d r o g o m ž e le li z a r a d i t i n o v a c . N i t k o v iš e n e b i b io z a tv o re n u n e v o ljc n u n a c io n a ln u d rž a v u i iz ru č e n n je n im k o r u m p i r a n i m p o litič a i im a . S u k o b i 9 0 —ih g o d i n a , k o ji su se svi o d r e d a v o d ili o k o d i o b e t e r i t o r i j a i o k o o d r e đ i v a n j a g r a n i c a , b ili b i u b l a ž e n i z a j e d a n v a ž a n m o m e n t . V r i j e d n o sti i p r a v il a E u i'o p s k e u n ije , d r u k č i j e n e g o n a c i o n a l n e v rij e d n o s t i i p r a v ila , n a č e l n o n i s u k o n f l i k t n i p o t e n c i j a l ; n e d o v o d e u z a v a d u , n e g o u je d in ju ju . I za d rž a v e đ a n a š n je E u r o p s k e u n i j e i m a l a b i b r z a i p o s v e m a š u j a i n t e g r a c ij a B a l k a n a m n o g o p r e d n o s t i . B io b i m o g u ć iz r a v a n z a h v a t u k r i m i n a l n e s c e n e te r e g ije . T k o b i h t i o r ije š iti s u k o b e , n e b i ili m o r a o d o t j e r a t i d o to c k e n a k o jo j se iz la z m o ž e n a ć i s a m o j o š b o m b a m a . Z a p a d se v is e n c b i s m io u lju ljk iv a ti u ilu z iji d a p r o b l e m e B a lk a n a , b u d e li p o t r e b n o , m o ž e d r ž a t i p o d a l j e o d s e b e o š t r o m k o n t r o l o m g r a n ic a . N a r a v n o , b io b l to i s m i o n č in . M o ž d a b i u s lije d ile m i r n o d o p s k e m ig r a c ij e . A li m o ž d a b i i d iv n e p j e s c a n e p l a ž e A J b a n ije n a p o k o n p o s t a l e d o s t u p n e za z a p a d n o e u r o p s k e tu r is te . S v e to z v u č i u to p ijs k i, ali za iz g l e d e p o j e d i n i b d r ž a v a d a u đ u u E U n e v r ije d i m a n j e . D a n a s n i j e d n a b a l k a n s k a d r ž a v a o s im B u g a r s k e n e m a Č ak n i s ta tu s k a n c li d a t a za p r i s t u p . Z a j e d n o sa s v o jim s je v e r n im s u s j e d o m R u m u n js k o m , p r e m a p r i j e d l o g u E u r o p s k e k o m is ije , B u g a r s k a b i o t p r i l i k c 2 0 0 7 . t r e b a l a p o s t a t i č l a n i c o m U n i j e . V e ć ta b r o j k a v až i u B r u x e l l e s u k a o » p o litič k a « . B u d u Ii se n a R u m u n js k u i B u g a r s k u s a m o p r i b b ž n o p r i m i j e n i l i k r i t c r i j i k a o n a k a n d i d a t e iz p r v o g a k r u g a , o d to g a n e ć e b iti n iš ta . O n i d a l e k o z a o s ta ju u p r i v r e d n o m r a z v itk u . A cq u is c o v tm u n a u taire, o p s e ž n i U n r n p r a v il n i k , m o ž d a ć e j o š u z v e b k e n a p o r e r a t i b c a t i n a c i o n a l n i p a r l a m e n t i . A li u p r a v a j e n j e g o 199
v o m p r o v e d b o m s v a k a k o b e z n a c ln o p r e o p t e r e ć e n a . G d je p o s t a n s k i ć in o v n ic i r u č n o p r e s p a j a j u t e l e f o n s k e r a z g o v o r e , n e ć e i s t o d o b n o m o ć i p r i m j e n j iv a t i p r a v il a z a i n t c r n e t s k u k o m u n i k a c i j u , S k e p s a j e li e u r o p s k a p o n u d a z a is ta o z b iljn a , r a s t e u o b j e m a z e m lja m a . P e r s p e k t i v a p r i s t u p a E u r o p s k o j u n iji p o n e k a d R u m u n j i m a i R u g a r i m a iz g le d a p r i j e k a o v a r a v o s v je tlo 11a k r a j u t u n e l a . J o š m n o g o v iš e to v r i j e d i za A lb a n iju i d r ž a v e s p o d r u č j a b lv š e J u g o s l a v i j e (s iz n i m k o m S lo v e n ije ) , k o je su p r i v r e d n o (o v o p a k s i z n i m k o m H i'v a ts k e ) n a s lič n o n is k o j r a z i n i k a o i n jih o v i is to č n i s u s je d i. E u r o p s k a u n i j a s lije d i s t r a t e g i j u d a s d r ž a v a m a z a p a d n o g B a lk a n a s k la p a » s p o r a z u m e o s ta b iliz a c iji i p r i d r u ž iv a n ju « i ta k o ih » v o d i bliže<< s t a t u s u k a n d i d a t a , S H r v a t s k o m i M a k e d o n ij o i n ta k v i s u s p o r a z u m i v eć s k i o p l je n i, A lb a n ija j e v c ć d u g o n a v o d n o » p r e d s a m im p o tp is iv a n je m « . S m is a o j e tih s p o r a z u m a p r i j c s v e g a d a o d r ž i ž iv o m n a d u u p r i s t u p i k a d u b u d u ć n o s t i . T a n a d a i m a v r i j e d n o s t u s e b i, m o ž e se č u t i o d z a p a đ n i l i d i p l o m a t a . J e r č a k a k o tc d r ž a v e i n e r n o g u p o s tić i ta j cilj, j>ut o n a m o s v a k a k o im k o r is ti: p r iv a tiz a c ija , p r e u z i m a n j e m o d e r n ih e k o lo š k ih s ta n d a r d a , b o r b a p ro tiv k o ru p c ije — sv e to j u g o i s t o č n o e i n o p s k e d r ž a v e č i n e za s a m e s c b e a n e za E U . A k o im f a t a m o r g a n a p r i s t u p a đ a d o d a t n a k r ila , u t o l i k o b o lje . A , n e n a k r a ju , p e r s p e k t i v a p r i s t u p a za d i p l o m a c iju E u r o p s k e u n i j e n a jja č e j e s r e d s tv o u t j e c a j a n a v la d c b a l k a n s k i h z e m a lja . C ilj j e ta k o p r i m a m l ji v d a o n j e m u s t a l n o g o v o r e sv e p o l i ti č k e s n a g e o s im u e k o l i c i n e e k s t r e m i sta . f a k t i k a z v u č l p r iliv a tljiv o , a li im a j e d n u k v a k te ; \ k o cilj u d o g l e đ n o v r i j e m e n e b u d e p o s t i g n n t , e f e k t ć e b iti o b r n u t . O n i m p o l i t i č a r i m a k o ji o z b iljn o r a d e n a p r i b l i ž a v a n j u svoj i h d r ž a v a E u r o p s k o j u n j j i s p r e m a se p r o g r a m i r a n i p o r a z . J e d a n Z o r a n Đ in d ić u B e o g r a d u d o b iv a o j c za s v o je b o ln e r e f o r m e v e ć in u s a m o ta k o d u g o d o k j e m o g a o u č i n i t i u v je r 200
ljiv im d a o n e s a d r ž a v a ju k iju č z a p r i p o j e n j e E u r o p s k o j u n i j i . T a j e u v je r ljiv o s t p r e s u d n a i z a s u d b i n u n j e g o v i h n a s Ije d n ik a * V e ć j e T u r s k o j p r i s t u p n a j a v l j e n k a o m o g u ć , k a o Sto se p r e d t r k a č e u u t r k a m a p a s a n a s ta z u s ta v i m r t a v ze c; o n i t r č e u t o l i k o b r ž e , a li n i k a d g a n e s m iju d o s tič i. L a ž o p e r s p e k t i v i p r i s t u p a u v e ć g o to v o s to g o d i n a s e k u l a r iz ir a n o j T u r s k o j t a k o đ e r j e p r i d o n i j e l a t o m u d a u n jo j pi-vi p u t n a s t a n e is la m is tič k i p o k r e t i č a k m u j c u s t u d e n o m e 2 0 0 2 . d a r o v a l a v e lik u i z b o r n u p o b j e đ u . I s l a m i z a m n a B a l k a n u n e p r i j e t i . A li l t e k a k o u sv im z e m ija m a m o g u o p e t iz r a s ti lik o vi p o p u t M ilo š e v ić a , k o ji k o r u p c i j u i a u t o k r a t s k e o b lik c v l a d a v i n e p o v e z u j u s n a c i o n a l n o m p r o p a g a n d o m . S v im b a l k a n s k i m d r ž a v a m a p r i j e t i a l b a n s k i s c e n a r ij. U A lb a n iji k l e p t o k r a t i m c đ u p o l i t i č a r i m a n e m a j u n i k a k a v i n t e r e s za z b iljs k i p r i s t u p E u r o p s k o j u n y i . Z a j e d n o s a z a p a đ n o e u r o p s k im p o l i t i č a r i m a i d i p l o m a t i m a , k o ji u to t a k o đ e r n e v je r u j u , o n i o b m a n j u j u s ta n o v n iš tv o . D a su d a n a s u sv im ju g o i s t o č n o e u r o p s k i m z e m l j a m a n a v la s ti v la d c k o j e s u p r i s t u p E u r o p s k o j u n iji is p is a le n a s v o jc z a s ta v e , to n i j e n ik a k v a s a m o r a z u m lj i v o s t , n e g o j e d n o k r a t n a h i s t o r i j s k a p i ilik a k o ja se m o r a is k o r is titi. A p r o p u š t e n e p r i l i k e u g l a v n o m se n e p o n a v lja ju .
M eđurješenje: »europski prvvredni i p ra im i prostor« P r ije s v e g a , u B r u x e l l e s u p o s t u p a j u ta k o k a o d a se m o d e l i p r is tu p a u p o s lje d n je m k ru g u h e z d a ljn je g a in o g u p r e n ije ti n a s lje d e ć e . R u m u n j s k a i B u g a r s k a o č e k tiju p r i m i t a k o d p r e g o v o r a o p r i s t u p u , u k o j i m a sc r a z m a t r a j e d n o p o g la v Ije za d r u g i m . N j i m a sc ž c li p r i d r u ž i t i H r v a t s k a , k o j a o d s v ih d r ž a v a n a s t a l i h r a s p a d o m J u g o s l a v i j e r a s p o l a ž e n a j201
j a c i m lo b b v je m u B ru x e U e s ii i k o ja , n a k o n p r o t j e r i v a n j a i p o tis k iv a n ja s r p s k e m a n j i n e , zaisLa n a j p r i j e im a š a n s u p o s ta d n a c i o n a l n o m d r ž a v o m k o ja f u n k c io n ir a . Č a k k a d bi se u z n a jv e ć e u p r e z a n j e s v je tsk o p o litič k o g ; u m a i v e lik e n a p o r e u p o lid c i r a s p o d j e le B u g a r s k a , R u m u n js k a i H r v a ts k a , a m o ž d a Čak i S rb ija , u p r a v o j o š n a t r a d i c i o n a l a n n a č in u sp je le i n t e g r i r a t i u E U , s o s ta lim d r ž a v a m a n i to n e b i u s p je lo . B u d u ć i d a ć e to za d v a đ e s e t g o d i n a u s v a k o m slu č^ Ju b iti p r e k a s r to , B a lk a n h>i z a p r a v o v e ć s u t r a m o r a o b iti p r im lje n u E U . T o s v a k a k o p r e m a s ta n ju stv a ri iz g le d a s a v r š e n o u to p ijs k i. Z a p r a v o j e k o m ič n a p r e d o d ž b a d a b i z e m lje p o p u t A lb a n ije ili M a k e d o n ije u s k o r o m o g le p r e u z e ti p r c d s je d a v a n jc E u r o p s k o j u n iji. P r e m a to m e , k a k o j e E U d a n a s u s t r o j e n a , o n a d o d a ljn je g a n ije » z re la za B a lk a n « . J o š j e n a s n a z i p o g r e š n a f o r m u l a d a sve n o v e č la riic e o d j e d a n p u t m o r a j u s te ć i sva p r a v a i d u ž n o s ti što lh U n ija n u d i sv o jiin č la n ic a m a . K o n c e p t » E u r o p e s d v ije b rz in e « , k a k a v j e v eć 1 9 9 4 . n o b r is im a ra z v io ta d a š n ji p r e đ s je đ a v a le lj fra k c ijc C D U /C S U u n je m a č k o m s a v e z n o m p a r l a m e n t u , W o lfg a n g S c lia u b le , b io j c iz rič ito o d b a č e n . U sijeČ nju 2 0 0 0 . p r e d s je d a te lj E u i o p s k e k o m is ije R o m a n o P r o d i p o n o v n o g a j e iz v u k a o i, o p e t s n e g a tiv n im o d jc k o m , ra z v io id e ju » e u r o p sk e je z g re « . V e ć p r i j e s v r š e tk a p rv e r u n d e p r o š i r e n j a n a is to k u e u r o p s k i m se m e t r o p o l a m a širi u m o r . A k o se p r o š ir c n jc n a is to k n a k o n p r v e r u n d e n e t r e b a z a u s ta v iti, n ije d a n p u t n e m im o lla z i taj k o n c e p t. N eŠ to s lič n o p o s to ja lo j e u z a m e c im a v e ć i p r i j e p r e d z a d n j e m n d e p r l s t u p a : s ta k o z v a n im d r ž a v a m a E f i A —e — F in s k o m , I s la n d o m , L ih te n š ta jn o m , N o r v e š k o m , A u s trijo m i S v e d s k o m — E U j e 1 9 9 4 . s tv o r ila » E u r o p s k i p r i v r e d n i p r o s to r « (E W R ) k a o p r e d s t u p a irj z a m o g u ć e k a s n ije p u n o č la n s tv o . T c su d r ž a v e p r e u z e le » č e tiri s lo b o d e « u g o v o r a E n r o p s k e u n ije , k a o i p r a v n a V
202
_
r
n a č e l a k o n k u r e n c i je , a li su u m j e s t o p u n e m o ć i o d iu č iv a n ja d o b i l e s a m o iz v je s n a p r a v a s u d je lo v a n ja u r a s p r a v a m a . U s lu č a ju B a lk a n a ta k v o b i se r e g u l i r a n j e m o r a l o p r im je n jiv a ti d u lje v r ije m e i p o s v e d r u k č ije o b lik o v a ti. O n o b i m o r a l o s a d r ž a v a ti o b v e z e s t a r i h 2e m a l j a E U z a i n f r a s tr u k t u r n e p r o j e k t e i p r o g r a m e p r i v r e d n e iz g r a d n je , k a k v i v eć u z a m e c im a p o s to je s » P a k to m o s ta b iln o s ti za j u g o i s t o č n u E u r o p u « . S lje d e ć i b i k o r a k b i o p r i m i t i B a lk a n u s t m k t u r a l n u p o m o ć z a z e m lje k o je p r i s t u p a j u E u r o p s k o j u n iji — i d e ja k o ja se t a k o đ e r r e v n o r a z m a t r a u k r u g o v im a E u r o p s k e k o m is ije . P r o tiv o t p o r a u z a p a d n i m m e t r o p o l a m a U n ij a b i m o r a l a p o ć i j o š j e đ a n v a ž a n k o r a k d a ljc i o d M e đ n n a r o d n o g m o n e t a r n o g f o n d a p r e u z e t i f'u n k c iju k o n t r o l n e in s ta n c ije za b u d ž e t n u p o litik u . N i to n ije p o s v e u to p ijs k i: s p r i k l a d n o m p o n u d o m iz B m x c l le s a R u m u n ji s u sc v e ć j e d a n p u t su o čilL O d b ili s u j e j e r n ijc b ila p o v e z a n a s p r itis k o m . U B u g a r s k o j, g d je M e đ u n a r o d n i m o n e t a r n i f o n d im a p o s c b n o v a ž n u u lo g u , u tje c a j B r u x e lle s a j e n c z n a t a n ; p r e u z i m a n j e m o d g o v o r n o s t i za b u d ž c t n u p o l i ti k u t.o b i se d a l o o b r m iti. T o n e b i m o r a l o z n a č iti d a B r u x e lle s m o r a m n o g o v iše p l a t i t i a k o b i se d o p r i n o s i z e m a lja E U za M e đ u n a r o d n i m o n e t a r n i f o n d d a li sm an jir.i r a z m je i n o u d je lima* Z a u z v r a t b i j a k o p r o s i r e i i a e u r o p s k a p o lic ijs k a v la s t m o r a l a d o b i t i p r a v o n a iz r a v n e is tr a g e , a p r o š i r e n o E u r o p s k o s u d iš te m o r a l o b i m o ć i d o n o s iti i k a z n e n o p r a v n e p r e s u đ e — p r o t i v k o r u m p i r a n o g m i n i s t r a s R a lk a n a j e d n a k o k a o p r o t i v m a f ija š k o g p r c m i j e r a u R im u . D a n a s p o lic ijs k a v la s t E u r o p s k e u u ije , E u r o p o l u D e n H a a g u , p r i p a d a slab a š n o m » tr e ć e m s tu p u « U n ije : p o lic ijs k a i p r a v o s u đ n a su r a d n j a m e đ u d r ž a v a m a č la n ic a m a n e p r i p a d a g e n u i n o m p o d r u č j u n a đ l e ž n o s ti te z a je d n ic e i p o d lije ž e s a m o la b a v o j m e d u d r ž a v n o j k o o r d i n a c ij i . 203
P ro tiv c iv iliz a c ijsk o g p a d a i k rim in a liz a c ije J iig o is to k a n c b i s k o ra š n ji p r i m i ta k u E U b io n tk a k a v p a l e n t i r a n i r e c e p t, ali b io b i to p o č e ta k p u t a u d r u k č ije m s m je ru , P r ito m B a lk a n n i u p r ije la z n o m r a z d o b lju n e s m ije p o s ta ti n ik a k a v v e l e p r o te k to r a t . G r a đ a n i b a lk a n s k ih d r ž a v a m o r a li b i o d lu č iti k o jim p u t e m ž e le iči. O đ lu č e li se za E u r o p u , m o r a li b i d o b iti p r a v o d a b ir a ju sv o je p r e d s ta v n ik e u E u r o p s k o m p a r l a m e n t u . P o h ig o d iš n je ro ta c ijs k o p r e d s je d a v a n je V ije č u E u r o p e , iz k o je g a bi b a lk a n s k e d rž a v e o s ta le is k lju č c n e , n e d a se rii z a m is liti. P r in c ip r o ta c ije s to g a tr e b a n k in u ti. U sp o re c lo se m o r a n a s la v iđ r e f o r m a E u r o p s k e u n ije iz sa v e z a d r ž a v a u s a v e z n u di žavu: s p ra v im p a r la m e n to m , p r e d s je d n ik o m k a k v o g je p r e d lo ž io i u s ta v n i k o n v e n t n a Čelu s b iv š im f r a n c u s k im p r e đ s j e đ n ik o m V a le ry je m G is c a rd o m d ’E s ta in g o m , s E u r o p s k o m k o m is ijo m k o ja im a u lo g u p r a ve vlacle, i M in is ta rs k im v ije ć c m k o je k o r a k p o k o r a k p o s ta je d r u g i m d o in o m p a r l a m e n t a — sve su to r c f o r m e k o je bi U n iji č in ile c lo b ro i b e z p r im itk a B a lk a n a . B ila b i to g o le m a p r o m j e n a , A ii to n e v rije d i m a n je za p e r s p e k tiv u d a b i z a p a d n a E u r o p a u s k o r o m o g la g r a n ič h i s T r e ć im s v ije to m .
N aknadna napomena o stanju izvora
P r e g l e d ili u k u p n i p r i k a z k r i m i n a l n o g z b iv a n ja n a B a lk a n u n e m o ž e se n i g d j e n a ć i. T o j e u p r i r o d i s tv a ri. N i j a n i s a m m o g a o s te ć i a p s o l u t a n p r e g l e d , a li z a is ta m is lim d a i m a m p r e d o d ž b u o r a z m j e r i m a to g p r o b l e m a . P r i t o m s a m se č e s to m o r a o p o u z d a v a t i u sv o ju jn tu ie iju k o ja se s t v a r a la u d u g i m g o d i n a m a u k o j i m a s a m b i o d o p i s n l k iz t e r e g ije . C i ta te lj a m o g u u v je r iti d a n i u j e d n o m j e d i n o m s lu č a ju n e k o m n a j d r a m a t i č n i j e m m o g u ć e m prijfeazu n i s a m d a o p r e d n o s t n a s u p r o t sv o jo j s k e p s i. S a m o s u m a l o b r o j n e k n jig e k o je se b a v e B a l k a n o m z a is ta k o r i s n e . S v im a k o ji v l a d a j u s r p s k i m j e z i k o m p r e p o m č i r j e m d a p r o č i t a j u m i s a o n u 1 11a t e m e l j i ti m is tr a ž iv a n j i m a z a s n o v a n u k n jig u A l e k s a n d r a K n e ž e v ić a i V o jisJa v a T u f e g d ž i ć a 70 o » k r i m i n a l u k o ji j e p r o m j e n i o S rb iju « . N a f r a n c u s k o m j e z i k u iz išla j e k n j i g a N ic o la s a M ile titc h a o » š v e rc u i zlo Č in u n a B a lk a n u « 71, k o ja s a d r ž a v a o p is n c k i h l in ija d j e l o v a n j a i lu k a v o n a m e ć e m n o g e p o j e d i n e s lu č a je v e. M o ji ri;y v a ž n iji iz v o ri b ili su u sv im z e m l j a m a z a p a d n l i ta m o š ir ji is tr a ž ite lji, k r i m i n o lo z i, k a t k a d i n o v i n a r i , s u r a d n ic i p o l i t i č k i h i n s t i t u t a i p o s e b n o t a j n i h s lu ž b i iz sv ih p o g o đ e n i h z e m a lja , k a o i iz N je m a č k e , S A D —a, I ta lije i S v ic a r70
A lck sa iid iii' Kiie?-ević i V ojislav "[“ufegdSiic, K rim hm l koji je iz-menio Srbifu, B e o g r a đ , 1995.
71
N icolas M ilctitcli, "i'rafiiS et crimes dans ies Bolkans, Pariz, 1 9 9 8 .
205
sk e. G o to v o n i k a d n ije b ilo m o g u ć e p r o v je r iti in f o r m a c ije p r e m a p r a v ilim a k o ja v r ije d e u Z a p a d n o j E u r o p L D a s a m se o s la irja o s a m o n a z a v r š e n e s u d s k e p o s t u p k e , n ik a d n e b i n a s t a l a k n jig a . A li p r e m a sv im i n f o r m a c ija m a i i n f o r m a t o r i m a o đ n o s i o s a m se s v e ć s p o m e n u t o m s k e p s o m . N ip o š to n is a m k o l p o r t i r a o p u k e g la s in e ; u v ije k se iz a n jih u n a jm a n ju r u k u n a la z i u p u t a n i z a d o v o lja v a ju ć i p o d a t a k o iz v o ru . U tv r d n je u n o v in s k im č la n c im a p o u z d a v a o s a m se s a m o k a d j e j e p o s to ja la s i g n if lk a n tn a r e a k c ija rije c ju ili d je lo m o n ih k o jih s u se tic a le . M n o g e n o v in e , p o s e b n o u A lb a n iji, p u n e s u d iv ljili r a z b o jn ič k ih p r ip o v ije s ti o d k o jih j e č e s to to č a n s a m o m a l e n d io , a k a tk a d i z a ista n iš ta . U n e k im s a m s lu č a je v im a s lije d io g la s in e što ih j e š irio tis a k . U j e d n o m s lu č a ju — j e d a n a lb a n s k i p o l i ti č a r o k r iv io j e n je m a č k o g z a s tu p n i k a u E u r o p s k o m p a r l a m e n t u za k o r is to lju b lje — p r y e k o r se p o k a z a o p u k o m iz m iš ljo tin o m . U j e d n o m d r u g o m — r a d il o se o n a v o d n o j k o r u p c iji s u r a d n i k a U N —a n a v iso k o j r a z i n i — sv e se iz g u b ilo u š u m i u z a ja m n i h o k riv Ija v a n ja . R a z g o v a r a o s a m s o s o b a m a k o je s a m c itir a o p o i m e n c e i u p r e z e n t u , Iz v e ć in e r a z g o v o r a z b o g p r a v n i h ili s ig u r iio s n i h r a z lo g a n i p o š t o n is a m s m io c itira ti. S ta tis tič k e b r o je v e i p o d a t k e o p o v ije s iiim d o g a d a ji m a is tra ž iv a o s a m b e z n a v o đ e n ja iz v o ra iz l i t e r a t u r e i s I n t e r n e t a . N a I n t e r n e t u se o s la n ja m n a w eb s tr a n ic e m e đ u n a r o d n i h o r g a n iz a c ija k a o š to su I n t e r p o l , E u r o p o l ili S v je tsk a b a n k a . U Š ta je r s k o j, u s ije č n ju 2 0 0 3 . N orbert M a p p eš—N ied iek
206
Kronološka tablica dogodilo
Svibanj 1980.
O žujak/svibanj 1981.
T ra v an j 1985. Svibanj 1986. P rosinac 1987. S tu đ cn i 1988.
VeljaČa/ozujak 1989.
L ipanj 1989.
S tu đ en i 1989.
Siječanj 1990.
—
kad se što
U L jubljani u m ire 88—gođisnji ju g o slavenski državni i p artijski sef Josip Broz T ito. Na Kosovu, pokrajini p re te ž n o n astan jenoj A ibancim a na ju g u Srbije, n astaju stu d en tsk i nem iri. U T ira n i u m ire 76—godišnji albanski dikta to r E n v er H o x h a. S lo b o d an MiloŠevič p o staje p re đ sje d n ik Saveza k o m u m sta Srbije. MiloŠević p o staje p re d sje d n ik jugoslavenske re p u b lik c Srbije. N acionalni val u Srbiji k u lm in ira n ak o n niza »m ifinga istine« u b ro jn im srbijanskim gradovim a. N ak o n g e n e ra ln o g Strajka srbijanski p a rla in e n t zn a tn o re d u c ira au to n o m iju Kosova i proglašava izv an red n o stanje. N a 600. godtšnjici bitke n a Kosovu polju MilosevLć drži nacionalistički govor i m utn o govori o »budućim bitkam a«, koje bi m ogle biti i ratn e. U B ugarskoj reform isti u K P -u ruše dug o g o d išn jeg državnog i p artijsk o g Šela T o d o ra Zivkova. U T ira n i sto tin e A lbanaca ju riša ju n a zap a d n a v elep o slan stv a k ak o b i iznudili svoj od lazak u inozem stvo. 20 7
V e^ača 1990.
O rganizacije KP~a Slovenije i H rvaiske istupaju iz Saveza kom unista Jugoslavije. T ravanj/svibanj 1990. N a prvim slobodnim visestranačkim izb o r im a u H rv a tsk o j n a iz n e n a đ e n je nm o g ih pobjeđuje p re th o d n e g o d in e osnovana, nacionaJistički o rije n tira n a »H rvatska dem o k ratsk a zajednica« (HDZ) na čeJu s F ranjom T u đ m a n o m . L ipanj 1990. N a pr\am slobodnim p a rla m e n ta rn im izborim a u B ugarskoj p o b jeđ u je B ugarska socijalistička partija sa šefom prve postkom unisičke vlade A n d rejem Lukanovont Srpanj 1990. V ećina zastupnika kosovskog p arla m e n ta svoju p o k ra jin u p roglasava »ravnop rav n o m i neovisnom je đ in ic o m u ju g o slavenskoj federaciji«. S rpska vlast o tp u sta više od 80.000 Albanaca s njihovili državnih ra d n ih m jesta n a Kosovur m eđ u njim a i 6000 učitelja, R ujan 1990. U ilegalnom re fere iu lu m n p re m a po dacim a vlade iz p o d zem lja 87 posto Kosovara glasuje za neovisnost. S tudeni 1990. N a pj’vim slobodnim višeslranačkim izb o rim a u M akedoniji najviše glasova osvaja nacionalisdčki VM RO. Aii bivši kom unisti uz p o m oć je d n e albanske stranke ostaju n a viastk S tu d en i/p ro sin ac 1990. Fi’vi slobodni višestranački izbori u Bosni i Srbiji. U Bosni p o b jeđ u ju n acio n aln e stran k e triju državotvornih n aro d a, u Srbiji uvjerljivo p o b jeđ u je M ilosevićeva Socijalistička pai tija. O žujak 1991. N a prvim slobodnim visestranackim izb o rim a u Albaniji pol^jeduju nasljednici kom unističke »Partije rada«, U cijeloj zemlji širi se bezvlašće p u n o nasilja. 208
L ipanj 1991L ip a n j/srp a n j 1991.
S rp a n j 1991.
R u jan 1991. S tu d e n i 1991. SijeČanj 1992.
V eljača/o žu jak 1992.
O ž u ja k 1992. T ra v a n j 1992.
S vibanj 1992.
S vibanj 1992.
S lovenija i H rv a tsk a p ro g la sa v a ju svoju n eo v isn o st od Ju g o slav ije. Prvi ju g o sla v e n sk i ra t: Ju g o slav en sk a n ar o d n a arnaija (JNA ) u z a lu d p o k u šav a ovla d a ti g ra n ič n im p rije la z im a u Sloveniji. B o rb e o d n o se 64 lju d sk a života i završavaju n a k o n sam o d e v e t d a n a . U H iv atsk o j izbija o tv o re n i rat, d ru g i u Ju g o siav iji. J N A slijeđi stratesk i eilj da zad o b ije k o n tro lu n a d p o d ru č jirn a koja p re te z n o n a sta n ju ju S rbi. M ak e d o n ija se p ro g la ša v a sam o staln o m . B u g arsk a d o b iv a g ra d a n s k u v la d u koja p r o p a d a n a k o n sam o g o d in u d a n a . V ru ća faza r a ta u H rv atsk o j završava p rim iije m . B ilo j e o k o 10.000 p o g in u lih , a gotovo 30 p o sto te rito rija ostalo j e u statu su zo n a p o d U N -o v o m zaštito m izvan V lad in e k o n tro le . N a re fe re n d u m u u Bostii i H e rceg o v in i 63 p o s to stan o v n ištv a — g o tovo sam o M u slim an i i H i'vati — g lasu je za neovisnost te zem lje. Srbi b o jk o u ra ju . N ovi izbori u A lbaniji d o v o d e n a vlast d e m o k ra le k o je p re d v o d i Sali B erish a. N a k o n p ro g la še n ja n eo v isn o sti i p riz n a n ja o d EU i S A D -a u Đ osni izbija treći ju g o sla v e n sk i rat. T ra je tri i pol g o d in e i o d n o si o tp riiik e 2 0 0 .0 0 0 Iju d sk ih života. Više o d 2 m iliju n a Ijudi izgubilo j e pi ebivalište. K osovski A lbanci o d rž a v a ju ile g a ln e izb o re . P o č in je o r g a n iz ir a n je p a r a le ln e » p o đ z e m n e đržave«, U N d o n o si o p sež n e p riv re d n c san k cije i e m b a rg o p ro tiv Ju g o slav ije, k o ja se o d 209
R u jan 1992. L istopacl 1992.
T ra v a n j 1993.
V eijača 1994.
O žu ja k 1994. S vibanj/kolovoz 1995.
S rp a n j 1995.
R u jan 1995.
S tu đ e n i 1995.
V eljača 1996.
L isto p a d 1996. 210
p r e th o d n o g m jeseca i slu ž b e n o sastoji jo s sam o o d Srbije i C rn e G o re. Ju g o sJav ija j e isključena iz U N ~ a. U b o sa n sk o m ra tu p o m ič u se fro n te : ako su se d o ta d S rbi borili p ro tiv u je d ln je n ih M u slim an a i H rv a ta, sad n p rv i p la n d o laze b o rb e iz m e đ u M u slim a n a i H rv ala. Srbi d rž e oko 70 p o sto te rito rija . M ak e d o n ija p o sta je Članicom U N - a p o d im e n o m »BivŠa ju g o sla v e n sk a re p u b lik a M akedonija«. N A T O p i’vi p u t intervre n ira i ru ši srp sk e av io n e koji su p re k rsili z a b ra n u leta n a d B osnom . B o sa n sk i H rv a ti i M u slim a n i sk la p a jn m ir u W a sh in g to n u . D \je m a m u n je v itim ak cijam a H r\jatska vojska osvaja zo n e p o d zaštitom U N —a u H rv atsk o j. Ni srp sk a vojska ni m ectunaro d n a zajed n ica n e re a g ira ju . S rp s k e t r u p e z a u z im a ju rrtu slim a n sk ti e n k lav u S re b re n ic a . Svi m u šk arc i izm eđ n 16 i 60 g o d in a , v je ro ja tn o 7000 d o 8000, bivajti ra z o ru ž a n it o d v e d e n i i u b ijen i. U z z ra č n u p o đ rš k u N A T O —a lirvarske i m u slim a n sk e tru p e u B osni za u zim a ju dijelove p o d ru c ja koja d rž e Srbi. Pi ed sjed n ici Srbije, H iv a tsk e i B osne u D ay to n u (O h io ) sk lap aju m iio v n i u g o vor. B o sn a se o d sa đ sastoji o d d v a ju d ale k o s e ž n o a u to n o m n iii » e h lite ta « j^od je d n im labavim krovom . N a K osovu prvi se p u t b o m b a šk im n a p a clim a o g lašav a a lb a n sk a »oslobodilačka vojska« U C K . U Sofiji j e u strije lje n bivsi še f v lad e An d re j L uk an o v .
SijeČaiij 1997.
V eljača 1997.
T ra v an j 1997.
L ipanj 1997.
Veijača/oŽTijak 1998.
Svibanj 1998. O žu jak 1999,
L ip an j 1999.
V eljača 2000.
L isto p ad 2000.
O žu jak 2001.
N ak o n p o v lače n ja n e s re tn o g šefa vlade Z ana V id en o v a u B ugarskoj izbijaju d em o n stracije zbog gladi. N ak o n slom a n ek o lik o p ira m id a ln ih sistem a u A lbaniji izbija pučki u sta n a k , koji d o n o si p o la g o d in e bezvlasča i pljački. Novi izbori ii B ngarskoj na vlast clpvpde gracianske stran k e . Ivan Kostov p o siaje še f vlade. N a novim izb o rim a u A lbaniji p o b je đ u ju socijalisti. B erish a o d stu p a kao p re d sje đ nik. N a k o n akcija srp sk e policije p ro tiv seoskog im airja osnivača U(jIK A d em a J a sh arija i đ ru g ih p o b m ije n ik a , u k o jim a j e p o g in u lo 87 ljudi, n a Kosovu izbija albanski u stan ak , Novi crn o g o rsk i p re d sje d n ik M ilo Đ ukanović p re k id a s B eograclom . N ak o n p ro p a sti m iro v n ih p re g o v o ra u dvorcu R am b o u illet kraj P ariza N A T O 78 d a n a b o m b a rd ira Jugoslaviju. K osovo p o s ta je p r o te k to r a to m U N -a ; jed n a zaslitn a p o stro jb a p o d vodstvom N A T O —a m irn o ulazi. U trim a ju ž n o srb ija n sk im oj>ćiuam a postaje aktivna jo š je d n a a lb a n sk a »oslobod ilačk a vojska« p o d k ra tico m U ^ P M B . Stikob je izg lađ en tek sljedeće g o d in e uz p o sređ o v a n je N A T O -a. S lo b o d an M ilošević sru šen j e m asovnim d e m o n s tra c ija m a n a k o n k riv o tv o re n ih iz b o ra , P o s tu p n o se u k id a ju s a n k c ije p i otiv ] ugoslavije. I treća alb an sk a »oslobodilačka vojska« j>qjavljuje se u M akedoniji. 211
Lipanj 2001.
Lipanj 2001.
Kolovoz 2001,
O žujak 2002.
Siječanj 2003.
N a p arla m e n ta in im izborim a u Bugarskoj uvjerijivo pobjeđuje netom osnovani p o k re t bivšega kralja Sim eona von Sach se n —C o b u rg -G o tb e . S im eon p o staje p red sjed n ik vlade, S rbijanska pobcija izručiije S lo b o d an a MiloSevića haaškom T rib u n alu za ra tn e zločine. N ak o n a te n ta ta i v iše k ra tn e p u cn jave m akedonske i albanske stranke u O b rid u sklapaju sporazum u kojem p o sred n o suđjeluje m akedonski U<^K. P os^ednje dvije jugoslavenske republike Srbija i C rn a G ora sporazum ijevaju se p o d pritiskom EU da ostanu p o d zajedničkiin državnim krovom . Jugoslavija biva preim en o v an a u »Srbiju i C rnu Goru«.
Podaci o fotografijama
AgcncLja Ropi: str. 9G, 13(3 A utorova arhiva: str. 38 BETA -Press: str. 34 D eutsclie Presse A g en tu r (DPA): str. 47, 77, 87 Im p ac t P ress/P etar Oenev: str. 87 dolje F ran k N o rh au sen : str. 106, 184 R ein er R iedler: str. 163 Sipa—Press: str. 43, 67, 72 U llstein—B ilderdienst: str. 92 gore
NORBERT MAPPES-NlEDlEK (1 9 5 3 ) s t u đ i r a o j e g e r m a n is tik u i h o la n d is tik u u B o n n u i K o ln u ; n o v in a rs tv o m se b av i o d p o č e tk a o s a m d e s e tih . O d 1 9 9 2 . d o p i s n i k j e za j u g o is to č n u E v ro p u , a 1 9 9 4 /1 9 9 5 b io j e s a v je tn ik U N —ova p o s e b n o g o p u n o m o ć e n ik a za p o d r u č je b iv še J u g o s la v ije Y a su sh ija A k a sh ija . P isa o j e za b r o jn e d n e v n e n o v in e i tje d n ik e , izm e đ u o s ta lo g i F iriancial Tim es D eutschland i D ie Z e it. O b ja v i o j e A ustrvja za N ijem ce. U uidi u stra n u zem tju (O sterreich j u r D eutsche. E nblicke in ein jrem d es L a n d ; C h . L in k s, B e rlin ,
2 0 0 1 ).
215
