Mustafa Kemal ATATÜRK MEDENİ BİLGİLER Türk Milletinin El Kitabı V

Mu s t a f a K e ma l A T A T Ü R K

MEDENİ BİLGİLER

TOPLUMSAL D Ö N Ü ŞÜ M V A Y IN LA R I

Türk Milletinin El Kitabı V

Medeni Bilgiler / Türk Milletinin El kitabı Toplumsal Dönüşüm Yayınlan Araştırma ve İnceleme Yazarı Kaleme Alan Günümüz Türkçesi Genel Yayın Yönetmeni Yayın Editörü Yayın Haklan. <£> copright

06 06 Mustafa Kemal ATATÜRK Prof. Dr. Afet INAN Neriman AYDIN Hatice BAHTİYAR Mehmet Sabri KILIÇ Bu kitabın yayın hakkı, yazanyla yapılan sözleşme gereği Toplumsal Dönüşüm Yayın lan ’na aittir. Kaynak gösterilm eden k i­ taptan alıntı yapılamaz. Yayıncının yazılı izni olm adan h içb ir yolla çogaltılam az.

ISBN

9 7 8 - 6 0 5 -4 4 2 5 - 0 0 - 6

Yayıncı Sertifika No:

16241

1. Basım

Ekim 2 0 0 8

2. Basım

Eylül 2 0 1 0

Görsel Yönetmen

Kamil TEM IZEL

Elektronik Posta

toplum sald on u su m @ gm ail.com

Dizgi ve Sayfa Tasanmı

Haşan DEM İR

w w w .kam iltem izel.com w w w .toplum salhaber.com

Genel Dağıtım

GÖL KİTAP BAS. YAY. DAĞ.

[email protected] www.golkitap.com Cagaloglu Yokuşu Feyzibey lşhanı No. 4/14 Cagaloglu/Istanbul Tel-Faks: (0212) 526 57 57 Baskı Cilt

An Matbaası Tel: (0212) 493 34 55 İstanbul

İçindekiler

Giriş ..................................................................................................................... .. Açıklama...............................................................................................................33 Birinci Kitap Vatandaş İçin Medeni Bilgiler Neden Söz Eder?..............................................37 Millet..................................................................................................................... .. Türk Milletinin Görüşü................................................................................. 40 Türk D ili...................................................................... ....................................41 Türk Yurdu.......................................................................................................41 Türklerin Kökeni ve Oluşum Biçimi...........................................................42 Ahlak Hakkında Görüş..................................................................................42 Milli Duygu .................................................................................................... 43 Medeni Duygu..................................................................................................44 Diğer Milletlerin Oluşum şekli..................................................................... 45 Milletin Genel Tanımı.....................................................................................47 Milliyet tikesi....................................................................................................48 Türk Milliyetçiliği............................................................................................ 48 Devlet....................................................................................................................... 49 Egemenlik......................................................................................................... 50 Devletin Egemenliği ve Devlette Egemenlik................................................51 Devlet şekilleri.................................................................................................. 52 Demokrasi ilkesinin Kapsamı........................................................................ 53 Demokrasi İlkesinin Tarihi Gelişimi ........................................................... 54 Demokrasi İlkesinin Belirgin özellikleri......................................................55 Cumhuriyet............................................................................................................ 37 Hükümdarlık, Oligarşi....................................................................................58 Türk Devletinin Esas Örgütü..........................................................................59 Türkiye’de Cumhuriyet Nasıl Kuruldu?.......................................................61 Demokrasiye Aykın Çağdaş Akımlar............................................................67 ilk Hak, İlk Görev ve Hak İle Görevin İlişkisi...........................................70 Hak ve Görevi Hukuk Kuralları Belirler, Devlet Uygular..................................................................................................................70 Yaptırımlar............................................................................................................. 71 Hakkı Bizzat Yerine Getirmek Hak Olmaz.....................................................71 Vatandaşa Karşı Devletin G örevleri............................................................... 72 H ürriyet...................................................................................................................... 79 Hürriyetin Tarihi Gelişimi................................................................................ 79 Bireysel Hürriyet.................................................................................................. 81

3

Sosyal ve Medeni Hürriyet....................................................................... 82 Hürriyetin Çeşitli Şekilleri....................................................................... 84 Hoş Görme, Hoşgörü (Tolerance)............................................................87 Kamuoyu................................................................................................... 91 Kamuoyunun Kendi Kendine Örgütlenmesi........................................... 92 Gazeteler...................................................................................................94 Demek Kurulması.................................................................................... 95 Öğrenim Hürriyeti.................................................................................... 96 İhbar ve şikâyet Hakkı.............................................................................. 97 Bireysel Hak ve Siyasi Hak.......................................................................97 Hürriyetin Korunması ve Yaptırımları...................................................... 98 Olağanüstü Hal.........................................................................................99 Eşitlik....................................................................................................... 101 Sosyal Yardım.......................................................................................... 102 Iş Bölümü.................................................................................................103 Hürriyet....................................................................................................105 Bağlılık........................................................................................................107 Bağlılık (Solidarité) İnsanlar Birbirine Bağlıdır................................. 107 Çalışmak-Meslek....... ............................................................................... U 0 Meslek Nasıl Seçilir ve Yapılır................................................................ 113 Vatandaşın Devlete Karşı Görevleri....................................................... 116 Seçim........................................................................................................... 117 Seçim Hakkında Genel Bilgiler ............................................................. 117 Demokraside Hükümet Şekilleri............................................................ 117 1. Doğrudan Hükümet...........................................................................118 2. Yan Doğrudan Hükümet Semi-Direct............................................... 119 Yan Doğrudan Hükümet Şekilleri.......................................................... 119 Halkın “Veto” Hakkı............................................................................... 120 Halkın Kendisinin Girişim Hakkı.......................................................... 120 Temsili Hükümet.....................................................................................121 Temsilciler Kimdir? Temsilci ve Memurlar.............................................121 Temsili Rejim........................................................................................... 121 Seçmen Heyeti......................................................................................... 122 Seçim Nedir?........................................................................................... 123 Çoğunluk İlkesi....................................................................................... 124 Nispi Temsil............................................................................................ 124 Seçim Hem Görev Hem de Haktır..........................................................126 Sınırlanmış Oy........................................................................................ 127 Kadınlann Seçme Haklan....................................................................... 128 İş Bölümü Düşüncesi .............................................................................128 Türkiye’de Milletvekili Seçiminin Yasal Şekli ve Yolu..........................................................................................................134 Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşu........................................... 134 Milletvekili Seçmek Hakkı ve Seçilmek Yetkisi......................................134 Kimler Milletvekili Olamaz..................................................................... 134 4

Seçim Döneminin Süresi.................................................................. 134 Dönemin Uzatım Olanağı................................................................. 135 Seçim Çevreleri ................................................................................ 135 Esas Defterleri................................................................................... 135 Genel Seçimin Başlangıç Hazırlığı ve Tarihi........................................ 135 Türkiye’de Şimdi Seçim İki Derecelidir .......................................... 136 Kimler Birinci Seçmen Olamaz...........................................................136 Halen Görevde Bulunan Asker ve Jandarma Personelinin İstisnası......................................................................... 136 Seçmen Listeleri Üzerinde inceleme ve Soruşturma Yapılması ve Süresi.......................................!...................................137 Seçmen Listelerinin Asılması ve Süresi ............................................ 137 Teftiş Heyetine İtiraz Hakkı ve Bu Konuda Yapılacak İşlem............ .................................................................................... 138 Bir Seçim Evresinden Kaç Milletvekili Çıkacağının Tespit Şekli........ .................................................................................. 138 ikinci Derece Seçmene Yönelik İşlem.................................................. 139 ikinci Seçmenlerin Seçimi................................................................... 139 Bucaklarda Geçici Seçim Heyetleri.......................................................140 İkinci Derece Seçmen Seçiminin Yürütme Şekli..................................140 İlçe Merkezlerinde Yapılacak İşlem........................................................ 141 Milletvekili Seçimi.................................................................................. 142 Milletvekili Seçimi İşleminin Hareket Şekli............................................143 11 Merkezince Yapılacak işlem............................................................. 143 Milletvekili Olanlar, Eşit Oy Alanlar.....................................................143 Birkaç Seçim Çevresinden Milletvekili Olanlar.................................... 144 Milletvekilliği Tutanaklarının Düzenlenmesi........................................ 144 Kısmi Seçim........................................................................................... 144 Cezalar..................................................................................................145 Vergi........................................................................................................... 147 Vergi Hakkında Genel Bilgiler............................................................... 147 Vergi, Vatandaş için Bir Görevdir.........................................................148 Vergi Kaynaklan....................................................................................148 Dolaysız Vergiler....................................................................................149 Dolaysız Vergilerin Faydalan ve Zararlan...............................................151 Dolaylı Vergilerin Faydave Zararlan......................................................151 Tek Vergi ve Çok Vergiler.....................................................................155 Paylaştırmak ve Tek Oranlı Vergiler..................................................... 157 Vergiler Hangi Şekilde Olmalıdır?......................................................... 159 Vergi Görevinin Önemi ve Tarihçesi..................................................... 163 Türkiye Cumhuriyetinde Vergi Sistemi................................................166 Vergilerimizin Çeşitleri......................................................................... 166 Vergiden İstisna.....................................................................................168 Geçici istisnalar ....................................................................................168 Arazi Vergisini Kim Verir........................*........................................... 169

5

Ürünü Zarar Gören Arazinin Vergisi...................................................... 169 Yüzölçümü ve Değerlerin Tahmini........................................................ 169 Vergi Oranlan..........................................................................................171 Vergi Nasıl Verilir................................................................................... 172 Özel Değişiklikler................................................................................... 172 Özel Orman Vergileri.............................................................................. 172 Bina Vergisi............................................................................................. 172 Bina Vergileri Hangi Esaslar Üzerinden Alınır.......................................173 Vergiden İstisna...................................................................................... 174 Kullanılmayacak Halde ve Yararlanılamayan Binalar............................. 176 Bina Vergisi Kimden Alınır ....................................................................176 Bina Gelirlerinin Tahmini ve Verginin Oranı..........................................176 Bina Gelirlerini Kimler Belirler................................................... ...........177 Hayvan Vergileri..................................................................................... 179 Hayvan Vergisini Kim Verir .................................................................. 180 Vergiye Tabi Hayvanlann Belirlenmesi ..................................................180 Hayvanlann Taşınması............................................................................ 181 Hayvan Vergisi Tutarlan..........................................................................181 Verginin Tahakkuku...............................................................................182 Hayvan Vergisinin Ödenmesi................................................................. 182 Kazanç Vergisi........................................................................................182 Kazanç Vergisine Tabi Kazançlar........................................................... 183 Kazanç Vergisinin Istisnalan.................................................................. 184 İzin veya Ünvan Tutanağı...................................................................... 185 Kazançlan İçin Beyanname Verenler......................................................185 Memurlar, Hizmetliler ve İşçilerin Vergisi..............................................187 Kendiliğinden Belirleme ....................................................................... 187 Kazanç Vergisi Oranlan......................................................................... 187 Verginin Ödeme Zamanlan....................................................................190 Maden Vergileri..................................................................................... 190 Veraset ve İntikal Vergisi........................................................................ 191 Vergiden İstisnalar................................................................................. 191 İntikal Eden Mallann Değerlerinin Belirlenmesi................................... 193 Vergi Şeklinin Hesaplanması..................................................................193 Verginin Ödenmesi................................................................................194 Tahsilat İşleri.........................................................................................194 Dolaysız Vergiler Tahsilatından Yerel Yönetimlere Ait Paylar.............................................................................................. 195 Dolaylı Vergiler..................................................................................... 197 Gümrük Vergileri.................................................................................. 197 Ardiye ve Diğer Vergiler........................................................................202 İşlem Vergisi.........................................................................................203 Vergiden İstisnalar................................................................................203 Verginin Oranı..................................................................................... 205 Vergi Nasıl Tahakkuk Ettirilir.............................................................. 205 6

Vergi Nasıl Ödenir.............................................................................. 206 Ceza.......................................................................................................... 107 İç Tüketim Vergisi Eğlence ve Özel Tüketim Vergisi............................207 Şeker ve Petrol Tüketim Vergisi.................... ...................................... 208 Elektrik ve Havagazı Tüketim Vergisi..................................................209 Oyun Araçları Vergisi.......................................................................... 209 Kara ve Deniz Av Vergileri................................................................... 209 Taşıma Vergisi...................................................................................... 210 Gemi Vergileri......................................................................................211 Damga Vergisi.......................................................................................211 Tapu Harç ve Kayıtlan İçin Alınan Paralar...........................................212 Mahkeme Harçlan ve Kayıtlan İçin Alman Paralar..............................212 Hayvan Sağlık Kayıt Vergisi................................................................. 213 Tekeller.................................................................................................213 Tütün ve Diğerleri............................................................................... 213 Tuz.......................................................................................................214 İspirto ve İspirtolu İçkiler.................................................................... 215 Kibrit ve Çakmak.................................................................................215 Silah, Fişek, Patlayıcı Madde ve Av Saçması........................................216 Devlet Bütçesindeki Diğer Gelirler....................................................... 217 Ekonomik Kriz Vergileri...................................................................... 217 Yol Vergisi Verginin özellikleri............................................................ 218 Yol Vergisinin Tahsili ve Paylaşımı....................................................... 219 Yerel Yönetim ve Belediye Vergileri...................................................... 220 11 Bütçesi ve özel Muhasebe................................................................ 220 Belediyenin Geliri.................................................................................221 Askerlik....................................................................................................227 Askerlik Görevi....................................................................................227 Çağdaş Bir Ordunun Örgütünde Neler Vardır?....................................229 Kumandanlık........................................................................................230 Kumandanlann Genel özellikleri........................................................ 230 Hava Filolan.........................................................................................232 Donanma ............................................................................................232 Ordu Kuvvet ve Örgütünde Ekonomik Etkenler................................. 232 Ordu Hayatı.........................................................................................233 Ordulann Gerekliliği............................................................................234 Savaş Yönetimi ve Siyaset.....................................................................237 Orda Okuldur.......................................................................................... 241 Asker Olmadan Önce ve Olduktan Sonra Askerlik İşlemlerine İlişkin Kısa Bilgiler.............................................................243 Askerlik Çağı........................................................................................ 243 Muvazzaflık Süresi................................................................................243 Kısa Hizmetli Asker...................................................... .......................243 Yedek Subaylık.....................................................................................244 Gönüllü Askerlik..................................................................................246 7

Askerlik Çağının Çeşitli Dönemleri ve Yoklama Dönemleri............................................................................................246 Bedel Verecekler.................................................................................. 249 Göçmenler ve iltica Edenler................................................................ 250 Askere Çağırma................................................................................... 250 Terhis................................................................................................... 251 Yedeklerin Çağrılması, Hareket Şekli, Gelmeyenlerin Cezası.............................. .................................................................... 252 Askere Gidenlerin Muhtaç Ailelerine Yardım....................................... 252 Cezalarına itiraz Edecekler...................................................................252 izinli ve Hava Değişimli Erler...............................................................253 Yaşlarını Değiştirenler ...........................................................................253 Saklılar................................................................................................. 253 Hile ve Aldatma Yolunu Deneyenler.....................................................254 Firar Edenler (Askerden Kaçanlar).......................................................254 İkinci Kitap Başlarken.............................................................................................. 259 Anayasa (Teşkilatı Esasiye)................................................................... 261 Tanımı...................................................................................................261 Değişiklik..............................................................................................261 Anayasanm (Teşkilatı Esasiyenin) Tarihçesi..........................................262 Yeni Anayasamız (Teşkilatı Esasiye Yasamız)........................................ 265 Türkiye Anayasasının (Teşkilatı Esasiye) Ruhu.................................... 266 Yasama Yetkisi.......................................................................................266 Yürütme (İcra) Kuvveti)....................................................................... 266 Cumhurbaşkanı.....................................................................................266 Cumhurbaşkanına Vekâlet.................................................................... 267 Cumhurbaşkanının Hak ve Görevleri...................................................267 Yürütme (İcra) Kuvveti Cumhurbaşkanının Sorumluluğu.........................................................................................268 Hükümet............................................................................................... 270 Hükümet Meclis Karşısında Görev ve Sorumluluğu........... ................ 270 Milletvekillerinin Görevi........................................................................271 Tüzükler, Yönetmelikler, Kararnameler ve Yazılı Emirler.................................................................................................. 271 Milletvekillerinin Sorumluluğu............................................................ 272 Siyasi Sorumluluk.................................................................................273 Milletvekillerinin Vekilliklerinin Düşürülmesi Ne Demektir?........................................................................................273 Mali ve Cezaya Dayalı Sorumluluk....................................................... 274 Yüce Divan............................................................................................274 Bakanların Sayısı...................................................................................275 Türkiye Bûyûk Millet Meclisi 276 Meclis’in Başlıca Görevleri.................................................................... 276 Meclis’in Kuruluşu................................................................................277 8

Milletvekillerinin Yemini......................... ..................................................277 Başkanlık Divanı..........................................................................................277 Meclisin Esası (iç yüzü).......................................................................... 278 Meclisin Toplanması ve Tatili................................................................. 278 Milletvekilliğinin Konumu.........................................................................279 Milletvekilinin Söz Serbestliği................................................................... 280 Milletvekillerinin Tutuklanması ve Yargılanmaları ve Yasama Dokunulmazlıkları.................................................................... 280 Milletvekilliğinin Kalkması.................................................................... 281 Mecliste Görüşme ve Güvenlik.................................................................281 Meclisin işlemesi....................................................................................... 283 Milletvekilleri.............................................................................................283 Milletvekillerinin Yâsama Görevi ............................................................ 283 Milletvekillerinin Örgütlenme (Teşkilat) Görevleri................................. 284 Hükümet Kurmak.....................................................................................284 Milletvekillerinin Kontrol Görevi............................................................. 285 Soru............................................................................................................285 Gensoru......................................................................................................286 Meclis Soruşturması..............................................................................287 Sorumluluğu Olmayan işler Hakkında Meclis Soruşturması............................................................................................. 287 Komisyonlar..............................................................................................288 Komisyonların Görevi..............................................................................288 Komisyonlara Aynlma..............................................................................289 Dilekçe ve Meclise Şikâyet....................................................................... 290 Karma ve Geçici Komisyonlar..................................................................292 Komisyonların Kuruluşu ve Çalışması.................................................... 292 Komisyonların Seçimi...............................................................................293 Genel Kurul...................................................................................................294 İçeriği.................................................................................................... 296 Görüşme................................................................................................ 295 Karar .................................................................................................... 296 Dinleyiciler............................................................................................297 Söz Almak ve Söylemek...................................................................... 297 Görüşme Kaydı.................................................................................... 297 Yasa............................................................................................................ 299 Yasanm Tanımı ve Kapsamı Yorumlar................................................. 299 Yasa Teklifi........................................................................................... 300 Yasalann Genel Kurulda Görüşülmesi................................................ 300 ikinci Görüşme............................. ...................................................... 301 Yasalara Uymak ve Saygı Göstermek.....................r............................. 302 Bütçe......................................................................................................... 303 Bütçenin Kapsamı................................................................................ 303 Gelirler, Masraflar ve Bütçenin Denkliği............................................. 303 Bütçenin Hazırlanması......................................................................... 304 9

Bütçe Görüşmesi.................................................................................304 Bütçenin Uygulanması......................................................................... 305 Muhasebe Divanı................................................................................. 306 Görevi................................................................................................. 306 Örgütlenmesi....................................................................................... 306 Devlet Şurası....................................................................................... 306 Esas Görevleri .................................................................................... 307 Örgütlenme Şekli.................................................................................307 Daireler ve Görevleri............................................................................307 Siyasi Partiler.......................................................................................... 309 Kapsamı...............................................................................................309 Parti Programı ve Tüzükleri..................... ............................................ 309 Parti Arkadaşlığı...................................................................................309 Bir Siyasi Partiye Girmek İçin...............................................................310 Partide Güven ve Ülkü ........................................................................310 Partilerin Amacı....................................................................................310 Siyasi Partilerin Sakınacağı Noktalar..................................................... 311 Mecliste Partiler.................................................................................... 311 Parti Kongreleri.................................................................................... 312 Muhalif Partiler ................................................................................... 312 Hükümet Örgütü.................................................................................. 313 Başbakanlık.......................................................................................... 313 Bakanlann Değişmesi........................................................................... 314 Başbakanın Cumhurbaşkanı ile İlişkileri...............................................315 Başbakanın İstifası................................................................................ 316 Başbakanlık Örgütü.............................................................................. 316 Devlet Örgütü Arasında İşbirliği........................................................... 317 Bir Bakanlığın Yönetim Tablosu Müsteşar.............................................318 Bakanlıklarda Birbirine Benzeyen Örgüt...............................................319 Teftiş (Denetleme) ................................................................................ 319 Teftiş Kurulunun Kapsamı.................................................................... 320 Muhasebe............................................................................................. 320 Hukuk Müşaviri....................................................................................321 Özel Kalemler........................................................................................321 Personel İşleri Müdürlüğü.................................................................... 321 Döküman (Evrak) Müdürlüğü.............................................................. 322 Diğer Örgüt...........................................................................................322 Adalet........................................................................................................ 323 Bakanlıklann Durumları, Görevleri ve Örgütleri.................................. 323 Bakanlık örgütü................................................................................... 323 Mahkemeler......................................................................................... 324 Hâkim.................................................................................................. 324 Yeni Mahkemeler, Yeni Kanunlar..........................................................324 Mahkemelerin Görevleri....................................................................... 325 Yargı Hakkı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı ...........................................325 10

Hükümlerin Kesinliği............................................................................326 Mahkeme Değiştirmek...........................................................................326 Mahkeme Örgütleri...............................................................................327 Temyiz Mahkemesi................................................................................328 Kararların Temyizi.............................................. ‘.................................328 Temyiz Genel Kurulları.........................................................................329 Karar Düzeltmesi................................................................................... 329 Muhakemenin ladesi.............................................................................329 Hâkimin Reddi...................................................................................... 330 Davaların Türü...................................................................................... 330 Askeri Mahkemeler................................................................................ 331 Hukuk Davalarının Görülmesi Yetki.................................................... 331 Dava Açmak...........................................................................................331 Soruşturma Aşaması.............................................................................. 331 Mahkeme ve Yüz Yüze (vicahi) Karar ..................................................332 Uzaktan (gıyabi) Karar .........................................................................332 Kanıtlar..................................................................................................333 Açıkça Söylemek................................................................................... 333 Senet...................................................................................................... 333 Bilirkişi................................................................................................... 334 Tanık...................................................................................................... 334 Yemin..................................................................................................... 334 Ceza Davalan Kapsamı......................................................................... 334 Suç.........................................................................................................335 Suç ve Hata........................................................................................... 335 Gözle Görülen Suç................................................................................336 Ağır Cezalar Ölüm Cezası..................................................................... 336 Ağır Hapis Cezası..................................................................................337 Hapis Cezası.......................................................................................... 338 Sürgün Cezası........................................................................................ 338 Ağır Para Cezası....................................................................................338 Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezası............................................. 339 Hafif Cezalar Hafif Hapis Cezası...........................................................339 Hafif Para Cezası...................................................................................340 Belirli Bir Meslek ve Sanatın Bıraktınlması Cezası ............................. 340 Adli Azarlama (Paylama)...................................................................... 340 İkinci Dereceden (aynntı niteliğinde olan) Ceza.................................. 341 Af........................................................................................................... 341 Cezaya Yaşı Tutmak ve Cezayı Hafifleten Sebepler.................................................................................................341 Cezalann Ertelenmesi............................................................................341 Dava-Kamu Hukuku Davası................................................................. 342 Mahkemeden önceki Evreler............................................................... 342 Duruşma................................................................................................343 Hüküm ve Karar.................................................................................... 343

11

Kişisel Davalar......................................................................................344 Bildirim (Tebliğ) ve İcra....................................................................... 344 Bildirim................................................................................................344 icra....................................................................................................... 345 ilerisi Düşünülerek Yapılan El Koyma (ihtiyati haciz)......................................................................................345 Borç için Hapis.....................................................................................346 Tutuklama ve Serbest Bırakma Tutuklama Sebepleri.............................................................................................. 346 Tutuklama Yazısı................................................................................... 346 Serbest Bırakma.................................................................................... 347 Ticaret Davaları.................................................................................... 347 Ticaretin Tanımı .................................................................................. 347 Ticaret Davalarında Özellik ................................................................. 348 Büro......................................................................................................348 Defterler ve Dosyalar............................................................................ 349 iflas (Batmak)....................................................................................... 350 Ticari Kuruluşun Kapanması (Tasfiye).................................................. 351 Avukat ve Baro......................................................................................352 İçişleri........................................................................................................ 353 Bakanlığın Görevi.................................................................................353 Bakanlığın Merkez Örgütü.............. .....................................................353 Polis ve Jandarma..................................................................................354 Yönetim Bölüşümü................................................................................354 iller....................................................................................................... 355 Valinin Görevleri................................................................................... 355 ilde Örgüt ve II Memurları....................................................................356 ilçeler.................................................................................................... 358 Kaymakamın Görevi.............................................................................. 358 ilçe Memurları....................................................................................... 358 Bucaklar................................................................................................ 358 Müdürün Görevi................................................................................... 358 İllerin Özel idaresi................................................................................. 359 Görevi....................................................................................................359 Bütçe......................................................................................................360 Genel Meclis Seçimi...............................................................................361 Toplanması............................................................................................. 361 Görevi.................................................................................................... 361 Alt Komisyon Kuruluşu......................................................................... 361 Görevi....................................................................................................362 Belediyeler..................................................................................................363 Belediyelerin Kapsamı........................................................................... 363 Belediye Hizmetleri............................................................................... 364 Belediye Seçimi Oy Sahibi Olma Koşullan........................................... 365 Belediye Meclisine Üye Olabilme Koşullan........................................... 365 12

Seçim Zamanı......................................................................................365 Seçim Komisyonlan............................................................................ 365 Seçim Defterleri...................................................................................366 Defterler Asılmadan Önce..................................................................366 Oylann Sandığa Atılması.....................................................................367 Sandığın Açılması................................................................................ 368 Oylann Sayılması..................................... ...........................................369 Oylan Eşit Olanlar............................................................................... 369 Belediye Başkam’nın Seçimi.................................................................369 Belediye Meclisleri............................................................................... 371 Bütçe.................................................................................................... 371 Belediye Seçimlerinin Önemi............................!................................. 372 Köy............................................................................................................ 373 Tanımı................................................................................................. 373 Muhtar.................................................................................................373 Köy Yönetimi....................................................................................... 373 Muhtann Görevi.................................................................................. 374 Muhtar ve ihtiyar MeclisiSeçimi..........................................................374 İhtiyar Meclisinin Görevleri.................................................................374 Memurlar.................................................................................................. 376 Tanımı .................................................................................................376 Hak ve Görevi..................................................................................... 376 Adliye, Ordu ve Jandarma Personeli................................................... 376 Hizmetliler..........................................................................................376 Memur Olma Koşullan....................................................................... 377 Sicil, Gizli Dosya, Hüviyet Cüzdanı................................................... 377 Terfi..................................................................................................... 378 Ödül ve Ceza.......................................................................................378 Düzen Sağlama Komisyonlan.............................................................378 Memurlann Yargılanması....................................................................378 Görevden Alma.................................................................................. 379 Yer Değiştirme .................................................................................... 379 İşten El Çektirme............................................................................... 379 İzin...................................................................................................... 380 Aylık.................................................................................................... 380 Aile Tedavisi........................................................................................380 Emeklilik, İkramiye, Dul ve Yetim Aylığı........................................... 380 Memurlann Çalışması Yasaya Uymayan Emirler................................ 381 Dışişleri.................................................................................................... 382 Dışişleri Bakanlığı, Bakanlığın Görevi................................................ 382 Bakanlığın Örgütü.............................................................................. 382 Ülke Dışındaki Örgüt: Elçilikler.........................................................384 Konsoloslann Görevleri...................................................................... 384 Ülkemizde Yabancı Devlet Elçileri ve Konsoloslan............................ 385 Diğer Dışişleri Memurlan................................................................... 385 13

Eski Kapitülasyonlar..........................................................................386 Kapitülasyonların Tarihçesi.............................................................. 386 Kapitülasyonların Kapsamı.............................................................. 386 Sonuç............................................................................................. 388 Milli Eğitim......................................................................................... 389 Milli Eğitim Bakanlığı Görevi............................................................389 Bakanlık Örgütü.............................................................................. 390 Eğitim ve Öğretim Dairesi (Talim ve Terbiye Dairesi)............................................................................................ 391 Öğrenim Basamakları İlköğretim...................................................... 392 Orta Öğretim................................................................................... 392 Öğretmen Okullan.......................................................................... 393 Sanayi Okullan................................................................................ 393 Yüksek Öğrenim.............................................................................. 394 Maliye..................................................................................................395 Önemi............................................................................................. 395 Görevleri......................................................................................... 395 Bakanlığın Merkez Örgütü............................................................... 396 Devlet Tekelleri................................................................................ 396 Gümrükler...................................................................................... 397 Kaçakçılık........................................................................................ 397 İllerde Maliye Örgütü....................................................................... 397 Bayındırlık.......................................................................................... 399 Tanımı ....................................................... ...........................................399 Önemi................................................................................................... 399 Bayındırlık Bakanlığı Görevi................................................................... 400 Bakanlığın Merkez Örgütü.................. ....................................................401 illerdeki Örgüt........................................................................................402 Şose ve Köprüler Yasası.......................................................................... 402 Yol Vergisi............................................................................................. 402 Yükümlü İşçi..........................................................................................402 Yol Programı.......................................................................................... 403 Bayındırlık işlerinin Yapılması................................................................ 403 Ayncalıklı Şirket.....................................................................................404 Ekonomi.............................................................................................. 406 Amacı ve Konumu............................................................................ 406 Bakanlığın Görevleri......................................................................... 407 Bakanlığın Örgütü............................................................................ 407 Tanm Müsteşarlı# ............................................................................408 Ticaret Müsteşarlığı..........................................................................409 Komiserler....................................................................................... 410 Şirketler............................................................................................411 Ticari Şirket......................................................................................411 Ticari Şirketlerin Türleri................................................................... 411 a. Kollektif Şirketler................................................................... 412 14

b. Komandit Şirketler .,............................................................... 414 c. Anonim Şirketler.................................................................... 416 d. Limited Şirketler.................................................................... 420 e. Kooperatif Şirketler................................................................ 422 Bankalar.......................................................................................... 424 Bankaların Yaptığıİşlemler................................................................ 424 Kredi işlemleri..................................................................................425 2.Mali işlemler:.................................................................................426 Türkiye’de Bankalar..........................................................................429 a. Cumhuriyet Merkez Bankası................................................... 429 b. Türkiye İş Bankası..................... ............................................ 430 c. Ziraat Bankası.........................................................................430 d. Emlak ve Yetimler Bankası......................................................431 e. Sanayi ve Maden Bankası........................................................ 432 Sağlık ve Sosyal Yardım...................................................................... 433 Önemi........................................................ \.................................. 433 Bakanlığın Görevi.............................................................................433 Sağlık Mücadeleleri..........................................................................434 Sosyal Yardım...................................................................................435 Bakanlığın Merkez Örgütü............................................................... 436 illerdeki Sağlık Örgütü..................................................................... 436 Sağlık Şurası.................................................................................... 436 Aile.................................................................................................. 436 Tanımı ve önemi..............................................................................436 Ailede Görev.....................................................................................437 Baba, Ana ve Çocuklar..................................................................... 437 Birden Fazla Kadınla Evlenmek.........................................................438 Milli Savnnma......................................................................................439 Önemi................................................................................................... 439 Ordu..................................................................................................... 439 Ordu örgütümüz...................................................................................440 Kara Ordusu...........................................................................................440 Deniz Ordusu......................................................................................... 441 Hava Ordusu.......................................................................................... 441 Milli Savunma Bakanlığı Bakanlığın Görevi............................................. 441 Bakanlık Örgütü..................................................................................... 442 Yüksek Askeri Şura.................................................................................444 Sonuç.................................................................................................... 446

15

Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Hazretleri tarafından Başbakan İsmet Paşa Hazretlerine gönderilmiş olan ve Milli Eğitim Bakanlığı’na havale edilen eser hakkındaki önemi yüksek bilgi notu­ dur.

Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği

Başbakan İsmet Paşa Hazretlerine Vatan çocuklannı iyi vatandaş olarak yetiştirmek için klasik öğrenim programlan arasında yer alan yurt bilgisinin önemi bilinmek­ tedir. Yurt bilgisi notları olarak öğretmen Afet Hanım tarafından şim­ diye kadar yayınlanan seçim, vergiler, askerlik ve vatandaş için mede­ ni bilgiler kitaplarının gerekli kısımlarını bir araya getirerek ve (vatan­ daş için medeni bilgiler) kitabının birinci cildi olarak yeniden bastırıl­ mak üzere düzenlenmesini önerdim. Devlet örgütünün Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin, Hükümetin, Özel İdareler ve Belediyelerin nasıl kurulup, nasıl işlediğini, Şirketler ve Bankalarla eski Kapitülasyonlar, siyasi partiler ve aile konulannı içeren ve Recep Bey tarafından yeni yazılan kitap da aynı kitabın ikinci cildini oluşturmaktadır. Bu iki kitabın Milli Eğitim Bakanlığınca tespit edilmiş olan okulların belirli sınıflarında okutulması ve birinci kitabın bir yılda 17

İkincisinin de her kısmının bir yılda olmak üzere iki yılda okutulması uygundur. Ders programlanna eklenmek üzere her iki kitabın içinde­ kiler bölümü (fihristleri) ekinde sunulmuştur. Her iki kitap hiç bir karşılığı olmaksızın sahipleri tarafından Milli Eğitim Bakanlığı’na bırakılmıştır. Kitaplar yazılırken ve yazıldık­ tan sonra bizzat ilgilendim; bunlann, yazılmalannda izlenen amaçlara hizmet edecek değer ve nitelikte olduklannı özellikle belirtirim. Bu kitabın okutulacağı sınıflann bir üst sınıfına geçmiş olan öğrenciye de okullannı bitirmeden önce programlara ek olarak oku­ tulmasını çok faydalı bulmaktayım. Bundan başka bu kitapların ülke­ de vatandaşlara okutulması için alınacak her önlemin değerli olacağı düşüncesini taşıyorum. Bu görüşlerimi hükümetin değerlendirmesine ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın kurallar çerçevesinde yapacağı araştırmalara ve alacağı kararlara bırakıyorum Efendim. 18 Eylül, 1931 Cumhurbaşkanı Gazi M. Kemal Büyük Cumhurbaşkanı Hazretlerinin yüksek değerlendirmesi­ ne göre gereği yapılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığına 20.09.1931 Başbakan İsmet İnönü

18

Mustafa Kemal Atatürk’ün 25’inci ölüm yıldönümünde Türk Tarih Kurumu konferanslar düzenlemiş ve bunları kitap halinde, yayınlanmıştır. O yıl aynı zamanda “UNESCO” Genel Merkezinde, bütün üye olan devletler Atatürk’ü anma karan almış ve bu üye mil­ letlerin kültür kuruluşlan yayınlar yapmışlardır. Türk Tarih Kurumu’nun bu konferanslar serisinde ben “Atatürk’ün vatandaşlık hak ve görevleri üzerindeki düşünceleri"konusu­ nu ele alarak işledim ve özellikle Atatürk’ün el yazılanyla olan belgele­ ri dinleyicilere gösterdim. O tarihten itibaren elimde bulunan bütün yazılan sınıflandırarak kitap halinde yayınlamayı istedim. Meslek arka­ daşlarım da beni bu konuda özendirdiler. O konferansımda “Medeni Bilgiler” kitabımın tümünü, her konusunu belgeleriyle göstermeme olanak yoktu. Bunun için Atatürk’ün 25’inci ölüm yıldönümü sebe­ biyle “Medeni Bilgiler” kitabının hazırlama şeklini, el yazılanndan olu­ şan belgelerine dayanarak açıklamak istiyorum.

Bu yazıların çoğunluğu Atatürk'ündür. Aynı zamanda Atatürk’ün çevresinde konuşulan konulan ve çeşitli çalışmalar üzerindeki düşüncelerini de tespit etmiş olacağım. Atatürk’ün çevresindeki toplantılardan sürekli bahsedilmekte­ dir. Burada bulunanlar anılannı kendi görüşlerine göre yazmışlardır. Tarihçi ve yazarlanmız ise bu toplantılan duyduklan veya okudukla­ rından çıkardıklan sonuca göre yazmak istemektedirler. 19

Medeni Bilgiler Benim tanık olduğuma göre Atatürk’ün çevresinde toplanmalar çok çeşitlidir. Gündüzleri çoğunlukla özel kütüphanesinde sürekli bir kaç kişi ile ya çalışır veya belirli bir konu üzerinde konuşmalar yapar­ dı. Bunlar otomobil veya motor gezintilerinde devam eder ve çoğunlukla Ankara’da çiftlik evlerinde ya davetlileri veya oraya toplan­ mış olan halk ile doğrudan doğruya yapılanları, meseleleri konuşur ve düşüncelerini sorardı. Bu durum yurt içi seyahatlerinde daha yoğun olarak uygulanır, trende, vapurda ve uğradığı her yerde sürekli yeni konular ve araştır­ malar açıklanarak üzerlerinde tartışmalar yaptırmasını severdi. Atatürk’ün günlük entelektüel yaşayışı her zaman her çevrede uygula­ ma sahası bulur ve karşısında sınava çekilenler eksik olmazdı. Bir örnek vermek için şu olayı anlatmalıyım. Bir gün dişlerini tedavi etmek için gelen doktora, o sırada benim elimde okuduğum sosyoloji kitabından, sorular sormaya başladı. Doğal olarak buna hemen cevap verecek durumda olmayan diş doktoru utanmıştı. Ben buna engel olmak amacıyla araya girerek hemen kitabı getirdim ve bunun pek yeni yayın olduğunu gösterdim. Atatürk bir taraftan da işi şakaya getirerek diş doktoruna şöyle söyledi:

“Biliyorum, siz kendi

mesleğinizde en büyük başarıyı gösteriyorsunuz, fakat bunun yanı sıra başka işlerle de ilgilenerek okumanızı özendirm ek istedim ve bu kadar aykı n bir konuyu özellikle seçtim" dedi. Diş hekimi ertesi gelişinde bu konu­ ya ait birçok kitap araştırıp bularak okumuş ve bu kez o Atatürk’e bun­ lardan bazı sorular sormuştu. Buna daha pek çok verilecek örnekler vardır. Yine örneğin Atatürk’ün motor ile her zamanki Boğaz gezintile­ rinde kesinlikle bir kitap veya bir konu, bir iş, bir çalışma konuşma konusu olur ve o gezintinin sonunda herkes bir şeyler öğrenmiş olur­ du Bir de bunlara eklenen Atatürk’ün akşam toplantıları vardır. 20

Mustafa Kemal ATATÜRK Buraya davet edilenler, bulunulan çevreye göre değişir. Ankara'da bulunulduğu zaman alışılmış durum şöyle idi: Atatürk’e her gün, genel sekreter gelen evrak üzerinde bilgi verir ve emirlerini alır. Duruma göre ülke meseleleri ve dış olaylar için kendisi emirler verir bazen de mese­ leleri derinlemesine soruşturur, bilgi alırdı. Bu arada Başbakan ve Bakanlardan bazıları gerekli gördükleri zaman yine Hükümet işlerini görüşmeye gelirler. Örneğin Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak genellikle konuşmak için gündüzleri gelirdi. Akşamüzeri başyaver yanına gelir ve sofraya kimlerin davet edilmesini emrettiklerini sorardı. Atatürk bu listeyi o günkü çalıştığı ve okuduğu kitaplarla ilgili kimseler olmasını ister ve ona göre yazdırırdı. Hemen burada şuna da işaret etmeliyim ki, Atatürk döneminin, mes­ leklerinde isim yapmış şahıslan sürekli onun çevresinde toplanmıştır. Onun için ülkenin aydın kişilerini, o çevrede tanımak ve konuşmak her zaman mümkün olmuştur. Bu, sadece Ankara ve İstanbul’da değil, ülkenin çeşitli yerlerine gidildiği zaman da böyle olur, o çevrenin tanınmış aydın kişileri bu toplantılara çagınlırdı. Ancak her akşam baş­ yaverin yazdığı listedeki kimseler, bazen özürleri olur gelemezler veya orada bulunmazlar, onun için listelerde yazılı olanlar her zaman bir araya gelemezler veya toplandıktan sonra bir başka isim onaya atılır, geç de olsa hemen haber gönderilerek davet edilirdi. Devlet adamlan bilhassa Başbakan, İçişleri ve Dışişleri Bakanlan ise istedikleri zaman gelebilirlerdi. Şimdi, bu kitabı ve belgeleri yayınlama sebebiyle tanığı olduğum olaylar hakkında bazı bilgiler vermek istiyorum. Ancak kendi mesleki hayatımdan bahsetmemin hoş görülmesini rica ederim. 1 929/1930 ders yılında Ankara Müzik öğretmenliği Okulunda öğretmenlik görevime, Yurt bilgisi ve Tarih derslerini vermek üzere başlamıştım. Yurt bilgisi için okutacağım ders kitabını Atatürk gördüğü zaman bunu yeterli bulmamıştı. Kitabın konulan ise kendisini de ilgi-

21

Medeni Bilgiler lendirdigi için öncelikle benim

Fransız lisesinde

okuduğum

“Instruction dvique” kitabımdan bazı tercümeler yapmamı istedi. Aynı zamanda, bu konulara ait çeşitli kitapları, genel sekreteri Tevfik Bıyıklıoğlu’na araştırtarak Almancadan bazı tercümeleri yaptırmıştı. Kendisi Fransızcadan ve Türkçeden okuduklanna bu tercümelerden de yarar­ lanarak, bazı konulan doğrudan doğruya kendisi yazmış veya bizlere yani bana ve genel sekretere kaleme aldırmıştır. Benim o zamanki çalış­ malarım bu konulara ait kitaplan aramak, okumak ve gerektiğinde ter­ cüme ederek notlar almak idi. Böylece Yurt bilgisi derslerimi program uyannca bu yeni incelemelere göre veriyordum. Okulda kız ve erkek öğrenciler beraber okuyorlardı. O tarihte yürürlükte, olan kanunları­ mızda kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınmış değildi. Bir ders uygulaması olarak, bütün ders verdiğim sınıflarda Belediye Kanununa göre seçim denemesi yaptırdım. Öğrenciler heye­ canla bu işte çalıştılar, oy kutulan hazırladılar. O zaman yürürlükte olan Belediye Kanunu tam anlamıyla uygulandı ve Belediye Başkanı olarak da bir kız arkadaşlannı seçtiler. Bunun üzerine bir erkek öğren­ cinin karşı çıkışı ile karşılaştım. Diyordu ki: “Var olan yasanın bize öğrettiğine göre kadınların oy verme hakkı olmadığı gibi, seçilem ezler de", öğrenci karşı çıkışında haklı idi, ama ben öğretmen olarak şu açıkla­ mada bulunmayı uygun gördüm. “Bu öğrendikleriniz ilerisi için sîzlere gerekli olacaktır. Kadınlarımız da yakında oy hakkı kazanacaktır” dedim . Fakat bu sözlerimin erkek öğrenci karşısında öğretmenlik otoritesinin ötesine geçmeyeceği kesindi. İşte böylece öğrencilerimden birinin bu karşı koyuşu ve sorulan beni kadın haklan üzerinde çalışmaya yönlendirmişti. Aynı gün Gazi Orman Çiftliğindeki Marmara köşkünde Atatürk ile İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’ya bu olayı, Türk kadını olarak oy hak­ kına sahip olmadığımızdan çok üzüldüğümü anlattım. Atatürk bana bu konuda çalışmamı ve başka ülkelerde bu işle22

Mustafa Kemal ATATÜRK rin nasıl çözülmüş olduğunu incelememi önerdi. İtiraf edeyim ki o sıralarda ben bu konuda neredeyse hiç bilgi sahibi değildim. Fakat kız ve erkek öğrencilerimin karşısına, bu haklardan yoksun olan bir öğret­ men olarak da çıkmak istemiyordum. Çok severek başladığım öğret­ menlik hayatımdan ve görevimden ayrılmak da bana ağır gelecekti. Bununla beraber Atatürk’e şunu söylemekten kendimi alamadım: “Hiç olmazsa erkek öğrencim kadar bir hak sahibi olmadan o sınıfa ders vere­ meyeceğim" dedim. Bu sırada İçişleri Bakam Şükrü Kaya, Büyük Millet Meclisinde bir yıldan beri görüşülmekte olan Belediye Kanununda bu işin ele alınabileceğini ifade etti. Atatürk düşünüyordu. Birden “Başbakan ile konuşuruz, fakat bu konuda hazırlıklı olm ak ve tartışm ak gerekir" dedi. Kendisi o akşam Çankaya köşküne devlet adamlarından, Hukuk Fakültesi (o zaman henüz fakülte değildi) hocalarından ve daha başka bu konulan konuşabilecek kimseleri davet ettirdi. Konu açıldığı zaman, kadınlann oy hakkına taraftar olanlar bulunduğu gibi, buna karşı olanlann düşünceleri de tartışılmaya başlandı. Ben heye­ canlıydım ama tam inandmcı deliller bulamıyordum. Ancak o günden sonra birçok kitap okumaya başladım. Diğer ülkelerdeki durum hak­ kında bilgi sahibi oldukça bu tartışmalar benim için daha faydalı olu­ yordu. Şimdi Büyük Millet Meclisi tutanaklannda bu konuyu incele­ yecek olursak durumu şöyle tespit edebiliriz: 20 Mart 1929 tarihinde Başbakan İsmet (İnönü) imzasıyla hükümet teklifi olarak Büyük Millet Meclisi’ne yazılan resmi yazıda şunlar yazılıdır. “İçişleri Bakanlığınca hazırlanan ve Bakanlar Kurulunun 6.3.1929 tarihli toplantısında yüksek m eclise arzı kararlaştırılan Belediye Kanun tasarısı sebepleriyle birlikte sunulmuştur". Bu kanun tasansının uzun zorunlu sebepleri kısmında, kadınlann oy verme konusu teklif edilmemiştir. Fakat tam bir yıl sonra 20 Mart 1930’da bu kanun’un görüşül­ mesi için Büyük Millet Meclisi’nde acil karan alınmıyor. (Yalnız Kars 23

Mcdmı Rılfilrr milletvrklll Ahmrt Agaoglu kar»ı çıkıyor) 22 Man IV M) C,uman«l, 24 PaıartfM, 27 PerKmbf. 29 (umarteM vr II Man Pazarını bu kanun üzerine çe»ltlı yönlerden tamama ve görüşmeler oluyor Sonunda 3 Nisan I9 Î0 Perşembe gunu 164 nuddcll Belediye Kanunu, kadınlara da oy verme vc »etme hakkı vererek kabul edilmiş oluyor Aynı gün Turk Ocaflı ulonunda Atatürk'ün de hazır bulunduğu bir toplantıda ilk konferansımı Kadın haklan üzerinde vermiştim Bu sırada Büyük Millet Meclisi nde üye sayısı 316'dır Bunların içinden 198'ı oylamaya katılım ile kabul etmişlerdir Red ve çekimser planlar yoktur Oylamaya katılamayanlar 117 kişidir Yine bu kanunun kabul edildiği tarihte Hükümeti oluşturan üyeler şunlardır Başbakan Milli Savunma Bakanı

tsmet İnönü M.Abdülhaltk (Renda)

Adalet

Mahmut Esaı (Bozkurt)

Maliye

Şükrü Saraçoğlu

Dışişleri

Tevfık Rüştü (Aras)

İçişleri

Şükrü Kaya

Milli Eğitim

H Vasıf (Çınar)

Bayındırlık

Recep (Peker)

Ekonomi

M. Rahmi

Sağlık ve Sosyal Yardım

Dr. Refik (Saydam)

Diğer taraftan Yurt Bilgisi'nin programına göre diğer konular da bu yukarıda açıkladığım şekilde hazırlanırdı. Ben bunlan ders planına uygun olarak düzenlerdim. Bir kısmını ise broşür olarak bastırır, öğren­ cilerime dağıtırdım Ancak bu konuların asıl ilgi çekici yönü, Atatürk'ün toplantılarında bulunanlar arasında taruşmalann yapılması idi. Devlet adamlan, General ve Amiral seviyesinde Ordu mensuplan (askeri erkân.) 24

Muşufi Kami ATATÜRK hukukçular, yazarlar ve günün d,ger aydan kışikri arasında konu onaya atılır, herkes düşüncesini ve bıljpsını açıklamak fırsatım bulurdu Kara tahta yemek odasının başlıca mobilyalarından bin ıdı. bunun ûjerinde gerektiğinde konuşanlar yazarak veya çizgilerle düşûncelennı anlatma yolunu seçerlerdi. Konuşmalar düzgün ve kurallanna güre, ya Atatürk tarafından yönetilir veya bu yönetimi başka bir arkadaşına verirdi Bu konuşmalar çok faydalı ve özellikle benim için çok öğretici ıdı Elimde sürekli kalem kâğıt bulunduğu için de hemen heT şeyi not ederdim Ayrıca btr tanım veya bir konu üzerinde daha ayrıntılı konuşulmasını sağlamak için sorular yazdırılır ve davetlilerin ertesi akşama hazırlıklı gelmeleri sağlanırdı Devlet adamlarımızın Atatürk’ün özel kütüphane­ sinden okumalan için birer kitapla çık tıklan çok olurdu Bu sebeple dev­ let örgütümüz ve kanunlar üzerinde konuşulur ve günün ihtiyaçlan göz önünde tutulduğu gibi, medeni gereklerin sosyal yapımızdaki yararlı ola­ bilecek ilkeleri görüşülürdü. Benim için bu toplantılar ve konuşmalar bilgi edinme bakımından çok faydalı bir şekil idi Elbette ki bu arada gûnûn siyasi olaylan, ülke meseleleri, tanhi konular da konuşma konu­ su olurdu Şimdi bu açıklamalardan sonra “Medeni Bilffler’ idmı verdi­ ğimiz Yurt Bilgisine ait belgelerin elimde olanlarını şöyle sıralayabilirim: Tercümeler ve çeşitli notlar. El yazılarıyla ilk taslaklar (bunlar Atatürk'ün, Tevfık Bıyıklıoglu ve benimdir) üzerinde düzeltmeler, ekler ve çıkarmalar vardır. Daktilo edildikten sonra yeniden ek düzeltmeler olan kısımlar Bütün devlet ve hükümet örgütünden toplanmış olan bilgileri içme alan dosyalar (Bunlar sonradan Recep Peker’e verilmiş ve onun hazırlamasıyla Medeni Bilgilerin II. cildi basılmıştır). işte bütün bu yazılardan sonra yayınlanan broşür ve kitaplar ise şöyle sıralanabilir. Broşür ve küçük kitapçıklar şeklinde "Türk Çocuklarına Yurt

Bügıa Notlan ’ Ankara 1929 25

Medeni Bilgiler Her konu için ayn kitap olarak; Seçim 72 sayfa, Askerlik Görevi 77 sayfa, Şirketler ve Bankalar 172 sayfa, Vergi Bilgisi 98 sayfa. Bu dört kitap 1930 yılında İstanbul’da basılmıştır. Bütün bu konulann toplu olarak bir arada basılmış kitabı (141 sahife) "Vatandaş İçin Medeni Bilgiler” adını taşır. İstanbul 1930. 4. “Vatandaş İçin Medeni Bilgiler”adı altında Ortaokullarda oku­ tulmak üzere basılmış olanlar ise şu tarihlerdedir: Milli Eğitim Bakanlığının Talim ve Terbiye Dairesinin 07.09.1931 tarih ve 2297 sayılı emriyle 07.06.1932 tarih ve 1908 sayılı emriyle (191 sayfa). 27.06. 1933 tarih ve 3113 sayılı emriyle (302 sayfa). Bu kitap­ lar pek çok sayıda basılmıştır. Ancak her basılışta yeniden üzerinde düzeltmeler ekler yapılmış veya bazı kelimeler çıkarılmıştır. Örneğin 1930 da çıkan kitapta “Ilımlı Devletçilik”{S. 79) konmuş iken sonradan ‘İlım lı” kelimesi silinmiştir. Bu kitabın ilk sayfasında “vatandaş için medeni bilgiler neden bahseder?“ başlığı altındaki açıklamalarda Atatürk’ün el yazısı ile bir ekleme vardır: “İşte vatandaşlara, gerek Devlet ve hükümetle ve gerek aralarındaki ilişkilere göre var olan görevleri ve hak­ ları ve genellikle Devlet örgütünü öğreten bilgiler, Medeni Bilgiler adı altın­ da toplanmıştır”, s.

11, İstanbul 1930.

Yukarda da açıkladığım gibi bütün bu konular üzerindeki çalış­ malar ve Atatürk’ün yakın çevresinde olan tartışmalar sürekli çok ilgi çekici olmuştur. Ancak, bu kitabın öğretici yani öğretim kurallarına uygun bir düzen içinde olması ve anlatımının sadeleştirilmesi gereki­ yordu. Bu bakımdan okullarda okutulmasına devam için bazı çalışma­ larım oldu ise de, zamanımı tamamen tarihi konulara ve Cenevre’de Üniversite öğrenimine verdiğim için bu iş sonuçlanmamıştır. Bu kitaplar benim ismimle çıkmış olmasına rağmen, Atatürk’ün düşünceleri ve sözlerinden esinlenmiş olduğunu ve şeklin tamamen kendisi ne ait olduğunu tarihi gerçekleri belirtmek bakımından bana düşen bir görev 26

Mustafa Kemal ATATÜRK sayıyorum. Ben bu konularda çalıştım, notlar hazırladım ve dersimi onlara göre verdim. Bu kitabımı Atatürk’ün çalışmalan ve düşünceleri olarak yayımlarken, onun el yazılarını da birer belge olarak koymak istedim. Şimdi bazı konular üzerinde durmak istiyorum. Örneğin “Millet ”konusu için toplanan notlar şöyledir; Anayasa Hukuku: 1. Siyasi varlıkta birlik, 2. Irk birliği, 3. Dil birliği, 4. Din birliği. Mehmet Emin B: 1. Tarih birliği, 2. Dil birliği, 3. Duygu birliği, 4. Amaç birliği, 5.Fayda birliği, 6. Irk birliği, 7. Toprak ve iklim birliği. Ansiklopedi: 1. Köken birliği, 2. Fiziksel benzeyiş, 3. Ahlak yakınlığı, 4. Tarihi veya siyasi yakınlık, 5. Aynı ülkede yaşıyor olmak. Bütün bu notlardan ve daha başka okunan kitaplardan çıkan sonuç şöyle formüle edilmiştir: “Millet dil, kültür ve düşünce birliği ile birbirine bağfı vatandaşların oluşturduğu siyasi ve sosyal tir heyettir” Bu münasebetle o tarihte yürürlükte olan Anayasamıza (Teşkilatı Esasiye) dayanarak Atatürk’ün notu şudur: “Bizim görüşümü­ ze göre siyasi kuvvet, milli irade ve egemenlik milletin birlik halinde ortak Idşili0ne aittir, birdir, bölünemez, ayrılamaz ve bir başkasına verilemez, teslim edilemez... ” Not

S. 50).

Egemenlik konusunda ise şu cümlelerin önemine işaret etme den geçemeyeceğim. "Artık bugün demokrasi düşüncesi sürekli yükselen bir denizi andırmaktadır. 20,ind yüzyıl birçok zorba hükümetlerin bu denizde boğulduğunu göstermiştir. Demokrasi ilkesi egemenliği kullanan araç ne olursa olsun esas olarak milletin egemenliğe sahip olmasını ve sahip kılmasını gerektirir. ”(S. 38). Hak ve görev üzerine olan yazılar ayn bir başlık altında yazıl­ mıştır. Atatürk diyor ki: “Hakların en birincisi yaşam ak hakkıdır, diğer bütün haklar ve bu haklara karşdık görevler hep yaşamak hakkına daya nır... Şüphe yok ki insanın yaşam ak hakkı onu diğerlerinin yaşam ak hakkı na saygı gösterm ek göreviyle başlar. Bir insanın hakkı diğer bir insan için 27

Medeni Bilgiler görev olur... Hakkın bulunduğu yerde görev ve görevin bulunduğu yerde hak vardır... İnsanlar sosyal hayatta haklardan ve görevlerden örülmüş bir ağ içinde düşünülebilirBu ifadelerden sonra diğer önemli bir açıklamada, Hak ve görevi hukuk kurallarının belirlediği ve bunun Devlet tarafın­ dan uygulandığıdır. Atatürk’ün yazısı aynen şöyle: “Yaradılış itibariyle her insan, içinde yaşadığı toplumda hayatın en mutlu, en kolay, en tatlı taraflarının kendisine düşmesini ister ve en kuvvet­ li olan, kendisinden zayıf olanları yok sayar. Bunun sonucu huzur, rahat, güven ve düzen içinde yaşamak olanaksızdır. İşte insanlar arasında kavga yerine birbirine yardım, karşılıklı saygı, düzen koyan, herkese haklarını ve görevlerini tanıtan hukuk kuralları ve bunların istikrar bulmuş bir şekilde uygulanmasıdır. Bu iş ancak devlet örgütünün ve kuvvetin bulunması saye­ sinde mümkündür. Devlet herkesin hakkını ve görevlerini belirler. Hiçkimse belirlenen sınır dışında bir hak iddia edemez. Bunun gibi kendisi de fazla hiçbir görev ile sorumlu tutulamaz ” Bu konunun sonuna eklenen düşün­ ce, ise, bu haklann çiğnenmesi ve görevlerin ciddiye alınmaması zara­ ra uğrayan hem birey hem de toplum olduğuna göre, bunun uygulan­ ması ve kontrolünün Devlet Kurumuna ait olacağıdır. Bununla ilgili olarak Atatürk’ün en çok üzerinde kitap okuduğu ve bizleri çalıştırdığı kavramın da "Hürriyet” kelimesi olduğuna işaret etmeliyim. Bunun için kitapta yayınlananlardan başka elimdeki notla­ rın niteliği çok ilgi çekicidir. Hürriyet konusu için tercümeler olduğu gibi aynca da Atatürk bazı arkadaşlanndan Hürriyet’in tanımını iste­ miş, örneğin Erzurum Milletvekili Tahsin (Üzer) 25 Ocak 1930 tari­ hindeki yazısında şöyle bir tanım yapıyor: “Bireyin, ülkesinde tüm huku­ kuna sahip olmasıdır”. Diğer bir kâğıtta da yazısını tanıyamadığım bir kişinin şu açıklaması var: "Bireylerin topluma kendi arzularıyla bıraktıkları haklarından geri kalanını, diledikleri gibi ku llan abilm eleridirAynı kâmdın arkasında başka bir yazı ile şu not var: 28

Mustafa Kemal ATATÜRK “Hürriyet kendini bizzat kendi içinde yok eden bir kavramdır. ” Bu küçük kâğıtların içinde Atatürk’ün el yazısındaki tanımı ise çok kısa “Hürriyet, insanın mutlak olarak düşündüğünü yapabilmesidir'’. Bu notlardan sonra Atatürk’ün kendi yazısı ile "Hürriyet” üze­ rinde uzun yazılan vardır. Bu yazılann kaleme alındığı tarih 1930 yılı­ nın Ocak ve Şubat aylandır. Bu notlardan Hürriyet’e'ait geniş açıklama yapılmıştır. İfade ve üslup tamamen Atatürk’ündür. “Hürriyet insanın düşündüğünü ve dile diğini başka birinin hiçbir etki ve karışması olmaksızın kesin olarak yapa bilmesidir. Bu tanım Hürriyet kelimesinin en geniş anlamıdır. İnsanlar bu anlamda Hürriyete hiçtir zaman sahip olmamışlardır ve olamazlar. Çünkü bilinir ki insan tabiatın yaratılmışıdır. Tabiatın kendisi dahi kesin hür değildir, evrenin (kâinatın) kanunlarına tabidir". Bundan sonraki açıklamalar ise tarihsel duruma göre mutlak yönetimlerde (idarelerde) bireylerin hürriyetlerinin tamamen hüküm­ darın elinde olduğu ve yüzyıllar boyunca bireylerin kişisel hürriyetleri için mücadele ettikleri anlatılır. Atatürk’ün yazısında sonuç olarak şu hüküm bulunmaktadır: “Kişisel Haklar görüşünün temeli şöyle kuruldu: Her türlü hak­ kın esası bireydir. Çünkü gerçek hür ve sorumlu yaraülıruşyalnız insandır. Ancak diğer taraftan insanların sosyal ve siyasi oluşumlar halinde bulun­ ması da doğal ve gereklidir. Bu oluşumlar ise kısmen zorunlu, yazılı yasa hükümlerine göre gelişir" diye kaydedildikten sonra, kişisel hürriyeti ve hakkı sağlamak için Devletin eksiksiz bir kurum olacağı ileri sürül­ mektedir. Bununla birlikte Atatürk’ün bundan sonraki açıklamalannda kişisel hürriyete dayanan sosyal ve çağdaş insan hürriyetini sağlayan kuvvetin ise Devlet yapısında var olması gerektiği ve devletin millete karşı temel görevinin bu olduğu kabul edilmektedir. Diğer taraftan “kişisel hürriyetin derecesinin devletin çalışması­ nı aksatmaması gerekir. Devletsiz bir toplum veya zayıf bir devlet haya29

Medeni Bilgiler tının sonucu herkesin herkese karşı mücadelesidir. Bu mücadelede çoğunluğun hürriyetini boğmayacak şekilde değişiklik yapmak zorun­ ludur. Değişiklik durumu kişinin sorumluluğu girişimine ve gelişimi­ ne zarar verecek dereceye götürülmemelidir. Anayasa’nın 68’inci mad­ desinde (Teşkilatı Esasiye) “Her Türk hür doğar, hür yaşar ’’maddesinin tekrarından sonra Atatürk şu hükme ulaşmaktadır: “Türkler demokrat, hür ve sorumlu vatandaşlardır” “Türkiye Cumhuriyetinin kurucuları ve sahipleri bizzat kendileridir Bu cümlesiyle Atatürk millet bütününe değer vermenin en güzel örneğini vermiş olmaktadır. Başka bir yazısında, o şöyle bir ifade kullanılmaktadır: “Demokrasi, vatandaşın hayatını yaşamasını ve her türlü kişisel ve toplumsal görevlerini yapması hürriyet ve imkânlarını hazır hale getirir. ” Atatürk böylelikle ortaokullann düzeyinin çok üstünde olan bu düşünceleri, kendi üslubuna göre ifade ederken “Hürriyet” kavramı içinde “medeni v a t a n i ” olmanın esaslannı ve ilkelerini açıklamakta­ dır. Örneğin yine “bir milletin kültürü yükseldikçe, kişisel hürriyetin uygu­ lama alanları genişler ve çoğalır. Çeşitli şekilde birbirinden ayrı ve bağımsız kişisel hürriyetler meydana çıkar. Bu hürriyetler içerik ve doğal özellikleri ne göre iki gruba ayrılırlar. 1 - Kişisel Hürriyet 2 - Toplumsal Hürriyet. Bu ikinci grupta özel­ likle Basın Hürriyeti ve basının kamuoyu üzerindeki rolü oldukça uzun bir şekilde açıklanmıştır. Ancak, esas düşünce şu cümlede özetlenmiştir: “En büyük gerçekler ve ilerlem eler, düşüncelerin serbest ortaya konması ve düşüncelerin alış verişi ile meydana çıkar ve yükselir. ” Ancak yine bütün bu yazılarda vatandaşın her türlü medeni haklan karşısında görev ve sorumluluğunun olduğu düşüncesi paralel olarak ifadesini bulmuştur. Onun için “Vatandaşların girişim ve sorum­ luluk duyguları ne kadar gelişirse Devlet için o kadar iyidir ”diyor. 30

Mustafa Kemal ATATÜRK Hürriyetin bir sonucu olarak vatandaşların eşit haklara sahip olmalannı Anayasa’nın esaslı bir hükmü olarak kabul eden Atatürk, “Eşitlikten amaç, yasalar önündeki haklarda eşitliktir"diyor. Atatürk’ün “Medeni Bilgiler"sebebiyle kaleme aldığı ve bizleri de çalıştırdığı konularda, Cumhuriyetimize temel olan ilkelerinde yasaya ve çağımızın genel hukuk kurallarına uyan esasları bulunmaktadır. Atatürk, Türk vatandaşına hak tanıdığı yerde bir görev karşı­ lığını koymak istemiştir. “Tembellik bütün fenalıkların anasıdır” atasözü karşısında çalışmanın kişisel ve toplumsal görev olduğunu belirtmiştir. Atatürk, vatandaşı, milletin bir bireyi olarak aile, toplum ve devlete karşı görevli sayarken “milletin, medeni insanlığın bir ailesi olma­ sı görüşünden bütün insanlığa karşı bir takım görevleri" olduğuna özellik­ le dikkat çekmek istemiştir. Böylece Atatürk, Türk vatandaşının medeni dünyada hür, eşit, görev ve hak sahibi, sorumluluklarının bilincinde kişiler topluluğu ola­ rak millet bütününü oluşturmasında en büyük medeni özelliği bul­ muştur. * T. T. Kurumu yayınlan XVII. Seri No. 1 Ankara 1964. S. 7-13. •.Bu kitapların hepsi, Çocuk Esirgeme (Himayei Etfal) demeğine şu şartlarla bırakılmıştır. Askeri liselerde okuyan asker yetimlerine ve müzik öğretmen okulundan yüksek yetenek gösterecek iki öğrencinin öğrenimlerini tamamlamaya ve Sultanahmet Fakir Çocuklarına Bakım Demeğine verilmiştir.

14 Haziran 1968 Prof Dr. Afet İnan

31

Millet işlerinde her bireyin bilincinin tek başına çalışır durumda bulunması gerekir. Gazi Mustafa Kemal İnsanlar, tanıdıkları, bildikleri şeyleri severler ve sevdikleri şey­ lerle ilgilenirler. Bu sebeple Yurt bilgisinin vatandaşlarda ülke sevgisini beslemek noktasından çok önemi vardır. Yurt bilgisi notlanndan; seçim, vergi, askerlik kısımlarını ülkemizin büyük kişilerinin önemli yardımlarıyla birer kitap halinde toplamış ve Çocuk Esirgeme Kurumu yararına ayn ayn bastırmıştım. Bunlardan sonra vatandaş için Medeni Bilgiler ismi altındaki kitap da aynı şekilde bastırıldı. Bütün bunlan her zaman değişen kanunlara ait ayrıntıdan ayırarak bir araya topladım. Bu şekil­ de esas kavramlar bir cilt altına girdi, ilgili yasa özetleri aynca ek ola­ rak bastırılacak ve bunlarda değişiklik olunca eklerde düzeltme yapıla­ caktır. Bu kitabın ikinci cildi olmak üzere devlet örgütüne ait esasları da meydana getirmek istiyordum. Bunun için topladığım notlan, uzun süre devlet ve parti işlerinde önemli görevlerde çalışmış olan Kütahya Milletvekili Recep Bey’e verdim. Bana yardım etmesini rica ettim. Bu şekilde meydana gelen eser, kitabın ikinci cildi olarak kendi imzalan altında yayınlanacak bir duruma geldi. Yurt Bilgisi vr Tarih Öğretmeni Afet 33

Birinci Kitap

Vatandaş için Medeni Bilgiler Neden Söz Eder?

Milletin kurduğu devletin millete, vatandaşlara karşı görevleri vardır; ancak devletin de varlığı vatandaşlardan bazı sorumluluklar, görevler talep eder. O halde, devletin millete ve vatandaşlann da dev­ lete karşı karşılıklı görevleri, hakları vardır. Devlet hayatını, düşünsel ve ekonomik hayatı, bir arada yaşayan vatandaşların da aralannda bazı ilişkileri ve birbirlerine karşı görev, zorunluluk ve haklan vardır, işte, vatandaşlara, gerek devlet ve hükümetle ve gerek aralanndaki ilişkiye göre var olan görevleri ve haklan ve genelde devlet örgütünü öğreten bilgiler, “Medeni Bilgiler”adı altında toplanmıştır. Bu sözlerim i açıklam ak istiyorum; Millet, üzerinde yaşadığı yurdunu koruması için ve bu yurtta güvenle, huzurla çalışıp refah içinde ve rahat yaşamayı sağlaması için devlet kurmuştur, hükümet örgütü yapmıştır. Bu örgüt; vatanın, yur­ dun, yabancılann tecavüzünden korunmasını sağlayan orduyu, donan­ mayı, hava filosunu oluşturmakla yükümlüdür. Hükümet; vatandaşla­ nn vatan içerisinde, vatanın kırlannda, çöllerinde, dağlannda, ormanlannda güven ve huzurunu sağlayan jandarma kuvvetlerini; kasabalar­ da, şehirlerde Jandarma ile birlikte polis kuvvetini; bütün vatanda, adliye kuvvetini oluşturmakla yükümlüdür ve bu kuvvetleri kanun çerçevesinde

kullanmak

hükümetin

yetkisindedir,

hakkıdır.

Vatandaşlann da yasalann gereklerine uymalan kendileri için görevdir. Hükümet; vatandaşlann düşünce gelişimleri için, okullar, üniversite37

Medeni Bilgiler ler, ilim kurumlan oluşturmakla görevlidir. Hükümet; vatandaşlann vatan toprağından, vatan madenlerinden, vatan ormanlanndan, en yüksek düzeyde yararlanmalarını sağlamak için önlemler almak, düzenlemeler yapmakla yükümlüdür. Hükümet; vatandaşların çalış­ maları sonucunda, tanm, ticaret, el becerisine dayalı iş (zanaat) alanlanndaki çalışmalan sonucunda meydana gelen üretimin kendileri için ve devlet için gerekli olan tutardan fazlasını diğer ülkelere gönderip, millet için ve devlet için gerekli olan paraya dönüştürerek ulaşım ala­ nına yönelik gerekli olan yolları, demiryollannı, limanlan, gemileri yapmakla yükümlüdür. Hükümet, devletin, milletin, yüksek ve onur­ lu varlığını ve bağımsızlığını bütün dünya milletleri, devletleri nezdinde temsil etmek ve milleti, onun varlığını bütün dünya varlığı ile. ileti­ şim ve ilişkide bulundurmak, dünyanın millet ve devlet varlığına karşı siyasi ve ekonomik ilgilerinin olumlu veya olumsuz görüşlerini anla­ mak ve ona göre milli varlığa yön, dikkat, canlılık ve gerektiğinde hare­ ket vermekle yükümlüdür. Hükümet bu ve buna benzer görevlerini yerine getirmek ve bunda başanlı olabilmek için vatandaşlann ona yar­ dım etmesi gerekir. Ancak bu yardımla yükümlü olan vatandaşlann sağlık ve tam esenlikte bulunması gerekir. Bunun da sağlanması yine hükümete ait bir görevdir. Hükümetin görevlerini yerine getirmesinde başanlı olabilmesi için vatandaşlar devletin talebi ile asker olurlar, karada ordular, denizde donanmalar, havada uçak filoları oluşturmak için acele ederler. Bu, onlann görevidir. Bütün bu örgüt yalnız ve ancak para ile olur. Vatandaşlar bunun için çeşitli adlar altında hükümete ver­ giler verir. Vatandaşlar, vatanda güven, huzur yaratan ve vatandaşların çağdaş dünya önünde ve birbirleri karşısında haklıyı haksızı meydana çıkaran uyulması zorunlu yasalara saygı göstermekle yükümlüdürler. Vatandaşların aralarında, ticaret ve ekonominin herhangi bir alanında­ ki bağlantılannda birbirine karşı, aynı zamanda hükümete karşı üzer­ lerine alacaklan bazı görevleri vardır. Son olarak vatandaşlann, bir milletin bireyleri olmak sebebiyle millete, onun devlet ve hükümetine ve bağlı bulunduğu milletin mede­

38

Mustafa Kemal A TATÜRK ni insanlığın bir ailesi olması görüşüne dayalı olarak bütün insanlığa karşı bazı görevleri vardır. Ancak önemle dikkatli bakışlarınıza sunma­ lıyım ki; vatandaşın en büyük görevi, aynı zamanda en kutsal hakkı, seçme hakkıdır. Devlet binasının temeli olan, Büyük Millet Meclisi halinde toplanan milletvekillerini, vatandaşlar seçer ve böylece devlet kurmakta sahip olduğu irade ve egemenliğin sahibi olduğunu gösterir­ ler. Bundan başka vatandaşlar; köyden başlamak üzere kasabalarda, şehirlerde yerel yönetimleri kontrol eden heyetleri seçerler. Vatandaşlar, bu seçme hakkını doğru kullanabilmek için dayanışma içerisinde bulunmak zorundadırlar. Bu zorunluluktan siyasi parti birliği doğmuştur ve vatandaşlar, medeni hayat gereği olmak üzere bazı düşünce ve ekonomik kuruluşlar da meydana getirirler. O halde dev­ let sistemi ve bu sistemde vatandaşlann konumunu, durumunu bil­ mesi gerekir. Bu açıklamalardan vatandaşın, devletin esası olduğu ve devlet denen varlığın, dünya ile ilgisinin tek yaratıcısının millet olduğu anla­ şılmalıdır. O halde her şeyden önce milletin ne demek olduğunu bilmek gerekir.

Millet

Büymk işlen yalnız büyük milletler yapar (1923). Gazi M. Kemal Millet, dil, kültür ve ülkü birliği ile birbirine bağlı vatandaşlann oluşturduğu siyasi ve sosyal bir topluluktur.

TArk Milletinin Görüşü Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Türkiye halkına Türk milleti denir. Millet sözünden ne anlaşılır; ne anlaşılması gerekir? Bunu anla­ tayım. Türk Milletinin Oluşumundaki Etkenler Sözlerimin kolay anlaşılması için, yine Türk milletine bakacağım; çünkü dünya yüzünde ondan daha büyük, ondan daha eski, ondan daha temiz bir millet yoktur. Ve bütün milletler tarihinde görülmemiştir. Bugünkü Türk milletine bir resim tablosuna bakar gibi bakalım ve şimdi­ ye kadar edindiğimiz bilgilerin yardımı ile düşünelim; bu tabloda neler görüyorsak, bu tablo bize neler hatırlatıyorsa, onlan, birer birer söyleyelim; Türk milleti, halk idaresi olan Cumhuriyetle idare edilen bir devlettir. Türk Devleti laiktir. Her reşit, dinini seçmekte serbesttir. 40

Mustafa Kemal ATATÜRK

Türk Dili Türk milletinin dili, Türkçe'dir. Türk dili dünyada en güzel, en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun için her Türk, dilini çok sever ve onu yükseltmek için çalışır. Bir de, Türk dili, Türk milleti için kutsal bir hazinedir. Çünkü Türk milleti geçirdiği sonu olmayan tehlikeler içinde, ahlakının, gele­ neklerinin, hatıralarının, menfaatlerinin, kısaca, bugün kendi milliye­ tini oluşturan her şeyin dili sayesinde korunduğunu görüyor. Türk dili, Türk milletinin kalbidir; zihnidir.

Türk Yurdu Türk milleti Asya’nın batısında ve Avrupa'nın doğusunda olmak üzere kara ve deniz sınırlarıyla ayrılmış dünyaca tanınmış büyük bir yurtta yaşar. Onun adına, Türkeli, Türk vatanı, derler. Türk yurdu daha çok büyüktü. Yakın ve uzak zamanlar düşünülürse Türk’e yurtluk etme­ miş bir kıt’a yoktur. Bütün dünya da, Asya, Avrupa, Afrika Türk ataları­ na yurt olmuştur. Bu gerçekler eski ve özellikle yeni tarih belgeleri ile bilinmektedir. Ancak bugün Türk milleti, varlığı için bugünkü yurdun­ dan memnundur. Çünkü derin ve şanlı geçmişin; büyük, kudretli atalannın kutsal miraslarını bu yurtta da koruyabileceğinden, o miraslan, şimdiye kadar olduğundan çok fazla zenginleştirebileceğinden emindir. Vatanımız, Türk milletinin eski ve yüksek tarihi ve toprakları­ nın derinliklerinde varlıklarım koruyan eserleri ile yaşadığı bugünkü siyasi sınırlarımız içindeki yurttur. Vatan hiçbir kayıt ve şart altında aynlık kabul etmez bir parçadır.

Türklerin Kökeni ve Oluşum Biçimi Türk milletinin her bireyi, birtakım farklarla ve fakat genellikle birbirine benzer. Bazı yapılış farklarını ise doğal karşılamak gerekir. 41

Medeni Bilgiler Çünkü Mezopotamya, Mısır vadilerinden başlayan, bilinen tarihten evvel Orta Asya, Rusya, Kafkasya, Anadolu, dünkü ve bugünkü Yunanistan, Girit, Romalılardan evvel Orta İtalya, kısaca Akdeniz sahil­ lerine kadar yayılmış ve yerleşmiş ve bu başka başka iklimlerin etkisi altında, başka başka cinslerle binlerce sene yaşamış, kaynaşmış bu kadar eski ve bu kadar büyük bir insan topluluğunun bugünkü çocuk­ larının tamamı tamamına birbirlerine benzemeleri mümkün müdür? Her zaman, her yerde küçük bir aile çocuklarının bile tamamen birbi­ rine benzemeleri olmuş şey değildir. Türk ırkının yalnız bir noktada, iklimi aynı dar bir bölgede ortaya çıkmış şeklinde düşünmek doğru değildir. Türk ırkı yukarıda söylediğimiz gibi, çok büyük bir sahada yaşamış ailelerin birleşerek Sop (Klan) ve Sop’ların birleşerek Boy (Kabile) ve Boy’lann birleşerek öz (Aşiret) ve özlerin de birleşerek siya­ si bir topluluk olan El (Medine) ve çn nihayet Erlerin bir merkezde birleşmeleriyle büyük bir topluluk meydana getirmiştir. Ahlak Hakkında Görüş Türklerin aşağı yukan hep ahlaklan birbirine benzer, Bu yük­ sek ahlak, hiçbir milletin ahlakına benzemez. Ahlakın, millet oluşu­ mundaki yeri çok büyüktür, önemlidir. Bu önemi iyice anlamak için, ahlak hakkında birkaç söz söylemek fazla olmaz. Ahlak dediğim zaman, ahlak kitaplannda yazılı olan öğütleri kast etmiyorum; çünkü ahlaklılıktır diye yaptığımız işler ve yapmaktan sakındığımız işler; kitaplarda yazılı olan veya birtakım ahlak hocalarının tavsiye ettikleri şeylerden daha öncedir ve o sözlerden, o öğütlerden ayn olarak, onla­ ra asla kulak vermeyerek insanlar tarafından yapılmaktadır. İş, teorinin hâkimi ve amiridir. Ahlak kurallarının nasıl yapılması gerektiği, ahlak­ lılık olduğu anlaşılan işler görüldükten, tecrübe edildikten sonra anla­ şılır. Bir iş, her nereye ait olursa olsun insanın kuvvet kullanmasını, 42

Mustafa Kemal ATATÜRK yorulmasını gerektirir. İnsanlar, zorunlu olmadıkça kendilerini yormak istemezler. Oysaki bazı işler vardır ki, kendiliğinden insana, onu yap­ mak için içten bir arzu, bir yönelme ilham eder, o iş arzuya değer olur. İşte ahlaki işler, aynı zamanda hem zorunlu ve hem de arzuya değer olan işlerdir. Milli Duygu Bir işin ahlaki bir değeri olması, ayn ayn insanlardan daha yüce bir kaynaktan çıkıyor olmasıdır. O kaynak, toplumdur, millettir. Gerçekten, ahlak bilgisi özel kişilerden ayn ve bunlann üstünde, ancak sosyal ve milli olabilir. Milletin sosyal düzen ve huzuru, şimdi ve gelecekteki refahı, mutluluğu, güvende olması ve korunur durumda olması, uygarlıkta ilerlemesi ve yükselmesi için insanlardan, her konu­ da ilgi, gayret, candan vazgeçmeyi, gerektiği zaman seve seve canın feda­ sını talep eden milli ahlaktır. Mükemmel bir millette milli ahlak bilgisi­ nin gerekleri, o millet bireyleri tarafından adeta akıl süzgecinden geçir­ meksizin vicdani, duyusal bir sebeple yapılır. En büyük milli his, milli heyecan, işte budur. Millet analannın, millet babalannın, millet hocalarının ve mil­ let büyüklerinin; evde, okulda, orduda, fabrikada, her yerde ve her işte millet çocuklanna, milletin her bireyine bıkmaksızın ve sürekli olarak verecekleri milli terbiyenin amacı işte bu yüksek milli hissi sağlamlaş­ tırmak olmalıdır. Ahlakın milli, toplumsal olduğunu söylemek ve toplum vicda­ nın bir ifadesidir demek, aynı zamanda ahlakın kutsal sıfatını da tanı­ maktır. Ahlak kutsaldır; çünkü aynı değerde eşi yoktur ve başka hiçbir çeşit değerle ölçülmez. Ahlak kutsaldır; çünkü en büyük ahlaki gerçeklik sahibi bir yapana dayanır. O yapan, yalnız ve ancak toplumdur. Ondan başka bir yapan yoktur. Allah dışında düşünce sahibi olanlar için, örnek bir 43

şekilde düşünülmüş toplum dahi sadece bilinçte vardır. Çünkü vic­ danlarımız üzerinde etkili olan ruhsal hayat, toplumun bireyleri ara­ sındaki eylem ve tepkilerden oluşur. Gerçekte toplum, yoğun bir düşünce ve ahlaki çalışma odağıdır. Din birliğinin de bir millet oluşumunda etkili olduğunu söyle­ yenler vardır. Fakat biz, bizim gözümüz önündeki Türk milleti tablo­ sunda bunun aksini görmekteyiz. Türkler, tslam dinini kabul etmeden önce de büyük bir millet idi. Bu dini kabul ettikten sonra, bu din, ne Arapların, ne aynı dinde bulu­ nan Acemlerin (Farslann) ve ne de diğerlerinin Türklerle birleşip bir mil­ let teşkil etmelerine etki etmedi. Aksine, Türk milletinin milli bağlarını gevşetti; milli duygularını, milli heyecanını uyuşturdu. Bu pek tabii idi. Çünkü Hazreti Muhammed’in getirdiği dinin gayesi, bütün milliyetlerin üstünde, tamamını kapsayan bir ümmet siyaseti idi. Medeni Duygu Türk milleti, milli duyguyu; insani duyguyla yan yana düşün­ mekten zevk alır. Vicdanında milli duygunun yanında insani duygu­ nun onurlu yerini her zaman korumakla övünür. Çünkü Türk milleti bilir ki; bugün uygarlığın ilerlemesinde bağımsız ve ancak kendileriy­ le eşit yürüdüğü tüm uygar milletlerle karşılıklı insani ve medeni iliş­ ki, elbette gelişmemize devam için gereklidir ve yine bilinmektedir k; Türk milleti, her uygar millet gibi, geçmişin bütün dönemlerinde icat­ larıyla, buluşlarıyla medeni dünyaya hizmet etmiş insanların, milletle­ rin değerini takdir ve hatıralarını saygıyla korur. Türk milleti, insanlık âleminin samimi bir ailesidir. Bütün bu söylediklerimizi kısa bir çerçeve içine sokmak ister­ sek, şöyle diyebiliriz; Türk milletinin kökleşmesinde etkili olduğu görülen doğal ve tarihi gerçekler şunlardır:

Mustafa Kemal ATATÜRK Siyasi varlıkta birlik. Dil birliği. Yurt birliği. Irk ve köken birliği. Tarihi yakınlık Ahlaki yakınlık Diğer Milletlerin Oluşum Şekilleri Türk milletinin oluşumunda var olan bu şartlann hepsi birden diğer milletlerde yok gibidir. Daha genel bir tarif yapabilmek için diye­ lim ki; bir topluma millet diyebilmek için bu şartlann, aynı zamanda tamamen veya kısmen, bir arada bulunması gerekir. Bütün milletler tamamen aynı şartlar altında oluşmamış olduklarına göre Türk mille­ tinde yaptığımız gibi, diğer her millet ayn olarak düşünülmedikçe, milliyet düşüncesini genel ve bilimsel olarak tanımlamak güçtür. Çünkü tespit ettiğimiz koşullar, insanlann millet halinde oluşumuna genellikle yardım etmişlerdir. Ancak, bu şekil oluşumdan başka, sanki bu koşullann etkisini dikkate almayan millet oluşumlan da vardır. Örneğin, Ingilizler ile Kuzey Amerikalılar aynı dili konuştukları halde ayn ayn milletlerdir. Güney Amerika’da beyaz ırkla kırmızı derili insanlar dirsek dirseğe yaşayan Amerikalılardır. Bugün büyük çağdaş milletlerden olan Fransızlann, lngilizlerin, çeşitli ırklann çaprazlama sonucu olduğu bilinmektedir. Millet oluşu­ munda toprağın önemini büsbütün reddedenler vardır. Bu düşüncede bulunanlar, toprak sadece çalışma ve uğraşma alanıdır diyorlar. Şimdi bu noktaya dikkat edelim; Fransızlarla Ingilizler arasındaki savaşlar her iki millette milli­ yet bağlarını kuvvetlendirdi. Alman milliyeti, Napolyon’a karşı savaş­ lardan; İspanya milliyeti, Mağribilerle mücadelelerden doğdu. Eski 45

Medeni Bilgiler küçük Yunan hükümetleri Iranlılara karşılık vermek için birleştikten sonra Yunan milliyeti başlar. Türklerin her şeye rağmen bütün çağlarda millet dayanışma ve bağlarının korunmuş kalması sadece sürekli savaş halinde bulunmasındandır. Son inkılâp yıllarında birliğin dogmasında kuvvetin ve savaş halinde bulunmanın etkisi önemlidir. Bu bilgiye göre, savaş ırkların birleşmesinde en kuvvetli etken­ dir. Millet neye derler? Sorusuna bugünkü, çağdaş görüşlere uygun ilmi bir tanım yapabilmek için yürüttüğümüz tartışmayı yeterli göre­ lim. Onun üzerinde bir an durup düşünelim; bugün Türkiye Cumhuriyeti’ni kurmuş olan Türk milleti’ni incelerken bulduğumuz koşullan, tekrar gözden geçirelim. a. Siyasi varlığımızın dışında, başka ellerde, başka siyasi toplu­ luklarla, isteyerek veya istemeyerek kader ortaklığı yapmış, bizimle dil, ırk, köken birliğine sahip ve hatta yakın uzak tarih ve ahlak yakınlığı görülen Türk topluluklan vardır. Tarihin bir olayının sonucu olan bu durum, Türk milleti için acıklı bir hatıradır, fakat Türk milletinin tarihi ve ilmi olarak oluşumundaki asalete, dayanışmaya asla zarar vermez. b. Bugünkü Türk milleti siyasi ve sosyal topluluğu içinde ken­ dilerine Kürdük fikri, Çerkezlik fikri ve hatta Lazlık fikri veya Boşnaklık fikri propaganda edilmek istenmiş vatandaş ve millettaşlanmız vardır. Ancak geçmişin zorba dönem ürünü olan bu yanlış adlandırmalar, bir­ kaç düşman aleti, gerici beyinsizden başka hiçbir millet bireyi üzerin­ de üzüntüden başka bir etki yaratmamıştır. Çünkü bu millet evladı da tüm Türk topluluğu gibi aynı ortak geçmişe, tarihe, ahlaka, hukuka sahip bulunuyorlar. c. Bugün içimizde bulunan Hıristiyan, Musevi vatandaşlar, kader ve şahıslarını Türk milliyetine vicdani arzulanyla bağladıktan sonra kendilerine yan gözle, yabancı düşüncesiyle bakılması, medeni Türk milletinin asil ahlakından beklenebilir mi? 46

Mustafa Kemal ATATÜRK Milletin Genel Tanımı Bundan sonra, ortak milli düşüncenin, ahlakın, duygunun, heye­ canın hatıra ve geleneklerinin millet bireylerinde meydana gelmesini ve kökleşmesini sağlayan ortak geçmişin, birlikte yapılmış tarihin, vicdanlan ve zihinleri doğrudan doğruya birleştiren ortak dilin, milletlerin olu­ şumunda en önemli etkenler olduğunu bir kez daha kaydettikten sonra millet hakkında, ikinci derecede öğeleri dikkate almayarak mümkün olduğu kadar her millete uyabilecek bir tanımı biz de alalım: a. Zengin bir geçmiş mirasına sahip bulunan; b. Birlikte yaşamak konusunda ortak arzu ve kabulde samimi, içten olan; c. Ve sahip olunan mirasın korunmasına tirhkte devam konusunda iradeleri ortak olan insanların birleşmesinden meydana gelen topluluğa mil­ let adı verilir. Bu tanım incelenecek olunursa bir milleti oluşturan insanla­ rın bağlarındaki değer, kuvvet ve vicdan hürriyetiyle insani duyguya gûste rilen saygı, kendiliğinden anlaşılır; Gerçekte, geçmişten ortak zafer ve üzüntü mirası; Gelecekte gerçekleştirilecek aynı program; Birlikte sevinmiş olmak, birlikte aynı ümitleri beslemiş olmak; Bunlar elbette bugünün uygar düşüncesinde diğer her türlü şartlann üstünde anlam ve içerik kazanır. Bir millet oluştuktan sonra, bireylerinin devlet hayatında, ekono­ mik ve düşünce hayatında ortak çalışması sayesinde meydana gelen milli kültürde şüphesiz milletin her bireyinin çalışma pay ve katılım hakkı vardır. Buna göre tir kültürden olan insanlardan duşmuş topluluğa millet denir, dersek milletin en kısa tanımını yapmış oluruz. Bundan önce tespit ettiğimiz tanımdan esinlenerek diyebiliriz ki; milliyet meselesi bireysel ve ortak hürriyet meselesidir. O halde meseleyi ilke halinde ifade edelim. 47

Medeni Bilgiler Milliyet tikesi Bir milletin, diğer milletlere kıyasla doğal veya kazanılmış özel karakterler sahibi olması, diğer milletlerden farklı bir organizma oluş­ turması, çoğunlukla onlardan ayn olarak onlara paralel gelişmeye emek vermesi durumuna milliyet ilkesi denir. Bu ilkeye göre, her birey ve her millet kendi hakkında iyi niyet, topraklarına bizzat kayıtsız sahip çıkmayı talep etmek hakkına ve hür­ riyetine sahiptir. Bu genel kural, bize hangi milletlerin hür, hangilerinin hürriye­ tinden şu veya bu şekilde yoksun olduklarını, yani millet adını taşı maya layık olmadıklarını kolaylıkla gösterir. Türk Milliyetçiliği Türk milliyetçiliği, ilerleme ve gelişme yolunda ve uluslararası görüşme ve ilişkilerde, bütün çağdaş milletlere paralel ve onlarla aynı uyumda bir ahenkte yürümekle birlikte, Türk toplumunun özel yara­ dılışını ve başlı başına bağımsız kimliğini korunmuş tutmaktır. Bilmeli ki, milli benliğini bilmeyen milleder, başka milletlerin avıdır (1923). Gazi Mustafa Kemal

48

Devlet

Bir devletin dayandığı esaslar “Tam Bağımsızlık’ ve “Kayıtsız Şartsız Milli Egemenlikten” ibarettir (1923). Gazi Mustafa Kemal

Milletin, ne olduğunu açıklarken, demiştim ki; Türk milleti, halk idaresi olan Cumhuriyetle idare edilen bir devlettir. Şimdi, devlet ne demektir, bunu açıklayalım ve ifade edelim. Devlet dediğimiz zaman, her şeyden önce bir insan topluluğu, bir millet varlığı anlaşılır. Bundan sonra, bu insan topluluğunun coğrafi sınırlarla çevrilen bir bölgede yerleşmiş olduğu görülür. Yine millet konusunda demiştim ki; Türk milleti, Asya’nın batısında ve Avrupa’nın doğusunda olmak üzere kara ve deniz sınırlarıyla aynlmış, dünyaca tanınmış büyük bir yurtta yaşar. Onun adına Türkeli derler. Milliyet meselesinin bireysel ve ortak hürriyet meselesi olduğunu biliyoruz. Yani; Bir milleti oluşturan bireylerin o millet için­ de, her tür hürriyeti; yaşamak hürriyeti, çalışmak hürriyeti, düşünce ve vicdan hürriyetinin güven altında bulunması gerekir. Keza bir milletin tamamının her çeşit hürriyeti, yani kendi top­ raklarında, yabancının hiçbir karışması ve sınırlaması olmaksızın hür 49

Medeni Bilgiler ve bağımsız yaşaması ve çalışması gereklidir. İşte, devlet, gerek birey­ lerin hürriyetini sağlamak için millet üzerinde bir güce ve gerek millet ve memleketin bağımsızlığını koruyabilmek için kendine özgü bir güç ve kuvvete sahip olmalıdır. O halde devlet: "Belirli bölgede yerleşmiş ve kendine özgü bir kuv­ vete sahip olan bireylerin bir araya toplanmış topluluğundan oluşan bir var­ lıktır”. Devletin elinde bulundurduğu kuvveti ifade ederken, bu kuv­ veti kendine özgü diye nitelendiriyoruz. Gerçekte devleti oluşturan milletin gönlünde, sinesinde güç icra eden kuvvet, bireysel olarak hiç kimse tarafından verilmiş değildir, o, bir siyasi güçtür ki; devlet kavra­ mında kendiliğinden vardır ve devlet, onu halk üzerinde uygulamak ve milleti dışandan diğer milletlere karşı savunmak yetkisine sahiptir. Bu siyasi güç ve kudrete “irade veya egemenlik”denir.

Egemenlik Mademki, devlet bir iradeye, bir egemenliğe sahiptir, onu ifade ve yerine getirmesi için birtakım araçlara ihtiyaç duyar. Bu araçlann sahibi olan devlet örgütünde millet meclisi ve hükümet örgütü esastır. Çağımızda, temeli bu olan örgütün dayandığı gelenek haline gelmiş, birtakım temel ilkeler vardır. a. Demokrasi İlkesi, H alkçılık Bu ilkeye göre, irade ve egemenlik, milletin tamamına aittir ve ait olmalıdır. Demokrasi ilkesi, ulusal ege­ menlik şekline yenilik kazandırmıştır. b. Temsili Hükümet İlkesi: Bu ilke, milli egemenliğin uygulanma­ sı ve gerçekleşmesini düzenler. c. Devletin temel örgütünü tespit eden yasanın, diğer yasalara üstünlüğü ilkesi: Bu ilke, çağdaş örgüt temelinde, yasal hale gelmenin ve adli istikrarın meydana gelme sebebidir. 50

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu saydığımız ilkeler (a, b, c) demokrasi ilkesinin binası gibi görülür. Gerçekte demokrasi ilkesi, pratik değerini ancak bu saydığımız ilkeler sayesinde kazanır.

Devletin Egemenliği ve Devlette Egemenlik Devlette egemenliğin varlığı iki temel imsele meydana getirir. 1. Egemenlik neden oluşmaktadır? Egemenlikte ne vardır? Sınırları nedir? Egemenliğe dayalı hangi işler hukuken yapılabilir? Bu, devletin egemenliği meselesidir. Bu meselede devlet içeri­ deki dayanağından, milletten ayn olarak soyut tasavvur edilmekte ve böylece siyasi kuvvetinin tabiat ve sınırlan tayin ve tespit edilmek istenmektedir. Devletin siyasi kuvveti, sinesinde var olan bireylerin ve topluluklann, varlığı dolayısıyla sınırlanmıştır, ne derece sımrlandmlmıştır? Bunu, kamu hukuku belirler. Devletin diğer devletlerin ve kendi örgütüne dâhil olmayan diğer şahıslann, varlığı dolayısıyla egemenliğinin derecesini de devlet­ ler hukuku gösterir. Bu nedenle, devletin egemenliği meselesi, tam anlamıyla, bir temel hukuk meselesi değildir. 2.Egemenlik meselesinin ortaya koyduğu ikinci temel mesele, devlette, devlet içinde egemenlik meselesidir. Bu doğrudan doğruya temel hukukla ilgilidir. Kamu hukukunun ve devletler hukukunun sınırlarını belirleyen ege­ menlik, kime aittir? Şunu söylemek gereklidir ki; devlet, bir hukuksal kavramdır. Gerçekte idare edenler egemenliği kullanırlar. O halde, devlette idare edenler kimler olmalıdır? Siyasi kuvvetin yasal olabilmesi için, devle­ tin, soyut egemenliği, gerçekte kime verilmelidir? işte bu sorulara cevap veren, demokrasi ilkesidir. 51

Medeni Bilgiler Devlet Şekilleri Tarihin ve hukukun incelenmesi, bize egemenliğin başlıca üç çeşit şekilde kullanıldığını göstermektedir. 1.Hükümdarlık (monarşi)-Egemenlik; "kral, imparator, şah, padi­ şah, prens, emir" gibi çeşitli ünvanlar alabilen hükümdara, yalnız bir şahsa aittir. Egemenliği uygulayan devletin bütün memurları, yalnız bir adam adına hareket ederler. Devletin son iradesini, yalnız hükümdar gösterir. Hükümdar, yalnız başına, devleti yönetir ve yönlendirir ve her şeyi o emrederse öyle bir devletin hükümetine, mutlakiyet hükümeti denir. Böyle bir devlette hükümdar “devlet benim" der; savaş ilan eder, banş yapar, yasalar yapar, vergiler koyar, ülkenin gelirlerini istediği gibi harcar, özetle ülke onun malikânesidir. Eğer hükümdar, kanunlan hazırlayan, milletvekillerinden olu­ şan bir Meclis kabul etmişse, o zaman meşrutiyet hükümeti olur. Bu şekil hükümette de, sonunda, yine her şey, hükümdann son sözüne bağlıdır. Meşrutiyet hükümetinde hükümdarlar bir vatandaşa bir hükümet kurdurur; ülkeyi onunla yönetir. İngiltere, Belçika, İtalya meş­ rutiyet hükümetlerdir. 2.

Oligarşi; bu şekil hükümette egemenlik birkaç kişinin, bir

ailenin veya bir sınıf halkın elindedir. Aristokrasi, oligarşinin başka bir şeklidir; bunda da egemenlik, soyluların elindedir. 3. Demokrasi (Halkçılık); Demokrasi temeline dayalı hükümet­ lerde, egemenlik, halka, halkın çoğunluğuna aittir. Demokrasi ilkesi egemenliğin millette olduğunu, başka yerde olmayacağını gerekli bulur. Bu bakımdan demokrasi ilkesi, siyasi kuvvetin, egemenliğin, kaynağına ve yasallığına değinmektedir. Demokrasinin tam ve en belirgin hükümet şekli cumhuriyet'tir.

52

Mustafa Kemal ATATÜRK Demokrasi İlkesinin Kapsamı Demokrasi temeli, bugün çağdaş anayasanın genel ayracı gibi görünmektedir. Hükümdarlık ve oligarşi, artık zamanı geçmiş geçici şekillerden başka bir nitelikte anlaşılamazlar. Gerçi, henüz başlarında hükümdar­ lar bulunan devletler vardır. Ancak bunlann hemen hepsi, demokrasi ilkesini kabul etmektedirler. Artık egemenliğin sahibi olduğunu iddia cesaretinde bulunabilecek hükümdar çok azdır. Bir milletin, pratikte demokrasi ilkesini ilan etmesi o millet çoğunluğunun toplumsal kuvvetinin bir sonucudur. Millet, yeteri derece kuvvetli olunca, kuvvet ve kudreti eline alır. Bu olay bazen ihti­ lal ile ve bazen de hükümdarla banşçıl bir anlaşma ile ortaya çıkar. Artık bugün, demokrasi düşüncesi sürekli yükselen bir denizi andır­ maktadır. Yirminci yüzyıl, birçok baskıcı hükümetlerin bu denizde boğulduğunu görmüştür. Çarlık Rusyası, Osmanlı Padişahlığı ve Hilafeti, Almanya ve Avusturya - Macaristan İmparatorlukları bunlann başlıca la rmdandır. Bundan başka, demokrasi ile yönetilen Portekiz gibi ılımlı hükümdarlıkların, demokrasinin daha belirgin bir şekilde uygulanma­ sını kapsayan Cumhuriyet ile birlikte silindiği görüldü. En sonunda, bugün, İngiltere, Belçika gibi büyük eski demok­ rasilerin, daha açık ve daha iyi düzenlenmiş bir demokrasinin gerçek­ leştirilmesi yolunda, çalıştıkları görülmektedir. Demokrasi düşüncesi, çağdaş anayasanın bir öğesi olduğu halde, düşütıce çok eskidir. Demokrasi düşüncesinin içeriği ve anlamı hakkında layıkıyla aydınlanmak için onun tarihini kısaca hatırlatmak faydalı olur.

53

Medeni Bilgiler Demokrasi İlkesinin Tarihi Gelişimi Bundan en aşağı 7000 yıl önce, Mezopotamya’da insanlığın uygarlıklarından birini kuran Sümer, Elam ve Aka t kavimlerinde demokrasi ilkesi uygulanmıştır. Gerçekte, bu Türk ırkları, birleşik bir Cumhuriyet kurmuşlardır. Bundan sonra, Atina ve İsparta gibi Yunan şehirleri, bir tür demokrasi ile idare olunurlardı. Roma da demokrasi hayatı yaşamıştır. Türk milleti en eski tarihlerinde, meşhur kurultaylarıyla, bu kurultaylarda devlet başkanlannı seçmeleriyle demokrasi düşüncesine ne kadar bağlı olduklannı göstermişlerdir. Son tarih dönemlerinde Türklerin kurduğu devletlerde, başlanna geçen padişahlar, bu yoldan ayrılarak baskıcı (zorba) olmuşlardır. Kralların ve padişahların baskısına, dinler dayanak olmuştur. Krallar, halifeler, padişahlar etraflarını alan papazlar, hocalar tarafından yapılmış özendirmelerle, ilahi hukuka dayanmışlardır. Egemenlik, bu hükümdarlara Allah tarafından verilmiş olduğu düşüncesi uydurul­ muştur. Buna göre, hükümdarlar, ancak Allah’a karşı sorumludurlar. Kudret ve egemenliğinin sının yalnız din kitaplarında aranabilir, İlahi hukuka dayalı bir mutlakıyet kuralı önünde, demokrasi ilkesinin, ilk aldığı durum iddiasızdır. O, öncelikle hükümdarı devirmeye değil, onun yalnız kuvvetlerini sınırlamaya, mutlakıyeti kaldırmaya çalıştı. Bu çalışma 400-500 yıl öncesinden başlar. Öncelikle, kuvvetin millet­ ten geldiği ve kuvvet sahibi olmayan bir ele düşerse onun ele geçirile­ bileceği, bu kuvvetin milletin vekillerinden oluşan meclis tarafından kullanılması gerekeceği ifade edildi. On altıncı yüzyılda demokrasi ilkesi, hükümdarlann gücünü kırmak için, siyasi mücadele aracı olarak kullanıldı. Bu mücadelelerde en sonunda ortaya atılan düşünceler şunlar­ dan oluşuyordu: “Kuvvet millete aittir. Onu yasa çerçevesinde bir hüküm­ dara vermiştir. Bazı durumlarda geri alabilir. ” 54

Mustafa Kemal ATATÜRK On sekizinci yüzyılda da; demokrasi ilkesi, karşı konulamaz bir kuvvet ve akım kazandı. Demokrasi ilkesi, milli egemenlik ilkesi şekline girdi ve anaya­ saya geçti. Artık, milletle hükümdar arasında sözleşme düşüncesi kay­ boldu. Ortaya egemenliğin bölünemez ve hiç kimseye verilemez düşüncesi çıktı. Bu düşünceyi şöyle açıkladılar: Egemenlik bireylerin iradesinin üzerinde, bireylerin oluşturdukları milletin ortak kişiliğine dayanan, genel, toplumsal iradedir. Bu nedenle egemenlik birdir, parçalara ayrılamaz ve egemenliğin ifade ettiği toplumsal irade, onun sahibi olan ortak kişilik, millet tarafından, hiçbir zaman, başkasına devredilemez ve bırakıla­ maz. Demokrasi İlkesinin Belirgin Özellikleri Demokrasi ilkesi: Egemenliği kullanan araç ne olursa olsun, esas olarak, milletin egemenliğe sahip olmasını ve sahip kalmasını gerektirir. Bu noktayı, birkaç kelime ile açıklayalım: a. Demokrasi temeli bakımından esas itibariyle siyasi nitelikte­ dir. Demokrasi, bir toplumsal yardım veya bir ekonomik örgüt sis­ temi değildir. Demokrasi maddi refah meselesi de değildir. Böyle bir görüş vatandaşlann, siyasi hürriyet ihtiyacım uyutmayı hedef alır. Bizim bildiğimiz demokrasi, özellikle siyasidir; onun hedefi, milletin idare edenler üzerindeki kontrolü sayesinde, siyasi hürriyeti sağlamaktır. b. Demokrasinin birinci özelliği ile ortak ikinci bir özelliği daha vardır. O da şudur; Demokrasi, fikridir; bir kafa meselesidir. Her halde, bir mide meselesi değildir. Hükümet ilkesi de, bir adalet sevgisini ve 55

Medeni Bilgiler ahlak düşüncesini gerektirir. Demokrasi, memleket aşkıdır, aynı zamanda babalık ve analık­ tır. c. Demokrasi, esasında bireyseldir; bu özellik vatandaşın ege­ menliğe, insan sıfatıyla, katılmasıdır. d. En son olarak, demokrasi, eşitlik severdir; bu özellik, demok­ rasinin bireysel olması özelliğinin zorunlu bir sonucudur. Şüphesiz bütün bireyler aynı siyasi hakla sahip bulunmaktadırlar. "Demokrasinin h ı bireysel ve eşitlik sever özelliklerinden, genel ve eşit oy ilkesi çıkar."

Cumhuriyet

“Demokrasinin, bütün anlamıyla, ideali, milletin tamamının, aynı zamanda, yöneten durumda bulunabilmesinin, hiç olmazsa, devletin son iradesini, yalnız milletin ifade ve göstermesini ister. “Ne yazık ki, milletle­ rin, çoğunluk nüfusu, düşünce eğitim dereceleri, idealin uygulanma­ sında; büsbütün idealden yoksunluğa sebep olabilecek önemsemeyişten kaçınmayı gerektirir. Bu nedenle, demokrasi ilkesinin en çağdaş ve en doğru uygulamasını sağlayan hükümet şekli, Cumhuriyettir. Cumhuriyette son söz, millet tarafından seçilmiş meclistedir. Millet adına her türlü yasalan o yapar. Hükümete güvenir ve onu düşürür. Millet, vekillerinden memnun olmazsa, (belirli zamanlar sonunda) başkalarını seçer. Millet, egemenliğini, devlet yönetimine katılımını, ancak, zamanında oyunu kullanmakla yerine getirir. Cumhuriyette hükümet, herhangi bir usulde, sınırlı bir zaman için seçilmiş bir Cumhurbaşkanına verilir. Başbakanı o gösterir, Bakanlar kurulunu oluşturacak vekilleri, Başbakan milletvekillerinden seçer. Cumhuriyet, milletvekillerinden oluşan meclisi ve sınırlı zaman için seçilmiş Cumhurbaşkanı ile milli egemenliğin korunmasının en iyi dayanağıdır. Cumhuriyette, Meclis, Cumhurbaşkanı ve hükümet, hal­ kın hürriyetini, güvenini ve rahatını düşünmek ve bunları sağlamaya çalışmaktan başka bir şey yapamazlar. Çünkü bunlar, bilirler ki, kendilerini iktidar ve yetki makamı­ na, belirli bir zaman için, getiren irade ve egemenliğin sahibi olan mil­ 57

Medeni Bilgiler lettir ve yine bunlar bilirler ki, iktidar makamına, saltanat sürmek için değil, millete hizmet için getirilmişlerdir. Millete karşı tutum ve görev­ lerini kötüye kullandıkları takdirde, şu veya bu şekilde, milli iradenin, kendi haklannda da gerçekleşmesiyle karşı karşıya kalabilirler. Millet tarafından, millet adına, devleti yönetmeye yetkili kılınanlar için, gerektiğinde millete hesap vermek zorunluluğu, saygısızlık ve isteğe bağlı hareketle yapılamaz.

Hükümdarlık, Oligarşi Başlannda hala, Allah’ın vekili, gölgesi sıfatını korumakta bulu­ nan hükümdarlar bulundurmakla birlikte, egemenliğini kazanmış mil­ letler olduğundan bahsetmiştik. Gerçekte, bu milletlerin bağlı olduk­ ları devletler, milletin seçtiği vekillerin oluşturduklan meclislere sahip­ tir. Milletin egemenliğini bu meclisler temsil eder, hükümdar devleti temsil eder. Hükümeti oluşturan vatandaş, teorik olarak hükümdar tarafından seçilir. Ancak gerçekte, hükümet başı, milletin güvendiği kuvvetli, siyasi parti liderleridir; bunlann kurduklan hükümetler, mil­ let ve ülkeyi yönetirler ve meclise karşı sorumludurlar. Bu açıkladığımız hükümetler temsilidirler ve demokrasi ilkesi geçerlidir. Ama bunlar tam anlamıyla demokrat hükümetler değildir. Devletlerin şekilleri bir diğerine göre, bazı farklarla çok değişir. Bununla birlikte tamamı devlet şekilleri bölümünde açıkladığımız şekillere döndürülebilir. Hükümdarlık, oligarşi, halk cumhuriyeti. Kendine özel bir din yakıştıran (teokratik) devlet de vardır. Rus Çarlığı ile Osmanlı Saltanatı böyle idi. Çar kilisenin başkanı, sultanlar da halife ünvanını takınmışlardı. Aynı biçimde dini siyasetten ayırmış laik hükümetler vardır; Amerika, Fransa, Türkiye Cumhuriyeti gibi. Hükümdarlıklarda, devlet başkanlık makamına kalıtımsal yolla gelinir. Kuvvetinin ve yetkisinin Allah’tan geldiğini ve yalnız ona karşı, 58

Mustafa Kemal ATATÜRK ahirette, hesap verebileceğini düşünen ve devleti, ülkeyi miras kalmış bir malikâne kabul eden bir hükümdar, her türlü kayıttan kendini ser­ best görür. Böyle bir yönetimde, milletin benliği, hürriyeti söz konusu da olamaz. Bu nedenle, yetkileri sınırlı da olsa hükümdarlık şekli demokrasiye, milli egemenlik ilkesine uygun değildir. Hükümetin, sınırlı sayıda insanların, sınıfların, elinde bulunması da millet varlığının hiçbir zaman kabul edemeyeceği bir durumdur. Milletin bütün olarak çoğunlukla, devlet yönetimine katılımına engel olan bu “oligarşi” usulü de bir grubun, kendi menfaatlerini elde tutmak için bütün bir millete ait egemenliği, elinden zorla almaktan (gaspından) başka bir şey değildir.

Türk Devletinin Esas örgütü Türkiye Cumhuriyetinin Anayasası (Teşkilatı Esasiye Kanunu,) en çağdaş milli egemenlik esaslarını, kararlarını (hükümlerini) içerir. Birkaç maddesini, her zaman hatırda tutmak için burada aynen tekrar edelim. a. “Egemenlik, kayıtsız şartsız milletindir b. “Türkiye Büyük Millet Meclisi, milletin tek ve gerçek temsilcisi olup, millet adına egemenlik hakkını kullanır’\ c. “Yasama ve Yürütme kuvveti Büyük Millet Meclisinde toplanır ve gerçekleşir. ” Bizim görüşümüze göre siyasi kuvvet, milli irade ve egemenlik, milletin birlik halindeki ortak kişiliğine aittir, birdir, bölünemez ve aynlamaz ve başkasına verilemez. Millette olduğu gibi, onun temsilci­ si olan tek mecliste bir yere toplanmıştır. Yani bölünmesi teorisi bizim için esas değildir. Buna göre; Türk milletinin yönetim şekli birlik teorisi esasına dayalı olan bugünkü devlet şeklimizdir. Bu şekilde Büyük Millet Meclisi, millet 59

Medeni Bilgiler adına egemenlik hakkını kullanır; Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu onun içinden çıkar. Egemenlik birdir, kayıtsız şartsız milletindir. Devlet kuruluşlannın en uygunu budur. Yalnız görevler şu şekilde gör­ dürülür.

d "Meclisyasama yetkisini bizzat kullanır”. e. “Meclis, yürütme yetkisini, kendi tarafından seçilmiş Cumhurbaşkanı ve onun atayacağı bir Bakanlar Kurulu eliyle kullanır. Meclis, hükümeti her zaman kontrol edebilir ve düşürebilir. " f "Yargı balda millet adına, usul ve kanunlar çerçevesinde bağımsız hakimler tarafından kullanılır”.

60

Türkiye’de Cumhuriyet Nasıl Kuruldu?*

Milli egemenlik öyle bir nurdur ki onun karşısında zincirler erir, taç ve tahtlar yanar, taddarlar yek olur. Milletlerin esareti üzerine kurulmuş kurumlarm her tarafta yıkılması kaçınılmazdır. (1924). Gazi Mustafa Kemal Birinci Dünya Savaşinın sonuna kadar hiçbir birey, hiçbir siya­ si kuruluş, Türkiye’de Cumhuriyet yönetimi kurmayı, ciddi olarak, düşünememiş ve buna girişimde dahi bulunmamıştır. Millet ve ülkeyi saran ve her an bedeninin bir parçasını koparan büyük tehlikeler kar­ şısında, bazı düşüncelerde meydana gelen uyanışın sebep olduğu değişiklik girişimi çok yüzeysel olup, sağlam bir temele dayanmıyordu. Bunlar, bazı devlet adamlarının değiştirilmesi, yönetim alanında bazı yenilikler kabul ettirilmesi ve çoğunlukla Avrupa devletlerini memnun etmek korkusunu gidermek gibi, etkisi sınırlı istekler derecesini geç­ miyordu. 1877 Kanunu Esasisiyle Padişahın, kamuoyunu aldatmak için ilan ve kabulüne zorunlu olduğu meşrutiyet ise, bir yıl sonra kal­ dırılmıştır. Bundan sonra, otuz sene padişahlığın zalim pençeleri mil­ leti daha kuvvetli olarak, sarmıştır. Bu koyu baskı ve işkence döne­ minde millet, kasten, çevresini ve kendini görmeyecek kadar yoğun bir karanlık içinde tutulmuştur. Bu dönemin, ülkeye yaptığı kötülükler saymakla bitmez. Padişah, yalnız taç ve tahtını ve şahsını koruma araç­ larını kuvvetlendirmekten başka bir şey yapamamıştır. Millet, ülke 61

Medeni Bilgiler tamamen ihmal edilmiştir. Oysa bu süre içerisinde, bizden ayrılarak bağımsız hükümetler kuran komşu milletler durmadan çalışmışlar ve kuvvetlenmişlerdir. Sürekli ilerleyen medeni dünya yanında ise Türk milleti, zorla ve ezilerek aşağı bir derecede tutulmuştur. Abdülhamit Yönetimi 1877’den 1922 senesine kadar geçirilen bütün milli felaket­ lerin ya doğrudan doğruya sebebi veya başlıca hazırlayıcısıdır. 1908 inkılâbı ise 1877 meşrutiyetini iade ile yetinmiştir. Bütün zulüm ve baskının, tüm kötülüklerin kaynağı olan padişah, yerinde kalmıştır. Meşrutiyet yönetimi, ülke yönetiminde, vatanın ekonomi­ sinde, özellikle demokrasi alanında da anlatılmaya değer bir eser bırak­ mamıştır. Birinci Dünya Savaşı’na girişimizde ve savaşın yönetiminde meşrutiyet hükümeti, yabancı (ecnebi) politikasına alet olmuş ve Türk milletinin hayati menfaatlerini koruyamamıştır. Birinci Dünya Savaşı, Türk milletinin çok büyük kahraman-lıklanna ve fedakârlıklarına rağmen, içinde bulunduğumuz anlaşan dev­ letlerin (müttefik) yenilmesiyle sonuçlandığı zaman, durum yürekler acısı olmuştur. Millet ve ülkeyi, Dünya Savaşina sokanlar, hayatlan endişesine düşerek ülkeden kaçtılar. Padişah ise, meclisi dağıtarak keyfi yönetimi iade etti. Meclisi Mebusana, bu düşünceyi destekleyebilecek ve düş­ manlara karşı ise millet ve ülkenin duyarlılığını uyuşturabilecek adam­ lar getirdi. Düşman devletler, İstanbul'u ve Adana, Urfa, Maraş, Antep, Antalya, Konya, Samsun, Merzifon gibi ülkenin önemli parçalarını ordu­ larıyla işgal ettiler. Yunanlılar da müttefiklerin özendirmesiyle İzmir’e çıktılar. Yunanlılar, bu işgal sırasında pek çok kötülük yaptılar. Buna rağmen padişah ve hükümeti, Yunanlılara karşı konulmamasını mille­ te emrediyordu. Bundan başka Hıristiyan unsurlar da her şekilde devletin bir an 62

Mustafa Kemal ATATÜRK önce çökmesine çalıştılar. Maddeten ve manen tecavüz halinde bulu­ nan düşman devletlerin devlet ve milleti yok etmek ve bölmeye karar verdikleri kesinlik kazanmıştı. Halife ve padişah ise hayat ve tahtını korumaya devam etmekten başka bir şey düşünmüyordu. Durumun dehşet ve korku verici durumu karşısında her yerde bazı kişiler buna karşı kurtuluş çareleri düşünmeye başladılar. Bunlar Osmanlı Devleti’nin çöküşünü kesin olarak görüyorlar ve bölgesel bazı kurtuluş çareleri arıyorlardı. Bütün ülkeyi, Ingiltere gözetiminde veya Amerika mandası altında, korumak düşünce ve inancında ısrar edenler de vardı. Millet ise, başsız, karanlık ve belirsizlik içinde, padişahın ihane­ tinden haberdar olmaksızın başına gelecekleri bekler bir durumda idi. Bu sıralarda Anadolu’ya geçen Mustafa Kemal ise tamamen başka bir karar ve inançta idi (19 Mayıs, 1919). Mustafa Kemal, Türkün onur, saygınlık ve yeteneğinin pek yük­ sek olduğu, Türk milletinin tam bir geleceği hak etmiş olduğu inan­ cında idi. Türk milleti şu veya bu devlete esir olmaktansa ölsün daha iyidir görüşünü taşıyordu. Mustafa Kemal bütün felaketlerin nereden geldiğini herkesten iyi anlamıştı. Herkesin ümitsizlik içinde yüzdüğü karanlık mütareke zamanında, milli egemenliğe dayalı ve kayıtsız şart­ sız tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmak karannı vermişti. Mütareke zamanında Istanbul’da düşündüğü bu karan Anadolu’ya çıkar çıkmaz uygulamaya başladı. Osmanlı hanedanı saltanatını ve medeniyet aşamasındaki anlamsızlığı meydanda olan hilafeti, devam ettirmeye çalışmak Türk milletine karşı en büyük fenalıktı. Bunu değerlendiren Mustafa Kemal, Türk milletini bu çürümüş insanlardan kurtarmak karannı verdi ve kurtardı. Bu karannın uygulanması kolay olmamıştır. Bu karann bütün gerekliliğini ve zorunluluğunu ilk gününde ifade etmeyerek öncelikle milletin duygu ve düşüncelerini hazırlayarak ve aşama aşama yürüye­ rek hedefe ulaştı. 63

Medeni Bilgiler Erzurum ve Sivas kongreleriyle, milletin maruz kaldığı tehlike hakkında aydınlatma dış ve iç düşmanlara karşı milli mücadeleye davet etti ve Önder oldu. Başta padişah olduğu halde bu düşmanlar da boş durmadılar. Milleti, bozmaya çalıştılar, ülkenin her tarafında isyan çıkardılar. Mustafa Kemal’in önderliğinde ve yönetiminde millet, mücade­ lede ilerledikçe onlar da ihanetlerini arttırdılar. Padişah ve halife, Türkleri, Türklerle esaret altına almaya çalıştı ve Anadolu’ya asker gön­ derdi. Diğer taraftan, itilaf devletleri de resmen İstanbul’u işgal ettiler. Artık açıktan açığa tavır almak gerekiyordu. Bunun üzerine Mustafa Kemal, en üst yetkiye sahip Büyük Millet Meclisi’ni 23 Nisan 1920’de Ankara’da toplanmaya davet etti. Büyük Millet Meclisi Mustafa Kemal’i kendine Başkan seçti. Bu andan itibaren bugünkü Cumhuriyet Hükümetimizin esası olan Milli Hükümet, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti gerçekten kurulmuştu (23 Nisan, 1920). Artık, mil­ let Büyük Mustafa Kemal’in dâhice yönetiminde milli mücadeleye bütün varlığı ile sarılmıştı. Padişah, düşmanlar ve Yunanlılarda faali­ yetlerini arttırdılar. Yunanlıları ileri harekete özendirdiler. Bu dönemlerde, milli ordu henüz kuruluş aşamasında olduğundan Yunanlılar kolaylıkla Balıkesir, Bursa, Uşak ve Aydın’ı işgal ettiler. Düşmanların bu kolay başansı yurt içinde ve yurt dışında, hatta Meclis içinde dağılmalar yarattı. Ülkenin birçok yerinde yeniden isyan baş gösterdi. Milli ordu coşkunlukla kuvvetlendirildi. Yunanlıların bundan sonra birçok saldırılan, İsmet Paşa kumandasındaki ordumuz tarafından durduruldu ve geri püskürtüldü (1921). Milli ordumuzun bu zaferleri, milletin kendine ve Büyük Önde­ rine olan güvenini arttırdı. Yunanlılar son bir kez daha saldırarak Ankara yakınlanna, Sakarya’ya geldiler. O zaman Büyük Millet Meclisince, Başkumandan 64

Mustafa Kemal ATATÜRK seçilen Mustafa Kemal, kendisi cepheye gitti. 22 gün ve gece devam eden Sakarya Meydan Savaşı’nda düşman kovuldu. Bu, büyük başan sonucundadır ki, millet, Mustafa Kemal'e Gazi unvanını verá (19 Eylül, 1921). Bundan sonra, Yunanlıları ülkeden tümüyle kovmak gerekiyor­ du. Hazırlıktan sonra bizzat Gazi’nin Başkumandanlığı altında Yunanlılara saldırıldı (taarruz edildi) (26 Ağustos 1922). Yunan ordusu tümüyle yok edildi. İzmir ve Trakya dâhil olmak üzere bütün vatan, dış düşmanlardan temizlendi. Saltanat ve hanedan, milletin büyük özve­ riyle kazandığı zaferlerden sonra da tahtlannda kalmak ve zevk ve eylenceye düşkünlükleriyle milleti yeniden felakete atmak istiyorlardı. Davet edildiğimiz banş konferansına padişahın hükümeti sıfatıyla bazı delegeleri göndermek cesaretinde bulunan adamlar oldu. Artık bir şekilden ibaret kalan saltanatın varlığını ortadan kaldırmak zamanı gel­ mişti. Millet Meclisi, bu karan aldı. Diğer taraftan ise son Osmanlı padişahı, düşmanlann koruyuculuğuna sığınıyor ve bir düşman gemi­ siyle ülkeden kaçıyordu. Lozan’da, milleti esir yapmak isteyen “5evr Anlaşması” yerine, Türk milletinin onur ve saygınlığına uygun bir banş imzalandı (24 Temmuz, 1923), İsmet Paşa’nın savaş cephesinde olduğu kadar, banş görüşmelerinde de büyük hizmetleri görüldü. Türk milleti artık gerçekten bağımsızlığını bizzat eline almış ve bunu bütün dünyaya duyurmuş ve tanıttırmıştı. Milli Hükümet ilk kuruluşundan itibaren demokratik bir hükümet idi. Bu şekil, cumhu­ riyetten başka bir şekil olamazdı. Artık cumhuriyeti resmen ilan etmek gerekiyordu. Çünkü aksi irade zayıflığına sebep oluyordu. 29 Ekim 1923 tarihinde Büyük Millet Meclisi, Gazi’nin, bir teklifi üzerine cum­ huriyeti kanun ile kabul ve ilan etti. Türkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbaşkanı, Gazi seçildi. Bu andan itibaren milletimiz sahip olduğu özellik ve erdemleri65

Medeni Bilgiler ni hükümetinin yeni ismiyle uygar dünyaya çok daha kolaylıkla gös­ termeyi başarmıştır. Gazi, Cumhuriyet ilanına kadar, Büyük Millet Meclisinden daha büyük bir makam olmadığını ifade etmekte ısrar etti; saltanat ve hila­ fet makamları olmaksızın, devleti idare etmenin mümkün olduğunu gösterdi. Devlet Başkanlığından, bahsetmeksizin onun görevini de fii­ len görüyordu. Diğer taraftan Cumhuriyetin resmen ilanından sonra da İstanbul’da yerinde bırakılmış olan halife boş durmuyordu. Hükümet ve millet işlerine yersiz olarak karışmaya çalışıyordu. En sonunda dinen ve siyaseten hiçbir anlam ve varlık nedeni kalmamış olan hilafe­ tin İstanbul’da bulunması Cumhuriyetin bağımsızlığına açık bir teca­ vüz olduğu kabul edildi. Osmanlı hanedanının Türk milletinin başına sardığı bu son bela da Millet Meclisinin bir kararıyla Türk sınırlarının dışına atıldı. Cumhuriyet, son yüzyıllarda büyük uygar milletlerin hesapsız acı ve kandan sonra vardıkları en sağlam devlet şeklidir. Cumhuriyet, son dört yüz senelik idareler içinde insanlığın çır­ pına çırpına bulduğu son çaredir. Cumhuriyet, baştanbaşa iç ve dış düşmanlar elinde esir kalmış Türk vatanını kurtarmış ve milletin hayat, bağımsızlık ve namusunu güven altına almış olduğu tecrübe edilmiş bir halk idaresidir. Cumhuriyet, Türk milletinin şu anda ve gelecekte iyiliğini, mutluluğunu, esenliğini koruyacak başlıca araçtır. Şimdi bununla ilgili olarak, hep birlikte Gazinin Türk gençliğine hita­ besini tekrar edelim. "Bugün ulaştığımız sonuç, yüzyıllardan beri çekilen felaketlerin biti­ şi ve bu aziz vatanın her köşesini sulayan kanların bedelidir. Bu sonucu, Türk Gençliğine emanet ediyorum Ey Türk Gençliği! Birinci görevin Türk bağımsızlığını, Türk Cumhuriyetini, ebediyen korumak ve kollamaktır. Varlığının ve geleceğinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir, gelecekte dahi, 66

Mustafa Kemal ATATÜRK seni bu hâzineden yoksun bırakmak isteyecek iç ve dış düşmanların olacak­ tır. Bir gün, bağımsızlık ve cumhuriyeti savunmak zorunda kalırsan, göreve atılmak için içinde bulunacağın durumun imkân ve koşullarını düşünmeye çeksin. Bu imkân ve ortam çok, müsait olmayan bir durumda belirebilir. Bağımsızlık ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada, ben­ zeri görülmemiş Ur galibiyetin temsilcisi olabilirler. Zorla ve tuzaklarla aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve ülkenin her köşesi gerçekten işgal edilmiş da bilir, bütün bu koşullardan daha acıklı, daha korkulu dm ak üzere ülkenin içinde iktidara sahip olanlar, gaflet ve dalalet ve hatta ihanet içinde bulunabilirler. Hatta bu iktidar sahipleri kişisel menfaatlerini, işgal güçlerinin siyasi emel­ leriyle birleştirebilirler. Millet, yoksulluk ve çaresizlik içinde yorgun ve peri­ şan düşmüş olabilir. Ey Türk Geleceğinin Evladı! İşte, bu durum ve şartlar içinde dahi görevin, Türk bağımsızlık ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda, mevcuttur”.

Demokrasiye Aykın Çağdaş Akımlar Bizim devlet örgütümüzde, esas ilkelerimizi oluşturan demok­ rasinin ayıran özelliğini tanımladık. Demokrasinin bu kavramı, bazı düşüncelerin hücumuna uğramaktadır. 1. Bolşevik düşüncesi. 2. îhtilald siyasi sendikalizm düşüncesi. 3. Menfaatlerin temsili düşüncesi. Bu düşüncelerin, demokrasi kavramına hücumda ne kadar hak­ sız olduklarını açıklayalım; 1.

Bolşevik düşüncesinin, Rusya'da uygulanan şekline bakalım;

bütün Rus milleti içinden, işçi, deniz ve kara kuvvetlerinden ibaret bir azınlık, ekonomik esaslara dayalı komünist partisi adı altında birleşerek, bir diktatörlük yaratmışlardır. Amaçlarında, milli değildirler. 67

Medeni Bilgiler Kişisel hürriyet ve eşitlik tanımazlar. Halk egemenliğine saygıları yok­ tur. İçeride, çoğunluğu, zorla ve baskı ile düşüncelerine boyun eğmeye zorunlu tutarlar; dışanda, propaganda ve ihtilal örgütü ile bütün dünya milletlerine, kendi ilkelerini yaymaya çalışırlar. Oysa hükümet oluşturulmasından amaç, öncelikle kişisel hür­ riyetin sağlanmasıdır. Bolşevik hükümet şeklinde baskı öğesi görül mektedir. Bir topluma, bir kısım insanların düşüncelerinin, zorla, esiri ve acizliğini yaşatmak şekline elbette ki akla uygun bir hükümet siste­ mi görüşüyle bakılamaz. 2.îhtilald, siyasi sendikacılık (sendikalizm) düşünce sahipleri de, her türlü siyasi kuruluşları yalnız, kendi menfaatleri lehine yaptırmak ve sonunda siyasi kuvvet ve egemenliği ellerine geçirmek isteyen işçi gruplandır. Bunlar, amaçlannı zorla elde etmek fırsatını beklerken, zaman zaman, genel grevler yaparak, hükümet adamlan üzerinde etki­ li olmakta ve bazı işleri kendilerinden taraf bitirebilmektedirler; yavaş yavaş, varlıklannı hissettirebilmektedirler. Bunlar, İngiltere, Fransa ve Almanya’da etkilerini göstermektedirler. Almanya’da bu düşünce taraftarlannı, az çok, memnun etmek için, millet meclisi yanında, ekono­ mik esasta ve ancak danışma olmak üzere, üyesi onlardan olan bir meclis yapmışlardır. Bizde Yüksek Ekonomi Meclisi vardır. Ancak bu, herhangi bir baskı üzerine değil, doğrudan doğruya hükümetin fayda­ lı görmesinden danışmaya dayalı, oluşturduğu bir kuruldur. 3. Menfaatlerin temsili düşüncesi; çeşitli meslek, sanat ve iş adam­ ları, toplum içinde, ayrı ayn birer topluluk, birer küçük toplum halin­ de düşünülürse her bir topluluğun birbirinden farklı menfaatleri var­ dır. Bu nedenle, diyorlar ki; her özel menfaat sahibi gruplar, ayn ayn, mecliste kendilerini temsil etmelidirler. O zaman, seçim, millet birey­ leri tarafından değil, gruplar tarafından ve gruplann sahip olduğu menfaat derecesinde gerçekleşecektir. Mecliste, bu gruplardan bir kaçı birleşip, iktidar mevkiine geçince, yalnız kendi menfaatleri lehine çalı­ 68

Mustafa Kemal ATATÜRK ş a c a k la r d ır .

Buna kim engel olacaktır?

işte bu sebeplerden dolayıdır ki, biz bu ve bundan önceki düşünceleri ülke ve milletimiz için uygun görmemekteyiz. Biz, ülke halkı bireylerinin ve çeşitli sınıf mensuplannın diğerine yardımlannı aynı değer ve özellikte görmekteyiz; hepsinin menfaatlerinin aynı dere­ cede ve aynı eşitlik severlik duygusuyla sağlamaya çalışmak istemekte­ yiz. Bu şeklin, milletin genel mutluluğu, devlet yapısının kuvvetlen­ mesi için daha uygun olduğu inancındayız. Bizim düşüncemizde çiftçi, çoban , işçi, tüccar, sanatkâr, doktor kısaca herhangi bir toplumsal kurum­ da çalışan bir vatandaşın hak, menfaat ve hürriyeti eşittir. Devlete, bu anlayış ile yüksek düzeyde faydalı olmak ve milletin güven ve iradesi­ ni, o yere harcayabilmek bizce, bizim anladığımız anlamda, halk hükü­ meti yönetimi ile mümkün olmaktadır.

*

Bu bölüm o zaman Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri olan Tevfik

Bıyıklıoglu’nun yardımıyla hazırlanmıştır.

69

tik Hak, İlk Görev ve Hak İle Görevin İlişkisi

Haklann en birincisi, yaşamak hakkıdır. Diğer bütün haklar ve bu haklara karşılık görevler, hep yaşamak hakkına dayanır. Bugünkü hukuk, insanları, her kim olursa olsun, hangi ülkede bulunursa bulun­ sun, yaşamak hakkına sahip sayar. Şüphesiz, bir insanın yaşamak hakkı onu diğerlerinin yaşamak hakkına saygı göstermek göreviyle bağlar. Bu düşünceyi daha açık anlatalım. Bir insanın hakkı, diğer bir insan için görev olmaktadır ve yine bir insanın görevi de diğer insanın hakkı demektir. Hak, yetki dediğimiz zaman hemen aynı şeyleri anladığımız gibi görev, zorunluluk, yükümlülük, ödev, borç da birbirinden ayrılma­ yan şeylerdir. Anlıyoruz ki, hakkın bulunduğu yerde görev ve görevinin bulunduğu yerde hak vardır. Yani, her insan aynı zamanda hem kendi­ ne ait bazı haklara sahiptir, hem de başkalarına ait haklann kendine yüklediği bazı görevlere sahiptir. İnsanlar, sosyal hayatta haklardan ve görevlerden örülmüş bir ağ içinde düşünülebilir, insanlar, insan kaldıkça bu ağdan çıkamazlar. Şunu da bilmelidir ki, bu söylediğimiz esas, insanlığın tarihine oranla yenidir ve hatta denilebilir ki, bu esas istenildiği derecede tam, kesin, salt olarak bütün insanlığın ruhuna henüz girmemiştir. Hak ve Görevi Hukuk Kuralları Belirler, Devlet Uygular Yaradılış itibariyle her insan, içinde yaşadığı toplumda hayatın 70

Mustafa Kemal ATATÜRK en mutlu, en kolay, en tatlı taraflarının kendisine düşmesini ister ve en kuvvetli olan, kendisinden zayıf olanlan hiçe sayar. Bunun sonucu, huzur, rahat, güven ve düzen içinde yaşamak olanaksızlığıdır. İşte insanlar arasında, kavga yerine birbirine yardım, karşılıklı saygı, düzen koyan, herkese haklannı ve görevlerini tanıtan hukuk kuralları ve bunlann istikrar bulmuş bir şekilde uygulanışıdır. Bu iş ancak, devlet örgü­ tünün ve kuvvetinin bulunması sayesinde mümkündür. Devlet, herke­ sin haklarını ve görevlerini belirler; hiç kimse belirlenen sınır dışında bir hak iddia edemez. Bunun gibi, kendisi de fazla hiçbir görev ile yükümlü tutulamaz. Yaptırımlar Devlet kanunlara uyumsuzluk gösterenlere karşı, o uyumsuz­ luktan zarar görenlerin şikâyetleri üzerinde yaptırımlar uygular. Yaptırımlar, derece derecedir, ihtardan idama kadar giden hukuk yaptırımları ve ahlaki yaptırımlar vardır. Hukuki görevlerin yaptırımı devlet kuvvetidir. Ahlaki görevlerin yaptırımı ise kamuoyudur.

Hakkı Bizzat Yerine Getirmek Hak Olamaz Bazı hakların çiğnenmesi halinde ve bazı görevlerin yerine geti­ rilmemesi halinde bütün toplumsal heyet zarara uğrayabilir. Diğer bazı haklar vardır ki bunlann çiğnenmesi yalnız bireyi zarara sokar. Bu saydığımız her iki durumda da çiğnenmiş olunan hakkı yerine getiren, devlettir, devletin mahkemeleri, icra memurları, jandarmalarıdır. Hiçbir kimse, bizzat hakkı hak edemez. Devletin vatandaşa karşı ve vatandaşın devlete karşı görevleri ve haklan konulannda hak ve göreve ilişkin gereği kadar aynntı görüle­ cektir. 71

Vatandaşa Karşı Devletin Görevleri

Derslerimizin başlangıcında, milletin kurduğu devletin ve hükümet örgütünün, vatandaşlara karşı, yükümlü olduğu görevleri ve yetkileri, genel olarak saymıştık. Bu görevlerin içerikleri incelenecek olunursa, şöyle bir sıra yapılabilir; a. Ülke içinde, düzeni ve adaleti sağlayıp ve devam ettirerek, vatandaşların, her tür hürriyetlerini korunmuş bulundurmak; b. Dış siyaset ve diğer milletlerle ilişkileri iyi yöneterek ve içeri­ de her tür savunma kuvvetlerini, her an hazır bulundurarak, milletin bağımsızlığını güvenli ve korunmuş bulundurmak “ve bu uğurda başka çare kalmazsa milletin hukukunu silahla savunmak "* *Bu son cümle, 18.01.1930 tarihinde İsmet, imzasıyla Başbakanın bu konuyu okuduktan sonra el yazısı ile ilavesidir. Fotokopisi belgeler arasındadır.

Bu iki tür görev, devletin en temel görevlerindendir. Denilebilir ki, devlet kuruluşunda amaç bu iki görevin yerine getirilmesini sağlamaktır. Çünkü bu görevler, vatandaşlann birey olarak yapmaya güçlerinin yetmeyeceği işlerdir. Hatta vatandaşlann bu görevleri, kıs­ men de olsa, yapmaya kalkışmaları uygun değildir. Çünkü o zaman anarşi olur, devlet kalmaz. Örneğin, bir vatandaş, kendi kendine, bir yabancı (ecnebi) devletle siyasi bir bağlantı ve ilişkide bulunamaz. Bir vatandaş ülke savunmasında başına toplayabileceği bazı kimselerle başlı başına, harekete yetkili değildir. 72

Mustafa Kemal A TATÜRK Bir vatandaş, kendi hürriyet ve hakkını, kendi maddi kuvvetine dayanarak elde etmeye kalkışamaz. Bu konular, bireylerin kuvvet ve girişimleriyle değil, milletin iradesine sahip olan devletin kudret ve gücü ile sağlanabilir. Bu iki tür görevden başka devletin ilgili olduğunu işaret ettiğimiz görevleri de, başladığımız sıra içinde söyleyelim; Yollar, demiryolları vs. gibi bayındırlık işleri, Eğitim işleri; Sağlık işleri; Sosyal Yardım işleri; Ziraat, ticaret, el becerisine dayalı mesleklere ait ekonomik işler. Bu son söylediğimiz işleri, devletin yapmaması, bireylere bırak­ ması gerektiği iddiasında bulunanlar vardır. Bu düşünceyi uygun bulan ve takip edenlere “bireyci”derler. Milletin genel ve ortak menfaatlerine ait siyasi, düşünsel işlerde olduğu gibi, ekonomik her tür işlerin de, bireylere bırakılmayıp devlet tarafından yapılması daha uygun olacağı düşüncesini savunan “devlet­ çiler”de vardır. Biz, devletimizce uygulanması uygun olan ilkeyi, tespit için “bireyci”ve “devletçilerin dayandıktan noktalan ve bir de, demokrasi­ nin açık özelliklerini, göz önünde tutarak, kısa bir değerlendirme yapalım. Bilinmektedir ki, Türkiye Cumhuriyeti, demokrasi esasına dayalı bir devlettir. Demokrasi ise, esas anlamıyla, siyasi niteliktedir, düşünseldir; bireyseldir; eşitlik severdir. Demokrasinin, bu esas noktalanna göre, vatandaşın siyasi hür­ riyet ve çalışmasını mümkün kılmak; vatandaşın ilmi, sosyal, sanat, ahlak gibi düşünsel alanlarda gelişimini sağlamak ile ilgilenmek ve vatandaşın, milli egemenliğe kurallar çerçevesinde katılım hakkını ve 73

Medeni Bilgiler bütün vatandaşlann aynı siyasi haklara sahip olmalannı sağlamaktan oluşan noktalar, devletin, vatandaşa karşı başlıca görevlerinin sınırını gösteren işaretlerdir. O halde, demokrasi temeline dayalı bir devlet, sosyal yardım sistemi veya bir ekonomik örgüt sistemi değildir. Bunun için bu alan­ lara ait işlere, devletin karışmaması, bütün bu nitelikteki işleri bireyle­ re veya bireylerden oluşan şirketlere bırakması mümkündür. Bu olanağın derecesini anlamak için, devletin, millete ve ülkeye karşı yeri­ ne getirmeye zorunlu olduğu esaslı görevlerinin ikinci derecede görü­ len görevlerle ilişki ve bağlantılarını düşünmek gerekir. Devlet, düzeni sağlamak için, ülkeyi savunmak için sağlığı yerinde, sağlam ve anlayışları, milli duyguları, vatan sevgileri yüksek vatandaşlar ister. Devlet, içeride ve dışanda millet işlerini gördürecek yüksek yetenekli vatandaşlara gereksinim duyar. Devlet, bütün vatandaşlann, devletin yasalannı anlayıp onlara uyumun gereğini anlamalannı, ülke­ nin düzeni ve savunması için önemli görür. Devlet, tüm vatandaşlann, herhangi zanaat ve meslekte, zama­ nımız ilminin gerektirdiği derecede başanlı olmasıyla ilgilenmektedir. Bu sebeplerledir ki, vatandaşlann öğrenimi, terbiyesi, sağlığıyla ilgilenmek zorundadır. Devlet, ülkenin düzen ve savunması için yollarla, demiryollan ile telgrafla, telefonla, ülkenin hayvanlan ile her türlü ulaşım araçlan ile milletin tüm servetiyle yakından ilgilidir. Ülke yönetiminde ve savunmasında, bu saydıklanmız, toptan, tüfekten, her tür silahtan daha önemlidir. Özellikle para, her türlü aracın üstünde bir varlık silahıdır. Bu saydığımız alanlardaki işlerden ekonomi ile ilgili olanlar, doğrudan doğruya, devletin zorunlu görevlerinden görünmemekle bir74

Mustafa Kemal ATATÜRK likte, o görevlerin yerine getirilmesinde, etkilidirler. Bu alanlardaki işleri, bireylere veya şirketlere tamamen bırakabilmek için bu işlerin, devletin araya girmesi ve yardımı olmadığı halde, devleti temel görev­ lerini yerine getirmede zor duruma sokmayacağına emin olmak gere­ kir. Görülüyor ki, ekonomik ve bazı sosyal işler, bir taraftan birey­ lerin menfaatleri ile ilgilidir. Bunun içindir ki bireyselciler, bu işlere devletin kanşmasını bireysel hürriyete tecavüz gibi görürler. Ancak bu işler içinde, dolayısıyla bütün milletin ortak menfaatine dokunan ve ilgisi bulunan noktalarda vardır. Bu sebeple, devletçilerin haklı olduk­ ları noktalan kabul etmek uygun olur. Özel menfaat, çoğunlukla, genel menfaatle, çelişir halde bulu­ nur. Bir de, özel menfaatler, son derece rekabete dayanır. Oysa yal­ nız bununla ekonomik düzen kurulamaz. Bu düşüncede bulunanlar, kendilerini, bir serap karşısında, aldatılmaya bırakanlardır. Bireyler, şirketler, devlet örgütüne göre zayıftırlar, serbest reka­ betin, sosyal sakmcalan da vardır; zayıflarla kuvvetlileri yanşmada karşı karşıya bırakmak gibi... Ve sonunda bireyler bazı büyük, ortak menfaatleri gerçekleştirmeyi sağlayamazlar. Bu gibi işlerde, bireylerin kurma olanağı bulamayacaktan geniş ve kuvvetli örgüt gerekebilir veya bu gibi işlerde, bireyler yeterli fayda elde edemeyecekleri için o işlerden vazgeçerler. Oysa o işler, milletçe yaşamsal bir öneme sahiptir ve devlet onu yapmak zorundadır. Her durumda milletlerde, hürriyet ve uygarlık geliştiği oranda devletin görevleri ve sorumluluklan çoğalır. Hayat çoğaldığı oranda araç da çoğalır, çok araç, çok ve büyük kuvvetle yönetilir, kuvvet çoğaldıkça kurallar da çoğalır. Bir toplumun araa ve kuralı ise devlettir. Bundan başka devletin, bireye göre hırsı başka konumdadır. O, 75

Medeni Bilgiler tüm toplumun ortak menfaatini ve gelişmesini düşünür. Bireyleri özel menfaat hırsından, ne dereceye kadar uzaklaştırmak mümkün olacağı düşünülmeye değer. Her halde, devletin, siyasi ve düşünsel konularda olduğu gibi, bazı ekonomik işlerde de düzene koymak girişimini, ilke olarak, kabul etmek yasal görülmelidir. Bu takdirde, karşı karşıya kalınacak zorluk şudur; Devlet ile bireyin karşılıklı çalışma sahalannı ayırmak... Devletin, bu konudaki çalışma sınırım çizmek ve bu konuda dayanacağı kuralları belirlemek, diğer taraftan vatandaşın bireysel giri­ şim ve çalışma hürriyetini sınırlandırmamış olmak, devleti yönetime yetkili kılınanların düşünüp belirlemesi gereken konulardır. ilke olarak, devlet, bireyin yerine geçmemelidir. Ancak “bireyin gelişimi için genel koşulları göz cnimde bulundurmalıdır. ” Bir de, bireyin kişisel çalışması, ekonomik gelişmenin temel kaynağı olarak kalmalı­ dır. Bireylerin gelişimine engel olmamak, onların her düşünceden olduğu gibi, özellikle ekonomik alandaki hürriyet ve girişimleri önün­ de, devlet kendi çalışması ile bir engel çıkarmamak, demokrasi ilkesi­ nin önemli esasıdır. O halde, diyebiliriz ki, "bireyin gelişiminin engel karşısında kalma­ ya başladığı nokta, devlet çalışmasının sınırını düştürür” Buna göre, “genel­ likle, zaman ve yer, sürekb bir özel nitelik gösteren, ekonomik bir işi, devlet üzerine alabilir.”Örneğin, bir iş ki büyük ve düzgün bir yönetimi gerek­ tirir ve özel bireyler elinde tekelleşme tehlikesini gösterir veya genel bir ihtiyaca karşılık gelir, o işi, devlet, üzerine alabilir. Madenlerin, ormanla­ rın, kanalların, demiryollarının, deniz ulaşım şirketlerinin devlet tarafın­ dan yönetimi ve para ihraç eden bankaların millileştirilmesi, keza su, gaz, elektrik ve diğerlerine ait işlerin yerel yönetimler tarafından yapıl­ ması, yukanda açıkladığımız türden işlerdir. Bu açıkladığımız anlamda ve görüşte, devletçilik, özellikle sos­ yal, ahlaki ve millidir. Milli servetin dağılımı daha mükemmel bir ada­ 76

Mustafa Kemal ATATÜRK let ve emek harcayanların daha yüksek zenginliği, milli birliğin korun­ ması için koşuldur. Bu koşulu, her zaman, göz önünde tutmak, milli birliğin temsilcisi olan devletin önemli görevidir. Genel menfaate hizmet eden tüm kurumlann çoğaltılması, dev­ letin önemle göz önünde tutacağı bir konudur. Bu sayede, sadece men­ faat peşinde koşan çalışmalar sınırlandırılır. Bu durum, vatandaşlar arasında ahlaki dayanışmanın gelişimine yardım eden önemli bir etkendir. Ülkede her tür üretimin artırılması için, bireysel girişimin dev­ letçe çok gerekli olduğunu önemini kaydettikten sonra, bildirmeliyiz ki, "devlet ve birey birbirine karşı değil, birbirinin tamamlayanıdır”. Devlet ve birey dediğimiz zaman bu kelimelerin soyut anlamını değil, tek gerçek olan usosyal insan", yani toplum içinde yaşayan birey­ leri amaçlıyoruz. İşte bu sosyal insanın, iki türlü menfaati vardır. Bu menfaatlerden bir kısmı kişiseldir, diğer kısmı ortaktır. Toplumun hayatını koruyan, bu ortak menfaatlerdir. İyice düşünülürse, bu iki tür menfaat birbirine eşdeğeridir. Çünkü sosyal insanın hayatı için her iki menfaat aynı derecede gerek­ lidir. Buna göre, bizce devlet ve birey kelimeleri, genel veya özel men­ faatlerden biri düşünüldüğüne göre ve ancak her iki halde de sosyal insanı ifade eden ve açıklayan iki tanımdır. Yani, demek istiyoruz ki, yalnız başına birey ve bireylerden soyut devlet düşünmüyoruz. Devlet, bireylerin oluşturduğu milli toplumun göze görünen şeklidir. Ancak, birey emeğinin gelirini, devlet de, sosyal ilerlemeden elde edilen geliri almak zorundadır. Bu düşüncelerin, bizim durumumuza, daha yakından, ilgisini düşünelim; Cumhuriyetimiz henüz çok gençtir. Geçmişten kendine miras kalan bütün hayati işler, zamanın zorunluluklarını yerine getirecek derecede değildir. Siyasi ve düşünsel hayatta olduğu gibi ekonomi işle77

Medeni Bilgiler rinde de, bireylerin girişimlerin sonucunu beklemek doğru olamaz. Önemli ve büyük işleri, ancak milletin tüm servetine ve devletin bütün örgüt ve kuvvetine dayandırarak, milli egemenliğin uygulanmasını ve yerine getirilmesini düzenleme ile yükümlü olan hükümetin mümkün olduğu kadar üzerine alıp başarması tercih edilmelidir. Diğer bazı devletlerin ikinci derecede görebileceği ve bireylerin girişimlerine bırakılmasında kötülük olmayan işlerden birçoğu, bizim için, hayatidir ve birinci derecede önemli devlet görevleri arasında sayılmalıdır. Türkiye Cumhuriyetini idare edenlerin, demokrasi esasından ayrılmamakla beraber “devletçilik” ilkesine uygun yürümeleri, bugün içinde bulunduğumuz durumlara, şartlara ve zorunluluklara uygun olur. Bizim uygulanmasını uygun gördüğümüz “devletçilik” ilkesi, bütün üretim ve dağıtım araçlarının bireylerden alarak milleti büsbü­ tün başka esaslar içerisinde düzenlemek amacını izleyen özel ve birey­ sel, ekonomik girişim ve çalışmada meydan bırakmayan sosyalizm ilkesine dayalı kolektivizm, komünizm gibi bir sistem değildir. Özetle, bizim izlediğimiz devletçilik, bireysel emek ve çalışma­ yı esas tutmakla birlikte, mümkün olduğu kadar az zaman içinde mil­ leti zenginliğe ve ülkeyi bayındırlığa ulaştırmak için milletin genel ve yüksek menfaatlerinin gerektirdiği işlerde özellikle ekonomik alanda devleti bizzat ilgili tutmaktır.

78

Hürriyet

Demiştik ki, devlet, vatandaşların her tür hürriyetini korur. Şimdi hürriyetin ne olduğunu anlayalım; Hürriyet, insanın, düşündüğünü ve dilediğini kesin olarak yapabilmesidir. Bu tanım, hürriyet kelimesinin en geniş anlamıdır, insanlar, bu anlamda, hürriyete hiçbir zaman sahip olmamışlardır ve olamazlar. Çünkü bilinir ki, insan tabiatın yaratılmışıdır. Tabiatın kendisi dahi, kesinlikle hür değildir; evrenin (kâinatın) yasalanna bağımlıdır. Bu sebeple insan ilk önce, tabiat içinde, tabiatın yasalanna, koşullanna, sebeplerine, etkenlerine bağlıdır. Örneğin, dünyaya gelmek veya gel­ memek, insanın elinde olmamıştır ve değildir, insan, dünyaya geldik­ ten sonra da, daha ilk andan, tabiatın ve birçok yaratılmışın zayıf ola­ nıdır. Korunmaya, beslenmeye, bakılmaya, büyütülmeye gereksinim duyar.

Hürriyetin Tarihi Gelişimi İlkel insanlann, tabiatın her şeyinden, gök gürültüsünden, karanlıktan, taşan bir nehirden ve vahşi hayvanlardan ve hatta birbir­ lerinden korktuklannı biliyoruz, ilk duygu ve düşüncesi korku olan insanın her düşünce ve dileğini kesin olarak yapmaya kalkışmış olma­ sı düşünülemez. 79

İlkel insan gruplarında, ata korkusu ve sonunda, büyük kabile ve kavimlerde, ata korkusu yerine geçen Allah korkusu, insanlann kafalannda ve hareketlerinde hesapsız yasaklar yaratmıştır. Yasaklar ve hurafeler üzerine kurulan birçok alışkanlıklar ve gelenekler, insanları düşünce ve harekette çok bağlamıştır. O kadar ki, kişisel düşünce ve hareket serbestisi gibi bir hak kavramı bilinmemiştir. Topluluklann başına geçebilen adamlar, toplumu Allah adına yönetirlerdi. Her türlü hak ve yetki onlarda idi. Bireyin hakkı, hürri­ yeti, söz konusu değildi. Buraya kadar olan görüşümüzü, şöyle bir neticeye bağlıyabiliriz; İnsan, öncelikle tabiatın esiri idi; sonra, buna, gökyüzünden kuv­ vet ve yetki alan bazı adamlara esir olmak eklendi, insan topluluklan büyüdükçe ve devlet haline geldikçe, bireyler üzerindeki ağırlık o kadar çoğaldı. Devletin başında bulunan adamın hakkı, sanırsız, kayıt­ sız, şartsız kesin bir kudret olarak kabul ediliyordu. Devletin şekli imparatorluk veya cumhuriyet olsun, bunun önemi azdı; bireyin, kişi­ sel bir hakkı yoktu. Eski zamanlarda insanların, yapabildikleri mede­ niyetlerinin en yüksek devirlerinde böyle idi. Bireyin hakkı, hüküm­ darın menfaatine olarak, ilahi hak içindeydi. Bu hakka dayanarak, hükümdar, halkının hürriyetini istediği gibi kullanma yetkisine sahip olabiliyordu; bu, bireyin hakkına saldın sayılmazdı. Hükümdann kudreti için dinlerden çıkan sınırdan başka bir sınır tanımıyordu. Hükümdann yapmaması gereken şey, Allah’ın yasakladığı şey olacaktı. İnsanlar, düşünsel gelişimde ilerledikçe, kendi kökenlerini daha açık düşünmeye başladılar; yavaş yavaş onun büyüklüğünü daha iyi anlamaya ve değerini bilmeyi başardılar. Doğanın, her şeyden büyük ve her şey olduğu anlaşıldıkça doğanın çocuğu olan insan kendinin de büyüklüğünü ve onurunu anlamaya başladı. 80

Mustafa Kemal ATATÜRK İşte, insanlar, bu anlayış derecesine yükseldikten sonradır ki “doğanın, insanda yarattığı bütün yetenekler, çalışmalarını serbest olarak yapmayı ve serbest olarak geliştirmeyi gerekli kılar; bu gereklilik doğaldır; doğanın verdig baktır ”, düşüncesine ulaştılar. Artık bundan sonra birey ile hükümdar ve devlet arasında, hak davası ve hak mücadelesi başlar. Bu mücadele devletlerin iç gelişmele­ rinin tarihidir. On altıncı asırda, ileri sürülen düşünceler şöyle idi; Hükümdar, emirleriyle, yasalarıyla ilahi hakkı olduğu gibi doğal hakkı da boza­ maz. Doğal hakkın da, Allah tarafından verilmiş gibi kabul edilmesi gerekir. Hareket noktası, bu düşünce kaldıkça, hükümdar kudret sınınnın temelini, Allahlık sıfatı düşüncesi ve ilahi irade oluşturdu. Çünkü doğal haklar da, aynı temele bağlanmıştı. Hükümdar, bu sınıra saygı duyuyor idiyse, bu saygısı dini bir görev kabul ettiğindendi, yoksa bireyin, hükümdara karşı istekte bulunabileceği hiçbir hak tanınmış değildi. Bireysel haklar görüşü, tabii hak düşüncesi, Allahlık sıfatı düşüncesi temelinden gökyüzünden koparılarak yeryüzüne indirildik­ ten sonra, meydana çıkabilmiştir.

Bireysel Hürriyet Bireysel haklar görüşünün temeli şöyle kuruldu; Her türlü hakkın kökeni, bireydir. Çünkü gerçek hür ve sorumlu olan yaratılmış yalnız insandır. Buna göre, bireyin, yalnız, doğal hak ve ahlaki sorumluluk ile bağlı olan gerçek bağımsızlığı bütün medeni oluşumlardan önce, ilk hal olarak, gidiş noktası gibi kabul edilmektedir. Ancak, diğer taraftan, insanların, sosyal ve siyasi kuruluşlar halinde bulunması da doğal ve gereklidir. Bu kuruluşlar ise, kısmen zorunlu, yazılı kanun hükümlerine göre gelişir. Bu değerin varlığı oranında ve zekânın bu varlığın seyrini 81

Medeni Bilgiler ve yönünü belirleyebildiği oranda, insanlann hürriyet ve iradeleri, bu varlığa boyun eğmek zorundadır. İnsanlar, hareketlerini, bu varlığın seyir ve yönüne uydurmak zorundadır. Bu zorunluluk ve gereksinim durumu, gerçekte, uzaklaşılması mümkün olmayan bir sonucu daha mükemmel ve daha ahenkli yapmaktadır. Yaradanın ve tarihin ürünü olan bir milletin bireyleri, her zaman bu gerçekle, karşı karşıya bulun­ makta olup ve ona saygı gösterirler. Böyle bir milletin kurduğu devle­ tin de temeli ve hedefi bireysel hak olur. Bireyin birinci hakkı, doğal yeteneklerini, serbestçe, geliştirebil­ mesidir. Bu gelişimi sağlamak için ise, en iyi araç, bireye, diğerinin benzeri hakkına zarar vermeksizin, tehlike ve zarar kendine ait olmak üzere, ona kendi kendini istediği gibi yönetmeye ve yönlendirmeye izin vermektir. işte bu serbest gelişimi sağlamak, bireysel haklann oluşturduğu çeşitli hürriyetlerin eksiksiz amacıdır. Bu haklara saygı göstermeyen siyasi toplum gerçek görevinde hata etmiş olur ve devlet varlığının sebebini ve anlamını kaybeder.

Sosyal ve Medeni Hürriyet Çağdaş demokraside, bireysel hürriyetler, özel bir değer ve önem almıştır; artık bireysel hürriyetlere devletin ve hiç kimsenin kanşması söz konusu değildir. Ancak bu kadar yüksek ve değerli olan bireysel hürriyetin medeni ve demokrat bir millette, neyi ifade ettiği, hürriyet kelimesinin kesin bir şekilde düşünülebilen ifadesiyle anlaşıl­ maz. "söz konusu dan hürriyet, sosyal ve medeni insan hürriyetidir. ” Bu sebeple, bireysel hürriyeti düşünürken, her bireyin ve elbette ki bütün milletin ortak menfaati ve devletin varlığı göz önünde bulundurulma­ sı zorunludur. Anlaşılıyor ki, bireysel hürriyet yalnız olamaz. Diğerinin hak ve hürriyeti ve milletin ortak menfaati bireysel hürriyeti sınırlar. Bireysel hürriyeti sınırlama, devletin de adeta esası ve görevidir. Çünkü 82

Mustafa Kemal ATATÜRK devlet bireysel hürriyeti sağlayan bir örgüt olmakla birlikte, aynı zamanda, bütün özel çalışmalan, tüm ve milli amaçlar için, birleştir­ mekle yükümlüdür. “Hürriyet başkasına zarar vermeyecek her türlü yetkiyi kullanmak­ tır”* denildiği zaman vatandaş hürriyetinin, yalnız bunun amaç olduğu, devletin bu amacı sağlamak için bir araç olarak düşünüldüğü ifade edil­ miş olur. Ancak, bu araçtır ki, milletin, tüm menfaat ve amacını koru­ yacaktır. O halde, bireysel hürriyete sınır olarak “başkalarının hürriyet sınırını”* gösterirken bireysel hürriyetin, milletin genel menfaatinin gerektirdiği dereceden daha fazla sınırlandınlmayacağı kabul edilmiş oluyor. Bu düşünce basittir; ancak uygulaması çok güçtür. Çünkü bireysel hürriyet derecesi, devletin çalışmasını zayıflatmaması gerekir. Devletsiz bir toplum veya zayıf bir devlet hayatının sonucu, herkesin herkese karşı mücadelesidir. Bu mücadelenin çoğunluğun hürriyetini boğmayacak şekilde, doğrulanması gerekir. Bu doğrulama durumu, bireyin sorumluluğuna, girişimine ve geliş­ mesine zarar verecek dereceye götürülmemelidir. Vatandaşların girişim ve sorumluluk duygulan ne kadar gelişir­ se, devlet için o kadar iyidir. Bireysel hürriyetin, ne kadanndan vazgeçilmesi gerekli olacağı, içinde bulunulan zamana ve ülkeye göre değişir. Kural dışı (Müstesna) zamanlar, kural dışı (müstesna) önlemler gerektirebilir. Bir de hürriye­ tin kötüye kullanımı, hürriyetin geçici, ama geniş ölçüde sınırını gerektirebilir. Bütün bu önlemleri ve sınırlan tanımak gereği devlet düşüncesini ve kavramını ifade eder. Bu konulardaki önlemlerin şid­ detini ve sınırlann genişliğini ölçmek büyük bir sanattır. Devlet sanatı işte budur. Bu sanatta yanılmazlığın derecesi hürriyetlerin sınırlannı çizen yasada görülebilir. Çünkü “bu sınır ancak kanun iliyle tespit edilir ve belirlenir ”. Her * T. E K. m. 68.

83

Medeni Bilgeler durumda, vatandaşlann, genel hürriyet ve mutluluğu için bireylerden, ancak devlet için gerekli olan bir kısım hürriyetlerinin bırakılması iste­ nebilir. Türk milletinin tarihini göz önüne getirelim; hemen daha düne kadar altında ezildiği baskı, esaret ve zulmün kara, kanlı pençesini his­ seder gibi olmamak mümkün değildir. Türk baskı ve esaret zincirlerini parçalayabilmek için iç ve dış düşmanlar karşısında hayatını ortaya attı; çok kanlı ve tehlikeli müca­ delelere girdi; sayısız özverilere katlandı; başanlı oldu, ancak ondan sonra hürriyetine sahip oldu. Bu sebeple hürriyet Türkün hayatıdır. Artık Türkiye’de “Her Türk hür doğar, hür yaşar** Türkün bugünkü milli ve siyasi ahlakı ve yüksek değeri onun amacını ve durumunu tespit etmiştir.

Sonuç Türkler, demokrat, hür ve sorumlu vatandaşlardır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucuları ve sahipleri bizzat kendileridir. Türk, bireysel hürriyetinden ve menfaatlerinden Anayasada (Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda) belirtildiği kadannı Cumhuriyete bırakmıştır. Cumhuriyet, bireyin, ona bıraktığı bu kısım hürriyeti, bireyin ve Türk milletinin içerde hürriyetini ve dışa karşı bağımsızlığını sağlamak için kullanır.

Hürriyetin Çeşitli Şekilleri Bir milletin kültürü yükseldikçe, bireysel hürriyetin uygulama alanları genişler ve çoğalır. Örneğin ilkel bir insanla, medeni bir insanın hürriyet ihtiyaçları aynı değildir. İnsan toplulukları medenileştikçe, çeşitli şekilde, birbirinden ayn ve bağımsız bireysel hürriyetler meydana çıkar. Bu hürriyetler içerik ve doğal yapılarına göre iki gruba ayrılır. * Anayasa (Teşkilatı Esasiye Kanunu,) madde: 68.

84

Mustafa Kemal ATATÜRK 1. Bireyin maddi menfaatlerine karşılık gelen hürriyetler. 2. Bireyin düşünce hayatındaki hürriyet haklan. Birinci grup içinde sayabileceğimiz hürriyetlerin başlıcalan şunlardır: Kişisel hürriyet; Meskenin (ikametgâhın) saldırıdan korunması; Kişisel mülkiyet; Ticaret, çalışma ve zanaat hürriyetleridir. 1. Kelimenin dar anlamıyla, kişisel hürriyettir. Yani serbestçe git­ mek, gelmek, milli topraklarda kalmak ya da oradan çıkmak hakkına sahip olmaktır (seyahat ve ikamet hak ve hürriyeti). Bununla birlikte isteğe bağlı tutuklamalardan, isteğe bağlı hapisten, isteğe bağlı cezadan korunmuş olmak güvenliğidir. Kişinin hürriyeti insanlığın ihtiyacı gereğidir. 2. Meskenin (ikametgâhın) saldırıdan korunmuş olmasıdır. Bu hak kişisel güvenliğin sonrasında da devam etmesidir, insan, evinin sahibi­ dir ve oraya ancak istediğini sokar. Bir insanın evine, hükümetin kanşması, yalnız, yasanın belirlediği durumlarda ve şekilde olabilir. 3. Bireysel mülkiyettir. Bir insanın, emeği ürünü olan her şeye sahip olması, devletin kanşmayacağı yüksek haklardandır, insan, dürüstçe sahibi olduğu mal ve mülkünü istediği gibi kullanma yetkisi­ ne sahiptir, satabilir, satmayabilir, istediğine verebilir, onlan dilediği gibi kullanabilir. Eski zamanlarda böyle değildi, aksi idi, insanlan onaylan olmadığı halde, aileleriyle oturduklan yerle beraber satabilir­ lerdi. Bireysel mülkiyet hakkını sadece sınırlayan, genel menfaatler için kamulaştırmaktır. Bununla birlikte, hükümetin, belediyelerin, yerel yönetimlerin, ne gibi gerek ve zorunluluklarla ve ne usul ve şekil­ de kamulaştınlacaklan kamulaştırma yasalanyla belirlenir. Düşünce ve kalem ürünü olan her eser de sahibinin hakkıdır. Bu hak, “Telif Haklan Yasası"ile onaylanmıştır. 85

Medeni Bilgiler 4.

Ticaret, çalışma ve zanaat hürriyetidir. İnsan hayatını kazan­

mak için, istediği işte, meslekte ve sanatta çalışabilir, bu konuda ser­ besttir. Ancak bu hürriyet toplumun iyiliği için akla uygun olarak, bazı yasal kayıtlar ve koşullara bağlıdır. Örneğin, bir sütçü, bir ekmekçi, bazı sağlık kurallarına uymak zorundadır. Bir tüccar, yabancı ülkelerden getirdiği mallan, gümrük verme­ den ülkeye sokamaz. Herkes, ülkede, istediği gibi, öğretmenlik, avukatlık, doktorluk yapamaz, bunun için yasal bazı özelliklere sahip olması zorunludur. Bunlardan başka, devletin, siyasi veya toplumun genelinin men­ faat ve güvenliği amacıyla tekeli altında bulundurduğu işleri başkalan yapamaz. Alkollü içkiler ve tütün gibi. Bütün bu engellerle birlikte insan için her zaman yeterli bir çalışma ve iş kurma hürriyeti vardır. İkinci gruba dâhil olan hürriyetler, daha çok, doğrudan doğruya bireyin düşünce hayatındaki hürriyet haklarıdır. Bunlardan başlıcalan; Vicdan hürriyeti; Toplanma hürriyeti; Basın hürriyeti; Dernek kurma hürriyeti; Eğitim öğretim hürriyeti. 1.

Vicdan hürriyeti, her birey, istediğini düşünmek, istediğine

inanmak, kendine özgü siyasi bir düşünceye sahip olmak, mensup olduğu bir dinin gereklerini yapmak veya yapmamak hak ve hürriye­ tine sahiptir. Kimsenin düşüncesine ve vicdanına baskı uygulanamaz. Vicdan hürriyeti kesin ve saldınlamaz olup, bireyin doğal haklannın en önemlilerinden sayılmalıdır. Medeniyetin geri olduğu bilgisizlik çağlannda, düşünce ve vic­ 86

Mustafa Kemal ATATÜRK dan hürriyeti, baskı ve zorlama altında idi. İnsanlık bundan çok zarar görmüştür. Özellikle, din koruyuculuğu örtüsüne bürünenlerin, ger­ çekleri düşünebilenler, söyleyebilenler hakkında uygun gördükleri zulüm ve işkenceler, insanlık tarihinde her zaman kirli ve üzüntü veren olaylar olarak kalacaktır. Türkiye Cumhuriyeti’nde, her yetişkin dinini seçmekte hür olduğu gibi, belirli bir dinin töreni de serbesttir; yani dini tören hürri­ yeti korunmuştur. Doğal olarak, dini törenler güvenlik ve geleneksel törelere aykın olamaz, siyasi gösteri şeklinde de yapılamaz. Geçmişte çok görülmüş olan bu gibi durumlara, artık, Türkiye Cumhuriyeti asla izin veremez. Bir de, Türkiye Cumhuriyeti içerisinde tüm tekkeler ve zaviyeler ve türbeler kanunla kapatılmışlardır. Tarikatlar kaldırılmıştır. Şeyhlik, dervişlik, çelebilik, halifelik, falcılık, büyücülük, türbedarlık vs. yasak­ tır. Çünkü bunlar irtica kaynaklan ve bilgisizlik damgalandır. Türk mil­ leti böyle kuruluşlara ve onlann mensuplanna katlanamazdı ve katlan­ madı. Laiklik - Türkiye Cumhuriyetinin resmi dini yoktur. Devlet idaresinde bütün kanunlar, kurallar ilmin çağdaş uygarlığa sağladığı esas ve şekillere, dünya ihtiyaçlanna göre yapılır ve uygulanır. Din anlayışı vicdani olduğundan, Cumhuriyet, din fikirlerini devlet ve dünya işlerinden ve siyasetten ayn tutmayı milletimizin çağdaş ilerle­ mesinde başlıca başan etkeni görür.

Hoş Görme, Hoşgörü (Tolerance) Türkiye’de hiç kimse düşüncelerini zorla başkalanna kabul ettirmeye kalkışamaz ve böyle bir şeye izin verilmez. Artık samimi din­ darlar, derin iman sahipleri, hürriyetin gereklerini öğrenmiş görünü­ yorlar. Bütün bunlarla birlikte, din hürriyetine, genellikle vicdan hür­ riyetine karşı, hoşgörüsüzlük görülmüş müdür?

87

Medeni Bilgiler Bunu anlayabilmek için, hoşgörüsüzlüğün ne olduğunu incele­ yelim; çünkü bu kelimenin işaret ettiği anlamı, düşünce biçimini, her­ kes kendine göre anlamaya çok eğilimlidir. Dini hürriyeti bir hak ola­ rak anlayamayan, acaba kalmadı mı? Vicdan hürriyetinin, ruhun, Allah’ın yüce gücü altında, dini hayatı yönetim için sahip olduğu, haktan ibaret olduğunu sanmış olan­ lar, acaba bugün nasıl düşünmektedirler? Bu gibiler, kendileri gibi, düşünmeyenlere içlerinden olsun kızmıyorlar mı? Bu saydığımız anlayışta bulunduğuna ihtimal verilen kimselere, hür düşünceliler, acaba, bir üzüntü duygusuyla, bir kaygı ile bakmı­ yorlar mı? Bu saydıklarımız gibi, çeşitli inanıştaki kimseler, birbirlerine, kin, nefret besliyorlarsa, birbirlerini hor görüyorlarsa ve hatta sadece birbirlerine acıyorlarsa, bu gibi kimselerde hoşgörü yoktur; bunlar bağnazdırlar. Hoşgörü o kimsede vardır ki, vatandaşının veya herhangi bir insanın vicdani inanışlarına karşı, hiçbir kin duymaz; aksine saygı gös­ terir. Hiç olmazsa, başkalannın, kendininkine uymayan inanışlarını bilmemezlikten, duymamazlıktan gelir. Hoşgörü budur. Ancak, gerçeği söylemek gerekirse diyebiliriz ki, hürriyeti hürriyet için sevenler, hoşgörü kelimesinin ne demek olduğunu anlayanlar, bütün dünyada pek azdır. Her yerde genel olarak geçerli olan bağnazlıktır. Her yerde görülebilen banş manzarasının temeli, bağnazlık ile hür düşüncenin, birbirine karşı kin ve nefreti üstündedir; temelin devrilmemesi, kin ve nefret zeminindeki dengeyi tutan fazla kuvvet sayesindedir. Bu söylediklerimizden şu sonuç çıkar ki, aramızda, hürriyete iliş­ kin çok acıklı olaylann ortadan kalktığına, bizim gibi düşünen ve hisse­ denlerle birlikte yaşadığımıza karar vermek zordur. O halde görülen, hoşgörüsüzlük değil, irade zayıflığının çaresiz bıraktığı bağnazlıktır. 88

Mustafa Kemal ATATÜRK Şüphesiz, düşüncelerin, inançların başka başka olmasından, şikâyet etmemek gerekir. Çünkü bütün düşünceler ve inançlar, bir noktada birleştiği takdirde, bu hareketsizlik belirtisidir. Öyle bir durum elbette arzu edilmez. Bunun içindir ki, gerçek hürriyetçiler, hoşgörünün genel bir alışkanlık olmasını dilerler. Ancak, hatta iyi niyet de olsa bağnaz hatalanna karşı dikkatli olmaktan vazgeçemezler. Çünkü iyi niyetle, hiçbir zaman, hiçbir şeyi onaramamışlardır. İnsanların, ruhun esenliği için yakıldıklarını biliyoruz. Her halde bunu yapan engizisyon papazları, iyi niyetlerinden ve iyi iş yaptıklarından bahsederlerdi; belki de gerçekten bu sözlerinde samimi idiler. Ancak, bir ahmaklık ya da bir ihaneti iyi bir iş kalıbına uydurmak güç değildir; sonuçta bu bir isim değiştirmek meselesidir. İşte bu sebepledir ki, hoş­ görüyü aldırmamazlık, derecesine götürmemek önemlidir. Gerçi hür olmak herkesin hakkıdır ve bunun için, gerçek hür­ riyetçiler, hürriyetçi olmayanlara karşı da geniş davranılmasını isterler. Ancak, bunlann hiçbir zaman elleri, ayaklan bağlı olduğu halde kur­ banlık koyun durumuna razı olacaklan asla kabul edilmemelidir. Unutmamalıdır ki, bazı insanlar geleceği, geçmişin arasından görmekte ısrar ederler. Bunlar, ilgimizi kestiğimiz geleneklere karşı ne olursa olsun, sadakatin iadesini isterler. Bu gibi insanlar, kendi inan­ dığı gibi, inanmayan kimseleri istedikleri gibi ezemezlerse, kendilerini manevi baskıda hissederler. Her halde, hoşgörünün arzu edildiği gibi, genelleşmesi, alış­ kanlık haline gelmesi düşünce eğitiminin yüksek olmasına bağlıdır. 2 - Toplanıı hürriyeti, - Basın hürriyetidir. Bu iki hürriyet, aynı ilkeden çıkar. O ilke, insanlann, düşüncelerini, serbest söylemek ve yayınlama hakkıdır. Vatandaşlar, kendi eğitim ve öğretimleri için ve genelin menfa­ atleri noktasından, düşüncelerinin karşılıklı konuşulmasıdır. Düşündüklerini istedikleri gibi söyleyebilmelidirler. 89

Medeni Bilgiler En büyük gerçekler ve görüşler düşüncelerin, serbest ortaya konması ve karşılıklı konuşulması ile meydana çıkar ve yükselir. “Toplantı, insanların beraber düşünüp konuşmak veya birinin sözl& rini dinlemek amacıyla, geçici olarak bir araya gelmeîeridir,,. Toplantı hürriyeti. Anayasa (Teşkilatı Esasiye Kanunumuz) gereğince bireylerin doğal haklarındandır, ancak, tüm toplantılar, kanun çerçevesinde yapılır. Çünkü, güvenliği ve sosyal ve siyasal düze­ ni koruma ile yükümlü olan hükümetin gereken önlemleri alabilmesi için, toplantı günü ve yeri hakkında, zamanında kurallara uygun haberdar edilmesi gerekir. Toplantı, insanların, bir şeyi beraber görmek için toplaşmaların­ dan veya insanlann ortak hareket için sürekli bir şekilde birleşmeleri halinden ayn tutulmalıdır. Toplantı, isimle ve kişisel bir davet üzerine olan özel toplanma­ da değildir. Ülkenin huzur ve güvenliğini bozacak şekilde ve yerlerde toplanmak, doğal olarak yasaktır. Toplantı hürriyeti, basın hürriyetinden eskidir. Ancak, basın hür­ riyeti, matbaanın ve gazeteciliğin ilerlemesi sayesinde, daha büyük bir önem kazanmıştır. Basın hürriyeti, vatandaşlann, gündelik veya zaman zaman çıkan gazetelere, kitapçıklara yazacağı yazılar veya yapacağı resimler aracılığıyla ve yayınlayacağı kitaplarla düşüncesinin serbestçe duyurul­ masıdır. Tiyatro, sinema ve gramofon, radyo, telgrafta düşüncelerin yayını ve duyurulması için çok önemli ve etkili araçlardır. Bir insanın herhangi bir yerde söylediği sözler orada bulunanlara özgü kalır, etki­ si anlık ve sınırlıdır. Ancak, bu sözler radyo ile söylenirse, bütün dünya işitebilir. Telgrafta düşüncelerin yayınlanmasında en hızlı araçtır. Ancak söz bir gramofon plağına geçerse, özellikle, bir gazeteye, bir kitaba geçerse, düşünce tespit edilmiş olur, bütün dünyada okunur; doğal olarak gelecek kuşaklara geçer. Herhangi bir tabloya kazılan 90

Mustafa Kemal ATATÜRK resim ve yazılar, keza yapılan heykeller de işaret ettikleri düşünceleri yaşatan eserlerdir. Çeşitli araçlarla tespit olunan ve hızlı bir şekilde yayınlanan düşünceler, bütün insanlığın ilerlemesine ve tarihe büyük hizmeti yeri­ ne getirir.

Milli egemenlik temeline dayalı temsili bir hükümette kamuo­ yu büyük bir rol oynar. Basın ve toplantı hürriyetleri olmadan ve hal­ kın tamamına ait işler hakkında geniş bir eleştiri alanı bırakılmadan kamuoyu görevini yerine getiremez. Milli egemenlik ve temsili hükü­ met düşüncesinin yayılması ve yükselmesi ancak kamuoyunun çalış­ ması ile mümkündür. Hükümetin düşüncesi, ülkenin düşüncesini temsil etmelidir. Hükümet, ülkenin düşüncesini anlayabilmek için bu düşüncenin orta­ ya çıkmasına elverişli durum yaratan araçlara sahip olmalıdır. Gerçi hükümet, seçim zamanlarında milletin düşüncelerinin farkında olur; seçilen meclisler de milletin düşüncesini temsil ederler. Ancak seçim zamanlarında milletin açıkça gösterdiği düşünceler, değişmeden kal­ maz. Bu sebeple, meclislerin bu düşünceleri temsil edebilmesi çok zaman devam etmez. Kamuoyu milletin içinden taşan bir çeşitli düşünce­ ler denizidir. O denizde çeşitli cereyanlar, çeşitli tartışma dalgalan yara­ tır. Kamuoyu, ruhsal bir dünyadır. Orada cereyan eden düşünce müca­ delesi, dikkatli gözlerden gizli kalmaz. Eski demokrasilerde bu düşünce mücadelesi bütün vatandaşlann, her gün bir arada toplanarak yaptıklan toplantılarda ortaya çıkı­ yordu. Bugün vatandaşlann sayıca çokluğu ve medeni hayatın vatan­ daşlara yüklediği günlük işler, onlann maddeten ve her gün bir arada toplanmalanna olanak bırakmamıştır. Bu sebeple kamuoyu ideal bir dünya olmuştur ki, bu dünyada 91

Medeni Bilgiler toplumun tümüne ait işlerin eleştirisi şu özellikleri gösterir. a. Eleştiri ve tartışma tamamen hürdür. Bu hürriyet, herkes tara­ fından, hiç kimsenin etkisi olmadan, kendi kendine kullanılır. Hükümeti ve Meclisi dikkatli bulunduran eleştiri hürriyetidir. b. Kamuoyunun eleştiri hürriyeti, başlıca birçok yayın ile olur. Yayıncılık, kötüye kullanıma engel olur ve hükümeti, araçlann görevlerini doğru yapmaya zorunlu kılar. Yayıncılık en etkili kontrol araçlanndandır. Bu noktada “eleştirinin kolay ve ancak yapmanın, güç olduğu gerçeğinin unutulmaması gerekir. ” Onun için: c. Toplumun tümünün iyiliği fikri, her türlü eleştirilere ve tar­ tışmalara her zaman egemen ve esas tutulmalıdır. Kayrılan düşünceler, toplumun tümünün iyiliği adına ortaya atılmalıdır. Bu düşünce, hare­ ket noktası olunca eleştiri ve tartışma devletin de iyiliği adına yapılmış ve vatandaşların sosyal ve siyasi eğitimlerini yükseltmeye hizmet etmiş olur. d. Toplumun tümüne ait işleri eleştiri hürriyeti, hükümet ile millet arasında bir anlaşma ortamı meydana getirir. Hükümet yayıncı­ lık aracılığıyla kamuoyunu anlar ve gerektiğinde gerekli olan belgeler­ le onu aydınlatır. Hükümetin milleti ve milletin hükümeti anlaması bunların tek beden olmalarını ve kalmalannı sağlar. Kamuoyunun Kendi Kendine Örgütlenmesi Hükümet, tavır ve hareketini düzenlemek için, kamuoyuna önem verince, kamuoyu örgütlenir. Kamuoyunun her zaman, yararla­ nılabilecek, hazır bir halde bulunabilmesi, onun bir örgüte sahip olma­ sıyla mümkündür. Bu örgüt, serbest eleştiri ve tartışma alanıdır. Bu alan sürekli açık olmalı ve sürekli çeşitli düşüncelerle beslenmelidir. Bu ise, basının çabası ve toplumun tamamının menfaati için her gün tek­ 92

Mustafa Kemal ATATÜRK rar tekrar tartışılmasıyla olur. Kamuoyunun geçerli olduğu bir ülkede, . gazeteler yayınlanmasa halk şaşkın ve çılgın bir hale gelir. Bahsettiği­ miz bu düşünce örgütünde şu özellikler görülür; a. Düşünce örgütü, bir azınlığın veya bazı seçkin insanların ürünüdür. Şüphesiz halk kitlesi, bu örgüte katılır. Ancak başka şeyler­ de olduğu gibi, bunda da halk kitlesinin rolü etkin değildir. Gerçi halk, yayını yansıtır, düşüncelere taraftar toplar, fakat düşünceleri ortaya atan ve yayının merkezlerini kuran halk değildir. b. Çağdaş düşünce örgütünde, gerçekte iki seçme grubun çalış­ ması vardır. Bu sınıflardan biri, basın girişimlerini yaratan ve yönetenler­ dir. Basın, düşünceleri ortaya atmak ve yayınlamak için gerekli araç­ lardır. Siyasi düşünceleri de üreten basındır. Basın girişimleri, gazeteler, dergiler ve kitap yayınlan ile olur. Basının siyasi düşünceler üretimindeki rolü, daha çok, başka içeriktedir. Çünkü "siyasi düşünceleri ortaya atan, her zaman, siyasi grup­ lar ve gruplar gibi düşünce topluluklarıdır. "Yoksa halk kitlesi içinde, ken­ diliğinden meydana çıkmaz. c. İyice bilinmesi gerekir ki, gazeteler, okul kitaplan değildir. Aşağı insanlann para ile yaptırdıklan basın mücadeleleri vardır. En adi yalanlan yayan basının kullanıldığı olmuştur. Basın ve düşünce hürriyetinin etkisinde kaldığı başka tehlikeler de vardır. Basının ve hatta düşünce kuruluşlannın, milli hükümetin kontrolünden kurtula­ rak, siyasi veya ekonomik gizli amaçlara araç olmasından korkulur. Basının para ile satın alınabilmesi, uluslararası yüksek para âleminin basın üzerinde gizli etkisi veya sadece yabancı (ecnebi) devletlerin para vermelerinin etkisi, işte bunlann kamuoyunu iğfal ve yanıltmasından tamamıyla korkulur. Ancak, hürriyetten çıkacak bu kötülükler asla çözümsüz değildir. Öncelikle, basın serbestisine yasal bir sınır çizilir. İkinci olarak, gazeteler, özel bir örgüt yaparak, bununla kendi üzerle­ 93

Medeni Bilgiler rinde ahlaki bir denetim oluştururlar. İlk zamanlarda bir kazanç işin­ den başka bir şey olmayan gazetecilik, sosyal bir kurum haline gelebi­ lir. Bundan başka, halkın düşüncesi ve siyasi eğitimi de bir teminattır. Halk, birçok gazeteleri okumaya ve onları birbirleriyle kontrol etmeye ve gazetecilik yalanlanna inanmamaya alışır. Bütün bunlann ötesinde, her şeyin açık olması sayesinde, iyi niyetin gelişeceğini ve hayati konu­ lar üzerinde iyi niyet sahibi insanların her zaman çoğunluğu oluştura­ caklarını kabul etmek uygun olur. Çünkü her zaman dünyanın yarısını ve bir zaman dünyanın hepsini aldatmak mümkündür. Ancak, bütün dün­ yayı her zaman aldatmak mümkün değildir. Tecrübe göstermiştir ki her şeyi söylemekten insanlan uzaklaştırmak asla mümkün değildir. Ancak, milli eğitim ve büyük manevi kuvvetlere karşı hükümetin uygun hareket tarzı sayesinde, başkaldıncı (isyankâr) düşüncelerin yayılmasına izin vermeyecek sosyal bir çevre yaratmak mümkündür. Ancak, her durumda, her şeyin söylenmesine izin vermek ve bunun karşısında söyleyenlerin harekete geçmesini bekleyerek önlem almak­ la yetinmek de anlamsızdır. Bütün halkın, harekete geçtiği gün, onları tutuklayacak kuvvet yoktur. Tıbbi bir sağlığı koruma olduğu gibi, sos­ yal bir sağlığı koruma da vardır. Her ikisi aynı ilkeye dayanır. Maddi mikroplan yok etmek mümkün olmadığı gibi, manevi mikroplan da yok etmek mümkün değildir. Ancak, kişinin bedeninde, fiziksel bir sağlık yaratmak mümkün olduğu gibi, sosyal yapıda da manevi bir sağlık yaratmak ve bu şekilde bir karşı koyma, karşı durma ortamı hazırlamak mümkündür.

Gazeteler Türkiye Cumhuriyeti’nde, gazete çıkarmak, kitap yayınlamak, matbaa açmak için uyulması gereken yol, Basın Yasası ve Yayınevleri Yasası’nda belirlenmiştir. Zararlı yayın ve şahıslara tecavüz halinde yapılacak işlem, bu yasalarda ve Ceza Yasası’nda yazılıdır. 94

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu konuda, bizce söylenecek sözler, şöyle özetlenebilir; Basının, halkın hayatında ve Cumhuriyetin ilerlemesi ve gelişiminde sahip olduğu görevler yüksektir. Basının, tam ve geniş hürriyeti iyi kullan­ ması konusunun hassas olduğu kayda değerdir. Her türlü yasal kayıt­ lardan önce, bir kalem sahibi, ilme, ihtiyaca ve kendi siyasi görüşleri­ ne olduğu kadar vatandaşlann haklarına ve ülkenin - her türlü özel görüşlerinin üstünde olan - yüksek menfaatlerine de dikkat ve saygı göstermek manevi zorunluluğundadır. Bu zorunluluktur ki, genel düzeni sağlayabilir. Bununla birlikte, basın serbestîsinden meydana gelecek kötülükleri, ortadan kaldıracak etkin araç, asla geçmişte olduğu gibi basın hürriyetini bağlayan bağlar değildir. Aksine, basın hürriyetinden doğacak zararları ortadan kaldırma aracı, yine basının kendi hürriyetidir. 4. Dernek kurma hürriyeti; 5. Öğretim hürriyetidir. “Dernek, birçok kişiler tarafından bilgilerini veya çalışmalarını sürekli bir şekilde birleştirmek amacıyla kurulan heyettir ”. Çocuk Esirgeme, Kızılay Dernekleri, Türk Hava Kurumu Demeği, Türk Tarihi Araştırma Derneği, Kadınlar Birliği gibi, kulüpler de dernekler türündendir. “Öğretim; bir kimsenin, kendi ilmini başkalarına öğretmesidir. ” Buradaki öğretimden amaç, aile içinde yapılan öğretim ve ders görme değildir. Bir kurum açarak, genel öğretimde bulunmaktır. Dernek ve öğretim hürriyetleri, diğer bireysel hürriyetlerden farklıdır. Çünkü bunlar, ortak bir çalışmanın sürekli uygulanmasını gerektirir. Bu sebeple, yalnız bireysel haklar gibi ele alınamazlar.

Dernek Kurulması Demekler, bir taraftan sosyal yaşamı destekler; ancak bir taraf­ 95

Medeni Bilgiler tan da, kurulan dernekler, devlet içinde başlı başına birer örgüt ve birer kuvvet olacaklanndan, devlet için tehlikeli de olabilirler. Bu sebeple, demek kurulması, Anayasamızda (Teşkilatı Esasiye Kanunumuzda), bireylerin tabii haklarından tanınmış olmakla birlikte, aynca bir kanunla resmileştirilmiştir. Demekler Kanununa göre: a. Demek, kurulmasını takiben, hemen hükümete, kanunlar çerçe­ vesinde bildirilmesi gerekir. b. Var olan yasalara, toplumun temel ahlakına aykırı, yasal olma­ yan bir esasa veya devletin bağımsızlığını, hükümetin şeklini bozmak ve çeşitli unsurları birbirinden ayırmak amaçlarıyla demekler kurulamaz. c. Irk ve cinsiyet, esas ve ünvanlar ile siyasi dernekler kurulması yasaktır. d. D em ek üyesinin on sekiz yaşını bitirmiş olması şarttır. e. Gizli dem ek kurulması kesinlikle yasaktır. f. Demeklerin toplandıkları yerde her tür silah yasaktır. Yalnız kulüplerde, emniyet güçlerinin bilgisi altında kılıç alıştırmasına ve avcılığa özgü silahlardan gerektiği kadar bulunabilir.

öğrenim Hürriyeti Öğretime gelince, bu da çok önemli ve hassastır. Devlet, vatan­ daşların eğitim.ve öğretimiyle çok ilgilidir. Bir defa ilköğretimi zorun­ lu tutar ve genellikle öğretim hükümetin gözetimi altında ve onun programlan çerçevesinde yapılır. Çünkü öğretim hürriyeti, içeriği bakımından karmadır. Bir taraftan, bireysel hürriyetin gereğidir, ancak ortak örgüte dayanır. Onun için öğretimin kanunla özel bir düzen altı­ na alınması gerekir. Anayasada (Teşkilatı Esasiye de) buna ilişkin olan madde şudur: “Hükümetin gözetim ve kontrolü altında ve kanun çerçeve­ sinde her türlü öğretim serbesttir Tek öğretim (Tevhidi Tedrisat) yasasına göre, “Türkiye içerisinde 96

Mustafa Kemal A TATÜRK bütün öğretim ve ilim kurumlan Milli Eğitim Bakanlığına bağıdır”. Yalnız Harp Okuluna kaynak olan askeri liseler, Milli Savunma Bakanlıgı’na bırakılmıştır.

İhbar ve Şikâyet Hakkı “Türkler, gerek kişiliklerine, gerek balkın tamamı ile ilgili darak kanunlara ve düzene aykırı gördükleri konularda ilgili makama ve Türkiye Büyük Millet M eclisine tek başına veya toplu ihbar ve şikâyette bulunabi­ lirler. Kişiye ait olarak yapılan başvurunun sonucu dilekçe sahibine yazılı olarak bildirilmesi zorunludur”. * Bu şikâyet hakkı, ifade edildiği gibi bir haksızlığa karşı şikâyet içerikli olursa, bireysel hak olur. Ancak, yasalardan şikâyet ve yasalann değiştirilmesine ilişkin öneri içerikli olursa, bu yol vatandaşın siyasi girişimi demek olur ki, bunun şekil ve sının yasayla bellidir. “Yasa önermek hakkı, M edis üyderine ve Bakanlar Kuruluna aittir. Bunun dışında siyasi arzusunu göstermek isteyen vatandaş, kitap yazarak ve basından faydalanarak arzusunu tatmin eder. Kamuoyuna saygılı olan hükümetler veya meclisler bunlan göz önün­ de bulundurur.

Bireysel Hak ve Siyasi Hak Bireysel hak, siyasi hak demek değildir. Bireysel haklara, mede­ ni haklar, ya da, kamu veya toplum haklan gibi isimler verenler olmuş­ tur. isim ne olursa olsun, bireysel haklar, siyasi haklar dediğimiz şey­ lerden başkadır. Siyasi haklar, vatandaşlann hükümete katılımını sağlayan hak­ lardır; bunun en açık ve belirli ömegi siyasi seçimdir.

1 i

* TE M 82, 15

97

Medeni Bilgiler tan da, kurulan demekler, devlet içinde başlı başına birer örgüt ve birer kuvvet olacaklanndan, devlet için tehlikeli de olabilirler. Bu sebeple, dernek kurulması, Anayasamızda (Teşkilatı Esasiye Kanunumuzda), bireylerin tabii haklarından tanınmış olmakla birlikte, aynca bir kanunla resmileştirilmiştir. Demekler Kanununa göre: a. Demek, kurulmasını takiben, hemen hükümete, kanunlar çerçe­ vesinde bildirilmesi gerekir. b. Var olan yasalara, toplumun temel ahlakına aykırı, yasal olma­ yan bir esasa veya devletin bağımsızlığını, hükümetin şeklini bozm ak ve çeşitli unsurları birbirinden ayırm ak amaçlarıyla dem ekler kurulamaz. c. Irk ve cinsiyet, esas ve ünvanlar ile siyasi dernekler kurulması yasaktır. d. D em ek üyesinin on sekiz yaşını bitirmiş olması şarttır. e. Gizli dem ek kurulması kesinlikle yasaktır. f. Derneklerin toplandıkları yerde her tür silah yasaktır. Yalnız kulüplerde, emniyet güçlerinin bilgisi altında kılıç alıştırmasına ve avcılığa özgü silahlardan gerektiği kadar bulunabilir. Öğrenim Hürriyeti Öğretime gelince, bu da çok önemli ve hassastır. Devlet, vatan­ daşların eğitim.ve öğretimiyle çok ilgilidir. Bir defa ilköğretimi zorun­ lu tutar ve genellikle öğretim hükümetin gözetimi altında ve onun programlan çerçevesinde yapılır. Çünkü öğretim hürriyeti, içeriği bakımından karmadır. Bir taraftan, bireysel hürriyetin gereğidir, ancak ortak örgüte dayanır. Onun için öğretimin kanunla özel bir düzen altı­ na alınması gerekir. Anayasada (Teşkilatı Esasiye de) buna ilişkin olan madde şudur: “Hükümetin gözetim ve kontrolü altında ve kanun çerçeve­ sinde her türlü öğretim serbesttir". Tek öğretim (Tevhidi Tedrisat) yasasına göre, "Türkiye içerisinde 96

Mustafa Kemal ATATÜRK bütün öğretim ve ilim kurumlan Milli Eğitim Bakanlığına bağıdır". Yalnız Harp Okuluna kaynak olan askeri liseler, Milli Savunma Bakanlıgı’na bırakılmıştır.

İhbar ve Şikâyet Hakkı “Türkler, gerek kişiliklerine, gerek halkın tamamı ile ilgili olarak kanunlara ve düzene aykırı gördükleri konularda ilgili makama ve Türkiye Büyük Millet M edisi’n e tek başına veya toplu ihbar ve şikâyette bulunabi­ lirler. Kişiye ait olarak yapılan başvurunun sonucu dilekçe sahibine yazılı olarak bildirilmesi zorunludur ”. * Bu şikâyet hakkı, ifade edildiği gibi bir haksızlığa karşı şikâyet içerikli olursa, bireysel hak olur. Ancak, yasalardan şikâyet ve yasaların değiştirilmesine ilişkin öneri içerikli olursa, bu yol vatandaşın siyasi girişimi demek olur ki, bunun şekil ve sının yasayla bellidir. “Yasa önermek hakkı, M edis üyelerine ve Bakanlar Kuruluna aittir. Bunun dışında siyasi arzusunu göstermek isteyen vatandaş, kitap yazarak ve basından faydalanarak arzusunu tatmin eder. Kamuoyuna saygılı olan hükümetler veya meclisler bunlan göz önün­ de bulundurur.

Bireysel Hak ve Siyasi Hak Bireysel hak, siyasi hak demek değildir. Bireysel haklara, mede­ ni haklar, ya da, kamu veya toplum haklan gibi isimler verenler olmuş­ tur. İsim ne olursa olsun, bireysel haklar, siyasi haklar dediğimiz şey­ lerden başkadır. Siyasi haklar, vatandaşlann hükümete katılımını sağlayan hak­ lardır; bunun en açık ve belirli örneği siyasi seçimdir.

* TE.M .82, 15

97

Medeni Bilgiler Siyasi haklardan, ancak yasanın bu haklan kendilerine verdiği vatandaşlar yararlanabilir. Siyasi haklar, cins, yaş ve yetenek farkı olmaksızın milletin her bireyine verilmemiştir.* Bireysel haklar ise, ilke olarak, cinsleri, yaşlan ve yetenekleri ne olursa olsun, milleti oluşturan her bireye aittir. Bu haklann bir kısmı da, gördüğümüz üzere bazı kayıtlara bağlıdır; bunun sebebi ikidir: 1. Bu haklar uygulanmalannda siyasi bir çalışma oluşturabilir­ ler; bu çalışma hükümete dolaylı katılıma vanr. Basın hürriyeti, dernek kurma hüniyeti, toplantı hürriyeti ve hatta önde bulunan vatandaşlar yetiştiren öğretim hürriyeti gibi. 2. Bireysel hürriyetini henüz gerçekten kullanmayı yerine geti­ remeyenlerin korunması söz konusu olur. Örneğin, çalışma hürriyeti bazı hallerde sınırlanır. Hürriyetin Korunması ve Yaptırımları Çağdaş anayasalarda, bireysel haklar ve vatandaşın siyasi haklan tespit edilmiştir. Ancak bu hakların, gerçekte kullanılması için, onlann nasıl kullanılacağını ve sınırlarını düzenleyen kanunlar da gerekli­ dir. Böyle olmazsa, Anayasada elde edilen haklar, kullanılmaz birer vaat olarak kalır. Bu sebeple hakların kullanılmasını düzenlemek vaz­ geçilmez bir kuraldır. Anayasa ve bu yasa kapsamı hükümlerinin uygulamalannı düzenleyen yasalar, vatandaşların doğal ve siyasi hak ve hürriyetlerinin yaptınmlandır. Ancak, asıl yaptınm, hükümettir. Vatandaş hürriyeti tanıyan, ona saygı gösteren, onun elde edilmesini ve korunması en birinci görev bilen siyasi yönetim ise, doğal olarak, demokrasi esasına dayalı Cumhuriyettir. Önceki dönemde, hürriyetlerin korunması gibi bir mesele söz konusu değildi; çünkü hürriyet yoktu. * TE.M., 10

98

Mustafa Kemal ATATÜRK Biliyoruz ki, bir devletin temeli, Allahlık düşüncesine, ilahi yönetime dayandıkça, o devlette her hak, Allah’ın vekilinde ve Peygamberin halifesindedir; bireyin hakkı söz konusu değildir.

Olağanüstü Hal Hürriyeti ve onun sınırını açıklamıştık. Bu gerekçeyle demiştik ki, özel zamanlar, özel önlemler gerektirebilir. Bir de hürriyetin kötü­ ye kullanılması, hürriyetin geçici, ama geniş ölçüde sınırlandırılmasını gerektirebilir. Şimdi bu konudaki yaptırımlardan bahsedelim. En önemli yasal önlemlerden biri olağanüstü haldir. Olağanüstü hal, birey ve ikametgâh dokunulmazlıklarının, basın, haberleşme, demek, şirket hürriyetlerinin geçici bir zaman için kayıt altına alınması veya ertelenmesi demektir, “Olağanüstü hal, korku ve dehşete dayalı ve görevi Ordu tarafından yerine getirilen bir yönetimdir". Böyle bir yönetimin kuruluşu ancak şu gibi durumlarda zorunluluk olarak ortaya çıkabilir; 1- Savaş halinde veya savaşı gerektirecek bir durum konusunda; 2- Başkaldırı (İsyan) çıkmasında; 3- Vatan ve Cumhuriyet aleyhinde kuvvetli ve fiili girişimler yapıl­ dığını onaylayan kesin işaretler görüldüğü zaman. Sıkıyönetim Bakanlar Kurulu tarafından ve süresi bir ayı geçme­ mek üzere bütün ülkede veya yalnız bir bölgede veya bir yerde duyuru­ labilir. Ancak, durum hemen Meclisin onayına arz edilir. Meclis, olağanüstü hal süresini, gerektiğinde uzatabilir veya kısaltabilir. Meclis toplu değilse derhal toplanmaya davet edilir. Her durumda, olağanüstü halin fazla uzatılması Meclisin kararma bağlıdır. Olağanüstü hal bölgesi ve bu bölge içinde uygulanacak kararlar ve işlemlerin nasıl olacağı ve bir savaş durumunda korunma ve hürri­ yetlerin nasıl uzatılacağı ve erteleneceği yasayla belirlenir. 99

M edeni D iıgııa

Bizde geçerli olan olağanüstü hal kararnamesi ve eklerinin bazı maddelerini kaydedelim: 1. Olağanüstü hal altına alınan bir şehir ve ilçe veya ilin sınırı­ nı oluşturan yerlerin isimleri özel şekilde duyurulacaktır. 2. Olağanüstü halin duyurulmasıyla birlikte Anayasanın ve diğer mülkiye yasa ve tüzüklerinin, işbu olağanüstü hal kararnamesi­ ne karşı olan maddelerinin hükümleri, olağanüstü hal yönetimi devam ettikçe geçici olarak tatil edilecektir. 3-Devletin iç ve dış güvenliğini bozacak suçların ve kusurların asıl sorumluları ve borçlu olanlar ne sıfat ve saygınlıkta bulunursa bulunsun, divanıharp huzurunda yargılanacaktır. 4-

Askeri yönetim;

a. Gerekli görülen kişilerin gece ve gündüz evlerini aramaya; b. Şüpheli ve sabıkalı takımından olanlan başka yerlere uzak­ laştırmaya; c. Halkın silahlannı ve cephanesini toplamaya; d. Heyecana sebep yayında bulunan gazeteleri hemen tatil etmeye ve her türlü dernekleri yasaklamaya yetkilidir. e. Olağanüstü hal bölgesinde bir veya gereği kadar divanı harp­ ler bulunur. Vatana İhanet Yasası ve İstiklal Mahkemeleri yasası gibi yasalar da Cumhuriyetin korunması için, olağanüstü önlemler sırasında sayılır. Vatana ihanet kanununa göre, Büyük Millet Medisi’nin geçerliliğini (rreşruluğuna) isyanı içine alan sözlü veya yazılı veya gerçekten kast il, muhalefette bulunanlar veya kargaşalık çıkaranlar veya yayında bulunan kimseler vatan haini sayılır. Dini veya dini değerleri araç ederek Cumhuriyet bozmak veya halk arasında kargaşalık ve bozgunculuk çıkarmaya her m şekilde dursa olsun çalışanlar da vatan hainidirler, bunlar asılırlar. İstiklal Mahkemeleri yasasının da önemli maddeleri şunlardır: 100

Mustafa Kemal ATATÜRK 1- Bakanlar Kurulunca gösterilecek ihtiyaç üzerine ve Büyük Millet Meclisi’nce kesin çoğunlukla verilecek karar üzerine, gereken yerleşim merkezlerinde, İstiklal Mahkemeleri kurulur. 2- Bu mahkemeler, Büyük Millet Meclisi’nin kesin çoğunluğu ve gizli oy ile kendi üyeleri içerisinden seçilmiş bir başkan ve iki üye ve bir savcıdan oluşur. Bir yedek üye ve gerektiğinde bir savcı yardım­ cısı da seçilir. 3- istiklal mahkemelerinin görevleri şunlardır: a. Askerden kaçanları ve bu kaçışa neden olanları ve bunlan yakalamakta duyarsızlık gösterenleri; b. Vatana ihanet suçlarını işleyenleri; Askeri ve siyasi casusluk yapanları ve diğerlerini yargılamaktır. Bu gibi kanunlar, doğal olarak her zaman uygulanmazlar. Onların uygulanması ancak, başka önlemlerle önüne geçilemeyecek

büyük tehlikeler karşısında kalındığı zaman zorunlu olarak uygulanır. Eşitlik Anayasadan;

“Altmış dokuzuncu madde - Tûrlder kamın önünde eşit ve ayrım yapılmaksızın kanuna uymakla yükümlüdürler. Her türlü grup, suııf, aüe ve b i r e y ayrıcalıkları kaldırılmış d t p yasaktır. Seksen üçüncü madde - Hiç kimse yasal olarak tabi olduğu mahkem den başka bir mahkemeye ç&ılamaz ve götürüleniz. Doksan ikinci madde -Siyasi haklara sahip her Türk yetenek ve olmasına göre devlet memuriyetlerinde çalışmak görev almak hakkı­ na sahiptir". ¡ay ık

Eşitlikten amaç, yasalar önünde eşitliktir, yani vatandaşların

yasal haklarında eşitlikleridir. Yoksa maddi hayat koşullarında eşitlik değildir.

101

Medeni Bilgiler Rusya aynk olmak üzere bütün dünyada, her birey, menfaat ve zaran kendine ait olmak üzere hayatını düzenler. Yalnız her bireye, çalış­ masında aynı yasal araçlar, haklar verilir. Eski yönetimlerde var olan sımf farklarından doğan engeller kaldırılır. Ancak, bireysel hürriyet ve bireysel sorumluluğu bozan, ekonomik bir eşitlik, bugünkü sosyal düzeni bozar. Eşitlik ilkesi aşağıdaki sonuçlan doğurmuştur. 1. Sosyal eşitlik, yani aileye dayalı bütün sınıf ve derece farkla­ rı kaldırılmalıdır. Bir aile çocuklarını mirastan eşit şekilde yararlandırmalıdır. Bu eşitlik, soylu sınıfının oluşumuna engeldir. 2. Siyasi haklarda ve özellikle seçme hakkında eşitlik. 3. Adli işlerde eşitlik, herkes için aynı suçlara aynı cezalar veril­ melidir. 4. Vergi konusunda eşitlik, yükümlülüklerin, bütün vatandaşlar arasında, kudretleri oranında dağıtılmasını gerektirir. 5. Görev ve memuriyetlerin herkese, yetenek farkından başka bir fark gözetilmeksizin, açık bulunması. 6. Askeri hizmet konusunda eşitlik. Bu saydığımız eşitliklerin, din, ırk farklan gözetilmeksizin, Türk vatandaşlanna eşit olarak uygulanması zorunludur. Bireyler arasında var olması gereken bu eşitlik, kuvvet ve üstün­ lüğün ve emir verme yetkisinin devlet eline geçmesini zorunlu kılar. Siyasi kişilerin ve memurların gerçekte bu emir verme yetkisini kullanmalan, bu eşitliği bozmaz. Çünkü bunlar emir verme yetkisini, yal­ nız görevlerinin yerine getirilmesi için kullanırlar. Sosyal Yardım Demokrasi, vatandaşa hayatını gerçekleştirmek ve her türlü bireysel ve sosyal görevlerinin yerine getirilmesi hürriyetini ve imkânı­ nı bırakır. Ancak, diğer taraftan, hastalar, zayıflar, sakatlar gibi hürri102

Mustafa Kemal ATATÜRK yetlerinden tamamen yararlanamayan bazı vatandaşlara da bir hayat sağlamak zorundadır. Bu gibi görevleri, sosyal yardım kurumu görür. Sosyal yardım kurumu çok gereklidir. Bu kurum, her yerde çok gelişmiştir. Bu hizmet, bazen devlet tarafından bir elden yönetilir, bazen da yerel yönetimlere bırakılır. En çok bu ikinci şekil yaygındır. Bu kurum, ihtiyaç sahiplerine parasız olarak doktor ve ilaç sağlar. Yoksul yaşlılara, sakatlara ve tedavi edilemez hastalara, lohusa kadınlara, sayılan kalabalık ailelere, memedeki çocuklara yardım eder. Bunlar, ihtiyacına göre, ya evlerinde bakılır, ya da sosyal bir kuruma nakledilirler. Yapılacak yardımın şekli ve derecesi, olanak ölçüsünde yönetim tarafından belirlenir. Yoksa ihtiyaç sahipleri, her düşündüklerini iste­ yemezler. Resmi sosyal yardım kurumu ihtiyacı karşılayamaz. Kızılay, Çocuk Esirgeme, yoksullara yardım dernekleri gibi, aynı konumdaki özel kurumlar da yardım ederler. Devlet tarafından hastaneler açılması ve bunlara, yerel yöneti­ min karanyla bazılannın parasız olarak kabulü sosyal yardım kurumunun gördüğü hizmetlerdendir. Bundan başka, memur ve hizmetlilerin işçi ve köylülerin emek­ li sandıklan ve kaza ve ölüm halleri için sigorta kasalan gibi sosyal bakımdan kurumlan da vardır. Birçok devletlerde, yaşlılık, işsizlik ve ölüm gibi durumlara karşı, herkes için “sosyal sigorta ” uygulanmakta­ dır.

1$ Bölümü Insanlann, maddi, düşünsel bazı ihtiyaçlan vardır. Sosyal bir topluluğun da ortak ihtiyaçlan vardır. Herkes, kişisel ihtiyaçlannı, tek başına sağlayamaz. Demek üyelerinden her biri bir iş, bir şey yapar. 103

Medeni Bilgiler Bütün bu işler ve şeyler her insanın ve derneğin ihtiyaçlannı yerine getirir. Demek oluyor ki, bir demeğin ve onun üyelerinin işleri, çalışan­ ları arasında bölünmüştür. Buna iş bölümü derler. iş bölümü, medeniyetin her evresinde görülmüştür, ilkel toplumlarda, esaslı olarak işler, kadınla erkek arasında bölünmüştür. Erkek, av gibi hayvani gıdaları, kadın da meyve toplamak, ekip biçmek gibi bitkisel gıdaları elde etmek işlerini yaparlardı, işlerin böyle bölünmüş olması, kadınla erkeğin, yeteneklerine göre değildi. ilkel insan topluluklarında çeşitli şekillerde iş bölümü oldu; örneğin bazı aşiretler, yalnız çömlekçilik; bazıları da yalnız silah yapar­ lardı. Küçük sermaye ve zanaat toplumlan döneminde, iş bölümü çoğaldı. Çünkü her küçük sermaye toplumu, bir iş görür. Bazen aynı sanat, birçok şubelere aynlır; marangozluk, doğramacılık, gibi... Hatta bir sanat şubesine ait işler, ayn ayn adamlara gördürülür; örneğin, odun, önce oduncular sonra bıçkıcılar, sonra kerestecilerden geçer. Bugünkü büyük sanayi döneminde ise, iş bölümü çok ileri git­ miştir; her ülkede, binlerce çalışma şubesi vardır. Iş bölümü, maddi işlerde olduğu gibi, düşüce, siyasi, yönetim işlerinde de çoğalmıştır; örneğin, ilim, her biri bir konu ve yönteme sahip birçok kısımlara aynlır. Bir adamın bir ilmi tamamen kavraması­ na olanak kalmadı. iş bölümünü geliştiren sebepler, nüfus çokluğudur. Sanat ve mesleklerin çokluğu ve bunlann ayn ayn bireyler tarafından yapılma­ sı, yeni iş bölümü sayesinde hayat koşullan katlanılır bir halde tutula­ bilmektedir. Aynı zamanda, büyük uzmanlann, yetişmesi, yeni bir şey bulmalar, ilerlemeler hep bu sayede olmaktadır. 104

Mustafa Kemal ATATÜRK îş bölümü, insanlar arasında var olan doğal ve tarihi bağlara, yeni birçok kuvvetli bağlar eklemiştir. Bu yeni bağlar, insanlara birbir­ lerinin eksiklerini tamamlatan, yalnız bugünü değil, yannı da düzenle­ meye çalışan bağlardır.

Hürriyet* “Devlet aynı zamanda kişisel hürriyetin dayanağı ve düşmanıdır. Kişisel hürriyetin sınırı ve elde edilmesinin sağlanması devletin görevi ve esa­ sıdır. ”Hürriyet ve devlet arasındaki mücadele bütün devletlerin iç geliş­ melerinin tarihidir. Bu konuda hareket noktası her kişinin hürriyete olan doğal hakkıdır. Yoksa devletin kuvvet kullanımı hak ve yetkisinde değildir. Böyle olduğu gibi amaç da, devlet değil bireydir. Burada her insanın yaradılışı dolayısıyla hürriyetinin sınırlanmasından ve yazgı dolayısıyla insanın arzusunun sınırlandırılmasından bakarsak, siyasi gelişim için hürriyet talebi kalır. Bu hürriyet “Mevcudiyet mücadelesi”şek­ linde ortaya çıkar ve bu mücadeleden de daha kuvvetlinin üstünlüğü ve önceliği meydana çıkar. Burada bireyin siyasi hürriyeti ve devlet kavra­ mı arasındaki iki büyük çelişki gözlemleriz. Bu çelişkinin çözüm yolu da yine buradadır. Devlet, bireylerin serbestçe çalışmasını sağlayacak korumacı bir örgüt olduğu gibi aynı zamanda bütün özel faaliyetleri genel amaçlar için birleştirmekle görevlidir. Bu iki düşünce arasındaki tartışma ve mücade­ le eski ve birçok ilim adamının tartışmasına ortam hazırlamıştır. Teorik olarak, dünya ve ekonomik noktalardan bakacak olursak ve devleti amaç değil aksine vatandaşların mutluluğu için bir araç ola­ rak algılayacak olursak bu konuda etkin düşüncelerin temel kabul edil­ mesi gerektiğine karar verilir, bu ise çok değişkendir Konuyu her bireyin hürriyete olan hakkı noktasından tartışacak olursak milletin menfaati, * Tevfık Bıyıklıoglu tarafından Almancadan tercüme edilmiştir. Yalnız hangi kitap­ tan olduğu kaydedilmemiştir. Hürriyet bahsi için yararlanılmıştır.

105

Medeni Bilgiler gerektirdiği dereceden daha çok kişisel hürriyetin sınırlandınlmaması gerekeceği sonucuna vannz. Bu düşünce basit olmakla birlikte uygu­ laması çok zordur. Çünkü bu hürriyetin sınırının ne derece sınırlana­ cağı meselesi devlet için bir siyasi görevdir. Yine de bu düşüncenin kapsadığı gerçek, devletin karışmasında (müdahalesinde) ve alacağı zorunlu önlemde ölçülü hareket egemen olmalıdır. Devletsiz bir haya­ tın veya zayıf bir devlet hayatının sonucu olan herkesin herkese karşı olan mücadelesi devlet tarafından çoğunluğun hürriyetini boğmayacak bir şekilde değiştirilmelidir. Diğer taraftan bu değişiklik durumu bireyin sorumluluğuna, giri­ şimine ve gelişimine zarar verecek bir dereceye götürülmemelidir. Devlet tarafından çizilen sınırlar içerisinde girişim ve sorumluluk duygusu ne kadar gelişirse devlet için o kadar iyi bir iş olur. Bu sınırlan tanımak zorunluluğu devlet düşüncesi ve kavramını ifade eder ve bunun şiddet ve genişliğini ölçmek Devlet Sanatı demektir. Vatandaşlara halkın refah ve mutluluğu için katlanılması mümkün hürriyetleri bırakan ve koruyan bir devlet ancak bu hürriyetlerden bir kısmından vazgeçilmesini isteye­ bilir. Eğer İncil Kaysere ait olanı Kaysere veriniz diyorsa bu, devlete ait olmayanın devlete verilmesi demek değildir. Kişisel hürriyetin ne kadarın­ dan vazgeçmek gerekeceği, zaman ve ülkeye göre değişir. Değişik zamanlar, değişik önlem gerektirir. Diğer taraftan hürriyetin kötüye kullanımı hür­ riyetin geçici olarak ancak geniş ölçüde sınırlandınlmasım gerektirir. Örneğin, bir ülkede kişisel ve siyasi hürriyet duygusu diğerine göre daha çok gelişmiş olur. Bunun gibi diğer bir ülkede de bir millet itaat örneği kuvvetli devlet emrine tabi olabilir. Milletin durum, tarih ve değerine göre bu konuda elde edilmesi gereken Alman hedefi ise şudur. Almanlar, serbest ve sorumlu vatandaşlardır. Almanlar siyasi ve milli eğitimleri gereği olarak içeride halkın refah ve mutluluğunun ve dışanda devletin korunmasının gerektirdiği maddeyi devlete vermek zorundadırlar. ‘Devlet, bireyin hürriyetinden kestiği bu kısmı bu hürriyeti içeri ve dışarıya kaışı sağlamak için alır”. 106

Bağlılık (Solidarité)

“İlim, toplvmlarm büyüklüğünün sırrını, insanlara açmıştır; bu sır, insanların birbirine olan bağlarıdır. ”

İnsanlar Birbirine Bağlıdır Bütün insanlar, bir sosyal bedenin üyeleridir ve bu sebeple bir­ birine bağlıdırlar. Bu karşılıklı bağ, herkesi diğerinin yükümlülüğüne de karıştırır. Bir de, insanlar, ölülerin kültürel mirasçıları oldukların­ dan aralanndaki bağlar, zamanı ve yeri kapsar. Bu bağlar, doğaldır, sosyaldir ve ekonomiktir. Tabii ve sosyal bağın bize öğrettiği şudur; Özellikle, iş bölümü ve kültürel mirasçılık yüzünden herkes sahip olduğu şeyin ve hatta kendi kişisel varlığının en büyük kısmını atalara ve bir zamanda yaşa­ dığı insanlara borçludur. Eğer böyle ise, yani, eğer her yerde, insanın insana karşı bir borcu varsa, bütün borçlar gibi bunun da ödemesi gerekir. Bu borçlar, kimin tarafından ödenmelidir? - İnsanlar arasındaki doğal ve sosyal bağdan yararlanarak servet kazananlar tarafından! Çünkü eğer gelmiş geçmiş, ismi bilinmeyen binlerce, bağlı insanlar olmasaydı, zaten bu servet olmazdı. Kime ödemeli? - Doğal ve sosyal bağdan yararlanmak yerine zarar görenlere! Gerçi bu alacaklıların kişisel olarak bilinmelerine ola107

Medeni Bilgiler nak yoktur. Ancak, bunlann temsilcileri vardır; devlet veya birçok sos­ yal yardım kurumlan... Nasıl ödemeli? - Bir defa, devlete vergi, özellikle artar vergi ola­ rak ve sonra bağış olarak yardım kurumlanna verilebilir. Bu söylediklerimizden, insanlann birbirine bağlı ve birbirinin yardımcısı olduklan halde geçmişin ve günümüzün nimetlerinden hepsinin aynı derecede yararlanamamış ve yararlanamamakta olduklan anlaşılıyor. Bu eşitsizliği gidermek için bir kısım insanlardan diğer bir kısım insanlar için, sanki tazminat isteniyor. Bu farklı yararlanmanın başlıca nedeni, şüphesizdir ki, insanla­ nn, çeşitli araçlar ve yetenekler yüzünden birbirlerine benzememeleridir. Bu noktada şöyle bir görüş söylenmektedir. Gelişimin amacı insanlan birbirine benzetmektir; dünya birliğe doğru yürümektedir; insanlar arasında sınıf, derece, ahlak, elbise, dil ölçü farkı gittikçe azal­ maktadır. Tarih, yaşamak kavgasının, ırk, din, kültür, eğitim yabancı­ lar arasında olduğunu gösterir. Birliğe doğru da yürüyüş demektir. Bağlılık hakkında, bir düşünce sahibi olmaya, en elverişli olan düşünüş ve görüş bu son görüş olabilir. Ancak, birer düşünce olarak aldığımız bağlılık görüşlerin gerekle­ rini, uygulamada, sosyal kazanımlar adı altında toplamak mümkündür. Bu sosyal kazanımlara devlet sosyalistliğine yaklaşarak vanlabilir. Bu yol, kanun yoludur. Örneğin: 1- İş yasası. 2- Şehirlerin ve atölyelerin sağlık koruma yasası. 3- Bulaşıcı hastalıklara karşı koruma yasası. 4- işçinin yaşlılığı ve kazalara karşı sigorta yasası. 5- Hasta ve yaşlı yoksullara zorunlu yardım yasası.

6~ Çiftçi sandıklan yasası. 108

Mustafa Kemal ATATÜRK 7- Yardım dem ekleri kurulması yasası. 8- Ucuz evler yapılması yasası. 9- Okul çocukları için okullarda kooperatifler. Bütün bu gibi dem eklere devlet bütçesinden yardım Bu ye buna benzer konulan gerçekleştirmek için yasalar yapılır ve uygulanır. Böylece bağlılık görüşü sosyal önlemlerle sağlanmış olur. Bağlılığın saydığımız şekilde önlemleri çoktur; ama bu uygula­ malar düşüncesi, her yerde kabul görmüş değildir; çok eleştirilere de uğramaktadır. Özellikle, bağlılık görüşünün uygulanmasını, bireyin yükümlülük duygusunu zayıflatan veya yok eden bir hareket olarak görenler vardır. Diyorlar ki, güçsüzlüğümüzü, kusurumuzu, ayıplanmızı toplu­ mun üstüne atmak bireysel yükümlülüğü kaldırmaktır. Oysa ahlak yasa­ sının temeli bireysel yükümlülüktür. Bu eleştiriler, zorla ve hukuki bir şekilde toplumsal borç düşüncesi­ ni bir yana bıraktırmaya yetebilir. Bağlılığın ahlaka temel oluşturacağı da sağlam bir iddia olmayabilir. Ancak, bağlılığın uygulamalı olarak, şunlan öğrettiği de görülmektedir; 1- Başkasına olan bir iyilik bize de iyiliktir; başkasına olan kötülük bize de kötülüktür. Bu sebeple iyiliği sevmek ve kötülükten kaçınmak gerekir. 2- Yaptığımız işler, çevremizde sevinçler veya acılar halinde yankılar uyandmr, bu durum bize vicdani görevleri duyurur. 3- Bağlılık, bizi başkalan için hoşgörülü yapar. Çünkü başkalanmn kusurlannda bizim de istemeyerek çoğunlukla birlikte suçlu olduğumuzu gösterir. Özetle, bağlılık, “herkes kendi için” yerine, "herkes, herkes için" düşüncesini koyar. Bu düşünce, toplumsaldır, millidir, geniş ve yüksek anlamıyla insanidir. 109

Çalışmak-Meslek

Yalnız tek bir şeye ihtiyacımız vardır: Çalışkan olmak Servet ve onun doğal sonucu olan zenginlik ve mutlulukyalnız ve ancak çalışkanların hakkıdır (1923). Gazi Mustafa Kemal

Çalışmak, bireysel ve toplumsal bir zorunluluktur. 1. Maddi servetin gerekliliği: Maddi servet; a. İnsanın kendisi için gereklidir; çünkü, insanın bedeni ile ilgi­ li ihtiyaçlan vardır; bunlar sağlanmadıkça insan, yaşayamaz. İnsanın düşünsel, ahlaki ihtiyaçlan da vardır; bunlar, sağlanmadıkça, insanlık ve ahlak bağımsızlığı korunamaz, insan gibi yaşanamaz; insanın man­ eviyatı karanr. b. Servet, aile ve devlet açısından da gereklidir; çünkü, yarının­ dan emin olmayan bir insan, bir aile kurmayı düşünemez; ya da yaşa­ ma araçlanndan yoksun aileler kurulur. Yaşama araçları olmayan aile­ lerden, oluşan bir devletin varlığı da sağlam olmaz. İnsan maddi, düşünsel, sosyal hayat araçlanndan yoksun, ihtiyaçlar içinde kalırsa hayatta ümitsizliğe düşer; gözlerini geleceğe çevirmeksizin yaşar. Araştırmak ve bilgi edinmek için zaman bulamaz. Kendisinde düşün­ ce hayatı durur. Hayat, onun için bir tutsaklığa dönüşür. İradesinden 110

Mustafa Kemal ATATÜRK de geçmek zorunda kalabilir. Anlaşılıyor ki, insanın servet edinmesi gerekir. İnsanın servet edinebilmesi için çalışması zorunludur. Ancak, insan, yalnız hürriyet aracı olarak servete sahip olmalıdır. Yoksa serve­ te esir olmak için değil... Şüphesiz, herkes aynı sağlık, aynı yapı ve yetenekte değildir. Ancak, herkes aynı hayat yasasına bağlıdır. Çalışmadan hiç bir şey kazanılmaz. Herkes, belirli bir şekil ve sınır içe­ risinde, bir taraftan yeteneğinin, kuvvetinin, kaynak ve çevresinin etki­ si altındadır, diğer taraftan da ihtiyaçlarının esiridir. İşte insan, bu kar­ şıt koşullar içinde faydalı bir sonuç elde etmeye çalışmak zorundadır. Faydalı bir sonuçtan "bahsediyoruz, evet, çünkü sonuçsuz uğraşmak, çalışma sayılmaz. Hiç bir şey yapmamak veya sonuçsuz, anlamsız şey­ ler yapmak, çalışma yasasına karşı büyük kusurdur. 2. Her şeyi kazanmak gerekir. Kazanmanın yollan hangileridir? Tip olarak en ilkel, çıplak ve her şeyden yoksun bir insan ala­ lım. Bu türlü bir insan için, mirastan bahsedemeyiz. Çünkü aldığımız örnek, ailesiz, sabit mesleksiz, ilkel bir insandır. Bu noktada, kazan­ manın doğal kanunlannı arayacak olursak, yalnız tek bir esas görülür. Çalışmak... Bundan başka çare yoktur. İnsan, doğal olarak, kişiliğine sahiptir; bu özellik, insanı bütün dünyaya sahip kılabilir. Yani, insan zekâsı, sanatı, iradesi sayesinde, bütün unsurlan emri altına alabilir. Bu, bize çalışmanın yüksek değerini, ahlaki özelliğini ve her şeyden kutsal olan bir hakkı, çalışmak hakkını gösterir. Çalışma, insanlann bedensel kuvvetlerini geliştirir ve sosyal hayat için ihtiyaç olan şeyleri sağlar. Çalışmaksızın, düşünsel gelişim ve ahlaki olgunlaşma da mümkün değildir. “Tembellik, bütün fenalıkların anasıdır. ” 3. Çalışmak bir ceza değildir. Bir cezadan, bir sıkıntıdan kaçar gibi çalışmaktan kaçınmak çok kötü ve hazırlıksız bir harekettir. Çalışmak, aslında, zulüm değildir. 111

Medeni Bilgiler Yalnız, tutulan iş ile bireyin yetenekleri ve zevkleri arasında uygunluk olmalıdır. Çalışmak ilk sıkıntılara ve ilk isteksizlikler yenildikten sonra, en büyük bir zevktir. Çalışmayı ceza saymak, onun güzelliğini ve iyilikleri­ ni tanımamak, doğaya karşı haksızlık olur. İnsan, çalıştığı işin eli altında veya kafasının içinde eserini büyümekte ve yükselmekte gördüğü zaman ne büyük zevk duyar. Bu eser, ister çiftçinin ürünü, ister mimann evi veya heykeltıraşın heyke­ li, ister bir ilim adamının veya bir sanatkârın buluşu, kitabı olsun, zevk birdir. Zevk, bütün güçlükleri, saban arkasında dökülen terleri, sanat­ kârın, düşünürün bazen pek üzücü olan yorgunluklarını hemen unut­ turur. 4. Çalışmak sosyal tir görevdir. İnsan çalışır, fakat işini, ancak toplum sayesinde olgunlaştırabi­ lir, faydalı, değerli bir hale koyabilir. Ancak toplum sayesindedir ki, kişisel varlık ile her işçi arasında sürekli bir değişim ortaya çıkar. Yapılan işin, kimseye faydası yok ise onun için çalışmak verim­ siz bir uğraş olarak kalır. Bu nedenle, topluma faydalı bir iş yapmak gerekir; bu durum, çalışmayı sosyal bir görev hükmüne koyar. Çalışmak genel yasadır; gelir sahipleri; zenginler de, bu yasa dışında kalamazlar; var olan servetini milli servetin çoğalmasına yar­ dım edecek şekilde kullanmalıdır. Bir zengin, bedeni çalışma dışında kalabilir; ancak, o zaman çalışmasını düşünce uğraşısına yöneltmelidir. Türk milletinin bağımsızlığı bugünkü evlatlarının yanılmaz görüşle­ ri ve yorulmak yeteneğinden olmayan, çalışmak coşkusuyla, büyük ve par lak olacaktır (1927). Gazi Mustafa Kemal

Mustafa Kemal ATATÜRK Meslek Nasıl Seçilir ve Yapılı* 1. Meslek seçimi: Her istenmeyerek yapılan çalışma sert ve ağır gelir. İnsanın çalışmaktan hoşlanması ve zevk alması için mesleğini yeteneklerine uygun ve kuvveti ile orantılı olarak seçmiş olması gere­ kir. Bu nedenle, gençlikte en önemli mesele, meslek seçimidir. Kişisel mutluluk ve aynı zamanda sosyal menfaat buna bağlıdır. Herkes, yete­ neğine uygun yerde bulunmalıdır. Çoğunlukla bir genç, o görevinin zorluklarıyla uygun bir şekilde kuvvetlerini sağlayamamış ise aşın derecede ve faydasız çalışmak zorunda kalır. Ya hiç başaramaz veya aşağı bir derecede kalır ve kendinden de memnun olmaz. Aynca da, başkasının daha iyi işgal edeceği bir yeri tutmakla haksızlık etmiş olur. Gençler kıskançlıktan ve başkalanmn elde ettikleri parlak sonuçlar hayalinden sakınmalıdırlar. Ölçülü davranma ve toplumsal görev endi­ şesi bunu gerektirir. Biri, subay üniformasının, sırmalan hoşuna gittiği için asker olmak ister, bir diğeri de, bir yazann veya bir ressamın kazandığı servet ve şöhret gözlerini kamaştırdığından zekâ ve öğrenimini göz önünde bulundurmadan yazar veya sanatkâr olmak isterse, bu gibi hareketlerin sonucu çoğunlukla hayal kınklığıdır. Diğer bir bakış açısından bu gibi­ ler, toplumsal heyet için kaybolmuş kuvvetlerdir; bunlar, daha iyi yönetilselerdi, kendilerinin hayatı hazırlanmış ve insanlığın mutluluğu arttınlmış olurdu. Her durumda akla uygun ve doğru olan şudur. Herkes kendi yeteneğine göre bir iş tutmalıdır. İnsanın değeri her işte belli olur, işini iyi yapanın bulunduğu durum ne olursa olsun o, iyi bir adam ola­ bilir. İnsan, kendine göre bir mesleğe girmeyip de diğerine girmekle hürriyetini sınırlarsa, tahmin edildiğinden fazla geleceğini yanlış belir­ lemiş olur. Çünkü sapılan bir yol kolayca terk edilemez; her mesleğin gerekleri, adetleri ve inançları vardır. Bunlara, insan zorunlu olarak bağlı olur. 2. Meslek erdemleri: Her meslek, bazı yetenekler ve özel nitelikler 113

Medeni Bilgiler ister. Bu, şüphesizdir. Ancak bazı ortak erdemler vardır ki, bunlar aynı zamanda, bireyin başarısını ve kendisine emanet edilmiş işlerin iyi git­ mesi için gereklidir. En aşağı dereceden, en yukarıya kadar genel koşul­ lar aynıdır. Üstlere karşı, özen, doğruluk, saygı; astlarına karşı, hayırsever ve genellikle kabul edilen işte özel gayret, yön, sır tutmak Bu gibi erdemler olmaksızın, ne arkadaşlar arasında iyi ilişkiler olur ve ne de iş başarı­ labilir. Meslek görevi, yalnız kişinin başan ve güvenini değil, belki daha çok toplumun huzurunu ilgilendirir. Vatan bütün evlatlarının çalı?nası ile ve yardımı ile yaşar ve bundan başka toplumun yapısında faydasız hiç bir parça yoktur. Devleti yöneten bakanla, vatanın huzur ve zenginliğine, elinin işiyle yardım eden sanatkâr arasında, yalnız küçük bir fark vardır; o da şudur: Birinin görevi diğerininkinden daha önemlidir. Ancak, her iki­ sinde de, iyi yapılmak koşuluyla, ahlaki değer aynıdır. Bu nedenle, herkes, kendisine isabet eden işten memnun olma­ lıdır. Mesleği ne olursa olsun, bir fayda oluşturacak ve bir görev göre­ cektir, insan, görevini cesaret, yüreklilik, sadakat ve namuskârlıkla yapınca, elinden geleni yapmış olur. Aynı zamanda, bu görevi, diğerle­ rine karşı kıskançlık olmadan yapmalıdır. Yolunda, yalnız olmayacaksın; orada, aynı hedefi izleyen başka­ ları ile birlikte yürüyeceksin, bu hayat yarışında, diğerleri, yetenekleri bakımından, sizi geçebilirler. Bir başan, elinizden kaçabilir. Bundan dolayı, onlara kızmayınız ve elinizden geleni yapmışsanız, kendi ken­ dinize de kızmayınız. Asıl önemli olan gayrettir. İnsanın elinde olan ve onu memnun eden ancak gayrettir. 3.

Girişim düşüncesi: Bir tembellik veya ahlak gevşekliği,

çoğunlukla insanı, ecdadının yaşadıklan aynı işte ve aynı noktada dur­ durur. “Babam, büyükbabam böyle yaptılar. Ben niçin başka türlü yapayım ” derler. Kuşaktan kuşağa dışan hayatın genel koşullan değişir. Yeni koşullara uymayan ve gelenekte ısrar eden, yalnız kalmaya, zayıf düş114

Mustafa Kemal ATATÜRK meye, bitkinliğe ve ölüme mahkûmdur. Bugün iddia olunamaz ki, bir gezinti seyahati için, yavaş giden eski bir araba, yolun güzelliklerinden faydalanmaya uygun iyi bir ulaşım aracıdır. Bir işte, ekspres treniyle giden bir rakiple yarışma söz konusu olunca araba ile gitmek geç kalmak için en emin bir araçtır. Her şey böyledir. Her şeyde en iyi ve insanın kendi kuvvetiyle uygun olanı aran­ malıdır. insan, cesaret gösterebilmeli ve tehlikeyi göze alabilmelidir. İnsan yeni bir girişimde özel bir zevk duyar; kuvvetini ve değerini anlar. O zaman, kendi kendini daha çok beğenir ve başkalarına daha çok beğendirir. Zafer uZafer benimdir” diyebilenin, başarı "Başarılı olacağım" diye başlayanın ve “Başardım" diyebilenindir. (1925) Gazi Mustafa Kemal

Vatandaşın Devlete Karşı Başlıca Görevleri

Vatandaşın devlete karşı başlıca üç önemli görevi vardır:

“Seçmek, Vergi vermek, Askerlik yapmak ” Bu görevlerden birincisinin bir görev olduğu kadar, kutsal bir hak da olduğunu kitabımızın başlangıcında söylemiştik. Gerçekte, vatandaş bu hak sayesinde milli egemenliğini kullanmış olur. Bu hakkın aynı zamanda görev olması ise, yapılmasının zorunlu olmasındandır. Seçme görev olarak yapılmadığızaman devletin birincil yapısı oluşamaz. Demokrasinin gereği yerine getirilmemiş olur. Vergi ve askerlik görevlerinin de devlet varlığı için yerine geti­ rilmesi zorunlu görevler olduğu çok açıktır. Bu üç görevi birer birer açıklayalım;

116

Seçim

Seçim Hakkında Genel Bilgiler Seçim hakkında anlaşılır bir düşünce ortaya koyabilmek için daha önce esaslı görülebilen bazı noktalann kısaca açıklanması gerekir. Demokraside üç tarz hükümet vardır.

Demokraside Hükümet Şekilleri 1. Doğrudan hükümet; 2. Yarı doğrudan hükümet; 3. Temsili hükümet. 1. Vatandaşların hepsi birden devletin çeşitli görevlerini bizzat yerine getirerek doğrudan doğruya milli iradeyi gösterirler. 2. Millet, bir temsilciler heyeti oluşturur. Ancak, en önemli konular hakkında son karann verilmesini kendine bırakır. Temsilciler bu gibi konulan hazırlarlar ve milletin onayına arz ederler; konunun kesin çözümü millet tarafından belirlenir. Referandum ya da yan tem­ sili hükümet kamuoyunun onayına (referandum ) başvurmak ile kamuoyunun oylanna (Plebicite) başvurma yolu birbirinden gayet açık bir şekilde farklıdır. Birincisi doğrudan doğruya hükümetin kısmen uygulamasıdır. Oysa İkincisi, temsili bir hükümet oluşumuna istekli­ dir. 3. Bir de temsili hükümet vardır. 117

Medeni Bilgiler 1. Doğrudan Hükümet a. Doğrudan hükümet geçmişin bir hatırasıdır. Geçmişte bu şekil hükümet demokrasinin bütün gerekleri çerçevesinde uygulanmış değildir. b. Bu hükümet sistemi zamanımızda hemen her yerde bırakıl­ mıştır. Yalnız İsviçre’nin bazı küçük kantonlarında geçerlidir. Bu küçük kantonlarda seçilmiş meclis yoktur. Her yıl, vatan­ daşlar, belirli zamanda, hava güzelse açıkta, bir meydanlıkta veya bir çayırlıkta; hava güzel değilse kapalı bir yerde toplanırlar ve doğrudan doğruya hükümetin yönetimini ellerine alırlar. Bu toplanmaya “ülke meclisi”ya da “milli m eclis”adı verilir. Gündelik işler, bu meclis tarafın­ dan seçilmiş olunan memurlara bırakılır. Bunların başında bir tür Cumhurbaşkanı demek olan bir “ülke başkanı”vardır. Görülüyor ki, bu küçük kantonlarda her vatandaş aynı zamanda milletvekilidir. Ülke meclisine “ülke başkanı ”başkanlık yapar. Bu mecliste vatandaşlar, hal­ kın menfaatine ait bütün işleri düzenlerler; bütçeyi ve kanunları onay­ larlar, çeşitli hükümet memurlarını seçerler. Ülke başkanınm daveti üzerine olağanüstü toplantılar da yapı­ lır. Meclisin açılması, kapanması, hatta mecliste oturulması bir takım eski ve dini törene tabidir. Bu meclislerin konumu incelenecek olu­ nursa, görülür ki bunlar basit ve ilkel kurumlardır. Bu şekil demokrasi yönetiminde, görünüşe göre milli idarenin kuvvetli olduğu görülmekte ise de, gerçekte yönetenler, vatandaşlar değil, seçilmiş bulunan milletvekilleridir. Görüldüğü gibi, bu şekil demokrasi yönetimi, ancak halkı az olan küçük bir bölgede mümkün olabilir. Büyüklüğü fazla, halkı çok olan ülkelerde mümkün değildir. Bundan başka, bugün devlet hizmetleri o kadar çok ve güçtür ki bu görevlerin genellikle toplanacak vatandaşlar tarafından çözülme­ si ve yerine getirilmesi, hem mümkün değildir ve hem de geçerli 118

Mustafa Kemal ATATÜRK değildir. Özetle, doğrudan hükümet şekli demokrasi ilkesine görüş olarak en uygun görülmekle birlikte bu şeklin bugünkü büyük ve olgun devletlerde uygulanmasına olanak yoktur.

2. Yan Doğrudan Hükümet Semi-Direct Doğrudan hükümet ile temsili hükümet arasında birleşik bir sistem yer alır. Geleceğin uygulamaya hazırladığı bu sistem, yan doğrudan hükümet ya da referandum sistemidir. Bu sistemde, seçilmiş meclisler, yasalan halkın onayına belli bir zaman için hazırlarlar. Hemen söylemeliyiz ki referandum, demokrasi düşüncesinin esaslı unsurudur. Şu anda, demokrat ülkelerde, bu hükümet şekli lehinde birtakım düşünce hareketleri başlamıştır. İsviçre ve Amerika’nın birleşmiş hükümetlerinden bazılan bu hükümet şeklini çoktan kabul etmişlerdir.

Özellikle Dünya

Savaşı’ndan sonra, bu sistemin uygulamalan genişlemiştir. Yarı doğrudan hükümet üç şekilde görülür:

Yan Doğrudan Hükümet Şekilleri 1. Asıl anlamıyla referandum 2. Halkın red etmek (Veto) hakkı. 3. Halkın kendisinin girişim hakkı. Hükümet, referandum sisteminde olursa, meclis, yasayı tam temsili hükümet sisteminde olduğu gibi hazırlar, ancak bu yasanın, hukuken tam ve zorunlu olabilmesi halk tarafından kabul edilmesin­ den sonradır. Bunun için meclisce kabul edilen yasa tasansı vatandaşlann onayına arz edilir. Vatandaşlar tarafından evet veya hayır şeklinde kabul veya red edilir. Referandum uygulamada büyük değişiklikler gösterir.

119

Medeni Bilgiler Halkın “Veto” Hakkı Seçilmiş meclisler bir kanun yapar ve onu kendisi onaylar. Eger vatandaşlardan bir kısmı belirli bir zaman içerisinde, bu yasa hakkın­ da, referandum talep ederse, o zaman referandum yapılır. Bu şekilde halk o yasayı reddetmek hakkını korumuş olur. Asıl anlamı ile refe­ randumda, yasanın tam olması için halkın onayı gereklidir. Halkın veto hakkı demek, halkın yasalan sürekli onaylaması zorunlu değil demektir ve belirli bir süre geçtikten sonra veto hakkı söz konusu da olmaz. Bu düşünceyi değişik şekilde açıklayalım. Asıl anlamı ile refe­ randumda yasa ancak halkın resmen onaylamasından sonra ortaya gelir. Veto hakkının varlığına, halk, belirli bir süre içerisinde resmen razı olmadığını göstermediği zaman yasa vardır. Bundan anlaşılıyor ki, halkın veto hakkına sahip olması, asıl referanduma göre daha hafif yan temsili bir hükümet şeklidir. Halkın Kendisinin Girişim Hakkı Halka bizzat girişim hakkı veren sistemde referandumdan daha fazla bir şey vardır. Referandumda meclis halkın resmi çalışması, ortak­ lık olmadan yasa yapamaz. Ancak, meclis, gerekli olan herhangi bir yasayı yapmayabilir. Çünkü hukuk açısından bu konuda bir zorunlu­ luğu yoktur, İşte halkın kendi girişim hakkı, meclisi belirli bir madde hakkında yasa yapmaya zorunlu kılan bir araçtır. Bu durumda, bir yasa tasarısının belirli sayıda vatandaşlar tarafından imza edilmiş olması seçilmiş meclisin o kanunu tanışmaya hukuk açısından zorunlu olma­ sı için yeterlidir. Halkın girişim hakkı genellikle “referandumla” tamam olur. Halk girişiminden meydana çıkan yasa tasansı mecliste tartışıldıktan ve kabul edildikten sonra yasa olma gücünü kazanabilmesi için refe­ randuma arz edilmesi gerekir. Görülüyor ki, çeşitli yan temsili hükü120

Mustafa Kemal ATATÜRK met şekilleri arasında sıkı bir iç içe girme durumu vardır. Girişim iki türlü olur: 1. Tasan halinde girişim Madde madde yazılmış bir yasa tasarısının millet tarafından meclise arz edilmesidir. 2. Önerge halinde girişim Bunda, halk, meclisten belirli bir madde hakkında bir yasa tasansı hazırlamasını ve tartışma ve kabul etmesini bir önerge ile talep eder. Tasan halinde girişim, teknik bilgi ve çalışmaya bag(ı olduğu için, bu girişim şekli özellikle girişim hakkının kötüye kullanımına engeldir. Yan temsili hükümet sisteminde, demokrasi lehine önemli fay­ dalar vardır. Ancak, bu sistemin uygulanmasında önemli sakıncalar da sayılabilir. Bu sistemin uygulanmasında göz önünde bulundurulacak en önemli nokta milletin siyasi ve sosyal eğitim ve gelişme derecesidir.

Temsili Hükümet Biliyoruz ki, devlet, milletin kendisidir. Milleti, idare edenler devlet değildir. Çünkü irade milletindir. Ancak, milletle idare edenler arasında hukuki ilişkiler vardır. Bu ilişkiden temsil düşüncesi ortaya çıkar. Temsil düşüncesini şöyle de açıklayabiliriz; Millet, asildir. Millet işlerini yönetenler, onun temsilcileri olabi­ lir. Bu temsilciler, millet ad ve hesabına devlet işlerini görürler. Millet devletin işlerine çeşitli şekillerde katılır. Özellikle, temsilcileri seçer. Temsilciler Kimdir? Temsilci ve Memurlar Devlet organlanndan, kendiliğinden hareket yetkisine sahip

121

Medeni Bilgiler olan ve bu sıfatla devlet işlerini gören kimseler temsilci sıfatına sahip­ tirler. Devlet kurumunu oluşturanlar şunlardır: Cumhurbaşkanı, mil­ letvekilleri, yasamalı meclisler gibi, kendi kendine yürütme karan ver­ mek yetkisine sahip olmayan ve ancak aldığı emri uygulayan kimseler memurdurlar. İşte millet temsilcilerinden oluşan hükümete temsili hükümet denir. Temsili hükümetten bahsederken temsili rejimin de ne olduğunu iyice anlamak gerekir. Temsili rejim kavramı ile temsili hükümet arasında şu fark vardır.

Temsili Rejim Temsili rejim uygulanan bir devlette, cumhurbaşkanı ve hükü met ve yasamalı meclisler tamamıyla milletin seçtiği temsilcilerden olu­ şur. Oysa sadece temsili hükümet denildiği zaman, bunda millet güven ve kontrol düşüncesiyle, temsilciler seçer. Ancak, devletin başında miras yoluyla gelmiş bir hükümdar da bulunabilir. İngiltere’de olduğu gibi. Orada millet yalnız iki meclisten birini seçer. Başlarında da kral vardır. Temsili rejime tamamen uygun temsili bir devlette yönetenlerin hepsi seçilmiş temsilcilerdir. Cumhuriyet yönetimleri böyledir.

Seçmen Heyeti Millet temsilcilerini doğrudan doğruya veya araç ile seçen seç­ men topluluğudur. Bu noktada millet ile seçmen topluluğunu birbiri­ ne karıştırmamak önemlidir. Bir kişi seçmen toplum üyesinden olma­ dığı halde milletin üyesi ve vatandaşı olabilir. Demokrasi ve temsili rejimler seçmen toplumunun oluşturul­ ması ve bu topluma ait görevler açısından değişir.

122

Mustafa Kemal ATATÜRK Seçim Dairelerinin Gereği: Milli egemenliğin tamamıyla meydana çıkması için bütün milletin bir seçmen toplumu ve bütün ülkenin bir seçim dairesi sayılmasını gerekli kılar. Ancak milyonlarca seçmene sahip olan ülkelerde buna olanak kalmamıştır. Bunun için seçimlerde, ülke seçmen dairelerine aynlır; her dairenin seçmenleri birer heyet oluşturur.

Seçim Nedir? Demiştik ki millet, özellikle, temsilcilerini seçer. Şimdi seçim nedir ve nasıl olur? Bunu açıklayalım: Doğrudan doğruya hükümetin uygulaması durumunda, vatandaşlar, devlet işlerini kendileri görürler. Ancak, buna imkân olmayınca vatandaşlar, devlet işlerini gördürmek için, kendi içlerinden birtakım kimseleri seçip ayırmaları gereklidir. İşte bu işe seçim denir. Seçim, oldukça kanşık birtakım ruhsal etkenlerin varlığı ortak­ lığını kabul eder. Seçim, ilk önce bir insan kitlesinde, ortak bir arzunun mümkün olduğunu kabul eder. Gerçekten ortak düşüncelerin yardımı olmaksı­ zın dünyada hiçbir seçim mümkün olamaz. Seçim, ortak arzunun yerine getirilmesini, bir ya da birçok temsil­ cilere ulaştırmak imkânına dayanır, yani, esas olarak, seçilenin, seçen adına hareket ettiği dikkate alınabilir. Seçimlerde kişiden çok milletin menfaatine en uygun ilke ve prog­ ramlan uygulayacaklan seçmek önemlidir. Bu konuda hemen hemen tüm vatandaşlar aracılığa muhtaçtırlar. Bu aracılığı siyasi partiler yapar.* Türkiye Cumhuriyetinde vatandaşlann seçim ile oluşturduğu kurumlar: Büyük Millet Meclisi, Î1 Genel Meclisleri ve Belediye Meclisleri, mahalle ve köy muhtarları ve ihtiyar meclisleridir. *Partiler hakkında ileride bilgi verilecek

123

Medeni Bilgiler Çoğunluk tikesi Bir de, seçim çoğunluk ilkesine inanmayı talep eder. Çoğunluk ilkesi, daha kuvvetli bir grubun daha az kuvvetli bir gruba karşı arzu­ sunu uygulamak hakkına sahip olmasını ister. Bu prensip, seçim meselesinde başlıca tartışma temeli oluştur­ maktadır. Bu ilkeye göre en büyük kuvvet, en büyük zor kullanma kud­ retinden başka bir anlam ifade etmiyor diyenler ve bu anlamda eşitsizlik ve adaletsizlik görenler vardır.

Nispi Temsil Seçimde adalet ve eşitliği sağlamak için düşünülen ve bazı ülke­ lerde uygulanan göreceli (nispi) temsil şeklidir. Çoğunluk sistemine göre seçilecek milletvekillerinin tamamı, en kuvvetli olan ve bu sebeple en çok oy kazanan partinin adaylan olur. Bu partinin bütün oylan kazanması zorunlu değildir. Bu parti, tek başına mecliste bütün milleti temsil eder. Nispi temsil sistemi ise her partiye sahip olduğu üye sayısıyla uygun, bir temsil payı sağlamak ister. Bu iki sistemin, çoğunluk ve göreceli (nispi) sistemlerinin kap­ samına ilişkin bir düşünce vermesi için, bir örnek verelim: Varsayalım bir seçim dairesinde 7000 seçmen vardır ve bunlar 7 milletvekili seçeceklerdir. Diyelim ki bu 7000 seçmen 3 partiye aynlmıştır. A, B, C. A fırkası 3501 oy kazansın B " 2499 " C

"

1000

"

Çoğunluk ilkesine göre, oylardan en çoğunu kazanmış olan “A ” partisi yalnız kendisi 7 milletvekiline sahip olacaktır. "ZTve “C” parti­ leri milletvekili çıkaramazlar. Yani, A, 3501 oy 7 milletvekiline sahip

124

Mustafa Kemal ATATÜRK olduğu halde B, 2499 = C, 1000 = 3499 oy hiç bir milletvekiline sahip olamaz. Görülüyor ki, “A ”partisi bir oy fazlaya sahip olmakla diğer iki partinin kazandığı bütün oylar sıfır olmaktadır. Nispi temsile göre şöyle olabilir; Yandan fazla seçmene sahip olan “A ” panisi milletvekillerinin yansından biraz fazlasına sahip olmaktadır. Varsayalım 7 milletvekilin­ den 4 ünde, “B”partisi ki, seçmenlerin 2/7’sini temsil ediyor, 2’sine; “C” fırkası 1/7 seçmen temsil ettiğinden 7 milletvekilinden birine sahip olur. Bu şekilde her partide, her seçmenin etkin olarak oyunun değeri hissedilir derecede eşittir. Şüphesiz, buradaki eşitlik tamamıyla matematiksel değil, yaklaşıktır. Nispi temsilin haklı ve kuvvetli olduğunu açıklamak ve ispat için birçok deliller gösterirler. Bu sistemin zorluklanndan ve sakmcalanndan bahsedenler de vardır. Her halde nispi temsil ve nispi seçim sistemi eleştiriden korun­ muş, mükemmel bir sistem değildir. Nispi temsilin başlıca sakıncaları şunlardır; Nispi temsil, mecliste, önemsiz bazı gruplara neden olur. Bu durum değişmez bir çoğunluğun oluşturulmasına izin vermez. Meclisi iktidarsızlık içine sürükler. Hükümet krizlerini artmr. İtalya bu sistem yüzünden 1919’dan beri gördüğü kötülüklerden sıkıntı çekiyordu. Sonunda 1924’te bu sistemi bıraktı. Bu sakıncalara karşı nispi temsil sistemi lehinde en son yapılan savunma şudur; Bir ülkede, medeni ve siyasi eğitimi yüksek, şuurlu ve kuvvetli partiler kurulmuşsa nispi temsil sisteminin uygulanmasında sakınca yoktur. Bu savunmanın yanında şu da dikkate alınmalıdır ki, yanlış 125

Medeni Bilgiler düşünce ve görüşlere yönelmiş insanlardan oluşan toplumlann ne olur­ sa olsun, mecliste çalışmasını sağlamaya çalışmak milletin menfaatine hizmet sayılmaz. Açıklanan iddiaya rağmen dünyanın bu sistemi uygu­ layan en demokrat ülkelerinde, krizlerin sık ve çok olduğu görülmekte­ dir. Her durumda seçim sistemleri, az çok farkla, toplumsal mücadele­ lerden oluşur. Toplum içinde yaşamak, doğası gereği olan insanın kişi­ sel yeteneğinin gelişimi için gerekli olan genel menfaatlerin savunulma­ sında, kendini toplumsal mücadeleye yetenekli bir duruma getirmek zorundadır. Yüksek toplumsal heyetlerde, mücadele, düşünce mücade­ lesi şeklinde olur; vatandaş arzusunu gösterir; ancak çoğunluğun göste­ receği arzunun güvenilir olacağını da bilir. Seçim, ancak, tamamen geliş­ miş, düzen sahibi toplumlarda görülür. Bizde, seçim, ülkenin çeşitli seçim dairelerinde oluşturulan çoğunluğun arzu ve iradeleriyle tespit edilir. Ancak hukuk açısından bu dairelerin hiçbir değeri yoktur. Milletvekilleri tüm milletin vekille­ ridir, tüm ülkeden vekillik alan da tüm meclistir. Seçim Hem Görev Hem de Haktır Seçimin esaslı tarafı, vatandaşın seçimde oyunu kullanması hakkıdır. Bu hak, kanunun güvenli gördüğü bir düşünceyi belirtme ve açıklama yeteneğidir. Seçim, milli egemenlik ilkesinin gerçek uygulanışı olduğundan buna katılımın her vatandaş için hak olduğu açıktır. Diğer taraftan, vatandaşlar, ortak menfaat ve ikincillere karar verirken hep bir­ likte dikkatli olm ak zorundadırlar. Bu görüş, seçimi, vatandaşlar için bir görev hükmüne koyar. Bu durumda, seçim görevi, onu yürütmeye yetenekli olduğuna karar verenlere dayanmasını gerekli kılar. Görülüyor ki seçimin hem hak ve hem de görev kabul edilmesinden birbirine karşı iki görüş çıkıyor. Seçimin hak olduğu görüşü, milli egemenliğin ifadesidir; milli egemenlik ayrımı olmaksızın vatandaşların tüm heyetindedir. Buna 126

Mustafa Kemal ATATÜRK dayanarak - çocuklar ve delilerden başka - bütün vatandaşlar erkek ve kadın seçimde oy vermek hakkına sahiptir. Çünkü milletin her bireyi, kendi varlığı kadar esaslı bir hakka sahiptir. Milli egemenliğin cinsiyet farkı gözetmeksizin, milletin bütün üyelerine ait olduğunda elbette şüpheye yer yoktur. Bunda şüphe edenler demokrasi ve milli egemen­ liğin ne olduğunu anlamaktan aciz olan kimselerdir; asıl seçim hakkı­ na yeteneği, erdemi, olmayacak olan bu gibilerdir. Seçim hakkının bütün vatandaşlarca uygulanmasına, yasal hiç bir engel olmaması gerekir. Milli egemenlik, toplumun yalnız bir kıs­ mının lehine parçalanamaz. Seçimin bir görev olduğu görüşü taraftan olanlar da, seçimin tüm millete ait bir hak olduğunu kabul ederler. Ancak, şu görüşü ileri sürerler; Millet, toplumsal menfaatte kimlerin etkin olması gerekeceğini belirlemek hakkına sahiptir. İşte bu şekilde seçim hakkı­ nı bir görev yapan görüşe ulaşmaktadırlar ve görevi en iyi yapacaklara yüklemeden bahsetmektedirler. Sınırlanmış Oy Vergi verenleri, oy sahibi yapmak ve seçimde asıl seçmen olan vatandaşlann doğrudan doğruya oylanna başvurulmayıp vatandaşlara ikinci seçmen diye bazı kimseleri seçtirdikten sonra onlar aracılığıyla, milletvekili seçimini (iki dereceli seçim) yapmak hep bu görüşün doğurduğu sakatlıklardır. Bu iki görüş, birbirini olumsuz kılan konumlannı korudukça yanlıştır. Ancak, onlan akla uygun ve mantıklı bir şekilde birleştirmek mümkündür. Şöyle ki; Bir sosyal toplumun her üyesinin, toplumdaki varlığı sebebiyle, seçmek hakkını kullanarak, toplumsal arzusunu gös­ termeye ve belirtmeye yeteneği vardır. Ancak, bu hakkı kullanacaklar hakkında, sosyal düzenin korunması görüşünden bazı önlemlerden vazgeçilemez. Bu önlemler zamana ve ülkelere göre değişir. Her ülke­ 127

Medeni Bilgiler nin seçmenleri çeşitli olmakla birlikte, milli egemenlik yasalanna uymayacak hiçbir şey yoktur. Ancak, dikkatli olmak sebebiyle seçim hakkını gereksiz yere darlaştırmamak gerekir. Kadınların Seçme Haklan Dünya Savaşı’ndan beri, çoğu ülkeler, kadınların seçme hakla­ rını kabul etmiştir. Kadınların siyasi hakların yürütülmesine katılımını reddeden ülkeler, ancak Fransa, İtalya, İspanya gibi Latin ülkeleridir. Amerika’da, Ingiltere’de, Kuzey Avrupa ülkelerinde kadınlar seçme yetkilerini yerine getirmektedirler. Kadının siyasi yetersizliğine mantıklı hiç bir sebep yoktur. Bu konudaki kararsızlık ve olumsuz düşünce geçmişin sosyal durumunun can çekişen bir hatırasıdır. Hatırasından bahsettiğim düşünce, papaz düşüncesidir. San Pol diyor ki; "Erkeğe emretmeyi ve ona karşı güç kazanm ak konusunda kadına izin vermem Kadın, sessiz kalmalıdır. Çünkü Adem başlangıç ve Havva sonradan var olmuştur. ”İnsanların köklerinin cahili olan bu havari unutuyor ki erkeklere ilk öğüdü, ilk eğitimi veren ve onun üzerinde ilk analık güç ve etkisini kuran kadındır. Latin ülkelerinde, kadınlık hakkında devam eden bu görüş artık bugünkü toplumlann ahlaki ve ekonomik durumlarına uyma­ maktadır. İslam ülkelerinden bahsetmiyorum; sebebi Türkiye Cumhuriyeti’nden başka, dünya yüzünde ya tam anlamıyla bağımsız Müslüman devlet yoktur, ya da var olanlarda tam anlamıyla demokra­ si yoktur. tş Bölümü Düşüncesi Kadınları siyasi haktan yoksun bırakmak gereğini, kadınla erkek arasında, iş bölümü kuralının bir sonucu olarak gösterenler var­ dır. Gerçek iş bölümü düşüncesi, ne kadınlara ve ne de erkeklere yapa128

Mustafa Kemal ATATÜRK mayacaklan görevler verilmemelidir sonucunu ortaya koyar. Oysaki kadının genel ve siyasi görevleri yerine getirmeye yeteneği olmadığını ispata imkân yoktur, çünkü aksi gerçekten sabit olmuştur. Kadın, bugün, istenilsin istenilmesin, genel ve ekonomik haya­ ta samimi bir şekilde karışmıştır. Kadın, bugün, tezgâhlarda, fabrika­ da, büyük mağazalarda, ticarethanelerde, bütün genel hizmetlerde çalışmaktadır. Rusya’da, en etkin sınıflarda, aktif olarak askerlik gör­ evini de yapmaktadır. Amerika okullannda genç kızlar silah eğitimleri ile ilgilenerek askerlik görevine hazırlanmaktadırlar. Kadınların, daha uzun süre, çocuklar, akılsızlar, deliler arasında sayılamayacağının söylendiği günden bugüne kadar yanm yüzyıldan fazla zaman geçmiştir. İngiltere'de, “Süfrajet’\enn yıllarca kalkıştıkları gayet şiddetli mücadelelerin sebep olduğu olaylan gösterecek değilim; ancak sadece hatırlatmak isterim ki, kadınların siyasi haklannı tanımak için, aynı olaylann görülmesine, demokrasinin ihtiyacı yoktur. İngiltere’de 1920’de yapılan bir yasa, “kadınlık dolayısıyla her türlü yetki sahibi insanın ortadan kaldırıldığını“ onaylamıştır. Şimdi, İngiliz kadınlan, karar vermek konumundaki görevlerde olmak üzere her türlü görevleri yapmaktadırlar. Kuzey Avrupa ülkelerinin tamamı, bugün kadınlara oy hakkı vermiştir. Finlandiya’da, 1906’dan beri, 24 yaşında bulunan erkek ve kadın bütün FinlandiyalIlar seçmek hakkına sahiptirler. Finlandiya kadınları siyasi hayata pek etkin bir şekilde katılmaktadırlar. 1908’de Mecliste 25 kadın üye vardı. Norveç’te, 1907’den beri 25 yaşında bulunan her Norveçli kadın, oy kullanmak hakkına sahiptir. Danimarka’da, 1915’den beri 25 yaşında bulunan her erkek ve her kadın, seçmek hakkına sahiptir. 129

Medeni Bilgiler İsveç’te 1919’dan beri 25 yaşında kadınlar seçmek hakkına sahiptirler. Almanya ’da, bugün kadınlar seçmek ve seçilmek hakkına sahip­ tirler. Yeni Alman Anayasasının 109’uncu maddesinde şu vardır; “Bütün Almanlar, kanun karşısında eşittirler. Erkekler ve kadınlar genel olarak aynı medeni haklara ve görevlere sahiptirler. Yeni Avusturya Cumhuriyetinde de kadınlara seçmek ve seçilmek hakkı verilmiştir. Polonya'da, 1921’den beri 20 yaşım tamamlamış kadınlara seç­ mek hakkı verilmiştir. Çekoslovakya’d a, 1920 Anayasası kadına seçmek ve seçilmek hakkını vermiştir. Kuzey Amerika Birleşik Devletlerinden kadının seçmek hakkını ilk tanıyan “Vayomink” eyaleti olmuştur. Vayomınk eyaleti bu dene­ yimden olağanüstü memnun olmuştur ve bununla iftihar etmektedir. Hatta dünyanın her tarafındaki meclislere, 1894’de bir teklif gönder­ mek gereğini hissetmiştir. Bu teklif şu şekilde başlıyordu. “Baskıcı bir yasalar bütününe ihtiyaç hissetmeksizin, hiç kimseye bir zarar vermeksizin kadınların oylan ülkeden cinayetleri, yoksulluğu ve kötülüğü y ok etmeye hizmet etmiştir. ” Bundan sonra Amerika eyaletleri birbirinin ardından tamamı aynı esası kabul etmiştir. 1920’de yayınlanan Anayasada "kadınlık ve erkeklik dolayısıyla seçme hakkından hiç kimse yoksun bırakılmayacaktır" metni yayınlanmış ve ilan edilmiştir, Bu metin gereğince 20 milyon kadın seçmek hakkını elde etmiş ve 1920’de Cumhurbaşkanlığı seçim­ lerine katılmışlardır. Batı ve Doğu Avustralya’da da 1902’de kadınların seçmek ve seçilmek hakkı mevcut idi. Batı "Nuvel Gal” de 1902’de ve “Tasmani” de 1903’de ve 130

Mustafa Kemal ATATÜRK uKuvinslant”dai 1905‘te kadınların seçmek ve seçilmek yetkileri kabul edilmiştir. Kamu Hukuku uzmanlan Avustralya’da kadınlann seçmek ve seçilmek haklarının kullanılması yüzünden mutlu sonuçlar meydana geldiğini görmekle aynı düşüncededirler. Birçok gözlemler arasında özellikle kadınlann mecliste mevcudiyetleri parlamentonun ahlak düzeyini de yükselttiği beyan edilmektedir. Bu yaptığımız kısa anlatımdan kolaylıkla anlaşılmaktadır ki, kadınlara seçmek ve seçilmek hakkının kabul ve onayı lehine olan genel hareket çok kuvvetlidir. Kadınlar, bu haklannı, istensin istenme­ sin hemen alacaklardır. Bugün çeşitli ülkelerde 160.000.000 kadın, milletvekili, bakan, elçi olmak hakkına sahip bulunmaktadır. Bunu da söylemeliyiz ki kadınlara seçmek hakkı verilmekle bütün kadınlann evini barkını bırakıp parti mücadelelerine başlayacağını sanmak doğru değildir. Kadınlığın siyasi ideali olan bu hakka sahip olmayı isteyen kadınlann sosyal ve siyasi düşünce ve eğitimde her gün daha çok yük­ selmeye çalışmalan, ihtiyaç olduğu da unutulmamalıdır. Kadınlar, ancak siyasi eğitime sahip oldukları zaman gerçekten hür olduklarım hissedebilirler. Ancak bu durumda evlatlanna hürriyetin kutsallığını aşılayabilirler. Türk tarihinin, en eski dönemleri incelenecek olunursa devleti temsil eden yalnız Cumhurbaşkanı olmayıp onunla birlikte hatununun da bu temsilde onak olduğuna ilişkin belgelerin az olmadığı görülür. Türk milletinin önce ve sonraki tüm hayatı göz önüne getirilirse kadın­ lan erkeklerin yaptıklan, yapabilecekleri, işlerin en ağırlannda dahi çalışırken görürüz. Tarlada, ormanda, sürüde, pazarda, her yerde ve her işte erkeklerle yan yana ve bazen onlardan daha fazla çalışmakta­ dırlar. Aralıksız seferler ve meydan savaşlan içinde yüzen Attila ordulannın erkekleri kadınlanndan ayn mı savaşıyorlardı? Kadınlar da 131

Medeni Bilgiler erkeklerle beraber aynı sefer ve aynı savaş zorluklarına göğüs germi­ yorlar mıydı? Orlean Meydan Savaşında, kadınlar erkekler, aynı kah­ ramanlığın, ortak organlan halinde birbirlerinin yardımcısı olmadılar mı? Türk kadınının yeteneği, gücü ve ülke işleriyle ilgi ve yakınlığını ispat eden örnekler özellikle kurtuluş mücadelesinde az mıdır? Özetle, kadın seçmek ve seçilmek hakkını elde etmelidir. Çünkü demokrasinin mantığı bunu gerektirir; Çünkü kadının savunacağı menfaatler vardır; Çünkü kadının topluma karşı yerine getireceği görevler vardır; Çünkü kadının siyasi haklannı uygulaması kendisi için faydalıdır. Demokrasi ilkesi şunları gerektirir; Aklı başında her birey kişiliğini, koruma ve sürdürebilmek için, bir siyasi iktidarla donanmış olmalıdır. Kadın insandır ve aklı başında­ dır. Millet bireyleri birbirine danışmalıdırlar; kadın milletin üyelerin­ dendir. Cumhuriyetimizin siyasi rejimi eşitlik ilkesine dayanır, seçim sandığı önünde oy vermekte okuyup yazması olmayan ile bir devlet adamı eşittir. Kadın niçin bu eşitlik dışında tutulsun? Halka hizmetlerin iyi yönetiminde erkeklerin olduğu kadar kadınlann da menfaatleri vardır. Kadmlann savunacakları ekonomik menfaatleri vardır. Kadınların sosyal heyetin örgütlenmesi hakkında bildirecekleri düşünceleri vardır. Kadında adalet duygusu vardır. Kadın tutumludur, banşseverdir. Milli emek ve gayrette kadının payı­ nı değersiz görmek hakkı kimseye verilmemiştir. Türk kadınına belediye seçimlerine katılım hakkının tanınma­ sı; yasama meclisine üye seçmek ve seçilmek hakkının da yakın 132

Mustafa Kemal ATATÜRK zamanda onay ve uygulanacağına şüphesiz mutluluk verici bir önsöz­ dür. Türk tarihinin bu dönemine kadar, Türk kadınına, çoktan yakışır olduğu bu siyasi hakkını vermek doğal olarak geçmişin baskıcı yöne­ timlerinden beklenmezdi; ancak demokrat Türkiye Cumhuriyeti’nin bu konuda da, erdemli tutumunun yüksek eserini görmek elbette, gerektiğinden fazla gecikmeyecektir.

Türkiye'de Milletvekili Seçiminin Yasal Şekli ve Yolu

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşu Türkiye Büyük Millet Meclisi, özel yasaya uygun olarak millet tarafından seçilmiş milletvekillerinden kuruludur.

Milletvekili Seçmek Hakkı ve Seçilmek Yetkisi Onsekiz yaşını bitirmiş olan her erkek Türk, milletvekilliği seçi­ mine katılmak hakkını ve otuz yaşını bitirmiş her erkek Türk de mil­ letvekili seçilmek yetkisine sahiptir.

Kimler Milletvekili Olamaz Ancak yabancı devlet hizmetinde bulunanlar; hapis veya hırsız­ lık, sahtekârlık, güveni kötüye kullanma, hileli iflas suçlanndan birin­ den mahkûm olanlar, kısıtlılar, yabancı uyruklu olduğu iddiasında bulunanlar, medeni hukuktan düşürülenler ve Türkçe okuyup yazmak bilmeyenler milletvekili seçilemezler.

Seçim Döneminin Sûresi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin genel seçimleri, dört yılda bir kere yapılır; süresi biten milletvekillerinin tekrar seçilmeleri yasaldır. Önceki Meclis sonraki meclisin toplanmasına kadar devam eder. 134

Mustafa Kemal ATATÜRK Dönemin Uzatım Olanağı Yeni seçimlerin yapılmasına imkân görülmediği zaman, toplan­ tı döneminin bir yıl uzatılması da yasaldır. Seçim Çevreleri Her milletvekili yalnız kendini seçen çevrenin değil tüm mille­ tin vekilidir. (T. E. 9,10,11,12,13). Milletvekili seçimi için Türkiye Cumhuriyeti, seçim çevrelerine aynlır. Bu çevreler bugünkü yönetim örgütümüze göre illerdir. Her ilçe de bir seçim şubesi sayılır (i.M.K.I).

Esas Defterleri Milletvekili seçim yasası, yayını tarihinden itibaren her bucakta genel olarak erkek nüfus sayısını kapsayan bir esas defteri’nin düzen­ lenmesine tabi olunduğunu kabul etmiştir (i.M.3); ve bu defterlerin düzenlenmesi ve saklanması ve bu defterlerde doğum ve ölüm olaylannın düzeltilmesi, belediye ve bucak meclis başkanıyla muhtarların derece derece görevleridir (I.M.4).

Genel Seçimin Başlangıç Hazırlığı ve Tarihi Genel seçim için her seçim döneminin sonuncu (dördüncü) yılının Mayıs ayı başında Türkiye Cumhuriyetinin her tarafında iş bu esas defterlerinin düzenlenmesine ve incelenmesine başlanır ve Haziran sonunda defterler düzeltilmiş olarak hazır hale getirilir (i. M. 15). Bunun için Mayısın birinden itibaren ilçeler (t.M.5) belediye heyetleri, ilçelerdeki mahallerin ve bucak belediye heyetleri de (i.M.6,7) köylerin muhtarlarıyla yörenin ileri gelenlerinden ikişer veya üçer kişiyi çağırmak yolu ile mahallerinde veya köylerinde oturan veya bir yıldan beri yerleşen erkeklerin isim defterlerinin sekiz gün içerisin135

Medeni Bilgiler de ve yasaya ilişkin örneği olmak üzere düzenlenmesini öğretirler. Bu defterler iki kısımdır; bir kısmı yeni doğan erkek çocuklardan başlaya­ rak on sekiz yaşma kadar olanların; diğer kısmı da on sekiz yaşını biti­ renlerin isimlerini kapsar (3 Nisan 1339 tarih ve 320 numaralı kanun). Yaşları nüfusta kayıtlı olmayan erkek çocukların yaşlannı yöre ileri gelenlerinden hazır bulunanlar tespit ederler (l.M.5,6,7). Türkiye'de Şimdi Seçim İki Derecelidir Şimdi Türkiye’de milletvekili seçimi iki derece üzerine yapılır. Yani seçim hakkına sahip olan vatandaşlar (birinci derecede seçmen) bunu izleyen seçmenler (ikinci derecede seçmenler) ve bunlar da birin­ ci seçmenlerin vekâletleriyle milletvekillerini seçerler

Kimler Birinci Seçmen Olamaz On sekiz yaşını bitiren erkeklerin medeni hukuktan düşenler veya yabancı uyruğunda veya böyle bir iddiada bulunmuş veya iflas edipte itibannı yasal olarak iade edememiş veya kısıtlanmış olanlar ve kötü davranışlarıyla ünlü olmuş veya cinayetten mahkûm olmuş bulu­ nanlar seçmen olamazlar. Bu gibilerin işbu halleri defterlerde düşünce­ ler bölümlerine yazılır (i.M.8). işte bu yasal engeli olmayan ve on sekiz yaşını bitirmiş olan her erkek, birinci derecede seçmendir (I.M. 11,21). Halen Görevde Bulunan Asker ve Jandarma Personelinin İstisnası Ancak kara, deniz, generalleri, üst rütbeli subaylar ile küçük rütbeli subaylar ve jandarma üst rütbeli subayları ve eratı; askeri rüt­ beye sahip, üniforma giyinmiş tüm ordu personeli, orduya hizmette bulundukları sürece, ne birinci seçmen ve ne de ikinci seçmen ola­ mazlar; elbette ki emekli ve yedekler bunun dışındadır, (müstesnadır.) 136

Mustafa Kemal ATATÜRK Teftiş Heyetleri Mahalle ve köylerden bu esas defterleri ilçe belediye meclisine geldiği günden (9 Mayıs) itibaren ilçelerin büyüklüğüne göre üye sayı­ sı dörtten ona kadar olmak üzere İlçede bir “teftiş heyeti”kurulur. Bu teftiş heyetleri belediye başkanlannın başkanlıkları altında, ilçelerde tamamen belediye meclisi üyesinden ve illerde de belediye üyesiyle 11 Genel Meclisi "daimi encümeni”üyesinin katılımından oluşur (i.M. 10). Durum böyleyken bu heyetlere dışarıdan üye almaya gerek görülürse, teftiş heyetinin seçimi ve çoğunluğu evliler arasından alınabilir. Belediye örgütünde özellik bulunan yerlerden Ankara’da, bele­ diye meclisinin kendi arasından seçeceği altı kişiyle 11 Genel Meclisinin daimi encümeninin dört üyesi teftiş heyetini oluştururlar; İstanbul’da bu heyet, belediye ve II Genel Meclisinin görevini yapan İstanbul Genel Meclisi’nin kendi arasından, seçeceği kişilerden meydana gelir. Seçmen Listeleri Üzerinde İnceleme ve Soruşturma Yapılması ve Süresi Bu teftiş heyetleri gelen defterlerin yasaya uygun ve yanılgı, hata ve kötülükten uzak tutulmuş olduklannı 6-15 gün içerisinde inceler ve bu konuda gereken araştırmada bulunurlar. Bu amaçla her gün topla­ nırlar (i.M. 12). Seçmen Listelerinin Asılması ve Sûresi Bu on beş günlük süre bittikten sonra (aşağı yukan 29 Mayıs) listelerin birer kopyası çıkarılarak hükümet ve belediye dairelerinin duvarlarıyla herkesin görebileceği diğer yerlere asılır ve Belediye Zabıtasından adamlar korur; durum, gazeteler, ilanlar ve sesli duyuru­ larla ilan edilir. Bu listeler on beş gün asılı kaldıktan sonra on beşinci günü akşamı (aşağı yukan 14 Haziran) belediye başkanlan eliyle kal137

Medeni Bilgiler dınlır (i.M. 13). (1927 seçimlerinde zamanın darlığından bu süreler, o seçime özgü olmak üzere ve bir yasayla, yanya düşürülmüştür). Teftiş Heyetine İtiraz Hakkı ve Bu Konuda Yapılacak İşlem Bu on beş günlük ilan süresi içinde kimin seçime katılmaya hakkı olup da listeye ismi yazılmamış olduğunu veya ismi yazılmama­ sı gerekirken yazıldığını görürse, teftiş heyetine dilekçe ile başvurur. Teftiş heyeti bu konuda araştırma yapar ve sonunda sekiz gün içerisin­ de genellikle karannı verir ve dilekçe sahibine de kısaca ve mühürlü bir kâğıtla karannı bildirir. Eğer teftiş heyeti bu dilekçeyi kabul etmiş­ se listeyi o yolda düzeltir. Eğer heyet dilekçeyi reddeder ve dilekçe sahibi de bunu kabul etmezse beş gün içerisinde usulen dava edebilir. Bu davanın da sekiz gün içerisinde bitirilmesi gerekir. Bu konudaki karar kesindir ve temyiz edilemez (i. M. 14). Bir Seçim Çevresinden Kaç Milletvekili Çıkacağının Tespit Şekli İlçe teftiş heyetleri bu seçmen listelerini kaldırdıktan ve son düzeltmeyi yaptıktan sonra llçe’lerinde on sekiz yaşından aşağı ve yukan ne kadar erkek nüfusu olduğu hakkında bir tutanak düzenler­ ler ve hemen ll’e gönderirler, ll’deki merkez teftiş heyeti ile 11 Meclisi yönetimi valinin başkanlığı altında toplanır ve bu tutanaklardaki isim­ ler toplamını sayarak aşağıda yazılan esasa uygun olarak İlden kaç mil­ letvekili çıkabileceğini tespit eder. Ondan sonra durum vali tarafından, 11 gazetesine ve merkezdeki teftiş heyetine ve kaymakamlar aracılığıyla da, İlçe teftiş heyetlerine ve Bucak başkanlarına ilan edilmek üzere bil­ dirilir (I.M.16). Her 20.000 erkek nüfusa karşılık bir milletvekili seçilir. Bir ilin erkek nüfusu 20.000 den az olsa bile her durumda ilin bir milletveki138

Mustafa Kemal ATATÜRK li seçme hakkı vardır. İlin erkek nüfus sayısı 20.000 den fazla ise (30.000) e kadar 1, (30.001) den (50.000)e kadar 2, (50.001) den (70.000) kadar 3, (70.001) den (90.000) e kadar 4, v.s. milletvekili seçmek hakkı bulunmaktadır. Gerçekten hizmette bulunan askerler ve jandarma personeli, seçmen ve seçilmiş olamamakla birlikte, milletve­ kili sayısını belirleyen bu rakamlar içerisine katılırlar, İşte yanlışı düzeltilmiş seçmen listeleri Î1 merkezine geldikten ve İlden çıkacak milletvekili sayısı belli olduktan sonra ikinci dereceli seçmen (ikinci derecede seçmen) seçilmesine başlanır. İkinci Derece Seçmene Yönelik İşlem Birinci seçmenlerden her iki yüz kişinin bir tane ikinci derece seçmeni seçme hakkı vardır (4 Nisan 1339 tarih ve 320 sayılı yasa). Birinci seçmen olmaya engel olan yasal koşul ikinci seçmenleri de kap­ sar (I.M.22). Bucaklarda ikiyüzden fazla birinci derecede seçmen bulunursa 300’e kadar 1, 301’den 500’e kadar 2, 501’den 700’e kadar 3, vs. şek­ linde ve bu oranlar içerisinde ikinci derece seçmen seçimi yapılır (I. M. Madde, 23) İkinci Seçmenlerin Seçimi Her bucağın ikinci derece seçmen seçimine ilçe teftiş heyetinden ve kura ile birer üye gönderilir ve seçim her bucakta ayn ayn yapılır (i.M. 19,20). Bir bucakta kayıtlı olan seçmenin diğer Bucağa gelip oy ver­ meye hakkı yoktur. Teftiş heyetinden Bucaklara giden üyeler her Bucaktaki birinci seçmenlerin isimlerini içeren liste ile bu miktara göre arkası İlçe teftiş heyetinin mührüyle mühürlenmiş beyaz notlan (pusulalan) birlikte alırlar. Bu üye Bucak merkezine gidince seçmenlerin çokluğuna göre gerekirse seçmenleri kısımlara ayınr ve teftiş heyetince belirlenen günde veya günlerde Bucak merkezinde bulunmalan için seç139

Medeni Bilgiler menlere haber verilir. Bu bildirim jandarma eliyle ve yasada belirli yön­ tem çerçevesinde gerçekleşir. Muhtarlar bu ihban alıp kabul ettiklerine ilişkin birer ilmühaber verirler (i.M.26,27,28).

Bucaklarda Geçici Seçim Heyetleri Her Bucak’ta, İlçe teftiş heyetinden üyenin başkanlığı altında Bucak meclis başkanı ve kurulu üyesinden meydana gelen geçici bir seçim heyeti oluşturulur.

İkinci Derece Seçmen Seçiminin Yürütme Şekli Seçim günü defterler açılır ve seçim için arkası mühürlü beyaz pusulalar çıkarılır ve anahtarlan birbirine uymayan iki kilit altında sağlamlaştırılmış ve pusulaları alabilecek büyüklükte bir de sandık hazırlanır ve uygun bulunan yerde önce sandık, içi boş olduğu hazır bulunanlara gösterildikten sonra, çifte kilitle kilitlenir. Bir anahtan llçe’den gelen teftiş heyeti üyesine ve diğer anahtan da Bucak başkanına verilir ve sandığın dört tarafından kalın ip geçirilerek uçlan muh­ tarlar tarafından mühürlenir, (t.M.29,32). Bundan sonra en uzak köy ve mahalle seçmenlerinden başlanarak arkası mühürlü beyaz pusulalar seçmenlere dağıtılır ve kaç ikinci derece seçmen seçimi gerekiyorsa bu sayı tutannca ikinci derece seçmen olarak seçecekleri adamlann isim­ lerini yazabilecekleri ve fazla yazarlarsa baştan başlanarak belirli sayı­ nın kabul edileceği ve fazlasının geçersiz sayılacağı ve belirli sayıdan daha az yazarlarsa ancak yazdıkları sayının kabul edileceği ve bir adamı iki üç defa yazarlarsa yalnız bir oyun geçerli olacağı ve yazılan isimler okunamazsa yine geçersiz sayılacağı, seçim heyeti üyesi tarafın­ dan seçmenlere anlatılır (i.M.33). Böylece seçmenler yazdıklan ikinci derece seçmen pusulalannı sandığa atarlar; herkesin bir pusuladan çok atmamasına seçim kurulu dikkat eder. Pusulalar sandığa atıldıktan sonra seçim heyetinin kâtibi tarafından seçmenler listelere tutanak şek140

Mustafa Kemal ATATÜRK linde pusulaların sandığa atıldığı kaydolunur ve durum ihtiyar heyet­ leri tarafından imza altına alınır (i.M.36). Seçim bir günde tamamlan­ mazsa sandığın pusula atılan deliği üzerine bir kâğıt konulur, etrafı mühürlenerek koruma altına alınır: ertesi gün mühürler kontrol edile­ rek ve kâğıt yırtılarak seçimlere başlanır (i.M.37).

İlçe Merkezlerinde Yapılacak İşlem İlçe merkezlerinde ise dört, beş mahalle birleştirilir. Geçici bir seçim şubesi kurulur ve köylerde yürürlükte olan işlem aynen uygula­ nır (t.M.39). Tanınan kişilerden kabul edilebilir gerekçesi olanlar oy pusulalannı mühürlü bir zarf içine koyup teftiş heyeti başkanlığına yazacaktan bir mektupla gönderebilirler. Bu zarf kapalı olarak sandığa atılır (i.M.40). Bundan sonra seçim heyetinin bütün üyelerinin hazır bulunmasıyla san­ dık açılır. Önce yalnız pusulalar sayılır ve tekrar sandığa atılarak “şu kadar seçmen gelmiş ve şu kadar pusula atılmıştır9’ şeklinde kısa bir tutanak düzenlenir (i.M.41). Bundan amaç seçmen sayısına göre pusulalann sayı­ sını kontrol etmektir. Eğer seçmen sayısından fazla pusula çıkarsa seçim heyeti yasasındaki hükümlere göre sorumlu tutulur ve fazla, sayıdaki pusula, üstündeki isimler okunmadan yok edilir (i.M.42). Ondan sonra pusulalardaki isimlerin okunmasına başlanır ve en çok oy kazananlar ikinci derecede seçmen olurlar. Bunlann ellerine seçmen heyeti tarafın­ dan birer tutanak verilir. (i.M.43); aynca da seçimin yukanda yazılan şekillerde yapıldığını yazı ile bildiren ve çoğunluk kazananlann isimleri­ ni içinde bulunduran iki parça tutanak yapılarak biri ilçeden gelen memura ve diğeri de Bucak başkanına verilir O M.44). İkinci derecede seçmenler, seçildiklerine ilişkin alacaklan tuta­ naklarını İlçe teftiş heyetlerine verir ve bu konu için îlçe’de yapılan lis­ telere kaydettirirler, (i. M. 45).

141

Medeni Bilgiler Milletvekili Seçimi Temmuzun birinci gününden itibaren milletvekili seçimine baş­ lanması valiler tarafından kaymakamlar eliyle her ilçenin teftiş heyeti­ ne Haziran başlarında hatırlatılır ve bildirilir (t.M. 18). Belirli günlerde her Ilçe’nin ikinci derece seçmenleri, ilçe merkezlerine gider ve teftiş heyetlerinin gösterecekleri yerde ve saatte toplanırlar. Teftiş heyetleri tutanakla gelen ikinci derece seçmenlere ilden kaç milletvekili çıkacağını ve milletvekilliği için 11 merkezindeki teftiş heyetine başvuru ile adaylıklarını koymuş olanların isim ve hüviyetle­ rini bildirirler. İkinci derece seçmenler istedikleri kişileri milletvekili olarak seçmekte serbesttirler (ancak bu seçimde seçmenin mensup olduğu partinin arzusu elbette ki egemen olur). Asker ve Jandarma Personeli ile (Merkezden işe alınmış) Devlet Memurları ve Belediye Başkanlarının Bulundukları M akamlarda Milletvekili Olabilme Koşulları: Yalnız Kara, Deniz ve jandarma sınıfı çeşitli General, Asker ve Jandarma Personeli ile yüksek rütbeli subaylar ve tüm ordu persone­ linden istifa hakkına sahip olmayanlar ile istifa ve emekli hakkına sahip olup da genel seçimin ilanından itibaren son on gün içerisinde usulen istifa ve emekliliklerini talep etmeyenler Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliğine seçilemezler. Aksi takdirde bu seçim geçersiz sayılır (385 sayılı kanun). Keza öğretmenler ayn olmak üzere halen görevde bulunan tüm devlet memurları ile müftüler, hâkimler, savcılar ve belediye başkanları ikinci derece seçmen seçimine katılmadan iki ay önce istifa etmiş olmadıkça memur bulunduklan seçim çevresinden milletvekili seçile­ meyecekleri gibi, ordu, kolordu, alay komutanlarıyla tüm askere alma, kalem ve şube başkanlan, jandarma alay, tabur ve bölük kumandanla­ rı da memuriyetlerini kapsayan seçim çevresinden milletvekili seçile­ mezler (320 sayılı kanun, 3. madde). 142

Mustafa Kemal ATATÜRK Milletvekili Seçimi İşleminin Hareket Şekli Teftiş heyeti, ikinci seçmenlere, kendilerine verilen mühürlü pusulalara milletvekili çıkmasını arzu ettikleri kişilerin isimlerini yaz­ malarını ve fazla isim yazarlarsa birinci isimden itibaren belli sayının geçerli ve geriye kalanının geçersiz sayılacağını ve noksan yazarlarsa ancak o miktann geçerli olacağını ve yazılan isimler okunmazsa dik­ kate alınmayacağını bildirirler. Keza yukarıda ikinci seçmenlerin seçimlere katılmasında tanımlandığı üzere seçim sandıklarını hazırla­ maları ve toplantıya katılanlara sandığın boş olduğunu gösterirler ve sandığı usulü çerçevesinde mühürleyerek seçmenlerin birden fazla pusula atmamalanna dikkat ederler. Böylece pusulalar sandığa atılır ve o gün sandığa oy pusulası atan ikinci derece seçmenler, tlçe’nin ikinci derece seçmenlerinin onda sekizinden aşağı ise sandık deliğine kâğıt konularak mühürlenir ve sandık koruma altına alınır ve ertesi gün seçime devam edilir (i.M.46,50). Atılan pusula sayısı onda sekizi geç­ mek koşuluyla tamam olduktan sonra sandık açılır, önce pusulalar sayılır ve sonra da yüksek sesle pusulalar okunarak milletvekili aday­ larının kazandığı oylar toplanıp çoğunluk kazananlar tespit edilir ve teftiş heyetince mühürlü tutanak yapılarak kaymakam eliyle II teftiş heyetine gönderilir. Adaylar ne kadar oy alırlarsa bunun tutanağa kay­ dedilmesi gerekir, (t.M.52).

İl Merkezince Yapılacak İşlem Bu tutanaklar il teftiş kuruluna gelince merkez ilçe tutanağıyla birlikte toplanıp bir araya getirilir seçilenlerin isimlerini ayrım az ve çok oy kazananların isimleri birer birer söylenerek kaydedilir.

Milletvekili Olanlar, Eşit Oy Alanlar Eşit oy alanlar varsa aralarında kura çekilir. Bu şekilde en fazla oy alanlar ve kendilerine kura isabet edenler milletvekili olurlar. 143

Medeni Bilgiler Birkaç Seçim Çevresinden Milletvekili Olanlar Bir kişi birden çok seçim çevresinden milletvekili olamaz. Başka yerlerden de seçilirse birini tercihe ve diğerlerinden istifa etmek zorun­ dadır. Milletvekilliği Tutanaklarının Düzenlenmesi 11 teftiş heyetleri valinin başkanlığı altında toplanarak milletve­ kili olanların uç parça tutanağını, aldıkları oy sayısıyla birlikte, düzen­ lerler. Bu tutanakların birer onaylı kopyalan milletvekili olanlara veri­ lir. Birer kopyası da her ilçenin teftiş heyetlerine gönderilir (i.M.53) ve üçüncü onaylı kopyası da İçişleri Bakanlığı na sunulur. İçişleri Bakanlığı Millet Meclisi açılmışsa tutanağı meclis başkanlığına sunar. Meclis açılmamışsa açılıncaya kadar saklar, (t.M.55, 56). Milletvekilleri de Millet Meclisi açılınca tutanaklarını geçici başkana teslim ederler (i. M. 54). Bunlar usulüne uygun incelenir ve kanunen yasaklı olma­ yanlar meclis genel kurulu tarafından onaylanır.

Kısmi Seçim Meclisin, dört yıllık seçim dönemi sırasında ölüm veya istifa gibi sebeplerle boşalma meydana gelirse durum meclis başkanlığı aracılığı ile meclisin bilgisine arz edilir ve ancak bundan sonradır ki İçişleri Bakanlığının o seçim çevresine vereceği emirle yeniden milletvekili seçi­ lir. İkinci derece seçmenlerin bu sıfat ve yetkileri dört yıllık bir toplantı dönemi için geçerli olduğundan başka bir işleme ihtiyaç kalmaksızın toplanıp yeni milletvekilini seçerler. Merkezden atanmış olanlarla beledi­ ye başkanlarının bulunduklan çevreden milletvekili seçilmeleri için ikin­ ci derece seçmenlerin seçiminden iki ay önce istifa etmiş olmalan koşu­ lu bu kısmi seçimleri kapsamaz (12 Nisan 1928 tarih ve 412 sayılı karar).

144

Mustafa Kemal ATATÜRK Cezalar a. Seçim işlerinde belediye başkanlığının ve teftiş ve seçim heyet­ lerinin istediği bilgiyi vermekten kaçman ilgililer. b. Sahte bir isim ve sıfat kullanarak veya yasal seçim hakkından yoksun olduğunu gizleyerek kendisini seçim listesine yazdıranlar veya ismini birden çok kaydettirenler. c. Ya kendisi milletvekili olmak veya bir diğerini milletvekili seçmek amacıyla seçmenleri korkutan veya onlan özendirmek için onlara para ve eşya verenler ve verilen bu parayı ve eşyayı kabul eden­ ler ve bir kişi hakkında oy vermek, verdirmek veya verdirmemek için devlet memurluğu veya özel bir hizmet sözü veren veya kabul edenler. d. Oy sandığını ve seçim belgesini zorla ele geçirenler, çalanlar ve üzerinde oynayanlar. e. Seçim işlerinde çeşitli şekillerle sahtekarlık yapanlar... Kanunda belirli cezalara derece derece çarpılırlar. Buraya kadar, bugün henüz geçerli olan Seçim Yasasından özet­ lediğimiz notlarla ve Anayasadan aynen aldığımız maddelerle açıkla­ dığımız düşünceler şunlardır; a.

Türkiye Cumhuriyetinde seçim yöntemi; görüldü ki iki dere­

celidir ve genel seçimle değildir. Kanunen aranılan özelliğe sahip olan Türk vatandaşı, mecliste milleti temsil edecek vekillerini doğrudan doğruya henüz seçme hakkından yoksundur. Bu hakkı aracı ile kulla­ nıyor. Bu yöntemin Cumhuriyetimiz tarafından mümkün olduğu kadar çabuk, geçmişin eski ve değersiz yöntemleri yanına gömülmesi gerekmektedir; artık demokrat ve medeni Türk sosyal toplumunun haksız yere yetişkin ve yetkin olmadığını gösteren bu ilkel yöntemi devam ettirmesi doğru değildir. Benzerimiz medeni devletlerde olduğu gibi bir dereceli yani doğrudan doğruya ve genel seçimle seçim yönte­ minin konması için kararsızlığa gerek yoktur; ikinci derecede seçim hakkına sahip vatandaşın doğrudan doğruya milletvekili seçmekte 145

Medeni Bilgiler daha çok acemilik ve isabetsizlik göstereceği kabul edilemez. b. Şuna da dikkat etmek uygun olur ki, devletin çok nazik ve büyük yetkinlik ve erdem isteyen işlerini görecek millet temsilcilerinin seçilmesinde millete rehberlik edecek siyasi partilerin varlığı ve faali­ yetlerinden kendini gerekli görebilen yeryüzünde hiç bir medeni mil­ let yoktur. Her ülkede milletvekili adaylarının listeleri partiler tarafın­ dan ortaya atılır. Siyasi oyu kullanma çağında ve yeterliliğinde bulunan her vatandaş doğal olarak bir siyasi partinin üyesi olmalıdır. Partiler aynı düşüncede bulunan vatandaşlan grup halinde toplar. Partilerin amacı, üyesini aydınlatmak ve seçimlerde onlan yönlendirmek ve yönetmek­ tir. Siyaset yapmak, ülkenin menfaatleriyle ilgilenmek demektir. Her halde medeni ve demokrat ülkelerde politika ve partiler zorunludur. Partiler kendi ortamında topladığı öz su ile milleti besler.

146

Vergi*

Verginin Tanımı, Hakkında Genel Bilgiler Vergi nedir? Şimdiye kadar ekonomistler ve maliyeciler, vergi­ nin tanım ında birleşmemişlerdir. Ç ü n k ü bu tanımın, çeşitli maliye ve ekonomik yöntemlerin esası olmasını arzu etmişlerdir. ♦ Bu konu için 1930 yılında iki kere basılan "Vergi Bilgisi' adlı kitabın önsözü. “Bu notların toplanması”şöyle oldu: Yurt bilgisi adı altında Ortaokullarda ve Liselerde öğretilen bilgiler arasında vatandaş görevlerinden olmak üzere Vergi Bilgisi de vardır. Ben, okutma görevi­ mi yapmak için, muhtaç olduğum bilgiyi toplamak zorunda kaldım. Maliye ilmine ilişkin Türkçe ve Fransızca bazı eserlere başvurdum. Mevcut ve geçerli vergi yasalarımızdan özetler aldım. Toplanan notlar, beni doyunnadı. Başbakanlık Müsteşarı Kemal Beyefendiden, yardım rica ettim. Bana vergilerimiz hakkında değerli notlar lütfettiler; onlardan yararlandım. Bir de benim için daha güç olan vergiler hakkında son ve yeni ilmi görüşler konusu idi. Bunun için Mali ilimler Profesörü, Büyük Millet Meclisi Başkan Vekili Haşan Beyefendiye başvur­ dum ve yardımını rica ettim. Adı geçen kişi bana çok değerli ve ayrıntılı notlar hediye etti. Bu notlardan oldukça aydınlandım. Bütün bu topladığım bilgi, bu görülen notlan meydana getirdi. Vergilerimiz hakkındaki bilgilerin, yetkili makamın incelemesinden geçmesini gerekli gördüm. Bu görüşün elde edilmesi için Maliye Bakanlıgı’na başvurdum. Maliye Vekili fiükrü Saraçoğlu Beyefendi, not­ larımın tümünü ve özellikle vergilerimize ait olan bölümünü kendisi inceledi ve uzmanlarına, baştan sona kadar incelettirdi ve tamamlattırdı. Türk çocuklanna, Türk vatandaşlanna mesleğim gereği olarak, âcizane hizmet amacıyla, kendilerine başvurduğum kişilerin ve makamın gördüğüm yardımları­ na teşekkür ederim. "Vergi Bilgisi Notlan” adını verdiğim bu kitap içeriği öğrenci için aynntılı görülebilir; fakat her konuya ait bilgiyi öğrencinin seviyesine göre özetlemek öğretmen için önemlidir. Bu kitabın bütün vatandaşlara yararlı olabilmesi için, daha çok kısaltılmasını uygun bulamadım. Bir de, hatırda tutulmalıdır ki, vergilerimiz hakkında bugün yürürlükte olan ve uygulanan yöntemler ve oranlar her yıl, bu konuda yeni çıkacak olan yaşatanını­ zla karşılaştırılarak düzeltilecektir. Yurtbügoi vr Tarih Muallimi Afet (¡930)

147

Medeni Bilgiler Sade ve genel bir olayı beyan etmekle yetinmemişlerdir. Biz, bu konuda tartışmalı ortama girmekten çekinerek şu kısa tanımı yapacağız; Vergi, devletin millet ve ülkeye karşı yerine getirmeye zorunlu olduğu görevlerini yapabilmesi için gerekli masraflara bireyin katılım payıdır. Vergi, ülkede emlak sahibi olan, ya da sadece, ülkede oturan ve hatta ülkeden gelip geçen yabancılardan da (ecnebilerden de) alınır.

Vergi, Vatandaş için Bir Görevdir Ancak, ‘'devletin tüm masraflarına halkın katılım ı”* olan vergi, esas itibariyle vatandaşın devlete karşı kutsal borcudur. Bu görevden hiçbir vatandaş ayn tutulamaz. Vergi, devlete hizmetinin karşılığı veri­ len bir ücret değildir. Vergi, yalnız düzen ve emniyeti koruması için devlete ödenen bir sigorta ücreti de değildir. Vergiyi bu anlamlarda düşünmek, özellikle, demokrasi esasına dayalı bir devletin konumu ve görevi hakkında yanlış bir düşünceye sahip olmak demektir. Bu, hükü­ mete bir jandarma veya bir sigorta şirketi görüşüyle bakmak demektir. Bilinmektedir ki, devlet bizzat millettir, vatandaşlann vergi adı altında verdiği paralar devlet tarafından milletin siyasi, düşünsel ve ekonomik alanlarda ilerlemesi, gelişmesi ve mutluluğu için harcanır. Devletçe yapılan masraflar sayesinde ülkede yaratılan bayındırlık ve medeni araçlar ve kurumlar, şüphesiz bütün vatandaşlann maddi ve manevi menfaat ve mutluluklannı yükseltir. İşte, bu sebeplerledir ki, vergi, tüm vatandaşlar için yerine getirilmesi zorunlu bir görevdir.

Vergi Kaynaklan Çeşitli şekil ve konum gösteren vergi kaynaklan üzerine konu­ lan vergiler, başlıca iki gruba ve her grup iki türe indirgenebilir. * T. E. M. 84.

148

Mustafa Kemal ATATÜRK Birinci grupta ; a. Menkul veya gayrimenkul servetler üzerine veya bu kaynak­ lardan gelen gelir üzerine konulan vergiler: sanat, meslek ve ticari ve sanayi girişimlerinin gelirleri ve emek karşılığı gelirler üzerine konulan vergiler, birinci grubun birinci türünü oluştururlar. b. Gayrimenkul servetlerin sosyal sebepler ve etkenler yüzün­ den fazlalaşan değerleri ve piyango gibi talih eseri olan servetler ve hibe, bağış, miras yollarıyla intikal eden servetler üzerine konulan ver­ giler, bu grubun ikinci türünü oluştururlar. İkinci grupta ; a. Servetin dolaşımına ait işlemler üzerine konulan ücret, damga pulu ve diğeri vergiler gibi birinci türü, b. Genellikle tüketim üzerine konulan vergiler, gümrükler, işlem vergileri, özel tüketim vergileri, tekeller ikinci türü oluştururlar. Birinci gruptaki vergiler ile ikinci gruptaki vergiler arasında tek­ nik fark şudur;

Dolaysız Vergiler Birinci grup vergilerde, mükellefin belli ve bir dereceye kadar değişiklik göstermeden süregelen servet veya gelir durumları verginin kaynağı veya matrahıdır. Servet veya gelir bu grupta, kaynağında, bulunduğu yerde mükellef olur; yani, gelir kaynağı olan meslek, sanat veya ticareti, bir dereceye kadar değişmeden kalan ve isim ve liste ile belirli olan mükellef şahıslara yöneltilebilen vergilerdir. Bu vergi, top­ lanmışlar ile aracısız vergiler sınıfını meydana getirir. Bu vergiler gelir ya da sermaye üzerine konulabilir. Ya da, bireyin vergi yeterliliğini daha yakından izlemek için gelir, üzerine konulduktan sonra, sermaye üzerine de tamamlayan bir vergi konulur. Gelir üzerine konulan vergi­ ler de, ya her tür gelir için ayn ayn yöntemlerle birçok gelir vergileri halinde olur; ya da bir bireyin çeşitli kaynaklardan gelen geliri topla149

Medeni Bilgiler narak toplamı üzerine bir tüm gelir vergisi şeklinde konulur. Bunlann hepsi, toplumun sosyal bünyesine, milli karaktere ve ekonomik koşul­ lara göre sistem farklannı meydana getirir. Vergiye bağlı gelirin miktan doğru sayılan bazı belirtilere ve dış etkenlere göre tespit edilir; ya da beyanname ve idari soruşturma yöntemiyle belirlenir veya belirli bir tutar idari birlikler arasında derece, derece mükelleflere ulaştınlmak üzere paylaştınlarak tahsil edilir.

Dolaylı Vergiler ikinci grup vergiler, servet ve gelirin belirli, değişmeyen durumlan yerine, onlann hareket ve dolaşımını izler. Vergiye bağlı işler ve işlemler oluşmasına tabi olurlar. Bu vergilerin tahakkuk ve tahsilleri, birinci grupta olduğu gibi belirli zaman, mevsim ve devrelere sığmaz, taksitlere bağlanamaz, gerçekleşmesinde hemen ve toptan tahsil edilir. Mükelleflerin kimler olduğu önceden bilinmediği için, isme yazılmış listeler, defterler düzenlenmesine gerek yoktur. Hazine ile mükellef arasında bir tebliğ ve tebellüğ türünden çatışmalar ve ilişkiler meyda­ na gelmez. Bu vergilerin konusunu oluşturan işler ve işlemler veya tüke­ timlerin birini yapan her kişi bu vergilerle yükümlü olur. Bu gruba ait vergiler de dolaylı vergilerdir. Gerek birinci gruba, gerek ikinci gruba dâhil ve aralannda esas­ lı farklar olan vergilerin her birine ait, ekonomik ve mali özellikler ve düşünceler çoktur. Biz, yalnız bu iki grup vergilere ait genel ve ortak özellikleri açıkladık. Devletin vergi sisteminde, dolaysız ve dolaylı vergilerin her iki­ sine de belirli oran kapsamında, yer verilmesi uygun olur; hatta deni­ lebilir ki, mümkün olduğu kadar adil ve mümkün olduğu kadar dev­ letin ihtiyaçlannı sağlamaya yeterli bir vergi sistemi yaratmak gerekir. 150

Mustafa Kemal ATATÜRK Dolaysız Vergilerin Faydalan ve Zararları Faydalan; 1. Dolaysız vergiler, temel adalet ve kuralları gereklerine daha uygun ve daha elverişlidir. Bu sınıf vergilerde iyi ve düzgün bir mali yönetim, bireyin kudret ve yeteneğini en üst derecede meydana çıkar­ mak olanağına sahiptir. Çünkü her mükellef bireyin, servet ve gelir durumlarını ayn, ayn inceleyerek meydana çıkarmak bu vergilerin yapısı gereğidir. 2. Dolaysız vergiler, devletin en sağlam, krizlerden en az etkile­ nen en değerli gelir kaynaklarım oluştururlar. Her hal ve durum içeri­ sinde devlet, bu kaynaklardan ne kadar gelir alacağını aşağı yukan bilir. 3. Dolaysız vergiler, tahsil açısından bakıldığında kullanım kuralına daha uygun sayılır. Bunlann tahsil masraflarının gelir topla­ mına oranı, dolaylı vergilerdeki orandan çok azdır. Bu faydalara karşı­ lık, dolaysız vergiler için zarar olarak kabul edilen taraflar da vardır. Zararlan; 1. Bu vergilerin geliri kısa zamanlar içerisinde bir dereceye kadar değişmeden kalır. Genel servette meydana gelen ilerlemeleri yakından izlemezler. Tarifelerine zam yapılmadıkça gelirinde kendi­ liğinden önemli artış görülmez. 2. isimlerinden de anlaşıldığı üzere dolaysız vergiler, mükellefe kendini en çok hissettiren vergilerdir. Oysa verginin, mümkün olduğu kadar mükellefe hissettirilmeksizin toplanması, vergiciliğin etkin kurallarından biridir. Dolaylı Vergilerin Fayda ve Zararlan Zararlan; Dolaylı vergilerde dolaysız vergilerin tamamen aksi olan fayda ve zararlar vardır: 151

Medeni Bilgiler 1. Bu vergilerin mükellefleri belirli bireyler olmadığından ada­ let tarafı ile ilgileri yoktur. Bu vergilerin, özellikle tüketim vergileri kısmı, uygulamada adalet gereklerine tamamen karşı sonuçlar vermek­ tedir. Tüketim vergileri, çoğunlukla zorunlu ihtiyaçlardan olan eşya üzerine konulur, tuz ve şeker gibi. Bu maddelerden yoksul kimselerin tüketimi genel tüketimin en büyük kısmını oluşturur. Demek oluyor ki bu kaynaktan alınan gelir daha çok yoksul sınıflara yükletilmiş olur. Bu vergiler gelir ile uygunluğu şöyle dursun, gelir ile ters orantılı bir sonuç verir. Oysa vergilerde adaletin kısaca ifadesi, herkesin geliri derecesinde vergi vermesidir. 2. Dolaylı vergilerin toplanmasında sebat ve kararlılık azdır. Krizlerden, olağanüstü koşullardan çok ve çabuk etkilenirler. Bir savaş, bir kuşatma, bir ülkenin gümrük gelirini sıfıra indirebilir. Böyle zamanlarda halk tüketimlerini mümkün olduğu kadar azaltmaya çalı­ şacağından diğer tüketim ve işlem vergileri de önemli şekilde azalır, ekonomik çalışma gevşer, ekonomik durgunluk bu kaynaklan hızla zarara uğratır. Bu zararlara karşılık, bu tür vergilerin de esaslı fayda ve iyilikleri vardır.

Faydalan 1. Bir kere, bu vergiler, dolaysız vergilerden çok genellik ve kapsamlık özelliklerine sahiptirler. Yani bu vergilerde, herkesi ve her sınıf halkı vergi borcuna katmak özelliği vardır. Zengin, yoksul her sınıf halk bu vergilere tabi işlemleri ve tüketimleri yapmak zorunda olduklarından vergiden kaçamazlar; oysa aracısız vergilerde yükümlü­ lük, bu vergilerin matrahlarını oluşturan servet veya gelire sahip olan­ lara ayrılmış kalır. 2. Diğer taraftan, dolaylı vergiler, milli servet ve gelirin artması ve ilerlemesini yakından ve hızla izlerler. Hatta bu izleme servet ve gelirdeki yükselme oranından daha yüksek bir oranda olur. Her yeni 152

Mustafa Kemal ATATÜRK servet elde edilince, birçok işlemlere sebep olur, birçok defa elden ele dolaşır ve birçok defa dolaylı vergilere matrah oluşturur. Ekonomik durumlar ve sebepler sonucu olarak eşya fiyatlarında meydana gelen yükselme, kendiliğinden bu vergilerin tarifelerinde bir değiştirme yap­ maksızın geliri arttınr. Bu vergiler, sahip oldukları esneklik ve geneli kapsama özellikleri sayesinde, hâzineye yüksek tutarda gelir kaynakla­ rı oluştururlar.

Vergi Kuralları Vergilerin konulmasında mümkün olduğu kadar, ülkenin sos­ yal ve ekonomik koşullarına uyabilmek için zaman ve ortam ile değişmeyen bazı genel esaslar ve bilinenler vardır. Bu esas kuralları, bilinenleri en açık ve toplu şekilde ifade eden İngiliz ekonomistlerin­ den “Adam Smit’lir. Adam Smit, bu kuralları dörde indiriyor.

Birinci Kural Adalet kuralıdır. Adam Smit bu kuralı şöyle ifade ediyor: “Bir dev­ letin uyruğundan her biri halkın hizmetleri için masraflarına mümkün olduğu derecede vergi vermek kudreti ile oranülı olarak, yani gelir oranın­ da katılmalıdır. ” Bu ifadeden anlaşılıyor ki, Adam Smit, vergide adalet gereklerini verginin orantılı olmasında görmüştür. Bireyin vergi ver­ mek gücüne esas olmak üzere kabul ettiği ölçü, mükellefin geliridir. Şu halde gelir üzerine ve orantılı şekilde konulmuş vergiler, bu yazara göre adalet kuralına en uygun vergilerdir. Vergilerde adaletin gerekleri­ ni bu esastan farklı ve başka şekil ve oranlarda aramak mümkündür ve arayan yazarlar, ekonomistler de vardır. Bu meseleye ait tartışmalar bir­ çok vergi meselelerinde ve özellikle tek oranlı ve artar vergiler mesele­ sinde önemle ve şiddetle söz konusu olmaktadır. Oysa bir esas, bir kural, bilindik olarak kabul edilebilmek için onun doğruluğu tartış­ masız kabul edilmelidir. Böyle olduğuna göre Adam Smit’in bu kuralı­ 153

Medeni Bilgiler m, bir bilindik diye kabul edemeyiz. Bu halde, bu kuraldan bilindik olarak kalan tek görüş, ilerlemeye göre değişen, kesin bir adalet kavra­ mıdır. Vergiler, nasıl olursa adalete uygun olur? Sorusuna verilecek yanıt; Kamunun vicdanı, vergilerde adaleti nasıl anlıyorsa bu anlayışa uygun vergiler adalete uygundur, demekten başka çözüm yoktur. Şu halde İyileştirenlerin, maliyecilerin görevi kamu vicdanının adalet hakkındaki ilerlemesini kavrayarak ona göre hareket etmektir. İkinci Kural Belirlilik kuralıdır. Bu kural şöyle ifade edilebilir; Vergi isteğe ve kişiye bağlı olmamalıdır. Verginin ne üzerine konulduğu ve oranı, vergi koyma yöntemi, tahsil zamanlan, itiraz ve başvuru haklan, başvuru makamlan hepsi önceleri mükellefçe bilinmelidir. Her mükellef ne için, hangi gelir ve kaynak sebebiyle vergi verdiğini ve ne kadar vergi vermesi gerekeceğini hesap edebilmelidir. Özetle vergi memurunun veya kurulunun kişisel değerlendirilmesine bırakılmamalıdır." Üçüncü Kural Kolaylık kuralıdır. Bunun gerekleri verginin mükellef için en az zorluk çıkaracak şekilde vergi koyulması ve tahsil edilmesidir. Vergi borcunun yerine getirilmesi ve ödenmesinde mükellefe en üst kolaylık­ lar gösterilmelidir. Bu kolaylıktan yalnız halk değil, hükümette pek çok yarar sağlar.

Dördüncü Kural Tasarruf ve ekonomi kuralıdır. Adam Smitin bu düşüncesi şöyle ifade edilmiştir; Vergi öyle olmalıdır ki, bu sebeple halkın cebinden çıkan para ile hâzineye giren tutar arasındaki fark mümkün olduğu kadar az *

154

T M 8 4 -8 5

Mustafa Kemal ATATÜRK olmalıdır. Yani verginin tahsil ve tahsil masrafları asgari sınırını geç­ memelidir. Bir vergi ki, halkın cebinden çıkardığı paranın önemli bir tutannı devlet, o verginin tahakkukuna, tahsiline harcamak zorunda­ dır, o vergiler bu tasarruf ve ekonomi kuralına karşı gelen vergilerdir. Genel bir esas olarak dikkate alınacak diğer bir kural daha var­ dır ki, o da “vergilerin genel ve kapsamı ve tek düze olmalarıdır”Vergi, mümkün olduğu kadar millet bireylerinin hepsini yükümlülük altına almalıdır. Belirli sınıflara, belirli kaynak ayrılmamalıdır. Aynı vergi, bütün mükelleflere, aynı şekil ve yöntem çerçevesinde uygulanmalıdır. Çünkü şekil ve yöntem farklan, çok defa aynı derecede servet ve geli­ re sahip olanlann yükümlülüklerini çeşitli derece ve oranlara indirebi­ lir. Örneğin gelir veya kazanç vergisinin bir kısım mükelleflere beyan­ name ve soruşturma yöntemine göre, diğer bir kısım yükümlülere eşit ve dış etki yöntemine göre uygulanması yüzünden gelirleri eşit olan mükellefler, birbirinden çok farklı vergi vermiş olurlar. Şekillerin bazen esas kadar etkisi vardır.

Tek Vergi ve Çok Vergiler Devletler öteden beri millet bireylerini uygun olan her sebep ve fırsatta mükellef yapmak siyasetini izlemişlerdir. Bu sebeple vergi sis­ temleri çok çeşitli vergilerden oluşur bir duruma getirilmiştir. Bu vergi sistemleri devletle mükellef bireyler arasında birçok zorluklara ve sıkıntılara sebep olmuştur, işte devlet önerilerini belirli bir vergiye indirir düşünceleri denilebilir ki bu zorluklardan doğmuştur. Tek vergi düşünce ve girişimleri 18’inci yüzyıl başlannda meydana çıkmıştır. Tek vergi esasını belirli bir kanaat ve bir ekonomik mesleğin doğal sonucu olmak üzere ortaya atanlar ve savunanlara (fizyokratlara) göre her türlü servetin ve saf gelirin kaynağı topraktır, tarımdır. Tarımdan başka saf gelir getiren bir kaynak yoktur. Bütün vergiler sonunda toprağa, döner. Bundan dolayı servetin dolaşımı sırasında 155

Medeni Bilgiler çeşitli aşamalar üzerine, türlü vergiler koymaktansa doğrudan doğruya arazi üzerine bir vergi koymak yeterlidir. 19’uncu yüzyılın ortasından başlayarak bazı yazarlar tek vergi düşüncesini başka tartışmalarla savunmaya başlamışlardır. Bunlara göre bu tek vergi sermaye üzerine konulmalıdır. Tek verginin son çağdaş şeklini arazide sosyalistlik düşünce ve iddialannda buluruz. Deniliyor ki, arazinin tutarı doğal olarak sınırlıdır; nüfusu çoğalmış, ekonomice ilerlemiş ülkelerde arazinin değeri, sahiplerinin hiçbir kanşması ve etkisi olmaksızın olağanüstü yükselmiştir. Bu yükselen değerleri, arazi sahiplerinin elinde bırakmayıp bir vergi ile devlete almak gerekir. Bu yükselen değerler o kadar çoktur ki, bunlar üzerine uygun derecede konulacak vergi, devletin ihtiyaçlarını temin eder, başka vergilere ihtiyaç kalmaz. Görülüyor ki, bu düşünceler devletin vergi sistemini bir vergiye indirmek şeklinde iyileştirilerek ihtiyaç duyduğu geliri, en az zorluk ve uğraşıyla elde etmekten çok, tek vergi­ yi başka gaye ve amaçların elde edilmesine hizmet eden araç olarak kullanmaya yöneliktir. Taraftarlarının iddiasına göre, tek vergi sistemi birçok faydalan bir araya getirmektedir; tek verginin uygulanması basittir, masrafsızdır ve tek vergide adaleti sağlamak kolaydır. Çeşitli vergilere tutar olan mükellefin çeşitli kapasite kaynaklannı aramak, bulmak, ölçmek yeri­ ne, yalnız bir soruşturma kaynağı ve ölçü kullanılmış olur ki gerçeği, gerçek kudreti bulmak ihtimali o kadar çoğalmış olur. Bu ve bunun gibi daha bazı tartışmalarla tek vergi şekli savunulmuş olunmaktadır. Görünüşe göre pek doğru gibi görünen bu faydalara rağmen tek vergi sistemi, şimdiye kadar yalnız taraftarlarının hayallerinde kalmış­ tır. Hiç bir ülkenin mali hayatında uygulama alanı bulamamıştır. Çünkü vergilerde esas ve egemen olan kurallar tek vergi sisteminin gerçekleştirilmesine engeldir. Bir millet bireylerinin her birini güçleri derecesinde halka hizmet masraflanna katmak sonucunu sağlayacak

156

Mustafa Kemal ATATÜRK tek kaynağın, devletlerin bugünkü masraflarına katlanması mümkün değildir. Tek verginin adalete daha uygun olacağı ileri sürülüyor. Vergi uygulamalarını ayrıştırınca bu iddianın da gerçeğe uymadığı görülür. Devletin araştırma araçlan, örgütü ne kadar mükemmel olursa olsun vergi kaynaklarında yine birçok hatalar kalır. Araştırılan kaynak bir olursa ortaya çıkarılan hataların sonucunu düzeltecek hiç bir araç yok­ tur. Araştırma çeşitli kaynaklar üzerinde yapılınca bu hatalann bir kısmı gereksiz, bir kısmı eksik yönlerde olmak üzere meydana gelir. Bir kişi, bir gelir kaynağından dolayı fazla mükellef edilmişse diğer gelir kaynağına ait mükellefiyet noksanı, bu hatayı düzeltmeye hizmet eder. Çeşitli kaynaklar üzerinden kişinin ortalama mükellefiyeti, gücü­ ne, kapasitesine daha uygun çıkar. Vergilerde, esas kurallar gereğince adaleti, tüm toplumun ve aynı zamanda devletin ihtiyaçlarını yerine getirmek için millet bireylerinin başlıca gelir kaynaklarına ayn ayn başvurmaları zorunludur. Diğer taraftan devletin bireyler ile olan mali ilişkilerinde her iki tarafın sıkıntı ve zorluklarını mümkün olduğu kadar azaltmak için, vergileri, esaslı fayda ve sonuç beklenmeyen ikin­ ci derecede kaynaklara kadar çoğaltmamak ve çeşitlendirmemeli, baş­ lıca kaynaklara çevrilmelidir. Bugünkü mali gelişmelerin vardığı şekil budur. Tek vergi sistemi yerine, başlıca vergilerden oluşan çok vergi sistemi kabul edilmelidir. Paylaştırmak ve Tek Oranlı Vergiler Vergilerin servet ve gelir kaynaklarına vergi koyma ve paylaştır­ ma başlıca iki şekilde düşünülür ve uygulanır. Paylaştırılan Vergiler Birincisi, devletin her kaynaktan elde etmek istediği belirli bir gelir toplamı, idari birlikler arasında derece derece paylaştırılarak sonunda her yörenin payına düşen tutar, o yerde bulunan gelir ve ser­ 157

Medeni Bilgiler vet sahipleri arasında, kendilerini daha yakından temsil eden yerel heyetler tarafından paylaştırılır. Bu şeklin sonucu her bölge mükellef­ lerinin aynı kaynak üzerinden ayn ayn oranlarda vergi vermesidir. Ancak devletin elde edeceği gelir, değişmez ve kesindir. Bu şekil vergi­ lere, paylaştırılan vergiler adı verilir. Bu tür vergiler yavaş yavaş orta­ dan kalkmaktadır. Oranlı Vergiler İkincisi, mükellef nerede olursa olsun, vergisi sahip olduğu ser­ vet veya gelirin yüzde belirli bir kısmından meydana gelir. Bu şekil ver­ gilere de oranlı vergiler ismi verilmiştir. Buna tarifeli vergiler de deni­ lebilir. Bu tarife ve oran da iki şekil gösterir. a. Vergi, ya tek oranlı olur, b. Ya da artar tarifeli olur. Tek nispetli vergiler şimdiye kadar oranlı vergiler, artar vergiler de ilerlemiş vergiler terimleriyle ifade edil­ mektedir. Tek Oranlı Vergiler Verginin tutan, gelirin tutanyla açılmış olur; diğer bir ifade ile gelir arttıkça alınan verginin oranı değişmez vergilerdir. Örneğin, 100 lira gelirden 5 lira, 500 liradan 25 ve 1000 liradan 50 ve 10.000 lira­ dan 500 lira vergi alırsak tek oranlı bir vergi almış oluruz. Her gelir derecesinde alınan verginin yüzdesi 5’tir. Artar Vergiler Gelirin tutan yükseldikçe verginin tutan oldukça daha çok yük­ selerek giden ve verginin gelire oranla yüzdesi artan vergilerdir. Örneğin 100 liradan 5 lira, 500 liradan 40 lira, 1000 liradan 120 lira ve 10.000 liradan 1500 lira alınırsa artar vergi konulmuş olur. Çünkü 158

Mustafa Kemal ATATÜRK bu şekilde 100 liradan alınan verginin yüzdesi 5,500 liradan 8, 1000 liradan 12 ve 10.000 liradan 15 oranında vergi alınmış olur. Buna göre, verginin oran sırası; 5, 8, 12, 15 olmak üzere artarak devam ediyor. Oysa birinci şekilde, verginin oranı her zaman 5 olmak üzere değişmez kalmaktadır. Vergiler Hangi Şekilde Olmalıdır? Tek oranlı ve artar vergilerin ne demek olduğunu bu örnekler­ le anladıktan sonra karşılaşacağımız mesele şudur; Vergiler, hangi şekilde olmalıdır? Bu şekillerden hangisi vergilerin adalete uygun olmasını daha çok sağlar? Sorularının yanıtıdır. Bilinmelidir ki vergi meselelerinde bunun kadar tartışmayı ve herkesin görüş değişikliğine sebep olmuş bir mesele yoktur. Her iki şeklin de, tek oranlı vergilerin ve artar vergilerin ateşli taraftarları vardır. Tek oranlı vergi taraftarlarının görüş ve iddialarına göre, vergi­ ler her türlü isteğe ve insana bağlı işlemlerden korunmuş olmak için tek düze ve gerçek olmalıdırlar. Bu amaç, ancak tek oranlı vergi şek­ linde elde edilebilir. Verginin oranı bir kere belirlendikten sonra artık mükellef kim olursa olsun, hangi sınıftan bulunursa bulunsun, ondan istenecek vergi değişmez. Kişiliğine göre, şu veya bu yolda işlem uygu­ lamasına olanak kalmaz. Bu şekildeki vergiler, sınıf menfaatlerinin temsil edildiği, siyasi ve yasal kurulların elinde, sınıf mücadelelerinin uygulama aracı olarak kullanılmaktan kurtulmuş olurlar. Vergilerde bundan başka şekilde adalet elde edilmesi mümkün değildir. Herkes, geliriyle orantılı olarak vergi payını ödemekle adalet çerçevesinde, bor­ cunu ödemiş olur. Böylece herkese karşı aynı şekilde eşit işlem yapıl­ mış olur. Artar vergi taraftarlarının görüşlerine göre, vergilerin tek oranlı olmamalarını gerektiren birçok ilmi, ekonomik esaslar ve düşünceler vardır. Şunu ekleyelim ki, artar vergi taraftarlarının hepsi aynı meslek, 159

Medeni Bilgiler aynı özel görüş ve kanaate sahip olanlardan değildir. Bunların içinde sosyalistlik amaçlarının gerçekleştirilmesine hizmet eden kuvvetli bir araç olması bakımından vergilerin artar şekline taraftar olanlar vardır. Vergilerin tamamen tek oranlı olmamalarını esas olarak kabul ettikleri halde uygulamada bazı vergilerin artar şeklinde olmasını haklı ve zorunlu görenler de vardır. Bunlar, artar şekli, değişiklik yapıcı bir önlem konumunda olmasını görürler. Dolaylı vergilerin sonuçlan vergi gücü ile tamamen ters yüz edilmiş olarak meydana çıkar; bunu düzelt­ mek amacıyla, dolaysız vergilerde artar tarifeler uygulamasını zorunlu sayarlar. Sosyalistlik ile ilgili olmayan bazılanna göre sosyal heyet içinde, servet konusunda, var olan farklann, eşitsizliklerin, doğal ve ekonomik sebepler ve etkenlerden başka, sebep ve etkenleri vardır. Bu sebep ve etkenlerden bazılan doğrudan doğruya, devletin uygulamalanndan ve hareketlerinden doğar. Savaşlar gibi, gümrük siyasetleri gibi, devlet uygulamalan ve çalışmalan servette eşitsizliğin çoğalmasına sebep olur. Bu sebeplerin sonuçlannı düzeltmek gereğini artar vergiler sağlar. Bu görüşü artar vergilerin isabet ve yasallığına, delil olarak gösterenler ve onu savunanlar da vardır. Anar vergiyi doğrudan doğruya adaletin gereği olarak, kabul ve iddia edenler, vergilerde kapasite ve güç esasını yeni bir tarzda arayan­ lardır. Bu yeni anlayışa göre, vergilerde adalet, özveride eşitlik ile orta­ ya çıkar. Herkesin geliri ile orantılı bir vergi vermesiyle, elde edilen adalet görünüşte bir adalettir. Geliriyle orantılı vergi veren mükellefle­ rin, duyduklan özverinin derecesi eşit değildir. 500 lira geliri olan bir adamın, verdiği 10 lira vergide gösterdiği özveri, geliri 5000 lira olan mükellefin orantılı olarak verdiği 100 liradan, hissettiği özveriye eşit olamaz. Ondan çok ağır ve büyüktür. Bu iki mükellef, vergiden dolayı aynı özveriyi, aynı zahmet ve zorluğu hissettiği zamandır ki, eşit işlem yapılmış ve adalet uygulanmış olur. 160

Mustafa Kemal ATATÜRK Hedef Fayda

Eşyanın değeri hakkında bugün ekonomi ilminin, en doğru olmak üzere kabul ettiği “hedef fayda" (utilite finale) görüşü de bu düşünceyi teyit etmektedir, insanların ihtiyaçlan öncelikleri gittikçe azalan bir sıra oluşturmaktadır. Bu ihtiyaç sırasının birinci sının, yemek ve içmek, ihtiyacı ise, giymek, meskende oturmak, okumak, sonsuza kadar diğer ihtiyaçlar, öncelik sırasıyla birbirini izlerler. Bu ihtiyaçlann yerine getirilmesi ve faydasına yarayan serveti de, kısım kısım bu ihtiyaçlann karşısına koyalım. Yemek ve içmek ihtiyacının karşısındaki, servet kısmının, faydası en çoktur. Çünkü bununla yeri­ ne getireceği ihtiyacın etki ve önceliği en çoktur. İkinci ihtiyacın karşı­ sındaki kısmın faydası birinci kısımdan azdır. Çünkü bununla, etki ve önceliği ikinci derecede olan ihtiyacını yerine getirecektir. Böylece her kısım servet kendinden sonra gelen kısımdan daha çok faydalıdır. Bir adamın elindeki servetin en son kısmı, ihtiyaç sırasının en sonuncusu­ nu yerine getirecektir ve faydası o sonuncu ihtiyacın öncelik ve etkisi­ ne göredir, işte “eşyanın değerini, hedeffaydası belirler”,görüşünün anla­ mı budur. Bir adamın elindeki servetin bir kısmı alınsa, kaybolsa veya yok olsa duyacağı yoksunluk sonuncu ihtiyacının yerine getirilememesinden doğacak olan yoksunluk ve sıkıntıdır. Şimdi bu esası vergi­ ye uygulayalım. 100 lira geliri olandan 5 lira vergi aldık. Bu mükellefin özveri­ si, 100 liranın son 5 lirasıyla karşılayacağı ihtiyacının yapılamamasın­ dan doğan yoksunluk ve özveridir. O, beş lira elinden alınmasaydı bir ihtiyacını daha yerine getirebilecekti. Şu halde, verginin doğurduğu yoksunluk, vergi olarak verilen tutarın karşılayacağı ihtiyaçtan vazge­ çilmesidir. 100 lirası olandan alınan beş lira ile o adama, vazgeçirttirilen ihtiyaç veya ihtiyaçlann önceliği 1000 lirası olandan, orantılı alınan 50 lira ile 1000 lira gelir sahibine vazgeçirttirilen ihtiyaç veya ihtiyaç­ lann şiddeti eşit değildir. Bu genel düşünceyi bir şekilde ifade edersek: yoksul, vergi olarak verdiği, zorunlu ve öncelikli ihtiyaçlanndan; zen­ gin, vergisini, ikinci derecede ve zorunlu olmayan ihtiyaçlanndan 161

Medeni Bilgiler özveride bulunarak ödemektedir. Artan vergiye karşı olanlar düşündürmek istemişlerdir ki, artan vergi şekli, bir defa kabul edildikten ve uygulandıktan sonra, bu şeklin konumu gereği olarak, yüksek servet ve gelir derecelerinde, verginin oranı, yüzde 50, yüzde 80 ve hatta yüzde 100 gibi bireylerin servet ve gelirini kısmen veya tamamen, tutmak ve yasaklı sonuçlanna kadar varacaktır. Gerçekte, vergilerin artar oranlı şekilde uygulanan türlerinde, böyle bir sonuç şimdiye kadar hiç bir ülkede meydana gelmemiştir. Uygulamalar, bu yoldaki endişeleri bir dereceye kadar yatıştırmıştır. Sınıf mücadelelerinde iktidar mevkiinde bulunan partilerin, bu aracı silah olarak kullanmaları da bir kuruntudan ibaret kalmıştır. Vergi koy­ mak yetkisini zamanımızda sadece, elinde tutan siyasi ve yasal heyetle­ rin böyle bir eyleme kapıldıklarına ilişkin örnek göstermek pek güçtür. Eğer, siyaset gereği, böyle bir yol izlenecekse, bunun için, artar oranlı vergiler aracına başvurmaya, hiç bir zorunluluk ve gerek yoktur. Aynı amacın tek oranlı vergi şekilleriyle de, aynı derecede izlenmesi müm­ kündür. Yalnız, şunu kabul etmek gereklidir ki, artar vergilerin ilmi esaslan, ne kadar kuvvetli olursa olsun, uygulamada, özverili eşitliği, matematiksel kesinlikle ifade edecek bir artma oranı belirlemek, müm­ kün değildir. Artar şekli, birçok şekil ve oranlarda karıştırmak ve bir­ leştirmek mümkündür. Çeşitli ülkelerin, bugünkü uygulaması da bu çeşitliliğin açık örnekleridir. İngiltere’de, Almanya’da, Fransa’da ve diğer Avrupa ülkelerinde geçerli olan, artar vergilerin oran ve şekilleri, o ülkelerin, kendilerine özgü çeşitlilikleri ifade etmektedir. Şurası kesindir ki, servet ve gelir üzerine, bu şekilde konu vergiler, servet ve gelirin bir artma derecesinden sonra, vergi şeklini değiştirerek, “tek oranlı"şekli almak kaçınılmazdır. Bu değişiklik, düşünüldüğü gibi, bir dereceden başlamak üzere, servet ve gelirin yüksek dereceleri hakkın­ da, artar esası yürütmekteki imkânsızlıktan doğan zorunlu bir eksilme, bir geri gidiş değildir. Aksine artar oranın bir derecesinden sonra, tek düze bir duruma yükseltilmesi, o dereceye kadar artmaya esas olan 162

Mustafa Kemal ATATÜRK ilmi görüşlerin ve hedef fayda görüşünün geregindendir. Çünkü serve­ tin yüksek derecelerinin, bir dereceden sonra her kısmının faydası ara­ sında, bir eşitlik oluştuğundan o kısımların, sahiplerinin elinden alın­ masıyla meydana özveri ve yoksun kalma derecesi toplamı servet farklanyla ilgili olmaz. Bu farklar hissedilemez sonuçlar vermeye başlar. Vergi bakışı açısından, milyonlar, sahipleri arasındaki farklar, mil­ yarlar sahipleri arasındaki farklarla, binler, hatta yüz binler sahipleri arasın­ daki farklar, aynı öneme sahip değildir. Bireylerin kişisel ihtiyaçları, öncelik görüşünden bakılırsa aza­ larak giden bir sıra oluşturduğu gibi, devlet ihtiyaçlan da aynı konum­ da bir sıra oluşturur. Devletin de zorunlu, hayati ihtiyaçlan süs ve büyüklük türü derecesinde ihtiyaçlan vardır. Bireyleri zorunlu ihtiyaçlanndan yoksunluğa davet eden vergilerin, devlet ihtiyaç sırasından ihtiyacı olanlara ayrılması düşünülmelidir. Devletin ikinci derecedeki hizmetlerini ve bireylerin ikinci derecedeki ihtiyaçlanndan yoksun bırakan özverileriyle elde etmek gerekir. Bu görüş açısıyla yürütülen görüşlerin doğal sonucu da artar vergi şekline vanr. Vergi Görevinin Önemi ve Tarihçesi Devlet hizmetlerinin masraflan, o devlet vatandaşlan için, bugün gerçek bir borç, mali bir görev halini almıştır. Doğrusu birey için, siyasi ve ortak varlığın bugünkü gereklerini, ihtiyaçlannı, kişisel ihtiyaçların üstünde, hiç olmazsa onlarla bir derecede tutmak zorunlu­ luğu, milli vicdanın ortak duygulan haline gelmiştir. Bugünkü uygar­ lık içinde yaşayan bireyler ortak varlığı kendi kişisel varlığı dışında, ondan ayn değil, aksine onu kişisel varlığı ile tamamen kaynaşmış bir halde görmektedir. Medeni bireyler için, toplum, devlet, adeta solu­ duğu hava, içtiği su gibi kişisel varlığın asli unsurlan arasına girmiştir. Bireylerin bu görüşleri, kamu vicdanının bu gelişmesi medeniyet basa­ mağının son evresidir, ilkel toplum ve devletlerde bireylerin mali yükümlülük hakkında hemen hiç bir duygulan yoktu. O zamanlarda, 163

Medeni Bilgiler devletin kişiliği, hükümdarın şahsında saklı idi. Bireyin hükümdara karşı yükümlülükleri, saygı ve emre uyumun gerektirdiği isteğe bağlı yardım ve yardımlardan oluşuyordu. Zorunlu bir yükümlülük düşün­ cesini, ifade edecek, ne bir kamu vicdanı meydana gelmişti, ne de bireyler böyle bir zorunluluğun kendilerine yöneldiğinden haberdar idiler. Sosyal hayatın dayanışması ilkel bir halde idi. Ortaçağ devletle­ rinde, feodalite sistemlerinde de, devlet görevlerinin yürütülmesi, derebeylerin, kırallann, hükümdarların kişisel malikâneleri sayılan emlak ve arazi ve diğer geliri ile elde edilirdi. Ancak alışılmamış ve olağanüstü haller ve ihtiyaçlar için halk temsilcilerini toplayarak onlar­ dan istisnai gelir ve nakdi yardımlar istenirdi. Son yüzyıllara kadar, vergiler, devletin istisnai gelir kaynağı sayılırdı. Ancak milli devletlerin kurulmaya başlamasından sonradır ki vergiler devletin sürekli gelir kaynaklan arasına girmiştir. Hala bugün bazı devletlerin mali hayatlannda izleri bulunan hükümdarlık makamına ait gelirler, kırallık ve hanedan aidatı, eski devirlerin kalımdandır. Milli bilinç, milli devlet kavramı, sosyal hayatta, ilerleme sağladıkça ve geliştikçe, bugün mali yükümlülük adı altında açıkladığımız vergi yükümlülüğü ortak hayatı temsil eden devlet için bir hak, vatandaş için bir borç, bir görev olmuştur. Eski çağlann mali yükümlülüklerine verilmiş olan isimler de, bunlann vatandaşa düşen bir borç olarak anlaşılmadıklannı gösterir. Vergiler, adeta bireylerin hediye ve yardımlan gibi algılandığı çağlar geçildikten sonradır ki, toplum ve devletlerde de halktan zorla alman paralar çok zaman daha, bu zorunlu­ luğu ifade etmeyen unvan ve isimlerle anılmaya devam edilmiştir. Yardım anlamına gelen (Supside, Aide) kelimeleri, o zamanlar her ülkede geçer­ li olan vergilere söyleniyordu. Fransızcada bir şeye katılım ve yardım anlamına gelen (Contribution) sözcüğü de bütün dolaysız vergiler anla­ mında hala kullanılmaktadır. Bireylerin, servet ve gelirini ölçerek, tespit ederek belirli bir kısmını vergi adı altında alırken, devlet, kendine ait bir haktan vazgeçen durumdadır. Denilebilir ki bireylerin servet ve gelirinden devlet hakkının

164

Mustafa Kemal ATATÜRK derecesini belirleyen hak sahibinin kendisidir. Gerçekte de böyledir. Ancak, aslında, devletin hak derecesini belirleyen şey, ortak hayatın ihtiyaçlanna ait, zorunlu masraflardır. Bundan fazla bir şey istemek, devlet için, hak derecesi dışına çıkmaktır. Yıllık gelir, masraftan geçtiği zaman, hemen vergilerin azaltılması her zaman görülen uygun bir mali işlem değil, hakkın gereği olan bir harekettir. Özetle, birey, ortak varlığını ne kadar kişisel varlığıyla, düşün­ sel ve hissen birleştirmiş ve birbirinden aynlmaz bir hale koymuş ise, ortak varlığın ihtiyaç ve zorunluluğuna, sıkıntılarına, o kadar kolaylık­ la, o kadar zevk ve memnuniyetle dayanır. Denilebilir ki, sosyal hayat hakkındaki bu duygunun, bu bağın derecesi, bireyin medeniyet dere­ cesini, ilerleme ve gelişme derecesini en kuvvetli ölçecek ölçüttür. Bireyleri, bu duygu, bu düşüncelerle dolmuş olan bir sosyal heyet için­ de, elbette ki ahlak, karakter o kadar yüksek ve büyük olur. Bugün birey, bencilliğini gidermek için, elindeki servet ve geli­ rini, seve seve harcayabilir. Yakın aile bireylerinin ihtiyaçları için de, aynı görüşle hareket edebilirler. Devlet ihtiyaçlan için kendine başvu­ rulduğu zaman, aynı duyguyu beslemiyorsa, bunun sebebi, henüz ortak varlığı kişisel varlığı dışında ve ondan ayn ve hatta menfaatleri birbirine karşıt olarak kabul etmesindendir. Bu durum, o bireyin nok­ sanını, ilkelliğini, dayanışma düşüncesinin kendisinde henüz gelişme­ diğini gösterir. Bu durum, diğer bir şey daha ifade eder ki, o da, dev­ letin bireye ortak varlığın bütün nimetlerini ve onun kişisel varlıkla olan ilgi ve bağlannı layık olduğu şekilde hissettirmemiş olmasıdır. Görülüyor ki, bireylerin, mali alandaki görev ve zorunluluklannın kut­ sallığını anlamasında, devlet, eylemlerinin kamunun, vicdanına uygunluk derecesi, büyük öneme sahiptir. Birey, şahsi varlığı ile yakın­ dan ilgisini, pek güzel hissettiği topluma ait hizmet masraflannı kud­ ret ve gücü çerçevesinde, her zaman memnuniyetle karşılamaya çok elverişlidir.

165

Türkiye Cumhuriyeti’nde Vergi Sistemi

Türkiye Cumhuriyeti’nde “çoklu vergi sistemi” uygulanır. Vergilerimiz, dolaylı vergiler, dolaysız vergiler başlığı ile iki grupta top­ lanır. Dolaysız vergilerimiz, gelire veya kazanca ve bazen de gelire yöneltilmiş değer esasına, veraset ve intikal vergisinde de servete daya­ nır. Dolaylı vergilerimiz ise, tüketim ve işlemler üzerine konudur; dolaylı vergilerimizin bir kısmı, tekel şeklindedir. Vergilerimizin kurumsallaşmasında arazi ve bina vergileri yazım yöntemine, diğer dolaysız vergilerimiz de genellikle beyanname yönte­ mine tabidir. Dolaylı vergilerden gerek gümrük gerek iç tüketim vergi­ lerinde, beyanname yönteminin çeşitli şekilleri ortaya çıkar, işlemler üzerine konu resimler ve harçlar ise işlemin yapılması sırasında çoğunlukla pul yapıştırılması yoluyla alınmış olur. Dolaysız vergilerimizin, oranı, genellikle utek oranlı” kazanç, veraset ve intikal vergilerinin oranlan da çoğunlukla “artar oranlıdır” Dolaysız vergilerimizin üstünde, bir kişinin çeşitli gelir kaynaklanndan gelen gelirlerinin tümünü bir arada yükümlü tutacak “taşlıca bir vergi”yoktur.

a. Vergilerimizin Çeşitleri Dolaysız Vergiler Arazi Vergisi 166

Mustafa Kemal ATATÜRK Arazi vergisi, en eski vergilerdendir. Bu vergi çeşitli evreler geçirmiştir. 1- Aşar Vaktiyle arazinin ürününden onda biri (Öşür) adıyla aynen vergi olarak alınırdı, öşür hükümet tarafından tahsil edileceği yerden, arttırma yöntemi ile toptan bir para karşılığında en çok para verenler kaynlarak, verilirdi. Vergiyi tahsildarlar tahsil ederlerdi. Ürünün bir kısmını aynen almak aslında pek haksız bir vergi yöntemidir. Kayırma yöntemi ise verginin aslındaki haksızlıkları, kötülükleri bir kat daha arttınr. Cumhuriyet döneminde böyle ağır, ezici bir vergi devam ede­ mezdi, kaldırıldı. 2- Değer Esası Üzerinden Alınan Arazi Vergisi Bir zamanlar arazi, ürününden alınan öşürden başka değeri üzerinden de ikinci defa vergiye tabi idi. Aşann kaldırılmasından sonra, araziden yalnız değeri üzerinden bir vergi alınmaya başlanıldı. Değer üzerinden vergi alınırken, ürünlerin zarara uğraması veya arazi­ nin ekilemez bir hale gelmesi durumlarında yine arazi vergisi alınırdı. Bu yöntem 1931 mali yılına kadar devam etti. Bugün uygulanan arazi vergisi yasasına göre, arazinin ürünleri zarara uğrarsa veya arazi ekilemez bir hale gelirse vergi tamamen veya kısmen azaltılır. Araziden amaç, yeryüzü üzerinde sınırlan, duvar, çit, yol, ağaç, su yataktan, dağ sırtları gibi yapay veya doğal sınırlarla sınırlandmlmış tüm yeryüzüdür. Arazi sının içerisinde bulunan kaynaklar ve göller ve dikilen şeyler arazi kavramına dâhildir. Şehir ve kasabalarda bulunan arsalar da bu vergiye tabidir. 167

Medeni Bilgiler Arazi vergisi oranlarının uygulanmasında, çevresi sınırlandırıl­ mış olsun olmasın depo, imalat yeri gibi ticaret ve sanat işlerinde kul­ lanılmak üzere aynca kiraya verilen arsalar “gelirli arsa”, bunlann dışında kalan arsalar da “gelirsiz arsa” sayılır.

Vergiden İstisna Bu iki türlüdür: sürekli veya geçici. Sürekli olarak vergiden istisna edilenler şu tür arazidir: a. Devletin, ek veya özel bütçelerle idare edilen dairelerin, bele­ diyelerin ve derneklerin, ticaret amacı olmayan, kiraya verilmeyen numune (örnek) fidanlıkları, meyvalıklan, numune tarlaları, çiftlikleri spor alanları, parkları, çocuk bahçeleri ve oynama yerleri; b. Devlet, yerel yönetimlere ve belediyelere ait her türlü yollar, meydan ve pazar yerleri, tüm halkın yararlanmasına bırakılmış meralar, harman yerleri ve Köy Yasası uyarınca köylülerin orta mallan; c. Tanma elverişli olmayan ve başka şekilde de yararlanılama­ yan taşlık, bataklık, fundalık ve çorak arazi; d. Diğer özel yasalarla vergiden affedilmiş arazi, kullanılması hükü­ met tarafından yasal olarak yasaklanmış olan arazi ve arsalardan da yasağın devamı süresince, vergi aranmaz.

Geçici istisnalar a. Yeni yapılacak bağlar ve güllükler altı yıl için; b. Yeni yapılacak meyvalıklar ve incirlikler, sekiz yıl için; c. Yeni yapılacak fidanlıklarla aşılanacak zeytinlikler, on yıl için; d. Yeni yapılacak zeytinlikler, on iki yıl için; e. Hükümetçe belirli bir bölgeye yerleştirilen göçmen ve aşiret­ lere verilen arazi, üç yıl için; 168

Mustafa Kemal ATATÜRK f. Özel yasalarına ve yöntemlerine göre tanma elverişli bir hale getirilen arazi, üç yıl için; g. Özel yasalarına göre yeni yapılan ormanlar, yirmi yıl, dutluk­ lar on yıl için. Bu aflardan yararlanabilmek için, yapılan işi aynı yıl içinde o yörenin gelir idaresine bir beyanname ile bildirmek şarttır.

Arazi Vergisini Kim Verir Arazi ve arsaların vergisini arazi ve arsalann sahibi verir. Bunlann sahibi bulunmuyorsa veya yoksa vergiyi, arazi ve arsayı sahi­ bi gibi kullanan öder.

Ürûnû Zarar Gören Arazinin Vergisi Herhangi bir köy, kasaba veya şehrin bütün arazisinin, ya da belirli bir bölgenin ürünleri sel, dolu, kuraklık, yangın, zararlı böcek, bulaşıcı hastalıklar gibi afetler sonucuyla en az üçte bir derecesinde zarara uğrar ve bu, idari soruşturmayla anlaşılırsa, zarann derecesine göre o yıl vergilerin tamamı veya bir kısmı affedilir. Yalnız ürünü zara­ ra uğrayan arazi kiraya verilmiş veya bu gibi afetlere karşı sigortalı ise bu af dışında kalır. Kum, taş veya su altında kalarak ekilemeyecek bir hale geldiği anlaşılan araziden de bu aksama devam ettiği sürece vergi aranmaz.

Yüzölçümü ve Değerlerin Tahmini Arsalann ölçüsü metre karedir. Arazinin yüzölçümü ise dönüm üzerinden yapılır. Dönüm 919 metre karedir. Değerler belirleneceği sırada mahalle veya köyün çevresinde bulunan arsalann alım veya satım fiyatlan ile kıyaslama yoluyla arsala­ ra metre kare başına ve araziye dönüm başına birer değer konulur. 169

Medeni Bilgiler Eger o yörede yakın zamanda alım satım olmamış ise değerleri biçile­ cek arazinin 10 yılda getireceği kira geliri veya ürün karşılığı elde edi­ len geliri değere esas tutulur. Bu şekilde metre kare veya dönüm başı­ na değerden yüzölçümüne göre arsa veya arazinin değeri hesap edilir.

İtiraz Arazi ve arsaların biçilen değerleri ve yapılan ölçüleri, sahiple­ rine matbu kâğıtlarla bildirilir. Sahipleri bu değer ve ölçüleri fazla ve haksız bulurlarsa kendilerine bildirildiği tarihten itibaren on beş gün içinde itiraz ederler. İtirazlar dilekçe ile yapılır. Dilekçeler arsa veya arazinin bulunduğu yerin mal memuruna verilir. Bu itirazlar “istinaf komisyonu”denilen komisyonlarda incelenir; karara bağlanır Bu kararlan yasaya uygun görmeyenler karann kendi­ lerine bildirildiği günden başlayarak on beş gün içinde itiraz edebilir­ ler. Bu itirazlar Maliye Bakanlıgı’nca “Temyiz Komisyonu'hda incelenir.

Basit Yazım Ülkemizin arazisi yetmiş yıldan beri yer yer ve zaman zaman, çeşitli sebep ve yöntemlerle kaydedilmektedir. Birbirinden uzak tarih­ lerde, biri diğerinden farklı koşullar içinde, başka başka ölçü ve görüş­ lerle biçilen değerler arazi vergilerinde büyük oransızlıklar meydana getirmiştir. Gerçi yasa vergi noktasından, araziyi ikiye ayırmakta ve 1924lten sonra yazıya geçirilmemiş olanlann vergilerine 1915’deki değerlerinin altı katını esas tutmakla oransızlığı azaltmak istemektedir. Ancak bu, altın ve kâğıt para arasındaki farkı kısmen kaldırmakla bir­ likte denge ve uyumu tutmaktan uzaktır. Kadastrolu bir kayda geçiri­ liş, arazinin ölçülmesi ve değerinin hesaplanması ise uzun bir iştir. Ve çok yıllar ister. Onun için Türkiye Cumhuriyeti vergi adaletine ters 170

Mustafa Kemal ATATÜRK olan bu oransızlıkları toptan kaldırmak üzere iki yıl önce "Basit Kayda Geçirme ”Yasasını çıkarmıştır. Bu yasada esas arazinin türünü, halini, büyüklüğünü ve değerini sahibine söyletmek amacıyla bütün ülkede kayda geçirilmeyi birden yapmak ve kısa zamanda bitirmektir. Yasa şimdi 12 İlçede tec­ rübe edilmektedir. Sonuç beklendiği ve ümit edildiği gibi olumlu çıkarsa o zaman tam uygulamaya geçecektir. Vergi Oranlan Vergi oranı arazi ve gelirli arsalarda değerlerinin binde onu, gelirsiz arsalar da binde beşidir. 1924 yılından beri tüm kayda geçiril­ memiş yerlerdeki arazinin vergilerine 1915 yılındaki kayıtlı değerleri­ nin altı katı esas tutulur. O halde bu gibi arazinin vergi oranı 1915’deki değerinin binde altmışıdır. 1915 yılından sonra terk, ipotek ve vadeli satışlar gibi sebepler­ le kayıt görerek zamanın sürüm değerine göre arttırılmış olan değerler de bu yasa gereğince vergilerin belirlenmesinde 1915’deki tutarlara indirilir. 1915 yılında kayıtlı değerleri bulunmayan veya 1915 yılında tarla olarak kayıtlı iken bağ, bahçe, orman haline gelmek gibi bir sebeple halleri değişmiş ya da kütük ve ağaçlan mahvolarak tarla hali­ ni almış olan araziye 1915 yılından sonra yeniden belirlenen değerler altı misli arttınlmayarak aynen vergiye esas tutulur. Gelirli arsalann vergisi önceleri yani Bina Vergisi Yasası ile değişen “Üzeri Çatıyla Örtülmüş Yapılar Yasası”gereğince net olmayan gelirleri üzerinden alınırdı. Yeni yasada bu arsalar, sahiplerin lehine olarak, arazi vergisi içine alınmıştır. Bunlann diğer yasayla belirlenmiş ve olmayan gelirlerinin on katı değer olarak kabul edilir. Ve vergi bun­ lar üzerinden belirlenir. Bu arazi vergisinin yüzde 18’i 11, yüzde 3’ü Özel idareye, yüzde 19 u Milli Eğitim, yüzde 6’sı yardım payıdır ki yerlerine devletçe verilir. 171

Medeni Bilgiler Vergi Nasıl Verilir Arazi vergisi iki taksitte alınır. Taksit zamanlan her yerin tanmsal ve ekonomik durumuna göre II Genel Meclislerinin görüşü alınarak Maliye Bakanlıginca belirlenir. Özel Değişiklikler Arazinin bağ, bahçe ve diğer olmak üzere ya da bunun aksi bağ, bahçe iken bozulup tarla haline gelerek özellik ve değeri değişirse, arazi sahiplerinin veya mal memurlannın başvurulan üzerine değerle­ ri yeniden hesaplanır. Bir şehir, kasaba veya köyün tamamında veya bir bölgesindeki arazi ve arsalann değerleri, herhangi bir sebeple yüzde yirmi oranında artar veya eksilirse yeniden kayda geçirilir. Bundan başka herhangi bir vatandaş kendi arazi ve arsasının değerini, süresi içerisinde ve usulü dairesinde, yeniden tahmin talebinde bulunabilir. Ancak iddiasında haklı olmadığı anlaşılırsa değişiklik kurulunun masraftan kendisine ödettirilir. Gelirsiz arsa, ticaret ve sanatta kullanıl­ maya başlanıp gelirli hale geçerse bunu iki ay içinde mal memuruna haber vermek gerekir. Gelirli arsa gelirini kaybederse bunu da zamanın­ da bildirmek sahibinin menfaati gereğidir. Üzerine bina yapılan arsalann yapıya başlandığından itibaren arazi vergisi alınmaz. Ancak yapı ikinci yıl yapılmamış olursa vergi üçüncü yıldan tekrar başlar. özel Orman Vergileri Özel ormanlann gelirlerinden değerlerinin yüzde onu oranında vergi alınır. Bina Vergisi Bu verginin adı, önceleri “Üzeri çatıyla örtülü vergisi” idi. 1931 172

Mustafa Kemal ATATÜRK bu vergi yasası, zamanın ihtiyaç ve koşullarına uygun bir şekil­ değiştirilirken adı da “Bina Veresi "şeklinde düzeltildi.

yılında de

Bina Vergileri Hangi Esaslar Üzerinden Alınır Türkiye’de bina vergisi dört evre geçirmiştir; 1- Dağıtma Evresi Bu dağıtma yönteminde vergi şöyle alınırdı; Hükümet her ilin ne miktar vergi vermesi gerektiğini tümden belirleyerek bildirirdi. İller bu miktan İlçelere, Bucaklara, köylere ve halka dağıtırlardı. 2- Değer Evresi; Dağıtma yönteminde haksızlık ve isteğe göre işlem halkı canın­ dan usandırmıştı. Onun için hükümet sağlam bir esasa dayanmak iste­ di. Ve bu esası binaların değerini kayda geçirmekte buldu. Böylece elde edilen vergi

değerlerden zaman zaman değişen 4/1000’ten 10/1000’na kadar

aldı. 3- Net Olmayan Gelir Evresi; Değer üzerinden vergi almak dağıtmak yöntemine göre daha

adaletli olandır. Fakat gelir üzerinden vergi almak daha çok adildir. Çünkü değer her zaman aynı geliri getirmez. 4- S af Gelir Evresi; Vergiyi saf gelir üzerinden almak ise bütün yöntemlerin en ada­ letli olanıdır. Bir malın uzun zaman dayanması, değerinin düşmemesi için bakım ve onanmına özen göstermek, onun zaman ilerledikçe harap olarak geliri kesildikçe yerine koyabilmek için ondan alman gelirlerden her yıl “kapatma payı” adıyla yeterli tutar ayırmayı ihmal etmemek gerekir. Mal sahibinin binasından kazancı onun gelirinden net olmayan 173

Medeni Bilgiler bakım ve diğer masraflarla, kapatma payı çıktıktan sonra kalan kısımdır. Vergilerin kazanç ile orantılı olması ise en esaslı bir kuraldır. Türkiye Cumhuriyeti son zamanda yaptığı yeni Bina Vergisi Yasasında saf gelir esasına gitmiş ve gelirlerin yüzde yirmisini bakım masrafı ve kapatma payı olarak vergi hesabı dışında bırakmıştır. Binaların saf gelirlerini ayrı ayn bulmak en doğrusudur. Ancak çok güç ve karışıktır. Onun için net olmayandan böyle toptan genel bir miktar indirmeye ihtiyaç duyulur. Yüzde yirmi oranı da çoğunluğun lehinedir. Bugün ülkemizin üçte ikisinde bina vergileri gelir esasına bağlanmıştır. Her taraftan değerden gelire ve bundan da saf gelire geç­ mek işinin bir an önce başarılmasına çalışılmaktadır. Bir de bunlardan başka ana vatanla birleşen Kars, Ardahan ve Artvin’de uygulanan götürü vergi vardır ki bu geçicidir, gelir üzerinden vergiye esas oluşturan yazılı kayıt orada yapılmaktadır. Henüz ülke­ mizde yazılı kayıt bitmemiş olduğundan gerek dağıtımdan ve gerek değerden ve gerek götürü olarak vergi veren yerler vardır. Bina vergisi yasasına göre “bina "deyimi, inşa edildiği madde taş, demir, tahta, kerpiç veya her ne olursa olsun gerek karada, gerek su üzerindeki sabit inşaatın tümünü kapsar. Her tür binalar, ister ev, apartman gibi ikamete, ister han, hamam, fabrika, değirmen, dükkân, rıhtım, iskele, köprü, kule gibi ticarete, sanata veya herhangi bir şekil­ de kullanıma ayrılmış olsun, bina vergisinden aynk olduğuna ilişkin bir hüküm olmadıkça, bina vergisine tabi tutulur.

Vergiden İstisna Bu, iki türlüdür: Sürekli veya geçici. Vergiden sürekli olarak istisna edilen şu gibi binalardır; a. Devletin, ek ve özel bütçelerle yönetilen dairelerin ve beledi­ yelerin gelir getirmeyecek konularda kullanılan binaları; 174

Mustafa Kemal ATATÜRK b. Karşılıklı olmak koşuluyla büyükelçilikler ve konsolosluklar; c. Yalnız dini hizmetler için kullanılan ve halka açık bulundu­ rulan ibadethaneler; d. Bedava olmak koşuluyla hastane, sanatoryum ve hamamlar­ la, yetimhane ve darülacezeler; e. Kazanç amacı olmamak koşuluyla tüm halkın eğitimine ve halkın menfaatine hizmet eden demeklerin binaları; f. Kiraya verilmemek koşuluyla çiftçinin alet ve edevat depola­ tahıl ambarları, samanlıkları, arabalıkları, ağıllar, ahırlar, kümesler, kurutma yerleri, işçi ve bekçi bina, kulübe ve barakaları, köy misafir odaları, balıkçıların kullandıkları aletlere özgü depolar, kayıkhaneler, ve denizle göllerdeki işçi ve balıkçı kulübe ve barakaları; rı,

g. Sahiplerinin oturduktan ve senelik gelirleri, (25) lirayı geç­ meyen binalar (bu gibi binalann yıllık gelirleri altmış liraya kadar olan­ ların yirmi beş lirası yine vergiden müstesnadır); h. Halkın menfaati için devletçe, yerel yönetimlerce ve hayır derneklerince yaptırılan ya da çiftçinin ticaret amacı olmaksızın kendi arazileri için yaptıracaklan her türlü su bentleri, sulama ve kurutma tesisleri; i. Yangın, su taşması, deprem ve hastalıklar, toplantılar, halka açık sergiler gibi ihtiyaç ve sebeplerle geçici olarak yapılan binalar (ihtiyaç süresince); j . Diğer özel yasalarla affedilmiş binalar (örneğin Sanayi Teşvik Yasası bir çok sanayiye ait binalann vergilerini affetmektedir). Geçici bir zaman için vergiden istisnalar; a. Yeni yapılacak binalardan, yapının bittiğinin ertesi mali yıl­ dan başlamak üzere üç yıl vergi alınmaz; b. Bu yeni yapılan binalar göçmenlerin yerleşmesi için ise beş yıl, geçici oymaklara özgü ise on yıl vergiden affedilmişlerdir; 175

Medeni Bilgiler c. Mevcut binalara yapılan ilaveler de yeni yapı sayılır. Bu vergi aflarından yararlanabilmek için yapı bittikten sonra sonunda iki ay içinde o yerin gelir idaresine “beyanname" vermek şart­ tır. Hatta yapı tam bitmeden onun bir kısmından yararlanılmaya baş­ lanırsa, onu da zamanında bildirmek gerekir. Bunlar yapılmazsa vergi istisnasından yoksun kalınır. Af süresi bitince; bu, yine iki ay içinde bir beyanname ile gelir idaresine bildirilir.

Böylece o binanın vergisi beyannamenin

verildiğinin ertesi yılından başlamak üzere alınmaya başlanır. Beyanname verilmezse o zaman haber verilmeyen yılların vergisi yüzde yirmi fazlasıyla alınır.

Kullanılmayacak Halde ve Yararlanılamayan Binalar Yanmış, yıkılmış, kullanılmayacak derecede harap olmuş veya oturulması, kullanılması özel bir yasayla yasaklanmış olan binalardan artık vergi alınmaz. Ancak bunu zamanında ve usulünde bir beyanna­ me ile hükümete bildirmek gerekir.

Bina Vergisi Kimden Alınır Bina vergisini sahipleri verir. Bunlar ortada olmadıkları zaman vergi, binalan işgal eden veya ondan yararlananlardan alınır.

Bina Gelirlerinin Tahmini ve Verginin Oranı Binalann geliri doğal ve genel olarak yerindeki kiraların oranı­ na, aynı türde bulunan binalann gelirlerine, konumuna, büyüklüğüne, katlann ve her kattaki odaların sayısına kullanılışına, bakımlılığına, yapılışına ve diğer özelliklerine göre belirlenir. Mevsimlik olarak kulla­ nılan binaların bu süreye ait geliri yıllık sayılır; fabrika, imalathane ve değirmenlerin tahmininde içindeki sabit üretim araçlan da hesaba 176

Mustafa Kemal ATATÜRK katılır. Bina ile birlikte sınırlanmış avlu, bahçe ve diğer arazi gelir belir­ lenmesinde, binaya tabidir. Bir çatı altında bulunup da kullanışları ve kapıları ayn olan bina kısımları için ayn ayrı gelir belirlenir. Bir bina, sahipleri arasında resmen ayrılmamış ise onun geliri toptan tahmin edilir. Ve herkes payı oranında vergi verir. Paylar ayrılmışsa o zaman gelirleri de ayn ayn belirlenir. Bu şekilde tahmin olunan gelirlerin yüzde yirmisi bakım masrafı ve ödeme payı olarak çıkanldıktan sonra kalan kısım “sa fg elir” kabul edilir. Bina vergisi bu saf gelirin yüzde on ikisi oranındadır. Bir malın gelirini tahmin için yeterli araçlar bulunamazsa gerçek değeri hesapla­ nır ve bunun yüzde onu saf gelir sayılır. 1910 tarihli Geçici Yasa gereğince belirlenen ve vergi almakta esas tutulan net olmayan gelir­ lerden de -yeni bina Vergisi Yasası hükmünce yazılı kayıtlar yapılınca­ ya kadar - yüzde yirmi indirilir. Daha yazılı kaydı yapılmamış olan ve değer esasından vergi alı­ nan yerlerde vergi sahiplerinin oturduklan evlerden 7/1000, diğerlerin­ den 14/1000 oranında vergi alınır. Gerek net olmayan gelir ve gerek değer esaslan üzerinden alı­ nan tüm vergilerin 3/100’ü özel idareye, 15/100’i Milli Eğitime ve diğer 15/100’i Belediyeye (eger belediye sının dışında ise ll’e) verilir.

Bina Gelirlerini Kimler Belirler Belediye sınırlan içindeki binalann yazılı kayda geçirilişi ve gelirlerinin tahmini beşer kişilik komisyonlar tarafından yapılır. Bu komisyonların başkanı ile bir üyesi Maliye Bakanlığı, bir üyesi beledi­ ye meclisi ve iki üyesi de yazılı kaydı yapılacak yerlerin ihtiyar heyet­ leri tarafından seçilir. Köylerdeki yazılı kaydı da yine beş kişilik komis­ yonlar yapar. Bunlann başkanı ile bir üyesini Maliye Bakanı atar, kalan üç üyeden birini ihtiyar heyeti kendi üyeleri arasından, ikisini de köylü, köy halkından seçer. 177

Medeni Bilgiler Mal sahipleri ile kiracılar binanın her tarafını komisyona gösterip gezdirmeye ve istenilen her bilgiyi vermek zorundadırlar. Bunu yapma­ yanlardan veya bilerek yanlış bilgi verenlerden sulh mahkemesi karanyla yirmi beş liradan iki yüz liraya kadar hafif para cezası alınır. Her köyün veya mahallenin yazılı kayda geçirilişi ve tahmini bittikçe cetvelleri gelir kalemlerine verilir, mâliyeden de bir ihbarname ile mal sahibine binası­ nın geliri, vergi oranı ve miktan bildirilir. İtiraz Gelirlerin doğru tahmini, vergide adaletin birinci koşuludur. Bina Vergisi Yasası buna çok dikkat göstermekte; tahmin komisyonla­ rında halka, vergiyi vereceklere daha fazla yer ve oy vermektedir. Yasa bu amacı yerine getirmek için bununla da yetinmemekte, gelirleri tah­ min ve vergileri belirlenen mal sahiplerine itiraz etmek, haklarını araş­ tırmak için kolaylıklar göstermektedir. Komisyonların tahminlerine mal sahipleri kendilerine bildirilmesinden başlamak üzere on beş gün içinde itiraz edebilirler. Zamanında ve usulünde yapılmış itirazları tahmin komisyonla­ rı bir ay içinde inceler, gerekli görürse binayı tekrar gezer, şikâyetçiyi ya da vekilini dinler karannı verir. Bu son karara aradan 30 gün geç­ meden, mal sahibinin tekrar itiraza hakkı vardır. Bu itiraz “istinaf komisyonu" denilen diğer bir komisyonda incelenir. İstinaf komisyon­ ları il ve ilçe merkezlerinde toplanır; yörenin en büyük mülkiye memurunun ya da vekilinin başkanlığı altında en büyük mal memu­ rundan, belediye ve ticaret odasının seçecekleri iki üyeden oluşur. İstinaf komisyonlarının kararlanna karşı itirazlara, merkezdeki temyiz komisyonunda bakılır. Bu komisyonun başkanını Adalet Bakanlığı, üyelerinden birini Ekonomi, diğerini Maliye Bakanlığı seçer. Tahmin ve kararlara, hâzinenin hakkını korumak için, maliye memurları da aynı süre ve usulde itiraz edebilirler. 178

Mustafa Kemal ATATÜRK Yazılı Kaydın Yeniden Yapılması Bu yasa gereğince yapılacak genel yazım kaydının her on yılda bir tekrarı zorunludur. Ancak bir şehir, kasaba veya köyün tamamın­ da, ya da bir kısmındaki binaların geliri herhangi bir sebeple yüzde on beş oranında artar veya eksilirse mal sahiplerinin veya mal memurları­ nın talepleri üzerine, on senenin bitmesi beklenmeyerek o yörenin yeniden yazılı kaydı yapılır. Bundan başka herhangi bir mal sahibi de tek başına yeniden tahmin isteyebilir. Ancak talebinin doğru olmadığı komisyonlann son kararlarıyla anlaşılırsa bunun için yapılan masraflar kendisine ödettirilir. Yeniden yazılı kayıt için başvuruların usul ve süreleri vardır.

Hayvan Vergileri Bu verginin adı önceleri “sayım vergisi” idi. 1931 senesinde değiştirildi. Türkiye’de tüm davarlar, develer, sığır ve mandalar, at, üre­ mesi durdurulan, katır, eşek ve domuzlar hayvan vergisine tabidir. “Vergi”hayvan başına alınır. Mali yıla girdikten sonra, yani Haziran ayından itibaren yaban­ cı ülkelerden Türkiye’ye ithal edilecek hayvanlardan o yıl için hayvan vergisi alınmaz.

Vergiden İstisnalar Şu gibi hayvanlardan vergi alınmaz; a. Nisan ayının başında daha yaşını bitirmemiş davarlar, b. Nisan başında iki yaşını bitirmemiş sığır, manda ve develer. c. Nisan başında üç yaşını bitirmemiş at ve eşekler, d. Eylül ayının on altıncı günü altı aylık olmamış domuzlar, e. Hükümetçe belirlenecek koşullar altında ülkeye içeriden ve dışandan sağların resmi belgeli damızlıklar, 179

Medeni Bilgiler Taşımacılıkta kullanıldıkları için kazanç vergisi veren hayvanlar, f.

Ordu, jandarmanın hayvanlarıyla yasal olarak hayvana bin­

mek hakkına sahip subay ve erlerin binekleri, h. Özel yasalarla vergiden affedilmiş olan hayvanlar.

Hayvan Vergisini Kim Verir Hayvanlar vergisini hayvan sahipleri verir. Hayvan kimin elinde bulunursa sahibi konumundadır.

Vergiye Tabi Hayvanların Belirlenmesi Hayvan sahipleri her sene Nisan ayının birinci gününden itiba­ ren, 15’inci gününe kadar bulunduklan mahalle veya köy ihtiyar mec­ lisine başvuru ile domuzdan başka, hayvanların sayısını, türünü, ne kadannın erkek ve ne kadannın dişi olduğunu, vergi idarelerinden gönderilen, bunun için basılmış defterlere kaydettirmeye ve kaydın bulunduğu bölümü imzalamak zorundadırlar. Hayvanlarını bu şekilde kaydettirenlere, yoklama zamanında, yoklamaya memur edilmiş kişile­ re gösterilmek üzere bir “kayıt ilmühaberi”verilir. Bu ilmühaberlere pul yapıştırılmaz. İhtiyar heyetleri kayıt defterlerini onaylarlar ve kayıt süresi bittikten sonra bir hafta içinde o yörenin en büyük mülkiye memuruna verirler. Domuzlar için kayıt süresi Eylül başından başlar ve on beş gün sürer. Domuzlara ait defterler de iki gün içinde vergi ida­ resine teslim edilir. Geçici hayvanlar nerede bulunurlarsa orada kayde­ dilir. Kayıt defterlerinin vergi idarelerine verilmesinden sonra yokla­ ma" işi başlar. Yoklama, kaydedilen hayvanların sayısını kontrol etmek demektir. Yoklama işini, yoklama memurlan yapar. Bu memurlan yöresinin en büyük mülkiye memuruyla maliye memuru birlikte seçer­ ler. Yoklama Mayısın on beşinci günü akşamına kadar devam eder. Domuzlann yoklama süresi Eylülün on beşine kadardır. Yoklama 180

Mustafa Kemal ATATÜRK memurları, hayvanların bulunabilecekleri yerleri araştırırlar ve kayıtla­ rın doğru olup olmadığını hayvan sahiplerinin ellerindeki kayıt ilmü­ haberleriyle karşılaştırarak belirlerler. Yoklaması yapılan hayvanların kayıt ilmühaberleri alınır, onun yerine “yoklama ilmühaberi'' verilir. Yoklama sırasında önceleri kaydettirilmemiş hayvan görülürse bunlar kaçak sayılır. Ve vergisi Temmuz’un üçü ve onuna kadar kaydettirilmezse beş katı zam ile tahakkuk ettirilir.

Hayvanların Taşınması Kayıt ve yoklama süreleri içinde hayvanlann bir yerden diğer yere taşınması serbest değildir. Kayıt süresi içinde hayvanlarını bir daha dönmemek üzere bulunduklan köyden diğer köye götürmek isteyenler, öncelikle kayıt ilmühaberi almaya ve gidecekleri köye vannca o ilmühaberi ihtiyar heyetine vize ettirmek zorundadırlar. Yoklama süresi içinde hayvanlarını bir köyden diğer köye gönderecek olanlann da, yoklama memurlanna başvuru ile kayıt ilmühaberlerini yoklama ilmühaberleriyle değiştirmeleri, yoklama yaptıramazlarsa ihtiyar mec­ lisinden belge almaları gerekir.

Hayvan Vergisi Tutarları Hayvan vergisi, hayvan başına aşağıda karşılarında yazılı mik­ tarda alınır; Hayvan Türleri Koyun ve kıl keçisi Tiftik keçisi Deve Manda Sığır

Vergi Tutan 50 Kuruş 40 200 150 90 181

Medeni Bilgiler At, kısrak, üremesi durdurulmuş hayvanlar, katır Eşek Domuz

125 50 300

Verginin Tahakkuku Hayvan vergileri, hayvanların kayıtlı bulunduklan İlçe vergi idarelerince tahakkuk ettirilir. Tahakkuk ettirilen vergi, ihbarname ile hayvan sahiplerine bildirilir. Hayvan sahipleri ihbarnamelerin bildiril­ mesinden itibaren, on beş gün içinde vergilere ve varsa ceza tutarlanna itiraz komisyonu nezdinde itiraz etmek hakkına sahiptirler; her İlçede bir itiraz komisyonu vardır. İtiraz komisyonu kararlan da bildi­ rim tarihinden itibaren bir ay içerisinde temyiz edilebilir. Temyiz talep­ lerini Maliye Bakanlıginda Kazanç Temyiz Komisyonu inceler ve kara­ ra bağlar.

Hayvan Vergisinin ödenmesi Bu resim iki eşit taksit ile ödenir. Birinci taksit süresi, davar ve develer için Haziran’ın; sığır, manda, at ve eşek için Eylül’ün; domuz­ lar için Ekim’in ilk haftasıdır. İkinci taksitler birer ay sonradır.

Kazanç Vergisi Bu verginin adı, uzun seneler “Kar vergisi" olarak devam etmiş­ tir. 1926 senesinde Kar Vergisi Yasası kaldınlmış, onun yerine Kazanç Vergisi Yasası kabul edilmiştir. Türkiye’de kazanç vergisi çeşitli evreler geçirmiştir. 1.

Türkiye’de kazançlar üzerine vergi alınmaya Tanzimat’tan

önce 1825 tarihlerinde başlandığı kabul edilebilir. O zaman bunun ismi “Bağlanma Resmi” idi. Tanzimat’tan sonra bu vergi kaldınldı. 182

Mustafa Kemal ATATÜRK Kazanç vergisi arazi, bina vergileriyle birlikte yazılı kayda dayalı alın­ maya başlanıldı. Bu hal yanm yüzyıl devam etti, arkasından kazanç vergisi arazi ve bina vergilerinden ayrıldı. Ve ancak yazılı kayda daya­ narak yanm yüzyıldan fazla yine bu şekilde devam etti. 2. Bu vergi ikinci evrede komisyonlar aracılığıyla kazanç sahip­ lerinin yıllık kazançlarının değerlendirilmesi şeklinde oldu. Bu usul de yanm yüzyıl kadar sürdü. 3. Meşrutiyetin ilanından önce kazanç vergisinde "görünürdeki durum” yöntemine girildi. Bu yöntem bir süre sonra düzeltildi ve bir kısım şirketler beyanname usulüne alındı. 4. Bugünkü Kazanç Vergisi Yasası 1926 senesinde kabul edildi. Beyanname usulü genişletildi ve görünürdeki durum usulüne tabi olanlar daraltıldı. Kazanç Vergisi Yasasında, kazançlann, gerçek tutannı aramak ve çabuk elde edebilecek olumlu sonuçlarını vergiye tabi tutmak için beyanname usulü kabul edilmiş olmakla birlikte, görünürdeki durum­ lar ve işaretlere başvuru gereğinden de tamamıyla ayrılmak mümkün olamamıştır. 1926 tarihli Kazanç Vergisi Yasasının 1927 senesinde değişik­ liğe uğramış, çeşitli maddelerine değişiklikler ve ekler yapılmıştır. Yürürlükteki yasanın, günün ihtiyaçlannı karşılamadığı anlaşılarak hükümetçe yeni bir Kazanç Vergisi Yasası projesi hazırlanmış ve Millet Meclisinde çeşitli komisyonlarda görüşmeleri bitmiştir.

Kazanç Vergisine Tabi Kazançlar Kazanç Vergisi Yasasına göre; 1. Ticaret ve sanayi alanlarında çalışanların kazançlan, 2. Meslek icrasından meydana çıkan kazançlar, 3. Memurlann, hizmetlilerin ve işçilerin kazançlan, vergiye tabidir. 183

Medeni Bilgiler Kazanç Vergisinin İstisnaları Aşağıda yazılı gerçek ve tüzel kişiler kazanç vergisinden istisna­ dırlar: 1. Yazarlar, tercümanlar, gece ve çırak okullan öğretmenleri, 2. Topraktan elde ettikleri ürünleri dükkân açmaksızın satan çiftçiler ve bunların üretim ve taşıma araçlan, 3. Avlannı satan avcılar, balıkçılar, bunların üretim ve taşıma araçlan (avcının malını alıp satanlar vergi verecektir), 4. Kendi hayvanları ve bunlann ürünlerini ve üretimini dükkân açmaksızın satanlar ve bunlann üretim ve taşıma araçlan, 5. Tanmda çalışan ırgatlar, ortaklaşa çalışan balıkçı tayfalan, çobanlar, özel evlerde ev işlerini gören hizmetçiler, 6. Bağcılar, bahçıvanlar (alıp satanlar vergi ile yükümlüdürler), 7. Ticari konumda olmayan kooperatifler, 8. İster ulusal olsun ister uluslararası içerikte bulunsun ülke içerisinde açılıp bir yıldan aşağı geçici bir zamana özgü sergiler, pana­ yırlar ve buralarda eşya satanlar (yabancılar karşılık esasına tabidir), 9. Evleri içinde işçi kullanmaksızın tezgâh kurup tekstil ile uğraşanlar, 10. Nüfusu 5000’den aşağı olan yerlerde sanat icra eden kadın ebeler, hasta bakıcılar, 11. Yaşı 18’den aşağı 65’den yukarı olanlar, 12 . iki gözü kör ve felçli veya el veya ayağının ikisinden veya yalnız birinden yoksun işçi, hizmetliler, seyyar satıcılar, 13. Özel akıl hastalıklan hastaneleri, özel verem sanatoryumla­ özel ilköğretim okullan, devletçe halkın tamamının menfaatine yaradığına karar verilen demekler, rı,

14. Ticaret amacına sahip olmayan her tür demekler ile siyasi 184

Mustafa Kemal ATATÜRK partilerin giriş ücreti, aidat ve bağışlan, 15. Sınırlı olmak üzere devlete ait kuruluşlar ve fabrikalar, 16. Özel yasalar ile veya devletle sözleşmelerine dayalı istisnalan kabul edilenler, 17. Devletler arasında yürürlükteki uygulamalara ve devletler hukuku kurallarına göre büyükelçiler ve yabancı temsilcileri ve kon­ solosluklarla bunların yanlannda çalışan ve yerli halktan olmayan hiz­ metlileri (karşılık esası işlem koşuluyla).

izin veya VJnvan Tutanağı İzin veya ünvan tutanağı kurumlann kendi işlerini gördürmek için yanlannda kullandıktan memur ve hizmetlilerden başka kazanç vergisine tabi gerçek ve tüzel her kişi bir ünvan veya izin tezkeresi almak zorundadır. Tezkeresiz ticaret ve sanat icra etmek yasaktır. Tezkereler için bir harç verilir ki miktan 25 kuruştan 5 liraya kadar değişir. Bu tezkerelerin hükmü bir mali yıl için geçerlidir. Her yıl yenisi alınır.

Kazançları tçin Beyanname Verenler Kazanç Vergisi Yasasına göre beyanname usulüne tabi mükellef­ ler, üç türe aynlır: 1. Yıllık kazançlannı beyanname ile bildirenler ve beyanname­ lerine bilânçolannı ve kâr ve zarar hesabının cetvelini iliştirmek zorun­ da olanlar (şirketler ve şirketler gibi beyanname vermeyi tercih eden mükellefler). 2. Yıllık işlemlerini ve masraflannı beyannamelerinde bildirmek zorunda olanlar (serbest meslek sahipleri gibi). 3. Yıllık satış ve işlem tutarlannı beyannamelerinde yazarak bu 185

Medeni Bilgiler satış ve işlemleri üzerinden kazanç emsal cetveline göre gayrisafi kazanç­ ları bulunarak vergileri bu gayrisafi kazançlar üzerinden hesap edilenler (müteahhitler, eczaneler ve dolaşan sermaye ile iş gören kişilerden borç veren ve ödünç alan ve banka işlemleriyle meşgul olanlar gibi). Yukarıda üç paragrafta da yazılı olanlardan başka yıllık kirası 500 lira ve daha fazla olan yerlerde ticaret ve sanat icra edenler ve yıl­ lık kirası bin lira ve daha fazla olan hamamları ve adi su değirmenleri­ ni işletenler de kazançları için beyanname vermek zorundadırlar. Bu tür mükellefler eğer dolaşımdaki sermaye ile iş görenlerden ise 3’üncü paragrafta yazılı şekilde, dolaşımdaki sermaye ile iş görenlerden değillerse 2’nci paragrafta yazılı şekilde beyannamelerini verirler. 1,

2 , 3’üncü paragraflara giren mükelleflere birinci kısım

mükellef denilir. Bu tür mükelleflerden birinci ve ikinci paragraftakiler (net kazançları) ve üçüncü paragraftakiler de (net olmayan kazançları) üzerinden vergi verirler. Kazançları görünen duruma göre belirlenenler, küçük ticaret ve sanat çalışanlarıdır. Bu tür mükellefler de oturduklan yerlerin kira bedeli görünen duruma göre ele alınır. Kira bedelleri, ilgililerin her yıl Ocak ayı içinde verecekleri kira bedeli beyannamelerine dayalı olarak “kira bedeli takdir komisyonları ”tarafından belirlenir. Kira bedeli beyan­ namesini vermeyenlerin vergilerine yüzde 15 zam yapılır. Kira bedelinin komisyonca incelenmesi ve belirlenmesinde, ticaret evinin mevkisi, onuru ve önemi ve o yıla özgü ticari haller, eko­ nomik etkiler dikkate alınır. Benzeri ticaret evlerinin kiralan ile kıyas­ lama yapılır. Bunlara göre beyannamede gösterilen kiraya kabul edilir veya arttınlır veya indirilir. Kazanç Yasasında bu tür mükelleflere ikinci kısım mükellef denilir. Bu tür mükellefler arzu ederlerse beyannameye tabi tutulmayı tercih edebilirler.

186

Mustafa Kemal ATATÜRK Memurlar, Hizmetliler ve İşçilerin Vergisi Bu mükelleflerin vergileri iki şekilde belirlenir. 1. Eğer bunlar birinci kısım mükellefler nezdinde çalışıyorlarsa vergileri her ay kendilerine ödeme yapılırken, işverenler tarafından kesilir ve ertesi ay içinde bordro ile mal sandığına teslim edilir. 2. Eğer bunlar ikinci kısım mükellefler nezdinde veya seyyar bir halde çalışıyorlarsa kendilerine bir komisyon tarafından (günlük net olmayan kazanç) değer belirlenir ve vergisi bu net olmayan gündelik kazancın, meşguliyetlerin türüne göre belli tutarlar ile çarpılması şek­ linde belirlenir. Devlet, il ve belediye memurlan ile resmi kurumlarda çalışan memur ve hizmetliler için bordro verilmez. Bunlann vergilerini muha­ sebeciler ödeme sırasında keserler.

Kendiliğinden Belirleme Kazançlannı beyanname ile bildirmek zorunda olan mükellef­ lerle, birinci kısım mükellefler nezdinde çalışan memur ve hizmetliler için aylık bordro verilmediği takdirde, bunlara ait kazanç tutarlan vergi tahakkuk memurlan tarafından bağımsız ve benzerine göre vergi belir­ lenir ve uygulanır.

Kazanç Vergisi Oranlan Kazanç vergisi kaynaklan bakımından şu kısımlara aynlır. 1- Net kazançlar üzerinden vergiye tabi şirketler, kurumlar, ser­ best sanayi çalışanı. Bunlann vergi oranlan net kazançlan üzerinden “artar vergi" olarak alınır.

187

Medeni Bilgler 5000 liraya kadar olan kısımdan yüzde 5001 - 10000 ” 10001 - 20000 " 20001 - 50000 " 50001 liradan fazlasından ”

12 15 20 25 30

2- Net olmayan kazançları üzerinden vergiye tabi tutulan ticaret çalışanı; Bunlar için her yıl komisyonlar tarafından gayrisafi kazanç oranlan belirlenir. Ve bu tutarlar vergiye esas tutularak, artar vergi şek­ liyle vergileri alınır. Oranlar şöyledir; 3000 liraya kadar olan değerden yüzde

7

3001-10000

"

8

10001

"

10

"

12

50001 liradan fazlasından ”

15

-

20000

20001 - 50000 3.

Net veya net olmayan kazançlar üzerinden vergiye tabi

kurumlar nezdinde bulunan memurlar ve hizmetliler. Bunlann vergi oranlan aylık yüz liraya kadar olan kısımdan yüzde 7 ve 100 liradan fazlasından yüzde 9 (Genel ve özel ve ek bütçelerle yönetilen daire ve kurumlardan düşünsel ve bedeni hizmetler karşılığında maaş, ücret, ödenek, huzur hakkı, gündelik tazminat, ikramiye ve ihbarname ücreti alanlann vergi oranı şöyledir: 100 liraya kadar

yüzde 5

10 1 liradan 200 liraya kadar kısmı için

6

201

" 300

7

301

" 400

8

401

“ yukansı için

9

4.

"

Ticarethanelerin tahmin edilen kiralan üzerinden görünen

durum usulü ile vergiye tabi ticarethaneler. Bunların vergileri ticaret188

Mustafa Kemal ATATÜRK hanelerinin yıllık kiralan üzerinden olmak üzere aşağıdaki kısımlara aynlır; a. Her tür taşıma araçlannın ikametine özgü kayıkhane, ahır, arabalık, garaj ve benzerini işletenlerle hizmetçi ve işçi bulan işyeri çalışanlan, çanak, çömlek satıcılarla satılık ekmek çıkarmayıp, sadece pişirmeyle uğraşan fınncılar belli olan kiralannın yüzde 35’i. b. Her tür tamirci, tenekeci, aşçı, kahveci, çilingir, doğramacı, berber gibi küçük sanat çalışanı kiralannın yüzde 45’i. c. Bakkal, kasap, sebzeci, meyveci, kömürcü gibi mal satan küçük ticaret çalışanı ve pansiyoncular kiralannın yüzde 55’i. d. Seyyar kara ve deniz araçlan ve bu araçlann hizmetlileri, değeri belirlenecek günlük net olmayan kazançlannın 17 katı vergiye tabidir. Seyyar satıcılar, sanatkarlar, simsarlar da aynı tutar üzerinden vergiye tabi tutulur. e. Ticarethanelerinin kiralan üzerinden kazanç vergisine tabi tutulan ticarethanelerde çalışan seyyar tezgahtar ve benzeri işçilerden değeri belirlenecek net olmayan günlük çalışmalannın türüne göre kazançlarının 9 veya 17 katı vergi olarak alınır.

itiraz Gerek birinci ve gerek ikinci kısım vergi verenlere konulan ver­ giler basılı (matbu) kâğıtlarla kendilerine bildirilir. Birinci kısım vergi verenler yanında çalışanlann vergileri işverenlere bildirilir. Mükellefler bu vergileri fazla ve haksız buldukları zaman kendilerine bildirildiği tarihten başlayarak resmi tatil günleri hariç olmak üzere 30 gün içinde itiraz edebilirler. Bu itirazlar, itiraz komisyonunda incelenerek bir karara bağlanır. Bu karara mükellef inanmaz ve yasaya uygun bulmazsa keza kendisine bildirildiği tarihten itibaren sekiz gün içinde temyizen ince­ 189

Medeni Bilgiler lenmesini isteyebilir. İtiraz dilekçeleri her zaman olduğu gibi o yerin en büyük mal memuruna makbuz karşılığında verilir. Temyiz itirazları Maliye bakan­ lığında oluşturulan temyiz komisyonunda incelenir. ilk inceleme sonucunda tahakkuk eden vergiler tahsil özelliğini alır. Temyiz itirazı verginin tahsilini ertelemez.

Verginin ödeme Zamanlan Birind kısım vergi verenlerden tahakkuk eden vergilerinin yansı mali yılın ikinci ayı olan Temmuz ayı içinde, ikinci taksiti mali yılın altıncı ayı olan Aralık ayı içinde, ikinci kısım mükelleflerin vergilerinin ilk taksiti mali yılın ayı olan Haziran’da, ikinci taksiti de Aralık ayı için­ de tahsil edilir. Taksitlerini zamanında vermeyenlerin vergisi yüzde 10 ekle alınır. Birinci kısım vergi verenler yanında çalışan memur ve hizmetli­ lerin vergileri her ay bitiminde aldıklan ücretlerden kurumlarca kesile­ rek ertesi ayın on beşine kadar yerel mal sandıklanna yatınlır. Zamanında yatınlmayan vergiler yüzde 10 fazlasıyla kurumdan alınır.

Maden Vergileri Madenler iki türlü vergiye tabidir; 1. Vergi Oranı: Kuyu ve mağara kazılarak çıkanlan madenlerin geliri net olmayan gelirinden yüzde birden beşe kadar. Yığınlar halinde bulunan madenin geliri net olmayan gelirinden yüzde ondan yirmiye kadar vergi alınır. 2. Kararlaştmlmış Vergi: Madenin düz yüzeyinin her bir dönü­ münden yılda alınan on kuruştur.

190

Mustafa Kemal ATATÜRK Veraset ve İntikal Vergisi Ülkemizde veraset ve İntikal işlemleri öteden beri harca tabi bulunmakta idi. Bu harç gayrimenkulden intikal işlemlerinin tapu ida­ relerince yapılması ve tescili sırasında, gayrimenkulden de miras yazı­ mı halinde alınırdı. 1926 yılında intikallerin bedel karşılığı veya bedel­ siz olanlanna göre ikiye ayrılarak, bedel karşılığı olan intikaller tapu harcı yasası konusunda bırakılmış, bedelsiz olan intikaller de, ister gayrimenkulde, ister menkulde ilgisi olsun veraset ve intikal vergisi unvanı altında oluşturulan artar oranlı vergiye tabi tutulmuştur. Veraset ve İntikal Vergisi Yasasına göre, gerçek veya tüzel bir kişiden, diğer gerçek veya tüzel bir kişiye, 1. Veraset ve vasiyet yolu ile veya herhangi bir şekilde bedelsiz ve karşılıksız olarak intikal eden menkul ve gayrimenkul mallardan, 2. Veraset ve vasiyet yolu ile intikal eden yararlanma hakların­ dan, 3. Veraset ve vasiyet yolu ile intikal eden ve yasalara göre kayda tabi bulunan bütün haklar ve menfaatlerden, veraset vergisi alınır.

Vergiden İstisnalar Şu gibi intikaller vergiden müstesnadır; a. Genel ek ve özel bütçelerle yönetilen devlet kurumlanyla, belediyelere ve köylerin manevi şahsiyetlerine ait intikaller, b. Halkın menfaatine hizmet eden demeklere, halka özgü iba­ dethanelere, ücretsiz hastanelere, darülaceze ve yetimhanelere ait inti­ kaller, c. Veraset yoluyla intikal eden bütün ev eşyası, d. Ana ve baba, kan ve koca ile çocuklara, torunlara intikal eden menkul mallarda her biri üç yüz lirayı geçmeyen mirasçı paylan, 191

beden i Bilgler e. Akraba ve dostlar arasında alınıp verilen, resmi bir daire tara­ r d a n kaydı gelenek olmayan menkul hediyeler, f. Karşılıklı olmak koşuluyla yabancı hükümetlerin büyükelçileri, büyükelçi evleri, memurlanna ve bunlann ailelerine ait intikaller, g. Savaşta veya eşkıya çarpışmalarında, manevra ve talimler sırasında, ya da buralarda aldıkları yaralar sonucunda ölen asker ve jandarma personelinin ve görev başında ölen polislerin çocuklarına, torunlarına, ana ve babasına kalan bütün mallan, h. Türk Hava Kurumu piyango ikramiyeleri, i. Bütün sadakalar. Beyanname Kendilerine mal intikal edenler, gereken bilgiyi kapsar durum­ da hükümete bir beyanname vermekle yükümlüdürler. Veraset veya vasiyet yoluyla mal sahibi olanların, bu mallan Türkiye’de ölen bir kimseden miras kalmış ise, ölüm tarihinden başla­ mak üzere, yabancı ülkelerde ölen kimselerden intikal etmiş ise ölüm­ lerini öğrenmiş olduklan tarihten itibaren dört ay içinde bu beyanna­ meyi vermeleri gerekir. Bedelsiz her hangi bir şekilde servete sahip olanlar beyanname­ lerini bu servetlere sahip olduklan tarihten itibaren bir ay içerisinde verirler. Beyannameler ölüm halinde, ölenin mirasçılan tarafından verilir. Mirasçılar ayrı ayri veya tümü birleşerek bir beyanname verebi­ lirler. Beyanname ölenin ikametgâhının bulunduğu yerin vergi idare­ sine verilir, ölümden başka bir şekilde bedelsiz her hangi bir servete sahip olanlar, beyannamelerini kendilerinin oturduğu yerin vergi ida­ resine verirler.

192

Mustafa Kemal ATATÜRK İntikal Eden Malların Değerlerinin Belirlenmesi Veraset yoluyla intikal eden menkul malların değerleri her ilçe ve il merkezinde ticaret odalarınca, ticaret odalan bulunmayan yerler­ de belediye meclislerince kendi üyeleri arasından ya da dışarıdan seçe­ cekleri üç kişilik bir heyet tarafından belirlenir. Bu heyetler her mali yıl başında yeniden seçilir. Ancak miras üzerine, defter tutma, ya da resmi olarak kaldırıl­ ma talepleri olursa mahkemece menkul mallara belirlenecek değerler vergiye esas tutulur. Gayrimenkul malların vergileri, bina ve arazi ver­ gilerine esas olan değerlere göre hesap edilir. Vergi Şeklinin Hesaplanması Bu vergi intikal eden malın değerine ve yakınlık derecesine göre yasada tespit edilmiş olan oranlar üzerinden alınır. Bir fikir vermek için bazı örnekler sayalım. Örneğin: Bir evlada babasından 100 liralık bir mal miras kalsa bunun yüzde bir oranında bir miktarını, yani bir lirasını vergi olarak verir. Kalan miras 10.000 liralıksa bunun ilk 500 lirası için yüzde bir, 501 liradan 2500 liraya kadar miktan için yüzde iki ve geri kalan 2501 liradan on bin liraya kadar kısmı için de yüzde üç verilir. Şu hesaba göre miras kalan on bin lira için verilecek vergi miktan: İlk 500 lirası için yüzde l ’den 5 lira 501 liradan 2500 liraya kadar 2000 lira için yüzde 2’den 40 lira 2501 liradan 10000 liraya kadar 7500 lira için yüzde 3’ten 225 lira 270 lira tutar Varis baba olursa bu 10.000 liranın vergisi; ilk beş yüz lirası için yüzde 1.5’tir. 501 liradan 2500 liraya kadar 2000 lirası için yüzde 3 ve 2501 liradan on bin liraya kadar kalan 7500 lira için yüzde 4’tür. 193

Medeni Bilgiler İtiraz Vergi dairesi tarafından tahakkuk ettirilen vergi tutan vergiyi vereceklere bildirilir. Vergi verecekler, bildirilen tutan yüksek ve hak­ sız bulurlarsa kendilerine bildirildiği tarihten başlayarak 15 gün içinde itiraz edebilirler, itiraz edilen vergiler sonucuna kadar tahsil edilmez.

Verginin Ödenmesi Gayrimenkul intikalinde vergi üç yıl içerisinde ve eşit taksitler­ le tahsil edilir. Bir taksit zamanında ödenmezse verginin bir yıllığı bir defada alınır. Taşınabilen mallann vergileri, tahakkuku ile birlikte alınır.

Tahsilât İşleri Dolaysız vergilerin, yasalarda yazılı taksit ve ödeme süreleri içinde ödenmemesi halinde, bunlann tahsilleri “Tahsili Emval Yasası” ile sağlanır. Tahsili Emval Yasasının dolaylı vergileri ait yasalarla, bu tür vergilere ve bir kısım devlet alacaklarını da içine alır. Bu bakımdan Tahsil Emval Yasası’nın, devletin gerek vergi ve gerek diğer bakımlar­ dan olan alacaklannı tahsil için 7 cra Yasası ” konumundadır. Vergi gelirlerinde yapılan işlemler, resmi uyan yazısı (ihtarname) düzenlen­ mesi ve ilan edilmesiyle başlar. Resmi uyan yazısı borçlu olan mükel­ leflerin isimlerini ve borçlannın tutarlarını içeren bir cetveldir. Bu cet­ vel iki kopya olarak hazırlanır, bir kopyası halkın göreceği yere diğer kopyası da vergi dairesinin kapısına asılır. Resmi uyan yazısının asıl­ dığı günde, tahsil şubesi olan yerlerde mükelleflere aynca renkli bir uyarı belgesi (“ihtar varakası”)de gönderilir. Resmi uyarı yazılannın (ihtarnamelerin)- asıldığı günü izleyen günden itibaren on gün içerisinde vergi borcunun verilmesi zorunlu­ dur. Bu süre içerisinde yine vergi borcu verilmeyecek olursa, yörenin 194

Mustafa Kemal ATATÜRK tahsilât komisyonunca “haciz ve satış karan ’’verilerek mükellefin haczi mümkün olan mallan haczedilir ve satılır ve vergisi de tahsil edilir. Haciz işlemi, menkul mallardan başlar. Ve haczedildigi günün ertesi günü bu mallar satılır. Kirada olan binaların vergisi zamanında verilmeyecek olursa bunların kiraları haciz olur. Memur ve hizmetlile­ re ait vergiler de bunlann maaşlan ve ücretleri yasanın belirlediği oran­ da haciz edilir. Haciz sahibinin oturduğu gayrimenkul ile ilişkisi varsa, bırakılır, eğer ihtiyacından fazla ise satılır. Gayrimenkullerin satılması özel yönteme ve işleme tabidir. Vergilerini ödemeden kaçan ve görünüşte menkul ve gayrimen­ kul mallan bulunmayan ve ancak nakit serveti olduğu yörenin ihtiyar medisleri'nin tutanağı ve soruşturmasıyla dogrulananlar hapsedilmek yolu ile vergilerini ödemeye zorlanırlar. Hapis, vergi memurlarının talebi, tahsilât komisyonunun kararı ve en büyük mülkiye memuru­ nun onaylamasıyla uygulanır. Hapis süresi bir aydır. Çoğu vergi yasalannda, tahakkuk ettiği tarihten başlayarak, beş yıl içerisinde tahsil edilmeyen vergilerin zaman aşımına uğraması veya kayıtlarının silinmesi kabul edilmiştir.

Dolaysız Vergiler Tahsilatından Yerel Yönetimlere Ait Paylar Ülkemizde uyereîyönetim ler”yani, il özel idareleri ve belediye­ ler devlet vergileri tahsilâtmdan ayrılan ve bu idarelere verilen paylar­ la başlıca masraflarını karşılarlar. Bu idarelerin doğrudan doğruya ken­ dileri tarafından konulan ve tahsil edilen ikinci derece öneme sahip başkaca gelirleri de vardır. Yalnız arazi vergisi tahsilâtmdan Ziraat Bankasina da pay ayrılır. Dolaysız vergilere ait tahsilâttan; 1. Arazi Vergisinin; 195

Medeni Bilgiler

Yüzde 1 8 1 ile yüzde 3 ü Özel idareye yüzde 19'u M illi Egitime yüzde 6’sı Ziraat Bankası na ayrılır. 2. Bina Vergisinin;

yüzde 3 Ü özel idareye, yüzde 15'i Milli Egitim'e yüzde 15', belediyelere (eger binalar belediye sınırı dışında ise belediye sınırlan dışındaki binaların payları ile) verilir. 3. Hayvan Vergilerinin;

Mali yıl girdikten sonra yabancı ülkelerden getirilen hayvanlar­ dan da o yıl için vergi alınmaz. Tahsil edilen hayvan vergilerinde; Koyun, Keçi, Eşekten;

yüzde 3’ü II yüzde 4’ü II Özel idare yüzde 25’i Milli Eğitim Tiftik Keçilerinden yüzde 3’ü II yüzde 4’ü Özel idare yüzde 21’i Milli Eğitim Deveden; yüzde 5’i II yüzde 2’si Özel idare yüzde 32’si Milli Eğitim Mandadan; yüzde 4’ü 11 yüzde 2’si Özel idare %32’si Milli Eğitim İnek, Öküzden; yüzde 5’i II yüzde 2’si Özel idare yüzde 32’si Milli Eğitim At, kısrak, üremesi durdurulmuş hayvan ve katırdan; 196

yüzde 5’i II yüzde 3 u Özel idare yüzde 32’si Milli Eğitim Domuzdan; yüzde 44 u il yüzde l ’i Özel idare yüzde 28’i Milli Eğitim payı aynlarak verilir. 4. Kazanç Vergisinin; yüzde 3 ile, yüzde 2’si özel idarelere, yüzde 28’i Milli Eğitime, yüzde 3’ü Belediyelere verilir. Yukarda yazılı dört vergiden bir ay içinde yapılan tahsilât, erte­ si ayın bitiminde ilgili idarelere verilmesi gerekmektedir.

b. Dolaylı Vergiler Gümrük Vergileri Gümrük sınırından geçerek Türkiye’ye giren eşyanın tamamın­ dan Gümrük Tarife Yasası gereğince gümrük vergisi alınır. Gümrük sınırı deniz ile sınır oluşturan nehirlerden, sahillerinden ve Türkiye’yi komşu devletler arazisinden ayıran kara sınırlarından oluşur. Gümrük Tarife Yasası, iki şekilde vergi alınmasını emreder; a. Gümrük Tarife Yasasına ilişkin tarife gereğince, b. Bazı eşyanın değeri üzerinden. Gümrük tarifesi; eşyayı, hayvansal, bitkisel, maden, kimyevi cisimler ve tıbbi ilaçlar olmak üzere dört büyük kısımda sınıflandır­ mıştır. Bu eşyaya konu vergiler, eşyanın değeri ve içerikleri ve ağırlık­ tan dikkate alınarak her bir yüz kilosu için belirlenmiştir. Ağırlık üze­ rine vergi belirlenmeyen eşya için sayı, hacim esas tutulmuştur.

197

Medeni Bilgiler Tarifede adı geçmeyen eşya, yeni bir yasa ile tarife, ithal edilince­ ye kadar değerleri üzerinden yüzde kırk oranında vergiye tabi tutulur.

Genel Tarifede Vergi Tutarları Belirlenirken a. Korunacaklar,

b. Korumaya ihtiyaç duymayanlar, c. Muaf tutulması zorunlu olanlar, d. İthali yasaklanması veya o derecede vergiye tabi tutulması gerekenler, önemle ele alınmış ve bu noktadan vergi miktarları sıfırdan başlayarak yüzde yüze kadar belirlenmiştir. Bu dönüşümün amacı milli ekonomi ve üretimi korumaktır. Genel tarifedeki yaklaşık ve ortalama vergi sının yüzde 22’dir. Tarifede indirim Kendileriyle ticaret anlaşması yapılmış olan devletler eşyası için kabul edilmiş olan indirim çerçevesinde gümrük vergisi alınır. İndirimli tarifeden yararlanmak için menşe şahadetnamesi göstermek zorunludur.

Beyanname Türkiye’ye ithal edilecek eşya için, ilgililerin imzasına sahip ayrıntılı bir beyannamenin ithalat gümrüğüne verilmesi zorunludur. Ancak yolcuların beraberindeki vergiye tabi ve tabi olmayan kişisel eşya ile değersiz örnek eşyadan ve ticarete özgü olmayarak posta veya diğer taşıma araçlarıyla gelecek kişisel eşya için beyanname istenmez. Sahiplerinin sözlü ifadeleri yeterlidir. Şu kadar ki, vergi elli lirayı geçer­ se bu tür eşya için beyanname düzenlenmesi gereklidir. Beyanname, ithal edilmek istenilen eşyanın gümrük vergisinin ödenmesini içine alan bir yazılı belgedir, (taahhütnamedir). 198

Mustafa Kemal ATATÜRK Kontrol Gümrüğe gelen eşya, kontrole tabidir. Cumhurbaşkanının şahsı ve ikametgâhı için getirtilen eşya ve devletçe getirtilen silahlar, savaş gereçleri ve yasal olarak gümrük vergisinden muaf bulunan büyükelçi­ lere ve büyükelçiliklere ait eşya ve kuryelerin beraberlerindeki resmi dokümana sahip mühürlü kaplar kontrol edilmez. Tarife Uygulamasında Anlaşmazlık Çıkarsa Eşyanın tarifeye girmesinde meydana gelen anlaşmazlık, güm­ rük idaresince Ekonomi Bakanı tarafından atanan üç uzmandan (eks­ perden) kurulu daimi heyete verilir. Eksperler heyetinin verdiği karar­ lar kesindir. Bu kararlar üzerine artık mahkemeye gidilemez. Tediye Gümrük vergisinin peşin ödenmesi gerekir. Vergi verilmedikçe eşyanın ülkeye ithaline izin verilmez. Yalnız ekonomik faaliyetlere ve olağanüstü ihtiyaçlara yarayacak eşyaya ait vergilerin kısmen veya tamamen üç ay süreyle uzatılmasına Maliye Bakanı yetkilidir. Bu uzat­ madan yararlanacak eşyanın türleri Bakanlar Kurulunca belirlenir. Verginin Kaldırıldığı Bazı Durumlar Gümrük vergisi ilke bakımından eşyanın ithali sırasında alın­ makla beraber aşağıdaki durumlar özel hükümlere tabidir. a. Transit eşya; Bir yabancı ülkeden gelip Türkiye’den geçerek diğer yabancı ülkeye giden eşyaya transit eşyası denilir. Bu eşyada tüzüğünde belir­ lenen şekilde kontrole tabidir.

199

Medeni Bilgiler b. Geçici kabul; Az veya çok bir işlem gördükten sonra en çok bir yıl içerisinde tekrar ihraç edilecek eşyanın, geçici kabul usulüne uygun, ithaline Bakanlar Kurulu karanyla izin verilebilir. Bu eşyanın listesi her yıl büt­ çesine iliştirilir. c. Antrepo; Antrepoya giren eşya ülkeye ithal edilmiş sayılmaz. Bu eşya, beyannamelerinin yetkili gümrüğe ödeme ile kaydettirildigi zaman geçerli olan vergiye tabidir. Aksi takdirde eşyanın antrepodan çıktığı gün yürürlükte olan usul ve vergiye uyması gerekir. d Tamir ve boyanma için ülke dışına çıkarıldıktan sonra getirilen eşya; Bu eşyadan a, b, d paragraflannda yazılı usule tabi olanlar temi­ nata iliştirilir.

İhracat ihracat eşyası gümrük vergisine tabi değildir. Bu eşyanın usulü çerçevesinde beyannamesinin düzenlenmesi ve gümrükçe kontrol ve işlemi gerçekleştirildikten sonra ihracına izin verilir. Yolculann bera­ berinde bulunan kişisel eşya ile değersiz numunelik eşya için beyan­ name istenilmez. Sahiplerinin sözlü ifadesiyle yetinilir.

Cezalar Gümrük vergisinin uygulanması ve gümrük kaçakçılığının önlenmesi için Kaçakçılık Yasası yapılmıştır. Gümrük Yasasında ve Kaçakçılık Yasasında uygulanacak cezalar işlem üzerine döküm yapıla­ rak beyan edilmiştir. Beyanname verilmemesi kaçakçılığa teşebbüs ve gümrük işleminin yaptınlmaması kaçakçılıktır. Kaçırılmaya teşebbüs 200

Mustafa Kemal A TATÜRK veya kaçırıldığı doğrulanan eşya zorla alınarak ve kaçakçıdan o eşya­ nın gümrük vergisi ile beraber diğer vergiler tutannca nakit ceza alınır. Kaçırılan eşya saklanır veya tüketilip de ele geçirilmesi ve zorla geri alımı mümkün olmazsa sahibi vergiden başka bedelini de ödemek zorundadır. Kaçakçılık olaylan mahkemede sonlandınlır ve karara bağlanır. Gümrük vergisi için teminat eşyadır. Kaçakçılık hakkm daki hükümler Kaçakçılığın önlenmesi ve izlenmesi hakkmdaki hükümlere göre, aşağıda isimleri yazılı kişiler kaçakçılığı ihbar etmek zorundadır­ lar; 1. Devlet ve devlet kurumlanmn memur ve hizmetlileri, 2. Yerel yönetim kurumlanmn memur ve hizmedileri, 3. Mahalle ve köy muhtarlan ve ihtiyar heyeti üyeleri, mahalle, kır ve orman bekçileri ve köy koruyuculan (Bu maddede yazılı olanlar kaçakçılığı önleme ve izleme ile sorumlu olan memurlann bulunma­ d ığı

yerlerde o görevi yapmak ile de sorumludurlar).

Aşağıda isimleri yazılı kişiler, kaçakçılığı önleme ve izlem ek ile sorumludurlar; 1. Vali, Kaymakam ve bucak müdürleri, 2. Tüm Gümrük Memurlan, 3. Doğrudan doğruya devlet tarafından idare edilen Tekelin tüm memurlan, 4. Emniyet Müdürü, Merkez Memuru, Komiser ve Yardımcısı ve Zabıta Memurları, 5. Jandarma Komutanı, Jandarma Subay ve Erleri, 6. Sınır ve sahillerde Gümrük Koruma memurlan (Askeri ve sivil).

201

Medeni Bilgiler Kaçakçılığın önlenmesi ve izlenmesi hakkındaki 1918 numaralı yasada kaçakçılık olayı karşısında ne şekilde hareket edileceği, tutanak ve zorla el koyma belgesinin nasıl düzenleneceği ve kaçakçılığa karışan­ ların yargılanma şekli, kaçakçılığı ihbar edenlere veya bu uğurda hizme­ ti olanlara verilecek ikramiyeler hakkında özel hükümler vardır. Konuna örgütü Sınırlarda gümrük vergisine ve tekele tabi eşyanın kaçakçılığına imkân verilmemek üzere askeri usul ve yöntem ile yetiştirilmiş koruma örgütü vardır. Bu örgüt sivil ve askerlerden meydana gelir. Koruma örgü­ tü, Gümrük ve tekel bakanlığına bağlı bir kumandanlık emrindedir. Ardiye ve Diğer Vergiler Ardiye vergisi: Gümrüğe giriş tarihinden itibaren bir hafta içeri­ sinde kaldırılmayan ithalat eşyasından sekizinci, ihracat eşyasından üçüncü, aktarma ve transit eşyasından on beşinci, iç ticaret eşyasından çıkış gümrüğünce üçüncü ve vanş gümrüğünce sekizinci günden baş­ lamak üzere gayri safi ağırlık üzerinden her bir elli kilogram için gün­ lük 25 lira vergi alınır. Ancak bu ücret hiç bir zaman malın değerinin yansını geçemez. Antrepo ücreti: Hükümete ait antrepolara ithal edilen eşyadan alınır. Eşyadan alınacak ücret konumunun gerektirdiğine göre Bakanlar Kurulu kararıyla belirlenir. Bakanlar Kurulunca tespit edilen ücretler aşağıda olduğu gibidir; Hükümetçe yapılan veya yapılacak antrepolara konulacak eşya­ nın her bir gayri safi tonilatosundan (gemilerin alabileceği yükü belirt­ mekte kullanılan bir tona eşit biriminden) ayda 100 kuruş ardiye ücre­ ti alınır. (Ton veya artanı için alınacak ücret, eşyanın kilo bakımından tutarına ve antrepoda kaldığı gün sayısına göre hesap edilir).

202

Mustafa Kemal ATATÜRK Tartı ücreti: İthalat eşyasından kap başına 10 para ve dökme halinde bulunan eşyadan tonilato başına 20 paradır. Bu ücret sayı veya hacim üzerine gümrük vergisi verilenlerden alınmaz. Yalnız tartıya tabi olanlardan alınır. i Damga, mühür masrafı, hamal ücreti ve eşyanın kontrolü için kapların açılıp kapanmasına ve gümrük işleminin yapılmasına ait özel masraf tarifelere tabidir. Hamal ücreti ve kaplann açılıp kapanması ve diğer gereken masraflara ait tarifeler her gümrük idaresi için Ekonomi Bakanlığınca atanacak bir memurun başkanlığı altında yerel ticaret odasından ve belediyesinden ve ticaret odası bulunmayan yerlerde belediyelerden seçilmiş üyelerden ve gümrük idaresinin bir memurundan oluşan komisyon eliyle düzenlenmesi ve-Ekonomi Bakanlıgı’nca onaylanma­ sından sonra uygulanır.

İşlem Vergisi Bu vergi: a. Hareketli kuvvetler kullanan sanayi kuruluşlarının* yılda on bin lira ciroluktan fazla üretiminden, b. Yabancı ülkelerden ithal edilen maddelerden, c. Sigorta şirketlerinin, bankaların, bankerlerin yaptıkları işlem­ ler için prim, komisyon, faiz, iskonto ve aciyo gibi her ne ad ile olursa olsun aldıkları paralardan alınır.

Vergiden İstisnalar Aşağıda yazılı madde ve işlemler vergiden müstesnadır; * Sanayi Teşvik Yasası sanayi kurumunu şu şekilde tanımlar; Sürekli veya belirli

zamanlarda içinde makine veya aletler veya tezgâhlar yardımıyla her hangi bir madde veya kudretin özelliği veya şekli kısmen veya tamamen değiştirilip değerlendirilmek suretiyle imalat meydana getirilen ve bu amaca aynlan yerler.

203

Medeni Bilgiler a. Üretimi, ithali, ihracı, alım ve satımı veya bunlardan yalnız biri devlet tekelinde bulunan maddeler, b. Metre karesi 25 liradan yukarı değerli şark halıları, c. Şeker, d. Yerli ürünleri işleyen sıkmahaneler, sıkma fabrikaları ve prina fabrikalan, e. Ham maddeleri ne olursa olsun ip ve iplik fabrikalan, f. Kuru yemişleri, hububatı ve diğer bitkisel ve hayvansal ürün­ leri kabuk ve çöplerinden, pamuğu çekirdeğinden ayıran ve temizle­ yen kuruluşlar, g. Tarife Yasası ve diğer yasalarla gümrük vergisi dışında tutu­ lan maddeler, h. Genellikle basımevi malzemeleri, i. Büyükelçiliklerde siyasi memurların Tarife Yasası gereğince gümrük vergisi alınmayan eşyası, j. Demire ait üretim ve tamir kuruluşlan, k. Ülkemizde yapılıp yabancı ülkelere gönderilecek maddeler, 1.

Eleksiz un fabrikaları ile ekmek, tuğla, kiremit, (hezar) fabri­

kalan, m. Tarife Yasası veya diğer özel yasalarla gümrük vergisi verme­ den ithal edilen madde ve mallann ülkemiz içerisinde yapılan eşleri ve benzerleri, n. Çifte sigorta primleri, o. Hayat sigorta primleri, p. Her tür maden cevherleriyle yıkanmış veya yıkanmamış

maden kömürleri, kok ve briket (çıkarma, temizleme, eritme, tasfiye ve üretim için), r. Trikotaj, mücevherat, ıtriyat, tabii veya suni ipek tekstil ve 204

Mustafa Kemal A TATÜRK çorap fabrikaları hariç olmak üzere hareketli kuvvetleri beş beygire kadar (beş beygir dahil) olan kuruluşlar.

Verginin Oranı Sanayi kuruluşları üretiminin işlem vergisi, onların satış değerinden madde payı olarak bir miktar indirildikten sonra kalan kıs­ mın yüzde 6’sıdır. Her sanat şubesi üretimi için satış değerlerinden indirilecek başlangıç madde payı her yıl Bütçe Yasasına bağlı bir cet­ velde gösterilir. Cetvelde yazılı olmayan üretimin satış değerinden ancak yüzde 20 indirilir. İthal edilen maddelerin işlem vergisi, onlann orijinal fatura değerlerine ulaşım, sigorta ve gümrükten çıkarılıncaya kadarki bütün masraf ve vergiler eklenerek bulunacak değerin yüzde 6’sıdır. Sigorta şirketleri, bankalar ve bankerlerden alınan işlem vergisi ise, aldıkları paralann yüzde iki buçuğudur.

Vergi Nasıl Tahakkuk Ettirilir Sanayi Kuruluştan her ay içinde peşin veya karşılığı sonra ödenmek üzere sattıklan veya satılmak üzere komisyoncuya, ya da kendi şubelerine gönderdikleri malların türünü, miktarını, satış fiyat­ larını, başlangıç madde payını bildiren bir beyannameyi ertesi ayın en son 15 inci günü akşamına kadar gelir idaresine vermek zorundadırlar. Sanayi Kuruluşunun deposuna gönderilen eşya satılmadıkça, vergi işlemi görmez. Fakat bunlann da miktar ve türlerinin beyannamede gösterilmesi zorunludur. Ülke dışına çıkarılacak maddelerden işlem vergisi son yasayla kaldırılmıştır. Üretimini yalnız dışarı gönderen kuruluşlar için vergi işlemi de yapılmaz. Ancak, yaptıklarını hem içeride satan, hem de 205

Medeni Bilgiler dışarı gönderen kuruluşlar ihraç edecekleri mallar için bir taşıma tuta­ nağı almaları ve bundan en geç altı ay içinde malları tamamen çıkar­ dıklarına ilişkin gümrük belgesini mal idaresine göstermeleri gerekir. Bunu yapmazlarsa o malların fabrikadan çıkarıldığı zamanda tahakkuk ettirilmiş olan vergileri kendilerinden bir seferde alınır. Dışarıdan mal getirenler de bunların türlerini, özelliklerini, orijinal faturadaki değerlerini, masraflarını vergilerini bildiren bir beyanname verirler. Sigorta şirketleri banka ve bankerler aylık işlemlerini en geç ertesi ayın sonuna kadar bildirirler.

İtiraz Verilen beyannamelerin doğruluğuna gelir idaresi memurluğ^ınca inanılmazsa bunun soruşturması ticaret odası ya da belediye tarafından seçilmiş üç kişilik kurula gönderilir. Yasanın “bilg ehli uzman" dediği bu heyet on günde karannı verir. Ve gelir idaresine yazar. Bilgi ehli uzman kararına 7 gün içinde hem mal sahibi, hem mal memuru itiraz edebilir, itirazlar yörenin en büyük mülkiye memurunun veya vekilinin başkan­ lığı altında biri en büyük mal memurunca, ikisi ticaret odasınca, birisi de belediyece seçilmiş beş kişilik bir komisyonda beş gün içinde incelenir. İtiraz komisyonlarının kararlan da temyiz edilebilir.

Vergi Nasıl ödenir Sigorta şirketleri, banka ve bankerler her ayın vergilerini ertesi ayın en geç 15’inci gününe kadar mal sandığına yatırmak zorundadırlar. Sanayi kuruluşları her ay için tahakkuk etmiş vergilerini ertesi aydan itibaren üç eşit taksitte üç ayda öderler. Karşılığı sonra ödenmek üzere sattıkları eşyanın vergileri için ödenme süresi aynca üç ay daha geriye atılabilir, ithal eşyasının vergileri banka teminatına bağlanarak üç eşit taksitte alınır, ilk taksit malın gümrükten çıkarılmasından bir ay sonra istenir. 206

Mustafa Kemal ATATÜRK Ceza Beyannameleri zamanında, usulünde vermemiş, yanlış, doldur­ muş, defterleri tutmamış, malını saklamış değerlerini az bildirmiş, bor­ cunu zamanında ödememiş olanlar derece derece cezaya çarpılırlar.

tç Tüketim Vergisi Eğlence ve Özel Tüketim Vergisi Bu vergiye taba olan kuruluşlar şunlardır; a. Bar b. Dans yerleri, alkollü içki kullanılan çalgılı yerler, c. Birahane, meyhane, alkollü içki kullanılan lokanta, büfe, pas­ tane ve benzeri yerler,

a lk o llü

d. Tiyatro, sinema, sirkler ve giriş izni ile girilen ve içerisinde içki kullanılmayan benzeri yerler, e. Tren ve vapurlardaki büfeler, f. İzinle girilen çalgılı yerler, Aşağıda yazılı kuruluşlar vergiden muaftır;

a. Dans dershanesi olduğu hükümetçe onaylanan ve içinde konsomasyon olmayan yerler, b. Maliye ve Milli Eğitim Bakanlıklarınca eğitim hizmetleri kabul edilecek tiyatro, konser ve çocuk sinemalan, c. At koşulan ve spor yerlerine giriş ücretleri, d. Genel merkezleri tarafından en az on beş gün önce Maliye Bakanlığı’na haber verilmek koşuluyla halkın menfaatine hizmet eden derneklerle belediye idarelerinde bulunan darülaceze tarafından düzen­ lenecek balo ve gösteriler.

207

Medeni Bilgiler Verginin Matrahı; a, b, c, maddelerinde yazılı yerler için bina vergisine matrah olan net olmayan gelirdir, a maddesindeki yerler için bu net olmayan gelirin yüzde yüzü, b maddesinde yazılı yerler için yüzde yetmiş beşi, c maddesinde yazılı yerler için de yüzde ellisi vergi olarak alınır. d, e maddelerinde yazılı yerler için giriş ücreti ve tüketim bedel­ lerinin yüzde onu, f maddesinde yazılı yerler için ise giriş bedelinin yüzde yirmisi vergi olarak alınır. Vergi a, b, c maddelerinde yazılı yerler için yıllık olarak tahak­ kuk eder ve dört eşit taksitte alınır, d maddesindeki yerler için bilet satıldıkça vergi tahakkuk eder. Ve pul yapıştırmak yoluyla tahsil edilir, e maddesindeki yerler için de, bu kuruluşların tutacaklan onaylı def­ terde tahakkuk ettirilir ve aylık olarak tahsil edilir. Vergi tahsilatında Taşınır Taşınmaz Mal Vergi Yasası uygulanır. Şeker ve Petrol Tüketim Vergisi 1718 sayılı İç Tüketim Vergisi Yasası gereğince, 1 .Türkiye içinde tüketilecek şekerin her bir kilosundan 1930 mali yılı içinde 4 kuruş, 1931 yılında 5 kuruş, 1932 yılında 6 kuruş, 1933 yılında ondan sonraki yıllarda 7 kuruş tüketim vergisi alınır. Bu verginin 1934 mali yılından itibaren kilo başına 8 kuruşa çıkarılması Millet Meclisine arz edilmiştir. 2.

Türkiye içinde çıkarılacak veya dışandan ithal edilecek ham

petrolleri rafine ederek lambada yanan petrol haline getiren kuruluşla­ rın tüketecekleri petrolün her bir kilosundan sekiz kuruş tüketim ver­ gisi alınır. Gerek şeker, gerek petrol tüketim vergisi bunlan üreten fabri­ kalardan satışı ile birlikte tahsil edilir. 1718 sayılı yasaya ayrılan 1871 sayılı yasayla kaçağa karşı şid­ detli önlemler alınmıştır. 208

Mustafa Kemal ATATÜRK Elektrik ve Havagazı Tüketim Vergisi 1871 sayılı yasanın 2’inci maddesiyle elektrik ve havagazı tüke­ tim vergisine bugünkü şekil verilmiştir. Bu yasaya göre; Tüm elektrik ve havagazı tesisatı bulunan yerlerde, bağımsız sanayi kuruluşlarında kullanılanlar aynk olmak üzere, aydınlatma, ısıt­ ma, ütü, vantilatör, banyo ve diğer sebeplerle oluşacak elektrik ve havagazı harcaması, elektrik ve havagazı üreten kuruluşların aylık har­ cama faturaları üzerinden yüzde 5 tüketim vergisine tabidir. Bu vergi, elektrik ve havagazı kuruluşları tarafından aylık har­ cama faturalarına eklenmek yoluyla müşterilerden tahsil ve on beş gün içinde ilgili mal sandıklarına teslim edilir. Kuruluşlar bu verginin tah­ siliyle yükümlü ve sorumludurlar.

Oyun Araçları Vergisi Kahvehane ve gazinolarda bulunan bilardolardan yıllık 500 kuruş ve tavla, dama, satranç tahtalannın her birinden yıllık 300 kuruş maktu olarak vergi alınır. Vergiye tabi olan bu aletlere kontrolü sağlamak için pirinçten birer levha yapıştırılır.

Kara ve Deniz Av Vergileri Kara ve deniz av vergileri örgütün olduğu yerlerde balık müdürlüğü veya memurluğu ve hasılatı az olan yerlerde gümrük memurları tarafından tahsil edilir. İstanbul’da özel örgüt ve bir müdür­ lük vardır. Türkiye içinde tüm deniz, göl, dalyan ve derelerden avlanan ve üretilen balık ve balık yağlarından yüzde 12 oranında vergi alınır. Vergiye tabi malı taşımak için izin almak zorunludur. Balık avcı­ lığı

yapan ve deniz ürünlerini avlayacak her kişinin ruhsat izni alması 209

Medeni Bilgiler zorunludur. Bu iznin harcı 100 kuruştur. Toptancılar için özel tarife vardır. İstanbul’da balık açık artırma ile satılır. Açık artırma sonucun­ da satılan malın bedeli idarece çalışanlarına verilir ve daha sonra müş­ teriden sekiz ve yirmi bir gün vadeler ile tahsil edilir. Bu amaçla İstanbul Balık Müdürlüğü emrine nakit sermaye verilmiştir. Orman ve korularda avcılık edenler, av izni almak zorundadır. Bu iznin harcı İstanbul’da 400, diğer illerde 200, kazalarda 100 kuruş­ tur. Türkiye içinde avlanan ve kürkünden yararlanılan samur, tilki, sincap, sansar ve benzeri hayvanların kürkleri yerel satış ve sürüm değeri (rayiç) üzerinden tespit edilecek fiyatlara dayanarak yüzde 12 vergiye tabidir. Bunların da taşınması, taşıma izni ile gerçekleşir.

Taşıma Vergisi Bu vergi belli tarifeli taşıma araçları ile seyahat eden yolculardan alınır. İki kısımdır; 1. Her tür demiryolları ile devlet veya şirket ve şahıs sorumlu­ luğunda bulunan halka özgü vapurlarla seyahat eden yolculardan birinci mevkide, taşıma ücretinin yüzde onu, ikinci mevkide yüzde yedi buçuğu ve üçüncü mevkilerde de taşıma ücretinin yüzde beşidir. 2. Tramvay, tünel, büyük şehirlerle köyler arasında bağlantıyı koruyan ve üzerlerinde her gün birçok trenler hareket halinde olan demiryolları ve aynı konumda vapur yolcularından da taşıma ücretinin birinci mevkide yüzde 5, ikinci ve üçüncü mevkilerde yüzde 2,5 vergi alınır. Taşıma vergisinin makineli kara taşıma araçlannı da kapsaması hakkında Millet Meclisine yeni bir yasa tasarısı verilmiştir.

2 1 0

Mustafa Kemal ATATÜRK Gemi Vergileri Liman idarelerince tüm deniz taşıma araçlanndan ve gemilerden tarifesi gereğince vergi alınır. Bu vergi, geçiş, aylık, yüzölçümü, atılan ağırlık vergileriyle denizcilik senedi, ilan ve teslim ve intikal harçları ve vizesiz ve iznini yenilemeksizin hareket halindeki gemilerden, aylık vergi zamanında vermeyenlerden, alınacak cezalan kapsar. Bunlardan başka, ticari gemilere ait kronometrelerin karşılıklı hatalannın belirlenmesi, harita ve yüzölçüm ve pusula düzeltmesi, pusula koyma ücretleriyle tüc­ car gemileri kaptan ve çarkçılanna ve tayfalanna ve kılavuzlanna verilen şahadetname ve izin harçlan da bu anlamdadır.

Damga Vergisi Damga resmi, Damga Yasasında yazılı ve ihtiyaç için gösterile­ bilecek evrak, senetler ile ilanlardan, alınır. Damga vergisi iki kısımdır; a. Kesinleşmiş vergi, b. Göreceli vergi. Kesinleşmiş vergi, senetlerle ilanlann türü ve içeriklerine, göre­ celi vergi de evrak ve senetlerde yazılı tutar ve değere göre ayıklanır. Kesinleşmiş vergi, kesinleşmiş vergi tarifesi gereğince alınır. Bu tarife 10 paradan 50 liraya kadar vergi belirlemektedir. Göreceli vergi, Damga Yasasında göreceli vergiye tabi olduğu belirtilen veya belirtilmeyip de belirli tutara sahip ve ihtiyaca uygun olan tüm evrak, senetler ve diğerlerinin bildirildiği veya bunlann için­ de yer almış rakamların meydana getireceği tutarın her bin kuruşu için iki kuruş üzerinden alınır. Yasada sayılan bazı belgelerin göreceli ver­ gileri binde bir ve binde yanm ve binde on para üzerinden alınmakta­ dır. İzinle girilen yerlerin vergileri bilet bedelinin yüzde beşinden yüzde on beşine kadar değişir. 211

Medeni Bilgiler Damga vergisi, genellikle, damga pulu yapıştırmak şeklinde alı­ nır. Damga Yasasının kabul ettiği koşullarda matbu damga pulu ve mak­ buz ödemek yoluyla da alınabilir. Damga pulu bayiler eliyle satılır. Bayilere sattıkları pulun yüzde beşi satış izni olarak verilir. Damga pulu bayi olmak üzere izin ve satış ruhsatı alınması zorunludur. Ruhsat il merkezlerinde 200 ve kazalarda 150, bucaklarda 50 kuruş karşılığında verilir. Damga vergisi ve cezası, ilgili tarafından isteyerek verilmeyecek olursa sulh mahkemesine başvurulur. Damga vergisi ödenmiş bulunan belge ve diğerleri için damga vergisinden başka 25 kuruştan aşağı olmamak üzere verginin beş katı nakit ceza alınır.

Tapu Harç vc Kayıtlan îçin Alman Paralar Tapu siciline kayıt ve tescil dolayısıyla alınacak harç ve paralar 16 Mayıs 1929 tarihli Tapu Harçları Yasası gereğince hesap ve tahsil edilir. Tapu harcı ve paraları tapu idarelerince tahakkuk ettirilir ve mal sandıklarınca makbuz karşılığında tahsil edilir. Harç verilmeden tapu siciline hiç bir kayıt işlemi yapılamaz. Tapu harç ve kaydiyelerinin tarifesi ve bunlann ne şekilde hesap edileceği özel yasasında yazılıdır.

Mahkeme Haraçlan ve Kayıtlan İçin Alman Paralar Mahkeme harçları ve kayıt paraları unvanı altında toplanan gelir­ ler; a. Mahkeme harçlarına, b. İcra harçlarına, ait olmak üzere iki kısımda toplanır. Mahkeme harçları da; 1. Sulh mahkemelerine, 2 1 2

Mustafa Kemal ATATÜRK 2. Asliye Mahkemelerine, 3. Temyiz mahkemelerine, Ait olarak ayrı ayn tarifelere ve hükümlere bağlanmıştır. Her bir kısmına ait harç tutarları ve bunların ne şekilde hesaplanacakları harç yasalarında yazılıdır.

Hayvan Sağlık Kayıt Vergisi Dışandan Türkiye’ye ithal edilecek her cins hayvanlardan hay­ van başına, mal, ve hayvan ilaçlarından ağırlıkları üzerinden 2 Şubat 1924 tarihli yasaya ilişkin tarife gereğince gümrükler veteriner memur­ ları tarafından tahakkuk ettirilerek tahsil edilir. Veterinerler tarafından yapılan sağlık kontrolü ülkemizde hayvan hastalıklarının ortaya çık­ ması ve yayılmasına engel olmak amacına yöneliktir. Vergi, bu kontrol sonucu olarak alınmaktadır.

Tekeller Devlet bütçesinde mali tekeller ünvanı altında toplanan tekeller, tütün ve diğerleri, tuz, ispirto ve ispirtolu içkiler, kibrit ve çakmak, silah, fişek, patlayıcı madde, av saçması, oyun kâğıdı tekellerinden meydana gelir. Bu tekellerden oyun kâğıdı tekelinden başka tüzel kişi­ liğe sahip tekel idareleri tarafından ve doğrudan devletçe idare edilen tekel şeklinde idare edilmektedir. Oyun Kâğıdı tekelinin işletilmesi, Kızılay Derneğine bırakılmıştır. Bu tekellerin işletilmesinden elde edilen net gelir, devlet bütçe­ sine tekel geliri olarak kaydedilir.

Tütün ve Diğerleri a. Türkiye içinde tüketilmek için tütün alımı ve satışı, b. Türkiye içinde işlenmiş tütün, yaprak sigarası, sigara, enfiye 213

Medeni Bilgiler ve ağız tütünü ile her ne şekilde olursa olsun tüm tütün üretimi, Devlet lekeli altındadır. Yabancı yaprak tütünlerinin Türkiye’ye ithali yasaktır. Yabancı (Ecnebi) yaprak sigarası, sigara, kıyılmış tütün, keyif verici maddeler (enfiye) ve ağız tütünü ithali ve satışı tekel idaresinin belirleyeceği fiyatla ve tekel hakkı verilmek koşuluyla yasaldır. Tekel, iç tüketime özgüdür. İhracatı serbesttir. Tekel için belirli bir vergi yoktur. Tekel idaresi satın aldığı tütünleri belirli fiyatlarla satar. Tekel geliri içindedir. Türkiye’de tütün ekimi tekel idaresinin kontrolü altındadır. Her yerde tütün ekilemez. Tütünün üretimi, taşınması ve korunması idare­ nin keza kontrolü altında gerçekleşir. Satış için satış izni tutanağı almak gerekir. Tütün Tekeli, tekel idarelerinin en önemlisi ve çok gelir getiren kalemidir. Bu idarenin işlemi Genel Muhasebe Yasasına tabi değildir. Tuz Türkiye’de deniz, göl, kaya tuzu üretimi, satışı, devlet tekeli altındadır. Tuzun tuzlalardaki yasal satış fiyatı 6 kuruştur. Tuzla dışın­ daki satış fiyatı serbesttir. Taşıma masrafının azlığı veya çokluğu dola­ yısıyla perakende tuz fiyatlan aynı değildir. Tuz Tekel İdaresi vurgun­ culuğa fırsat verilmemesi için Türkiye’nin her tarafında tuz ambarlan kurmaktadır. En önemli tuzla İzmir’de Çamaltı’ndadır. Burada deniz tuzu üretilir. Bundan sonra önemli tuzla Anadolu ortasında Koçhisar tuzla­ sıdır. Türkiye’de kaya tuzu çok miktarda mevcuttur. Mevcut kaya tuzu kaynaklarından en zengini “Sektt"ocaklandır. En nefis kaya tuzu 'Haa-bektaş'ta çıkar ve yabancı ülkelere ihraç edilir. Yurt dışına gön­ derilen tuzun fiyatı aşağı yukan 3 liradır. 214

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu idarenin muhasebesi Genel Muhasebe Yasası çerçevesinde gerçekleşir.

İspirto ve İspirtolu İçkiler Türkiye içinde tüm ispirtolar ve ispirtolu içkiler (şarap, bira ve her tür likör dâhil) üretmek veya yurt dışından getirtmek ve ithali ve yurt içinde satışı devlet tekeli altındadır. Bu tekel idaresi Tütün Tekeli gibi idare edilmektedir. Tekelin kurulması ile izlenmek istenen amaç­ lar; a. Gelirleri tahsil etmek, b. Ülkede ispirto sanayisini kurmak için fabrikalar açmak, c. Şarapçılığı iyileştirmek ve geliştirmek şeklinde özetlenebilir. Şarabın Tekel Yasasında yer alan koşullar çerçevesinde üretim ve ihracı serbesttir. Yurt içinde satışı Tekel altındadır. Kapalı şişe ile ispirtolu içecekler satan bayilere yüzde 10’a kadar satış izni verilir. Bayiler izin almak zorundadırlar. Kadehle içilen alkollü içkiler satan kuruluşlar, yıllık kiralarının yüzde 10 ’u kadar satış izin vergisi verirler. Satış fiyatları Bakanlar Kurulunca belirlenir.

Kibrit ve Çakmak İşlenmiş kibrit ile alev, kıvılcım ve ateş çıkararak herhangi bir maddeyi tutuşturmak için kullanılan çakmak ve suni çakmaktaşlannın işletilmesi, yani bunlann; Üretimi, b.îhraa,

a.

c.

Satışı,

Devletin tekeli altındadır; kav veya fitil ile kullanılan mekanik 215

Medeni Bilgiler olmayan adi çakmaklar tekele dâhil değildir. Bu tekelin 1 Temmuz 1930 tarihinden itibaren işletilmesi yirmi beş yıl süreyle bir şirkete devredilmiştir. Bir kutu kibritin fiyatı yüz paradır; her kutuda elli kibrit bulunur. Eğer şirket lüks kibritler çıkaracak olursa, bunların fiyatı hükü­ metin kararıyla belirlenir. Kibritten başka bu tekele dâhil olan diğer maddelerin mevcut fiyatlarını şirket kendi kendine üç katından fazla artıramaz; daha fazla fiyat tespiti Bakanlar Kurulunun onayına bağlıdır. İş bu tekeli işletmek hakkının kendisine verdiği menfaatlere karşılık şirket her yıl iki taksitte hükümete bir milyon yedi yüz elli bin Türk Lirasını toptan vermek zorundadır; eğer ülke içerisinde kibrit tüketimi 25 bin sandıktan fazla olursa iş bu götürü bedelden başka her fazla sandık için hükümete 30 Türk Lirası verir. Şirket Türkiye sınırla­ rı içerisinde her zaman halkın tüketimine yetecek altı aylık stok bulun­ durmakla yükümlüdür. Şirket Büyük Millet Meclisinin sözleşmeyi faaliyete geçirmek koşuluyla İstanbul İli içerisinde ülke tüketimine yetecek kibrit yapabi­ lecek büyüklükte bir fabrika yapmakla yükümlüdür. Bu fabrika tekel süresinin bitiminde hükümete bedelsiz kala­ caktır.

Silah, Fişek, Patlayıcı Madde ve Av Saçması Bu tekellerin işletilmeleri, 1926 ve 1927 yıllarından beri yarı sermayeleri hâzineye ait bulunan özel şirketler tarafından yönetilme te idi. Bu tekel şirketleri taahhütlerini yerine getiremediklerinden hükümet 1932 yılı başından itibaren bu tekelleri de, diğer mali tekel­ ler gibi doğrudan doğruya idare etmeğe başladı ve özel bir idare kurdu. Bu gruba dâhil olan tekel maddesinin üretimi, ithali ve satışı devlet lekeli altındadır. 216

Mustafa Kemal ATATÜRK Devlet Bütçesindeki Diğer Gelirler Devlet bütçesinde yukarda yazılan dolaysız ve dolaylı vergiler, tekellerden başka, diğer gelir kaynaklan da bulunmaktadır. Bu gelir devlet tarafından yönetilen kurumlardan (Posta, Telgraf ve Telefon İdaresi, Darphane gibi); tüm kurumlardan ve şirketlerden devlet payı olarak alınan tutardan (Fenerler İdaresi, Mükerrer Sigorta Sandığı, Cumhuriyet Merkez Bankası gibi); bazı çift ve fazla gelirden ve olağanüstü üretimden oluşur.

Ekonomik Kriz Vergileri 1931 mali yılının ortalannda, çeşitli sebepler ve etkiler altında ortaya çıkan gelir noksanını gidermek üzere hükümet "ekonomik kriz vergisi”başlığı altında, geçici olarak, bağımsız vergi veya var olan ver­ gilere kesir halinde, zam yapmak yoluyla bazı kaynaklara başvuru gereğini ve zorunluluğunu duymuştur. Bunlardan bir kısmı uygulan­ makta bir kısmı da Millet Meclisi’nde henüz proje halinde bulunmak­ tadır. Başvurulan kaynaklar şunlardır; 1. Tüm memur ve hizmetlilerin maaş ve ücretlerinden kendile­ rine diğer yıllarla yapılan ödemelerden yüzde 10’dan başlamak üzere artar oranlı yeni bir vergi, 2. Bina vergilerine yüzde 50 zam, (konutlarda bu miktann yan­ sı) 3. işlem vergisinin (yüzde 6 dan yüzde 10 ’a) çıkarılması, 4. Şeker tüketim vergisine kilo başına 2 kuruş zam, 5. Tüm maaşlı, ücretli memur ve hizmetlilerin maaş ve ücretle­ rinden, ayrıca yüzde 10 kesilmesini emreden dengeleme vergisi.

Medeni Bilgiler Yol Vergisi Verginin özellikleri Türkiye’de yol vergisi diğer vergilere benzememek noktasından iki özellik gösterir. 1. Yol vergisinden başka hiç bir vergi belirli hizmet için vergilendirilemez ve dağıtılamaz. Diğer bütün vergilerin meydana getireceği tüm gelir devletin yükümlü olduğu hizmetlerine, bu hizmetlerin yaşa­ nılan zamanlardaki önemlerine göre genel masraf bütçesiyle dağıtılır. Yol vergisinin Bayındırlık Bakanlığı hesabına aynlan kısmı ise aksine yalnız şose ve köprülere harcanır. 2. Yol vergisinden başka her vergi vatandaşın durumuna, serve­ tine ve kişisel durumuna göre az veya çok olur. Yol vergisi ise Şose ve Köprüler Yasasında tarif edilen yaşta ve özellikteki erkek vatandaşlar­ dan her yıl eşit bir tutarda tahsil edilir. Bunun sebebi şudur; Yol vergisinin aslı, yasayla özelliği belli her erkek vatandaşın yılda belirli bir süre ülke yollarının yapılmasında ve onarımında ken­ disinin çalışmasından ibarettir (askerlik hizmeti gibi). Yol hizmetini gerçekte yapmayanlar belirli bir para verirler. Şose ve Köprüler Yasamızın Yol Vergisine İlişkin esasları 1. Yükümlülük 18-60 yaş arasındaki her erkek vatandaş yılda ortalama kuvvete sahip bir işçinin yollarda çalışarak 6 günde yapabile­ ceği iş miktarına eşit bir iş yapmak veya buna karşılık dört lira ver­ mekle yükümlüdür. Ancak bu tutar, gerektiğinde Î1 Genel Meclisleri karanyla, altı liraya kadar çıkarılabilir. Arttırılan her bir lira ve artanı için bir günlük çalışma hesap edilir. 2. Muaflar: Silah altındaki asker ve jandarmalardan, öğretimde bulunanlardan ve sakat, yoksullarla hayatta beş çocuğu olanlardan bu vergi alınmaz Bunlardan başka bizim uyruğumuzdan yol vergisi alma218

Mustafa Kema I ATA TÜRK yan devletler uyruklarından da bu vergi alınmaz. 3. Yoklama . Yasa özelliğe sahip mükellefler her sene Şubat, Mart ve Nisan aylannda yoklanır. Buna göre defterler yapılır. Bu defterler yapılırken her vatandaşın yol hizmetini çalışarak mı yoksa para vere­ rek mi yapacağı, ifadesiyle belirlenir. 4. Para verenler: Önce yoklama zamanında para vereceğini söy­ leyenlerin sonradan sözlerinden dönmeleri kabul edilmez. Bunlardan yol vergisi para olarak “Taşınır Taşınmaz Mal Vergi Yasasına göre tah­ sil edilir. 5. Fiilen çalışacaklar: Bedenleriyle çalışarak yol hizmetini yapa­ cakların baştan kabul edenlerinden sonradan yol inşaatına gelmeyen­ ler yükümlülüklerini para ile ödemeye mecbur tutulurlar. Belirli bir süre içinde bunu da vermeyenlerden yol vergisi yarım katı fazlasıyla ve para olarak ‘Taşınır Taşınmaz Mal Vergi Yasası“ uyarınca tahsil edilir. Yol hizmetini çalışarak ödemeyi kabul edenler evlerinin bulun­ duğu yerden başlayarak on saat uzaktaki yol işlerine kadar bizzat gidip çalışmak zorundadırlar. Yerlerine başkasını gönderemezler. Yol yükümlüleri bu uzaklıkta yol işi yoksa bayındırlık işlerinde de çalıştı­ rılırlar. Çalışma zamanları, yol işlerinin gerektirdiği şekilde 11 Genel Meclislerince belirlenir. 6. Maaşlıların yükümlülüğü: Tüm devlet, il ve belediyelerle dev­ lete ait kurum ve ayrıcalıklı ve izinli şirketlerden maaş veya ücret alan memur ve hizmetlilerin yol yükümlülüklerini çalışarak ödemeleri kabul edilmeyip bunlar yol borçlarını para ile ödemek zorundadırlar. Bu gibiler borçlarını 11 Genel Meclislerinin belirleyecekleri aylarda ve iki eşit taksitte verirler.

Yol Vergisinin Tahsili ve Paylaşımı 1. Toplanan Yol vergisine yol parası denir. Bu paranın yüzde on

219

Medeni Bilgiler beşi milli şose ve köprülerin inşası için Bayındırlık Bakanlığı hesabına Ziraat Bankalannda toplanır. Üst tarafı Î1 Özel Bütçelerinin gelirini oluş­ turur ve ilin diğer hizmetleri arasında il yollarının yapılması, bakımı ve onanmı için de harcanır. 2. Yol borçlarını çalışmak yoluyla ödemeyi kabul eden yükümlü­ ler tamamen illere bırakılır. Bunlar il yollarında 11 Genel Meclisleri tara­ fından yapılan ve Bayındırlık Bakanlığı tarafından incelenmesi yapılan iş programlarına göre il mühendislikleri tarafından yollarda çalıştırılır. 3. illerin yol bütçeleri 11 Genel Meclislerince illerin ihtiyacına göre düzenlenir. Bu bütçeler Bayındırlık Bakanlığı tarafından incelenir ve onaylandıktan sonra uygulanır. 4. Ülkenin milli şoseleriyle önemli ve büyük köprülerinin yapıl­ masını Şose ve Köprüler Yasasıyla Bayındırlık Bakanlığı üstlenmiştir. Yukarıda açıklanan yol parasının yüzde on beşiyle aynca devlet bütçe­ sinden ayrılan para bu işlere ayrılmıştır. Bu ödeneklerle yapılacak şose ve köprülerin yapılışında ilmin son gelişmelerinin uygulanmasını "Şose ve Köprüler Yasası ”emreder. Yerel Yönetim ve Belediye Vergileri 11 Bütçesi ve Özel Muhasebe Her ilin özel bir bütçesi vardır. 11 bütçesinin gelir bölümü şun­ lardan oluşur; 1. Vergi zamları: Devlet vergilerinden bazılarına “11 payı” ‘Özel idare payı”, ve "Eğitim Öğretim payı"olarak bazı zamlar yapılmıştır * 2. Yol vergisi. 3. Kasaplardan kesilen hayvan için alman vergi Modern kesimhanesi olmayan şehirlerde, belediyelerce kasaplık *

220

D evlet verg ilerin d en iller ı<,in ne o ran d a paylar ay rıldığı y u k ard a g österilm iştir.

Mustafa Kemal ATATÜRK hayvanlardan alınan kesilen hayvan vergisinin yarısı il’e aittir. 4. İskele vergisi lllerce kurulan ve inşa edilen iskelelerden, daimi encümen karanyla belirlenen oranda, iskele vergisi alınır. 5. Taş ve tuğla ocakları vergisi; Taş, kireç, kil ve kum ocaklan açmak ve işletmek için, tuğla, kiremit, çanak ve çömlek yapmak için ile başvurarak izin almak gere­ kir. Ocak sahiplerinden beş ile yüz lira arasında bir ruhsatname harcı alındığı gibi çıkarılan taş ve kumların net gelirinden yüzde 5 oranında da bir vergi alınır. 6.Mülk ve kiraya verilerek gelir getiren ev dükkân tarla bağ bahçe (akarlann) gelirleri; Özel idarenin mülk ve akarlarının gelirleri de il gelir kaynakla­ rından biridir.

Belediyenin Geliri Belediyeler başlıca gelirlerini şu kaynaklardan alırlar; 1. Devlet vergilerinden belediyeye geçen paylar: Belediye sınırları içinde tahsil edilen bina vergisinin yüzde 15’i ve kazanç vergisinin yüzde 3’ü belediyeye bırakılmıştır. 2. Belediyece Yapılan Temizlik Vergisi; Sokakların temizlenmesine ve çöplerin kaldırılmasına karşılık bina sahiplerinden alınır. Verginin tahakkukuna binaların “yazılı değeri" esas alınır. Bu vergi şehirlerde bulunan her evden alınır. Vergi yasasında yazılı tutar ve oranları;

221

M edeni Bilgiler

Yazılı değeri

1 kuruştan 5.000 kuruşa kadar olan evlerden 5.001 ” 10.000 ” 10.001

”

20.001 30.001 40.001 50.001

” ” " ”

100.001

20.000

30.000 40.000 50.000 100.001 ” 200.000

200.001 ” 300.000 300.001 ” 500.000

ayda 2,5 kuruş 5 7,5

"

” 10 ” 12,5 ” 15 ” 17,5 "

20

” 22,5 ” 25

Dükkân, mağaza, otel ve hamam gibi binalardan biraz daha fazla vergi alınır. Binalar boş kaldıkları sürece bu vergiye tabi değildirler. 3. Aydınlatma vergisi; Şehrin aydınlanmış yörelerindeki evlerden, aydınlatma vergisi­ nin yarısını geçmemek üzere aydınlatma vergisi alınır. Dükkân ve mağaza gibi akarlardan aydınlatma vergisi miktannda aydınlatma ver­ gisi alınır. 4. İnşaat ruhsat resmi Belediyelere bir gelir sağlamaktan daha çok inşaatın teknik ve usule uygun olarak yapılmasını sağlamak için konmuş bir vergidir. 5. Eğlence yerleri vergisi Bu vergi sinema, tiyatro, karagöz, balo, konser yeri gibi eğlence yerlerini açanlarla işletenlerden alınır. Oranı: Net olmayan gelirinin yüzde 10’nunu geçmemek koşuluyla belirlenir. 6. Plaka vergisi Araba, otomobil, kamyon gibi taşıt araçlanna ve hamallara bele­ diyelerce birer numara verilir. Bunun içinde bir vergi alınır. 7. Tente, siper ve saçak resmi Dükkâncıların dükkânlarının önüne gerdikleri tentelerden de belediye yıllık bir vergi alır. 2 2 2

Mustafa Kemal ATATÜRK 8. Pazar vergisi Pazaryerlerindeki satıcılar meydanlan işgal ederler ve giderken bazı süprüntüler bırakırlar. Buna karşılık satıcıların her birinden işgal ettikleri yere göre gündelik bir vergi alınır. 9. Levha ve ilan vergisi Tüm dükkânlarla ticaret ve sanat kuruluşlarının kapılarına veya kapılarının üstüne sahiplerinin ismini ve ne işle meşgul olduklannı gösterir. Türkçe bir levha asılması zorunludur. Belediyeler bu şekilde asılacak levhalarla her tür ilanlardan belediye meclisince düzenlenecek tarifeye göre bir vergi alırlar. 10. Ölçü ve ölçüler vergisi Terazi, kantar, baskül, gibi ölçüm araçlarının ve dirhemlerinin belediyeye damgalattınlması gerekir. Bu iş için belediye bunlann sahiplerinden bir vergi alır. Her yıl yapılan kontrol sonucunda vurula­ cak damga için de bu verginin yansı alınır. 11. Kira sözleşmeleri vergisi Kiraya verilen evler için düzenlenecek sözleşmelerde yazılı kira bedelinin toplamı üzerinden belediye adına en çok yüzde iki vergi alınır. 12. Kantar vergisi Başvuru ve talep üzerine belediye kantan ile tartılan veya ölçeği ile ölçülen eşyanın her bir yüz kilosundan iki kuruş vergi alınır ve tartı­ nın sonucunu gösterir bir belge verilir. 13. Belediye vergisi Çok eski yıllardan beri belediyelerce alınan bir vergidir. Deve, manda, beygir, merkep ve sıgmn alım ve satımından alınır. Oranı satış bedelinin yüzde iki buçuğudur. Belediye sınırlan içerisinde satılan koyun ve keçilerin her biri için birer kuruş alınır.

223

Medeni Bilgiler 14. Çağırtmaç Vergisi Menkul ve gayrimenkul malların ve eşyanın açık artırma ile satışına ve münakaşalar yapılmasına belediyeler aracılık ederler. Açık artırma sonucunda kararlaştırılan bedel üzerinden, belediye en çok yüzde iki buçuk ve resmi dairelerce yapılan görüşmelerden binde iki buçuk oranında vergi alır. 15. Kara ulaşım araçları vergisi Karada gezen ulaşım araçlanndan, plaka vergisinden başka, aylık bir vergi daha alınır. Bunlara “belediye kara ulaşım araçları vergisi” derler. Kara ulaşım araçları vergisi yasasında yazılı oranları şunlardır. Bu oranlar azamidir. Belediye meclisleri alınacak vergileri bu sınır içe­ risinde belirlerler; Araba ve hayvanlar:

Kuruş

Çift hayvanlı kira binek arabaları ayda Tek Manda ve öküzle taşıma

100 50 25

Çift hayvanlı yük arabaları

75

Tek hayvanlı yük Yük ve binek kira hayvanları

25

Merkep

2,5

10

Hükümete ait araba ve hayvanlarla at kullanmak zorunda olan subaylardan ve memurlardan vergi alınmaz. Çiftçilere ait araba ve hay­ vanlardan da bu vergi alınmaz. Otomobil ve kamyonlardan, motorlarının gücüne göre ayda iki liradan beş liraya kadar ve velespitlerden ayda 25 kuruş alınır. 16. Süs ve av köpekleri vergisi: Belediye sınırları içerisinde beslenecek süs köpekleri için 10 lira ve av köpekleri için 5 lira azami vergi alınır.

224

Mustafa Kemal ATATÜRK 17. Kesimhane vergisi: Belediyeler belediye sınırlan içerisinde kesilen hayvanlardan kesim vergisi alırlar. Koyun ve keçiden Kuzu ve oğlaktan Danadan Sığır ve domuzdan Deve ve mandadan

15 7,5 30 45 75

Kuruş

Bu verginin yansı 11 Özel İdaresine, yansı da belediyeye aittir. Modern kesimhane kurmuş olan belediyeler, belediye meclisle­ rinin belirleyeceği tutarda kesimhane vergisi alırlar. 18. Kullanma vergisi: Bir şehirde kullanılmak ve tüketilmek üzere yurtdışından gelen şeylere de oktruva denilen bir giriş ücreti vergisi konabilir. Bunun için yöre belediyesince bir tarife ve yönetmelik yapılması ve tarife ile yönet­ meliğin il genel meclis veya encümen tarafından onaylanması gerekir. Oktruva vergisine tabi tutulan eşyadan, belediye sınırlan içinde üretilen benzer ürünlerden de oktruva vergisi alınır. 19. Değer artışı nedeniyle alman (Şerefiye) vergi Bir şehirde yeni caddeler açılması veya meydanlıklar yapılması gibi sebeplerden dolayı o yöredeki arsalann, evlerin ve dükkânlann değerleri kendiliklerinden yükselir. Ancak mal sahipleri bu iş için para koymuş veya emek harcamış değillerdir. İşte bunun için, belediye mec­ lisinin karanyla, bu gibi yörelere bir değer biçilir; yeni ve eski değerin arasındaki farkın yüzde yirmisi mal sahiplerinden tahsil edilir. Mal sahiplerine bir kolaylık olmak üzere bu verginin ödemesi beş yılda yapılmak üzere taksitlere bağlanır. 20. Yeni yapılan kaldırım ve kanalizasyonlardan bina sahiplerinin paylcnna düşen masraflar: 225

Medeni Bilgiler Belediye tarafından bir sokakta yeni bir kaldırım veya kani zasyon yaptırılmış ise, bu iş bittikten sonra, gerçekleşen masraf sokakta bulunan binalann cephelerine oranla paylaştırılır. Bu masra yansı mal sahiplerinden tahsil edilir. Mal sahiplerine bir kolay olmak üzere bu vergi de taksitlere bağlanır. 21. Şirketlerin kar payları:

Halka yönelik hizmetlerin yerine getirilmesi için şehir ve kas balarda kurulmuş olan şirketlerin, sözleşmelerine göre hükümete ve mek zorunda oldukları kar getiren paylan da belediyelere bırakılmı tır.

226

Askerlik

Askerlik Görevi Vatandaşlar askerlik görevini, orduda ve donanmada ve bir de hava kuvvetlerinde (hava filosunda) yaparlar. İnsanlar, henüz esaslı olarak şehirlerde oturmadıkları ve belirli topraklara bağlanmadıktan en eski zamanlarda, insan toplumlan, bir yerden diğer yere aileleriyle, bütün araçlarıyla göç ederlerdi. Bu halde yaşayan milletler (kavimler), gerek bir yerde otururken ve gerek hare­ ket halinde bulunurken kendilerini korumak için veya diğer bir toplu­ luğun üzerine atılırken hep birlikte silah kullanırlardı. Toplumun her bireyi silahlı idi. İşte bireyleri silahlı olan bu toplumlar, aynı düzen altında ve bir başa tabi bir ordu halinde bulunurlardı. Böyle bir toplumun her bire­ yi askerdi ve bütün ömrünce askerlik görevi yapardı. Bu çağda insan­ lar, neredeyse sürekli şekilde hayatın gereğine bağlı olarak savaş ile meşgul idiler. Zorunluluk ve ihtiyaçlan böyle gerektiriyordu. Her türlü geçimlerini ve hayatlarını sağlamak için, havası daha iyi, toprağı daha verimli yerler ararlardı. Bu sebeple bir bölgeden diğerine geçerlerdi, orada rastladıkları ile mücadele etmek, savaşmak zorunda kalırlardı. İnsanlar toprağa bağlandıktan, kasabalar, şehirler ve hükümet­ ler kurulduktan sonra tarım, sanat, ticaret hayatına geçtikleri zaman bu işlerle uğraşan insanların tümünün ellerinde silah, hazır bulunmasına olanak kalmadı. Oysaki kendilerini ve topraklarını korumak varlıkları 227

Medeni Bilgiler ve menfaatleri için birtakım amaçlan, gerektiğinde, zorla elde etmek ihtiyacı bulunmaktaydı. İşte bu görevi görmek için, toplumun bir kısım insanlarının silahlı bir topluluk, bir ordu halinde bulunması gerekiyordu. Böylece başlı başına bir sınıf, askerlik sınıfı ortaya çıktı. Bu sınıf sayesinde tüm toplumun, medeni alanlarda güvenle çalışıp ilerleme ve gelişmesi mümkün oldu. Bu çağda ordu, savaş zamanında ve millet bireylerinin bir kıs­ mından vücuda gelirdi. Bunun için kanunlar yapıldı. Bir savaş olduğu zaman kanunun ihtiyaç gösterdiği insanlar silahlarını kapar, toplanır ve savaşa giderlerdi; sürekli ordular yoktu. Bu çağdaki silahlar ve savaş yöntemleri çok basit idi. Uzun boylu talim ve eğitime gerek görülmü­ yordu. Ancak, barut bulundu, silahlar mükemmelleşti, savaş yöntem­ leri güçleşti; bundan sonra, her gün çalışarak savaşa hazırlanmak gereği doğdu. Bunun üzerine, sürekli ordular yapıldı. İlim ilerledikçe, silahlar da çoğaldı, gelişti. Savaş zamanı ve özellikle banşta bütün milleti silah altına almak, milletin genel ve ekonomik çalışmasını kesintiye uğratır; bu sebeple millet bireylerinin, belirli bir yaşta olanları, banşta sürekli orduyu meydana getirir ve askerlik talimleri ve eğitimiyle meşgul olur ve diğer belirli yaşta bulunan vatandaşlar da sefer olacağı zamanlar silah altına çağrılır. Her durumda savaşa giden vatandaşlardan başka ülke içinde de vatandaşlar kalmalıdır ki, devletin tüm hayatını korumak, orduyu yaşatmak ve devam ettirmek mümkün olsun. Ancak, gerektiğinde bütün milletin vatan ve gelecek uğrunda silaha sanlması esas olarak kabul edilmesi gerekir. Bunun için, bütün vatandaşlann askerlik görevini yaparak askerlik talim ve eğitimini öğrenmesi gerekir. Hem bu gereği yerine getirmek ve hem de milletin ekonomik çalışmasına zarar getirmemek için askerlik süreleri mümkün olduğu kadar azaltılmıştır. Ancak çağımızda askerlik maddi, ilmi o kadar çok yetenek istemektedir ki, banşta silah altında geçirilecek az zamanda bunlann elde edilmesi güçtür. Bunun için, vatandaşlann henüz okul­ 228

Mustafa Kemal ATATÜRK larda iken askerlik hizmetini kolaylaştıracak birtakım şeyleri öğrenme­ leri, hazırlık yapmalan gerekir. Milli duygu, vatan sevgisi ve devlet düşüncesi ise vatandaşlann ana kucağından, aile ocağından başlayarak alacaklan en esaslı eğitim ve bilgilerdir. Çağdaş Bir Ordunun Örgütünde Neler Vardır? Orduda, asıl sınıf piyadedir, piyadesiz savaş yapılamaz çünkü piyade hücum eder, kazanır ve kazandığını koruyabilir de; oysaki makineli silahlar, motorlu araçlar, tanklar vs. bu görevlerin ikisini bir­ den yalnız başına, piyadesiz yapamazlar. Bununla birlikte, piyade, süvarisiz, topsuz ve diğer silahlar ve araçlar olmaksızın bir ordu meydana getiremez. Ordu, yönlendirme ve yönetme noktasından ve bir de savaş noktasından küçük, büyük birtakım birliklere ayrılır. Bu birlikleri sıra­ sıyla sayalım; Takımlardan oluşan bölük, bölüklerden oluşan tabur, taburlardan oluşan alay. Süvari, topçu ve diğer sınıflarda da aynı birlikler vardır. Piyade, süvari, topçu vs. ile yardımcı sınıflardan kurulan birlik, tümendir. Ondan sonra kolordu gelir, üç tümenlidir; gerektiğinde daha çok tümenli de olur. En büyük birlik ordudur. Bir ülkenin kuvvetine ve savaş cephesinin sayı ve durumlarına göre ordular kurulur. Her birliğin kumandanı vardır: Bölük kumanda­ nı, tabur kumandanı, alay kumandanı vs. Bütün seferi ordulan idare eden kumandana Başkumandan denir. Tümen ve ondan daha büyük birliklerin kurmay subayları var­ dır; ordunun kurulması, talim ve eğitimi ve savaş işleriyle uğraşır. Ordunun lojistik malzeme ve araç gereçlerini, Milli Savunma Bakanlığı hazırlar. Barışta, başkumandanlığı Cumhurbaşkanı temsil eder. Ancak, 229

Medeni Bilgiler gerçekte başkumandanlık görevini Genelkurmay Başkanı yerine getirir.

Cumhurbaşkanını

temsilen

Banşta, ordu kumandanlan da, ordu müfettişi adını alırlar. Kumandanlık Kumandanlık pek önemlidir. Bir ordu, gerçek bir kumandanın emri altında, kendinden büyük kuvvetleri yenebilir. Aynı ordu herhangi bir kumandanın emri altında sebepsiz yenilebilir. Yenilmiş bir ordu, yetkin bir kumandanın emri altında zafer kazanabilir, üstün gelebilir. Büyük kuman­ danlar, pek çok defa baskı altına girmiş ve dağılmaya yüz tutmuş milletle­ rin savaş kuvvetlerine yeniden bir parlaklık vermeyi başarmışlardır. Genellikle bir büyük kumandanın ölmesiyle veya ordu üzerinden çekilme­ siyle milletlerin askeri onurunun da yavaş yavaş yok olduğu görülmüştür. Mükemmel bir kumandanı vücuda getiren şey mükemmel ahlaktır. Kumandanların Genel özellikleri Kumandan olan kişi, tehlike zamanlannda askerleri kendi ira­ desine uygun şekilde yönetmek zorundadır; bu bakımdan insanlara beğenilmekten çok onlara emir ve hükmetmeye eğilimli bir yaradılış ve karaktere sahiptir. Başkalarına emir ve hükmetmek dayanıklı olmaya bağlıdır. Dayanıklılıkla yapılan bir iddia veya teklif çok seyrek itiraza uğrar. İnsanlar, arkasından gidecekleri adamın gerçekten kendilerine amir olmasını isterler; ancak böyle olunca, kendi selametleri için güven duyabilirler. Güçlü bir dayanıklılık için nefse güven şarttır. Sorumluluğu üstlenmek cesaret ve isteği kumandana en çok gere­ ken bir özelliktir, bu, pek seyrektir. Birçok insanlar, sorumluluğu başkalanna dayalı bildikleri zaman düşünmeden en kötü tehlikelere atılırlar; sorumluluk kendilerine yükletildiği anda kararsız ve ürkek olurlar. Çünkü sorumluluğu üstlenmek, felaketli zamanlarda suçlu olmak demektir. Sorumluluktan korkmak kalbin gizli bir halidir. Oysaki bir 230

Mustafa Kemal ATATÜRK kumandan ancak sorumluluğu üstlenmek cesareti sayesinde büyük işler görebilir. Çünkü tecrübe veya bilgi noktasını tamamlayacak yar­ dımcılar her zaman bulunabilir. Sorumluluğu üstlenmek cesareti kumandana bir asalet veren yüksek kalplilikten doğar. Bu özellik kibir­ li olmamak koşuluyla, kumandanı herkese üstün kılar. Kumandan olan kişinin insan tanıması gerekir. Çünkü ordu cansız bir alet değildir. İnsanların değerleri, yaradılışlarına ve duygulanna göre değişir. Cesaret ve yiğitlik, her askere gereklidir. Ancak kumandan büyük adamlara özgü yaradılış ve nadir bir cesarete sahip bulunmalı­ dır. Bu tür cesaretin sahibi, onun varlığından haberdar olmaz; ölüm­ den korkmamak hali kendisinde o kadar doğaldır ki en şiddetli bir tehlike zamanında herkes az çok bir şaşkınlıkla iş gördüğü halde onun düşüncesinde daha çok kuvvet ve buluş iktidan ortaya çıktığı şaşırtıcı bir şekilde görülür. Bir insanın nasıl cesaretsiz olabileceğine şaşıran bir asker, arkadaşları arasında seçkin olur. Kumandan olanlar için daha birçok güzel huylar sayılabilir. büyük kumandanlara birtakım kusurlar da dokundurulur. Örneğin: Merhametsizlik.

Fa ka t

Yüz binlerce insanın dövüştüğü savaş meydanlan her tür fela­ ket ve perişanlık yeri olabilir. Ortalık cesetlerle dolar, kan deryası hali­ ne gelir; böyle manzaralar karşısında herhangi bir insan yürek inceliği hisseder ve merhamete gelir, korkuya çabuk kapılır. Burada da kuman­ danı koruyacak, farklı özellikleridir. Buna merhametsizlik diyorlar. Oysa bu, gerekli bir sağlamlıktır. rilin c e , se b e b i

Bir kumandanda bulunması gereken özellikler göz önüne geti­ her millette büyük kumandanların nadir olarak yetiştiğinin kolay anlaşılır.

Vatandaş bilmelidir ki ordu ne kadar önemli ise onun başına geçirilecek olan milli başkumandan dahi başan için, en aşağı o kadar önemlidir. 231

Medeni Bilgiler Hava Filoları Uçaklardan kurulan hava filoları, ordu teşkilatında olduğu gibi birliklerden oluşur. Uçaklarda, makineli tüfek, her cins bombalar kul­ lanılır. Uçak filolarının (!) önemi büyüktür. Vatandaşlar, uçak filoların­ da çeşitli hizmetler görürler. Ancak pilot ve gözlemci olarak hizmet için aynca ve özel olarak yetiştirilmelidir. Donanma Donanma deniz kuvvetleridir: Zırhlılar, kruvazörler, Donanma torpido muhripleri, torpidolar ve torpil kullanan denizaltı gemileri gibi çeşitli cins gemilerden meydana gelir; esas ola­ rak silahı büyük toplardır, deniz uçaklan ve bunlar için de özel gemi­ ler vardır. Gerek hava filoları, gerek donanma, Genelkurmay Başkanlıgı’nın emrindedir. Bugün kara, deniz ve hava kuvvetleri hepsi birden ordu kavramı içinde düşünülebilir. Ordu Kuvvet ve örgütünde Ekonomik Etkenler Ordunun geçimi ve bundan başka ilmin ve sanatlann her türlü ilerlemesine uygun olarak yapılan silahlar ve savaş malzeme ve araç gereçleri ülkenin ekonomisiyle ilgilidir. Ordunun saydığımız ihtiyaçla­ rını ülke içinde hazırlamak esas olmalıdır; her zaman, ordunun, ihti­ yacı olan silah mühimmat ve diğerlerini dışardan satın alarak elde etmek mümkün olmayabilir. ilmi araçlara sahip olmayan bir ordu ile ilmi araçlara sahip olan ordulara karşı savaşmak imkânı hemen hemen hiç kalmamıştır. Bu sebeple ordu kurulmasında çağdaş araçlar ve silahlar hemen göz önüne alınmalıdır. Bu bir zorunluluktur. Ülkenin ekonomik ve sanat durumu ne kadar elverişli ise savaşta o kadar başan elde edilir. Bu nedenle, savaş yalnız cephelerde savaşan askerlerin faaliyeti demek değildir. Bir ülkede bütün vatandaşların her türlü çalışma ve faaliyeti demektir. Barış zamanında da bu genel faaliyetin ortak hedefe yönlendirilmesi önemlidir. Ortak hedef, bağımsızlığın korunmasını sağlamaktır. 232

Mustafa Kemal A TATÜRK

Ordu H ayatı

Ordunun özel hayatı vardır. Orada tamamen belli olmuş esaslar ve koşullar içinde yaşanır. Bu koşullardan önemlilerini sayalım; a. Askerlik görevini yapmakla, istekle ölüme hazır bulunmak askerliğin en gerçek göstergesidir. Genel olarak hayat özveriyi her insa­ na gerekli kılabilir. Ancak bu, sonuç olarak manevi bir görev olarak düşünülür. Askerlikten başka hiç bir iş yoktur ki öldürmek ve dolayı­ sıyla da ölmeye, razı ve hazır bulunmak görevinin aslını ve konusunu oluştursun. Gerçek savaş sanatı, düşmanı yok etmek amacını taşır. Bu böyle olunca savaş sanatı sahipleri, kendilerinin yok edilmesini göze almış olmalıdırlar. Bu görüştür ki, askere bir özellik, ciddilik, yüksek­ lik, kutsallık verir. b. Ordu, aynı amaca çalışan birçok insanlann birliğidir. Bu insanların birbirine karşı bağları vardır. Bu bağa arkadaşlık denir. Büyük küçük, ast üst, her askerin birbirine karşı arkadaşlık görevleri vardır. Örneğin; Üstler astlarına takarlar onları yetiştirirler. Astlarda üst­ lerine bilerek ve isteyerek itaat ederler. Genellikle, birbirlerine sevgi ve güven, arkadaşlığın en büyük iki vazgeçilmezidir. c. Emretmek ve itaat etmek ordunun önemli öğeleridir. Bunlann ikisi de güçtür. Ancak bu güçlük, ne kadar akıl ve anlayışla emredilir ve ne kadar bilgi ve itimatla itaat edilirse o kadar kolaylaşır, insanları bir amaç için birleştirmek, am aan konumuna göre bir tür zorla­ yış ister. Bu, insanların yaradılışı sonucudur. İtaat ve kendini teslim etme derecesi ordunun değer ölçüsü sayılır. Kendini teslim etme ne kadar kökle233

Medeni Bilgiler şirse o kadar iyidir. İtaat ve kendini teslim etmenin doğal bir gelenek haline gelmesi gerekir. Ancak bu takdirde ordu tehlike zamanında görevini yerine getirebilir. d. Üniforma, askerlik sorumluluğunu, arkadaşlığı ve kendini teslim etmeyi hatırlatan dış göstergelerdir. Hayatındaki özelliği söylediğimiz ordu, aynı zamanda milletin bir parçasıdır. Şüphesiz bizim bahsettiğimiz ordu, katışıksız milli ordudur. Ülke ve milli amaç ile ilgisi olmayacak olan ücretli askerlerden* kurulu ordu, hatta gönüllü askerlerden kurulu ordu bizce güvenilir değildir ve söz konu­ su değildir. Milli ordu millet birliğinin ve devlet varlığının en göze çarpan sim­ gesidir. Ordu, dışarıya karşı devletin varlığını sağlayan ve gerektiğinde de içeride büyük düzensizliği ortadan kaldırır. Her bireyin, devlet içinde gör­ evini özenle yerine getirmek ve her bireyin devlet için sorumluluğu, ordu hayatında çok açık bir şekilde görülür. Ordu, Cumhuriyet aleyhine girişim­ lere karşı devlet ve hükümetin irade ve kuvvetini gösterir. Bu şekilde herke­ si devlet düzeninden, devlet güvenliğinden pay sahibi kılm ak görevini yerine getirir. Devlet ve hükümet gibi ordu da kendisi için bir varlık değil, belki, milletin yaşamak ve var olm ak iradesinin bir şeklidir. Ordunun devlete karşı en birinci görevi en yüksek kudret ve yeteneğe sahip olmaya çalışmak tır. Devletin ululuk ve onuru bununla yükselir.

Orduların Gerekliliği Çağımızda ordular büyüdü, savaş silah ve araçları çeşitlendi çoğaldı; olağanüstü masrafları ve özveriyi gerekli kılıyor. Bir de insan­ ların birbirleriyle savaşarak boğazlaşması, birbirlerinin kanını dökme­ si doğru mu? İşte bu ve bunun gibi bir takım görüşlerle, orduların sınırlandı­ rılmasından (silahlanma sınırlandırılması) ve son olarak orduların * Bu son cümle Genelkurmay Başkanı Mareşal Fevzi Çakmak Hazretlerinin ilavesidir.

234

Mustafa Kemal ATATÜRK tamamen kaldırılmasından, genellikle bahsedilmektedir. Bunu duyar­ sınız ve her zaman da duyacaksınız. Bu düşünce, insana en çok yakı­ şandır. Bu düşüncenin dünyada uygulandığını görmek gerçekten arzu edilir; fakat mümkün değildir. Bu imkân, her zaman, parlak ideal ola­ rak kalacaktır. Bu yolda bir teklifi, 1800’lü yılların başlarında Napolyon, Avusturya ve Prusya Büyükelçilerine önermişti. Avusturya Büyükelçi­ sinin yanıtı şuydu: “Böyle bir şey Avusturya Devletini memnun eder. Ama zorluk, bu konuda Berlin hükümetini inandırmaktır” işte, mesele sonuna değin bu noktada kalacaktır. Her devlet, diğer devletin birinci adımı atmasını isteyecektir. Her devlet diğerlerinden şüphelenecektir ve hiç biri bu ilk adımı atmayacaktır; tersine her biri mümkün olduğu kadar silahım daha keskin tutmaya çalışacaktır. Çünkü ilk adımı atacak olan devlet bunu yapar yapmaz kuvvetini, gücünü, oyunu, mevkisini kay­ bedecektir; hiç bir heyet, örneğin “Birleşmiş Milletler Kurulu’bunun böyle olmasına engel olmayacaktır. Dünyanın düzenini, güvenliğini ve dengesini kuran ve tutan, kuvvettir; her şeyden önce bir devlet içinde de durum böyledir. Bir millet ne kadar medeni olursa olsun düzen ve güvenin sağlanması için polis, jandarma ve hatta ordu varlığını gerek­ siz bulamaz. Tabiat insanları böyle yaratmıştır. Bundan başka dünya üzerinde var olan devletler savaşlarla meydana gelmiştir. Savaş aracına sahip olmayan veya savaş aracı zayıf olan milletler, güçlülerin acizi, vergi vereni, esiri olmuşlardır. Devletlerin silahlan sınırlandırmasından ve milletlerin ordula­ rın kaldırılmasından bahsettiklerini duyduğumuz halde, aynı devlet ve milletlerin esaretleri altında bulundurdukları haksızlığa uğramış (maz­ lum) milletlerin serbest bırakılacaklanndan bahsettiklerini duymuyo­ ruz. Herhalde, sağlam bir devlet hayatı için ordunun zorunluluğuna delil aramak gereksizdir. Çevrendeki devletler silahlı oldukça, hayır, dünya üzerinde bir tek silahlı devlet bulundukça görevini bilen bir devlet bütün antlaşmalara rağmen ve bütün antlaşmalarla birlikte 235

Medeni Bilgiler kendi güvenini her şeyden önce kendi kuvvetine dayandınr. Yalnız elinde kılıç olduğu halde bağımsızlığını her zaman savunmaya hazır bulunan bir millet geleceğinden emin olabilir. Milletlerin, bütün özelliklerini unutarak ve karşılıklı menfaatle­ rini akıllıca bir şekle uydurarak bütün dünya üzerinde gerçekten insa­ ni bir tek toplum oluşturabileceklerini düşünmeleri tatlı bir görüştür. Bu görüş uygulanabildiği takdirde de bu büyük ve güçlü toplum için­ de düzen ve huzuru, hak ve adaleti kuracak örgüt ve bu örgütün daya­ nacağı bir kuvvetin varlığı gereklidir. Bu örgüt, örneğin şöyle olabilir; Bütün dünya yaşayanlarının kabul edelim ki aynı haklar ve koşullar içinde seçilecek temsilcileri bir arada toplanacaklar, bir meclis kuracaklar, bunlar bütün dünyayı kap­ sayan bir hükümet kuracaklar. Bu hükümet bütün dünyayı ve insan­ lığı yönetecek. Burada bir noktayı açmak gerek; müşterek hükümet, ortak meclisin elbette çoğunluğu tarafından oluşturulacaktır. Acaba, bu çoğunluk hangi milletlerin temsilcileri tarafından oluşturulabilir. Daha çok geri kalmış milletlerin temsilcileri sayıca çok olsa da ileri gitmiş milletler temsilcilerinin entrikalarından korunmak becerisi­ ni gösterebilecekler midir? Aksi takdirde bütün insanlığın bir kaç mil­ letin yönetimi altına düşmesi tehlikesi yok mudur? Bu milletlerin ger­ çekten bütün insanlığı düşünce ve ekonomik olarak aynı hayat düze­ yine getirmeye çalışacaklarına güvenilebilir mi? Bazı milletlerin bütün dünyayı ve birçok milletleri kendi lehlerine istismar etmelerine engel olunabilecek mi? insanların eşitlik ve adalet duygularının konum ve derecesi bu konuda kalplere güven verebilir mi? Bu endişelere kapılmanın ne dereceye kadar haklı olduğunu anlamak için milletlerin birbirlerine karşı, özellikle bazı milletlerin bir­ çok millete karşı bugün takındıkları tavırlara, uygulaya gelmekte oldukları davranışlara bakmak yeterlidir. Bu tavır ve davranışları doğuran duygular, düşünceler, görüşler, karakterler değişecek mi? Ne zaman değişecek? Niçin değişecek vç nasıl değişecek? 236

Mustafa Kemal ATATÜRK insanlık tarihinin birbirinin üzerine yığılan sayısız olayları bu soru­ lara olumlu yanıt vermek yetkisini henüz dogurmamıştır. En yüksek medeniyet sahibi olmuş olan milletler en ilkel milletlerden daha az mı yakıp yıkar ve kan dökücü olurlar? Örneğin; Hindistan’ı, Mısır’ı, Tunus’u ve Cezayir’i aşağı yukan yüz yıldan beri pençelerinde tutanlann bu ülke halklarının siyasi, düşünsel, ekonomik kültürlerini kendi kültürleri derecesine yükselt­ meyi bir an düşündüklerine ilişkin her hangi bir işaret ve eser görül­ müş müdür? Hayır. Ancak, tersi, yani bu insanlan hayvanlaştırmak, uyuşturmak, kendi menfaatlerine gözleri kapalı köleler haline getir­ mek için ne yapmak mümkünse hepsini yapmaktan geri kalmadıkları­ na bütün insanlık şahittir. Her halde, Türk vatandaşı kesin olarak bilmelidir ki bir mille­ tin insanlık ve medeniyet dünyasında yükselmesi ve başarılı olması yalnız ve ancak kendi kuvvetine dayanarak, hürriyet ve bağımsızlığını korumasıyla mümkündür. Bunun başka çözümü ve aracı yoktur. Ordu istemeyen ve ordunun yüklediği maddi, manevi özveriyi göze almayan bir millet, esaret zincirini kendi eliyle boynuna geçirir. “Ve bağımsızlığı uğrunda ordusuna yapacağı özverinin on katını, ken­ dini esir eden egemen milletlerin menfaati uğruna harcamak zorunda kalır.”

Savaş Yönetimi ve Siyaset Savaş yönetimi ile siyaset ve siyaset ile savaş yönetimi, bunların ikisi birdir. Siyaset dediğimiz zaman, yalnız dış siyaseti amaçlamıyo­ ruz. Bundan başka iç siyaseti, ekonomik siyaseti de düşünüyoruz. Her tür siyaset sahnesi Millet Meclisi’dir. Her türlü siyasetin uygulama ve yürütme aracı hükümettir. Savaş yönetimiyle siyasetin çalışma alanlan arasında bir sınır 237

Medeni Bilgiler çizmek istenirse, denilebilir ki, dış siyaset savaşın yönetimine öncülük eder. Iç siyaset ile ekonomik siyaset savaşın yönetimine bağlıdır. Bu düşünceyi iyice kavrayabilmek için savaşın doğası hakkında, hiç olmazsa kısa bir incelemeye gerek vardır. Savaş, düşmanı bizim arzu­ muzu kabule zorlamak için yapılan şiddetli bir harekettir. Bu hareke­ tin hedefi, düşmanı savunmadan aciz bırakmaktır. Bu da düşmanın bütün maddi ve manevi kuvvetlerini kırarak, ezerek onu yere sermek­ le mümkün olur. Ancak bu halde, düşman devlet barışa zorlanır veya düşman millet teslim olur. Savaşın doğasının gereği budur. Savaşı yönetenler, savaş hareketinin hedefe ulaşacağı dakikaya kadar, düşman hakkında doğal olarak hiç bir tür iyilik düşünemez. Savaş gibi tehlike­ li işlerde, iyilik yüzünden doğacak hatalar en kötü hatalardır. Savaşı yönetenler bu suça düşmemek isterlerse, ülke ve milletin maddi ve manevi bütün kuvvetlerini, hiç bir yalancı söze kulak vermeksizin ciddi ve köklü bir şekilde düşman aleyhine yöneltir ve uygular. Bir savaşı parlak bir hedefe ulaştırabilmek için yüksek hükümet işlerinde büyük bir bilgi sahibi olmak büyük ihtiyaçtır, zorunluluktur. İşte, savaş yönetimiyle siyaset burada birleşir ve kumandan aynı zamanda hükümet adamı olur. Kumandan, hükümet adamı olur; ancak kumandan kalır. Bir taraftan bütün hükümet işlerini kavrama alanında ve etkisinde bulundurur, bir taraftan da eli altında bulunan araçlarla ne yapabileceğini bilir. Hükümetin dış, iç, ekonomik duru­ munu savaşın hedefinde birleştirir. Bu hedef, siyasi amaçtır, milletin ihtiyaç ve arzusudur. Siyaset, savaşın doğasıyla uzlaşması mümkün olmayan düşün­ celer ve etkilere asla kapılmamalıdır. Kapıldığı takdirde savaş üzerinde ve savaşın sonucu üzerinde zararlı olur, öldürücü olur. Bu sebeple, doğrudan doğruya siyaseti yöneten hükümet adamının savaşın doğası ve şekli yönetimi hakkında eksiksiz bilgi sahibi olması gerekir Bu hükümet adamının, savaşı yöneten kumandanla her konuda aynı düşüncede bulunması, anlaşmış olması şarttır. 238

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu anlaşma noksan olursa zorluk başlar ve kesinlikle zarar görülür. Genel siyaset ile savaş yönetimi bir kişide birleştiği zaman, durum çok elverişli olur. Buna tarihte örnekler vardır. İskender, Büyük Frederik, Napolyon ve Timur aynı zamanda hem başkumandan hem de siyasi kuvvetin başkanı idiler. Anibal böyle değildi. O, yalnız başku­ mandan idi. Siyaseti yöneten Kartaca Hükümeti idi. Kanaca Hükümeti izlediği siyasetle Anibali ve ordusunu zor durumda bıraktı. Bıraktı ama bunun sonucu Kartaca Devleti’nin yıkılması oldu. Gazi Mustafa Kemal de, hem başkumandan ve aynı zamanda siyasi kuvvetin başı idi. Bunun böyle olmasında ne kadar fayda bulun­ duğu sonuçlarıyla meydana çıkmıştır. Gazi Mustafa Kemal, Büyük Millet Meclisinin kendisine kanunla verdiği geniş yetkiyi hiç bir görüş ve etkiye bakmaksızın en üst derecede uygulaması sayesinde başanlı olmuştur. Vatandaşlardan, olağanüstü özveri istedi. O zamanki hükü­ meti her tür zayıf ve endişeli düşüncelerden ve hareketlerden uzaklaş­ tırdı. Mecliste baş gösteren muhalefet partisinin, savaş ve karşı koyma aleyhindeki düşünce hareketlerini durdurdu. Birleşen Devletlerin (itilaf devletlerinin) aldatıcı sözlerine önem vermedi. Denilebilir ki, Mustafa Kemal’in sahip olduğu sıfat ve yetki­ den yoksun başka herhangi bir kumandanın başına gelen zorluklan, özellikle iç siyasetin uğursuz akımlannı yenebilmesi şüpheli idi. Almanlar kendi yenilgilerini meclislerindeki muhalif politika akımlanna ve hükümetlerinin bu politika akımına kapılarak ordu kumandan­ lığı ile aynı düşüncede yürümemiş olmalarına yüklerler. Düşünmelidir ki Alman ordularının başında Alman imparatoru bulunuyordu. Demek ki imparator da olsa yalnız devlet başkanının başkumandan makamın­ da bulunması düşünülen kötülükleri ve felaketleri ortadan kaldırmaya yeterli değildir. Mesele başkumandan olan kişinin bir defa bizzat kumandan denilen adam olması, orduya aracısız kumanda ederek yal­ nız gölge etmemesi ve bir de, hakkıyla siyasi kuvvet ve örgüte yeterli­ liği ile kavrayışı ile hâkim olabilmelidir. Kumandan makamına getiri­ 239

Medeni Bilgiler len kişinin bilmesi ve ilgililere anlatabilmesi gereken gerçek şudur: Savaş gibi çok büyük ve önemli bir mesele, nutuklarla ve çoğunluğun kararıyla halledilmez, demir ve kan ile halledilir. Bir de kumandanın gözü önünde tutacağı tek hedef, milleti ve onun bağımsız­ lığıdır. Bu hedeften sonra ve başka ne gelirse hepsi ikinci derecededir. Yalnız başkumandan için değil, hükümet ileri gelenleri ve millet tem silcileri ve her vatandaş için milletin hayatını ve bağımsızlığını elde etmekten başka doğrusu bir görev düşünülebilir mi? Bu bahsi bitirebilmek için şunu da söylemek gerekir. Savaş, yal­ nız ve ancak milletin hayat ve bağımsızlığı ve ülkenin korunması, yal­ nız bu temiz, soylu ve yüksek menfaatler uğrunda yapılır. Savaşa öncü­ lük eden siyasetin bu çok nazik hal ve zorunluluğunda uzman olması ve durumu anlaması ve tam zamanında kalemi kılıçla değiştirmesi hayati bir meseledir. Savaş, milletin bütün varlığı ile yerine getirilmesi­ ni zorunlu kıldığına göre savaşa katılanlann tamamı, ona kurban ola­ cakların tamamı, kısaca bütün milletin onu uygun bulması gerekir. Savaş, millet savaşı olmalıdır. Savaşa girmek için sebepler gerçekten büyük ve kuvvetli olmalı­ dır. Savaş, bütün milletin bütün varlığını sarabilmelidir. Savaşa öncülük eden kriz şiddetli olmalıdır. Ancak bu takdirde savaş, kendi doğasına yaklaşır; savaşın hedefiyle siyasetin amacı birleşir. Artık savaş, siyasi şek­ lini kaybeder. Bundan sonra siyasetin görevi yalnız savaşa hizmet olur.

240

Ordu O kuldur

Milleti okutmak ve eğitmek için Milli Eğitim Bakanlığı sorumlu­ luğuna ait olan görevi büyük gayret, dikkat ve çalışkanlıkla yerine getir­ mektedir. Ülkenin her tarafında nur ocakları, vatan evladının bilinçle­ rini aydınlatmaya çalışmaktadır. Bütün bu ocaklann yanında asker ocağı da, aynı görevi görmektedir. Asker ocağı, örgütüyle, millet ve hükümetin güvenine sahip, ilim ve ahlakça yüksek, özveri düşünceleri özellikleri ile seçkin, görev aşkıyla asker-subay heyetlerinden kurulu eğitim topluluğu, milletin yetişmiş gençlerini yalnız askerlik açısından değil bilim açısından da eğiten ve öğreten bir okul, bir eğitim ocağıdır. Bu ocakta vatandaşlar, eşitliği öğrenirler; cesaret ve girişim düşüncele­ rini geliştirirler. Bu ocakta bütün vatandaşlar hep aynı toprağın evladı olduklannı en iyi duyarlar. Bütün vatandaşlann millet ve ülkede yarar­ lı ve hizmet eden olması gereği orada en iyi anlaşılır. Vatandaşlar mille­ tin değerini, kudretli ve yüksek medeniyetli olabilmek için tek koruyu­ cunun muhafızın ordu olduğunu ve keza milleti dünya karşısında say­ gıya yaraşır bir yerde tutan tek aracın ordu olduğunu en iyi ordu için­ de öğrenir. Japonya ancak çarlıkta Ruslara karşı kazandığı zaferle mede­ niyetini Avrupalılara onaylattırabilmişti. Bağımsızlık zaferimiz olmasay­ dı milletimizin maddi ve özellikle manevi varlığı bugün tarihe kanşmış olacaktı. Bir milletin yükselmesi için ilim, sanat, düşünce ve ekonomik ilerlemeler ne derecede önemli ise ordu da bu öneme eşit önemde 241

M edeni Bilgiler tanınmalıdır.

Geçm işte nice y ü k se k

m eden iyetler g ö rü lm ü ş tü r ^

ko ru n m a sın d a ve sa v u n u lm a sın d a k u s u r e d ild iğ i iç in işgaller altında çiğn en m iş ve yıkılm ıştır. B ir y e n ilgid e n sonra, o r d u n u n d eğe r ve gerek_ liligi ko lay anlaşılır. Y e n ilgid en ders a lm ış o la n b ö y le b ir m illet, dön elle orduya sarılır. A n c a k o r d u n u n ö n e m in i a n la m a k iç in y e n ilg i tecrit besi geçirm eyi beklem em elidir.

Bir millet için, değer giren şudur ki

zaferden sonra hiç gurur göstermeyerek ordusunun mükemmel olmasına çalışır ve çocuklarını askerlik görevini yapabilecek yüksek duygu ve yete. nekte yetiştirir.

îlk günlerinden beri, yeryüzünde milletler, her şeyden ve her üstün özellikten önce şu şekilde iki sınıfa ayrılmışlardır. Canlarını ortaya koyarak bağımsızlıklarını silahla savunma yeteneğinde olan milletler, birinci sınıf milletler ve siyasi varlıkları için canlarını tehlikeye atmak yeteneğinde olmayan milletler, geri milletler sayılmışlardır. Bir millet birinci derece mil. letler sırasına her şeyden önce askerleriyle ve askerliği ile dâhil olur. *

*

242

Bu son cümleler Başvekil ismet Paşa Hazretlerinin ilavesidir.

Asker O lm adan Önce ve Olduktan Sonra Askerlik İşlemlerine İlişkin Kısa Bilgiler

Askerlik Çağı Türkiye Cumhuriyetinde askerlik çağma giren her vatandaş askerlik yapmak zorundadır. Askerlik çağı, yirmi yaşma bastığı yılın Ocak ayından başlar ve kırk altı yaşına kadar devam eder. Yirmi altı sene süren bu askerlik çağında öncelikle “muvazzaf’ ve sonra "ihtiyat" olmak üzere iki çeşit askerlik yapılır.

Muvazzaflık Sûresi Yoklamada, beden yapısına, sağlığına ve yeteneğine bakılarak ayrılacağı sınıflara göre, bir buçuk, iki, iki buçuk, üç senedir. Piyade sınıfında bir buçuk sene, süvari, topçu sınıflarında ve bilimsel yöntemlere uygun kurulan birliklerde iki; jandarmada iki buçuk, denizcilikte üç sene muvazzaflık yapılır. Muvazzaflık hizmetini bitirenler ihtiyat sınıfına geçer ve kırk altı yaşından sonra da askerlik çağından çıkar.

Kısa Hizmetli Asker Daha az muvazzaflık hizmeti yapacaklara “kısa hizmetli” asker denir. Bunlar, 6: 12 ay hizmet yaparlar. 243

Medeni Bilgiler Kısa hizmetliye şunlar ayrılır: Okul mezunlan, kardeşleri asker­ de olanlar, kendi malı olan hayvanıyla askere gitmek isteyenler, elinde

Lise ve dengi okullar­ dan daha yüksek okullardan mezun olup da, as. yeterliliği olmayamanlar

Yekun

Subay yardımcılığı ile ^ hizmet süresi

Sınıflarına Özgü Mp. > gemi ve kurumlarda eğitim süresi

Askeri Yeterlik

Sınıflarına özgü hazır­ lık kıtasında gemide ^ talim ve eğitim süresi

tayyare pilot sertifikası (şahadetnamesi) olanlar ve sakat erler.

6

6

6

18

4

6

6

16

Aynı okullardan me­ zun as. orta ve tam ye­ terliliği olanlar

2

6

6

14

Yüksek okul mezunla­ rından yüksek yeterli­ liği olanlar

-

6

6

12

Aynı okullardan me­ zun ve as. orta yeterli­ liği olup da as. tam yeterliliği olmayanlar

Yedek Subaylık Yedek subay olmak için en aşağı lise veya dengi okullardan mezun olmak zorunludur. Sakatlık yedek subay olmaya engel değildir. Bu okullardan mezun olanlar ellerindeki askeri yetenek belgelerinin derecesine göre aşağıdaki cetvelde gösterilen sürelerle hizmet yaparlar. Ortaokullarda gösterilen askeri eğitime katılmakla başarı gösterenlere orta askeri yetenek belgesi lise ve dengi okullarda tam askeri yetenek 244

Mustafa Kemal ATATÜRK belgesi ve daha yüksek okullarda yüksek yetenek belgesi verilir. Yedek subay olmak için nerelerde kaç ay hizmet edileceği kısa­ ca 273’ünci sayfadaki cetvelde gösterilmiştir. Yedek subay okulunda başarı gösterenler subay vekili olurlar ve Milli Savunma Bakanlığınca belirlenen kıtalarda cetvelde gösterildiği üzere 6 ay takım kumandanlığında (kıtası bulunmayan sınıflarda sınıf ve mesleklerine ait işlerde) yerleştirildikten sonra başan gösterenler teğmenlikle başan göstermeyenler ek olarak üç ay daha görevlendirme ardından yine başarı gösteremezse subay vekilliği ile terhis edilirler. Yedek subay yetişecek derecede tahsil görmüş olanlann nakit bedelleri kabul edilemeyeceği gibi öğretim derecesini gizleyenler ele geçtiklerinde askerlik yapmış olsalar da bu hizmetleri sayılmayarak yeniden yedek subay yetişecekler gibi işleme tabi tutulurlar. Hazırlık kıt’alannda ve yedek subay okullannda subay olmaya yeteneği onaylanmayanlara sakat da olsalar sınıflarına özgü muvazzaf­ lık hizmeti tam olarak yaptmlır. Yedek subay okulunu tamamlamak ile sınavda başarılı olamayanlann bu hizmeti çavuşluk olarak gerçekleşti­ rilir. Yedek subay olmak üzere hizmet görenlerden devlet memur­ luğundan aynlıp gelmiş olanlar subay vekilliği verilinceye kadar memurluğunda almış olduğu maaşın üçte birini alırlar ve memuriyet­ leriyle bağlan sürekli kalır. Hazırlık kıt’asında ve okulda başanlı ola­ mayanların bu maaşlan kesilir. Memur değilseler hazırlık kıtasında er maaşı, okulda, Harbiye son sınıf öğrenci maaşı ve subay vekilliğinde bunun maaşını alırlar. Yedek subay olmayarak kısa hizmet yapacaklardan; Babası veya dul annesi olup da iki kardeşi askerde ölenler on iki ay; Babası veya dul annesi olup da üç ve daha çok kardeşi askerde ölenler altı ay; En yakın piyade kıt’asında kısa hizmet yaparlar. Elinde binicilik belgesi olarak kendi malı at ve bir eyer takı­ mıyla başvuranlar istedikleri süvari kıt’asmda 12 ay kısa hizmet görür­ 245

Medeni Bilgiler ler. Bunlar, beş sene hayvanını ve eyer takımını saklamaz ve kayıp olur da yerine almazsa muvazzaflık hizmetini tamamlamak zorundadırlar. Pilot sertifikası olanlar havacılık sınıfında 12 ay hizmet görürler.

Gönüllü Askerlik Askerlik çağına girmeden, 18 yaşını bitirenler isterlerse yalnız jandarma ve denizci sınıflarına kıdemli astsubay kabul edilir ve bu sınıfların hizmetlerini tam olarak yaparlar ve terhis olunca kendi yaşıt­ ları yedeğe geçinceye kadar “izinli erler" ismini taşırlar. izinli erler yedeğe geçinceye kadar seferberlik olmadıkça muvazzaf hizmet için askere çağrılmazlar. Yedek subay olmadan kısa hizmet yapanlar da izinli erler ismi­ ni alır ve onlar gibi işleme tabi tutarlar.

Askerlik Çağının Çeşitli Dönemleri ve Yoklama Dönemleri Yoklama, muvazzaf, yedek diye üç devreye aynlır. Yoklama devri, 10 aydır. Her yıl Ocak ayının birinden Haziranın sonuna kadar olan 6 aylığa “ilkyoklam a dönemi" ve Temmuzun birinden Ekim ayının sonuna kadar geçen 4 aylık süre içinde bitmek üzere “son yoklama zamanı ”denir. ilk yoklama, asker kütüğüne yazılmak için mahalle ve köylerde yapılır. Son yoklama, asker olacaklan ayırmak için ilçe merkezinde yapılır. İlk yoklama zamanında şu işler olur; Askerlik çağma girenlerin isimlerini gösteren cetvele her semt (mahalle) ve köye asılır. Askerlik şube başkanı ile nüfus memuru bir­ likte yoklamaya başlar. 246

Mustafa Kemal ATATÜRK Cetvelde ismini gören, yoklama memuruna gider nüfus hüviyet cüzdanını gösterir. Sağlamlığı, okuyup yazması, öğreniminin derecesi ve sanatı hakkında vereceği bilgi hüviyet cüzdanına yazılır. Askerlik çağında olup da cetvelde ismini görmeyenler yoklama memuruna kendisini gösterip anlatmaya; yoklama zamanında köyün­ de ve mahallesinde bulunmayanlar da yazı ile veya başka biriyle yuka­ rıdaki bilgiyi nüfus hüviyet cüzdanıyla birlikte yoklama memuruna göndermek zorundadırlar. Nüfus hüviyet cüzdanı olmayanlara veya üzerinde askerlik bil­ gisi yazacak yeri bulunmayan eski nüfus kâğıdı taşıyanlara, yeni nüfus cüzdanı alıncaya kadar askeri cüzdan veya belge verilir. Temmuzun birine kadar ilk yoklamasını yaptırmayanlardan 10 lira ceza alınır. Son yoklam a; İlçe merkezlerinde askerlik meclislerinde yapılır. Bu yoklamanın hangi gün başlayacağını bildiren isimli davet pusulaları her köy ve mahalle ihtiyar heyetlerine gönderilir. Heyetler, pusulada ismi yazılı olanlar mevcut ise kendilerine, değilseler ana, baba, kardeş veya akrabalarına haber verirler ve pusulada yazılı mev­ cutları beraberine alıp ilçenin askerlik meclisine götürmeye ve geleme­ yenleri neden beraber getirmediğini meclise anlatmak zorundadırlar. Meclise gelince, herkes hüviyet cüzdanlannı verir; meclis, gelenlerin cüzdana uygun olup olmadığını soruşturur; varsa, yanlışlık düzeltilir. Sonra meclisteki doktorlar muayeneye başlar; askerliğe elve­ rişli olup olmadığına, kısa hizmet şartlarına sahip olup olmadığına göre muayene olanlann askerliğine karar verilir. Kararlar hüviyet cüz­ danına yazılır. Doktor muayenesinden geçenler; sağlam, sakat, geçici çürük, sürekli çürük diye dört kısma aynlır. Sağlamlarla sakatlar asker edilir.

247

Medeni Bilgiler Sağlamlar kıtalarda, sakatlar geri hizmetlerde görev alır. Geçici çürüklerle muayenede bedenleri askere yaranacak şekil­ de büyümemiş olanlar ve hastalığı zamanla geçeceği anlaşılanlar veya diğer sebepleri olanlar bir sonraki yıla bırakılır. Bunların durumu beş yıl uzarsa sürekli çürük yazılırlar. Sürekli çürükler askerlikten çıkarılır. Bu iş bitince askere alınacaklara numara çektirilir. Askere git­ mesi sırası bu numara sıralanna göre yapılır. Doktor muayenesine inanmayanlar, gidip gelme masrafı kendisine ait olmak üzere yakın askeri hastanede tekrar kendisini muayene ettirir. Son yoklama yapılırken ilçesi dışında bulunanlar bulunduğu ilçenin askerlik meclisine, yabancı ülkede iseler hükümetimizin büyükelçilik ve konsolosluklanna hüviyet cüzdanlan ve öğrenim dere­ cesini gösteren diplomalan ile bizzat giderek kendilerini yoklama ettir­ meye ve gidemeyecek derecede hasta veya hapiste olur veya okulda öğrenimde bulunmaları halinde hastalar, onaylı raporlarını; okullular ve hapistekiler onaylı belgelerini göndermek zorundadırlar. Son yokla­ ma sırasında bu söylenenlen yapanlar veya durumu hakkında yerin­ den sorulanlar da numara çekildikten sonra cevap gelenler çift birinci numara ile asker edilirler. Yani, ilçesinde birinci numarayı çekenlerin toptan sırasına girip askere giderler. Hapiste bulunanlar ile raporlu askerler ertesi yıla bırakılır. Eğer askere çağrılma zamanına kadar hapisten çıkacağı veya iyileşecekleri anlaşılanlar bir sonraki yıla bıra­ kılmazlar. Dereceleri belirli okullarda okuyanlar 29 yaşına kadar ertesi yıla bırakılır. Bu yaşa kadar öğrenimini bitirmemiş olanlar, iki yıl üst üste sınıfta kalanlar, ortaokulu bitirip de diğer bir ortaokula girenler veya yüksek bir okulu bitirip de diğer yüksek bir okula gidenler, üni­ versitenin bir bölümünü bitirip diğer bir bölümüne gidenler bir son­ raki yıla bırakılmazlar. Son yoklama ve numara çekilmesi bitinceye kadar bu söylenilenleri yapmayanlara yoklam a kaçağı” derler. 248

Mustafa Kemal ATATÜRK Yakalanmaları için isimleri hükümete verilir. Yoklama kaçakları, arka­ daşları askere alınmadan önce gelir veya ele geçirilirse 15 lira cezaya çarpılır ve numarasız asker edilirler. Eger ilk yoklamaya da gelmemiş­ se bu ceza iki katı alınır. Yaşıtlan askere gittikten sonra ele geçerlerse ne kadar gün geciktiyse muvazzaf süresinden başka bu geçen sürenin iki katı ve aynca ceza olarak hizmet görür. Böyle ceza ile hizmet göreceklere ancak yörenin idare heyetleri karar verir. Askerlik şubeleri bu karan almadan cezalı diye gönderemezler. Yirmi yaşına girdiği halde ilk yoklamasının ve 20 yaşını bitirdiği halde son yoklamasının yapıldığını ve kendi yaşlanndaki erler askere çağnldığı halde muvazzaf hizmetini yaptığını, izinli olduğunu veya ertesi yıla bırakıldığını ve askerlikten çıkanldığım hüviyet cüzdanlanna kaydettirmemiş olanlann, kaydettirinceye kadar, bir yerden diğer bir yere gitmelerine, hükümet işlerine veya herhangi bir kuruma gir­ melerine izin verilmez; girmiş olanlar işten çıkanlarak askerlik şubele­ rine teslim edilirler ve bunlan işe almış olanlar cezaya çarptırılır.

Bedel Verecekler Son yoklama gördükten sonra isteyenler askere gitmek için şube merkezinde toplanma gününe kadar (toplanma günü hariç) muvazzaf hizmeti için bir veya iki taksitte bedeli nakit verebilir. Bedel parası (250) liradır. Özel İdarelere ait pay da (21) liradır. Bir taksitte bedel vermek isteyenlerin toplanma gününe kadar ve iki taksitte bedel vermek isteyenlerin yan miktannı toplanma gününe kadar ve ikinci taksiti de toplanma gününden başlayarak altı ay içinde vermeleri zorunludur, ikinci taksiti zamanında vermeyenlerin aynldıklan esas sınıfta muvazzaf hizmetleri tamamlattınlır. Ve bedelleri geri verilmez. Bedel, verenler kendi yörelerinde bulunan veya yol masrafı kendileri tarafından verilmek koşuluyla istedikleri yerde bulunan piyade alayla­ 249

Medeni Bilgiler rında altı ay talim yapmakla sorumludurlar. Bedel verenlerden (hastalık, hapislik ve yollann kapanması) gibi kendi elinde olmayan bir sebep olmaksızın talime gelmeyenlerin talimleri (12) ay yaptırılır. Birlikte şevke tabi olduğu esas sınıf arkadaşlarının terhisine kadar talime gelmeyenlerin muvazzaf hizmetleri esas sınıflan kıt’alannda gördürülür. Ve bedelleri geri verilmez. Yedek Subay yetiştirilmek şartlanna sahip olanlardan bedel alınmadığı gibi cezalı erlerden de cezalarını görmedikçe nakit bedel alınmaz.

Göçmenler ve tltica Edenler Geldikleri yılın Ocak ayında 22 yaşını bitirmiş olanlar muvaz­ zaf hizmet yaparlar. Bitirenler yedeğe geçer. Muvazzaf hizmet yapacak­ lar geldikleri tarihten iki yıl sonra bu hizmeti yaparlar. 9 Ağustos 1929 tarihinden sonra gelenler aynı şartlara tabi olup hükümetin göstereceği yerde oturursa muvazzaf hizmetlerini 6 yıl ve bu süre içinde nüfuza kayıtlannı isteyip de hükümetin gösterdiği yerde oturmayı arzu etme­ yenler yalnız iki yıl sonra yaparlar (seferberlikte askeri hizmetleri erte­ lenmez). Geldikleri tarihten itibaren altı ay içinde nüfus kütüklerine yazılmayanlar işbu haklanndan yararlanamazlar.

Askere Çağırma Hükümetten verilecek çağnlma emri gazetelerle veya diğer araçlarla 15 gün önce duyurulur. Bir taraftan askerlik şubelerince aske­ re geleceklerin çektikleri numara sırasıyla isimleri yazılı cetveller ve hangi gün şube merkezinde toplanılacağı köy ve mahallelerin ihtiyar meclislerine gönderilir. Çagnlanlar nerede bulunursa bulunsun bu şekilde askere çagnlmış sayılır. İhtiyar meclisleri cetveldekileri çağınr ve istenilen günde hazır olmalannı söyler. Hazır olmayanlann nerede 250

Mustafa Kemal A TATÜRK bulunduklarını isimlerinin karşısına yazar, istenilen günde ihtiyar heyetleri mevcutlan beraberine alarak polis memuruna veya jandarma kumandanına teslim eder ve beraber askerlik şubelerine götürürler. Hiç geçerli sebebi olmadığı halde gelmeyenlere “bakaya ” denir. Yakalanmak için isimleri hükümete verilir. Bakayalar yaşıtlannın aske re alınmasından ne kadar sonra ele geçmişse hem muvazzaflık hizme­ tini hem de geciktiği günlerin iki katı ceza hizmeti yapar. Bunlardan muayene neticesi sürekli çürük olduğu anlaşılanlardan 25 liradan 100 liraya kadar ceza alınır. Hastalık, tutukluluk veya hapislik gibi bir sebeple gelmedikleri doktor raporu ile veya araştırmayla anlaşılanlann gönderilmesi en geç bir ay için geciktirilir. Bu süre bitip de gelmeyen­ lerin yeniden rapor veya belge alarak göndermeleri gerekir. Bir aydan çok bu sebeple askere gitmesi gecikmiş olanlann gönderilmesi gelecek sevk gruba bırakılır. Bunlar askere gidince yaşdaşlannın terhisinden sonra muvazzaflık sürelerini bitirmek için askerde kalmak zorundadır­ lar. Toplanma zamanında kendisi şubesi dışında bulunanlar o yörenin şubesine gitmek zorundadırlar. Başka bir emir verilmemişse bunlar askerliklerini asıl şubelerinin göstereceği yerlerde yapmak üzere yolla­ nırlar. Aynı doğumlu erlerin bir kısmının silah altına çağnlmasma gerek görülmezse bunlara artık asker denir ve bunlar gerektiğinde ancak altı ay hizmet yaparlar.

Terhis Muvazzaflık süresini bitirip terhis edilecek erler nerede otura­ caklarsa terhislerinden en son üç ay içinde oranın şubesine gidip cüzdanlannı göstermek zorundadırlar. Bu süre içinde başvuruda bulun­ mayanlardan 5 lira ceza alınır. Bu şekilde şubeye gelenlerin isimleri yedek defterine geçirilir.

251

Medeni Bilgiler Yedeklerin Çağrılması, Hareket Şekli, Gelmeyenlerin Cezası Yedek, izinli ve geri kalan erler seferberlik, güvenlik, tatbikat sebepleri ile çağrılır. Talim ve tatbikata gelenler en çok bir buçuk ay kalırlar. Bunlardan geri kalan erler, altı ay ve önceleri 6 aydan eksik hizmet gören erler, 6 ayı tamamlamak üzere hizmet görürler. Davete, gelmeyenler yaşdaşlannın iki katı hizmet yaptıktan başka kendilerin­ den 30 liradan 100 liraya kadar ceza alınır. Seferberlik için çağrılan yedek erler ve izinli erlerin çağrılması için yapılacak duyuru saatinden başlayarak, en çok 24 saat içerisinde şube merkezinde, yabancı ülke büyükelçilik ve konsolosluklarda bulun­ mak üzere yola çıkmak zorundadırlar. Bu saatten sonra gelenler bakaya asker işlemine uğrar. Bakaya kalanlardan 7 güne kadar gelenler veya ele geçenler 4 aydan iki seneye kadar ve üç aya kadar gelenler veya ele geçenler iki seneden 10 seneye kadar hapis cezasıyla cezalandırılır ve bu hapis cezalannı yaşıtlan kadar askerlik yaptıktan sonra çekerler. Yaşıtlan kadar hizmet etmek ve cezalannı yerleştirildiklerinden sonra görmek üzere gönderilenlerden seferberlik süresince misafirhanelerden, yollar­ dan, yerleştirildikleri kıt’a ve kurumlardan kaçanlann daha önce mah­ kûm olduklan ceza iki katına çıkanlır. Seferberlikte çağnlıp da geçerli sebebi olmaksızın üç aydan fazla gelmeyenler ölüme mahkum olur.

Askere Gidenlerin Muhtaç Ailelerine Yardım 45 günden fazla askere gidenlerin ülkelerinde bıraktıklan yal­ nız kendi besleyeceği ailesi, yardıma muhtaç ise, askere gitmeyenler tarafından yardım yapılır.

Cezalarına İtiraz Edecekler

)

Çeşitli sebeplerle cezalı olan erler bu cezaları yasaya uygunsuz 252

Mustafa Kemal A TATÜRK görürse itiraz edebilir. Bu itirazlar Milli Savunma Bakanlıgı’nca incele­ nerek reddedilirse Devlet Şurasına başvurulur. Devlet Şurasının karar­ ları kesindir. Askerlik çağında bulunanlardan şubeleri ve ülkeleri dışına gide­ cek olanlar, gidecekleri yerleri köy veya mahalle ihtiyar heyetlerine veya şubelerine bildirmek, ülke içinde bulunanlar 15 günden fazla kalacak­ larsa bulunduklan yerin askerlik şubesi ve yabancı ülkelerde konsolos­ luğa başvurarak, kayıtlarını yaptırmak ve yolculuğunda sorulduğu zaman askeri ve nüfus hüviyet cüzdanlannı göstermek zorundadırlar.

İzinli ve Hava Değişimli Erler Yılda bir ayı geçmemek üzere piyadede bir, jandarmada iki, denizcilikte iki buçuk, diğer sınıflarda bir buçuk ay izin alanlann işbu izin süreleri ve muvazzaflık hizmetinde iken hava değişimine gidenle­ rin hava değişimi sürelerinden üç ay ve silah altına alınacak yedek erle­ rin izin ve hava değişiminde geçen süreleri, hizmetlerinden sayılır. Cezalı erlerle, hizmeti altı aydan eksik olan erlere izin verilmez.

Yaşlarını Değiştirenler Askerlik çağına girdikten sonra değişen yaşlar, kabul edilmez. Yaşlan büyük olduğu halde nüfusa küçük olarak yazdırdıkları anlaşı­ lanlar mahkemelerde yaşlan düzelttirilerek düzelen yaşlanna göre yaşıtları son numarasız asker yoklama görmemiş olanlardan 15 lira nakti cezayı alındıktan sonra numarasız asker edilir. Yaşıtları gönderi­ lenler, muvazzaf hizmetinden başka, ceza hizmetine de tabi tutulur.

Saklılar Askerlik çağında olup da nüfus kütüklerine isimlerini, yaşlarını yazdırmamış bulunanların isimleri nüfus kütüklerine yazdırılır. 253

Medeni Bilgiler Yaşıtları gönderilmemiş olanlar numarasız asker edilir. Yaşıtları gönde­ rilenler muvazzaf hizmetinden başka ayrıca iki yıl hizmet görür. Hile ve Aldatma Yolunu Deneyenler Askerlikten kurtulmak amacıyla hile ve oyun yapanlar divanı harplere verilerek hizmetinden başka sınıfına ait hizmetin iki katını da ceza olarak ayrıca yapar. Bu konuda, kendilerine yardım edenler asker ise divanı harplere, asker değilse, mahkemeye verilerek cezalandırılır.

Firar Edenler (Askerden Kaçanlar) Birçok kez askerden kaçıp da kaçışı 6 aydan fazla devam eden­ lerin tarla ve evleri haciz edilir; ele geçtiklerinde aynca altı aydan üç seneye kadar hapis cezası görürler ve yeniden askere alınırlar. Medeni Bilgilerin birinci kitabı burada bitmektedir. Görüldüğü gibi bu kitap iki ana bölümden oluşmaktadır. Birincisi medeni bilgiler için gerekli olan görüş kısmı, diğeri ise o yıl­ larda (1930-1931) yürürlükte olan yasalann açıklanmasıdır. Böylece Cumhuriyetimizin kuruluş ve gelişme dönemindeki devlet kurumlannın hangi esaslara göre yürütüldüğü görülmektedir. Bu dönem tarihi­ miz için gelecek yılların değişmeleriyle karşılaştırma olanağı doğacak­ tır. Cumhuriyet dönemimizin idari sistemi her yönü ile sürekli gelişmeler kaydetmekte olmasını ise doğal bir olay olarak kabul etmek gerekmektedir.

Açıklama Medeni Bilgilerin ikinci kitap olarak yayınlanmış konulannı da buraya ekliyorum. Başlarken... Başlığı altında Recep (Peker) Beyin açıkladığı gibi, bu bilgiler ilgili kurumların uzmanları tarafından hazır254

Mustafa Kemal ATATÜRK lanmış ve kitap haline getirilmesi için kendisine verilmiştir. Bu ikinci kitap da tamamen Atatürk tarafından okunmuş ve düzeltmeler yapıl­ mıştır. Esasen kendisinin Başbakana resmen yazdığı 18. 09. 1931 tarihli mektup bunu onaylamaktadır. Bu her iki kitap konuları bakımından bir bütün oluşturduğu ve Atatürk’ün çalışmalarını ve o tarihte yürürlükte olan yasaları kapsadığı için, tarihi bir değeri vardır. Ben o tarihlerde ders verme görevimi yeri­ ne getirirken, bu konulan öğrenmiş ve öğretmeye çalışmışımdır. Recep (Peker) Bey tarafından ele alınan bu II. kitabın, her kurumdan mektupla isteyip aldığım yazılannı dökümanlann arasında olduğu gibi korumaktayım. Böylece I. kitabın devamı olan bu konula­ rı bir arada vermek faydalı olacaktır sanınm. Ancak bu her iki kitapta da bugün konuştuğumuz ve yazdığımız dil bakımından eski kelimeler kullanılmış ve üslup ağır bir şekilde ifade edilmiştir. Her ikisinde de herhangi bir değişiklik yapmadım. Yalnız metinleri toplu vermeyi ter­ cih ettim, ön sözünde de belirttiğim gibi, bu konularda çalışanlan bil­ dirmekle birlikte, ana düşüncenin ve bazı konulann da el yazılannda da görüleceği gibi tamamen Atatürk’e ait olduğunu göstermek istedim.

255

İkinci Kitap

257

Başlarken..

Bir ülkede aynı yöntemlere ve kanunlara uyarak ortak yaşama kuralları altında ve birbirine benzer hak ve görevlerle ömür geçiren insanlar, öğrenim düzeyleri ne olursa olsun, bazı şeyleri ortak bir bilgi ile öğrenmiş olmalıdırlar. Vatandaşlar arasında görüş ve inanış birliği ancak bu sayede kurulur. Öğretmen Afet Hanım, yüksek kişilerin ve makamlann bilgi ve tecrübelerinden de yararlanarak Yurtbilgisi notlanmı yayınlamıştı, son zamanda bunlann hepsini (Vatandaşlar için Medeni Bilgiler)in birinci kitabı olarak bir araya toplamak karannı verdiler. Afet Hanım, ikinci kitabı vücuda getirmek için yaptığı girişimler arasında Bakanlıklardan aldığı notlan ve belgeleri bana verdi. Bunlann içerikleriyle bilgi ve deneyimlerimi birbirine katarak bu küçük kitabı yazdım; kendisine verdim. Okuduktan sora Afet Hanım bunun benim imzam altında yayınlanmasına taraftar oldu. Bu sebep ile ben de vatan çocuklannm yararlanmalan için kitap yazmış olmak şerefini kazanıyorum. Bununla iftihar ediyorum. Kitabı yazarken yayınlanma amacına iyi hizmet için, sözlerin kolay anlaşılır olmasına dikkat ettim. Buna rağmen kitabın çerçevesine giren bazı alanlarda konu gereği olarak hissedilecek ağırlıklar vardır. Bunlar öğretmenlerin açıklamalarıyla hafifletilebilir. Bu kitap bütün devlet örgütünün, Türkiye Büyük Millet Meclisinin,

hükümetin,

bakanların,

mahkemelerin, II

Özel

259

Medeni Bilgiler idarelerinin, belediyelerin, şirketlerin, bankalann kurulmasını ve işle­ mesini ve bu sebeple deyinilen kapitülasyonlar, siyasi partiler ve aile gibi diğer faydalı konulan içeriyor. Bu nedenle okul hayatından başla­ mak üzere uzaklaşmış vatandaşlar içinde derli toplu bir görüş ortamı yaratabilir. Ankara: 15 Temmuz, 1931 Recep

A n ay asa (Teşkilatı Esasiye)

Tanımı Devletin şeklini ve millet tarafından hükümetin kurulması yolunu tespit eden, milletle hükümetin karşılıklı hak ve görevlerini gösteren, yasama yetkisi ve icra kuvveti arasındaki iş bölümünü ve iliş­ kileri düzenleyen ve belirleyen yasaya "Anayasa“ (Teşkilatı Esasiye Yasası) denir.

Değişiklik Bu yasa, bir anayasadır. Ya da isminden de anlaşılacağı gibi dev­ letin temel yasasıdır. Bu bakımdan bu yasayı tanımamak veya bozmak, hükümet kuvvetini yıkmak ve milletin haklarını, rahat ve güvenliğini, servetini, geleceğini yok etmeye kalkışmak demektir. Bozanlar veya buna teşebbüs edenler her kim olursa olsun hemen en ağır cezalara çarptırılırlar. Millet adına mutlak egemenliğe sahip olan Büyük Millet Meclisi bile Anayasaya (Teşkilatı Esasiyeye) uymayan bir yasa yapamaz. Bu yasa­ nın hiç bir maddesi hiçbir sebep ve gerekçe ile önemsemezlik gösterile­ mez veya değiştirilemez. Eğer devlet ve milletin haynna olarak Anayasanın (Teşkilatı Esasiye Yasasının) bir yerinin değişmesi gerekirse bunun başlu yasalann değişimine benzemeyen daha başka, daha kuv­ vetli bir yolu vardır. Bu yoldan gidilerek gerekli görülen maddeleri Büyük Millet Meclisi tarafından değiştirilir. Fakat bizim Anayasamızın

261

Medeni Bilgiler (Teşkilatı Esasiye Yasamızın) birinci maddesi hükmünü Büyük Millet Meclisinin de değiştirmek yetkisi yoktur. O madde şudur: Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

Anayasanın (Teşkilatı Esasiyenin) Tarihçesi Her millet, Anayasaya (teşkilatı esasiye yasasına) saygı gösterir. Çünkü bu yasadaki hükümleri koymak ve uygulamak için milletler, aşağı yukarı farklarla, büyük üzüntülere katlanmıştır. Denebilir ki, bugün mutlu sayılan milletlerin hemen hepsi dışarıdan gelen nüfuz ve istismar hareketlerine karşı bağımsızlıklarını savunmak için, nasıl pek çok kan dökmüşlerse ve sürekli bu özveriye hazır bulunuyorlarsa, içe­ ride kendilerini Allah adına yönetmek isteyen acımasız (zorba) hükümdarlara ve baskıya karşı da aynı yoldan gitmişlerdir.* Ülkemiz­ de ilk Anayasa (Teşkilatı Esasiye Yasası) 1877 senesinde kabul edilmiş­ tir. O zamanki yeni padişah Sultan Hamit, önceki iki padişahın acıklı sonlanndan ürkerek kendisini sevdirmek için meb’usan ve ayan kurul ­ masını ve bu meclisler tarafından bütçenin incelenmesini, yasa yapıl­ masını ve hükümetin kontrolünü bazı kayıtlar altında tanıyan “Esas Yasa” dediğimiz (“Kanunu Esasi”yi) kabul etmiştir. O tarihten önce milletin her türlü hakkı padişahın keyfi yöne­ timine tabi idi. Ülke içinde vatandaşlann canı, malı ve onuru güven altında değildi. Vergiler yasa dışı, keyfi olarak tahsil edilirdi. Devlet geliri ülkenin yükselmesine ve yaşamasına yarayacak işlere değil, padi­ şahların şahsi arzusuna hizmet edecek işlere ve sarayın bitip tükenme­ yen eğlencesine harcanırdı. Kendilerini sultanlara beğendiren bilgisiz ve ortalığı karıştıran insanlara sınırsız, sayısız hediyeler verilir ve bağışlarda bulunulurdu. Bu israflara hâzinenin gücü yetişmezdi. Aşın faiz ve komisyonlar ile sürekli borçlar yapılırdı. Bugün hala omuzları­ mızda taşıdığımız “Düyunu Umumiye” belası, padişah yönetimlerinin * Vatandaş için Medeni Bilgiler, birinci kitap. Hürriyet konusu.

262

Mustafa Kemal ATATÜRK bize miras bıraktığı ağır bir yüktür. O zaman ticaret serbest değildi. Tanm, devlet işleri arasında adı bile bulunmayan bir mesele idi. Yol ve okul işleriyle hiç meşgul olmazlardı. Millet ve halk kavramı yoktu. Adalet, medreselerde okumuş bilgisiz ve rüşvet alan kadılardan kuru­ lu şer’i (şeriata dayalı) mahkemeler tarafından dağıtılırdı. Askerin durumu çok kötüydü. Ordu şimdi olduğu gibi, vatandaşların isteyerek sancağı altına koştuklan bir onur ve vatan kurumu değil, bir işkence yuvası idi. Saray, bazı halk sınıflarına, bazı yöreler halkını bu güç yetirilemez hizmetten ayn tutulmak (muaf olmak) ayrıcalığını vermişti. Askerlik hizmetinin süresi belli değildi. On seneden fazla silah altında kalan vatan yavrulan vardı. Bunlann önemli bir kısmı baskı yönetimi­ nin düzensiz, anlayışsız siyaseti yüzünden sürekli olarak isyan halinde bulunan Yemen’de, Arabistan ve Afrika çöllerinde ve Arnavutluk’ta can veriyorlardı. Ülkenin dış siyaseti daha acıklı bir trajik manzara arz ediyordu. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu’nun son çağlannda devletin bağımsız bir dış siyaseti yok gibi idi. Son zamanlarda hükümet yabancı nüfuzu altında bulunuyordu. Osmanlı Hükümetini, zaman zaman, Moskova, Viyana ve Londra saraylan kumanda ediyordu. Vezirler ve bakanlann her birinin yabancı devletlerden her hangi birine taraftar olduğunu söylemek gösterişli bir tanınmışlık ifadesi olurdu. Ayrı bir bölümde açıklanacak olan kapitülasyonlar yüzünden devletin yapısı adli, mali, ekonomik yaralarla yıpranmıştı. Her konuda ayncalıkları olan yaban­ cılar ve Türkler aleyhine bir çok serbestileri (muafiyetleri) ve ayncalıklan bulunan uyruğunun Türk’ten başka öğeleri refah içinde yaşıyorlar, kazanıyorlardı. Bu ölüm havası içinde uyuşan milli yapıdan tek tük yetişen vatanperver ve özverili öğeler vardı. İşte bunlann hafif baskısı Abdülhamit’i kişisel güven kaygısı ile 1877 Anayasasını (Kanunu Esasisini) kabule götürmüştü. Bu yasa, baş tarafta yaptığımız Anayasa (teşkilatı esasiye) tanımına uyacak içerikten çok uzaktı. Ancak o sırada imparatorluğun yenilgi ile sonuçlanan Rus savaşından sonra ülkenin 263

Medeni Bilgiler düştüğü kötü durumdan faydalanan padişah tekrar babalarının yolunu tuttu. Anayasa (“Kanunu Esasi”) ortadan kaldırıldı ve bunun düzenlen­ mesinde öncü olan vatan çocuklanndan acı bir şekilde intikam alındı. Üzüntü ve sıkıntılara yol açan evrelerini biraz önce yukarıda anlattığımız baskı dönemi daha ağır bir kâbus halinde egemen olmaya başladı. 1908 yılında Rumeli’de başlayan milli ihtilal sonucunda 1877 Anayasası (Kanunu Esasisi) yeniden yürürlüğe konuldu. Bir yıl geçme­ den padişahın Anayasa (Kanunu Esasi) aleyhine gerçekleşen yeni bir ihaneti ortadan kaldırıldı (31 Mart Olayı). Milletin ve hükümetin karşılıklı hak ve görevlerini oldukça ve daha iyi sayılacak bir şekle sokan değişiklik ile yasa yeni baştan düzen­ lendi. Bir süre sonra bazı maddeler üzerinde tekrar değiştirilen nokta­ lar oldu; meşrutiyet döneminin bu Anayasası (Kanunu Esasisi) Anadolu’da yeni milli devletin kurulduğu tarihe kadar yürürlükte kal­ maya devam etti. Dünya savaşından sonra, imza edilen ateşkes (mütareke) sonu­ cunda ülkemizin büyük bir kısmı elden gittikten başka bugünkü vata­ nımızın önemli parçaları da düşman ordulan tarafından işgal edilmiş­ ti. Ordumuzun silahları ve cephanesi yabancılar tarafından toplanarak ülke dışına gönderiliyor ve denize atılıyordu. Galip devletlerin teklif ettikleri yeni anlaşmaya göre (Sevr) 19’uncu yüzyıl diplomasisinin “Doğu Meselesi" adını verdiği engel, artık kapanıyor, kökleri en eski insanlık tarihinin derinliklerinde bulunan Türk Milletinin son ve tek bağımsız devleti yıkılıyordu... Gerçekten, yabancı işgali altında bulunan o zamanki devlet mer­ kezi olan, İstanbul’da bulunan padişah Anadolu’da başlayan milli karşı koymayı kırmak için düşman kuvvetleriyle birleşerek Meb’usan Meclisini bastı ve mevcut Anayasaya (Kanunu Esasiye’ye) en ağır ve en son darbeyi indirdi. Bu durum üzerine Ankara’da milli egemenlik teme­ 264

Muşta fa Kema 1ATA TÜRK li üzerine yeni ve taze bir Türkiye Devleti’nin merkezi kuruldu. 23 Nisan 1920 tarihinde toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi ilk işleri arasında şu esaslan kabul etti ve duyurdu: “Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir. Büyük Millet Meclisi milletin gerçek ve tek temsilcisidir. Yasama yetkisi ve yürütme kuvveti Büyük Millet M eclisi'hdegerçekleşir ve toplanır”.

Yeni Anayasamız (Teşkilatı Esasiye Yasamız) Bu esaslar üzerine 20.01.192 l ’de yeni bir Anayasa (Teşkilatı Esasiye Yasası) yapıldı. Bu sırada ülkenin önemli kısımları henüz düş­ man işgali altında idi. Bir taraftan düşman ordularına, diğer taraftan İstanbul’da oturan padişah ve halifenin ihanetine karşı vatan savun­ ması devam ediyordu. 1921 Anayasasının (Teşkilatı Esasiyesinin) ruhu ve ülkenin o zamanki gerçek yönetimi tam Cumhuriyet esasına uyu­ yordu. Ancak bu yasada Cumhuriyetten bahsedilmediği gibi padişahın varlığı da tamamen söylenmemiş şekilde bırakılmıştı. Yeni devletin bağımsızlığını bizzat tamamlayan, büyük milli zaferden sonra 02 Kasım 1922’de saltanat kaldırıldı ve 29 Ekim 1923 tarihinde de kısa ve seri bir Meclis karan ile Cumhuriyet ilan edildi. Bir taraftan da tam bir Anayasa (Teşkilatı Esasiye) tasansı meydana getirmek için çalışılmaya başlandı. Yeni yasa 20 Nisan 1924 tarihinde yürürlük konumuna geldi. Devletin resmi örgütü dışında İstanbul’da bırakılmış olan halife, Cumhuriyet için zarar verecek gösterilerde bulunuyordu. Bu sebeple 3 Mart 1924 tarihli yasa gereğince bütün saltanat hanedanı ile birlikte ülkeden çıkarıldı. Yeni Anayasanın (Teşkilatı Esasiye Yasasının), yeni devletin laik Cumhuriyet konumu ile uzlaştınlamayan iki noktası “14 Nisan 1928” tarihinde meclis tarafından derlenerek bugünkü şekli meydana gelmiş oldu. En son şekli ile Anayasamız (Teşkilatı Esasiye Yasamızın) baş 265

Medeni Bilgiler taraftaki tanımda gösterilen konuma tamamen sahip olmakla birlikte çağdaş gelişmelere de uyan ideal bir eserdir.

Türkiye Anayasasının (Teşkilatı Esasiye) Ruhu Türkiye’de devlet örgütünün temeli millet eliyle kurulur. "Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir ”. Milletin gerçek ve tek temsilcisi olan Türkiye Büyük Millet Meclisi millet tarafından seçilir.

Yasama Yetkisi Gerçekte yasama yetkisi ve yürütme kuvveti Büyük Millet Meclisi’nde gerçekleşir ve toplanır. Meclis bunlardan yasama yetkisini kendisi kullanır ve yürütme yetkisini kendisi tarafından seçilecek Cumhurbaşkanına ve yine Meclisin önereceği Bakanlar Kuruluna bıra­ kır. Bu sebeple yeni bir Meclis toplanır toplanmaz ilk görevi yeni yürütme kuvvetini meydana getirmektir.

Yürütme (icra) Kuvveti) Devletin bütün işleri gerçekte yürütme kuvveti tarafından görü­ leceğinden, seçilen bir meclisin ilk işi kendi başkanlık divanından sonra hemen Cumhurbaşkanı seçmektir.

Cumhurbaşkanı Cumhurbaşkanı, Meclis üyeleri arasından bir seçim dönemi için seçilir. Yenisi seçilinceye kadar eski Cumhurbaşkanı görevine devam eder. Aynı kişinin bir biri arkasından Cumhurbaşkanlığına seçilmesi yasaldır. Bir seçim dönemi bitmeden önce her hangi bir sebeple Cumhurbaşkanlığı boş kalırsa Meclisin ilk işi hemen yeni bir Cumhurbaşkanı seçmektir. Bu durum Meclisin tatil zamanına rastlarsa Meclis hemen Başkanı tarafından toplanmaya davet edilir ve 266

Mustafa Kemal ATATÜRK Cumhurbaşkanı seçilir. Eğer Cumhurbaşkanlığı görevi Büyük Millet Meclisinin seçimi yenilemeye karar vermiş olduğu zaman da boş kalır­ sa, o zaman yeni Cumhurbaşkanını yeni gelecek meclis seçer. Cumhurbaşkanına Vekâlet Cumhurbaşkanı, ölüm, istifa gibi herhangi bir sebeple boş kaldığı veya Cumhurbaşkanının ülke dışına seyahat etmesi veya hasta olması yüzünden görevini yerine getiremediği zaman Büyük Millet Meclisi’nin başkanı, vekil olarak bu görevi yerine getirir.

Cumhurbaşkanmm Hak ve Görevleri Cumhurbaşkanı seçilir seçilmez Meclisin huzurunda şu esaslara iliş­ kin başkanlık kürsüsünde yüksek sesle yemin eder; “Cumhurbaşkanı sıfatıyla, Cumhuriyetin yasalarına ve milli ege­ menlik esaslarına uymak, saygı göstermek ve bunları savunmak, Türk mil­ letinin mutluluğuna sadakatle ve bütün gücümle çalışacağıma, Türk devle­ tine yönelecek her tehlikeyi tüm gücümle engelleyeceğime, Türkiye'nin şan ve şerefini koruyacağıma ve yücelteceğime ve üzerime aldığım görevime kendimi adamaktan ayrılmayacağıma söz vererek, ant içerim ’. Cumhurbaşkanı devletin başıdır. Milletvekilleri arasından seçil­ miş olmasına rağmen Meclis görüşmelerine katılamaz, oy da veremez. Cumhurbaşkanının hak ve görevleri şunlardır: 1. Meclis üyeleri arasından Bakanlar Kurulunu vücuda getir­ mek ve bunun için Başbakan seçerek onun tarafından seçilecek diğer vekillerin atamalarını onaylamak ve Meclise sunmak. 2. Gerek gördükçe Bakanlar Kuruluna başkanlık etmek. 3. Devlet başkam sıfatıyla resmi törenlerde Meclise başkanlık

etmek. 267

Medeni Bilgiler 4. Her yıl Meclis açılışında hükümetin geçen yılki çalışmasına ve o yıl alınması uygun görülen önlemlere ilişkin bir nutuk söylemek (bunu Başbakana da okutturabilir). 5. Meclisin kabul ettiği yasalan on gün içerisinde duyurmak ve duyurulmasını uygun görmediği yeni yasaları bir daha görüşülmek üzere nedenleri ile birlikte on gün içinde Meclise geri göndermek (iade etmek) (anayasa (Teşkilatı Esasiye ve Bütçe yasaları iade edilemez); iadeden sora Meclisin kabulünde ısrar ettiği yasalan bir daha yetkisi olmaksızın duyurmak. 6. Yabancı devletlere siyasi temsilciler göndermek ve yabancı siyasi temsilcileri kabul etmek. 7. Başbakan ile işin ait olduğu diğer bir bakanın veya bakanla­ rın imzası ile hazırlanan kararlan çıkarmak. 8. Meclisin manevi şahsiyetinde bulunan Başkumandanlığı temsil etmek. Seferde Bakanlar Kurulunun resmi yazısı üzerine başku­ mandanı atamak ve tayin etmek. 9. Hükümetin resmi yazısı üzerine sürekli sakatlık veya ihtiyar­ lık gibi kişisel sebeplerden dolayı belirli kişilerin cezalannı indirmek veya hafifletmek (Büyük Millet Meclisi tarafından suçlanarak hapis cezasına çarptırılan milletvekilleri hakkında bu yetki yoktur).

Yürütme (tcra) Kuvveti Cumhurbaşkanının Sorumluluğu Cumhurbaşkanı çıkması için onaylayacağı kararlardan dolayı sorumlu olmaz. Bu sorumluluk, kararı imzalayan Başbakan ile Bakanlara aittir. Cumhurbaşkanı, vatana ihanet eyleminden dolayı Büyük Millet Meclisine karşı sorumlu olur. Diğer kişisel işlerden dola­ yı milletvekillerinin tabi olduğu kişisel koruma kuralına göre işlem görür. 268

Mustafa Kemal ATATÜRK Cumhurbaşkanının sorumluluğu konusunda nazik bir nokta vardır. Bu noktayı göstermek için yukarıda hak ve görevler konusunda açıklanan ve Cumhurbaşkanı tarafından Meclis huzurunda yapılan yemin metninin bazı kısımları üzerinde durmak gerekir. Türkiye Cumhurbaşkanı seçilir seçilmez yasalar ve milli ege­ menlik esaslanna uymakla birlikte “onlan savunacağına" ve “Türk dev­ letine yönelecek her tehlikeyi bütün gücü ile engelleyeceğine ”de yemin edi­ yor. Böylece devlet başkanımız, anayasanın (Teşkilatı Esasiye Yasasının) başka taraflarında ve ne de başka yasalarda kendisi için görev olarak açıklanmayan iki önemli esasa yine Anayasanın (Teşkilatı Esasiyenin) tespit ettiği yemin metni olarak millet huzurunda ant içmiş olmakla çok önemli ve çok ağır bir görev ve sorumluluk yükü altına giriyor. Alacağı kararlardan dolayı maddeten sorumlu olmayan Cumhurbaşkanının yemin kelimesi ile yüklendiği bu sorumluluğun manevi ve tarihi olduğuna şüphe yoktur. Fakat diğer taraftan bu keli­ me bir yasa ifadesi olduğuna göre “Cumhuriyet yasalarının hükümlerini savunmak ve devlete yönelecek tehlikeleri engellemek” Reisicumhur için bir görev olmaktadır. Cumhurbaşkanı Meclis tarafından aynı zamanda yürütme kuvvetinin başı olarak seçilmiş olduğuna göre, bu görevlerin gerektirdiği kararlan Bakanlar Kurulunun alması ve kendisinin onay­ layarak çıkarması doğaldır. Ancak hükümet, Meclisin güvenine sahip olmakla birlikte yeminde söylenen “engellemek ve savunmak”görevleri­ ni herhangi bir görüş ve düşünce ile yapmakta kusur ederse, bunlan yaptırmak için Cumhurbaşkanının girişimi ele alması ve kuvvet kul­ lanması gerekir. Yeminle ilgili olarak açıklanan bu noktanın Türkiye Cumhurbaş-kamnın konumunu anlamak konusunda esaslı yardımı meydandadır. Bu konuma göre Cumhurbaşkanı, seçildikten ve yemin ettikten sonra hükümeti oluşturmak, Meclisin yasalannı ve hükümetin 269

Medeni Bilgiler kararlarını onaylamak, devleti ve başkumandanlığı temsil, büyükelçi­ leri göndermek ve kabul etmek ve sakatlan aftan ibaret olan bir takım temsil ve sonuçlandırma görevleri yapmakla kalmıyor. O, gerektiğinde Cumhuriyeti savunacak, koruyacak ve her nereden olursa olsun devle­ timize gelecek tehlikeleri şiddetle engelleyecektir. Cumhurbaşkanlığı makamı, milli sevgi ve saygı duygularımızın yoğunlaşma noktasıdır. Devlet başkanı olması bakımından milli büyüklüğü ve kudreti temsil eden Cumhurbaşkanına saygı göstermek büyük ve şerefli görevimizdir. Bu, ayrıca bir yasa borcudur. İlk Cumhurbaşkanımız Gazi Mustafa Kemal Hazretlerini vatanın büyük kurtarıcısı ve Yeni Türkiye’nin kudretli kurucusu olarak ayrıca sever ve sayarız.

Hükümet Cumhurbaşkanı tarafından onaylanan Bakanlar Kurulu, hükü­ meti oluşturur. Devletin bütün işlerini görecek sorumlu kurul budur.

Hükümet Meclis Karşısında iktidar makamına gelen her hükümet, Cumhurbaşkanı tarafın­ dan Meclise arz edildikten sonra en çok bir hafta içerisinde izleyeceği genel davranış yolu ve siyasi görüş açısını, Büyük Millet Meclisine bil­ dirmekle yükümlüdür. Hükümetin, bu açıklama üzerine Meclisin güvenini istemesi gerekir. Meclis çoğunlukla güvenoyu verirse hükü­ met görevine devam eder. Aksi durumda Cumhurbaşkanı yukarıda yazılan şekilde yeniden Başbakan seçerek diğer bir hükümeti Meclise arz eder. Büyük Millet Meclisi’nin güvensizlik oyu ile karşıladığı hiç bir hükümet iktidar makamında kalamaz. Anayasamızın (Teşkilatı Esasiyemizin) ruhu olan milli egemenliğin en esaslı görünme noktala­ rından biri de budur. 270

Mustafa Kemal ATATÜRK Görev ve Sorumluluğu* Milletvekillerinin Görevi Milletvekilleri görevlerini yasalar ve Meclisin güvenine esas olan hükümetin programında yazılı genel siyaset esasları çerçevesinde görürler. Devlet işlerinin daha iyi görülmesi için yeni yasalar yapmaya veya eski yasaları değiştirmeye veya büsbütün kaldırmaya gerek görür­ lerse, bunu Bakanlar Kurulu’nun uygun bulması ve milletvekillerinin imzalarıyla Meclise teklif etmek yolu her zaman açıktır. Yürürlükteki yasalann nasıl uygulanacağını ayrıntılı olarak gösteren “tüzük”yapmak da yürütme konumundaki milletvekillerinin hakkıdır. Tüzükler, Yönetmelikler, Kararnameler ve Yazılı Emirler Tüzüklerin yasanın ruhuna muhalif yeni hükümleri içermeme­ si ve Devlet Şurasına incelettirilmesi zorunludur. Eğer tüzüklerde bunun aksi olarak yasalara aykın hükümler bulunduğu iddia edilirse bu konuyu Meclis inceler. Bakanlar Kurulu, bazı yasalarda yapılması gerekli gösterilen yönetm elikleri”yapar. Yine bazı yasalarla kendisine verilmiş olan görev ve yetkiye dayanarak devlet işleri ve büyükelçi, vali gibi büyük memurların atamaları hakkında kararlar verir. Sorumluluğu hükümet üzerinde bulunan bütün işlerin tüm devlet dairelerince ortaklaşa nasıl görüleceğini tespit eden diğer kararlan da alır. Tüzükler, yönetmelikler, kararnameler Cumhurbaşkanının onayı ile geçerli olurlar. Milletvekilleri yasalarla bunlara uygun olmayan tüzük ve yönetmelikler esasına bağlı kalmak koşuluyla kendi dairelerine ait işler için emirler ve yönergeler verirler. Yönerge, kararname ve yazılı emirlerin de yasalara aykın hükümleri içermemesi önemli bir koşuldur. * Bu bölüm deki açıklama, kitabın ikinci kısmım oluşturan Hükümet Örgütü konusunun baş taraflarındaki açıklamayı tamamlar

271

Medeni Bilgiler Bunun aksine hareket etmek, yasaya aykın iş yapmak hatası nedeniyle Bakanlar Kurulu için ve milletvekilleri için sorumluluk gerektirir. Bundan başka bu yolda bir yönerge veya kararname veya yazılı emir uygulanmış olması, devlet ve vatandaşlar için zararı gerek­ tirecek ise bu noktadan aynca sorumluluk gerektirir. Milletvekillerinin Sorumluluğu Başbakanın başkanlığı altında milletvekillerinin oluşturacağı “Bakanlar Kurulu”hükümetin genel siyasetinden birlikte sorumludur­ lar. Milletvekillerinden her biri kendi yetkileri içerisindeki yapılan çalışmalardan ve emirleri altındakilerin hareketlerinden ve siyasetleri­ nin tüm gidişlerinden bir bir sorumlu olurlar. Bir vekilin emrindekinin yasaya aykın hareketinden veya yanlış ve zararlı bir siyaset izlemesinden sorumlu olması, bu yolsuz hareketi bilmesi halinde suçlu ve sorumlu hakkında meselenin içeriğine göre soruşturma yapmaya zorunlu olması demektir. Vekile ancak bilgisine rağmen, bu görevini yapmadığı zaman sorumluluk düşer. Yoksa bazı yanlış anlayanlann görüşleri gibi ülkenin içinde veya dışında herhangi bir memurun yalan söylediği bir hata veya suçtan doğacak sorumluluğun, memurun mensup olduğu bakanlığın bakanı­ na yöneltilmesi hiç bir zaman doğru olamaz. Milletvekillerinin sorumluluğu, kendilerine çalışma yetkisi ver­ miş olan Büyük Millet Meclisine karşı ortaya çıkar. Milletvekillerinin görev ve sorumlulukları ayn bir yasa ile belir­ lenir. Milletvekilleri hakkında kişisel hareketlerinden dolayı yapıla­ cak soruşturma ve işlemler, milletvekilleri hakkındaki kurallara tabidir. Görevlerinden dolayı milletvekilleri için üç tür sorumluluk vardır. Bunlann aşağıdaki iki esas üzerinde açıklanması uygundur:

272

Mustafa Kemal ATATÜRK Siyasi Sorumluluk Bu sorumluluk hükümetin ortak siyasetine veya bir milletveki­ linin kendi görev ve yetkisi içerisindeki çalışmaya ait olabilir. Her iki değerlendirmeye göre ya tüm hükümet veya işin ilgilisi olan milletve­ kili, Meclis huzurunda sorguya çekilir. Bu işleme “gensoru”denir, gen­ soru yöntemi Meclisin iç tüzüğünde yazılıdır. Bu kitabın Meclis konu­ sunda da buna ilişkin açıklama verilecektir. Konuyla ilişkisi olan mil­ letvekilleri fikir ve eylemlerini savunduktan ve durum Meclis tarafın­ dan görüşüldükten sonra Büyük Millet Meclisi’nin çoğunluğu güven­ sizlik oyu verirse meselenin içeriğine göre ya bütün Bakanlar Kurulu veya tek milletvekili istifa etmek zorunda kalır. Siyasi sorumluluğun sonucu, Büyük Millet Meclisinin en esaslı haklanndan birisi olan işbu milletvekilliği düşürme cezasına uğramaktır. Milletvekillerinin Vekilliklerinin Düşürülmesi Ne Demektir? Burada önemle dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır. Görevinden bu şekilde düşürülmüş olmak, hiçbir hükümet veya mil­ letvekili için onursuzluğu ve hiçbir manevi eksikliği gerektirici olamaz. Bu olay o an için devlet işinin idaresinde Meclisle hükümet arasında düşünce uyumu olmadığını tespit etmekten ve milli iradenin egemen­ liğini göstermekten oluşmaktadır. Bu yol ile görevinden düşürtülmüş bir milletvekilinin az veya çok zaman sonra yeniden vekillik makamı­ na gelmesi, her zaman olmuştur. Az veya çok değişen durum ve koşul, aynı kişinin hatta yine aynı Meclisin güveni altında başanlı işler gör­ mesini mümkün kılacak ortamı hazırlarlar. Eğer bir vekilin Yüce Divana gönderilmesine Büyük Millet Meclisi karar verir veya bir vekil yasal olarak milletvekilliği sıfatını kay­ bederse bu durum aynı zamanda vekâlet mevkiinden de düşürülmesi­ ne sebep olur. Bu durumu siyasi sorumluluk sonucunda meydana gelecek düşüş ile karıştırmamak gerekir. Yine de Meclis tarafından suç­ 273

Medeni Bilgiler lanarak Yüce Divana gönderilmesinden dolayı vekilliği düşen bir vekil de mahkemede beraat ederse tekrar onurunu kazanır ve yalnız siyasi sorumlulukla vekillikten çekilmiş bir kişi gibi yeniden her göreve hazır bulunur. Mali ve Cezaya Dayalı Sorumluluk Cezaya dayalı sorumluluk vekillerin görevlerini yaparken bir suç işlemelerinden dolayı ortaya gelir. Mali sorumluluk yine görevleri esnasında yasalara uymamazlık yüzünden devlete bir zarar gelmesin­ den doğar. Bir vekilin temsil masraflarından dolayı mali sorumluluğu için, Genel Muhasebe yasasında kayıtlı olduğu üzere, muhasebe memurunun yasalara uygun ve yazılı görüşüne karşı olarak bilerek emir vermesi gerekir. Bakanlar kurulunun tümüne veya tek bir vekile bu sorumlu­ lukların her ikisi veya bunlardan yalnız birisi yöneltilebilir. Bunun için vekillerin açıktan açığa yasalara aykın hareket etmiş olmaları gerekir. Bu sorumluluklann ceza kısmı için esas, Türk Ceza Yasası ile diğer bütün yasalardır. Mali sorumluluk özellikle Bütçe, Genel Muhasebe, Açık Artırma, Tartışma ve Borçlar Yasası üzerinde görüşülür. Anayasanın (Teşkilatı Esasiye Yasasının) açıkça Meclise verdiği haklardan birinin Bakanlar Kurulu veya bir vekil tarafından kesin bir şekilde kullanımı, konumuna göre bu bölümde yazılı sorumlulukları gerektirir. Bu iki tür sorumluluğun kesin bir sonuca varması için vekillerin usul çerçevesin­ de Büyük Millet Meclisi tarafından görüşmeler üzerine suçlanmasıyla Yüce Divana gönderilmiş olmalan ve bunun üzerine adı geçen divan tarafından Ceza Mahkemeleri Usulü Yasasına uygun şekilde mahkeme edilerek haklarında karar verilmesi gerekir. YAce Divan Yüce Divan on biri Temyiz Mahkemesi ve o’nu Devlet Şurası tarafından seçilen yirmi bir üyeden oluşmaktadır. Bunlar aralanndan 274

Mustafa Kemal ATATÜRK bir başkan, bir de başkan yardımcısı seçerler. Başkanlardan başka on dokuz üye arasından altısı kura ile yedeğe aynlır. Yedeklerin yansı Temyiz yarısı da Devlet Şurasmdandır. Yüce Divan vekilleri, Temyiz Mahkemesi ve Devlet Şurası baş­ kan ve üyelerini ve başsavcıyı mahkeme etmek üzere her gerek görül­ dükçe Büyük Millet Meclisi karan ile ayrıca kurulur ve işi bitince dağılır. Bu yüksek mahkemede savcılık görevini başsavcı yapar. Yüce Divan yürürlükteki yasalara uygun mahkeme yapar ve karar verir. Bakanların Sayısı Bakanlann sayısı ayrı yasayla belirlenir. Gerekliliğine göre bu sayının azalıp çoğalması veya birindeki görevin diğer bir bakana dev­ redilmesi yasayla yapılır. Sonuç olarak bizde Mübadele, tmar-tskân, Tanm ve Denizcilik Bakanlıklan kurulmuştur ve gerek görülmeyince de kaldınlmıştır. Her Bakanlığı bir kişi üstlenir, izinli veya haklı sebebi olan bir bakanın görevini vekâleten diğer bir bakan üzerine alabilir. Bu şekilde bir bakan, ancak bir bakana vekâlet edebilir. Bizde bugünkü yasaya göre Başbakanlıktan başka dokuz bakan­ lık vardır: Adalet, Milli Savunma, Dışişleri, İçişleri, Maliye, Milli Eğitim, Bayındırlık, Ekonomi, Sağlık ve Sosyal Yardım işlerin gerekliliğine göre yasa yapılarak bu sayının artıp eksilmesi her zaman mümkündür.

Türkiye Büyük Millet Meclisi

Türkiye Büyük Millet Meclisi özel yasasına göre yapılacak seçim sonucunda toplanan milletvekillerinden oluşur.*

Meclis’in Başlıca Görevleri Meclis yasama yetkisini bizzat kullanır. Yalnız ve ancak Meclisin yaptığı başlıca görevler şunlardır: 1. Cumhurbaşkanı seçmek. 2. Yasalan yapmak, değiştirmek, yorumlamak ve kaldırmak. 3. Devletlerle sözleşme, antlaşma yapmak. 4. Savaş ilan etmek, banş yapmak. 5. Bütçeyi kabul etmek ve devletin kesin hesaplannı incelemek ve onaylamak, para basmak. 6. Tekeli ve mali yükümlülüğü kapsayan sözleşme ve ayrıcalık­ ları onaylamak veya yürürlükten kaldırmak. 7. Genel ve özel af ilan etmek, cezalan hafifletmek veya değiştir­ mek. 8. Soruşturma ve yasal cezaları ertelemek. 9. Mahkemelerden geçerek kesinleşmiş olan idam hükümlerini yerine getirmek (infaz etmek.) *

276

Milletvekillerinin seçimine, milletvekilliği özelliklerine, seçim tutanaklanna ilişkin ayrıntılı bilgi almak için Medeni Bilgiler kitabının birinci cildine başvurulmalıdır.

Mustafa Kemal ATATÜRK 10. Hükümeti kontrol etmek (bunun yollan; soru, gensoru, yasama soruşturmasıdır). 11. Muhasebe Divanı ve Devlet Şurası başkan ve üyelerini seç­ mek. 12. Hükümetin ilan edeceği olağanüstü hali onaylamak ve ihti­ yaç halinde bu süreyi uzatıp kısaltmak.

Meclisin Kuruluşu Yeni seçilen bir Meclisin ilk toplanması en yaşlı üyenin veya seçilecek geçici başkanın başkanlığında gerçekleşir. En genç dört üye geçici olarak kâtiplik yaparlar. Bu toplanmada yeni milletvekilleri birer birer kürsüden yemin ederler.

Milletvekillerinin Yemini “Vatan ve milletin mutluluk ve esenliğine ve milletin kayıtsız şartsız egemenliğine aykırı bir am aç izlemeyeceğime ve Cumhuriyet esaslarına sadakatten ayrılmayacağıma namusum üzerine söz veririm

Başkanlık Divanı Bunu takiben ilk iş olarak Başkanlık Divanı seçilir. Bu divan bir başkan, üç başkan vekili, dört kâtip ve üç idare amirinden oluşur. Toplantıları başkan yönetir; herhangi bir sebep ve şekilde başkanlığa geçmezse onun işaret ettiği başkan yardımcılarından biri toplantıyı yönetir, her toplanmada en az iki kâtip kürsüde bulunur, idare amirle­ ri Meclisin iç işlerini, hesaplannı düzenlerler. İç hizmetlere, Meclis binasına, Meclis bütçesine, üyenin kişisel işlemlerine ve meclis memurlanna ait işler Başkanlık Divanının görüşülmesi ile yapılır. Başkanlık Divanı gizli oy ve mutlak çoğunlukla seçilir. Başkanlık Divanının doğal süresi bir yıldır. Eğer yeni Meclis doğal top277

Medeni Bilgiler lantı dönemi olan Ekim ayı başında toplanmamış ve zamansız bir seçimle diğer bir tarihte toplanmış ise Başkanlık Divanı izleyen Ekim ayının son gününe kadar görevinde kalır. Ve Ekim aynının birinci günü divan, yeniden seçilir. Daha önce seçilerek toplanmış bir meclisin izleyen yılbaşlannda başkanlık Divanı seçimi yeni baştan yinelenir. İlk toplanmada eski Başkanlık Divanına başkan yardımcılarından birisi başkanlık eder ve eski kâtipler de geçici görev yaparlar. Yeni başkanlık divanı seçilince yerlerini yenilerine bırakırlar. Meclisin Esası (İç yüzü) Türkiye Büyük Millet Meclisi dört yılda bir seçilir. Bu sürenin bitiminde yapılacak seçimde aynı kişilerin tekrar seçilmeleri yasaldır. Türkiye’de Meclissiz dönem yoktur. Meclisin süresi biter veya bitme­ den yeni seçim yapılmasına karar verilirse yeni Meclis toplanıp göreve başlayacağı ana kadar eski Meclis görev başında kalır. Bu sırada eski Meclis toplantılarını tatil etmiş olsa bile bizzat Meclise verilmiş olan görevlerin görülmesi gerektiği zaman, usulü çerçevesinde davet ile yine eski Meclis toplanır. Meclisin Toplanması ve Tatili Meclisin kendiliğinden toplanma zamanı her yıl Ekim başıdır. Bunun için hiçbir yüksek makam sahibi tarafından davete ihtiyaç yok­ tur. Milletin seçtiği her milletvekilinin bu zamanda devlet merkezinde bulunması en büyük millet ve devlet borcudur. Bu borcun yerine geti­ rilmesi için hiçbir yasal onay konmamıştır ve buna gerek de yoktur. Çünkü bu görevin en büyük onay kuvveti millete ve devlete hizmet etmek duygusu ve seçim yapan milletin bu noktaya yöneltilmiş dikka­ ti ve eksiklikleri gören gözüdür. 278

Mustafa Kemal ATATÜRK Meclis bir yılda en çok altı ay tatil yapabilir. Bu tatilin aralıksız olması söz konusu değildir. Tatil sırasında milletvekilleri hem dinlen­ me fırsatı bulurlar, hem de özellikle Mecliste kendilerine düşen görev­ leri iyi yapabilmek için ülkede dönem ve inceleme gezisi yaparlar. Mecliste görülecek işler zorunlu kılarsa hatta bütün yıl da toplanmalar devam edebilir. Meclisin doğal olarak dört yıl olan dönemi aşağıdaki durumlarla kısalabilir. a. Yeni seçim yapmaya herhangi bir sebeple imkan olmazsa, toplantı dönemi bir yıl uzatılabilir. Buna Meclis karar verir. Böylece bir Meclis beş yıl devam etmiş olur. b. Zorunluluk oluşursa dönem bitmeden önce seçim yenilene­ bilir. Buna ancak meclisin tüm üyelerinin yansından bir fazlası ile karar verilir. Bu şekilde giden Meclis dört yıldan az çalışmış olur. Yeni gelen Meclis, işe başladığı günden sonra gelecek ilk Ekim ayı başından hesap edilerek dört yıl- çalışır. Ekimden önceki toplantılar olağanüstü sayılır. Eğer bu Meclis normal olan dört yıllık toplantı dönemini biti­ rirse olağanüstü sayılan zamanla birlikte dört yıldan fazla kalmış olur. Tatil sırasında Meclisin belirli zamandan önce toplanmasına gerek gösterecek sebep ve durum olursa hemen davet yapılır. Bu dave­ ti Cumhurbaşkanı yapar, Meclis başkanı da gerek görürse yapabilir. Eger üyelerden beşte biri tarafından talep gelirse o zaman yine Meclis Başkanı aynı daveti yapar.

Milletvekilliğinin Konumn Her milletvekili yalnız kendini seçen seçmen çevresinin değil, tüm milletin vekilidir. Bununla birlikte bir vatandaşın herhangi bir seçim çevresinden seçilip milletvekili olması işlemi tamamlandıktan sonra, yasanın verdiği yetkiyle yalnız kendi seçim çevresinin değil, bütün devlet ve millet işleri ile ilgili olarak çalışması gerekir. 279

Medeni Bilgiler Milletvekilinin Söz Serbestliği Milletvekilleri Meclisteki oy ve görüşmelerden, sözlerinden ve bu görüşmeleri Meclis dışında söz veya yazı ile açıklamaktan sorumlu olmazlar. Bunun sebebi milletvekillerinin görüş ve düşünüşlerine sadık olarak ve hiçbir etki altında bulunmayarak çalışmalarını emin bulun­ durmaktır.

Milletvekillerinin Tutuklanması ve Yargılanmaları ve Yasama Dokunulmazlıkları Bir milletvekilinin, seçiminden önce veya sonra bir suç işlediği için sanık olarak sorguya çekilmesi, yargılanması veya tutuklanması, ancak Meclis Genel kurulunun kararıyla yapılabilir. Bunun için de milletvekilinin, vatandaşlann milletvekili olma­ larına engel olan veya milletvekilliğinden düşmelerine sebep olan suç­ lardan birisi ile suçlanması gerekir. O suçlar şunlardır: Ağır cezayı gerektiren bir suç veya hırsızlık, dolandırıcılık, emniyeti suiistimal, hileli iflas gibi onura dokunan suçlar... O zaman milletvekilinin sanık olarak sorgulanması, tutuklan­ ması ve yargılanması yasaldır. Ancak bunun için de önce milletvekili­ nin yasama dokunulmazlığının kaldırılması gerekir. Bu işlem şöyle gelişir: Milletvekilleri aleyhindeki dava talepleri, mahkemelerden Adalet Bakanlığı’na ve Bakanlıktan da sebepleri yazılı bir tutanak ile ve Başbakanlık aracılığı ile Meclis Başkanlığına bildirilir; Başkan bunu Anayasa (Teşkilatı Esasiye) ve Adalet komisyonlarından oluşan karma komisyona gönderir. Soruşturma sonucunda konunun yukarıdaki esaslara uygun olduğu görülürse komisyon tarafından dokunulmaz­ lığın kaldırılması hakkında bir tutanak yapılarak genel kurula bildiri­ 280

Mustafa Kemal ATATÜRK lir. Milletvekili isterse kendisini komisyonda ve mecliste savunur. Kararı genel kurul verir. Eger suç, yukarıda yazılı olanlardan başka suçlara da dokunu­ yorsa, araştırmanın Meclis dönemi sonuna bırakılması zorunludur. Böyle bir durumda bizzat milletvekili de kendi dokunulmazlığının kal­ dırılmasını istese yine kabul edilmeyebilir. Milletvekilliğinin Kalkması Bir milletvekilinin vatana ihanet veya milletvekilliği süresinde işlediği suçlardan birisi altında bulunduğuna aynı usul yolundan gidi­ lerek Meclis genel kurulu tarafından çoğunlukla karar verilirse yine yasama dokunulmazlığı kalkar. Eger bu karar genel kurulun üçte iki çoğunluğuyla alınırsa milletvekillik sıfatı da kaybedilir. Ağır ceza veya hırsızlık, sahtekârlık, dolandırıcılık, emniyeti suiistimal ve hileli iflas suçlanndan birini işlediğinden dolayı yasama dokunulmazlığı kaldırılan milletvekili, mahkûm olur ve hüküm kesin­ lik kazanırsa yine milletvekilliği sıfatı kalkar. İstifadan başka kasıtlı olmak, izinsiz ve özürsüz iki ay meclise devam etmemek ve memurluk görevi kabul etmek de milletvekilliğinin kalkmasını gerektirir. Bu şekillerden biri ile veya ölüm halinde boş kalan yere yeni milletvekili seçilir. Cinayet suçu gözle görülmüş olursa bu gidişin hiç birisi yapılmadan milletvekili tutuklanır, sanık olarak sorgulanır ve yargılanır. Bu durum ortaya çıktığı zaman hükümet Meclise hemen haber vermekle yükümlüdür. Milletvekillerinin her zaman bu gidiş ve karara gerek görülmeden, tanıklığına başvurulur. Mecliste Görüşme ve Güvenlik Meclis görüşmeleri açıktır. Herkes dinleyebilir. Görüşmeler 281

Medeni Bilgiler aynen kaydedilir. Kayıtlar, meclisin kayıt defteri ile harfi harfine yayın­ lanır. Devletin resmi gazetesi ile de yayınlanır, ancak meclis gizli görüş­ meye karar verirse, o zaman kayıtların yayınlanması, meclisin karanna bağlıdır. Gizli görüşmelerde dinleyiciler bulunmaz. Meclis görüşmele­ ri, meclisin süreli tüzüğünde uzun uzadıya yazılı olan yöntemlere göre yapılır. Görüşmeyi yönetmek konusunda başkanlık makamında bulu­ nan Meclis Başkanının veya Başkan vekilinin geniş yetkileri vardır. Bu yetkiye dayanılarak milletvekilleri hakkında dereceli güvenlik cezaları uygulanır. Bir milletvekilinin veya bazı milletvekillerinin Meclisin görüşmelerindeki esenliği bozmalanna izin vermemek, Başkanın en önemli görevi ve yetkisidir. Böyle bir girişim, zamanında ve kesin ola­ rak engellenemezse her milletvekilinin serbestçe fikirlerini söylemesi sayesinde ortaya gelecek olan “milli egemenlik” kuralı bozulur. İşte bunun için başkana, uyarılardan, geçici olarak meclisten çıkarmaya kadar güvenlik cezalan uygulama yetkisi verilmiştir. Başkan, geçici ola­ rak "meclisten çıkarm ak” cezasını alan bir milletvekilinin salonu terk etmemekte ısran halinde o milletvekilini polis kuvveti ile çıkartabilir.

282

Meclisin İşlemesi

Mecliste faaliyet öğeleri şunlardır: 1. Milletvekilleri; 2. Komisyonlar; 3. Genel Kurul. Milletvekilleri Milletvekillerinin başlıca üç görevi vardır: Yasama, kurul ve kontrol. Milletvekillerinin Yasama Görevi Bu görev Bakanlar Kurulu’nun uygulama ile yapmakla yüküm­ lü olduklan devlet yasalannı yapmaktır. Milletvekilleri yeni bir yasa koymak, mevcut bir yasayı değiştirmek veya büsbütün kaldırmak gereğini duyarlarsa bir yasa teklifi yazarak Meclis Başkanlıgı’na verirler. Yürürlükteki bir yasanın yorumuna ihtiyaç duyarlarsa bir önerge ile bunu isterler, hükümetten gönderilmiş veya başka bir milletvekili tara­ fından verilmiş kanun taşanlarının ve tekliflerinin veya yorum taleple­ rinin görüşülmesi sırasında komisyonlarda veya genel kurulda söz söy­ lerler. Görüşülen konunun kendilerince uygun gördükleri şekilde değiştirilmesini teklif ederler. Milletvekillerinin bu amaçla hazırladıklan değişiklik talepleri ilgili komisyonlara gönderilir. Milletvekilleri seçildikleri komisyonlarda çalıştıktan gibi, mensup olmadıklan komis283

Medeni Bilgiler yonların görüşmelerine de katılırlar. Yalnız orada oy veremezler. Bir milletvekili mensup olduğu komisyonda verilen karara karşı oy kulla­ nırsa veya mensup olmadığı komisyonda verilmiş bir karan doğru bul­ mazsa genel kurulda düşüncelerini savunur. Uygun bulduğu şekli Meclise kabul ettirmeye çalışır. Yalnız bütçe görüşmelerinde hükümet veya bütçe komisyonu tarafından kabul edilmedikçe elliden aşağı imzayı taşıyan önergeler oylamaya konmaz. Gizli oturum yapılması veya içtüzükte aksi yazılı olduğu halde açık oy kullanılması tekliflerinin de oya konması için on beş imzalı olması gereklidir.

Milletvekillerinin Örgütlenme (Teşkilat) Görevleri Öncelikle yürürlükteki yasaları uygulayacak hükümeti kur­ maktır. Diğer cihazları kurmak hususundaki çalışma da bu anlamda gerçekleşir.

Hükümet Kurmak Hükümet kuracak Cumhurbaşkanım seçmek ve bu seçime katılmak

oy

vermek

örgütlenme

görevinin

başında

gelir.

Cumhurbaşkanının Meclise tanıştınlacağı hükümete güvenoyu ver­ mek de milletvekilinin en önemli görevidir. Bu nokta yanlış anlaşılma­ malıdır. Her milletvekili her hükümete güvenoyu vermek zorunda değildir. Kendine yakışır şekilde güvenoyu veren milletvekili de gör­ evini yapmış demektir. Bizim Anayasamıza (Teşkilatı Esasiyemize) göre yeni bir hükümet, kuruluşunu izleyen bir hafta içinde Meclis huzu­ runda programını okur, güven ister. Ona güvenoyu vermeyen millet­ vekili, hükümetsizligi değil, ancak devlet işleri için daha çok başanlı olacak özellikte kişileri veya kendisince tutulan programı amaçlamış 284

Mustafa Kemal ATATÜRK olmalıdır. Bu şekilde meclis çoğunluğunun kabul edeceği bir hükümet meydana gelir. Bizde ve her yerde siyasi partilerin, meclis gruplarının çalışmaları bu görevin yapılmasını kolaylaştırır. Eğer bir meclis herhangi bir sebeple kendi çoğunluğunun güve­ nine sahip bir hükümet kuramazsa bu durum devleti karmaşık, bozuk bir duruma sokar. Otorite kalmaz, anarşi başlar. Bunun çözümü zaman geçirmeksizin yeniden milletin oylarına gitmek, yeni bir meclis seçtirmektir. Bazı devletlerde bu görev, devlet başkanının meclisi fes etmek yetkisini kullanması ile yerine getirilir. Bizim yöntemimiz, seçimin yenilenmesi karannı yine Meclisin vermesidir.

Milletvekillerinin Kontrol Görevi M illetvekilleri kontrolü üç şekilde yaparlar: Soru, önerge ve meclis soruşturması.

Soru Her milletvekili, Başbakana veya Bakanlara hitaben hükümete soru sorabilir. Bu sorular yazılı bir önerge ile sorulur. Soran milletve­ kili, bir soru cevabının sözle veya yazı ile verilmesini isteyebilir. Cevap yazı ile istenmiş ise, soru önergesi ile cevabın metni kayıt defterinin sonuna yazılır. Sözle istenilen cevabın kürsüden verilmesi gerekir. Bu cevap, başkanın ait olan makama yazacağı tutanağın ulaşmasından en geç iki toplanma sonra verilmesi gerekir. Ancak halkın menfaat düşün­ cesine veya gerekli bilginin elde edilmesi sebebine dayanılarak cevabı bir süre geciktirmek yasaldır. Yine halkın menfaat düşüncesinden oluş­ muş cevaplann gizli oturumda verilmesi de kabul edilir. Soru, açık ve belirli maddeler hakkında bilgi istemekten oluşur. Bu, kontrolün en basitidir. Verilen cevap üzerine yalnız soru soran mil­ letvekili görüşünü söyler. Bütçe görüşmeleri sırasında her milletvekili bu

285

Medeni Bilgiler yöntemlere tabi olmadan görüşülmekte olan konuya ilişkin Bakanlara her soruyu sorabilir ve gerekli gördüğü açıklamayı isteyebilir.

Gensoru Bir maddenin Başbakan veya Bakanlardan gensoru ile sorulmasını milletvekillerinden biri veya birkaçı önerge ile teklif edebilirler. Bu öner­ gede madde açıklaması gereklidir. Önergenin sorudan farkı bunun ama­ cında siyasi, mali, ceza sorumluluğu bulunmasıdır. Soru, belirli bir işin nasıl yapıldığı veya nasıl yapılması, ne önlem alınması düşünüldüğü hak­ kında bilgi almaktan oluşur, gensoruda ise bir işin şu şekilde yapılması yasal olarak veya devlet menfaati ve halkı kucaklayan siyaset noktasından tercih edilir iken, başka bir türlü yapılmış olmasını eleştirmek anlamı var­ dır. Bu eleştiride meclis çoğunluğu birleşirse yapılan işin içeriği ve öne­ mine göre vekil hakkında ceza gerekli olur. Eğer bu durum Başbakan hak­ kında söylenmiş olursa sonuç bütün hükümeti kapsar. Gensoru görüşmesine lehte veya aleyhte olarak diğer milletve­ killeri de katılırlar, tek söz önerge sahibine verilir. Eğer imza sahipleri birden fazla ise, ilk sözü ilk imzanın sahibi söyler. Ait olan vekil de dâhil olduğu halde bütün söz isteyenler sözleri­ ni söyledikten sonra hiçbir önerge verilmezse Başkan doğruca gündeme geçer. Bu durum, açıklamanın inandırdığı anlamına gelir. Gensorunun yeterliliği ile gündeme geçilmesi önergeleri verilir ve kabul edilirse sonuç aynı olur. Gündeme geçilmesi önergesi kabul edilmezse diğer önergeler ara­ sında hükümetin tercih edeceği önerge oya sunulur. Bu, hükümetin açık­ lamasını inandırıcı içerikte bulan ve bu nedenle hükümete güvenilmesini isteyen bir önerge olacaktır. Önerge kabul edilirse mesele çözülmüş demektir. Bu önerge kabul edilmezse veya verilen önergeler içinde hükü­ metin kabul edeceği bir önerge olmadığı için aleyhteki bir önerge oya sunulur ve kabul edilirse bakan veya hükümet düşürülmüş olur. Bu 286

Mustafa Kemal ATATÜRK durumu takiben hükümet istifa eder. Hükümet konusunda yazıldığı gibi, bu olay hükümet hakkında siyasi sorumluluğun gerçekleşmesidir.

Meclis Soruşturması Bir gensoru sırasında veya bütçe görüşülürken veya bu iki görüşmenin sonuçlannda bir vekilin veya Bakanlar Kurulu’nun cezası­ nı veya mali sorumluluğunu gerektirecek bir durum meydana çıkabi­ lir. Bundan başka böyle bir görüşme sonucunda olmaksızın doğrudan doğruya hükümetin genel siyasetinden veya vekillerin yapmak zorun­ da olduklan görevlerden dolayı da aynı sorumlulukları gerektirecek bir duruma dokunabilir, işte bu durumlarda milletvekilleri, (mali veya cezai sorumluluğu gerektiren) fiiller gerçekleştiğinden bahis ile Meclis Başkam’na önerge verirler. Bu önerge üzerine, önergeyi imzalayanlar ile ilgili vekil genel kurulda dinlenir ve ilk karar olmak üzere bu önerge­ nin dikkate alınıp alınmaması meclis oyu ile belirlenir. Önerge dikka­ te alınırsa, mesele Meclis komisyonlanndan ilgisi olanlara verilir. Bu komisyon gerçeği meydana çıkarmak için hükümetin bütün araçların­ dan yararlanmak ve istediği, yazılar, belgeler ve dosyalan kontrol altın­ da bulundurmak hakkına sahiptir. Bu komisyon, vekilleri sorgulayabi­ leceği gibi herkesi şahit ve bilirkişi olarak dinlemek yetkisine sahiptir. Tanıklann çağnya gitmeleri zorunludur. Yani gelmeyenler dev­ let kuvveti kullanılarak getirilir. Sonuç olarak komisyon ceza ve mali sorumluluğu gerektiren bir durum görürse konu meclisin karanyla Yüce Divana yollanır.

Sorumluluğu Olmayan İşler Hakkında Meclis Soruşturması Meclis yukanda yazılı şekillerde olmaksızın ve bir vekilin cezai ve mali sorumluluğunu aramaksızın da meclis soruşturması yapabilir. 287

Medeni Bilgiler Bu hareket, sadece vekilin sözü veya imzası altında olmaksızın her­ hangi bir işlemin veya işin nasıl görüldüğü hakkında resen bilgi edin­ mek amacının sonucudur. Bu Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuru­ luşunda temel olan "kuvvetlerin birliği” esasının verdiği milli irade birliğinin gereğidir. Bu nedenle bu görevi bir komisyona verir. Bu komisyonun yetkileri de aynıdır. Bu inceleme sonunda, sorumluluğa sebep oluşturacak durum ortaya çıkarsa işlem doğal işleyişini izler.

Komisyonlar Mecliste milletvekilleri, hükümet ve milletvekillerinin meydana getirdiği genel kurula teklif girişim ve karar öğesi (unsuru) oldukları halde komisyonlar genel kurula yardımcı ve genel kurul adına işleri inceleyen ve hazırlayan konumundadırlar. Bizim meclis komisyonları­ mızın kendilerine gönderilen işlerin incelemesinden başka hiçbir yetki­ leri yoktur. Yeni bir teklif komisyonun manevi kişiliğinden gelmez. Milletvekilleri komisyon görüşmelerinin esini altında yeni bir teklif yap­ makta fayda görürlerse bunu komisyon adına değil, milletvekili olarak Meclis Başkanlığina önergeyle yazarlar. Bu tanım komisyonlann önemi­ ni azaltmamalıdır. Aksine, ilk fikri düşünen, teklif eden hükümet veya milletvekil­ leri olduğu, son karan verecek de genel kurul olduğu halde, meclis kararlannın son şekillerinde en çok komisyonlann etkisi görülür. Bunun sebebi komisyonlann çoğunluk işleri bilgi ve görgü ile ve uygun zaman içinde incelemeye fırsat bulmalarıdır.

Komisyonlann Görevi Mecliste görüşülecek işler, her maddenin içeriğine göre, önce­ likle ilgili komisyonlarda çalışılıp pişirilir. Komisyonlar görüşmelerini kanun tasarısını gönderen Bakanlığın vekil veya memur edeceği yetki­ li kişinin huzurunda yaparlar. Eğer görüşme konusu bir milletvekili

288

Mustafa Kemal ATATÜRK teklifi ise teklif sahibini görüşmeye çağırırlar. Bakanın veya göndere­ ceği kişinin ve bilirkişinin veya teklifi yapan milletvekilinin tasan veya teklif hakkındaki görüş ve savunmalannı dinlerler. Kabul ettikleri maddeleri Meclis Genel Kurulu’na gönderirler. Orada görüşülmesi sırasında düşüncelerini savunurlar. Birkaç komisyonla ilgili maddeler sırasıyla ilgili komisyonlara gönderilir. Sonunda bu komisyonlann teklifleri genel kurulda birleşir. Bakanlarla komisyonlar arasında veya birden fazla komisyonun gördüğü işlerde, komisyonlar arasında anlaşmazlık çıkarsa meclis görüşmelerinde genel kurul son hükmü ve karan verir.

Komisyonlara Aynlma Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin bugünkü örgütüne göre on beş komisyonu vardır. Bunlardan dokuzu mevcut bakanların karşılığıdır. Ve bakanlann ismiyle anılır: 1. Adalet Komisyonu Bütün adli kanunlan ve yorumlan ve diğer kanunlann adliye ile ilgisi olan işlerini inceler. 2. Milli Savunma Komisyonu Bütün askeri tasan, teklif ve yorumlan ve askerlik ile ilgili diğer işleri hazırlar. 3. İçişleri Komisyonu Mülki ve iç yönetime ait işlere bakar. Posta, telgraf, telefon ve jandarma meseleleri de bu komisyonda incelenir. 4. Dışişleri Komisyonu Dışişleri ile ilgili yasalarla, sözleşme ve anlaşmalarla ilgili tasanlan inceler. Başka bakanlıklann görevlerinden bakanlara ilişkin görev­ lerden dış siyaset ve anlaşmalarla ilgili olan maddeleri de inceler.

289

Medeni Bilgler 5. Maliye Komisyonu Mali yasaları ve maliye üzerinde etkisi olan bütün maddeleri inceler. 6. Ekonomi Komisyonu Ticaret, tanm, ormanlar, madenler ve hayvanlara ait tasanlan inceler. Hangi işe ait olursa olsun ülkenin ekonomik durumuna etkisi olacak maddelerin incelenmesi de esasen ait olduğu komisyondan başka bu komisyona da gönderilir. 7. Bayındırlık Komisyonu Demiryolları, şose ve köprü, su işlerine ait yasalar ve ayrıcalık­ lı şirketlerin esas mali yükümlülüğü içeren sözleşmeleri bu komisyona incelettirilir. 8. Milli Eğitim Komisyonu Meclisten çıkacak milli eğitime ait işlerin inceleme makamıdır. 9. Sağlık Komisyonu Sağlık ve sosyal yardım tasarı ve tekliflerini inceler ve hazırlar. Bunlardan başka meclisin kendi görevlerine ait işlerin görülme­ si için aşağıda yazılı altı komisyon çalışır: 1. Anayasa (Teşkilatı Esasiye) Komisyonu: anayasa değişikliği, tüzük değişikliği ve diğer kanunların anayasaya uygunluk noktasından başka, komisyonlann kararsızlıklarının durum ve tespiti bu komisyo­ na aittir.

Dilekçe ve Meclise Şikâyet 2. Dilekçe Komisyonu: Meclise başvuran vatandaşlann şikâyetle­ ri ve dilekçeleri tamamen bu komisyona verilir. Bu bakımdan milli ege­ menlik kavramı noktasından Dilekçe Komisyonu’nun önemi bulun­ maktadır. Bu komisyon, haklannı meclis nezdinde aramak yoluna 290

Mustafa Kemal ATATÜRK giren vatandaşlann iddialannı incelemekle yükümlüdür. Kişiliklerine ve kamuyla ilgili olarak yasa ve tüzüklere karşı gördükleri konulan Meclise şikâyet etmek Türklerin hakkıdır. Bu şikâyet yazı ile veya tel­ grafla yapılabilir. Meclise şikâyet edecek vatandaşlann dilekçelerinin altına imza atmaları, ünvanlannı ve adreslerini yazmalan gerekir. Eğer imza sahipleri birden fazla ise içlerinden hiç olmazsa birisinin isim, ünvan ve adresi iyice kaydedilmelidir. Dilekçeler doğruca Meclis Başkanlığı’na verilebileceği gibi bir milletvekili aracılığıyla da verilebilir. Mahkûmlar bizzat veya akrabalan aracılığıyla af veya cezanın hafifletilmesi için meclise başvurabilirler. Bu başvurular Adalet Bakam’nın veya başkanlık makamından bakanın göndereceği bir kişinin huzurunda görüşülür. Komisyonlar görüşme­ den önce söz konusu işin içeriğini, ait olduğu bakandan yazı ile de sorarlar. Vekiller bu sorulara en geç iki ayda cevap vermekle yükümlü­ dürler. D ilekçe Komisyonunun bir özelliği vardır; Diğer komisyonlardan hiçbirisinin verdiği karar genel kuruldan geçmedikçe kesinlik kazan­ madığı halde, dilekçe komisyonunun kararlarında bu kesinlik vardır. Dilekçe komisyonu verdiği kararlan genel kurula göndermez. Bunları her hafta aynntılı sebeplerle birer cetvele döker. Bu cetveller bakan ve milletvekillerine dağıtılır. Cetvelin dağıtıldığından başlamak üzere bir ay içerisinde bir itiraz olmazsa komisyonun kararı kesin ve meclisin karan gibi geçerlidir. Bu süre içerisinde bakan veya bir milletvekili tarafından itiraz gelirse, konu Meclis Genel Kurulu'nda görüşülür ve sonuçlandmlır. Bu görüşmede de gerekirse işin ilgilendirdiği bakan veya göndereceği memur da dinlenir. 3.

M uhasebe Divan Komisyonu: Uygulanan bütçelerin hükümet

tarafından kesin hesap yasa tasansını inceler. Bundan başka hükümet dairelerinin sene içindeki harcamaları ve yükümlülükleri hakkında her üç ayda bir muhasebe divanının meclise göndereceği raporlan inceler.

291

Medeni Bilgiler Bu inceleme sonucunda hazırlanan tutanaklar Meclis Genel Kurulu’nda görüşülerek karara bağlanır. 4. Meclis Hesaplarım İnceleme Komisyonu: Meclis bütçesinin ve buna bağlı bütçelerin uygulanmasına gözetmenlik eder. Harcamayı bu komisyondan bir kontrolör (murakıp) onaylar. Komisyon, geçmiş yılın meclis bütçesine ait kesin hesap tasansını yapar. Meclis veznesini ve eşyasını teftiş eder. Bu komisyonun özelliği bizzat meclis hesaplannı, meclis adına kontrol etmesidir. Bu komisyonun inceleme sonuçlan da genel kurula bildirilir. 5. Meclis Kütüphane Komisyonu: Meclis kütüphanesini düzenler ve yönetir. Kütüphanenin yetkili müdürü bu komisyonun kâtipliğini de yapar, idare amirlerinden birisi Başkanlık Divanı tarafından bu komis­ yona üye olarak aynlır. 6. Bütçe Komisyonu: Devletin yıllık Bütçe yasasını ve bütçeyle uzaktan veya yakından ilgisi olan bir konu içeren, bütün yasa tasanlanm, teklif ve yorumlannı inceler. Devlet gelir ve masraflannın azaltıl­ masına veya arttırılmasına etkisi olacak her teklif ve tasarı bu komis­ yonun incelemesine sunulur. Bütçe konulan arasında aktarma teklifle­ rini de Bütçe Komisyonu inceler.

Karma ve Geçici Komisyonlar Bunlardan başka herhangi bir iş için birden fazla ilgili komisyo­ nunu bir arada çalışması şekli de vardır. Buna karma komisyon derler veya bazı komisyonlardan gereken kadar üye alınarak belirli bir iş incelettirilir. Bu da geçici komisyon ismini alır. Karma ve geçici komis­ yonları Meclis Genel Kurulu uygun görür ve oluşturur. Komisyonların Kuruluşu ve Çalışması Komisyonlar adet olduğu üzere on beşer üyeden oluşur. Bundan fazla ve eksik üyeli komisyonlar da vardır. 292

Mustafa Kemal ATATÜRK Bütçe ve içişleri Komisyonlarının 25’şer ve Adalet, Dilekçe ve Milli Savunma Komisyonlarının 20’şer, Meclis Hesaplarının inceleme Komisyonunun 10 ve Kütüphane Komisyonunun da 5 üyesi vardır. Yine de tüm komisyonların üye sayılarım Genel Kurul gerek görürse arttınr. Her milletvekili, her komisyonun görüşmesine katılabilir. Ancak üyesi olduğu komisyondan başkasına oy veremez. Komisyonlar bütün bakanlarla doğrudan doğruya iletişim kurabilirler. Komisyonların Seçimi Komisyonlar her toplantı yılı başında bir yıl için Genel Kurul tarafından seçilir. Başkanlık Divam’na seçilen milletvekilleri bir komis­ yonda üye olamazlar. Bütçe Komisyonu üyesi başka komisyona seçile­ mez, diğer milletvekilleri en çok iki komisyona üye olabilirler. Her komisyon seçiminden sonra toplanıp kendi aralannda bir başkan, bir tutanak yazıcısı, bir de kâtip seçerler, işleri çok olan bazı komisyonlarda bir de başkan yardımcısı ve birçok tutanak yazıcısı ayrı­ lır.

293

Genel Kurul

İçeriği Bir karan, Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne bağlamak için genel kurul tarafından kabul edilmiş olması gerekir. Bu bakımdan Meclis Genel Kurulu milli egemenliğin olduğu kadar milli kudret ve büyük­ lüğün de göstergesidir. Genel Kurul görüşmelerinden önce hükümetin getirdiği yasa taşanları, milletvekillerinin kanun teklifleri ve önergeleri ve hatta komisyonların düzenledikleri tutanaklar hiçbir kesin hüküm içermezler. Meclis Genel Kurulu anlaşıldığı şekilde toplanarak iç tüzükteki kurallara uygun kabul etmediği bir belge yasa ve meclis karan olamaz. Örneğin bir milletvekili veya birkaç milletvekili herhangi bir konu hakkında bir yasa taslağı yaparak çoğunluk oluşturacağı sayıda millet­ vekillerine imza ettirseler, genel kurul halinde toplanan mecliste görüş­ me ve kabul edilmedikçe bu belge hiçbir değere sahip değildir. Genel Kurul’un görev yapmasına yetkin bir durumda toplanmış olması için başkanın makamını alması, divan kâtiplerinin yerlerinde bulunması ve milletvekillerinin de en az aynlmış sayının yarısından bir fazlası ile toplantı salonunda hazır bulunmaları ve meclis başkanı tarafından açılmış olması koşuldur. Genel kurul salonuna milletvekillerinden, meclis memur ve hizmetlilerinden, hükümetten görev ile gönderilmiş memur ve bilirki­ şilerden başka kimse giremez. 294

Mustafa Kemal ATATÜRK Genel kurul her zaman olduğu gibi devlet merkezinde meclis binasında toplanır. Yalnız meclis genel kurulunun görüşme için bulu­ nulan yerde, devletin tam egemenliğinin geçerli olması ve milletvekil­ lerinin hiçbir tehdit altında bulunmamaları ve meclis başkanının, mec­ lisin güven ve serbestliğini bozabilecek herhangi bir kuvvet veya giri­ şime karşı emrindeki kuvvetleri kullanmakta hür ve egemen bulun­ ması esas koşullardandır. Bizim tarihimizde ve yabancı devletler tarih­ lerinde resmi devlet merkezlerinin bu özellikleri kaybettikleri zaman* meclislerin başka yerlerde toplandıkları bir gerçektir. Bu şartlar altında bu hareket yalnız yasal olmakla kalmaz. Belki böyle bir durumda dev­ let kudretinin ve milli egemenliğin gösterilmesi, kendilerine millet emaneti olan milletvekilleri için böyle bir hareketin yerine getirilmesi zorunlu bir görev olur. Böyle bir halde meclis çoğunluğunun yukarıda yazılı şartlar altında toplanması herhangi sebeple mümkün olamazsa milli egemen­ liğin ana kaynağı olan bizzat milletin zaman kaybetmeksizin seçim yaparak ülke kaderini yönetme görevini yüklenecek, Millet Meclisini yaratması gerekir.

Görüşme Başkan saatinde Meclisi açar. Mecliste yeterli çoğunluk olduğu şüphe götürmez ise görüşmelere başlanır. Başkan ve kâtipler bunda kararsızlık gösterirlerse veya beş milletvekili bunu iddia ederse yokla­ ma yapılır. Meclis görüşmeleri demek, devlet ve millet hakkında büyük öneme sahip hüküm ve kararlan vermek için milletvekillerinin karşı­ lıklı düşüncelerini söylemeleri ve her milletvekilinin kendi görüşü noktasından en iyi, en doğru ve devlet için en kârlı ve hayırlı olan şekli çoğunluğa kabul ettirmeye çalışması demektir. * Burada öğretm en, tarihi örn ekler vermelidir.

295

Medeni Bilgiler Bu tanıma göre düşünce, görgü, tecrübe sahibi yüzlerce insanın bir arada bu kadar önemli şeyleri zaman kaybetmeden ve gerçeklerin gürültü arasında kaybolmasına meydan vermeden konuşması için esaslı kurallara ve usullere uymak zorunluluğu vardır. Konunun önemi sebebiyle veya içinde bulunulan zaman ve koşullann gerekleri ile mec­ lis görüşmeleri bazen çok heyecanlı sahneler arz eder. Bu sahneler vatanperverliğin en geniş gösterimleridir.

Karar Bütün tartışmalardan sonra meclisin çoğunluğu karannı verir ve sükûnet gelir. Meclis çoğunluğunun karan, meclisin kararı demek­ tir. Yalnız aksi düşüncede bulunan milletvekilleri değil, bütün vatan­ daşlar bu karara tabi olmak zorundadırlar. Kendi düşünce ve görüşlerinin mecliste kabul edilmemiş olma­ sı hiçbir milletvekili için bir kusur ve bir ayıp oluşturmaz. Aksine çoğunluğun oyu kendi görüşünün aksine ortaya çıktığını gören bir milletvekilinin, karar belli olduktan sonra sonucu kendi düşüncesiy­ miş gibi kabul etmesi, milli birlik ve devletin kudreti adına yapılmış en yüksek bir hareket tarzı olur. Bir milletvekili karardan sonra da, buna uymayan kendi düşüncesinin doğruluğuna sadık kalabilir. Böylece de karan kabul etmek onun için bir vatan borcudur. Yalnız ülkede daha hayırlı olduğu kanaatinde bulunduğu düşüncesinin kabul ettirilmesi için kurallann kendisine fırsat verdiği zamanlarda usulün gösterdiği yollardan çalışabilir. Bu açıklama, milli terbiyenin her vatandaştan istediği çok ince bir olgunluk özelliğini tespit eder, bu olgunluğa yetişmeyen insanlar ne kadar vatanperver olurlarsa olsunlar, ülkeleri ve hatta kendileri için bir gün zararlı olabilirler.

296

Mustafa Kemal ATATÜRK Dinleyiciler Meclis görüşmeleri aslında açıktır. Herkes görüşmeleri dinleye­ bilir. Dinleyiciler salonun kendilerine ayrılan yerinde ses çıkarmadan ve saygılı bir şekilde otururlar. Erkekler şapkasız bulunurlar. Dinleyiciler bir milletvekilinin sözünü kabul etmek veya etmemek yolunda söz söyleyemezler. Bu yolda hareket de edemezler, alkışlayamazlar. Görüşmeyi bozan dinleyiciler meclis güvenlik güçleri aracılığıyla salondan çıkarılır ve yetkili makama teslim edilirler. Gizli görüşmelere milletvekilleri ile yeminli kâtiplerden başka kimse gire­ mez.

Söz Almak ve Söylemek Meclis görüşmeleri gündem sırasıyla gerçekleşir. Gündeme genel kurul egemendir. Milletvekilleri söz için başkana isimlerini kay­ dettirirler ve kayıt sırasıyla söylerler. Söz kürsüden ve genel kurula hitaben söylenir. Kısa görüşmelerin, başkanın izni ile ve başkana hita­ ben yerinden söylenmesi yeterlidir. Meclis görüşmelerinde hükümet adına söz söylemek yetkisi ile ya başbakan ya da adına bir bakan veya birinci sınıf başkanlık dairesinden birisi hazır bulunur. Bundan başka herhangi bir bakana ait konunun görüşülmesinde de işin ait olduğu bakan veya adına aynı başkanlardan birisi hazır bulunur. Başkan ve kâtipler görüşmeye karışmak isterlerse söz alarak ve görevlerini diğerlerine bırakarak yerlerinden kürsüye geçerler.

Görüşme Kaydı Görüşmelerde söz kesmek, kişilikle uğraşmak, gösteri ve gürül­ tü yapmak yasaktır. Başkanın, bu hareketlerde bulunacak milletvekili­ ni engelleyecek destek kuvveti ve yetkisi vardır. Başkan, hiçbir şekilde tüm gürültüyü engelleyemezse, ayağa

297

Medeni Bilgiler kalkarak görüşmeyi kapayacağını söyler ve yine dinletemezse kapar. Bir saat sonra açar. Yine huzur sağlanmamış olursa görüşmeyi başka güne bırakır. Görüşme usulü çerçevesinde bittiği zaman başkan, mec­ lisin toplanacağı günü ve saati söyleyerek meclisi kapatır. Meclis görüşmelerinin sonucu milletvekillerinin lehte veya aleyhte verecekleri oylarla tespit edilir. Görüşme konusunun içeriğine göre oy toplamanın çeşitli şekilleri vardır. El kaldırmak yoluyla verilen işaret oylarının sonucu Başkanlık Divaninin görerek onayı ile belirle­ nir. Gizli veya açık oylar oy kâğıtlarının kâtipler veya kura ile ayrılacak milletvekillerinin aynmı şeklinde tespit edilir. Her iki halde de oy sonucu başkan tarafından söz ile genel kurula bildirmesi zorunludur.

Y asa

Yasanın Tanımı ve Kapsamı Yasa, konusunu ilgilendiren bütün vatandaşların istisnasız yap­ mak veya yapmamak zorunda olduklan şeyleri tanımlayan ve tespit eden bir metindir. Söz halinde yasa olmaz. Yasaların koyulmasında birinci esas tüm halkın menfaatidir. Yalnız askerler, yalnız tüccarlar için özel yasalar da vardır. Fakat özel işin görülmesi düzenlenirken de vatanın ve vatandaşlann genel menfaati göz önünde tutulur. Yasalar kesin olarak Büyük Millet Meclisi tarafından görüşüle­ rek ve kabul edilerek ve usulü çerçevesinde Cumhurbaşkanı tarafından çıkarılmalı ve ilan edilmelidir. Bu yoldan başka usul ve şekillerle yasa yapılamaz. İlgililerin usul çerçevesinde yayınlanan yasaları bilmemeleri geçerli sebep sayılmaz. Destek kuvvetlerinin esası, ceza göreceklerin fark ve temyiz özelliklerine sahip olmalarıdır.

Yorumlar Bir yasanın anlaşılmasında ve açık bir şekilde şüphe ve karar sizlik meydana gelirse onu yorumlamak yine meclisin hakkıdır. Bir yorumun hükmü, ilgili yasanın yürürlüğe girdiği tarihe kadar uzanır. Yorum yolu ile yorum tarihinden geçerli olacak yeni bir hüküm kona­ maz. Yorum teklifleri sırasında böyle bir gerek kendini gösterirse, yayın tarihinden geçerli olmak üzere, yeni bir yasa yapmak zorunlu-

299

Medeni Bilgiler dur. Yorumlar mecliste yalnız bir görüşmeye tabidir. Yasa Teklifi Yasa teklif etmek hakkı yalnız milletvekillerinin ve Bakanlar Kurulu’nundur. Bu amaçla öncelikle bir tasarı yapılır. Bu tasanlar onu teklif edenlerin kendi bilgi ve tecrübelerinin, dikkat ve yeteneklerinin yüksekliği ile uygun bir değerde olur. Tasanlar aynen yasalann hazır­ lanmasındaki şekil ve tarzda yazılır. Yalnız amacı içerir. Böyle bir yasa­ nın çıkanlması zorunluluğuna ait düşünceler yasanın metni dışında sebep olarak hazırlanır, iyi düşünülmüş ve hazırlanmış taşanların mec­ lisin birçok incelemesinden sonra aynen yasa haline geldiği gerçektir. Yasa tasarıları önce meclis başkanı tarafından, o işin ilgilendirdiği komisyonlara gönderilir. Komisyonlar bunlan inceler ve görüşürler. Gerekli gördükleri değişikliği yaparlar. Komisyonlar kendilerine gelen bir tasannın, onu teklife götüren sebepleri geçerli görmedikleri durumlarda tümüyle reddine karar verebilirler. Komisyonlar, aynen kabul veya değiştirilmeyi veya reddetmeyi tespit ettikleri tasarılan meclis genel kuruluna gönderirler. Yasalann Genel Kuralda Görüşülmesi Genel Kurula gelen komisyon tutanaklan, basılarak ve görüş­ meden en az iki gün önce milletvekillerine dağıtılır. Yasalann genel kurulda görüşülmesi özel bir usule tabidir. Önce bir yasanın geneli hakkında görüşme açılır; söz alan milletvekilleri bir kere böyle bir yasaya ihtiyaç olup olmadığını ve ihtiyaç olması halinde genel düzen­ leme ve hazırlığının uygun olup olmadığını söz konusu yaparlar. Yasa maddeleri görüşülmeden önce bu genel görüşme sonucunda maddele­ re geçmenin uygun olup olmadığı hakkında başkan oylama yapar. Her madde hakkında milletvekillerine söz söylemek fırsatı verilir. Maddeler üzerinde söz söyleyen milletvekilleri bir noktanın değişmesine veya o maddenin ihtiyaç olmadığına inanırlarsa bunu başkana bir önerge vererek teklif ederler. Bu tekliflerden maddeye ihtiyaç olmadığını ileri 300

Mustafa Kemal ATATÜRK sürenler öncelikle oya sunulur. Çoğunluk maddeyi ihtiyaç olarak kabul ederse bundan sonra değişiklik önergeleri üzerinde oylama yapı­ lır. Bu önergeler, tasarı üzerinde çalışan komisyonunda kabul edeceği veya kurulca kolay anlaşılır basit bir noktayı içeriyorsa meclisin kabul oyuna sunulur. Maddenin hazırlanarak, düzenlenmesi için çalışmayı gerektiren değişiklik teklifleri hakkında yalnız dikkate alınıp alınma­ mak noktasından oya sunulur. Karar olumlu olursa madde düzenlen­ mek üzere tekrar komisyona verilir. Yasalar, aksine karar olmadıkça iki görüşmeye tabidirler. Bütün maddelerin görüşülmesi bittikten sonra başkan, kanu­ nun ikinci görüşmesine geçilip geçilmemesi hakkında oylamaya baş­ vurur. Sonucun kabulü gerçekleşirse beş gün sonra ikinci görüşme yapılır. Eğer meclis çoğunluğu ikinci görüşmeye geçilmesini kabul etmezse yasa reddedilmiş olur. Türkiye Büyük Millet Meclisi görüşme­ lerinde bunun örnekleri vardır. İkinci Görüşme ikinci görüşmeler daha kolay bir görüşme usulüne tabidir. Bunlarda yasanın genel kurul görüşmesi yoktur. Maddelerin görüşme­ leri de, ilgili milletvekillerinin maddelerin değişikliği için verdikleri önergeler üzerinde görüşülmesi şeklinde yapılır. Onayları Meclisin yetkisi içinde bulunan anlaşma ve sözleşme­ lerin onayı hakkındaki tasanlar görüşülürken anlaşma ve sözleşme maddeleri görüşülmez ve bunlar üzerinde değişiklik teklif edilemez, maddeler ayn ayn oya da sunulmaz. Cumhurbaşkanının, ilanını uygun görmeyerek on gün içinde bir daha görüşülmek üzere iade ettiği yasalar yeni bir tasannın görü­ şülmesi hakkındaki usule uygun ve ancak yalnız bir kere görüşülür. İkinci defa kabul edilecek şeklin çıkanlması zorunlu olur. Bir yasanın görüşülmeye başlanırken acele edilen teklif meclis tarafından kabul edilirse ikinci görüşmeye gerek kalmaz. 301

Medeni Bilgiler Yasalara Uymak ve Saygı Göstermek İyi vatandaşlar kanuna yalnız uymakla kalmaz, ona aynı zaman­ da saygı gösterirler. Ona uymak ise ister istemez zorunludur. Devletin, vatandaşlan zorlama ile yasalara uymaya götürecek yöntemleri, örgüt ve araçlan vardır. Ancak vatanperver ve yüksek vatandaşlar bu görevi bir zorlama altında yapmamak yolunu tercih ederler. Aslında böyle vatandaşlar yasalann uygulanmasını sağlamak için var olan zorunluluk araçlarının varlıklarını bile hissetmezler. Yasalar, milletin bunlan yapmak görevi ile seçtiği meclisin eseri olduğu için milletin arzusunun da sonucudur. Ülkede millet arzusu­ nun egemen olmasını isteyen, huzur ve güven arayan vatandaşlar dev­ letin yasalarına saygı gösterenlerdir. Böyle vatandaşlar bizzat saygıya layıktır.

302

Bütçe

Bütçenin Kapsamı Bütçeye en büyük önemi vermek yeni ve medeni devletin ayırt edici özelliğidir. Meclisin bütçeyi incelemesi ve onaylaması milli ege­ menlik ilkesi uygulamasının en esaslı göstergesidir. Devlet işlerinin millet meclisleri tarafından düzenlenmesi ve kontrolü düşüncelerini doğuran sebeplerin içinde ve bunlann başmda milletlerin gelirler ve masraflar üzerinde oy sahibi olma arzulan vardır.

Gelirler, Masraflar ve Bütçenin Denkliği Devlet bütçesinin gelir ve masraf tutarlannın birbirini tutması en önemli ve esaslı bir iştir. Bu sonucu elde etmek için Hükümet ve Meclis birbirini tamamlayan çalışma yürütürler. Bütçenin gelir birimlerini vergiler doldurur.* Bundan başka devlet mal ve emlakinin gelirleri, Devletçe işletilen orman, maden, demiryolu, fabrika... vs. gibi kurumlann karlan ve hâzinenin çeşitli sebeplerle ve çeşitli yerlerden alacaklan gelirler arasına kaydedilir. Henüz girmemiş olan bir yılın bütün bu gelirinin ne kadar tutacağını gerçeğe uygun bir şekilde tahmin etmek çok önemlidir. Aksi halde bu tahmine dayanarak yapılan masraflar fazla çıkar, devletin temeli olan bütçe denkliği bozulur. Devletin bütün hayatı bu bozukluktan etkile­ nir. * Medeni Bilgiler kitabının birinci cildine başvurulmalı.

303

Medeni Bilgiler Bütçenin masraf kısmı devletin bütün bir yıllık hizmetlerini, işlerini kapsar. Bunun içindir ki bütçe görüşmeleri, bütün devlet işle­ rinin her yıl toptan ve ana noktalar üzerinde ayrıntıları ile Millet Meclisi tarafından görüşülmesine ve kontrolüne fırsat verir.

Bütçenin Hazırlanması Bütçeyi ve buna dayalı olarak Bütçe Kanununu Bakanlar Kurulu hazırlar, Meclis inceler ve onaylar. Bu görevin yapılması için her yıl ve Anayasada (Teşkilatı Esasiye Kanununda) gösterilen tarihte bu tasarı­ nın meclise verilmesi hükümetin görevidir. Türkiye’de mali yıl, Haziran’ın birinci günü başlar. Bu sebeple bütçe tasansını alan meclis, bütçe görüşmelerini en geç Mayıs sonuna kadar bitirmekle ve yasayı kabul etmekle yükümlüdür. Bütün vergilerin, yürürlükteki yasalan uyannca tahsil edilmesi ve masrafların yapılabilmesi için yeni mali yıl girmeden Bütçe Kanununun kabul ve ilan edilmiş olmalıdır. Bütçe komisyonunun, bütçeyi inceleme görevini zamanında bitirmesi için aylar süren bir devamlılıkla ve dikkatli şekilde çalışması gerekir. Her bütçe, uygulanacağı yıl içerisinde devletin her idare şube­ sinde ve ilerleme, gelişme işlerinde izleyeceği yolları gösteren bir reh­ ber ve aynı zamanda Hükümeti ile Meclisi ile bütün devlet örgütünün idari ve siyasi kudret ve hünerlerini gösterir büyük bir eserdir. Bütçe Yasasının hükmü bir yıla özgüdür. Bu yasaya, hükmü bir yıldan fazla sürecek maddeler yazılamaz. Devlet malından bütçe dışın­ da hiçbir harcama yapılamaz. Bütçe Görüşmesi Bütçe görüşmesi, masrafın artırılması, gelirin kesilmesi nokta­ sından milletvekilleri için daha belli usullere tabidir. Tek veya birkaç milletvekilinin bu kapsamlı teklifleri Hükümet veya Bütçe Komisyonu 304

Mustafa Kemal ATATÜRK tarafından kabul edilmedikçe geçerli olmaz. Bu konuda yapılacak tek­ liflerin dikkate alınarak komisyona gönderilebilmeleri için elli imzayı taşımış olması zorunludur. Diğer taraftan bütçe görüşmesi milletvekilleri için hükümeti kontrol noktasından gayet geniş bir konu oluşturur. Bütçe görüşmele­ rinde Maliye Bakanı ile hizmetin ilgili olduğu bakan veya gönderecek­ leri yüksek memurlar hazır bulunur. Bu nedenle her milletvekili bütçe görüşmesi sırasında bütünüyle gözden geçirilecek olan işler dolayısıy­ la hükümetten her şeyi sorabilir. Bütçe konu konu oya sunulur ve Bütçe Kanunu madde madde kabul edilerek yasa genel kurul için oya sunulur. Meclis tarafından kabulü, işlemi bittikten sora, Bütçe Yasası diğer yasalar gibi, Cumhurbaşkanı tarafından çıkarılır ve ilan edilir. Yalnız Cumhurbaşkanının diğer yasalan bir daha görüşülmek üzere meclise iade etmek hakkı olmasına karşılık bütçe iade edilemez.

Bütçenin Uygulanması Bütçenin uygulanması da önemli bir konudur. Hükümet, gelir bütçesinin uygulanmasını, vergileri tahsil ederek, gelirleri hâzineye gön­ dermekle yapar. Masraf bütçesinin uygulanması ile de yıl içinde yapılma­ sı meclisin onayından geçen işleri izlemiş ve yerine getirmiş olur. Masraf uygulamasında her işe, ona aynlan bölümdeki parayı harcamak önemli­ dir. Bir bölüme konmuş olan ödenek, diğer bölümdeki işe harcanamaz. Buna ihtiyaç duyulursa meclisten kanun çıkarmak gerekir. Bütçenin değer ve kuvveti bu kurala uymakla saklı kalır. Yalnız seferberlik ve savaş halinde Milli Savunma bütçesi topla­ mı, durumun gerektirdiği şekilde yeniden konulara ayınp harcamaya Hükümetin yetkisi vardır. Hatta bu durumda Milli Savunma bütçesinin toplamı meclisten karar alınmadan belirli bir oran üzerinden artırılabi­ lir. 305

Medeni Bilgiler Muhasebe Divanı Bütçeyi yapmak, kesin hesap yasalannı incelemek ve onayla­ mak, para basmak, tekel ve mali yükümlülüğü kapsayan sözleşme ve ayrıcalıkları onaylamak yoluyla devletin mali işlerinin temelini meclis kurar. Bunların uygulamasını yapacak hükümettir. Devlet gelirinin toplanmasının ve harcanmasının millet adına kontrolü de Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne aittir. Ancak meclisin bizzat yapamayacağı, her güne ait bu ayrıntılı işleri kendi adına yapmak üzere Muhasebe Divanı kurulmuştur.

Görevi Divan, bütçenin bölüm ve maddelerinin korunmasına özen gös­ terir. Hesap işlemlerini kontrol eder. Askeri ve mülki bütün devlet dai­ relerinde bulunan devlet malını almaya ve harcamaya memur ve sorum­ lu bulunanlann hesaplarına bakar ve gerektiğinde onlan yargılar. örgütlenmesi Muhasebe Divanı, bir birinci başkan, dört ikinci başkan ve on bir üyeden kuruludur. Büyük Millet Meclisi tarafından seçilen bu kurul üç daire halinde çalışır. Divanın mahkemeye ait yetkisini uygulamak için bir de savcı bulunur. Her işlemi ayn ayn kontrol etmek üzere Divanın emrinde yeter­ li sayıda kontrolörler (murakıplar) ve bir başkâtibin emrinde bürosu vardır. Bizzat Divanın bütçesine ait uygulama ve kesin hesaplar Meclis tarafından yapılmaktadır.

Devlet Şurası Devlet Şurası çok faydalı bir araçtır. Bunun seçilmesine oy ver­ mek de bizim usullerimize göre milletvekillerinin görevidir. Bazı ülke­ lerde şura üyesi atama yoluyla belirlenir. 306

Mustafa Kemal ATATÜRK Esas Görevleri Devlet Şurası, hükümetin soracağı herhangi bir konu hakkında danışılarak oy verir. Hükümetin incelettirmeye gerek gördüğü yasa tasarılarını ve bütün tüzükleri görerek bunların nasıl yapılmaları gerektiği hakkında görüş ve teklifini tespit eder. Bundan başka devlet ile halk ve memurlar arasında ortaya çıkacak davalara bakarak karar verir. Bu esas sayesinde millet bireyleri, haklarında hükümetin uygu­ layacağı işlemleri haksız ve yasa dışı bulmalan halinde işi inceleyip karara bağlayacak yüksek bir yargı makamı bulmuş olurlar.

örgütlenme Şekli Devlet Şurası Başbakanlığa bağlıdır. Bir başkanın yönetimi altındadır. Her biri bir başkan dört üyeden oluşan beş daire vardır. Devlet Şurası başkanı istediği zaman bu dairelerden her birine başkan­ lık eder. Şuranın bir de genel kâtibi vardır. Genel kâtip hem üye olarak oy vermek hakkına sahiptir, hem de büroyu yönetir. Başkan, daire başkanları, genel kâtip ve üye Büyük Millet Meclisi tarafından seçilir. Şuranın işlerini inceleyen ve hazırlayan bir yardımcı ve üyesi de vardır.

Daireler ve Görevleri 1. Mülkiye Dairesi: Memur suçlan için mahkeme veya mahkeme edilemez karan verir. Belediyelerin seçim işlemleri ve bütçeleri hakkındaki itirazlan inceler. Valilerin tüm meclis kararlanna karşı itirazlanna bakar. Hükümetin dâhili idare hakkında oyunu isteyecek konular üzerinde görüş belirler. 2. Uygulama Dairesi: Tüm yasa ve tüzük tasanlannı inceler, görüşlerini yazar. 3. Maliye ve Bayındırlık Dairesi: Mali, ekonomik ve bayındırlığa ait işler hakkında Hükümetin soracağı konular üzerine oylannı belir­ 307

Medeni Bilgiler ler. Devletin kamu hizmetini yerine getirmesi için yapmış olduğu söz­ leşmelerde sonradan yapılacak değişiklikler hakkında görüş bildirir. 4.

Dava Daireleri: (1 ve 2 numara ile iki dairedir). Devlet ile mil­

let arasında kamu hizmetinin yerine getirilmesinden dolayı doğabile­ cek davalan görür ve karar verir. Türkiye Büyük Millet Meclisi, bizzat milletten doğan ve millet, ülke için hükümler koyan milli ve resmi en büyük kuvvet kaynağıdır. Her duy. gunun ve arzunun üstünde onun kararlarına uymak ve ona saygı göstermek bütün vatandaşların kutsal borcudur.

Siyasi P artiler

Kapsamı Siyasi partiler, demekler yasasında* yazılı esaslara göre kurulur. Siyasi partileri diğer bütün demeklerden ayıran esas, bu partilerin ülke­ nin yönetimi ve siyaseti hakkında sahip olduklan görüşleri egemen kıl­ mak amacını izlemeleridir.

Parti Programı ve Tüzükleri Her siyasi parti, ülkenin her idare şubesinde hangi yolu izleye­ ceği ile ülkenin daha zengin, daha mutlu, daha güvenli ve daha onurlu olacağını belirler. Bu esaslar partinin programı olur. Bundan başka par­ tinin ülkede ve meclisteki örgütlenme şeklini nasıl yapacağını, bu örgü­ tün nasıl çalışacağını belirlenir. Bu da partinin tüzüğünü oluşturur.

Parti Arkadaşlığı Bir siyasi partiye mensup olanlar, ülkenin hayn ve mutluluğu için belirli esaslar içerisinde, yasaların gösterdiği yollan izleyerek bir­ likte çalışmak üzere millet ve vatandaşlar karşısında birbirlerine söz vermiş onurlu ve sorumluluk sahibi arkadaşlardır.

* Dernekler yasası ve dem ek kuruluşu hakkında bilgi almak için “Vatandaş İçin

Medeni Bilgiler" m birinci kitabına başvurulmalıdır.

309

Medeni Bilgiler Bir Siyasi Partiye Girmek tçin Bu sebeple bir siyasi partiye girecek olanlar, öncelikle partinin ülkeye hizmet noktasından sahip olduğu makamı görmek, bunun için de partinin tarihçesini gözden geçirmek zorundadırlar. Bundan başka partinin izlediği veya izleyeceği yönetim ve siyaset esaslarını gösteren programını iyice inceleyerek, kendi öğrenim, tecrübe ve kanaatleri ile bu esaslar arasında ciddi ve samimi bir yakınlık bulunduğunu görme­ lidirler. Bütün bunlardan sonra da, partiyi yöneten liderlerin, parti yönetiminin şahsi özelliklerine, ülkede uzun yıllar tecrübe edilmiş olması gereken hizmet yeteneğine, çalışkanlıklarına, vatanperverlik ve samimiyetlerine dikkat edilmesi gerekir.

Partide Güven ve Ülkü Bir partiyi oluşturan insanların başarılı olmaları için başlıca koşullar, bütün parti arkadaşlarının tutulan ve izlenen yolun doğruluğuna samimi olarak inanmış olmaları, sevgi ile karışık bir güven ile birbirlerine inanmaları ve tüzükte yazılı esaslar içerisinde parti ülküsüne özen göstermeleridir. Seçim ile parti yönetimlerine geti­ rilecek kişilerin yönlendirme ve yönetimine tabi olmayı bilmek siyasi terbiyenin önemli bir aşamasıdır.

Partilerin Amacı Siyasi partilerin amacı seçimlerde çoğunluk kazanarak iktidar makamına geçmek ve ülkeye faydalı olacağına inanılan programdaki esasları yasalaştırarak eyleme koyup uygulamaktır. Çoğunluğu kazan­ manın doğal yolu, program ve ilkelerde olduğu gibi, bunlan uygulamak için gerekli olan erdem, kudret ve irade niteliğinde de ülke kamuoyu­ nun beğenisini ve katılımını kazanmaktır. Büyük bir emek ve yüksek bir erdem ve iradenin ürünü olması gereken bu sonucun kazanılmasını kolay görenler her zaman aldanmışlardır. 310

Mustafa Kemal ATATÜRK Siyasi Partilerin Sakınacağı Noktalar Türkiye’de siyasi partilerin ülke hizmetinde başanlı olmaları için bazı önemli koşullar vardır. Açık program ve tüzükte yazılı hedef­ lerden başka gizli yollar izlemek çok kötü bir şeydir. Bunu olabilir görenler bir kere ülkeye kötülük yapmış olurlar. Bu sebeple bu hareket yasa önünde cezaya sebep oluşturur. Bundan başka, gizli amaç güden ve buna çalışanlar kendileri ile aynı partinin amaçları üzerinde sami­ miyet ile yürüyen arkadaşlannı iğfal ve onlara ihanet etmiş konumun­ dadırlar. Bunun toplum ahlakı noktasından önemi meydandadır. Bir partiye yapay olarak gerçek erdem ötesinde bir yönelmeyi sağlamak ve hızla iktidar makamına yaklaşması için kamuoyunu oyalayacak halkı avlayacak bazı beyanlarda bulunması ve hayali sözler vermesi, aklıse­ lim sahibi olanlann ve ülkeye gerçekten hizmet etmek hedefinde bulu­ nanların dikkatle kaçınacakları hareketlerdendir. Milli birliği, milli düzen ve kudreti bozacak, zayıflatacak uluslararası düşünceleri aşılama yolu, ülkeye ihanete sebep olan particilerin çekinmeleri gerekli olan bir şeydir. Vatanperver bir siyasi parti acı ve tatlı bütün çalışmalarını, tar­ tışma ve mücadelelerini vatanın sınırlan içinde vatandaşlar arasında yapmakla yükümlüdür. Herhangi bir sebep altında ve ne şekilde olur­ sa olsun yabancılardan ve vatan dışında vatan aleyhinde çalışanlardan yardım ve kuvvet aramak bir siyasi partinin kendi alnına kara bir damga vurmasından başka bir şey değildir.

Mecliste Partiler Siyasi partilerin meclislerde çalışmalan için bazı yöntemler var­ dır. Partinin meclisteki grupları önemli işleri kendi aralannda görüşe­ rek ve tartışarak çoğunlukla bir karara vanrlar. Bu karar partinin mil­ letvekili olan bütün üyeleri için geçerli olur. Bütün milletvekili üyeler mecliste, partilerinin kararlanna göre oy vermekle yükümlüdürler.

311

Medeni Bilgiler Parti Kongreleri Parti örgütü en küçük merkezlerden başlayarak yerel kongrele­ rini yaparlar, bu kongreler başlıca şu esaslarla ilgilenirler: 1. Program ve tüzük değiştirilmesi teklif edilecek noktalar; 2. Parti hükümetinden istenilecek işler; 3. Partinin yerel hesaplannın incelenmesi; 4. Partinin yerel yönetim kurulunun seçimi; 5. Üst kongreye gidecek delegelerin seçimi; 1 ve 2 numaralı maddelerin özeti partinin büyük kongresinde toplanır, görüşülür. Kararlara bağlanır. Bundan başka büyük kongre merkez örgütünün hesaplanna bakar ve merkez örgütünü yönetecek kişileri seçer. Büyük kongrenin kabul ettiği program ve tüzük ile verdiği kararlara bütün parti mensuplarının uymaları şarttır.

Muhalif Partiler Muhalefet etmek, eleştirmek hedefleri bir parti oluşumu için esas olamaz. Muhalif parti kavramı bizde yanlış anlaşılmış ve yanlış uygulanmıştır. Bir parti kurmak, mevcut bir partiye veya partilere muhalif yol­ lar izlemek gibi sabit bir düşünceye esir olmak demek değildir. Böyle hareket edenler, ileri gidişi tutan, yoldan alıkoyan olumsuz insanlardır. Bunlar, kendilerini beğendirmek için başkalarına kötü demeyi tek araç olarak kullanan insanlara benzerler. Yeni partiler "şu işleri şu şekillerde ve şu yolları izleyerek göreceğim” diyerek emek, gayret ve dikkat ürünü olan esaslar ve ilke­ lerle meydana çıkmalıdır. Bir parti ancak devamlı ve dayanıklı bir çalış­ ma ve yüksek ahlak sayesinde kendi ilkelerine inananların sayısını art­ tırabilir. Yeni bir esasla ortaya atılan bir partinin bu yolu izlemesi için ilk 312

Mustafa Kemal ATATÜRK koşul, var olan partileri en azından kendisi kadar saygı ve itibara yara­ şır görmesi ve bütün hareketlerinde kendisini bu düşüncenin etkisi altında bulundurmasıdır. Anayasamızın (Teşkilatı Esasiye Kanunumuzun) kamu haklan bölümünün kapsamı ve sıkıyönetim konusu “Vatandaş için Medeni Bilgiler”kitabının birinci cildinde yayınlanmıştır. Bu sebeple bu kitabın Anayasaya (Teşkilatı Esasiyeye) ait açıklamasını içeren birinci kısmın­ da bu konular tekrar edilmedi.

Hükümet Örgütü Devlet örgütü arasında, hükümet örgütünün konumu yapıcı, koruyucu, düzenleyici ve yönetici olmaktır. Bu itibarla bir devletin genel gidişinde, geleceğe hazırlanışında, olaylara karşı koyuşunda ve güçlükleri ortadan kaldınşında göstereceği yetenek, hükümetin kudre­ tine ve çalışmasına bağlıdır. Meclislerin koyacağı esaslan, kanunları gerçekte uygulayacak olan hükümettir. Hükümetlerin işlemesi ve çalış­ ması, birinci kısımda yazılan yükümlülüklerle onay kuvveti altındadır. Bu kısımda Türkiye Cumhuriyeti’nin hükümet örgütü açıklana­ caktır. Bakanlıklann nasıl kurulduğunu ve nasıl işlediğini açıklamakla birlikte her Bakanlığın örgütüne ait bilgi verildikten sonra ülkenin o bakanlık işlerine deyinen resmi ve milli çalışmalannı tanımlamak için ayn ayrı bölümler yapacağız.

Başbakanlık* Başbakan, devlet yönetiminde, maddi ve manevi yükümlülük­ lerin en büyüğünü omuzlan üstünde taşıyan kişidir. Bu nedenle devle­ te ait başarılardan doğacak en büyük şeref de Başbakana ait olur. Onun

* Bu bölümdeki açıklama kitabın baş taraflarındaki yürütme (Yürütme (icra Kuvveti) bölümünde yazılı "Görev ve Sorumluluk” konusunu tamamlar

313

Medeni Bilgiler sorumluluğunu bir dereceye kadar hafifleten durum hükümetin her zaman meclisin kontrolü altında bulunmasıdır. Her yılki toplantı döneminde hükümetin meclisle çeşitli yollarla ciddi iletişimleri olur. Bu iletişimler dolayısıyla mecliste görülecek gösterinin konumu olum­ lu oldukça Başbakan sorumluluk yükünün hafiflediğini hisseder. Başbakan, Bakanlar Kurulu’nun başkamdir. Bu kurulun toplan­ tılarına başkanlık eder; meclisin hükümetle iletişimine aracı olur ve Bakanlar Kurulundan her bir bakanın kendi dairesine ait görevi yeri­ ne getirirken hükümetin genel gidişine uygun bir yol izlemesini, bütün bakanların çalışmalarında amaç birliğini ve dayanışmayı sağlar. Bakanlar Kurulu’nun yasalar ve tüzükler meclis tarafından uygun bulunmuş olan hükümet programındaki genel siyaset esasları­ na göre çalışmalarını izler. Bakanlar Kurulu’nun yapacağı yönetmelik ve kararnameleri ve yasa taşanlarını diğer bakanlar ile ve bir bakanlığa ait olup da kendi yetkisi içerisinde olan kararnameleri yalnız işin ait olduğu Bakan ile birlikte imzalar. Bu yönetmelik ve kararnamelerin bakanlıklarca uygu­ lanmasına gözcülük eder. Meclis huzurunda hükümet adına söz söyle­ mek hakkı yalnız başbakanındır. Diğer bakanlar, başbakan tarafından görevlendirilmedikçe, yalnız kendi bakanlıklannın siyasetine ve çalış­ masına ilişkin açıklamada bulunabilirler. Başbakan, hangi bakanlığa ait olursa olsun iç, dış, mali vs. genel siyasete ait herhangi bir önemli konunun çözümünü üstlenmeyi gerek­ li görürse bunu bizzat yapar Bu sırada işin ait olduğu bakanlığın baka­ nı ile aynı düşüncede olması doğru bir davranıştır.

Bakanların Değişmesi Başbakan işlerin yolunda gitmediğini görürse genel siyasetten onaklaşa sorumlu ve hükümetin başı olması sebebiyle bakanlara emir­ lerde bulunur. Bir ya da birkaç bakanın hükümetin çalışmasını ve iş

314

Mustafa Kemal ATATÜRK birliğini bozması kötü alışkanlıklarını gördüğü ve bunun doğal ilişki yolu ile düzeltilmesini imkânsız bulduğu zaman o bakanlara istifa rica­ sında bulunur. Bu yol amacı gerçekleştirmezse hükümetin istifasını sunmak yoluyla Cumhurbaşkanına yeni bir hükümet kurma fırsatını vermesi gereği ortaya çıkar. Bir başbakanın görevde en hassas noktası bir taraftan hükümetin birliğini ve dayanışmasını korumak için bütün akımlara karşı yasal önlemleri almak ve meclis çalışmaları ile her zaman soğukkanlılıkla karşı koymaktır. Diğer taraftan da bakanlar ara­ sında çalışma ve amaç birliğinin bozulması veya herhangi bir sebeple devlet işlerinin görülememesi yüzünden onarılması mümkün olmayan veya devlete zarar verecek olan durumlardan önce davranmak ve istifa zamanını geçirmemektir. Başbakanın Cumhurbaşkanı ile İlişkileri Başbakanın Cumhurbaşkanı ile ilişkisi önemli bir nokta oluştu­ rur. Başbakan yürütmenin başı olan Cumhurbaşkanı tarafından seçil­ miş olduğu için onun güvenine sahip demektir. Devlet işlerinin yolun­ da gitmesi için bu güvenin devamı zorunludur. Demokrasi ile yönetilen ülkelerde başbakan çoğunluğa sahip partinin lideridir. Bu nedenle Cumhurbaşkanı, erdem ve ahlak ve hatta şahsi ilişki noktasından özelliklerini ve alışkanlıklarını derinden tanı­ madığı kişiyi başbakan atamak durumundadır. Çoğunluğa sahip partiye lider seçilecek değerde bulunan kişi­ nin, olgun ve devlet başkanı ile karşılıklı güven hislerini devam ettir­ meye kudretli bir insan olacağı tabiidir. Başbakan yasal olarak meclise karşı sorumlu olmakla birlikte kendisini iktidar makamına getiren ve devletin başı olan kişiye karşı da manevi olarak sorumlu durumdadır. Bununla birlikte başbakan azledilemez.

315

Medeni Bilgiler Başbakanın İstifası Hükümet meclisin güvenine sahip bulundukça veya kendiliğinden çekilmedikçe görevinde kalır; meclisten güvensizlik oyu alan başbakan hükümetin istifasını vermek zorundadır. Cumhurbaşkanı yeniden seçildiği zaman da devletin yeni başkanına yeni bir hükümet kurmak fırsatını vermek üzere eski hükümet istifa eder. Kendiliğinden istifa eden ve hatta meclisin güvensizliği sebe­ biyle hükümetin istifasını vermek zorunda olan başbakan, tekrar hükümet kurulması için görevlendirilir. Bunun sebebi mecliste görü­ len güvensizliğin kesin olarak başbakanın kişiliğine yönelmiş olmama­ sıdır. Meclisin gördüğü eksiklik kişileri beğenilen bir yürütme kurulu­ nun genel oluşum bakımından, içinde bulunulan günün ve koşulların gereklerine uygun bulunmaması olabilir. Veya meclis hükümetin izle­ diği genel yönetim ve siyaset yolunu beğenmemiş bulunabilir. Bu durumlarda, çekilen başbakan Bakanlar Kurulu’nu oluşturanları değiştirmek veya günün ihtiyaçları noktasından mecliste billurlaşan düşüncelere uyan yeni bir program ile iş başına gelmek yollarıyla yeni­ den hükümet kurabilir.

Başbakanlık örgütü Başbakanlığın, bir müsteşan ve müsteşarın emrinde müdürlük­ lerden kurulu bir bürosu vardır. Başbakanın bir özel kalemi bulunur. Başbakan, Cumhurbaşkanı, Meclis Başkanı, Bakanlar ve Devlet Şurası Başkanlığı ile doğrudan doğruya haberleşir. Yüksek Ekonomi Meclisi, Diyanet İşleri Başkanlığı, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve İstatistik Genel Müdürlüğü bugün Başbakanlığın emrindedir. Bu makamlar gerek ve ihtiyaca göre başka bakanlıklara da bağlanabilirler. M6

Mustafa Kemal ATATÜRK Genelkurmay Başkam’nı, Başbakan seçer ve Cumhurbaşkanı onaylar. Genelkurmay Başkam banş zamanında ordulara kumanda eder. Devlet Örgütü Arasında İşbirliği Bir bakanlığın daireleri ilgili işlerde birbirleriyle her zaman ile­ tişim halinde bulunurlar. Bunun gibi hükümeti oluşturan bakanlar ara­ sında da sürekli bir işbirliği, devletin başarısı için önemli esaslardandır. Bütün bakanlıklar bütçe ile kendilerine verilen ödeneği harcar­ ken, önemli sözleşmeleri hazırlarken ve yıllık olarak bütçeye konan paraların yıl içindeki ödeme zamanlarını tespit ederken Maliye Bakanlığı ile özenli bir iletişimi korurlar. Her başarının başı olan mali düzenin elde edilmesi için izlenilen bu yol, bütçelerine sahip olan bakanlıkları boş yere ve zararlı bir mali sorumluluk altına sokacak dereceyi bulmamalıdır. Diğer taraftan Maliye Bakanlığı da hazine gücünün ve ödeme olanaklarının artması amacına yürürken ülkenin devamlı servet kay­ naklarının gelişmelerine ve devlet hizmetlerinin görülmesine zarar ver­ meyecek sınır içinde kalmalıdır. Maliye, kendi görevi içinde çalışırken ekonomik görüşlerin korunmuş kalmasına özen için Ekonomi Bakanlıgı’nın sürekli dikkatli gözleri önünde bulunur. Ekonomi Bakanlıgı’nın bu noktadan gücü ve etkisi büyük olmak zorundadır. İç güvenlik önlemi alınırken, bir dış anlaşma yapılırken, Bayındırlığa ait imar işleri, aktarım araçları, tarifeler, demiryolu, su kanalları inşaatı düzenlenirken, okul programlan yapılır ve hatta vatan savunması gereği olarak bir limanda güvenlik araçlan veya örneğin, olası hava saldırılanna karşı savunma araçlan hazırlanırken vatanı kapsayan bir ekonomi düşüncesinin gereklerine uyulur ve her ilgili dairenin üzerin­ de Ekonomi Bakanlıgı’nın uyaran gücü hissedilir. Sınır yakınlarındaki iç durumlar ve önlemlerin görüşülmesi sıra­ sında İçişleri, Dışişleri ve Genelkurmay Başkanlığı ile sürekli düşünce 317

Medeni Bilgiler alışverişinde bulunurlar ve sürekli ortak hareket yolunu izlerler. İç güvenlik ve emniyet işlerinde İçişleri ve Adalet Bakanlıkları ve bunlann yürütme ve uygulama araçlan tek bir beden halinde hareket ederler. Kültür ve eğitim noktasında Milli Eğitim Bakanlığı bütün dev­ let üzerinde varlığını duyurur. Harici ve hayati işlere dokunan her çalışmada bütün bakanlıklar Dışişleri Bakanlığının bildirilerine ve düşüncelerine uyarlar. İçişleri, Adalet, Milli Savunma işlerinin, inşaat işleri, su inşaatı gibi noktalarda Bayındırlığın ve öğrenci kısımları bakı­ mından Milli Eğitimin, Sağlık Bakanlığı ile sürekli iletişimi bulunur. Son olarak bütün daireler ve örgüt, devletin büyük güvenlik aracı olan ordunun ve askeri kurumların, vatan tehlikesi anında göreceği yüksek ve onurlu görevi kolaylaştırmak noktasını uzun banş dönemlerinin devamı sırasında da göz önünde bulundururlar. Bu açıklama devlet örgütü arasında işbirliği düşüncesini can­ landıracak basit örneklerdir. Devlet, hepsi kendi başına, kendisine özgü bazı yasa ve tüzük metinleriyle ayrı ayn yönetilir, birbirinden ayrı araçlar değildir. Devlet, her parçası diğerinin görevini hazırlayan veya tamamlayan ve bir küçük çivisindeki anza yüzünden bütün bünyede kötü etkiler görülen bir makine gibidir. Devletin kuvvet ve başarısı, işbirliği düşüncesine dayalı, kurallı, metotlu, zamanlı ve programlı bir çalışma sistemine bağlıdır.

Bir Bakanlığın Yönetim Tablosu Müsteşar Her bakanlıkta bakanın emrinde memur olarak bir veya birkaç müsteşar vardır. Müsteşar, bakanın her işte en yakın müşaviri ve yar­ dımcısı ve bütün bakanlık bürolannın gerçekte en yüksek şefidir. Bütün bakanlık bürolannın düzenli ve esaslı hedeflere doğru yürüyerek işle­ mesi ve çeşitli genel müdürlüklerin çalışmalan arasında bir iletişim ve ortak çalışmanın düzenlenmesi müsteşann eliyle gerçekleşir. 318

Mustafa Kemal ATATÜRK Bakanlık işlerinin önemli parçalan genel müdürlük olarak müsteşann emrinde çalışırlar. Bazı bakanlıklarda doğrudan bakana bağlı ve ayn bütçe ile yönetilen bağımsız genel müdürlükler de vardır. Her genel müdürlük, işinin şekil ve konumuna göre çeşitli müdürlüklere ve bunlar da bazı şubelere aynlırlar. Müdürlükler ve şubeler işlerine göre birer yet­ kin kişinin veya kâtibin yönetiminde masalara aynlırlar. Bakanlıklarda Birbirine Benzeyen Örgüt Bakanlıklann özellikleri gereği olan ayn dairelerden başka her bakanlıkta birbirine benzer işlerin görülmesi için aynı isimde ve hemen hemen aynı örgütte ve aynı görevleri yapmakla görevli daireler de vardır. Bunlann başlıcalarını aşağıya yazıyoruz, ileride kaydede c e g im iz bakanlıklar örgütü görüşülürken (yaklaşık bir farkla) hepsine bunlann da eklenmiş olduğunun hatırlanması gerekir: Teftiş (Denetleme) Teftiş kurullan mensup olduklan dairelere ait bütün işlemleri inceler ve denetlerler. Bu sırada yasadışı ve yolsuz halkın haklannı bozu­ cu veya devlete zarar verici şeyler görürlerse o zaman denetleme işlemi­ ni soruşturma aşamasına geçirirler ve o zaman Adalet Bakanlığının soruşturma memuru yetkisiyle görev yaparlar. Gerçeklerin meydana çık­ ması için gerekli görürlerse ilgili memura işten el çektirirler. Müfettişler bölgelerinde bizzat denetim ve soruşturma işini yapacakları gibi mensup olduklan bakanlıklann verecekleri emir üze­ rine de gösterilen işler hakkında aynı işlemleri yaparlar. Bakanlıkların konumlanna göre teftiş kurullannın görevlerinde değişiklikler olur. Örneğin; Maliye Teftiş Kurulu diğer maliye memur­ larıyla karışık durumda değildir. Bunlar para, eşya, malzeme ve diğerleri gibi tüm devlet mallan ve hesaplan üzerinde çok ayrıntılı bir 319

Medeni Bilgiler meslek bilgisiyle çalışmak zorundadırlar. Bu sebeple maliye müfettişle­ ri ayrı bir meslek halindedirler. Maliye müfettişleri yalnız Maliye Bakanlığı sınırlan içinde değil, bütün bakanlıklar ve hâzinenin hakkı­ na az çok ilgisi olan bütün daire ve kurumlarda teftiş yapmak yetkisi­ ne sahiptirler. Bütün bakanlıklar, kendilerine ait işlerde devlet malına dokunan kanşık işlere rastlarlarsa hemen maliye müfettişlerinin olaya el koymalarını isterler. Adalet Teftiş Kurulunun, görevlerinde bağımsız olan hâkimleri ve mahkemeleri de teftişe yetkileri vardır. Milli savunma işlerinde mesleki teftiş için ayn bir örgüt yoktur. Kumanda heyetleri aynı zamanda teftiş kurullarıdır. Yalnız araç ve gereçler (levazım,) malzeme ve hesap işleri ayrıca teftiş edilir.

Teftiş Kurulunun Kapsamı Devlet yönetiminde teftiş çok önemli bir iştir. Meclisin koyduğu yasa esaslannı uygulayacak olan Bakanlar Kurulu bütün ülke içinde bu uygulamanın doğru dürüst yapıldığını, ancak müfettişleri aracılığıyla inceler ve kontrol eder. Meclisin kontrol ve gerektiğinde ceza hakkını koruduğu hükü­ metin uygulama ve yürütmeye memur örgütü yanında yine yürütme kuvvetinin bir organı olan teftiş örgütünün de sürekli bir faaliyetle çalışması gereklidir. Teftişsiz bir yürütme örgütü gittikçe kanunlardan ve devlet merkezinin esas ilkelerinden uzaklaşmaya, isteğe bağlı hale gelmeye ve sonunda çürümeye mahkûmdur.

Muhasebe Muhasebe müdürlükleri; Her bakanlık ve bağımsız bütçeli gerH müdürlük nezdinde, Maliye Bakam’mn atadığı bir muhasebeci bulunur. 320

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu kişi bütçe uygulamasında, alım satım işlerinde ve hesaba, mali işlere ait işlemlerde hem bakanlığın hem de mâliyenin bir memuru gibi çalı­ şır. Ödeme emirlerinin bütçeye ve yasalara uygun olması bunların önemli ve sorumluluk gerektiren görevleridir. Mesleğinde bilgi sahibi olan muhasebeci nezdinde çalıştığı bakanlığa aynı zamanda bir “hesap müşaviri” olarak hizmet eder.

Hukuk Müşaviri Yabancı devletlerle yapılan ve yapılacak anlaşmalara, uluslar­ arası veya kişiler ile yapılmış ve yapılacak sözleşmelere özellikle hukuk ve cezaya, Medeni Yasa ve Borçlar Yasalanna, Ticaret Yasasına, Bütçe ve Hesap yasalanna değinen işlerde Hükümetin bilgi sahibi yardımcılara ihtiyacı vardır. Bu görevleri yerine getirecek olan bakanlıklar veya bağımsız genel müdürlükler nezdinde bir daimi Hukuk Müşavirliği bürosu bulunur. Bundan başka geçici olarak anlaşma ve sözleşmelerin yapılması için delegeler kurulu ve davalann izlenmesi için de avukat­ lar kullanılır. Mâliyenin izleyeceği kesintisiz davalar bulunduğu için, bu bakanlıkta sürekli olarak hazine avukatlan da kullanır.

özel Kalemler Bakanlıklarda bakanın iletişim ve işlemlerini, halk ile iş sahiple­ riyle ve basın ile ilişkisini gerektiğinde şifrelerini düzenlemek üzere bir müdürün emrinde özel kalemler vardır.

Personel İşleri Müdürlüğü Her Bakanlıkta personel işleri işlemleri önemlidir. Devletin bütün görevlerini görecek insanlar memurlardır. Hak ve görevleri ayrı yasalarla düzenlenen memurlann tavır ve davranışlan ile sicil kayıtlan özenle tutulması gereklidir. Memurlann yükselmeleri, cezalan, kıdem­ 321

Medeni Bilgiler leri, emeklilik işleri doğru ve yasalara uygun bir şekilde düzenlenmeli­ dir. Bütün bu işleri bir müdürün emrinde personel işleri bürolan yapar.

Doküman (Evrak) Müdürlüğü Bakanlıkların iletişim kayıtlarını, dosyalannı, dokümanın (evra­ kın) yerlerine gönderilmelerini, teslimlerini izleyen bürolardır.

Diğer örgüt Bakanlıkların bina ve eşyalannı iyi bir durumda korumak ve merkez dairelerine ihtiyacı olan şeyleri sağlamak için bazı Bakanlıklarda daire müdürlükleri ve bazılarında bundan başka malze­ me (levazım) müdürlükleri bulunur. İhtiyaca göre bakanlıklarda yayın ve özel istatistik işleri için de ayn müdürlükler bulunur. Özel kalem müdürlüklerinden başka bütün bu örgüt, Bakanlık müsteşarının emri altında çalışır. Bakanlıklar emrinde memurlann cezalandırma işlerine bakan düzen komisyonlan, atama işlemlerinde çalışan seçim komisyonlan ve bazılarında karar kurulları, ayırma komisyonları, anlaşma komisyonla­ rı, bayındırlık meclisi gibi kurullar da vardır.

Adalet

Bakanlıkların Durumları, Görevleri ve Örgütleri Adliyenin görevi, Türk Devleti’nin yönetim şeklini, cumhuriyeti ve yasalarla belirlenerek Türkiye’yi medeni bir devlet düzeyine çıkaran inkılâp sonuçlannı, Türkiye toplumunun huzur ve rahatım, güven ve asayişini, ahlakını Anayasada (Teşkilatı Esasiye Kanununda) yazılı kamu haklan esaslan çerçevesinde vatanda yaşayanlann serbestliklerini, korunmalannı, haklannı ceza onaylanyla savunmaktır. Bu savunma, yasalar dışında hareket yoluyla yasal olmayan amaçlara çalışanlara ve güvenliği ve haklan bozmak isteyen suçlulara yöneliktir. Bundan başka kişiler veya kurum ve tüzel kişiler arasındaki ticaret ve hukuk davalannı izlemek ve haklan yerine getirmek adaletin önemli görevidir. Bakanlık örgütü Adalet Bahm lığı’nın bu görevlerle ilgilenen daireleri şunlardır: 1. Ceza İşleri Müdürlüğü: Bakanlığın ceza işlerine ait bütün işlemlerini ve ceza yasalan ile ceza kurumlan hakkında incelemeler yapar. Adli zabıta memurlan işlemleri, suçlu adliye memurlannın yar­ gılanmaları, tüm cezalann aflanna ait işler ve memur mahkemelerinin adliyeye ait kısımlan ile uğraşır. 2. Hukuk İşleri Müdürlüğü: Adliyenin hukuk ve ticaret sorunlannı ilgilendiren görevlerini görür. Avukatlar, dava vekilleri, barolar ve noterlere ait işlemleri yapar. 323

3. Hapishaneler Genel Müdürlüğü: Hapishanelere ait bütün işlemleri, mahpusların eğitilmesine ait önlemleri alır. 4. Adli Tıp Kurumu: Bir genel müdürlüktür. Suçlulann sağlık ve ruhsal durumlarının tespiti, tecavüze uğrayanların sağlıklarında mey­ dana gelen zararın belirlenmesi, en son sağlık ve ilmi inceleme ile hâkim için karanlık kalan noktaların aydınlatılmasına hizmet edecek delillerin hazırlanması gibi görevleri yapar. Adalet dağıtımında bu görevlerin önemi vardır. Bu kurum, Adli Tıp Meclisini, morg, gözlemhane, kimyahane şubelerini ve illerde adli tabipleri kapsar.

Mahkemeler Mahkemeler, yerine getirecekleri göreve göre bir veya daha çok hâkimden meydana gelir.

Hâkim Hâkim bilgi ve meslek eğitimiyle yetişmiş, yaşadığı çevrede ahlak ve erdemi ile seçkinleşmiş bir vatandaştır. Hâkimin, bireylerin ve demekler, şirketler gibi tüzel kişilerin haklan ile yaşadığı toplumun haklannı, tüm güvenlik ve mutluğu ve ülkenin bağımsızlığını, devletin kudretini ve yüceliğini ayırt etmek konusunda hassas bir ruh ve karak­ ter sahibi olması gereklidir. Toplumun huzuru, mutluluğu ve gelişimi kusursuz bir adalet dağıtım çalışmasına bağlıdır. Bu çalışma, hâkimlerin ve onlardan mey­ dana gelen mahkemelerin işidir.

Yeni Mahkemeler, Yeni Kananlar Yeni Türk Devleti nin kurulduğu ilk yıllarda 1925’de şeriata dayalı (şer’i) mahkemeler kaldınldı. Adaletin dağıtım işi eski ve ağızdan 324

Mustafa Kemal ATATÜRK ağza yayılarak duyulan söylemlere dayalı düşüncelerden, isteğe bağlı değerlendirmelerden kurtarıldı. O zamandan beri Medeni Yasa, Borçlar Yasası, Ticaret Yasası, Hukuk ve Ceza Mahkemeleri Usulü Yasaları, Türk Ceza Yasası gibi yeni dönemin gereklerine uyan yeni yasalar yapıldı. Bu yasaların uygulama işi yetişen ve yetiştirilen hâkimlerden meydana geti­ rilen mahkemelere verildi.

Mahkemelerin Görevleri Mahkemeler bireyler ve tüzel kişiler arasında ortaya çıkan anlaşmazlıkları ve davalan, iki taraftan birinin zor kullanarak kendi lehine çözümlemesine meydan vermeyecek şekilde sonuca bağlarlar. Böylece kişisel kavgalara engel olunur. Diğer taraftan mahkemeler, hal­ kın rahatını, devletin güvenliğini bozacak ve bu yoldan topluma zarar verecek suçlulan izlerler ve onlara cezalar verirler. Böylece diğer suç işleme yatkınlığında olanlar için uyancı sonuç elde edilmiş olur. Mahkemeden önce, suçlulan tutmak ve gerçeğin anlaşılmasına yarayacak tanıklarla delilleri toplamak ve bütün bunları gerekirse güç kullanarak mahkemenin huzuruna getirmek hükümetin, zabıta kuv­ vetlerinin görevidir. Mahkeme ve karardan sonra bu kararların hükümlerini yerine getirmek yine hükümetin ve polisin görevlerin­ dendir. Mahkemeden önce ve sonraya ait bu işlemler geri kalır veya eksik yapılırsa adliye görevi tamamlanamaz.

Yargı Hakkı ve Mahkemelerin Bağımsızlığı Yargı hakkı, kapsamı ne olursa olsun herhangi bir davaya yasa­ lar çerçevesinde bakarak yine yasanın gereklerine uygun olacak bir değerlendirme ve kanaatle hüküm vermek hakkıdır. Bu hak, ana ege­ menlik hakkına sahip olan milletindir ve millet adına bağımsız mah­ kemeler tarafından kullanılır. 325

Mahkemelerin örgütlenmesi, görevleri ve yetkileri yasayla belir­ lenir. Hâkimler davalara bakarken kim olursa olsun herkesin ve her­ hangi bir kuvvetin karışmasından uzak kalırlar. Yalnız yasanın ve görü­ len davadaki durum ve koşulların gereklerine göre vicdanlarının hük­ müne uyarlar.

Hükümlerin Kesinliği Türkiye’de mahkemelerin kararlannı bozacak hiçbir kuvvet yoktur. Büyük Millet Meclisi de bu kararlan bozamaz, değiştiremez, hükümlerin yapılmasını engelleyemez, hatta geciktiremez (anayasada) Teşkilatı Esasiye Kanunu’nda yazılı durumlar hariçtir). Hâkimlerin özellikleri, haklan, görevleri, aylıklan, atama ve görevden uzaklaştınlmalan ve yükselmeleri ayrı bir yasayla belirlenir (Hâkimler yasası. Hâkimler hakkında bu yasanın uygulanması da bir kişi veya makam tarafından yapılmaz. Bu görevi en yüksek mahkeme olan Temyizin başkanlanndan ve üyelerinden ve Adalet Bakanlığı’nın yüksek memurlanndan toplanan bir kurul yapar. Mahkemeler açık olarak yapılır. İsteyen vatandaşlar dinleyebilir. Bununla birlikte Usul Kanununda yazılı durumlarda mahkeme karanyla mahkeme gizli de olabilir.

Mahkeme Değiştirmek Mahkemelerin bu bağımsızlığı ile birlikte suçlulann işlenen suçun yerine, türüne göre gönderileceği mahkemeler de belirlenmiştir. Bir suçlu mensup olduğu mahkemeden başka bir mahkemeye davet edilemez ve gönderilemez. Mahkemeler görevi içerisinde olan davala­ ra bakmak zorundadırlar. Eğer bir davayı yetkileri dışında görürlerse bunu karar altına almak yoluyla belirlerler.

326

Mustafa Kemal ATATÜRK Mahkeme örgütleri Türkiye Cumhuriyetinde esas olarak üç tür mahkeme vardır: 1. Sulh mahkemeleri, Sulh Hukuk ve Sulh Ceza olmak üzere iki çeşittir. Bu mahkemelerin bakmaya yetkili olduğu davalar sınırlıdır. Sulh Hukuk mahkemeleri, miktar veya kıymeti 300 liraya kadar olan alacak, bina ve eşya davalan ile süresi bitmiş olan kiradaki binaların boşaltılmasına ve yasada sayılan bunun gibi küçük davalara bakar. Sulh Ceza mahkemeleri, Ceza Kanununda, özel yasalarda yazılı oldukça hafif cezalı yani en çok bir yıl hapis ve yüz lira para cezası ile kar­ şılanan suçlara ait davalara bakarlar. 2. Asliye mahkemeleri, bir başkan ile iki üyeden oluşur. Bulundukları ilçelerin ismiyle anılırlar. Kalabalık bir şehirde birden fazla Asliye Mahkemesi bulunursa bunlar yerin ismi ile birlikte sıra numarası da alırlar. Bu mahkemeler Sulh mahkemelerinin yetkilerinin üstünde kalan bütün hukuk, ceza ve ticaret davalanna bakarlar. îşi bakımından ayrıca Sulh ve Asliye mahkemeleri oluşumuna ihtiyaç ola­ cak kadar önemi bulunmayan ve uzaklığının çokluğu sebebiyle bu tür örgütü tam bir ilçeye bağlanması mümkün bulunmayan yerlerde Asliye ve Sulh mahkemelerine ait görevlerin hepsini yapmak üzere bir "ayrı hâkim lik” bulundurulur. Bunlar da bulunduklan ilçenin ismiyle anılırlar. Bundan başka bazı ilçelerde Asliye ve Sulh Hukuk, Asliye ve Sulh Ceza işlerine ayrı ayn bakmak üzere hukuk ve ceza hâkimlikleri yani çift hâkimlik örgütü de vardır. 3. Ağır Ceza mahkemeleri, ölüm, daimi sürgün, ağır hapis cezalanyla karşılanan suçlara ait davalara bu mahkemelerde bakılır. Bu mahkemelerin ilçe sınırları tespit edilir. Yine de her yerde bu mahke­ melerin kurulması mümkün olmadığından ve ağır cezaya çarptırılacak olanların veya bu davayla ilgisi olan tanıkların pek uzaklara gönderil327

Medeni Bilgiler mesi de mümkün bulunmadığından bazı yerlerde aynı görev Asliye mahkemelerinin cezaya bakan bölümlerine verilmiştir. Türkiye’de çeşitli türlerden toplam 513 mahkeme vardır.

Temyiz Mahkemesi Temyiz mahkemesi, bütün mahkemelerin üstünde görev yapar. Türkiye Temyiz Mahkemesi, 1928 tarihli en son kanuna göre 4 Hukuk, 4 Ceza ve 1 Ticaret dairesinden oluşur. Her dairenin bir baş­ kanı ve dört üyesi vardır. Bundan başka her dairenin birer yedek üyesi bulunur. Bütün dairelerin başında bir birinci başkan bulunur. Temyiz Mahkemesinin bir başsavcısı; bir başsavcı yardımcısı ve yetecek kadar savcı yardımcısı vardır.

Kararların Temyizi Mahkemelerden çıkan kararlar yasada yazılı kısa süreler (nor­ malde bir hafta) içerisinde temyiz edilebilir. Temyiz talebini davacı da, mahkûm da, savcı da yapabilir. Eğer bu talebi yapan savcı ise ve savcı­ nın görev sının kendi bulunduğu yerden uzak bir mahkemeyi de kap­ sıyor ise o zaman bu temyiz talebi süresini yasa daha da çoğaltmıştır. Ağır ceza davalannda böyle bir temyiz talebine gerek yoktur. Bu dava­ lara ait hükümlerin hepsi temyize tabidir. Dava belgesi Temyiz Mahkemesi’ne gönderilir. Talebe ihtiyaç gösteren davalann temyizi zamanında yapılmazsa mahkeme hükmü kesinlik kazanır. Zamanında hükmü veren mahkemeye veya Temyiz Mahkemesi’ne verilecek temyiz dilekçeleri davanın içeriğine göre mensup olduğu dairelerden birine verilir. Önemli davaların temyizdeki incelenmesi belge dosyası üzerin­ den yapılmayarak davacı ve mahkûm çağnlır ve yüz yüze mahkeme yapılır. Daire inceleme sonucunda karan onaylarsa hüküm kesinlik kazanır. Eğer Temyiz, karan bozarsa dava belgesi hükmü veren mah­ kemeye iade edilir. Mahkeme kararında ısrar ettiği zaman meselenin 328

Mustafa Kemal ATATÜRK Temyizce tekrar incelenmesi artık dairesinde yapılmaz. Bu işi Temyiz Genel Kurulu görür. Genel Kurul da karan bozmakta ısrar ederse, mahkeme buna uymak ve mahkemeyi yenilemek zorundadır.

Temyiz Genel Kurulları Temyiz Mahkemesinin iki genel kurulu vardır: Ceza davalannın temyizine, Temyiz Ceza Dairelerinin bir arada toplanmasından oluştu­ rulacak Genel Ceza Kurulu bakar. Hukuk ve ticaret davalannın temyiz işlemlerine de Temyizin bu işlerle uğraşan beş dairesinin bir arada top­ lanmasından oluşturulacak Genel Hukuk Kurulu bakar. Açıklanan temyiz yolu, usulü çerçevesinde kesinlik kazanma­ mış olan hükümlerin yanlışlık veya yasaya uymamak noktasından yeniden incelenmesi için açılmıştır. Usulen kesinlik kazanmış olan hükümlerin de yenilenmesi için yollar vardır.

Karar Düzeltmesi Daha önce verilmiş ve kesinlik kazanmış bir karann içeriğine etki eden sebepler yüzünden düzeltilmesi istenebilir. Konunun hukuk veya ceza davası olmasına göre karar düzeltmesi isteğine esas olan sebepler az çok değişir. Bu istek hükmün kesinlik kazandığı bildiril­ dikten sonra on beş gün içinde yapılması zorunludur.

Mahkemenin ladesi Bir karann kesinlik kazanmasından sonra mahkemenin yeni­ den yapılması da istenebilir. Bu istek mahkûm tarafından ve kendi lehine olmuş olabileceği gibi, Adliye Vekili tarafından mahkûmun aley­ hine de yapılabilir. Mahkeme iadesi isteği için yasanın gösterdiği çeşitli süreler var­ dır. Mahkemenin iadesi isteğine esas olacak sebepler, mahkûmun lehi329

Medeni Bilgiler ne veya aleyhine olduğuna ve dava konusunun hukuk veya ağır ceza meselesi olmasına göre değişir. Eğer yasal sebepler olabileceği görülürse mahkeme tekrar edilir ve yeniden hüküm verilir. Bir dava hakkında iki kere mahkemenin iadesi istenemez. Ancak ikinci kez verilen hüküm de temyiz edilebilir.

Hâkimin Reddi Bu, davaya bakacak olan mahkeme başkamnın veya üyelerden birisinin mahkemede bulunmamasını istemektir. Bu istek ancak, mah­ kemede bulunmaması istenen hâkimin çeşitli sebeplerle söz konusu davada tarafsızlığına etki edecek bir durumda bulunması önemi kabul edilebilir. Karar düzeltmesi, mahkemenin iadesi ve hâkimin reddi için yasada yazılı sebepler bir avukat için inceleme dayanağı oluşturur.

Davaların Türü Adliyenin halledeceği davalar, hukuk, ceza ve ticaret olmak üzere üç türdür. Hukuk davaları mal, mülk, eşya ve para türünden maddeler üzerinde alacak, verecek, mülkiyet, velilik, vasilik, mirasçılık, rüşt ispatı, boşanma ve nafaka meselelerini kapsar. Ceza davaları bireylerin diğerlerine ve topluma zarar verecek eylemlerini izleme ve cezalandırmak için olmuş olur. İşlenilen suçun derecesine göre bu davalar ve zarar görenlerin mahkemelere başvuru­ su veya doğrudan doğruya kamu haklarını koruma yolunda savcıların kışkırtması üzerine görülür. Ticaret davaları, bir toplumun ekonomik varlığında önemi bulu­ nan ticaret işlerinin güveni ve aynı şekilde sürmesini sağlamak ve ticari haklan savunma işlerine ayn bir konu olarak bakılır. Ticaretin esası olan birleşmeler, şirketler, kredi ve sermaye kurumlan bu güvene dayanarak 330

Mustafa Kemal ATATÜRK hayat bulurlar ve yaşarlar. Büyük ticaret merkezi olan yerlerde bu dava­ lara bakmak üzere ayn Ticaret Mahkemeleri vardır.

Askeri Mahkemeler Bunlardan başka olağanüstü hal zamanında bu yönetimin ilan edil­ diği bölgede görev yapmak ve normal zamanlarda ordu mensuplan ara­ sındaki mesleki gereklere uyan Askeri Ceza ve Askeri Ceza Mahkemeleri Usulü Yasası gereğince mahkeme yapmak üzere “Askeri Mahkemeler ”var­ dır. Bu mahkemeler, başkan ve üyesi askerlerden ve diğer öğeleri adliye mensuplanndan olmak üzere karma bir şekilde kurulur.

Hukuk Davalarının Görülmesi Yetki Davanın bakacağı mahkemeyi Hukuk Mahkemesi Usulü Yasası ile Medeni Yasa belirler. Ancak aslında bu davalara, aleyhinde dava edi­ len kişinin yasal ikametgâhının bulunduğu yerdeki mahkemede bakılır.

Dava Açmak Davaya bir dilekçe ile başlanır. Bu dilekçede istek ve iddia edi­ len şey açıkça yazılmalı ve var olan deliller açıklanmalıdır. Deliller ara­ sında bazı belgeler, senetler de varsa bunlann asıllan veya onaylı kop­ yaları veya fotoğrafları dilekçelere eklenmesi zorunludur. Dilekçenin şekli ve kapsamı maddeler yasalannda belirtilmiştir.

Soruşturma Aşaması Dilekçe mahkeme kalemine verildikten sonra başkan mahkeme üyelerinden birini soruşturma hâkimi olarak atar. Bu kişi dilekçe ile bağlı belge, senet ve diğer kopyalannı ve dilekçede açıklanan delilleri inceler ve iki tarafı çagınr, dinler. Karşı tarafın da karşı delillerini, bel331

Medeni Bilgiler gelerini görür. Eğer her iki taraf isterlerse birbirlerinin delillerini iptal ve kendi iddialannın doğru olduğunu ispat için birer yazılı tutanak verirler. Ancak bu tutanakların verilmesi için soruşturma hâkimi süre belirler. Gerek olursa bilgi sahibini de dinleyerek tutanaklan alır ve gerektiğinde tanık da dinler, incelemesini bitirir ve incelemenin bittiğini iki tarafa da bildirir. Tüm belgeleri bir dosyada birleştirir ve bu dosyayı mahkeme başkanma verir.

Mahkeme ve Yüz Yüze (vicahi) Karar inceleme evresi bittikten sonra yüz yüze mahkeme için mahke­ me tarafından gün belirlenir ve iki taraf davet edilir. Mahkeme huzu­ runda iki taraf iddialarını ve savunmalarını tekrar ederler. Mahkeme gerekli görürse soruşturma hâkiminin dinlediği tanıklan ve bilirkişiyi dinler. Sonuç hakkında kanaat oluşunca karar verilir. Her iki tarafın hazır bulunduğu mahkeme sonucunda verilen karara yüz yüze (vica­ hi) karar denir.

Uzaktan (gıyabi) Karar Mahkemenin yapılabilmesi için iki taraftan hiç olmazsa birinin mahkemede hazır bulunması koşuldur. Her iki taraf gelmemiş ise, mahkeme belirli olmayan bir zamana bırakılır. Bu davaya tekrar bakıl­ ması, iki taraftan birinin mahkemeye başvurarak mahkemenin sürme­ sini istemesine bağlıdır. iki taraftan yalnız biri mahkemede bulunur, diğeri bulunmazsa veya bulunursa da cevap vermekten kaçınırsa o zaman uzaktan (gıya­ bi) karar verilir. Bu karann geçerli olması için karan alan tarafın beş gün içerisinde mahkeme kalemine başvurarak bunu diğer tarafa bil­ dirmesi zorunludur. Eğer bu yapılmaz veya uzaktan (gıyabında) karar verilen taraf süresi içerisinde mahkemeye başvurarak ve itiraz ederse uzaktan (gıyabi) karar bozulur. Uzaktan (gıyabi) karan alan kişi, zama332

Mustafa Kemal ATATÜRK nında mahkemeye başvurarak itiraz etmezse veya itiraz ettikten sonra mahkemenin yeniden belirlediği gün yine gelmezse yüz yüze (vicahi) karar hükmünü alır. Kanıtlar İddialarını ispat etmek davacıya düşer. Bunun için kanıtlara başvurulur. En kuvvetli kanıt aleyhinde dava açılan tarafın açıkça söy­ lemesidir. Bu olmazsa tanıklara, bilirkişilere, senet ve belgelere başvu­ rulur. Bunlardan hiç biri ile mahkemede kanaat oluşmazsa yemin tek­ lif edilir. Açıkça Söylemek Açıkça söylemek, hakkında dava edilen tarafın davacının ken­ disinde olan hakkını kabul etmesi ve onaylamasıdır. Açıkça söyleme­ nin geçerli olması için hâkimin huzurunda yapılmalıdır. Başka yerler­ de yapılmış açık söylemler başka kanıtlar ile sabit olmadıkça geçerli olmaz. Açık söylemden geri dönülemez.

Senet Senetler noter onaylı ise açıkça söylemek kuvvetinde kanıt olur. Onaysız senetlerde imza sahibi tarafından kendisine ait olduğu mah­ keme huzurunda kabul edilirse yine açıkça söylem kuvvetindedir. Noterden onaylı olmayan senedi imza sahibi tanımazsa, bunun aynca ispatı zorunlu olur. Yasada bazı davaların hangi kanıtlar ile ispat edil­ mesi gerektiği açıkça yazılmıştır. Bu cümleden olarak hukuk davala­ rında beş bin kuruştan fazla borçlar yasal olarak kesinlikle senet ile ispat edilmesi zorunludur. Böyle bir alacağı olduğunu iddia eden kişi senet göstermez ve tanık getirir ise mahkeme bu davayı reddeder. Bunun bazı küçük kural dışı olanları vardır. 333

Medeni Bilgiler Bilirkişi Mahkeme kanaat oluşturmak için, özel ve ilmi bilgi gerektiren işlerde bilirkişinin oy ve görüşünü almaya karar verebilir. Bilirkişinin seçimi, yemini, raporlarının şekli hakkında yasada kayıtlar vardır.

Tanık Bir davada gerçeğin ne durumda olduğunu bilip gören veya duyan adam sıfatıyla söyleyenlere tanık denir. Tanıklığın geçerli olması için yasal koşullar vardır. Tanıklar yemin ile dinlenir. Bazı durumlarda yeminsiz dinlenen tanıklar da vardır. Tanıklık toplumsal bir görevdir. Bazen bir tanığın söylediği gerçek büyük bir davanın tüm karanlık noktalarım aydınlatır. Yalancı tanıklık büyük bir ahlaki trajedi olduğu gibi,

doğruluğu

ispatlanırsa ağır cezası da vardır. Yemin Davasını diğer kanıtlar ile ispat edemeyen tarafın veya gösterilen kanıtlan yeterli bulmayan mahkemenin diğer tarafa yemin teklif etmek hakkı vardır. Başka kanıtlar olmaz ve aleyhine yemin teklif edilen kişi bu teklifi kabul etmezse davacının isteğini kabul etmiş sayılır ve mahkûm olur.

Ceza Davaları Kapsamı Ceza davalannın hukuk davalanndan esaslı farkı, hukuk işinin gerçek ve tüzel kişiler arasında geçmesi, ceza işinin de suçlu ile devlet ve toplum arasında bir mesele oluşturmasıdır. Cezaya çarptırılmayı gerektirecek harekette bulunan kişi genellikle devlete ve topluma karşı sorumlu bir suç işlemiş olur. Bir kişiyi öldüren diğer bir kişi, herhangi bir sebeple bütün kişileri ölümle tehdit ediyor demektir. 334

Mustafa Kemal ATATÜRK Güvenlik, asayiş, sükûn ve düzen devletin ve toplumun temeli­ dir. Örneğin, devletin gizli bilgilerini satarak casusluk eden ve ülkeye zarar getiren bir kişinin ihaneti gibi toplumun tek bir bireyinin hayatı­ na tecavüz eden kişi de bu temeli yıkmak yolunda bulunmuş olur. Bu sebeple devletin izleme, yola getirme kuvvet ve araçları hemen onlann yakasına yapışır. Sıradan dövmek, sövmek, hakaret gibi küçük suçlar türünden hareketlerin cezalandırılması için bu işlem karşısında kalanlann şikâ­ yet etmeleri zorunludur. Suç oluşturacak kapsamdaki tecavüzlerde şikâyet olmuş olmasa veya soruşturmaya başlandıktan sonra şikâyetçi davadan vazgeçse de kamu haklan adına suçlulann aleyhinde soruş­ turma sürer.

Suç Birçok devletin ceza yasalan gibi Türk Ceza Yasası da “suçu” tanımlamıştır. Ancak ceza âleminde suç, bir kişinin yasa ile yapmak zorunda olduğu şeyi yapmaması veya yapmaması gereken şeyi yapma­ sıdır. Ancak Ceza Yasasında yapmak veya yapmamak yolunda bir emir ve bir yasaklama da yoktur. Yalnız herhangi bir işi yapana veya yap­ mayana bir ceza gösterilmiş olması bu emir ve yasaklamanın ifadesi demek olur. Her durumda bir hareketin suç sayılması için suçu işleye­ nin yasada yazılı bir ceza tehdidi karşısında bulunması şarttır. Suç ve Hata Suç ağır cezalara sebep olan suçlardır. Ağır cezalar, ölüm, ağır hapis, hapis, sürgün, ağır para cezası, kamu hizmetlerinden yoksun kalmaktır. Hata, karşılığı hafif ceza olan suçlardır. Hafif cezalar, hafif hapis, hafif para cezası, belirli bir meslek veya sanatın tatil edilmesidir. Bu tanıma göre: 335

Medeni Bilgiler Suç işleyenler alçakça bir tutku ve iradenin zayıflığı olarak top­ lumun bir bireyine olduğu kadar bizzat toplum ve devlete de ihanet edenlerdir. Bu nedenle devleti ve toplumu alçakça davranışlarından korumak için bedenlerini bu kötülüğü yapamayacak bir hale koymak gerekir. Suçlular isteyerek ve kötülük amacıyla topluma saldıran kötü kişiler değildir. Geçici bir irade zayıflığının etkisi altında hareket etmiş bir boş veren, önlemini zamanında almayan biridir. Bunlar hakkındaki cezalar kendilerini uyanmaya ve hataların­ dan zarar görenleri avunmaya ve rahatlığa kavuşturmak için konmuş­ tur. Ağır ve hafif cezaların uygulanmasında, adalet sağlanması ve toplumun savunulması düşüncelerinin yanında suç ve hata yeteneği olanlan uyarmak ve zor yolunu kapamak, herkesin hakkını yasa yolu ile aramaya götürmek amaçlan da vardır. Ceza yasasında yazılı suçlara genel suç denir. Bazı mesleki ve özel yasalarda ceza tehdidi altında bulunan hareketler özel suçlardır: Orman, gümrük, demiryolu tüzüklerinde ve askeri ve basm yasalarındaki suçlar gibi.

Gözle Görülen Suç Yapılmakta olan veya henüz yapılmış suç bu türdendir. Yapılışı sırasındaki gürültü üzerine veya suçun yapılmasının ardından onu yaptığına veya yapanlardan olduğuna kanıt olacak eşya, belge veya silah ile tutulan kişiler bu suçu yapmış konumundadırlar. Bu durum­ da savcı ve sorgu hâkimi hemen olay yerine giderler. Hangisi evvel gelirse araştırmaya başlar. Diğer suçlarda soruşturma sorgu hâkimine ve izleme savcıya ait iken bu durumda her ikisi de her iki işi görebilir. Gerekirse soruşturmanın sonuna kadar kimse dışanya çıkanlmaz. Suç yerinde suçluyu tanıtacak eşya ve benzerlerinin korunması sağlanır. 336

Mustafa Kemal ATATÜRK Ağır Cezalar ölüm Cezası Asılmak yoluyla mahkûmun bedeninin yok edilmesidir. Mahkûmun mensup olduğu dinin özel gününde, bayramlarda yerine getirilmez. Birkaç ölüm mahkûmu varsa birbirlerinin karşısında asıl­ mazlar. Gebe kadınların ölüm cezası doğumdan sonra uygulanır. Bu cezanın yerine getirilmesi (infazı) için Büyük Millet Meclisi’nin karan gereklidir. Mahkûm infazın gerçekleştirileceği yere getirilerek yüzüne karşı karar okunur ve ceza yerine getirilir. Ana ve baba katilleri baş açık, yalın ayak ve siyah gömlekle ası­ lırlar, asılanların cenazesine tören yapılmaz. Cenaze mirasçılanna tes­ lim edilerek defni sağlanır. Kimsesi yoksa veya olanlar almazlarsa cena­ ze belediye tarafından kaldmlır. Ağır Hapis Cezası Ağır hapis cezası, ömür boyu veya geçicidir. Ömür boyu, ölün­ ceye kadar sürer. Geçici süreli, bir yıldan yirmi yıla kadardır. Her iki durumda da çalışmak zorunluluğu ile ve belirli kurallara uygun hare­ keti nedeniyle bu cezaya özgü kurumlarda çektirilir. Ömür boyu ağır hapsin ilk üç yılı ve geçici süreli cezanın altıda birine eşit ilk dönemi bir hücrede geceli gündüzlü yalnız bırakılmak şeklinde gerçekleştirilir. Bu ilk dönem süresi altı aydan eksik ve üç yıl­ dan fazla olamaz. Ondan sonraki süre geceleri bir hücrede yalnız bıra­ kılmak ve gündüzleri diğer mahkûmlarla konuşmaksızın çalıştmlmak şeklinde yerine getirilir. Üç yıldan aşağı süreyle ağır hapse mahkûm olup da, iki buçuk yıldan eksik olmamak üzere cezasının yansını iyi hal ile geçiren kişinin, kalan süresini hapishanelere bağlı tarımsal ve sanayi kurumlanndan birinde veya hükümetin yönetimi altında kamu menfaatine özgü işlerde çalışarak geçirmesine izin verilir. Eger mahkû­ mun iyi hali devam etmezse bu izin kaldırılır. 337

Medeni Bilgiler Hapis Cezası Hapis cezası, üç günden yirmi yıla kadardır. Buna özgü olmak üzere kurumlarda geceleri bir hücrede yalnız bırakılmak ve gündüzle­ ri zorunlu çalıştırılmak şeklinde çektirilir. Mahkûm, hapis bulunduğu kurumda gördürülmekte olan işler­ den yeteneğine ve eski ilgi alanlanna en uygun olan işi seçebilir. Hatta başka bir işte çalışmasına da izin verilebilir. Ceza altı aydan fazla değilse bir tutuk evinin buna ilişkin bölümünde de çektirilebilir.

Sürgün Cezası Sürgün cezası, gerek suç işlendiği ve gerek suçtan zarar gören kişi ile mahkûmun ikamet ettiği ilçelerden en aşağı 60 kilometre uzak­ ta bulunan ve mahkeme ilamında belirlenen bir şehir veya kasabada, mahkûmun ikamete zorunlu tutulmasından oluşmaktadır. Sürgün cezası ömür boyu veya geçici sürelidir. Ömür boyu, mahkûmun ölü­ müne kadar sürer. Geçici süreli, altı aydan beş yıla kadardır.

Ağır Para Cezası Bu ceza bir liradan aşağı olmamak üzere belirlenecek bir tuta­ rın devlet hâzinesine ödenmesinden oluşur. Bu cezaya mahkûm olan kimse, kendisine bildirilecek bildirim tarihinden itibaren iki ay içeri­ sinde mahkûm olduğu parayı vermez ve verememesi tembelliğinden (aczinden) ileri gelmiş bulunduğu gerçekleşirse, bir gün hapis bir lira­ ya ve bir liranın artanına bedel olmak üzere ödenmemiş olan ceza hapse çevrilir. Cezaya bedel karar verilen hapis cezası bir yıldan fazla olamaz. Kendi isteği üzerine mahkûm bir cezadan ileri gelen hapis yerine hükümet ve belediye tarafından yaptırılan inşaatta iş verilebilir. Bu şekilde iki günlük hizmet bir günlük hapis yerine sayılır. 338

Mustafa Kemal ATATÜRK Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezası Bu ceza ömür boyu veya geçid sürelidir. Ömür boyu ceza: 1. Seçimlerde seçmen veya seçilmiş olmak, tüm siyasi haklar­ dan yoksun olmak. 2. Büyük Millet Meclisi üyeliğinden ve seçime tabi olan veya Devlet, 11, belediye ve köy tarafından veya bunların teftiş ve kontrolü altında bulunan kurumlardan memuriyet ve hizmet alamamak. 3. Devletçe veya yetkili ilmi komisyonlardan maaşlı veya fahri unvan ve makam ile rütbe ve ünvan ve nişan ve madalya alamamak. 4. Kendi çocuklanndan başkasına veli ve vasi olmamak. Geçici süreli ceza, mahkûm yukarıda yazılı haklardan 3 aydan 5 yıla kadar yoksun kalır.

Hafif Cezalar Hafif Hapis Cezası Bir günden iki yıla kadardır. Mahkûmun, hapis cezası bulunduğu kurumda gördürülmekte olan işlerden yeteneğine ve eski ilgi alanlanna en uygun olan işi seçerek çalışması ve hatta başka bir işte çalışmaya da yetkin kılınması şeklinde buna özgü kurumlarda çektirilir. Mahkûmiyetleri bir aydan fazla ve kendileri de yinelenmiş olmayan kadın ve küçüklerin cezalannın oturduklan yerde çektirilmesine mahkeme karar verebilir. Yasanın belirlediği bazı durumlarda, hafif hapis cezası, bazı üretme tesislerinde veya bayındırlık ve belediye işlerinde kullanılmak yoluyla da yerine getirttirilebilir. Eger mahkûm cezanın yerine getirilmesi için hazır bulunmaz veya hizmetten kaçınır­ sa hafif hapis cezası, kurala uygun bir biçimde makama özel yaptırılır. Kadınların mahkûm oldukları ağır hapis, hapis ve hafif hapis cezalan kendilerine özgü kurumlarda çektirilir. Yasa, kadınlann kişisel hürriyetini sınırlayan cezalann bir Islahevi veya tutukevinde yerine 339

Medeni Bilgiler Hapis Cezası Hapis cezası, üç günden yirmi yıla kadardır. Buna özgü olmak üzere kurumlarda geceleri bir hücrede yalnız bırakılmak ve gündüzle­ ri zorunlu çalıştırılmak şeklinde çektirilir. Mahkûm, hapis bulunduğu kurumda gördürülmekte olan işler­ den yeteneğine ve eski ilgi alanlanna en uygun olan işi seçebilir. Hatta başka bir işte çalışmasına da izin verilebilir. Ceza altı aydan fazla değilse bir tutuk evinin buna ilişkin bölümünde de çektirilebilir.

Sürgün Cezası Sürgün cezası, gerek suç işlendiği ve gerek suçtan zarar gören kişi ile mahkûmun ikamet ettiği ilçelerden en aşağı 60 kilometre uzak­ ta bulunan ve mahkeme ilamında belirlenen bir şehir veya kasabada mahkûmun ikamete zorunlu tutulmasından oluşmaktadır. Sürgün cezası ömür boyu veya geçici sürelidir. Ömür boyu, mahkûmun ölü­ müne kadar sürer. Geçici süreli, altı aydan beş yıla kadardır.

Ağır Para Cezası Bu ceza bir liradan aşağı olmamak üzere belirlenecek bir tuta­ rın devlet hâzinesine ödenmesinden oluşur. Bu cezaya mahkûm olan kimse, kendisine bildirilecek bildirim tarihinden itibaren iki ay içeri­ sinde mahkûm olduğu parayı vermez ve verememesi tembelliğinden (aczinden) ileri gelmiş bulunduğu gerçekleşirse, bir gün hapis bir lira­ ya ve bir liranın artanına bedel olmak üzere ödenmemiş olan ceza hapse çevrilir. Cezaya bedel karar verilen hapis cezası bir yıldan fazla olamaz. Kendi isteği üzerine mahkûm bir cezadan ileri gelen hapis yerine hükümet ve belediye tarafından yaptırılan inşaatta iş verilebilir. Bu şekilde iki günlük hizmet bir günlük hapis yerine sayılır. 338

Mustafa Kemal ATATÜRK Kamu Hizmetlerinden Yasaklama Cezası Bu ceza ömür boyu veya geçici sürelidir. Ömür boyu ceza : 1. Seçimlerde seçmen veya seçilmiş olmak, tüm siyasi haklar­ dan yoksun olmak. 2. Büyük Millet Meclisi üyeliğinden ve seçime tabi olan veya Devlet, 11, belediye ve köy tarafından veya bunların teftiş ve kontrolü altında bulunan kurumlardan memuriyet ve hizmet alamamak. 3. Devletçe veya yetkili ilmi komisyonlardan maaşlı veya fahri unvan ve makam ile rütbe ve ünvan ve nişan ve madalya alamamak. 4. Kendi çocuklanndan başkasına veli ve vasi olmamak. Geçici süreli ceza, mahkûm yukarıda yazılı haklardan 3 aydan 5 yıla kadar yoksun kalır.

Hafif Cezalar Hafif Hapis Cezası Bir günden iki yıla kadardır. Mahkûmun, hapis cezası bulunduğu kurumda gördürülmekte olan işlerden yeteneğine ve eski ilgi alanlarına en uygun olan işi seçerek çalışması ve hatta başka bir işte çalışmaya da yetkin kılınması şeklinde buna özgü kurumlarda çektirilir. Mahkûmiyetleri bir aydan fazla ve kendileri de yinelenmiş olmayan kadın ve küçüklerin cezalannın oturduklan yerde çektirilmesine mahkeme karar verebilir. Yasanın belirlediği bazı durumlarda, hafif hapis cezası, bazı üretme tesislerinde veya bayındırlık ve belediye işlerinde kullanılmak yoluyla da yerine getirttirilebilir. Eğer mahkûm cezanın yerine getirilmesi için hazır bulunmaz veya hizmetten kaçınır­ sa hafif hapis cezası, kurala uygun bir biçimde makama özel yaptırılır. Kadınların mahkûm olduklan ağır hapis, hapis ve hafif hapis cezalan kendilerine özgü kurumlarda çektirilir. Yasa, kadınlann kişisel hürriyetini sınırlayan cezalann bir Islahevi veya tutukevinde yerine 339

Medeni Bilgiler getirilmesini gerektiren durumları belirler.

Hafif Para Cezası Hafif cezayı nakit, devlet hâzinesine, yanm liradan iki yüz lira­ ya kadar belirlenecek tutarın ödenmesinden oluşur. Hapis yerine hafif hapis olmak koşuluyla, yukarıda ağır para cezası hakkında açıklanan hükümler, hafif para cezası hakkında da aynen geçerlidir.

Belirli Bir Meslek ve Sanatın Bıraktınlması Cezası Belirli bir meslek ve sanatın bıraktınlması; üç günden iki yıla kadar olup bu durumlan yasa açıkça belirtmiştir.

Adli Azarlama (Paylama) Yasada açıkça söylenmiş cezanın en üst sınırı bir ay hapis veya hafif hapis veya otuz lira ağır ve hafif nakdi cezayı geçmediği zaman, (ileride açıklanacağı üzere) hafifletici sebep olur ve suçlu daha önce bir suçtan veya bir aydan fazla hafif hapsi gerektiren bir suçtan dolayı mahkûm olmamış bulunursa, mahkeme verdiği cezanın yerine mah­ kûma adli azarlama yapılmasına karar verebilir. Adli azarlama; mahkûmun özel durumuna ve suçun işlenmesin­ deki şekil, yol ve özelliğe göre yapılan bir azarlama olup, çiğnenen yasa maddesinin ahlaki tarafı kötüye kullanılan eylemin sonuçlan açıklan­ mak şeklinde hâkim tarafından mahkeme huzurunda, mahkûma açıkça yöneltilir. Eğer mahkûm, yöneltilme için mahkemeye davet olunduğu halde gelmez veya azarlamayı saygıyla karşılamazsa, işlediği suç için mahkemenin belirlediği ceza tamamen uygulanır.

340

Mustafa Kemal ATATÜRK İkinci Dereceden (aynntı niteliğinde olan) Ceza Bir mahkemece verilen cezaya ikinci derece olarak tüm güven­ lik örgütünün kontrolü altında bulunmak meselesi de eklenebilir. Bu durumu yasa belirler. Cezanın aslı bitince bu ikinci derece ceza da biter. Yalnız mahkûm cezadan sonra nerede oturacağını hükümete bil­ dirmek zorundadır. Bunun bazı yerlerde oturması yasaklanabilir. Af Af, suçluyu adalet ve toplumsal menfaat adına cezalandıran top­ lumun aynı esaslara dayanarak, kısmen veya tamamen suçlunun cezası­ nı kaldırmasıdır. Genel ve özel af ilanı Büyük Millet Meclisi’nin hakkıdır. Cumhurbaşkanı hükümetin resmi yazısı üzerine sürekli sakat olmak veya yaşlılık gibi sebeplerden dolayı bireylerin cezalarını affedebilir veya bu cezalan hafifletir (Meclis tarafından suçlanarak mahkûm olan bakan­ lar ayndır). Af, genel olursa cezalann bütün neticeleri ve ikinci derece cezalar tamamen kalkar ve suç işlenmemiş sayılır.

Cezaya Yaşı Tutmak ve Cezayı Hafifleten Sebepler Kanun 11 yaşını bitirmeyen çocuklan ve 15’ini bitirmeyen dil­ siz ve sağırları izlemekten uzak tutmuştur. Küçük yaş ve yaşlılık ve özürlü olmak durumlannda verilecek cezalar için yasa hafifletici sebepler koymuştur. Hiçbir yaş ve koşul ile kayıt altında olmaksızın hâkimlere de hafifletici sebepleri değerlendirmek hakkı verilmiştir. Cezalann artmlması sebepleri de vardır. Cezalann Ertelenmesi Bu, bir cezanın uygulanmayarak başka bir zamana bırakılması­ dır. Erteleme, namusuyla yaşamış, çevresinde onurlu tanınmış ve adli341

Medeni Bilgiler ye mahkemelerinde ya hiç veya para cezasından başka ceza görmemiş insanlar hakkında uygulanır. Bu izin ağır para cezası, geçici süreli sürgün ve altı ay veya daha az hapis cezaları mahkûmlarına yapılabilir. Mahkûmun bir daha suç işlemekten çekinmesine sebep olacağı düşüncesi, erteleme için esastır. Buna mahkeme karar verir. On sekizden küçük ve yetmişten büyük yaşta olanlar hakkındaki erteleme, bir yıl hapis cezasına kadar uygula­ nır. Erteleme kararı alan bir mahkûm tekrar hapse veya ağır cezaya uğrayacak bir suç işlerse hem eski cezasını hem yeni cezasını çeker ve hatta yeni cezası ağırlaştırılır.

Dava-Kamu Hukuku Davası İhbar ve dava için başvuru söz veya yazı ile cumhuriyet savcısı­ na, polis memurlarına, sulh hâkimlerine yapılır. Başvurular vali, kay­ makam ve bucak müdürlerine yapılabilir. Böylece bu makamlar işi sav­ cıya verirler. Başvuru söz ile olursa bir tutanak yaprağında tespit edilir. İzlenmesi kişinin şikâyetine bağlı olduğu yukarıda yazılan davalar yazı ile olursa aynı makamlara aynı şekilde yapılabilir. Ancak bu tür davalar sözle yapılıp tutanak tutulacaksa o zaman yalnız mahkeme ile savcıya başvurmak zorunludur.

Mahkemeden önceki Evreler Dava açma hakkı savcınındır. Bu nedenle bir başvuru yapılır veya savcı bir suçun işlendiğini hissederse kamu hukuku davasını açar. Bunun için Adalet Bakanı’da Cumhuriyet Savcısı’na emir verebilir. Yalnız dava açılmadan buna gerek olup olmadığı tespit için bir hazır­ lık soruşturması yapılır. Sonuçta gerek görülürse savcı davanın açılma­ sını bir istek bildiren belge veya iddianame ile sorgu hâkimine bildirir. Bu iş Asliye Mahkemesi Başkam’na veya Sulh Hâkimi’ne de gördürülebilir. İlk soruşturma sonucunda bir suç işlediği düşüncesi altında bulu342

Mustafa Kemal ATATÜRK nan kişi hakkında (buna sanık denir) ya mahkemenin izin vermemesi­ ne veya son soruşturmanın açılmasına karar verilir. Bu kararda sanığın suçu, hangi ceza maddesine girdiği ve mahkemenin hangi mahkeme­ de yapılacağı yazılır. Karar sanığa bildirilir. Bazı durumlarda ilk soruş­ turmadan vazgeçilerek doğrudan son soruşturmaya geçilir.

Duruşma Duruşma, hükme katılacakların hiç ara vermeden hazır olması şeklinde gelişir. Bunun gün ve tarihini mahkeme tespit eder. Bu, ilgili­ lere bildirilir. Duruşmada savcı ve tutanak kâtiplerinin bulunması şart­ tır. Ağır ceza davalannda sanıkların da duruşmada bulunmaları zorun­ ludur. Diğer durumlarda sanık isterse, mahkeme kendisini hazır bulundurmaktan vazgeçebilir. Mahkeme isterse sanık bulunmak zorundadır. Yasal bir sebep altında olmaksızın gelmezse mahkeme ya gelmesini veya tutuklanmasını emreder. Duruşmayı mahkeme başkanı yönetir. Öncelikle savcı davasını açar. Başkan sanığı sorguya çeker, tanıkları dinler, kanıtlan toplar. On beş yaşından küçük çocuklara ait duruşma gizli olur. Bunlar hakkında karar da gizli bildirilir. Mahkeme aldığı sonucu yeterli görünce sözü Cumhuriyet sav­ cısına ve en sonunda da sanığa veya avukatına verebilir. Savunmayı avukat yapsa da en son olarak eklenecek bir şeyi olup olmadığı bizzat sanığa sorulur.

Hüküm ve Karar Bundan sonra mahkeme, ya berat veya mahkûmiyet karan verir. Beratın, suçun sabit olmamasından mı, yoksa işlediği sabit olduğu halde karşılığı bir cezanın bulunmamasından mı olduğu kararda yazılır. Mahkûmiyet kararlannda da, hükmün geçerli sebebi gereğince sabit ve kesin görülen olaylar, Ceza Yasası’nın maddesi, cezanın mikta343

Medeni Bilgiler n, cezayı hafifletip artırma sebepleri olup olmadığı yazılır. Hüküm ve kararlar hâkimler tarafından imzalanır. Açık olarak bildirilir.

Kişisel Davalar Adi tehdit, dövme, sövme, tedbirsizlik, dikkatsizlik, meslek ve sanatta acemilik, gündüzün meskene saldın, özel sır yayması, ticarette kanunsuz rekabet, güzel sanatlar mülkiyeti gibi suçlardan dolayı yapı­ lacak davalar zarar görenler tarafından açılır. Bu duruşmalarda savcının bulunması koşul değildir. Ancak bulunabilir ve kişisel davanın kişiye ait zaran karşılamak konusundan başka kamu hukukunu ilgilendir­ diğini görürse bu davayı da açabilir.

Bildirim (Tebliğ) ve İcra Genellikle mahkemelerden önce ve mahkeme sırasında “bildi­ rim”vt karar ve hükümlerden sonra “icra veyürütüm’Kın önemi büyük­ tür. Birincisi olmazsa mahkeme yapılamaz; İkincisi yapılmazsa karar ve hüküm uygulanmış olmaz.

Bildirim Bildirim için mahkeme usulü yasalannda kurallar vardır. Genellikle bildirimler mahkeme başkâtibinin atayacağı çağncılar (mübaşirler) aracılığıyla yapılır. Aranan kişinin hüviyeti biliniyor ise bildirim kendisine yapılır. İkametgâhında bulunmazsa ailesinden veya hizmetçilerinden yetişmiş birisine bildirimde bulunulabilir. Bunlar da olmazsa bildirim aynı evdeki kiracılara, otel, han gibi yerlerde sahip veya müdürlerine -ancak bunların kabul etmeleri koşuluyla- verilir. Avukatlann yazıhanelerine ve kendileri bulunmazsa kâtiplerine bildi­ rim yapılır. 344

Mustafa Kemal ATATÜRK

icra Ceza mahkemeleri kararlan hükümetin polis kuvvetleri tarafın­ dan icra edilir ve yürütüm gerçekleştirilir. Hukuk mahkemelerinde, alacaklı, mahkeme karanmn borçluya bildirimde bulunmasını sağlar. Bunun bildirim belgesi ile icra dairesine başvurur. Borçlu, borcunu yine vermezse bankalarda veya diğer kurumlardaki parası, değerli kâğıtlar, alacağı, bina ve arazisi ve gerek görülürse eşyasından borcun ödenmesine yetecek kadanna el konulur. El koyma (Haciz,) alacaklının hakkını elde etmek için borçlu­ nun para ve mallanm icra memurunun eli altına almasıdır. Bu yapıldıktan sonra borcunu ödemesi borçluya tekrar bildiri­ lir. Yine ödemezse mal ve eşya satılır ve tutar parasından borca yeteceği kadan alacaklıya verilir. El koyma ile bir adamın hayatını, dayanacağı dereceden fazla zorlamayı kanun kabul etmez. Bu sebeple borçlunun ve ailesinin yiye­ ceği, oturacağı, yatacağı, giyeceği ihtiyacı olan eşya satılmaz. Çift ve tanm aletleri ve ekipmanı, sanatkânn sanatını yapmaya ilişkin malze­ mesi, ağaçtaki meyve ve tarladaki ürün el konularak satılamaz.

İlerisi Düşünülerek Yapılan El Koyma

(İhtiyati haciz) Alacaklı, bir mahkemeden karar almadan borçlunun satılabile­ cek mal ve eşyasını kaçırmasını veya başkasına devretmesini beklenir görürse, icra işlemi karardan sonra yapılmak üzere, borçlunun para, mal ve eşyasına geçici bir ihtiyat haczi koydurabilir. Alacaklı, davayı kazanmazsa el koyma kaldınlır. Kazanır ve borçlu borcunu vermezse doğal yolu ile satış işlemi yapılır.

345

Medeni Bilgiler Borç İçin Hapis İcra işleminde borç için hapis kaldırılmıştır. Bu sebeple herke­ sin borç olarak para verir veya borç karşılığı mal satarken alacağını, hapisten başka daha çok maddi teminat ile karşılaması gerekir. Borçlu borcunu saklamazsa mahkemeye gitmeden icra dairesi bunu tahsil eder. Borçlunun verecek parası ve el koymaya uygun (hacze uyacak) eşyası ve malı bulunmazsa alacaklı parasını tahsil edemez. Ancak borç­ lu varlık bakımından ödeme gücünü kazandığı zaman icra dairesi tah­ sile kalkar.

Tutuklama ve Serbest Bırakma Tutuklama Sebepleri Suç işlediğine ilişkin kuvvetli kanıt elek edilen sanıklar şu durumlar­ da tutuklanır: 1. Ağır cezalı bir suç sebebiyle soruşturma yapılacaksa, 2. Hafif cezalı suçlarda kaçması şüphesi varsa, hüviyetini ispat edememiş, ikametgâhı bilinmiyor ise, yabancı olup hâkimin davetine uyması veya hükmün yerine getirilmesi için gelmesi şüpheli ise, 3. Suçun izlerini kaldırmak, ortak suçlulan ve tanıklan kandır­ ması olasılığı var ise. 4. Suç, devletin veya hükümetin gücünü kıracak, ülkenin huzurunu bozacak veya genel ahlak aleyhine bir eylem ise.

Tutuklama Yazısı Tutuklama yazısını yetkili hâkim verir. Kefaletle serbest bırak­ maya da hâkim karar verir. Tutuklama yazısında sanığın kim olduğu, şekli, suçu ve tutuklama sebebi yazılmalıdır.

346

Mustafa Kemal A l A l UKK Serbest Bırakma Sanık sonunda tutuklamanın ertesi günü hâkim tarafından sorguya çekilir ve şu durumlarda serbest bırakılır; 1. Tutuklamanın yanlışlığı, haksızlığı anlaşılarak, 2. Tutuklu olarak mahkemeyi gerektirmeyen bir durum olduğu anlaşılarak, 3. Kefaletle.

Ticaret Davaları Ticaret davaları esas olarak hukuk davasıdır. Ancak hukuk işle­ ri arasında ticaret işlemlerinin önemi bu davalara ayrı bir özellik ver­ miştir. Ticaret, bir ülke hayatında büyük öneme sahiptir. Ticaret yapan biri (Bir tüccar,) işine ait işlemleri çabuk bitirmelidir ki elindeki para­ yı yeniden satış yapacağı mala yatırsın. Ticaret yapanlar mal ile parayı hızla döndürebilmek olanağı sayesinde işlemlerine ara vermeksizin devam edebilirler. Bundan başka, ticaret yapanlar için mala yatırılmış paranın, yine malın satışı karşılığında tahsilinden kesinlikle emin olunmalıdır. İşte bu sebeple ticari işlemlerin nasıl işleyeceği ve ticaret mesele­ sinden doğan anlaşmazlıkların nasıl çözümleneceği ayn hükümleri içe­ ren ticari yasalannda gösterilmiştir.

Ticaretin Tanımı Hangi işlere, genel hukuk kurallarına ve hangilerine ticari yasa­ lara göre bakılacağını belirlemek için ticaret kelimesinin anlamı yasa ile tespit edilmiştir. Bir işlemin ticaret sayılması için bazı koşullar gerekli­ dir. Yasalarla yapılması yasak olan ve genel ahlaka uygun olmayan şey­ ler ticaret değildir. Bunlan yapmak aynca ceza görmeye sebep olur. 347

Medeni Bilgiler Bir kişinin kendi şahsı veya evi, bahçesi, tarlası, ailesi ve hatta fabrikası için kullanılacak şeyleri alması veya satması ticaret sayılmaz. Bunlardan doğacak anlaşmazlıklar hukuk davası olarak görülür. Bir işlemin ticaret sayılabilmesi için esas, menfaat ve kâr amacı ile yapıl­ masıdır. Ancak bina, tarla ve mağaza gibi taşınmazların satışı ucuz alıp pahalı satmak gibi kâr amacı ile de yapılsa yine yasa önünde ticaret sayılmaz. Çünkü bu durum pek ender olur ve taşınmazın alım satımı sürekli bir ticaret mesleği olamaz. Bu tür anlaşmazlıklar da hukuk davası olarak ele alınır.

Ticaret Davalarında Özellik Ticaret davalannın, bu işlerin görülmesinde ayn tecrübesi olan mahkemelere verilmesi uygundur. Ancak ülkenin ticaret işlerinin çok olmadığı bölgelerinde böyle yapılmaz. Oralarda hukuk davalanna bakan mahkemelerde ticaret davalannı da görürler. Ancak İstanbul ve İzmir gibi büyük ticaret merkezlerinde aynca ticaret mahkemeleri kurulmuştur. Sıradan hukuk davalannda elli liradan fazla borç meselesinin ispatı için senet göstermek koşuldur. Ancak ticaretle uğraşan bir kişi pek çok alacak ve verecek meseleleri arasındadır. Bu sebeple küçük, büyük ticaret davalannda kanıt olarak her tür belgeden yararlanılır. Ancak ticari defterlerin bu anlamda önemi bulunmaktadır.

Büro Bir ticarethanenin bürosu kuruluşun en önemli kısmıdır. Başka hiçbir kusuru olmadığı ve her işi yolunda gittiği halde bürosunun iyi işle­ memesi yüzünden batmış olan ticaret kuruluşlan az değildir. Dünyanın ticaret işlerinde, bürolann örgütsel yapısı, çalışması ve hatta büro binası­ nın şekil ve düzeni başan etkenleri arasında sayılmaktadır. Milyonlarca işlem yapan büyük bir ticari işletmenin bürosunu kurmak ve işletmek, 348

Mustafa Kemal ATATÜRK büyük bir fabrikayı iyi kurmanın ve kârlı işletmenin gerektirdiği kadar tekniğe ihtiyaç duyar. Ticareti kendisine meslek yapmış vatandaşların, bu tanımda ve örnekte hiçbir abartma olmadığına inanmaları gerekir.

Defterler ve Dosyalar Küçük, büyük her ticari işletme, işlemlerini dikkatle kayıt, düzen ve korumaya almalıdır. Aslında iş adamlan ticaret işine ait aldık­ ları ve yazdıkları bütün mektup ve telgrafları ve her tür iletişim belge­ lerini, para ödemesi veya alınmasına ait bütün kâğıtları düzenli bir şekilde saklamak zorundadırlar. Bundan başka mevcutlannı ve dengi olanlan, günlük işlemi ve yazdıkları şeylerin tamamen aynı olması gereken kopyaları ayrı birer deftere kaydetmek zorundadırlar. Ticaret defterlerini herkes istediği gibi tutamaz, istediği zaman silip bozamaz. Bunlann kullanılması, yazılması yöntemleri bulunmaktadır. Ticaret defterlerinin sayfalan değiştirilemeyecek bir cilt içinde bulunması, sayfalann sabit olarak numaralanması gerekir. Bu defterlerin sayfa miktan, kaç sayfa olduğu kullanılmadan önce notere tasdik ettirilir. Defterlerin kapsamı, şekille­ ri ve tutulma yöntemleri hakkında yasal yöntemler bulunmaktadır. Bütün defterlerin ve dosyalann düzenli tutulması, yalnız bir zorunluluk olmakla kalmaz, bunun ticari işletme için büyük faydalan da bulunmaktadır. Eğer bir ticari işletmenin bu defter ve dosyalan bulunmazsa, mahkemeye düştükleri zaman davalannı ispat etmek için gerekli olan belgelerden yoksun kalır. Hatta “iflas” zorunluluğunda kalırlarsa, bunun yalnız para ve malı ilgilendiren yoksunluk ve üzün­ tüsüne katlanmakla kalmazlar; “kusurlu batm ış (m üflis)” durumuna düşerler ve sonuç olarak aynca ceza görürler. Bütün bu zorunluluklann ve yaptınmlann konmasının sebebi bir iş adamının kayıtlannı ve defterlerini tutmasından doğacak zarann yalnız kendisine ait olmamasıdır. İş adamlannın zarar ve menfaatleri bir bakıma 349

Medeni Bilgiler zincir halinde birbirine bağlıdır. Her işletmenin menfaati yalnız kendi def­ ter ve kayıtlarının düzeni ile sağlanamaz. Bu, işlem yaptığı bütün ticaret evlerinin kayıt ve defterlerinin düzenli olmasına da bağlıdır.

İflas (Batmak) Batmak (iflas,) bir ticari işletmenin ölümü demektir. Borçlannı, bono ve senetlerinin karşılığını zamanında ödeyemeyen bir iş adamı aleyhinde batmış (iflas) hükmü verilir, iflas hükmünü, ya yokluk (aciz) durumuna düşen iş adamının başvurusu, ya alacaklının davası ve isteği veya mahkemenin resmen haberdar olması üzerine mahkeme verir. Böylece ticaretin esası olan itibar savunulmuş olur. Batmak (iflas,) iş adamlanndan olup başka bir borçlu hakkında yapılacak bir işlem değildir. Yalnız ticarete özgüdür. Bunun sebebi de ticarette önemli olan güven ve sürdürülebilir durumun savunulması­ dır. Batan (İflas) eden kişinin parasına, alacaklanna ve mallan ile eşya­ sına karşı tavır belirlenir. Borçlu bulunduğu kuruluşlara alacaklan ora­ nında paylaştınlır. Bunun uygulaması için ince yöntemler vardır, iflas ilanından sonra ticari işletmenin defterleri ve mallan mühür altına alı­ nır. Batan iş adamı kefil gösteremezse tutuklanır. Tayin edilen “ju j komi­ ser’ alacaklılann vekilleri olan "sindik’lerle çalışır. Bunlar batan iş ada­ mının mal ve eşyasını yönetirler. Bütün alacaklar tespit edilir. Eğer ala­ caklılar bir kısım zaran kabul ederek batan iş adamıyla uyuşurlarsa aralannda “konkordato” imzalanır. İflas, ticari işletmenin dürüst ve yasal çalışmasına rağmen idaresizliklerden, hatalardan veya önceleri etkisi değerlendirilemeyen bir piyasa krizinden doğabilir. O zaman batan kişi sermayesini ve varlığını kaybeder. Diğer taraftan iflas eden kişinin bütün piyasadaki ticari itiban da kaybolur. Bazı iş adamlannın yasa dışı kâr elde etmek ve mal kaçırmak için yapay olarak ödeme imkânsızlığına düşmüş göründükleri olmuştur. Eğer bu ispatlanırsa, “hileli iflas” hükmü verilir. Bu hareket ağır cezalan davet eder ve hileli 350

Mustafa Kemal ATATÜRK iflasına karar verilenler siyasi, medeni haklardan da yoksun bırakılır­ lar Çünkü hileli olarak batan iş adamı (müflis) bulunduğu çevrenin ekonomik güven ve istikrarına kendi kesesi Lehine suikast yapmış olmak konumuna düşer. Hileli iflasına karar verilenlerle anlaşma yapı­ lamaz. Bundan başka adi iflasta borçlan ödemek yoluyla itibann iade­ si yolu açıkken, hileli iflasta bu olanak yoktur.

Ticari Kuruluşun Kapanması (Tasfiye) Bir ticari işletme, işlerinin iyi gitmediğini gördüğü zaman bunlann düzeltilmesi için zamanında önlemler almak durumundadır. Ancak bu şekilde kötü sonun, iflasın önüne geçilebilir. Küçük ve göz önündeki ticaret işlerinde bu durum daha kolay görülebilir. Ancak büyük ticari işletmelerde, özellikle yukanda önemi belirtilen iyi işler mükemmel bir büro bulunmazsa aksaklıklar önceden fark edilemez. Bu durumda bozulma işaretlerinin görüldüğü zaman genellikle bunlan gidermek ve yok etmek oianaklan geçmiş bulunur ve kuruluş yıkılır. Az çok bir şüphe kokusu alınır alınmaz ilk yapılacak iş değerli ve ün sahibi hukuk ve ekonomi doktorlan ile teşhis koymaktır (kon­ sültasyon yapmaktır.) Bu görüşmeden genele ait fayda veren bir sonuç almanın ilk koşulu, oyu alınacak kişilere durumun bütün iç yüzünü olduğu gibi söylemektir. Bunun sonucunda görülecek manzaraya göre iki hareketten biri seçilir. 1. Ticari işlemi kısıtlamak, Çok kâr getireceği umuduyla da olsa, yapılacak yeni siparişleri bırakmak, çalışılan konunun oldukça işi çok, karı az insanlarla uğraşmaktan vazgeçmek. Hatta zaranna da olsa, kıs­ men indirimli satış yaparak zorlaşan ödemeli gününe yetiştirmek ve en önemli nokta olarak büroyu iyileştirmek, kuvvetlendirmek. 2. Kapanm ak; Bir ticari işletme için bu sonuçta çok acıdır. Ancak iflastan kurtulmak için işlemin kısıtlanması çözümünün de yetmeye­ 351

Medeni Bilgiler ceği anlaşılırsa, bunu tercih etmek zorunludur. Kapanma, iflas gibi az çok zararla işin içinden çıkmak yoludur. Bu bakımdan bir tür isteğe bağlı iflas demektir. Kapanmaya karar veren tüccar elindeki mallan ucuz pahalı satarak bir an önce paraya dönüştürür; ödemek zorunda olduğu para­ yı zamanında kazanmak için ticarete ayırmadığı sermayesini, mevcut para ve araçlannı da kullanır. Bu yoldan ticari işletmesini kapatan kişi, bütün varını, ikametgâhını, en çok ihtiyacı olan eşyasını da kaybede­ bilir. Hatta aynca borç altına da girebilir. Ancak yasanın ve ticari ahla­ kının iflas hükmü ile yapacağı darbenin pek ağır olan etkisinden kur­ tulmuş olur. Aynı kurallar, kişinin malı olmayan ticaret şirketleri hakkında da geçerlidir. O zaman zarar, şirketin konumuna göre, hissedarlara paylaştınlmış olur.

Avukat ve Baro İnsanlığın adli işlerine ait meseleleri incelmiş ve çoğalmıştır. Mahkemelerde hak savunması yalnız öğrenim ve zekâ ile mümkün ola­ maz. İçeriğine ve şekline göre, başka başka yöntemlere ve esaslara göre izlenen mahkeme işlerinde genellikle bir vekil kullanmak zorunlu olur. Bu görevi avukatlar yaparlar. Kendilerine önemli bir hakkın veya kendi­ ne suç yüklenen bir sanığın onurunun savunulması verilir. Bu nedenle avukatlann mesleki bilgi ve onur sahibi olmalan gerekir. Özel yasa çerçevesinde bu özellikleri taşıyan kişileri kendi kendi­ lerini kontrol etmelerini sağlamak için barolar oluşturulmuştur. Bir yerde yedi avukat bulunursa baro yaparlar. Barolann avukatlara düzen cezalan veren örgütleri vardır. İyi vatandaş haklarını her zam an m ahkem e kaplarında arar Hakkını bizzat kendi kuvvetiyle yerine getirm eye kalkışm ak vahşiliktir. 352

İçişleri

Bakanlığın Görevi Bakanlığın görevi ülke içerisinde güven ve huzuru korumak ve bozulursa yeniden sağlamak, bütün seçimler, her tür dernek, seferber­ lik, nüfus ve göçmen işlerini düzenlemek ve yönetmektir. İhtiyaç sahi­ bi köylülere arazi dağıtım görevi de bu bakanlığındır. Bakanlık, iş yönetimde var olan tüzel kişilerden, özel yönetimi bakımından illerin ve belediye noktasından şehir ve ilçelerin çalışmalannı tespit ve bütçelerini kontrol eder ve köy işlerinin, köy yasasına göre düzen ve yönetimini izler. İçişleri Bakanlığı özellikle hükümet programında meclisin uygun görmüş olduğu iç siyasetin izlenmesin­ den sorumludur.

Bakanlığın Merkez örgülü Bakanlığın Merkez Örgütü; 11 yönetimleri, yerel yönetimler, nüfus işleri, genel müdürlüklerinden oluşur. Jandarma Genel Komutanlığı ile Güvenlik işleri ve Posta, Telgraf ve Telefon Genel Müdürlükleri bütçeleri ayn olmakla birlikte, İçişleri Bakanlığının emri altındadırlar. İçişleri Bakanlığının genel müdürlüklerinden her biri kendi ismi­ nin anlamına giren görevleri yaparlar. Bakanlığın esas görevi olarak yukarıda anlatılan işlerden topluma ait görev ile tüm polislerin görevleri Emniyet Genel Müdürlüğü tarafından görülür. Seferberliğe ve göçmen­ lere ait görevlerin görülmesi Nüfus Genel Müdürlüğü’ne verilmiştir. 353

Medeni Bilgiler

Polis ve Jandarma Polis ve jandarma devletin banş zamanındaki ülke içinde güvenliğini korumakta olan kuvvet araçlandır. Polis şehir ve kasaba­ larda düzen ve emniyeti sağlar. Siyasi polis görevini yapar. Jandarma daha çok köylerde ve yerleşim yerleri dışında güvenlik aracıdır. Aynca bu kuvvet şehir ve kasabalarda da polise yardım için gerek duyarsa görev yapar; polis ve jandarma aynı zamanda devletin güç ve onurunu temsil eder. Polis ve jandarma devletin güvenlik kuvvetidir. Yasa ve düzenin hükümleri, hükümetin emirleri, mali ve adli işlerin yerine getirilmesi, gerektiği zaman güvenlik kuvvetlerinin yardımıyla yapılır. Polis ve jandarma silahlı kuvvettir. Bu kuvvet görevini yapmak için kesin zorunluluk durumunda zor ve hatta silah kullanır. Bölgelerinde bulunan polis ve jandarma kuvvetleri bozulan güvenlik ve emniyeti korumaya yeterli gelmezse, yasada yazılı yöntemler ile ve yörelerindeki (vali, kaymakam, gibi) en büyük mülkiye memurunun başvurusu üzerine orduya mensup askeri kıtalar yardım eder. Ülkenin birkaç bölgesinde eşkıyayı (anarşisti- teröristi) izlemek için askeri kıta’lar gibi hareket eden gezici jandarma kıta’lan vardır.

Yönetim Bölüşümü Türk vatanı üç dereceli yönetim bölümlerine ayrılmıştır: iller, İlçeler ve Bucaklar. Bu bölüşüm yapılırken dağlar, nehirler gibi coğrafya durumu ve yollar, demiryolları, deniz yollan ve diğer ekonomik bağlan­ tılar göz önünde tutulur. iller valiler tarafından, ilçeler kaym akam lar tarafından Bucaklar Müdürler tarafından yönetilir. Köy yönetiminin başkanı muhtardır. Her İlde birden fazla ilçe ve her ilçede birden fazla bucak vardır. Bucaklar kasaba ve köylerden oluşmaktadır. Birbirleriyle ekonomik ve siyasi bağlılıkları bulunan ve görüle­ 354

Mustafa Kemal ATATÜRK cek ortak işleri olan yan yana birçok 11 bir genel müfettişin yönetimin­ de bulunurlar. Devletin genel yönetiminden başka illerin, kendilerine ait işleri görmek üzere özel yönetimleri vardır, illerin kendi işleri yetki yayıl­ ması ve görev ayrılığı esası üzerine yönetilir. Böylece iller tüzel kişiliğe sahiptir. Bundan başka şehirler ve kasabalann kendilerine ait işleri gör­ meleri için tüzel kişiliğe sahip belediye örgütü bulunmaktadır. Köyler de, Köy yasasındaki görevleri görmek üzere tüzel kişiliğe sahiptir.

İller Valiler, içişleri Bakanlığının resmi yazısı ve Bakanlar Kurulu’nun karanyla Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Hükümetçe ihtiyaç duyulan büyük ve işi çok illere bakanlıkça bir vali yardımcısı görevlendirilir.

Valinin Görevleri Vali, ilde devleti temsil eder. Her Bakanlığın temsilcisidir. Bakanlıkların idari ve siyasi yürütme araçları olup İlin tüm yönetimin­ den sorumludur. Valiler, İlin, huzur ve asayişini sağlamak, kişisel korunma ve tasarrufuna ait işinin korunması ve suçlar yapılmadan önce engellemek (polis engeli) ile yükümlüdür. Jandarma ve polis kuvvetleri doğrudan valinin emri altındadır. Hapishanelerin teftiş ve denetimi ve hapsedil­ miş kimselerin sağlık koşullarının korunması valiye aittir. Çeşitli Bakanlıklara ait görevler: Milli Eğitimin ilerlemesi, gelişiminin sağlan­ ması, halkın düşüncesi, ahlaki ve toplumsal gelişimin sağlanmasını; Ticaret, tanm, sanayi ve taşıma gibi üretim ve servet kaynakla355

Medeni Bilgiler nnın ve araçlarının gelişiminin sağlanması; Genel sağlığın korunması, sağlığa zarar veren sebeplerin kaldı­ rılması; Bulaşıcı hayvan hastalıklarının giderilmesi; Bayındırlık işlerinde hükümetçe düzenlenecek programlara göre bayındırlığın sağlanması; Asker ve vergi toplanmasının sağlanması; Kaçakçılığın engellenmesi; Orman yangınlarının söndürülmesi, ekinlerin korunması, sak­ lanması, zararlı hayvanların öldürülmesi önlemlerinin alınması; Mahkeme kararlarının yürütülmesine yardım; valiler tarafından izlenir. Bu görevleri yerine getirmek için İllerin şu örgütleri vardır: İlde örgüt ve 11 Memurları 11 büro görevinin şefi olmak üzere her ilde Bakanlıktan atanan bir mektupçu bulunur. İlde içişleri Bakanlığı işlerini görmek üzere polis, nüfus, iskân, posta, telgraf ve telefon müdürleri ve jandarma komutanı ile hukuk işleri müdürü bulunur. Bu memurları da Bakanlık atar. ilin mali işlerinin başında bir defterdar, şose ve köprü işlerinin başında bir başmühendis ve isimlerinin gösterdiği görevlere bakmak üzere bir sağlık, bir milli eğitim müdürü, bir tapu müdürü ve ekono­ mi işlerinin başında da birer ticaret, tarım, sanayi, çalışma, orman, maden, veteriner ve gümrük bölgesi olan yerlerde vergi müdürleri bulunur. Bunlar idari şube başkanlandır. Kendi işlerine göre büroları var­ dır. İllerde zorunluluğa ve ihtiyaca göre adliye örgütü de bulunur.

356

Mustafa Kemal ATATÜRK Valiler İle ait işler hakkında ait olduğu Bakanlıklarla iletim kurarlar. Bakanlıklar da idari ve siyasi bildirimi valiye yaparlar. Kendi Bakanlıklarına ait olan işleri de ona yazarlar. Valilerin Bakanlıklardaki müsteşar, genel müdür ve uzman gibi kişiler ile iletişimleri ve işlemleri ancak ilmi usullere uygun ve hesap işlerine ait mali konulara özgüdür. idari şube başkanlarına, mensup oldukları bakanlıklardan, yasaların, tüzüklerin ve bunlara ilişkin yönerge ve emirlerin bildirimi valiler aracılığıyla yapılır. Bu başkanlar valilerden alacakları emri, yasa ve yönergelere uygun görmeseler de yapmak zorundadırlar. Ancak bu takdirde itiraz edebilirler ve valilerden yazı ile emir isteyebilirler; bu emri alınca yaparlar ve yaptıktan sonra itirazlarını, görüşleriyle birlik­ te mensup olduklan Bakanlığa yazarlar. İldeki idari şube başkanlannı bağlı olduklan Bakanlıklar ve ancak bunlann emirlerindeki memurlan valiler atar. İdari şube başkanlan, kendi şubelerinin iyi işlemesinden ve emrinde çalışanların yasaya ve yönergelere uygun hareketlerinden birinci derecede valiye karşı sorumludurlar, idare şube başkanlarından her biri valinin gönderdiği işler üzerine gereken incelemeyi yaparak sonucu görüşleriyle birlikte bildirmek zorundadırlar. Vali, ordu ve adliye aylık olmak üzere, tideki bütün işleri teftiş eder. Teftiş sırasında yasaya uygunsuz ve sorumluluğu gerektiren bir durum görürse hemen inceleme açarak sorumlular hakkında tutacağı belge üzerine kendilerini mahkemeye gönderir. Teftiş sonucunda işten el çektirmek gereği duyarsa bunu Bakanlıklardan tayin edilen idari şube başkanlan hakkında Bakanlann emrini alarak ve diğerleri hak­ kında doğrudan uygular. Vali, ülkenin güvenlik ve asayişi ve bir kötülüğün çıkması ola­ sılığı görüldüğü zaman, sorumluluğu üstlenerek her kim olursa olsun, bütün memurlan iş başından çekmeye yetkindir. Elindeki kuvvetlerle başa çıkamayacağı önemli olay ve kanşık357

Medeni Bilgiler lıklar olursa vali, ordunun en yakın kıta’lanndan yardımcı asker ister. Bu asker görev bitinceye kadar valinin emri altında bulunur. Vali, Bakanların atadıkları şube başkanlan, mahkemeler örgütü ve kaymakamlardan başka emrindeki bütün memurlar hakkında uyan cezası uygular. Daha fazla cezaya gerek görürlerse bunu emniyet komisyonlanndan ve atamayı yapan Bakanlardan isterler. Valinin, adliyeden, bitirilmesi geciken maddelerin geç kalması sebeplerini savcılar aracılığıyla sormak hakkı vardır. Alacağı cevabı yeterli bulmazsa Adalet Bakanlıgı’na yazar.

İlçeler Kaymakamın Görevi İlçede kaymakam hükümetin temsilcisi ve yürütme kuvvetinin en büyük memurudur. Kaymakam yasa ve düzen esaslan içerisinde görevini yapar. Validen emir alır ve onunla iletişim kurar. Kaymakamlan İçişleri Bakanı atar.

İlçe Memurları Kaymakamın bürosunu, emrinde bulunan yazı kâtibi yönetir. Kazada güvenlik kuvveti olarak polis komiseri ve polisler, İlin İlçe emrine verdiği jandarmanın başındaki jandarma komutanı, nüfus memuru, sağlıktan hükümet doktoru, mâliyeden mal müdürü ve tapu kâtibi bulunur. Bunlar kaymakamın yönetimi altında çalışırlar.

Bucaklar Müdürün Görevi Bucak müdürleri Bucakta en büyük hükümet memurudur. Bucaklar tüzel kişiliğe sahip olan köylerle bucak bölgesindeki kasaba­ lar halkının hükümetle iletişim noktasıdır. 358

Mustafa Kemal ATATÜRK Bucak müdürünü vali atar. Müdür, bucağın bağlı olduğu ilçenin kaymakamı ile iletişim kurar. Bucak bürosunun şefi bizzat müdürdür, tşi fazla olan büyük Bucaklara bir de kâtip verilir. Yine de müdür gör­ evini, Bucak merkezinde oturmaktan çok köylerde ve halk arasında gezmekle yerine getirir. Bucakta bulunan jandarma takım veya karakol komutanı müdürün emrindedir. Tam donanımlı Bucaklara birer nüfus, vergi ve tapu kâtibi ile hükümet doktoru veya küçük sağlık memuru da verilir.

İllerin Özel İdaresi İllerin, tüm devlet yönetimindeki durumlarından başka sahip olduklan tüzel kişilik ile ayn bir çalışmalan bulunmaktadır. Vali Özel İdarenin de başında bulunur. Valinin, bu idareye ait bürosu özel muha­ sebe müdürünün emrinde bulunur. İlçelerde de özel muhasebe memur, kâtip ve vergi toplayan memurları vardır. Görevi Bakanlann tüm görevlerine oranlanarak ifade edilirse, bu özel idare tipi yalnız maliye, ekonomi, bayındırlık, sağlık ve milli eğitim işle­ riyle ilgilenir. Özel idarelerin iç genel siyaset, dış siyaset, askerlik ve adli­ ye işlerinde hiç bir görevi ve ilgisi yoktur. Özel idare noktasından İllerin görevi, yol yaptırmak, onanmını sağlamak, göl ve bataklıkları kurut­ mak, süresi kırk yılı geçmemek koşuluyla tramvay, elektrik ve havagazı ayncalığı vermek, 11 sınırlan içinde otomobil, otobüs işletilmesi ve bazı fabrikaların açılması için izin vermek, örnek çiftlik ve tarlalan, hayvan depolannı, ürün ve hayvan yanşmalan düzenlemek, sanayi okulu ve sergileri, müzeleri açmak, ticaret borsa sergileri ve panayırlar yapmak, yetim ve yoksullara bannacak yerler yapmaktır. İlk tahsil geliri, masrafları ve okullan da özel idarelerin görevi­ dir. Milli Eğitim Bakanlığı yalnız öğretmen ataması ve programların 359

Medeni Bilgiler hazırlanması ve teftiş noktalarından ilköğretim ile ilgilidir. Özel idare İle gelir getirecek mülk ve kira getiren yerler de yapabilir.

Bütçe Bu işleri yapm ak için özel idarelerin bütçeleri vardır. Bütçenin gelir bölümünü oluşturan maddeler şunlardır; 1. Çeşitli dolaylı vergilere il ve özel idare payı ve milli eğitim payı olarak yapılan zamlar; 2. Yol vergisi; 3. Kesim hayvanlan* vergisinin il payı; 4. Mülk ve kira getirici yerlerin, köprü ve iskele gibi kurulması gelirleri ve ücretleri; 5. Verilen işletme izinlerinden alınacak gelirler; 6. Devlet bütçesinden yapılan yardım ve vasiyetler, bağışlar, yardımlar. Bütçeyi vali hazırlar, genel meclis tartışır ve inceler ve kabul eder. Bundan sonra bütçe iç İşleri Bakanlığına gönderilir Özel idare işleri ile ilgili Bakanlıkların birer yüksek memurundan oluşan bir komisyon bu bütçeleri Devlet merkezinde inceler. Bu inceleme sonu­ cunda: 1. Yasa dışı vergiler ve yasa dışı masraflar çıkarılır veya düzelti­ lir; 2. Gerçek görülmeyen gelirlerden hayali kısmı indirilir; 3. Muhasebe usul ve yönergelerine uymayan bütçe şekilleri düzeltilir. Bundan sora bütçe yürütme kararıyla Cumhurbaşkanının ona­ yına sunulur. Onaydan sonra içişleri Bakanlığı aracılığıyla ll’e bildirilir. * Kesilen hayvanlardan alınan vergi.

360

Mustafa Kemal ATATÜRK Özel idarelerin belirli işler için olağanüstü bütçeleri de olabilir.

Genel Meclis

Seçimi Genel meclisler dört yılda bir defa seçilir. Seçimi, milletvekili seçimi için seçilmiş olan ikinci seçmenlere belediye meclisi üyesi yaparlar. Seçilmek için milletvekili seçilmekte gereken özelliğe sahip olunması gerekir. Görev başındaki ordu mensuplan, milletvekilleri, hâkimler, memurlar II işlerinde yüklenici olanlar seçilemezler.

Toplanması Genel meclisler yılda bir sefer ve kırk gün süreyle toplanır, ihtiyaç halinde vali tarafından on beş gün uzatılır. İhtiyaç olduğu zaman genel meclisler olağanüstü toplantıya çağnlır. Bu daveti ya vali­ ler yaparlar, ya da üyenin üçte ikisinin istemesi ve içişleri Bakanlığı’nın önerisi ile davet yapılır. Genel meclise valiler başkanlık eder.

Görevi Genel meclisler, özel idareye ait işleri görüşürler. Bütçeyi ve kesin hesabı onaylarlar. Önemli proje ve planlan onaylar ve kabul eyler. Bayındırlık, Milli Eğitim ve Sağlık İşleri için borçlanma karan alırlar, borç sözleşmesini imzalarlar; özel idareye ait işlerden İlle ilgili olan bazı şeyler hakkında öneri karan verirler. Meclis kararlan, valile­ rin onayı ile kesinleşir. Vali, yirmi gün içerisinde bir karara itiraz eder­ se konuyu D evlet Şurası çözümler.

Alt Komisyon Kuruluşu Komisyon, genel meclis tarafından seçilmiş iki veya dön üye­ den oluşur. Komisyonlann süreleri bir yıldır. Komisyon üyelerinin İlin 361

Medeni Bilgiler ayrı ayn ilçelerinden olmaları koşuldur. Vali komisyonun da başkanıdır.

B a ş k a n lık

için b a şk a bir kişiyi vekil atayabilir.

Görevi Alt komisyonun, görevleri şunlardır: 1

M e c lise v e rile ce k

bütçenin v e kesin hesapların ilk incelemesi;

2. Onaylı bütçenin uygulamasını denetleme; 3. Açık artırma, tartışma, ihaleler; 4 Acil durumlarda ilk toplantıda genel meclise sunulmak üzere, meclise ait işler hakkında karar verilmesi; 5 Aylık muhasebe cetvellerini inceleme; 6. Valinin soracağı şeylere danışma anlamında görüş ve cevap; 7. Genel meclisin her toplantısında yıllık yürütme raporu vermek.

362

Belediyeler

Belediyelerin Kapsamı Nüfusu iki binden yirmi bine kadar olan yerlere "ilçe"yirmi bin­ den fazla olan yerlere "kent"denir. Bucak, ilçe ve il merkezlerinin nüfu­ su iki binden aşağı da olsa orası yine "ilçe" sayılır. Belediyeler, kent ve ilçede oturanlann, yerel ve ortak, medeni ihtiyaçlannı düzenlemek için meydana getirecekleri bir kurumdur. Belediye meclisi bulunduğu kenti temsil eder. Belediyenin kapsamında esaslı bir siyasi ruh vardır. Bir ülkenin bir arada çok nüfus yaşayan yerleri kent ve ilçeleridir. Buralarda, siyasi akımlar kuvvetlidir. Aslında işe ve idareye ait görünen düşünceler bura­ larda siyasi şekiller alırlar. Belediye kurulları seçimle oluşturulurlar. Ülkenin en önemli siyasi olayı olan milletvekili seçimlerinde de belediye kurullarının önemli görevleri bulunmaktadır.

Belediye Hizmetleri Bu hizmet ve görevler çok ayrıntılıdır. Bunlar Belediye Yasasında büyük bir bölüm oluşturur. İlçede oturanlann saglıklanna ait kurum­ lar, kent hastaneleri, dispanserler, sağlık yardım araçlan, halka açık bahçe, park gibi dinlenme araçlan, darülaceze gibi sosyal yardım kurumlan ile ilgilenmek, yollann inşa ve düzenlenmesi, insanlann 363

Medeni Bilgiler sağlıklı yaşamasının sağlanmasında sağlık ve zevk ve san’at noktasından gösterilecek ilgi, konut ve taşıma araçları, mağaza, dükkân, hamam, berber gibi yerlerin, tartı ve ölçü araçlarının ve ekmek, et, sebze ve diğerleri gibi yiyecek ve içeceklerin kontrolü; fınn, hal ve kesimhane işlerinin düzenlenmesi ve sokaklardan geçme ve gezmenin usullere bağlanması gibi güvenlik işleri, kent suyu, kanalları, aydınlatma ve diğer bayındırlık girişimleri görevlerinin başlıcalarıdır. Süresi kırk yılı geçmemek üzere belediye sınırlan içinde tram­ vay, elektrik ve havagazı ayrıcalığı vermek hakkı son Belediye Yasası ile belediyelere verilmiştir. Belediye hizmetleri, gelirin derecesine göre, zorunlu ve isteğe bağlı olarak ikiye ayrılmıştır.

Belediye Seçimi Oy Sahibi Olma Koşullan Üye seçiminde oy sahibi olabilm ek için aşağıda yazılı koşulara sahip olmak zorunludur: a. Türk olmak. b. 18 yaşını bitirmiş olmak. c. Seçim başlamadan önce en aşağı altı aydan beri o beldede oturmakta olduğu doğrulanmak (bu altı aylık oturum belge ile ispat olunur). d. Ağır hapis cezası ile, hırsızlık, dolandırıcılık, emniyeti suistimal, iflas gibi insan onurunu ihlal eden suçlardan mahkum olmamak. e. Kamu hizmetlerinden yasaklanmış bulunmamak. Silah altında bulunan ordu mensupları, jandarmalar, zabıtalar ve polisler, askeri memurlar, belediye seçimine karışmazlar.

364

Mustafa Kem al ATATÜRK Belediye Meclisine Üye Olabilme Koşullan Belediye meclisine üye seçilebilmek için oy hakkına sahip ola­ caklara ait yukarıda yazılı koşullarla birlikte: a. Yirmi beş yaşını bitirmiş olmak. b. Türkçe okur yazar olmak. c. Belediyeye ait bir işin yüklenicisi ve bu yüklenicilerin ortağı veya kefili olmamak ve bu bakımlardan borçlu bulunmamak gerekir. Devlet memurları ve belediye memur ve hizmetlileri, memuri­ yetleri çerçevesi içinde belediye meclisine üye seçilemezler.

Seçim Zamanı Belediye meclisi seçimi her dört yılda bir Eylül başında başlar, Ekim ayının (10.ay) yirmisinde biter. Ancak meclis kapanır veya seçim iptal edilir veya istifa söz konusu olur da meclis zamanından önce dağılırsa yeni meclisin seçimi, seçimin yapılmasının bildiri tarihinden itibaren bir ay içinde başlar. O zaman seçime ait sürelerde seçimin başladığı günden itibaren belirlenir ve belediyeler tarafından ilan edilir.

Seçim Komisyonlan Seçim, yapılması gereken yılın Eylül ayı girince seçim işlerine bakmak üzere bir seçim komisyonu oluşturulur. Belde çeşitli şubelere ayrılmış ise her şube için ayn komisyon kurulur. Seçim komisyonları belediye içindeki semtlerin ihtiyar meclislerince seçilecek ikişer kişi arasından kura ile ayrılacak en az beş ve en çok on üyeden oluşur. Komisyonu oluşturmak için seçimin yapılacağı eylül girince belediye başkanı şube var ise belediye şubesi müdürleri tarafından her semtin muhtarına birer tutanak yazılarak belediye üyesi seçmek hakkına sahip ve tercih olarak okur yazar kişilerden seçim komisyonu için ikişer kişi 3 65

Medeni Bilgiler istenir. Muhtar, ihtiyar meclislerini başkanlığı altında toplar. Gizli oy ile mahalle halkından iki kişi seçilir. Mahallelerden seçilenler, kaç kişi olursa olsun tümü belediye daire veya belediye şubesine davet edilir. Bunlardan en aşağı üçte biri hazır olduğu halde tümünün ismi­ ne kura çekilir, içlerinden kura sırasıyla en az beş ve en çok on kişi ayrılır. Bu aynlan kişiler, seçim komisyonunu meydana getirirler. Seçim komisyonlarına belediye başkanı veya şube müdürleri başkanlık eder. Seçim komisyonlan üyelerin üçte ikisinin katılımıyla görüşülür. Kararlar, toplantıya katılanların yarısından bir fazlasıyla verilir. Seçim komisyonlannda, sayfaları zincirleme numaralı ve onay­ lı bir kayıt defteri bulunur. Kararlar bu deftere yazılır. Başkan ve üyeler tarafından imzala­ nır.

Seçim Defterleri 1. Üye seçiminde oy vermeye hakkı olanlann, 2. Üye seçilmeye yetkisi bulunanlann, isimlerini içermek üzere iki defter yapılır. Hazırlanan bu defter­ lerin kopyalan hükümet veya belediye dairelerinin kapılanna ve halkın görebileceği bir yere asılır. Defterler tatil günleri hariç olmak üzere altı gün asılı kalırlar.

Defterler Asılmadan ön ce a. Hangi gün asılıp kaç gün asılı kalacağı, b. Defterlerde isimleri yazılı olmayanların hangi güne kadar iti­ raz edebilecekleri ve hangi günden itibaren itirazın kabul edilmeye­ ceği, 366

Mustafa Kem al ATATÜRK c. Seçimin hangi gün başlayacağı ve kaç gün devam edeceği, d. Her mahalle seçmenlerinin hangi günlerde oy kullanmaya gelecekleri, e. Seçim sandığının nereye konulacağı, Gazete ile ve gerektiğinde diğer araçlarla halka ilan edilir,

İtiraz D efterler kayıtlarına itiraz için iki aşam a vardır: Birind aşam a: Seçmenlerin isimleri, hüviyetleri defterlere yanlış veya birden çok yazılmış veya hiç yazılmamış olduğuna ilişkindir. Bu itirazlar seçim komisyonuna yapılır ve komisyon tarafından dinlenir. Haklı, görülür­ se komisyon karanyla gerekli düzeltmeler yapılır. Komisyon itirazı doğru görmezse reddi içeren kararını itirazı yapana bildirir. Defterler, asıldığının altıncı günü akşamı saat on sekizde kaldırılır. Ondan sonra bu yolda oluşacak itirazlar komisyon tarafından dinlenmez, seçim komisyonu olmuş olan itirazların incelemesini Eylül a y ın ın

son günü akşamına kadar bitirmek zorundadır. İkinci aşam a: Seçim komisyonu kararlarına itiraz. Seçim komis­

yonu kararlarına razı olmayanlar, bu kararların kendilerine bildirim tarihinden itibaren üç gün içerisinde yerel Asliye Mahkemesi’ne seçim komisyonunun kararını iliştirerek başvuru ile sebeplerini söyleyerek itiraz edebilirler. Asliye mahkemesi bulunmayan yerlerde bu itirazlar Sulh Mahkemeleri’ne yapılır. Bu mahkemeler olmuş olan itirazlan en çok altı günde kesin karara bağlar.

Oyların Sandığa Atılması Oyların sandığa atılması ya bir günde mümkündür, ya da müm­ kün olmaz. Eğer oyların bir günde sandığa atılması mümkün olmu­ yorsa kaç gün süre verileceği ve son günde hangi saate kadar oylann 3 67

Medeni Bilgiler kabul edileceği belediye meclisinin karan ve mahallinin en büyük mül­ kiye memurunun onayı ile belirlenir. Oylann sandığa atılacağı salonda oylann kabulü devam ettiği süre­ ce oy hakkına sahip olanlann listesi duvarda asılı kalır. Oy sandığının başka başka anahtarlarla açılır iki kilidi ve üzerinde bir mektup sığacak kadar bir de aralığı vardır. Sandığa oy pusulalan atılmaya başlamadan önce seçim komisyonu başkanı tarafından üyelere ve orada hazır bulunan diğer kişilere boş olduğu gösterilir. Ondan sonra dört tarafı iple bağlana­ rak düğüm yerleri mühür mumu ile mühürlenir. Seçim devam ettiği günlerde akşamlan sandığın oy pusulalannı atmaya özgü olan üzerindeki aralık komisyon huzurunda bir kâğıtla kapatılarak dört tarafı başkan ve üye tarafından mühür mumu ile mühürlenir. Sabahlan yine komisyon huzurunda açılır. Seçme hakkı­ na sahip her seçmen kendi oyunu getirip sandığa atmakla yükümlü­ dür. Hiçbir sebep ve şekilde başkasının adına seçim pusulası sandığa atılamaz. Her seçmen elinde nüfus hüviyet cüzdanı olarak seçim komisyonu huzuruna gelir. Önce seçim defterindeki isminin yer aldığı bölümü imzalar. Okuma yazma bilmiyorsa parmağını basar. Ondan sonra oy pusulasını alarak seçilecek üye kaç adet ise onun iki katı kişi­ nin ismini orada Türkçe olarak yazar. Bu yazacağı isimlerin üye seçme hakkına sahip defterde isimleri yazılı kimselerden olması zorunludur. Eğer yazma, bilmiyorsa güvendiği bir kişiye oy pusulasını yine orada yazdırır. Oy pusulaları seçmenin isim ve hüviyeti ile imzasını kapsar.

Sandığın Açılması Sandığın açılması için seçmek hakkına sahip olanlardan en az yarısından fazlasının oylannı kullanmış olması gerekir. Sandığa oylann atılması için belirlenmiş olan son günün akşamına kadar seçmenlerin yarısından fazlasının katılmamış olduğu anlaşılırsa sandık açılmaz. Seçim komisyonu karanyla oy atılma süresi bir hafta uzatılır ve ilan 368

Mustafa Kemal ATATÜRK olunur. Bu sürenin bitiminde atılan oylann sayısı ne miktarda olursa olsun sandık açılır. Seçim bitince seçim yapılacak meclis üyelerinin sayısı on iki olan yerlerde seçim komisyonu üyelerinden en az üçünün ve diğer yerlerde en az yedisinin huzurlannda sandık açılır. O ylann Sayılması Oyların sayılm ası aşağıdaki şekilde gerçekleşir; Oy pusulaları sayılır. Onaylı defterlerdeki imza ve işaretler seç­ menlerin isimleri sayısı karşılaştırılır. Yazısı okunmayan pusulalarla seçilen kimsenin kim olduğu belli olmayan pusulalar bir tarafa aynlır. Üyelik özelliğine sahip olmayan isimlerin yazılıp yazılmadığına bakılır ve yazılmış ise geçerli sayılmaz. Belirlenen sayıdan eksik isim yazılmış pusulalardaki isimler hesaba katılır. Dizilmiş sayıdan fazla isim yazıl­ mış ise ilkinden başlayarak dizili miktardakiler alınır. Sonundakiler silinir. Bu şekilde aynm yapıldıktan sonra oylar sayılır. En çok oy alan­ lar sırasıyla ve her adayın ne kadar oy almış olduğu tespit edilir. O ylan Eşit Olanlar Eşit oy alanlardan: Evli olanlar, her ikisi de evli ise yaşı büyük olanlar ve bu da eşit ise çocuğu çok olan tercih edilir. Çocuk sayısı da eşit olursa kur’a çekilir. En çok oy alanlardan sırasıyla dizili adet mik­ tarı üyeliğe aynlır ve bunun bir katı da yedek olur. Tutanaklan yapılır. Bundan sonra seçim pusulalan ile sınıflama tablolan ve dikkate alın­ mayan pusulalar ayn ayn bir zarfa konulur, zarf mühürlenerek beledi­ ye evrak kasalannda saklanır.

Belediye Başkanı’nın Seçimi Belediye başkanları belediye meclisleri tarafından seçilir. Belediye başkanı: 369

Medeni Bilgiler a.Belediye meclisi üyeleri içinden; b.Belediye meclisi üyeliğine seçilmek hakkına sahip diğer aynı yerden olanların içinden; veya aynı özelliğe sahip olan başka il halkı vatandaşlardan seçilebilir. Seçim gizli oy ile yapılır. Seçim sırasında meclise üyelerden en yaşlısı başkanlık eder. ilk seçimde bu şekilde çoğunluk sağlanamazsa en çok oy alan üç aday tekrar seçime sunulur. İkinci seçimde bunlardan en çok oy alan seçilir. II merkezi olmayan yerlerdeki başkan seçimleri valinin, il merkezi olan yerler belediye başkanlannın seçimleri de içişleri Bakanlığı’nm resmi görev yazısı ve Cumhurbaşkanının onayı ile kesinleşir. Başkanın seçimi valiler tarafından on beş gün ve içişleri Bakanı tarafından bir ay içerisinde onaylandığı veya reddedildiği bildirilmezse seçim onaylanmış sayılır. Vali tarafından reddolunduğu zaman tekrar seçim yapılır. Eski seçimde aynı kişi tekrar çoğunluk kazanırsa seçim sonucu içişleri Bakanlığı’na sunulur. Bakanın vereceği karar kesindir. II

merkezine ait belediye başkanı seçimi İçişleri Bakanlığı tara­

fından reddedilirse, diğer seçim sonucunda yine aynı kişi çoğunluğu kazanırsa ve içişleri Bakanı da reddetmekte ısrar ederse meclis başka bir kişiyi seçmek zorundadır. Belediye başkanları, devletçe gerekli görülen yerlerde atanarak da belirlenebilir. Veya bu göreve ek olarak vali ve kaymakamlar sorum­ luluğunda da verilebilir. Bunun için yürütme kuvvetinin karar verme­ si gerekir. İstanbul’da belediye meclisi ile II Genel Meclisi görevleri bir tek meclis tarafından görülür. Burası için ayrı bir yol izlenmiştir. İstanbul valisi aynı zamanda İstanbul belediye başkamdir. Belediye başkanı, şehir ve kasabayı temsil eder. Belediye meclisi­ 370

Mustafa Kemal A l A l ukk nin kararlan ve meclisin yapacağı bütçe ve programlar çerçevesinde belediye işlerini düzenler ve yönetir. Başkanın bir bürosu ve ihtiyaca göre yardımcısı bulunur.

Belediye Meclisleri Belediye meclisleri şehir ve kasabada oturan ve seçme hakkına sahip olan vatandaşlar tarafından dört yılda bir kez seçilir. Belediye meclisinin üyeleri nüfusa göre çoğalır. Üyelerin sayısı on ikiden aşağı olamaz. Belediye meclisleri Şubat, Nisan ve Kasım (11. ay) aylan başın­ da yılda üç kez toplanır. Bütçe toplanmasında toplantı süresi en çok otuz ve diğer toplanmalann süreleri on beşer gündür. Meclis ihtiyaç halinde olağanüstü olarak da toplanır. Her iki halde toplanmanın görüşme gündemini başkan bir hafta öncesinden üyelere bildirir. Belediye meclislerine başkan başkanlık eder. Meclis görüşmele­ ri açıktır. Gerektiğinde gizli görüşmeye de karar verilebilir. Belediye meclisi üyelerinden her birinin başkandan açıklama istemeye hakkı vardır. Meclisin görüşeceği ve karar vereceği şeyler hakkında Belediye Yasasında açıklama bulunmaktadır. Bunlardan bir kısmının esası yukanda belediye görevleri sırasında yazılmıştır.

Bütçe Belediye bütçelerinin gelir bölümü her zaman fazla paraya ihti­ yaç gösterir. Dünyanın en zengin ve büyük şehirlerinde bile var olan gelirin yüksek olmasına rağmen her zaman çeşitli ve çok olan belediye işlerinin istendiği gibi görülemediğinden şikâyet edilir. Belediye gelir kaynakları Belediye Yasasındaki esaslar çerçevesinde belediye meclisi tarafından tahmin edilir. Belediye kurum ve binalannın gelirleri, yolla­ rın düzenlenmesinde belediyeye kalacak arsalar satışı, para cezalan, oktruva vergisi ve “Belediye Vergi ve Resimleri Yasasın”nda yazılı vergi371

Medeni Bilgiler ler ve diğer kaynak gelirleri meydana getirir. Bunların toplamına göre en acele ve gerekli olan işlerden başlanarak ve Belediye Yasasındaki görevler göz önüne alınarak yapılacak belediye hizmetleri için masraf bölümleri düzenlenir.

Belediye Seçimlerinin Önemi Bir vatandaşın belediye seçimine katılması en önemli siyasi bir hakkın kullanılması demektir. Belediye seçiminde oyunu kullanmayan vatandaş yaşadığı şehrin dört yıllık hizmet ve çalışmalarına katılmamış olur. Yeni dönem insanlarının en açık medeni özellikleri vatandaşı oldukları ülkenin milletvekili seçimlerine ve yaşadıkları şehir veya kasabanın belediye seçimlerine, oturdukları köy veya mahallenin ihti­ yar heyeti seçimlerine katılmasıdır. Bu görevi yapmamak bildiklerini, sevdiklerini, çocuklarını da kayıtsızlığa yöneltmek ve özendirmek olur. Bu saygısızlığın yayılması ve genişlemesi, bir ülkenin medeni anlayış, lar dışında küçük ve zayıf bir duruma düşmesi ile sonuçlanır. Hiçbir ülke seçimlere katılım için yasayla bir zorunluluk koymamıştır. Bunun sebebi her vatandaşın ülkeye sahip olmak davasında kendi kendine hareket eder olduğunun kabul edilmesidir. Diğer taraftan hemşeriler şehir meclisinin koyacağı usul, kural ve emirlere uymakla yükümlü­ dürler. Şehirlerde oturanların kendi haklarında uygulanacak veya ken­ dilerine uymaları sağlanacak hükümlerin konulması bizzat kendisi olmak düşüncesi, yeni dönem insanlığının belediye seçimlerine katılım görevini önemli kılmaktadır

Köy

Tanımı Köy, vatan içinde kalabalık insanlann oturduğu yerlerin en küçüğüdür. Nüfusu iki binden azdır. Bizde köy ve hatta kasabalann büyüklüklerini ifade için nüfus miktarının değil, ev miktarının söylen­ mesi alışkanlık olmuştur. Bu nedenle söylenirse en büyük köy aşağı yukarı dört yüz evli olur.

Muhtar Köy yönetiminde kasaba ve şehirlerde olmayan dikkate değer bir özellik bulunmaktadır. Kasabalarda ve şehirlerde Devletin genel ve özel idareleri ve belediyeler ayrı ayn çalışır. Oysa köyde bütün bu görevler bir tek yönetim halinde görünür ve öyle çalışır. Köylerimizin yönetimi Cumhuriyet döneminde yapılan Köy Yasası ile düzenlenmiş­ tir.

Köy Yönetimi Köyün büyüğü ve başı muhtardır. Muhtar köyde hem tüm Devlet yönetiminin en büyük memuru, hem de köyün yerel yönetimi­ nin başkamdir (Tanım uymasa da açıklama için, muhtar köyün aynı zamanda belediye başkamdir denebilir). Bu sıfatlarla bütün köyde söz söylemek ve emir vermek muhtarın hakkıdır. 373

Medeni Bilgiler Muhtara, köy görevlerini yerine getirdiği zaman, tecavüz eden, karşı gelenler tıpkı Devlet memurlanna yapmış gibi ceza görürler. Köyün mal ve mülküne dokunanlar Devlet malını suiistimal edenler gibi ceza görürler.

Muhtarın Görevi Muhtarların görevleri şunlardır: 1.

Devlet işleri: Gönderilen yasa ve yönerge ve emirleri köylüle­

re ilan etmek, salgın hastalıkları hükümete haber vermek ve buna karşı alınacak önlemlere gözetmenlik yapmak, sahte doktorların ve büyücü, üfürükçülerin ilaç ve tedavilerini engellemek. Asker toplama ve işlem­ lerinde, köylüye ait yasalann uygulanmasında, vergi toplanmasında, mahkeme ilamlarının yerine getirilmesinde hükümete yardım etmek. Köy ihtiyar meclisinin göreceği davalan söylemek ve kararlannı alıp uygulatmak, köyün asayişini korumak, şüphe ettiği bir şey olursa kara­ kola ve hükümete haber vermek. 2- Köy işleri: Köy Yasası gereğince ortak ve zorunlu köy işleri için köylüye öğüt vermek, ihtiyar meclisine başkanlık ederek köy işle­ rini düzenlemek, mahkemelerde köyü temsil ederek bulunmak veya vekil tutmak. Bütün bu işler için muhtann bürosu vardır. Bu görevi, varsa köy kâtibi ve yoksa öğretmen veya imam yapar.

Muhtar ve İhtiyar Meclisi Seçimi 18 yaşını bitiren köylüler toplanarak hem muhtan, hem de ihti­ yar meclisini seçerler, ihtiyar meclisine nüfusu bine kadar olan köyler sekiz ve daha yukarı olanlar da on iki üye seçerler.

İhtiyar Meclisinin Görevleri İhtiyar meclisi haftada bir tpplanır. Meclisin iki görevi vardır: 374

Mustafa Kemal ATATÜRK 1. İdari görev: İhtiyar meclisi, köyün sağlığına, rahatına, suları­ na,

evlerde oda ve ahırların ayrılmasına, yollarına vs. gibi Köy

Yasasında yazılı hizmetlere ait olan işleri konuşur. Bunlann nasıl uygu­ lanacağı

konusunda bir program yapar. Bu programın uygulanması

için köylünün nasıl çalışacağını, köy işleri için kimin ne kadar para vereceğini kararlaştım. Muhtar bu kararlan izler ve izletir. 2. Adli görev: ihtiyar meclisi, aynı zamanda köylüler için küçük hukuk davalannı görecek bir mahkemedir. Bu meclisin bakacağı mese­ leler, bin kuruşa kadar olan alacak verecek, alım, satım, kira ve diğerle­ ri

gibi basit davalardır. Bunun üstü hukuk davalan mahkemeye aittir.

Yine

de köylü isterse bin kuruşa kadar ki davalar için de hukuk mah­

kemesine başvurabilir. Davalar, bin kuruştan fazla meselelere de ait olursa

iki taraf ihtiyar meclisini hakem yaptıklan zaman verilecek

hüküm geçerlidir. Tarlalara, hayvanlara, çift araç gereçlerine zarar ver­ mek gibi köylü davalanna da ihtiyar meclisi bakar ve zaran tazmin etti­ rir. Meclis, yasada yazılı görevlerin yapılmamasmdan dolayı köylü­ ler hakkında bir lira para cezası hükmeder. Köy işlerine bakmayan veya payına düşen parayı vermeyen köylülerden de para cezası almaya karar verir.

375

Memurlar*

Tanımı Devletçe kendilerine hizmet verilen, resmi sicilde kayıl bulunan ve genel veya özel bütçelerden aylık alan vatandaş “memur"adı verilir.

Hak ve Görevi Memurların tayinleri, yer değiştirmeleri, terfileri, cezaları emeklilikleri, Memurlar Yasasında yazılı hükümlere göre yapılır. B göre memurlann bu durumları ve hakları karşılığında yapmi zorunlu bulundukları hizmetler bir tür gizli sözleşmeye tabi demel

Adliye, Ordu ve Jandarma Personeli Hâkim sınıfında bulunan adliye çalışanları ile ordu ve jandaı personelinin bu tür hak ve hizmetleri ayn yasalara tabidir. Öğretmenler hakkında da ayn yasa vardır.

Hizmetliler Devlet sicilinde kayıtları yapılmadan belirli ücret ile devlet 1 metinde kullanılanlar memur değildirler. Bunlara “hizm etli” de * Bu yasada memurlara verilen bazı haklar bütçe görüşmeleriyle ayn yasalarla ■ lenmıştir.

376

Mustafa Kemal ATATÜRK Hizmetlilerin hak ve görevleri şahısları ile kendilerini kullanan resmi daire arasında yapılacak özel sözleşmede belirlenir. Sözleşmesiz kulla­ nılanların durumları daireleri tarafından tespit edilir.

Memur Olma Koşullan Memur olm ak için koşullar şunlardır:!ürk olmak, siyasi hak sahi­ bi bulunmak, iyi hal sahibi ve hırsızlık, dolandıncılık ve diğer gibi namus ve onuru bozan suçlardan mahkûm olmamak, ağır hapis veya bu derecede cezaya sebep olan bir suç işlememiş olmak. Bundan başka yabancı (ecnebi) kadınla evlenmiş olanlar devlet memurluğuna alınmazlar. Tayin edilecek memuriyetin derecesine göre öğrenim görmüş olmak koşulu da vardır. Memur olduktan sonra tica­ ret ve sanayi işleri ile meşgul olmak yasaktır. Arazi ve emlak sahibi memurlar bunlan işletebilirler. Aynı koşullara sahip Türk kadınlan da erkekler gibi memur tayin edilebilir­ ler. Memuriyete yeni girecek olanlar altıdan yirmi dört aya kadar aday­ lık dönemi geçirirler. Bu süre içerisinde amirlerinden iyi not alanlar resmi atama yazısı ile memur atanır. Hizmetli olarak devlet hizmetin­ de kullanılmak üzere de esas olarak bu koşullara uyulur. Yalnız yaban­ cılar (ecnebiler) da uzman ve diğer olarak ve hizmetli durumunda özel sözleşmelerle devlet hizmetine alınabilirler.

Sicil, Gizli Dosya, Hüviyet Cüzdanı Her memurun bir sicili vardır, ilk memurluğa girdiği günden iti­ baren geçirdiği bütün aşama terfileri, ödülleri, cezalan, aylıklan, gelir ve servetleri, sağlıklan ve kendisi için onur verecek hizmetleri sicile kayde­ dilir. Her memurun hizmet aşamalannda gösterdiği çabası, ahlakı, erde­ mi zaaflan ve çalışkanlık derecesi hakkında kendisi hakkında gizli bir dosya tutulur. Memurlann fotoğraflı birer hüviyet cüzdanı bulunur. 377

Medeni Bilgiler Terfi Memurlar bir hizmette üç sene çalıştıktan sonra yetenekleri anlaşılırsa ve bir derece yukan görevde boşluk bulunursa terfi edebi­ lirler. Kıdemleri eşit olanlann terfisinde yetenekli olan tercih edilir. Kıdem tamam olduğu halde terfi için boş yer bulunmazsa her üç yılda bir aylıklarına belirli oranda zam yapılır.

öd ül ve Ceza Memurlara, iyi hizmetlerine karşılık olarak takdirnameler veri­ lir. Üç takdirname alan memurun kıdemine bir sene eklenir. Bu zam tabii olarak terfi süresinin kısalmasına sebep olur. Memurlar yasa önünde suç oluşturmayacak ve görevlerinin yerine getirilmesine ilişkin kusurlanndan dolayı idari cezalara çarpılırlar. Bu cezalar şunlardır: Dikkat çekme, uyarma, aylık kesmek, kıdem indirmek, sınıf indirmek, memurluktan çıkarmak.

Düzen Sağlama Komisyonları Bunlardan yalnız uyan cezası amirler tarafından, diğerleri düze­ ni sağlama komisyonlan tarafından verilir. Her Bakanlıkta, her İlde ve her İlçede birer düzeni sağlama komisyonu bulunmaktadır. Düzeni sağlama komisyonlan kararlannı vermek için meseleyi ilgilendiren bütün evrakı, işlemleri, dosyalan görür ve gerek duyarsa mahkemeler gibi tanık (şahit) çağınp dinler.

Memurların Yargılanması Görevlerinde yasa karşısında suç oluşturacak kusurlan bulu­ nanların cezasını mahkemeler belirler. Yalnız bunlar hakkmdaki kovuşturmanın mahkemeye lüzum kararına kadar evresi adliye tara­ 378

Mustafa Kem al ATATÜRK fından değil memurların yargılanma usulünü gösteren kanunda yazılı şekilde idare örgütleri ve Devlet Şurası tarafından görülür. Mahkeme zorunluluğuna karar verildikten sonra memurun yargılanması genel mahkemelerde gerçekleşir. Yalnız rüşvet, suiistimal gibi suçlann yargı­ lanmadan önceki kovuşturma evresi de ayn bir yasada yazılı usuller altında adliyeye aittir. Görevden Alma Memurlar görevden alınamazlar. Yalnız mensup olduklan Bakanlıklarca görülecek zorunluluk üzerine ve tayinlerindeki usul çer­ çevesinde Bakanlıklan emrine alınabilirler. Bulunduğu yerde iki yıl hizmet ederek bu sırada başansızlığı; yeteneksizliği görülenler başka bir yerde başka amirin emri altında bir yıl daha hizmete gönderilirler. Burada da aynı hizmetleri görülürse düzeni sağlama komisyonlan karan ile zorunlu emekliliğe aynlmalan sağlanır.

Yer Değiştirme Terfi sonucunda memurlann yerleri ve görevleri değiştirilebilir. Böyle bir sebep olmadan veya kendi istekleri bulunmadan memurlar bir yerden başka yere alınamazlar ve yer değiştirilemezler. Yalnız memurlann bir yerde iyi çalışmadıkları halk tarafından şikâyet edilirse durum müfettişler aracılığıyla teftiş ettirilir. Sonuç düzeni sağlama komisyonu tarafından incelenerek zorunlu yer değiştirme yapılır.

İşten El Çektirme Müfettişler soruşturma sırasında memurlara işten el çektirebilirler. Valiler de teftiş yaparken çalışanlan hakkında bunu uygularlar. Yalnız valilerin emrindeki memurlardan Bakanlar tarafından atanmış olanlara işten el çektirmek için Bakanın izninin alınması zorunludur. 379

Medeni Bilgiler Emniyet ve asayişle ilgili olan meselelerde valiler sorumluluğu üzerlerine alarak emirlerindeki bütün memurlara işten el çektirirler. işten el çektirilen memur ya soruşturmanın sonucunda anlaşı­ lacak duruma göre veya mahkemede beraat edince görevine geri döner.

tzin Memurlara yılda bir ay izin verilir. 2 veya 3 yıl izin almayanla­ ra yılda bir ay hesabıyla hakları olan iznin tamamı birden verilir. Daha fazla izin verilmez. Memurlann askerlik hizmeti izinle geçer. Hasta memurlara aylığını almak koşuluyla hizmet ettikleri yıllara göre az veya çok izin verilir, izinli memurlar aylıklarını alırlar. Bunların görevlerine arkadaş­ ları aylıksız olarak bakarlar.

Aylık Memur aylıkları her aybaşında peşin olarak verilir. Bir kişi asil olarak yalnız bir memuriyet alabilir. Konmuş usulüne göre vekil aylığı almak üzere boş bulunan bir göreve de vekâleten bakabilir.

Aile Tedavisi Memurlann hasta aileleri Devlet hastanelerinde parasız tedavi edilirler. En az beş yıl hizmet etmiş bir memurun bir çocuğu yanm ve birden fazla çocuklan üçte iki ücretle Devlet okullannda öğrenim görürler. On yıldan fazla hizmet edenlerin bir çocuğu parasız ve birden fazla çocukları yarı ücretle öğrenim görürler.

Emeklilik, İkramiye, Dul Ve Yetim Aylığı Bir memur yirmi beş yıl hizmet etmeden emekli olmak talebin­ 380

Mustafa Kemal ATATÜRK de bulunamaz. Altmış beş yaşını dolduran memurlar kendi arzularına bakılmadan emekli edilirler.Bunlardan Devletin hizmetlerinden yarar bekleyenler Bakanlar Kurulu karanyla en fazla beş yıl daha memur­ lukta kullanılabilirler. Otuz yıl fiilen hizmet eden memurlara o zamanki aylıklarına göre yasada yazılı hesapla toptan bir para ikramiyesi verilir. Emekliye aynlan memurlara hizmet sürelerine ve derecelerine, aylıklarına göre yapılacak bir hesapla emekli aylığı bağlanır. Bir memur hizmette veya emeklilikte öldüğü zaman dul karısına, çocuklarına ve yasada belirtilen yakınlarına da aylık bağlanır. Bu aylığın her nüfusa düşecek miktan memur sağ iken aldığı veya alacağı emekli aylığı top­ lamının, memur ile birlikte kansı ve çocuklan ve diğerleri sayısınca bölünmesinden çıkacak değer kadardır.

Memurların Çalışması Memurlar yasaların, tüzük, yönetmelik, kararname ve yazılı emirlerin esaslan çerçevesinde görevlerini yaparlar. Yasaya uymayan emirleri yapmazlar.

Yasaya Uymayan Emirler Bu emirleri her kim verirse versin emri alan memur amirine meseleyi yazar ve kanuna uymadığı için bu emri yapmadığını bildirir. Amir, buna karşı emrin yapılmasını yazı ile bildirirse memur emri yap­ mak zorundadır. Yalnız emir, yasal olarak ceza görülecek bir suçun işlenmesini kapsıyorsa tekrar yazı ile verilecek emir de yapılmaz. Hükümetin kuvveti senin onurundur. 0 kuvvete ve onu temsil eden m em urlara, polise ve jandarm aya saygı göster!

381

Dışişleri

Her devletin diğer devletlerle görüşme ve ilişkilerini gerçekleştir­ mek için dış işleri örgütleri bulunmaktadır. Dünyayı birbirine bağlayan kara, deniz ve hava yollan, ulaşım ve iletişim araçlan mükemmelleştigi oranda milletlerin ilişkileri de artmaktadır. Önceleri yalnız büyük siyaset meselelerinde çalışan dış işleri örgütleri, gittikçe ticaret ve ekonomik iliş­ kilerde de aktif olmuşlardır. Borçlanmalar, ülke dışından sermaye kul­ lanmak ve servet kaynaklarını işletmek gibi sebeplerle devletler arasında parasal ilgi ve bağlar artmış, sağlık konulannda ortak fayda düşüncesine dayalı anlaşmalar yapılmış ve son zamanlarda insanlık için felaket olan tehlikelerden korunma önlemleri ve uluslararası kültürel ilişkiler de dış işleri örgütünün görevleri arasında yer almaya başlamıştır. Dışişleri Bakanlığı Bakanlığın Görevi Bakanlık, banş zamanında devletimizin bütün dünya devletleri ile ilişkilerini kurar, sürdürür ve bu ilişkilerin derinleşmesine, ilerle­ mesine çalışır. Savaş zamanında vatan için hayırlı bir barışa ulaşıncaya kadar savaş dışındaki devletlerin dost ve-hiç olmazsa tarafsız kalmala­ rını sağlamak için siyasi çalışmasını arttınr. Gerçekleşmesinden kaçı­ nılması mümkün olmayan bir savaşın ülke için iyi koşullar altında baş­ layıp bitmesine çaba harcar. Bütün devletlerin, devletimiz hakkındaki düşüncelerini, gizli düşüncelerini ve Türkiye aleyhine birleşmeler olup olmadığını, yaban382

Mustafa Kem al ATATÜRK cı (ecnebi) devletlerin birbiriyle ilişkilerinde, konuşmalarında Devletimiz hakkında aralarında hangi düşüncelerin ortaya koyulduğunu ve özetle Türkiye’nin dış işlerini kesintisiz bir dikkatle izlemek ve bu yolda banş zamanında gerektikçe, savaş zamanında sürekli bir şekilde Başkumandanlık, Milli Savunma ve Genelkurmay Başkanlığı ile irtibatta bulunur, birlikte çalışır. Devletin diğer devletlerle ekonomik ve diğer dairelere ait ilişki ve işlerini bakanlıklarından aldığı esaslar altında düzenler, izler ve savunur. Yurt dışında vatandaşlarımızın haklarının korunması ve sınır­ larda yabancı (ecnebi) devletlerle karşılıklı emniyet, Bakanlığın başlıca görevidir. Yabancı (Ecnebi) devletlerle yapılacak anlaşmaların uygulanma sında devletimize ait hakların korunmasını duyarlı bir şekilde yerine getirir. Bütün bu işlerin yapılması için bakanlığın dayanacağı esaslar, yapılmış ve doğrulanmış olan ve hükümleri yürürlüğe konulan anlaş­ malarda ve sözleşmelerde uluslararası hukuk ve kurallar ve kural hali­ ne gelmiş usuller ve görüşlerdir. Ülke menfaati her görüşte en büyük esas olduğundan usuller, kural haline gelen uygulama ve görüşler üze­ rinde anlaşmazlık ortaya çıkabilir.

Bakanlığın ö rg ü tü Dış işleri Örgütünün merkez örgütü Müsteşarlığa bağlı siyasi görevleri yerine getiren dairelerle, Basın Yayın Genel Müdürlügü’nden ve Tercüme Kaleminden meydana gelir. Diğer bakanlıklarda bulunma­ yan örgüt sırasında bulunmak üzere bir Siyasi Müşavirlik dairesi ile bir de devletin bütün tören işlerini düzenleme ve uygulamaya koymak üzere Protokol Müdürlüğü vardır. Bizzat Bakanın emri altında çalışan ve devletlerle sürekli sözleşmeler yapmakla ilgili olan bir “Ticaret ve İkam et Sözleşm eleri Komisyonu ”bulunmaktadır. 383

Medeni Bilgiler Ülke Dışındaki örgüt: Elçilikler Dış işleri Bakanlığı’nın görevi olarak sayılan esaslar üzerinde çalışmak üzere Devletin yabancı (ecnebi) devletler nezdinde elçileri vardır. Elçiler, devleti ve Devlet Başkanını temsil ederler ve sınıflara ayrılırlar. Amerika Birleşik Hükümetleri, Japonya, Fransa, Almanya, Rusya, İngiltere, İtalya, İran, Polonya, Afganistan gibi ülkelerde büyük elçilerimiz ve diğer devletler nezdinde elçilerimiz veya maslahatgüzar­ larımız bulunur. Elçiler, Türkiye Cumhuriyetinin temsilcisi olarak Bakanlar Kurulunun karan ile Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Ülkemiz için önemli olan yerlerde ayrıca konsoloslarımız var­ dır. Konsoloslanmız devletler nezdinde temsilci değildirler. Bunlan Dışişleri Bakanlığı belirler. Konsoloslanmız unvan itibariyle başkonso­ los, konsolos, konsolos yardımcısı olmak üzere üç sınıftır. Bulunduğu ülke halkından ve uyruğundan fahri konsolos belirlenmesi de uygun­ dur. Bunlar konsolosluk görevine uyum hakkındaki Türk yasa ve esas­ larına ve usullerine göre hareket etmeyi kabul koşuluyla atanabilirler. Bunlann tabi olacaklan diğer usul ve koşullar da vardır. Konsolosların Görevleri Konsoloslar Dışişleri Bakanlığı’na bağlı ve memur olduklan ülkedeki Türkiye elçiliğinin emri altındadırlar. Konsolosluk Yasasında ve diğer ilgili yasalarda ve düzenlemelerde gösterilmiş olan idari, tica­ ri ve adli işlemlerle deniz yolculuğuna ve noterliğe ait görevleri görür­ ler. Görevlerini, ülkemiz ile memur bulundukları ülke arasında yapıl­ mış anlaşma ve sözleşmeler ve Türkiye ile bulunduklan ülkenin yasalan, adetleri ve uluslararası hukuk ve davranışlann gerektirdiği ölçüde yaparlar. Konsoloslann önemli bir özellikleri de mahallinde bulunacak Türk vatandaşları üzerinde yargı hakkına sahip olmalarıdır. Gerektiğinde konsoloslar siyasi yükümlülüklerle görevlendirilecekleri gibi, elçilerimize de gerektiğinde konsolosluk görevi de yüklenebilir.

384

Mustafa Kemal ATATÜRK Ülkemizde Yabancı Devlet Elçileri ve Konsolosları Siyasi ilişkilerin karşılıklı olması esasına göre ülkemizde de yabancı (ecnebi) devletlerin elçileri ve konsoloslan vardır. Bunlar da aşağı yukan aynı görevleri yerine getirirler. Bir ülkedeki elçilerin tama­ mı, eşleri ve elçilik dairesinde çalışan memurlan ile birlikte “Kor Diplomatik” C'Corps diplomatique’’)\ oluştururlar. Atama tarihi itibariyle en eski elçi bu heyetin kıdemlisi duayen (“Doyen”) olur, diplomatik kurulun ortak ilgili olduğu meselelerde kurul adına Dışişleri Bakanlığımız ile iletişim kurar.

Diğer Dışişleri Memurları Her elçilik nezdinde ihtiyaca göre müsteşar, başkâtip ve kâtip­ lerden kurulu bir büro bulunur. Bazı elçilikler nezdinde ticari ve aske­ ri temsilciler de vardır.

385

Eski Kapitülasyonlar (Ülkemizde Milletin Zararına Olmak Üzere Yabancılara Verilen Ayrıcalık Haklan)

Dış İşlerine yönelik işlerimizi yazarken, ülkemiz ve milletimiz zaranna yabancılara verilen ayrıcalık haklanndan (“kapitülasyonlar”) da bahsetmek faydalıdır. Bu kelime milletçe geçirdiğimiz sıkıntılı gün­ lerin acı veren bir anısı olarak kalmıştır. Cumhuriyet’in kazandığı büyük zafer devletin alnından bu karayı silmiş, milletin omuzlarından bu taşınmaz yükü söküp atmıştır.

Kapitülasyonların Tarihçesi Saltanat devrinde ülkenin onuru ve milletin menfaati padişah­ ların keyfine tabi idi. Milletin büyük fedakârlıklarına mal olan büyük zaferlerden sonra bu fedakârlığın millet lehine sonuçlan alınmazdı, iş bununla da kalmazdı. Zaferle girilen ülkelerde Türk’ten başka halklara ayncalıklar ve mağlup milletlere haklar verilirdi, bunlar padişahın lütfü sayılırdı. Kapitülasyonlar böyle başladı.

Kapitülasyonların Kapsamı Bunların zararlarını anlamak için kapitülasyonları iki esasta ele almak gerekir: 386

Mustafa Kem al ATATÜRK 1. M ali ve ekon om ik kapitülasyonlar: Vergi almakta bütün bağımsız devletlerin sahip olduğu serbestlik hakkından yoksunduk. Ülkemizde vatandaşlardan aldığımız vergileri aynı ticareti yapan yabancılardan (ecnebilerden) alamazdık. Bunun sonucunda vergi veren Türkler, vermeyen yabancılara (ecnebilere) oranla eşit ticaret durumunda bulunamazlar, bu sebeple rekabet edemezlerdi (yanşamazlardı); bu nedenle ekonomi kuvvetinin esası olan milli ticaretimi^ zin gelişimine olanak bulunamazdı. Gümrük tarifeleri üzerinde devle­ tin egemenlik hakkını kullanmak serbestliği yoktu. Bunun sonucu yal­ nız bir haktan yoksun olmakla kalmıyordu. Bu sebeple milli sanayinin, milli üretimin korunması mümkün olamazdı. Ticaret anlaşmalarında bugün yapılan şekillerde yabancılarla (ecnebilerle) karşılıklı menfaat hesaplanna dayanan hükümler koymak hakkımız değil idi. Kendi iskelelerimiz arasındaki deniz taşımacılığını kendi bayrağımızı taşıyan gemilere yaptırmak hakkımız yoktu (kabo­ taj). Her devletin esas haklarından olan bu erişimden yoksun idik. Bütün bunlar milli ekonomiyi yıkıyor ve yok ediyordu. Bugün her­ hangi bir devlet bu koşullar altında yaşamak zorunda kalsa onun için kısa zamanda iflas etmesi gerçeği onun alın yazısı olur. Ancak Türk milletinin mevcudiyetindeki canlılık yüzlerce yıl bu trajediyi yaşadık­ tan sonra yeni bir devlet kuracak yeteneği saklı tutmamıza sebep olmuştur. 2. A dli kapitülasyonlar: Türkiye’de her yabancı (ecnebi) konso­ losluğunda bir mahkeme vardı. Bunlar kendi şubelerine ait hukuk ve hatta ceza davalannı görürlerdi. Yabancı uyruğundan (Ecnebi) birisi ile bir Türk arasındaki meseleyi çözmek için Türk mahkemelerinin tanık veya suçlu yabancıları (ecnebileri) doğrudan çağırmak ve hazır olma­ larını istemek haklan yoktu. Hükümlerin uygulanması ve yerine geti­ rilmesi de hakkımız değildi. İstanbul’daki bu tür davalar yabancı (ecnebi) bir hâkimin de bulunduğu kanşık mahkemelerde görülürdü. Mahkûm olan yabancıları (ecnebileri) Türk hapishanelerine koyamaz387

Medeni Bilgiler dik. iflas eden yabancıların (ecnebilerin) işlemleri konsolosluklarda görülürdü. Yargılama hakkı her devlette milletin hükümranlık haklan sırasındadır. Bizim şimdiki Anayasamıza (Teşkilatı Esasiye Kanununa) göre bu hak, millet adına bağımsız Türk mahkemeleri tarafından kul­ lanılır. Bu durumda kapitülasyon döneminin durumlannı karşılaştır­ makta vatan çocuklan için hem bir uyanma konusu, hem bir mutluluk sonucu bulunmaktadır.

Sonuç Büyük milli zafer sonunda imzaladığımız Lozan Anlaşması dev­ letin bir çok büyük meselesini mutlu sonlarla çözerken Türkiye’de kapitülasyonlann her bakımdan tamamen ortadan kalktığını da kay­ dediyordu. Cumhuriyetin çocuklan! İşlerinizle, başarılarınızla siz sizesiniz... Arada engel yoktur. Başınız yüksek, omuzlarınız dik ve serbesttir. Vatanınızı ve birbirinizi seviniz, bağımsız yurdunuzun içinde hakkınız olan mutluluğa kavuşmak elinizdedir. İstikbal sizin, onur sîzindir. Çalışınız...

388

Milli Eğitim

Bilgi bütün hayatın ruhudur, insanlara mutluluk getiren bütün medeniyet, bilginin eseridir. Bilgisiz insanların hayvandan farkı yoktur. Hatta insanda yaradılışın eseri olan zekâ, bilgi ile açılıp işlenmezse ters kesen ve zarar veren bir silah gibi kötü ve zararlı etkiler yapar. Bilgi, tecrübelerle beraber yürüyünce yaratıcı bir özellik alır. Yurt bilgileri bu itibarla öğrenimin yüksek kademelerini yapmaya fırsat bulamayanlar için çok değerlidir. Normal öğrenim görenler bunu, iler­ ledikçe daha esaslı olarak öğrenirler.

Milli Eğitim Bakanlığı Görevi Milli Eğitim Bakanlığı uzun ve özenli programlarla esas sınırla­ rı çizilen tüm eğitim ve öğretim işlerinin resmi yetkili makamdır. Bakanlık, öğrenim derecelerine göre çeşitli basamaklarda bilgili ve etkin vatandaşlar yetiştirmekle yükümlüdür. Bütün vatandaşların ana dili ile okuryazar olmaları Milli Eğitim Bakanlığı’nın ülküsüdür. Bütün Türkler, milliyetlerini, yurtlarını ve onun içindeki hak ve görevlerini bilmelidirler. Bütün vatandaşların Cumhuriyeti iyi tanıyıp sevmeleri, din ve inanç kayıtlarım dünyadaki yaşayış sınırının dışında manevi bir kavram olarak tanımaları, bilginin aşılayacağı en önemli esaslardandır. Milli Eğitimin bu genel görevinden sonra ilk bilgileri alan çocukların san’at, ticaret, tanm vs. gibi hayatı besleyen ve kuvvetlen389

Medeni Bilgiler diren işlerde başarılı olacak şekilde hazırlanmaları gerekir... Sanat ve meslek adamları yetiştirmek görevdir. Ancak yalnız ve kendimize yönelik ve kendimiz için gerekli olan şeyleri bilmek yeterli değildir. Milletin çocuğu olarak kalmak iyi bir şeydir. Ancak çocuklarımızın önemli bir bölümü bütün insanlık toplumunu tanımak zorundadır. Yavrularımızdan yetiştirebildiğimiz kadarını yüksek öğrenime gönder­ mek gereklidir. Liselerimizde yüksek öğrenime ve üniversiteye adaylar hazırlanır. Türkiye’de öğrenimin esası birdir. Medrese öğrenimi kalktıktan sonra meslek öğrenimindeki yakınlıklar başlayıncaya kadar vatandaş­ ları tek okul sistemi altında yetiştirmek kuralı konmuştur. Hangi mesleğe girecek olursa olsun, bütün vatandaşlar öğrenim dönemleri­ nin baş tarafını bir ve ortak programlar üzerinden yaparlar. Bu, Cumhuriyetin büyük eseridir. Okul çağını geçirmiş vatandaşlar için halk okulları, kurslan var­ dır. Meslek kursları ayrıca faydalı olur. Kütüphaneler ve müzeler milli kültür için büyük değerde kurumlardır. Milli Eğitim bunlar üzerinde esaslı görev sahibidir. Türk Milli Eğitiminde, Türk tarihi bilgisi her zaman daha da esaslı yer almalıdır. Milli Eğitim bakanlığımız bu girişi­ mi gerçekleştirmek yolunda durmaksızın çalışır. Bu konuda Milli Eğitimimiz için Büyük Milli Reisimizin bir ifa­ desini tekrarlamak faydalı olacaktır: “Eğitim ve öğretimde izlenecek yolu, bilgisi insan için fazla bir sûs, bir hükmediş aracı veya manevi bir zevkten daha çok maddi hayatta başarılı olmayı sağlayan uygun ve üretilebi­ lir bir cihaz haline getirmektir”.

Bakanlık Örgütü

Milli Eğitim Bakanlığı nın m erkez çrgiitü şudur:

390

Mustafa K em al ATATÜRK 1. îlk Ö ğretim G enel Müdürlüğü: Bu daire ilköğretim işini izler ve düzenler. Özel ve yabancı (ecnebi) okullarla bu daire ilgilenir. Öğrenim yaşını geçirmiş olan vatandaşlann yetiştirilmesi, yetim ve kimsesiz çocukları okutan yatılı okullarının ve köy yatılı okullarının işleri ile de bu daire ilgilidir. 2. Orta Ö ğretim G enel Müdürlüğü: Orta öğretim okullarının, lise­ lerin ve ilkokullan öğretmen yetiştiren okullann işleriyle ilgilenir. 3. Y üksek ve M esleki Öğretim G enel Müdürlüğü: Üniversite, Yüksek Öğretmen Okulu, Mülkiye Okulu, Güzel Sanatlar Akademisi ve Ortaöğretim Öğretmen Okulu gibi yüksek öğrenim kurumlannın işlerine bakar. Sanat ve ticaret okulları ve genellikle mesleki öğrenim işleri ile ilgilenir. Avrupa’daki öğrencimizin işlemlerini görür. İdari görevlere bakan bu genel müdürlüklerden başka bakan­ lıkta kütüphaneler, müze müdürlükleri vardır.

Eğitim ve ö ğ retim Dairesi (Talim ve Terbiye Dairesi) Bütün Bakanlığın çalışma hedeflerini düzenlemek üzere seçkin bir vatandaşın başkanlığında bir Talim ve Terbiye Dairesi vardır. Bu daire Milli Eğitim’in ruhu olan esasları düzenler. Türkiye’de her öğrenim derecesinin amaç olarak izleyeceği hedefler ve buna paralel olarak okul programları, yeni kuşağın Cumhuriyet, milliyet prensiplerine ve laik esaslara göre hazırlanması, öğrenim yöntemleri ve terbiyenin sistemi, yabancı (ecnebi) okul ve ülkelerde Türk öğrencisinin öğrenim şekli ve esasları, öğrenciye özgü, profesör ve öğretmenlere özgü uygulama kitapları bu daire tarafından incelenir, düzenlenir ve belirlenir. Yabancı (Ecnebi) diliyle yazılı kitap­ lardan bizim milli eğitimimize yarayacak olanları tercüme ettirir ve 391

Medeni Bilgiler milli eğitimimizin yasa ve tüzüklerle yapılacak işlerini ve yeniliklerini hazırlar, teklif eder. Bakanlığın ilmi dergilerini, kitaplarını yayınlar. Her ilde, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından atanan bir Milli Eğitim Müdürü bulunur. Bunlar ilköğretime ait görevleri yerine geti­ rirler. Orta ve lise öğretimine gözetim, doğrudan Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olan müfettişlikler tarafından yapılır.

öğrenim Basamakları İlköğretim Devlet okullarında ilköğretim zorunlu ve parasızdır. Çocuklarını ilkokula göndermemek veli için cezaya sebep olur. Yedi ile on altı yaş arasındaki vatandaşlar ilköğretim çağında sayılırlar, ilköğretim beş yıldır. Bütün köylerde birer ilkokul yapılması hedeftir. Çok paraya ihtiyaç gösteren bu iş henüz tamamen bitirilememiştir. Birkaç köyden oluşan bir bölgede yakın köy öğrencisini barındırmak üzere bir köy yatılı okulu bulunur. Büyük şehirlerde de kimsesiz çocuklar için ilk yatılı okullan vardır. Dört ile yedi yaş arasındaki çocuklar için bazı yerlerde anaokulları bulunur. Bunlara devam zorun­ lu değildir. Bu okullarda çocuklar el işleri ve konuşmalar arasında öğretime hazırlık olacak faydalı bilgiler edinirler. Bazı yerlerde ilköğretimi bitiren çocuklar için tamamlama (ikmal) sınıflan vardır. Buralarda san’at ve el işi öğretilir. llkokullann maaşlan, masraflan ve okul binalannın yapılması için giderler özel idare bütçelerinden karşılanır. Bu masraf için kalem­ ler dolaysız vergilere eklenerek milli eğitim payı tahsil edilir.

Orta öğretim Orta öğretim zorunlu değildir. Ortaokul ilköğretimden sonra

392

Mustafa Kemal ATATÜRK çocuğu üç yıl daha okutur. Bu öğretimi yapan ilköğretimi kuvvetlen­ dirmiş olur. Ancak yüksek öğrenime hazır olmak için daha üç yıllık lise öğretimini bitirmek gereklidir. Üç yıllık orta öğretimi kız ve erkek birlikte okurlar. Bu öğretim Devlet okullarında gündüz için parasızdır. Ama gece yatısı için ücret alınır. Lise öğrenimi ortaokuldan sonra üç yıldır. Şu halde tam lise öğrenimi on bir yıl sürer. İstanbul Galatasaray Lisesinin öğrenim süre­ si, bazı dersleri Fransızca okutması dolayısı ile özel durumu gereği ola­ rak on iki yıldır. Kız ve erkek öğrencinin lise öğrenimleri ayn okullarda yapılır. Liselerden üniversiteye ve genellikle her meslek için yüksek öğrenime öğrenci yetişir.

öğretm en Okulları Kız ve erkek öğretmen okullanndan ilköğretim kurumlanna öğretmen yetiştirilir. Bu okullara 13 ile 17 yaş arasında girilir. Öğretim süresi beş yıldır. Şu halde ilkokullara öğretmen olmak için ilköğretim ile birlikte on yıl okumak gerekmektedir. Bu öğretmen okulları para­ sızdır ve gece yatılıdır. Yalnız burada yetişenler Hükümetin göstereceği yerlerdeki okullarda okudukları sürenin bir buçuk katı öğretmenlik yapmak zorundadırlar. Orta ziraat ve ticaret ve Ankara Müzik Öğretmen Okulları da, öğretmen okullan gibi meslek okullarıdır.

Sanayi Okullan Bazı illerde sanayi okullan vardır. Bu okullarda çevre için fay­ dalı olan sanatlar öğretilir. Bu okullara, yakın illerden de öğrenci gelir. Okul masraflan okulun bulunduğu il ile öğrenci gönderen iller tara­ fından bir usul ve girişim çerçevesinde ortaklaşa sağlanır. 393

Medeni Bilgiler Yüksek öğrenim Bu öğrenim bir ülkenin ihtiyaç duyduğu büyük ilim ve idare adamlarını yetiştirir. Dünyanın bugün görülen düzeni ve ilmin, mede­ niyetin büyük sonuçlan yüksek öğrenim görmüş insanlann eseridir. Bugün bütün dünyayı yüksek öğrenim görmüş insanlar yönetmekte­ dir. iyi bir yüksek öğrenim ve bundan sonra devam eden tecrübe ve uygulama insanlan yalnız evladı olduğu ülkenin değil, bütün insan­ lığın teşekkürleriyle karşılaştıracak başanlara çıkanr. Yüksek öğrenimde her mesleğin en yüksek bilgisi kazanılır. Bu bilgi insanı ilmi ve idari inceleme ve gözlemlere hazırlar. Ülkemizde yüksek öğrenim kurumu Üniversite ile yüksek mes­ lek okullandır. Askeri Tıp, Harbiye, Yüksek Mühendis, Mülkiye okul­ ları vs. gibi. Bu meslek okullan parasız ve gece yatılıdır. Üniversite Edebiyat, Fen, Tıp, ilahiyat ve Hukuk şubelerinden oluşmaktadır. Ankara’da yüksek öğrenim veren ve hem gündüzlük, hem gecelik bir Hukuk Okulu vardır. Yüksek Öğretmen Okulu da bu sıradadır. Bu okul orta öğretim (ortaokul ve lise) için öğretmen hazır­ lar. Bu okulun öğrencisi üniversiteye devam edenler arasından seçilir. Bunlar öğrenimlerini devam ettikleri fakültede görürler. Meslek okulunda da öğretmenlik için zorunlu olan eğitim ve terbiyeyi alırlar. Güzel Sanatlar Akademisi yüksek öğrenim veren bir kurumdur. Bu akademide ressam, heykeltıraş ve mimar yetişir. Harp Akademisi, Harbiye’den çıktıktan sora kıtalarda birkaç yıl subaylık yapanlar arasında yanşma sınavı ile alınan öğrencinin öğreni­ mine özgüdür. Bu öğrenimde başarılı olanlar kurmay subay olurlar. Ordulann büyük kumandanlan çoğunlukla bunlardan yetişir. İyi bildiklerini, tecrübelerinin sonuçlarım dostlarına, evlatlanna ve bütün çevrene onlan, bıktırmadan, öğretmek için fırsatı kaçırma! Ölünceye kadar oku ve öğren! Öğretmenlere ve gerçek âlimlere saygılı ol!

394

Maliye

Önemi Bireylerin, şirket ve demeklerin olduğu gibi devletin de temeli maliye’dir. Mali gidişi yolunda olmayan ve geliri masrafına uymayan hiçbir kurum hatta bir aile devamlı bir hayat sahibi olamaz. Hâzinesi, mali usulleri kuvvetli olmayan bir devlet bu yoksunluğun cezasını, varlığının en aziz kavramlannı ve hatta bağımsızlığını elden çıkarmak­ la öder. Bir devletin işleri arasında mali kuvvet, mali emniyet ve mali düzen düşüncesi önüne geçen hiç bir görüş olamaz. Resmi kuvvet araçlan mali sarsıntıdan doğacak felaketi onar­ maya genelde fırsat bulamazlar. Diğer taraftan mali görüşlere bağlılık kayıtları ülkenin tabii yaşaması ve gelişim girişimlerini başansızlıkla sonuçlandıracak derecede sert ve bir taraflı ilerleyişlere yol açmamalı­ dır. Bu sıkı kurallar arasında doğru ve ülkenin durumuna uygun emni­ yetli ve fakat verimli yollan bulmak devlet sorumluluğu taşıyan insanlann ve kurumlann büyük görevleridir.

Görevleri Maliye bakanlığı, devletin vergilerini* ve bütün gelirini hâzine­ de toplamak ve bunlann bütçe esaslan çerçevesinde harcanmasını ve dağıtımını yapmakla yükümlüdür. Vergilerin sürekli iyileştirilmesini * Vergiler hakkında ayrıntılı bilgi Medeni Bilgiler kitabının birinci cildinde yazılıdır

395

Medeni Bilgiler izlemek Maliye Bakanlığı nın önemli görevlerindendir. Devletin gelirle­ ri arasında vergilerden başka, tekel gelirleri ve milli emlak gelirleri önemli yer tutar.

Bakanlığın Merkez örgütü Bakanlığın bu görevlerini yerine getiren örgüt şunlardır: 1. Muhasebe Genel Müdürlüğü: Devletin muhasebe dairesidir. Bu daire bütçeyi hazırlar. Devletin sözleşmelere ait işleri, görevleri ve mali yasa taşanları üzerinde çalışır. Diğer bakanlıklann yapacaklan tasanlan mali görüş açısına göre inceler. 2. Gelirler Genel Müdürlüğü: Vergilerin toplanmasını izler ve kontrol eder. Gümrükler ve tekellerin Maliye ile iletişimlerini düzenler ve bunlann gelirlerini inceler ve izler. Bütün resim ve harçlann tahsili işleri de bu daireye aittir. 3. Milli Emlak Müdürlüğü: Her tür devlet malının ve emlakinin idare ve korunmasını; satışlannı ve gelirlerini düzenlemek ve izlemek­ le uğraşır. 4. Nakit işleri Müdürlüğü: Genellikle para işlerinin düzenlenme­ si ve para hareketlerinin, değerlerinin kambiyo, borsa işlemlerinin izlenmesi görevini yerine getirir. 5. Düzenli Borçlar Müdürlüğü: Devletin zamanında ödeyeceği emeklilik, dul, yetim, malul aylıklannın ve diğer düzenli borçlann hesaplannı tutmakla ve sözleşmelerini görmekle yükümlüdür.

Devlet Tekelleri Türkiye’de tütün, sigara kâğıdı ve sigara, ispirtolu içkiler ve kib­ rit devlet tekelindedir. Şeker ve petrol tekel örgütü kaldınlmıştır. Kibrit Tekeli devlete borç para sağlayan bir anlaşma ile bu işlerde bilgi sahibi olan ve birçok büyük devletlerin de kibrit tekellerini yöneten isveçli 396

Mustafa Kemal ATATÜRK bir şirkete devredilmiştir. Tütün ve İçki tekelleri ayn tüzel kişilik sahibi genel müdürlük­ ler tarafından yönetilmektedir.

Gümrükler Gümrükler devletin büyük gelir getiren bir kurumudur. Ayn bir Genel Müdürlük tarafından bağımsız bir bütçe ile yönetilmektedir. Limanlarda ve kara sınırlarının kapısı sayılan noktalannda gümrük örgütü ve memurlan bulunmaktadır. Bunlar ülkeye giren yabancı (ecnebi) mallanndan milli ürünle­ ri ve milli fabrikalarda yapılan şeyleri ve Türkiye’de çıkan ham mad­ delerle milli sanayinin koruyucusu konumda bir tarife yasasına göre vergi alırlar. Türkiye’den mal çıkarmak hiçbir vergiye tabi değildir. Bundan amaç, Türk mallarının yabancı (ecnebi) pazarlarda satışlarını özendirmek ve milli serveti arttırmaktır.

Kaçakçılık Devlet gelirlerindeki maddeleri yasadaki usule uygun izin alma­ dan yapmak ve ülke içerisinde serbest satmak yasaktır. Bunun gibi gümrüğü verilmemiş yabancı (ecnebi) eşyasını da ülkeye gizli sokmak ve satmak yasaktır. Bunları yapanların mallan zorla ellerinden alınır ve ayrıca da önemli cezalara çarptınlırlar. Kaçakçılık yapmak millet hâzi­ nesinden para çalmak demektir. Devletin zabıtasının ve bazı muhafaza örgütlerinin kaçakçılan yakalamak için gerektiğinde silah kullanmalanna yasa izin vermiştir.

İllerde Maliye Örgütü İllerde defterdarlar ve ilçelerde mal müdürleri Maliye Bakanlıgı’nın görevim yerine getiren memurlandır. Bunların emrinde 397

Medeni Bilgiler yeterli sayıda memurlar, emirlerinde tahsildarlar vardır. Eksiksiz örgüt­ lü bucaklarda vergi kâtipleri bulunur.

Devlet vergiler ile yaşar. Vergi borcunu vaktinde ödemek vatanse­ verliğin birinci işaretidir. Vatandaşların vergi kusuru hâzinenin kuvvetini zayıflatır. Milli hâzinesi kuvvetsiz olan bir milletin ülke içindeki mutluluğu bozulur; Uluslararası kudret ve yüceliği sarsılır.

Bayındırlık

Tanımı Bayındırlık işleri bir ülkenin yol, demiryolu, köprü, kanal, sula­ ra ait (arazinin sulanması, nehirlerin ulaşıma elverişli duruma getiril­ mesi, göl ve bataklıkların kurutulması gibi) her tür büyük inşaat, dal­ gakıran, nhtım ve liman yapmak ve olanlannı korumak ve yerine göre işletmek yolundaki çalışması ile tanımlanır. Bu işler, büyük sermayeye, çok zamana, değerli mühendislere, iş ve ilim adamlanna ihtiyaç göste­ rir. Bayındırlık işlerinin üstesinden gelmek için bütün bu maddi şeylerden başka ne zaman hangi sonuçlara ulaşılmasını belirleyen değişmeyen bir program, ısrarlı ve devamlı bir çalışma ve hepsinin de üstünde yüksek bir irade ve dayanıklılık zorunludur. önemi Bayındırlık işleri bir devletin en önemli emniyet, ekonomi ve vatan savunması araçlarıdır. Vatanın içi demiryolları ve yollar agı ile örülmelidir. Bu sayede emniyet ve asayişin sağlanması kolaylaşır. Uzak bir bölgede huzur içinde çalışan halkın, tembel ve tecavüzle yaşamak isteyen insanlara karşı savunulması için bazı durumlarda yalnız iç işle­ ri örgütünde yazdığımız güvenlik kuvvetleri yetmez. Bu görevi yerine getirecek jandarma ve askerin gerektiğinde çok çabuk her yere taşına­ bilmesi mümkün olmalıdır. Yalnız bu imkânın elde edilmesi kötülük 399

Medeni Bilgiler ve zarar sahiplerini tecavüz düşüncesinden uzaklaştırır. Herkesi kendi çalışması

ürünü

ile

hayatını

kazanmak

yoluna

yönlendirir.

Demiryollarının bu alanda önemi büyüktür. Bundan başka demiryol­ ları ve yollar sayesinde ülkenin bir bölgesinde az bulunan veya hiç bulunmayan yiyecek, içecek, giyinilecek, kullanılacak maddeler ve inşaat malzemesi diğer bölgelere gönderilir. Mutlu hayat ülkenin her tarafında bu sayede canlanır. Yine bu taşıma sayesinde ülkenin yapısı sürekli bir ekonomik hareketle kuvvetlenir. Her taraf kendi bölgesinde işleyerek oluşturduğu toprak, hayvan, fabrika ve el sanayi ürünlerinin fazlasını başka yerlere gönderir. Paraya dönüştürür. Yollar ve demiryollannın ülke içindeki bu hizmetlerinden başka orman ve maden üre­ timleri de dâhil olarak ham ve işlenmiş bütün vatan ürünlerinin ülke­ ye gerektiğinden fazlasının yabancı (ecnebi) ülke piyasalanna, pazarlanna gönderilmesi gereklidir. Bunun aksine olarak yabancı (ecnebi) ülkelerden gelecek maddelerin de ülke içine gönderilmesi gerekir. Girecek ve çıkacak bu maddelerin miktan pek büyük tutarlara ulaşır. Bütün bunlann vapurlann yanaşacağı iskele yerlerinde indirilip bindi­ rilmesi önemli bir meseledir. Denizin rüzgârlara karşı açık, sahilin sığ olmasına göre bu işlerin güçlüğü artar. Bu sebeple rıhtım, ambar, silo, vinç gibi şeylerle kuvvetlendirilmiş, fırtınalara karşı dalgakıranlarla korunmuş limanlara çok ihtiyaç vardır; her şey tamam olsa bile...

Bayındırlık Bakanlığı Görevi Türkiye'de Bayındırlık Bakanlığı 'nın görevleri şunlardır: 1. Devlet malı olarak yapılmış veya satın alınmış olan demir­ yollarının işletilmesi. 2. Vatanın geleceğini koruyacak demiryolları programını ger­ çekleştirecek hatların inşası. 3. Ayrıcalıklı şirketlerin işlettiği demiryollarının sözleşmelerde -

400

Mustafa Kemal ATATÜRK ki koşullara göre denetimi. 4. Limanlann ve dalgakıranlann inşası ve yapıldıktan sonra bunlann işletilmesi ve bir ayncalıklı şirket halindeki İstanbul Liman Kurumunun sözleşmesindeki esaslara göre denetimi. 5. Vatanın şose ve köprülerinin inşası ve korunmalan ve illerin yol yapma ve onarım işlerinin düzenlenmesi, teftiş ve denetimi. 6. Devletin, özel idarelerin ve belediyelerin verdikleri ayncalıklarla vücut bulan tramvay, tünel, elektrik, hava taşımacılığı ve şehir sulan şirketlerinin sözleşmelerinde yazılı esaslara göre işletilmelerinin denetimi ve bunun sağlanması. 7. Sulama, kurutma, su basma sonucundaki bozulmalardan korumaya ait su inşaatının yaptınlması ve işletilmesi.

Bakanlığın Merkez örgütü Bayındırlık Bakanlığı’nda müsteşarlığa bağlı genel müdürlükler aşağıda yazılmıştır: Yollar Genel Müdürlüğü: Şose ve köprülere ait görevleri yerine getirir. Bizzat devletin yaptıracağı milli şoselerle, büyük köprülerin keşiflerini yapar ve yaptınr, inşaatı izler ve denetler. İllerdeki şose inşa ve onanm işlerini düzenler ve teftiş eder. Sular Genel Müdürlüğü: Bakanlığın su işlerini ilgilendiren görev­ leriyle uğraşır. Demiryolları Genel Müdürlüğü: Ayrıcalıklı şirketlerin işlettigj demiryollannı denetler. Bunların yıllık hesaplannı ve tarifelerini ince­ ler. Devlet Demiryolları inşaat Genel Müdürlüğü: Yapılmakta olan inşaatı düzenler ve yönetir. Ayrıcalıklı Şirketler Genel Müdürlüğü: Bakanlığın demiryollanndan başka ayncalıklı şirketlere ait görevlerini yerine getirir. Ayncalıklı 401

Medeni Bilgiler şirketler nezdinde devletin denetim görevini yapmak üzere bakanlık tarafından atanmış komiserler bulunur. Bunlardan başka Bayındırlık Bakanlığı’na bağlı olmakla birlikte ayn bir tüzel kişilik oluşturan ve ayn bütçe ile yönetilen Devlet Demiryolları işletme Genel Müdürlüğü vardır. Bu daire devletin malı olan demiryollannı ve limanlannı işletir. Yeni hatlar yapılarak işletme­ ye açılmakla hazır bir hale gelince bunlan bakanlık emrindeki Demiryollan inşaat Genel Müdürlüğünden teslim alır.

tilerdeki Örgüt Bayındırlık Bakanlığı’nın taşra örgütü üç başlıkta görev yapmaktadır. 1.

Şose ve köprülere ait görevi yerine getirmek üzere her ilde bir

başmühendisin emri altında ihtiyaç kadar mühendis ve fen memurlan bulunur. Bunlar Şose ve Köprüler Yasasının İllere verdiği il sınırlan içindeki şoselerin, köprü ve menfezlerin onanmlan ve küçük ölçüde il şoselerinin ve küçük köprülerin yapılmasını sağlarlar.

Şose ve Köprüler Yasası Yol Vergisi Bu yasa gereğince 18-60 yaşlar arasındaki hasta ve malul olma­ yan erkek vatandaşlar yılda on gün yol işlerinde bizzat çalışmaya veya bunun yerine dört lira yol parası ödemek zorundadırlar. Bizzat çalış­ mak isteyenler bulunduklan İlin il genel meclisi tarafından belirlene­ cek elverişli mevsimde başmühendisliğin yapacağı plan gereğince iş başına giderler, görevlerini yaparlar.

Yükümlü İşçi Bu şekilde çalışanlara yükümlü işçi denir. Yükümlü işçi kendi oturduğu yerden “12” saatten fazla uzağa gönderilemez. Yol vergisini 402

Mustafa Kemal ATATÜRK para ile ödemek isteyenler yine îlin belirleyeceği zamanlarda iki taksit­ te dört lirayı verirler. Hizmete gidecekler ve para verecekler daha önce arzulanna göre belirlenir, listeleri yapılır. Her iki şekilde görevlerini yapmayanlar ceza görürler. Eğer ilin kendisine özgü yapılacak yolu varsa bunun için genel meclis karanyla vergiye iki yevmiye ilave edilir. Her ilin yükümlü işçi­ si, kendi ili içinde çalışır. Fakat toplanacak yol parasının yasada yazılı bir kısmı Bayındırlık Bakanlığı emrine gönderilir. 11 bu parayı, yalnız bir ile değil, bütün ülkenin esas ihtiyacını düşünerek yaptıracağı milli şoselerle büyük köprülere harcar.

Yol Programı ilin yapacağı milli şoselerin programı bayındırlık ve ekonomi bakanlıklan ile Genel Kurmay Başkanlığının delegeleri tarafından hazırlanır ve Bakanlar Kurulu tarafından onaylanır. illerin yol programlannı genel meclisler yaparlar. Bu program­ lar üç yıllıktır. Bayındırlık Bakanlığına gönderilir. Bakanlık inceler ve gerektiğinde düzelterek onaylar. Birer kopyasını illere gönderir. Yol işleri bu programlara göre devam eder.

Bayındırlık İşlerinin Yapılması Bayındırlık işlerinin büyük sermayeye ihtiyaç gösterdiğini yaz­ mıştık. Bu sebeple bunlan kâr ümidiyle kendi kişisel sermayesi ile bireylerin yapması mümkün olamaz. Neredeyse dünyanın hiçbir yerinde büyük bir bayındırlık işini bir kişinin yaptığı görülmemiştir. Bu işi ya hükümet ya da şirketler yapabilir. Bununla birlikte şose ve köprü inşaatının yalnız masraf isteyen ve kâr getirmeyen konumu bu inşaatı kâr ümit eden sermaye sahiplerinin kendi hesaplanna yapmalanm olanaksız kılmıştır. Son zamanlarda bazı Avrupa ülkelerinde yalnız 403

Medeni Bilgiler biııek otomobillerinin ücretle geçmesine özel otomobil yollannı ayrı­ calıklı şirketlerin yaptığı görülmektedir. Bu şirketler bu yollan tekel altında uzun süre işleterek amorti ve faizleri ile kar elde etmektedirler. Su işlerinden, zarardan korunma meselesini de hiçbir şirket kendi hesabına almaz. Nehirlerde gidiş geliş, bağlantı kanalları, sular­ dan elektrik alınması, büyük bir bölgeyi sulamak için tesis kurulması, demiryollan ve limanlar inşaatı gibi işlerin yerine ve kâr getirmesi ihti­ maline göre ayrıcalıklı şirketler tarafından yaptınlması ve işletilerek sermayenin, amorti edilmesi mümkündür. Ancak şirketler, bunun için, yalnız yapılan kurumun işletilerek kâr getirmesi noktasını da düşü­ nürler. Bunu sağlamayacak inşaata sermaye koymazlar. Oysa bayındır­ lık inşaatında etkisi olan noktalar pek çoktur. îşte bu sebeplerle bayın­ dırlık işlerinden bizim başlıca büyük iş olarak yapmakta olduğumuz demiryollannı devlet parası ile azar azar meydana getirmek gibi yerin­ de bir yol tutulmuştur.

Ayrıcalıklı Şirket Şirket ya inşaatı yapar veya yapılmış ise onu satın alır ve işlet­ mek için ise esas olarak şu noktalan düşünür: 1. Sermayeyi kolayca ve yıllık taksitlerle ödeyebilmek için uzunca bir müddet. 40-100 yıl gibi... 2. Sermayenin ödenmesi için yıllık taksit ve yıllık faiz ile ve kurumun işletilmesi için geniş bir hesapla düşünülmüş yıllık masraf çıktıktan sonra pay sahiplerine her yıl oldukça kabarık bir kâr getir­ mesi. 3. Şirketin ayncalık süresi sırasında emniyeti ve bunun eksikliği oranında yıl hesaplarına yüzde belirli tutar bir risk eklenmesi. 4. Sözleşmede ayrıcalık kelimesinin manasını emin ve saklı tutacak açıklık. 404

Mustafa Kemal ATATÜRK 5.

Yıllık kazançta esaslı etki edecek tarife meselelerinde müm­

kün olduğu kadar serbestlik. Devletin bu meseledeki amacı tamamen bu esasların aksini oluşturmaktadır. Özellikle her masraf çıktıktan sonra kalacak kâra yüzde belirli oranda (mümkün olduğu kadar fazla) katılmak ve tüm hizmetlerden olmak sebebiyle halkın ihtiyacını, ekonomik gelişimini zorlaştırmaya elverişli bulunan tarife meselesinde devletin şirket aley­ hine serbestliği önemli noktalardır. Ödeme imkânını sağlayacak zaman bitmeden devlet bu kuru­ mu satın almak hakkını saklı tutmak ister. Bunun için sözleşmeye koşullar konur. Gene;l hizmetler için halk tabakalannın emrine hazır bulunacak kurumlannın devlet eli ile yapılmasında ve işletilmesindeki siyasi ve ekonomik faydalan bütün dünya tecrübe etmiştir. Esas bu olmakla beraber, zorunlu ve önemli bir işi başka yoldan yapmak mümkün olmuyorsa yalnız bugüne değil, geleceğe de ait olasılıkları göz önünde bulundurmak koşuluyla ayncalıklı şirketlere vermek de zorunluluk yaratabilir. Büyük, küçük im ar ve inşa işlerinde çalışan Türk mühendislerinin, Türk ilmini taşıyan memurlarının alnında Cumhuriyetin geleceğini aydın­ latan ışıldar parlar. Onları ve ülkenin yeni kuruluşu için iş başında ter döken Türk işçisini büyük beğeni ile sevmeliyiz.

405

Ekonomi

Amacı ve Konumu Her ülkenin yaşayışında ve çalışmasında her zaman birinci derecede önem verilmiş olan ekonomi meseleleri büyük savaşın yaptığı karmakarışık durumdan sonra adeta hayatın üstünde bir konum aldı. Bir ülkede ekonomik çalışmalann amacı milli serveti arttırmaktır. Uygulaması itibariyle çok aynntılı bir iş olan ekonomi mesele­ leri başlıca şu esaslarda toplanır: 1. Toprak, hayvan, maden, orman ve deniz üretimini miktarca arttırmak, cinslerini çeşitlendirmek ve özellikle yurt içi ihtiyaçta çok kullanılan, dış pazarlarda çok satılan maddeleri çoğaltmak, diğerlerini azaltmak, iyileştirmek ve sınıflara ayırma yolları ile bu ürünlerin değerlerini yükseltmek, ürünün maliyet fiyatlannı indirecek önlemler almak, bütün ülke üretiminin itibannı azaltacak başka madde kanşımını yasaklamak. 2. Ülkeyi dışarıdan gelecek ürünlerle fabrika üretim ihtiyacın­ dan mümkün olduğu kadar kurtarmak; bunun için ülkede kullanılacak ve dışanda satıldığı zaman para edecek sanayiyi çoğaltmak, vatanın yetiştirdiği ham maddelerin ülke içinde işlenmesini sağlamak, sanayi­ mizi, özellikle yetiştirdiğimiz ham maddelerin yabancı (ecnebi) ülkeler­ de işlenip gelmesine meydan vermeyecek bir yönde geliştirmek. 3. Sanayimizi ve ürünlerimizi koruyacak bir gümrük tarife siyaseti ve bunun yanında ihracatı özendirme siyaseti gerçekleştirmeye çalışmak. 406

Mustafa Kemal ATATÜRK 4. Bütün bu önlemlerle ithalat ve ihracat arasında devlet lehine olumlu bir durum yaratmak. 5. Kredi işlerini düzenlemek. 6. Kara, deniz ve hava taşıma araçlan ve limanlar tarifelerini, taşıma araçlan ile liman hizmetlerini düzenlemek. 7. Sigorta işlerini düzenlemek. 8. Sermaye ile çalışma arasında denge kurmak. İşçilerin durumlannı düzenlemek. 9. İç ve dış ticareti düzenlemek. Ticaretin gelişimini sağlamak ve değişim esaslarını kolaylaştırmak.

Ekonomi Bakanlığı Bakanlığın Görevleri Ekonomi Bakanlığı’nm görevleri, ekonomi kavramı üzerine yukanda yazılan esaslann ülkenin durumuna göre uygulanması ve bu amaçla kurulan şirketlerin denetlenmesidir. Bakanlık ticaret, tanm ve maden işlerinde yüksek ve orta mes­ leki öğretim, sanayi mülkiyeti ve damgasının kayıt ve denetim işlerini de izlemektedir. Yabancı (Ecnebi) hükümetlerle yapılacak ticaret sözleşmeleri, milli kabotaj işlemleri Ekonomi Bakanlığımızın başlıca işlerindendir.

Bakanlığın örgütü Ekonomi Bakanlığı, göreceği işlerin çokluğu ve önemi bakı­ mından bütün devlet örgütü arasında dikkati çeken bir durumdadır. Bakanlık işleri esas olarak iki büyük kısma aynlır ve iki müsteşarlık tarafından yönetilir.

407

Medeni Bilgiler Tarım Müsteşarlığı Bu Müsteşarın emrinde Ekonomi Bakanlıgı’nın tanm, orman ve veterinerlik işlerini yöneten üç genel müdür bulunur. 1.

Tarım Genel Müdürlüğü: Kurumlar, tanm aletleri, ekim işleri

ve hastalıklarla mücadele şubelerine aynlır. Ziraat odalan işlemini bu genel müdürlük yapar. Birinci şubeye bağlı olan kurumlar, Ankara Yüksek Ziraat Okulu ve bunun bir kısmı olan merkez ziraat enstitüleri, on bir ilde orta zira­ at okullan, Adana’da makinist okulu, ipekçilik okulları ve enstitüsü ve laboratuarlardan oluşmaktadır. İkinci şube; ekip biçmek ve ağaç dikmek işlerinin iyileştirilmesi ile uğraşır. Her maddenin yetiştiği bölgeye göre çeşitli yerlerde tahıl tohumlan, pamuk, zeytinyağı, kuru üzüm, patates, mısır, meyve, limon, portakal ve pirinç iyileştirme istasyonlan ve enstitüleri ve dut, asma, meyve, fıstık ve fındık fidanlıklan vardır. Üçüncü şube; ülkenin çeşitli bölgelerinin durumuna ve ihtiyaçlanna göre kullanılması faydalı olacak ziraat aletlerini inceler vç belir­ ler. Çiftçilere önerilerde bulunur. Dördüncü şube; tanma zarar veren hastalıklann tedavisi ve haşe­ relerin yok edilmesi önlemleri üzerinde çalışır. Mücadele edilecek hastalıklann türüne göre çeşitli bölgelerde gerekli aletler ve araçlar bulun­ durulur. Birçok bölgede mücadele müfettişlikleri ve müdürlükleri ve memurluklan vardır. 2- Orman Genel Müdürlüğü: Türkiye’nin büyük servet kaynaklanndan birini oluşturan ormanlara ait bütün işleri düzenler ve yönetir. Ormanlann ilmi yöntemlere göre işlemelerini sağlamak için yapılacak düzenleme planlannın incelenmesi ve düzenleme ve ağaçlama işlerinin yapılması ile orman ihaleleriyle uğraşır. 3- Veterinerlik ve Evdi Hayvanları Üretme ve Yetiştirme Genel 408

Mustafa Kemal ATATÜRK Müdürlüğü: Bakteriyoloji ve serum hazırlama birimlerinin yönetimi, hayvanların iyi yetiştirilmesi ve çoğaltılması, salgın hayvan hastalıkları ile mücadele ve bu hastalıkların bulaşmasına engel olacak önlemlerin alınması, veterinerlerin ve veterinerliğin ilerlemesine çalışmak Genel Müdürlüğün görevleridir. Ankara’da yüksek ilmi değerde veteriner laboratuarları ve Pendik’te, Erzincan’da serum laboratuarları ve Sivas’ta, Kars’ta muaye­ ne ve tanı istasyonlan vardır. Karacabey harası at, kara sığır ve koyun şubelerini içeren mükemmel bir iyileştirme (ıslah) kurumudur. Diğer haralardan başka Çiftelerde ve Sivas’ta devletin aygır depolan vardır. Bundan başka otuz iki ilde özel idarelere ait damızlık depolan bulunmaktadır. Veteriner Genel Müdürlüğü bunlara ilmi konularda danışmanlık yapar.

Ticaret Müsteşarlığı Bu Müsteşarlık emrinde Ekonomi Bakanlığının Ticaret, Madenler ve Sanayi Genel Müdürlükleri ile Ticaret İşlemleri İnceleme Dairesi Başkanlığı bulunmaktadır. 1.

Ticaret Genel Müdürlüğü: İç, dış ticaret ile deniz ticareti ve şir­

ketler, sigorta işlerini yapar. Bütün ülke on ekonomi bölgesine aynlmıştır. Her birinde bir bölge ekonomi ve ticaret müdürü vardır, İstanbul’da ve İzmir’de aynca deniz ticaret müdürlükleri bulunmaktadır. Yüksek ticaret ve yüksek deniz ticaret okullan, liman başkanlıklan, laboratuarlar bu genel müdürlüğün yönetimi altındadır. Dış Ticaret Ofisi, Balıkçılık Kurumu, ayn bütçe ile yönetilen Deniz ve Can kurtarma Genel Müdürlükleri ve illerde, ilçelerde iki yüz yirmi altı ticaret ve sanayi odası ile önemli ölçüde üretim yapan otuz beş merkez­ deki ticaret ve tahıl borsalan, içerideki ticaret örgütümüzü tamamlar.

409

Medeni Bilgiler Yabancı (Ecnebi) ülkelerde beş önemli yerde ticaret temsilcile­ rimiz bulunmaktadır. 2. Sanayi Genel Müdürlüğü: Sanayinin gelişmesi için çalışır; sanayinin özendirilmesi ve sanayi mülkiyet işleriyle uğraşır. Milli ve uluslararası türetme izinlerini onaylayıp kayda geçirir. Sanayi Genel Müdürünün emrinde İllerde sanayi müdürleri bulunur. Bunlar bulunduktan bölgedeki bütün sanayi hareketlerini ve çalışmalarını izlerler. Sanayinin korunması için gümrükten affedilerek girecek ham maddelere ait hesap ve işlemleri yaparlar. 3. Madenler Genel Müdürlüğü: Maden aranmasına, işletilmesine, maden resimlerine ait görevleri yerine getirir. Maden ayncalıklan, söz­ leşmeleri düzenler. Büyük maden üretim merkezimiz olan Karadeniz Kömür Havzasına ait işlemlerle özellikle ilgilenmektedir. Maden işleri­ nin olduğu illerde bulunan maden mühendisleri bu Genel Müdürlüğün emrindedir. Kömür Havzası Müdürlüğü:Havzanın üretimini izler ve denetler. Havzadaki demiryolu hatlannın taşınması ve vapurlara yükleme işle­ riyle ilgilenmektedir. Ocaklann kurulması ve üretiminin ilmi noktala­ ra uygun olmasını sağlamak ve ocaklann sınır anlaşmazlıklannı sonuçlandınr. İşçi meseleleriyle esaslı şekilde ilgilenir. İşçiye yardım sandıklannın ve işçi birliğinin işlemlerine gözetmenlik yapar. Kaza geçiren işçi­ nin işveren konumundaki şirketlerden haklarını almak için gerektiğinde mahkemelerini izler. İşçinin sağlık durumu ve dispanser­ ler üzerinde çalışır.

Komiserler Ekonomi Bakanlığı denetleyeceği şirket ve kurumlarda birer komiser bulundurur. 410

Mustafa Kemal ATATÜRK Şirketler Ticari Şirket Bir kişinin tek başına yapamayacağı büyük işleri başarmak için iki veya daha çok insanlar emeklerini ve sermayelerini bir araya getire­ rek birlikte çalışmak için sözleştikleri zaman, bir “şirket” kurulmuş olur. Böylece birleşen adamlara da “ortak” denir. Birleşmekten amaç, bazı ticari işlemler yaparak maddi olarak kâr etmek ve kazanılan para­ yı da ortaklar arasında paylaşmak ise o şirkete “ticari şirket ”denir. Ticari şirketler, Ticaret Kanunu hükümlerine tabidir ve bu yasa­ da yazılı olan ayıncı özelliklere sahip bulunmalıdır.

Ticari Şirketlerin Türleri Ticaret Yasasına göre beş türlü ticari şirket vardır: Kollektif, komandit, anonim, limited, kooperatif. Bunlardan başka Ticaret Yasası “özel şirket”adı altında diğer bir tür şirketten bah­ sediyorsa da bunlar, üçüncü kişilere karşı "şirket”konumunda değildir. Çünkü “özel şirket"den amaç bir kişinin kendi adına yapacağı bazı tica­ ri işlemlerden doğan kâr veya zaran aralannda ortaklaşa paylaşmak üzere birkaç kişinin o kişi ile bir sözleşme yapmasıdır. O halde sözleş­ meyi imzalayanlar arasında bir şirket vardır. Ancak yapılacak ticari işlemler şirket adına yapılmayıp ortaklardan yalnız bir kişi adına yapı­ lır. Bunun içindir ki, “özel şirket"sözleşmesi yalnız ortaklar arasında bir hüküm ifade eder. Oysa diğer ticari şirketler, şirket adına iş gördükle­ rinden, hem ortaklar arasında hem de şirket ile iş gören üçüncü kişiler hakkında hükmü vardır. Bunun içindir ki aşağıda ayn ayn tanımlayacağımız beş tür tica­ ri şirketin her birisi “tüzel kişiliğe”sahip şirketlerdendir. “Tüzel kişilik­ ten”am aç, şirkete dâhil olan ortaklann gerçek ve bireysel kişiliklerden başka, yasal olarak şirkete yakıştırılan ayn bir kişiliktir. Ticaret işlerinin içeriği, adliye bahsinin ticaret davalan kısmında 411

Medeni Bilgiler da açıklanmıştır. Önemli ticaret kurumlan olan şirket ve bankalar hak­ kında “Yurtbılgısi”noktalanndan “Şirketler ve Bankalar" kitabında ayrın­ tılı açıklama vardır. Şirketi hukuken bu tüzel kişilik ifade eder. Şirket adına yapılan bütün işlemlerin hukuki sonuçları yani haklan ve borçlan hep bu kişi­ liğe dayalı olur. Ticari şirketlerin konumlannı, gerek kurulabilmeleri için ve gerek kurulduktan sonra devam ettikleri sürece tabi olacaklan hüküm­ leri ayn ayrı inceleyelim.

a. Kollektif Şirketler 1. Konumu: Bir unvan altında ticaret yapmak amacıyla ve ortaklardan her birisi kişisel ve zincirleme olarak ve sınırsız bir şekilde sorumlu olmak koşuluyla iki veya daha çok kimseler arasında yazılı bir sözleşme ile kurulan şirketlere “kollektif şirket ”derler. Bu tanıma göre kollektifşirketlerin seçid özellikleri şunlardır: a. Ortaklar kişisel olarak sorumludurlar. Yani şirketin tüzel kişi ligi adına yapılan işlemlerden doğan borçlan, şirket ödemekle yüküm­ lü olduğu gibi, şirket ödeyemezse ortaklardan her birisi kişisel ve gerektiğinde şirket dışında kalan mallan ile de o borçlan ödemek zorundadır. b. Ortaklar arasında zindrlem e sorumluluk vardır. Yani şirket adına yapılan ticari bir işlemden dolayı şirkete karşı alacaklı olan bir kimse, alacağını şirketten tahsil edemezse ortaklardan herhangi birin­ den, alacağının tamamını isteyebilir ve o ortak, yalnız kendi payı ora­ nında bir borcu ödemekle kurtulamayıp “zindrlem e sorumluluk”gereği olarak önce şirketin bütün borcunu öder; ondan sonra, kendi payı ora­ nından fazla ödediği kısım için diğer ortaklara geri dönebilir. 412

Mustafa Kemal ATATÜRK c.

Sınırsız sorumluluk Ortaklar yukanda belirttiğimiz üzere kişi­

sel ve zincirleme olarak sorumlu oldukları zaman, bu sorumluluğun bir sının da yoktur. Her ortak bütün mallanyla bu borcu ödemekle sorumlu tutulur. Bu nedenle ortaklar yalnız şirket payı olarak ortaya koyduklan para veya diğer mallan ile değil, bunun dışında kalan bütün mal varlığı ile de sorumlu olup şirketin borçlarını ödemek için bu mallann hepsi haczedilerek satılabilir. 2. K ollektifşirketler nasıl kurulur: Bir kollektif şirket kurmak için önce ortaklar aralannda bir söz­ leşme yazıp imza ederler. Bu sözleşmeye ortaklardan her birinin isim ve hüviyetleri ile şirketin merkezi, ünvanı ve ne gibi işlemler ile uğraşa­ cağı, ortaklardan her birinin ne tutar ve ne tür sermaye ile katılacağı ve bunların ne oranda kar ve zarara katılacaklan ve son olarak şirketin başlayıp biteceği tarihler ile kollektif olduğu belirtilir ve kaydedilir. Bunlardan başka ortaklar istedikleri koşullan sözleşmeye kaydedebilir­ ler. Böyle bir sözleşme düzenlendikten ve imza edildikten sonra şir­ ketin idare merkezinin bulunduğu şehirdeki ticaret siciline kayıt yapı­ lır ve ilan edilir. Bu şekilde sicile kayıt ve ilan edildikten sonra şirket kurulmuş sayılır. 3. K ollektifşirketlerin yönetimi: Kollektif şirketlerde ortaklar sınırsız ve zincirleme olan bir sorumluluk karşısında bulunduklarından şirketin en tabii temsilcileri ve müdürleridir. Böyle olmakla birlikte bizzat ve ortaklaşa şirketin yönetimiyle ilgilenmek zorunda olmayıp aralanndan veya dışandan bir veya birkaç kişiyi müdür atayabilirler. Müdürler bazen şirket sözleşmesi ile atanabilirler, bazen sonra­ dan ortaklar arasında uzlaşmacı olarak atanabilirler. 413

Medeni Bilgiler Şirket sözleşmesi ile atanan müdürler haklı bir sebep gösteril­ medikçe görevlerinden alınamazlar. ister şirket sözleşmesi ile atanmış olsun, isterse sonradan ortak­ lar tarafından seçilsin, müdürler, her zaman şirketi temsil hakkına sahiptirler. Ve bu sıfatla yapmış oldukları ticari işlemlerin hukuki sonuçlan şirkete aittir. Kendileri bu itibarla kişisel olarak sorumlu ola­ mazlar. Ancak müdür, aynı zamanda ortak ise ortak sıfatıyla, yukanda açıkladığımız üzere, sorumluluğa ortak olur. 4.

Kollektif şirketlerin kullanacağı ticaret ünvanı ortaklardan bir

veya bir kaçının isim ve takma adı ile şirketin yapısına işaret edecek bir kelime veya cümleden birleşik olarak meydana gelir. Örneğin: “Karaçiçek Zade Ahmet Bey ve Ortaklan K ollektifŞirketi”. Veya sadece: “Karaçiçek Zade Ahmet Bey ve Ortaklarr.

b. Komandit Şirketler 1. Konumu: Komandit şirketlerde iki tür ortak vardır. a.

Ortaklar, tıpkı kollektif şirketteki ortaklar gibi kişisel ve zin­

cirleme olarak ve sınırsız bir şekilde sorumlu olurlar. b.

Ortaklar, yalnız koyduklan sermaye oranında sorumluluğa

katılırlar. Bu bölüşüme göre birinci türden olan komandit ortaklara "sınır­ sız sorumlu ortaklar”ve ikinci tür komanditlere de "sınırlı sorumlu ortak­ lar”denilir. O halde komandit şirketi demek, kısmen sınırsız sorumlu “komandite”, kısmen de sınırlı sorumlu “komanditer”ortaklardan oluşan bir şirkettir.

414

Mustâfa Kemal ATATÜRK 2. Komandit şirketler nasıl kurulur: Kollektif şirketlerde olduğu gibi ve aynı esaslı maddeleri içermek koşuluyla bir sözleşme düzenlenir ve imzalanarak komandit şirket kurulur. Bu sözleşmeyi hem komandit ortaklar, hem de “komanditern ortaklar imza etmelidir. Sözleşmeye, komanditer ortakların söz verdikleri sermaye tuta­ rı ile sorumluluklarının sınırı, yani ne oranda kâr ve zarara katılacak­ ları yazılmalıdır. Sözleşme usule uygun olarak ticaret siciline kayıt ve ilan edil­ dikten sonra şirket işlemlerine başlar. 3. Komandit şirketlerin yönetimi: Şirketi idare etmek hakkı komandit ortaklarındır. Komanditerler müdür olamazlar; ancak bunlar, şirket işlemlerini denetleme ve teftiş hakkına sahiptirler. Bu hüküm karşıt komanditer bir ortak şirket müdür­ lüğünü üstlenirse artık sınırsız sorumlu komandit ortaklar arasına girmiş olur. 4. Komandit şirketlerin unvanı: Komandit şirketlerden birisinin veya bir kaçının isim ve takma ismi ile şirketin yapısına ve komandit olduğuna işaret edecek bir keli­ me veya cümleden meydana gelir. Örneğin: “Karaçiçekzade Ahmet Bey Komandit Şirketi”. 5. Komandit şirketin türleri: iki tür komandit şirket vardır: a. Adi komandit şirketler. Yukanda inceleyerek irdelediğimiz şirketler adi komandit şir ketlerdendir. b. Hisseli komandit şirketler. Komandit şirketlere ait hisseler hisselere bölünmüş olursa bu 415

Medeni Bilgiler tür komanditlere “hisseli komandit şirketi” derler. Hisseli ne demektir ve hisseli komandit şirketlerin tabi olduğu özel hükümler nelerdir? Bunlar anonim şirketleri bölümünde açıkla­ nacaktır. 6. Hisseli komandit şirketler: Bir taraftan ‘komandit" şirketlere, diğer taraftan da anonim şir­ ketlere benzerler. Komanditerlerin temsil ettikleri sermaye hisselere bölünmüş olduğundan bunlar hakkında anonim şirket hükmü uygu­ lanır. Ancak yönetim yetkisi komanditerlere ait olduğundan bu tür şirketlerde meclisi yönetim yoktur. Anonim Şirket yönetim kurulunun yetkilerine sahip yönetim kurullan da yoktur. Ancak komanditerler yönetim kurulu şirketi denetlemek için anonimlerde olduğu gibi ve o görev ile bir veya birçok kez denetim elemanı atarlar.

c. Anonim Şirketler 1 - Konumu: Bir ünvan altında kurulup sermayesi belirli değer ve sayıda mal varlığına bölünen ve dışarıya karşı olan borçlan yalnız sermayesi ile teminat altına alınmış olan ve ortakların sorumluluğu yalnız şirkete koydukları sermaye ile sınırlı bulunan şirketlere “anonim şirket"derler. Bu tür şirketlerin ayın a özellikleri şunlardır: a.

Şirket sermayesi mal varlığına bölünmüştür. “Mal varlığı ’’teri­

mi karşılığında çoğunlukla “hissedar senedi" veya daha uluslararası bir terim olarak “hisse senedi” kelimesi kullanılır. Hisse senedi, ortaklar tarafından anonim şirkete konulan sermaye karşılığında şirket tarafın­ dan düzenlenmiş ve imza edilmiş bir tür senettir. Bu senet, bir borç senedi anlamında olmayıp sadece şirkete belirli bir tutarda sermayenin ödenmiş olduğunu ifade eder. Bu nedenle hisse senedi sahibi, bu 416

Mustafa Kemal ATATÜRK senetle şirkete karşı bir alacak hakkı iddia edemeyip, yalnız her yıl şir­ ketin tahakkuk edecek gelirlerine hak kazanmış olur. Hisse senedi sahibi şirketin malları üzerinde de benzer bir hak iddia edemez. Bu malların mülkiyeti şirketin tüzel kişiliğine aittir. Hisse senetleri, her zaman aynı içeriğe sahip olduktan gibi değerlerde de ne olursa olsun bir diğerine eşit olmalıdır. Örneğin (100,000) lira sermayeli bir ano­ nim şirketin sermayesi her biri (10) lira değerinde (10,000) adet hisse senedine bölünür. Ya da her biri (20) lira değerinde (5000) adet hisse senedine bölünür. Ortak olmak isteyenler bir veya birden çok hisse senedi alarak bedelini şirkete öderler. İşte bu hisse senedi bedelleri anonim şirketinin sermayesini oluşturur. b. Anonim şirketlerde ortaklara “hissedar" vcya “hisse senedi sahi­ bi" veya “hissedar" derler. Hisse senedi sahipleri, yalnız aldıklan hisse senedi bedellerini ödemek zorundadırlar. Bunu şirkete ödedikten sonra hiç bir zaman fazla bir para istenmez ve diğer mallanna başvurulmaz. Bunun içindir ki hisse senedi sahipleri her zaman sınırlı sorumlu ortaklardandır. c. Hisse senetleri ya “ada yazılı" olur, ya da “hamiline"ait bulu­ nur. Ada yazılı hisse senetleri üzerinde, hissedann ismi yazılıdır. “Hamiline" ait hisse senetleri üzerinde, hiç kimsenin ismi yazılı değildir. Bu tür hisse senetleri kimin elinde bulunuyorsa onun malı sayılır. Gerek “ada yazılı" ve gerek “hamiline" ait hisse senetleri her zaman paraya dönüştürülebilir. Yani alınabilir ve satılabilir. Şu kadar ki satılacak senet ada yazılı ise şirkete haber verip kaydını düzelttirmek gerekir. Ancak “hamiline" ait hisse senetlerinde buna gerek olmayıp, sıradan eşya gibi, hiç bir törene tabi olmadan satılabilir. d. Anonim şirket ile muamele yapanlar bilmelidirler ki, şirket yalnız sermayesi ve varlıklanyla sorumludur. Bir anonim şirketine karşı alacaklı olanlar, hisse senedi sahiplerinin kişisel mallanna başvu­ ru hakkına sahip değildir. Hisse senedi sahibi, ancak senet bedelini 417

Medeni Bilgiler tamamen ödememiş ise bunu ödemekle zorunlu tutulur. Bunun için anonim şirketlere “serm aye şirket"derler. Tam karşı­ lığı kollektif şirketler de ortaklann tamamı ve komanditlerde de ortak­ ların tamamı veya bir kısmı kişisel ve sınırsız ve birbirine bağlı bir sorumluluk üstlendiğinden bunlara da “şahıs şirketleri'’derler. 2. Anonim şirketler nasıl kurulur: Anonim şirket kurmak için iki yol vardır: Birincisi anında kur­ mak, Ikincisi yavaş yavaş kurmak, yoludur. 1. Anında kurm ak Şirket sermayesinin tamamı kurucu denilen ve en az beş kişi­ den olması gereken ortaklar tarafından bir kerede üstlenilmiş olursa anında kurmak izlenir. Bu şekilde bir anonim şirketi kurmak için sıra­ sıyla yapılacak işlemler şunlardır: a. Kurucu ortaklar tarafından bir esas sözleşme düzenlenir ve imzalanır. Ekonomi Bakanlığı, anonim şirketi ana sözleşmesine kaydı zorunlu olan maddeleri kapsayan bir “form ül” basılmıştır. Bu formül doldurulacak olursa bir anonim şirket “ana sözleşm esi” düzenlenmiş olur. b. Kurucular ana sözleşmeyi imzalamakla birlikte, her kurucu­ nun şirket sermayesinden üstlendiği tutan aynntılı bir şekilde gösteren bir beyanname düzenlenir ve kurucular tarafından imzalanır. c. Ana sözleşme ve sermayeyi gösteren beyannameden beşer kopya düzenlenerek Ekonomi Bakanlığı’na gönderilir. d. Ekonomi Bakanlığı bunlan inceledikten sonra kabul ederse Bakanlar Kurulu’na sunarak, şirketin kurulması için karar alır. e. Bu şekilde kurulmasına izin verilen şirketin ana sözleşmesi­ ne, şirket merkezi bulunulan şehirde ticaret davalannı görmekle yükümlü olan mahkemeye sunulur. f. Mahkemede yasaya uyulup uyulmadığını inceledikten sonra 418

Mustafa Kemal ATATÜRK onaylar. Mahkeme onayından sonra, ana sözleşme ticaret siciline kayıt ve ilan ettirilir. Böylece şirket tamamen kurulmuş olur. 2. Yavaş yavaş kurm ak Sermaye tamamen kurucular tarafından üstlenilmemiş ise çıka­ rılacak hisse senetlerini halka satmak gerekir; bu durumda yavaş yavaş kuruluş usulüne uymak zorunludur. Yavaş yavaş kuruluş için önce anında kuruluş şeklindeki usullere uymak zorunludur. Ancak şirket kuruluşuna Bakanlar Kurulunca izin verildikten sonra, hisse senedi satın almak üzere ilanlar ve çeşitli araçlarla halk davet edilir. Buna “suskripsiyon” işlemi denir. Hisse senetlerinin tamamı satıldıktan sonra hisse senedi sahipleri genel bir toplantıya davet edilir. Bu toplantıya “şirket genel kurulu” denir. Toplantıda şirket sermayesinin tamamının üstlenilip üstlenilmediği, yani hisse senetlerinin tamamının satılıp satılmadığı incelenir. Tamamı satılmış ise ona göre bir kayıt belgesi düzenlenir. Bundan sonra, bu kayıt belgesi ile şirket ana sözleşmesi yine mahkemeye teslim edilerek onaylanmasına ilişkin bir karar alın­ dıktan sonra ticaret siciline kayıt ve ilan ettirilmekle şirket kurulmuş olur. 3. Anonim şirketlerin yönetim i: Anonim şirketler idare meclisi ve yönetim kurulu aracılığıyla yönetilir. İdare Meclisi, hisse senedi sahiplerinden oluşan

“yönetim

kurulu” tarafından en çok üç yıl süreyle hisse senedi sahipleri arasın­ dan seçilir, idare meclisi, anonim şirketi her şekilde temsil ve yönetme yetkisine sahiptir. Dilerse içlerinden birisini belirli yetkilerle bazı işle­ re memur eder. Buna “delege” denir. Dilerse, hissedarlardan veya dışa­ rıdan şirkete bir veya birkaç müdür atar. Ancak her durumda asıl yetki ve yönetim sorumluluğu idare meclisinindir. Yönetim kurullarına gelince, bunlar yılda bir kez idare meclisi­ nin daveti üzerine şirket merkezinde toplanır. Yönetim kuruluna yal­ nız hisse senedi sahipleri girer. Hatta yönetim kuruluna girebilmek ve 419

Medeni B ilgler oy sahibi olmak için kaç hisse senedine sahip olmak gerekeceğini şir­ ketin ana sözleşmesi belirler. Yönetim Kurulu, şirketin yıllık bilânçosunu inceler ve onaylar ve süresi biten idare meclisi üyesi yerine gerekli olanları seçer. Bazen yıl ortasında olağanüstü bir meselenin inceleme ve görü­ şülmesi için de yönetim kurulu toplantıya çağırabilir. O zaman yöne­ tim kurulu anonim şirketlerde en çok yetki sahibi olan bir makamdır. 4. Anonim şirketlerin denetimi: Kollektif ve komandit şirketlerde isteğe bağlı olan denetleme anonim şirketlerde yasal bir zorunluluk halindedir. Yönetim kurulu, idare meclisini seçtiği gibi beş kişiye kadar denetçi de atar. Bu denetçi­ ler, şirketin bütün işlemlerini teftiş ve defterlerini incelemekle yüküm­ lüdür. Sık sık ve habersiz olmak üzere şirket veznesini teftiş eder, kasa­ sını sayar ve defterlerin birbirine uyup uymadığını inceler. Yıl bitiminde idare meclisi bilançoyu düzenlediği zaman denetçiler, bilançodaki rakamlann defterlere uyup uymadıklannı da inceleyerek yönetim kuru­ luna bu konuda bir rapor sunarlar.

d. Limited Şirketler 1 -Konumu: Koyduklan sermaye tutanndan fazla sorumlu olmamak ve ser­ mayeyi mal varlığına bölüştürmemek koşuluyla ikiden elliye kadar ortak arasında kurulan şirketlere “limited”ya da “sınırlı sorumlu" şirket denir. Limited şirketlerde ortaklann sorumluluğu sınırlı olduğundan, anonim şirketler ile çok yakın bir benzerlik vardır. Ancak en esaslı fark, anonimlerde sermaye “hisse senetleri” denilen eşit paylara bölün­ müş olduğu halde limited şirketlerde sermayenin hisse senetleriyle temsili uygun değildir. Limited şirketindeki ortaklann durumu, adi komandit şirketindeki komanditer ortaklann hukuksal durumuna 420

Mustafa Kemal ATATÜRK benzer. Yani sorumluluk, konulan sermaye oranı ile sınırlıdır; her ortağın söz vereceği sermaye tutan da, arzularına göre değişken olup aralarında bir oran gözetmek zorunluluğu yoktur. Ortaklar kâr ve zara­ ra bu sermaye oranında katılırlar. 2. Limited şirket nasıl kurulur: a. Diğer şirketlerde olduğu gibi önce bir sözleşme düzenlenir ve ortaklar tarafından imzalanır. b. Sözleşme Ekonomi Bakanlığı’na sunularak yalnız Bakanlığın izni kullanılır. Bundan sonra şirket sözleşmesi ticaret siciline kayıt ve ilan ettirilir. Bununla işlem bitmiş olur. 3. Limited şirketlerin yönetimi: idare hususundaki hükümler, ortaklann sayısı yirmiden aşağı ve yukan olma durumuna göre değişir: a. Ortaklann sayısı yirmiden aşağı ise, hiçbir işleme tabi olmadan ortaklar aralannda istedikleri gibi toplanır ve gereken kararlan alarak şirketi yönetirler. Kararlar sermayenin yansından fazlasını temsil eden­ lerin çoğunluğu ile alınır. b. Ortaklann sayısı yirmiden fazla ise anonim şirketlerde olduğu gibi ve aynı hükümlere tabi olarak, “yönetim kurulu” oluştu­ rulur. Kararlar, sermayenin en az yansından fazlasını temsil edenlerin çoğunluğu ile alınmalıdır. c. Limited şirketlerde, idare meclisi yoktur, idare işleri, ortaklar arasından veya dışandan bir veya birçok müdüre havale edilir. Bu müdürler, şirketin ilgi alanına giren her tür ticari işlemleri şirket adına icra yetkisine sahiptir. Şirket adına yapılacak işlemlerde kullanılan yazışma kâğıtlanna şirketin ünvanıyla birlikte sermaye tutannı da yaz­ mak zorunludur. 4. Limited şirketlerin denetlenmesi: Denetleme şekli, ortaklann sayısı yirmiden az veya çok olma 421

Medeni Bilgiler durumuna göre değişir: a. Ortaklann sayısı yirmiden az ise her ortak dilediği gibi şirke­ ti denetleme hakkına sahiptir. Yine de şirket sözleşmesine bu konuda gerekli bazı kayıtlar konulabilir. b. Ortaklann sayısı yirmiden fazla ise, anonim şirketlerde olduğu gibi ve aynı görev ile yönetim kurulu tarafından bir veya bir­ den çok denetçi atanır..

e. Kooperatif Şirketler 1 - Konumu: Şimdiye kadar incelediğimiz ticari şirketler herhangi bir ticari işlem yaparak kar elde etmek amacıyla kurulurlar. Oysa kooperatif şir­ ketler, meslek, sanat veya geçinmeye ait ihtiyaç ve işlemleri karşılıklı yardım ve kefalet sayesinde elde etmek ve yerine getirmek amacıyla kurulurlar. Bu nedenle kooperatif şirketler

“tüketiciler ” arasında ve

ortaklann tüketmek zorunda bulunduklan mallan daha ucuza elde etmek amacıyla kurulurlar. İşte bu "tüketim kooperatifi”adını alır; bazen da “tüketiciler”arasında ve ortaklann ürettikleri mallan daha iyi koşullar ve fiyatlarla satmak amacıyla kurulurlar. O zaman da “satış kooperatifi” adını alır. Bu iki kooperatifin hedefi, alır veya satarken aradaki aracılan kaldırmak, bu kan ortaklara bırakmaktır. Bundan başka satış koopera­ tifleri mallan, temizlemek, sıraya koymak ve ambalajlan düzenlemek yoluyla değerlendirir. Ortaklann, tek başına elde edemeyecekleri itibar araçlannı ortaklaşa sağlamak için meydana getirilirler. Bu tür koopera­ tiflere de “itibar kooperatifi”ya da “kredi kooperatifi”denir. Kredi ve satış kooperatifleri arasında ortak çalışma birlikleri de oluşturulabilir. Bu sayede ortaklann faydası daha fazla olur. * * Bir de “üretim kooperatifleri" vardır. Bu tipte üretime ortam hazırlayan arazide ortaklar hep birlikte çalışırlar, üretilecek maddelerin kannı bölüşürler. Bu sistem “kollektivizm” denen ve şimdi Rusya’da uygulanan rejime işaret eder. Bu sebeple konumuz dışıdır. Tanımlayacağımız “satış” kooperatifini bununla kanştırmamalı.

422

Mustafa Kemal ATATÜRK Kooperatifler hangi türden olursa olsun bazen sınırlı sorumlu­ durlar; yani ortaklar ancak koydukları sermaye oranında sorumlu olurlar. Bazen de ortaklar sermayeleri üstünde sınırsız ve birbirine bağlı veya birbirinden bağımsız sorumluluk üstlenirler. Ortaklann sorumlulukları sınınnı ve şirketin konum ve kapsa­ mını, şirket sözleşmesi belirler. 2. K ooperatifşirketler nasıl kurulur: a. Kooperatif şirketi kurmak için en az yedi “ortağın”bir araya gelip bir sözleşme düzenlemeleri ve noter huzurunda imzalamaları zorunludur. Bu sözleşmeye, diğer şirket sözleşmelerindeki ana maddeler kaydedilmekle birlikte, şirket sermayesinin asgari tutarını da yazmak zorunludur. Bu durum, kooperatiflere özgü bir şekildir. Çünkü diğer şirketlerde sermaye tutan yazıldığı halde kooperatiflerde sermayenin “asgari sınırı” yazılır. Bunun sebebi şudur: Kooperatiflerde sermaye değişken olduğu gibi ortaklann sayısı da sınırlı değildir. Ortaklar girip çıktıkça sermaye tutan da değişir. Oysa şirket ile işlem yapacak üçün­ cü kişinin hukukunu korumak gereklidir. Bunun için kooperatifler sermayelerinin en az ne tutara inebileceğini sözleşmesine devretmek zorundadır. b. Şirket sözleşmesi Ekonomi Bakanlığına sunulur ve şirketin kurulması için Bakanlar Kurulu karan çıkanlır. Bundan sonra sözleşme ticaret siciline kayıt ve ilan ettirilir. 3. Kooperatiflerin yönetimi: Yönetim organlan, anonimlerde olduğu gibi, idare meclisi, yönetim kuruludur. İdare Meclisini denetlemek için, aynca denetçiler de bulunmaktadır. Bunlann seçimleri, görev ve sorumluluklan ano­ nimlerin aynıdır. Yönetim kurullan hakkındaki hükümler de anonim şirketlerin aynı olup bazı özel noktalar vardır: 423

Medeni Bilgiler a. Anonim şirketler genel kurulunda hisse senedi sahibine kaç oy gerekeceğini sözleşme belirler. Kooperatiflerde ortaklann hissesi ne olursa olsun, kişisel olarak herkes ancak bir oya sahiptir. b. Kooperatif yönetim kurulunda bir ortak kendinden başka vekaleten yalnız diğer birini temsil edebilir.

Bankalar Bankalar, para ve onu temsil eden bütün ödeme araçları ticare­ tiyle meşgul olan kurumlandır. Bunlar, ayn bölümde tanımlanan şirketlerden herhangi birisi şeklinde kurulabilirler. Paranın tarihi kadar eski bir geçmişe sahip olan bu kurumlar, bugün dünya piyasasına ege­ men olan en büyük ticari kurumlardır.

Bankaların Yaptığı İşlemler Banka işlemleri pek çoktur ve çeşitli cephelerden incelenebilir. Her banka yaptığı işlemler ile bir taraftan ihtiyacı olanlara kira ile para verir (kredi), diğer taraftan da bunu yapabilmek için para edinmeye çalışır. Bundan başka bankalar ücret karşılığında başkalan hesabına, verilecek emirlere göre diğer bazı işler daha yapar. Banka işlemleri bu üç açıdan incelenir: a.

Bankalann işlettikleri paralar üç kaynaktan gelir. Birincisi:

Bankanın kendi sermayesi. Şirketler konusunda gördüğümüz üzere her banka kurulurken bir miktar sermaye koyar. İkincisi: Yedek (İhtiyat) sermayesi. Bu da bankanın her yıl kânndan ayırdığı bir paradır. Üçüncüsü: Mevduat, yani parasını emin bir şekilde saklamak ve karşılığında uygun bir faiz alarak yararlanmak isteyen kimselerin yatır­ dıktan paralar

424

Mustafa Kemal ATATÜRK Mevduat üç türlüdür: 1. Vadesiz mevduat; İstenildiği zaman hemen alınabilmesi koşuluyla verilen. 2. Vadeli mevduat: Altı ay, bir sene, iki sene gibi belirli vadelerden önce geri alma­ mak koşuluyla verilmiş paralardır. Bankalar bu tür mevduata daha çok faiz verirler. 3. Belirli bir süreden önce haber vermek koşuluyla istenildiği zaman geri alınması mümkün olur. b.

Bankaların elinde bulundurduktan paralan işletmek için

yaptıklan işlemler gelince, bunlan da “kredi işlem leri”ve “mali işlem ler” diye iki kısma ayırabiliriz.

Kredi işlemleri Faiz ve komisyon adı altında belirli ücretler karşılığında, bankalann tüccarlara yaptıklan vadeli borç işlemleridir. Başlıca borç işlem­ leri şunlardır: a. Senet iskontosu; Halk arasında "senet kırdırm ak” denilen bu işlem, bono, poliçe gibi ticari bir senedin vadesi gelmeden banka tara­ fından uygun bir fiyatla (yani değerinden eksiğine) satın alınmasıdır. Banka bu şekilde satın aldığı senedi bazen, vadesine kadar kendi hesabına saklar; bazen de “dro”etmek yoluyla o senedi diğer bir banka veya kişiye devredebilir. b. Avanslar; Bunlar sıradan borç işlemleridir. Banka başkalanna para borç verirken bazen karşılığında bir teminat alır; bazen de temi­ natsız olarak, yalnız borçlunun mali itibanna bakarak para borç verir. 1. Teminatlı avanslar: Teminatlı avanslan da ikiye ayırabiliriz:

425

Medeni Bilgiler Birincisi: Maddi teminat karşılığı avanslardır. Yani menkul veya gayrimenkul bir malı bankaya rehin (ipotek) ederek karşılığında ban­ kadan bir miktar para almaktır. Bankalann rehin olarak kabul ettikleri mallar çoğunlukla mal dedikleri tüccar mallan veya anonim şirketleri­ nin hisse senetleri ve tahvillerdir. Kolaylıkla paraya dönüşümü müm­ kün olan diğer değerli eşyalar da rehin olur. Gayrimenkul ipotek işle­ mi özellikle "emlak bankaları ”tarafından yapılır. İkincisi: Kişisel teminat, yani, kefalet karşılığı avanslardır. Banka, emin bulduğu bir kimsenin kefaleti ile diğer bir kişiye para borç verebilir; eğer asıl borçlu, vadesinde borcunu ödemez veya ödeyemezse, banka kefile başvurarak alacağını tahsil eder. 2. Teminatsız avanslar: Hiçbir teminat veya kefalet istenilmeyip doğrudan doğruya tüccann şahsına karşı olan itimat sonucunda verilir. Bir tüccann, bankalardan bu şekilde teminatsız olarak para alabil­ mesi için çok dürüst ve borçlarına sadakati tecrübe edilmiş olması gere­ kir. Bu işleme “açık kredi” işlemi de denir. Borcunu vadesinde hemen ödemeyen bir tüccar bankalarda bir daha kendisine kredi bulamaz.

2. Mali işlemler Bu, bankaya belli olmayan kazançlar getiren menkul değerler ticaretidir. Banka bu işlemleri doğrudan doğruya kendi ad ve hesabına yapar. Bu işlemlerin başlıcalan şunlardır: a. Ortaklıklar (iştirakler.); Kurulan anonim şirketlerinin hisse senetlerini (aksiyon) satın almak yoluyla, bankalar çeşitli şirketlere ortak olurlar. Ortak olmak yoluyla satın alınan hisse senetleri banka­ nın kasasında saklanır. Bunların yıllık getirileri bankanın kan olur. b. Bankalar, tekrar satmak ve fiyat farkından yararlanmak ama­ cıyla da anonim şirket hisse senetlerinden satın alırlar ve satarlar. Bu 426

Mustafa Kemal ATATÜRK tür hisse senetleri geçici bir süre bankanın elinde kalır ve bankanın portföyünü oluşturur. c. Kambiyo ve arbitraj; Şanj, yada kambiyo, bir cins paranın diğer bir cins para ile veya ülke parasının diğer bir ülke parasıyla değiştirme­ dir. Arbitraj, iki piyasa arasındaki fiyat farkından yararlanmak üzere yabancı (ecnebi) paralarının alım satımıdır. Örneğin; İstanbul’daki İş Bankasının ihtiyacı olan İngiliz lirasım İstanbul’da satın almayıp daha ucuza edinmek amacıyla İzmir’de satm almasıdır. Buna ‘ iç arbitraj” denir. Bazen de Paris borsasında İngiliz lirasını daha ucuz edinmek mümkün görülerek İstanbul’dan Fransız frangı satm alınır ve bununla Paris borsasından İngiliz lirası satın alınır. Buna da “dış arbitraj” denir. d. Bankaların ücret karşılığı müşterileri hesabına yaptıkları işlemler şunlardır: 1 - Ticari senetler tahsilâtı: Tüccarlar, ellerindeki vadesi yaklaşmış ticari senetleri kendi bankalanna verirler, banka da vadesinde borçluya başvurarak kendi müşterisi hesabına senette yazılı parayı tahsil eder ve müşterisine gön­ derir. Şayet borçlu borcunu ödemezse, protesto göndermek gibi yasal olarak yapılması gereken işlemleri banka yerine getirir. Bu yolla senet hamilinin yapacağı, işleri banka, ufak bir ücret karşılığında, onun hesabına yapar. 2- Para aktarım işlemleri: Başka bir ülkeye para göndermek isteyenler için bankalar hava­ le işlemi yaparlar; keza üzerinde fazla para taşımak istemeyen gezgin­ ler, seyahat edenler paralannı bir bankaya bırakır ve karşılığında bir “itibar mektubu” alırlar. Bu mektubu bankanın herhangi bir şubesine veya muhabirine ibraz ettikleri zaman, mektup içeriği oranında para almak hakkına sahip olurlar. Bu “itibar mektubu"bazen belirli bir şube veya muhabire hitaben yazılmıştır. Buna “adi itibar mektubu” denir. Bazen de bütün şube ve 427

Medeni Bilgiler muhabirlere talimat şeklinde yazılmıştır; buna da “sirküler itibar mek­ tubu” denir. 3. Borsa işleri; Bankalar, müşterilerinin arzulan üzerine ve onla­ rın hesaplanna borsadan her türlü hisse ve tahvil satın alır ve satarlar. 4. Yeni kurulan şirketlerin tedavüle çıkaracaklan hisse senedi ve tahvilin halka satılmasına çoğunlukla bankalar aracılık eder. Bu senet­ lere ait kupon bedellerinin halka dağıtımına da yine bankalar aracı olur. 5. Ellerinde hisse senedi ve tahvil bulunduran kimseler bunlan bankaya teslim edebilirler. Banka hem bu değerli senetleri çelik kasalannda saklar, hem de vadeleri gelen kuponlarını zamanında tahsil ederek müşterisinin hesabına kaydeder. 6. Bankalar, gösterişli binalannın altında pek kuvvetli kasa daire­ lerine sahiptirler. Bu kasalann bir kısmı bankaya ait para ve kıymetlerin saklanmasına aynldığı gibi, özel bir şekilde yapılan ve “kasa ” dairesi denilen küçük kasalan arzu eden müşterilerine uygun bir kira ile kira­ larlar. Bu yolla bir kasa kiralayan elmas ve değerli belgelerini bu kasa­ larda oldukça emin bir şekilde saklama imkânını bulmuş olur. Bankaların Türleri Yaptıkları işlemlerin esas konumlanna göre bankalar, başlıca beş kısma ayrılır: 1. Mevduat bankaları: Bunlar, halkın kendilerine teslim edeceği paralara, vadelerine göre çeşitli faizler öderler ve bu paralan, en emin araçlarla işletirler; yani başkalanna borç vererek karşılığında aldıktan faizlerle kendilerine bir kar edinirler. Mevduat bankalan, para sahiple­ rinin her talebinde istedikleri parayı verebilmek için çoğunlukla kısa vadeli borçlanırlar. İstanbul’daki "Emniyet Sandığı"gibi. 2. İş bankalan: Bunlar çeşitli ticaret işlerine girişirler, şirketler kurarlar veya şirketlere, hisse senetlerini satın almak veya diğer yollar­ 428

Mustafa Kemal ATATÜRK la yardım ederler. İş bankalan mevduat da kabul ederler. Cumhuriyet döneminde kurulan ilk ve en kuvvetli bir kuruluş olan ‘Türkiye İş Bankası"mevduat ve iş bankalan tiplerine en canlı bir örnektir. 3. Emlak bankaları, ya da ipotek bankaları: Bunlar da uzun vade­ lerle ve gayrimenkule konu mallann ipotekleri karşılığında borç para veren bankalardır. Bu tür bankalar pek büyük sermayeye ihtiyacı olan bankalardır. Bunun için çoğunlukla uzun vadeli “tahvil” ihraç etmek yoluyla kendilerine gereken parayı edinirler. 4. İhraç bankaları: Kendi imza ve sorumluluklan altında ve nakit rolünü yerine getiren ve “banknot” ismini taşıyan bir tür para ihracı hakkına sahip olan bankalardır. Bu bankalar, çıkardıklan banknotlann karşılığını nakden öde­ meye her zaman zorunludurlar. Bunun için, çıkardığı banknotlann karşılığını kısmen madeni para olarak, kısmen de itimada dayalı ticari senetler halinde kasalannda bulundururlar. İhraç bankalan, mensup olduğu hükümet ile olan ilişkisine göre bazen “Devlet Bankası” bazen de “Merkez Bankası” adını taşır. “Devlet Bankası” devlet sermayesi ile meydana getirilir ve her zaman hükümete bağlı kalır. “Merkez Bankaları” İst genellikle anonim şirket halinde kurulan bağımsız ve ayncalıklı kuruluştur. 5- Belirli bir amaca hizmet eden bankalar da vardır: Ziraat Bankası, Esnaf Bankaları, Dış Ticaret Bankaları gibi.

Türkiye'de Bankalar a. Cumhuriyet Merkez Bankası Bu bankanın kuruluşuna 11 Haziran 1930 tarihli bir yasa ile karar verilmiş ve banka 1931’de kurulmuştur. Milli paranın değerini belirleme ve ülkenin ihtiyacı olan kısa vadeli kredileri sağlamak, ban­ kanın başlıca amaçlannı oluşturmaktadır. 429

Medeni Bilgiler Sermayesi: (15,000,000) Türk Lirası olup her biri (100) lira değerinde (150,000) adet hisse senedine bölünmüştür. Bu hisse senet­ leri dört kısma ayrılmış olup (A) serisi Hükümet kurumlanna, (B) seri­ si milli bankalara, (C) serisi yabancı (ecnebi) bankalara ve yabancı (ecnebi) ayrıcalıklı şirketlere, (D) serisi de Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişilere ayrılmıştır. Yapacağı işlemler: Banknot ihracı, ticaret senetlerinin çifte iskontosu, mal varlığı ve tahvil üzerine avans, altın ve yabancı (ecnebi) para alım satımı işlemleri ve Devletin hazine işlemlerini yapar. Bu banka, devletin önceleri çıkarmış olduğu ve halen tedavül­ de olan (158,000,000) Türk Lirası tutanndaki "nakit dokümanı” üzeri­ ne alacaktır. Buna karşılık Devlet, şimdiden elindeki bazı değerleri bankaya teslim edeceği gibi her yıl bütçesinden bir miktar ayırarak bankaya ödeyecektir.

b. Türkiye İş Bankası Büyük Gazi, Türkleri bağımsızlığa götüren kesin savaşın başladığı 26 Ağustos 1922 tarihinin ikinci yıldönümünde “Türkiye İş Bankası” ismini verdiği bu milli kurumu kurdu. Türkiye Iş Bankası bir milyon Türk Lirası sermaye ile kurulmuş ve bu sermayenin de ancak dörtte biri ödenmiş şekilde işe başlamıştır. Bugünkü sermayesi (5) milyon Türk Lirasına çıktığı gibi (2,000,000) liralık yedek (ihtiyat) sermayesi vardır ve ülkenin çeşitli köşelerinde (28) şubeye sahiptir. Yaptığı işlemler: Tüm banka işlemleri ile her tür ticari ve sana­ yi girişimlerdir.

c. Ziraat Bankası 1863 tarihinde Tuna Valisi bulunan Mithat Paşa, Tuna eyaletine 430

Mustafa Kemal ATATÜRK özgü olmak üzere “Ülke Yardım Sandıklan ”adı altında bir kurum mey­ dana getirmiş idi. Bu kurumun izlediği amaç, çiftçilerin ihtiyacı olan küçük kredileri sağlamaktı. Bu örgüt daha sonra diğer illere de yayıldı. 1889 tarihinde bu sandıklann hükümetin denetimi altında bir merkez tarafından yönetimini sağlamak amacıyla (1304) tarihli bir tüzük hazırlanarak sandıklar “Ziraat Bankası"adı altında bir merkezde birleş­ tirilmiştir. Ziraat Bankasının ilk sermayesini, yardım sandıklanndan dev­ redilen paralar oluşturmuştur. Sermayenin yavaş yavaş artması için her yıl aşar vergisinin on birde biri oranında "yardım payı ” adı altında bir vergi tahsil edilerek bankaya ödenmekte idi. 1340 tarihli bir yasa ile de banka “anonim şirket”şekline dönüş­ türülmüş ve sermayesi (30,000,000) liraya çıkanlmıştır. Bankanın başlıca amacı ülkenin ihtiyacı olan tarımsal krediyi sağlamaktır. Son zamanda “tarım kredi kooperatifleri’hin kuruluşuna yardım görevini de üstlenmiştir.

d. Emlak ve Yetimler Bankası Emlak ve Yetimler Bankası Cumhuriyet İdaresinin yarattığı mali kurumlardandır. 22 Mayıs 1926 tarihli bir yasa ile kurulmuştur. Bankanın sermayesi (20,000,000) Türk lirasıdır. Bu sermayenin yansı (10,000,000) değerinde Devlet emlakini devretmek yoluyla Hükümet tarafından sağlanmıştır. Halka aynlan diğer (10) milyon liralık hisse senetleri henüz satışa çıkanlmamıştır. Eskiden yetim sandıklannda uygunsuz bir şekilde idare ve sak­ lanmakta olan yetim paralan bu bankaya verilmekte ve karşılığında banka yetimler lehine faiz vermektedir. Bankanın yaptığı başlıca işlemler: Belediye sınırlan içerisindeki tüm binalar ve arsalann banka lehine ipotek edilmesi karşılığında uzun 431

Medeni Bilgiler vadeli borç vermektedir. Banka yapılmış binalar üzerine (5) ve yapıla­ cak binalar üzerine de (10) yıla kadar vadeli, borç verebilir. e. Sanayi ve Maden Bankası Cumhuriyet idaresi tarafından kurulan bankalardandır. 19 Nisan 1925 tarihli bir yasa ve savaş ile ilgili üretime özgü olanlardan başka devlet elindeki bazı sanayi kurumlannı yönetmek, diğer sanayi kurumlannın kurulmasına yardım etmek ve bunlara ait diğer ticari ve mali işleri yapmak amacıyla kurulmuştur. İsminden de anlaşılacağı üzere bu bankanın izlediği amaç bir taraftan kendisine devredilen kurumlan yönetmek ve bunlan yavaş yavaş bağımsız şirketler haline getirmek, diğer taraftan da tüm sanayi çalışanlarının ve madencilerin ihtiyacı olan krediyi kendilerine sağlamaktır. Sermayesini oluşturan kaynaklar şunlardır: Hükümetin devret­ tiği fabrikalar ve bunlann tedavüldeki sermayeleri, bankanın kurulu­ şundan önce Ticaret Bakanlıgı’nın kurduğu veya ortak olduğu şirketle­ re ait hisse senetleri ve sanayi teşvik ödeneğidir. Halen bankanın bilançosunda (6.679.654) liralık nakit serma­ ye görünmektedir. Kazanmak gerekir... İyi yaşam ak için kazanmak gerekir. Kendi cinsinden olana faydalı olmak için kazanmak gerekir. Milletleri olduğu gibi kişileri de zayıf olmaktan kurtaran servettir... Servetin yasal yolu bilgi ile ve özveriyle çalışmak ve faydalı bir şekilde kullanmaktır.

432

Sağlık ve Sosyal Yardım

önemi Sağlık işleri ülkemizde bir bakanlığa konu oluşturacak önemi, Ankara’da yeni devletin kuruluşunda almıştır. Bir toplumun sağlığı, bütün kuvveti ve hayat meselesidir. Sosyal yardım kavramının resmi örgüt arasında yer buluşu yalnız Türkiye’de değil, ilim yolunda çok ilerlemiş bütün ülkelerde de çok eski değildir. Sosyal yardım, bir mil­ letin ve bir toplumun çaresiz ve dayanaksız kalmış, güçten düşmüş, kendi yaşamasına, tedavisine gereken asgari araçları bizzat bularak ve bunlan sağlama imkânından yoksun organlarının imdadına koşması­ dır. Yeni anlamıyla millet ve toplum kavramları ancak bu hareketi doğuran sosyal duyarlılıkla tamam olur. Yalnız burada bir incelik dik­ kati çekmelidir. Bir toplum, yaşamak ve hayata gerekli şeyleri elde etmek için çalışma kuvvetine sahip olan insanları korumalıdır. Asalak yaşamanın kapılarını kapamalıdır. Aksi halde çalışanların kazançlarını kendilerine ayırmanın yolunu bulan birtakım tembeller ve dilenciler sınıfı türer. Bunlar insanlığın merhamete layık olmayan yüz karalandır.

Bakanlığın Görevi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nın sağlığa ait görevi, hekimliğin insanlığa karşı üstlendiği görev gibi iki kısımdır. 1. Koruma (sağlığı koruma ve mücadele). 433

Medeni Bilgiler 2. Kurtarma (tedavi kurumlan). Bakanlık birm a görevi yapmak için ülkenin sağlık koşullannı iyi­ leştirme, milletin sağlığına zarar veren bütün hastalıklarla ve zararlı etkenlerle mücadele eder. Yeni neslin sağlıklı yetişmesine çalışır. Doğumu kolaylaştırmak, doğumdan önce ve sonra analara bakmak, ülkeye dışardan salgın ve mikroplu hastalıklann girmesinin önüne geç­ mek, ülkenin içinde mikroplu salgın hastalıklarla çok ölüme sebep olan diğer zararlı etkenlerle savaşmak, doktorluk sanatının yapılması­ nı dikkatle gözetmek, gıdalar, ilaçlarla, kokain, morfin, afyon gibi zehirli ve uyuşturucu maddelerin kullanılması ile uğraşmak, serum ve aşılar yapmak, yaptırmak, uygulattırmak, çocuk, okul, gençlik, işçilik göçmenlerin sağlığının korunması ile ilgilenmek, sağlıkla ilgili yayın ve uyanlar, öneriler yapmak gibi işler bu amaca hizmet eder. Bakanlık özel idare ve belediyelerin bu yolda çalışmalannı denetler. İkinci görev, hastalann tedavisidir. Bunun için bir kere devlet bütçesinden açılan ve yönetilen hastaneler ve dispanserler vardır. Ankara, Sivas, Erzurum ve Diyarbakır’da birer numune hastanesi İstanbul’da çocuk ve akıl hastaneleri, verem sanatoryumu, İstanbul ve İzmir’de bulaşıcı hastalıklar hastanesi, Zonguldak’ta bir hastane ve iki yüz ilçede beşer yataklı dispanserler bu bağlamdadır. Bunlardan başka özel idare bütçelerinden büyük il merkezlerinde ve büyük ilçelerde ve belediye bütçelerinden yine büyük il ve bazı ilçelerde hastaneler ve dis­ panserler açılmıştır. Birçok ilçede dispanserler, gezici doktor örgütü, acil sağlık yardım düzeni bulunur. Bu kurumlara başvuran hastalar parasız tedavi edilir. Dispanserlerde ihtiyaca yetecek ilaçlar bulunur. Bunlar da ihtiyaç sahiplerine parasız verilir.

Sağlık Mücadeleleri Bu mücadele iki türlü olur: Birincisi, ülkenin herhangi bir yerinde birdenbire dizanteri, kara 434

Mustafa Kemal ATATÜRK humma, kızıl, kuşpalazı, çiçek, şarbon vs. gibi salgın ve bulaşıcı bir hastalık çıktığı zaman alınacak önlemlerdir. Bu durumda hemen yöre­ nin sağlık müdürü, hükümet ve belediye doktorları ile küçük sağlık memurları bütün araçlarıyla çalışmaya başlarlar. Diğer taraftan Bakanlık emrinde hazır bulunan bulaşıcı hastalık uzmanlan iş başına koşarlar. Aşılar, serumlar ve diğer araçlar hemen olay yerinde yoğunlaşır. Bununla birlikte çiçek aşısı gibi aşılar koruma önlemi olarak da uygu­ lanır. Bir yılda yalnız güney illerimizde bir milyondan fazla aşı yapıl­ mıştır. İkincisi yerleşik ve sürekli bulaşıcı hastalıklarla mücadeledir. Bu mücadele birinci türden geçici değildir. Bir yangın gibi parlayıp sön­ mez. Bu birçok sebeplerin etkisi altında kuşaklardan beri işleyen yara­ nın ısrarlı ve usulü çerçevesinde bir sistem ile tedavisine çalışmaktır. Sıtma, frengi, trahom, verem savaşları bu türdendir. Bu mücadeleyi, aynlan bölgelerde bir şefin yönetiminde mücadele ekipleri yaparlar. Mahallelindeki doktorlar da buna katılırlar. Sosyal Yardım Hastane ve sağlık ocaklan bir taraftan sağlık kurumlan olmak­ la birlikte ihtiyaç sahiplerini parasız tedavi etmek noktasından aynı zamanda sosyal yardım kurumu sayılırlar. Bunlardan başka, doğum ve çocuk bakım evleri, süt çocuklan ve kimsesiz öğrencilerin bakım evle­ ri, kör, dilsiz ve sağırlar için kurumlar, yatılı öğrenci yurtlan, ebe öğrenci yurdu, kimsesiz kadmlann zorunlu olduklan çalışma saatleri esnasında çocuklanna bakacak kreşler, yatılı hastabakıcı hemşire okulu, sağlık koruma okul ve kurumlan ve düşkünlerevleri bu sırada­ dır. Bunlann sayılan ihtiyaca oranla çok sayılmaz. Ancak Devletin mali kudreti arttıkça bu çalışma genişleyecektir.

435

Bakanlığın Merkez Örgütü Bakanlığın bu görevleri yapacak örgütü şudur; 1. Sağlık koruma (Hıfzısıhha) İşleri Genel Müdürlüğü. 2. Sosyal Yardım Genel Müdürlüğü. 3. Sınır ve Sahiller Sağlık Genel Müdürlüğü (bütçesi ayndır). 4. Mücadele Başkanlığı ve Müfettişlikleri.

İllerdeki Sağlık örgütü Her il merkezinde bir sağlık ve sosyal yardım müdürlüğü var­ dır. Emirlerinde birkaç doktor, ebeler ve küçük sağlık memurlan bulu­ nur. İlçelerde hükümet doktorlan ve emirlerinde ebeler ve küçük sağlık memurları vardır. Bundan başka il, ilçe ve bucak merkezlerinde belediye doktorlan, ebeleri ve küçük sağlık memurlan bulunmaktadır. Bunlann hepsini Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı atar ve görevlerini denetler.

Sağlık Şurası Son zamanda ülkenin, yüksek doktorlanndan bir sağlık Şurası kurulmuştur. Görevi, bakanlığın ana sağlık işlerini görüşmek ve düzenlemektir.

Aile Tanımı ve önemi Aile, büyük insanlık âleminin ahlaki ve sosyal düzen altında doğduğu en küçük kurumdur. Aile küçük usul ve düzen farkları ile bütün medeni toplumlarda aynı basit kurallarla oluşturulur. Ayn koşullar altında doğmuş ve büyümüş kadın ve erkek toplumu temsil eden bir halk kitlesi huzurunda birbirlerine söz verdikten ve basit bir

436

Mustafa Kemal ATATÜRK sözleşmeyi imzaladıktan sonra kan koca olurlar. Nişanlanmanın ve evlenmenin usul ve kurallan yasada belirtilmiştir. Her ilgili bunu gerektiğinde okuyarak veya yörenin evlenme memuruna sorarak öğrenebilir. Evlenme memuru şehir ve kasabalarda belediye başkanla n veya görevlendirmeye memur edecekleri kişi, köylerde de muhtar­ dır. Her evlenmede erkek veya kadın 18 yaşını bitirmiş iki şahit bulu­ nur. Evlenecekler bizzat bulunurlar. Vekil atayamazlar. Topluma, evlat­ larına karşı bu yolda bir söz ve sorumluluk altına girmiş olurlar. Ailede kan koca eşit hakka sahiptir. Bir kere kurulmuş olan ailenin ölünceye kadar devamı ahlak ve yasanın doğruluğunu onaylaması altındadır. Devamı imkânsız olan veya bir onur meselesi halini alan durumlarda nikâhın bozulması zorunludur. Buna mahkeme karar verir. Kan koca ancak mahkeme karanyla aynlırlar.

Ailede Görev Aile bir hayat arkadaşlığı olduğu kadar bir onur ortaklığıdır. Ailenin en önemli görevi çocuklann terbiyesidir. Kısmen topluma ait olan bu görevde ailenin büyük payı vardır. Çocuklannı toplum ve mil­ leti için faydalı olacak bir terbiye ile büyüten ve onlara onurlu bir isim bırakan aile mutlu ve huzurlu sayılır. Ana ve babalannın karşılıklı sevgi ve saygı ve samimi bağlılık duygulanna şahit olan çocuklar için toplum terbiyesinin temeli kurulmuş demektir.

Baba, Ana ve Çocuklar Baba, ailenin başkamdir. Topluma karşı görev esas olmakla bir­ likte, bir aile babası bu sıfatla bütün ömrünce kansının ve çocuklanmn mutluluğu ile yakından ilgisini korur. Aile ocağı babanın her sıkın­ tısını dinlendirecek bir neşe ve huzur kaynağı olmalıdır. Büyük, küçük ailenin bütün üyeleri babaya saygı ve minnettarlık duygulanyla bağlanmalıdır. Buna karşı baba en sıkıntılı zamanlannda kansmdan 437

Medeni Bilgiler saygı ve yardımını ve çocuklanndan şefkatini esirgememek dayanıklı­ lığını göstermelidir. Ana, yuvanın başkamdir. Aile üyelerinden hepsi mutluluğunu onun ince ve özenli ilgisine borçludurlar. Türkler “ana h akkı'hı büyük sayarlar. Bu çok yerinde bir görüştür. Çocuklar analannı sıcak bir saygıyla kucaklamalıdırlar. Yasa, çocuklara kendilerine hayat sebebi olan, kendilerini bes­ leyen, büyüten, okutup yetiştiren baba ve ananın mirasına sahip olmak hakkını da vermiştir. Bu haklar çocuklara, anaya ve babaya karşı çok derin bir görev de yükletir. Baba, ana çocuklannı hayata hazırlamayı görev bilirler. Ancak hayata hazırlanmış çocuklar da ana, baba hakkını özveriyle çalışarak ödemelidir. Yoksa bu çağdan sonra kendini, ailesine sıkıntı veren bir yük halinde bırakmamalıdır. Bir de çocukların hayatta başanlan yalnız kendi şahıslan için değildir, çocuklar yetiştikleri aile ocağının mutlu­ luk, varlık ve özellikle onurunu yükseltmeyi birinci ve yüksek insanlık borcu bilmelidir.

Birden Fazla Kadınla Evlenmek Cumhuriyet bu kötülüğü Türk toplumundan kaldırmıştır. Türkiye’de bir erkek yalnız bir kadınla evlenebilir. Ailede kadının onu­ runu çiğneten ve bu sebeple aileyi bir sevgi ve saygı yuvası halinden çıkaran birden fazla kadınla evlenmek trajedisi yurdumuzda artık tari­ he kanşmıştır. Hastalara ve ihtiyaç sahiplerine yardım ve sevgi ile yaklaşım insanlığın en büyük ülküsüdür. Bir hastaya götürülen bir demet çiçek onun maddi sıkıntılannı kalbinden tedavi eder.

438

Milli Savunma

önemi İnsanlık, milli savunma önlemlerini zorunlu kılan görüşleri sakinleştirecek olgunluğu henüz bulamamıştır. Bu sebeple insanlık onur ve gururu ile yaşamak isteyen bir millet pürüzsüz bir bağımsızlık sahibi olmaya ve yalnız onurun değil, maddi rahat ve mutluluğun da birinci koşulu olan bağımsızlığı emin bulundurmak için milli savunma önlemlerine her önlemin başında görmek zorundadır. Milli savunma düşüncesi, milli asaletin en yüksek göstergesidir. Yeterli derecede kuvvetli araçlarla savunulmasına hazırlanılmamış bir milli var oluş efsaneden ibarettir. Türkiye Cumhuriyeti doğuşunda ve kuruluşunda olduğu gibi yaşayışında ve ileri gidişinde de bu imanın kuvvetine dayanmıştır ve dayanmakta devam edecektir.

Ordu Milli Savunmanın kudretli ve şerefli aracı Ordu’dur. Ordu, bir âlemdir! Çok çeşitli olan resmi ve özel sivil örgütleri­ mizle, girişimlerimizle manevi değerini artırmaya çalıştığımız milli varlığın, milli ülkünün ve milli duygunun kudreti ordunun varlığında yoğunlaşır; maddi şeklini alır. Ordu bir okuldur. Onun büyük ve küçük her mensubu her şubede, her meslekte yükselmenin esası olan metotlu çalışmanın terbi­ yesi altındadır. Ordu bürolarının çalışması, bütün dünyanın en düzen439

Medeni Bilgiler li kar kuruluşları olan en büyük sanayi ve ticaret şirketlerinin bürola­ rına örnek olacak kapsamdadır. Ordu güvenliğin ve düzenin simgesidir. Askerler, modem fabri­ kaların otomatik makineleri gibi çalışırlar. Ordu, hayatın günlük dedikodulannın üstündedir. Vefa ile kar­ şılıklı sevgi ile büyüklere saygı ile donanmış yüce bir görev ve arka­ daşlık duygusunun buhan orduyu sürekli ısıtır, onun bütün unsurları­ nı birbirine yaklaştırır, bağlar... işte vatanın üzerinde dinlendiği ve yükseldiği temel bu tek parça granit parçasıdır. Vatandaşlann orduyu sevmesi ona güven duyması ve saygı göstermesi gerekmektedir. Özel­ likle Türk ordusu buna layıktır.

Ordu Örgütümüz 1. Türkiye’de kara, deniz ve hava kuvvetlerinin hepsi birden orduyu meydana getirirler. Banş zamanında ordumuza Genelkurmay Başkanı kumanda eder.

Kara Ordusu Kara ordumuz, piyade süvari, topçu, istihkâm ve fen sınıfların­ dan ve ulaştırma gibi yardımcı sınıflardan oluşmaktadır. Bundan başka kara ordusunun havaya ve denize karşı savunma silahlan ve araçlan da vardır. Piyade sınıfının hafif ve ağır makineli tüfekleri, kolay taşınabi­ lir küçük çapta toplan vardır. Piyade neferi tüfek ve süngüsü ile silah­ lanmıştır. Yanında bombası, gaz maskesi, siper kazmak için kazma, kürek ve baltası da bulunur. Süvarilerde de aynı silahlar bulunur. Yalnız süvari ata biner, süngü yerine kılıç veya mızrağı vardır. Topçu sınıfı, silahın ağırlığına veya hafifliğine göre isim ve görev alır. İstihkâm ve fen kıtaları ve yardımcı sınıflar bütün kara ordusu­ nun ihtiyacını görürler. Kara ordusunda balon ve uçaklar da vardır. 440

Mustâfa Kemal ATATÜRK Kara ordumuz üç ordu müfettişliği ile yönetilir. Banş zamanında dokuz kolordumuz ve üç müstahkem mevkiimiz vardır. Kolordular ikişer alaylıdır.

Deniz Ordusu Harp gemilerinden, savunma önlemleri alınmış savaş limanla­ rından, ulaştırma gemilerinden meydana gelmektedir. Savaş limanları­ nın savunulması için hava araçlan da kullanılır. Deniz kuvvetlerinin emrinde yerine göre deniz ve kara uçaklan bulunur.

Hava Ordusu Yerine getirecekleri göreve göre hızları ve silahlan başka başka olan uçaklar, balonlar, hava limanlan ve hava topçusundan oluşmakta­ dır. Savaşta vatan savunmasının sağlanması için kara, deniz ve hava ordulannın her birinin içindeki çeşitli sınıflar ortak hareket ederler. Çalışmalannı belirli hedefler üzerinde birleştirirler. Bunun gibi büyük askeri amaçlann gerektirdiğine göre kara, deniz ve hava kuvvetlerimiz arasında da her zaman bir hareket birliği bulunur. Zafer için bu birlik esastır. Yeni ordularda makine, kimya ve bakteriyoloji büyük rol almış­ tır. Ordulann çarpışma araçlan ilmen her gün biraz daha ilerlemekte­ dir.

Milli Savunma Bakanlığı Bakanlığın Görevi 1. Banş zamanında: Milli Savunma Bakanlığı’nın görevi vatan­ daştan askerlik görevine çağırmak,* hizmette bulunan askerleri besle­ mek, giydirmek, silahlandırmak ve savaş zamanında toplanacak ordu­ ya gerekli olacak silahlan, savaş gereçleri, cephaneyi, malzemeyi, elbi­ se ve eşyayı hazırlamak, büyük savaşlarda kullanılacak cephaneleri ve * A skerlik hizm eti hakkında gereken bilgi ve ayrıntı Medeni Bilgiler kitabının b ir­ inci cildinde yazılıdır.

* 441

Medeni Bilgiler eksilecek silahlan tamamlamaya, bozulacak silah ve malzemeyi onar­ maya yarar fabrika ve imalathaneleri yapmak, işletmek ve hazır tut­ maktır. Barış zamanında ordu savaş görevini yerine getirmeye ve savaşı yapmak için seferber olmaya hazır bulunmalıdır. 2. Seferberlikte: Savaş tehlikesi görüldüğü zaman Genelkurmay Başkam’mn teklifi üzerine veya onun oyu ile Bakanlar Kurulu sefer­ berlik ilanına karar verir. Bu kararı Cumhurbaşkanı onaylar. Seferberlik bütün milletin maddi ve manevi kuvvetlerini bir araya top­ layarak zafer için hazırlanması demektir. Bu durumda resmi ve milli bütün örgüte düşen görevler bulunmaktadır. Medeni bir millet genel sefer ilan edildiği anda bütün iç anlaşmazlıkları bir tarafa bırakır, '!zafe­ re hazır olm ak” hedefinin yüksekliği yanında bütün meseleler ikinci dereceye kalır. Ordunun bir kısmının seferber olmasına “kısmi sefer­ berlik" denir. Bunun etkileri daha hafiftir. Sefer ilanında bakanlığın gör­ evi banş zamanında hazırlanmış olan planlan gereğince, orduyu bütün örgütü, silahları, malzemesi ve cephanesi ile tam zamanında savaşa hazırlamaktır. 3. Savaş zamanında: Bakanlık savaşta Başkumandanın göstere­ ceği ihtiyaç ve esaslara göre ordunun subaylannı, neferlerini, silah, cephane, malzemesini, eşyasını, ulaşım ve savaş araçlannı sürekli yetiş­ tirmek, tamamlamak ve arttırmakla yükümlüdür.

Bakanlık Örgûtû Banş zamanında Milli Savunma Bakanlığı’nın örgütü, diğer bakanlıklarda olduğu gibi bütçeye esas olan değişmeyen kadrolarla belirlenmiştir. Bakanlıkta Milli Savunma Müsteşannın emrinde kara, deniz ve hava müsteşarlan vardır. Her müsteşarlık kendi sınıfına ait daireler örgütü ile görevini yapar. Bunlardan kara ordusu örgütünü yazacağız. Diğerleri bununla karşılaştınlarak anlaşılır: Özel kalem, muhasebe, personel işleri, hukuk müşavirliği gibi diğer bakanlıklarda bulunan 442

Mustafa Kemal ATATÜRK örgüt kademeleri aynı göreve ve aynı kapsamla orduda da bulunduğu için bunlardan tekrar bahsedilmeyecektir. Bakanlığın Kara Müsteşarlığına bağlı daireleri ve görevleri şun­ lardır: 1. Ordu Dairesi: Ordu kadroları, örgüt, silah altına asker almak, bırakmak görevlerini yerine getirir. 11 ve bazı ilçe merkezlerindeki askerlik şubelerini bu daire yönetir. Sefer zamanında hizmete alınacak insanlardan başka hayvanların ulaşım araçlarını; 2. Harbiye Dairesi: Ordunun silah, cephane, yok etme ve her tür savaş araçlannı, araç gereçleri düzenler. Satın alır, yaptınr, sahibi olur. Yedeklerin (İhtiyatların) depolannı yapar. Bunlann iyi durumda bulunmalannı inceler ve teftiş eder. Bozulanların onanlmasım sağlar. Gelişimi izler. 3. Levazım Dairesi: Ordu’nun yiyeceğini, içeceğini, giyeceğini, yerleşme ve çalışma eşyalannı, çadırlarını ve bütün malzemesini edinir ve tamamlar. Bunlann savaş depolannı yapar. Ordu mensuplanmn aylıklannı, yol paralannı düzenler. Savaş zamanında “savaş teklifi”ola­ rak alınacak malzeme ve eşya meselelerini düzenler. 4. Sağlık işleri Dairesi: Orduda sağlık meselesi olağanüstü öneme sahiptir. Özellikle seferberlikte ve savaş zamanlannda mikrop­ lu hastalıklann yayılma tehlikesi büyür. Askerin sağlığını korumak görevinden başka önceden ayarlanmış ve gezici askeri hastaneleri, savaş alanlannda yaralılan alacak tüm sağlık (sıhhiye) bölüklerini hazırlamak ve çalıştırmak işleri vardır. Savaş esnasında çok önemli bir iş olan yaralılan toplamak ve tedavi etmek, banş zamanında sağlıkla ilgili malzeme ve ilaçlannı edinmek, savaş zamanı için depolar yapmak ve savaş zamanında bunlan düzenli bir servis ile tamamlamak zorun­ ludur. 5. Veteriner işleri Dairesi: Bir orduda hayvan sağlığı ordunun hareket yeteneğine etkisi açısından olağanüstü öneme sahiptir. Hayvanlan savaş zamanında iyi halde koruyamamak, zaferi tehlikeye düşürecek bir tehlike oluşturur. Daire, hayvan hizmetleri, hastaneleri, 443

Medeni Bilgiler tedavileri, ilaçlan malzemesi ile ilgilenir. 6. Fen ve Sanat Genel Müdürlüğü: Orduda kullanılan savaşa ait her sınıf silah, cephane, makine ve aletlerin fen ve san’at açısından nasıl yapılması, nasıl işlemesi ve nasıl korunması gerektiğini belirler. Satın alınacaklann şekillerini, özelliklerini ve koşullannı tespit eder ve alınırken son kontrollerini yapar. Bu dairenin onayından geçmeyen ve belirlediği koşullara uyma­ yan malzeme alınmaz, orduda kullanılmaz. 7. Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü: Ayn bir bütçe ile yönetilir. Orduya gerekli olan her tür silah, cephane ve savaş malzemesini ülke içindeki fabrikalarda yapar ve onanr. 8. Harita Genel Müdürlüğü: Ülkenin ve ordunun ihtiyacına yara­ yacak harita, plan ve krokileri yapar, çoğaltır, dağıtır; ayrı bütçesi var­ dır. Bunlardan başka yeni ve eski askeri binalar ve kışlalarla ilgile­ nen bir inşaat şubesi, askeri yasalann hazırlanması ve incelenmesi üze­ rinde çalışan bir yasa şubesi, ordudan çıkacaklann işlemlerine bakan emeklilik şubesi, şehit ve malullerin işlemleri ile ilgilenen bir kayıplar şubesi, bir tercüme şubesi ve ordu subaylanna borç ve avans veren borç verme komisyonu vardır.

Yüksek Askeri Şura Önemli ordu işleri hakkında ve Meclise yollanacak askeri yasa ve taşanlarla Milli Savunma bütçesi üzerinde inceleme yapmak, büyük kumandanlann ataması işinde oy vermek görevini yerine getiren bir Yüksek Askeri Şura vardır. Şuraya, Genel Kurmay Başkanı başkanlık yapar. Üyeleri Milli Savunma Bakanı, hizmetteki ordu müfettişleri ve hizmetten çekilmiş ordu veya kolordu kumandanlarından iki kişidir. Genelkurmay Başkanlığının ikinci Başkanı Şuranın Genel Kâtibidir. Şura görüşmeleri­ ne gerektiğinde diğer bakanlar da katılabilirler. Bu takdirde Şuraya Milli 444

Mustafa Kemal A TATÜRK Savunma Bakanı Başkanlık yapar. Görüşmelerde bulunursa Başbakan ve gerekli gördüğü takdirde Cumhurbaşkanı Şuraya Başkanlık yapar. Şura her kış belirli süre için toplanır. İhtiyaç doğduğunda olağanüstü olarak toplanmaya davet edilir. Türk ordusu, senin tarihini yüksek tutan, bugünkü varlığını koru­ yan, gelecek yolunu açan ve aydınlatan kutsal bir kahramanlık kurumudur. Askerleri sev! Cadde ve sokaktan geçen asker kıt ’alarmı ilgi ve saygı duruşu ile sey­ ret! Ordu senden hizmet istediği zaman malını, evladını ve kendini ver; ondan hiçbir şey esirgeme! Büyük milletlerin özel işareti budur.

Sonuç

“Medeni Bilgiler” bütün belgeleriyle bu kitapta görülmüş oldu. Böylece Atatürk’ün el yazılarıyla ispatlanmış konular, Onun fikirleri olarak tarihte yer alacaktır. Şahidi olduğum olayları benim çalışma payımı da belirterek açıklamış bulunuyorum. Böylece tarihi bir sorum­ luluğu yerine getirmekle mutluyum. Bu nedenle şunu da söylemek isti­ yorum ki, meslek hayatımın başlangıç yılında Atatürk ve arkadaşlarıyla bu konulan çalışmış olmak ve nihayet O’nun önerisi ile benim adıma bunlann yayınlanması bana, sonraki yıllarda çalışmalanma hız vermek için olumlu ve özendirici bir kuvvet niteliği sağlamıştır. Bu bakımdan gerek Atatürk’ün sağlığında yüksek öğrenimimi tamamlamak, gerekse O’nun ölümünden sonra doktora yaparak (1939) Üniversite kariyerimi bütün dereceleri ile normal süreleri içinde tamamlamak suretiyle mes­ leki vicdani huzura kavuştum. Bu nedenle kaydetmek isterim ki, Atatürk’ün ölümünden sonra yayın hayatımı üç konu üzerinde topla­ mış oldum. Birincisi; Kurtuluş Savaşı, Cumhuriyet Dönemimiz Inkılâplanmız için Atatürk ile ilgili hatıra ve tarihi incelemeler

ve

İkincisi; Fakülte öğretiminde işlediğim tarihi konular. Üçûncüsü; ise Türk medeniyet tarihinden örnekler üzerinde tarihi incelemeler. Bu yayınlarım Türkçe, Fransızca ve İngilizce dillerinde olmuş­ tur.

446

Mustafa Kemal ATATÜRK Bu kitabın Türk Tarih Kurumu yayınlan arasında çıkmasının ise, benim için ayn bir değeri vardır. Çünkü bu medeni bilgiler konu­ lan işlenirken tarihi meselelerde aynı zamanda Atatürk’ün ilgilendiği ve çevresindekileri aynı şekilde çalıştırdığı döneme rastlar. Türk Tarih Kurumu da bu ilgi ve çalışmalar sırasında kurul­ muştur. Bugün Türk Tarih Kurumu, 1937’den beri üç ayda bir düzenli çıkan Belleten’i ve çeşitli serilere ayrılmış pek çok sayıda yayınlan ve arkeolojik kazılan ile tarih alanında ülke içinde ve dış ülkelerde yeri olan ilmi bir kurumdur. Kurucusu ve yaşatanı Atatürk olan bu kuru­ mun yayınlan arasında, O’na ait elimde bulunan bu belgeleri yayınla­ makla tarihi bir ödevi yerine getirmiş olduğuma inanıyorum. 30. ölüm yıldönümünde Atatürk, düşünceleriyle aramızda yaşamaktadır. Yurdumuzu parçalanmaktan kurtaran ve birliğe götüren milli hareketimizin, Kurtuluş Savaşımızın Ellinci yılında Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün devlet hayatı ile ilgili fikir ve düşüncelerini, bir yıldönümü armağanı olarak sunu­ yorum.

447

MEDENİ BİLGİLER

Prof. Dr. Afet İNAN'ın ATATÜRK'ün el yazılarından yayına hazırladığı Medeni Bilgiler, Türk Milleti'nin el kitabıdır. Genç Cumhuriyetin kökleşmesi ve kalıcılığı için Mustafa Kemal ATATÜRK'ün yaşadığı deneyimden, geçmiş kültürümüzden ve dünya siyasi yaşamından yararlanarak kaleme aldığı bu bilgiler iki kitap halinde hazırlanmış ve Türk Milleti 'nin başucu kitabı haline getirilmiştir. Birinci kitapta, Millet, Devlet, Cumhuriyet, Vatandaş-Devlet-Vatandaş ilişkileri, Seçim, Vergi, Ceza, Askerlik, Ordu üzerine; ikinci kitapta ise Anayasa, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Yasa, Bütçe, Siyasal Partiler, İçişleri,Belediyeler, Köyler, Memurlar, Adalet gibi bölümlerle vatandaşlara, bir millet olarak bağımsız ve insanca yaşayabilmesi için gerekli olan bilgiler aktarılmıştır. Günümüzde Türkiye Cumhuriyeti'ne ve Mustafa Kemal ATATURK'e niçin bu kadar çok saldırıldığını kavrayabilmek için Medeni Bilgiler çok önemli bir kaynak. Çünkü çağdaş ve bilimsel saptamalar, öngörüler, bağımsızlık tutkusu ve insanların eğitimi için ayrılan bütçe oranlarının büyüklüğü, yapılmak isteneni ve sonuçta ulaşılacak hedefi çok net açıklamaktadır. Bu da çağdaş ve insanca yaşanan tam bağımsız bir ülkedir. Medeni Bilgiler bize bu yol haritasını en ince detaylarıyla anlatıyor. Mutlaka okunmalı ve başucu kitabı yapılmalıdır. ISBN 978-605-4425-00-6

[3

TOPLUMSAL D Ö N Ü ŞÜ M Y A Y IN LA R I

w w w .g o lk ita p .c o

w w w .toplum salhaber.com