UNIVERSIDADE FEDERAL DE MINAS GERAIS FACULDADE DE EDUCAÇÃO CURSO NORMAL SUPERIOR – PROJETO VEREDAS
A AFETIVIDADE AFETIVI DADE NA N A EDUCAÇÃO INFANTIL: O PAPEL DO PROFESSOR
JULIANA OLIVEIRA ASSIS
Belo Horizonte 2010
UNIVERSIDADE FEDERAL DE MINAS GERAIS FACULDADE DE EDUCAÇÃO CURSO NORMAL SUPERIOR – PROJETO VEREDAS
A AFETIVIDADE AFETIVI DADE NA N A EDUCAÇÃO INFANTIL: O PAPEL DO PROFESSOR
Mono Monogr graafia fia apres resenta entaa a ao !" !"rs rsoo Nor#al S"perior$ %o#o re&"isito par%ial para %on%l"s'o %on%l"s'o o %"rso e gra"a('o) gra"a('o)
JULIANA OLIVEIRA ASSIS Orientaora* +"l#ira Meeiros
Belo Horizonte 2010
,E,I!A-.RIA
,ei%o este tra/alo pri#eira#ente a ,e"s$ pois se# ele naa seria possel) ,ei%o ao #e" esposo e #ina fa#lia) ,ei%o ta#/3# aos #e"s al"nos e %olegas e tra/alo)
A4RA,E!IMEN-OS
Agrae(o a ,e"s por #ais "#a %on&"ista$ ao #e" esposo 4"iler#e pelo a#or in%ontest5el$ aos #e"s pais pela ia e a#or in%oni%ional$ aos #e"s ir#'os Rorigo$ -atiana e L"%as pela a#izae e %o#paneiris#o e a toos os a#igos pelo %arino6
“Para educar com afetividade, temos que começar a valorizar outra vida que não é a sua”.
!l5"io Saltini)
SUMÁRIO
2)1 HIS-.RI!O ,A IN78N!IA))))))))))))))))))))))))))))))))))) IN78N!IA))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) ))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))12 12 2)2 HIS-.RI!O E,U!A9:O IN7AN-IL IN7AN-IL NO BRASIL))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))1; BRASIL))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))1; <)1) A7E-IVI,A,E NO AMBIEN-E SO!IO=IN-ERA!IONIS-A)))))))))))))) SO!IO=IN-ERA!IONIS-A)))))))))))))))))))))))) ))))))))))1> 1> <)2) O ?RO7ISSIONAL ,A E,U!A9:O E,U!A9:O IN7AN-IL E A A7E-IVI,A,E)))))))))))21 A7E-IVI,A,E))))))) ))))21 <);) A7E-IVI,A,E E !O4NI9:O)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))) !O4NI9:O))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))2; 2; <)<) A7E-IVI,A,E NO !O-I,IANO ES!OLAR)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))2@ ES!OLAR)))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))))2@
INTRODUÇÃO A%reita#os &"e as pr5ti%as e ensino f"na#entaas no afeto poe# %ontri/"ir para "#a e"%a('o integral$ for#ano s"eitos %rti%os$ afetios e so%iais) O %onteo %"rri%"lar$ no entanto$ n'o prioriza o s"eito no aspe%to e#o%ional$ %onse&Cente#ente$ as pessoas poe# se tornar %arentes afetia#ente e ter ifi%"laes e rela%iona#entos) !onfor#e Saltini A ia ia no noss propD ropDee atit" tit"es e %ons %onsta tant ntee tran transsfor# for#a( a('o 'o$$ %o#p %o#pre reen ene en noo as ne%e ne%ess ssi ia aes es o #o#e #o#ent ntoo e o te#p te#poo os os ini"os perante os pro/le#as se#pre noos &"e nos apresenta#) A e"%a('o eer5 ter %erta sensi/iliae %o# isso$ pois &"ano nos %olo%a#os iante e "#a %rian(a$ ee#os pensar e# %o#o prepar5= la para ier a&"i a inte o" trinta anos) SAL-INI$ SAL-INI$ 200F$ p) <
!ont"o$ per%e/e#os e# sala e a"la &"e a is'o te%ni%ista na nossa pr5ti%a e"%atia isa ne%essaria#ente ne%essaria#ente pro"('o e #'o=e=o/ra /arata e n'o %onstr"('o e "# s"eito %rti%o=refleio) Essa is'o pro%"ra apenas a pro"('o #aterial se# lear e# %onta a realiza('o pessoal o s"eito) A rela('o e"%aor=e"%ano$ ese as s3ries ini%iais$ pere as %ara%tersti%as "#anas$ passano a ser rela(Des s"perfi%iais) Alg"#as &"estDes nos esti#"la# na realiza('o esta pes&"isa$ tais %o#o* O &"e 3 afetiiae A afetiiae %ontri/"i na rela('o professor=al"no K"al 3 o papel o professor na E"%a('o Infantil possel e"%ar %o# afetiiae !o#o ser afet"oso se# perer a a"toriae ?ortanto$ a %ontri/"i('o &"e esta pes&"isa pretene ar ao %a#po e est"os e pes&"isa so/re a E"%a('o Infantil 3 refletir e analisar o papel a afetiiae na rela('o professor=al"no professor=al"no e ientifi%ar as prin%ipais a(Des &"e %ontri/"e# para &"e a afetiiae no a#/iente es%olar sea efetia) No pri#eiro %apt"lo apresento o #e" relato e eperin%ia na e"%a('o$ e"%a('o$ %o#o "#a for#a e el"%iar o te#a a ser pes&"isao) No seg"no %apt"lo apresento "# /ree istri%o a infn%ia e a E"%a('o Infantil no Brasil) E# seg"ia$ no ter%eiro %apt"lo est"are#os as %on%ep(Des o esenoli#ento infantil) No &"arto %apt"lo aprof"nare#os nossos est"os so/re a Afetiiae$ enfatizano os profissionais$ a rela('o a afetiiae %o# a %ogni('o e a afetiiae no %otiiano a E"%a('o Infantil) No &"into e lti#o %apt"lo apresentare#os apresentare#os alg"#as %onsiera(Des %onsiera(Des so/re a pes&"isa realizaa)
P
1 AFETIVIDADE E EDUCAÇÃO A%reita#os &"e a Afetiiae 3 essen%ial na E"%a('o Infantil$ por3# ta#/3# 3 inispens5el e# &"al&"er etapa a E"%a('o) ,"rante #e" per%"rso es%olar$ tie 5rios professores afet"osos e &"e #ar%ara# positia#ente #ina istria) ?or a%reitar &"e o afeto torna=se "# elo e liga('o entre as pessoas$ resoli pes&"isar so/re a afet afeti ii ia aee na E"% E"%a( a('o 'o Infa Infant ntil il$$ fase fase na &"al &"al a %ria %rian( n(aa ini% ini%ia ia o pro% pro%es esso so e so%ializa('o) ?ortanto$ neste pri#eiro tpi%o ini%iarei falano "# po"%o so/re a #ina eperin%ia na e"%a('o e %o#o a afetiiae s"rgi" %o#o te#a a ser pes&"isao)
RELATO DE EXPERIÊNCIA NA EDUCAÇÃO O MA4IS-RIO !o#e%ei a le%ionar e# 1>>F$ &"ano aina %"rsaa o Ensino M3io !ientfi%oG$ e %o# in%entio a es%ola parti%"lar e# &"e tra/alaa e #e"s fa#iliares$ ao ter#inar o 2Q gra"$ ini%iei o Magist3rio e# 1 ano) ,"rant ,"rantee o %"rso %"rso %on %one% e%ii profes professor sores es #ara #arail iloso osos$ s$ as a"las a"las e i5ti i5ti%a %a e psi%ologia era# en%antaoras) en%antaoras) Nesse per%"rso o/tie "# a#a"re%i#ento a#a"re%i#ento profissional$ pois p"e rela%ionar a teoria %o# a pr5ti%a e$ assi#$ esenoler esenoler "# /o# tra/alo "nto instit"i('o e ensino e# &"e at"aa) As #inas %olegas n'o estaa# t'o ent"sias#aas &"anto e" na profiss'o$ a #aioria a %lasse era %o#posta por A"iliares e Se%retaria &"e n'o tina# interesse e# eer%er a profiss'o$ &"eria# apenas asseg"rar se"s %argos %o# o iplo#a o %"rso e #agist3rio$ pois o Estao n'o a%eitaria #ais a"iliares se# a for#a('o nor#al e# nel #3io) 7i&"ei #"ito e#o%ionaa e# estagiar na Es%ola Esta"al 4etlio Vargas$ Vargas$ es%ola na &"al aia est"ao "rante &"ase toa a #ina ia) ?assaa pelos %orreores e #e e#o%ionaa a %aa porta$ e le#/ran(as agra5eis so/re #ina infn%ia e aoles%n%ia era# ineit5eis) Me le#/rei a #ina professora a 1 s3rie$ ,) Naie !atarina$ se#pre se#pre aten%i aten%iosa osa e %arin %arinos osa$ a$ e%ele e%elente nte alfa/ alfa/eti etiza zaora ora66 Le#/re Le#/rei=#e i=#e ta#/3 ta#/3# # o !nio$ professor e Mate#5ti%a$ a Leliane e ?ort"g"s e e 5rios professores &"e #ar%ara# #ina ia6
F
Eer%er a profiss'o epois e for#aa foi "#a realiza('o #"ito grane$ pois estaa a/ilitaa para tra/alar %o# a E"%a('o Infantil e Ensino 7"na#ental e 1 a < s3rie e per%e/i &"e le%ionar era o &"e &"eria fazer$ e #es#o %o# toos os o/st5%"los a es%ola parti%"lar$ sentia #"ito prazer e# ensinar) A BUS!A ?OR OU-RA ?RO7ISS:O ?assaos alg"ns anos$ #e senti apta a es%oler "# noo %a#ino profissional a seg"ir) Resoli fazer o %"rso s"perior e -"ris#o$ e# "#a fa%"lae parti%"lar) A es%ola o %"rso foi #otiaa por gostar e istria e geografia e ta#/3# por ser "# %"rso noo$ &"e #e apresentaa possi/iliaes e tra(ar noos %a#inos) Se es%olesse Histria o" 4eografia$ o #e" estino seria noa#ente a o%n%ia$ a sala e a"la seria ineit5el) ,"rante o %"rso$ %ontin"ei le%ionano$ pois pagaa a fa%"lae %o# o sal5rio &"e tina na E"%a('o) ?assaos ois anos$ senti=#e seg"ra e# sair a es%ola parti%"lar e# &"e tra/alara para estagiar e# "#a agn%ia e iagens$ a M5ster -"ris#o) -"ris#o) 7oi "#a epe eperi rin n%i %iaa #"it #"itoo enri enri&" &"e% e%e eor ora$ a$ p"e p"e tra/ tra/al ala arr %o# %o# o ?rof ?rofes esso sorr Leni Lenini ni$$ e Agen%ia#ento -"rsti%o$ -"rsti%o$ "# profissional ee#plar e /e# s"%eio no -rae -"rsti%o) -"rsti%o) ?assa ?assaos os alg"ns alg"ns #eses #eses %o#e% %o#e%ei ei a tra/a tra/ala larr e# Hotela Hotelaria ria$$ a 5rea 5rea na &"a &"all al#eaa "rante too o %"rso) ?or "# peroo %eg"ei a #e sentir realizaa$ estaa tra/alano e# "#a e#presa trai%ional$ na 5rea e# &"e iria #e for#ar$ iaano /astante))) Mas a rotina o tra/alo a#inistratio n'o estaa satisfazeno #inas ne%essiaes profissionais$ era algo #e%ni%o e rotineiro) O #er%ao t"rsti%o estaa passano por "#a %rise #"ito grane e# Belo Horizonte$ prin%ipal#ente o setor oteleiro$ pagaa=se #"ito po"%o e #"itas ezes %ontrataa#=se profissionais se# for#a('o %o# sal5rios /aios) No !"rso e -"ris#o -"ris#o tie 5rios professores &"e #ar%ara# positia#ente$ o professor Antnio 4re%o e So%iologia e Antropologia 3 a pessoa #ais s5/ia &"e 5 i na #ina ia$ ns o apelia#os e /i/liote%a a#/"lante) A professora Ra&"el$ e !o#"ni%a('o$ #"ito si#p5ti%a e a#iga e toos$ oe 3 !oorenaora o !"rso e -"ris#o) O &"e izer o Joa/e$ e Estatsti%a$ si#ples#ente "# #estre) A Nor#a$ e Ingls$ nos ensino" &"e o respeito e a par%eria s'o t"o) -ie$ no entanto$ ois professores &"e #e infl"en%ia# e e# &"e# tento #e espelar* o 7elipe e !onta/iliae e An5lise 7inan%eira e a Marinella$ e ?lanea#ento -"rsti%oT e%elentes >
profissionais$ a#igos$ soli5rios$ s5/ios$ e%ep%ionais6 e%ep%ionais6 7ora# os nossos paraninfos na for#at"ra) O ano e 200@ foi #"ito #ar%ante e# #ina ia) Era o ano a #ina for#at"ra$ #ar%o na #ina ia profissional e o ano e# &"e passa#os por "# pro/le#a e sae na #ina fa#lia$ es%o/ri#os &"e #ina ir#' -atiana -atiana estaa %o# %n%er) E# #eio %rise no #e" a#/iente e tra/alo e a %rise fa#iliar na &"al estaa passano$ n'o esitei e# retornar para a E"%a('o Infantil na ?refeit"ra M"ni%ipal e Belo Horizonte) A possi/iliae e retornar eio na ora %erta$ pre%isaa e te#po para a%o#panar #ina ir#' no trata#ento e a %arga or5ria e 22 e ;0# #e propor%ionaria isso$ al3# a esta/iliae e "# e#prego) RE-ORNO E,U!A9:O IN7AN-IL No ia 2> e #aio e 200@ to#ei posse %o#o E"%aora Infantil na ?refeit"ra e Belo Horizonte) A es%ola &"e es%oli para tra/alar foi a UMEI !3" Az"l$ e# Vena Vena Noa) K"ano entrei na es%ola$ senti algo etraorin5rio6 Era %o#o se n"n%a tiesse eiao a E"%a('o6 A pri#eira %oisa &"e i fora# os /e/s no %arrino$ e #e le#/rei os anos e# &"e tra/alei na E"%a('o Infantil) 7"i apresentaa ao ,iretor Jos3 ilson e Vi%e ,iretora a U#ei !3" Az"l$ a Regina Mirian$ &"e #e apresento" a es%ola$ e no ia 0W e "no e 200@ %o#e%ei a tra/alar no apoio$ one tie "# %ontato #ais pri#o %o# o Ber(5rio$ pois fi%aa a #aior parte o te#po a"iliano na igiene e ali#enta('o as %rian(as) No ano e 200P tie a oport"ni oport"niae ae e ser regente e sala e %o#e%ei a tra/alar tra/alar no Ber(5rio) Ber(5rio) 7oi algo #arailoso$ eles era# t'o %atiantes6 Minas %olegas #e a"ara# /astante %o# os se"s sa/eres) Me" eseo e #e aperfei(oar #e leo" a fazer #"itas pes&"isas so/re a iae e atiiaes a sere# tra/alaas %o# os /e/s) J"nta#ente %o# #inas %olegas fize#os o X?ortiflio o /e/Y$ one toas as fases as %rian(as s'o registraas e$ posterior#ente$ presenteaas presenteaas aos pais ao final o ano) ano) No #es#o ano e 200P$ pei transfern%ia para "#a es%ola #ais pri#a a #ina %asa$ #es#o #e ientifi%ano #"ito %o# o tra/alo no 1Q %i%lo a E"%a('o Infantil 0 a ; anosG$ resoli tra/alar %o# o 2Q !i%lo ; a W anosG) No ia 01Z10Z200P ini%iei o #ais noo esafio$ tra/alar na Es%ola M"ni%ipal ,r) Jos3 [aier Nog"eira$ re%3# ina"g"raa$ na &"al at"al#ente eno esenoleno o tra/alo %o# al"nos e
E# ;0Z0 ;0Z01Z 1Z20 200> 0> to#e to#eii poss possee na ?ref ?refei eit" t"ra ra e Ri/e Ri/eir' ir'oo as as Ne Nee es$ s$ regi regi'o 'o #etropolitana e Belo Horizonte$ no %argo e ?rofessor e E"%a('o B5si%a I$ at"ano %o# al"nos o 1\ ao W\ ano o Ensino 7"na#ental) -ie a fant5sti%a eperin%ia e alfa/etizar$ foi algo inoaor$ 5 &"e #ina ia profissional se res"#ia apenas E"%a('o Infantil) Alfa/etizar 3 algo #5gi%o$ era e#o%ionante a %on&"ista os al"nos$ foi #arailoso6 ?"e per%e/er &"e nesse %en5rio$ assi# %o#o na E"%a('o Infantil$ o afeto 3 essen%ial6 As rela(Des e afetiiae esta/ele%ias %o# os professores "rante toa a #ina traetria es%olar fora# eientes6 -ie e%elentes professores ese as s3ries ini%iais at3 o %"rso s"perior) Era# profissionais &"e pri#eiro %atiaa# os al"nos e assi# assi# %onse %onseg"i g"ia# a# trans# trans#iti itirr se"s se"s ensina ensina#en #entos tos)) S"as S"as estrat estrat3gi 3gias$ as$ a%re a%reito ito$$ era# era# efi%azes$ pois al3# e professores$ se tornaa# a#igos$ %onseleiros e pessoas nas &"ais aprene#os a a#irar) ?or isso$ a%reito &"e esse te#a$ XafetiiaeY tena sio pertinente$ pois esta/ele%er esta/ele%er essa rela('o rela('o n'o 3 "#a tarefa tarefa f5%il) No entanto$ en%ontra#os en%ontra#os alg"ns teri%os &"e nos a"a# a entener "# po"%o #ais so/re o te#a e %o#o a afetiiae no a#/iente e"%a%ional poe a"iliar o esenoli#ento integral as %rian(as)
11
2 EDUCAÇÃO INFANTIL 2)1 HIS-.RI!O ,A IN78N!IA Seg"no Bar/osa 200@G o istri%o a infn%ia$ se ini%ia na Iae M3ia e"rop3ia$ one as %rian(as %oniia# "nto %o# os a"ltos e %o#partilaa# os #es#os 5/itos) !onfor#e os est"os e Ari]s$ a ia n'o era iiia por faias et5rias$ as %rian(as n'o tina# a aten('o eia a fa#lia e os %"iaos &"e eeria# ser a eles ofere%ios) ,"rante o Renas%i#ento$ no entanto$ a infn%ia passo" a ser ista %o#o "#a fase e# &"e a %rian(a 3 ingn"a) ?asso"=se ent'o a ar aten('o$ a#or e %"iaos ne%ess5rios) Essas atit"es era# infl"en%iaas pelo %ristianis#o) A %rian(a era ista %o#o algo iino e a i#age# e %rian(as era# se#pre in%"laas ao X#enino Jes"sY) Na #oerniae$ s"rge o senti#ento e infn%ia$ seno asso%iaa fa#lia /"rg"esa$ /"rg"esa$ one apesar a %rian(a %rian(a ser igiaa e p"nia$ era ta#/3# ta#/3# alorizaa e assistia assistia e# toas as s"as ne%essiaes) As %rian(as nessa fase %o#e(ara# a fre&Centar espa(os e"%a%ionais* As %rian(as eiara# e ser part%ipes a ia real$ #"nana$ e passara# a ter l"gares$ /rin&"eos e istrias feitos apenas para elas$ %o# te#5ti te#5ti%as %as espe% espe%fi% fi%as as e %o# "#a narrat narratia ia o#est o#esti%a i%aa) a) Os /rin&"eos artesanais e %ontet"alizaos transfor#ara# e# in"striais$ #iniat"ras o #"no a"lto) A poliez$ isto 3$ o #oo %erto %erto e fala falarr$ ana anarr$ est estir ir e o resp respei eito to nor# nor#at ati ii ia aee s'o s'o i"lgaos ^ toa %rian(a ee ser /e#=e"%aa) BARBOSA$ 200@$ p) PPG)
A parir a$ seg"no Bar/osa 200@G$ fora# %riaos$ no e%orrer o s3%"lo [I[$ instit"i(Des %o#o salas e asilo$ arins e %re%es$ geral#ente filantrpi%as$ para &"e as %rian(as$ seg"no seg"no s"as faias faias et5rias$ p"esse# ter s"prias s"prias s"as reais reais ne%essiaes) ne%essiaes) 7reeri% 7roe/el %rio" os arins e infn%ia %o# "#a proposta peaggi%a &"e foi i#plantaa na 3po%a) As #etoologias e Maria Montessori ta#/3# fora# #"ito if"nias$ %o# s"a #aterialiae tee grane infl"n%ia nas instit"i(Des e E"%a('o Infantil) Entre as %ara%ters %ara%tersti%as ti%as #ar%antes #ar%antes a #etoologia #etoologia #ontessoriana$ #ontessoriana$ en%ontra=se a %ria('o e "# a#/iente para os eer%%ios e ia i5ria %o# #ateriais %on%retos$ #o/lias$ /aneiros aaptaos ao ta#ano as %rian(as e #"itos o/etos &"e %onia# a tra/alar e a realizar atiiaes &"e te# o/etios reais e preeter#inaos) BARBOSA$ 200@$ p) >>G)
12
A #etoologia e Montessori foi #"ito i"lgaa e at3 oe inspira 5rias propostas peaggi%as) peaggi%as) M"itos pensaores %ontri/"ra# %o# se"s est"os para &"e possa#os entener entener a istria a infn%ia e %o#o esta#os esta#os e"%ano e"%ano nossas %rian(as) %rian(as) U#a grane parte as %rian(as$ apesar e iere# inserias no #"no os a"ltos$ n'o s'o trataas %o#o %ia'os %o# ireitos$ po"%o le oport"niza# espa(os e #o#entos para iere# o li%o$ i#portante e ne%ess5rio nessa etapa a ia) ?ois 3 atra atra3s 3s a /rin% /rin%ae aeira ira &"e a %rian( %rian(aa epre epressa ssa se"s se"s %on %onfli flitos tos e e#o(De e#o(Des) s) Seg"n Seg"noo Olieira* Ao /rin%ar$ afeto$ #otri%iae$ ling"age#$ per%ep('o$ representa('o$ #e# #e#ri riaa e o"tr o"tras as f"n( f"n(De Dess %ogn %ognit iti ias as est' est'oo pro prof"n f"na# a#en ente te interligaos) A /rin%aeira faore%e o e&"il/rio afetio a %rian(a e %ont %ontri ri/" /"ii para para o pro% pro%es esso so e apro apropr pria ia(' ('oo e sign signos os so%i so%iai ais) s) OLIVEIRA$ 200P p) 1@0G)
E a partir e tais ne%essiaes$ tornara#=se ne%ess5rias instit"i(Des oltaas espe%ifi%a#ente para E"%a('o Infantil$ %o# professores %apa%itaos e preparaos para inter#eiar a aprenizage# nessa fase t'o i#portante a infn%ia) ?ara fazer#os "#a an5lise a at"al fase a E"%a('o Infantil oe no Brasil$ pre%isa#os nos re#eter ao passao) ?or isso$ o pri#o tpi%o nos far5 entener "# po"%o so/re a e"%a('o e e %rian(as pe&"enas pe&"enas e# nosso nosso pas) 2)2 HIS-.RI!O E,U!A9:O IN7AN-IL NO BRASIL ?ara Olieira 200PG$ a istria a E"%a('o Infantil no Brasil a%o#pana a istria a e"%a('o no #"no) No peroo %olonial$ as %rian(as tina# "# %onio ar#onioso %o# o a"lto$ se# &"al&"er iferen%ia('o$ in%l"sie os ogos era# os #es#os) As %rian(as negras$ filos e es%raos$ %oniia# %o# as fa#lias #ais a/astaas e a%o#panaa# a%o#panaa# os pais nos afazeres o#3sti%os) No peroo &"e pre%ee" a ?ro%la ?ro%la#a( #a('o 'o a Rep/ Rep/li% li%a$ a$ o"e o"e alg"#a alg"#ass ini%ia ini%iati tias as para para proteg proteger er as %rian( %rian(as as e i#in"ir a #ortaliae infantil) Aps a a/oli('o$ fora# %riaas %re%es$ asilos e o"tras instit"i(Des$ /"s%ano %riar sol"(Des para os pro/le#as a infn%ia) No final o s3%"lo [I[$ %o# o nas%i#ento a Es%ola Noa$ o Brasil tee infl"n%ia os a#eri%anos e e"rope"s) Os XJarins=e= infn%iaY fora# %riaos$ a prin%pio para atener as %rian(as #ais a/astaas$ e aps #"itos e/ates$ essas instit"i(Des fora# %onsieraas pre"i%iais "niae fa#iliar$ seno a#itia apenas para prote('o as %rian(as$ %"as #'es era# tra/alaoras) !o# 1;
o aan(o a in"strializa('o a partir a 3%aa e W0$ as %re%es passara# a ser "# seri(o essen%ial para a fa#lia) i#portante ressaltar &"e$ at3 ent'o$ o ateni#ento era apenas e %"no assisten%ial) Seg"no Olieira 1>>2G* _)))` o tra/alo "nto s %rian(as nas %re%es nessa 3po%a era e %"no assisten%ial=%"stoial) A preo%"pa('o %o# a ali#enta('o$ igiene e seg"ran(a fsi%a as %rian(as) U# tra/alo oltao para a e"%a('o$ para o esenoli#ento intele%t"al e afetio as #es#as n'o era alorizao) OLIVEIRA$ 1>>2$ p) 1>G)
!o# o aan(o a in"strializa('o$ as #"leres e %lasse #3ia %o#e(ara# a o%"par l"gar no #er%ao e tra/alo$ a"#entano a e#ana por tal seri(o) Haia$ no entanto$ %rian(as e iferentes gr"pos so%iais fre&Centano a pr3=es%ola) ?or3#$ as %ria %rian( n(as as po/r po/res es era# era# aten ateni ia ass e# %re% %re%e es$ s$ %o# %o# prop propos osta tass /asi /asi%a %a#e #ent ntee e assisten%ialis#o) A partir a 3%aa e P0$ os #oi#entos tra/alistas %onseg"ira# se arti%"lar$ arti%"lar$ e #aneira &"e os rg'os p/li%os se sensi/ilizasse# no sentio e a"#entar o n#ero e %re%es e pr3=es%olas ateneno a toas as %lasses so%iais eistentes) A !onstit"i('o e 1>FF$ a Lei e ,iretrizes e Bases a E"%a('o Na%ional >;>
@ e o prprio Estat"to a !rian(a e Aoles%ente s'o ispositios legais &"e at"al#ente re%one%e# a %re%e %o#o "#a instit"i('o e"%atia$ seno "# ireito a %rian(a$ "#a op('o a fa#lia e "# eer o Estao$ propor%ionar o a%esso a elas) At"al#ente$ e#/asaos por lei$ a E#ena !onstit"%ional !onstit"%ional N o W>$ e noe#/ro e 200>$$ artigo 20F$ traz a E"%a('o 200> E"%a('o B5si%a B5si%a a/rangeno a/rangeno a faia et5ria e < a 1P anos$ %o#o %o#o o/riga o/rigatr tria) ia) !o# isso isso e ee#o e#oss repen repensar sar nosso nosso pap papel el %o#o %o#o e" e"%a %aore ores$ s$ e %on %one% e%er er a f"n f"noo as %ria %rian( n(as as %o# %o# as &"ai &"aiss tra/ tra/al ala a#o #os) s) No pr pri# i#oo %ap %apt" t"lo lo est"are#os as %on%ep(Des o esenoli#ento infantil)
1<
3 CONCEPÇÕES DO DESENVOLVIMENTO INFANTIL ?ara entener#os$ %o#o %aa "# e ns %ego" a ser o &"e 3 oe$ pre%isa#os aotar "#a epli%a('o para o esenoli#ento "#ano) !onfor#e Olieira 1>>2G$ poe#os iiir as teorias o esenoli#ento esenoli#ento "#ano a partir e ; %on%ep(Des* %on%ep(Des* inatista$ a#/ientalista e intera%ionista) A %on%ep('o Inatista$ seg"no o a"tor$ efine &"e as &"aliaes e %apa%iaes os ini"os 5 estaria# efinias ese se" nas%i#ento$ e as e#ais fases o esenoli#ento 5 estaria# preeter#inaas) ?ara os inatistas$ &"al&"er %apa%iae a&"ir a& "iria ia$$ ep epen ener er55 apenas apenas o pro%es pro%esso so e #at"ra #at"ra('o ('o o siste# siste#aa neros neroso) o) As %oni(Des o #eio$ para eles$ po"%o infl"en%iaria# na e"%a('o as %rian(as) A %on%ep('o a#/ientalista$ iferente a %on%ep('o inatista$ o o#e# %o#o "# ser %apaz paz e se aapt aptaar e# ife iferent rentees %oni oni((Des e eis istn tn%ia) ia) O se" se" esenoli#ento esenoli#ento 3 "# pro"to eter#inao pelo a#/iente) O a"lto$ nessa perspe%tia$ 3 isto %o#o o prin%ipal agente e esenoli#ento infantil) J5 a %on %on%ep %ep('o ('o intera intera%io %ionis nista ta %ontr %ontrapD apDee as "a "ass isDes isDes aprese apresenta ntaas as$$ pois pois %onsiera os ois ele#entos* o /iolgi%o fo%alizao na %on%ep('o inatista$ e o so%ial fo%a fo%ali liza zao o na %on% %on%ep ep(' ('oo a#/i a#/ien enta tali list sta) a) ?ara ?ara eles eles o /iol /iolg gi% i%oo e o so%i so%ial al s'o s'o inisso%i5eis) ?ara os intera%ionistas$ as %ara%tersti%as /iolgi%as prepara# as %rian(as para at"are# no so%ial) Essa eperin%ia no so%ial 3 atia$ pois o s"eito #oifi%a o #eio e 3 #oifi%ao por ele$ prin%ipal#ente pela s"a intera('o %o# os ini"os) A %on%ep('o s%io=intera%ionista a a&"isi('o e %one%i#entos %o#o "# pro%esso a ser realizao realizao "rante toa a ia) O esenoli#ento esenoli#ento a%onte%e pela pela intera('o e %rian(as %o# o"tras pessoas e# se" #eio a#/iente$ espe%ial#ente %o# a&"elas #ais enolias afetia#ente e efetia#ente e# se" %"iao) O a"lto te# o papel e #eiar a rela('o a %rian(a %o# o #eio) XNessa is'o$ o a"lto ass"#e i#portante papel e #eiaor na rela('o a %rian(a %o# o #eio) J5 ao nas%er a %rian(a 3 para ele "# ser %eio e signifi%aos si#/litos e afetiosY OLIVEIRA$ 1>>2$ p) ;0G) A %rian(a nas%e e# "# #"no si#/li%o$ e esse #"no foi %onstr"o pela %"lt"ra e "#a so%ieae) E 3 o %ontato %o# par%eiros #ais eperientes 3 &"e far5 %o# &"e ela possa %aptar o #"no si#/li%o)
1W
O %onteto e esenoli#ento a %rian(a 3 s%io=si#/li%o e %o# o te#po ela entra no pro%esso e inii"a('o$ one 3 atraa por a&"ilo &"e le 3 fa#iliar e ta#/3# pela noiae) nesse #o#ento &"e a %rian(a %o#e(a a iferen%iar o e" e o o"tro$ fazeno ne%ess5ria a rela('o afetia entre %rian(asZ%rian(as e %rian(asZa"lto para ter "# efetio esenoli#ento esenoli#ento infantil) Nessa %on%ep('o s%io=intera%ionista$ s%io=intera%ionista$ a intera('o %o# o #eio e %o# os ini"os 3 pri#orial para a for#a('o o pensa#ento e a personaliae) A partir as epressDes$ gestos e sons a %rian(a esenole a intelign%ia er/al$ &"e le sere para o i5logo e o pensa#ento) Nesse sentio$ a rela('o a %rian(a %o# "# a"lto 3 pri#orial) J5 &"ano a %rian(a %o#e(a a se rela%ionar %o# o"tras %rian(as$ %o#e(a a /rin%ar$ o &"e a lea para "# #"no il"srio$ one a %rian(a tro%a pap3is e %ria sit"a(Des i#agin5rias) Nessa fase a intera('o %rian(aZ%rian(a 3 essen%ial e a /rin%aeira e faz e %onta faz %o# &"e elas possa# tra/alar se"s %onflitos e e#o(Des) ?ara ?ara Oli Oliei eira ra 1>> 1>>2G 2G$$ a a/or a/ora age ge# # a%er a%er%a %a o #eio #eio e os os ini ini " "os os$$ a /rin%aeira e faz e %onta pre%isa ter se#pre se#pre "# o/eto &"e o%"lta#ente o%"lta#ente seria a prpria prpria %ria %rian( n(a) a) As %ria %rian( n(as as repr repro o"z "ze# e# o %o#p %o#por orta ta#e #ent ntoo a #'e #'e o" e"% e"%a aor oraa nas nas /rin%aeiras) E ao /rin%ar e pai$ #otorista$ eneor$ eneor$ por ee#plo$ ela se afasta e alg"ns pap3is e %ria noos signifi%aos %o# o"tros pap3is &"e les sea# signifi%atios) Al3# isso$ a /rin%aeira e faz e %onta per#ite %rian(a reier sit"a(Des e ent"sias#o$ tristeza$ alegria o" #eo$ poeno assi# tra/alar as e#o(Des fortes o" if%eis e s"portar) A /rin%aeira 3 "# #eio one a %rian(a se epressa e "# ti#o instr"#ento para se tra/alar a afetiiae) A is'o s%io=intera%ionista isa o enoli#ento as %rian(as %o# o/etos$ por3#$ prin%ipal#ente na rela('o %o# o o"tro) Na E"%a('o Infantil$ essa intera('o se 5 o te#po too e 3 "# espa(o priilegiao para se tra/alar o e#o%ional e reier os %onflitos esta/ele%ios no ia=a=ia e tra/alar %o# as %rian(as a #elor #aneira possel) A afetiiae$ no entanto$ se torna algo i#portante$ &"e #ere%e esta&"e e# nossa pr5ti%a peaggi%a) !onfor#e alg"ns a"tores$ os n%"los afetios faore%e# o esenoli#ento infantil e# toas as 5reas$ para !aralo* Xo papel o professor nesse pro%esso 3 e f"na#ental i#portn%ia$ i#portn%ia$ esta/ele%eno n%"los afetios$ in%entiano in%entiano a 1@
a&"isi('o e a/iliaes e a#pliano graatia#ente as possi/iliaes e %o#"ni%a('o e intera('o so%ial as %rian(asY !ARVALHO et al $ 2002$ p) 2WG) ?er%e/e#os$ ?er%e/e#os$ no entanto$ &"e a afetiiae %ola/ora para "#a for#a('o glo/al a %rian(a) Aina para Rosa (apud LO?ES LO?ES e XAV!", #$$%&, a afetividade é fundamental para que o 'omem possa construir suas açes, a afetividade deve ser estimulada, provocada e vivida) e no conte*to educacional, a afetividade leva o aluno + usca de con'ecimentos.
Aina /aseaos nessa is'o intera%ionista$ as i3ias e ?iaget e Vgotsb s'o aliosas aliosas para %o#preen %o#preener#o er#oss a rela('o rela('o entre afetiiae afetiiae e %ogn %ogno%i/ o%i/ilia iliae) e) ?ara Vgo gotsb tsb a "nifi% "nifi%a(' a('oo essa essass "a "ass i#ens i#ensDes Des 3 i#port i#portant antee no f"n%io f"n%iona na#en #ento to o psi%olgi%o "#ano) J5 para ?iaget o esenoli#ento esenoli#ento %ognitio apresenta=se paralelo %o# o esenoli#ento afetio) J5 na psi%ognese e allon$ a i#ens'o afetia o%"pa "# l"gar %entral$ tanto no pont pontoo e ist istaa a %ons %onstr tr"( "('o 'o a pess pessoa oa &"an &"anto to o %on %one% e%i# i#en ento to)) ?ara ?ara ele ele a afetiiae est5 inti#a#ente rela%ionaa %o# a %ogni('o) !on%orano %o# allon$ 7reire 1>>@G afir#a &"e "#a n'o e%l"i a o"tra$ #as essa afetiiae n'o poe interferir no %"#pri#ento o eer o professor e no eer%%io e s"a a"toriae) H5 5rias 5rias is%"s is%"ssDe sDess e e/at e/ates es a%er% a%er%aa a afeti afetiia iae e no a#/ien a#/iente te es%ola es%olarr) ,iersas refleDes t# %o#o fo%o a afetiiae) Atra3s e pes&"isa /i/liogr5fi%a %entraa na afetiiae no a#/iente es%olar$ ire#os analisar$ no pri#o %apt"lo$ as a/oragens e 7reire$ allon e Vgotisb so/re a afetiiae)
1P
4 AFETIVIDADE ?ara 7onse%a e Bar/osa 200PG$ a afetiiae 3 "# %on"nto e fen#enos ps&"i%os$ &"e se reela# e# for#a e e#o(Des$ e#o(Des$ senti#entos e paiDes) paiDes) 7alar e afeto 3 falar a essn%ia a ia) ?ara &"e o esenoli#ento "#ano sea poten%ializao$ 3 ne%ess5rio "# olar afet"oso e se# pre%on%eitos) ?ara ascort 1>>WG$ o aspe%to afetio te# "# papel f"na#ental na aten('o$ interesse e %"riosiae) !onstit"i ta#/3# %o#o %o#o "# senti# senti#en ento to &"e se esta/ esta/ele ele%e %e nas nas rela(D rela(Des es so%iai so%iais$ s$ on onee se ep epres ressa sa a prote('o$ o %"iao$ %"iao$ a soliarieae) soliarieae) Afetiiae , se-undo o dicionrio, é um con/unto de fen0menos ps1quicos que se manifestam so a forma de emoçes, sentimentos, pai*es, acompan'ados acompan'ados sempre da impressão de dor ou prazer, de satisfação ou insatisfação, de a-rado ou desa-rado, de ale-ria ou tristeza. Para 2allone (apud 34P!5 (apud 34P!5 e XAV!", #$$%&, a afetividade é quem determina a atitude -eral da pessoa diante de qualquer e*peri6ncia e e*erce profunda influ6ncia sore o pensamento e a conduta do indiv1duo.
?ara entener#os %o#o o%orre o esenoli#ento "#ano e %onse&"ente#ente o esenoli#ento afetio$ ire#os ter %o#o /ase alg"ns pensaores) ?ara Olieira 200PG$ Vgotsb Vgotsb ia a %onstr"('o o pensa#ento e a s"/etiiae %o#o "# pro%esso %"lt"ral$ one o o#e# etrapola s"as %apa%iaes sensoriais pelo "so os signos$ para assi# esti#"lar as f"n(Des #entais) As in%orpora(Des esses signos$ ela/oraos pelos gr"pos$ 'o se tornano #ais %o#pleos$ %onfor#e as a(Des "#anas) Os signos s'o apropriaos ese o nas%i#ento e s'o estr"t"raos a partir a intera('o %o# o a"lto) Vgotsb %rio" o ter#o +ona e ,esenoli#ento ?roi#al$ o" sea$ a&"ela e# &"e a %rian %rian(a (a transf transfor# or#aa as infor# infor#a( a(Des Des &"e &"e re%e/e re%e/e e par%e par%eiro iross #ais #ais ep eperi erien entes tes e# %one%i#ento) A zona e esenoli#ento proi#al refere=se istn%ia entre o nel e esenoli#ento at"al o ini"o o" sea$ s"a %apa%iae e apre aprese sent ntar ar "#a "#a a('o a('o ine inepe pent nte# e#en ente te e pist pistas as ete etern rnas as ^ %o#preeneno$ portanto$ f"n(Des 5 a#a"re%iasG e a %apa%iae e responer orientao por ini%a(Des eternas a ele o" sea$ /aseaa e# f"n(Des$ e# pro%essos e a#a"re%i#entoG) Aps operar %o# esses instr"#entos eternos$ o" prteses X#"letasYG ^ gestos$ instr"(Des$ &"estDes$ estrat3gias = $ o ini"o %ria "#a #eia('o se#iti%a interna e respone s sit"a(Des %o# /ase e# %on%eitos$ i#agens$ a/iliaes e o"tros re%"rsos) OLIVEIRA$ 200P$ p) 12>G)
1F
J5 allon$ allon$ %o#o %o#o Vgo gotsb tsb ia o esen esenol oli#e i#ento nto "#ano "#ano res"lt res"ltan ante te as %oni(Des o s"eito e as sit"a(Des e# &"e ele ie) ?ara ele$ toos t# "# siste#a espe%fi%o &"e integra s"as a(Des e# "# e&"il/rio &"e enole #otri%iae$ afeto e %ogni('o) ?ara allon$ allon$ e# %aa fase o esenoli#ento$ "#a for#a parti%"lar e a('o preo#ina so/re a o"tra) No pro%esso e esenoli#ento esenoli#ento "#ano$ o afeto te# "# papel i#portante* E# too esse pro%esso$ o afeto 3 "# reg"laor a a('o$ infl"ino na es%ola o" na reei('o e eter#inaos o/etios na aloriza('o e eter#inaos ele#entos$ eentos o" sit"a(Des por parte a %rian(a) Al3# isso$ o afeto in%l"i epressiiae$ a eterioriza('o e %ertos estaos e#o%ionais so%ial#ente ela/oraos e# "#a %"lt"ra) !ont"o e# &"al& &"al&"e "err ati atii ia aee "#a "#ana na$$ afet afetoo e %ogn %ogni(' i('oo s'o s'o aspe aspe%to %toss insepar5eis) E#/ora presentes e# propor(Des ari5eis$ per#ite# ao ini ini "o "o %ons %onstr tr"i "irr no(D no(Des es so/r so/ree o/et o/etos os$$ pess pessoa oas$ s$ sit" sit"a( a(De Des$ s$ %onferino=les atri/"tos e alores) OLIVEIRA$ 200P$ p) 1;@G)
<)1) A7E-IVI,A,E NO AMBIEN-E SO!IO=IN-ERA!IONIS-A SO!IO=IN-ERA!IONIS-A Aot A otan ano o "#a "#a post post"r "raa s%i s%io= o=in inte tera ra%i %ion onis ista ta$$ a%re a%rei ita ta#o #oss &"e &"e na pr5t pr5ti% i%aa peaggi%a ee=se alorizar a intera('o entre %rian(as e a"ltos$ na sala e a"la$ %o# /rin&"eos$ #si%as$ #si%as$ istrias$ artes$ et%) ?ara Olieira 1>>2G$ o a#/iente ee ser ri%o e# eperin%ias para a eplora('o) O i5logo$ a prin%pio$ ee ser esta/ele%io %o#o for#a e %onstr"('o e %one%i#ento) Vier "#a rela(' rela('oo on onee o i5log i5logo$ o$ a interl interlo%" o%"('o ('o$$ a %on %onstr str"(' "('oo partilaa e "# sa/er %onstit"e# s"a #ar%a$ seg"ra#ente serir5 %o#o #atriz e esenoli#ento n'o s as %rian(as$ #as ta#/3# o prprio e"%aor OLIVEIRA$ OLIVEIRA$ 1>>2$ p) P
?ara Olieira 200PG$ espera=se o profissional &"e at"a na E"%a('o Infantil$ pa%in%ia$ afeto e fir#eza para %oorenar o gr"po e %rian(as) !onfor#e a a"tora$ eiste# alg"ns #oelos nas &"ais o profissional &"e at"a %o# %rian(as pe&"enas ee seg"ir) Eiste# alg"ns #oelos &"e fora# seg"ios nos lti#os te#pos) O #oelo igienista isa o %one%i#ento e a/iliaes oltaas para o esenoli#ento fsi%o a %rian(a) O #oelo re%rea%ionista propDe a for#a('o e ani#aores e espe%ialistas e# lazer) J5 o #oelo es%olar efene a presen(a e professores polialentes$ ese o /er(5rio) As %on%e %on%ep(D p(Des es eiste eistente ntess a%er%a a%er%a a E"%a E"%a('o ('o Infanti Infantill ifere ifere# # %on %onfor for#e #e intere interesse ssess polti polti%os %os$$ e est'o est'o inti#a inti#a#en #ente te rela%i rela%iona onaos os %lasse %lasse so%ial so%ial$$ 5 &"e as instit"i(Des p/li%as /"s%a# atener s %lasses #enos priilegiaas %o# "# arg"#ento
1>
e assis assistn tn%ia %ia so%ial so%ial e %lasse %lassess #ais #ais priil priileg egia iaas as e# instit instit"i( "i(De Dess pria priaas as est'o est'o preo%"paas %o# a aprenizage# e o esenoli#ento infantil ese o nas%i#ento) No entanto$ %a/e=nos ressaltar &"e tal iergn%ia entre os o/etios na E"%a('o Infantil n'o faz sentio$ pois o %"iar e o e"%ar s'o inisso%i5eis) As instit"i(Des e E"%a('o Infantil n'o ee# s"/stit"ir a fa#lia e ne# aiantar pr5ti%as e es%olariza('o$ #as pro#oer "#a e"%a('o e &"aliae a toos$ %onfor#e Olieira* Na efesa e "# #oelo e#o%r5ti%o e e"%a('o ^ &"e n'o ia/ilize$ aina &"e e for#a inireta$ for#as e #arginaliza('o e e%l"s'o e %rian(as e seg#entos so%iais esproios o a%esso a "#a e"%a('o e &"aliae = $ a %re%e e a pr3=es%ola ee# se en%arregar e e"%ar #eninos e #eninas proenientes e iferentes %"lt"ras$ leano=as e# %onta para poer arti%"lar %oneniente#ente os iersos %ontetos e in%ia e esenoli#ento OLIVEIRA$ 200P$ p) ;>G)
M"itas M"itas ezes ezes$$ nesse nesse pro%e pro%esso sso e esen esenol oli#e i#ento nto$$ n'o se te# leao leao e# %onsiera('o o afeto* As %on%l"sDe %on%l"sDess os est"os e psi%ologia psi%ologia o esenoli esenoli#ento #ento a%er%a a %onstr"('o a intelign%ia$ a ling"age# e o %one%i#ento pelas %rian(as$ ea#inaas e# iae %aa ez #ais pre%o%e$ t# sio assi#ilaas por %re%es e pr3=es%olas) M"itas estas$ por s"a ez$ est'o preo%"paas %o# a %onstr"('o e "#a proposta peaggi%a$ &"e "lga# progressistas$ orientaa pri#orial#ente para o esenoli#ento %ognitio) Este$ no entanto$ 3 por elas entenio e #oo #"ito restrito$ ignorano=se$ por ee#plo$ a f"n('o o afeto nesse pro%esso) OLIVEIRA$ 200P$ p)
J5 na %on%ep('o s%io=intera%ionista e ta#/3#$ %onfor#e as noas perspe%tias a respeito o ensinar$ ensinar$ os aspe%tos afetios e %ognitios as %rian(as$ ese o nas%i#ento se 'o atra3s e par%eiros #ais eperientes* A %rian(a na intera('o %o# par%eiros iersos$ /"s%a %onstr"ir s"a ientiae entro e "# %li#a e seg"ran(a$ eplora('o e a"tono#ia) N'o 3 #era re%eptora e i#agens ela/oraas pela so%ieae e %ons"#o$ #as alg"3# &"e se perg"nta so/re o #"no$ ali#entano s"a a"to=i#age#) Isso eige "# a#/iente a/erto eplora('o o li%o e# &"e os te#pos es%olares sea# aaptaos aos rit#os e aprenizage#) OLIVEIRA$ 200P$ p) W0G)
K"ano K"a no 5 intera intera('o ('o %o# par%ei par%eiros ros iers iersos$ os$ 5 ta#/3 ta#/3# # a %onst %onstr"( r"('o 'o a ientiae) O li%o te# "# papel i#portante nesse pro%esso) ?ara Joan Hizinga apud ?IN-O$ 200
20
gr"po$ gr"po$ %"ltia %"ltia a#izaes a#izaes e afetosT afetosT 3 one ta#/3# %onstri %onstri e tro%a %one%i#e %one%i#entos) ntos) ?or isso$ %on%ora#os %o# ?into* O interesse por /rin%ar %res%e #eia &"e os parti%ipantes s'o re%one%ios %o#o a"tores o ato %riatio=epressio iio$ &"e os integ integra ra e ien ientif tifi% i%aa %o# %o# ree reess e sign signif ifi% i%a aos os e inte intera ra(D (Des es &"e &"e %ons %onsol oli ia# a# a ia ia e# so%i so%ie ea aee e part parti% i%ip ipa# a# a %ons %onstr tr"( "('o 'o e ientiae) ?IN-O$ 200<$ p) ;1G)
Nesse espa(o ri%o e# aprenizage# aprenizage# as %rian(as$ se faz ne%ess5rio "# /o# planea#ento as atiiaes$ ali%er(aas por rotinas peaggi%as efi%azes e profissionais %apa%itaos %apa%itaos e %o#pro#etios) %o#pro#etios) ?ara Olieira 1>>2G$ a rotina ta#/3# 3 til para orientar a %rian(a a per%e/er a rela rela(('o espa espa((o=te =te#po) po) ?ara ara ter ter "# a#/ie #/iennte inte intera ra%i %ioonal nal esti# sti#""lao laorr ao esenoli#ento$ 3 ne%ess5rio ter par%eiros enolios afetia#ente e isponeis a interagir %o# elas) A rotina a"ilia nesse pro%esso$ a #eia &"e as %rian(as se sente# #ais seg"ras &"anto s atiiaes &"e ser'o realizaas) Aina$ seg"no Bar/osa* X))) a rotina peaggi%a 3 "# ele#ento estr"t"rante a organiza('o instit"%ional e e nor#atiza('o e s"/etiiae as %rian(as e os a"ltos &"e fre&Centa# os espa(os %oletios e %"iaos e e"%a('oY BARBOSA$ 200@$ p)
O papel o e"%aor se torna pri#orial e s"a pr5ti%a peaggi%a pa"taa na afet afeti ii ia aee poe poer5 r5 faze fazerr toa toa a ife ifere ren( n(aa na tra traet etr ria ia es%o es%ola larr e "#a "#a %ria %rian( n(a) a) Aprof"nare#os no pri#o tpi%o so/re a afetiiae e o e"%aor infantil) <)2) O ?RO7ISSIONAL ,A E,U!A9:O IN7AN-IL E A A7E-IVI,A,E Na E"%a('o Infantil a rela('o professor=al"no 3 %onstante e se 5 e# toos os #o#entos$ e# e%"rsDes$ sala e a"la$ par&"ino$ et%) Esse rela%iona#ento 3 "#
21
s"porte afetio &"e sere %o#o fio %on"tor$ o e"%aor sere e %ontinente para a %rian(a) Seg"no Olieira* A f"n('o o professor 3 ser "#a pessoa eraeira$ &"e se rela%ione afetia#ente %o# a %rian(a garantino=le a epress'o e si$ isto &"e ela pre%isa e alg"3# &"e a%ola s"as e#o(Des$ assi#$ le per#ita estr"t"rar se" pensa#ento) OLIVEIRA$ 200P$ p) 20;G)
A es%ola$ por ser$ na #aioria as ezes$ o agente so%ializaor fora a fa#lia$ torna=se "# ali%er%e a aprenizage# e propor%iona %rian(a %oni(Des para &"e ela se sinta protegia) Ao entrar na es%ola$ a %rian(a pre%isa ser /e# a%olia$ pois 5 "#a separa('o #o#entnea %o# a fa#lia$ por isso o a#/iente ee ser agra5el) A #aneira %o#o o professor se epressa ee ser #"ito poneraa$ pois o afeto est5 presente nas atit"es e na #aneira #aneira e falar o e"%aor e"%aor)) ?ara 7onse%a e Bar/osa 200PG o afeto no a#/iente es%olar 3 i#portante no pro%esso e ensino aprenizage#$ aprenizage#$ pois a rela('o rela('o professor=al"no n'o 3 "#a trans#iss'o trans#iss'o e %one%i#ento apenas$ #as "#a rela('o e tro%a) O %ontato fsi%o 3 i#portante$ o a/ra(o$ "# to&"e$ #as 3 ne%ess5rio izer &"e a afetiiae n'o 3 s fsi%o$ o professor poe elogiar o se" tra/alo$ tra/alo$ #oti5=lo$ is%"tir s"as %apa%iaes %apa%iaes e at3 #es#o lan(ar "# olar afet"oso so/re o al"no) Ao tra/alar#os os %onteos$ ta#/3# n'o ee#os es&"e%er es&"e%er &"e 3 na infn%ia &"e se esenole a a"to=esti#a$ o %"iar$ o a#or e o respeitar) O e"%aor estar5 alorizano o al"no e essa aloriza('o &"e %o#e(a no seio fa#iliar eer5 %ontin"ar na es%ola) ?ara isso$ o professor eer5 #otiar a %rian(a$ %ons%ientizano=a e &"e ela 3 %apaz$ tornano=a #ais seg"ra) O afeto$ no entanto$ ee ser "sao a faor o pro%esso e aprenizage# o al"no) O aspe%to afetio te# infl"n%ia so/re o esenoli#ento intele%t"al a %rian(a$ poeno a"#entar o" i#in"ir o rit#o e esenoli#ento) esenoli#ento) ?ara 7reire$ o esenoli#ento intele%t"al 3 %o#posto e %ognitio e afetio) !o# s"as %apa%iaes afetias e %ognitias epanias atra3s a %ontn"a %onstr"('o$ as %rian(as 'o se tornano %apazes e ter afeto e senti#entos proo%aos pelo #es#o) A a"to=esti#a a"to=esti#a te# "#a rela('o %o# a #otia('o o" interesse a %rian(a e# aprener) A afetiiae$ para 7reire$ ee anar "nta a %ognos%i/iliae e n'o poe interferir na a"toriae o professor) professor) A afetiiae n'o se a%a e%l"a a %ognos%i/iliae) O &"e n'o posso o/ia#ente per#itir 3 &"e #ina afetiiae interfira no
22
%"#pri#ento 3ti%o e #e" eer e professor no eer%%io e #ina a"toriae) 7REIRE$ 1>>@$ p) 1<1G)
O afeto 3 "# norte a a"to=esti#a) Aps ser esenolio o n%"lo afetio$ a aprenizage# e a #otia('o s'o %onse&Cn%ias o pro%esso) ,ee=se ter e# #ente &"e para ser#os e"%aores %o#pro#etios %o# a for#a('o para a %iaania$ 3 pre%iso in%entiar e propor%ionar #o#entos e intera('o e epress'o e senti#entos$ one a afetiiae sea o alo a ser al%an(ao e# nossas salas e a"la) Na %oni('o e e"%aores$ 3 ne%ess5rio atentar so/re o aspe%to afetio e# nossa sala e a"la$ para assi# n'o %orrer#os ris%o e estar#os tra/alano so#ente o %"rr%"lo$ eiano e lao o tra/alo %o# a for#a('o o s"eito$ &"e enole %ar5ter e alores$ para o se" esenoli#ento integral) O i5log i5logoo e eee ser pro#o pro#oio io para para tentar tentar resol resoler er sit"a( sit"a(Des Des pro/le pro/le#a #as$ s$ 3 pre%iso tratar a toos %o# e&"iae e respeito$ alorizano s"a %"lt"ra) ne%ess5rio re%one%er &"e as iferen(as eiste# e &"e ee# ser respeitaas) O e"%aor 3 "# ele#ento %ae nesse pro%esso$ %onfor#e 7reire* Vier "#a rela('o e i5logo$ a interlo%"('o$ a %onstr"('o partilaa e "# sa/er %onstit"e# s"a #ar%a$ seg"ra#ente serir5 %o#o #atriz e esenoli#ento n'o s para as %rian(as$ #as ta#/3# o prprio e"%aor) e"%aor) 7REIRE$ 1>>@$ p) P
Aina seg"no Olieira$ a f"n('o o professor 3* ?roo%ar oport"niaes e %res%i#ento intele%t"al gen"no por "#a o" #ais %rian(as$ espe%ial#ente$ es%"tano as palaras as %rian(as e ofere% ofere%en enoo essas essas #es#as #es#as palar palaras as ao gr"po gr"po para para reesti reesti#"l #"lar ar e estener s"a is%"ss'o e atiiae %on"nta) OLIVEIRA$ 1>>2$ p) 1PFG)
,ee#os$ portanto estar %ons%ientes e nossa responsa/iliae "nto s %rian(as) Nosso papel n'o 3 apenas ensinar para proo%ar iersas oport"niaes oport"niaes e %res%i#ento) J5 &"e a afetiiae 3 t'o i#portante e essen%ial para a aprenizage# e intelign%ia$ ire#os aprof"nar #ais nesse ass"nto$ afinal a afetiiae te# "#a etre#a liga('o %o# a %ogni('o) <);) A7E-IVI,A,E E !O4NI9:O E# se tratano e afetiiae e %ogni('o$ ascort 1>>WG$ /aseano=se na teoria e ?iaget$ epli%a o esenoli#ento intele%t"al %o#o seno infl"en%iao pelo so%ial e pelo /iolgi%o) ?iaget a%reitaa &"e a #ente e o %orpo n'o f"n%iona#
2;
inepenente "# o o"tro$ 5 &"e os atos /iolgi%os se refere# aapta('o e os atos so%iais se refere# s organiza(Des o #eio a#/iente) ?iag ?iaget et a%re a%rei ita ta &"e &"e a ati atii ia aee inte intele le%t %t"a "all n'o n'o poe poe ser ser sepa separa raa a o f"n%iona#ento total o organis#o* Xa#/as as atiiaes$ intele%t"al e /iolgi%a$ s'o partes o pro%esso glo/al atra3s o &"al o organis#o organis#o aapta=se ao #eio e organiza as eperin%iasY A,SOR-H$ 1>>W$ p) 2G) ?ara ?iaget$ aina$ eiste# &"atro %on%eitos %ognitios /5si%os* o esquema ^ s'o estr"t"ras #entais o" %ognitias pelas &"ais os ini"os intele%t"al#ente se aapta# e organiza# o #eio) #eia &"e as %rian(as esenole# os es&"e#as$ eles se torna# #ais #ais gener generali aliza zaos os e ifere iferen%i n%iao aos) s) Os es&"e es&"e#a #ass orga organiz niza# a# os eent eentos os &"e s'o s'o per%e/ios pelo organis#o$ organis#o$ &"e %lassifi%a=os e# gr"pos) Ao nas%er$ nas%er$ o /e/ te# es&"e#as e nat"reza reflea$ inferias nas atiiaes refleas #otoras$ %o#o s"gar e pegar) pegar) #eia &"e a %rian(a se esenole$ os es&"e#as torna#=se #ais iferen%iaos$ #enos sensrios e #ais n"#erosos) A assimilação 3 o pro%esso %ognitio pela &"al a pessoa assi#ila "# ao per%ept"al$ #otor e %on%eit"al nos es&"e#as o" parDes e %o#porta#ento) %o#porta#ento) S'o as eperin%ias$ na &"al per#ite# %lassifi%ar os es&"e#as eistentes) A assi#ila('o n'o res"lta na #"an(a os es&"e#as$ #as afeta o %res%i#ento eles) A assi#ila('o 3 "#a parte o pro%esso na &"al o ini"o %ognitia#ente se aapta ao a#/iente$ ta#/3# seno organizaa por eles) A acomodação 3 a %ria('o e noos es&"e#as o" a #oifi%a('o e elos es&"e#as) Os es&"e#as reflete# o nel at"al e %o#preens'o e %one%i#ento o #"n #"noo por por parte parte as as %ria %rian( n(as as)) Ne Nen n"# "# %o#p %o#por orta ta#e #ent ntoo 3 s assi assi#i #ila la(' ('oo o" s a%o#oa('o) A a%o#oa('o epli%a o esenoli#ento &"alitatioG e a assi#ila('o epli%a o %res%i#ento &"antitatioG e interligaos epli%a# a aapta('o intele%t"al e o esenoli#ento esenoli#ento as estr"t"ras %ognitias) J5 a equiliração 3 o &"e reg"la e garante "#a efi%iente intera('o a %rian(a %o# o #eio a#/iente) O e&"il/rio 3 "# estao e /alan(a) O ese&"il/rio 3 "# estao e n'o /alan(a entre a assi#ila('o e a a%o#oa('o) A e&"ili/ra('o 3 o pro%esso e passage# o ese&"il/rio para o e&"il/rio) ela &"e garante a eperin%ia eterna para &"e sea in%orporaa na interna es&"e#asG) K"ano o%orre o ese&"il/rio$ ele propor%iona a #otia('o para a %rian(a /"s%ar o e&"il/rio$ para assi# assi#ilar e
2<
a%o# a%o#o oar ar)) ,o #es# #es#oo #oo #oo &"e &"e nos nos aap aapta ta#o #oss /iol /iolog ogi% i%a# a#en ente te ao #"n #"no$ o$ o esenoli#ento esenoli#ento intele%t"al ta#/3# 3 "# pro%esso e aapta('o) !on%orano %o# ascort 1>>WG no &"e iz respeito aapta('o$ Saltini 200FG enfatiza &"e e"%ar 3 %riar %oni(Des e intera('o e aapta('o e %rian(as a E"%a('o Infantil$ para assi# esenoler as estr"t"ras a intelign%ia ne%ess5ria para esta/ele%er "#a rela('o lgi%o=afetia %o# o #"no) ?ara ele$ aina$ a es%ola ee %onsierar &"e o o#e# n'o ie so#ente e# intera('o %o# o #"no$ #as ie "#a rela('o si#/li%a %o# se" #"no interior$ se"s eseos$ fantasias$ sofri#entos et%) ascort 1>>WG$ aina enfatiza &"e ?iaget a intelign%ia e# ois aspe%tos$ no %ognitio e no afetio) No aspe%to %ognitio$ poe=se ientifi%ar ; %o#ponentes* o %onteo$ &"e 3 o &"e a %rian(a %one%eT a f"n('o$ &"e s'o as %ara%tersti%as as ati atii ia aes es inte intele le%t %t"a "ais is ass assi# i#il ila( a('o 'o e a%o# a%o#o oa( a('o 'oGT GT as estr estr"t "t"r "ras as$$ &"e &"e s'o s'o as proprieaes organiza%ionais organiza%ionais es&"e#asG) Seg"no ele$ aina$ 5 ; tipos e %one%i#entos* fsi%o$ &"e 3 o %one%i#ento as proprieaes os o/etos e 3 eriao as a(Des so/re os o/etosT o lgi%o #ate#5ti%o$ &"e 3 %onstr"o %o# /ase nas a(Des so/re os o/etosT o so%ial$ &"e 3 o %one%i#ento so/re as %oisas %riaas pela %"lt"ra) As a(De a(Dess inst instr" r"#e #ent ntai aiss o ese esen nol oli i#e #ent ntoo s'o s'o as &"e &"e pro proo% o%a# a# o ese&"il/rio$ tentano assi# pro#oer o e&"il/rio$ a"to=reg"lar o %one%i#ento$ %o#o enfatiza#os anterior#ente) Eiste#$ no entanto$ &"atro fatores e intera('o para o esenol esenoli#e i#ento* nto* #at"ra('o #at"ra('o fatores fatores eraos eraosG$ G$ eperin% eperin%ia ia atia atia &"e proo%a# proo%a# assi#ila('o e a%o#oa('oG$ intera('o so%ial %o# %olegas$ a"ltos$ et%)G e e&"ili/ra('o) O esenoli#ento afetio o%orre e #aneira se#elante ao esenoli#ento %ognitio) O afeto representa senti#entos s"/etios a#or$ a#or$ raia$ epress'oG e aspe%tos epressios sorrisos$ gritos$ l5gri#asG) ?ara ascort$ Xo aspe%to afetio te# "#a prof"na infl"n%ia so/re o esenoli#ento intele%t"al) Ele poe a%elerar o" i#in"ir o rit#o e esenoli#entoY A,SOR-H$ 1>>W$ p) 2;G) ?iaget$ arg"#enta aina &"e* -oo o %o#porta#ento apresenta a#/os os aspe%tos* o afetio e o %ognit %og nitio io)) N'o 5 %o#por %o#porta# ta#ent entoo %og %ognit nitio io p"ro$ p"ro$ %o#o %o#o n'o 5 %o#porta#ento afetio p"ro) A %rian(a XgostaY e #ate#5ti%a faz r5pios progressos) A %rian(a &"e Xn'o gostaY e #ate#5ti%a n'o faz r5pios progressos) E# %aa %aso$ o %o#porta#ento 3 infl"en%iao pela afetiiae) A,SOR A,SOR-H$ -H$ 1>>W$ p) 2
2W
!on%orano$ Saltini 200FG afir#a &"e so#ente o o#e# poe e"%ar o o#e#$ os #eios e %o#"ni%a('o lea# apenas infor#a('o) Apenas o o#e# poe %on"zir o o#e# ao esenoli#ento) Aina$ seg"no ele$ a pri#eira estr"t"ra &"e ?iaget es%o/ri" na %rian(a foi o 4/eto Permanente$ one a %rian(a $ sente e to%a$ #as ao retirar=se i#agina se esse o/eto ai %ontin"ar a eistir) K"ano 5 a a"sn%ia$ a fr"stra('o 3 %a"saa e epois %o# a presen(a 5 a satisfa('o) ?or isso &"ano a #'e o" o"tra pessoa se retira$ a %rian(a re%onstri essa pessoa interna#ente) Na e"%a('o$ lia#os %o# o afeto e ta#/3# %o# as leis e regras) O %one%i#ento pre%isa ter "#a interliga('o %o# a presen(a e a a"sn%ia) a &"e a afetiiae entra$ para fazer a %one'o %o# o pensa#ento f"t"ro) O s#/olo 3 triang"lar e$ portanto pre trs aspe%tos* o s"eito$ o #"no real e o #"no si#/li%o) Retirao o #"no real$ ele 3 re%onstr"o na #ente* 3 a falta e "# o/eto &"e esapare%e aps o peroo sensrio #otor e &"e olta re%riao por #i#) Nessa re%ria('o inentia %olo%o a #ina afetiiae$ o" sea$ esta 3 &"e far5 a %one'o o #e" pensa#ento f"t"ro) O #e" pensa#ento ser5 #ais /e# %onstr"o$ agregao$ ligao e integrao$ na #eia e# &"e a energ3ti%a %oes'o eistir entro e #e" #"no si#/li%o SAL-INI$ 200F$ p) >;G)
?ara Saltini$ a #aioria as oen(as est'o ligaas aos s#/olos) algo &"e eeria ser tra/alao na pri#eira infn%ia) !on%ora#os %o# ele &"ano efene a i3ia e &"e a e"%a('o e 0 a @ anos ee lear e# %onsiera('o a %rian(a no se" pensar e no se" sentir) sentir) Assi#$ %o#o e"%aores$ e"%aores$ nosso papel seria es%"tar a %rian(a) ?ara ?ara isso isso$$ ati atii ia aes es real realiz iza aas as na E"% E"%a( a('o 'o Infa Infant ntil il s'o s'o i#po i#port rtan ante tess para para o esenoli#ento esenoli#ento pleno a %rian(a* XEs%"tar "#a %rian(a 3 ar a l"z ao ser &"e a nas%e$ 3 ar espa(o s pri#eiras a(Des si#/li%as$ 3 ar signifi%ao aos pri#eiros signifi%antes ela/oraos pela #ente "#anaY SAL-INI$ 200F$ p) 2;G) ?artino esse prin%pio$ a/orare#os no pri#o tpi%o %o#o a afetiiae no a#/ien a#/iente te e" e"%a% %a%ion ional al as %rian( %rian(as as pe& pe&"en "enas as po poee estar estar inseri inseria a nas atii atiiae aes$ s$ planea#ento$ te#pos e espa(os$ enfi#$ %o#o tornar "# a#/iente afetio no %otiiano es%olar) <)<) A7E-IVI,A,E NO !O-I,IANO ES!OLAR !onfor#e Saltini 200FG a rotina na E"%a('o Infantil ee priilegiar o o"ir e a epress'o e senti#entos) A afetiiae na E"%a('o Infantil poe ser entenia %o#o
2@
a /ase o pro%esso e ensino aprenizage#) Ela se 5 o te#po too e %o# "# planea#ento ae&"ao$ ae&"ao$ se entrela(a entrela(a nas atiiaes atiiaes i5rias o tra/alo) tra/alo) No #o#ento a entraa$ 3 i#portante ela se sentir a#aa$ respeitaa$ o/teno "# #o#ento e es%olas /rin%ar$ es%reer$ ler$ et%G) No #o#ento a roa$ a%reita#os$ ser o #ais pro"tio$ one as %rian(as epressa# e#o(Des$ senti#entos$ refor(a#os %o#/inaos$ ora e s"rpresa$ epress'o oral e %onta('o e istrias) Esse #o#ento 3 etre#a#ente i#portante$ sa/er o"ir o o"tro e se soliarizar %o# os senti#entos os %olegas) At3 #es#o &"ano refor(a#os %o#/inaos$ a afetiiae est5 presente$ pois grane parte os %o#/inaos se iz respeito ao %o#porta#ento "rante a a"la %o# os %olegas e professores$ e &"e# %"#pre os %o#/inaos est5 %ola/orano %o# toos) O %antino a leit"ra ta#/3# 3 "# #o#ento priilegiao$ pois$ #es#o n'o leno %onen%ional#ente$ a %rian(a faz leit"ras e i#agens$ re%onta# as istrias 5 %one%ias) Alg"#as %rian(as poss"e# se"s liros preferios$ one as i#agens les s'o fa#iliares* s"per=eris$ /r"as$ ani#ais$ et%) A afetiiae a%onte%e entre se"s %olegas ao e#prestar o liro ao o"tro$ leno istria para os %olegas) O professor nesse pro%esso 3 "# fa%ilitaor a aprenizage#$ leno iaria#ente istrias$ %ontos$ not%ias$ poe#as$ re%eitas e interino no pro%esso e aprenizage#) aprenizage#) Na ling"age# oral e es%rita$ o pro%esso 3 #ais intenso$ one o professor at"a %o#o es%ri/a$ es%reeno o &"e o al"no fala$ #ais "# #o#ento one o o"ir o al"no 3 priilegiao$ #es#o seno para re%ontar a istria) Nesse #o#ento o al"no o/sera o ire%iona#ento e %i#a para /aio$ a es&"era para ireitaG e %o#e(a o/ter %ontato %o# as nor#as ortogr5fi%as) No #o#ento e# &"e 5 a /rin%aeira e faz e %onta$ ta#/3# 3 "# espa(o priilegiao para &"e a %rian(a epresse a s"a realiae$ e /rin%ano$ e# sala e no par&"ino ela %o#e(a a i#itar o a"lto$ e$ seg"no Olieira 200PG$ 3 ali &"e elas aprene# as regras so%iais* Ao /rin%ar$ afeto$ #otri%iae$ ling"age#$ per%ep('o$ representa('o$ #e# #e#ri riaa e o"tr o"tras as f"n( f"n(De Dess %ogn %ognit iti ias as est' est'oo pro prof"n f"na# a#en ente te interligaas) A /rin%aeira faore%e o e&"il/rio afetio a %rian(a e %ontri %on tri/"i /"i para para o pro%es pro%esso so e apropr apropria( ia('o 'o e signos signos so%iai so%iais) s) !ria !ria %oni( %on i(Des Des para para "#a transf transfor# or#a(' a('oo signif signifi%a i%ati tiaa e %on %ons%i s%in% n%ia ia infa infant ntil il$$ por por eig eigir ir as as %ria %rian( n(as as for# for#as as #ais #ais %o#p %o#ple lea ass e rela%iona#ento %o# o #"no OLIVEIRA$ 200P$ p) 1@0G)
!onsiera#os a #otri%iae$ atiiaes rela%ionaas %o# o #oi#ento "# i#po i#port rtan ante te #o#e #o#ent ntoo e n% n%"l "loo entre entre %ria %rian( n(as as=%r =%ria ian( n(as as e %ria %rian( n(as as e a"l a"lto tos) s) 2P
A%re A% rei ita ta#o #oss &"e &"e ta#/ ta#/3# 3# ee ee ae aerr "#a "#a %ons %onsta tant ntee aal aalia ia(' ('oo as as ati atii ia aes es$$ pro%"rano atener a iersiae e# nossa sala e a"la$ gostos e prefern%ias$ seg"no Olieira* A i3ia e %onstante aalia('o e atiiaes ee ser entenia %o#o re%on re%one%i e%i#en #ento to e &"e o en enol oli#e i#ento nto as %rian( %rian(as as e# ter#os ter#os %ognitios$ afetios$ #otores e lingCsti%os enri&"e%e as propostas ini% ini%iai iaiss e les les %ria %ria noa noass opor oport" t"ni nia ae ess e ese esen nol oli i#e #ent ntoo OLIVEIRA$ 200P p) 1P1G)
A iersifi%a('o as atiiaes ee ser e a%oro %o# a e#ana as %rian(as$ e a organiza('o a es%ola ee pri#ar e# propor%ionar "# a#/iente a%on%egante e esti#"laor)
2F
5 CONSIDERAÇÕES FINAIS Essa pes&"isa foi e grane "tiliae para #i#$ pois tina se#pre e# #ente &"e afetiiae seria apenas "# to&"e o" "#a palara e %arino) Entretanto$ ao longo a pes&"isa$ p"e per%e/er per%e/er &"e gestos$ olares e oport"niaes poe# tornar o tra/alo na E"%a('o Infantil #ais efi%az) Essa pes&"isa #e fez a#a"re%er %o#o profissional e %o#o pessoa$ pois toas as rela(Des &"e esta/ele%e#os e# nossas ias s'o #ar%aas pela afetiiae) E# toos os #o#entos ee#os respeitar r espeitar$$ o"ir$ %"iar e alorizar o o"tro) Espero$ no entanto$ &"e esse teto possa ser til ta#/3# para o"tros e"%aores$ &"e$ assi# %o#o e"$ poss"a# "#a is'o restrita a%er%a a afetiiae) A /i/l /i/lio iogr graf afia ia pes& pes&"i "isa saa a foi foi a%es a%ess se ell e 5rio 5rioss a"to a"tore ress retr retrat ata# a# o te#a te#a proposto$ por3# o enfo&"e na E"%a('o Infantil e nas s"as espe%ifi%iaes espe%ifi%iaes foi ao atra3s as in#eras pes&"isas e Vgotsb$ 7reire e allon$ al3# a a/orage# o psi%analista !la"io Saltini$ &"e a afetiiae %o#o "# %a#ino &"e se per%orre /asi%a#ente es%"tano es%"tano o al"no) al"no) ?ro%"rano responer aos &"estiona#entos propostos pela pes&"isa$ poe#os entener &"e a Afetiiae poe fazer toa a iferen(a na traetria es%olar e "#a %rian %rian(a) (a) A afeti afetiia iae e s'o fen#e fen#enos nos ps&"i ps&"i%o %oss &"e se #anife #anifesta sta# # so/ for#a for#a e e#o(Des$ senti#entos e paiDes) Os n%"los afetios ini%iaos entre o professor e al"no es esee a E"% E"%a( a('o 'o Infa Infant ntil il$$ fao faore re%e %e o ese esen nol oli i#e #ent ntoo %ogn %ognit iti io$ o$ al3# al3# e ser ser f"na#ental na aten('o$ interesse e %"riosiae a %rian(a) A Afetiiae na E"%a('o Infantil 3 algo #ais %o#pleo o &"e i#agina#os) N'o 3 apenas "# to&"e$ "# /eio o" a/ra(o) O afeto$ no entanto$ se esta/ele%e /asi%a#ente no o"ir) o"ir) K"ano o"i#os "#a %rian(a$ a#os a ela a oport"niae e epr epres essa sarr se"s se"s sent senti# i#en ento toss e ang angst stia ias$ s$ esta esta#o #oss %ont %ontri ri/" /"in ino o para para &"e &"e se" se" esenoli#ento esenoli#ento afetio sea efi%az) As atiiaes &"e eer%e#os na E"%a('o Infantil s'o instr"#entos aliosos* a roina$ os ogos iersos$ os ogos si#/li%os faz e %ontaG$ as /rin%aeiras$ os liros$ enfi#$ as atiiaes propor%iona# "# a#/iente li%o$ fazeno assi# %o# &"e as rela( rela(Des Des esta/e esta/ele% le%ia iass sea# sea# ali%e ali%er(a r(aas as no afeto) afeto) A f"n('o f"n('o o profes professor sor 3 #ais #ais %o#plea$ %on%ora#os %o# Olieira na s"a %onsiera('o* O professor n'o te# "# papel terap"ti%o e# rela('o %rian(a e s"a fa#lia$ #as o e %one%eor a %rian(a$ e %ons"ltor$ apoiao os
2>
pais$ "# espe%ialista &"e n'o %o#pete %o# o papel eles) Ele ee poss"ir a/iliaes para liar %o# as ansieaes a fa#lia e partilar e%isDes e a(Des %o# ela) Se assi# o%orrer$ a fa#lia ter5 no professor alg"3# &"e le a"e a pensar so/re o se" prprio filo e a se fortale%er fortale%er %o#o re%"rso re%"rso priilegia priilegiaoo o esenol esenoli#ento i#ento infantil infantil OLIVEIRA$ 200P$ p) 1F1G)
Al3# e toas essas a/iliaes$ o professor eer5 proteger$ %"iar$ tratar a toos %o# e&"iae$ esta/ele%er se#pre o i5logo$ pro#oer espa(o para intera('o e epress'o e senti#entos senti#entos e o #ais i#portante* %arino pelo se" al"no) O professor ee ser ei%ao$ %o#pro#etio e #eiar a aprenizage# o al"no) A%i#a e t"o$ o professor ee ser fir#e$ #anter "#a rotina &"e trans#ita seg"ran(a para o al"no e &"e n'o a/ra #'o e s"a a"toriae e# sala e a"la) O professor afet"oso 3 a&"ele polialente$ &"e o#ina as t3%ni%as ne%ess5rias ao eer%%io e s"a f"n('o$ por3# e #aneira %riatia e li%a) A afeti fetii ia ae e na rela rela(('o profe rofesssor=a or=al" l"no no 3 esse essen% n%ia iall para para o pleno leno esenoli#ento as atiiaes e"%atias$ al3# e fa%ilitar a aprenizage#$ o afeto %ontri/"i para a for#a('o o s"eito) K"ano "# professor %ria "# a#/iente afet"oso e# s"a sala e a"la$ per#ite &"e o esenoli#ento e se" al"no sea poten%ializao) !onsiera#os$ no entanto$ as pr5ti%as e"%atias efi%azes$ a&"elas &"e priorize# o o"ir o" ir a %rian( %rian(a$ a$ a trat5= trat5=la la %o# respe respeito ito$$ %o#pr %o#pree eens' ns'oo e igni igniae ae$$ assi# assi# nossa nossa so%ieae ter5 a"ltos %rti%os$ refleios e afet"osos)
;0
REFERÊNCIAS BIBLIOGRÁFICAS BIBLIO4RA7IA BIBLIO4R A7IA !ONSUL !ONS UL-A,A E !I-A,A BARBOSA$ Maria !ar#en Sileira) Por amor e or !or"a * Rotinas na E"%a('o Infantil) ?orto Alegre* Art#e$ 200@) BRASIL) Le# $e D#re%r#&e' e (a'e' $a E$)*a"+o Na*#o,a- ) Lei nQ >);><$ e 20 e eze#/ro e 1>>@) Esta/ele%e as ,iretrizes e Bases a E"%a('o Na%ional) Braslia$ ,7$ ,7$ 1>>@) 1>>@ ) BRASIL) !onstit"i('o 1>FFG) Eme,$a *o,'%#%)*#o,a- ,./ 01 $ e 11 e noe#/ro e 200>) ,5 noa rea('o aos art) P@$ 20F$ 211 e 212 a !onstit"i('o 7eeral$ alterano e inserino par5grafos) Braslia$ ,7$ 200>) !ARVALHO$ AlssonT SALLES$ 75ti#aT 4UIMAR:ES$ MarliaT ARMON, Linala organizaoresG) Sa2$e $a *r#a,"a ) Belo Horizonte* U7M4$ 2002) 7ONSE!A$ !ristina Maria ,"arte -eieira -eieira aT BARBOSA$ Rone AlesT Um o-3ar 'o4re a a!e%#5#$a$e e a *o,'%r)"+o $o *o,3e*#me,%o ) 7a%"lae Noa Serrana) 200P$ >@) LO?ES$ Maria !ristina L) ?aniago$ [AVIER$ Sel#a L"%ia a !osta) A afetiiae nas inter=rela(Des professores e al"nos no a#/iente igital) Asso%ia('o Asso%ia('o Brasileira e Are,$#&a6em A4er%a a E"%a('o a ,istn%ia ABE,G) Re5#'%a (ra'#-e#ra $e Are,$#&a6em D#'%7,*#a) Vol) Vol) @$ 200P) OLIVEIRA$ +il#a e Moraes) Cre*3e' * !rian(as$ faz e %onta d !ia) ?etrpolis$ RJ* Vozes$ 1>>2) OLIVEIRA$ +il#a Ra#os e) E$)*a"+o I,!a,%#-: !),$ame,%o' e m8%o$o'. ; e) S'o ?a"lo* !ortez$ 200P) SAL-INI$ SAL-INI$ !l5"io Jo'o ?a"lo) A!e%#5#$a$e e #,%e-#69,*#a ) W e) Rio e Janeiro* arb$ arb$ 200F) ?IN-O$ Leila Mirtes Santos e Magal'es) Eer#9,*#a e$)*a%#5a -2$#*a ) In* Minas 4erais$ Se%retaria e Estao a E"%a('o) E"%a('o) Vereas Vereas ^ 7or#a('o S"perior e professores$ #"lo @$ ol"#e <) Organizaores* Maria U#/elina !aiafa Salgao e 4la"ra Vas&"es e Mirana) Belo Horizonte* SEE ^ M4$ 200<) !o#ponente* E"%a('o !orporal$ p) ;1) A,SOR-H$ Barr) I,%e-#69,*#a e a!e%#5#$a$e $a *r#a,"a ,a %eor#a $e P#a6e% ) S'o ?a"lo* ?ioneira$ 1>>W)
;1
BIBLIO4RA7IA BIBLIO4R A7IA !ONSUL ! ONSUL-A,A ALMEI,A$ A) R) S) A emo"+o ,a 'a-a $e a)-a ) !a#pinas* ?apir"s$ 1>>>) ALVES$ R"/e#) A e'*o-a *om ;)e 'emre 'o,3e# 'em #ma6#,ar ;)e )$e''e e#'%#r ) !a#pinas* ?apir"s$ 2001) ARIS$ ?ilippe) <#'%=r#a 'o*#a- $a *r#a,"a e $a !am>-#a ) Rio e Janeiro* Eitora L!-$ 1>F1) !HALI-A$ 4a/rile) E$)*a"+o * A e"%a('o e"%a('o est5 no afeto) S'o ?a"lo* 4ente$ 2001) E,AR,S$ !arolnT 4AN,INI$ LellaT 7ORMAN$ 4eorge) A' *em -#,6)a6e,' $a *r#a,"a* a a/orage# e Reggio E#ilia na e"%a('o a pri#eira infn%ia) -ra"('o* ,ase Batista) ?orto Alegre* Art#e$ 1>>>)
Are,$#&a6em e a!e%#5#$a$e* "# en%ontro e s"%esso na es%ola) 7RO++A$ Ires) Are,$#&a6em Uniersiae o Oeste e Santa !atarina) ,isserta('o e Mestrao$ 200P) RUE4ER$ Magrit 7roeli%) A re-e57,*#a $a a!e%#5#$a$e ,a E$)*a"+o I,!a,%#- ) Asso%ia('o E"%a%ional Leonaro a Vin%i) Artigo isponel e# ttp*ZZccc)i%pg)%o#)/rZartigos ttp*ZZccc)i%pg)%o#)/rZartigosZre0;=0<)pfh) Zre0;=0<)pfh) A%esso e# 0>Z0FZ200>) MAL,ONA,O$ Maria -ereza) A' 'eme,%e' $o amor: e$)*ar *r#a,"a' $e ? a @ a,o' ) S'o ?a"lo* Eitora ?laneta o Brasil$ 200;) MAR!HAN,$ Ma) A a!e%#5#$a$e $o e$)*a$or ) -ra"('o e Maria L"%ia Speo Hilorf Bar/anti e Antonieta Barine) S'o ?a"lo* S"##"s$ 1>FW) MORENO$ Mont Serrat$ SAS-RE 4enoa$ LEAL A"rora$ A"rora$ BUSKUE-S$ Maria ,olors) Fa-emo' $e 'e,%#me,%o' * a afetiiae %o#o "# te#a transersal) S'o ?a"lo* Moerna$ 1>>>) OLIVEIRA$ !ristiane N"nesT RO!HA$ Maria a !onsola('oT LA!ER,A$ -as -aares) E$)*a"+o I,!a,%#- e a -)%a e-a #'o,om#a 'a-ar#a- e $e *o,$#"e' $e %ra4a-3o* a eperin%ia a Ree M"ni%ipal e Belo Horizonte) Belo Horizonte$ UEM4$ 200F) ?ERRENOU,$ ?ERRENOU, $ ?) ?) B? No5a' *ome%9,*#a' ara e,'#,ar * ?orto Alegre* Art#e$ 2000)
ro!e''or Re'6a%e $o VAS!ON!ELLOS$ !elso os Santos) Para o,$e 5a# o ro!e''or ro!e''or *omo ')e#%o $e %ra,'!orma"+o ) S'o ?a"lo* Li/erta$ 1>>@)
;2