Mitoloji Ve Din

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2522 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1493

MİTOLOJİ VE DİN

Yazarlar Doç.Dr. Ahmet ÇAYCI (Ünite 1) Prof.Dr. Mehmet AKGÜL (Ünite 2) Doç.Dr. Güngör KARAUĞUZ (Ünite 3) Doç.Dr. Hasan Ali ŞAHİN (Ünite 4) Prof.Dr. Asuman BALDIRAN (Ünite 5) Prof.Dr. Remzi DURAN (Ünite 6) Yrd.Doç.Dr. Ahmet ARAS (Ünite 7,8)

Editör Prof.Dr. Remzi DURAN




ANADOLU ÜNİVERSİTESİ




i

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Grafiker Gülşah Karabulut Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi

Mitoloji ve Din

ISBN 978-975-06-1191-9

1. Baskı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 1.000 adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Mayıs 2012


ii

İçindekiler Önsöz

....

1. Kavramlar ve Tanımlar

iv

2

2. Mit, Din ve Toplum İlişkisi

...

20

3. Hitit Mitolojisi...................................................................................................................

44

4. Sumer Mitolojisi...............................................................................................................

62

5. Yunan – Roma Mitolojisi.................................................................................................

82

6. Türk Mitolojisi..................................................................................................................

104

7. Hint ve Uzakdoğu Kökenli Dinler...................................................................................

128

8. Ortadoğu Kökenli Dinler.................................................................................................

150




iii

Önsöz Mitoloji ve Din dersi adı verilen bu kitap, insanlık tarihi ile yaşıt bir konuyu ele almaktadır. Dünyanın farklı bölgelerinde, geçmişten günümüze yaşayan bir çok din ve inanç bulunmaktadır. Şüphesiz bunların hepsini bir kitapta toplamak çok zordur. Kültürel Miras ve Turizm (Ön Lisans) öğrencileri için hazırlanan bu kitapta Ön Asya’da hüküm sürmüş büyük kültürlerin mitolojileri, din ve inançları ele alınmıştır. Bu kitabın her ünitesi alanında yetkin öğretim üyeleri tarafından kaleme alınmıştır. Ünitelerin daha iyi anlaşılması açısından “Kavramlar ve Terimler” başlığını taşıyan birinci ünite Doç. Dr. Ahmet Çaycı tarafından; sosyolojik ve tarihsel perspektiften konunun anlaşılmasını amaçlayan “Mit, Din ve Toplum İlişkisi” başlığını taşıyan ikinci ünite Prof. Dr. Mehmet Akgül tarafından hazırlandı. Diğer dört ünite genel olarak Anadolu’da yaşayan kültürlerin mitolojileri hakkında açıklamalı bilgileri içermektedir. “Hitit Mitolojisi” başlığını taşıyan üçüncü ünite Doç. Dr. Güngör Karauğuz, “Sumer Mitolojisi” başlığını taşıyan dördüncü ünite Doç. Dr. Hasan Ali Şahin, “Yunan-Roma Mitolojisi” başlığını taşıyan beşinci ünite Prof. Dr. Asuman Baldıran ve “Türk Mitolojisi” başlığını taşıyan altıncı ünite Prof. Dr. Remzi Duran tarafından hazırlandı. Yedinci ve sekizinci üniteler “Hint ve Uzak Doğu Kökenli Dinler” ve “Orta Doğu Kökenli Dinler” başlıklarıyla Yrd.Doç.Dr. Ahmet Aras tarafından hazırlanmıştır. Bu üniteler dünyada yaygın olan dinleri çok geniş olarak açıklamak yerine temel olabilecek bilgilerle tanıtmayı amaçlamaktadır. Kitabın hazırlanmasında teknik bilgi desteği sağlayan Dr. Nurdan Küçükhasköylü’ye ve basımında emeği geçen herkese sonsuz teşekkürler.

Editör Prof.Dr. Remzi DURAN

iv

1









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Din ve Mitoloji Terimleri açıklayabilecek, Efsane ve Destan Terimleri tanımlayabilecek, Anadolu’da Yaşayan Kültler konusunu açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Tanrı

Din

Kamlık

Yaratılış

Türeyiş

Dünya

Ruh

Hayvan

Kült

Totem

İçindekiler
Giriş
Kavramlar ve Tanımlar
Anadolu’da Yaşayan Kültler

2







Kavramlar ve Tanımlar GİRİŞ Kavram; bir nesnenin veya düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımıdır. Felsefi manada kavram, nesnelerin veya olayların ortak noktalarını kapsayan ve bir ortak isim altında toplayan genel tasarımdır. Fikir ve olayları sınıflandırmaya yarayan kelime veya kelime öbekleridir. Kavramlar ağaç, dergi, kitap, makas gibi çok somut olabilir ya da özgürlük, önyargı gibi çok soyut olabilirler. Kavramlar herkes için aynı manayı taşımayabilirler. Yaşayanların algı ve sosyal durumlarına göre değişkenlik arz edebilirler. Kavramlar, düşünce sürecimizin çok önemli bir parçasıdır. Çünkü onlar uğraşmak durumunda olduğumuz bir olay ve fikirden anlam çıkarmamıza yardımcı olur. Çevremizi oluşturan etmenleri kolaylıkla anlayabilmemizi sağlar. Kavramlar sosyal bilgiler için çok önemlidir. Sosyal bilgiler insanı ve sürdürdüğü yaşamı tüm boyutlarıyla anlamak için vardır. İşte kavramlar da insanı ve yaşamı anlamayı kolaylaştırır. Çünkü kavramlar yaşamın kategorileridir. Canlıların ortak özelliklerine göre sınıflanmış halini bitki, hayvan ve insan kavramları olarak anlamak ve öğrenmek mümkündür. Aşağıda ele alacağımız din, mit, mitoloji, efsane, destan, totem/ongun, masal, kutsal, kut, kam, kült gibi kavramlar sosyal bilimlerin içindeki kavramlardır. Muhtevasıyla birlikte farklı kültür çevrelerindeki anlamları üzerinde durulacaktır.

KAVRAMLAR VE TANIMLAR Din Din ile ilgili bir çok tanımlama yapılmıştır. Bu tanımlamalara göre din, insanlara bir hayat tarzı sunan, onları belli bir dünya görüşü içinde toplayan, yaratıcıya isteyerek bağlanma, birtakım şeyleri duyma, onlara inanma ve onlara uygun iradi faaliyette bulunma olgusudur. Doğa üstü güçlere, kutsal kabul edilen varlıklara, ahlaki öğretilere sahip değerlere ve tanrıya inanmayı sistemleştiren ibadetler bütünüdür. Din, doğaüstü niteliklere haizdir. Değişmezlerin olduğu ve gönülden bağlanmayı gerektiren teslimiyettir. Çoğu zaman din kelimesi ile inanç kelimesi aynı amaçla kullanıldığı olmuştur. Arapça kökenli olan din kelimesi “yol, hüküm, benimsemek, kabul etmek, ikrar etmek” anlamlarına gelmektedir. Batı dillerinde din kelimesini karşılığı olarak “religio” tercih edilmiştir ki “ibadet” anlamını taşımaktadır. Din, bütün anlamıyla kutsalın ifadesi; fert ve sosyal teşekkülün kurumsal birlikteliğidir. Dinin kaynağı hususunda batılı araştırmacılar psikolojik ve sosyolojik teoriler ileri sürmüşlerdir. Psikolojik teoriler esin kaynağını tabiat mitolojilerin almıştır. Bu yaklaşıma göre tanrılar, kişileştirilmiş tabiat olgularından ibarettir. J. G. Frazer dini, ruhların kaprisine teslim edilmiş bir olgu olarak tanımlamaktadır. Sosyolojik teorisyenlerden Emile Durkheim’e göre “Din, sosyal bir olgudur.” Bu sosyal olguyu besleyen faktörlerden biri de tecrübedir. E. Durkheim her ne kadar dinin kaynağını toplumda arıyorsa da dayandığı argümanlar büyük oranda totemizmden beslendiği görülmektedir. Herbert Spencer ise “Her şey bizim bilgimizin üstüne çıkan bir kudretin tezahürü” olarak ifade eder. Max Müller ise, “İnsanın, çeşitli adlar ve değişen görünüşler altındaki sonsuzu kavramasını sağlayan zihni melekesi veya yeteneği” şeklinde tanımlar. Rudolf Otto ise, “Din, kutsalın tecrübesidir” diye tanım yapmaktadır. Matthew Arnold, “Din, duyguyla yükselmiş, alevlenmiş, yanmış bir ahlak ilmidir” diyerek tanım yapar. H. 3







Bradley, “Din daha çok bütün mevcudiyetimizle iyiliğin tam gerçeğini anlatma çabasıdır.” Şeklinde ifade eder. Michel Mayer ise, “Din, Allah’a insanlara ve kendimize karşı yapmamız gerekene dair öğütlerle inançların tamamıdır” şeklinde tarif etmektedir.Eski Türk dini konusunda Türkiye’de ilk çalışmalar, Ziya Gökalp, M. Fuad Köprülü, Abdülkadir İnan, İbrahim Kafesoğlu, Emel Esin gibi bilim adamları tarafından yapılmıştır.

Din konusunu ayrıntılı öğrenmek için Günay Tümer, “Din”, TDVİA, C.9, İstanbul (1994), s.312-320. makalesinden okuyabilirsiniz. Din, tarihin her aşamasında insanlığı hem içten hem de dıştan kuşatan insanın duygu düşüncelerini şekillendiren evrensel bir olgu olmuştur. Din ile birlikte insanlıkta kutsal, sevgi, ulviyet, irade, şuur ve fazilet gibi kavramlar güçlenir. Dinlerin koyduğu ahlaki kurallarla toplumlarda adalet temini gerçekleşmiş olur. Bu sayede insanlık huzur içinde birlikte yaşamaya başlar. Dini tecrübe olarak kabul edilen oluşum insan şuurunda zamanla açık seçik bir şekilde teşekkül eden tanrı kavramıdır. Bunun oluşmasında tecrübelerle beraber heyecan, düşünce boyutu etkendir. Zira heyecan duymayan, düşünmeyen birinin din ve tanrı kavramlarına ulaşması mümkün değildir. Din sadece inanç ve ibadet boyutuyla sınırlı bir olgu değildir. Özellikle hukuki, ahlaki ve sosyal kuralları düzenleyen yönü vardır. İşte bu boyutlardan hareket eden bazı sosyologlar dini, toplumları bir araya toplayan en kaynaştırıcı unsur olarak ifade etmişlerdir. İbadetin birlikte gerçekleştirildiği toplumlarda bu sosyal boyut daha belirgin bir hal alır. Böylece din, hem dünyadaki düzenli oluşuma katkı sağlamasıyla hem de kişiyi uhrevi boyuta hazırlamasıyla iki taraflı görevini tamamlamış olur. Din olgusunun rasyonel bir çerçeveye dahil etme düşüncesinin sonucunda, Batıdaki Aydınlanma çağıyla paralel olarak, dini bilimler sınıflandırılmıştır. Bunlar; dinler tarihi, din fenomenolojisi, din sosyolojisi, din psikolojisi, din felsefesi gibi kategorilere ayrılmıştır. Dinleri ortaya çıkışı, muhtevaları gibi konular dinler tarihi disiplini tarafından ele alınmaktadır. Din fenomenolojisi dini olgular üzerinden sistematik bir biçimde inceler. Din sosyolojisinin temel konusu, din-toplum münasebetlerini karşılıklı olarak ele almaktır. Yani dinin toplumun oluşumuna, yapılanmasına, insanlar arası ilişkilerin teşekkülüne olan etkisi, aynı zamanda diğer toplumsal olguların da dinin algılanmasından başlayarak inanç, ibadet ve cemaatleşmelere kadar olan tesirlerini inceler. Din psikolojisi ise fert ile din bağlantılarını, bireyin zihin dünyasındaki din kavramlarını araştırır. Din felsefesi ise din ile ilgili ilkelere akli ve tecrübi bilgilerden faydalanarak dinleri tahlil etmekle meşguldürler. Din ve vicdan hürriyeti insanın temel hak ve hürriyetleri arasında yer almaktadır. Bütün yönetim birimleri kişilerin dinini seçme ve onu yerine getirmede hakkını temin etmekle mükelleftir. Bunun yapılmaması hem insan hakları sözleşmelerine aykırıdır, hem de hukuki bir ihlaldir. Vahye dayanan veya “kitabi dinler” olarak ifade edilen dinler; Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet olarak ifade edilebilir. İslam dini vahye dayanan dinlerin sonuncusu olarak kutsal kitabında, din kelimesi, “Allah’a boyun eğme, kurallara tabi olma” şeklinde ifade edilmektedir. İslam’a göre hak din sadece İslam’dan teşekkül etmektedir. İslam anlayışında dinin kurucusu Allah’tır. İslami anlamda dinle ilgili çeşitli tarifler bulmak mümkündür. Genel manada şöyle bir tarif yapılmaktadır: “Din, akıl sahiplerini peygamberlerin bildirdiği gerçekleri benimsemeye sevk eden ilahi kanundur.” Kuran-ı Kerim’e göre, Allah katındaki dosdoğru din ve hak din İslâm’dır.

Mit- Mitoloji Kelime olarak mit, Yunancadaki “Mythos” kelimesinden gelmektedir. Mythos, söylenen veya duyulan söz, masal, öykü, efsane anlamlarını taşımaktadır. Mythos, tarihi değeri olmayan söylenti, uydurma, boş ve gülünç masal olarak tanımlanır. Diğer taraftan “epos”; ölçülü ve dengeli söz olup tanrının insana 4







armağandır. “Logos” gerçeğin insan gözüyle görülmesi, doğruların keşfi, bilme giden yol olarak ifade edilmektedir. Bu durumda mit söylenen söz; logos ise bilimin keşfi olarak alınanca birbirinden farklı iki teşekkülün birlikteliği söz konusudur. Bu birliktelik mitin baskın olduğu mecrada devam edip gitmiştir. Öte yandan antik dönemin matematik ve doğa bilimcileri mitin sınırlarının tamamen dışında logosun hakim olduğu prensiplere bağlı kalarak eserler vermişlerdir. Bilindiği gibi mitoloji sözlü kültürün en önemli unsurlarından biridir. Dolayısıyla mitoloji söylenen sözün kişiden kişiye, nesilden nesile aktarılmasıyla neşet ettiği kadar başkalaşıma da uğramıştır. Böylece kelimelerden başlayarak temaya kadar her şey değişmiş ve başka değişik versiyonlara dönüşmüştür.

Destan konusunu ayrıntılı öğrenmek için Mircea ELIADE’nın Mitlerin Özellikleri, (1993), kitabını okuyabilirsiniz. Çoğu zaman kavramların birinin diğerinin yerinde kullanıldığı olmuştur. Mit, efsane, destan, usture, masal gibi kavramalar biri diğerinin yerine kullanılmıştır. Görülüyor ki terimler kullanılırken genellikle karıştırıldığı, hatta içinden çıkılmaz bir hâl aldığı olmuştur. Buradaki en önemli etken kelimelerin faklı dillerdeki ifadelerinin birlikteliği olarak ortaya çıkmaktadır. Farklı dillerle zenginleşen kavramlar yumağı zaman zaman kargaşanın sebebi durumundadır. Farklı kültür çevreleri de bu algılama biçimindeki çeşitliliğin sebepleri arasındadır. Mit, daha çok doğa ve doğaüstü varlıkların yaradılışını konu alır. Yani, bir anlamda mit, yaradılışın öyküsüdür. Yaradılış ve doğa içindeki mücadele ve insanlığın kazandığı deneyimler olarak görülmektedir. Mitlerde genelde doğaüstü varlıklar veya tanrılar görevlendirilmektedir. Bu mitler sayesinde insanın içinde bulunduğu ve onu sınırlayan tabiat ve âlemin anlamlandırılmasıyla insanların şüpheleri geçici de olsa manasını bulmuş oluyordu. Böylece şüpheler giderilmiş ve insanı meşgul eden harici unsurlar etkisiz hale getirilmiş oluyordu. Mitler büyük oranda aktarma işlemiyle ortaya çıkmıştır. Aktarım eyleminin öznesinde insan olduğundan her defasında kendi süjesinden birikintiler dahil etmiştir. Her aktarımla beraber yeniliklerle kendi içinde hayat bulmuştur. Aktarma işinde abartılar, eklemeler, çıkarmalar yapılmak suretiyle değişikliklere imkan sağlanmış oluyordu. Mitleri besleyen önemli kaynaklardan biri abartı unsuru olmuştur. Bu sayede mitler daha çekici ve cazibe kaynağı haline gelmiştir. Mitlerin yaradılışla ilgili boyutu hayatı şekillendiren unsurlar arasındadır. Âlemin yaratılışı, insan davranışlarının kazandırılması, kurumların teşekkülü belli gelişimin sonucu olduğuna göre, bunların şekillenişinde mitler, ilk veya başlangıç olarak kabul edilirler Mitler konu bakımından âlemin yaradılışı, insanların yaradılışı, hayvanlar ve bitkilerin geçmişini sorgulamaktadır. Sorgulama, mitoloji ve kozmogoni bağlamında ele alınmaktadır. Genel ifadesi ile kozmogoni, Evren + doğum demektir. Anlam açısından ele aldığımız zaman, daha çok bilimsel olmayan ve mitsel bilgilerle karşılaşırız. Bu ifade, çoğunlukla efsanelerin gizemi içinde örtülü kalmış ve “yaratılış” efsaneleri ya da olayları ile tarif edilmiştir. Bu tanımla, doğrudan meseleyi ifade eder tarzda olmasa bile, beşeri ve nesnel dünyayı yorumlayarak, nedensellik işlevlerine yanıt verilmiştir. Örneğin Bu durum, Altay yaratılış efsanesindeki Tanrı (Ülgen) ile İnsanoğlu (Erlik)nu tasvir eden düalist prensip ile değer bulur. Altay yaratılış efsanesi diğer Türk yaratılış efsanelerinden biraz ayrılarak, evrenin yaratılışında sadece iki varlık üzerinde yoğunlaşmıştır. Her ne kadar bu varlıklar tanrısal sıfatlara sahip olsalar bile, birinin iyiliği (Ülgen) diğerinin kötülüğü (Erlik) temsil etmesiyle birlikte; daha çok beşeri manadaki iki zıt etik prensibin birlikte telakki edilmesine işaret eder.

Mit ve Mitoloji konusunu ayrıntılı öğrenmek için Bahaddin Ögel’in “Türk Mitolojisi, I,” (1993) kitabını okuyabilirsiniz. Mitlerin içeriğinde algılanabilir âlemin önemli bir parçasını oluşturan göksel unsurlara görevler verilmiş veya onlar beşeri dünyanın bir parçası olarak görevlendirilmiştir. Örneğin Tao, gökyüzü ve 5







yeryüzünü birleştirerek yeryüzüne eşit oranda su damlacıklarını insanların hizmetine göndermişti. Böylece, tabiattaki bütün flora ve fauna bu damlalardan hayat bulmuştu. Mitlerin konularını tabiat ve âlem oluşturmaktadır. Sumer mitolojisinde evren-doğum (kozmogoni) olayı üç aşamalı olarak; “evrenin menşei”, “evrenin düzene konması” ve “insanın yaratılması” şeklinde gerçekleşir. Evrenin menşei, diğer mitolojilerde de alışılageldiği üzere, suyun bir varyantı durumundaki deniz veya okyanus betimlemesi ile başlar, canlıların yaratılması ile devam eder ve gökyüzünün tekamülü ile birlikte evrenin düzen bulmasıyla son bulur. Mitlerde tanrı ve yarı tanrı unsurları görev alır. Hesiodos’a göre, Grek kozmogonisinde her şeyden evvel kaos mevcut idi. Daha sonra, “Gaia” kişileştirilen kara parçasının yerini almıştır. Bundan sonra silsileler halinde, Eros (canlıların elini ayağını çözen, insanların akıllarını başından alan), Uranos vb. tanrıların yaratılması gerçekleşir. İnsanlık, mitler sayesinde nesnelerin kökenini bilir ve onu şekillendirmek suretiyle ona egemen olduğunu ortaya koymuştur. Mitlerin ortaya koyduğu konular gerçek ve kutsal olarak kabul görür ki bunları oluşumunda doğaüstü varlıklar egemen ise kutsallığı pekişmiş demektir. Mitlerin uygarlığın gelişmesine katkı sağladığı kabul edilir. Özellikle nesnelerin şekillenişi ve bunların ilk örnekleri ile gelişen numuneler arasında bağlantı kurmak mümkündür. Pratik bilgiden daha karmaşık bulgulara gidişte kılavuzluk etmektedir. Mitler bilgi dışı, pratikle denetlenemez inanç alanlarının kapsamında değerlendirildiği için söz ile sınırlı kalmaktadır. Bu yönüyle kadim kültürün günümüze intikal eden boyutunu oluşturmaktadır. Uygulama ve pratiğe aktarma imkanından uzaktır. Ama nostalji unsuru olarak benlikteki yerini korumuştur. Her ne kadar kavramlardan biri diğerinin yerini almış olsa da mitler daha çok âlemle ilgili yaradılış tarzı konuları ele alarak öncelikli konulara yönelmiştir. Diğerleri ise daha çok kahramanlık gibi toplumu teşkil edecek sosyal meselelere yönelmişlerdir. Mitlerin kutsallığı efsane ve diğerlerine göre daha ağır basmaktadır.

Efsane Efsane kelimesi, Farsça “fesâne” ve çoğulu “efsane” şeklinde geçmiştir. Arapçadaki “usture” kelimesinin çoğulu “esatir” olarak kullanılmıştır. S. Veyis Örnek, efsane teriminin batı dillerindeki “myth” kelimesiyle eş anlamlı olarak algılamakta ve şöyle tanımlamaktadır: “Tanrıların, insanların, kahramanların yaratılması; evrenin yaratılışı, tufanlar gibi meseleleri konu edinmektedir. Hayvanların yaratılması ve avcılığın toplumların bir parçası halini alışı, ayrıca toplumsal kurumların ortaya çıkışı gibi konuları doğrudan veya dolaylı biçimde manzum olarak aktarılan ve zamanla kutsallaşan bilgilere denilmektedir.” Efsanelerin insanlığı doğrudan ilgilendiren kısmı onun ihtiva ettiği motiflerdir. Efsanenin içindeki motif veya en küçük ayrıntılar insanlığın selameti için mesajlar ihtiva etmektedir. Efsaneler kutsal olduğu kadar seküler unsurları da ihtiva etmektedir. Seküler oluşuyla beraber sanki gerçek ifadelermiş gibi aktarılır. Tanrı ve yarı tanrıların yanı sıra, beşeri kahramanların da görev aldığı görülmüştür. Efsanenin seküler oluşunun tabii sonucu olarak, mekanı da içinde bulunduğumuz coğrafyadan seçilmiş bulunuyordu. Efsanelerin mayalanması için zamana ihtiyaç vardır. Yani ilk kaynağından çıkan bir bilgi sözlü kültür sayesinde zamana bağlı olarak aktarılmasıyla yeni ilaveler kazanmış ve zenginleşmiş oluyordu. Efsanelerin mitolojilere göre daha gerçekçi olabilecekleri kabul edilir. Mitlerdeki fantastik unsurların miktarı efsanelerde mevcut değildir. Efsaneler büyük oranda cemiyeti konu edinmiştir. Dolayısıyla sosyolojik boyutları daha ağırlıklıdır. 6







Efsane konusunu ayrıntılı öğrenmek için Metin Ergun’un “Türk Dünyası Efsanelerinde Değişim Motifi, I,” (1997), kitabını okuyabilirsiniz.

Efsaneleri mitlerden ayıran temel özellikler nelerdir?

Destan Destan, Farsça bir kelime olup milletlerin benliğinde derin tesirler bırakan savaş, göç gibi toplumsal; yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi doğal olayların etkisiyle söylenmiş hayali unsurlarla süslenmiş uzun manzum eserlerdir. Destan derin geçmişe sahip devletlere ait hikayelerdir. Çünkü savaş yaşamayan, doğal afetlerle karşılaşmayan milletlerde destan unsuru bulunmaz. Destanlar bir kavmin yada ulusun yurt edinme ve kimlik kazanma mücadelesini ihtiva eder. B. Ögel’e göre destan, tarihte yaşadığını bildiğimiz kahramanlara ait efsaneleri destan kategorisinde ifade etmektedir. O, batı dillerindeki karşılığını “legend” olarak kabul eder. Destan veya masallarda olağanüstü kahramanlar ve hayvanlar görev üstlenmiştir. Destanda beşeri ve hayvani unsurlar esastır. Destanlar sözlü edebiyata kaynaklık etmiştir. Destan daha çok milletleri ilgilendiren boyutlara sahiptir. Destanlarda konu bütünlüğünün zaman zaman kaçtığı ve ilgisiz bağlantılar kurulduğu olmuştur. Destanlar toplumların ortak düşünce ve yaşayışlarının dışa yansımasıdır. Yani aynı şeylere ağlayan ve aynı şeylere gülebilecek insanların birlikteliğidir. Olağanüstü özellik ve motiflerden oluşmaktadır. Her ne kadar belli bir millete hitap etmekle birlikte olağanüstü motiflerle zenginleştirilerek ulaşılamaz kılınmıştır. Destan kahramanlarının bazen yarı tanrısal özellikler sergilediği de olmuştur. Destan kahramanları büyük oranda yönetici kitleden seçilmiştir. Bunlar kral, han, hakan, sultan gibi yönetimin tepesindeki isimlerden oluşmuştur. Sade ve ulusal dille ifade edilmiştir. Konu repertuarı oldukça uzun tutularak dolaylı anlatımlara fazlasıyla yer verilmiştir. Destanlar genellikle iki alt başlıkta ifade edilirler. 1- Doğal Destanlar 2-Yapay Destanlar. 1.

Doğal destanlar yazarı belli olmayan eski çağlarda yaşanmış olayları konu alan sözlü destan türüdür. Türk edebiyatında doğal destanlar İslamiyet öncesi ve İslami dönem olmak üzere ikiye ayrılır.

2.

Yapay destanlar ise yazarı belli olan daha çok günümüze yakın tarihlerde kaleme alınmış ve olağanüstü durumlara yer vermiştir.

Destan konusunu ayrıntılı öğrenmek için Pervin Ergun’un “Türk Kültüründe Ağaç Kültü,” (2004), kitabını okuyabilirsiniz.

Destanın temel özellikleri nelerdir?

Totem/Ongun “Totem” ve “ongun” kelimelerinden birinin diğerinin yerine kullanıldığı görülmüştür. Geçmiş toplumlarda kutsallık atfedilen ve insanların onlardan türediği kabul edilen hayvan, ağaç, rüzgar gibi tabiat unsurlarına dayandırılan kutsiyet unsurlarına totem veya ongun adı verilmiştir. Ziya Gökalp, Eski Türklerin toteme “ongon” dediklerini belirtirken Abdulkadir İnan, “töz”ün Türkçe olduğunu savunuyor. Ongun’un Moğolca olduğunu bu nedenle Türklerin “töz” dediklerini ifade ediyor. 7







M. Eröz ise “ongon”un Moğolca bir kelime dahi olsa kullanım olarak Türkçeye iyice yerleşmiş olduğunu dile getiriyor. Bahaeddin Ögel’de Şamanizmin bir kalıntısı olarak İslamiyetin kabulünden sonra Türklerde; dervişlerin istedikleri zaman bir hayvan şekline girebilme (donuna girme) inancını da totemizm izleri olarak değerlendiriyor. İlk Türk Müslüman dervişleri de zaman zaman bir kuş donuna girerlerdi. Ahmet Yesevi turna donuna; Hacı Bektaş Veli güvercin donuna, Abdal Musa ise geyik donuna bürünürlerdi. Totem bazı ilkel klan ve kabilelerden, onların atası sayılan hayvan, bitki ve nadiren de yağmur-su gibi tabiat güçlerine verilen isimdir. Totemizm klan dini olduğu için klanlar totemlerinin adıyla çağrılmışlardır. E. Drukheim'e göre ise ilkel bir dindir. Hatta araştırmacıların büyük kısmı totemizm her ırkın yaşam evreleri arasında yer aldığını kabul etmektedir. Totemizm, dünyanın birçok ülkesinde Kuzey Amerika ve Avustralya’da da görülür. Onların inançlarına göre totem olan hayvana ne zarar verebilir, nede öldürebilir. Totem de insanın koruyucusu; zor durumlarda halkının yol göstericisidir. Avustralya’da totem olan, hayvan için yıllık törenler yapılır. Totem olan hayvanın etini yemek yasaktır. Hatta halkı onu korumakla mükelleftir. Buna uymayanların cezalandırılacağına inanılır. Birçok yerde klan fertlerinin, totemlerine benzemek için totemlerinin resmini vücutlarına nakşederek merasimlerde totemin derisini giydikleri de görülmüştür. Konuya diğer bir açıdan bakılırsa totemin tabu olduğu görülür. Totem olan hayvanı öldürmek yasak olduğu gibi, totem olan ağacın gövdesinde oturmak, hatta odununu kırmak da yasaktır. Hatta totemi oluşturan hayvanların hareketlerini taklit ederek törenlerin gerçekleştirildiği bilinir. Totemle birlikte ifade edilen bir diğer sözcük “tabu” olmuştur. Asıl itibariyle Polinez diline ait olan kelime dünyanın farklı coğrafyalarında farklı biçimde ifade edilmiştir. Tabunun birbirine zıt iki anlam taşıdığı görülmektedir: Bir taraftan kutsal, kutsallaştırılmış kavramlar için kullanılırken; diğer taraftan tehlikeli, korkunç, kirli, yasak anlamlarını ihtiva etmektedir. Tabunun yasakları din ve ahlak prensiplerinin dışında teşekkül etmektedir. Yasaklar için makul sebep aramanın anlamı yoktur. Yasakların gerekçelerine bakılmaksızın zaruret olarak şart koşulur. Tabuların yazılı metinlere dayanmayan ancak dinler kadar eskiye giden yaptırımlar olarak ifade edilmektedir. Bu yaptırımlar genellikle kötü olana karşı korumacı bir kisve ile sunulmuştur. Mesela insanları, tanrıların ve cinlerin öfkesinden koruma ve diğer koruma amaçlı kullanılmıştır.

Totem ve Tabu konusunu ayrıntılı öğrenmek için FREUD’un “Totem ve Tabu, (Çev. Niyazi Berkes),” (1971), kitabını okuyabilirsiniz.

Masal Masalların kahramanları olağanüstü yaratıklardır. Abartı unsurlarının bol olduğu ifade biçimleridir. İçeriği büyük oranda hayali unsurlarla doludur. Başarıya giden yolda motivasyon unsuru olarak tercih edilmiştir. Masallar konu itibariyle geniş coğrafyalara hitap edebilir. Dolayısıyla belli bir kültür çevresiyle sınırlı kalmadan milletlerin ortak malı haline geldiği olmuştur. İnsanların yararına olan motif hemen her çevrede ortak olarak kullanılmıştır. Masalların ihtiva ettiği konu dağarcığı geneli kapsayacak unsurlar ihtiva etmektedir. Bu yüzden aile ortamlarından daha geniş platformlara kadar bütün mahallede dillendirilebilir. Bu yönüyle sözlü boyutu daha güçlüdür. Masalların muhtevasında zaman ve mekan kavramına pek dikkat edilmemiştir. Zaman sınırlaması olmaksızın herhangi bir tarihte vuku bulması veya mekanın sınırları çok önem arz etmemektedir. Öyle ki masallarda masalın meydana geldiği zaman ve mekan çok önemsenmemiştir Konu bakımından masallar daha çok din dışı konuları içermektedir. Din dışı unsurların içinde abartı unsurlarının da katılmasıyla daha heyecan verici ve macera barındıran unsurlarla donatılmıştır.

8








Daha geniş bilgi almak için Metin Ergun’un “Türk Dünyası Efsanelerinde Değişim Motifi, I,” (1997), kitabını okuyabilirsiniz.

Kutsal Kutsal kelimesi, ‘kut’ kelimesine “-sel-sal” eklenerek oluşturulmuş bir kelimedir. “Kut” ise eski Türkçede fırsat, hayır, bereket anlamındadır. Kutsal kelimesi Türk Dil Kurumu’nun yayımladığı Türkçe Sözlük’te “tapınılacak, yolunda can verilecek mukaddes vaya karşı çıkılmaması gereken, Tanrıya adanmış olan, Tanrısal içerikli olan” şeklinde tarif edilmektedir. Bu tanım bir anlamda Arapçadaki “mukaddes”kelimesiyle örtüşmektedir. Güçlü dini saygı uyandıran veya uyandırması beklenen kutsi ve mukaddes olan, dokunulmaması gereken, üstünde ısrarla titrenilmesi gereken değerlerdir. Felsefi anlamda tanrıya adanmış veya tanrısal olandır. İnsanlığın manevi bağlamda değer verdiği, koruduğu; dini görüş ve inançlardır.


Daha geniş bilgi almak için S. Veyis Örnek’in “Budunbilim Terimler Sözlüğü, Ankara” (1973) kitabını okuyabilirsiniz.

Kut Kut/Kud kökünden türemiş olup “temizlik” anlamına geldiği kabul edilir. Farsça Hüda kelimesinin dönüşmüş biçimi olduğu öne sürülse de aslı Türkçe “kut” (kutsallık, kutluluk) kökünden türemiştir. Eski Türk idari sisteminde “kut” siyasi güç, iktidar, bereket, hayır demektir. Bu güç hanedan üyelerine de Tanrı tarafından bahşedilmiştir. Babadan oğula kan yoluyla geçer. Bu kanın kutsallığı Orta Asya Türk Devletlerinden Osmanlı Devletine kadar devlet geleneğinin hepsinde mevcuttur. Ayrıca yine kut anlayışı nedeniyle Devlet, tüm Türk devletlerinde hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Taht kavgalarının da temelinde tüm hanedan üyelerinde bu kut yetkisinin bulunmasıdır. Türk Hükümdar tipi Karizmatik Hükümdarlık tipine girer. Bu anlayışa göre yönetme yetkisi gelenek ya da kanunlardan değil doğrudan doğruya Tanrı’nın kendisinden gelen ve yönetici hanedana verilen doğaüstü niteliklerden kaynaklanır. Bu anlayışı kabul etmiş bulunan halk, hükümdara bu yetkinin Tanrı tarafından verildiğini kabul eder ve onun verdiği her buyruğa uyar, çıkardığı kanunlara istisnasız riayet ederdi. Kut anlayışı sebebiyle hükümdar adil olmak zorundadır. Zira kendine bahşedilen ilahi kutun sonucu olarak adaletin merkezi ve hukukun timsali olmak durumundadır.


Daha geniş bilgi almak için Orhan Hançerlioğlu’nun Dünya İnançları Sözlüğü, (1993) kitabını okuyabilirsiniz.

Kam “Şaman” ve “kam” kelimeleri birlikte kullanılmıştır. Öbür dünya ile beşer arasında şifa vermek amacıyla bağlantı kuran bir vasıta ve dini ayinleri tertip eden kişi olarak ifade edilmiştir. Rivayete gore, Tanrı Ülgen ilk şamana “Senin adın bundan böyle Kam olacak” diyerek adını vermiştir. “Kamlamak” veya “Kammak” fiili şamanlık yapmak ve/veya şaman ayini düzenlemek demektir. Kamın Gök Tanrı tarafından bu göreve getirildiğine ve üstün güçlerle donatıldığına ve ruhlaralemi ile insanlar arasında aracı olduğuna, bazı gizli bilgiler taşıdığına inanılır. Türk, Altay ve Moğol halk kültüründe büyücü din adamı olarak adlandırılır. Daha çok sosyal topluluklarla doğaüstü güçler arasında iletişime geçebilen din adamıdır. Dualarıyla hastaları iyileştirebilir ve törenlerle kötü ruhları kovabilir. Aynı zamanda büyücü ve hekimdir. Değişik ritüelleri yerine getirir. M. Eliade göre, Şaman-kam kurban merasimlerinde karşımıza çıkmakta ve tanrıya adanan kurbanları sunmakla görevli idi. Şaman –kamın görevi sadece bununla sınırlı olmayıp kötü ruhlarla şeytanlar 9







arasındaki mücadeleye müdahale etmekti. Kamın göğün ancak yedinci katına kadar çıkabildiği kabul edilir. Bu katta tüneyen kartalın tanrıdan aldığı bilgileri kamlara aktardığı kabul edilir. Kam kendi özel yöntemiyle ulaştığı vecd hali, yani kendinden geçme halinde, ruhunun göklere yükselmek, yeraltına inmek ve oralarda dolaşmak gibi yetenekleri bulunduğu kabul edilir. Coşkuya ulaşabilmek için müzik ve ritim büyük öneme sahiptir. Dans ederek kendinden geçer. Maddi dünya ile olan bağlar zihnen kopar. Bütün kamların çok derin sezgileri, geniş düş güçleri vardır. Şaman, gerektiğinde yardımcı ruhları dünyanın her yanına dağılmış olsalar bile olsalar çağırabilir. Bu çağrıyı davul veya tefini çalarak yapar. Kamın davul ve def çalarak coşkuya kapılması ve kendinden geçmesi sonucu farklı alemlere yolculuklar yaptığına inanılır. Şaman ayinlerinin hemen her kabilede farklı kuralları vardır. Ruhlar alemi ile iletişim, gelecekten haber verme, insan ömrünün çok ötesindeki geçmişi anlatma bu ayinde tanık olunabilecek durumlardır. Örneğin “Kamıyak” fal demektir ve kamlama ile alakalı olarak ortaya çıkmıştır. Kamların iki türü olduğu kabul edilmiştir. 1-Akkam (Aktoyun): İyi ruhlarla iletişim halindeki şamandır.2-Karakam (Karatoyun) Kötü ruhlarla irtibat halindeki şamandır.


Daha geniş bilgi almak için S. Veyis Örnek’in “Budunbilim Terimler Sözlüğü, Ankara” (1973) kitabını okuyabilirsiniz.

Kült Kült kelimesi Fransızca “culte” kelimesinden Türkçeye geçmiştir. Kelimenin aslı Latincedeki “cultus” yani tapınma anlamına gelmektedir. Kült kelimesi, tapma, tapınım, din, dini merasim ibadet, ayin gibi anlamlarda kullanılmıştır. Kült, belli ilahlara karşı sesli veya sessiz; hareketli veya hareketsiz; dua veya niyaz şeklinde olabileceği kabul edilir. Türk kültüründe kültler, doğrudan tanrılarda bağlantılı unsur olmamış ve tanrı ile irtibatı sağlayan vasıtalar olarak algılanmıştır ki bunun bariz örneği ağaç kültünde karşımıza çıkmaktadır.

Kült konusunu ayrıntılı öğrenmek için Pervin Ergun’un “Türk Kültüründe Ağaç Kültü,” (2004), kitabını okuyabilirsiniz. Kült din anlamında kullanılmasına karşın sosyolojik bağlamda toplumun genel inanç ve ibadetlerinin dışındaki uygulamaları olarak ifade edilebilir. Yani her ne kadar kült, genellikle din anlamında ele alınsa veya belirtildiği gibi dini bir grup olarak tanımlansa da, dini öğeler içermek zorunda değil folklorik unsurlar ihtiva edebilir.

ANADOLU’DA YAŞAYAN KÜLTLER Milletlerin teşekkülünün en önemli aşamalarından birini kültür oluşturmaktadır. Kültürün oluşumu ne kadar yavaş gerçekleşirse onun değişimi de o kadar ağır bir seyir içindedir. Değişimle beraber eskiye ait ne varsa tamamen ortadan kaldırılmamış ve bir müddet yeniliğe karşı direncini sürdürmüştür. Türkler Anadolu’da hiç alışık olmadığı yeni bir kültür ortamıyla karşılaşmış, bu süreç bir hayli sıkıntıları beraberinde getirmiş ve yeni zenginliklerin de habercisi olmuştur. Örneğin Türklerin İslamlaşma öncesine ait çeşitli dinlere ait mirası ile Anadolu’daki yerel unsurların bileşkesi, bu kültürel çeşitliğin temel sebepleri arasındadır. Türklerin Anadolu macerası sırasında tamamen İslamlaştığını ifade etmek güçtür. Zira bu sürecin XIV. yüzyıla kadar devam ettiği kabul edilir. Bu süreçte Budizm, Şamanizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi İslam öncesi izlerden ayrıntılar bulunmaktadır. Bu izler daha çok şehirleşmemiş ve İslamı tam anlamıyla özümseyememiş kitlelerde hissedilir olmuştur. 10







Doğa bütün insanlığın ortak malı olarak kullanılmıştır. Eski çağlarda her kavim veya topluluk tabiat ile iç içe yaşamış ve kendini tabiatın içinden bir parça olarak algılamıştır. Bu algılama ile birlikte tabiattaki bazı unsurları kendisine kutsal atfetmiştir. İşte bu çerçevede Anadolu’da yaşayan kültleri kısaca ele almaya çalışacağız.

Atalar Kültü Geçmişi Hunlar zamanına kadar geri götürülmektedir. Coğrafya olarak da Kuzey ve Orta Asya kavimlerinde izlerine rastlanmıştır. Öz itibariyle atalara saygının yerine getirilmesine dayanır ve yılda en az bir kere tören düzenlenerek ataların ruhları için kurban kesildiği kabul edilir. Eski devirlerden başlayarak günümüze kadar intikal eden atalar kültü, büyük oranda ataerkil aile yapısıyla etkisini sürdürmüştür. Hatta atalar kültünün en önemli ayrıntısı olarak ölüler eşyalarıyla birlikte defnedilmiştir. Hunlar zamanında vefat eden büyüklere saygı ifadesinin gereği olarak İlkbaharda atalarının ruhlarına kurban sunmuşlardır. Günümüzde Anadolu’da devam eden büyüklere saygı ifadesinin İslam öncesi döneme kadar uzanan geçmişin devamı olarak bakmak mümkündür. Zira aile içindeki hiyerarşide oturma düzeninden, toplu mekanlardaki konuşma adabına kadar geniş bir alanda var olan bu tür ayrıntılar bu kadim kültün devamı olarak yorumlanabilir.

Ağaç Kültü Ağaç kültü, temelde ağaçlara saygı esası veya ağaçların taşıdığı ruha karşı saygı ve ağacın yararlılıklarına karşı duyulan saygı anlayışıdır. Türk yaradılış kozmogonisi içinde ilk insanın dokuz budaklı dalın altında yaratıldığına inanılmıştır. Ağacın yüksekliği ona ulviyet kazandırmış, hatta gökyüzündeki cennete kadar uzandığı kabul edilmiştir. “Kozmik ağaç” veya “Hayat ağacı” olarak ifade edilen ağaç, dünyanın tam ortasından yükselerek kökleri yer altına kadar iner ve dalları da dünya dağının zirvesine kadar yükselirdi. Ebedi canlılığın sembolüdür. Böylece bu kutsal ağaç, dünyanın her üç katını -gök, yer ve yer altı dünyaları arasında irtibat kurmuştur. Bu oluşum kimi zaman “evrensel sütun” kimi zaman da “kozmik dağ” olarak anlamlandırılmıştır. Bu yönüyle hayat ağacı, merkez kavramına karşılık gelmektedir. Hayat ağacının yedi dalı olduğu, bu dalların her birinin göğün katlarına tekabül ettiği ifade edilmektedir. Aynı ağacın yapraklarında insanların kaderi yazılı olduğu ve her bir yaprak düştüğü anda insan hayatı son bulmuş oluyordu. Hayat ağacı, canlıların hayat kaynağı olan öz suyunu bünyesinde barındırdığı kabul edilir. Hayat ağacının tepesinde çift başlı kartal tünemektedir. Hayat ağacı, aynı zamanda göğün direği olarak algılanmıştır. Göğün direği ile çadırın direği arasında benzetme yapılırdı. Türk inanç sisteminde tanrıya adak adamak, kurban kesmek gibi ayrıntılar bilinmektedir. Tek veya kutsal kabul edilen ağaçlara bez bağlamak suretiyle tanrıya niyazlar gerçekleştirilmiş oluyordu. İçinde bulunduğu felaketten kurtulmak isteyen insanoğlu, ağacı bir kurtuluş vesilesi veya vasıtası olarak görmüştür. Ulu ağaç kültü, Türk devlet geleneğine kadar sirayet etmiştir. Bu ulu ağaç, Osmanlı devletinin kurucusu Osman Bey’in rüyasına konu olmuş ve kurulacak devletin dünyanın her tarafına dal-budak salacağı, gölgesinin dört bir tarafı örteceği müjdelenmiştir. Ağaç motifi olan kayın, Altaylarda şaman ayinlerinde, doğum, düğün ve bayramlarda önemli unsur olmuştur. Ataların hayatları bu ağaca bağlanırdı. Altay şamanlarının inancına göre, insanlar yaratıldıkları zaman ilk kayın ağacından Umay Ana ile beraber yere inmiştir. Türk kültüründe mezarlık ve türbeler civarındaki ağaçlardan meyve almak veya oradan ağaç kesmek yasaklanmıştır. Anadolu inanış biçimleri arasında “Evliya Ağaç” olarak adlandırılan ağaçlar dikkat çekmektedir. Bu ağaçların tek ve benzersizliği, onun sonsuzluğunun işareti olarak algılanmıştır. Bu kutsiyet sebebiyle olmalıdır ki, bu tür ağaçlara dokunmak yasaklanmış ve kesilmesi günah addedilmiştir. Cenaze defnedildikten sonra mezarın üzerine ağaç dikilerek onun canlılığı temin edilmiş oluyordu. 11







Menkıbelerde ağaç motifi yer almıştır. Mesela şeyhlerin veya evliyaların sıkça oturduğu kalktığı veya altında ibadet ettiği ağaç gölgelikleri belli müddet sonra kutsal mekan haline getirilmiştir. Yine menkıbe ve masallarda rastlanan bir diğer ayrıntı ağacın şeyhe kucak açması ve şeyhin onun içine gizlenmesidir. Örneğin Hacı Bektaş menkıbesinde böyle bir ayrıntı geçmektedir. Hacı Bektaş’ın Hırka Dağı’na çıkarak bir ağacın altına gizlenmiş ve ağaç onun için bir çadır haline almış ve onu uzun müddet insanlara karşı korumuştur.

Bu hususta ayrıntılı bilgi için Ahmet Yaşar Ocak’ın “Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri,” (2007) adlı kitabını okuyabilirsiniz.

Dağ ve Tepe Kültü Dağ ve tepeler, coğrafyanın yüksek noktalarını teşkil etmeleri sebebiyle yükseklik algısıyla birlikte telakki edilmiştir. Göksel yapılanmanın dışında yükseklik anlayışı dağ ve tepelerle anlamını bulmuştur. Böylece bu mekanlar gizem ve kutsal mekanlar olarak görülmüştür. Paganist inanç sistemlerinde yüksek dağlar, tanrıların mekanı olarak kabul edilmiş ve hatta buralarda tanrı ve tanrıçaların meclisleri tasavvur edilmiştir. Bu minval üzere, her bir kültür çevresi kendi bağlamında bir dağı kutsamış ve onu erişilmez olarak görmüştür. Örneğin; Yunanlıların Olimpos’u, Türklerin Ötüken’i sayılabilir. Türklerde dağlar, Gök Tanrı’ya yakın olması ve bazen de ona ev sahipliği yapmasıyla kutsal mekanlar olarak kabul edilmiştir. Bu dağlar, evrenin merkezi olmaları sebebiyle kozmik işleve de sahip olmuşlardır. Ayrıca Türk mitolojisinde dağlar, etrafında yaşayan insanların koruyucusudur, onların vatan anlayışını şekillendiren en önemli tabiat unsurlarıdır. Eski Anadolu menkıbeleri ve velâyetnâmelerde dağ ve tepelerin kutsiyetine dair bilgiler mevcuttur. Hacım Sultan Velayetnâmesi’nde, Hacım Sultan’ın Germiyan ilindeki bir tepede yemeden içmeden günlerce kaldığı ifade edilir. Bu süre bazı kaynaklarda kırk gün olarak ifade edilmiştir. Yine Anadolu’da bazı evliyadan bazı isimlerin dağ başına zaviyeler inşa ederek oralarda inzivaya çekildiği bilinmektedir. Hatta bazı örneklerde Evliyaların dağların zirvelerine defnedildiği aşikârdır. Anadolu’da en çok bilinen Hacı Bektaş menkıbelerinde Hacı Bektaş’ın Arafat Dağı’nda inzivaya çekilmesi, İslami motifle bütünleşmesi olarak ifade edilebilir. Hac ibadetinin önemli bir kısmını teşkil eden Arafat, Hacı Bektaş için Allah’a ibadet mekanı olarak tercih edilmiştir ki kutsal mekanın böyle bir menkıbenin parçasını teşkil etmesi, İslami boyutla örtüşmektedir. İslami içerikli menkıbelerde dağ motifi büyük oranda Hz. Muhammed’in Hira Dağı’na çıkışı ile bağlantılıdır. İslam öncesi betimlemesiyle Ötüken dağı ormanlarla kaplı ve Hakanın çadırının bulunduğu mekan olarak takdis edilmiştir. Dağ kültünün özellikle İslam öncesi Asya coğrafyasındaki Altay Dağları gibi örnekler, kurbanların sunulduğu ve törenlerin tertip edildiği yerler olmuştur. Dünya modelinde dağın, yerin ekseni olması inancı dünya dağlarının veya demir dağların varlığına inancı doğurmuştur ki, bu da genel anlamda dağ kültünün bir başka boyutudur. Ormanla birleşen dağ, eski Türklerin kutsal merkez anlayışını oluşturmakta ve devletin merkezi görevini üstelenmektedir. Nitekim Göktürkler ve Uygurlar döneminde dağlık ve ormanlık bölge olan Ötüken, devletin merkezi olmak görevini üstenmiştir. Merkez her zaman kutsal bir görev üstlendiği için, dağlar ve orada olan her şey kutsanmış olarak kabul edilmiştir. Dağ başında inşa edilen türbe veya yatır tarzı mekanların varlığına Anadolu’nun çeşitli yerlerinde rastlamak mümkündür. A. Yaşar Ocak’ın ifadesine göre bunlar daha çok sembolik mekanlardır. Bir başka yaklaşım tarzıyla dağlar kahramanların saklandığı yerdir. Köroğlu destanında kahramanlık vurgusunun cereyan ettiği mekandır. Dede Korkut kitabında kahramanlar ile dağlar arasında öyle bir ilişki kurulmaktadır ki bir anlamda dağ, insanlara çare üreten manevi merkez durumundadır. 12







Taş ve Kaya Kültü Taş ve kaya meselesi tabiatın bir parçasıdır. Dolayısıyla insanların ilgisini çekmiş ve taşın türü, büyüklüğü gibi unsurlar cazibe merkezi haline gelmiştir. Taşın şekli, büyüklüğü taş üzerinde farklı kültlerin doğmasına vesile olmuştur. Örneğin Taşın şeklinin bir hayvana benzetilmesi sonucu, benzetilen isimle anılmış veya taşın büyüklüğünün etkileyiciliği onu erişilmez mertebesine yükselttiği olmuştur. Ayrıca taşın yapısından kaynaklanan sert ve kalıcılığı sonsuzluk sembolü olarak algılamıştır. Türklerin yaradılış efsanelerinin içinde taşla ilgili ayrıntı dikkat çekmektedir. Yaratılış efsanesinde her taraf sularla kaplı iken insanın kaya üzerinden yükselerek hayata tutunması konu edilmektedir. Yine Türklerde gökten inen nur sütunu taşlaşarak yeşim taşı meydana getirmiş ve onun daha sonra Kutlu dağa dönüştüğü kabul edilir. Kutlu dağa saygı gösterildiği sürece de devletin baki kalacağına inanılmıştır. Taşla ilgili en çok karşılaşılan “Yada taşı”(Yağmur taşı) meselesi olmalıdır. Yada taşı, yağmur yağdırmak, kar yağdırmak, yangın söndürmek ve rüzgar estirmek amacıyla gerçekleştirilen bir tür kamlık olarak ifade edilmiştir. Bu taşa, aynı zamanda, Yağmur boncuğu da dendiği olmuştur. Aynı taşın insanları şimşek ve yıldırımlara karşı kuruduğuna inanılmıştır.

Bu hususta ayrıntılı bilgi için Hikmet Tanyu’nun “Türklerde Taşla ilgili İnançlar, (1968) ve Abdülkadir İnan’ın Tarihte ve Bugün Şamanizm” (1954) adlı kitaplara bakabilirsiniz. Yine Türk kültüründe bazı taşların şifa bulmak amacıyla yararlanıldığı bilinir. Bazı taşların bazı hastalıkları iyileştirdiği kabul edilmiştir. Örneğin sırt rahatsızlıklarında “Yılancık taşı” denilen taştan şifa bulunulacağına inanılmıştır. Anadolu’da özellikle Hacı Bektaşi Veli ile ilgili menkıbelerde kaya ve taş motiflerine rastlamak mümkündür. Mesela, Hacı Bektaşi Veli’nin Evliyalığı’nı kabul etmeyen birine bunu ispat etmek için bıçağını kayaya vurması ve onu iki parçaya ayırması gösterilebilir. Yine Evliyaların taşa binme motifi, menkıbelerde en çok rastlanan ayrıntılardan biri olmuştur. Örneğin Seyyid Harun ile Dediği Sultan’ın karşılaşmasında Seyyid Harun’un misafirini kayaya binerek karşılamaya çıkması anlamlıdır. Anadolu’da Hz. Ali’nin ayak izlerini ihtiva ettiği gerekçesiyle kutsallık atfedilen kayalar da mevcuttur. Buradaki kutsiyet Hz. Ali’ye duyulan aşırı saygı ve sevginin somut bir objeye intikali şeklinde düşünülebilir. Bu sayede bazı taşlar, dolayısıyla mekânlar, ziyaret edilir olmuştur.

Su Kültü Hayat suyu, bütün mitlerde kozmogonik bir motif olarak yer almıştır. Tüm tohumların taşıyıcısı olan bu su, her derde devadır, iyileştirir, gençleştirir, hayatı sonsuz kılar. Eski Türk inançlarında, yer gibi su da ıdık, yani kutsaldır. Bu kavramın içine bütün ırmaklar, göller, coşkun akan bütün sular ve pınarlar da dahil edilmektedir. Türkler suyu, kuvvet ve bereket kaynağı olarak kabul etmişlerdir. Bereket özelliği ile hayat kaynakları içinde yer aldığına inanılan su, çok sık söylenmese de toprak gibi ana(temel) olarak kabul edilmektedir. Yağmur şeklinde gökten nazil olması sebebiyle kutsallık ifade etmektedir. Kutsal yer-su ruhları, Göktürklerin kaderini tayin etmektedir. Tonyukuk yazıtlarında, vatanın korunmasında rol alan yer-su ruhlarının önemi açıkça ifade edilmiştir. Dünyanın yaratılışı ile ilgili mitlerin çoğunda, dünyanın başlangıçta bir okyanustan ibaret olduğuna inanılmaktadır. Sümer mitolojisinden Yunan mitolojisine kadar oldukça geniş repertuarda hep suya atıf bulunmaktadır. Türklerde suya bağlılık inancı, ona kutsallık vermekle birlikte ölümsüzlüğü de bahşettiğine inanılmaktadır. Fakat bu su diğer sulardan ayrılmakta ve “Hayat suyu” olarak anılmaktadır. Bu unsur, Eski Türk inanç sistemi içinde yer almakta ve bir çok Türk boyunda görülmektedir. Bazı Altay efsanelerine göre, göğün on ikinci katına kadar uzanan Dünya Dağı’nın üzerinde bir Kayın ağacı vardır. 13







Hayat Suyu da bu kayının altındaki kutsal bir çukurda bulunmaktadır. Bu suyun başında yine kutsal sayılan bir bekçi ruh yer almıştır. Su kültüyle ilgili önemli ayrıntılardan biri pınarlardır. İyileştirici özelliklere sahip olduğu kabul edilen belli pınarlar bazı hastalıklara iyi geldiği kabul edilmiştir.

Ateş Kültü Başta Hindistan ve İran olmak üzere birçok milletin kültüründe ateş kültü ile ilgili unsurlar bulunmaktadır. Zerdüştlik ve Mazdeizm gibi dinlerdeki dini muhteva ve Orta Asya ikliminin zorlamalarına bağlı olarak ateşle ilgili kültler doğmuştur. Hindistan’da Agni, ateş ilahıdır. Agni, Ateşle ilgili tüm faaliyetlerin merkezinde bulunmaktadır. Hind kültüründe Agni, ocak ateşi ile ilgili bir kutsallık arz ederken, büyüye karşı da koruyucu bir özelliği dikkati çekmiştir. Ateşin, tedavi edici gücüne daima inanılmıştır. Düğünlerde ateş yakılmakta ve en önemlisi de cenazeler yakılmaktadır. Eski İran'da da ateş kültü önem arz eder. İran Mecusiliği ateş kültünün üstünde yükseliyordu. Eski İran'da ateşgede olarak adlandırılan tapınaklar vardı. Burada ateş söndürülmeden sürekli yanmaktaydı. Ateş, İran dini inancında çok önemli bir yeri olan Ahuramazda’nın nuru olarak kabul edilmiştir. Zerdüşt’ün dini prensiplerindeki Ahiret inancında kötüler ateşle cezalandırılacaklardır. Sasaniler döneminde de ateş İran milli birliğinin sembolü olarak düşünülmüştür. Eski Yunan ve Roma'da kutsal ateş fikri ve kültü vardı. Yunanda, Hestin kutsal ateşin korunduğu yerdi. Roma’da ise Vestiya aynı görevi yerine getiriyordu. Bu mabette hizmeti, kutsal bakireler yürütmekteydi. Eski Yunan ve Roma’da her evde kutsal bir ocak bulunmaktaydı, bu ocakta sürekli ateşler yakılıyordu. Bu ocağın o toplumun güvenliğini sağladığına, askeri koruduğuna inanılıyordu. Bu inançlar, Anadolu'da da görülmektedir. Frigya kalıntısı olan heykellerin ellerinde aydınlık tanrıçası olarak meşaleler bulunmaktadır. Eski Yunanda, olimpiyat ateşi ve onunla yakılan meşale kutsal bir anlam taşıyordu. Eski Mısır’da ve Babil’de de Ateş kültü vardı. Bu medeniyetlerde de ateş iki önemli özellik arz ediyordu: Cezalandırma ve temizleyicilik. Bunun için işkence genelde ateşle yapılıyordu. Hz. İbrahim’in, kavmi tarafından ateşe atıldığını ve ateşle cezalandırılmak istendiğini Kur'an-ı Kerim’den öğreniyoruz. Orta Asya Türk boylarından Yakutlar, Başkırtlar, Kırgızlar bu konuda önemli bir yer tutmaktadırlar. Tanrı Ülgen’in yeryüzüne gönderdiği elçisine ateş yakmayı ve ateşte eti pişirmeyi öğrettiği anlatılmaktadır. Ateşle yakın ilişkisi olan ocak, Türk efsanelerinde Altay ve Yakutlarda saygı unsuru olmuştur. Ateşin su ile söndürülmemesi, tükürülmemesi gibi kurallar Altay boylarında önem arz etmiştir. Hacı Bektaş-ı Veli menkıbesinde Ahmed Yesevi’nin halifelerini geniş bir avluda toplaması esnasında ulu ateş yakılarak halifeler burada oturmuşlar ve bu esnada Hacı Bektaş’ın Anadolu’ya gönderilişi aktarılmaktadır. Aynı menkıbedeki bir diğer olay Hırka Dağı’nda geçmektedir. Hacı Bektaş müritleriyle Hırka Dağı’na çıkar ve çalı-çırpı toplanarak büyük bir ateş yakılır. Hacı Bektaş-ı Veli bu ateşin etrafında sema’a başlar, müritleri ona iştirak eder ve kırk defa döndükten sonra sema tamamlanır. Sonra Hacı Bektaş hırkasını çıkararak ateşe bırakır, yanan hırkanın külleri tepeye savrulur. Küllerin düştüğü yerlerden meşe ağaçlarının yetiştiğine inanılmıştır.

Bu konuda Ahmet Yaşar Ocak’ın “Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri,” (2007) adlı kitabını okuyabilirsiniz. Anadolu’daki Türkler hâla ocak konusunda saygılı davranmaktadırlar. Her evin ocağının yanması, bacasının tütmesi, ata saygısının bir ifadesi olarak kabul edilmektedir. En kötü beddualardan biri, “ocağın sönsün” şeklindeki bedduadır. Bu neslin kuruması ve soyunun devanı etmemesi şeklindeki bir temenninin ifadesi olarak kabul edilmektedir. Ayrıca ateşin üzerine bitkiler koyarak tütsüleme uygulamaları hastalık ve kem gözlere karşı koruyucu olarak kabul edilmiştir. Hatta yanan ateşin üzerine su dökülmesi men edilmiştir. Ateşin üzerine bıçak tutulması yasaklanmıştır. 14







Anadolu’da yaygın olan “Alazlama” adeti de, hastalıkların ateşle temizlenmesi amacını güden Kırgızlardaki “Alazlama”nın bir uzantısı olarak görülmektedir. Yine bazı Türk boyları, yemin merasimlerinde ateşi kullanırlardı. Kesilen kurbandan bir parçanın ateşe atılması ve ateşle fala bakma adeti Yakut Türklerinde görülmektedir. Eski Türk boylarında yas günü de ateş yakılırdı. Anadolu’da hala, akşam evden eve ateş verilmemekte, eğlence günlerinde ateşin üzerinden atlanılmakta, hastaların ve yeni doğan çocukların ateş karşısında tutulma adetlerinin devam ettiği görülmektedir. İslam dininde ateş genelde cehennemle ilgili olarak kullanılmıştır. İslamiyet’te ateş, bir kült konusu olmamıştır. Ancak, Müslümanlar ateşle ilgili kült kalıntılarını izlerini devam ettirmektedirler. Mesela, Hıdrellez ve Nevruz’da ateş yakmak gibi ayrıntılar sayılabilir.

15







Özet Her araştırmada olduğu gibi bu çalışmada da öncelikle kavramların belirlenmesi gerekmekteydi Çünkü kavram ve terimler, o bilim dalının anahtarları durumundadır. Nasıl ki, anahtar olmadan kapıları açmak mümkün değilse, bilim dalının ayrıntılarının ve şifrelerinin çözülmesi de kavramlar yardımıyla olacaktır.

değişmezlerin olduğu ve gönülden bağlanmayı gerektiren teslimiyettir. Çoğu zaman kavramların birinin diğerinin yerinde kullanıldığı olmuştur. Mit, efsane, destan, usture, masal gibi kavramalar biri diğerinin yerine kullanılmıştır. Görülüyor ki terimler kullanılırken genellikle karıştırıldığı, hatta içinden çıkılmaz bir hâl aldığı olmuştur. Buradaki en önemli etken kelimelerin faklı dillerdeki ifadelerinin birlikteliği olarak ortaya çıkmaktadır. Farklı dillerle zenginleşen kavramlar yumağı zaman zaman kargaşanın sebebi durumundadır. Farklı kültür çevreleri de bu algılama biçimindeki çeşitliliğin sebepleri arasındadır. Mit ve mitoloji konusu da çok âlemin yaradılışı ve onun parametrelerini ele almaktadır.

Kavramlar konusunda çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlar arasında ansiklopedi ve sözlükler ilk sırada yer almıştır. Bunların yanında konuyu ihtiva eden çalışmalar da mevcuttur. Bunlar; B. Ögel, M. Eliade, J. P. Roux, H. Tanyu, A. İnan, A. Yaşar Ocak, M. Ergun, P. Ergun gibi araştırmacıların çalışmalarıdır. Kavramlar sıralamasında ilk sırada ele aldığımız din kavramı; insanlara bir hayat tarzı sunan, onları belli bir dünya görüşü içinde toplayan, yaratıcıya isteyerek bağlanma, birtakım şeyleri duyma, onlara inanma ve onlara uygun iradi faaliyette bulunma olgusu olarak tanımlanmıştır. Bu tanımın dışında başka tanımlamalara da rastlamak mümkündür. Bunlarda hep kutsal ve doğa üstü güçlerle, ahlaki değerlere bağlı tanımlamalar mevcuttur. En kısa tarifi ise,

Totem ve Ongun geçmiş toplumlarda kutsallık atfedilen ve insanların onlardan türediği kabul edilen hayvan, ağaç, rüzgar gibi tabiat unsurlarına dayandırılan kutsiyet unsurlarıdır. İslam öncesi dönemin kırıntılarını barındıran Anadolu kültleri hala yaşamaktadır. Bu kültler, zamana bağlı olarak değişikliğe uğramakla birlikte, kültürün bir parçası olarak yaygındır.

16







Kendimizi Sınayalım

a. Kam

6. “Milletlerin benliğinde derin tesirler bırakan savaş, göç gibi toplumsal; yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi doğal olayların etkisiyle söylenmiş hayali unsurlarla süslenmiş uzun manzum eserlerdir.” tanımı neyi açıklar?

b. Masal

a. Destan

c. Din

b. Kutup Yıldızı

d. Kült

c. Güneş

e. Efsane

d. Mitoloji

2. “Din, sosyal bir olgudur.” diye tanım yapan hangisidir?

e. Efsane

1. “Doğaüstü niteliklere haizdir. Değişmezlerin olduğu ve gönülden bağlanmayı gerektiren teslimiyettir.” Tanımı neyi ifade etmektedir?

7. Eski Türk idari sisteminde hanedan üyelerine Tanrı tarafından bahşedilmiş olan güç ve iktidar nedir?

a. Max Müller b. Rudolf Otto

a. Utarit

c. Michel Mayer

b. Kut

d. Emile Durkheim

c. Kam

e. H. Bradley

d. Kült

3. Mit kelimesi hangi dile aittir?

e. Bakır-Sokum

a. Türkçe

c. Arapça

8. “Öbür dünya ile beşer arasında şifa vermek amacıyla bağlantı kuran bir vasıta ve dini ayinleri tertip eden kişi” olarak ifade edilen kimdir?

d. Farsça

a. Erlik

e. Hititçe

b. Tonyukuk

4. “Kozmogoni” kelimesi hangi analama gelmektedir?

c. Umay Ana

a. Evren+doğum

e. Kam

b. Evrensel

9. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu Kültlerinden değildir?

b. Yunanca

d. Ülgen

c. Umay Ana

a. Atalar Kültü

d. Ülgen

b. Ağaç Kültü

e. Erlik

c. Buzul Kültü

5. Efsane kelimes hangi kelimenin çoğuludur?

d. Su Kültü

a. Destan

e. Taş ve Kaya Kültü

b. Usture c. esatir

10. Zerdüştlik ve Mazdeizm’le ilgil olan kült hangi külttür?

d. Ülgen

a. Ateş Kültü

e. Fesane

b. Su Kültü c. Atalar Kültü d. Dağ ve Tepe Kültü e. Kaya Kültü 17







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1

1. c Yanıtınız yanlış ise “Din” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Efsanelerin mitolojilere göre daha gerçekçi olabilecekleri kabul edilir. Mitlerdeki fantastik unsurların miktarı efsanelerde mevcut değildir.

2. d Yanıtınız yanlış ise “Din” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 2

3. b Yanıtınız yanlış ise “Mit/Mitoloji” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Destanlar sözlü edebiyata kaynaklık etmiştir. Destan daha çok milletleri ilgilendiren boyutlara sahiptir. Olağanüstü özellik ve motiflerden oluşmaktadır. Destan kahramanlarının bazen yarı tanrısal özellikler sergilediği de olmuştur.

4. a Yanıtınız yanlış ise “Mit/Mitoloji” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Efsane” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. a Yanıtınız yanlış ise “Destan” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. b Yanıtınız yanlış ise “Kut” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. e Yanıtınız yanlış ise “Kam” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yaşayan Bazı Kültler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Ateş Kültü” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

18







Yararlanılan Kaynaklar _______________,(1954), Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları

Aydın, Mehmet, (2005), Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: Nüve Yayınları Eliade, M. (1993), Mitlerin Özellikleri (Çev. S. Rifat), İstanbul: Simavi Yayınları

Kalafat, Y. (1990). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları

Eliade, M. (1999). Şamanizm (Çev. İ. Birkan), Ankara: İmge Kitabevi Tarihine

Ocak, Ahmet Yaşar,( 2007), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları.

Ergun, Metin, (1997), Türk Dünyası Efsanelerinde Değişim Motifi, I, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları

Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

______________, (2003), Dinler Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları

Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Ergun, Pervin (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları

Örnek, S. Veyis,(1973), Budunbilim Terimler Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Erhat, Azra, (1984), Mitoloji Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi

Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev. A. Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.

Frazer, James G.,( 1991-1992) Altın Dal, I-II, (M. H. Doğan), İstanbul: Payel Yayınevi Freud, (1971), Totem ve Tabu, (Çev. Niyazi Berkes), İstanbul: Remzi Kitabevi

Talas, Mustafa, (2004), “Mehmet Eröz’de Türklerde Totemizm İzleri”, S.Ü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 16, Konya, s. 283-289.

Hançerlioğlu, Orhan, (1993) Dünya İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi

Tanyu, Hikmet,(1968),Türklerde Taşla ilgili İnançlar, Ankara: AÜ İlahiyat Fak. Yayınları

İnan, Abdulkadir,(1991), Makaleler ve İncelemeler I - II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları

Uraz, Murat, (1994), Türk Mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları

19







2









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Mit, mitoloji, Mitolojik düşünce kavramlarını tanımlayabilecek, Modern toplum ve din ilişkisini açıklayabilecek, İnsanlığın inançlar aracılığıyla doğa, doğaüstü ve sosyal çevre ile olan ilişkisini açıklayabiliceksiniz.

Anahtar Kavramlar Mitoloji

Din

Sosyal Çevre

Modern Toplum

Dini Düşünce

Mitolojik Düşünce

İçindekiler
Giriş
Mit-Mitoloji
Mitolojik Düşünce ve Özellikleri
Mitolojinin İşlevleri
Din, Dinler ve Dini Düşünce
Modern Toplum ve Din
Mitoloji, Din ve Sosyal Çevre

20







Mit, Din ve Toplum İlişkisi GİRİŞ Mitik düşünce ve inançlar, dinler ve düşünce tarihi içinde dini, felsefi, bilimsel düşünce öncesi döneme ait kabul edilir. Mitler, tanrıların, evrenin, dünyanın ve insanın yaratılışını anlatan sembolik öykülerden oluşmaktadır. Bilinebildiği kadarıyla mitik öykülerin geçmişi, ilk insan topluluklarına kadar uzanır. İnsanın yeryüzü etkinliği ve doğaüstü varlıklara ilgisi, bir anlamda inançların, düşüncenin ve toplumun tarihiyle çakışır. Kutsal kitapların zaman anlayışı ve batı dışı kültürlerin tarihi bir yana bırakılırsa, bugünkü tarih anlayışına göre, mitlerin kökeni MÖ 9. ve 8. yüzyıllara antik Yunan kültürüne dayandırılmaktadır. Homeros’un İlyada ve Hesiodos’un Odysseia destanlarında yansısını bulan kahramanlık çağı öykülerinden oluşan mitlerin, çağlar boyu toplumsal yapı ve çevre ile etkileşim içinde değişerek, dönüşerek dilsel, kavramsal ve düşünsel dünyada pek çok alanda etkilerine rastlanılmaktadır. Mitlerin bir dünya görüşü oluşturacak şekilde sistemleştirilmesinden ibaret olan mitoloji, doğal ve toplumsal dünyayı anlamlandıran, doğaüstü güç ve uzantılara sahiptir. Mitler, doğaüstü varlıklarla doğal, toplumsal varlıklar arasında var olduğuna inanılan ilişkilerinin dinsel veya yarı dinsel özellikler taşıyan, insan biçimci, antropomorfik, bir düşünce yapısının ifadesidir. Düşünme biçimi olarak da analoji’ye dayanır. İnsanlar merak ettiği konuları, karşılaştıkları sorunları doğadaki varlıklarla ve geçmiş deneyimleriyle benzerlikler kurarak sembolik olarak kavramaya, sınıflamaya ve çözmeye çalışır. Bu düşünüş tarzında, doğa güçleri olağan üstü özelliklere sahip canlı varlıklar, yani tanrılar olarak algılanır ve onların Olympos Dağı’nda tanrılar Pentaon’unda yaşadıklarına inanılır. Bu bağlamda insan-doğa, insan-toplum ve insan-insan ilişkileri, doğal ve toplumsal olaylar tanrıların istek ve eylemlerinin ürünü olarak görülerek çeşitli mitik öykülerle açıklanmaya çalışılır. Mitlerde, yarı insani özelliklerle bezenmiş tanrıların nelerden hoşlanıp hoşlanmadığı, dünyayı ve evereni nasıl yönettikleriyle ilgili sistemli öğreti ve bilgiler sunulur. Ayrıca tanrılar ile insanlar arasındaki mitik ilişki düzeyini iyi bilen ve bu ilişkiyi inanç haline dönüştüren bilge kişi veya ozanlar mevcuttur. Bu bağlamda, mitik düşünce sistemi kendi içinde bir dinsellik barındırmaktadır. Sistematik inançlara sahip olma açısından diğer dinlerle benzerlik gösterir. Örneğin mitik dinlerle ilahi dinlerin farkı, inançların kaynağının farklı olmasıdır. Mitik inançlar, antroposentrik, yani insanmerkezli ve çok tanrılı bir yapı sergilerken, ilahi dinler tanrı merkezli, yani teosentrik’tir ve tek tanrılı bir yapı sergiler. Farklı ifade ve vurgulara sahip olsalar da, ilahi dinler, evreni ve içindeki varlıkları eşi ve benzeri olmayan tek bir Tanrı’nın yarattığını savunur. Tanrı, insanlığa doğru yolu gösteren mesajlarını melekleri aracılığıyla insanlar arasından seçilen peygamberlere vahiyle, peygamberler de kutsal kitaplar halinde onu insanlığa bildirmiştir. Bu kitaplar, bazı izah ve yorum farklılıklarıyla birlikte, Tanrı’nın ezeli ve ebediliğini, Tanrı’nın dışındaki varlıklar aleminin, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Adem’in cennetteki yaratılışı ve insanların yeryüzündeki diğer varlıklarla ilişkilerini vs. konu edinmektedir. Yine bu kitaplarda Adem ve Havva’nın yeryüzüne indirilişinden başlayarak, onların çocukları olan insanlığın dünya hayatı, ölümden sonraki hayat, kıyamet, hesap günü, cennet ve cehennem hayatı olmak üzere dünya ve ahiret hayatını içine alan sistematik inanç ve yaşayış ilkeleri bildirilir. Tanrı, insanlığa sürekli peygamberler göndermek suretiyle olarak doğru yolu göstermiş, son peygamber’e kadar mesajını yenilemiştir. İlahi dinlere göre, Yahudiliğin peygamberi Hz. Musa, kutsal kitabı Tevrat’tır. Hristiyanlığın peygamberi Hz. İsa, kutsal kitabı İncil’dir. İslam’ın peygamberi ise, Hz. Muhammed’tir, İslam’ın kutsal kitabı, Kur’an’ı Kerim’dir. Mitik inançların mesajları, yerel veya bölgesel iken, ilahi dinlerin çağrıları, tek 21







bir coğrafya, bölge, iklim ve ırka değil, evrenseldir. Yani bütün insanlığadır. İnsanlığın iki dünyadaki mutluluğu, her dinin inanç ve ibadet eylem ilkelerine, değer ve yasalarına uyulmasına bağlanmıştır. İlahi dinlerdeki inanç ve ibadet esaslarının ve değer yargılarının çoğu benzerlikler taşımakla birlikte, tarihsel ve toplumsal farklılıklar nedeniyle birbirinden ayrışmaktadır. İster mitik, ister dini olsun, inançlar bir arada yaşayan insanlardan oluşan toplumların hayatı ve kültüründen bağımsız değildir. Dolayısıyla inançlar, insan ve toplum arasındaki ilişki yalın değil, çok karmaşık bir ilişkidir. Çünkü, inançlar insanla başlar, ancak toplumda hayat bulur. Bugün yeryüzünde çok farklı dini inanç esaslarına inanan, farklı tanrılara ibadet eden insanların bir arada yaşadığı çok çeşitli toplum ve kültürler mevcuttur. Savaş ve barış arasında gidip gelen bir tarihsel sarkaca rağmen, toplum halinde yaşayan insanlar, dünya görüşlerini inandıkları dinler doğrultusunda oluşturmakta, hayati soru ve sorunlarını çözümlemeye çalışmaktadır. İnsanın anlam arayışı da yine bu dinler aracılığıyla devam etmektedir. Düşünce tarihi içinde Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet gibi, tek Tanrılı dinler, mitleri ve mitik düşünüş ve inançları politeist yapısı sebebiyle, kendi inanç ilkelerine uygun bulmamaktadır. Ancak Yeni Çağ düşünüşünün etkisiyle, bugün mitolojiye kaynaklık eden Antik Çağ mitlerine ve düşünüşüne ait imgelere siyasi, sosyal, edebi, iktisadi, sanatsal vs. pek çok alanda rastlanılmaktadır. Örneğin, aile ve cinsiyetle ilgili çözümlemelerde bulunuken Oidipus’dan, güçlü birinden bahsederken Herkül’den, kendini beğenmiş birisini görünce Narkissos’dan, güzellikle ilgili imgelerde Afrodit’ ten söz edildiğini hemen herkes bilmektedir. Mitik inançlar da, diğer dini inançlar gibi, insanın ihtiyaçlarına cevap verdiği için yaşanılan hayatı anlamlandırma ve izah etme işlevini sürdürmektedir. Toplumların oluşumu, tarihi gelişimi, dünya görüşü, doğa ve doğaüstü dünya ile ilişkilerini dile getiren efsaneler ve destanlardan oluşan mitler, aynı zamanda kültürel mirası oluşturmaktadır . Bu miras, antropoloji, sosyoloji, psikoloji, etnoloji, folklor gibi sosyal ve insan bilimleri tarafından değişik yönleriyle incelenir. Ayrıca doğa ve tıp bilimleri de bu kaynaklara yer yer referans vermektedir.

Mitik düşüncenin anolojik düşünce biçimine dayanması ne demektir?

MİT - MİTOLOJİ Mitoloji, mitler bilimi ve mitlerin sistemli bir şekilde toplanması demektir. Mit, çok tanrılı bir dinin tanrıları, doğal ve insani olaylar üzerine anlatılan öykü/efsane, mitoloji de bu efsanelerin bir araya getirilmesidir. Antik Yunancada söz, öykü anlamına gelen mit (mythos), ilk veya ilkel insan topluluklarının, evreni, yeryüzünü ve tabiat olaylarını kişileştirerek yorumlama veya henüz sırrını çözemedikleri hayat ile ilgili her türlü sorunu kendileri için anlamlı olacak biçimde açıklama gereksiniminden doğmuş öykülerdir. Yunan dilinde söz kavramını ifade etmek için, mythos, epos ve logos gibi üç değişik kelime söz konusudur. Mitos (mit), söylenen ve duyulan sözdür; yani anlatıla gelen masal, öykü ve efsane anlamına gelir. Epos, daha üst ve değişik bir anlam taşır. Belli bir düzen ve ölçüye göre söylenen, okunan sanatlı, ustaca söylenmiş sözdür. Mitos herkesin paylaştığı öyküler iken, Epos, şair veya ozanlara ait bir öykü anlatma hususiyetidir. Sanatlı bir söz söyleme olan epos, şiir, destan ve ezgi anlamlarına gelir. Logos ise, gerçeği nedenlere dayalı olarak açıklamak, sözü, insan düşüncesinin ürünü olan kavramlar halinde ifade edilmesi demektir. Doğaüstü güçlerin doğal ve toplumsal dünyaya etkilerini yansıtan mitler, pozitivist ve evrimci toplum kuramlarına göre, insan düşüncesinin bir aşaması sayılmaktadır. Ana hatlarıyla Tanrıların yaratılması, teogonik öykülere; evrenin oluşumu-yaratılması, varlığın başlangıcı ve hayat, kozmogonik öykülere; öte dünya ile ilgili işler eskatolojik öykülere konu olmaktadır. Daha özel anlamda mitik dünya görüşünü konu alan bilgi alanları da, Theos, tanrı bilgisi; Kozmos, evren bilgisi; Mythos, mit bilgisi; Physis, doğa bilgisi; Bios, hayat bilgisi; Astron, yıldız bilgisi; Geo, yer bilgisi; Antropos, insan bilgisidir. İlk insanın fiziki dünyadaki çaba ve eylemleri, doğa ötesi inançları, toplumsal dünya algısı, siyasal, ekonomik, tarihsel, sosyolojik, psikolojik, yasal ve etik unsurlar mitler haline getirilmiştir. Bu anlamda ‘mitler, evrende egemen olan düzeni anlama çabasıdır’. 22







Mitlerın ilk ve önemli yazılı kaynakları bilindiği gibi, Homeros ile Hesiodos’un yazıya geçirdiği İlyada ve Odysseia adlı destan ve öykülerden oluşmaktadır. İlyada, aristokratik bir yönetimi, dolayısıyla krallığı desteklemek için mitolojik-dinsel deliller öne sürer. Odysseia ise, toplumun sivil yönlerini ele alır. Ayrıca, Troya seferinden dönen Odysseus’un başından geçen ve ülkesinde yaşanan olayları anlatır. Mitler, insanın sezgi gücü ve doğasında var olan zaaf ve tutkuları ortaya koymasıyla çağlar üstü bir geçerliliğe, çok yönlü bir kullanışa kapı aralar. Bunun sonucu olarak mitler, zamanımıza değin sanat alanlarının yararlandığı bir ilham ve beslenme kaynağı olmuştur. İlkçağın miti insan merkezlidir ve bir din adamının değil, sanatçının uğraşıdır. Sözlü, yazılı edebiyat ve sanat kollarının hemen hepsinde yer alan ve işlendikçe değişen mitler, ne kadar şair, yazar ya da sanatçı varsa, o kadar çeşitlidir. Mitler günümüze kadar resim sanatını, yazılan tragedyaları, opera güftelerini ve edebi eserleri etkilemeye devam etmektedir. Çeşitli efsane, menkıbe, mesel, hikaye, öykü ve fabl örnekleri varlıklarını zamanımıza kadar devam ettirmektedir. Mitolojik anlatımlarda öylesine bir çoğulluk, çeşitlilik ve özgürlük vardır ki, tanrıların özellikleri bölge ve yerlere göre değişir. Mitler insan ilgileri, korku ve ümitleri yansıttığı için daha eski yerel bir inancın etkilerini, yeni inanca aktarılmış olarak bulmak mümkündür. Mitin gerçekle ilişkisi olup olmadığına gelince; mitin gerçekliği, geçerliliği önce kendi içinde ve insani ilgi, ihtiyaç, soru, sorun, korku, ümit ve gelecekle ilgili merak ve beklentilerde aranmalıdır. Yine insanın toplumsal çevresinden kaynaklanan sorunlar karşısında bir çözüm arayışı, onların üstesinden gelme ve güvenlik arzusu içinde aranmalıdır. Mitlerin etki ve işlevleri, onların doğruluğu ve yanlışlığı tartışmalarından daha öte, insani ve toplumsal ihtiyaçlara cevap üretebilme ve anlam katabilme gücü ile ölçülmelidir.

Mitoloji hakkında ayrıntılı bilgi için Edith Hamilton’un “Mitologya” (1996) kitabını okuyabilirsiniz.

MİTOLOJİK DÜŞÜNCE VE ÖZELLİKLERİ Mitlerin doğa güçlerini ve doğaüstü yaratıkları temsil eden, insanın doğa, insan, toplum ve evren ile ilişkilerini anlamlandırmada kullandığı hayal ürünü öyküler olduğu ifade edilmişti. Mitin simgesel, insanüstü veya kutsal bir yönü vardır. Bu simgesellik ve kutsallık, insan hayatı, insanın evrendeki yeri ve anlamı ile ilişkili soru ve sorunlardan kaynaklanır. Mit bağlamında simgeler ve kutsallık, bireysel inanç ve toplum kökenli ritüellerle sunulmakta ve aktarılmaktadır. Ayrıca mitik düşünce uygarlık tarihi açısından insanın yeryüzünde doğa ve toplumla ilk etkinlikleri konu edinmekte olup, zamanla insanın yeryüzündeki serüvenine göre farklılaşarak, dönüşerek varlığını devam ettirmektedir. Bugün inanç, bilme ve düşünme biçimlerine göre, batıl inanç, hurafe, hayal, akıl ve bilim dışı gerçeklikler kabul edilseler de, insanın gündelik hayat içinde deneyimlediği etkinlik ve ilgileri göz önüne alındığında yeri ve önemi yadsınamayacak bir gerçekliği temsil eder. Mitler, evrenin ve insanın yaratılışı, insanın doğa ve toplumla, yani sosyal çevre ile ilişkisi çerçevesinde oluşturulmuş açıklama ve anlatım biçimleridir. Başka bir ifade ile insanın kendisi ve kendi dışındaki dünya ile kurduğu ilişki biçiminin, anlam arayışının ürünüdür. Zira insan evren içerisindeki yeri ve önemi, hayatın anlamı, karşılaşılan insani, doğal ve toplumsal sorunlara karşı verdiği cevaplar bu anlatılar içinde bulunmaktadır. Tanrılar, evrenin oluşumu, tanrıların doğa ve toplumla ilişkileri, doğal afetler, savaş, kıtlık, hastalık, ölüm vs. hep mitik düşünce içinde ifadesini bulmuştur. İnsanların geçim, savunma ve üreme gibi aktiviteleri, örneğin mağara ve kaya resimlerinde hayvan resimleri ve av sahneleri, insanın doğaya ve topluma egemen olamadığı dönemlerdeki düşünme biçimini yansıtır. Bu bağlamda insan rastlantısal nedensellik bağlarını bu mitolojik unsurlarda bulmaktadır. İnsan rastlantısal yer ve zaman çağrışımlarıyla bir olay sırasında dikkatini çekip belleğine yerleşmiş olan şeyleri, o olayın sorumlusu, nedeni olarak görmektedir. Neden, doğaüstü ve rastlantısal olunca, onunla ilgili açıklamalar da mitolojik olacaktır. Böylelikle mağara duvarına hayvan resmi çizmek suretiyle, dışarıda avlanacak hayvanlar bulacaklarına inanılmakta, dinsel ayinlerle avlanan hayvan sayısının 23







artacağı düşünülmektedir. Benzer şekilde, ‘gebe bir kadın heykelciği yapma eylemi’, topluluğun kadınlarının doğurganlığına vurgu yapmaktadır. Çünkü geçim ve savunma için nüfus her zaman stratejik bir öneme sahiptir. Bu tip ayin ve törenler, aynı zamanda topluluk üyeleri arasında ortak bir duygu, düşünüş ve davranış birliği yaratmaktadır. İnsanın doğa ve toplumla olan yoğun ilişkileri, insanın yazgısının denetlenemeyen doğaüstü güçler ve egemen toplumsal güçlere bağlılığını arttırmakta ve böylece hayatın devamlılığı bu güçlerle iyi ilişkiler kurma ve onlara saygılı olma anlamında, bir nevi onlara tapınmayı ve aracı güçlere olan ihtiyacı kuvvetlendirmektedir. Çünkü insanlar için mutlu bir hayat, doğa ve toplumu çekip çeviren güçlerle iyi geçinme ve onlara bağlı olma dolayımında gerçekleşecektir. Cezanın karşılığı olarak eza ve cefa çekme, ödülün karşılığı olarak mükafat görme, doğaüstü güçlerin varlığını ortaya çıkarmış ve düşünce tarihinde yönetici- tanrı benzetmesi, hiyerarşik varlık dizgesi, mitolojik ve dini düşünce alanının en somut simgelerinden birini oluşturmaya başlamıştır. Homeros’un İlyada destanında aristokratik bir siyasal-toplumsal düşünüş savunulur. Örneğin feodal beylikler federasyonunun yöneticisi olarak görünen Agamemnon soyunu Zeus’a dayandırır. Öteki feodal beylerin de soylarını diğer tanrılara dayandırarak tanrı soylu olmakla öğündüklerini biliyoruz. Aristokratlar soylarını tanrılara dayandırdıkları gibi, yönetme hakkını ve yetkisini tanrılardan aldıklarını ve bu nedenle, doğuştan siyasal erdeme sahip olduklarını iddia ederler. Örneğin toplumu yönetme hakkını temsil eden asayı Zeus, Atreus’a vermiştir. Atreus da oğluna intikal ettirmiştir. Böylece asa ve yönetme erki silsile itibariyle Atreus soyundan gelen Agamemnon’a kadar gelmiştir: Homeros’a göre, ‘krallık yetkisi Zeus’dan gelir. Akıllı Zeus Kralları sever’. ‘ Her kafadan bir ses çıkarsa iyi olmaz. Bir tek kral olmalı, bir tek baş’ olmalıdır. Antik Yunan’da aristokratik düzenin sarsılmasıyla birlikte, kent devleti yapısı ortaya çıkmaya başladı ve kentsoylular toplum yönetimine katılmak ve iktidara ortak olmak istediler. Siyasal yeteneklerin yalnızca aristokratlarda bulunduğunu, aristokratların tanrı soylu olduklarını söyleyen mitlerin doğruluklarından kuşkulanmaya başladılar. Kent soylular, demokratik anlayışın gelişmesi sürecinde bazı sitelerde iktidara ortak olmuşlar, bazı sitelerde de tek başına iktidara gelmişlerdir. Bu durumda eski mitler fiili olarak yaşanan olguları açıklamada yetersiz kalmaya başlamıştır. Dolayısıyla mitlere ters düşen olaylar ve gelişmeler karşısında İonia düşünürleri mitolojik açıklamalara, mitolojik dünya görüşüne karşı bir kuşku beslemeye başladılar. İonia düşünürleri mitolojik inançların doğal-toplumsal gerçeğe uygun olup olmadıklarını tartışmaya kalkmadılar, ancak her değişim sürecinde olduğu gibi, onları bir yana bırakarak, başta doğa olayları olmak üzere, olgu ve olayları farklı biçimde açıklamaya çalıştılar. Onlara göre, doğa ve toplum tanrıların kontrolü altında olsaydı, onların irade ve istekleri dışındaki bu gelişmeler, aritokrasiden demokrasiye geçiş yaşanamazdı. O halde bu durumu başka bir şekilde açıklamak gerekmektedir. Böylece evrenle ilgili açıklamalarda mitler değişmeye ve yerini temel nedenlere bağlı açıklamaya logos’a bırakmaya başlamıştır. Ancak, bu durum, mitlerin yok olması anlamına gelmemektedir. İonia düşünürleri, yukarıda anlatılan nedenlerle doğrudan toplumsal, siyasal sorunlarla uğraşmayı daha sonra gelecek düşünürlere bırakarak, ’ mademki evrendeki olaylar tanrıların istekleri ve iradeleriyle oluşmuyor, bu olayların temelindeki gerçek nedir? Kendi kendine oluşan evrenin aslı, ana maddesi nedir?’ sorusuna mitolojik öykülerin dışında cevap aramışlardır. İonia düşünürlerinden sonra siyasal-toplumsal sorunları ele alan Sofistler’ den Protagoras, önceki döneme ait tanrısal olduğuna inanılan ‘yasalar her şeyin kralıdır’ şeklindeki Pindaros’un aristokratik açıklamasına karşı, ‘insan her şeyin ölçüsüdür’ diyerek karşı bir görüş ileri sürer. Üstelik bu anlayışını yine mitik bir öykü yardımıyla sergiler: ‘Canlılar yaratıldıktan sonra onları donatma işi iki kardeş tanrıya, Prometheus ve Epimetheus’a verilir. Epimetheus, doğaya ve birbirlerine karşı korunmaları için hayvanlara bol bol post, diş, tırnak dağıtmaya başlar. Sıra insana gelince ona verecek bir şeyin kalmadığını dehşetle görür. Çıplak, yumuşak insan, eli önünde acıklı bir şekilde acıklı bir durumda bakınıp durmaktadır. Prometheus insanın imdadına yetişir. Olympos’a çıkıp tanrılardan ateşi, ateşin yardımıyla yapılan araçları, dolayısıyla zanaatları, çalarak hayvanlardan korunması ve kendini donatması için insana verir. Böylece insanlar 24







kendilerini, öteki hayvanlardan ve doğadan koruyabilecek duruma gelirler. Ama o zaman daha insanlar devlet bilgisine sahip olmadıkları için, kendilerini birbirlerinin saldırılarından koruyamazlar. Öyle ki, bu yüzden neredeyse yok olup gideceklerdir. Olympos’dan ateşi çalan Prometheus’a fena biçimde kızmış ve bilindiği biçimde cezalandırmış olmakla birlikte Zeus, insanların bu durumuna acır; yok olup gitmelerine gönlü razı olmaz. İnsanlar birbirini yiyip bitirmesinler diye, Hermes ile insanlara devlet bilgisini gönderir. Hermes bu bilgiyi, zanaatların bilgisinin belli kişilere verilişi gibi, bazı kişilere mi vereceğini, yoksa herkese mi dağıtacağını sorar. Zeus, onu bütün insanlara dağıtmasını söyler’. Bu mit ile Protagoras, devlet bilgisinin tanrı soylu belirli bir sınıfa ait değil, tüm vatandaşlarda bulunması gerektiğini belirterek, demokratik bir politika anlayışını dile getirmekte ve yeni dönemin siyasal, toplumsal anlayışını yansıtmaktadır. Görüldüğü gibi, bugünün demokratik toplum ideali bile kaynağını antik Yunan kültürüne kadar dayanmaktadır. Böylece MÖ 6. yüzyıla kadar Yunanlılar doğa ve toplumun aynı güçler tarafından yönetildiğine inanarak, toplumsal ve doğa olaylarının açıklamasını mitolojik tanrıların iradesine bağlayarak mitolojik bir şekilde yapıyorlardı. Tarih MÖ 6. ve 5. yüzyılı gösterdiğinde, sorun evreni hangi güçlerin yönettiği biçiminde değil, olayların nasıl cerayan ettiği şeklinde ortaya konulmaya başlanmış ve mitlerden felsefi düşünceye geçiş aşamasına gelinmiştir. Felsefi düşünce döneminde, doğa, tanrıların iradesine bağlı olmaktan çıkmasına rağmen, doğa ve toplum ayrı ve farklı dünyalar olarak değil, mitik dönemin eseri olarak tek bir dünya olarak ele alınmaya ve algılanmaya devam etmiştir. Toplum ve doğanın aynı kural ve yasalara bağlı olduğu görüşü geçerliliğini sürdürmüştür. Bu süreçte insan ve doğa farklılaştırılması, en güçlü biçimde kişisel düzeyde Sokrates, siyasal düzeyde de Platon tarafından yapılmaya başlanmıştır. Sonuç olarak, mitler inanma, anlamlandırma gibi, gerek insanın doğa karşısındaki etkinlikleri, gerekse toplumsal kurum ve değerlerin inşasında bir referans alanı olarak insanlık tarihi boyunca varlığını devam ettirmektedir. Ancak düşünce tarihinde bir inanç biçimi olarak mitlerin egemen ve yaygın olduğu dönem, felsefi, dini ve bilimsel düşünce öncesi bir aşama olarak kabul edilir.

Mitik düşünce neleri konu etmektedir? Mitik anlamda, insan da dahil, doğal ve toplumsal dünya, tanrıların iradeleriyle açıklanabilecek ve dolayısıyla denetlenemez bir yapı arz eder. Başka bir ifadeyle, doğa ve toplum insanoğlunun yaratmadığı ve yasalarını kendisinin koymadığı ve asla değiştiremeyeceği bir dünya olduğu için, insan bunları ancak, mitik inançlar aracılığıyla anlamaya çalışabilir. Doğa ve toplumun işleyişine ancak tanrılara yakınlığı olan özel meziyet ve yeteneklere sahip olan üstün özellikleri olan sanatkar kişiler aracılığıyla vakıf olunabilir. Doğa ve toplumun değişmez nitelikte olduğunu kabul etmek, aynı zamanda insan tabiatının değişmez niteliklerini hayatın temeli olarak almak demektir. Beden-ruh; eros- logos ayrımında, beden ve erosun öne çıkışı söz konusudur. Düşünce tarihinde yer alan ve çağımızda egemen olan doğal toplum modeli, insan hayatının içerdiği etkinlikleri temelde pratik bir nitelik taşıdığı ve doğal zorunluluklardan kaynaklandığı görüşüne dayanmaktadır. Toplum anlayışları da, insanın doğal ihtiyaçlarının karşılanması;insan doğasından kaynaklanan doğal istek ve tutkuların tatmin edilmesi; doğal koşullara uyulması şeklinde somutlaşmaktadır. Örneğin, Sofokles’in, bir çok tragedyasında olduğu gibi, Antigone tragedyasında devlet yasaları ile Tanrıların kurallarının çatışması ve bunun sonucunda bireysel özgürlüge inanan Antigone’nin otoriteye baş kaldırışı ele alınır. Doğa, insan ve toplumun denetlenemeyeceği ve değiştirilemeyeceği görüşü, bir boyutuyla mitolojik düşünme biçimine temel olur. Bu bağlamda, örneğin insanın, doğanın ve toplumun değiştirilemeyeceği düşüncesine karşı, Orpheus’un, kurucusu olduğu söylenen mitik, mistik din anlayışı, reel dünyanın dışında var olduğu düşünülen farklı bir aleme vurgu yaparak, değişim arayışını temsil eder. Nitekim etkisini yüzyıllar boyu devam ettirir. Daha sonraki zamanlarda doğal toplum modeline karşı çıkacak olan, Sokrates sonrası felsefe düşünce geleneği ve Hristiyanlık, sembolik toplum modelini esas alacaktır. Bu anlayışa göre, insan ve toplum hayatının doğal zorunluluk ve itkilere, pratik etkinlik ve mantığa 25







indirgenmesi doğru bir yaklaşım içermez. Çünkü, dünya bilginin dışında var olmasına rağmen, bilgi aracılığıyla dışarıdaki dünyanın düzeni kurulur. Bu bağlamda mitolojik düşünce, ‘giriş’ kısmında da bahsedildiği üzere, ilk olarak, insanın hayatın içinde deneyimlediği olgu ve olaylar silsilesine göndermede bulunan benzetmelere ve analojiye dayanan bir düşünme biçimidir. Örneğin, ‘güneşin batması ile insan hayatının geçiciliği’ arasında kurulan ilgi analojiktir. Tümevarımcı ve tümdengelimci değildir. Bu düşünüşte doğa güçleri canlı varlıklar(tanrılar), insan-doğa, insan-insan ilişkileri ve doğal-toplumsal olaylar onların düşünce ve eylemlerinin ürünü kabul edilerek, mitlerle açıklanmaya çalışılır. İkinci olarak, mitolojik düşünce edilgen bir düşünme biçimidir. Doğal ve toplumsal olaylar, insan iradesinin dışında, denetlenebilir olaylar değildir. Tanrıların doğa ve insanla ilişkileri, onların sahip olduğu güç ve atfedilen mitik özellikler itibariyle iyilik-kötülük ekseninde gelişir ve rastlantısaldır. İnsana düşen bunları olduğu gibi kabul etmektir. Trajedya, komedya örnekleri, tanrıların doğa ve insanlarla ilgili eylemlerinin insan için rastlantısallığından ve bilinemezliğinden kaynaklanan birer yazgı ürünü olarak kabul edilir. Üçüncü olarak, insan biçimcidir. Tanrılar ve onların doğa ve toplumla ilişkileri, tek tanrılı dinlerdeki gibi insanlara bildirilen, sabit, değişmez inanç ilkelerine değil, insani algı, arzu, istek ve deneyimlere dayalı, insan kaynaklı hayali ve kurgusal öykülerden oluşmaktadır. Örneğin göğü ve yüceliği temsil eden tanrı (Zeus) bile gökyüzünde değil, uludağ anlamına gelen Olympos dağına yerleştirilir. İnsanlar gibi yerler, içerler, evlenirler, çocuk sahibi olurlar, gülerler, kızarlar, kısaca insan tasavvur ve tahayyülüne dayalı, çeşitli canlıların özelliklerine sahip somutlaştırılmış doğaüstü varlıklardır. Bu yüzden, dördüncü olarak, mitolojik düşünce tek bir formata sahip değildir, çoğul bir yapıya sahiptir. Mitolojik öyküler, sadece Antik Yunan ve Roma’ya ait değildir. Çin, Hind, Japon, İran, Türk, Aztek vs. pek çok toplum ve kültürün ürünüdür. Tarihte farklı mitler arasında yer yer etkileşim ve karşılaşmalar söz konusudur. Ayrıca çok sayıda kent devletine ayrılmış olan Yunanistan'ın her bölgesi bile kendi yerli mitini yaratmıştır. Efsane oluşturma Roma döneminde de devam etmiş, Roma, Yunan mitolojisinden etkilenerek kendi din ve mitolojisini kurmuştur. Romalılar, Yunan tanrılarını kendi tanrılarıyla bir tutarak isimlerini değiştirerek, efsanelerinin kimini benimsemiş, kimini atmış ve kimini de yerli efsaneleriyle karıştırmıştır.

MİTOLOJİNİN İŞLEVLERİ Mitler’in işlevleri dört ana noktada toparlanabilir. İlk olarak, mitler, evrenin ürpertici ve bağlayıcı bir gizem’e sahip olduğunu -mysterium tremendum et fascinans- insan bilincine yansıtmaktadır. Kendisi aracılığıyla evrende varolan ve gerçekleşen herşeyin olduğu gibi kabul edilmesini sağlamaktadır: Evren ve içinde barındırdığı varlıklar alemi, birbiriyle bağlantısız ve anlamsız değildir. İkinci olarak, mitler, insana hayatı, olayları ve insanın geleceğine ait yorumlayıcı-izah edici bütüncül bir imge geliştirmekte ve sunmaktadır. Örneğin Shakespeare’in sanatın işlevine dair yaptığı açıklama, insan perspektifinden ‘doğayı olduğu gibi gösterecek aynayı tutmak’ şeklindeki ifadesi, aslında bir bakıma mitolojinin işlevini hatırlatmaktadır. Bu mit kaynaklı yaklaşım, modern düşünce ve sanat anlayışı tarafından da kabul görmektedir. Mitler, uyanan insan bilincini kendini besleyen kaynakların gücüne devamlı tekrarlanan olaylarla inandırma işlevi görmektedir. Üçüncü olarak, mitler, oluşturduğu inançlar ile doğa karşısında ve toplumda görece istikrarlı ve ahlaki bir düzeni savunmaktadır. İnsanı doğa yahut coğrafya ve tarihle koşullanmış toplumsal grubunun gereksinimlerine göre biçimlendirir. Bu biçimlenme doğal, biyolojik ortamdan gerçek bir kopuş haline gelebilir. Örneğin bazı inançlar, adaklar, kurbanlar, çizmeler, kesmeler, dövmeler ve benzeri ritüeller, insan bedenini basit, doğal halinden daha kapsamlı, daha uzun süreli kültürel bir gövdeye üye yapmanın toplumsal yolları ve ürünleridir. Bu yolla birey toplumsal olanın organı haline gelir. İnsanın zihni ve duyguları buna denk düşen bir mitsel inançla sabitlenir. Sonuç olarak, her ne kadar kaynakları doğal olanla bir şekilde bağlantılı olsa da, insan ilişkileri toplumsal olarak kurgulanır ve üretilir. Böylece toplumsal hayatın devamlılığı korunmuş olur. Örneğin Hindistan’da kast düzeninin oluşumu, reenkarnasyon, Sati ritüeli ve mitik arka planı birbirini besleyen sürekliliklerdir. “Sati, eski bir Hindu adetidir. Ölmüş kocasının cesedinin yığılmış odunlarla yakılması esnasında, dul kalan eşi ateşin içine 26







canlı olarak atlayarak kocasının cesediyle birlikte kendisini de yakmasıdır. Toplumsal olarak kabul gören ve ritüel olarak da onaylanan bu davranışla, kadın, aileye sadakati, dul bir kadının ailesi için ne büyük bir onur kaynağı olduğunu göstermiş ve ölüm sonrası kendisinin daha üst bir varlık konumuna yükseltileceği inancına uygun davranmış olmaktadır.” Farklı toplum ve uygarlıkların uzun tarih içinde yükselmesi-yıkılması, onları destekleyen mitik yasaların döngüsel zaman içinde insani yazgı bakımından ikna ediciliğinin işlevi olarak değerlendirilebilir. Çünkü uygarlıkları harekete geçirici, kurucu ve dönüştürücü olan otorite değil, ortak inançlardan alınan esindir. Mitsel inançlar, toplumlara aksiyoner ruh üfleyen bir simgeler organizasyonudur. Örneğin Türk tarihindeki “Ergenokon’dan Çıkış” efsanesi, kökenci bir var oluşun mitolojik ilham kaynağıdır. Bu simge ve sembollerin önemini somut biçimde izah etmek her zaman olası değildir. Bir esin kaynağı olarak simge ve sembollerden tarihin belli dönemlerinde ihtiyaç duyulan mesaj üretilir, toplumsal ilişkiler yeniden düzenlenir. Böylelikle simgesel kaynaktan yeniden üretilen mesaj sayesinde insanlar, hem yeni bir toplumsal düzen kurmayı başarır, hem de inanılan değerlerle uyumlu bir deneyim yaşama imkanına sahip olabilir. Özellikle döngüsel mitolojik-dini zaman anlayışı doğrultusunda toplumsal çöküş ve yükseliş zamanları, anlamını mitik anlatı ve efsanelerden alır. Çünkü insan deneyimi tekrarlanabilir şeylerdir. Mitlerin dördüncü en canlı, önemli işlevi, insanın evren ve toplumsal dünya içindeki yeri ve anlamıyla ilgilidir. İnsan kendi var oluş anlamını, doğal ve toplumsal çevresinde bulabilmektedir. İnsan, mitler vasıtasıyla sırasıyla kendisiyle -mikro-kozmos-, ürettiği kültürüyle -mezo-kozmos-, ilişkili olduğu evrenle –makro-kozmos- ve her şeyin ötesinde yaratıcı tanrısal güç ve irade ile uyum içinde yaşamayı öğrenmektedir. Örneğin insan türünün iki cinsi olan erkek ve kadın arasındaki bitimsiz öne çıkma yarışını Hint mitolojisinden bir öykü ile anlaşılır kılmak mümkündür. ‘Tanrı, yaprağın hafifliğini, ceylanın bakışını, güneş ışığının kıvancını, sisin gözyaşını aldı; rüzgarın kararsızlığını, tavşanın ürkekliğini buna ekledi. Onların üzerine kıymetli taşların sertliğini, balın tadını, kaplanın yırtıcılığını, ateşin yakıcılığını, kışın soğuğunu, saksağanın gevezeliğini, kumrunun sevgisini kattı. Bütün bunları karıştırdı, eritti ve kadın yaptı. Yarattığı kadını erkeğe armağan etti’. ‘Tanrı kaplumbağanın yavaşlığını, boğanın bakışını, fırtına bulutlarının kasvetini, tilkinin kurnazlığını, boranın dehşetini aldı; sülüğün yapışkanlığını, kedinin nankörlüğünü, hindinin kabarışını, gergedan derisinin sertliğini onlara ekledi. Bunların üzerine ayının kabalığını, bukalemunun şıpsevdiliğini, sivrisineğin vızıltısını kattı ve erkeği yarattı. Yarattığı erkeği, adam etsin diye kadına verdi.’

DİN, DİNLER VE DİNİ DÜŞÜNCE Din Din etimolojik olarak, Arapça ‘usul, adet, tutulan yol, ve huy’ anlamına gelirken, eski Yunanca’da ‘korku ile karışık sevgi ve saygı’ anlamına gelmektedir. Rudolf Otto ise, dini ‘korkutucu, büyüleyici sır’ olarak tarif etmekte ve bu tanımın öne çıkan iki özelliğine vurgu yapmaktadır: Esrarengiz ve kutsal İnsan ile Tanrı’yı birleştirme anlamına gelen religare, evreni ve yaşamı meydana getiren sebep ya da insanları bir araya getiren kutsal sebep anlamına gelmektedir. Dinin anlaşılması, ilk etapta bizleri zorunlu olarak tanımlardan başlamaya götürür. Din tanımları bir önceki bölümde verildiği için, tanımlar konusuna girmeksizin, genel bir tanımı esas alarak din konusu ele alınabilir. Çünkü, her hangi bir din tarifi, dinin kendisi hakkında tam bir formel tanım içerdiği kadar, belli bir teorik perspektifi de içerdiğinden, dinin anlaşılması tanımlarla başlar. Geertz, dini konuyu açmamıza yardımcı olacak şekilde tanımlamaktadır: ‘İnsanlar üzerinde genel bir varlık nizamının kavramlarıyla formüle edilen ve bu kavramlar aracılığıyla gerçeğe son derece uygun motivasyonlar ve öğretilerle bağlantılı bir ruh halini örtüştüren, kapsamlı bir otorite hakimiyeti sağlayan semboller sistemidir’. Bir dinin inanç ilkeleri, toplum hayatında davranış ve eylemlere sinmiş 27







olarak bulunduğundan insanlar arasında ortak iletişim ve etkileşimi sağlamak için din, sembollere bürünmüş olarak görünür. Bu yüzden, toplum hayatında etkili olan inançları, geri planında inançların yattığı semboller üzerinden okuyabiliriz. Örneğin, ilk dikkati çeken dini sembollerden bazıları şunlardır: İslam’daki ‘kelime-i şehadet, ezan, cami’; hristiyanlık’daki ‘teslis, vaftiz, haç ve istavroz çıkarma, kilise’; Yahudilik’deki ‘ yedi kollu şamdan , kipa ve havra’ gibi. Geertz’in verilen tanımı, ortak vurguları içeren Berger ve Bellah’ın tanımlarıyla da örtüşmektedir . Din, ‘yüce, hürmete şayan ve kutsal olarak kabul edilebilecek bir geçerlilik kavramı tarafından yaratılan sonsuzluk duygusu ve bu duyguyu anlamlandırmayı sağlayan kavramsallaştırılmış bir kültürel sistemdir’. Bu kavramlar, ‘insanların hayatları boyunca kullandıkları sembollerle inşa ettikleri realitelerden üretilir’. Semboller, objeleri, hareket tarzını, ifadeleri ve sosyal davranışlara içkin olan anlamlandırılmış somut olayları içerir. Sembollere, insan hayatının bütünlüğünün sağlanması, hayatın anlamı ve amacı hakkındaki sorulara cevap vermesi, gündelik hayatın sınırı içinde karşılaşılan büyük acı ve vecd deneyimlerinin yorumlanması için ihtiyaç vardır. Dinin mahiyeti söz konusu olduğunda ise, inanç ve pratiklerde çeşitlilik söz konusu olduğu için, ortak bir noktada buluşmak her zaman kolay gözükmemektedir. Hiç şüphesiz aynı zamanda bir sosyal kurum özelliği taşıyan din, her topluma uygun bir yorum ve bünyeye sahip olmaktadır. Dinin toplumla olan münasebeti de bu yüzden sanıldığı kadar kesin veya tek taraflı değildir. Başta tanrı anlayışı olmak üzere, inanç ve ibadet ilkeleri, hayata bakış açıları ve hayata kattığı yorumlar birbirinden farklılıklar arz etmektedir. Örneğin, sosyal organizasyon bakımından gelişmiş bir toplumda çok tanrılı bir din hüküm sürerken, gelişmemiş veya gelişmekte olan bir toplumda tek tanrı inancı görülebilmektedir. Yine dinler, ilahi dinler gibi, tek tanrılılıkla özdeşleştirilmemelidir. Zira dinlerde birçok ilah anlayışı ve kavrayışı vardır. Bazılarında ise hiç tanrı yoktur. Diğer taraftan din, ilahi olsun olmasın toplumsal etkileri de çok çeşitlidir. Bazı dinler hayatın tamamını kuşatıcı ilkeler sunarken, bu husus bazı dinlere yabancı gelen bir düşüncedir. Sözgelimi, Eski Yunan’da tanrılar insanın ne yaptığı ile çok az ilgilidir. Çeşitli düzeydeki farklılıklara rağmen, bütün inanç sistemlerinin kendi içinde tutarlı bir hayat anlayışı ve disiplini sunduğu söylenebilir. Tek tanrılı dinlerde Adem ve Havva istiaresi insanın kökenini açıklar. Hayatın başlangıcını yaratılışla başlatır. Her dinin aynı inancı paylaşması söz konusu değildir. Tarihte ve modern zamanlarda hayatın başlangıcını, evrim gibi, yaratma dışında başka türlü açıklayan düşünce ve bilgi sistemleri vardır. Bütün dinler duyular dünyasının ötesinde, Tanrı, melek, cennet, cehennem gibi doğaüstü varlık ve özelliklere olan inancı paylaşmaz. Örneğin Konfüçyanizm, yeryüzündeki doğal uyumu kabul etmekle birlikte, onun arkasında yatan hakikatleri araştırmayla ilgilenmemektedir. Dini inanç sistemleri farklı şekilde tasnif edilmektedir. Bu konuda daha sistematik ve geniş bilgiye dinler tarihi ve din sosyolojisi kaynaklarından ulaşılabilir. Ayrıca her dinin kendisini anlatan kaynak eserlere müracaat edilerek, her bir dinin ortaya koyduğu ilkelere, doğru bilgisine ulaşılabilir. Bilimsel disiplinlere göre dinler, evrimci, pozitivist, hümanist dinler; animist, naturalist, totemist dinler; düalist ve monist dinler; Musevilik, Hristiyanlık ve İslamiyet ilahi dinler; Hinduizm, Budizm, Konfüçyanizm ve Taoizm Uzak Doğu dinleri olarak tasnif edilir. Başka bir tasnife göre, milli (Yahudilik) veya evrensel (İslam, Hristiyanlık) dinler şeklinde yapılmaktadır. İlahi dinleri merkeze alan tasnife göre ise, tek tanrılı-tevhide dayalı-, çok tanrılı- putperest- veya hak ve batıl dinler olarak tasnif edilir. Bu tasnif her bir ilahi dinin kendi iman esaslarını, kutsal kitaplarını, peygamberlerin geliş sırasını merkeze alarak yaptığı bir bölümlemedir. Şüphesiz, bir inanç sistemi olarak her bir din kendi bakış açısına göre değerli ve anlamlıdır. Bu manada sadece ateizmi ve agnostisizmi(bilinemezcilik) dışta bırakacak olursak, her bir insanın var oluşuna ve hayatına anlam katan inanç bağlısına göre doğru bir dindir. Çağımız dünya değerleri içinde bir dine inanma ve bu inancın gereklerini yerine getirme, temel haklar ve özgürlükler içinde en temel değer olarak kabul edilmektedir. Bu bağlamda bütün dinlere saygılı olmak gerekmektedir. Çünkü bu haklar içinde bir dine inanmama hakkı da mevcuttur.

28







Bütün çeşitliliğine rağmen, dinlerdeki ortak özellikler şöyle sıralanabilir: inanç, ibadet, duygu, bilgi ve etki boyutu. Din, inanç kaynaklı bir dizi simge, sembole sahiptir; Müslümanlıkta kelime-i şehadet getirmek, Hristiyanlıkta vaftiz olmak gibi. Bir takım temel inançlara, iman esaslarına dayanmayan bir din tasavvur edilemez. Her din, inanç ilkelerinden belli bir sistem kurar ve mensuplarından bunlara inanmalarını ister. Ayrıca inanç boyutu dinlerin temelini oluşturur. İnançlar olmadan din de olamaz. Daha önce ifade ettiğimiz gibi, saygıyla karışık bir korku duygusu uyandıran bu ilkeler, simge ve semboller, dini ayin ve ritüellerle bağlantılıdır. Putperestlikten tek Tanrı inancına kadar geniş bir yelpazede, inanılan ve itaat edilen bir varlık her dinde mutlaka vardır. Ancak tanrı anlayışları her dinin bağlılarının dini tecrübesine göre oldukça farklılaşmaktadır. Örneğin, tanrı olmadıkları halde, insanlar nezdinde yüksek saygı ve itaat derecesine ulaşmış insan yahut tartışmalı olsa da peygamber figürleri vardır. Buda ve Konfüçyüs bu tip inançları temsil etmektedir. Dinin pratik boyutu, aynı inanca mensup olan insanların yerine getirdikleri bütün dini pratikleri içine alır. Buna amel boyutu da denir. Tanrı inancında olduğu gibi, ibadet, ayin ve törenler de dinlerde çok çeşitlilik arz eder. İbadet ve ayinler dua etmekten başlayıp, belli zaman ve yerlerde toplu ibadetler yapma, çeşitli şarkı ve ilahiler söyleme, dine göre yapılması serbest ve yasak olan fiiller, yenilmesi helal veya haram olan gıdalar, kılık-kıyafet tarzlarına kadar gündelik hayatın her boyutunda çeşitli usul ve şekiller altında yapılır. Bunlar gündelik hayatın sıradan alışkanlık ve eylemlerinden farklı bir hava içerisinde gerçekleşir. Örneğin Tanrı için yakılan bir mum, aydınlanmak amacıyla yakılan mumdan farklı bir anlam taşır. Bu anlamda dinlerde belli zamanlarda, ibadet, ayin ve törenler için düzenlenmiş özel mekanlar vardır. Havra, kilise, cami gibi ibadethaneler, dinlere göre özel anlamları olan merkezi yapılardır. Buralarda yapılan ayin ve ibadetlere profesyonel din adamları rehberlik eder. İnsan ilişkilerinin düzenlenmesi için değer üretir. Dinin ibadet boyutu, onun sosyolojik boyutunu da içermektedir. Her din bağılıları arasında toplumsal ilişkiler kurmak ve bu ilişkileri sürekli tutacak yapılanmalara gitmek durumundadır. Böylece bireyleri birbirine bağlayarak, onların toplumsallaşmasına önemli katkılar sağlar. Çünkü insan yaratılışı gereği, toplum halinde yaşayan bir varlıktır. Dinin tecrübe-duygu boyutu, dindar bir insanın dinin tecrübi esaslarını, hayatının her hangi bir döneminde veya devamlı olarak yaşadığı ve kendi dünyasında bu tecrübeye katıldığı düşünülür. Bu katılımın derecesi ve şekli bireysel ve dinsel farklılıklara göre değişebilir. Dinin bu boyutu, çoğunlukla ümit, korku, huşu, vecd hali, mutluluk ve huzur bulma şeklinde tezahürlere sahiptir. Dinin bilgi boyutuyla, bütün dinler inananlarından asgari düzeyde de olsa bilmelerini istediği inanç ilkesi ve kutsal metinlerin olduğu düşünülür. Dini etki boyutu, diğer bütün boyutlarını kapsayan bir niteliğe sahiptir. Bir dinin dünyevi sonuçlarını gösterir. İnsanların neleri yapmaları, yapmamaları gerekir? Nelerden kaçınmaları gerekmektedir? İnsanlar dünyevi durumlar karşısında tavır alırken hangi zihniyete, bakış açısına sahip olmalıdır?

Dinlerin genel ve özel hususiyetleri hakkında daha geniş bilgi için Gustav Mensching’in “Dini Sosyoloji” (2004) adlı kitabını okuyabilirsiniz.

Dinin Anlam ve Önemi Dinin anlam ve öneminin bilinmesi, her şeyden, önce din fenomeninin genel özelliklerinin tanınmasını gerektirir. Dinin anlaşılması hususunda ana sorun, dinlerin anlaşılmasını sağlayacak tanımların çeşitliliği ve dinin toplumsal şartlarla ilişkisi hakkındaki varsayımlardır. Din ve toplum ilişkisinde, bakış açısına göre, bazen dini, bazen de toplumsal ve insani özellikler öne çıkarılmaktadır. Bunun sebebi, toplumsal yapı organizasyonlarında olduğu kadar, dinlerin öğreti ve pratiklerinde öne çıkan farklılık ve çok boyutluluktur. Din ve toplum konusu ele alınırken doğal olarak çok boyutlu bir bakış açısına sahip olmak gereklidir. Bu bağlamda, dinin anlam ve öneminin dile getirilebilmesi için kaçınılmaz olarak toplum yapıları hakkında ve özellikle insan tabiatı hakkında öne sürülen bazı varsayımların bilinmesi gereklidir. Bu konuda bilinen ilk varsayım, insanın ‘inanan bir varlık’, yani ‘homo-religious’ olmasıdır. Bunun tam karşıtı varsayım ise, dinlerin ortaya çıkışını insanlığın ‘sürçme’si, ‘yanılsaması’ ya da ‘halkın afyonu’ olarak gören varsayımdır. 29







Doğaüstü inançlardan başlayarak, mitlerden dine, çok tanrılı dinlerden tek bir Tanrı’ya imana kadar farklı tezahürlere sahip olan inanç alanı, adeta görünen ile görünmeyen, fizik dünya ve metafizik dünya arasında bağlantıyı kuran bir köprüdür. İman, kendi bedeninin sınırlılığıyla yetinmeyen insanın iki dünyanın bilgisini ve seyrini bir inanç etrafında birleştirerek, iki dünyayı kendisi için anlaşılabilir kılan bir yoldur. Hristiyan inancında, Papa Pontifex’in ismi, bu sebeple ‘köprücü’ anlamına gelmektedir. İnsan bu özelliğiyle diğer varlıklardan ayrılmaktadır. Din, sadece insanlar için vardır. İnsanlığın yeryüzündeki ilk edimleri ile başlayan ve farklı şeylere inanma biçimine tezahür eden inanma eylemi, tarihin seyri içinde farklı din ve inançlar şeklinde devam ede gelmiştir. Tarihsel birikim göz önüne alındığında, ilk çağlardan zamanımıza kadar insan eylemlerinin gösterdiği tezahürler arasında, en yaygın ve etkili olan din olayı, insanlık var oldukça devam edeceğe benzemektedir. Çünkü insanlar, bilimsel anlamda ispat edilemeyen veya gerçekten yanlışlanamayan var oluşsal meseleleri, dini inançları kaynak göstererek varlık dünyası içinde kendine anlamlı bir yer bulmaya çalışmaktadır. Yine insanlık tarihinde mitolojiden dine, çok tanrılı dinlerden tek tanrılı dinlere, hak veya batıl olarak tanımlanması farketmeksizin, birçok dine inanma, Tanrı’ya ibadet etme eylemi mevcuttur. Bu dinler aracılığıyla kültür ve medeniyetler inşa edilmiştir. Ancak zaman içinde, insanın bir dine olan bağlılığının azalması ve artması söz konusu olmakla birlikte, insanın inanma ihtiyacı ve bu ihtiyaca cevap veren bir din veya inanç sistemi ihtiyacı bütün zamanlarda açıkça görülmektedir. İnsanlar yeryüzünde bir bitki yahut hayvan gibi, doğum ve ölüm arasında sıkışıp kalmaktan kurtularak sonsuzluk arzusu içindedir. Doğanın kör kuvvetleri ve hayatın insanlara sunduğu eşitsiz şartlara karşı, hak ve adalet vadeden bir düzen istemektedir. Böyle bir düzeni de dinden başka bir yerde bulmak mümkün olmamaktadır. Yeryüzünde yaygın olan ve bağlıları bulunan birçok din ve inanç sistemleri vardır; bu din ve inanç sistemlerinin ortaya koyduğu esasların evren hakkında sunduğu inançlar bir birine karşıt olabilir. Bunların aynı anda doğru olması kabul edilebilir olmamakla birlikte, dünyadaki her insan modern üniversitelerde öğrenim görse, hatta bunlara devamlı din karşıtlığı öğretilse dahi, insanların dinden vaz geçebileceğini söylemek kolay değildir. Tarihte birçok insan ve insan gruplarının bilgisiz yaşadıkları görülmüştür, ama hiç birinin dinsiz yaşadığı görülmemiştir. Bir inanç sistemi olarak dinin, tarihin bütün dönemlerinde insan ve onun oluşturduğu toplum hayatı için zorunlu bir ihtiyaç olduğunu söylemek her halde yanlış değildir. Modern dünyada ideolojik görüşlerin gittikçe zayıflaması ve insanların yeni dini arayışlar içine girmesi boşuna değildir. Geleneksel toplumlarda din genellikle toplum yapısının merkezinde yer alır. Dinsel simge ve ayinler, toplumun maddi ve manevi kültürü ile -müzik, resim, hat, oymacılık, sema, menkıbe/öykü anlatımı ve edebiyat- iç içe gelişmiştir. Bilim ve teknolojinin gelişmesiyle birlikte, dine ve inanca karşılık bilimin rehberliğini, aklın öncülüğünü öne çıkaran modern, seküler toplumlarda, büyünün, mitolojinin veya dinin, kısaca doğaüstü inanç ve uygulamaların gittikçe ortadan kalktığı/kalkacağı varsayılıyordu. Ancak doğal ve toplumsal şarlardan kaynaklanan güvensiz ve zor durumlarda, bir insani sorun ve tehlike anında Tanrı’ya sığınma ve yardım talep etme yanında, büyüye benzeyen boş, batıl inançlar bile hala yaygınlığını sürdürmektedir. Özellikle tehlikeli işlerde çalışanlar ya da şans faktörünün başarılı olmada önemli olduğu meslek ve iş alanlarında faaliyet gösteren kişiler, madenciler, balıkçılar ya da sporcular gibi, normal şartlarda boş inanç kabul edilen itikat ve uygulamalara başvurabilmektedir. Örneğin, animistik biçimde, bir tenis oyuncusu büyük ve önemli maçlar öncesinde, uğur getirir inancıyla, hep aynı yüzüğü parmağına takmakta ısrar edebilmektedir. Büyü, astroloji, uğur, uğursuzluk veya okültizmden miras kalan inanışlar, insan hayatında etkili olabilmektedir. Benzer şekilde totemizmi andıran çeşitli bitki ve hayvan motiflerinden oluşan simge ve semboller, ticari firmalarda ve grup kimliği ve aidiyetini pekiştireceği inancı ile spor kulüplerinde amblem olarak kullanılmaktadır. Modern insanın dinler karşısında alması gereken tutum ve tavrı şu iki tarihi örnek çok güzel anlatmaktadır. İngiliz filozofu Bertrand Russell bir tarihte cezaevine gönderilir. Hatıralarında anlattığına göre, başgardiyan Russell’ın kimlik bilgilerini tespit etmek için, ‘hangi dindensiniz?’ diye sorar. Filozof 30







Russell, ‘ben agnostikim’ deyince, agnostisizmin ne anlama geldiğini bilmeyen gardiyan şu karşılığı verir: ‘pekala, nasıl olsa bütün dinler aynı kapıya çıkar’. On yedinci yüzyıl sonlarında, kendisine Hristiyanlık teklif eden Fransız misyonerlerine o zamanki Siyam Kralı’nın şu cevabı verdiği rivayet edilir. ‘Tanrı, bütün dünyada tek bir dinin hakim olmasını isteseydi, bunu kolayca yapabilirdi. Ama O, birbirinden farklı pek çok dinlere müsamaha gösterdiğine göre, anlaşılıyor ki, her biri kendi yolunda ibadet eden çok sayıda kullarının varlığından gayet memnundur’.

Din ve toplum konusunu ayrıntılı öğrenmek için Phil Zuckerman’ın “Din Sosyolojisine Giriş” (2006) kitabını okuyabilirsiniz.

Tarihte dinsiz bir toplumun olmaması neyi ifade eder?

Dinin İşlevleri Sosyolojik, psikolojik ve antropolojik açıdan bakılınca, din, toplumda oldukça çok işlevlere sahiptir. Her şeyden once, din, yaşanılan hayatı ve fizik dünyayı açıklamaya hizmet eder. Bu konuda salt açıklama yeterli değildir; açıklamanın aynı zaman da anlamlı ve tatmin edici olması gereklidir. Dinlerin makul ve anlamlı cevaplar verdiği muhtemel sorular şunlardır: Evren nasıl ve niçin yaratıldı? Dünya ve güneş nasıl ve niçin yaratıldı? Bitkiler ve hayvanlar nasıl ve niçin meydana geldi? İlk insan nasıl ve niçin yaratıldı? Yeryüzünde hayat nasıl başladı? Bu tip sorulara -bilimsel anlamda doğru veya yanlış kabul edilsin edilmesin, en anlamlı cevaplar dinlerde bulunabilmektedir. Bu konudaki sorulara, farklılıklar olsa da, öncelik sırasına göre başta Kitab-ı Mukaddes’in Tekvin Babı’nda (1-4) olmak üzere ve İncil ve Kur’an-ı Kerim’de bazı temel bilgiler verilmektedir. ‘Gökleri ve yeri yoktan var eden O’dur. Allah bir şeyi yaratmak isteyince, ona sadece ‘ol!’der, o da hemen oluverir’. Bakara/117 ‘O Allah’dır ki, yeryüzünde ne varsa hepsini sizin için yarattı. Sonra emir ve iradesini göklere yöneltti ve onları iç içe yedi tabakadan oluşan, yedi kat gök şeklinde mükemmel bir ölçüyle düzenledi. Hiç kuşkusuz O, her şeyi en iyi bilendir’. Bakara/29 Din hayatta karşılaşılan ve insan zihninde önemli yer işgal eden ölümcül soruların cevabını verir. Onlarla başa çıkma ve üstesinden gelmeye yardım eder. Hemen herkesin cevap aradığı, üstesinden gelmek istediği sorular vardır: ‘Ben kimim?’, ‘ben niçin buradayım?’, ‘benim yaşamaktaki amacım nedir?’, ‘öldüğümüz zaman ne olacak?’ Din, kendisiyle birlikte oluşan kültürün olduğu kadar, hayatın üzerinde inşa edileceği temel değer ve esasları ortaya koyar. ‘…Oysa siz ölü idiniz de, size hayat verdi. Ölü bir topraktan şu canlı bedeninizi yarattı. Sonra sizi öldürecek, sonra yeniden diriltecek ve sonunda yaptıklarınızın hesabını vermek üzere, O’na döndürüleceksiniz’. Bakara/28. Din, aynı zamanda, hayatın belirsizliklerini en aza indirme ve kontrol etmeyi temin eder. Belirsizlik kavramı, dinin cevap vermeye çalıştığı hayatın ‘büyük problemler’i düşüncesiyle bağlantılıdır. Din böyle devasa problemlere cevap üretme teşebbüsüyle, insanların ‘bilme ihtiyacı’nı karşılar. Böylece insanların hayat hakkında yaşadığı belirsizliklere karşı bazı çareler önerir. Bununla birlikte, unutulmaması gereken nokta, dinin önerdiği cevaplar içinde en önemli kavram, ‘iman’dır. Bu iman sayesinde insanlar, fiziksel alemde somut bir delilin olup olmadığına bakmaksızın bazı şeylere inanır. Çünkü din bir bilgi sistemi değildir. Çağlar boyunca, bir dine inanmanın insanlığa sağladığı olumlu katkı veya olumsuzluklar tartışılırken, bu husus göz önünden kaçırılmaktadır. Ancak din ile dünya arasındaki bağın sarsıldığı, olan biteni anlamlandırmada kriz dönemleri olmuştur.

31







Örneğin on dördüncü yüzyıl İtalyan şair ve filozofu Dante, erdemler ve din hakkında eleştirel yazılar yazarken, on dokuzuncu yüzyıl Alman filozofu Nietzsche, sadece imana dayalı dogmatik bir ahlaki kodu kabul etmenin yalnızca mantık dışılık değil, aynı zamanda insan potansiyelini sınırlamak olduğunu söylemektedir. Buna karşılık Fransız sosyolog Emile Durkheim ise, bunlara ilave olarak, dinin hayata karşı eşsiz bir cevap sunduğunu ve bu cevabın toplumda ortak olarak paylaşılan inançlar yoluyla sosyal birlik ve dayanışmayı sağladığını söyledi. Böylece, bir bakıma, din bir inanç sistemi olarak toplumsal birlik ve bütünleşmeye hizmet etmektedir. Bir sosyal grubun yeteneği paylaşılan ortak inançlarla etkileşim başarısına bağlı olmakta ve sosyal kontrolü sağlanması da bu inançlar sayesinde gerçekleşmektedir. Din, gruplar halinde yaşayan insanların grup içinde paylaşılan ortak inançlar dolayısıyla kendi kimliklerini tanımlamasını sağlar ve ortak bir dünya görüşünün grup tarafından paylaşılma ortamını hazırlar. Yukarıda sayılan işlevlere ilave olarak, din bir kimlik inşa ederek, insanları potansiyel olarak biz ve öteki olarak tanımlar. Avrupa’da Katolik ve Protestan Hristiyanlar arasında yüzlerce yıl devam eden din savaşları, İslam dünyasındaki siyasi ve Şii-Sünni mezhepler arasındaki çatışma ve savaşlar kimlik tanımlamalarının eseridir. Dinlerin savaş ve çatışmaya alet edilmesi, dinlerin evrenselci yorumlarının zayıfladığı veya dış dünyayı anlamlandırma işlevini kaybetmeye başladığı zamanlarda ortaya çıkmaktadır. Toplumsal gelişme ve değişmeye bağlı olarak, değişen dünyaya değişmeyen tepkiler vermek, din ve değişim sorununun ehemmiyetini de ortaya koymaktadır. Bu tip olumsuz işlevlerine rağmen, dinin evrensellik vurgusu sayesinde çatışmaları yatıştırıcı ve yeryüzü barışına olan katkısını unutmamak gereklidir: Bütün insanlar, Adem ve Havva’nın çocuklarıdır. Dinlerin en evrensel mesajlarından biri budur. Ve ‘Dinde zorlama yoktur’.

Bu konuda daha ileri okuma için Georges Corm’un “Yirminci Yüzyılda Din Sorunu” (2010) isimli kitabı okuyabilirsiniz.

Dinin en önemli işlevi nedir? Son olarak, Amerikan antropolog Clifford J. Geertz’e göre, din, bir anlam dünyası sunar. Geertz, dinin insanın hayatını nasıl sürdüreceğine, yaşayacağına dair bir model sunduğunu söyler. Bu açıdan din bireylere gündelik hayatı nasıl sürdürmesi gerektiğini gösterir. Peygamberlerin ve din ulularının söz, fiil ve eylemlerini örnek almak suretiyle, insanlara model hayat tarzları önerir. Hristiyanlık’ta gelenek, İslam’da hadis-i şerif, kutsal kitaplardan sonra ikinci kaynak kabul edilir. İyi bir hayat yaşamak için sunulan model davranışlar hakkında Yahudilikteki “on emir”, bu anlamda önemli bir örnek olarak zikredilebilir: “…Karşımda başka ilahların olmayacaktır! Kendin için oyma put, yukarıda gökte olanın, yahut aşağıda yerde olanın, yahut yerin altında sularda olanın hiç suretini yapmayacaksın! Onlara eğilmeyeceksin ve onlara ibadet etmeyeceksin!…Allah’ın rabbin ismini boş yere ağza almayacaksın! Sebt günü takdis etmek için onu hatırında tut! Babana ve anana hürmet et! Katletmeyeceksin! Zina etmeyeceksin! Çalmayacaksın! Komşuna karşı yalan şehadet etmeyeceksin! Komşunun evine tamah etmeyeceksin!” Tekvin,XVII/5-8, Çıkış,XIX/5-6,Tesniye,V/12-15, Tesniye,V/16,Tesniye,V/21. Her şeyin ötesinde antropolojik bakış açısıyla din, pek çok özelliğiyle öne çıkar. Gerçekte din toplumda pek çok amacın gerçekleştirilmesine hizmet eder. Dinler, bir toplum inşa ederken, bir araya gelen insanların ihtiyaç hissettikleri sorunlara da, toplumun bir birine kenetlenerek yaşamaları ve toplumsal hayatı sürdürmeleri için kurallar ve çeşitli çözümler önerir. Dinler kültürlere katkıda bulunur ve şekillendirir. Bu yüzden bir kültür içinde dinin yeri o kadar merkezidir ki, bir kültürü araştırmak, onun geri planında arka var olan -ister mitik olsun, ister dini olsun- inanç, bilgi ve düşüncenin araştırılması demektir. 32







Dinler hakkında daha fazla bilgi alabilmek için Kur’an-ı Kerim’i ve (Tevrat ve İncil) Kitab-ı Mukaddes’i okuyabilirsiniz.

Dinler ve Dini Düşünce ‘De ki, O Allah’tır ve tektir.Allah, herkesin kendine muhtaç oluğu, ama kendisinin hiç kimseye muhtaç olmadığı eksiksiz bir samed’dir. O, doğurmadı, doğurulmadı. O’nun hiçbir dengi ve benzeri de yoktur’.Kur’an-ı Kerim, İhlas/1-4. ‘İster gece ister gündüz olsun, Rabbiniz sizi hiç yüzüstü bırakmadı. O sizi hor görmez. Sonraki hayatınızda şimdi yaşadığınız hayattan daha zengin ödüller sizleri beklemektedir.’ ‘Rabbinizin size verdiklerinden hoşnutluk duyacaksınız. O sizi yetim bulup korumasına almadı mı? Hata yaptığınızı görüp de size doğru yolu göstermedi mi?Yoksul iken sizi zengin yapmadı mı?Öyleyse yetimlere kötü davranmayın, dilenenleri azarlamayın.Öyleyse rabbinizin iyiliğini herkese bildirin.’Kur’an-ı Kerim, Duha/4-11 Kutsal bir kitap olan Kur’an’ı Kerim’den alıntılanan ayetler, dinin binlerce yıldan beri insan hayatına neden bu denli nüfuz etmiş olduğuna ışık tutmaktadır. Bu kitap, Tanrı’nın her birimizi gözetip kolladığını, bu dünyada insanların her türlü ihtiyacının karşılandığını ifade ediyor. O’na inanan, ibadet eden ve bu dünyada iyilik edenlere, öte dünyada da bu dünyadakilerden daha iyi nimetlerle dolu bir hayatın bizleri beklediğini müjdelemektedir. Yeryüzündeki bütün dinlerin aynı inanışlara sahip olduğu ve yukarıdaki inançlara katıldığı söylenemez. Ancak din farklı biçimler alsa da, bilinen bütün toplumlarda bir din vardır. Tarihin sözünü ettiği, ancak arkeolojik kalıntılar yoluyla varlıklarını bildiğimiz ilk toplumlar, dinsel simge ve törenlerle ilgili oldukça çok iz ve işaretler bırakmıştır. Bu da bize göstermektedir ki, din, tarih boyunca insan deneyiminin merkezinde yer almış, yaşadığımız çevreyi algılama biçimini ve bu çevreye verdiğimiz tepkileri etkilemiş ve hala da etkilemektedir. Kur’an’da bildirilen ayetlerde din, peygamberin şahsında, insana hayatta karşılaştığı zorluklara karşı bir teselli ve destek veren bir kaynak olarak sunuluyor. Bu özellikleri yanında, insanın varlık algısı değiştiği ve toplumsal düzen anlayışı bozulduğu zaman din, öteden beri şiddetli çatışma ve toplumlararası savaşların kaynağı da olagelmiştir. Oysa Kurân’daki gibi, bir başka kutsal kitap olan İncil’de de verilen öğütlere bakılacak olursa, din insanlığa gündelik hayatı ve toplumsal hayatı sağlıklı olarak sürdürecek öğütler vererek, insan ve toplumlara savaş ve çatışmaları önleme adına nice ince mesajlar vermektedir: İslam, kelime olarak barış anlamına gelmektedir. İncil’deki öğütler de, bir bakıma Kur’an- Kerim’den farklı değildir. ‘Ne mutlu yaslı olanlara; çünkü onlar teselli edilecekler’ ‘Ne mutlu halim olanlara; çünkü onlar yeri miras alacaklar’ ‘Ne mutlu merhametli olanlara; çünkü onlara merhamet edilecek’ ‘Ne mutlu yüreği temiz olanlara; çünkü onlar Allah’ı görecekler’.Matta/5. ‘Dileyin size verilecektir; arayın, bulacaksınız; kapıyı çalın, size açılacaktır. Çünkü her dileyen alır, arayan bulur ve kapı çalana açılır’ ‘Dar kapıdan girin, zira helaka götüren kapı geniş ve yol enlidir.Çünkü hayata götüren kapı dar ve yol sıkışıktır ve onu bulanlar azdır’.Matta/7; Luka/11. ‘Sizi sevdiğim gibi, birbirinizi sevin.Bir adamın dostları uğruna canını vermesinden daha büyük sevgi kimsede yoktur’.Yuhanna/15 ‘Misafirperver olmaya dikkat edin, size eza edenlere hayır dua edin’. ‘Mümkünse, bütün insanlarla elinizden geldiği kadar selamette olun’. Romalılar/12 İncil’den (Yeni Ahit) alıntılanan bu sözler de, bir önceki ayetlerde olduğu gibi, Tanrı’nın iyiliğini ve evrenselliğini anlatıyor. Kur’an’daki ayetlerin işaret ettiği inançlarla, İncil’de ifade edilen insani 33







hakikatlerde dile getirilen duygu ve düşünceler pek çok noktada ortaktır. İslam, Yahudilik ve Hristiyanlığın kökenleri ve kaynağı aynıdır. Her üç dinin de ortak olarak tanıdığı pek çok inanç, ibadet, ahlak ve hukuk ilkesi vardır. Dinler, insanlığın mutlu olabilmesi için doğal ve toplumsal dünya kaynaklı sorunları aşmak için, insanları sevgiye, kardeşliğe, yardımlaşmaya, dayanışmaya ve fedakârlığa çağırmaktadır. ‘insanların en hayırlısı insanlara en fazla yardımcı olandır.’ Dinler, insanları dinsel hedefler uğruna, gerekirse kendi hayatlarını feda etme noktasına nasıl getirebiliyor? Dinin insan toplulukları üzerinde bu denli etkili olmasının sebebi nedir? Din toplulukları hangi şartlarda birleştirir ve hangi şartlarda ayrıştırır? Bu sorulara cevap bulabilmek için, dinin gerçekte ne olduğu sorusunun sorulması ve çeşitli inanma eylemlerine bakarak karşılaştırmaların yapılması gerekmektedir. Ayrıca son yüzyılda egemen olan dünya görüşlerinin dine bakışı, farklı dinlerin yapılanma ve örgütlenme türleri incelenmeden bu sorulara cevap vermek kolay değildir. Nihai anlamda, dinin modern dünyadaki etkisi üzerinde durmak, yeni dini sosyal hareketleri değerlendirmek gerekmektedir. Çünkü din, tarihin en eski ve köklü yapısıdır.

MODERN TOPLUM VE DİN İnsanlığın din karşısında ilgi ve alakasının en aza indiği veya öyle düşünüldüğü zaman dilimi, bir istisna olarak son yüzyıllar olmuştur. Çünkü 19. yüzyıl Avrupa düşüncesi modernlik anlayışıyla birlikte, Hristiyanlığın veya genel olarak bütün dinlerin karşısına adeta, bilim adı verilen yeni bir Ad hoc (ideolojik, geçici ve moda vari) din koydu. Bu dinin klasik dinlerden yegane farkı Tanrı’yı, yani tabiatüstü bir varlığı o dönemdeki egemen maddeci- evrimci bilim anlayışı gereği kabul etmeyişi idi. Bunun nedeni, Avrupa’da Hristiyanlığın ’insanlığı kurtaracağı’na olan inancın, bilimin ‘insanlığı kurtaracağı’ inancıyla yer değiştirmesidir. İnsanlık tarihini açıklama iddiasına sahip tarih felsefeleri ve varlığın mahiyetini kesin olarak bilme iddiasına sahip olan bilimci ve pozitivist anlayışa göre, ‘modern dünyada din, doğruluk ve geçerliliğini kaybetmiş bir kurum ve değer alanıdır. Geçen yüzyıllarda insanlığın bir dine inanması, bilgisine ulaşmadığı şeylere bir sır ve gizem atfetmesinden kaynaklanmaktadır. Modern toplumun esas özelliği, doğaüstü varlık ve ilkelere dayanan mistik, metafizik ve büyüsel özellikler ihtiva eden klasik dinlerin etkisinden kurtularak ‘rasyonel-bilimsel düşünce’yi hayata, topluma hakim kılmasıdır. Modern toplumun gerektirdiği ahlak, hukuk ve değer anlayışı da, doğal olarak, dini inançlara değil, pozitif bilimsel verilere dayanmalıdır’. Modern zamanlarda dinlerin yerine geçmeye uğraşan bilim, çeşitli ideoloji ve dünya görüşleri ortaya çıkmış olsa da, bunların dinin işlevlerini üstlenebilecek özelliklere sahip olduklarını ve dinin yerini alabileceklerini söylemek pek mümkün gözükmemektedir. Çünkü, Tanrı, ölümsüzlük ve özgür irade düşüncesini inanç sistemleri dışında tatmin etmek kolay olmadığından, inanç sistemlerinin doğruluğunu ya da yanlışlığını bilimle ispat etmek de, çürütmek de imkansızdır. Örneğin, sosyal hayat ile ilgili olarak, aile kurumu söz konusu olunca insanlık, biyolojik tekamül nazariyesine ve nikahsız hayata değil, daha çok Adem ve Havva istiaresine itibar etmektedir. Keza toplumsal eşitlik ve ırk ayrımı veya ekonomik eşitsizlikler konusunda yaşanan karmaşıklık, insanlar ‘bütün insanlar Adem ve Havva’nın çocuklarıdır’ fikrini, çeşitli siyasal, sosyal ve iktisadi doktrinlere oranla daha çok inandırıcı bulmaktadır. Öte dünya inancı bu yüzden insanlığın hayal ve beklentileri doğrultusunda en önemli inanç ilkelerinden biri olmaya devam etmektedir. Aradan geçen yaklaşık iki yüzyıllık insanlık deneyimi, dine karşı yürütülen bilimsel, ideolojik, siyasal, sosyal ve kültürel politikalara rağmen, insan ne din dışı bir dünya kurabilmiş, ne de mitik, metafizik soru ve endişelerinden uzak kalabilmiştir. Ayrıca yalın olarak rasyonel bilimsel bilgi insanlığa bütünüyle refah, barış ve özgürlük de getirebilmiş değildir. Oluşturduğu ahlak, hukuk, devlet, toplum ve aile gibi kurum ve değerler, meşruiyet arayışlarını bitirebilmiş değildir. Sonuç itibariyle, dinin sosyal kurumların en köklü ve üniversel olanı olduğu anlaşılmıştır. Ve de din gibi çeşitli metafizik inanç, öğreti ve öykülerde cevabı aranan soruların, çözümü aranan sorunlar ve tatmini istenen ihtiyaçların belli bir zamana bağlı değil, bütün zaman ve mekanlara ait, yani evrensel olduğu anlaşılmıştır. Bu konuda ortaya çıkan en önemli sonuç ise, insanlık yukarıda sayılan insani ihtiyaçları değil, ancak onların karşılanma biçimini değiştirebilmektedir. Komünizm, faşizm ve kapitalizm gibi son yüzyıllarda hayatımıza egemen 34







olan siyasi ideoloji ve rasyonel toplum kurgular, metafizik referansları ve göndermeleri reddettiği için Ad hoc seviyesinde kısmi geçerliliği olan dünya görüşleri olmuştur. Sosyolojik dille ifade edecek olursak, sadece aklı ve fizik dünyayı baz alan seküler-laik bilimsel görüşlerin artık kendi başına geçerliliği sorgulanır olmuştur. Çünkü insanın inanç alanı, rasyonel bilgi birikimini değil, duygu ve gönül dünyasının işlenmişliğini gerektirmektedir ve insanın inanma eylemi yok olmayacak bir özelliktir. Çünkü dinlerde otoritenin kaynağı, özellikle tek tanrılı dinlerde, vahiy yoluyla kendi varlığı ve mesajlarını bildiren Tanrı’dır, yani yüce bir varlıktır. Seküler dünya görüşlerinde ise, insan aklı ve insanın fizik dünyadaki deneyimleridir. Mitik ve teolojik sistemlerle, bilimsel ve ideolojik siyasal sistemlerin- marksizm ve faşizm gibi- farkı bu noktada düğümlenmektedir. Yukarıda bahse konu olan karşıtlıklar nedeniyle modern dünyada en çok karşı karşıya getirilen din ve bilim konusunda tartışmalar, genellikle bakış açısı ve metodolojik sorunlardan oluşmaktadır. Kutsal varlık ve ilkelere referansı olan dinler ve inançlar yanında, insanların yaşanılan dünyada hakikate yaklaşmak için geliştirdiği en üniversel etkinlik, bilimsel bilgi etkinliğidir. Fakat bilim ne dinler gibi irrasyonel konularla uğraşır, ne de bilim adamları peygamberlik iddia edebilir. Bilim, doğruluğu veya yanlışlığı araştırılabilen hipotezlerle uğraşır. Aksine ispatı veya reddi mümkün olmayan inançlarla uğraşmaz. Bilim adamları arasında dinsiz olanların da, dindar olanların da bulunması, bilimin insanlara bir inanç sistemi sunacak özellikte olmadığının göstergesidir. Bir bilim adamının Tanrı’ya inanması veya inanmaması, bilimin ön şartı olamaz. Yine bir bilim adamının dindarlığı Tanrı’nın varlığını ispat etmediği gibi, inanmaması da Tanrı’nın yokluğunun delili değildir. Çünkü din bir bilgi sistemi değil, bir inanç sitemidir. Ayrıca modern çağ öncesi olduğu gibi, bir dinin hoşnutsuzluk yaratması, dinlerin yadsınması ve ortadan kalkması için yeterli bir sebep değildir. Bir din veya inanç sistemi, ancak başka bir din ve inanç sistemi ile yer değiştirebilir. Çünkü insanlar evren veya dünya üzerinde anlamlı bir yer işgal ettiklerine inandıkları zaman mutlu ve mutmain olmaktadır. Tanrı, ebedi hayat ve insanın bütün yaratılmışlara üstün olması gibi inançlar, ispatı veya çürütülmesi mümkün olmayan inançlardır. İnsanlar dünyanın değişken yapısı, şartları ve değer anlayışı karşısında değişmeyen, sabit esaslar aramaktadır. Bu yüzden dinde biyolojik evrime ait bilgiler değil, Adem ve Havva istiaresi vardır. Bu istiare, insanın organizmasının nasıl meydana geldiğini değil, daha çok insanın dünyadaki yerini ve önemini bildirir. Biyolojik evrim kuramına, savaşlara, ekonomik dengesizliğe, yoksulluğa, ırk ayrımına ve kürtaja en büyük tepki ve direncin dinlerden gelmesi boşuna değildir. Sayılan bu bir kaç özellik bile dinin toplumsal ilişkilerle ne kadar ilgili olduğunu gösteren örneklerdir.

Din ile ilgili geniş bilgi ve değerlendirmeler için Thomas Luckmann’ın “GörünmeyenDin; Modern Toplumda Din Problemi” (2003) kitabını okuyabilirsiniz.

Din ile bilimi birbirinden ayıran temel farklılık nedir?

Toplum ve Toplumsallık İnsan, kendi başına yaşayan bir varlık değildir ve o ancak doğal ve toplumsal çevresiyle var olabilir. Aristo’nun diliyle, insan politikon zoon’dur; yani siyasal-sosyal bir varlıktır. O’na göre, ‘yalnız yaşayan ya Tanrıdır, ya da hayvandır’. Başka bir ifadeyle, bir bebeğin ‘insan haline gelmesi’, kişilik ve kimliğinin oluşması, topluma, üretilmiş kültürel değerleri benimsemesi yalın bir süreç değildir. İnsan doğal ve toplumsal bir çevre içinde doğar, büyür, gelişir ve topluma katılır; onun bir üyesi olur ve kendini gerçekler. Biyolojik varlığı yanında doğal çevre şartlarıyla etkileşim içinde insanı inşa eden dil, din, kültür, iktisadi yapı, yönetim biçimi, kıyafet tarzı, beslenme kültürü vs gibi pek çok insani özellik, çoğunlukla toplumsal çevre içinde öğrenilir ve şekillenir. Başka bir ifade ile, insan yaşadığı çevrenin evladıdır. Toplumsal çevre başta, insanın inanç, tutum ve davranışlarının şekillenmesinde önemli roller yerine getirir. İnsan ilişkilerini düzenleyen yapı, kurum ve değerler toplumsal olarak öğrenilir, benimsenir. 35







İnançlar, bilgi, felsefi ve estetik düşünceler, hukuki ve ahlaki tutum ve tavırlar toplumsal çevre içinde ortaklaşa paylaşılan öğelerdir. Toplumsal kurumlar, siyaset, hukuk, ekonomi, ahlak, din ve estetik gibi her kurum ve değer alanı toplumsal çevrenin rengini taşır. Yeryüzünde kültür ve medeniyetler arasında görülen farklılıklar, değişik sosyal çevrelerin etkileridir. Bu bağlamda her insan bir doğal, toplumsal çevrede doğar ve böylelikle farklı ırk, dil, kültür ve inanca sahip olur. Toplumsal çevrenin farklı olması sebebiyle, dünya üzerinde yaşayan insanların davranış, tutum, düşünce, duygu ve değerleri neredeyse sınırsız çeşitliliğe sahiptir. Bireysel farklılıklar bir yana, yeryüzünde yüzlerce farklı dil konuşulur, yüzlerce farklı dine inanılır, farklı değer yargıları paylaşılır. Hayata ve dünyaya bakış açısı, kutsal gün ve zamanlar, mekanlar, algı ve kabuller, kısacası insanların dünya görüşleri doğal ve toplumsal çevre şartları yüzünden farklılaşmaktadır. Bazı toplumsal ve kültür çevresinde, örneğin erkekler birden çok kadınla evlenir, bazılarında ise kadınlar birden çok erkekle evlenir ya da tek eşlilik esastır. Bazı kültürlerde domuz eti yemek yasaktır, bazılarında ise domuz etinin çok özel bir besin değeri vardır. İnsan davranışının hemen her yönü; aile, iş, evlilik, arkadaşlık, komşuluk, alış-veriş, iletişim, kültüre ve sosyal çevreye göre değişir. Toplumsal farklılık ve çeşitliliğe rağmen, insanlarda ortak olan pek çok özellik de vardır. Bütün insanlar aynı türün üyeleridir. Benzer fiziksel özelliklere, gereksinimlere ve yeteneklere sahiptir. Farklı dilleri konuşmasına karşın, herkes bir ya da birkaç dili konuşur ve bunları oldukça benzer biçimlerde kullanır. Farklı cinsel alışkanlıklara sahip olmakla birlikte, her insanın bir aile anlayışı ve yapısı vardır. Bütün toplumlarda yakın akraba ve çocuklarla cinsel ilişki yasaktır. Adam öldürmek, hırsızlık yapmak, yalan söylemek vs doğru bir davranış değildir. Bu nedenle, insanlar arasındaki farklılıklar, çoğunlukla doğuştan ve genetik yapıdan, yahut sosyal ve kültürel çevreden kaynaklanabilir. Başka bir ifade ile, insanların sosyal çevre içinde öğrendikleri, kimliklerini inşa etmek için kendilerine mal ettikleri inanç, tutum ve davranışlar, genel olarak bireyin sosyalleşme süreci olarak tanımlanır. İnsan ve çevresi arasındaki ilişkileri çeşitli sosyal bilim dalları kendine göre alır ve inceler. Sosyoloji ve antropoloji, toplumsal çevre etmeni içerisinde insanın topluma uyumuna yardımcı olan ve belirli ortak tutum ve davranışları kazandırmada birincil ve ikincil ilişki ağından bahseder. Toplumlar kendiliklerinden var olmadıkları gibi, toplumu oluşturan insan kümeleri de farklılıklarına ve yaşamlarına bir anlam vererek beraber yaşarlar. Kendisi ve diğerlerini, bildikle yabancıyı ayırt eden, kısaca insanın kendine ait olarak gördüğü sosyal çevrenin sınırlarını çizen toplumsallık, yukarıda ifade edildiği gibi, iki tür toplumsallık biçiminde tezahür eder. Birincil ilişki ağı veya birinci tür toplumsallık, akrabalık, komşuluk ve arkadaşlık gibi bireyler arası, gerçekten yüz yüze ilişkiler çerçevesinde kurumsallaşan toplumsal ilişkilerdir. Bunlara sosyoloji literatüründe birincil toplumsallık veya birincil ilişkiler denir. İkincil toplumsallık türü ise, genele yöneliktir. İnsan ait olduğu bütünün/toplumun çok küçük bir parçasıyla somut ilişkidedir. Hatta ilişkide bile olmayabilir. Ama yüz yüze, somut bir ilişkinin olmaması, insanın kendini bir bütünün parçası olarak görmesini engellemez. İnançlar, semboller toplumların kendi kendilerini tasvirleri, yaygın inançlar, insana hangi bütüne ait olduğunu ve var oluş sorunsalına vermesi gereken anlamı, atfetmesi gereken değeri çeşitli yollardan, eğitim ve öğretim veya medya yoluyla sürekli hatırlatırlar. Modern zamanlarda ilişkilerin kurulma biçimine bakılarak, ikincil toplumsallıklar da ikiye ayrılabilir. Mitler, dinler, etnik farklılıklar ve tarikatlar gibi, geleneksel topluma özgü ve var oluş sorununa, metafizik, yani toplum ötesi, kozmik bir anlam veren somut ikincil toplumsallıklar, modern toplumsallığı oluşturan ulus, halk, burjuva, proleter gibi kavramlar üzerine toplumsal ilişkileri oturtmak isteyen soyut ikincil toplumsallıklardan ayrılır. Mitik efsaneler, din ve tarikat gibi modern dünyada etkinliği azalan somut ikincil toplumsallıkların yeni uzantıları bir ölçüde dernekler, sivil toplum kuruluşları, siyasal partiler ve benzeri kuruluşlarda karşılığını bulur. Soyut ikincil toplumsallık çağımızda en güçlü ifadesini ‘ulus-devlet’ kavramında bulmaktadır. Toplumun bütününde ifade ve anlamını bulan, salt geneli içeren, elle tutulmaz gözle görülmez bir ilişkinin simgesidir: Ülke, vatan ve ulusu adına her türlü fedakarlıkta bulunmak, ulusa ait olanla başka uluslara ait olan kurum ve değerler arasında ayrım yapmak gibi duygu ve düşüncelere sahip olmak soyut ikincil toplumsallığa dair en çok bilinen özelliklerdendir. 36







Birincil ve ikincil Toplumsallık nedir?

MİTOLOJİ, DİN VE SOSYAL ÇEVRE Tarihin alaca karanlığından bu yana, mitlerden dine, kabul edilen her inanç, kendisinden kuşku duyulmayan ve kendisine kuvvetle inanılan ilkeler ortaya koymuşlardır. Bu ilkeler insan hayatının her boyutunu etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Toplumun çekirdeği oalarak kabul edilen aileden başlamak üzere, yönetim, hukuk, eğitim, kültür ve ekonomi vs gibi bütün toplumsal sektör ve organizasyonlar, sosyolojik anlamda, din ve inançlardan alınmış esinlerle inşa edilmiştir denebilir. Bu yüzden toplumsal hayattaki dikey ve yatay ilişki ağında otorite, uyum ve süreklilik anlamında istenilen düzen anlayışı bu kaynaktan beslenmektedir. Çünkü, bir insan, doğal olarak, kendisinin üstünde Tanrı’dan başka güç ve otorite kabul etmez. İnsanın doğal ve toplumsal çevre ile ilişkisi, genel olarak bu ilke etrafında oluşur ve biçimlenir. Mitik dinlerin veya tek tanrılı dinlerin egemen olduğu toplumların çok yönlü örgütlenmesine bakılınca, insanların bir arada yaşama ideali daha çok dinler aracılığıyla gerçekleştiği görülür. Bir kişi veya küçük bir toplulukla başlayan inançlar, gelişerek, değişerek ve farklılaşarak, öğreti, kurum ve topluluk olarak yerelden evrensele genişlemekte ve yaygınlaşmaktadır. Aksi halde inançlar daralmakta, bağlıları azalmakta, hatta ortadan kalmaktadır. Tarihte bunun birçok örneği vardır. Farklı din ve kavimleri bir arada yaşatabilecek genişliğe ve işlenmişliğe sahip olabilen dinler, evrensellik vasfı kazanabilmektedir. Örneğin mitolojik dönemde bir ülkeyi fetheden topluluklar, AntikYunan ve Roma gibi, panteonlarına fethedilen toplulukların tanrılarını ekleyerek mitlerini genişlettikleri gibi, diğer dinler de bünyelerine dahil ettikleri toplumların kültürünü etkilemiş ve kendileri de bu toplum kültürlerinden etkilenmişlerdir. İslam dini, örneğin, Hristiyan ve Yahudilerin kendi inanç ve kurallarına göre yaşayabileceği özerk bir yönetim geliştirmiştir. Örneğin, Osmanlı İmparatorluğu kurumsallaştırdığı devlet ve toplum organizasyonu ile çok uluslu ve çok dinli yapısını uzun yıllar sürdürmüştür. Fakat modern zamanların meydan okumasıyla çöküşe geçtikten ve Fransız Devrimi’nin fikirlerine boyun eğdikten sonra, bizzat bu çoğulculuğun kışkırtılmasıyla, toplumsal düzen ve barış ortamı kayboldu. Uluslar ve dinler arasında çatışma egemen olmaya başlamıştır. Evrensel nitelik kazanmış dinler, evreni Tanrı’nın mülkü, başta insanlar olmak üzere içinde barındırdığı yaratıkların da O’nun yarattığı varlıklar olduğunu kabul ederek, eşitlikçi olmasa da, dini varlık hiyerarşisine göre, insanlığı mü’min veya kafir, bir hayat tarzı etrafında buluşturmuştur. Daha önce anlatıldığı gibi, tanrısal kaynaklı olduğuna inanılan kutsal yasa ve tanrı-kral düşüncesinin egemen olduğu uzun krallık ve imparatorluklar çağı, dinlerin siyasal ve sosyal kültür ve birikim oluşturmada ne denli önemli olduğunu göstermiştir. Evrensel anlamda insanlık tarihindeki en istikrarlı ve devamlı yapılar, siyasi-toplumsal kurum ve değerler bu dönemde inşa edilmiştir. İmparatorluklar, bu yüzden dinlerin evrensellik çağının eserleri olarak kabul edilmektedir. Devlet, siyaset, iktisat, hukuk, sanat ve düşünce alanında ve sosyal ilişkileri düzenleyen kurum ve değerler düzeyinde dinler, birincil ve ikincil toplumsallıkları oluşturma ve sürdürmede, sağlıklı ve devamlı bir toplumsal hayat düşüncesi inşa etmede önemli katkılar vermişlerdir. Toplumun temeli kabul edilen aile, cinsiyet ilişkilerini düzenleyen nikah en sağlıklı biçimde dini değerler etrafında somutlaşmış, huzurlu ve güvenli aile ve toplum hayatı dinler ve inançlar aracılığıyla sürdürülmüştür. Günümüzde cinsel hayat ve özgürlük bağlamında en çetin tartışmaların aile etrafında cerayan etmesi, ailenin yapısının ve dayandığı dini ilkelerin sarsılmasından kaynaklanmaktadır. Yasallık ve meşruiyet arasındaki sosyal boşluk hala tartışmalıdır. Kişiliği oluşturan ve gündelik hayatta, huy adını verdiğimiz karakter özelliklerinin çoğunun temeli aile ve toplum vasıtasıyla atılır. Temizlik alışkanlığı, heyecanların kontrolü, çekingenlik veya sosyallik hep toplumsal değerlerle alakalıdır İnsanın sadece diğer insanlarla değil, eşya ile olan münasebetlerinin esası insanı çevreleyen sosyal ağ tarafından belirlenir. İnsan tutum ve tavırları, yani cömertlik, cimrilik, tutumluluk, savrukluk, düzenlilik gibi insani davranış kalıpları daima toplumsal çevrede öğrenilen 37







karakter özellikleridir. Yardımlaşma, dayanışma, paylaşma, zayıfları koruma, sevgi, saygı, merhamet kavramları, çoğunlukla duygu kaynaklı edimlerdir. Çevremizde yaşayan canlılara, bitki ve hayvanlara nasıl muamele edileceği, yani çevre duyarlılığı gibi, alışılmış ve öğrenilmiş tutum ve tavırlar, dinlerin insan davranışlarına yön veren sıcak ve samimi mesajları ile kişiliğe mal edilir. Kısaca, toplum hayatında genel geçer ilkeler olarak kabul edilen adetler, örfler ve değerler sosyal ilişkiler esnasında ve toplum içinde öğrenilir. Dinin sosyal bakımdan devamlılığının en önemli sebebi, insanları bir arada tutan, grup ve toplum halinde yaşamalarını sağlayan bazı genel ilke, kural ve normlara olan ihtiyaçtır. Başka bir ifade ile toplum hayatının oluşumu, insanların ortak manevi norm ve değerlere, ahlak standartlarına inanmalarıdır. Bu standartlar olmadan toplumsal hayatın, insan ilişkilerinin ve sosyal kurumların devamlılığı mümkün değildir. Ortaklaşa inanılan bir inanç sistemi olmadan, kurum ve değerlerin meşruiyeti tartışılır duruma gelir. İnsanın başta kendisi olmak üzere, doğa ve toplumla ilgili algı, tutum ve tavırları, her toplumda geçerli kabul edilen inancın oluşumuna katkı sağladığı dünya görüşü etrafında teşekkül eder. Toplumsal ahlak normları ve değerler elle tutulup gözle görülmeyen, sadece inanılan şeylerdir. Örneğin, doğada ve toplumda eşitlik yoktur. Ekonomik ve sosyal hayattaki yoksunluklar karşısında insanların hakkaniyet anlayışı sarsılabilir. Eşitlik insanlara ait, toplumsal bir ideal ve bir sosyal ahlak ölçüsü iken; adalet, nihai anlamda tanrı katında ulaşılacağı umulan bir inanca dayanır. İnsanlar arasında yaygın kabul gören genel ölçülerin en büyük kaynağı din ve inançlardır. Küresel dünyada, her konuda çoğulculuk anlayışı egemen olduğuna göre, insanların bilimsel kanaat ve din tercihleri kendi iradesine bırakılmıştır. Her hangi bir dine inanma ve inançlarının gereğini yerine getirme bir özgürlük alanı olarak bireysel tercih ve vicdani kabullere bırakıldığına göre, insanlar dilediği dine, mitlere, ideolojiye, bilimsel kanaate sahip olabilir. Mitik dönemdeki inançlar gibi çoğul bir nitelik taşımaktadır. Çünkü inanç ve kabuller, özgür tercihlere dayanmak durumundadır. Zorunluluk ve özgürlük yan yana gelebilecek anlayışlar değildir.

38







Özet Hitler, evrenin, dünyanın, insanın yaratılışının, evren içindeki varlıkların birbiriyle ilişkilerini sembolik, sözlü ve yazılı olarak izah eden öyküleri, inançları temsil eder. Çok tanrılıdır. Varlık ve oluşu rasyonel, bilimsel açıklamalara konu olan ispata dayalı gerçeklikleri değil, doğaüstü varlıkları, onlarla ilgili inançlardan oluşur, rastlantısallık ve belirsizlikler taşır. Mitler, bütünüyle varlığın nasıl yaratıldığını, nasıl var olmaya başladığını ve hangi aşamalardan geçerek içinde bulunulan zamana ulaştığını anlatır. Başka bir ifadeyle, Mitler, dünyanın, insanların, hayvanların ve bitkilerin kökenini açıklamanın yanı sıra bugüne kadar yaşanan önemli olayların da anlatımlarıdır. Fakat, kaynağı kutsallık taşımasına ve gizem barındırmasına rağmen insan biçimcidir. Sabit inanç ilkeleri, ibadet hayatı ve kurumsallaşma söz konusu değildir. Bir inanç, düşünce biçimi olması ve işlevleri itibariyle, insanlık tarihi boyunca etkili olmaya devam etmektedir.

din denince tek tanrılı veya ilahi dinler anlaşılır. Kaynağı vahye, kesin ve değişmez inançlara dayanır. Tanrı’dan başlayarak bitkiler alemine kadar, varlığın tek bir tanrı tarafından bir hiyerarşik düzen içinde ve bir amaç için yaratıldığını savunur. Tanrı dışında bütün varlıkların bir kadere sahip olduğuna inanılır. Bu bağlamda dinler, rastlantısal ve belirsizlik barındıran inançlara değil, kesin inanç ilkelerine ve bir imana dayanır. Dinlerde çeşitli düzeyde kurumsallaşma söz konusudur. Dinler, insanlık tarihinin ilk inanç sistemlerinden biri olan mitlerden etkilenmekle birlikte, insan hayatını mitlerden daha tutarlı, kuşatıcı anlam ve açıklama sistemine sahiptir. Gerek mitler, gerekse dini inançlar, toplum halinde yaşayan insanın yaşadığı dünyada cevabını aradığı soruları cevaplaması, sorunları çözmeye katkı sağlaması ve bütünüyle hayatını anlamlandırabilmesi için söz konusudur. Toplumsal yapıların, kurumların, insan ilişkilerinin oluşum ve işleyişinde ve hayat içinde öğrenilen bilgi, değer ve normlara kaynaklık eden ve meşruiyet kazandıran inançlardır. Mitik olsun, dini olsun, bu inanç sistemleri insanın doğal ve toplumsal dünyasını anlamlandırmasına, düzenlemesine ve de mutlu bir hayat sürmesine katkı sağlar.

Dinler de, mitoloji ile benzer yönler olmakla birlikte, evrenin, dünyanın, insanın yaratılışının, evren içindeki varlıkların birbiriyle ilişkilerini açıklayan, düzenleyen, kutsal bir kaynağa dayanan inanç ve ibadetlerden oluşur. Dinler, tek tanrılı, çok tanrılı ve herhangi bir tanrısı olmayan dinler olarak birinden ayrılır. Ancak çoğunlukla

39







Kendimizi Sınayalım 1. Mitlerin en önemli kaynağını oluşturan Homeros’un İlyada ve Hesiodos’un Odyseia adlı eserleri hangi yüzyıla aittir?

6. Toplumu yönetme hakkı mitlerde hangi tanrıya aittir? a. Zeus

a. MÖ10-9

b. Atreus

b. MÖ 9-8

c. Ephimetheus

c. MÖ 8-7

d. Prometheus

d. MÖ 6-5

e. Agomemnon

e. MÖ 4-3 2. Mitik düşüncenin niteliklerinden Antropomorfik özellik ne demektir?

7. ‘Dinlerin yerine pozitif bilimsel veriler egemen olmalıdır’ görüşü yoğun olarak hangi yüz yılda dile getirilmiştir?

a. İnsan biçimci

a. 17. Yüzyıl

b. İnanç Kökenli

b. 18. Yüzyıl

c. Bitki Kökenli

c. 19. yüzyıl

d. Hayvan Kökenli

d. 20. Yüzyıl

e. Doğa biçimci

e. 21. yüzyıl

3. Mitik tanrı anlayışı aşağıdaki alayışlarından hangisine girmektedir?

tanrı

8. İlahi dinlerdeki yaratılış inancına karşı ileri sürülen anlayış hangisidir?

a. Politeist

a. Evrim

b. Monist

b. Değişim

c. Düalist

c. Tekamül

d. Evrimci

d. Gelişme

e. Pozitivist

e. Çelişme

4. Mitik dinler evrimci anlayışa gore hangi döneme ait inançları oluşturur?

9. Sosyolojik olarak bir din kaç boyutta ele alınabilir?

a. Çağdışı

a. 3

b. Geleneksel

b. 4

c. Antik

c. 5

d. Modern

d. 7

e. Arkaik

e. 8

5. Mitik bir din olan ve Orfeus’un kurucusu olduğu dinin ana özelliği nedir?

b Rasyonel din olması

10. ‘Dinin hayata karşı eşsiz bir cevap sunduğunu ve bu cevabın toplumda ortak olarak paylaşılan inançlar yoluyla sosyal birlik ve dayanışmayı sağladığını’ söyleyen sosyolog aşağıdakilerden hangisidir?

c. Duygusal din olması

a. Hobbes

d. Gerçek dışı olması

b. Locke

e. Mistik din olması

c. Durkheim

a. Reel din olması

d. Weber e. Geertz 40







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise yeniden gözden geçiriniz.

“Giriş”

Sıra Sizde 1 bölümünü

İnsanlar merak ettiği konuları, karşılaştıkları sorunları doğadaki varlıklarla ve geçmiş deneyimleriyle benzerlikler kurarak sembolik olarak kavramaya, sınıflamaya ve çözmeye çalışır.

2. a Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşünce ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “Mit-Mitoloji” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 2 Tanrılar, evrenin oluşumu, tanrıların doğa ve toplumla ilişkileri, doğal afetler, savaş, kıtlık, hastalık, ölüm vs. hep mitik düşünce içinde ifadesini bulmuştur.

4. c Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşünce ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. e Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşünce ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 3 Tarihte birçok insan ve insan topluluklarının bilgisiz yaşadıkları görülmüştür, ama hiç birinin dinsiz yaşadığı görülmemiştir. Bir inanç sistemi olarak din, tarihin bütün dönemlerinde insan ve onun oluşturduğu toplum hayatı için zorunlu bir ihtiyaçtır.

6. a Yanıtınız yanlış ise “Mitolojik Düşünce ve Özellikleri başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 7. c Yanıtınız yanlış ise “Dinin Anlam ve Önemi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 4 Din hayatta karşılaşılan ve insan zihninde önemli yer işgal eden ölümcül soruların cevabını verir. Onlarla başa çıkma ve üstesinden gelmeye yardım eder.

8. a Yanıtınız yanlış ise “Dinin Anlam ve Önemi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Din” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 5

10. a Yanıtınız yanlış ise “Dinin İşlevleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Bilim, doğruluğu veya yanlışlığı araştırılabilen hipotezlerle uğraşır. Aksine ispatı veya reddi mümkün olmayan dinler ve inançlarla uğraşmaz

Sıra Sizde 6 Birincil ilişki ağı veya birinci tür toplumsallık, akrabalık, komşuluk ve arkadaşlık gibi bireyler arası, gerçekten yüz yüze ilişkiler çerçevesinde kurumsallaşan toplumsal ilişkilerdir. İkincil toplumsallık türü ise, genele yöneliktir. İnsan ait olduğu bütünün/toplumun çok küçük bir parçasıyla somut ilişkidedir.

41







Yararlanılan Kaynaklar Agızza, R.(2001). Antik Yunan’da Mitoloji; Masallar ve Söylenceler, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.

Erhat, A.(2003). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, Remzi Kitabevi Estin, C. Laporte, H.(2002). Yunan ve Roma Mitolojisi, Ankara: Tübitak Yayınları.

Akgül, M.(1996). Türk Modernleşmesi ve Din, Konya: Çizgi Kitabevi.

Gunay, Ü.(2000). Din Sosyolojisi, İstanbul: İnsan Yayınları.

Akgül, M.(2002) Türkiye’de Din ve Değişim; Bir Erol Güngör Çözümlemesi, İstanbul: Ötüken Neşriyat

Güvenç, B. (1984). İnsan ve Kültür, İstanbul: Remzi Kitabevi.

Atasagun, G.(2002). İlahi Dinlerde- Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam’da- Dini Semboller, Konya: Sebat Ofset Matbacılık.

Kitab-ı Mukaddes,(1995). Mukaddes Şirketi.

Beğenç, C.(1967).Anadolu Mitolojisi,İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.

Luckmann, T.(2003). Görünmeyen Din; Modern Toplumda Din Problemi, İstanbul: Rağbet Yayınları.

Callinicos, A.(2004). Toplum Kuramı; Tarihsel Bir Bakış, İstanbul: İletişim Yayınları

Şenel, A.(1991). Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, V Yayınları.

Campbell, J. (1995). Batı Mitolojisi, Ankara, İmge Yayınevi.

Yazır, E.,H.(2002). Kur’an-ı Kerim ve Meal-i Şerifi, İstanbul: Acar Matbacılık.

Campbell, J.(1993).Doğu Mitolojisi, Ankara, İmge Yayınevi.

Zuckerman, P.(2006). Din Sosyolojisine Giriş, Ankara: Rağbet Yayınları.

42




Kitabı

Sunar, İ. (1979). Toplum ve Düşün, Ankara: Kültür Bakanlığı.

Campbell,J.(1994). Yaratıcı Mitoloji, Ankara, İmge Yayınevi.




İstanbul:







3









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hitit mitolojisi içinde yer alan tüm efsaneleri açıklayabilecek, Hitit mitolojisinin Başlıca Tanrı ve Tanrıçalarını tanımlayabilecek, Hitit mitolojisini kökenlerini açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Hitit Mitoloji Masal

İçindekiler


Giriş




Hitit Efsanelerinin İçeriği




Hatti (Anadolu) Kökenli Mitler




Hurri Kökenli Mitler




Mezopotamya ve Kenan Kökenli Mitler




Masallar


Hitit Mitolojisinin Başlıca Tanrı ve Tanrıçalar

44







Hitit Mitolojisi GİRİŞ Grekçe myth “masal, öykü, hikâye, efsane” ve logos “söz” kelimelerinin birleştirilmesinden türetilmiş mitoloji, insan düşgücünün bir ürünüdür. Mitler bir ülkeden diğer bir ülkeye yayılmış ya da diğer halkların benzer olaylarla karşılaşması üzerine, düşgüçlerinin öteki uluslardan bağımsız olarak işlemesinin bir ürünü olarak doğmuş olmalıdır. Bundan dolayı olmalıdır ki, tarihçi Herodot miti, “tarihi değeri olmayan, uydurma güvenilmez masallar” ve Ploton da “gerçeklerle ilgisi olmayan uydurma, boş ve gülünç hikâyeler” olarak değerlendirirler. Her ne kadar durum böyle de olsa eskiçağ uluslarınca yazılı ve sözlü olarak vücuda getirilmiş efsanelerden, eskiçağ ve günümüz Anadolu kültür dünyasına ışık tutacak pek çok ipuçu yakalanabilir. Aşağıda Hitit mitlerinin içeriği anlatıldığında ve yeri geldiğinde bu noktalara değinilecektir. Hititlerin kendi kültürünü anlattığı veya kendilerine ait efsaneler yaratamadığı görülür. Hitit edebiyatında yer alan efsanelerin tamamı o dönem eskiçağ uluslarının efsanelerinin birer öykünmesinden oluşmaktadır. Hitit edebiyat dünyasında yer alan bu efsaneler daha çok Mezopotamya (Sumer), Anadolu (Hatti) ve Hurri kökenlidir. Hititlerin bu mitolojik metinleri, ritüel/tören dediğimiz dini ve büyüsel olgular ile tapınaklarda müzik eşliğinde söyledileri bilinmektedir. •

Hatti (Anadolu) Kökenli Mitler

Anadolu’nun yerli halkı olan Hattilerin mitleri Hititler tarafından Hititçeye adapte edilmiştir. Diğer yabancı kökenli mitlerden daha basit bir yapı gösteren ve ritüel temsillerin sözlü olarak müzik eşliğinde icra edilmesiyle oluşmuştur. Bu grup içine dâhil ettiğimiz efsaneler: A- İlluyanka B- Deniz’in Kızı ve Telipinu C- Kamruşepa D-Fırtına Tanrısı’nın Müthiş Bir Şekilde Gürlemesi (Gökyüzünden Düşen Ay) E- Ebedi Olan İnsan Ruhunun Yolculuğu F- Kayıp Tanrı Mitleri: Telipinu’nun Kayboluşu Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu Güneş Tanrısı’nın Kayboluşu Hannahanna’nın Kayboluşu Kraliçe Aşmunikal’in Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu Kraliçe Harapşili’nin Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu 45







Kâtip Pirwa’nın Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu Kuliwişna kenti Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu Lihzina kenti Fırtına Tanrısı Anzili ve Zukki’nin Kayboluşu Tanrıça İnara’nın Kayboluşu Nerik kenti Fırtına Tanrısı’na Yakarış ve Kurban Sunma

Resim 3.1: Hitit Kral ve Kraliçe Çifti Bir Töreni Yönetiyor (Alacahöyük-Çorum).

•

Hurri Kökenli Mitler

Bu mitler Hurriceden Hittitçeye uyarlanmıştır. Aşağıda başlıkları verilmiş olan efsaneler birbiriyle ilişkilidir. Bu efsanelerin ana konusunu; Kumarbi ve Fırtına Tanrısı Teşup’un tanrılar üzerinde bir krallık elde etmek için verdiği mücadele oluşturmaktadır. A- Kumarbi (Gökteki Krallık Efsanesi) B- Tanrı LAMA’nın Şarkısı C- Gümüş’ün Şarkısı D- Hedammu Şarkısı E- Ullikummi Şarkısı

46







Resim 3.2: Müzik Eşliğinde Bir Bayram Töreni (Alacahöyük-Çorum).

•

Mezopotamya Kökenli Mitler: Gılgamış

•

Kenan Kökenli Mitler: Elkunirşa ve Aşertu

•

Masallar:

a.

Zalpa Şehri Öyküsü (Bir Yılda Otuz Çocuk Doğuran Kaneş Kraliçesi)

b.

Appu ve İki Oğlu

c.

Avcı Keşşi ve Karısı

d.

Güneş Tanrısı, İnek ve Balıkçı

HİTİT EFSANELERİNİN İÇERİĞİ Bu bölümde Hitit efsanelerinin kırıklı olmayan ve bir anlam bütünlüğü veren metinlerin birer özetleri verilerek eskiçağ ve günümüz Anadolu’sunu etkilemiş kültürler ve hâlâ yaşamakta olan geleneklerle bağlantıları kurulacaktır.

HATTİ (ANADOLU) KÖKENLİ MİTOSLAR İlluyanka Efsanesi Anadolu’da ilkbaharın/Purulli müjdeleyicisi kapsamında tapınaklarda bir Hitit edebi metni olarak Geç Hitit Dönemi’ne kadar okunduğu bilinen Hatti (Anadolu) kökenli mitlerin en önemlilerinden biri yılan/ejderha İlluyanka efsanesidir. Bu efsanenin Hitit kült ve ritüelleri ile bağlarının olduğu bilinmektedir. Efsane iki nüsha halinde ele geçmiştir. Bu efsanenin birinci nüshasında şu olaylar zinciri anlatılır: “Fırtına Tanrısı ve İlluyanka dövüşürler ve İlluyanka galip gelir. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı tüm tanrıları yardıma çağırır. Sadece İnara bu 47







çağrıya uyar ve her şeyin büyük oranda hazırlandığı bir festival tertipleyerek Ziggara kentine gider. Bu kentte, Hupaşiya adlı bir insanla karşılaşır ve İlluyanka’nın bulunduğu deliğe gelip, bir festival kutlaması yapılacağını bildirerek onu davet eder. İlluyanka festivale katılmak için çoluk çocuğuyla deliğinden çıkar ve sarhoş olana dek içer. Sarhoş olan İlluyanka’yı Hupaşiya bir urganla bağlar ve Fırtına Tanrısı gelip İlluyanka’yı öldürür.” “Sonra İnara Tarukka kentinde kaya üzerinde bir ev inşa eder.. Hupaşiya’yı bu eve hapsederek, onun pencereden dışarıya bakmasını yasaklar. Ancak yirmi gün sonra pencereden dışarı bakan Hupaşiya karısı ve çocuklarını görür ve ağlayarak çoluk çocuğunun yanına dönmek istediğini belirtir.” Efsanenin ikinci nüshasında ise “Yılan İlluyanka, Fıtına Tanrısı’nı yener ve onun gözünü ve kalbini çıkarıp alır. Sonra Fırtına Tanrısı fakir bir kızı karısı olarak alır ve ondan bir oğlu olur. Çocuk büyüdüğünde İlluyanka’nın kızını eş olarak alır. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı, oğluna: ‘Karının evine gittiğinde kalbimi ve gözlerimi (başlık parası olarak) iste’ der. Oğlan babasının gözlerini ve kalbini geri alıp babasına verince Fırtına Tanrısı savaşmak için denize gider. İlluyanka ile kavga başlayınca Fırtına Tanrısı’nın oğlu İlluyanka’nın tarafında yer alır. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı hem İlluyanka’yı hem de oğlunu öldürür.”

Resim 3.3: Fırtına Tanrısı’nın Yılan İlluyanka’yı Öldürmesi (Aslantepe-Malatya) - Anadolu Medeniyetleri Müzesi.

Efsane genel hatları ile Babil’de yeni yıl şenliklerinde okunan ejder Tiamat’ın öldürülmesini konu alan Babil Yaradılış Mit’inden etkilenmekle birlikte, Homeros’un Odysseus’unda (I 44 vd. II 1 vd.) Atlas’ın kızı Kalypso ve Odysseus ile ilgili anlatılan olayları etkilemiş olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca efsanede geçen başlık parası (kuşata) deyimi, Hitit dünyasında görülen ve Anadolu kültürü olarak devam etmiş bir geleneğin devamını yansıtması açısından önemlidir.

Telipinu’nun Kayboluşu Anadolu kökenli ve yine baharı/nevruzu müjdeleyen bir başka Hitit efsanesi de ‘Tanrı Telipinu’nun Kayboluşu’ mitidir. Hitit edebiyatında önemli bir yer tutan ve tanrıların kaybolması motifinin işlendiği bu tür efsaneler, genel olarak değerlendirildiğinde; Ugarit ‘Baal ile Mot’ mitinde Baal’ın ortadan kayboluşu ve Sumerce, Tammuz’un yer altı dünyasında başından geçenlerin anlatıldığı ‘İnanna’nın Cehenneme İnişi’ adlı efsane ile benzer yönleri bulunmaktadır. Telipinu’nun Kayboluşu efsanesi dua, ritüel ve büyü ile güçlendirilmiştir. Efsane ‘eski krallık’ devrinden itibaren ‘imparatorluk’ döneminde de Anadolu’da söylenegelmiştir. Efsane genel hatları ile şöyledir: “Telipinu kızmıştır ve kızgınlıktan ne yaptığının farkında değildir; sağ ayakkabısını sola, sol ayakkabısını sağ ayağına geçirmiş, iyi olan her şeyi alıp ormanın içlerine doğru çekip gitmiştir. O gidince, sis etrafı kaplamış ve ahırdaki sığırlar, ağıldaki koyunlar sisin içinde kaybolmuştur. Koyun kuzusunu, inek buzağısını reddetmiş; bolluk ve bereket dolu tarlalar bozkıra dönüşmüş; arpa ve buğday olgunlaşamamış; sığır, koyun ve insanlar gebe kalamamış hatta hamile olanlar bile doğuramaz duruma gelmiştir. Dağlar, ağaçlar, otlaklar, pınarlar kurumuş; insanlar ve tanrılar açlıktan ölmektedir. 48







Resim 3.4: Hitit Hububat Tanrısı –solda- (Yazılıkaya/Boğazköy-Çorum).

Bu kötü durumdan kurtulmak amacıyla Güneş Tanrısı, ziyafet düzenleyerek ‘Bin Tanrıyı’ davet eder. Onlar yer içer ama kuraklık ve kıtlık o hale gelmiştir ki onların açlığı ve susuzluğu dinmez. Bunun üzerine Güneş Tanrısı’nın emri ile ‘Büyük ve Küçük’ tanrılar Telipinu’yu aramaya başlamıştır. ‘Git, yüksek dağları, derin vadileri, mavi dalgaları ara!’ emri ile Güneş Tanrısı önce kartalı gönderir, ancak kartal onu bulamaz. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı, tanrıça Hannahanna’ya: ‘ne yapacağız, böyle açlıktan ölcek miyiz?’ deyince; Hannahanna, “Fırtına Tanrısı bir şeyler yap, Telipinu’yu sen ara!” der. Fırtına Tanrısı, bitki ve hububat Tanrısı Telipinu’yu arar ama bulamaz. Bu kez Hannahanna, Telipinu’yu bulma görevini ‘onu bulduğunda ellerini ve ayaklarını sok’ emriyle bir arıya verince, Fırtına Tanrısı bu duruma itiraz ederek: ‘Büyük ve Küçük Tanrılar onu bulamadılar, bu arı mı onu bulacak? Onun hem kendi ve hem de kanatları küçüktür.’ der. Artık tanrılar ne yapacaklarını şaşırmıştır. Son çare olarak dua ve büyüye müracaat edilir: ‘İncir nasıl tatlı ise Telipinu’nun ruhu da tatlı olsun; nasıl ki zeytin tanesi içinde yağ, üzüm tanesi içinde şarap saklı ise Telipinu’nun kalbi ve ruhunda iyilik saklı olsun; nasıl buğday temiz ise Telipinu’nun ruhu da temiz olsun; nasıl bal tatlı, yağ yumuşak ise Telipinu’nun ruhu da tatlı ve yumuşak olsun; nasıl odun yanarsa Telipinu’nun hiddeti, öfkesi, günahı ve küskünlüğü de yanıp yok olsun; ateş nasıl söndürülürse Telipinu’nun hiddeti ve öfkesi de öyle sönsün; nasıl kanaldaki su geri akmazsa Telipinu’nun öfkesi de geri gelmesin; nasıl ürkek bir adam içki içtiğinde onun korkaklığı ortadan kalkarsa Telipinu da sarhoş olsun; nasıl kuşburnu bitkisi ilkbaharda beyazlara, sonbaharda kızmızıya bürünür, öküz senin altından geçtiğinde ve nasıl sen onun kıllarını çekersen, koyun senin altından geçtiğinde nasıl sen onun yününü çekersen, aynı şekilde Telipinu’dan öfke, hiddet ve küskünlük de kalksın’ cümleleriyle Telipinu teskin edilmekte ve geri çağırılmaktadır.

49







Resim 3.5: Hitit Oniki Tanrı Alayı (Yazılıkaya/Boğazköy-Çorum).

Bu dua içeriğindeki sözler eşliğinde Telipinu’nun geri dönmesi için yedi kapı sürgüsü çekilir; on iki adet koç kesilerek bin delikli bir elek üzerine hububat ve koçlar dökülerek büyüler yapılır. Hatta Telipinu (heykelinin) üzerinde ve etrafında ateş yakılır tıpkı bugün Anadolu’da ve Türkî Cumhuriyetlerdeki nevruz kutlamalarında yapıldığı gibi. Bu ateşle Telipinu’nun öfkesinin, kızgınlığının, hiddetinin ve küskünlüğünün gideceği hesaplanmaktadır. Bu arada arı, Telipinu’yu yüksek dağlarda, vadilerin derinliklerinde içindeki bal tükeninceye kadar aramaktadır. Telipinu ise Lihzina adı verilen bir Hitit kentinin ormanlarında keyif çatmaktadır. Arı, Telipinu’yu bu durumda bulunca onun el ve ayaklarını sokar. Telipinu’da artık ülkesinin önemini kavrar ve yurduna döner. Böylece bolluk ve bereket ülkeye geri gelir.”

HURRİ KÖKENLİ MİTOSLAR Hititler, Anadolu’nun güneydoğusunda yaşamış Hurri kültüründen büyük oranda etkilenmiştir. Bu etkileşim Hitit kralı III. Hattuşili’nin Kadeş savaşından dönüşte Lawazantiya kenti rahibinin kızı Puduhepa ile evlenmesiyle doruk noktaya ulaşmıştır. Dolayısıyla Hurri kültürünün yarattığı Kumarbi (Gökteki Krallık Efsanesi), Tanrı LAMA’nın Gümüş’ün Hedammu’nun ve Ullikummi’nin Şarkısı adlı efsaneler Hitit edebiyatında önemli bir yer tuttu.

Bu konuda ayrıntılı bilgi için G.Karauğuz, “Hitit Mitolojisi,” (2001) adlı kitabını okuyabilirsiniz.

Kumarbi (Gökteki Krallık) Efsanesi Bu efsanelerin ilki olan Kumarbi (Gökteki Krallık) Efsanesi Alalu, Anu ve Kumarbi gibi tanrıların üzerine kurgulanmıştır. Anu Gökyüzü Tanrısı’dır. Alalu da onun daha önceki atasıdır. Ayrıca metin kadim tanrılar Nara, Napşara, Minki ve Ammunki’den de söz etmektedir. Efsanelerde Mezopotamya ağırlıklı tanrıların isimlerinin geçmesi bu mitlerin Babil kökenli olma ihtimalini akla getirmektedir. Efsane özetle şöyledir: “Eskiden Alalu gökyüzünde dokuz yıl boyunca kraldır ve tahtta oturmaktadır. Tanrıların önde geleni güçlü Anu da, Alalu’ya sakilik görevi yapmaktadır. Ancak bu iki tanrı birbiri ile düşman olmuş ve Anu, Alalu’yu gökteki krallıktan indirerek tahtı ele geçirmiştir. Böylece Anu’nun sakisi de Kumarbi olmuştur. Kaderin cilvesine bakın ki bu kez, dokuz yıl gökyüzündeki tahtı işgal eden Anu da sakisi Kumarbi tarafından bir ihtilalle devrilmeye çalışılmıştır. Girişilen kavgada Anu kendini kurtarır ve gökyüzüne sığınır. Ancak Kumarbi, Anu’nun ayağından çekerek, onun bronza benzer erkeklik uzvunu ısırır. Anu, Kumarbi’ye: ‘Sevinme, ben sana yük yükledim. Seni Fırtına Tanrısı, Aranzah (Dicle) nehri ve soylu tanrı Taşmişu ile aşıladım,’ diyerek gökyüzüne çıkar ve kendini gizler. Sonradan Kumarbi içindeki meni karışık tohumları ağızdan tükürür.” Metin bundan sonra çok kırılmıştır. 50







Ullikummi Şarkısı Bu efsanenin devamı olan Hedammu ve Ullikummi Şarkısı’nda Fırtına Tanrısı Teşup’un, krallık tahtına oturması konu edilmektedir. Efsanenin devamı, Ullikummi Şarkısı’nda Kumarbi’nin, Fırtına Tanrısı’na karşı bazı planlar kurduğu ile başlamaktadır: “Kurduğu plan ile Kumarbi aniden tahtından kalkar ve eline asayı, ayaklarına hızlı rüzgârları koyarak Urkiş kentinde soğuk bir pınarın başına gelir. Burada bulunan kaya ile beş kez birlikte olur. Sonra Kumarbi, bir erkek çocuk doğurur. Kader ve Ana Tanrıçalar, çocuğu kaldırıp Kumarbi’nin dizlerine yatırır. Kumarbi, çocuğuna ‘Kummiya kentini sıkıştırsın ve Teşup’u yensin’ diye Ullikummi ismini vererek, onu İrşira tanrılarına emanet eder. İrşira tanrıları, Ullikummi’yi Upelluri’nin sağ omzuna yerleştirirler. Artık Ullikummi, onbeş gün içinde burada büyüyecek ve beline kadar gelen denizde dizleri üzerinde, ok gibi durucaktır.

Resim 3.6: Şauşga ve Gerisinde Hizmetçileri Ninnatta ile Kulitta (Yazılıkaya/Boğazköy-Çorum).

Güneş Tanrısı denizde, çok hızlı bir şekilde büyüyen Ullikummi’yi yakından gördüğünde onun, diğer tanrılardan farklı bir yapısı olduğunu hemen anlar ve Teşup’un yanına gider. Teşup, ona ikramda bulunur fakat Güneş Tanrısı Ullikummi’nin dehşet veren görüntüsünden dolayı canı sıkkındır ve bir şeye dokunmaz; kalkar, gökyüzüne çıkar. Güneş Tanrısı’nın ayrılmasından sonra Teşup, Taşmişu ve Şauşga Ullikummi’yi görmeye giderler. Ancak Ullikummi’nin görüntüsü Teşup’u korkutur ve böyle biriyle baş edemeyeceğini düşünerek ağlamaya başlar. Fakat Şauşka, ‘o aptaldır, bundan dolayı cesareti de on mislidir’ telkinleriyle onu yatıştırır. Bu arada Şauşka süslenerek, parmaklarına zilleri takarak ve bir müzik aleti ile şarkı söyleyerek kardeşi Teşup’a yardım etmek ister. Fakat sesini Ullikummi’ye duyurması imkânsızdır. Çünkü Ullikummi sağırdır ve gözleri de kördür. Bunun üzerine Şauşga oradan ayrılır. Artık Teşup için Ullikummi ile savaşa tutuşmak kaçınılmazdır. Taşmişu’ya savaş hazırlıkları için emirler verir. Savaşa fırtınalar ve yağmurlar da eşlik eder ama bu savaşın nasıl geliştiği tabletin bu bölümünün kırık olmasından dolayı öğrenilmemektedir. Ancak şurası bir gerçektir ki Teşup ve yandaşları bu savaşta mağlup olmuştur. Teşup’un karısı Hepat’ın bu durumdan haberi henüz yoktur. Taşmişu’dan, kocasının mağlubiyetini duyar ve bayılır. Bu arada kardeşi Taşmişu, Teşup’a, tanrı Ea’nın yardıma çağrılmasını önerir. Bu yardımın olup olmadığı metnin kırık olmasından öğrenilmemektedir. Ancak Ea, Ullikummi’yi omzunda büyüten Upelluri’ye: ‘Kumarbi’nin, Ullikummi’yi, Teşup’u öldürtmek için büyüttüğünü’ söyler. Upelluri de: ‘Yeryüzü ve gökyüzünü ayırdıkları bakır bıçağı getirsinler. Biz Kumarbi’nin bir asi olarak tanrılara karşı büyüttüğü Ullikummi’nin ayaklarının altını keseceğiz,’ der. Ayakları yerden kesilen Ullikummi güçsüz kalır ve Teşup, Ullikummi ile savaşır. Ancak sonuç tablet kırık olduğundan dolayı bilinmemekle birlikte herhalde zafer Teşup’undur.

51







Bu efsanenin temelinde yatan eski ve yeni tanrılar arasındaki mücadeleler Mısır, Babil ve Ugarit mitlerindan da bilinmektedir. Bu efsane Fenikeliler aracılığıyla Yunanlılara geçmiştir. Gökyüzü krallığında geçen Anu=Uranos, Kumarbi=Kronos, Teşup=Zeus olduğu VIII. yy. Grek şairi Hesiodos’un Tanrıların Doğuşu (Theogonia)’sından anlaşılmaktadır. Efsaneye göre, Uranos çocuklarına kin besler ve onları karısı Gaia’nın vücudundan gün ışığına çıkartmaz. Bunun üzerine Gaia, Kronos’u babasına karşı ayaklandırır ve Kronos babasının erkeklik organını bir orak ile keser. Buradan yeryüzüne akan kandan (Eriny=Dişi İntikam Tanrıları) devler, Melos perileri ve uzvun denize atılması ile oluşan köpükten Aşk Tanrısı Aphrodite doğar. Bu arada Ullikummi efsanesinde geçen ‘Yeryüzü ve gökyüzünü ayırdıkları bakır bıçağı getirsinler,’ cümlesinden Sumerler tarafından evrenin yaratılışı konusunda kaleme alınmış efsanelerden etkilendiği anlaşılmaktadır. Çünkü Sumerlere göre, yer ve gök önceden bitişikti sonradan ayrılmıştı: “Gök yerden ayrıldıktan sonra, yer gökten ayrıldıktan sonra, insanın adı konulduktan sonra, An göğü alıp götürdükten sonra, Enlil yeri alıp götürdükten sonra”.

Şimdi Hurri kökenli Hitit efsanelerini sayalım.

MEZOPOTAMYA VE KENAN KÖKENLİ MİTOSLAR Hitit mitolojisinin beslendiği kaynaklardan diğeri de Mezopotamya kökenli efsanelerdir. Bu efsaneler içinde en önemlisi Gılgamış destanıdır. Sumer, Babil ve Hurri kültüründe görülen efsanenin Hititçe nüshası, Enkidu’nun öldürülmesini konu edinmektedir. Bu mitten ayrı olarak Mezopotamya sel afetlerinin anlatıldığı hem Akadca ve hem de Hititçe olarak yazılmış Atramhaşi ve Mezopotamya Günah İneği motifinin işlendiği çiviyazılı metinler sayılabilir. Hitit edebiyatını besleyen bir diğer kaynak Kenan kökenli efsanelerdir ve Hurrililer eliyle Hititçeye geçmiş olan Elkunirşa-Aşertu miti bu gruba dâhil edilebilir.

MASALLAR Bütün bunlardan ayrı olarak Hitit masalları içinde değerlendirilebilecek bir grup daha vardır. Yukarıda saydığımız Hitit masallarına ek olarak Hurrililer eliyle Hititçeye geçmiş olan ‘Gurparanzah masalı’ da anılmaya değerdir. Masalın kahramanı olan Gurparanzah vahşi hayvanları öldürdükten sonra İmpakru ve kahramanlardan oluşan bir grupla Akad kentine döner. Bir okçuluk yarışmasında altmış kral ve yetmiş kahramanı yenerek yiğitliğini kanıtlayan Gurparanzah güzel kokulu bir yağ sürünerek, yatmaya gider. Masalın geri kalan kısmı metnin kırık olmasından dolayı anlaşılamamaktadır. Daha sonraki bölümlerde ise, Aranzah nehri bir kartal gibi hızlı uçarak, Akad kentine gider ve merdiven üzerine tüner. Gurparanzah ve diğer kahramanlar onun önünde eğilir. Aranzah, Gurparanzah’ı burada ağlar bulur ve ona: “Niçin ağlıyorsun? Bu kutsal gözlerinden niçin yaşlar akıyor?” der. Daha sonra Aranzah, kartal gibi tünediği yerden kalkarak, öğüt için Ana Tanrıça ve Kader Tanrıçaları’nın yanına gider.

Zalpa Kenti Öyküsü (Bir Yılda Otuz Çocuk Doğuran Kaneş Kraliçesi) “Kaneş kraliçesi bir yılda otuz erkek çocuk doğurur ve kendi kendine: ‘doğurduklarının ne kalabalık bir şey’ olduğunu fısıldar. Sonra bir sepeti kalafatlayarak çocuklarını bu sepete koyup onları nehre bırakır. Nehir, çocukları Zalpuwa kentindeki denize sürükler ve tanrılar çocukları besler, büyütür. Aradan yıllar geçmiştir, kraliçe bu kez bir yıl içinde otuz kız çocuğu dünyaya getirir ve bu çocukları bizzat kendisi besleyip büyütür. Delikanlı olmuş kraliçenin erkek çocukları bir kervanla birlikte annelerini bulmak umuduyla yola çıkmışlardır ve Tamarmara kentine vardıklarında oradaki kişilerle sohbet etmeye başlarlar. Konu arasında, otuz erkek kardeşin bir yıl içinde annelerince doğurulduğunu söylerler. Bunun üzerine bu kentin insanları, Kaneş kraliçelerinin bir yıl içinde otuz kız çocuğu doğurduğunu, ancak kraliçenin hasretleriyle yanıp tutuştuğu erkek çocuklarının ise kaybolduğunu söylerler. Çocuklar sevinçle: ‘annemizi bulduk!’ diye bağırışırlar. 52







Çocuklar Kaneş kentine annelerini görmeye giderler. Çocuklar annelerinin huzurunu çıktığında annelerinin, çocuklarını tanımamaları için tanrılar, onun kalbine şüphe düşürür. Bundan dolayı anneleri çocuklarını tanıyamaz ve üstelik kız çocuklarını da kardeşleri ile evlendirmeye yeltenir. Ancak en küçük kardeş, ‘biz kızkardeşlerimizle evlenecek miyiz? Tanrıya karşı böyle bir hürmetsizlik ve onlarla yatmamız doğru değildir’ diyerek itiraz eder.” Tabletin bundan sonraki kısımları kırık olduğundan, masalın diğer ayrıntıları bilemiyoruz.

Appu ve İki Oğlu “Şudul kentinde yaşayan Appu, çok zengin biri idi ve onun çok sayıda sığır, koyun sürüleri ile hububatın harmanlandıktan sonra yığıldığı gibi gümüşü, altını ve lapulazuli taşı vardı. O, hiçbir şeye ihtiyaç duymuyordu ama çocuğu olmuyordu. Düzenlenen şölenlerde herkes çocuğuna ikramlarda bulunurken Appu’nun ikramda bulunacağı hiç kimsesi yoktu. Yine böyle düzenlenmiş bir şölenin ardından canı sıkılmış bir durumda Appu, evine gitti ve ayakkabılarıyla birlikte yatağa uzandı, karısı da onun yanına yattı. Ama yine hiçbir şey olmamıştı. Appu kalktı, ak bir kuzu aldı ve Güneş Tanrısı’na yalvarmaya gitti. Güneş Tanrısı onu gençleştirdikten sonra, ‘senin için çözmem gereken konu nedir?’ diye ekledi. Appu da tanrıların kendisine zenginlik vermesine karşılık hiç çocuk bahşetmediğini söyledi. Bunun üzerine Güneş Tanrısı ona, içki içip evde karısıyla yatmasını ve böylece tanrıların kendisine bir erkek çocuk vereceğini söyledi. Appu denileni aynen yaptı. Appu’nun karısı gebe kalmış ve onuncu ayda bir erkek çocuk doğurmuştu. Çocuğa ‘Kötü’ adını verdiler. Çok geçmeden Appu’nun karısı tekrar gebe kalmış ve bir erkek çocuk daha doğurmuştu. Bu çocuğun adını da ‘İyi’ koydular. Çocuklar büyüyüp yiğit bir erkek haline gelince baba evinden ayrılmaya karar verirler. Bunda Kötü’nün ‘dağların ayrı ayrı yerlerde bulunduğu, nehirlerin ayrı ayrı yerlere aktığı ve pek çok tanrının ayrı yerlerde oturduğu gibi biz de farklı yerlerde oturalım,’ telkinleri etkili olur. Bu arada iki kardeş malı da kendi aralarında bölüşmeye başlar. Ancak malın iyisini Kötü alır, tüm kötü malı ise İyi’ye verir. Bu mal paylaşımının adaletsiz olduğuna inanan İyi durumu mahkemeye taşır.” Ancak tabletin bundan sonraki bölümü kırık olduğundan mahkemenin sonucunu öğrenemiyoruz.

Avcı Keşşi ve Karısı Hurrice olan Avcı Keşşi masalının, Hititçe ve Hurrice fragmanları yanında Amarna (Mısır)’da Akadca nüshaları da ele geçmiştir. Bu masalın özeti şöyledir: “Keşşi kötü bir adam olan Udubşarri’nin kızkardeşi güzel Şintalimeni ile evlenince tüm ilgisini karısına göstermeye başlar. Bunun sonucunda da tanrılara libasyonları ve ekmek kurbanlarını ihmal eder. Üstelik o, artık avlanmak için dağlara da gitmez. Bu durum Keşşii’nin annesini de rahatsız etmektedir. Sonunda annesi Keşşi’yi ‘karın sadece senin aşkının gayesi olmakta ve bana da hiçbir şey getirmiyorsun, üstelik avlanmaya dağlara da gitmiyorsun’ sözleriyle uyarır. Bu sözlere alınan Keşşi mızrağını ve köpeğini yanına alarak dağlara avlanmaya gider ama tanrılar Keşşi’ye kızgındır ve ondan av etini saklamaktadırlar. Çünkü o, libasyonarı ihmal etmiştir. Avlanamadan üç ay boyunca dağlarda başıboş gezen Keşşi artık yorgundur kente eli boş dönmek istememektedir, üstelik hastalanmıştır.” Metnin bundan sonraki kısımları oldukça kırıktır ve bir anlam çıkarılamamaktadır. Ancak metnin sağlam olan kısımlarından Keşşi kentine dönmüştür ve bazı rüyalar görmektedir. Bu rüyaların yorumunu annesine sorar. Ancak annesinin rüyaları hakkındaki yorumlarını yine metnin kırık olmasından dolayı okuyamıyoruz. Sonuç olarak, bir Anadolu halkı olan Hititlerin diğer ulusların edebiyatlarını kopya ederek oluşturdukları bu efsaneler, bugün Anadolu kültüründe yaşatılmaktır. Bu konu yukarıda diğer efsaneler işlenirken mitlerin günümüze yansımalarının üzerinde birkaç cümle ile kısaca durulmuştur. Bir Anadolu geleneği olan yardımlaşma ve hediyeşleme kültürünün Hitit dünyasında da yaygın olduğunu ‘Güneş Tanrısı, İnek ve Balıkçı’ masalı çok güzel bir şekilde özetlemektedir: 53







“Balıkçı Urma şehrine vardı. Evine gitti ve bir sandalyeye oturdu. Balıkçı karısına şöyle söyledi: ‘Benim sana söyleyeceklerime dikkat et. Bu çocuğu al, yatak odasına git, yatağa yat ve feryat et. Bütün kent seni işitecek ve şöyle söyleyecek: ‘Balıkçının karısı bir çocuk doğuruyor! Böylece biri bize ekmek getirecek, diğeri bize bira getirecek ve başka biri bize daima bereketli ürün getirecek.’ Kadın zekidir. O bizzat kendini diğerlerinin yetkilerinden ayırmaktadır. O tanrının otoritesine bağlıdır. O kadının bağlılığında bulunur ve o, kocasının sözlerini dinlememezlik yapmaz. Balıkçının karısı adamın sözünü işitti, yatak odasına gitti, yatağa uzandı ve feryat etmeye başladı. Kentin insanları işittiklerinde, onlar şöyle söyledi: ‘Balıkçının karısı bir çocuk doğuruyor.’ Kentin insanları bunu söyledi ve ona bazı şeyler getirmeye başladı. Biri ekmek getirdi ve diğerleri bira ve bereketli ürün getirdi.”

Şimdi Hitit masallarını sayalım.

HİTİT MİTOLOJİSİNİN BAŞLICA TANRI VE TANRIÇALARI Hittitlerin yerel kült merkezlerinde çeşitli ayinler düzenledikleri pek çok tanrı ve tanrıçaları vardı. Panteonda tam bin tanrının olduğu bizzat Hititler tarafından çeşitli vesilelerle belirtilmiştir. Ancak şimdiye kadar çivi yazılı metin ciltlerinde altı yüzün üzerinde tanrı ismi ortaya çıkarılmıştır. Bunlar Mezopotamya, Hatti, Hurri, Luwi ve Pala orijinli tanrı ve tanrıçalardır. Yukarıda da görüldüğü üzere Kumarbi ve Ullikummi efsanelerinde Hurrili tanrılar, Kaybolan Tanrı Efsanelerinde ise Hattice tanrılar yoğunluktadır. Hitit mitolojisinde geçen tanrı ve tanrıçaların listesini şöylece sıralayabiliriz.

Alalu Eski zamanlardan beri gökyüzünde kral olan bu tanrı, Mezopotamya kökenlidir ve gökyüzünde dokuz yıl boyunca kral olarak kalmıştır.

Anu Mezopotamya kökenli olup Teşup’un ve Taşmişu’nun babası ve tanrıların ikincisidir. Alalu gökyüzünde kral iken Anu da bu tanrıya sâki olarak hizmet etmiştir. Alalu’yu yendikten sonra onu yeraltına göndermiştir. Tam dokuz yıl boyunca kalacağı gökyüzü tahtına oturmuştur. Bu arada Kumarbi de kendisine sâki olarak hizmet etmiştir. Ancak Anu’nun Kumarbi’ye karşı savaş açması üzerine Kumarbi, Anu’nun peşine düşmüş, Anu’nun erkeklik organını ısırmış ve onu yutmuştur.

Aranzah (Dicle Nehri) Anu ve Kumarbi’nin çocuğu, Fırtına Tanrısı ve Taşmişu’nun erkek kardeşidir.

Aştapi Hurrice Savaş Tanrısı’nın adıdır. Sumerce karşılığı ZABABA, Hattice karşılığı ise Wurunkatte (Ülkenin Kralı)’dir.

EA Eski tabletlerin muhafızı olan ve iki yüzlü olarak omuzlarından fışkıran sularla oluşmuş bir nehir ile betimlenmiştir. Eski Hitit Dönemi belgelerinde geçmemesine rağmen MÖ 14. Yüzyıl siyasi antlaşmalarında görülür. Bu tanrının veziri İzzummi (Uşmu) ve karısı ise Damkina’dır. Mezopotamya’da bereketi temsil eden bu tanrı, Hurri mitlerinde Bilgeliğin Kralı olarak anılmış ve MÖ 1. bin yıla kadar işlevini sürdürmüştür. Ayrıca Yazılıkaya açık hava panteonunda EA, sırasıyla Teşup, Taşmişu, Kumarbi, İştar-Şauşga ve hizmetçileri Ninatta-Kulitta ile beraber listelenmiştir.

54







EREŞ.KI.GAL Fırtına Tanrısı’nın annesidir ve antlaşma metinlerinde sıkça görülen bu tanrıça mitolojide karanlık toprağın açılması ile yeraltından Fırtına Tanrısı’nın geri getirilmesi konusunda önemli bir rol oynar.

Gökyüzünün Güneş Tanrısı Akadçadan Hitit panteonuna geçmiş olan bu tanrı, adaletin temsilcisidir ve bazen bütün tanrıların kralıdır.

Hannahanna Eski Hitit Dönemine tarihlendirilen Kaybolan Tanrı Efsanelerinde, kaybolan tanrıların aranmasını isteyen ve Tüm Tanrıların Annesi ya da Büyükanne unvanına sahip tanrıçadır. Bu tanrıça Gulşa, MAH ve NIN.TU ile de eşitlenmektedir. Mitolojide Telipinu kaybolduktan sonra Fırtına Tanrısı bu tanrıçaya şikâyette bulunur. Bunun üzerine Hannahanna, Fırtına Tanrısı’nı Telipinu’yu bulmaya gönderir ve onu bulamayınca bu kez Hannahanna arıyı sevk eder. Ondan, onun el ve ayaklarını sokmasını, gözlerini ve ayaklarını balmumu ile temizlemesini ister. Hannahanna, Fırtına Tanrısı’na, Telipinu ile Deniz Tanrısı’nın kızı ile evlenmesi sırasında başlık parası (kuşata) ödemesini salık verir. Aynı zamanda, bu tanrıça da diğer tanrılar gibi kaybolur. O gittiğinde, insan ve hayvanlar yavrularıyla ilgilenememiş, sığır ve koyunlar gebe kalamamıştır.

Hepat Fırtına Tanrısı’nın eşi, Tanrıların Kraliçesi olarak bilinen bu tanrıça, kutsal hayvanı arslan üzerinde betimlenmiştir. Aynı zamanda bir boğa vücudu üzerinde insan başı ya da çift insan ayağı ile gösterilmiş ve Teşup’un Boğası olarak tanımlanan Tanrı Şarruma’nın da annesidir.

Hapantaliia Hatti kökenli bir tanrı olup Güneş Tanrısı’nın çobanıdır.

Hedammu Tanrıları ve insanları yıldıran bir deniz canavarıdır.

İlluianka Efsanede Fırtına Tanrısı, Kişkiluşşa şehrinde yılan İlluianka ile dövüşmüş ve ona yenilmiştir. Bunun üzerine Fırtına Tanrısı tüm tanrıları yardıma çağırmış ve Tanrıça İnara’dan bir festival düzenlemesini istemiştir. Festival düzenlenmiş, İlluianka ve çocukları festivalde tıka basa yemişlerdir. Ölümlü Hupaşiia bir ip ile onları bağlamıştır. Fırtına Tanrısı da onları öldürmüştür.

İmpaluri Kumarbi’nin elçisidir.

İnara Fırtına Tanrısı’nın kızı ve vahşi hayvanların tanrıçasıdır. Hatti kökenli bir tanrıça olup, Eski Hitit mitlerinde görülür. Hititçe innaru- kelimesi ile sıkı bir ilişkisi olan bu tanrıça, LAMA ile eşitlenmiştir.

Kamruşepa Büyü tanrıçasıdır. Bu tanrıçanın Hattice okunuşu Kattahziwuri’dir.

55







Kaşku Ay Tanrısıdır.

Kuababa Ana Tanrıça’dır. Hitit öncesi dönemde de baş tanrıçadır. Hurri panteonununda da görülen bu tanrıçanın kült merkezi Kargamış’tır. Bu tanrıça Phryg ve Roma döneminde de Kybele olarak panteondaki yerini almıştır.

Kumarbi Hurililer tarafından Bilge Kral ve Tanrıların Babası olarak nitelendirilmiş ve tanrılar arasında üçüncüsü sırada kabul görmüş bir Bitki Tanrısı’dır. Aynı zamanda Mezopotamya kökenli EN.LIL ve Dagan ile eşitlenir. Kült merkezi Kuzey Mezopotamya’daki Urkiş şehri olan Kumarbi, elinde bir asa taşır. Mitolojide Kumarbi kendisinin Tanrıların Babası olarak kalması için, Deniz Tanrısı’na, elçisi İmpaluri tarafından haber gönderir. Deniz Tanrısı onun için bir ziyafet verir. Bu arada Kumarbi’nin kayası Ullikummi doğar.

Lama Geyikle sembolize edilen ve Kırların Tanrısı olarak kabul görmüştür.

Mukişanu Kumarbi’nin veziridir.

Ninatta ve Kulitta Mitanni krallığında “Ülkenin ve Gökyüzünün Sahibesi” unvanı ile anılan Şauşga’nın hizmetçileridir.

Şauşga Bir arslan üzerinde kanatlı bir kadın formunda betimlenmiş bu tanrıça, Teşup’un kız kardeşidir. Ninive şehri ile ilgili olarak geçen bu tanrıça, Kenan mitindeki Baal’ın kız kardeşi Anat-Aştarte ile aynı görevlere sahiptir. İlk defa III. Ur Sülalesi döneminde görülen bu tanrıça MÖ. 8.yüzyılın sonuna kadar işlevini sürdürmüştür.

Takitiş Tanrıça Hepat’ın hizmetçisidir.

Taşmişu Fırtına Tanrısı’nın veziri ve erkek kardeşidir. Bu tanrının Hititçe okunuşu Savaş Tanrısı olan Şuwaliiat’tır.

Telipinu Kaybolan Tanrı Efsanelerinin baş aktörü olan tanrıdır. Fırtına Tanrısı’nın ilk çocuğu olan Telipinu, tohum ekmek, tarlaları sürmek, sulamak, ürünü yetiştirmek ve hasat gibi eylemleri içine alan bir tarım tanrısıdır. II. Murşili’nin veba dualarında: “Sen Telipinu ulu bir tanrısın. Senin ismin isimler arasında uludur ve sen tanrılar arasında ulusun.” şekliyle övülür. Mitolojide Telipinu hiddetlenerek bozkırda kaybolur ve beraberinde ülkedeki bolluk ve bereketi de götürür. Bunun üzerine tanrıları, insanları ve hayvanları açlıkla tehdit eder. Hannahanna’nın arısı Telipinu’yu bulur. Onun el ve ayaklarını sokar. Gözlerini ve ayaklarını balmumu ile silerek onu temizler. Bu duruma daha da kızan Telipinu, nehirlere büyük bir hasar verir. 56







Teşup Mitolojide kaybolan Fırtına Tanrısı’dır. Bu tanrının Hattice okunuşu Taru olup eşinin adı Wurunkatte’dir. Bu tanrı Luwice tarhunt- şeklinde yazılmıştır. Öfke, hiddet ve küskünlük içinde karanlık toprağa giden Fırtına Tanrısı, Arinna şehrinin Güneş Tanrısı, EREŞ.KI.GAL ve Wuruntemu’nun yardımı ile geri getirilir. Ayrıca Fırtına Tanrısı, oğlu Telipinu’nun kaybolması ile umudunu yitirir ve Güneş Tanrısı’na şikâyette bulunur. Hannahanna’dan ise onu bulmasını ister. Aynı zamanda Teşup, mitolojide Kuzey Mezopotamya’da bulunan Kummiia şehrinin Kralı, Gökyüzünün Kralı ve Hatti Ülkelerinin Beyi olarak da anılmaktadır. Tanrıların en büyüğü olan bu tanrının eşi Hepat’tır. Onun oğlu Şarruma ve Nerik şehrinin Fırtına Tanrısı’dır. İki dağ tanrısı üzerinde sakallı bir kişi tarafından temsil edilen Fırtına Tanrısı elinde bir asa tutar. Aynı zamanda bu tanrı hem savaşı ve hem de zaferi simgeler. Onun kutsal boğalarından birinin adı Şeri ve diğeri Hurri (ya da Tella)’dir.

Ullikummi Kumarbi’nin oğludur.

Upelluri Grek dünyasında Atlas’a benzeyen ve Hurri kökenli dev tanrı olup yeraltında oturmakta ve omuzları üzerinde de yeryüzü ile gökyüzünü taşımaktadır.

57







Özet Hattuşa (Boğazköy) merkez olmak üzere Anadolu’da güçlü bir krallık kurmuş olan Hititler, kendilerine özgü bir mitoloji yaratamamışlardır. Dolayısıyla komşu ulusların efsanelerine kendi geleneklerini de katarak oluşturdukları mitolojilerini dört başlık altında değerlendirebiliriz:

Sumer, Babil ve Hurri kültür dünyası içinde “Tufan Olayını” ilk kez yazılı olarak çiviyazılı belgeler üzerinde okuduğumuz ve günümüze kadar hemen hemen aynı anlatımlarla gelebilmiş Gılgamış destanının, Hititçeye de aktarılmış olması, efsanenin ne kadar köklü bir anlatımı olduğunu bize göstermektedir.

A. Hatti (Anadolu) Kökenli

Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi efsaneler bize eski dünyanın gelenekleri hakkında da bazı bilgiler verebilir. Özellikle Hitit masallarında bu konuda bazı ipuçları yakalanabilir.

B. Hurri Kökenli C. Mezopotamya ve Kenan Kökenli D. Masallar

Özellikle Hitit masalları içinde “Zalpa kenti Öyküsü”’nde, Hititler dünyasında kardeşler arası evliliğin kesin olarak yasaklandığını ve bu eylemi yapanın cezasının ölüm olduğunu anlamaktayız.

Bu başlıklar içinde ele aldığımız Hatti (Anadolu) kökenli bir efsane olan ve Hitit dünyasında, ‘İlluyanka’ ve ‘Telipinu’nun Kayboluşu’ miti olarak anılan mitler, bahar şenliklerinde söylenegelen efsaneler olmuştur. Özellikle Telipinu’nun kayboluşu efsanesinin, günümüz “nevruz”’u ile sıkı ilişki içinde olduğu anlaşılmaktadır.

Yine “Appu ve İki Oğlu” masalında ‘İyi’ ve ‘Kötü’ sembollerinin kullanıldığını görmekteyiz. Ayrıca “Avcı Keşşi ve Karısı” masalı gelinkaynana çekişmesinin bir örneğini yansıtır. “Güneş Tanrısı, İnek ve Balıkçı” masalı, Anadolu’nun kadim bir göreneği ‘yardımseverlik ve hediyeleşme’ geleneğini yansıtması açısından önemlidir.

Yine Hurri efsaneleri içinde özellikle Ullikummi şarkısının Fenikeliler eliyle Grek dünyasını etkilediği anlaşılmaktadır.




58







Kendimizi Sınayalım 5. ‘Tanrı Telipinu’nun Kayboluşu’ miti Hitit efsanelerinin içeriği açısından hangi kökenli efsane içinde değerlendirirlir?

1. Mitoloji sözcüğü hangi kelimelerin birleştirilmesi ile türetilmiştir? a. antropos+logos

a. Hatti (Anadolu) Kökenli

b. arkheeos+logos

b. Hurri Kökenli

c. paleos+litos

c. Mezopotamya

d. myth+logos

d. Kenan Kökenli

e. mesos+litos

e. Masallar

2. Hititler mitolojik metinlerini ritüeller ve büyüsel olgularla ne eşliğinde söylüyordu? a. rahipler

6. Kumarbi (Gökteki Krallık) Şarkısı Hitit efsanelerinin içeriği bakımından hangi kökenli efsane içinde değerlendirirlir?

b. müzik

a. Masallar

c. kil tabletler

b. Hatti Kökenli

d. kral

c. Hurri Kökenli

e. kraliçe

d Mezopotamya Kökenli

3. Hitit mitolojisi hangi başlıklarla altında toplanabilir?

e. Kenan Kökenli

a. Hatti

7. Ullikummi Şarkısı hangi eskiçağ ulusu aracılığıyla Grek dünyasına geçmiştir?

b. Hurri-Mezopotamya

a. Hitit

c. Hitit-Asur-Babil

b. Asur

d. Hurri

c. Babil

e. Hatti (Anadolu)-Hurri-Mezopotamya ve Kenan- Masallar

d. Sumer

4. Hatti kökenli bir mit olan ve Anadolu’da baharın müjdeleyicisi olarak tapınaklarda Geç Hitit Dönemine kadar okunan ve ‘ejderha/yılan’ anlamına gelen efsanenin adı nedir?

8. Gılgamış destanı Hitit efsanelerinin içeriği bakımından hangi kökenli efsanedir? a. Hatti Kökenli

a. Deniz’in Kızı ve Telipinu

b. Hurri Kökenli

b. İlluyanka

c. Kenan Kökenli

c. Kamruşepa

d. Mezopotamya Kökenli

d. Fırtına tanrısı’nın Müthiş Bir Şekilde Gürlemesi

e. Masallar

e. Fenikeliler

e. Ebedi Olan İnsan Yolculuğu

59







9. Hitit mitolojisi içinde hangisi ‘Masallar’ basilğı altında değerlendirilir?

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

a. İlluyanka b. Kumarbi Şarkısı

1. d Yanıtınız yanlış ise “Giriş” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

c. Appu ve İki Oğlu, Güneş Tanrısı, İnek ve Balıkçı

2. b Yanıtınız yanlış ise “Giriş” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

d. Ullikummi Şarkısı

3. e Yanıtınız yanlış ise “Giriş” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

e. Telipinu’nun Kayboluşu

4. b Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

10. Hangi Hitit masalının Hititçe, Hurice fragmanları yanında Amarma (Mısır)’da Akadça nüshaları ele geçmiştir?

5. a Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

a. Ullikummi Şarkısı b. Telipinu’nun Kayboluşu c. Fırtına Tanrısı’nın Kayboluşu

6. c Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. Güneş tanrısı’nın kayboluşu e. Avcı Keşi ve Karısı

7. e Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Hitit Efsanelerinin İçeriği” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

60







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Yararlanılan Kaynaklar

Sıra Sizde 1

Daddi, F. P-A. M. Polvani, (1990). La Mitologia Ittita, Brescia, Paideia, 1990.

Kumarbi (Gökteki Krallık Efsanesi), Tanrı LAMA’nın Şarkısı, Gümüş’ün Şarkısı, Hedammu Şarkısı, Ullikummi Şarkısı

Erkut, S. (1998). “Kaniş Kraliçesinin Hikayesi”, Argos Gemicileri, VI, 1998, 21-24. Eyüboğlu, S.-
Erhat, A. (1991). Hesiodos Eseri ve Kaynakları, Ankara: Türk Tarih Kurumu

Sıra Sizde 2 Zalpa Şehri Öyküsü (Bir Yılda Otuz Çocuk Doğuran Kaneş Kraliçesi), Appu ve İki Oğlu, Avcı Keşşi ve Karısı, Güneş Tanrısı, İnek ve Balıkçı Sıra Sizde 2

Goetze, A. (1995). “Hittite Myths, Epics and Legends”, Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, s. 120-128. Güterbock, H. G. (1945). (Çev. S. Alp), Ankara.

Kumarbi

Efsanesi,

Hoffner, H. A., Jr. (1990). Hittite Myths, Atlanta, Georgia. Karauğuz, G. (2001). Hitit Mitolojisi, Konya: Çizgi Kitabevi. Kınal, F. (1967). “Inanna’nın Cehenneme İnişi Efsanesi”, Tarih Araştırmaları Dergisi, III/4-5, s. 1-21. Kramer, S. N. (1990). Tarih Sumer’de Başlar, (Çev. M. İ. Çığ), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi. Kramer, S. N. (1990). Sümer Mitolojisi (Çev. H. Koyukan), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Ünal, A. (1994). “Hethitische Mythen und Epen”, Weisheitstewte, Mythen und Epen: Mythen und Epen II (Texte aus Umwelt dex Alten Testaments III/4), (Edited by Karl Hecker), Gütersloh-Gütersloher Verlagshaus, 802-865.

61







4









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Sumer panteonunu açıklayabilecek, Sumer mitlerini tanımlayabilecek, Sumer destanlarını açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Panteon

Mitoloji

Mit

Tanrı

Epos

Kahraman

İnanç

Ağıt

İçindekiler


Giriş




Sumer Panteonu




Sumer Mitleri




Sumer Destanları




Sumer Ağıtları

62







Sumer Mitolojisi GİRİŞ Aşağı Mezopotamya’ya MÖ IV. binyılın ortalarında gelerek burada kendilerine özgü bir medeniyet geliştiren Sumerlerin Türkçemizin de içinde yer aldığı bitişken bir dil kullanan kavim oldukları, ayrıca bölgeye geliş yönleri konusunda kesin bir bilgi olmamakla birlikte Orta Asya’dan geldikleri anlaşılmaktadır. Sumerler Irak’ın güneyine daha önce bölgede bilinmeyen silindir mühür, ziggurat denilen yüksek katlı tapınaklar ve çömlekçi çarkını getirmişlerdir. Bölgede daha önce tarım ve madenciliğin gelişmiş olduğu anlaşılır. Sumerler burada kent devletleri kurarak ilk defa şehir medeniyetini geliştirmişlerdir. Şehir meclisi, sosyal sınıflar, yönetim konuları onların eseri olarak görülür. Onların gerçek başarıları kültürel sahada olmuştur. Çivi yazısını keşfederek kullanmaları, okullar açarak eğitim vermeleri, gök cisimlerini izleyerek bunlara isimler, sayılar vermek suretiyle onları tespit etmeleri ve astrolojinin kurucuları olmaları onların başarılarını gösteren en açık kanıttır. Ayın hareketlerinden bir kameri takvim, evren ve insanla ilgili görüşlerinden de panteon (tanrılar topluluğu) ve mitler oluşturmuşlardır. Yazılı dönem öncesi var olan kültürün yazıya aktarılmasıyla adeta her şeyin Sumer’de başladığı şeklinde özetlenmesine sebep olmuşlardır. Hukuktan mimariye, müzikten sanat ve edebî yata kadar her şeyin Sumerlerde varlığı anlaşılmaktadır. Yönetimden bürokrasiye, matematikten eczacılığa kadar her konuda kafa yordukları görülmektedir. Tüm bu bilgiler önce Samiler tarafından benimsenerek bugünkü Irak ve Suriye’nin tamamına varıp sonra Anadolu üzerinden Hurriler’den Hititlere ve oradan batıya, Akdenizin doğusunda yaşamış olan Fenikeliler aracılığıyla ise, Hellenler’e ve oradan da Roma’ya ulaşmıştır. “Mit” Yunanca’da söz, öykü anlamına gelir. Mitler, ilkel insan topluluklarının, evreni, dünyayı ve doğa olaylarını kişileştirerek yorumlamak, henüz sırrını çözemedikleri hayatın ve evrenin çeşitli görüntülerini bir anlam kolaylığına bağlamak ihtiyacından doğmuştur. Doğaüstü ve fizikötesi güçler yanı sıra, doğa güçleriyle savaşa girmiş, onları yenmiş ya da yenememiş ilk yiğitlerin kimlik ve kişiliklerini belirtmesiyle de mitler, eposlara, yani destanlara konu oluştururlar. En kısa tanımıyla mitler, doğa güçlerinin kişileştirilmesi, canlı varlıklar ya da ölümsüz tanrılar halinde tasarlanmasıdır. Eposlar ise tarihten önceki insan topluluklarının ilkel tarihleri olduğuna göre; mitlerle eposlar arasında yer yer aynı malzemeyi kullanmak, aralarında bağlantılar olan konuları değişik oranlarda ve farklı açılardan işlemek bakımından bir kesişme görülür. Destan kahramanları, mitlerdeki tanrılar ve tanrısal güçlerle insanlar arasında köprüler kurmuştur. İlk çağların insanlarında doğa güçlerinin fizik ve etik etkilerini yansıtan mitler, dinlerin de başlangıcı sayılmakla birlikte, ilkel insanın fizik atılımlarına ek olarak metafizik ve ruhsal davranışlarını da belgelerler. Taşıdıkları sezgi gücü, yer yer insan yaradılışındaki zaaf ve tutkuları, çağlar üstü bir kesinliğe, çok yönlü bir kullanış imkânına bağlamış olmalarıyla mitler, bugün de sanatın yararlandığı bir esin ve kültür kaynağıdır.

SUMER PANTEONU Sumerler Aşağı Mezopotamya’da MÖ 2700’ler civarında kendi tanrılar topluluğunu oluşturmuşlardır. Onlar tanrıları insan şeklinde tasvir etmekteydiler. Bu durum onları diğer Önasya toplumlarından ayırmaktadır. Mezopotamya’da hayvanlara, hayvan resimlerine tapınılmamıştır. Hayvanlar tanrıların 63







sembolü durumundadır. Tanrıların sembolü olan boynuzlu tacın kaynağı tam olarak bilinmez. Bu taç aynı zamanda hükümdarlık sembolü olup dışardan geldiği kabul edilir. Aşağı Mezopotamya’da yer alan Sumer kentlerinin her birinin kendine has bir tanrısı bulunmaktaydı. Bunlar, hava tanrısı, gök tanrı, güneş tanrı, ay tanrı, yaratıcı ana tanrı, çoban tanrı ve tahıl tanrı gibi. Bunların kendi kült merkezleri vardı. Enlil’in Nippur’da, Nanna’nın, Ur’da, Utu’nun Sippar’da, Enki’nin Eridu’da tapınakları yer almıştır. Tanrılar yalnızca tapınakta bir yer işgal etmez aynı zamanda bilge tanrı, koruyucu tanrı, yaratıcı tanrı olarak insanların hayatını da düzenlerdi. Sumerler tanrıları insan şeklinde tasavvur ettikleri gibi onların yaşantısını da insanlara benzetirlerdi. İnsanoğlu gibi onlar da yiyip-içmekte, evlenip yuva kurmaktaydılar. Onların da hırsları, arzuları vardı, sevinçli ya da hüzünlü olduklarına inanılırdı. Şimdi belli başlı Sumer tanrılarını ele alarak konuya devam edelim.

An/Anu An, Mezopotamya panteonunun baş tanrısı olup, göğün kişileştirilmiş halidir, kutsal rakamı 60’tır. Bütün Mezopotamya tanrılarının en yüksek rakamıdır. Mezopotamya kozmogonisinde, An-Enlil-Enki bir üçlü oluşturmaktadırlar. An’ın ünvanları, “tanrıların kralı”, “göğün kralı” ve “ülkelerin kralı”dır. Eski Sumer Devrinde, An Ur ve Uruk’ta önemli unsurlardan birisidir. MÖ III. binyılın ortalarında Fara tanrı listelerinde geçmektedir ve Uruk kralları tarafından tapınım görmüştür. Sargon dönemine ait Akadca isimlerde geçmektedir. Eski Babil döneminde, özellikle kral kitabelerinde ve panteon listelerinde görülür, Selevkos dönemi Uruk’ta, Anu kültünün bir versiyonu da bulunmuştur. Tanrı Anum’un dinî hayattaki ve kültteki önemi nispeten küçüktür, yüzlerce ilahi ve duadan yalnızca birkaçı direkt olarak ona hitap etmektedir, onun kült merkezleri Uruk’tadır. Tapınağı ise, É-anna, “Gök tapınağı” anlamına gelir. Boğazköy’de bulunmuş olan, “Gökteki Krallık” efsanesinde, tanrı Anu’nun Alalu ve Kumarbi ile olan taht mücadelesi anlatılmaktadır. Anu, Hurriler tarafından kendi panteonlarına alınmış ve saygı görmüştür. Ebla panteonunda Sunugaru olarak bilinen Ay tanrısı, Şaggar’ın eşi olarak geçmektedir.

Anunna Anunnalar bir tanrılar topluluğu olup, Eridu kentinin 50 tanrısı olarak geçer. III. Ur Devri’nde koruyucu ve arabulucu tanrılar olarak görülür. Gudea isimli Sumer kralı onları Lagaş şehrindeki E.ninnu tapınağına yerleştirdiğini anlatır. Enuma-eliş mitinde bunların Marduk için Babil kentini inşa ettikleri görülür. Dünya yaratılmadan önce bunlar büyük ızdıraplar çekmişlerdir. Onlar sürekli aç kaldıklarından çayırları yemek zorunda kalmışlardır. Bunlar önce şiddetli bir yıkıma katılmışlar, sonra da Gılgamış destanına göre Tufan’da tövbekar olmuşlardır.

Anzu Mezopotamya mitolojisi ve ikonografisinde aslan başlı kartal şeklinde bir yaratıktır. Bu isim IM.DUGUD.MUŞEN yada anzu olarak yazılırdı. Mezopotamya sanatında erken dönemlerden itibaren farklı hayvanlarla birlikte görülür. Aslan başlı kartal Eski Sumer Dönemi’nde farklı sanat eserleri üzerinde bulunur ve her biri kavgacı olarak fakat merkezi figürde iki adet yabani hayvanın yerine konularak koruyucu görev üstlenirdi. Anzu Eski Sumer Devri şahıs adlarında geçer. Louvre Müzesinde bulanan meşhur Akbabalar Sitelinde Ningirsu elinde bu kuşun bir heykelini tutmakta ve Gudea kitabesinde onun yarattığı heykellerle E.ninnu tapınağını dekore ettiğini söyler. Anzu Lugalbanda ve Enmerkar destanında akik taşı dağlarının tepesinde yuva yapmış olarak geçer. Anzu’nun yabani boğaları akşam yemeği için yakaladığı da destanlarda anlatılmaktadır. Ninurta’nın Eridu’ya yolculuğu destanında görülür. Orada tanrı genç Anzu ile Abzu’ya ulaşır ve dostluğunu sunar. Bazı kaynaklarda Anzu’nun şeytan görünümü hâkimdir. Anzu tanrı banyo yaparken kader tabletlerini satarak Enlil’in güvenine ihanet etmiştir.

64







Enlil Sumer panteonunda An’ın yerini kısa zaman içinde Enlil alarak baş tanrı olmuştur. Adının anlamı “yeryüzünün beyi”dir. Tanrıların babası, yerin ve göğün kralı, bütün ülkelerin kralı gibi unvanlara sahipti. Sumer düşüncesine göre kralları tahta çıkaran, ülkeye bolluk ve bereketi getiren Enlil’dir. Onun kült şehri Nippur’dur. Bu şehirde bulunan Ekur tapınağı ona aittir. Mezopotamya tarihinin bütün devirlerinde Enlil şahıs adlarında geçmektedir. Sumer ayinsel dualarda görülmektedir. Asur, Babil, Uruk, Kullaba ve Elam’da tapınağı ve kültü vardır. Acemhöyük’te bulunan I. Şamşi-Adad’ın mührü üzerindeki ibarede kral kendisini tanrı Enlil tarafından atanmış saymaktadır. Enlil, diğer Sami halklar tarafından tapınım görmüş bir tanrıdır. Onun en büyük özelliği yaratıcı tanrı olarak görülmesidir. Bunun yanında, bağışlayıcı, koruyucu, güçlü kuvvetli, adaletli, şefkatli bir tanrı olarak da tapınım görmüş olduğunu gösteren kanıtlar vardır.

Enki/ Ea Sumer deniz ve okyanus tanrısıdır. Aynı zamanda bilge tanrı olup, Enlil’in kararlarına uygun olarak planları hazırlayıp yeryüzünü düzenleyen olarak görülmüştür. Enki ve Dünya Düzeni mitinden onun yaratıcı özelliklerini öğrenmekteyiz. Bu tanrı adı, Sumerce É-a “suyun evi” dan gelmektedir. Eski Babil’de, Eski Sumer ve Sargon dönemlerine ait belgelerde Ea, Akadca şahıs adlarında geçmektedir. III. Ur Devrinde kanıtlanmıştır. Bābil ve Asur geleneğinde Ea’nın fonksiyonları Enki ile aynıdır. O bir su tanrısı olup, yaratıcı ve bilge tanrıdır. Sami anlayışında serin su kaynakları ile alakalı gözükmektedir. Mezopotamya’da büyük tanrılar arasında geçmektedir. Orta ve Geç Babil dönemlerinde Ea, Şamaş ve Marduk’tan oluşan üçlünün bir parçasıdır. Akad destanlarında Ea zor görevler üstlenmektedir. Adapa mitinde, onun gerçek gücü belli değildir ve enuma eliş destanında Marduk’tan daha kabiliyetli gözükmektedir. Halep panteonunda Mezopotamya grubunda Ninurta ve Nisaba ile beraber geçer. Geleneksel Kuzey Suriye panteonunda, Emar, Ebla ve Mari metinlerinde geçmektedir.

Enkidu “Güzel yerin efendisi” anlamına gelir. Gılgamış ve Huwawa, Gılgamış, Enkidu ve Yeraltı Dünyası mitlerinde Gılgamış’ın ulağıdır. Mezopotamya mitolojisinde en büyük entrikacılardan biridir. Vücudu kaba tüylerle kaplıdır. Ceylanlarla birlikte ot yer, hayvanlarla yakın dostluğu bulunur. Gılgamışla yüz yüze görüşür ve onunla fikir ayrılığına düşer. Sonrasında birbirleriyle dost olurlar ve dostlukları destana dönüşür.

Ereşkigal Sumer yeraltı dünyası tanrıçası “büyük yerin beyi” anlamına gelir. Sumer kurban listelerinde ve III. Ur Devrine ait tapınak sunularında bilinir. Bu tanrıçaya adanmış dua ve ilahiler azdır. Bir kaç mitolojide önemli rol oynar. Mitolojiye göre dünyanın yaratılmasından sonra yeraltı ruhlar aleminmde bulunuyordu. İnanna’nın yeraltı dünyasına inişi mitinde tanrıçanın kız kardeşi ve kader arkadaşıdır. Eski Babil Devri’nde Nergal’in karısı olarak görülür. Nergal ve Ereşkigal miti Orta Babil (Amarna) ve Yeni Asur Devrine ait (Sultantepe) tabletlerde geçer.

Dumuzi Sumerlerin çoban tanrısı olup, Eski Sumer Çağı’na ait Şuruppak’tan ekonomik belgelerde, tanrı listelerinde ve şahıs adlarında görülür. Sumer kral listelerinde iki farklı Dumuzi bulunur. Birisi çoban Dumuzi, Tufandan önceki Babtibira’nın kralıdır. Diğeri ise balıkçı olarak Uruk’un ilk kralıdır. Uruk’tan tapınak ilahilerinde ve kült belgelerinde geçer. III. Ur Devri kralları Uruk’un dinî ve edebî geleneklerinin tarafını tutarak kendilerini İnanna’nın kocası rolünde Dumuzi ile eşimsemişlerdir.

65







İnanna/İştar Sumer tanrıçası olup, göğün hanımefendisi unvanı vardır. Fara tanrı listelerinde An ve Enlil’den sonra, Enki’den önce gelmektedir. Bu tanrıça daha çok aşk ve savaşla ilgili gözükmektedir. III. binyılın ortalarına ait Kiş kral yazıtlarında geçmektedir. Nanna ay tanrısı olup, onun kızı tanrıça İnanna ve oğlu güneş tanrısı UTU’dur. Mezopotamya’da iki tanrıçanın eşimsenmesi, Akadlı Sargon’un Sumer-Akad birleşik imparatorluğunun teolojik olarak kuruluşunun bir sonucu olarak görülmektedir. Ay tanrısı Sin ile Nanna eşitliği de buna benzer. Tanrıça İştar, Mari panteonunda yer almaktadır. Ayrıca, Ebla şahıs adlarında geçmektedir ve Ebla’da III. ve II. binyıllarda alt tabaka Sami halkların tanrıları arasında yer almaktadır. Kuzey Mezopotamya, Suriye ve Anadolu’da İştar Ninive Şauşga’sı olarak geçmektedir. Nuzi’de, Teşup ve Şauşka kardeşler şeklinde görülür.

IM/ Adad Bu tanrı ismi etimolojik olarak, Arapça hadda “kırmak” ve haddat “gök gürültüsü” ile alakalıdır. Adad, Mezopotamya’da IM logogamı ile yazılır ve Akadlı Sargon öncesi dönemde de kanıtlanmıştır. Adad’ın esas tapınım gördüğü yer Kuzey Babilonya ve Suriye’dir. Ebla’da şahıs adlarında görülür. II. binyılda Adad Halep şehrinin tanrısıdır. Ancak, diğer Suriye şehirlerinde ve özellikle batıda diğer fırtına tanrıları olan Baal ve Dagan ile birleşmiştir. Adad’ın yağmur ve fırtına tanrısı olarak iki görevi vardır. Onun bereketli yağmurları getirdiğine inanılır. Adad, Şamaş ile birlikte gökyüzünün koruyucu tanrısıdır, bu tanrılara rahipler tarafından birlikte dua edilir. Ayrıca, Şamaş, Adad ve Marduk, Babil şehrinin tanrısıdırlar. Ugarit’te, Hadda, Hadad olarak bilinir ve anlamı “gök gürültüsü”dür. Adad’ın, Asur’da önemli bir tanrı oluşu onun için ilk Asur krallarının bir tapınak yaptırdığından anlaşılıyor. Adad tapınağı, I. İrişum tarafından yapılmaya başlanmış ve onun ölümünden sonra oğlu ve halefi İkunum tarafından tamamlanmıştır. Yeni Asur Devri’nde ise, I. Tiglat-pileser Asur şehrinde bir Anu-Adad tapınağı yaptırmıştır.

Lamassular Sumer koruyucu tanrı veya demonu olup, arabulucu rolü oynamaktadır. Er Hanedan Devri Lagaş panteonundan tanınır. Bu tanrının kültü Eski Babil döneminde popülerdir. Silindir mühürler üzerinde tasvir edilmiştir. Bu tarihten itibaren Lamassu genelde kuvvet verici koruyucu bir terim olmuştur. Asur’da şedu ve Lamassu olarak bilinen tapınaklar ve saray tören geçit yollarının yanında dev gibi insan başlı boğa veya aslanlar vardır. Bunların söz konusu binaları kötülüklerden koruduklarına inanılmaktadır.

66







Resim 4.1: Mezopotamya haritası (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/12/Hammurabi's_Babylonia_1.svg)

Lugalbanda Sumer tanrılaştırılmış kahramanıdır. Uruk’un ilk hanedanından 3. kral olarak listelerde geçer. Enmerkarın oğludur. Fara tanrı listelerinde Ninsu’nun kocası olarak bulunur. Eski Babil Devri’nde Nippur ve Uruk’ta tapınım görmüştür. Gılgamış ve Huwawa destanında Ninsu’nun kocası, Gılgamış’ın babası olarak geçer. Güney Mezopotamya belgelerinde, edebî ürünlerde görülür. Lugalbanda’ya ait birkaç destan bulunur. Bunlardan birinde Lugalbanda’nın rakibi Mezopotamya’nın uzak doğusunda bir yer olan Aratta’dır. Enmerkar ordusuyla dağları aşarak Aratta’yı kuşatmak üzere varır. Lugalbanda onunladır. Bu şekilde o aniden felç geçirir ve düşmanların eline geçer. Lugalbanda ve Anzu destanında ise, kahramanımız kendinî Zabu dağının zirvesinde yalnız bulur. Arkadaşları Aratta’ya giderken o, güçlü Anzu kuşunu aramaya karar verir.

Nanna/Sin Ay tanrısı Nanna, Ur şehriyle alakalı olup, aynı zamanda ayın sembolik rakamı 30’dur. Nanna, Fara’da bulunan Eski Sumer tanrı listelerinde geçmektedir. Nanna’ya en azından II. binyılın ikinci yarısına kadar Ur’da tapınılmıştır. Onun tapınağı, É-kişnugal Sumer tapınak dualarında geçer. Akadca isimlerde geçmektedir. Onun adına pek çok tapınaklar yapılmıştır. Ur-Nammu tarafından, Ur şehrinde yaptırılan Ziggurat en önemlileri arasındadır. Sumer düşüncesinde, gecenin gündüzü getirdiğine inanılmaktadır. Gece bitkilerin büyümesi, Ay tanrısı Nanna’nın bereket tanrısı olduğunu da göstermektedir. Nanna’nın Nippur’a yolculuğu isimli metinde verimlilikle ilgilidir. Harran’da ise É-hulhul tapınağında tapınım görmektedir. Tanrı listelerinde Sin, Şamaş, Adad ve İştar gibi büyük tanrılar arasında yer almaktadır. Astral tanrılar arasında tanrı Sin bereket ve bolluğun sembolüdür. Pek çok dua bu tanrıya adanmıştır. Babil mitolojisinde önemli rol oynamaktadır.

67







Resim 4.2: Eski Asur uslubunda bir mühür baskısı üzerinde, kadehli tanrının huzurunda Lama, ikisi arasında hilalli kurs, boğra atları ve yürüyen adam, Özgüç-Tunca 2001, s. 48.

Ningirsu Lagaş şehrinin baş tanrısıdır. İlk defa Fara tanrı listelerinde geçer. Bütün Lagaş kralları tarafından tapınım görmüştür. Bir şehir tanrısı olarak yalnızca sınırları koruyan biri olmayıp ayrıca ovalara bereket getiren bir özelliğe sahiptir. Adına kanallar ve su yolları yapılmış, festivaller düzenlenmiştir. Tapınağının adı, E.ninnu’dur. III. Ur Devri (MÖ 2100-2005)nde Gudea tarafından bu tapınak yeniden inşa edilmiştir.

Ningişzida Anlamı güzel ağacın efendisidir. Yeraltı dünyası tanrıçasıdır. Sumerce tapınak ilahilerinde onun evi karanlık mahzendir. Lagaş beyi Gudea tarafından şehrin baş tanrısı yapılmış ve kendi şahsi tanrısı olarak anmıştır. Ayrıca Şuruppak, Ur, Umma, Uruk’ta tapınım görmüştür. Ningişzidanın ölüler diyarının ruhlarına ait tanrı listesinden bilgi sağlanır. Buna göre onun amblemi boynuzlu yılandır. Gılgamış onu yeraltı dünyasını yönetmekle görevlendirmiştir.

Ninşubur/İlabrat Sumer tanrı/tanrıçası ve doğunun beycesidir. Eski Sumer Devri’nde Lagaşlı Uruiningina’nın koruyucu tanrısıdır. Yeni Sumer Devri’nde şahıs adlarında geçmektedir. Sumer tapınak ilahilerinden Akkil’de bir tapınağı olduğu görülmektedir. Mitolojik belgelerde Ninşubur, An ve İnanna’nın veziri olarak geçer. Er Hanedan Devri’nde kutsal sunularda geçmektedir. İnanna’nın yeraltına inişi efsanesinde kadın olarak görülür. Vezirlik fonksiyonları çeşitlidir. Ninşubur, Asurlular arasında tapınım görmüştür. Tanrı Aşşur ile birlikte dua cümlelerinde geçmekte ve tanık olarak gösterilketedir (Aşşur ve atalarımızın tanrısı İlabrat şahit olsunlar şeklinde geçer).

Nisaba Sumerce NAGA işaretiyle ve hububat çeşitlerinin farklı türlerinin determinatifiyle yazılır. İkonoğrafik sembolü mısır başağıdır. Erken yazılı belgelerde karşımıza çıkmaktadır. Fara listelerinde geçer. Uruk’un hanımefendisi olup Umma’da tapınım görmüştür. Lugalzaggesi, onu annesi olarak çağırmaktadır. Onun zamanında ve takiben Akad Devri’nde bu tanrıçanın kültü Sumer şehirlerine yayılmıştır. Gudea’ya göre o, Ningirsu ve Nanşe’nin kız kardeşidir. II. binyılın yarısında popüler bir tanrıçadır. 68







Ninhursag Lugal.e mitinde, bu unvanı oğlu Ninurta’nın düşmanları tarafından yenilip hursag kayalıklarını yığdıktan sonra alması anlatılır. Önce Fara tanrı listelerinde geçer. Onun unvanları tanrıların anası, çocukların anası şeklindedir. Kiş, Lagaş ve Ubeyd’de tapımı bulunur. Er Hanedan Devri’nden Eski Babil Devri’ne kadar tanrıçanın kültü Kiş şehrinde devam etmiştir. Pek çok kral kendini onun sevgilisi olarak anmış ve onun adına tapınaklar yaptırmıştır.

Ninurta Mezopotamya, “yıldırım, savaş ve av” tanrısı olup Sumerce “evrenin beyi” anlamına gelmektedir. Enlil’in oğludur. Kült yeri Nippur’dadır. Ningirsu ile eşimsenmiştir. Ninurta’nın sembolik sayısı 50’dir ve Lagaş’taki tapınağı É-ninnu “Elli’nin mabedi” anlamına gelmektedir. Savaş tanrısı olarak, Orta Asur ve Yeni Asur dönemlerinde askerlikte özel şöhrete kavuşmuştur. Asur kralı II. Aşşur-nasir-apli, Ninurta’ya uzun bir zafer şarkısı söylemektedir. I. Tiglat-pleser yazıtlarında ise, avcı tanrı olarak geçmektedir. Kültepe metinlerinde, Tanrı İnimmanizi’nin Ninurta’nın veziri olduğu belirtilmektedir.

Usumi Sumerlerin iki yüzlü tanrısı Usumi, Kültepe’de bulunan Anadolu grubundaki mühür baskılarının tapınım sahnelerinde ve tanrı alaylarında, Bābilli özelikleri ve Anadolu’da kazandığı yeni hususiyetleriyle önemli bir yer tutmaktadır. Usumi, mühürlerde genellikle dua eden kişiyi Ea’ya haber verirken tasvir edilmiştir. Usumi’nin Anadolu grubu mühürleri üzerinde domuza binmiş olarak görünmesi, bu olayın MÖ 2. başlarında Anadolu’da vuku bulduğunu göstermektedir. Usumi, Kültepe dışında Konya Karahöyük’te yapılan kazılarda ortaya çıkarılan mühürler üzerinde de görülmektedir. Sumerlerin tanrısı Ea’nın veziri olan Usumi’nin, Koloniler Çağı’nda Anadolu halkınca tapınım gördüğü anlaşılmaktadır. Yerli üsluptaki mühürler üzerinde onun tasvirinin bulunuşu yerli halkın onun bayramını kutlamış olduğunu gösterir. Usumi’nin Etrüskler aracılığıyla İtalya’ya götürüldüğü ve Ianiculum kentinde tapınılmış olduğundan sonradan Roma Devri’nde bu tanrıya Ianus denildiği anlaşılmaktadır.


Resim 4.3: Mühür baskısı üzerinde, iri bir aslanın sağrısına oturan tanrı, huzurunda başını geriye doğru çevirmiş takkeli adam, Usmu, küçük boğa adam. Özgüç-Tunca 2001, s. 113.

69







UTU/ Şamaş Babilonya güneş tanrısı olup, çoğunlukla UTU logogamıyla yazılmaktadır. Sargon öncesi Akadca isimlerde geçmektedir. Şamaş, daha sonra Kenanlılar ve Araplar tarafından tanrıça olarak kabul edilmiştir. Ancak, Sumer güneş tanrısı UTU’nun etkisiyle erkek bir tanrıya dönüşmüştür. Akadlı Şamaş, adalet tanrısı olarak önem kazanmıştır, göğün ve evrenin beyidir. Kült merkezi Sippar’dadır. Burası M.Ö. II. ve I. binyılda önemli bir şehirdir. Akad güneş tanrısı Şamaş ile Sumerce UTU’nun eşimsenmesi oldukça eskidir. Samice Şamaş bir tanrıçadır. Eski Sami şahıs adlarında kadın özelliği az geçer. Şamaş, Mezopotamya’da Sin ve İştar’la birlikte bir üçlü oluştururlar. Babilli Hammurabi yazdırdığı kanun stelinde adaletin tanrısı olan Şamaş’tan kanunları alırken görülmektedir. Mari panteonunda, “göğün güneş tanrısı” ve Şamaş önde gelmektedir. Ayrıca, şahıs adlarında da geçmektedir. Ebla panteonunun başında alt tabakaya ait olan Kura ile iki Sami tanrısı, Fırtına tanrısı ve Güneş tanrısı Şamaş görülmektedir.

Bu konuda ayrıntılı bilgi için G. Leick’in “A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology,” (1991) adlı kitabını okuyabilirsiniz.


Resim 4.4: Oturan ve sağ elinde kadeh tutan tanrı ile insan başına basan sol elinde destere olan Şamaş arasında kusarikku çifti. Özgüç-Tunca 2001, s. 80.

Şimdi Sumerlerin belli başlı tanrılarını sayalım.

SUMER MİTOSLARI Sumer Mitleri dünyanın yaratılışı, düzenlenmesi ve tanrıların eylemleri çevresinde oluşmuştur. Sumer mit yazıcıları yazılı dönem öncesi ozanların söyledikleri destanları yazıya geçirmişlerdir. Bunlar öyküleri anlatırken daha çok düş gücünü kullanmışlardır. Enlil’in Ninlil ile evlenmesi, Enki’nin evreni düzene koymasıyla ilgili Sumerlerin Cennet Miti, insanın çamurdan yaratılmasıyla ilgili Enki ve Ninhursag Miti, İnana ile Dumuzi arasındaki ilişkileri ele alan mitler, Gılgamış Destanı gibi. Enki ve Ninmah, “insanın 70







yaratılışı”, Ninurta hakkında iki mit, Ninurtanın İşleri ve Ninurta’nın Nippura Dönüşü. İnannayla ilgili mitler şunlardır. “İnanna ve Enki”, “İnanna ve Abih Dağı’nın Fethi”, “İnanna ve Şukalletuda”, “Bahçıvanın Ölümcül Günahı”, İnanna’nın Yeraltına İnişi. Dumuziyle ilgili mitler; “Dumuzi ile Enkimdu”, “İnanna’nın Gönlünün Çalınması”, “Dumuzi ile İnanna’nın Evlenmesi”dir.

Dumuzi ile İnanna Miti Pek çok Sumer destanı Dumuzi ile İnanna arasında geçer. Dumuzi’nin İnanna’ya kur yapması iki bölümde anlatılır. Çoban tanrı Dumuzi tanrıçanın gözdesi olabilmek için tarım tanrısı Enkimdu ile rekabete girer. İkinci kısım ise Dumuzi’nin İnanna’nın eşi olduğudur ki, İnanna’nın Yeraltına İnişi mitinde anlatılır. Mit şöyledir: Bilinmeyen nedenlerle göğün kraliçesi İnanna ölüler ülkesine yani kız kardeşi Ereşkigal’in hüküm sürdüğü dönüşü olmayan ülkeye gitmeye karar verir ve veziri Ninşubur’a üç gün içerisinde dönmezse kendisi için yas törenleri yapmasını, sonra Nippur’un tanrısı Enlil’e, Ur kentinin tanrısı Nanna’ya (ay tanrısı) ve Bilgelik tanrısı Enki’ye giderek yeraltı dünyasında öldürülmesini engellemek için bunlara yalvarmasını söyler. İnanna kraliçelik elbisesini üzerine giyer, takılarını takarak yeraltı dünyasının kapısına varır. İnanna yedi kapıyı geçerken her kapıda giysilerinden birini çıkardıktan sonra yeraltı dünyası Anunnaki’sinin karşısına çıkar. Anunnakiler ona ölümün gözlerini çevirince İnanna burada bir ceset olur. İnanna’nın geri dönmediğini gören veziri Ninşubur onun dediklerini yapar. Enlil ve Nanna işe karışmak istemezler, ancak Enki İnanna’yı yeniden canlandırmayı başarır. İnanna kendisine eşlik eden cinlerle Uruk şehrine gelerek kocası Dumuzi’yi bulur. Dumuzi onun önünde eğilmediğinden İnanna onu kendi yerine ölüler diyarına götürmeleri için cinlere teslim eder. Dumuzi kendisini kurtarması için güneş tanrısı Utu’ya yalvarır. Mit burada bitmekle birlikte Tammuz ayinlerinde mitin başka bir biçimi anlatılır. Dumuzi’nin yeraltına inişiyle birlikte yeryüzünün kaosa dönmesi, İştar’ın (İnanna) ağlayıp sızlaması ve yeraltına inerek onu kurtarması söz konusudur. Dumuzi’inin yeraltından çıkışı baharın gelişi, her tarafın yeşermesi olarak mevsimle ilgili bir anlatımdır. Bu olay Yeni Yıl törenlerinde tanrı Dumuzi’yi temsil eden kralla tanrıça İnanna’yı temsil eden rahibelerden biri arasında gerçekleştirilen kutsal evlilik töreniydi. Dumuzi aslında Sumerlerin Uruk kentinin kralıdır. Hayatı ve faaliyetleri sonraki kuşaklarca bir efsaneye dönüştürüldü. Uruk şehrinin koruyucu tanrısı ise İnanna’dır. Bu yüzden Dumuzi ile İnanna isimleri Uruk’un ilk devirlerine ait mitlerde birlikte anılır olmuştur. Teologların Sumer panteonunu oluşturmaya başladıkları zamanda Uruk kralı eğer şehrin mutluğu ve refahı için çalışıyorsa o zaman bu Uruklu İnanna’nın kocası olmalıdır denilerek bir ritüel haline gelmişti. Dumuzi ile İnanna’nın evlenmesi konusunda birkaç mit veya şiirler bulunmaktadır. Birincisi İnanna gökyüzünde şarkı söyleyip dans ederken Dumuziyle karşılaşıyor. Dumuzi İnanna ile evlenmeye razı olur. Sonraki kısımlarda Dumuzi’nin İnanna’yı annesinden istemek üzere evlerine gelişi anlatılır. Bu mitin bir diğer versiyonunda, İnanna’nın babası ay tanrısı Sin’den Dumuzi ile evlenmek için izin istemesi söz konusudur. Benzer bir mitten öğrendiğimize göre, İnanna aslında çoban Dumuzi’yi değil çiftçi Enkimdu’yu istemektedir. Ağabeyi olan güneş tanrı Utu’nun çabalarına rağmen Dumuzi’yi reddeder, daha sonra ise Dumuzi onu ikna etmeyi başarır.

Enki ile İnanna Miti İnana, Uruk şehrinin gücünü, gönencini artırmak suretiyle burayı Sumer medeniyetinin merkezi yaparak kendi adını da yüceltmek ister. Bu sebeple bilgelik tanrısı Enki’nin oturduğu, Abzu’nun bulunduğu Eridu şehrine gider. İnanna Eridu’daki Abzu’ya yaklaşırken İnanna’nın çekiciliğine kapılan Enki ulağı İsimud’a İnanna’yı çağırıp bir de sofra hazırlamasını emreder. Enki şölen sırasında sarhoş olarak İnanna’ya kutsal bilgileri verir. İnanna kendisine verilen bu hediyeleri göğün gemisine yükleyip Uruk’a doğru yola çıkar. Daha sonra ayılan Enki, kutsal sözlerin yerinde olmadığını görür ve onları İnanna’ya verdiğinden çok pişman olur. Deniz ejderhalarını bu bilgileri almaları için onun peşinden gönderir. Uzun bir mücadeleden sonra İnanna güvenlik içinde Uruk’a ulaşır ve kutsal sözleri (ME’leri) gemiden indirir.

Enki ve Ninhursag Miti Enki ve Ninhursag mitinde olaylar Dilmun’da geçmektedir. Enki önce ırmakları ve kanalları yaratır. Tanrı Ud’un yardımıyla yeryüzüne su çıkartır ve onları depolamak için havuzlar ve sarnıçlar yapar. 71







Tarlalar suyun bolluğundan ürün verir. Rıhtımlar ve su yolları ticarete uygun hale gelir. Dilmun şimdi cazip bir yer olmuştur. Enki suyu kıraç bölgelere sevk eder ve büyük bahçeler oluşturur. Utu buna sevinir ve Enki ile uykuya dalar. Ninhursag ise Enki ile sekiz bitkiyi yaratmak için tohumunu değiştirmek üzeredir. Enki tekrar bitkileri arzular ve onların doğasını öğrenmek ister. O Abzu’dan bitkilerin büyümesi için bahçelere su taşıyacaktır. Bu, Ninhursag’ın öfkelenmesine sebep olur. Yalnız başına onların kaderlerini öğrenmek ister, Enki’ye bedeninin sekiz parçaya ayrılması için beddua eder.

Yaratılış Miti Sumerce enuma eliş (vaktiyle göklerde) adı verilen destanda hayatın sularda başladığı anlatılır. Deniz için kullanılan ideoğramla yazılan tanrıça Nammu gök ve yeri doğuran ana olarak betimlenmiştir. Gök tanrı An ile yer ise, tanrıça Ki ile eşimsenmiştir. Bunların birleşmelerinden hava tanrı Enlil doğmuştur. Enlil gök ile yeri birbirinden ayıran atmosfer olmuştur. Yaratılış mitinde; evrenin düzene konuluşunu, yıldızların ve diğer Sumer kültür öğelerinin ortaya çıkışını açıklar. Mitte Enlil Ninlil’e tutulmuş ve ırmakta yelken açmış iken onunla birleşmiştir ve bunun sonucunda yeraltına sürülmüştür. Ninlil de onun peşinden ölüler diyarına girmek ister. Ninlil’in çocuğu ay-tanrı Nanna’nın göklerin ışığı altında olmak yerine karanlık yeraltı dünyasında doğmasına yol açınca Enlil, Ninlil’in ölüler dünyasının üç ilahının annesi olmasını ve onların Nanna’nın yerine bırakılarak onun göğe çıkmasına imkan verecek bir plan hazırlar. Enlil tarafından yeryüzüyle gökyüzünün birbirinden ayrılması ve ay-tanrı ile güneş-tanrı ve diğer gezegenler tarafından gökyüzünün aydınlanması sağlandıktan sonra, dünyanın düzene konulması planlanır. Enlil’in emirlerini yerine getiren küçük tanrılar eliyle bitkiler, hayvanlar, tarım aletleri yaratılır. Enlil sığır-tanrı Lahar ve tahıl-tanrıça Aşnan’ı tanrılara yiyecek ve içecek sağlamaları için yaratır. Mitte bunların yeryüzünde meydana getirdikleri bolluktan bahsedilir, sonra bunlar sarhoş olup görevlerini yerine getirmezler. Bunun üzerine tanrılar bilge tanrı Enki’ye baş vururlar fakat Enki uykudadır. Tanrıların anası Nammu onu uyandırır. Enki’nin emriyle Nammu ve doğum tanrıçası Ninmah, derin suların üzerindeki balçığı karıp insanı var ederler.

Enki ve Dünya Düzeni Mit sular tanrısı bilge Enki’yi tarım ve hayvancılığın verimliliğinden dolayı yüceltmektedir. Enlil’in kutsal mekânı Abzu’nun görkemini betimler ve Abzu’nun teknesiyle bataklığa yapılan yolculuk anlatılır. Yolculuk sonrası Magan, Meluhha ve Dilmun ülkeleri Nippur Şehri’ne Enlil’e verilmek üzere armağanlar gönderir. Daha sonra Enki’nin kutsal mekanı Abzu’da yapılan dinî törenler anlatılır. Bundan sonra Enki kader tanrısı olarak Sumer ülkesine bolluk ve bereket getirdiği anlatılır. Önce Dicle ırmağını tatlı suyla doldurur, Dicle ve Fırat ırmaklarının düzgün çalışabilmesi için kanal denetçisi olarak tanrı Enbililu’yu atar. Daha sonra bataklık ve sazlığı balık ve kamışlarla doldurur. En son hayat veren yağmurun yeryüzüne inmesini sağlayıp onu Fırtına tanrısı Adad’a emanet eder. Enki bundan sonra Enkimdu’yu tarımla ilgili konulara bakması için atar, hayvan sürülerini çoğaltarak onların başına Çoban tanrı Dumuzi’yi getirir. Şehirlerin sınırlarını belirler. Güneş tanrısı Utu’yu evrenin sorumluluğuna getirir.

Enlil ve Ninlil Nippur şehrinin genç kızı Ninlil, Nippur’un Nunbirdu ırmağında yıkandıktan sonra onu gören Nippur’un delikanlısı Enlil, hemen aşık olur. Ancak Ninlil’in Enlil’i redetmesi üzerine, Enlil ulağı Nusku’ya bir kayık getirterek onu ay tanrısı Nanna’ya hamile bırakır. Bunun üzerine Enlil ölüler diyarına sürgün edilir ve peşinden Ninlil’de yeraltı dünyasına inerek orada üç çocuk sahibi daha olur. Sumer edebî belgelerinde Ninlil Enlil’in eşi olarak bilinir.

Adapa Miti Adapa kelimesi Asiriologlar tarafından âdemin karşılığı olduğu kabul edilmiş ve ilk insan hakkındaki bir mit olarak ele alınmıştır. Bu mite göre Adapa Ea’nın oğlu ve Eridu kentinin rahip kralıdır. Ea, Adapa’yı insanın örneği olarak yaratmış ve ona bilgelik ve sonsuz hayat vermiştir. Onun görevi tanrıların sofrasına balık hazırlamaktır. Bir gün balık tutarken esen kuvvetli bir lodosla kayığı devrilir. Bunun üzerine sinirlenerek lodosun kanadını kırar ve lodos 7 gün esmez. Tanrı Anu bu rüzgârın 7 gün boyunca 72







esmediğini görünce ulağı Ninşuburu gönderir. Ninşubur durumu öğrenip Anu’ya bildirirce Anu Adapa’nın huzuruna getirilmesini ister. Ea, oğlu Adapa’ya Anu’nun huzurunda nasıl davranacağını öğretir. Adapa’ya üzerine bir yas elbisesi giyerek, saçı başı darmadağın olarak karşısına çıkmasını söyler. Göğün giriş kapısında nöbet tutan iki tanrı Tammuz ve Ningişzida ona neden yas tuttuğunu sorduklarında, onlara ölen iki tanrının yasını tuttuğunu söyler, bu ölen iki tanrı ise onlardan başkası değildir. Böylece gururları okşanan iki tanrı Anu’ya Adapa hakkında iyi şeyler söyleyip, onu Ea’nın karşısına çıkarlar. Ea oğlunu Anu’nun karşısına çıktığında kendisine sunulan ölüm ekmeği ve ölüm suyunu kabul etmemesi konusunda uyarır. Böylece Adapa göğün giriş kapısına varır ve her şey Ea’nın dediği gibi gerçekleşir. Anu lodos rüzgârı hakkındaki açıklamalarını kabul eder. Anu Adapa’ya hayat ekmeği ve suyunu sunmalarını ister. Adapa bunları almayıp kendisine verilen gömleği giyer. Bunun üzerine Anu neden böyle davrandığını sorduğunda, babasının öğüdünü dinlediğini söyler. Anu ise Adapa’ya bu hareketiyle ölümsüzlük armağanından yoksun kaldığını belirtir. Bu mitte insanoğlunun ölümsüzlüğe ulaşamayacağı ve bunu tanrıların kendilerine sakladıkları düşüncesi anlatılmaktadır.

Sumer/Bābil Tufan Miti Mezopotamya’da Tufan olayı Sumerler tarafından yazılmış daha sonra ise Eski Bābil’de ve Yeni Asur Devrinde tekrar ele alındığı görülmüştür. İlk ortaya çıkan Tufan anlatımı Asur kralı Asurbanipal kütüphanesinde bulunmuş ve yayınlanmıştır. Daha sonra Sumerce metin ele geçmiş, fakat destanın bir fragmanı bulunduğundan tam olarak anlaşılamamıştır. Tufan olayı Yeni Asur Devri’nde yazılmış olan Gılgamış destanının 11. tabletinde geçer. Gılgamış’ın Uruk kralı olup 126 yıl hüküm sürdüğü anlatılır. Şehrin etrafına bir duvar yaptırmış ve suru geriden görenler bakırla kaplandığını zannedermiş. Gılgamış “insanlar ölüyorlar ben de öleceğim adım, sanım yok olacak bari adımı yaşatacak ve unutulmamı engelleyecek bir şey yapayım” diyor. Enkidu ile arkadaş oluyorlar ve dağdan ağaçları getirmeyi engelleyen ejderhayı öldürüyorlar. Enkidu hastalanıp ölünce, Gılgamış çok üzülüyor ve kendisinin de öleceğini düşünerek ölümsüzlüğü aramaya başlıyor. Tek ölümsüzün Tufandan kurtulan Utnapiştim oduğunu işitiyor ve onu aramaya koyuluyor, uzun yolculuktan sonra Maşu isimli iki tepeli bir dağa ulaşıyor. Orada karşılaştığı akrep adamlar gitmek istediği yerin çok zorlu olduğunu belirterek onu geri çevirmek istiyorlar, fakat Gılgamışın ısrarları üzerine kapı açılıyor ve oradan devam ediyor. Önce karanlık bir yerden geçiyor, sonra kuzey rüzgârları yüzüne çarpıyor. Bir süre daha ilerledikten sonra güneş ışıklarının etrafı aydınlatmakta olduğunu görürken bir bahçeye giriyor ve orada güneş tanrısı kendisine seslenerek; “aramaya gittiğin ölümsüzlüğü bulamayacaksın, vazgeç” diyor. Gılgamış yoluna devam ediyor, Siduru isimli yarı tanrıça bir kadınla karşılaşıyor ve o‘ da Gılgamış’a ölümsüzlüğü tanrılar kendilerine almışlar, onu sana vermezler, sen dünyanın keyfini çıkar diyor. Gılgamış’ın ısrarlı bir şekilde yol göstermesini istemesi üzerine, bu denizi şimdiye kadar güneş tanrısı Şamaş’tan başka aşan olmadı, bu denizi yalnızca karşıda gördüğün Utnapiştimin kayıkçısı Urşanabi geçebilir diyor. Gılgamış Urşanabi’ye ricada bulunuyor. O da ormandan 30 metre boyunda 20 ağaç kesip getirmesini istiyor. Gılgamış ağaçları getiriyor ve tekneye binerek karşıya geçiyorlar. Gılgamış Utnapiştim’e buraya kadar gelebilmek için başından geçen zorlukları anlatıyor ve ondan ölümsüzlüğü nasıl bulduğunu öğrenmek istiyor. Utnapiştim de ona boş yere yorulduğunu çünkü Tufandan insanları kurtardığı için tanrıların ölümsüzlüğü yalnızca kendisine ve eşine verdiklerini ve başkasına vermeyeceklerini söyleyip Tufan olayını anlatıyor. Sumerlerin inancında yer eden büyük tanrılar toplanarak bir Tufan yapmayı planlıyorlar. Bunu haber alan insanların yardımcısı bilge tanrı Enki Utnapiştime duvarın arkasından seslenerek, malını mülkünü sat hemen bir gemi yap, gemiye canlılardan birer tane al diyor. Utnapiştim hızlıca gemiyi yapıyor, malını, mülkünü, aile efradını, evcil hayvanları gemiye alıyor ve geride bıraktığı sarayını da gemiyi yapan usta Puzur-Amurru’ya veriyor. Aniden yağmur başlıyor ve her taraf sular altında kalıyor. Böylece altı gün altı gece boyunca sular yeryüzünü dolduruyor. Yedinci gün yağmur duruyor ve Utnapiştim karşıda bir dağ görüyor ve gemi bu dağa oturuyor. Utnapiştim önce bir güvercin gönderiyor, güvercin konacak dal bulamayıp geri dönüyor, sonra kırlangıcı gönderiyor o da geri gelince kargayı gönderiyor ve karga dönmeyince suların çekildiğini düşünerek gemiden çıkıyor. Geminin oturduğu dağ Tevrat’a göre Ağrı dağı, Kur’ana göre ise Cudi dağıdır. Tufan olayının nerede gerçekleştiği konusunda farklı görüşler ortaya atılmıştır. Prof. Dr. Mehmet ÖZDOĞAN Atlas Dergisi’nin Nisan 2006 sayısında, Fırat ırmağının dar bir boğazdan geçtiği ve 73







günümüzde Karakaya barajı olan yerde meydana gelen bir deprem sonucu kayaların ırmağın önünü keserek doğal bir baraj gölü haline gelip sonra yıkılmasıyla buradan itibaren Basra körfezine kadar suların ırmak kenarındaki tüm yerleşim yerlerinin çamur altında bıraktığını ve Fırat nehri üzerindeki bazı höyüklerde yapılan kazılarda büyük taşların bulunduğundan hareketle Tufan olayının burada gerçekleşmiş olduğunu belirtmiştir. Ur şehir kazılarında Wooley’in bulduğu kalın kum tabakası hemen Tufan olayını akıllara getirmiştir. M. İlmiye Çığ ise Tufan olayının Orta Asya’da meydana geldiğini, burada bulunan bir büyük denizin taşması sonucu Sumerlerin bölgeden kaçarak Önasya’ya geldiklerini ve hafızalarından kaybolmayan bu olayı daha sonra yazıya geçirdiklerini söylemektedir. (Çığ, Sumerlerde Tufan, s.84).

Sumer mitleri nelerdir, Sumerlerin evren ve insan hakkındaki düşüncelereini anlamaya çalışalım.

SUMER DESTANLARI Sumerlerin diğer kavimler gibi yazı öncesine ait olan ve kahramanlık çağı denilen dönemin olaylarını anlatan destanları vardır. Bu destanlar, asırlar sonrasında yazıya aktarılmıştır. Bu destanlardan iki adedi Enmerkar isimli kahramanla ilgili olup, Enmerkar ve Aratta Ülkesi ile Enmerkar ve Ensukuşşiranna’dır. Diğer ikisi Lugalbanda ve Enmerkar ile Lugalbanda ve Hurrum dağı’dır. Diğer Sumer destanları Gılgamış’ın etrafında şekillenmiştir. Gılgamış’ın Ölümü, Gılgamış ve Kiş Kralı Agga, Gılgamış ve Yaşayanlar Ülkesi ile Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı’dır.

Gılgamış ve Kiş Kralı Agga Destanı Sumer destanlarının en kısası olup, olay yalnızca insanlarla ilgilidir. Kent devletleri arasındaki ilişkileri dile getirir. Sumer efsanesine göre Tufan’dan hemen sonra Kiş kenti güney Mezopotamya’da hâkimdi. Fakat Uruk kenti de güçlenmeye başlar. Bunun üzerine Kiş kralı Agga Uruk kentine bir ultimatom verir. Gılgamış Agga’ya borun eğmektense savaşmayı yeğler. Fakat önce Uruk halkının onayını alması gerekir. Konuyu yaşlılar heyetine götürür, ancak yaşlılar heyeti Kiş şehrine boyun eğmek ister. Hayal kırıklığına uğrayan Gılgamış bu defa genç erkekler meclisine baş vurur. Erkekler meclisi savaş ilan eder. Gılgamış bundan çok memnun olur ve zafer kazanacağından emindir. Ancak, savaşı Agga kazanır ve Uruklular bozguna uğrarlar. Bunun üzerine Gılgamış Uruklu kahramanlara döner ve Agga’nın karşısına çıkacak bir gönüllü ister. Birhurturre adlı birisi gönüllü olur, ancak şehrin kapısından çıkar çıkmaz yakalanır. Birhurturre Aggayla konuşmaya başlar, bu defa bir başka kahraman surun üzerine çıkar. Daha sonra Gılgamış kendisi surlara tırmanır. Agga Birhurturre’yi gönderenin Gılgamış olduğunu öğrenince kuşatmayı kaldırır. Gılgamış bu davranışından dolayı Agga’ya teşekkür eder. Destan Uruk’un kurtarıcısı olarak Gılgamış’ın övüldüğü bir şarkıyla biter.

Gılgamış ve Yaşayanlar Ülkesi Destan ölüm korkusu ve korkunun ölümsüz bir isim bırakma düşüncesi içinde yüceltilişidir. Ölüm düşüncesi Gılgamışa büyük ıstırap vermektedir. Uruk’ta insanların öldüklerini ve cesetlerin ırmakta yüzdüğünü gördükçe yüreği sızlar. Kendisinin de tüm ölümlüler gibi er ya da geç öleceğini anlayan Gılgamış bu kaçınılmaz sona ulaşmadan önce hiç olmazsa ismini kalıcılaştırmaya karar verir. Ünlü sedir ağaçlarını kesip Uruk’a getirmek ister. Sadık hizmetkârı Enkidu’ya da haber vererek bu planı güneş tanrısı Utu’ya açmasını öğütler, çünkü Yaşayanlar Ülkesi’nden sorumlu olan Utu’dur. Utu önce Gılgamış’ın niteliklerinden kuşku duyar. Ancak Gılgamış ısrar eder ve ricasını yineler. Bunun üzerine Utu ona acır ve yolculuğu sırasında Gılgamışı tehdit edebilecek yedi hava cinini etkisiz hale getireceğini söyler. Gılgamış Uruk şehrinden gönüllüler toplar. Gılgamış kendi ve arkadaşları için bronzdan ve ağaçtan silahlar yaptırdıktan sonra Uruk’tan Yaşayanlar Ülkesi’ne doğru yola çıkarlar. Yolculuk sırasında yedi dağ aşarlar ancak Gılgamış yedinci dağı aştıktan sonra yüreğinin sedir ağacını bulur. Baltasıyla ağacı kesip devirir. Enkidu dallarını keserken Yaşayanlar Ülkesinin bekçisi olan Huwawa adlı ejderhayı uyandırır. Huwawa Gılgamışın ağır bir uykuya dalmasını veya komaya girmesini sağlar, Gılgamış uzun zaman sonra uyandırılabilir. Bu olaya kızan Gılgamış Huwawa’nın hakkından gelmeden Uruk’a dönmeyeceğine dair ant içer. Enkidu geri dönmeleri için yalvarır, çünkü bu korkunç canavarı görmüştür 74







ve onu yenemeyeceklerini düşünür. Gılgamış ise birlikte hareket ederlerse hiçbir zarar görmeyeceklerini düşünür. Gılgamış Huwawayla yüz yüze gelir. O’nun yüzüne bir tokat vurup, üzerine bir burun halkası atarak iple bağlar. Huwawa Utu’ya yalvarır bunun üzerine Gılgamış onu serbest bırakmak ister fakat Enkidu bunu kabul etmez. Huwawa’nın sözleri üzerine onun başını keser ve Enlil’in önüne getirir. Enlil bunu görünce iki kahramana da lanet okur.

Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı Bu destanda Gılgamış sırasıyla soylu bir şövalye, zalim bir kabadayı, çaresizlik içinde sızlanan biri, vefalı bir bey ve ölüler diyarındaki hayat hakkında bilgi edinmek üzere çırpınan bir ölümlü olarak anlatılır. Enkidu ise efendisinin uyarılarına kulak asmadığından hayatını kaybeden bir dosttur. Destanın ilk bölümünde yaratılış olayları anlatılır. İkinci bölümde Enki ile korkunç bir canavara dönüşen ölüler diyarı arasındaki mücadele anlatılır. Bu savaş gökle yerin birbirinden ayrılmasından ve tanrıça Ereşkigalin zorla yeraltı dünyasına kaçırılmasından hemen sonra başlar. Destanda savaşın sonucu anlatılmayıp, Gılgamış’ın yeni bir macerası başlar. Fırat ırmağı kenarında büyüyen bir huluppu ağacı kuvvetli bir lodosun esmesiyle sökülmüş ve uzaklara sürüklenmiştir. Ağaç burada tanrıça İnanna tarafından görülür ve onu alarak Uruk şehrindeki bahçesine getirip diker. Aradan yıllar geçmesine rağmen ağaç büyür, fakat gövdesinde dal bitmediğinden çıplak kalır. Çünkü bu ağacın dibinde yılan yuvasını kurmuş, tepesine korkunç imdugud-kuşu yavrusunu yerleştirmiştir. Bu yüzden İnanna acı acı gözyaşı döker. Güneş tanrısı olan Utu krallar diyarından çıktığında İnanna ona huluppu ağacının başına gelenleri anlatır, fakat Utu kız kardeşine yardım etmez. Bunun üzerine İnanna diğer kardeşi Gılgamışa başvurur. Gılgamış zırhını kuşanır, eline baltasını alarak yılanı öldürür. Bunu gören İmdugud kuşu yavrusunu alıp uzaklaşır. Gılgamış ve ona yardım eden Uruk’un gençleri ağacı keserek taht ve araba yapması için İnanna’ya verirler. İnanna ise ağacın dibinden bir davul ve tepesinden bir davul tokmağı yaparak bunları Gılgamış’a armağan eder. Gılgamış bu aletleri Uruk’un gençlerini savaşa götürmek için, onların eşlerini dul bırakmak için kullanır. Dul kadınların ağlamaları yüzünden bu davul ve tokmağı yeraltı dünyasına düşer. Gılgamış bunları kurtarmaya çalışsa da başarılı olamaz. Gılgamış’ın ulağı olan Enkidu yeraltı dünyasına inerek davul ve tokmağını getirmek için çalışır. Ancak Enkidu başarılı olamaz ve yeryüzüne de çıkamaz. Gılgamış bunun üzerine hemen Nippura gider ve Enlil’e olanları anlatır. Fakat Enlil yardım etmeyi reddeder. Gılgamış bu defa Eridu’ya giderek Enki’den yardım ister. Enki ona yardım edeceğini söyleyip, güneş tanrısı Utu’yu görevlendirir. O’da Enkidu’nun ruhunun yeraltından yeryüzüne çıkabileceği bir delik açar. Böylece Enkidu’nun ruhuyla buluşan Gılgamış ona yeraltında neler gördüğünü sormaya başlar.

Enmerkar ve Aratta Beyi Destan Sumerlerin önemli şehirlerinden olan Uruk’un beyi (ensi) Enmerkar ile, Hazar Denizi’nin güneyinde olacağı düşünülen Aratta ülkesi kralı arasındaki mücadeleyi anlatır. Güneş tanrısı Utu’nun oğlu olan Enmerkar, Aratta ülkesini kendine bağlı kılmak istediğinde kız kardeşi olan Sumerlerin savaş tanrıçası İnanna’ya Aratta halkının elinde bulunan değerli madenleri getirerek Eridu’da Enki adına Abzu tapınağını yapmalarını sağlaması için yalvarır. İnanna ise ona yardım etmeyi kabul eder. Öncelikle Anşan dağlarını geçmek için bir ulak/ kılavuz bulmasını öğütler. Aratta halkının kendisine boyun eğeceği konusunda güvence verir. Enmerkar ulağı bulur ve sonra Aratta beyine kendisi ve halkı için değerli madenleri getirip Eridu’da Abzu tapınağını yapmamaları halinde şehirlerini yerle bir edeceğini içeren bir mesajı ulakla gönderir. Ulak yedi dağ aştıktan sonra Aratta’ya varır. Aratta beyine efendisinin sözlerini tekrarlar ve yanıtını sorar. Ancak, Aratta beyi kendisinin İnanna’nın koruması altında bulunduğunu ve onu Aratta hükümdarı yapanın da bu tanrıça olduğunu söyleyip Enmerkara boyun eğmeyeceğini bildirir. Bunun üzerine ulak ona Enmerkarın tanrıçaya Uruk şehrinde tapınak yaptırdığını ve bu yüzden tanrıçanın ona Aratta’nın kendisine boyun eğeceğine dair söz verdiğini söyler. Bunları işiten Aratta beyi şaşırır. Aratta beyi çok miktarda tahıl göndermesi şartıyla Enmerkara boyun eğmeye hazır olduğunu söyler. Ulak hızlıca dönerek mesajı Enmerkara bildirir. Enmerkar yük hayvanlarına tahıl yükletir ve lacivert taşı ve akik isteğini bildiren mesajını da ulakla gönderir. Ulak Aratta’ya varır varmaz tahılı saray avlusuna yığar ve mesajı iletir. Tahılı gören halk çok sevinir ve Enmerkarın isteklerini vermek üzereyken Aratta beyi bunu reddeder. Ulak geri döner ve üçüncü defa Enmerkar tarafından Aratta ülkesine gönderilir. Bu defa elinde yanlıca asa bulunmaktadır. Asanın görünüşü Aratta kralını dehşete düşürür ve böylelikle Enmerkara boyun eğmeye hazırlanır. Bu defa tekraren her ikisinin birer dövüşçü seçmesi ve bunların birbiriyle karşılaşması istenir. Ulak Uruk’a gelince Enmerkar yine üç maddelik bir mesajı Aratta beyine yollar. Bu destanın devamı niteliğinde olan bir başka Sumer şiirinde olay anlatılmıştır. 75







Lugalbanda ve Enmerkar Destanı Enmerkar’ın askerlerinden olan Uruklu Lugalbanda tehlikeli bir yolculuktan döndükten sonra efendisi ve adamlarını büyük bir sıkıntı içerisinde bulur. Zira Batı Sami kökenli Amurrular yıllarca hem Sumer ülkesini hem de Akad bölgesini yakıp yıkmışlar şimdi de Uruk’u kuşatmışlardır. Enmerkar Aratta’dan yardım çağrısında bulunmak zorunda olduğunu anlar. Fakat bu yolculuğa çıkacak bir kahraman bulamaz. Bunun üzerine Lugalbanda bu göreve gönüllü olur. Enmerkar’dan İnanna’ya götüreceği mesajı alan Lugalbanda silahlarını kuşanır ve Anşanı bir baştan bir başa kuşatan yedi dağı aşar ve Aratta’ya ulaşır. İnanna tarafından sıcak karşılanan Lugalbanda ona Enmerkarın mesajını iletir. İnanna’nın yanıtı ise belirsizdir. Bahsedilen destanlarda Sumer ülkesiyle İran’ın kuzeydoğusundaki bu kent devleti arasındaki siyasi, sosyal ve kültürel ilişkiler söz konusudur. Bu kentin Sumer kentleri gibi bir bey (ensi) tarafından yönetilmesi, Sumer tanrılarına ibadetleri, Aratta’nın maden zenginliği yanında tarım açısından fakir bir bölge olması ve belki bu yüzden ticari ilişkilerin gelişmesi söz konusudur. Lugalbanda ve Hurum dağı destanı da yine Aratta kentiyle alakalıdır. Hurum Dağı Hurrilerin ilk yurdu olan Van Gölü ile Urmiye gölü civarında olduğu kabul edilir.

Etena ile Kartal Erken dönem Sumer Kral listelerinde Tufan’dan sonraki ilk hanedan efsanevî Kiş hanedanı olup, bu hanedanın 13. kralının adı göğe çıkan çoban Etena’dır. Bir mühür üzerinde kartalın sırtında yerden yükselen figür görülmekte ve yerde koyunlar otlamaktadır. Etena ile Kartal miti Tufan’dan sonra bir kralın çobanlığından yoksun halkın içinde bulunduğu durumu açıklamaktadır. Krallığın alametleri olan asa, taç, tiara ve çengelli çoban sopası Anu’nun huzuruna getirilmiştir. Daha sonra kader tanrıları Anunnakiler krallığın gökten yere indirilmesini istemişlerdir. Burada atanan kralın da Etana olması gerekir. Fakat krallığın devamını sağlayacak şekilde Etena’nın oğlu bulunmamaktadır. Etena güneş tanrısı Şamaş’a her gün kurban sunarken kendisine bir oğul bağışlamasını ister ve Şamaş’a “Ey tanrı bana doğum otunu göster, üzerimdeki yükü kaldır ve bana bir isim yap” demektedir. Şamaş ise Etena’ya dağı aşması gerekeceğini ve orada bir çukur göreceğini bu çukurun içerisinde tutuklu bulunan kartalı serbest bırakması halinde onu doğum otuna götüreceğini söyler. Buradan itibaren mit yılan ile kartal şeklinde anlatılmaktadır. Kartal ile yılan dost geçinirler ve kartalın yuvası bir ağacın tepesinde yer alırken yılanın yuvası ağacın altındadır. Bir süre sonra kartalın aklına kötülük düşer ve yılan uzaktayken onun yavrusunu yutar. Yılan yuvasına döndüğünde yavrusunu göremeyince yemini bozan kartalı cezalandırması için Şamaş’a baş vurur. Şamaş ise kartalı nasıl tuzağa düşüreceğini, onu çukura nasıl atacağını anlatır. Kartal bu çukurda yatarak Şamaş’tan yardım isterken; Şamaş ona Etena’yı gönderir. Etana kartalı çukurdan çıkardığı için onun isteği olan doğum otunu bulmak için onu gökyüzüne, İştar’ın yanına götürür.

Bābilonya Mitleri MÖ II. binyıl boyunca Akadça yazılmış tabletlerde Babil mitleri diye bilinen destanlar yer almıştır. Bu destanların çoğunluğu Yeni Asur ve Yeni Babil devri arşivlerinden korunmuş olarak ele geçmiştir. Ninive, Uruk ve Babil gibi kentlerde ele geçen tabletlerin giriş bölümlerinde eski materyalin bir kopyası olarak bulunur. Mısır’daki Amarna ve Türkiye’de Boğazköy ve Sultantepe gibi merkezlerden MÖ II. binyıl ortalarına ait kaynaklarda Babil mitlerinin versiyonları ortaya çıkmıştır. Babilliler Sumer dini ve kültürünü benimsemişlerdir. Eski Babil Devri katipleri Sumer mitolojik belgelerini kendi dillerine tercüme etmişlerdir. Ayrıca Suriye ve Batı Sami geleneği de benimsenmiştir. Asur ve Babil mitlerinin hemen hemen aynı oldukları bilinmektedir.

Şimdi de Sumer kahramanlarını ve dastanlarını tekrarlayalım.

SUMER AĞITLARI Sumer ağıtları şairlerin yaşadıkları şehirlerin düşman eline geçmesi, halkın esir edilmesi, sarayların ve tapınakların yağmalanması üzerine yazdıkları şiirlerden oluşur. Sumer kentleri ilk defa Akad kralları tarafından ele geçirilmiş, yağmalanmış sonra Gutiler tarafından benzer şekilde insanlar öldürülmüş, şehirler yağmalanmıştır. Fakat gerek Akad ve gerekse Gutiler zamanından kalma ağıt bulunmayıp daha sonraki Yeni Sumer çağı (MÖ 211O-2005) veya Sumer Rönesans döneminde ortaya çıkmıştır. Bu devirde Sumerler her yönden bir Rönesans dönemi yaşamışlardır. İşte şairler bu devirde Sumer ülkesinin yeniden doğuşunu dile getirirken eski günleri hatırlayıp bir yandan o günlere ağıt yakmışlardır. 76







Elamlılar Ur şehrini yakıp yıkarak yağmalayıp kral İbbi-Sin’i de esir almışlardır. Bu olay halk üzerinde derin bir etki yaratmış ve şairler de uzun ağıtlar yazmışlardır. İbbi-Sin’den yaklaşık 50 yıl sonra İşme-Dagan tarafından Ur şehrinin yeniden kuruluşunu anlatan uzun şiirler ortaya çıkmıştır. Nippur şehrinin yıkılışı için yakılan ağıtların ancak bir kısmı şehrin ele geçirilip yağmalanmasını anlatır. Bu belgelerin çoğunluğu ise şehrin yeniden eski haline dönmesininden bahseder.. Enlil’in acımasıyla Nippur’un yeniden eski günlerine döneceği vurgulanmaktadır. Ninlil kocası Enlil’e evini onarması için yalvarır. Enlil ve Ninlil Ekur’a (tapınağa) yerleşerek törenleri başlatır ve halkı şehre döndürür. Sonra İşme-Dagan tarafından Nippur ve diğer Sumer şehirlerinin kurtarılması, Sumer ülkesine Enlil’in bolluk ve bereket getirmesi ve kralın her şeyi düzene koyması anlatılır.

Ur-Nammu Ağıtı Yeni Sumer Çağı krallarından Ur-Nammu’nun ölümü ve ruhlar âlemine gidişini konu alan bir şiirdir. UrNammu’nun sarayında sedye üzerinde yatması, halkın yas tutması söz konusudur. Sonra Ur-Nammu yeraltı dünyasındaki tanrılara hediyeler götürür. Burada rahipler tarafından kendisine ayrılan yere gelir. Kardeşi Gılgamış burada ona ölüler âleminin kurallarını öğretir. Daha sonra Ur halkının ağıtları ona ulaşır. Onun tamamlayamadığı işler, şehrin surları ve yalnız kalması üzerine üzülür. Artık ölmüştür ve onu sevenler de oldukça üzgündürler.

Agade’nin Lanetlenmesi Bu destanda Gutiler tarafından yıkılan Agade kentine karşı Sumerli bir şairin duyduğu sevinci dile getirir. Akadlı Sargon ve torunu Naram-Sin’in yaptıkları seferleri anlatan yarı-mitolojik eserlerden de anlaşıldığı üzere, bu krallar önce Sumer kentlerine saldırmış, Sumerleri hâkimiyetleri altına almışlardır. Özellikle Nippur kenti Sumer hava tanrısı Enlil’in kült merkezi olmasından dolayı tüm Sumerler için kutsal bir mekândı. Burada bulunan Enlil’e adanmış olan Ekur tapınağının Akadlı askerler tarafından yağmalanması, yıkılması Sumerlerin hafızlarından silinmemişti. Gutilerin Zagros dağlarından gelerek Akad krallığına son vermelerini ve Agade kentini ele geçirmelerini başta Sumerlerin baş tanrısı Enlil olmak üzere diğer tanrıların da bir laneti olarak göstermişlerdir. Bu destandan bir pasada şöyle deniliyor; Ekur’a saldırmaya cesaret eden, Enlil’e karşı çıkan şehir, Agade, Koruların toz gibi yığılsın, tuğlaların çamur olarak çukurlara dönsün, Agade sarayın harabeye dönsün. Öküzlerin yerine dulların boğazlansın, koyunların yerine çocukların kesilsin. Gudea’nın Rüyası Sumer edebî ürünlerinden olan ve döneminin en önemli belgesi niteliğindeki iki adet silindir kitabe üzerine yazdırılmış olan eser, Lağaş beyi Gudea’nın Ningirsu adına bu şehirde yaptırdığı tapınağı anlatmaktadır. Metin Gudea’nın gördüğü rüyanın anlatılmasıyla başlar. Gudea rüyasında, başında bir taç bulunan aslan başlı bir kuşun kanatları takılı ve bedeninin alt kısmı sel dalgası şeklinde olan sağında ve solunda aslanlar oturmuş muazzam büyüklükte bir adam görmüştür. Rüyasında sabah olur ve elinde bir kalem tutan ve üzerinde yedi yıldızın çizildiği tanleti inceleyen bir kadın görür. Sonra elinde üzerine bir evin planını çizdiği lapis lazuliden (yeşim taşı) yapılma bir tablet tutan kişi görülür. Ayrıca bir merkep de yerleri eşeler. Gudea bu rüyayı yorumlaması için tanrıça Nanşe’ye başvurur. Gudea tapınağa gidip kurbanlar keser ve dualar ederek rüyasını tanrıçaya anlatır. O da rüyasını yorumlar ve der ki, ilk gördüğün iri yapılı adam Ningirsu’dur. Doğan güneş Gudea’nın tanrısı Ningişzida’dır. Elinde altın kalem tutan ve yıldızların çizildiği tableti inceleyen kadın tapınağı kutsal yıldızlara uygun inşa etmeni isteyen Nidaba’dır. Tapınağın planını çizen Nindup’tur. Yeri elşeleyen merkep ise Gudea’nın kendisidir. Gudea uykusundan kalkınca derhal Ningirsu’nun emirlerini yerine getirmeye başlar. Şehir halkına durumu bildirir. Günahkar olanlar şehirden çıkarılır, tapınak yapılana kadar hiç kimse şehirde birbirine kötü davranmayacak, kimse azarlanmayacak, tek yürek olup herkes bu inşaatın tamamlanması için çalışacaktır.

Sumer ağıtları nasıl ortaya çıkmıştır, kahramanları kimlerdir?

77







Özet Sumerler evrenin düzene sokulması ve insanın yaratılışını mitlerle anlatmışlardır. Bilge tanrı olan Enki’nin dünyaya nizam vermesi, Aşağı Mezopoyamya’da medeniyetin yükselişi olayı butür mitlerle anlatılmıştır. Dicle’nin sularının bereketli topraklarla buluşması, tarımın hayvancılığın, ticaretin gelişmesi, tümüyle uygarlığın ortaya çıkışı mitlerde yer almıştır. Öte yandan inasının neden yaratıldığı konusu işlenmiş ve tanrıların kendilerine hizmet etmeleri için insanı yarattğını düşünmüşlerdir. İnsanoğlunun ölümü ve öteki dünya anlayışı yine mit ve destanlarda yer almıştır. Ölümsüzlüğün olup olamayacağı düşünülmüş ve bunun yalnızca tanrılara ait olduğu görüşü hâkim olmuştur.

Sumerler MÖ III. binyıl başlarından itibaren Güney Mezopotamya’da insanlık tarihinde derin izler bırakan bir teoloji ve kozmogoni geliştirdiler. Sumerler evrenin ve insanın yaratılışı konusunda çeşitli düşünceler ürettiler. Onlara göre evreni oluşturan öğeler yer ve gökten ibaretti. Gök ile yer arasında “lil” adını verdikleri bir tür hava bulunuyordu. Sumerlere göre evrende hayat ilk defa suda başlamıştır. Denizle yer yüzü üzerine konulmuş kubbe şeklinde bir evren bulunuyordu. Gökle yerin ayrılmasından ve yıldızların yaratılmasından sonra ise bitki, hayvan ve insan ortaya çıkmıştı. Onlara göre yer dünyanın işleyişini sağlayan, insan şeklinde olan ancak insanlara gözükmeyen tanrılardı. Bunlar, gök, deniz, yer, hava, gezegenler, dünya üzerindeki büyük ırmaklar, dağlar, vs.den oluşmaktaydı. Sumerlere göre kentleri, sarayları, evleri, yapan ve denetleyen bir güç (insan) var ise o zaman evreni de yapan ve denetleyen daha büyük güçlerin olması ve bu güçlerin de ölümsüz varlıklar olması gerekirdi. Sumer panteonu bu varlıkların tamamından meydana gelmiştir. “Evreni oluşturan dört öğe olan yer, gök, deniz ve havayı denetleyen tanrılar diğer tanrıları da yaratmıştır” deniliyor. Yaratma tekniğiyle ilgili olarak da, monarşiden örnek alarak, şayet bir kral istediği her şeyi emirler vererek elde edebiliyorsa, ölümsüz olan insanüstü varlıklar için bu hiçde zor bir şey değildi. Evrenin her hangi bir kargaşa ve kaosa sürüklenmeden devam etmesi için de “Me” adını verdikleri bir düzenleme yapılmıtı.

Sumer kent devletleri arasındaki mücedeleler yine destan haline getirilmiştir. Uruk ile Kiş arasındaki savaş yada daha uzaklardaki Aratta ülkesiyle olan savaş destan olarak karşımıza çıkmaktadır. Sumer şairleri kentlerinin düşman eline geçmesini ağıt şeklinde anlatmışlardır ki, bu durum Perslerin Yunan kentlerini ele geçirmesinin ardından gelişen Yunan trajedyalarını andırmaktadır.

78







Kendimizi Sınayalım 1. Sumerlerin bereket ve yaratıcı özeliği olan hava tanrısı hangisidir?

6. Sumer düşüncesinde evreni düzene koyan tanrı hangisidir?

a. An

a. Enlil

b. Enlil

b. Şamaş

c. Ea

c. Adad

d. İştar

d. Enki

e. Nanna/Sin

e. İştar

2. Sumerlerin aşk ve şarap tanrısı olup, mitlerde önemli rol oynayan tanrıça kimdir?

7. Sumerlerin önemli kahramanlarından olan ve pek çok destanda adı geçen Uruk kralı kimdir?

a. Utu/Şamaş

a. Lugalbanda

b. IM/Adad

b. Agga

c. İnanna/İştar

c. Gılgamış

d. Ninşubur

d. Gudea

e. Usumi

e. Ur-Nammu

3. Sumerlerin koruyucu tanrı veya demo-nu aşağıdakilerden hangisidir?

8. Tufan’da bir gemi yaparak insanları kurtaran kahraman kimdir?

a. Lamassu

a. Gılgamış

b. Ninurta

b. Urşanabi

c. Ea

c. Puzur-Amurru

d. Nisaba

d. Utnapiştim

e. Dumuzi

e. Siduru

4. Aşağıdakilerden hangisi Sumerlerin iki yüzlü tanrısı olup kültü Roma’ya kadar girmiştir?

9. Sumer destanlarına gore Hazar denizinin güneyinde olacağı söylenen ülkenin adı nedir?

a. Enkidu

a. Magan

b. Enlil

b. Meluhha

c. Ningirsu

c. Aratta

d. Anzu

d. Dilmun

e. Usumi

e. Subartu

5. Sumer mitlerinde sıkça geçen ve İnanna’nın eşi olan Çoban tanrı hangisidir?

10. Sumer kenti Nippur’un Sargon ve Naram-Sin tarafından yağmalanmasının intikamının alındığını anlatan ağıt hangisidir?

a. Enki

a. Agade’nin Lanetlenmesi

b. Dumuzi

b. Ur-Nammu Ağıtı

c. Nisaba

c. Lugalbanda ve Enmerkar

d. Gılgamış

d. Lugalbanda ve Hurum dağı

e. Enlil

e. Etana ile Kartal

79







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise “Sumer Panteonu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Anu, Ea, Enlil, Adad, Enki, Ninurta, Ninşubur, Nisaba, Sin, Şamaş.

2. c Yanıtınız yanlış ise “Sumer Panteonu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 2

Sıra Sizde 1

Dumuzi ile İnanna, Enki ile İnanna, Yaratılış Miti, Enki ve Dünya Düzeni, Tufan Miti.

3. a Yanıtınız yanlış ise “Sumer Panteonu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 3

4. e Yanıtınız yanlış ise “Sumer Panteonu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Gılgamış ve Kiş Kralı Agga, Gılgamış ve Yaşayanlar Ülkesi, Gılgamış, Enkidu ve Ölüler Diyarı, Enmerkar ve Aratta Beyi, Lugalbanda ve Enmerkar.

5. b Yanıtınız yanlış ise “Sumer Mitleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 6. d Yanıtınız yanlış ise “Sumer Mitleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 4 Sumer ağıtları şairlerin yaşadıkları şehirlerin düşman eline geçmesi, halkın esir edilmesi, sarayların ve tapınakların yağmalanması üzerine ortaya çıkmıştır. Ur-Nammu, Gudea.

7. c Yanıtınız yanlış ise “Sumer Destanları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yanıtınız yanlış ise “Sumer Destanları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Sumer Destanları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “Sumer Destanları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

80







Yararlanılan Kaynaklar Leick, G. (1991), A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, London-New York. Kramer, S.N. (2002), Sumerler, (Çev. M. İ. Çığ), İstanbul: Kabalcı Yayınevi. Çığ, M. İ. (2009), Sumerli Ludingirra, Geçmişe Dönük Bilim Kurgu, İstanbul: Kaynak Yayınları. Çığ, M. İ. (2008), Sumerlerde Tufan, Tufanda Türkler, İstanbul: Kaynak Yayınları. Hooke, S. H. (1995), Ortadoğu Mitolojisi, (Çev. A. Şenel), Ankara: İmge Kitabevi. Şahin, H. A. (1998), Kültepe Metinlerinde Geçen Tanrı Adları, (Doktora Tezi) A.Ü. Sosyal Blimler Enstitüsü, Ankara. Özgüç,N.-Tunca, Ö. (2001), Kültepe-Kaniš, Mühürlü ve Yazıtlı Kil Bullalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.

81







5









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Yunan mitolojisinin oluşumu ile ilgili kaynakları açıklayabilecek, Yunan mitolojisinin ortaya çıkışı ve gelişimini tanımlayabilecek, Yunan mitolojisinin oluşumunun başlangıç evresinde ortaya çıkan ilkeleri açıklayabilecek, Roma mitolojisi ile ilgili temel kavramları açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Homeros

Titanlar

Hesiodos

Hekatonkheirler

Khaos

Kykloplar

Gaia ve Uranus

Olympian Tanrılar

İçindekiler


Giriş




Yunan Mitolojisi




Mitologya Yazarları




Tanrıların Doğuşu




Olymposlu Tanrılar




Devamlı Olympos’ta Bulunmayan Tanrılar




Roma Mitolojisi

82







Yunan ve Roma Mitolojisi GİRİŞ Bugün dilimize batı dillerinden geçmiş olan aslı Eski Yunanca Mythologia’dan gelen mitoloji, efsaneler bilimi olarak da adlandırılır. Mythos; söylenen, duyulan söz, çok tanrılı dinlerin tanrıları, kahramanların üzerine anlatılan efsane, Mythologia ise bu efsaneleri inceleyen bilim diye açıklanabilir. İlkçağ mitolojileri bugün bizim tek tanrılı dinlerden anladığımız kavramlardan çok farklıdır. Mitoloji daha çok sanatkarın esin kaynağı olarak kullandığı malzemelerin bütünü olarak değerlendirilmelidir. Mitolojik kavramların pek çoğu herhangi bir doğa olayının simgesidir. Örneğin Yunan mitolojisinde baş tanrılık özelliğini taşıyan Zeus, yıldırım ve şimşeği simgeler. İnsanın açıklayamadığı pek çok doğa olayından, çevresinde var olan fakat nasıl oluştuğunu çözemediği en basit doğa unsuruna kadar her kavram insanın sürekli ilgisini çekmiştir. İnsan bu tanıdığı fakat oluş, sürüp gidiş nedenini açıklayamadığı kavramları kendisinden soyutlayarak kendi gücü üstünde kavramlar olarak yorumlayıp onlara saygı duymuştur. Bu kavramların tapınılabilecek güçler olma özelliklerini de yine o çağ insanının yaratıcı yeteneğinde aramak gerekir. İşte insanın bu yaratıcı yeteneği mitolojinin doğmasına neden olmuştur. Mitoloji deyince ilk akla gelen hep Yunan ve Roma mitolojileridir. Ancak her köklü ulusun birer mitolojisi vardır. Tüm bu mitolojiler üç ana tema işlerler. Bunlar; Yaradılış, Türeyiş, Tanrıların Doğuşu. Mezopotamya, Mısır, Anadolu ve Yunanistan’da tanrıların ortaya çıkışlarından sonra bir düzen kuran tanrı soyundan gelenler örgütlenerek kendi soyundan gelenlere ve daha sonra ürettikleri tanrılara değişik özellikler vererek bir düzen kurmuşlardır. Oluşturulan bu efsanevi düzen gerçekte insanların kendi günlük yaşamları ile sıkı sıkıya bağlı ve en önemlisi tanrı tasvirleri önceleri bir takım simgelerle yapılırken daha sonraları insan şeklinde düşünülüp, ifade edilmeleridir. Yunan ve Roma mitolojilerinde tanrı betimlemesinin en önemli özelliği insan biçiminde gösterilmeleridir. Bu ünitede özellikle Yunan mitolojisinin oluşumunda büyük katkısı olan Homeros ve Hesiodos’un eserleri ve kişilikleri ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Özellikle Tanrıların Doğuşu adlı eseriyle Hesiodos bu yapıtında adeta Yunan mitolojisindeki tanrısal varlıkların katalogunu vermiştir. Yunan mitolojisinin oluşumunda geçen çeşitli varlıklar ele alınıp, özellikle Olympos’lu Tanrılar olarak bilinen tanrılar üzerinde durulmuştur. Bunlar da iki ana başlıkta devamlı Olympos’ta yaşayanlar ve ara sıra Olympos’a gelenler olmak üzere aktarılmıştır. Roma mitolojisi ise büyük ölçüde Yunan mitolojisinin tekrarı olduğu için kısa bir bölümde ele alınmıştır.

YUNAN MİTOLOJİSİ Bu ünite de Yunan mitolojisinin oluşumunda önemli rolü olan antik yazarlardan Homeros ve Hesiodos hakkında bilgi edinilecek. Hesiodos ve Homeros dışındaki antik dönem mitologya yazarları liste halinde verilecektir. Yunan tanrılarının oluşum evreleri ve özellikle Olympian tanrılar arasında sayılan tanrılar efsaneleri, sembolleri, egemenlik alanları, resim ve yontu sanatındaki betimleme özellikleri ve bu tanrılar onuruna yapılmış olan Anadolu dışı ve Anadolu’daki kült alanları anlatılacaktır.

83







YUNAN MİTOLOJİSİNİN OLUŞUMU Yunan mitosunun yazıya geçirilmesi Homeros ve Hesiodos’la başlar, ancak daha sonra Homeros ve Hesiodos’un yarattıkları tanrı soylarına ve efsanelere eklemeler ve katkılar yapılır. Yunan mitolojisi MÖ 700 yıllarında tam olarak gelişmiştir. Yunan tanrıları hem görünüş hem de karakter olarak insanlara benzer. İnsanlardan farklı olan yönleri ölümsüz olmaları ve özel besinlerle (ambrosia ve nektar) beslenmeleridir.

MİTOLOGYA YAZARLARI Homeros Grek mitolojisinin en önemli kaynağıdır. Homeros’un hakkındaki bilgilerimiz bugün bile hala çok eksiktir. Nerede doğduğu ve yaşadığı konusunda pek çok kitap ve makale yazılmıştır. Ancak bu bilgilerin birbiri ile örtüşmediği de görülmektedir. Homeros’a atfedilen iki eser İliada ve Odysseia’dır. Her iki eserinde de kendisi ile ilgili hiçbir bilgiyi bulamıyoruz. Homeros’un MÖ 850 yılları civarında yaşadığı ve İzmirli olduğu en çok kabul edilen bilgidir. Yani Homeros’un yurdunun Batı Anadolu’da Ionia bölgesinde İzmir (Smyrna) olduğu genellikle kabul görmektedir. Homeros sözlü geleneği sürdüren bir ozandı. Hem İliada hem de Odysseia sözlü geleneğin ürünleridir ve yazıya geçirilmeleri İlk Çağ’da Yunanistan’da olmuştur. İliada Homeros’un Yunanca İlias adını taşıyan destanı, İlion ya da Troya olarak adlandırılan kentin destanıdır. Destanın konusu Homeros’un yaşadığı kabul edilen tarihten yaklaşık 400 yıl önce yapıldığı kabul edilen, Tunç Çağı’nın sonlarında Akhalar ile Troyalılar arasında geçen Troya savaşıdır. Ancak bu destanda savaşın çok kısa bir bölümü anlatılır. Savaş, Troya’lı Paris’in Miken Kralı Agamemnon’un kardeşi Sparta kralı Menelaos’un karısı Helene’ye aşık olup, onu Troya’ya kaçırması nedeniyle çıkmıştır.Bu olay üzerine Menelaos ve Agamemnon ile birlikte Akha ordusu Troya seferine çıkar. Savaş bir türlü sonuçlanmayınca Akhalılar tahta at hilesine başvururlar. Tahta at içinde Trya’ya giren Akha askerleri kenti talan edip, erkekleri öldürür, kadınları da esir alır. Bu destanda anlatılan mitolojik öyküdür. Troya savaşının bugün kabul edilen gerçek nedeni ise Anadolu’nun zengin maden yataklarının olması ve ticaret açısından büyük öneme sahip olan Boğazlara Akhalılar’ın sahip olmak istemeleridir. İliada 24 bölüm ve yaklaşık 16.000 dizeden oluşur. 10 yıl süren Troya savaşının sadece 51 günlük bölümünü kapsamaktadır destan. Makedonya’lı Büyük İskender’in İliada destanını yanından hiç ayırmadığı ve her zaman Akhilleus’a özendiği de bilinir. Odysseia ise Ithake kralı Odysseus’un serüvenlerinin anlatıldığı bir destandır. Bu destan da 24 bölümden oluşur. Odysseus’un Troya’dan ülkesi İthake’ya dönüş yolculuğu anlatılır.

Hesiodos Grek mitolojisi hakkındaki ikinci büyük kaynak MÖ 8. Yüzyılda yaşamış olan Hesiodos’tur. Hesiodos’da Ionialıdır. Günümüzdeki Foça (Phokaia)’nın kuzeydoğusundaki Kyme şehrinde doğmuştur. Babası tarım işleriyle uğraşan çiftçidir. Doğduğu şehirden Yunanistan’a, Boiotia’ya göç etmiştir. İşler ve Günler (Erga Kai Homerai) ve Tanrıların Yaratılışı (Theogonia) adlı iki önemli yapıtı vardır. Boiotia’daki Helikan Dağının doğusunda Askra’da yaşamıştır. Dor ve Aiolya etkilerinde, İonia lehçesi ile yazdığı eseri 1022 heksametron dizeden oluşur. Homeros ile Hesiodos’u karşılaştırdığımızda birbirlerine benzemedikleri dikkatimizi çeker. Homeros kaynak yapıtlarında bize adını bile vermezken Hesiodos her iki yapıtında da adını verir, kendinden söz eder, akrabalarını, kentini belirtir, günlük yaşamla ilgili önemli bilgiler aktarır. Örneğin Theogonia’da Hesiodos şöyle der (Theogonia 22-25): Bu güzel ezgiyi onlardan öğrenci Hesiodos birgün Ulu Helikon’un yamaçlarında koyun güderken İlkin şu sözleri söylediler bana Kalkanlı Zeus’un kızları, Olympos’un tanrıçaları… 84







Theogonia; Arkaik Dönem’in yazınsal kaynakları arasında tutarlı bir gelişme göstererek evrenin doğuşunu açıklayan yapıttır. Hesidos’un bu eserinde geçen bazı tanrılar Ege Bölgesi’nde öteden beri bilinen tanrılardır. Bazıları ise Dorlar tarafından Yunanistan’a getirilmiştir. Bu iki Mitologya yazarı dışında, MÖ 7. Yüzyılda Lesbos (Midilli) adasında yaşamış olan Sappho, Pindaros (MÖ 518-446), Kallimakhos (MÖ 310-240) ve Theokritos (MÖ 3.yy. başları) Yunan mitoslarını işleyen Yunan şairleridir. MÖ 5. Yüzyılda yaşamış olan üç büyük tragedya yazarı Aiskylos, Sophokles ve Euripides ile komedya türünde yazan Aristophanesde mitolojik konuları ele almışlardır. Ayrıca Herodot ve Eflatun (Platon)’u da saymak gerekir. Teokritos’un çağdaşı olan Bion ve Moskhos (MS .3.yy.) Rhodoslu Apollonios mitologya ile ilgilenmişlerdir. MS 2. Yy. Apuleius ve Lukianos’un mitoloji bakımından önemi büyüktür. Pausanias MS 2. yy da gezip gördüğü yerlerle ilgili öyküleri kentlerin kuruluş efsaneleriyle anlatmıştır.

TANRILARIN DOĞUŞU Hesiodos’a göre evrenin başlangıcı karışıklık, belirsizlik ve sonsuz boşluk anlamına gelen Khaos’tu. Khaos’tan yerküre ya da Toprak (Gaia ya da Ge) doğdu, Gaia Khaos’un aksine belirsiz bir boşluk olmayıp, biçimi vardı. Gaia yani Toprak / Yerküre üzerinde tanrılar, insanlar ve hayvanlar güvenle yürüyebilirlerdi. Gaia cinsel birleşme olmaksızın gökyüzünü (Ouonos), kendisini tümüyle kucaklayabilsin diye dağları ve en sonunda da Deniz’i (Pontos) doğuran birincil varlıktır. Bu varlıkarın kendi kendine üreme yani Parthenogenesis yoluyla doğurmuştur. Theogonia’da Musalara övgü bölümünden sonra asıl konu olan evrenin yaratılışına girilir. Burada üç öge ya da ilke sayılmaktadır. Khaos, Gaia ve Eros. Gaia için “Eurysternos” geniş göğüslü, engin kucaklı, sağlam tabanlı denilmektedir. Eros içinse “tanrıların en güzeli, canlıların elini ayağını çözen sıfatları ile tanrı ve insanlarda görülen sevgi, aşk anlamı kullanılır. Eros birleştirici yetisiyle yaratılışa olanak tanıyan ve türün sürekliliğini sağlayan güçtür. Khaos’tan Nyx ve Erebos ilkeleri çıkar. Nyx yeryüzündeki geceyi, Erebos ise yer altı derinliklerinin yoğun sisini, karanlığını simgeler. Nyx’ten iki ışık ilkesi olan Aither (Esir) ve Hemera (Gündüz) doğar. Gaia ile Ouranos’un birliğinden canavar varlıklar ürerler. Bu canavarlar, evrensel dayanışmanın gereklerine henüz boyun eğmemiş olan, yıkıcı ve yok edici doğal güçlerin temsilcileridir. Bu dev ve canavar türü yaratıklar, Titanlar, Kykloplar ve Hekatonkheir’lerdir. Evrenin oluşumu biçimsel olarak tamamlanınca, Titanların doğuşuyla evrende Theogonia yani tanrıların doğuşu yer almıştır. Okeanos, Koios, Krios, Iapetos, Hyperion ve Kronos erkek Titanlardır. Theia, Rheia, Themis, Mnemosyne, Phoibe ve Tethys ise dişi titanlardır. Gaia, Ouranos’a üç Kyklops doğurmuştur. Alınlarının ortasında yuvarlak tek gözleri olan ve çok büyük fiziksel güce sahip olan bu varlıkların adları: Brontes (Gök Gürültüsü),Steropes (Yıldırım) ve Arges (Şimşek)’tir. Gaia’nın en son doğurduğu üç varlık ise Hekatonkheirler ya da yüz kollulardır. Hekatonkheirler’in adları ise Kothos (cezalandıran), Briareus (Güçlü) ve Gyes (Çok kollu- bacaklı) dır. Bunlar kibirli, sert hareketli ve öfkeli devlerdir. Yüz tane kolları ve elli başları vardır. Toprak dediğimiz tanrısal varlığın ilk somut görünümü olan Gaia aynı zamanda yaşamı veren ve alan Büyük Evrensel Anne’dir. Arkaik dönemde yaygın bir tapınım konusu olan Gaia sonraları üretkenliğin ve yaşamın değerini kendi üzerlerinde daha iyi odaklaştıran başka dizi varlıkların gölgesinde kalmıştır. Titanlardan hem iğrenen hem de kendi iktidam olmalarından korkan Ouronos çocukları doğdukça onları yerin derinliklerine alıyordu. Bu duruma çok üzülen Gaia bu eziyetten kurtulmak için oğullarını korkurtur. Alı çelikten bir tırpan yapıp müthiş planını oğullarına anlattı Gaia. Bu karar karşısında devler Gaia’nın karnında titrediler. Gaia öfke ve hiddetle çocuklarını harekete geçirmeye razı etmek isterse de, onlar korkuya kapılırlar. Sadece son çocuk, cingöz, kafası karışık Kronos Gaia ile birlik olup tuzak kurmayı kabul eder. İkinci 85







kuşak tanrısı Kronos, Gaia’dan aldığı tırpanla babası Ouranos’un üreme organını keser ve arkasındaki Aigaion Pelops’a (Ege Denizi) fırlatır. Yaranın kanından gebe kalan Gaia Erinysleri (öc perileri), Fraksinus (Ağaç Perileri) ve Nympheleri (Su perilerini) ve Gigantları (Devleri) doğurur. Erynsler aileye ve toplumsal düzene karşı işlenen suçların öcünü almalarıyla tanınırlar. Fraksinuslar kahramanların doğuşuyla ilgili olarak karşımıza çıkarlar. Devler ne iri yapılı ve yenilmez güçte varlıklardır. Ouronos’un erkeklik uzvunun atıldığı denizdeki dalgaların köpüklerinden Aşk Tanrıçası Aphrodite doğmuştur. Tanrıların gerçek öyküsü, Ouranos’un böylece yenilmesinden sonra başlar. Yunan mitolojisinin ilk büyük adı olan Kronos dünyaya egemen olur. Gaia’nın karnında gömülü kalmaktan kurtardığı Titanlar onun egemenliği altında aralarında tanrısal çiftler oluştururlar. Tanrısal çiftler şunlardır; Okeanos – Tethys Koios – Phoibe Hyperion – Theia Krios – Eurybie Kronos – Rheia Iapetos ile Themis ise farklı eşler seçmişlerdir. Themis kendinden sonraki kuşaktan Zeus ile evlenmiştir. Iapetos ise eş olarak Okeanos kızı Klymene’yi seçer. Evrenin efendisi Kranos, korkuya kapılıp Ouranos gibi döllerini yok etme yoluna gitmiştir. Yalnız yöntemi farklıdır. Kronos doğan çocukları doğar doğmaz yutmaktadır. Rheia doğan çocuklarının hemen yutulmasına üzülür ve altıncı çocuğunu doğurmak üzereyken Ouranos ile Gaia’dan yardım ister. Rheia’yı Gaia ve Ouromos doğurması için Girit’in bir mağarasına götürüp saklarlar. Zeus doğduktan sonra Gaia Kronos’a bezlere sarılmış bir taş sunar. Kronos’da bunu yutar. Zeus Girit’teki mağarada Rheia’nın rahipleri Kuret’ler tarafından büyütülür. Amaltheia adlı keçi Zeus’u sütüyle besler. Kronos ve Rheia’nın evliliğinden Zeus, Hades, Poseidon, Hestia, Hera ve Demeter olmak üzere 6 çoçuğu olmuştur. Zeus Kykloplarla Hekatonkheir’leri Ouronos’un kapattığı yeraltından kurtarır, buna karşılık Kykloplar Zeus’a gök gürültüsü, şimşek ve yıldırımı bağışlar. Gök ateşi Zeus’a ölümsüzlerle ölümlüleri buyruğu altına almasını sağlar. Ancak Zeus tüm yetkiyi ele geçirmek için Titanlarla da savaşmak zorundadır. Titanlar iki gruba ayrılmışlardı. Okeanos, Hyperion, Themis ve Mnemosyne Zeus’un yanında yer almışlardı. Teselya’nın Othrys ve Olympos adlı iki yüksek tepesinde süren ve adına Titanomachia denilen savaş on yıl sürmüştür. Zorlu bir mücadeleden sonra Titanlar yenilip zincire vuruldular ve Tartaros’a atıldılar. Tartaros’un bekçileri ise Zeus’a bağlı olan Kottos, Briereus ve Gyes idi. Dişi titanların (Metis ve Rheia’nın çabaları sonucunda) ise hiçbirisi cezalandırılmamıştır. Yunan mitolojisi içinde Zeus baştanrıdır. Egemenliği sadece kendi gücüyle ama daha önceki tanrılardan da yardım alarak elde ettiği için Kronosoğlu saltanat gücünü görev ve onur dağıtımıyla gösterdi. Zeus titanları yenmişti ama çocuklarının yenilgisine dayanamayan Gaia, Tartaros ile birleşip başında yüz yılan bulunan Typhon’u doğurdu ve onu Zeus’a karşı kışkırttı. Zeus onu da yenerek Olympos’ta egemenliğini sağlamlaştırdı. Kardeşleri ile evreni paylaşarak Olymposlu tanrılar kuşağını oluşturdu.


Yunan Mitolojisinin oluşumunda önemli rolü olan mitologya yazarları, önemli eserleri ve bu eserlerinin konuları nelerdir?
Yunan ve Roma Mitolojisi hakkında daha detaylı bilgi edinmek için Azra Erhat’ın Remzi Kitabevi’nden basılmış olan “Mitoloji Sözlüğü” (1972) adlı kitabını okuyabilirsiniz.

86







OLYMPOSLU TANRILAR Zeus

Ares

Hera

Athena

Poseidon

Aphrodite

Hermes

Hades

Hephaistos

Dionysos

Artemis

Demeter

Apollon

Hestia

YUNANCA Zeus Hera Athena

LATİNCE Jupiter Iuno Minerva

GÖREVİ Hava Gök Şimşek

ÖZELLİĞİ Mutlak Hakimiyet Evlilik, Saadet Zeka

Apollon

Apollo

Güneş, Işık

Artemis Hermes

Diana Mercinius

Ay Yağmur

Güzel Sanatlar, Edebiyat, Kehanet İffet Belagat

Hephaistos Hestia Ares

Vulcanus Vesta Mars

Aphrodite Demeter Poseidon

Venus Ceres Neptunus

Yeraltı Alemi Ocak Tırpan, Fırtına Aşk Toprak Deniz

SİMGESİ Kartal, Yıldırım Tavus Kuşu Kalkan, Miğfer, Zeytindalı Yay, Lir

Demircilik Aile Savaş

Geyik, Hilal, Yay, Ok Kanat, Yılanlı Asa (Kerykeion) Çekic, Örs Kutsal Ateş Miğfer, Mızrak

Güzellik Bolluk, Bereket Hiddet, Öfke

Güvercin Buğday Demeti, Orak Trident, At

Yunan tanrıları, Yunanistan’da Theselya ve Makedonya arasında yer alan Olympos Dağındaki Hephaistos’un inşa ettiği saraylarında yaşar, Nektar ve Ambrossia ile beslenirlerdi. Olympos, Zeus dışında, Yunan mitolojisinin 12 büyük tanrısının evidir. Bu 12 büyük tanrıya, diğer ufak tanrılardan ayırmak için Olympian veya Olymposlu Tanrılar da denir. Olympos’ta sürekli yaşayan ve her kaynakta Olympian olarak geçen 10 tanrı vardır: Zeus

Hephaistos

Hera

Aphrodite

Poseidon

Athena

Ares

Apollon

Hermes

Artemis

Bunların dışında 12 Olymposlu tanrı arasında zaman zaman sayılan, zaman zamansa sayılmayan ve sürekli Olympos’da bulunmayan 4 tanrı vardır. Bunlar; Hades, Demeter, Dionysos, Hestia’dır.


Olympian Tanrılar hangileridir?

http:// yunanmitolojisi.blogspot.com

87








Çizim 5.1: Parthenon Tapınağı Frizi Tanrılar Toplantısı Sahnesi

Zeus Yunan mitolojisinde bilgeliğin doruğundaki tanrıdır. Hem tanrıların hem insanların babasıdır. Titanlardan Kronos ile Rheia’nın oğludur. İlk evliliğini akıl, sağgörü, kurnazlık ve kalleşliğin tanrıçası olan Metis ile yapmıştır. Ancak kendisinden önceki çiftten aldığı öğütlerle yanında yatan eşi Metis’i yuttu. Çünkü kendi yaşayışının da babası Kronos’un yazgısı gibi olacağını biliyordu. Ancak Metis’i yuttuktan sonra dayanılmaz baş ağrıları çekti. Hermes’in gelişi ve onun hastalığının nedenini söylemesi üzerine Hephaistos’un yaptığı balta ile baş tanrının başında bir yarık açıldı. Böylece silahlarıyla kuşanmış olarak Athena babasının kafasından çıkarıldı. Zeus daha sonra Themis ile birleşerek, üç Hora’nın meydana gelmesini sağladı. Mevsimlerin oluşumu ile ilişkilendirilen bu tanrısal varlıklar gökyüzünün kapılarını gözeten birer bekçiydi. Eunomia disiplinle, Dike adaletle Eirene de barışla görevlendirilmişlerdi. Aynı ilişkiden insanların kaderini belirleyen beyaz giysili Moiralar doğmuştur. Klotho (dokuyan), Lakhesis (dağıtan) ve Atropos (vazgeçilmeyen) dur. Eurynome ile birlikteliğinden üç Kharıt doğmuştur. Bunlar Aglaia, Euphrosyne ve Thalia’ dir. Uyum ve güzellik tanrıçalarıdır, bunlar. Zeus ayrıca Mnemosyne (bellek tanrıçası) ile birleşir ve Mousa’lar dünyaya gelir. Bunlar şarkının, düşüncenin, tarih, matematik, iyi konuşma ve bilgeliğin tanrıçalarıdır. Klio (tarih), Euterpe (nutuk), Thalia (komedi), Melpomene (tragedia), Terpsikhore (dram), Erato (lirik koro), Polhymnia (dinsel nutuk), Ourania (astronomi), Kalliope (destansı şiir ve güzel konuşma). Leto da Zeus’dan gebe kalarak Apollon ve Artemis’i dünyaya getirmiştir. Hera ile evliliği ise kutsal evlilik (Hieros Gamos) olarak kabul edilir. Zeus’un Europe ile evliliğinden Minos, Rhadamantis ve Sarpedon doğar. Uslanmaz çapkın Zeus kuğu görünümünde Leda ile birlikte oldu. Bu birliktelikten Helene doğdu. Danae ile birleşmesinden ise Yunan mitolojisinin en büyük kahramanlarından biri Perseus doğdu. Zeus sadece göksel olayları yönetmekle, yağmur yağdırmak, şimşekler, yıldırımlar fırlatmakla kalmaz, yeryüzünde düzenin ve adaletin korunmasını sağlar. Krallık gücünün ve sosyal hiyerarşinin kefilidir. Zeus kült olarak Girit adasında ortaya çıkmıştır. Ancak en önemli kült merkezi Olympia’dadır. Olympia Zeus Tapınağındaki Zeus heykeli dünyanın 7 harikasından biridir. Ayrıca ilk Olympiatlar yine bu tanrı adına, bu şehirde başlamıştır. Anadolu’da da Zeus inancının olduğu pek çok yer vardır.:Labraunda’da (Zeus Labrandos), Mylasa (Zeus Osopos), Olba (Zeus), Stratonikeia (Zeus Khrysaoreus), Tralleis (Zeus Larisaios), Magnesia (Zeus Sosipolis), Euromos (Zeus), Aizonai (Zeus), Bergama (Zeus Altarı). Zeus görsel olarak elinde şimşek ya da asa ile sakallı bir erkek olarak betimlenmiştir. Kartal, boğa ve şimşek en önemli sembolleri arasındadır.

88







Resim 5.1: J. Schmidt, P. Pierre Brunel (Petite Encyclopedie De La Mythologie Romaine, s. 73

Hera Olymposlu tanrıçaların en büyüğüdür. Zeus dışında bütün erkek ve kız kardeşleri gibi o da Kronos tarafından yutulmuştur. Ama Metris’in kurnazlığı ve Zeus’un sayesinde yeniden hayata döndürülmüştür. Hera daha sonra görkemli bir düğünle Zeus’la evlenmiştir. Hera Zeus’un usulüne uygun bir düğünle evlendiği üçüncü kadındı. Zeus ve Hera’nın birleşmesinden Hephaistos, Ares, Elleithyia ve Hebe dünyaya gelmiştir. Zeus ve Hera’nın düğünü Hesperidler bahçesinde olmuştur. Bir başka tradisyanda ise bu evliliğin, İlyada’da İda dağının tepesinde gerçekleştiği belirtilir. Hera evli kadınların koruyucusudur. Kıskanç, öfkeli ve kinci olarak nitelendirilir. Kendisine karşı sadakatsizliğinden ötürü Zeus’a sık sık öfkelenir. Yalnız Zeus’un aşıklarına değil, bunların Zeus’tan meydana getirdikleri çocuklarını da amansızca teklif eder. Özellikle Herakles Hera’nın öfkesinden acı çekmiştir. Çünkü on iki işin ilk önce Hera’nın kafasında doğmuş bir fikir olduğu söylenir. Hera birçok efsanede yer almıştır. İo’ya eziyet eder. Semele’nin Zeus’la gayrimeşru oğlu Dionysos’u alıp yetiştirdikleri için Athamos ile İno’yu cezalandırır. Artemis’e Zeus’un baştan çıkardığı Kallisto’yu öldürmesini telkin eder. Leto’nun doğum yapmasını ve Artemis ile Apollon’un dünyaya gelmesini engellemeye çalışır. Hera bir güzellik yarışmasına da katılır. Rakibeleri Aphrodite ve Athena idi. Bu yarışmanın sonucu da Hera’yı öfkelendirmiştir. Hera yarışmada birinciliği kendisine vermeyen Paris’ten öc almak için, Troyalılar’a karşı tavır almıştır. Hera’nın simgesi tavus kuşudur. Tavus kuşunun tüylerindeki desenler, tanrıçanın İo’nun başına diktiği gözcü Argos’un gözlerinin imajı olarak kabul ediliyordu. Hera bir ana tanrıça figürüdür. Argos kenti bu tanrıçanın erken dönem kültür merkezidir. Sisam adasındaki tapınağı da diğer önemli merkezdir. Tapınaklarına Heraion denir. Olympia, Korinth, Tiryns, Perachora ve Delos adasında da tapınakları vardır. Erken arkaik dönemde bu kült özellikle Samos’ta ve Argos’ta çok önemlidir. Burada en erken anıtsal Grek tapınakları MÖ 8.yy. inşa edilmiştir.

89







Kutsal hayvanı tavuskuşu, nar kutsal bitkisidir. Gözleri iri ve güzel, saçları gürdür. Sicilya’daki Selinus’ta Hera tapınağı, Paestum’da ise yan yana dorik düzende iki Hera tapınağı vardır. Agrigentum’da ise Hera ve Juno tapınağı çok iyi korunmuş durumdadır.

Poseidon Kronos ile Rheia’nın oğlu olan Poseidon denizlerin tanrısıdır ve her şeyden önce sularla ilişkili yeryüzü olayları ile arasında bir bağ vardır. Poseidon sadece dalgaları yönetmekle kalmaz aynı zamanda fırtınalar yaratabilir. Üç dişli yabasının bir vuruşuyla kıyılarda ki kayalıkları yerinden oynatabilir ve kaynakları pınarları ortaya çıkarabilirdi. Gücü, egemenlik alanı sadece denizlere değil, akarsu ve göllere kadar uzanırdı. Toprağı da allak bullak edebilen tanrı kimliğiyle ona toprağı sarsan anlamında Enosigaios denirdi. Tanrı ergenlik çağına gelince Halia’ya aşık olup, birlikteliklerinden 7 çocukları dünyaya gelir. Bu çocukların sadece biri kızdır. Bu kıza Rhodos adı verilir. Bu kız Rhodos adasına adını vermiştir. Poseidon’un erkek çocukları sert ve olumsuz kişiliğe sahiptirler ve Kıbrıs’a gitmekte olan Aphrodite’nin Rhodos adasına çıkmasına engel olurlar. Bunun üzerine Aphrodite onları okullarını kaybetmekle cezalandırır. Poseidon’un oğulları böylece çıldırırlar ve babaları tarafından yeraltına gönderilirler. Poseidon’un yasal karısı Amphitrite’dir. Bu evlilikten dalgaları alt üst eden ve yatıştıran Triton meydana gelir. (Triton; Poseidon’un tek ölümsüz oğlu. Yarı insan, yarı balık, çok korkutucu bir tanrıçadır.) Başlıca tradisyanlarda ise Poseidon’un Amphitrite’den çocuğu olmadığı aktarılmaktadır. Poseidon’un diğer çocukları ölümlü ama insanlıktan uzak yabani kişiliklerdir. Aralarından kişiliği olumlu olan sadece Theseus çıkmıştır. Gaia ile olan birlikteliğinden Antaios adlı dev yaratık meydana gelir. Thoosa adlı Nympha ile birleşmesinden tepegöz Polyphemos doğar. Magarada arkadaşlarını yiyen Polyphemos’un gözüne, kızdırılmış zeytin dalı sokarak Odysseus kör etmiştir. Poseidon da Odysseus’u yıllarca denizden denize atarak oğlunun intikamını almıştır. Poseidon Troya savaşı sırasında kullanılan tahta atın bir hile olduğunu söyleyen rahip Laokoon’u ve oğullarını yılanlarına boğdurtmuştur. Poseidon kaybolan kızının yasını tutan Demeter’e at görünümünde yaklaşıp sahip olmuştur. Bu birliktelikten bir kızla ünlü at Areion doğmuştur. Sakallı ve gösterişli ve Zeus’a benzer tipte betimlenen Poseidon atlarında efendisi olduğu için bu tanrıya Poseidon Hippies ya da at eğitici de denirdi. Deniz tanrısı idi ama yeryüzü tanrısı kimliği ile de devler savaşına katılmıştır. Poseidon güneş altında bir yer edinmek için epey mücadele etmiştir. Çünkü denizler ne kadar yaygın olursa olsun yeryüzünde saltanat sürebilmenin eksikliğini duyardı. Atina’nın egemenliğini ele geçirmek için en az iki kez Pallas Athena ile karşı karşıya gelmiştir. Poseidon’un müzelerde farklı ve gösterişli yontuları sergilenmektedir. Yunanistan ve İtalya’da pek çok tapınağı vardır. Geniş omuzlu, uzun bukleli saçları omuzlarına kadar uzanan bu tanrı daima elinde üç dişli yabanı ile betimlenir. Bazen bir kayaya bazen de yunus balığının sırtına basarak gösterilmiştir. Palamut, Yunus balığı, at, boğa ona adanmış hayvanlardır. Poseidon kültü Delphi, Teselya, Atina, Korinth ve Delos’ta oldukça yaygındır. Yunanistan’da Atina’nın güneyinde Sunion’da oldukça görkemli dor düzeninde bir tapınağı vardır. Güney İtalya’da da Paestum’da bu tanrıya atfedilmiş MÖ 5. Yy. tarihlenen tapınak görkemlidir. Zaman zaman yarı at, yarı yılan korkunç hayvanlar tarafından çekilen bir arabaya binmiş olarak da temsil edilir. Arabanın çevresinde de balıklar, yunuslar her türden deniz yaratıkları ve bunların yanında Nereus kızları, Glaukos, Proteus gibi deniz cinleri de yer alırdı.

90







Resim 5.2: P. Pierre Brunel – F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.61.

Ares Zeus ile Hera’nın oğlu olan Ares kaba kuvvetli ve korkunç savaşı simgeler. Kan dökülmesinden zevk alan, kalelerin talan edilmesini isteyen bir tanrı olarak pek fazla itibar eilmemiştir. Anaires (yok edici) ve Polydakrys (göz yaşı döktüren) gibi sıfatları ile anılır. İkinci kuşak Olymposlular’dandır. Homeros çağından itibaren en büyük savaş tanrısı olarak sayılır. Savaş tanrısı, giriştiği çalışmalarda çoğunlukla başarısızlıkla karşılaşır, bu da onun doğasındaki olumsuzlukları artırır. Savaş alanında ölüm saçan varlıklarla dolaşır. Yanında kardeşi kavga tanrıçası Eris ve Aphrodite’den doğma iki oğlu Deimos (korku) ve Phobos (bozgun); ölüm tanrıdan Keresler ve kargaşanın simgesi Kudoimos bulunur. Ares betimlemelerinde zırhlı, miğferli, kalkan, kılıç ve mızrakla donanmış olarak görülür. Boyu insanüstü ölçülerdir ve korkunç naralar atar. Yaya olarak savaşlara katılmayı sever, ancak dört yarış atı koşulu arabada da görüldüğü olur. Ares’in yarı vahşi sert iklimli, atı bol ve savaşçı halkların kol gezdikleri bir ülke olan Troya’da oturduğu kabul edilir. Ares Athena gibi akıllı değildir. Körü körüne ve akılsızca kavga çıkarır. Athena ise kavgada hilenin de en az cesaret kadar öenmli olduğunu bilir. Zeki ve kurnazdır. Ares ölümsüzler ve ölümlüler arasında hiç sevilmezken, Aphrodite’nin kalbini kazanmıştır. Aphrodite ile yakalanmamak için gözcüsü Alektryon’u kapıya dikmiş, ancak gözcü uyuyunca, güneş tanrısı Helios aşıklarının yaptığını görüp, Hephaistos’a haber vermiştir. Demirciler tanrısı onları yatağa bağlayarak diğer tanrıların bu olayı görmesini sağlamış ve böylece Ares rezil olmuştur. Gözcü Alektryon ise böylece uyumanın cezasını Horoz’a dönüştürülerek çekmiştir. Poseidon’un oğlu Hallirhotios Ares’in Aglauros’tan olma kızı Alkippe’ye bir tepenin dibinde saldırınca Ares tarafından öldürülür. Poseidon bunun üzerine Olympos tanrılarını bu tepede toplayarak 91







Ares’i yargılar ve Olymposlu tanrılar Ares’i aklarlar. Bu mahkemeden sonra bu tepe, Areopagos yani Ares tepesi olarak anılır. Ares’in Pelias’un kızı Polepeia’dan da Kyknos adlı acımasız bri haydut olan oğlu doğmuştur. Bu haydut Herakles tarafından öldürülmüştür. Thebai’de Ares tapınağı olduğu gibi, antik yazarlar Ares’in Atina’da Agora yöresinde de bir tapınağının olduğunu belirtirler. Ares’in en iyi bilinen yontusu Ludovisi Ares’i denilen bugün Roma’da Terme müzesinde bulunan yontusudur. Anadolu’da İonia bölgesinde Metropolis antik kentinde yapılan kazı çalışmaları sırasında Ares tapınağının kalıntıları bulunmuştur. Burada tapınağa ait olması gereken sütun tamburları ve sütun parçaları ile yontular ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca Halikarnassos’ta yeri bilinmesine rağmen kalıntısı olmayan bir Ares tapınağı olduğu ifade edilir. Giresun Adası’nda da tarihi kaynaklarda Amazon kraliçelerinin, savaş tanrısı Ares adına tapınak inşa ettirdikleri ifade edilmektedir. Ares Yunanistan’ın aksine Roma’da sevgi gören bir tanrı olmuştur. Latince adı Mars olan tanrının Roma’daki tapınağında rahipler kurulu Mars’ın on iki kalkanını korurlar ve her yıl savaş tanrısı adına şenlikler düzenlerler. Roma’daki en büyük Mars tapınağı İmparator Augustus’un yaptırdığı “Mars Vindicator Tapınağı” dır. Mars’a, boğa, erkek domuz ve koç kurban edilir. Kutsal hayvanları horoz, köpek ve akbabadır.

Hermes Zeus ile Maia’nın oğludur. Arkadhia’nın güneyinde Kyllene dağında bir mağarada doğmuştur. Hermes doğar doğmaz kundağa sarılıp, bir sepetin içine yatırılır. Ama Hermes daha doğduğu gün kundaktan çıkıp mağaradan uzaklaşır. Theselya’ya kadar gider. Gördüğü kaplumbağanın içini bıcakla oyup, koyun bağırsağından 7 tel gererek bir çalgı aleti Lyrayı yapar. Karnı acıkınca da Apollon’un sürülerinin otladığı yere gelir. Oradaki hayvanları çalar. Apollon sığırlarının çalındığının farkına varır ve kehanet gücüyle bu hırsızlığı kimin yaptığını öğrenir. Kyllene’ye mağara’ya gider. Kaplumbağadan yapılan liri görünce sürüye karşılık bu çalgıyı Hermes’ten alır. Hermes bu şekilde elde ettiği sürüleri güderken, flütü (Syrinks ya da Pan flüt) icad eder. Apollon bu aleti de Hermes’ten, Kerykeion adlı altın çoban değneği ve Hermes’e kehanet dersleri verme karşılığında alır. Böylece Hermes habercilerin başı ve hırsızların koruyucusu olur. Zeus Hermes’in becerikliliğinden duyduğu memnuniyetle onu kendine, ölüler tanrısı Hades ve Persephone’ye hizmet etmekle görevli haberci tanrı yapar. Ölülerin ruhlarını Hades’e götürecektir. Bu da Pskhopompos (ruhlar klavuzu) sıfatı ile açıklanabilir. Arkadia dağlarında Odysseus’un eşi Penelope ile birleşip Pan adındaki çocuğu olur. Pan keçi ayaklı, boynuzlu, kuyruklu, çok güzel flüt çalan ve kırlarda dolaşan kırların tanrısıdır. Hermes tüccarların da tanrısıdır. Ayrıca çobanların tanrısı olduğunu da Kriophoros (koç taşıyan) Hermes sıfatıyla ve bu niteliğini anımsatan heykeltıraşlık eserleri ile biliyoruz. Hermes tüm bu özelliklerinin yanı sıra yolculara da rehberlik eden bir tanrıdır. Yollara kilometre taşı olarak dikilen Hermes heykelleri -ki bunlar Hermes büstü ve phallos simgesini taşıyan dikdörtgen formlu kaidelerdi- bu özelliğini gösterir. Hermes genellikle başında, Hades’in giyeni görünmez kılan başlığını, ayaklarında hızlı gitmeyi sağlayan kanatlı sandaletleri, elinde de iki yılanın sarılı olduğu bir asa olan Kerykeion taşır pozda betimlenmiştir. Zaman zaman başında geniş kenarlı bir şapka (petasos) bulunan tasvirleri de görülür. Bazı betimlemelerinde elinde para kesesi tutar. Mersin ağacı, zeytin, haşhaş ona adanan bitkilerdir. Ünlü yontucular tarafından yapılmış yontular vardır. (Praksiteles’in yaptığı kolunda çocuk Dionysos’u taşıyan yontusu; Lysippos’un yaptığı Hermes yontusu örnek olarak verilebilir.

92







Resim 5.3: P. Pierre Brunel – F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.69.

Hephaistos Zeus ile Hera’nın oğlu. Ancak bazen Zeus’un Athena’yı herhangi bir kadının varlığına ihtiyaç duymaksızın dünyaya getirmiş olmasını kıskanan Hera’nın Hephaistos’u tek başına doğurmuş olduğu da ileri sürülür. Yaygın bir tradisyona göre Zeus, Herakles’e yaptıklarından dolayı Hera’yı zincirlerle bağlayıp cezalandırırken Hephaistos annesine yardım etmeye çalışır. Zeus Hephaistos’u bacağından tutup Olympos’tan aşağı atar. Bu nedenle Hephaistos topal kalır. İliada’da anlatılan başka bir versiyonda ise Hephaistos topal doğmuştur. Çocuğunun sakatlığına utanan Hera, Hephaistos’u Olympos’tan aşağıya atar. Hephaistos annesinden öc almak için bir altın taht yapar. Hera bu tahta oturunca tahtın etrafından çıkan kıskaçlar tanrıçayı sarar. Hera’yı bu tahttan Ares tarafından zorla Olympos’a getirilen Hephaistos, Olympos’a kabul edilme ve Aphrodite ile evlendirilme şartıyla kurtarmayı kabul eder. Hephaistos çirkinliğini ve topallığını her türlü madeni işleyip olağanüstü güzellikte eserler yaratmakla kapatmıştır. Sanatın ve işçiliğin yüceliğini simgeleyen bir tanrıdır. Güzellik ve aşk tanrıçası Aphrodite, Kharitlerin en genci Aglaie ve zerafet perisi Kharis ile evlenmiştir. Hephaistos heykellerinde güçlü kuvvetli, kolları adaleli, göğsü kıllı, iri yarı olarak betimlenir. Saçı dağınık, sakalı sivri, başında deri bir takke, üzerinde bir omzunu açıkta bırakan işçi elbisesi ile gösterilir. Adına Atina’da Akropolün kuzeybatısında MÖ 5. Yy. a ait bir tapınak yapılmıştır. Ayrıca İtalya’da Paestum’da da bir Hephaistos Tapınağı vardır. Anadolu’da Lykia bölgesinde Olympos yakınlarında Çıralı’da tapınağı olduğu eski kaynaklarda belirtilmiştir.

Aphrodite Homeros’a göre Aphrodite Zeus ile Okeanos kızı Dione’den doğmadır. Güzellik ve aşk tanrıçasıdır. Etrafında Kharitler, Horalar gibi tanrılar bulunur. Hesiodos’a göre Aphrodite denizin köpüklü dalgalarından doğmuştur. Aphrodite denizin köpüğü gibi işveli ve cilvelidir. Gönüllere aşk saçan doğayı canlandırır. Kalplere aşk oku atan Hermes’ten olma oğlu Eros’da ondan hiç ayrılmaz. 93







Aphrodite topal tanrı Hephaistos’la evlendirilmiştir. Ama güzellik tanrıçası Ares’e aşıktı. Ares ile birleşmesinden Phobos (Bozgun), Deimos (korku) ve Harmonia (uyum) doğar. Ayrıca Adonis, Troya kralı soyundan Aineias’ın babası Ankhises ile de birlikte olmuştur. Hermes ile birlikteliğinden Hermaphroditos olur. Dionysos ile sevişmesinden de Priapos doğmuştur. Tanrıça güzeldir, işvelidir, cilvelidir ama öfkesi de, kini de, öcü de o denli korkunçtur. Sinirlendiği Lemnoslu kadınlara ceza olarak çok kötü bir koku verir. Bazen de kızdığı kadınlara öylesine bir şehvet verir ki, kadınlar önlerine çıkanla yatmadan duramazlar. Yunanistan ve Roma’da güzellik ve aşk tanrıçası olarak kabul edilen Aphrodite Anadolu’da bereketi de simgeler. Bu yönünün vurgulandığı kentlerden biri de Aphrodisias’tır. Burada Aphrodite çok memeli olarak ve giyimli betimlenmiştir. Ayrıca Aphrodisias’ta görkemli bir tapınak da inşa edilmiştir. Ünlü heykeltıraş Praksiteles tarafından yapılmış üç farklı tipte Aphrodite yontusu antik dünyada çok iyi bilinirler. Birisi Knidos’luların aldığı Knidos Aphroditesi, diğeri giyinik olan Kos heykeli, üçüncüsü ise Arles Aphroditesi denilen yarı giyimli yontudur. Tanrıçayı ilk kez Praksiteles çıplak olarak yapmış ve kadınlığın tüm güzelliğini, cekiciliğini ve bütün hatlarını göstermiştir. Bitkilerden ve meyvelerden mersin ağacı, haşhaş, elma, nar, gül ona adanmıştır. Serçe ve güvercin ise kutsal kuşlarıdır. Keçi, istiridye, yunus balığı ve kaplumbağa da ona adanmıştır. Roma mitolojisinde Venüs olarak kabul görmüştür.

Apollon Zeus ve Leto’nun oğludur. Mitolojide müziğin, güzel sanatların, güneşin, ateşin ve şiirin tanrısıdır. Ayrıca bilicilik, kehanetle de ilgilenen bir tanrıdır. Adı değişmeden Roma mitolojisine geçen tek tanrıdır. Bu tanrının adının Yunanca olmadığı herkes tarafından bilinir. Hititçe yazıtlarda geçen APULLUNAS tanrının adıyla benzerliği dikkat çekicidir. Yunan mitolojisindeki en önemli tanrılardan biridir. Son yapılan araştırmalarda bu tanrının Anadolu kökenli bir tanrı olduğu ortaya konmuştur. Apollon’un asıl doğum yerinin Patara, yani Anadolu kıyıları (Lykia) olduğu belirtilmektedir. İliada’nın bazı bölümlerinde Apollon için Lykegenes sıfatı kullanılmaktadır. Bu sıfat da tanrının Lykia bünyesi ile olan bağlantısını gösterir. Yunanlılar ayrıca ana Phoibos adını da takmışlardır. Anlamı parlaktır ve tanrının ışık saçan, aydınlık varlığını dile getirir. Ayrıca İliada da okçu, hedefi vuran ya da gümüş yaylı olarak geçmektedir Apollon. Apollon bazı tradisyanlara göre Delos’ta doğmuştur. Bu nedenle Deloslu diye de anılır. Delos’tan Delphoi’ye gittiği, orada canavar pythonu öldürdüğü anlatılır. Delphoi’de kahinlerin geleceği görmesine yardım eder. O yüzden Delphoi yüzyıllarca kehanet merkezi olmuştur. Delphoi’de Pythia oyunları adını alan cenaze töreni oyunları yapılmaktaydı. Apollon buraya üç ayaklı bir sehpa armağan etti. Bu sehpa aynı zamanda Apollon’un sembollerinden biriydi. Pythia kehanette bulunacağı zaman bu sehpanın üzerine oturuyordu. Apollon bu üç ayaklı sehpa için Herakles ile mücadele etmiştir. Apollon sembollerinden biri olan Lir’i Hermes’ten sürülerini vererek almıştır. Hermes daha sonra flütü icad etmiştir. Apollon flütü de bir altın asa (kerykeion) karşılığında almıştır ve ayrıca ona kehanet sanatını öğretmiştir. Kehanetin ve müziğin tanrısı olan tanrı, Nymphalarla ve delikanlılarla aşkları dolayısıyla bitkilerle ve doğayla arasında sıkı bir bağlılık bulunan Apollon aynı zamanda savaşçı bir tanrı idi. Leto’nun kızları onurunun öcünü almak için kız kardeşi Artemis ile birlikte Niobe’nin çocuklarının kıyımına da katılmıştır. Troya savaşında Troyalıların yanında savaşmıştır. Kurt, dişi geyik, karaca, kuğu, çaylak, akbaba ve karga, yunus Apollon’a adanmış hayvanlardır. Bitkilerden defne de Apollon’un simgesidir. Anadolu’da Apollon’a tarlaların koruyucusu olarak Apollon Smintheus adıyla tapınılmıştır. Ayrıca Klaros’da, Didim’de, Side’de, Alabanda’da, Aigai’de, Hieapolis’te de tapınakları vardır. Çok sayıda da Apollon ayakta, sakalsız genç, yakışıklı, sıhhatli ve genellikle çıplak betimlenmiştir. Lyra, ok ve yayla birlikte gözükmektedir. Müzisyen olarak yapılan yontularda geniş kıvrımlı uzun khiton giyer. Apollon’a ait bilicilik merkezlerinden bir diğeri doğduğu topraklar olarak kabul edilen Patara’dır. Patara yakınlarındaki Letoon’da Leto, Apollon ve Artemis’in tapınakları yan yanadır. Ayrıca Knidos’ta, Kaunos’ta da tapınım alanları vardır. Apollon için Hekatos ve Hekatobolos ek adları kullanılır. Halikarnassos, Myndos, Bargylia, Iasos, Apollonia, Salbakos, Mylasa, Thymbera diğer kült alanlarıdır. 94







Resim 5.4: P. Pierre Brunel – F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.33.

Artemis Zeus ve Leto’nun kızıdır. Zeus’tan hamile kalan Leto’nun bu ilizleri Delos Adasında dünyaya getirdiğine inanılırsa da Artemis Anadolulu bir tanrıçadır. Artemis doğa tanrıçasıdır. Doğuran kadınların yardımcısı ve hayvanların koruyucusudur. Okları ile ünlüdür. Vahşi hayvanların tanrıçası olduğunu gösteren Pothnia Theron sıfatı ile anılır. Toprak ve bereketi de simgeler. İliada’da bu tanrıçaya ok taşıyan, ok saçan okçu tanrıça denmektedir. İliada’da Artemis için altın yaylı, altın tahtlı denir. Troyalılardan yanadır. Niobe’nin kızları Artemis’in oklarıyla öldürmüştür. Artemis’in en kutsal tapınım merkezi ise Efes’teki tapınaktır. Efes’te yapılan kazılar sonucu birisi büyük ikisi küçük üç artemis yontusu oldukça önemlidir. Bu yontular Tenea tipinin Efes’e özgü olduğunu gösterir. Efes’li Artemis’in kaynağı Anadolulu ana tanrıçadır. Ana tanrıçanın bütün Akdeniz çevresinde ve özellikle Orta Anadolu’da bulunmuş olan çeşitli imgeleri ve idol ve figürün ve küçük heykelleri arasında Efesli Artemis ayrı bir yer tutar. Efes’teki Artemisison’da çok memeli, başı taclı, gövdesinde pek çok figür bulunan, ayakta duran büyük boy yontusu ilkel bir imgenin geliştirilmiş olmalıdır. Bu şekilde Artemis yontusu tanrıçanın doğaya egemenliğinide, yöneticilerini de simgeler. Alnında hilal taşır, böylece ay tanrıçası olduğu belirlenir. Boynunda zodiak işaretlerinden örülmüş bir gerdanlık vardır. Onun altında dört sıradan oluşan meme görülür. Polimaitos yani çok memeli olarak tanımlanan Artemis’in meme sayısı 17-40 arasında değişir. Ancak bunların uçları olmadığı için kimi bilginler bunlaollerı hurma ya da erkek arı gövdeleri diye yorumlar. Ne olursa olsun bunlar Artemis’in bolluk ve bereket sembolleridir. Artemis’in Anadolu’da pek çok tapınakları vardır. Lidyalıların başkenti olan Sardes’deki Artemis tapınağı da önemlidir. Ayrıca Side ve Letoon’da tapınakları vardır. Letoon’daki tapınaktaki mozaiklerde Artemis ok ve sadağı ile sembolize edilmiştir. Perge’de de ne Artemis’e Pergai yani Pergeli Artemis olarak tapınılmıştır. Magnesia’da çağın en büyük mimarlarından Hermogenes tarafından yapılmış bir Artemis tapınağı mevcuttur.

Athena Zeus ile Metris’in kızıdır. Metris hamileyken Zeus onu yutmuştur. Doğum zamanı gelince, Zeus kafasını bir balta ile yarmasını Hephaistos’a emretmiştir. Böylece Athena Zeus’un kafasından silahlı bir kız olarak fırlamıştır. Akıl, sanat, strateji ve barış tanrıçasıdır. Mizah ve Aigis (keçi derisinden bir tür zırh ya da kalkan) ile donanmış olan tanrıça Gigantlarla savaşta önemli rol oynar. Sembolleri kalkan, mızrak, zeytin dalı ve baykuştur. Mızrak savaşı, zeytin dalı barışı, baykuş ise zekayı ve bilgeliği simgeler. Athena Troya savaşında Akhalar tarafını tutmuştur. Atina’dan başka Sparta, Mepasa ve Argos şehirlerinde de tapınakları vardır. 95







Athena özel bir kalkan taşır. Bu kalkan Aegis olarak isimlendirilir. Kalkanın üzerinde Perseus’un vermiş olduğu ve kendisine her bakanı taşa çeviren Gorgo’nun kafası bulunur. Athena Pallas Athena diye de anılır. Sıfatları Aigis leelhanını taşıyan Aigiokhos, gök gözlü, çakır gözlü Glaukopis ve babası güçlü olan Obrimopatre’dir. Ayrıca bakire olduğunu ifade eden Partheno’da önemlidir. Troya kenti de Athena’yı koruyucu tanrıça olarak seçmiş ve adına tapınak yapılmıştır. Tanrıçanın onuruna Atina’da Panathenaia bayramları düzenlenir. Bu bayramlar Hellen dünyasında hem din, hem de kültür ve sanat bakımından önemlidir. Atina’daki Areios Pagos’un yani Ares’in tepesi mahkemesinin başkanıdır. Çoğunlukla Peplos giyimli olarak betimlenir Athena. Atina’daki ünlü Parthenon tapınağı bu tapınağa ithaf edilmiştir. Anadolu’da da Troya dışında, Assos’ta bir Athena tapınağı daha vardır. Heykel sanatında ve figürlü vazolar üzerinde Athena ile ilgili sahneler sevilerek tekrar edilmiştir.

Çizim 5.2: Parthenon Tapınağı Alınlık Athena’nın Doğuşu


Resim 5.5: Parthenon Tapınağı Alınlık Athena’nın Doğuşu

96








Resim 5.6: P. Pierre Brunel – F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.63.

DEVAMLI OLYMPOS’TA BULUNMAYAN TANRILAR Hades Kronos ile Rheia’nın oğludur. Titanlara karşı kazandığı zaferden sonra ölüler dünyası ya da Tartaros’un yönetimi verilmiştir. Titanlara karşı savaşan Hades’e Kykloplar tarafından sihirli miğfer verilmiştir. Bu miğferi başına takan görünmez oluyordu. Hades ölüler dünyasına giren hiç kimsenin yeniden canlılar arasına dönmesine izin vermeyen acımasız bir hükümdardı. Çevresinde daimon ve cinlerden oluşan yardımcıları vardı. Bunlardan birisi sandalcı (kayıkçı) Kharon idi. Ölülerin ruhu Hades’e ulaştığında yanlarında hep iki obolos olurdu. Bu parayı ölen kişinin yakınları cesedin yanına bırakırdı. Tartaros’a vardıklarında ölüler kayıkçı Kharon’un ücretini bu parayla öderdi. Kharon ruhları alır, suları ölümsüzlük veren stkys ırmağının karşı yakasına geçirirdi. Burada ayrıca üç başlı köpek Kerberos bekçi olarak beklerdi. Hades genellikle tanrılar toplantılarına katılmaz, yeryüzüne de nadiren çıkardı. Yeğeni Persephone’ye aşık olup, onu Sicilya ovalarında arkadaşlarıyla çiçek toplayarak eğlendiği sırada kaçırmıştır. Kızının kaybolması Demeter’in yas tutmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda Demeter görevlerini yerine getirememesi ve büyük bir kıtlık baş göstermiştir. Zeus araya girerek Hades’ten Persephone’yi annesine geri vermesini istemiştir. Hades bu isteği kabul eder ancak Persephone’ye bir nar yedirerek yer altı dünyasına tekrar geri dönmesiyle zorlamıştır. Bu yüzden Persephone her yılın üçte birini Hades’in yanında geçirmek zorunda kalmıştır. Hades ile birlikte yer altı dünyasına egemen olan Persephone zalimlikten ve acımasızlıktan yana ondan geri kalmıyordu. Hades’in adıyla anmaktan genellikle kaçınılırdı. Çünkü onun öfkesini uyandırmaktan korkulurdu. Bu sebeple onu anarken genellikle Plauton yani zengin sıfatı kullanılırdı. Böylece hem yerin işlenmiş toprağının hem de onun derinliklerinde sakladığı madenlerin tükenmez zenginliğe atıfta bulunulmuş olurdu. Bu nedenle de Plauton genellikle elinde zenginlik sembolü olan bereket boynuzu tutar pozda betimlenir. 97







Demeter Kronos ile Rheia’nın kızı olan Demeter toprak ve bereket tanrıçasıdır. Homeros’un destanlarında güzel saçlı kraliçe, güzel örgülü Demeter diye anılır. Ekinleri ve özellikle buğdayı simgeler. Demeter ile ilgili tek efsane mevsimleri simgeleyen bir efsanedir. Demeter tapımında da, efsanesinde de kızı Persephone’den ayrılmaz. Kimi zaman kare (genç kız) adıyla anılan Persephone ile Demeter’e iki tanrıça denir. Persephone Demeter ile Zeus’un kızıdır. Persephone Sicilya’da Enna çayırlığında arkadaşları ile oynarken ve çiçek toplarken birden bire yer yarılıp tanrı Hades arabasıyla ortaya çıkmış ve kızının geri getirilmesini ister. Demeter kızının yokluğunda doğaya küstüğü için her yerde kuraklık baş göstermiştir. Bunun üzerine Zeus Demeter ve Hades’i anlaştırıp, kızın yılın içte ikisini annesinin yanında geri kalanını da kocasının yanında geçirmesini kararlaştırır. Böylece mevsimlerin oluşumunu da bu efsane ile açıklar. Yontularda baygın bakışlı sarı saçları omuzlarına dökülen güzel bir kadın olarak betimlenir. Başı buğday başaklarından oluşan bir çelenkle süslenmiştir. Kimi zaman sağ elinde bir buğday başağı, sol elinde de yanan bir meşale tutar. Bazen de bir elinde asa veya orak tuttuğu da olur. Yunanistan’da Atina’nın batısındaki Eleusis’te Demeter tapınağı vardır. Sicilya adasında da Agrigetitum da bir Demeter tapınağı bulunmaktadır. Atina’da her yıl ekim ayında yalnızca kadınların katıldıkları Thesmophroia bayramı kutlanırdı ve bu her iki tanrıçayada Thesmophoriai yani yasa getiren insanlara doğal yasaları öğreten tanrıçalar denirdi. Anadolu’da da Pergamon, Priene ve Knidos kentlerinde bu tanrıçaya atfedilmiş kutsal alanlar vardır. Demeter’in simgeleri başak, nergis ve haşhaştır. Sevdiği kuş turna, tercih ettiği kurban dişi domuzdur. Genellikle oturur pozda meşaleler ve yılanlarla birlikte betimlenir.

Dionysos Zeus ile Semele’den olmadır. Büyük tanrılar arasında annesi ölümlü olan sadece Dionysos’tur. Semele Zeus’tan kendisine tüm gücüyle görünmesini istediğinde Zeus onun hatırını kıramadı. Ancak Semele Zeus’un çevresini saran şimşeklerin gürültüsüne dayanamayıp, yıldırıma çarpılıp öldü. Zeus Semele’nin karnında henüz 7 aylık olan çocuğu çekip çıkardı. Onu kendi baldırına yerleştirdi. Doğum anı gelince Zeus doğuda bulunan Nysa tepesine gidip çocuğu orada baldırından çıkardı ve onu Hermes’e emanet etti. Hermes’te çocuğu Nymphalara büyütmeleri için verir. Ergen olan Dionysos üzümü ve ondan nasıl faydalanılacağını keşfeder. Ama Hera onu delirtir. Tanrı delirmiş bir halde Mısırla Suriye arasında dolaşır. Asya kıyılarını aşıp Phrygia’ya ulaşır. Burada Tanrıça Kybele tarafından kabul edilir. Kybele onu arındırıp kendi kültü hakkında bilgilendirir. Dionysos delilikten kurtulup önce Trakya’ya, Hindistan’a gider ve sonra da Yunanistan’a geri döner. Üzüm suyunu yanındaki perilerle içerek şölenler düzenlediler. Dionysos alaylarına Thiasos denilirdi. Bu şölenlere kadınlar alayı olan Bakkhalar, Nymphalar, orman ve dağ cinleri olan satyrler, Silenos’lar da katılırdı. Dionysos tanrılarla Gigantlar savaşında da yer almıştır. Şarap ve ilham tanrısı olan Dionysos’un şerefine tantanalı geçit olayları düzenlenirdi. Bu geçit olaylarında bereket ve toprak cinleri maskelerle canlandırılarak yer alırdı. Bu tören alayları daha düzenli bir formda tiyatro (komedi, tragedya ve satirik dram) temsilcilerinin doğmasına yol açmıştır. Betimlemelerde Dionysos’un elinde çoğunlukla şarap kabı olan Kantharos Thrysos (sarmaşık sarılı, süslü uzun sopa) tutar. Etrafında sarmaşık dalları ve asma dalları bulunur. Boğa, eşek, keçi, tavus kuşu, geyik, kaplan Dionysos’a adanan hayvanlardır. En önemli toprağı Anadolu’da Teos da bulunur. Ayrıca Pergamon’da, Side ve Assos’ta da tapınakları bulunmaktadır. Ayrıca Atina’da Dionysos tiyatrosu vardır.

98







Resim 5.7: P. Pierre Brunel – F. Vivier, Petite Encyclopedie, s.73.

Evrenin efendisi olan tanrı kimdir, sembolleri ve Anadolu’da bulunan kült merkezleri nerelerdedir?

ROMA MİTOLOJİSİ Önceleri Romalılar hiçbir tanrıya tapmamışlardır. Ancak artan savaşlar ile birlikte tanrı inancı Roma’ya da gelmiştir. Romalılar genelde Yunanlıların Olympian tanrılarını kabul etmişlerdir. Sadece adlarını değiştirerek Olymposlu tanrılara tapmışlardır. Zeus – Jupiter Poseidon – Neptunus Hestia – Vesta Hera – Iuno (Juno) Ares – Mars Hephaistos – Vulcanus Aphrodite – Venus Hermes – Mercurius Artemis – Diana Hades – Pluton Dionysos – Bakkhos Demeter - Ceres Eros - Cupid adlarını almıştır. Apollon ise adı değişmeden Roma mitolojisine geçen tek tanrı olma özelliğini taşımaktadır. Romalılar dürüstlük, doğruluk ve cesurluk gibi farklı anlayışları tanrılarla özdeşleştirmişlerdir. Roma mitolojisini Yunanlıların İtalya’ya yerleşmesinden sonra Yunan mitolojisinin etkisinde kalarak değişikliğe uğramıştır. Roma mitolojisi sadece tanrılar ve doğaüstü canlıların öykülerinden oluşmuyordu, halkın ve Roma devletinin ideolojisini de yansıtıyordu.


Yunan Mitolojisinden Roma Mitolojisine Geçen Tanrılar ve Bu Tanrıların Latince İsimleri Nelerdir? 99







Özet Hesiodos’a göre Kronos göklerde egemenliğini sürdürdüğü sırada ölümsüzler ilk insan soyunu yaratmışlardı. Bu ilk soy altın soy olarak adlandırılır. Zeus’un egemenliği sırasında ise ikinci soy, çocuklukları yüz yıl süren gümüş soylulardır. Zeus ayrıca tunç soyluları da yaratmıştır. Daha sonra bu soyu yok eden Zeus kahramanlar soyunu, daha sonra da demir soyluları yaratmıştır. Onlar yalnızca erkeklerden oluşuyordu. Henüz kadınlar yoktu. Bu soya Prometheus yardım ediyordu. Prometheus tanrısal ateşten çalıp, kullanmaları için yeryüzüne insanoğluna getirmiştir.

Yunan mitolojisinin MÖ 8. yüzyılda Homeros ile başladığını söyleyebiliriz. Homeros’un en önemli özelliklerinden biri, sağlam, akıcı ve zengin bir dil kullanmasıdır. Yunanlıların yarattığı tanrılar insan biçimindedir. Yunan mitolojisi daha çok tanrılarla, tanrıçalarla ilgili öykülerden meydana gelmiştir. Tanrılar Olympos adı verilen yüksek dağlarda yaşardı. Ölümsüzlerin yurdu Olympos değildir. Ancak yeryüzünde tek bir Olympos dağı yoktur. Yalnızca Yunanistan’da bile birçok Olympos vardır. Sonra Girit’te, Kıbrıs’ta, Anadolu’da yirmiden fazladır Olympos adını taşıyan dağlar. Tanrılar evrenin egemenliğini oldukça zorlu mücadeleler sonucunda ele geçirmişlerdir. Evren ve onunla birlikte yeryüzü var olmadan önce Khaos vardır. Khaos, karmaşa ve düzensizlik ortamıdır. Khaos’tan Nyv ve Erebos doğar. Daha sonra ise yeryüzü, toprak anlamında Gaia doğar. Olympos’ta oturan ve oturmayan ne kadar tanrı varsa Gaia’dan ürerler.

Zeus diğer yetkileri kardeşleri arasında bölüştürüp, adeta bir iş bölümü yapmıştır. Olympion tanrılar ya da Olymposlu tanrılar ise kendilerine Zeus tarafından verilen görevlerini yerine getirmişler, her birisinin bu işlerini ve görev alanlarını simgeleyen sembolleri ve tapınım alanları vardır.

Gaia önce Uranus (gökyüzü), dağlar, Pontos (deniz), orman perileri meydana gelir. Daha sonra Gaia ve Uranus’tan dev canavar türü yaratıklar doğar. Devamında da Yunan mitolojisini oluşturan tanrılar, tanrısal varlıklar ürer.

100







Kendimizi Sınayalım 6. Aşağıdakilerden hangisi Gaia ve Ouronus’un birleşmesiyle meydana gelen varlıklardan birisidir ?

1. Aşağıdakilerden hangisi Yunan Mitolojisinin önemli antik yazarlarındandır ? a. Platon b. Homeros c. Heredot d. Aristoteles e. Strabon 2. Evrenin efendisi ve baş tanrı olarak bilinen tanrı kimdir ?

b. Apollon c. Zeus d. Dionysos e. Ares meydana

Fraksinus

b.

Erinysler

c.

Nympheler

d.

Hekatonkheirler

e.

Gigantlar

7. Aşağıdaki tanrılarından hangisi Roma mitolojisinde de aynı isimle tapınım görmüştür ?

a. Poseidon

3. Parthenogenesis yoluyla varlıklar hangileridir ?

a.

gelen

a.

Ceres

b.

Jupiter

c.

Venus

d.

Mars

e.

Apollon

8. Aşağıdakilerden hangisi Olympian Tanrılar’dan değildir ?

a. Ouronus - Pontos b. Klio - Thalia c. Melpomene - Kalliope d. Brontes - Steropes e. Aither - Hemera 4. Aşağıdakilerden hangisi erkek Titanlar’dandır ?

a.

Hera

b.

Hephaistos

c.

Artemis

d.

Eros

e.

Aphrodite

9. Aşağıdakilerden hangisi Hesiodos’un eseridir ?

a. Theia

a.

Historia

b. Rheia

b.

İliada

c. Themis

c.

Theogonia

d. Tethys

d.

Odysseia

e. Kronos

e.

Anabasis

5. Aşağıdakilerden hangisi dişi Titanlardan değildir ?

10. Aşağıdaki Tanrı – Sembol eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır ?

a. Phoibe

a.

Zeus - Kartal

b. Mnemosyne

b.

Poseidon - Trident

c. Iapetos

c.

Ares - Mızrak

d. Theia

d.

Apollon - Lir

e. Tethys

e.

Athena – Tavus Kuşu

101







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 2

1. b Yanıtınız yanlış ise “Homeros” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Zeus

Hephaistos

2. c Yanıtınız yanlış ise “Zeus” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Hera

Aphrodite

Poseidon

Athena

Ares

Apollon

Hermes

Artemis

Olympian Tanrılar;

3. a Yanıtınız yanlış ise “Tanrıların Doğuşu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yanıtınız yanlış ise “Tanrıların Doğuşu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 5. c Yanıtınız yanlış ise “Tanrıların Doğuşu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Bunun dışında Olymposlu Tanrılar olarak bilinen fakat, Olympos’ta fazla bulunmayan 4 tanrı daha vardır. Demeter, Dionysos, Hades, Hestia.

6. d Yanıtınız yanlış ise “Tanrıların Doğuşu” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 3

7. e Yanıtınız yanlış ise “Roma Mitolojisi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Evrenin efendisi, tanrıların başı olarak bilinen tanrı Zeus’tur. Sembolleri; yıldırım, şimşek, asa, kartal ve boğadır.

8. d Yanıtınız yanlış ise “Olymposlu Tanrılar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Anadolu’da Zeus inancının olduğu pek çok yer vardır; Labraunda (Zeus Labrandus), Mylasa (Zeus Osopos), Olba (Zeus), Stratonikeia (Zeus Khrysaoreus), Tralleis (Zeus Larisaios), Magnesia (Zeus Sosipolis), Euromos (Zeus), Aizonai (Zeus), Bergama (Zeus Altarı) önemli kült alanlarıdır.

9. c Yanıtınız yanlış ise “Hesiodos” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Athena” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1

Sıra Sizde 4 Yunan Mitolojisinden Roma Mitolojisine Geçen Tanrılar ve Bu tanrıların Latince İsimleri şu şekildedir;

Yunan Mitolojisinin oluşumunda önemli rolü olan mitologya yazarları Homeros ve Hesiodos’tur. Homeros’un eserleri İlyada ve Odysseia’dır. Hesiodos’un eserleri ise Erga Kai Homerai (İşler ve Günler) ile Theogonia (Tanrıların Yaratılışı) adlı eserlerdir. Homeros’un İlyada isimli eseri İlion ya da Troya olarak adlandırılan kentin destanıdır. Odysseia ise Ithaka kralı Odysseus’un serüvenlerinin anlatıldığı bir destandır. Bu destan 24 bölümden oluşur.

102




Hermes – Mercurius

Poseidon – Neptunus

Artemis – Diana

Hestia – Vesta

Hades – Pluton

Hera – Iuno (Juno)

Dionysos – Bakkhos

Ares – Mars

Demeter – Ceres

Hephaistos – Vulcanus

Eros – Cupid

Aphrodite – Venus

Hesiodos eserlerinde bize kendisini tanıtır. İşler ve Günler adlı eserinde gündelik işlerden bahsetmiştir. Theogonia adlı eseri arkaik dönemin yazınsal kaynakları arasında tutarlı bir gelişme göstererek evrenin doğuşunu açıklamaktadır.




Zeus – Jupiter

Yararlanılan Kaynaklar Erhat, A. (1972). Mitoloji Sözlüğü, İstanbul; Remzi Kitabevi. Can, Ş. (1970). Klasik Yunan Mitolojisi, İstanbul; İnkılap – Aka Yayınevi. Eyüboğlu, S. – Erhat, A. (1972). Hesiodos Eseri ve Kaynakları, Ankara; TTK Yayınevi. Homeros, (1981). İliada, (Çev: A. Erhat – A. Kadir), İstanbul; Sander Yayınevi. Grimal, P. (1997). Mitoloji Sözlüğü (Yunan – Roma), (Çev: S. Tamgüç), İstanbul: Sosyal Yayınevi,. Boyladı, D. (1988). Mitoloji, Öyküsü, İstanbul: Say Yayınevi.

Tanrıların

Graves, R. (2010), Yunan Mitleri: Tanrılar, Kahramanlar, Söylenceler, (Çev: U. Akpur), İstanbul: Say Yayınevi. Agizza, R. (2006). Antik Yunan’da Mitoloji, (Çev: Z. Z. İlkgelen), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Akşit, İ. (2003). Mitoloji, Ege’nin İki Yakasının Öyküsü, İstanbul: Akşit Kültür ve Turizm Yayıncılık. Hamilton, E. (1974). Mitologya, (Çev: Ü. Tamer), İstanbul: Varlık Yayınları.

103







6










Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Eski Türk inançlarını açıklayabilecek, Türk mitolojisinde yaratılış, türeyiş kavramlarını tanımlayabilecek, Türk mitolojisinde evren-kainat, yer-gök, doğum ve ölüm kavramlarını açıklayabilecek, Türk mitolojisinde hayvanlar ve ağaçlar konularını açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Tanrı

Din

Kamlık

Yaratılış

Türeyiş

Dünya

Ruh

Hayvan

İçindekiler


Giriş




Eski Türk İnançları




Türk Mitolojisinde Tanrılar ve Ruhlar




Türk Mitolojisinde Yaratılış ve Türeyiş




Türk Mitolojisinde Doğum ve Ölüm




Türk Mitolojisinde Hayvanlar ve Ağaçlar

104







Türk Mitolojisi GİRİŞ Türk kültürünü yakından tanımanın yolu eski ve yeni inaçlarını yakından tanımaktan geçer. Türk kültürünün ve tarihinin ilk izleri taşlarda, kayalarda, sanat eserlerinde, halk hikâyelerinde, destanlarda ve daha da önemlisi eski inançlarında, yani mitlerindedir. Mit, evrenin, dünyanın ve insanın yaratılışının eski kültürlerde sembolik şekilde açıklanmasıdır. İçinde din unsurları da taşıyan, kutsal gerçeklik olarak ele alınan mit, bir şeyin nasıl yaratıldığını, nasıl var olmaya başladığını ve hangi maceralardan geçtiğini anlatır. Mitin konusu genellikle bir yaratılışla ilgilidir. Mitlerdeki kişiler genellikle tanrılar ve doğaüstü varlıklardır. M. Eliade’nin ifadesiyle “Mitler, dünyanın, insanların, hayvanların ve bitkilerin kökenini açıklamanın yanı sıra bugüne kadar yaşanan önemli olayların da anlatımlarıdır”. Türk milletinin kültüründe var olan inanmalar, tanrılar, kutsal ruhlar, olağanüstü olaylar, kahramanlar, evren ve bütün canlıların yaratılışı hakkında sözlü ve yazılı anlatımları Türk mitolojisi olarak değerlendiriyoruz. Bu ünitede Türk mitolojisinin esasını oluşturan unsurlar ayrı başlıklar halinde anlatılacak ve bilgilendirme yapılacaktır. Bazı konularda daha fazla bilgiye ulaşmak için kaynaklar önerilecektir.

ESKİ TÜRK İNANÇLARI İnanç terimi sadece “Tanrı'ya, bir dine inanma, akide, iman, itikat” anlamında kullanılmaz. İnanç; Türk Dil Kurumu’nun tanımına gore “Bir düşünceye gönülden bağlı bulunma”, “Birine duyulan güven, inanma duygusu” ve “İnanılan şey, görüş, öğreti” anlamlarında da kullanılır. Eski Türk inançları ile ilgili yapılan çalışmalarda bugün Kuzeydoğu Asya ve Orta Asya önemli bir konumdadır. Bu coğrafya ilk Türk yerleşmelerinin bulunduğu, günümüz Türklerinin ilk atalarının yaşadığı ve halen geleneksel eski Türk inançlarının yaşatıldığı nadir bir bölgedir. Eski Türk dini hakkında en önemli kaynağın Hoytu Tamir yazıtları olduğu ve ilk defa bu yazıtlarda Tanrı'ya Iduk sıfatı verildiği yazılıdır. Altay, Hakas, Tuva, Kazak, Kırgız, Teleut, Şor ve diğer Türklerin yaşadığı bu bölgeye Çarlık Rusya’sının kontrolüne girmesi sonrasında çeşitli misyonerlerle beraber Türk kültürünü araştıran bilim adamları da gelmiştir. 1890’ lı yıllarda ilk bilimsel araştırmalar W. Radloff, A.V. Anohin, V. İ. Verbitsky, G. V. Ksenefontov gibi araştırmacılar tarafından yapılmıştır. Altay bölgesi Türk tarihi ve kültürü için zengin kültür ürünlerini barındırmaktadır. Eski Türk dini konusunda Türkiye’de ilk çalışmalar, Ziya Gökalp, M. Fuad Köprülü, Abdülkadir İnan, İbrahim Kafesoğlu, Emel Esin gibi bilim adamları tarafından yapılmıştır. Eski Türklerde “doğa güçlerine inanma (tabiat kültü), atalar kültü ve Gök Tanrı kültü şeklinde temel inançlar bulunmaktadır. Tabiatta her birinin içinde gizli güçler, iyi ve kötü ruhlar, olduğuna inanılan, dağtepe, orman-ağaç, yer-su, taş-kaya vb. canlı ve cansız varlıkların bulunduğuna inanılıyordu. Bu inanma “tabiat kültü”nü oluşturuyordu. Türk kültüründe ölmüş veya yaşlı büyüklere saygıyı esas alan “atalar kültü” geçmişten günümüze önemini korumaktadır. Ölmüş ataların ruhlarına kurban kesme ve yaşayan 105







büyüklere hediyeler sunma bu inanmanın uygulamalarıdır. Eski Türk inançlarında yüce, yüksek, aşkın bir varlık ve her türlü olayın bir düzen içinde oluşmasını sağlayan varlık olarak Tanrı’nın mekânı olarak “Gök” algılaması beraberinde “Gök Tanrı” kültünü oluşturmuştur. Türk kültüründeki din olgusu Avrupalı ve Rus araştırmacıların köken itibariyle Avrupalı olan tanımlamalarla Totemizm (Ongunculuk) ve Şamanizm (Kamlık) şeklinde isimlendirilmiştir. İlkel kabilelerde görülen Totemcilik, genel mahiyeti bakımından Türkler arasında görülmemektedir. Bazı hayvanlarla ilgili saygı göstermeden öteye geçmeyen inanmalar Totemcilikle bir tutulmuştur. Totemciliğin esasında olmayan “kişisel mal edinme”, Türkler arasında yaygın bir uygulamadır. Yapılan araştırmalarda eski Türklerin inançlarının başında Kamlık inancı gelmektedir. Bu inanç doğrudan bir din değildir. Bu inanç içinde din olgusunu da barındıran bir yaşam tarzıdır. Günlük hayatın bir parçası olan Kamlık diğer dinler gibi kurumsal bir yapı göstermemektedir. Bu yüzden de Kamlık bir din olarak tanımlanamaz. Zaten eski Türkler de kendi dinlerine bir isimlendirme yapmamışlar ve Kamlık inancını bir din olarak tanımlamamışlardır. Ancak Rusların bölgeye gelmesi sonrasında Rus bilim adamları marifetiyle burada yaşayan “Kam” ve “Kamlık” inancını, Türkçe olmayan ve Tunguzcadan gelme olduğu varsayılan “Şaman” ve “Şamanizm” terimiyle değiştirmişler ve bu şekilde yaygınlaşmasına yol açmışlardır. Kendisi Altaylı folklor araştırıcısı ve bir Kam olan Nadya Yuguşeva “Şamanizm kelimesini Ruslar getirmiş Altay’a. Bizde bu kötü kelime olarak geçer. Kamlığın kaç yaşında olduğu sorusuna kimse cevap veremez. Ben, bu inanç gökyüzüyle, ayla, güneşle, yıldızlarla yaşıttır” demektedir.

http://www.tdkdergi.gov.tr/TDD/2001s590/2001_590_20_N_YUGUSEVA.pdf Dünyanın farklı bölgelerinde ayrı dinlere sahip olarak yaşayan Türkler arasında halen Kamlık inancı çerçevesinde doğaya tapma, doğaüstü ruhlara inanma temeline dayalı adetler ve uygulamalar bulunmaktadır. Türklerde Kamlık inancının merkezinde yer alan, ruhlar ve insanlar arasında iletişim kurduğuna inanılan kişi “Kam” ismiyle tanınmaktadır. Kamlar; bir takım doğaüstü güçleri olduğuna inanılan “kâhin, büyücü, hekim, bilgiç” gibi başlıca kimlikleriyle rol almış, kendilerine yardımcı ruhlar aracılığıyla kötü ve iyi ruhlarla görüşebilen ve insanların sorunlarına çare bulan kişi konumundadır. Türklerin, tarihi süreç içerisinde Kamlık inancı dışında, Doktriner (öğreti) ve Semavî (Göksel) dinler olarak, Budizm, Taoizm, Maniheizim, Mazdeizm, Zerdüştilik, Hristiyanlık (Nesturilik), Yahudilik ve İslamiyet gibi dinleri benimsedikleri bilinmektedir.

TÜRK MİTOLOJİSİNDE TANRILAR VE RUHLAR Tanrılar İnsanüstü özelliklere ve yaratıcı güçlere sahip oldukları düşünülen bazı tabiat güçlerine Tanrı tanımlaması yapılmakta, becerilerine ve güçlerine göre de özel isimlendirmeler verilmektedir. Eski Türk inançlarında Tanrı-Tengri kavramını yazılı belgeler olarak Elegeş, Barlık, Yenisey yazıtlarının yanı sıra Göktürk yazıtlarından Bilgekağan, Kültigin ve Tonyukuk gibi Türk yazıtlarında bulmaktayız. Eski Türk lehçe ve ağızlarından “Yakutça’da Tangara”, “Kumandince’de Tengere,Tegre, Tegri”, “Karaimce’de Tangrı, Tan ri”, “Çuvaşca’da Tura”, “Kırgızca’da Tengir”, Karaçay-Balkar’da Teyri”, Tatarlar’da Tere, Tegre”, Hakasça’da Tigir”, Azerbaycan Türkçesi’nde Tanrı, Tarı”, Yakutlar’da Tangara ve Ayıı” şeklinde geçmektedir. Türk mitolojisinde Tanrı tanımlamaları içinde “Gök Tanrı-Kök Tengri, Kuday, Ürüng Ayıı Toyon, Kayra Han, Abıyaş Kan, Ülgen ve Kurbıstan,Iduk” gibi isimler kullanılmaktadır. Türk mit ve destanlarında “Gök Tanrı-Kök Tengri, Ürüng Ayıı Toyon, Kayra Han ve Ülgen” karşımıza en çok çıkan isimlerdir. 106







Gök Tanrı-Kök Tengri Türk mitolojisinde Tanrı-Tengri olarak genelde tek olarak “Gök Tanrı-Kök Tengri” şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Gökte olduğuna inanılan Tek Tanrı, Gök Tanrı bütün herşeyin hakimidir. Türk mitolojisindeki yaratıcı, herşeyin hakimi Tanrı ifadesi tek bir varlığa ait iken daha sonraki dönemlerde çoğulcu bir tanımlamaya uğrayarak çok tanrılı bir kalıba dönüşmüştür. Bunda hiç şüphesiz çok tanrılı mitolojilere sahip kültürel altyapıdan gelen araştırmacı ve bilim adamlarının rolü büyüktür. Eski Türklerin Gök Tengri ile Yağız Yir’e taptığı ve törenler yaptığı bilinir. “Yağız Yir” doyurup, besleme kabiliyetinden dolayı bir anlamda “Bereket Tanrısı” olarak kabul edilmektedir. Türk mitlerinde ve kam dualarında “Gök Tengri ve Yağız Yir” birlikte söylenmektedir. Orhun yazıtlarında bu ikili bir arada yazılıdır. Yer ve göğün arasında “Orta dünya” yer almaktadır ki, bütün canlıların dünyası burasıdır. Eski Türk inançları, eski Yunan, Roma, Hint, Mısır vb kültürlerin çok Tanrılı anlayışına benzememektedir. Eski Türklerdeki, tabiattaki canlı veya cansız varlıklarda olduğuna inanılan bir takım gizli güçlerin (iyi ve kötü ruhlar) Tanrı olarak isimlendirilmesiyle çok Tanrılı bir yapı ortaya çıkarılmıştır. Eski Türk düşüncesinde Tanrı; Yüce, Yüksek ve Aşkın bir varlıktır. Bu sebeple de O’nun mekânı yüksek yerlerdir. Bu yerler arasında Gök ve yüksek dağlar başta gelir. Kaşgarlı Mahmud “Tengri” ifadesini “Ulu Tanrı” olarak anlamlandırırken, j-P.Roux; “Tengri bir milli Tanrının tüm özelliklerine sahiptir” diyerek Göksel dinlerdeki Tanrı kavramıyla eş tutmaktadır. Eski Türkçe’de “kutsal-mukaddes” anlamlarında karşımıza çıkan “Kut” Tanrı-Tengri tarafından verilir ve alınır bir özelliktir. Altay ve Yakut Türklerine göre ruh ve kut aynı anlamda kullanılmaktadır. Kut’un anlamlarını S. Divitçioğlu “mana, saadet, talih, hâkimiyet, karizma, devlet, bereket, servet, tanrısal gücün desteği, otonom ruhi kudret, Tanrının rahmeti, mutluluk, dini hayat ödeneği, sahibine işlerinde başarı sağlayan ilahi kökenli uğurlu töz, egemenlik tözü” olarak sıralamaktadır. Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtında “Tengri buyurduğu için, kutum olduğundan kağan olarak oturdum, hüküm sürdüm” ifadeleri yer almaktadır. Eski Türk kültüründen var olan ve bir gelenek halinde son Osmanlı padişahı da dahil olmak üzere bütün Türk devlet başkanlarına “Yeryüzünde Tanrı’nın Gölgesi” ünvanı verilmektedir. Bu tanımlamayla hakanlar, kağanlar, sultanlar, padişahlar Tanrıdan kut almış, kutlu yöneticiler olarak halklarını idare etmişlerdi. Tanrı yeryüzündeki bu temsilcileriyle insanların yaşamlarına zaman zaman müdahalede bulunur. Onları ya ödüllendirir ya da cezalandırır. W. Radloff, Altaylar’da Hristiyan misyonerlerin baskısı ile Hristiyan olmuş bir kamdan, kam ve Kamlık hakkında bilgi almak istediğinde kam ona “Eski Tanrımız, kendisini terkettiğimiz için bize kâfi derecede dargındır; şimdi bir de kendisine ihanet ettiğimizi öğrenirse ne yapar? Fakat eski dinimiz hakkında konuştuğumuzu duyar diye, Rus Tanrısından daha fazla korkuyoruz. O zaman nasıl bir kurtuluş yolu buluruz?” Eski Türk kültüründe hakanları, kağanları tahta çıkaran güç Gök Tanrı’dır. Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarında yer alan “Ben ki Tengri’ye benzerim Tengriden geldim, Tengri tarafından görevlendirildim, Tengrinin buyruğuyla kağan oldum, sana bir kağan verdim” şeklindeki ifadelerinin yanı sıra “Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kagan/Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı” ifadesi Gök Tanrı’ya çok güçlü vurgu yapıldığını göstermektedir. İbrahim Kafesoğlu, Gök Tanrı inancının Asya’daki bütün kavimlere Türklerin etkisiyle yayıldığını söylemektedir. A. Y. Ocak, Gök Tanrı inancının Türklerin İslamiyete geçişini belli bir ölçüde kolaylaştırdığını ifade etmektedir.

Ürüng Ayıı Toyon Türk mitolojisinde “Gökyüzü Tanrısı” olarak geçmektedir. Dünyanın ana kutu’dur. Bütün ana kutlar ondan yaratılmıştır. Ayığ Han olarak da bilinir. İlk insanı, güneşi, ayı, yıldızları, yeri, dağları, hayvanları O yaratmıştır. Göğün katlarındaki Tanrılar da onun çocuklarıdır. Bunlar Ürüng Ayıı’nın görünüş değiştirmiş şekilleridir. Dokuzuncu katta O görünür. İnsanlara yeteneklerini O verir. Tabiatın bereketli oluşunu, hayvanların çoğalmasını o sağlar. Bu özellikleriyle Ürüng Ayıı Türk mitolojisindeki Gök Tanrı’nın kendisidir.

107







Kayra Han Türk mitolojisinde Gök Tanrı’ya verilen isimlerden biri olarak görmekteyiz. Altay Türklerine göre en büyük tanrıdır. W. Radloff’un derlediği mitlerde “yerin yaratılmasından önce suların üstünde kaz gibi uçan, insanı yaratan, dünyada var olan her şeyi yaratan” gerçek Tanrı’dır. Evrenden önce var olan, dünyanın yaratılışını ve sonunu belirleyen tanrıdır. Ülgen, Mergen ve Kızagan adlarında üç oğlu vardır. Bu oğulları aslında Tanrı’nın “iyilik-merhamet, öfke-intikam, bilgelikhikmet” sıfatlarınının karşılıklarıdır. Kötülüğün sembolü olarak görülen “Erlik-Şeytan”ı da O yaratmıştır. Altay ve Tuva Türklerinin dualarında sıkça adı “Tengri Kayrakan” olarak geçer. Kelime anlamı olarak “korumak, saklamak, himaye etmek” anlamlarına gelen “Kayrakan” Tanrı’nın vasıflarını içerir. Göğün on yedinci katında oturduğuna, kışı yeryüzünde yazı ise göklerde geçirdiğine, yıldırım ve şimşekler çaktırdığına, kimin başına yıldırım düşürürse onun “kam” olacağına inanılır.

Ülgen Altay Türklerinin mitlerinde Gök Tanrı’nın oğlu ve gökyüzünün hakimi, iyilik ve merhamet tanrısıdır. Ay ve güneşin arkasında ve yıldızların üstünde, göğün onaltıncı katında, Altındağ’da, altın kapılı bir sarayda, altın tahtta oturduğuna inanılan Ülgen gökteki varlıkların hakimidir. Onların yaratıcısı ve yöneticisidir. Yıldırımlar, şimşekler çaktırır, yağmurları yağdırır gökkuşağının yaratıcısıdr. Bolluk, bereket ve zenginliğin kaynağıdır. Bu özellikleriyle Kayra Han’ın rol ortağıdır. Bazı mitlerde zaman zaman onun yerini alır. Gök rengi ile ifade edilmesi, bu rengin kutsal sayılmasına ve saygı gösterilmesine yol açmıştır. A.V. Anohin, “Ülgen’e üç, altı, dokuz veya on iki yılda bir defa ayin yapılır ve bahar, yaz bazen de sonbaharda kurban olarak da üç yaşında, boz renkli bir kısrak kesilir.” bilgilerini vermektedir. Ülgen’in yedi oğlu (Karşıt, Puura Kaan, Burçu Kaan, Yajıl Kaan, Kara Kuş/Kartal, Paktı Kaan, Er Kaanım) ve dokuz kızı vardır. Kızlarının özel adları bulunmamaktadır. Türk mitolojisinde Ülgen güneşi, çocukları ise gezegen ve yıldızları temsil etmektedir.

Ruhlar Ruh-İye; din biliminin insanda vücuttan ayrı bir varlık olarak kabul ettiği bedensel olmayan, özü, tini, nefesi, can kuşu. İlkel inanmalarda, mitlerde ruhlara inanma oldukça yaygındır. Türk mitolojisinde de tabiat gözle görünmeyen ancak yaptıklarıyla algılanan gizli güçlerle, ruhlarla doludur. Bu ruhlar farklı kültürlerin çoklu tanrı anlayışlarıyla özdeşleştirilerek zaman zaman “tanrı” isimlendirmeleriyle karşımıza çıkmaktadır. Ruhlar alemi olarak tanımlanan bu güçler “insanları koruyan ruhlar, ata ruhları, kam ruhları, sahip ruhlar” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu varlıklar gözle görünmeden, değişkenlik kabiliyetleriyle mekan ve zamanda kılık değiştirerek dolaşabilirler. İnsan ve hayvan ruhları bedenin ölümünden sonra yaşamaya devam eder. Eski Türk kültüründen gelen bir inanma ile ruhlar ölümden sonra yaşadıkları mekanlara geri dönerler. Bu da ruhların ölümsüz olduklarını ifade etmektedir. Eski Türk mitolojisinde kişi öldüğünde ruhunun kuş olup uçtuğuna inanılmaktadır. Günümüzde de kişi sessiz sedasız öldüğünde “kuş gibi uçtu gitti” denilmektedir. G. V. Ksenefontov, Yakut Türklerinde efsanevi kamların gökten gelmiş ruh (Uluu-Toyon’un oğlu) ile bakirenin sevgiyle birlikteliğinden ya da kocalık vazifesini yerine getiremeyen ihtiyar kadının ölmekte olan kocasını öpmesinden doğduklarını söylemektedir. Yakutlarda Gökyüzü (beyaz) ve yer altı (kara) ruhları olarak temelde iki kültün var olduğu ve akağaç ve iğneli çam ağacı ile bağlantılı oldukları bilinmektedir.

Koruyucu Ruhlar Türk mitolojisinde gizli güçleriyle tabiattaki varlıkları koruyan ve sahiplenen belli başlı Koruyucu Ruhlar-İyelerin başında Umay- Ayıısıt, Yayık, Suyla, Karlık, Kayberen, Utkuuçi, Aan Alahçın Hatun gelmektedir.

108







Umay Ana-Ayıısıt-Ayzıt Hatun Altay Türklerinde “Umay- Umay Ana”, Yakut Türklerinde “Ayıısıt-Ayzıt Hatun”, “doğum Tanrıçası”, “aile, evlilik ve neslin devamının koruyucu tanrısı” olarak bilinen kutsal ruhlardandır. Tanrıça olarak tanımlanması daha sonraki dönemlerin çoklu tanrı kültürleriyle ilişkilendirilmesindendir. Çocuğu olmayanlara çocuk vermesi için dua edilen, bulutlara telkinde bulunan, güzelliğin sembolü olan bir ruhtur. Bu ruha özel tören yapılır. Bu törene “Ayıısıt töreni” denir. Tören sırasında kadın yüksek sesle gülerse kadının hamile kalacağına inanılırdı. Türk mitolojisinde, Umay-Ayıısıt gökteki süt gölünden su ve süt getirerek çocuğun boğazına ruh ve can olarak bir damla döker ve böylece hayat devam eder. Hamile kadınların doğum ağrılarını hafifletir ve doğumdan sonra üç gün boyunca başında bekler. Çocukların üzerinde bulunan doğum lekeleri “Umay Ana’nın el izi” olarak bilindiği için uğurlu ve kutsal sayılır, benli doğan çocukların mutlu olacağına inanılır. Orta ve Kuzeydoğu Asya Türkleri’nde Umay Ana zamanla bir kült haline gelmiş ve “Umay Ana Kültü” olarak tanımlanmıştır. Bu ruh görünüş olarak bazen beyaz saçlı, beyaz kıyafetli bir insan, bazen de kuş şeklinde tasvir edilmiştir. Bu görünüş onu kanatlı melek olarak algılanmasına yol açmıştır. Mitolojik bir varlık olarak tanınan Umay Türk kültürünün en eski yazılı taş anıtları olan Orhun yazıtlarında, Turfan metinlerinde, Kaşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugati't-Türk adlı eserinde de geçmektedir. Orhun yazıtlarında Gök Tanrı ile birlikte anılmakta, Kül Tigin’in onun yardımıyla dünyaya geldiği ifade edilmektedir. Kaşgarlı Mahmud, “Eğer Umay’a tapınılırsa, bir çocuk dünyaya gelir” diyerek bu inancı pekiştirmektedir. Kaşgarlı Mahmud işi biraz daha bilimselleştirerek Umay’ı doğum yapan kadının çocuğunun yanındaki eşi-plasentası olarak da değerlendirir. Umay Ana sadece Orta Asya’ya ait mitolojik bir varlık değildir. Halen günümüzde Türk kültürünün yaşadığı bütün coğrafyalarda varlığını sürdürmektedir.

Yayık Türk mitolojisinde, aracı ruh olarak kabul edilen bu ruh Ülgen’in bir parçası sayılmaktadır. İnsanları kötülüklerden koruması ve tüm canlılara hayat vermesi için Ülgen tarafından yeryüzüne gönderilmiş olup insanların arasında yaşadığına inanılmaktadır. O, dualarla yüceltilen, insanlar ile Ülgen arasında aracılık yapan bir ruhtur. Yayık olmadan kamların göklere çıkamayacaklarına inanılır. Altay Türkleri’nde “Atalar Kültü” açısından önemli olan “Yayık” “yaratıcı ve koruyucu” anlamına gelen adıyla “Umay” ile yakın benzerliktedir. W. Radloff’un derlediği bazı mitlerde Ülgen’in oğlu olarak geçerken Teleutlar’a göre de Ülgen’in kızıdır. C. Beydili, Altay Türklerinin inançları arasında ırmaklar taştığı zaman “Yayık sudan çıktı” dediklerini ve on yedi deniz veya ırmağın kavşağında olan Yayık’ın taşan ve kabaran suların ruhu sayıldığını ve yeryüzündeki bütün suların onun olduğuna inandıklarını söylemektedir. Altay Türkleri’nde büyük saygı gören “Yayık” için özel törenler yapılmaktadır. A.V. Anohin, Altaylıların “Yayık kaldırma” adını verdikleri, ilkbaharda, kısrakların ilk sağılan sütü ile yulaf ununu karıştırıp lapa hazırlayıp Yayık’a saçı saçtıkları ve dileklerde bulundukları bir törenleri olduğunu yazmaktadır. A.V. Anohin ve C. Beydili, Altaylılarda ve Tuvalarda “Yayık”ı temsil eden beyaz kumaş parçasından yapılmış kurdelalı tasvirlerin yer aldığından söz ederler.

Suyla Altay Türkleri’nin mitlerinde güneşin ve ayın kırıntılarından yaratıldığına inanılan ve Ülgen’in hizmetinde bulunan ruhlardan biridir. Gökte yaşadığına ve yeryüzündeki insanların koruyucusu olduğuna inanılmaktadır. Bu ruhun otuz günlük uzaklıkta olanları görebilen at gözüne benzer gözleri bulunduğu, uzak görüşlülüğü ile insanların hayatında olabilecekleri önceden haber veren özellikleri bulunmaktadır. Anohin, Kamların “Suyla’yı “at gözlü atmaca” şeklinde tanımladıklarını, bu kabiliyetinden dolayı ona “iki dilli ve kekeme” denildiğini söyler. İnsanları korumasının yanı sıra kamları da kamlık töreni sırasında, göğe ve yeraltına yaptığı gezintilerde kötü ruhlardan koruduğuna inanılırdı. Bu törenlerde kurban edilen hayvanların ruhlarını göğe ve yeraltına “Yayık ve Karlık” isimli ruhlarla beraber götürürdü. 109







Karlık Mitolojide çok fazla özelliklerinden söz edilmemekle beraber, Suyla ve Yayık’la ortak özellikler ve becerilere sahip koruyucu bir ruhtur. Anohin, Karlık’ın kurban kesme töreninde kama eşlik ettiği ve Suyla ile arasındaki yakınlığın karıkoca arasındaki yakınlık kadar olduğunu söyler. Tören sırasında çadırın tepesindeki delikten Karlık’ın üstüne kaşıkla su serpilmesini Y. Çoruhlu, bu ruhun işaretinin duman olduğu şeklinde yorumlamaktadır.

Kayberen Türk kültüründe “Atalar Kültü” ile de ilişkili, dağlarda yaşayan, hayvanları koruyan ve onların çoğalmasını sağlayan, kızıdırıldığında ise hayvanlara zarar veren bir ruhtur. C. Beydili, bulundukları yerin koruyucusu olduklarını söylediği Kayberen için dağlarda tehlikeyle karşılaşan Kırgız Türklerinin “başına dolanayım Kayberen, kırk çiltan, yardım et” diyerek ondan yardım istediklerini söyler. Kayberen için Kazak Türklerindeki göze görünmeyen varlık olarak “kayıp iren” sözcüğünün kullanılmasının Anadolu Türklerindeki “kayıp erenler” sözcüğü ile eş olduğu düşünülür. Bunların göze görünmeyen, evliyaların insan kılığındaki ruhları olduğu ve dağbaşlarında yaşadıkları, bulundukları yeri koruduklarına inanılmaktadır.

Utkuuçi Mitolojide, gökte yaşadığı ve Ülgen’in elçisi olduğu bilinmektedir. Anohin, bu ismin kelime anlamı olarak “güler yüzle karşılayan” anlamına geldiğini söyler. Gökteki ruhlara Kurban kesme töreninde Ülgen tarafından göğün beşinci katına (altınkazık-kutup yıldızı) diğer ruhları (Suyla, Karlık ve Yayık) karşılamaya gönderildiğini ve buradan yeryüzünden gelenlerle görüşerek Ülgen’in isteklerini iletir ve kurbanları ona getirir. Kamların bu kattan dönüşlerinde onlara üzerine binmek üzer kaz vererek yardımcı olur.

Aan Alahçın Hatun - Aan Darhan Hatun C. Beydili’ye göre Yakut Türklerinde hem Aan Alahçın Hatun hem de Aan Darhan Hatun olarak aynı özellikleriyle tek ruhtur. O, insanların yaşadığı “orta dünya”nın, yerin sahibesi ve ruhu, ruhların en büyüğü ve en saygınıdır. İnsanların tabiata zarar vermeleri halinde üzülerek ağlar. Aan Darhan Hatun ışıklı bir yüz, beyaz saçlı yaşlı bir kadın görünüşünde “soyun kutsal ağacı”ında, büyük kayın ağaçları üzerinde yaşadığına inanılır. Kayın ağaçlarına kutsallığını o verir. Bu kutsal ruhun sayesinde tabiattaki bütün canlılar bir ahenk içinde yaşarlar. Yaz geldiği zaman bu soylu ağacın altında onun için kurbanlar kesilir. Onun, otların, ağaçların ve bitkilerin ruhu olan ErekeCereke adlı bir oğlu ve Kırbadahın Kırkıttar adında bir kızı vardır. Onların nefesleri ağaçlara çiçek açtırır ve otları yeşertir.

KÖTÜ RUHLAR-ABAASILAR Yakut Türklerinde yer altında yaşayan, insanalara zarar vermek için yeyryüzüne çıkan tek ayaklı, tek gözlüdürler. Tabiatta zararlı ve çirkin görünümlü olan her şey onun ürünüdür. Yakutlar, Kötü ruhlar’ın beyaz yüzlü, kara yağız atlara bindiklerini insanlara ve diğer canlılara hastalık ve ölüm getirdiklerine inanmaktadırlar. Türk mitolojisinde yer alan belli başlı Kötü Ruhlar-Abaası arasında Erlik ve Al Bastı gelmektedir.

Erlik Bu isme ilk olarak Altay Türklerinin W. Radloff’un derlediği yaratılış mitinde, Tanrı’nın yanında ona arkadaşlık ve yardım ederken rastlıyoruz. Ancak daha sonra hırs ve ihtirasına yenik düşerek kötülüğün sembolü haline gelir. Tanrı’yla pazarlık yaparak yeryüzünde kötü ruhlu insanların kendisinin olmasını ister.

110







Zaman zaman Altay ve Yakut Türklerinin kam dualarında Erlik’in kıyafeti ve fiziki görünüşü tasvir edilmektedir. Anohin, bu tasvirlerde onun “atletik vücutlu, gözleri ve kaşları kapkara, ikiye ayrılarak dizlerine kadar uzamış sakalı, kıvrılarak kulaklarına asılmış köpeğin azı dişine benzeyen bıyığı, tokmağa benzeyen çenesi, ağaç köklerine benzeyen boynuzları, dalagalı ve kıvırcık saçları olan ihtiyar bir adam” olarak göründüğünü söyler. Yaşadığı mekan yeraltında, kara çamurdan yapılmış, insanların göz yaşlarından oluşan dokuz nehrin birleşerek oluşturdukları Toybodım nehrinde veya korkunç su canavarlarının olduğu Bay Deniz’in yanındadır. Nehrin üzerinde at kılından bir köprü bulunur. Yer altı ölmüş insanların ruhları ile doludur. Buradan çıkmak isteyenler at kılından bu köprüye basar basmaz düşerler. Bu tasvirler İslam mitlerindeki “Kıldan ince Sırat Köprüsü, Cehennem, Şeytan, Zebani” tasvirlerini çağrıştırmaktadır. Yeraltındaki kötü ruhların başı olarak bilinen Erlik’in yedi veya dokuz oğlu, iki veya dokuz da kızı bulunmaktadır. Bazı kam anlatımlarında Erlik’e kurban sunulurken Kamı yönetmekte ve yeraltına inmesinde ona eşlik etmektedirler. Kam anlatıları ve duaları birbirinden farklı olduğundan görevleri tam olarak belli olmasa da yer altı canavarlarını idare ettikleri sanılmaktadır. Erlik’in kızlarının genellikle eğlence ve oyunla vakit geçirdikleri, kamları tören sırasında aldatıp baştan çıkarardıkları, onlara kanan kamların Erlik tarafından ölüm cezasına çarptırıldıkları anlatılmaktadır.

Albastı Türk kültüründe yaygın olarak görülen bu ruh, Umay Ana ruhunun zıddı bir role sahiptir. Türklerin yaygın olarak yaşadığı bölgelerde Al Karısı, Albıs, Alvız, Albaslı gibi farklı isimlerle karşımıza çıkan bu ruh Kara Albastı ve Sarı Albastı şeklinde de görülür. Bazı mitlerde iyi rolde de görünen bu ruhun ne zaman ve nasıl kötü bir ruha dönüştüğü bilinmemektedir. Bazı anlatımlarda çirkin görünüşlü, omuzlarından geriye attığı, dizlerine kadar uzanan göğüsleri olduğu bazılarında da güzeller güzeli bir kadın olduğu bilgisi yer alır. Genç erkeklere güzel kız, genç kızlara da yakışıklı erkek olarak göründüğü de söylenir. Kazak ve Kırgız Türkleri Sarı Albastı’yı sarışın Kara Albastı’yı ağırbaşlı bir kadın olarak tasvir etmektedirler. Bazı mitlerde yer altı ve ölüler âleminin temsilcisidir. W. Radloff, Almıs adıyla verdiği bu ruhu yeraltının büyük kötü ruhu Erlik’in hizmetkarı olduğunu söyler. Eski Türk kültüründe birine kızıldığı ve hiddetlenildiği zaman “canını Albıslar alsın” diye beddualar yapılır. Yeni doğan çocuklara ve doğum yapmış lohusa kadınlara zarar verirdiklerine inanılır. Doğum yapan kadının veya yeni doğan çocukların ciğerlerini söküp suya atarlarmış. Bu ruhun tüfek sesinden, demircilerden ve kamlardan başka hiçbir şeyden korkmadıklarını, lohusanın ve çocuğun ciğerlerini çeşitli dualar ve koyun ciğeriyle Albastı’yı kandırarak ancak kamların alıp döndüklerini söylemektedir.

Türk mitolojisinde Tanrılar konusunu ayrıntılı öğrenmek için Celal Beydili’nin Yurt Kitap-Yayın tarafından basılmış olan “Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük” (2004) kitabını okuyabilirsiniz.

TÜRK MİTOLOJİSİNDE YARATILIŞ VE TÜREYİŞ Yaratılış Evrenin-Dünyanın ve İnsanın Yaratılışı Göksel (Semavi) dinlerin kutsal kitaplarında ve hemen her kültüre ait mitlerde evrenin-dünyanın nasıl yaratıldığına dair bilgiler yer almaktadır. Modern bilim insanları da bu konudaki bilimsel çalışmalarını aralıksız olarak sürdürmektedir. Mitin başlıca konusu yaratılıştır. Mitolojik ve dini metinlerde yaratılışın sebebi tam olarak alarak anlaşılamasa da yaratma işini yapanın “Tanrı” olduğu fikri ortaktır. Tanrı’nın en temel kabiliyeti 111







“yaratma”dır. Tanrı’nın mitlerde ve kutsal kitaplarda “ol deyiverince olduruveren Tanrı” rolü çok açıktır. Bazı mitlerde Tanrı ihtiyaç olduğunda, bazılarında ise canı istediğinde yaratma fiilini gerçekleştirir. Her milletin Kozmogonisi olduğu gibi eski Türklerin de kendilerine ait kozmogonileri vardı. Evrenin, dünyanın, insanın ve eşyanın yaratılışı ile ilgili olarak farklı Türk yerleşmelerinde büyük ölçüde ortak olan mitleri bulunmaktadır. Günümüze çoğunlukla sözlü kültür olarak ulaşan bu mitler, yeni dil, yeni din ve yeni kültür çevrelerinin etkisinde kalarak, kısmen değişikliğe uğrasalar da özelliklerini korumuştur. B. Ögel, “Türk Mitolojisi” adlı eserinde Evrenin-dünyanın yaratılışı ile ilgili N Gorohov tarafından Yakut Türkleri arasından derlenmiş Er-Sogotoh Destanı adıyla yarı mit yarı destan bir metin aktarmaktadır. Bu metinde gök, yer ve insanın (erkek-dişi) yaratılışına dair bilgiler vermektedir. “ErSogotoh” isimli insanın atası olarak kabul edilen bir varlık etrafında geçen olayların anlatımıdır. “Yer altının dipsiz, geniş, sonsuz bir karaltı olduğu, göklerin en üstünde sürekli dönen dokuz adet felek çığrısı (çarkıfelek) bulunduğu ve bunun göklerin çatısı olduğu, bu feleklerin altında göğün yedi katının yer aldığı, bu katlar arasında pek çok âlemlerin bulunduğu, Bu göklerin ortasında Tanrı’nın cennetini kurduğu anlatılır. Göğün altında orta dünya ile yeryüzü vardı ve burada güneş batmaz, ay eksik olmazdı.”

Destanları mitlerden ayıran temel özellikler nelerdir? Eski Türk inançlarında gök her zaman en kutsal varlıktır. Gök, kutsallığını bizzat Tanrı’ya mekan olmasından almaktadır. Gökyüzüne doğru tapınmak eski ve yeni Türk inançlarında önemli yer tutar. Kaşgarlı Mahmud, eski Türklerin gökyüzüne Tanrı dediklerini yazmaktadır. Türklerin atası olarak Kabul edilen Oğuz Kağan’ın gökten inen ışıktan olan hanımından Gün Han, Ay Han ve Yıldız Han ve ağaç kovuğundan doğan hanımından Gök Han, Dağ Han ve Deniz Han isimli oğulları bulunmaktadır. Gök unsurlarının başlıcaları güneş, ay ve yıldızlardır.

Dünyanın Yaratılışı Dünya mitlerinde hemen hemen ortak ifade “her yerin sularla kaplı olması”dır. Türk mitolojisinde bu konudaki ilk mit derlemeleri yapan Verbitsky ve Radloff’un Altay ve Yakut Türkleri’nden derledikleri, dünyanın yaratılışını anlatan çoğu manzum mitlerinde bu konuda bilgiler bulunmaktadır. Bu mitlerde bazı göksel dinlerin etkilerini de görmek mümkündür. B Ögel’in, W. Radloff’tan aktardığı Altay Türkleri’nin yaratılış mitinde “yer ve gök yaratılmadan once her yerin sularla kaplı olduğu, Tanrı’nın kişi ile kaz gibi suların üzerinde uçmakta oldukları, konacak yer olmadığı, bir gün Tanrı’nın buyruğu ile katı bir taşın yaratıldığı, insan ile birlikte taşın üstüne çıktıkları ve yine bir gün insana sulara dalıp bir toprak getirmesini, getirilen toprağı Tanrı sulara saçarak yerin yaratılmasını emrettiği, denizlerin karalaşarak yeryüzünün yaratıldığı, daha sonra tekrar insana sudan bir avuç daha toprak getirmesini istediği ancak insanın hırsına kapılarak kendi içinde toprak aldığı, denizlere saçarak kendi için yer almak istediği, Tanrı toprağı alıp sulara saçtığı, Tanrı’nın buyruğuyla yer kalınlaşmaya başladığında insanın ağzında sakladığı toprağın da büyümeye başladığı ve onu boğacak duruma geldiğinde de Tanrı’dan yardım istediği, Tanrı’nın tükürmesini söylediği, tükürdüğünde dümdüz olan yeryüzünün kırışıp, dağ ve tepelerle dolduğu” manzum olarak anlatılmaktadır B Ögelin Verbitskiy’den aktardığı Altay Türkleri’nin yaratılış mitinde ise, dünyanın ve evrenin yaratılması biraz farklı olarak anlatılmaktadır. “Gök ve yerin olmadığı, bir deniz gibi her yerin sularla kaplı olduğu, Tanrı Ülgen’in durmadan uçtuğu ve konacak katı bir yer aradığı, kutsal bir ilham geldiği ve Ülgen’e önündeki şeyi tutup yakalamasını söylediği, birdenbire denizden bir taşın çıktığı ve onun üzerine bindiği, denizde yaşadığına inanılan bir Ak Ana’ın yol göstermesiyle Tanrı Ülgen’in yerin yaratılması emrini verdiği ve yerin yaratıldığı, daha sonra yerin üstüne göğün yaratılması emir verdiği ve göğün yaratıldığı, Tanrı’nın isteğiyle dünyanın yanına üç balık yaratıldığı ve bu balıkların üstüne dünyanın konduğu, ayrıca dünyanın yanına iki tane daha balık konduğu ve bir başka balığın ise başı kuzeyde olarak yere gerilmiş olduğu, bu balığın başının oynamamsı için zincirle bağlandığı, başı oynadığı takdirde suların taşıp Tufan olacağı, taşan suların dünyayı kaplayacağı, bunu kontrolünü de 112







Mandı-Şire adlı birine verdiği ve dünya yaratılınca da Tanrı’nın rahatı seçerek oturmak üzere AltınDağa geçtiği” yine manzum olarak uzun uzun anlatılmaktadır. Moğolistan’daki Göktürklere ait yazıtlarıda yer alan “üstte mavi gök, altta yağız yer kılındığı zaman, ikisinin arasında insanoğlu yaratıldı” ve Kırgız Türkleri’nin Manas destanında yer alan “yer yer olduğunda, su su olduğunda” ifadeleri Türk kozmolojisinde dünyanın ve kâinatın nasıl algılandığını ortaya koymaktadır. Altaylılar ve Yakutlar evreni yukarı dünya (Gök), orta dünya (Yer-Su) ve aşağı dünya (yer altı) üç kattan ibaret sayarlardı. Dünyanın şeklini düz, yuvarlak, dört veya sekiz köşeli olarak düşünürlerdi. I. A. Hudyakov’un derlediği bir Yakut mitinde: “Dünyamız, Yakutlarca sekiz köşeli imiş - Yerin ortası ise sarı göbekli imiş - Dünyanın göbeğinde bir de ağaç var imiş - Bu ağaç büyük imiş göklere çıkar imiş - …” ifadeleri yer almaktadır. Bu ifadelerin yakın benzerleri Yakutların Er Sogotoh mit-destanında da görülmektedir. Y. Çoruhlu’nun, Holmberg’den aktardığı bilgilerde Kırım Türkleri (Tatarlar) “dünya okyanusunda bir büyük balık bulunduğu, balığın üzerinde boynuzlarıyla dünyayı taşıyan bir boğa bulunduğunu” ve yine Feridüddin Attar’ın “Mantıku’t-Tayr” adlı eserinde de “yeryüzünün öküz üzerine, öküzün de balığın üzerine yerleştirildiği” bilgileri yer almaktadır. Halk arasında da "dünya sarı öküzün boynuzları üzerinde durmaktadır", özellikle deprem olduğu zamanlarda "sarı öküz yine kafasını salladı" şeklinde anlatımlar mevcuttur. Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lügati't-Türk adlı eserinde yer alan dünya tasarımında Türk dünyası yuvarlak olarak çizilmiştir.

Güneş Eski Türk inançlarında koruyucu ruh özelliğiyle her zaman ilk sırayı almıştır. Güneşe hürmet etmek, saygı gösterme adeti çok eskilere gitmektedir. Radloff’un derlediği mitlerde Güneş-ana ve Ay-baba inancının izleri görünmektedir. Bu mitlerde sembolik olarak güneş dişi, ay ise erkek olarak verilmektedir. Oğuz Kağan’ın oğullarından biri olarak Gün Han’ı görmekteyiz. Eski Türkler güneşe “kün-gün” derlerdi. Göktürkler’de ve Uygurlar’da, kağanlar “kün-aydan (güneş-ay) kut almış sayılırlardı” ve güneşin koruyucu özelliğiyle özdeşleştirelerek güneşe benzetiliyorlardı. HunTürkleri’nde hakanların otağlarının kapısı, doğuya, güneşin doğduğu yöne açılırdı. Hakan, önce güneşi selamlayıp, saygı gösterrek otağından çıkardı. Güneşi üç veya dokuz defa selamlamak adetti. Türk mitolojisinde, güneş ışıkları Tanrı’nın yeryüzüne inen nuru olarak kabul edilir. Altaylılar güneşin göğün sekizinci katında oturduğuna inanırlardı. Koruyucu ruhlardan Yayık ve Suyla güneş ve ayın kırıntıları, Ülgen’in parçası olarak kabul edilirdi. Kırgızistan’da Saymalıtaş ve Kazakista’da Tamgalısay’daki Türk kültürünün en eski resim-yazıları sayılabilecek, kayalar üzerinde bir kült olarak güneş ve güneş adam resimlerine tanrı veya kağan sembolizmi içinde sıklıkla rastlanmaktadır. Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı eserinde gökyüzünün burçlarını sıralarken “Yaşık (güneş) oldu dördüncü, dünyayı aydınlattı” ifadesiyle güneşi dördüncü sırada vermektedir. Güneşin yeryüzündeki hayvan sembolü arslan olarak karşımıza çıkmaktadır. Anadolu Selçuklu sultanlarının bastırdıkları sikkelerde ve yaptırdıkları mimari eserlerde sembolik arslan-güneş resimleri görülmektedir. Günel tutulması olduğunda ,eski Türk kültüründe varlığı bilinen ve halen bazı yörelerde devam eden kötü ruhların kapattığı güneşi kurtarmak için silah atmak, teneke çalmak, gürültü çıkarmak adeti devam etmektedir.

Güneşin tanrı olarak kabul edildiği eski kültürler varmıdır?

113







Ay ve Yıldızlar Eski Türk inançlarında kutsal sayılan ay ve yıldız, gökyüzünün ikinci sırayı alan önemli unsurlarındandır. Yaratılış mitlerinde Ay-Ata olarak erkeğin sembolü bir unsurdur. Hun hakanları ve kağanlarının geceleri kutsal saydıkları aya tapındıkları bilinmektedir. Türklere ait birçok eski inaçta geceleri güneş kaybolduğunda yeryüzüne Tanrının gönderdiği ışıklar olarak kutsaldılar. Tanrı Ülgen gökyüzünde ay ve güneşin arkasında, yıldızların üstünde oturmaktadır. Gökten yağan yağmur Ülgen’in ağzından dökülen pirinç taneleridir. Oğuz Kağan’ın “Ay Han” adlı bir oğlu vardır. Gökten gelen ışıktan olan annenin çocuğudur. Türk mitolojisinde ışık, insanın yaratılmasında önemli rol oynar. Bu ışık gündüz güneş, geceleri ise aydır. Alatay Türklerinin yaratılış mitlerinde göğün yedinci katında ay ve beşinci katında Kutup yıldızı bulunmaktadır. Eski Türk inançlarında yıldızlar ışık gelmesi için dünyanın pencereleri olduğu, Kutup Yıldızı’nın da gök çadırını orta direk gibi tutan “göğün direği-güneş direği” olduğuna inanılırdı. B. Ögel, Yakut Türkleri’nden “Bir zamanlar hava çok soğukmuş, bir şaman göğe çıkmış. bir ağaca bağlı olan gezegenlerin bağlarını kesmiş, Gezegenler hızla dönünce havalar ısınmış. Şaman, elindeki şeyleri havaya atmış, onlar da yıldız olmuşlar” şeklinde bir mit aktarmakta, gezegenlerin de göğün ilk ve ana yıldızları olduklarının kabul edildiğini belirtmektedir. Türklerde gezegenin karşılığı “Ülker”dir. Bundan ayrı olarak “Zühal (Satürn) (Sekentir), Müşteri (Jüpiter) (Erentüz), Bakır-Sokum (Merih-Mars), Utarit (Merkür), Zühre (Venüs), Çolpan (Çoban Yıldızı)” gibi yıldızlar da bulunmaktadır. Yakut Türkleri’ne ait bir mitte Zühre (Venüs) Yıldızı ile Ülker Yıldızı arasındaki ilişki anlatılır. “Zühre güzel bir kız, Ülker yakışıklı bir erkekmiş. Birbirlerini severlermiş. Bu sevgililer gökte ne zaman karşılaşsalar kalplerinde aşk ve sevgi fırtınaları koparmış. Bu yüzden yeryüzünde kar fırtınaları olurmuş” . Kırgız Türklerine gore Zühre yıldızı Ay’ın kızı, Ülker Yıldızı ise Ay’ın oğludur.

İnsanın Yaratılışı Türk kültüründe insanın yaratılışını konu alan birçok mit bulunmaktadır. Türk mitolojisinin yazıya geçirilmiş ilk kaynaklarından olan, Göktürkler’den kalma Kül Tigin yazıtında yer alan “Yukarda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldıkta; ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsan oğulları üzerine ecdadım Bumin Hakan, İstemi Hakan (tahta) oturmuş, oturarak Türk milletinin ülkesini, töresini idare edivermiş, tanzim edivermiş” sözleri Türk mitolojisinde ilk insanın yaratılışına dair en erken kaynaklardandır. İnsanın yaratılışı ile ilgili daha somut bilgiler, sözlü kültür ürünü olan mitlerden Radloff ve Verbitskiy’in derleyerek yazıya geçirdiği metinlerde ortaya çıkmaktadır. Özellikle Verbitskiy’in derlediği Altay yaratılış mitinde: “Tanrı Ülgen’in bir gün denizin sularında üzerinde üzerinde bir kil parçasıyla yüzen bir toprak parçası gördüğü, ne olduğunu merak ederek insan olsun, insana baba olsun buyruğuyla birden bire insan gibi bir şekle dönüşüp insanın bütün yeterliliklerine sahip ilk insanın Erlik adını aldığı” bilgileri yer almaktadır. Mitin devamında Erlik’in kötü düşünceler taşıması sebebiyle ondan başka “Mandı Şire” adlı bir insan daha yarattığı ancak Tanrı’nın bunula yetinmeyip “kemikleri kamıştan, etleri topraktan” yedi kişi daha yarattığı ve “kulaklarından can (ruh), burunlarından akıl üfleyerek ruha akıl eklediği” belirtilmektedir. Radloff’un derlediği Altay mitinde ilk insanın yaratılışı ile ilgili, yerin yaratılmasında gökte kendisi ile beraber “kişi”nin uçtuğu ve Tanrı’ya eşlik ettiği bilgisi yer almaktadır. Daha sonra günler geçer ve Tanrı dolaşırken dalsız budaksız, göze hoş görünmeyen, göğe doğru uzanan bir ağaç görür ve buyruğuyla ağacın dokuz dalı ve dokuz budağı çıkıverir. Sonra soyların türemesi için tekrar ağacın özünden ve dallarının köklerinden “dokuz kişi ve dokuz oymak” türesin buyruğunu verir. Bunun üzerine Tanrı katında soylar ortaya çıkar. Tanrı’nın yarattıkları arasında bir de bazı dallarından yenmesini yasakladığı meyveler bulunan bir ağaç vardır. Daha once Tanrı’nın arkadaşı konumunda olan ve sonra kötülüğün sembolü olan Erlik-Şeytan insanları kandırıp yasak olan meyveden yedirmiş. Bu meyveyi yiyenler olarak, nasıl yaratıldıkları açıklanmayan Törüngei (Adem) ve Eci-Ece (Havva) ortaya 114







çıkmaktadır. Tanrı’nın buyruğuna aykırı davranıp ağacın yasak kısımlarından meyve yiyen bu kişiler Tanrı katından çıkarılarak, Tanrı’yla birdaha yüzyüze görüşmeyecek ve bir takım cezalara çarptırarak, onlarla kendi arasında aracılık yapacak Tanrı adına elçisi Mai-Tere adlı biri ile Yeryüzüne-Dünyaya gönderecektir. İlk insanın yaratılışı ile ilgili olarak A.İnan’ın Mısır’lı bir Türk tarihçisinden naklettiği bilgilerde, “Ulu Han Ata Bitikçi” adlı Türkçe bir kitaptan alındığı belirtilen mitte : “İlk çağlarda yağmurların getirdiği sellerin Karadağcı denilen bir dağdaki mağaraya çamur sürükleyip getirdiği, bu çamurları insan kalıbına benzeyen yarıklara döktüğü, sui le toprağın bir sure yarıklarda kaldığı, Güneş sıcaklığının kuvvetli olduğu Saratan (yengeç) burcundayken su ve toprak döküntülerini kızdırıp, pişirdiği, mağaranın kadının rahmi vazifesi gördüğü, su, toprak ve güneşin sıcaklığından oluşan bu yığın üstüne dokuz ay boyunca rüzgar estiği, ve dokuy ay sonra insan şeklinde bir yaratık çıktığı ve bu yaratığa Türkçe Ay Atam” denildiği bilgisi bulunmaktadır. Bu ilk yaratılan erkektir. Mitin devamında “sellerin tekrar aktığı, mağaranın yarıklarını doldurduğu, Güneş Sünbüle (Başak) burcundayken, bu toprağın pişmesi zamanı güneşin aşağı indği devre denk gelmesi sebebiyle yaratılan kişinin dişi olduğu, buna Ay-va –Ay yüzlü adının verildiği, Ay Atam ile Ay-Va’nın evlendiği, bunlardan yarısı erkek yarısı dişi kırk çocuk dünyaya geldiği, bunların birbirleriyle evlendiği, anne ve babaları öldükten sonra çıktıkları mağaranın ağzını altın bir kapı ile kapatıp yanına çiçek koydukları” anlatılmaktadır. A. İnan bu metinlerde başka kültürlerin mitlerinden de karışıklık olabileceğini söylemektedir. Türk mitolojisinde insanın yaratılışını konu alan mitlerde ya rastlantı ya da bilinçli olarak, Tanrı’nın buyruğuyla bir parça toprak malzeme ile yaratılmalar sözkonusudur. Bu yaratılmalarda önce erkek ve sonra dişinin yaratılması, bunların birbirleriyle evlenerek insanların ataları olmaları da ortak anlatımlar olarak karşımıza çıkmaktadır.

Türeyiş Kelime olarak “aynı kökten çıkma” anlamına gelmekle beraber Türk mitolojisinde “Türeyiş”, türklerin olağanüstü ve doğaüstü bir şekilde bedensiz veya bedenli, çeşitli canlı veya cansız varlıklarla ilişki içerisinde “var olandan çoğalma” olarak anlam kazanmaktadır. Türk kültüründe ışık, ağaç ve kurt’tan olağanüstü bir şekilde çoğalmaya yönelik türeyişler çeşitli mit ve destanlarda konu olarak işlenmektedir.

Işık’tan Türeyiş Dünya mitlerinde, ilkel ve göksel dinlerde “Işık” kutsal bir varlık olarak oldukça önemli bir rol sahibidir. “Işık”, bazen Tanrı, bazen Tanrı’nın gözle görünen bir kısmı, bazen de Tanrı’nın eylemidir. Eski Türkçe’de “Yaruk” olarak geçen “Işık” Tanrı’nın sıfatıdır. “Yaruk” kelimesi Divan-ı Lügat-it Türk’te ve Kutadgu Bilig’te de sıkça geçmektedir. Kutsal dinlerde peygamberlerin mucizelerinde, ermiş-evliya olduğu düşünülan kişilerin keramet sayılan gösterilerinde çarpıcı varlık “Işık”tır. Türk mitolojisinde, canlıların ihtiyacı olan ışığın kaynağı gündüzleri güneş, geceleri aydır. İlk insanın yaratılması ile ilgili A. İnan’ın aktardığı mitte, Karadağcı adlı mağaradaki insanın kaynağı çamuru, gündüz güneş, gece ay ışıkları pişirmiştir. Türklerin atası Oğuz Kağan’ın anlatıldığı destanın B. Ögel’in aktardığı Uygurca metinde, göğün kızı ile evlenmesinin anlatıldığı bölüm “Işıktan türeme”nin güzel örneklerindendir. Destanın bu bölümünde mitsel özellikler görülür. “Oğuz Kağan bir gün Tanrı’ya yalvarırken birden bire her yer kararır. Gökten, aydan ve güneşten daha parlak bir ışık düşer. Oğuz Kağan ışığın yanına yürür ve ışığın ortasında bir kızın oturduğunu görür. Kızın alnında ateş gibi ışığı olan bir beni vardır. Kutup Yıldızı gibi güzel bir kız, sanki gülse güneş güler, ağlasa güneş ağlar. Birden bire kıza vurulur ve onunla hemen evlenir. Üç çocukları olur ve isimleri Gün, Ay ve Yıldız konur.” Z. Gökalp’in aktardığı Kırgız Türkleri’nin “Kırk Kız” adlı bir mitinde ışıktan türemenin başka bir çeşidini görmekteyiz. “Sağın Han adlı bir Kazak hükümdârının bir sabah erken kırk câriyesi ile beraber gezmeğe çıkarlar. Henüz güneş doğmamıştı. Bir ırmağın kenarına gelirler. Irmağın üzerine samânın nur 115







sütunu indiği için, suları gümüş gibi parlaktı. Kızlar suların güzelliğine meftun olarak parmaklarını ırmağa daldırırlar. Bu temas neticesinde hepsi gebe kalır. Hükümdâr, bunların hepsini bir dağa sürgün eder. Orada bunların nesli çoğalarak “Kırgız” kavmini vücûda getirirler”.

http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/m_naci_onal_turk_mitinin_olusumu_isigin_rolu.pdf

Ağaçtan Türeyiş Oğuz Kağan destanında ağaçtan türemenin başka bir çeşidi bulunmaktadır. “Oğuz kağan bir gün avlanırken, suyun ortasında bir adacık görür. Adadaki bir ağacın kovuğunda, gözleri gök renginde bir kız bulunmaktadır. Bu kızı kutsal ruhlardan Yer-Su göndermiştir. Oğuz Kağan bu kızla evlenir ve üç oğlu olur. Onlara, Gök Han, Dağ Han ve Deniz Han isimlerini veririr.” Uygur Türkleri’nin “Türeyiş” destanının B. Ögel’in tespit ettiği ve yayınladığı bölümü “ağaçtan türeme” açısından önemlidir. “Uygurlar’ın eski yurtlarında Kara-Korum adlı bir dağ vardı. Bu dağdan Selenga ve Tola adlarında iki nehir akardı. Bir gece bu iki nehrin arasındaki bir ağaç (Kayın ağacı) üzerine kutsal bir ışık iner. Işık indikten sonar ağaçta tıpkı gebe kadın gibi bir şişkinlik olmuş ve buradaki halk merakla ağacı beklemeye başlamış. Işık her gece inmiş ve ağaç şişmiş. Ve dokuz ay on gün sonar ağaç çatlamış, içinden Uygur Türkleri’nin ataları beş çocuk doğmuştur.” Yakut Türkleri’nin Er-Sogotoh Destanı’nda “İlk insan nereden geldiğini, ona bu canı kimin verdiğini merak eder ve herşeyin anası sayılan Ağaç Hakan’a annesinin ve babasının kim oduğunu sorar. Ağaç dile gelir ve bütün soyunu, babasının Gök Tanrısı Er-Toyon, annesinin ise onun karısı Kübey Hatun olduğunu ve gökte doğduğunu söyler. Anne ve babası bir gün onu kolunun altına bir tulum Hayat Suyu vererek yere göndermiş”. Er Sogotoh Destanı’nın başka bir bölümünde ise “yanlızlıktan sıkılan ilk insan Er Sogotoh Ağaca yanaşarak onunla“Ey benim saygı değer, güzel, yüce Tanrıçem, Bana hayatı veren, ey benim büyük annem, varlığım, neyim varsa hep senininle dolmuştur, dünyadaki varlıklar hep senden doğmuştur” diye konuşur.

Kurttan Türeyiş Türk kültürünün en önemli simgesel bir hayvanı olan “Kurt”, Türk mitolojisinin de “Türeyiş” türleri arasında en çok bilinenidir. Bozkurt, Gök Kurt, Kök Böri tanımlamaları ile Kurt, tarihsel süreçte yolu sürekli kesişen ikilidir. Türklerin, Ergenekon, Türeyiş, Göç ve Oğuz Kağan gibi milli destanlarında Bozkurt-Kök Böri, rehber, yol gösterici, kurtarıcı ve anne rollerinde görünmektedir. Göktürk ve Uygurların ataları sayılan Kao-çı adlı Türklerin doğuşu ile ilgili olarak B. Ögel’in aktardığı bir mit şöyledir: “Kao-çı Kağan’nın çok akıllı iki kızı varmış. Babaları Kağan bu kızlarının çok iyi ve çok akıllı oldukları için onların sıradan insanlarla değil ancak Tanrı ile evlebileceklerine karar vermiş. Bu kararla kızlarını yüksek bir tepe üzerine koymuş ve Tanrı ile evlenmelerini beklemiş. Kızlar bir müddet beklemişler ama Tanrı gelmemiş. Yine beklemeye devam ederken tepenin etrafında yaşlı bir erkek kurt görünmüş. Kurt tepenin etrafında dolaşmış, oradan ayrılmamış. Kızlardan küçük olanı bu beklediğimiz Tanrı’dır diyerek tepeden inmiş. Ablası gitmesini istememiş ama dinlemeyerek gitmiş, kurtla evlenmiş. Kao-çı halkı bu evlilikten, kağanın kızı ve kurttan türemiş”. Göktürkler’in soyca bir savaş sonrasında tamamen yok olmak üzereyken mitolojik bir şekilde soylarının (Aşina soyu) kurtulmasıyla ilgili bir miti yine B. Ögel aktarmaktadır. “Göktürkler Lin adlı bir memleketle savaşa girdiler, mağlup oldular ve on yaşlarında küçük bir çocuk dışında hepsi öldürüldüler. Linliler çocuk küçük olduğu için onu öldürmeyip sadece ayaklarını keserek bir bataklıkta sağ olarak bıraktılar. Bu sırada bir dişi kurt ortaya çıktı, çocuğu besleyerek büyüttü ve karı-koca hayatı sürdüler. Kurt çocuktan hamile kaldı. Lin ülkesinin kralı çocuğun yaşadığını duyunca öldürülmnesin emretti. Çocuğu öldürmeye gelen askerler, onu kurdun yanında gördüler. Kurt, Kao-ch-ang (Turfan) ülkesinde bir dağa kaçtı. Mağarada çayırlarla kaplı büyük bir ova vardı ve her tarafı yüksek dağlarla çevriliydi. Kurt bu mağarada on çocuk doğurdu. Bu çocuklar büyüdü, dışarıdan kızlar getirerek evlendiler. Her 116







birinden doğan çocukalr ayrı ayrı Türk boylarını meydana getirdiler. Göktürklerin soyu bu on boydan, Aşina boyundandır”. Göktürk kağanlarının çadırlarının önüne bu yüzden altından kurt başlı bayraklar diktikleri anlatılmaktadır. Göktürkler’in türeyişine ilişkin anlatılan dişi kurttan türeme’ye ilişkin mitler ve destanlarda olaylar hemen hemen aynıdır.

Tufan Bütün Dünyayı etkisi altına alan, Dünya mitolojilerinin bir çoğunda ve kutsal kitaplarda yer alan, suyla gelen felaket, “Tufan” ortak adıyla (Nuh Tufanı) bilinen, dünyanın tamamen sular altında kalmasıyla ilgili bir tabiat olayıdır. Verbitskiy’in aktardığı yaratılış mitinde Tufan, “dünyanın altına uzanan büyük bir balığın başının az düşmesiyle başlardı ve baş aşağı düşmesin diye zincirlerle bağlanmış ve bunun kontrolü de Mandı Şire’ye verilmişti” şeklindedir. Tufan olayının neden, nasıl, ne zaman meydana geldiği ve sonunda ne olduğu konusunda mitlerde ve kutsal dinlerin kitaplarında ortak özellikler bulunmaktadır. Ortak anlatım “dünyada kötülük ve ve fenalıkların çok artması, Tanrı’nın gönderdiği elçinin sözlerini dinlememeleri, bunun üzerine Tanrı’nın kızarak insanları cezlandırmak istemesi, elçisinden bir gemi yapmasını ve kendine inanları ve erkek-dişi olarak dünyadaki canlılardan birer veya ikişer çift gemiye almasını söylemesi, günler-geceler yağmur yağdırılması, suların yükselerek bütün dünyayı kaplaması, gemidekilerin dışında her canlının ölmesi ve sonrasında gemidekilerden bugün bütün dünyanın canlılarının yeniden çoğalması” şeklindedir. Türk mitolojisinde Tufan, genel çerçevesi ile diğer kültürlerle paralellik göstermektedir. Ancak, olayların Tanrı, insan ve hayvan kahramanları, başladığı coğrafya ve bazı kavramlarda farklılıklar bulunmaktadır. Türklerin yaşadığı eski ve yeni coğrafyalarda bazı anlatım faklılıkları da ortaya çıkmaktadır. Tevrat, İncil ve Kur’an’la da kısmen paralellikler bulunmaktadır. Altay ve Yakut Türkleri’nden derlenen Tufan mitlerinde, kutsal kitaplarda yer alan “Allah’ın elçisi, Peygamber Hz. Nuh” rolü “Nama” adlı meşhur bir adam olarak karşımıza çıkmaktadır. “Allah-Rab Allah-Tanrı” olarak “Yaratacı güç” rolü ise “Tanrı Ülgen”e verilmiştir. Ülgen, Nama’ya Tufan olacağını, insanları ve hayvanları kurtarması için Sandal ağacından öğrettiği şekilde bir gemi yapmasını söylemiş. Nama’nın üç oğlu dağın tepesinde gemiyi yapıp Tanrı Ülgen’in buyruğuna uyarak gemiye bütün canlılardan almışlar. Yeryüzünü sisler kaplayıp günlerce yerin altından sular fışkırmış, gökten yağmurlar yağmış, gemi yüzmeye başlamış, yeryüzü tamamen su altında kalmış. Sular çekilmeye başladığında karanın görünüp görünmediğini anlamak için Nama gemiden önce kuzgun, sonra karga, sonra saksağanı göndermiş ama onlar dönmemişler ve sonra güvercini göndermiş, güvercin ağzında bir dal ile dönmüş (Kazak Türkleri’nde en son giden kuş olarak kırlangıçtır ve döndüğünde de ağzında kayın ağacı dalı veya Nevruz çiçeği bulunmaktadır.), Nama diğerlerini görüp görmediğini sormuş, güvercin onların leşe konmuş olduklarını ve yediklerini anlatmış, Nama’da “onlar kıyamete kadar leş ile geçinsinler, sen benim sadık hizmetçim oldun, kıyamete kadar benim evladımla beraber yaşa” demiş. Dünyanın yeni soyu bunlardan türemiş. Anohin’in Altay Türkleri’nden derlediği mitte “Tufan olacağını ilk olarak demir boynuzlu, gök bir teke haber vermiş. Teke yedi gün boyunca kudurmuş gibi meleyip dünyayı dolaşmış. Yedi gün deprem olmuş, yedi gün dağlar ateş püskürmüş, yedi gün yağmur yağmış, yedi gün fırtına olmuş, dolu yağmış, yedi gün kar yağmış” şeklinde anlatımlar bulunmaktadır. Anohin’nin derlemesinde hem yaratışı hem de türeyiş unsurları bulunmaktadır. Nuh Tufanı’ndan sonra, Hz. Nuh’un üç oğlundan biri olan “Yafes” Türklerin atası olarak kabul edilmektedir. Yafes’in oğullarından birinin adının “Türk” olduğu menkıbe olarak anlatılır.

TÜRK MİTOLOJİSİNDE DOĞUM VE ÖLÜM Türk kültüründeki âdet, tören ve bayramların genel olarak “Kamlık inancı” çerçevesinde sürdürüldüğü, uygulamaların usulünü de bu inancın belirlediği, daha sonra farklı kutsal dinleri benimsemiş olsalar dahi bu eski inancı sürdürdüğü bilinmektedir. İslamiyeti kabul etmiş Türkler’in eski Kamlık inancı’nın uygulamalarını İslam’ın temel ön şartlarından “Besmele” ile başlatarak veya bazen basit kavram ve isim değiştirmeleri ile sürdürdükleri bilinmektedir. 117







Doğum Türk tarihininde mitolojik doğumun en simgeseli Oğuz Kağan’ın (Oğuz Han) doğuşudur. Bir destan kahramanına yakışır, insanüstü doğum şekli görülmektedir. “Doğduğunda yüzü gök mavisi, ağzı kıpkızıl, benzi ateş gibi, al al gözleri, kapkara saçları, perilerden güzel kara kaşlıydı. Annesinden bir kere süt emmiş bir daha emmemiş, çiğ et, aş, yemek, içecek ve eğlenmek istemiş, ansızın dile gelip konuşmuş, kırk gün içinde yürüyüp oynamıştı. Ayakları öküz ayağı gibi, bilekleri kurt bileği gibi, omuzu samur gibi, göğsüde koca ayı gibi, vücudunun her yeri kıllarla kaplıydı, daha küçükken atları kovalar ve yakalayıp binerdi”. Yakut Türkleri Tanrı’dan özellikle erkek çocuk isterlerse Ak Kama başvurular, Ak Kam, çocuğu olmayan kadınlara çocuk vermesi için koruyucu ruhlardan Ayıısıt-Umay’a dua eder, kurban sunardı. Kadın hamile kalıp çocuk doğurduğunda Ayıısıt-Umay gökteki süt gölünden su ve süt getirerek çocuğun boğazına ruh ve can olarak bir damla döker ve böylece hayat bulur. A.İnan, Yakutlar’ın ilk doğuma çok önem verdiklerini anlatır. “Doğum günü yaklaşınca erkek ormana gidip bir kayın ağacı keser. Bu ağaçtan birbuçuk arşın uzunluğunda üç kazık hazırlar. Bunlar tek bir kayın ağacından alınmalıdır. Kiler, ev, sandıkları hep açık bırakırlar. Ateşe yağ atıp “ey doğum Tanrısı Ayıısıt hatun ye! Yolun açık olsun” derler. Çocuk doğduğu gibi yağlı bir yemek yerler; bir hayvan kurban keserler. Hayvanın kafasını kırmadan pişirirler. Kemiklerini bir kaba doldurup ormana götürüp bir ağaca asarlar. Doğumun üçüncü günü Ayıısıt hatunu çıkarma âyini yapılır.” Dede Korkut hikayelerindeki kahramanlardan Dirse Han’ın çocuğu olmamaktadır. Hanımı yol gösterir ve büyük bir yemek düzenlemesini, ihtiyaç sahiplerine yardım etmesini ve hayır dualar almaları gerektiğini söyler. Dirse Han bunları yapar ve ağzı dualıların hayır duaları ile bir erkek çocukları olur. Oğlan büyür ve bir boğayı bir yumrukta yere serer ve ad olarak “Boğaç Han” adını alır. Eski Türk adetlerinde çocuk doğduğunda hemen ad verilmezdi. Küçükken verilen isim gerçek adı olmazdı. Gerçek ad, yay çekip, ok attıktan ve yararlı bir iş yaptıktan sonra verilirdi. Bir ad almayı henüz hak etmemiş olanlar “adsız” olarak çağırılırlardı. Dede Korkut’ta bunun örneklerini görmekteyiz. Türk mitolojisinde ilk yaratılanlar ve destan kahramanı olacak çocukların isimlerini Tanrılar, ruhlar ya da Dede Korkut benzeri ak sakallı, yaşlı bilgeler verir. Oğuz Türkleri’nin bu hikâyelerinde Dede Korkut çağırılır, Dede Korkut da dua edip gence yiğitliğiyle alakalı bir isim verirdi; "... Bunun adı boz aygırlı Bamsı Beyrek olsun, adını ben verdim yaşını Allah versin." şeklinde dua yapar. Günümüzde de çocuklara ad koyma törenleri yapılmakta, ad koyma işini de ailenin itibar ettiği kişiler vermektedir.

Ölüm Kamlık inancında ölüm, ruhun (can-tın) bedenden çıkmasıyla gerçekleşir. Kişi ölünce “uçmağa vardı”, “kuş gibi uçtu” ifadeleri kullanılır. Altay Türkleri’nde ölen kişinin canını almaya gelen “Aldaçı” adlı bir kötü ruh vardır. Kişinin ömrü sona erdiğinde ruhunu alır ve öbür dünyaya götürür. Eski Türk inançlarında ölümden sonra bir hayat olduğuna inanılırdı. İyi insanların ruhlarının göğe yükseldiğine inanılırdı. Eski Türklere ait mezarlara (kurganlar), ölüden ayrı olarak ölen kişinin öbür dünyada ihtiyacı olacağını düşündükleri eşyaları da yanına koymak âdeti vardı. Türklerde önemli kişilerin cesedlerinin mumyalandığı ve mezarlara (kurgan) tabutlar içinde konduğu bilinmektedir. Altaylılarda insanlar ölünce atları da yanlarında gömülürken, Kamların ölüleri atlarıyla taşınıyor ancak beraber gömülmüyordu. Bunun sebebi olarak, Kamlar ölünce ruhlarının bu dünyada yaşayan diğer kamlara yardım etmek amacıyla, “Körmös” olarak kalması gösterilmektedir. Yakut Türkleri’nde “ölen kişinin ruhu üçüncü gün eve sıcak yemek yemek için gelir, yedinci gün yatağını döşeğini silkelemek ve sıcak yemeğini yemek için gelir. Kırkıncı gün geldiğinde ise ancak öldüğünü farkeder, evdeki malını kontrol eder ve doyuncaya kadar yemeğini yiyerek döner”. Bu sebeple ölümün üçüncü, yedinci ve kırkıncı günlerinde törenlere katılanlara yemek verilir. Bu gelenek farklı inançlara sahip hem Orta Asya hem de Anadolu Türkleri’nde küçük farklılıklarla devam etmektedir. Yedinci günü yapılan törene “konok-matem yemeği”, kırkıncı günündekine “Üzüt Bayramı” adı verilir. Altaylılar ölen kişinin ölüm yıl dönümünde “kalgan aş-son yemek” adı verilen yemekli bir anma töreni düzenlerler. 118







J-P. Roux, eski Türklerde ölümden sonra bedenden geri kalan tek bölüm olan ölen kişinin kemiklerinin kutsal kabul edildiğini, kemikleri yok etmenin hayatı, nesli yok etmek demek olduğunu, onu korumanın ölüme rağmen varlığın devamı olarak görüldüğünü söylemektedir. Ölümle ilgili âdetler bazen farklılık gösterebilmekteydi. G.V. Ksenefontov, Yakutlarda kamların ve bazı insanların cesedlerinin kemikleri etlerinden ayrılarak “Akağaç-Kayın” denilen ağaçların tepesine koyduklarını aktarmaktadır. Eski Türklerde ilkbaharda ve yazın ölen kimselerin sonbaharda, kışın ölen kimselerin ise ilkbaharda gömüldüklerini ve “Yuğ” adı verilen büyük törenlerle gömüldükleri bilinmektedir. Bu törenlerde kurban olarak kesilen atların derileri sırıklara geçirilerek asılırdı. A. İnan’ın İbn Fadlan’dan Oğuzlar’ın ölüm törenlerine ilişkin şu bilgileri aktarır. “Onlardan biri ölürse ev gibi büyük bir çukur hazırlarlar. Ölüye ceket giydirirler, kuşağını kuşandırır, yayını yanına korlar; eline dolu tahta kadeh tutturup önüne de nebiz dolu bir tahta kap korlar. Bütün mal ve eşyasını bu eve-çukura doldurup ölüyü buraya oturturlar. Sonra çukurun üzerine topraktn kubbe gibi döşeme yaparlar. Atlarından servetine göre yüz yahut iki yüz at yahut bir baş at keserler, etlerini yerler. Başını, derisini, ayaklarını ve kuyruğunu sırıklara asıp ‘bu onun atıdır. Bununla Cennete gider’ derler. Bu ölü hayatında adam öldürmüş ve cesur bir kişi ise öldürdüğü adamlar sayısı kadar ağaçtan suret yontarlar; ve mezarın üzerine korlar. Derler ki ‘bunlar uşaklarıdır, Cennette ona hizmet edecekler”. Ölüm törenleriyle ilgili Göktürkler’de cenaze çadıra konulur, yakınları ve akrabaları koyunlar keserek çadırın önüne yığar, çadırın etrafında at üzerinde yedi defa dolanırlar, kapının önünde saçlarını keser, sakallarını traş eder, bıçakla yüzlerini, kulaklarının uçlarını keserlerdi. Yüzlerinden kanlı gözyaşları akıtırlardı. Yakut Türkleri’nde evvelce kişi ölünce bir gün bekletilip öyle gömülürmüş. Ölenin yanına bir kap içinde yağ koyarlarmış. G. V. Ksenefontov’un aktardığı bir Yakut hikayesinde bu âdete uygun olarak bir kadın gömülmüş ancak kadın mezara konulduktan sonra tekrar canlanmış. O zamandan beri Yakutlar’ın her ölüyü ancak ölümünden üç gün sonra gömmme âdeti başlamış.

TÜRK MİTOLOJİSİNDE HAYVANLAR VE AĞAÇLAR Hayvanlar Türk mitolojisinde insan kahramanların kendisini ya da uzuvlarını güçlü, yararlı ve iyi işler yapan hayvanlarla özdeşleştirmeler çok yaygındır. Oğuz Kağan’ın doğduğunda onu tanımlamak için “Ayakları öküz ayağı gibi, bilekleri kurt bileği gibi, omuzu samur gibi, göğsü de koca ayı gibi”, ifadeler kullanılmaktaydı.

Ejder Türk mitolojisinde ve destanlarda ejder, “Yel Büke”, “Evren”, “Luu” olarak sıklıkla geçmektedir. Büyük yılan şeklinde, kulaklı-boynuzlu, kanatlı, pençeli, ağzından ateşler çıkaran, gövdesi pullu bir yaratık olarak su kaynaklarını ve yağmur bulutlarını temsil eder. Eski Türk inançlarında bolluk, bereket, refah, güç, kuvvet ve iyilik verici olarak ortaya çıkan “ejder”, daha sonra bazı kültürlerde kötülük sembolü olarak görünmektedir. Türk mitolojisinde yer ve gök ejderi olarak iki ejderden söz edilir. Biri erkek diğeri dişi olarak çift ejderin gök sembolü olduğu ve gökteki düzeni sağladığı ifade edilir. Çift ejder hükümdarlık sembolü olarak eski Türk bayrak ve tahtlarında kullanılmıştır. Gök Ejderi “Kök Luu” su, bolluk ve yeniden doğuş ve bereket sembolü olarak Göktürkler’de sıklıkla kullanılmıştır. Gök kubbenin en alttaki Felek çığrısını bir çift gök ejderin çevirdiğine dair bilgiler Yusuf Has Hacib’in “Kutadgu Bilig” adlı eserinde yer almaktadır. Genellikle tek başlı olarak bilinen ejder, bazı mit ve destanlarda üç veya yedi başlı olarak ta gösterilmektedir. Sıcak mevsimlerde gökyüzüne uçtuğu, sonbaharda ise sularda gezindiği anlatılır.

Kurt Türk kültüründe en çok karşılaşılan hayvan olarak kurt “Türeyiş destanı”nda ve diğer türeyişlerde hayvan ata olarak görünmektedir. Genellikle Kök Böri-Gök Kurt-Bozkurt, Türk mitolojisinin sembol 119







hayvanı olarak yeri geldiğinde hayvancılıkla geçinen Türk boylarının korkulu rüyasıdır. İslamiyet öncesi Türklerde “yol gösterici, rehber, kurtuluşa erdiren” iyi rollerin sahibidir. “Kurt Ana ve Kurt Ata” rolü sebebiyle totem hayvanı olarak görülen kurt, Altaylılarda “Al Böri-Al kurt” olarak insanüstü cesarete sahip kutsal kahramanlara ve insanlara kötülük getiren kötü ruhlara verilen sıfatlar arasındadır. Oğuz Kağan Destanı’nda, Gök Kurt-mavi kurt “atına atla ve yola koyul Oğuz, ben senin yerine başa geçer yolu gösteririm” diyerek rehberlik ediyordu. Kök Böri-Gök Kurt nitelemesinin temel sebebi, Gök renginin kutsal göğün rengi ve Tanrı’nın sembolü olmasından ileri gelmektedir. Dolayısıyla da Kurt, kutsallaştırılmış oluyor. Altaylar, Yakutlar, Uygurlar gibi Orta Asya Türkleri, destan kahramanlarına övünülecek bir özellik olarak kurt benzetmeleri yaparlardı. Kurt resimleri yaparlar, sancak direklerinin başına asarlar, ellerinde kurt başlı kılıçlar taşırlardı. Gök unsurlarından Büyükayı burcu, onu kovalayan yedi kurttan oluşuyordu.

Kartal Bütün kültürlerde “göklerin hakimi” olarak kabul edilen kartal, Türk kültüründe bu özelliğinin yanı sıra Gök Tanrı’nın sembolü olarak kabul edilirdi. Yakutlar’da kutsal kam kuşu olarak bilinir. Yakutlara gore ilk kam gökyüzünden yere kartallar tarafından indirilmişti. Kötü ruhları kovmak için yapılan kamlık töreninde bayılan kamın ruhunu, kartallar bir kızağa koyarak gökyüzüne çıkarırlardı. Mitolojik ağaç olan “Hayat Ağacı”nın üstünde çift basil bir kartal bulunur. Bu kartalın göğün beşinci katında yaşadığına, canlılar ve insanlar arasındaki kapıda nöbet tuttuğuna inanılır. Bu kapı “Demir KazıkKutup Yıldızı”nın olduğu yerdir. Sıradan canlıların yukarı geçişine izin vermediği gibi kendisi de Tanrı katına çıkamaz. Tanrı’nın mesajlarını kamlara ve hakanlara iletir. Oğuz Türkleri’nin kuş ongunları (sembolleri) arasında kartal da bulunmaktaydı. Kartal aynı zamanda türeme sembolü olarak da görülür. “Tanrı insanları kötülükte korumak için kartalı gönderir, Ancak insanlar onun dilinden anlamazlar. Kartal Tanrı’dan yardım ister, Tanrı ‘da ilk rastlayacağı insana Kamlık kudretini vermesini ister. Kartal ağaç altında uyuyan bir kadına rastlar, onunla ilişki kurar ve kadın hamile kalır. Ondan doğan çocuk ilk kam olur”. Kartal, benzer mitolojik özelliklleriyle “Kara Kuş” adlı bir kuşla özdeşleşir. Kırgızların Er Töştük destanında, desatan kahramanına yer altındayken ve yeraltından çıkarken yardım eden, kötü ruhlar tarafından öldürüldüğünde Er Töştük’ü yeniden dirilten Kara Kuş, kartaldır.

Arslan Güç, kuvvet, kudret ve taht sembolü olarak bilinen Arslan’ın Türk kültüründe çok eski devirlerden beri tanındığı bilinmektedir. Hayvan mücadele sahnelerinde, özellikle arslan-boğa mücadeleleri “iyi-kötü, gece-gündüz, aydınlıkkaranlık” zıtlıklarında, başkahraman olan Arslan Gök’teki Güneş’in, Boğa ise Ay’ın yeryüzündeki sembolüdür. Türk kültüründe alplik ve yiğitliğin ifadesi arslan, eskiden olduğu gibi günümüzde de yeni doğan çocuklara isim olarak verilmektedir. Birçok ünlü Türk büyüğünün adı “Arslan”dır. Aynı zamanda burç hayvanı olarak gördüğümüz Arslan, Güneşin yakıcı sıcaklarının olduğu yaz aylarının (23 Temmuz-22 Ağustos) burcudur ve yönetici gezegeni Güneş’tir.

Boğa (Öküz) Dünya mitlerinde “güç, kuvvet, bereket, üreme” sembolü olan boğa, Türk kültüründe hükümdarın ve gücün sembolüdür. Türk mitolojisinde ay sembolü olarak yer unsurları arasında yer almaktadır.

120







Dede Korkut hikayelerinde Boğaç Han’ın boğayı yenmesi ve ad alması, kahramanlığın göstergesi olmuştur. Türk sanatındaki arslan-boğa, kartal-boğa gibi hayvan mücadele sahnelerinde yenilen hayvandır. Türk kültüründe boğa, kurban hayvanıdır. Dünyanın yaratılmasıyla ilgili anlatılan Kırım Türkleri’nin mitlerinde “balığın üzerinde boynuzlarıyla dünyayı taşıyan bir boğanın bulunduğu” anlatılmaktadır. Feridüddin Attar’ın “Mantıku’t-Tayr” adlı eserinde de “yeryüzünün öküz üzerine, öküzün de balığın üzerine yerleştirildiği” bilgileri yer almaktadır. Yakut Türklerinin Kamlık inancında çiçek hastalığının kötü ruhu (Hanım efendi-Sahibe) boğa şeklinde tasavvur ediliyor ve bununla mücadele edecek kamlar da boğa şekline dönüşüyordu.

At Türk kültüründe at çok önemlidir. Türk hakanlarına “Atın efendisi” ünvanı verilirdi. Türk mitolojisinde at, Gök Tanrı için kurban olarak verilen hayvandır. Altay Türklerinde açık renkli atlar erkek kamların hizmet ettiği Tanrı Ülgene kurban edilirdi. Türklerin Budist dönemlerinde açık renkli, beyaz at Buda’nın sembolü olmuştur. Yeraltının hakimi kötü ruh olarak bilinen Erlik kara yağız ata binerdi. Eski Türklerde mezarlarda at kurban etme âdeti yaygındır. Yas geleneği olarak ölüye kurban edilen atların kuyruklarının bağlanması da bir gelenekti. Türklerde at, “kahramanlık, dostluk, yiğitlik ve cesaret” sembolüdür. Türk kahraman ve beylerinin en yakın dostu olarak görünen at, Orhun yazıtlarında önemli yer tutar. Dede Korkut hikayelerinde Bamsı Beyrek atına “Sana at diyemem, sana kardeş derim, sen kardeşimden daha yakınsın” diye konuşur. Eski Türklerde renklerin sembolik anlamlar taşıdığı bilinmektedir. Çin kaynaklarında Hun hakanı MoTun (Mete)’nun “askerlerini atlarının rengine gore “doru veya demir kırı atlı olanların doğuya, al atlıları güneye, ak atlıları batıya, kara yağız atlıları ise kuzeye” sevk ettiği anlatır. At, gökteki varlıkların binek hayvanı olarak kabul edilen atlar, “kanatlı at” olarak görülürdü. Yakutlar, atın ön ayakları bölgesinde “Cagıl” denilen büyükçe lekelerin inançlarına gore atın kanatlarını sembolize ettiğini söylerler. Böyle atlar yüksek ruhlara sunulması için daha çok kabul görürdü ve bu ruhlar “kanatlı taya sahip” diye adlandırılırdı. Günümüzün Altaylıları arasında “gök atları”nın anlatıldığı mitler çoktur.On iki hayvanlı Türk takviminde bulunan at, göğe ait bir usurdur. Gökteki yıldızların Gök Tanrı Ülgen’in kazığı, Kuzeyyıldızı’na bağlanmış, otlayan atlar olarak tasavvur edilir.

Koç-Koyun-Teke Türk kültüründe erlik, yiğitlik sembolü olarak görünmektedir. Türk kültüründe Koç, belli başlı ongunlardan (saygı gören hayvanlar) biridir. Eski Türk inançlarında geyik, teke, boğa ve koç-koyun gibi çift tırnaklı hayvanlar geceyi sembolize etmektedir. Türk hayvan üslubunun koç-koyun-teke şeklindeki güzel örneklerini Orta Asya’dan Anadolu’ya bir çok yerde kayalarda, mezartaşlarında ve kült merkezlerinde resmedilmiş olarak görmekteyiz Çin kaynaklarında, Göktürk’lerin yılın beşinci ayında büyük törenler düzenleyip Gök Tanrı’ya sayısız koç ve at kurban ettikleri bilgisi yer almaktadır. Kam’ların elbiselerinde ve yaptıkları “koyunun göğsü sana kurban olsun, siyah yanaklı beyaz koç sana kurban olsun, kara yanaklı beyaz koçu kurban ediyoruz” şeklinde dualarda koç-koyun motifleri oldukça önemli yer tutar.” Altay Türkleri’nin kamlarının davul tokmaklarının ya kayın ağacından ya da dağ tekesi boynuzundan yapıldığı bilinir. Altaylı Türklerin Tufan mitolojisinde “demir boynuzlu gök tüylü teke” Tufan’ın başlayacağını haber vermektedir. On iki hayvanlı Türk takviminin sekizinci yılı koyun yılı’dır. Hun Türkleri’nin Koç-Koyun ve Teke gibi hayvanların kemiklerini kötü büyülere karşı korunmak için kullandıkları bilinir. Anadolu’da nazar-büyü geleneği içinde kurban edilen hayvanlarının boynuzlarını evlerin kapılarına, duvarlarına asma geleneği sürmektedir.

121







Geyik Türk tarihinde kökü çok eskilere giden Geyik, kutsal bir kült hayvanıdır. Eski Türk inançlarında geceyi temsil ettiği bilinen geyik, türeyişin de önemli sembollerindendir. Oğuz Kağan destanında, ona yol gösteren, rehberlik eden Gök Kurt’un yerini Hun Türklerinde geyiğin aldığını görürüz. Çin kaynaklarından alınan Göktürkler’in mitlerinde, Göktürk Hakanının sevgilisi Deniz Tanrıçası olan bir dişi geyiktir. Bazı Türk boylarının sembol hayvanı geyiktir. Orta Asya hayvan üslubunda, hayvan mücadele sahnelerinde mağlup olan hayvan konumundadır. Bu anlatımlarda genellikle gök unsurları yer unsurlarına galip geldikleri için, Geyik yer unsuru olarak değerlendirilir. Türk mitolojisinde kılık değiştirerek geyik şeklinde görünme motifi, Anadolu’da ermiş-evliya menkıbelerinde de karşımıza çıkmaktadır. Anadolu evliyaları sayılan Kaygusuz Abdal ve Abdal Musa gibi şahsiyetlerin don (kılık) değiştirme menkıbeleri yaygındır. “Ormanda bir geyiğin peşine düşen Kaygusuz Abdal, yaraladığı geyiğin bir kulubeye girdiğini görür ve peşinden girer. Karşısına Abdal Musa çıkar ve ondan geyiği ister. Abdal Musa koltuğunun altındaki saplı oku gösterir. Kaygusuz, yaraladığı geyiğin, geyik kılığına girmiş Abdal Musa olduğunu anlar ve ona mürid olur”. Yol gösterici olmaktan çok insanları tuzağa düşüren hayvan rolündedir. Bir kült hayvanı olan geyik, Orta Asya’dan Anadolu’ya taş ve kayalar üzerinde ençok işlenen motiflerdendir. Kamların elbise ve davullarında geyik resimleri bulunmaktadır.

Balık Türk mitolojisinde Verbitskiy’in derlediği Altay yaratılış mitlerinde dünyanın yaratılışının anlatıldığı bölümde karşımıza çıkmaktadır. Dünyanın, başı kuzey doğru yere gerilmiş büyük bir balık üzerinde durduğu, dünyanın iki yanına da dengede durması için iki balık konduğu anlatılır. Balığın başı zincirle bağlanarak, kontrolü de Mandı Şire’ye verilmiş. Balığın başı sulara az düşse Tufan olurmuş. Balık, mitolojideki konumuyla yer-su unsurlarındandır. Ruhlar, buralarda yaşayan hayvanların karınlarında saklanırlar. Balık, Er Töştik Destanı ve Seyfelmölik Hikayesinde sularda saklanan ruhların mekanıdır. Türk kültüründe bolluk, bereket sembolü olarak görülmektedir.

Hüma Kuşu Türk kültüründe, çok yükseklerde uçan, ayakları değmeyen “Devlet kuşu” olarak tanınmaktadır. Koruyucu ruhlardan “Umay”la benzerliği bulunmaktadır. Hüma kuşu, başına konduğu veya gölgesinin düştüğü kişiye mutluluk ve talih getireceğine inanıldığı için “Talih Kuşu” olarak da anılmaktadır. Şecere-i Terakime’de yirmi dört Oğuz boyunun damgaları, kuş ongunları arasında Hüma kuşu da bulunmakta ve bu kuşun Çepni boyunun sembolü olduğu belirtilmektedir. Eski Türk kültütünde kutsiyet taşıyan, Türk tasavvuf edebiyatında yedi kat gökleri dolaşabilen ve cennet kuşu olan Hüma, “Hüma kuşu yükseklerden seslenir” örneğiyle türkülerimizin de kahramanlarındandır.


Daha geniş bilgi almak için Yaşar Çoruhlu’nun Kabalcı Yayınevi tarafından basılmış olan “Türk Mitolojisinin Anahatları (2010) adlı kitabını okuyabilirsiniz.

Ağaçlar Türk kültüründe ağaç oldukça önemlidir. Türk yaratılış ve türeyiş mitlerinde sıklıkla karşımıza çıkan bir unsurdur. Ağaçların ruhlarını memnun ettikçe saadet, mutluluk, bolluk, bereketin artacağı ve huzurla yaşanacağına inanılırdı. 122







Ağaçla ilgili inanmalarda “Tanrı’nın tekliğini temsil eden yalnız ağaç”, “Sığınılan tanrı’yı temsil eden ağaç”, “Tanrı’nın ebediliğini temsil eden yapraklarını dökmeyen ağaç” şeklinde bilgiler vardır. Mitolojik ve kutsal olarak çok fazla ağaç çeşidiyle karşılaşmayız. En çok doğal ortamda karşılaştığımız kutsal sayılan ağaçlar olarak “Kayın-Akağaç, Çam, Ardıç, Çınar, Servi-Sedir” görülmektedir. Doğal ortamdan tanımadığımız ancak bir çok dünya mitinde karşımıza çıkan “Hayat Ağacı”, Türk mitolojisinin de başlıca ağacıdır. Bu başlıkta Hayat ağacı, Kayın ağacı ve Çam ağacı tanıtılacaktır.

Hayat Ağacı Türk mitolojisinde, dünya yaratıldığında göğe doğru uzanan dalsız budaksız bir ağaç vardır. Tanrı, bu ağacın dokuz dal ve budağının çıkması, bunlardan da dokuz insan yaratılmasını emretmiştir. Bu ağaç, Hayat ağacıdır. Hayat ağacını sıradan insanların göremeyeceği, ancak Tanrı tarafından gönderilen hakanlar ve kamların görebileceği inancı yaygındır. Bu ağaç dünyada tek başına ve yalnızdır. Göğün direği, göğü tutan ağaç olarak gök ile yer arasında bir köprüdür. Yakutlara göre Hayat ağacı ilk insanın evidir. Er Sogotoh destanında ağaç anadır ve gövdesinden bir su akmaktadır. Bu akan su, Hayat Suyu’dur. Hastaları iyileştiren, ölmek üzere olanları dirilten su bu ağacın gövdesinden akmaktadır. Er Sogotoh’ta anlatılan ağacın dal ve budakları gümüşten, yaprakları altındandır. Eski Türk inançlarında hayat ağacı dokuz dallı ve dokuz köklü olup, dokuz dalın biri Tanrı’nın evinin önündeki atını bağladığı kazık, diğer sekizi ise dünyanın sekiz yönünü temsil etmektedir. Türk kültüründe meyvesiz olarak tanınan Hayat ağacı, başka kültürlerde meyvelidir. “Hakan Ağaç” olarak da bilinen Hayat Ağacı, hükümdar sembollerindendir. Gök Tanrı’ya kurban verme törenleri bu ağaç etrafında yapılır. Hakan, Tanrı’yla irtibatı bu ağaçla kurar. Hayat ağacının tepesinde mitolojik olarak çift başlı bir kartal bulunur. Ebedi canlılığın sembolü olan “Hayat Ağacı” kurursa dünyada hayat biter. Bütün canlıların hayatı ona bağlıdır. Ölümsüzlüğün, ebedi hayatın sembolü olan ağaç, ölümle ilgili eski Türk inançlarında ruhu tekrar gökyüzüne götüren bir role de sahiptir.

Kayın-Akağaç Türk mitolojisinin en önemli, kutlu ağacı kayındır. Cennette yaratıldığına inanılan kayın ağacı, Gök Tanrı’ya sunulan kurbanların asıldığı ağaçtır. Altaylılar, kayın ağacının dünya yaratıldığında beraber yaratıldığını söylerler. Kayın ağacına Tanrı ağacı denir. Tanrı kutunu içinde barındırır. Yakut Türklerine göre Tanrı gökte ilk kamı yarattığı zaman, onun evinin kapısının önüne bir de sekiz dallı bir ağaç dikmiş. Gökteki kam ebedi olarak yaşadığı için ağacı da solmadan sonsuza kadar yaşarmış. Kam dularında kayın, “Altın yapraklı mübarek kayın, sekiz köşeli mukaddes kayın, dokuz köklü, altın yapraklı bay kayın, ey mübarek kayın ağacı, sana kara yanaklı ak kuzu kurban ediyorum” şeklindedir. Şor destanlarında, Tanrılar bazen kutsal kayın ağaçlarının tepelerinde, bazen de göğün yedinci katında yaşamaktadır. Kamların davulunun yapıldığı malzeme sembolik özellikler taşır. Genellikle kutsal kayın veya sedir ağacındandır. Er Sogotoh destanında , Er Sogotoh’un evinin güney tarafında bir genç kız gibi güzel kayın ağacından söz edilir. Altaylılarda anlatılan bir Tufan efsanesinde, Tufandan sonra yeni dünya kayın ağacının bulunduğu yerde kurulur. Karayı gören güvercin gemiye ağzında bir kayın dalı ile döner.

Çam Çam ağacı Altaylılarda yeniden dirilişi sembolize etmektedir. Türk kültüründe çam ağaçlarından karaçam ve kızıl çam erkeği, fıstık çamı kadını sembolize eder. Bu ağaçlar Tanrı tarafından insan yaratılırken yer ve gökle birlikte yaratıldığına inanılır. Saha Türklerinde çamın aydınlık ağaç olduğu, Tanrı kutu taşıdığı ve bu kutun Saha Türklerine sindiğine inanılmaktadır. Yakut Türklerinde kayın ağacı kadar kara çam ağaçları da kutsaldır. Altaylılarda yerin göbeğinde yeryüzünün bütün ağaçlarının en yükseği olan ve Tanrı’nın mekanına dokunan büyük bir çam büyümektedir. 123







Altay mitlerinde çam, köknar gibi iğne yapraklı ağaçların yaz-kış yeşil kalışı Tanrı’nın duasına bağlıdır. “Tanrı, yarattığı ağaçların yararlılıklarına bakmaya karar verir. Lâdin ağacının yanındayken yağmur başlar, dalları büyük bu ağaç yağmuru geçirmez ve Tanrı ağaca dua eder. Yıl boyunca yeşil ol, kışın avcılar için çadır ol, senin bütün arkadaşların da yeşil olsunlar”. Yakutlar, ölen kamları kızılçam ağacından oyulmuş bir tabuta koyarlar ve bu kütüğü de büyük bir kızılçam ağacının tepesine çıkarırlar. Kamın kemikleri üç defa düştüğünde, kendi soyundan gelenler tarafından toprağa verilirdi. Eski Türk âdetlerinde, çocuğu olmayan kadınların “yuvalı kara çam” dedikleri bir ağaca gelerek, kurban edilen beyaz at derisini ağacın altına sererler ve ağacın karşısında çocukalrı olması için dua ettkleri söylenir.

Ardıç Türk dünyasında sevilen, saygı duyulan ağaçlardan biri olan Ardıç, kelime itibariyle de Türkçe’dir. Türkler arasında, Tanrı kutu taşıdığından kötü ruhların kovulmasında sihirli bir gücünün olduğuna inanılan bir ağaçtır. Ardıç ağacının Tanrı tarafından dikildiğine inanılmaktadır. Altay Türklerinde Ardıçla tütsüleyerek temizleme âdeti yaygındır. Ağaçla ilgili olarak “Tütsü veya ilaç için Ardıç dalı veya budağı alacak kişinin mutlaka temiz olması, ağacın yanında gürültü yapılmaması, bağrılmaması, kötü sözler söylenmemesi, yakın akrabalar içinde bir yıl içinde ölen olmaması, dalı alacak kişi kadın ise hamile olmaması, ağacın yanına yürüyerek gelinmesi, yanında silah bulunmaması, kuş yuvası varsa bozulmaması” gibi inançlar bulunmaktadır. Bu inançlara aykırı davranıldığında ağacın yardım etmeyeceğine, onların hastalanıp ölebileceklerine dair inanmalar da vardır.

Servi-Sedir Tabiatta uzun ömürlü ve çok uzun boylu oluşu, onu Türk kültüründe farklı bir yere koymaktadır. Türk kültüründe yüksek yerlere, Gök Tanrı’ya yakın, Tanrı’nın mekânı yerler olarak yorumlanır. Bu ağaç diğer ağaç türlerinden daha heybetli ve büyüktür. Bu konuda önemli bir çalışma yapan P. Ergun, V. Butanayev’den yaptığı bir derlemede “Saha Türkleri’nin inaçlarında ağaçların en kutsalının Sedir olduğu, ağaca kadınların dokunmasının, üzerine çıkmasının yasak olduğu, ancak kozalaklarına dokunabilecekleri” bilgisi yer almaktadır. Servi-Sedir ağacının kendisine sığınanları koruyup, kolladığına dair inançlar bulunmaktadır. P. Ergun’un Altaylı Kandarakova’dan aktardığı bir derleme şöyledir “Sessiz sedir taygasında avlanan bir avcı, yorulunca dallı, budaklı bir sedir ağacının altında gecelemeye karar verir. Geniş sedir ağacının altı sıcaktır. Oraya rüzgar vurmaz. Çok ihtiyar olan sedirin üstündeki dallar aşağı doğru eğilmiştir. Dibinde ise onun ince yapraklarından yumuşak bir yatak vardır. Avcı, bu yumuşak yatakta rahatça uyur. Sabaha karşı sessiz ve iniltili bir sesle uyanır. İhtiyar sedir yanındaki genç sedirle konuşmaktadır. İhtiyar sedir, artık dayanamayacağını ve ayakta kalacak halinin kalmadığını söyler. Genç sedir, ‘o zaman neden direniyorsun, dün de aynı şeyleri söylüyordun.’ Der. İhtiyar sedir, ‘Evet’, der. ‘Fakat şimdi dibimde yorgun bir avcı uyuyor, o yüzden kendimi tuttum.’ der. Konuşmaya şahit olan avcı üzülür. Ağacı bir kaz kucaklar. Pek çok zor günde bu ağaca sığındığı hatırına gelir. Kendisini koruyup kollayan bu ağaca bird aha sarılır ve kenara çekilir. Ağaç, hafif bir iç geçirdikten sonar yere düşer.”

124







Özet Türk mitolojisinde; tanrılar, ruhlar, evrenindünyanın yaratılışı, insanın yaratılışı, türeyişi, doğum ve ölüm âdetleri, çok karşılaşılan hayvanlar ve kutlu ağaçları tanımış olduk.

Mitleri inceleyen bir bilim olarak mitolojinin tanınması eski olmakla beraber, Türk mitolojisi kavram olarak çok yeni sayılır. Türk mitolojisinin esasını “Kamlık” inancı oluşturmaktadır. Kamlık, bir din olarak tanımlanmamakta, bir yaşam tarzı olarak kabul edilmektedir. Kamlık inancı içinde tanrı merkezli din kırıntıları bulunmaktadır. Bununla beraber esasen bir yaratıcı gücün, Gök Tanrı’nın her şeyin hakimi olduğu, tabiatta bulun canlı ve cansız bütün varlıkların iyilik ve kötülük yapabilen güçlere sahip oldukları kabul edilmektedir. Kamlık inancında törenleri yapan kişiler “kam” olarak isimlendirilmektedir. Bu isim eski Türk yazılı kaynaklarında da yer almaktadır.

Son zamanlarda Türk mitolojisi ile ilgili bir çok makale ve kitap yayınlanmıştır. Bu yayınların hemen çoğunun başvurduğu ilk kaynaklar ortaktır. Bu kaynakların başında: W. Radloff, V.I. Verbitskiy, A. V. Anohin, G. V. Ksenefontov, Z. Gökalp, M. Eliade, B. Ögel, M. F. Köprülü, A. İnan, İ. Kafesoğlu ve E. Esin gelmektedir. Günümüzün bu konudaki araştırmacıları arasında Y. Çoruhlu ve C. Beydili’yi görmekteyiz. Türk mitolojisinin bütün yönlerini ayrıntılı olarak incelemek, hiç şüphesiz çok kolay değildir. Taşlar, kayalar, mezar anıtları, bengü taşlar ve kitaplar gibi yazılı kaynakların yanı sıra Türk halkının ezberinde, sözlü olarak yaşamaya devam edenlerin de derlenmesi gerekmektedir. Bu konudaki çalışmalar hızla sürmektedir. Biz de bu bölümün yazımında mümkün olduğunca fazla kaynak kullanmayı tercih ettik.

Türk mitolojisinde, etrafında olup bitenleri anlamak için çevresini ve kendisini yakından tanımak isteyen Türk’ün, gayretini görmekteyiz. Tabiatta var olan canılarla kendilerini özdeşleştirmeleri, ruhsal ilişki kurmaları ve onlardan biri gibi davranış sergilemelerini görmekteyiz.

125







Kendimizi Sınayalım 1. Eski Türk kültüründe ruhlar ve insanlar arasında iletişim kurduğuna inanılan kişiye ne ad verilir?

6. Türk mitolojisinde, ışıkları Tanrı’nın yeryüzüne inen nuru olarak kabul edilen varlık hangisidir?

a. Rahip

a. Ay

b. Kam

b. Kutup Yıldızı

c. Haham

c. Güneş

d. İmam

d. Zühre

e. Papaz

e. Çoban Yıldızı

2. Tabiattaki varlıkların ruhları olduğu şekindeki inaçlar hangi isimle tanımlanır?

7. Türklerde gezegen karşılığı kullanılan terim hangisidir?

a. Din

a. Utarit

b. Tarikat

b. Ülker

c. Kült

c. Zühal

d. Mezhep

d. Müşteri

e. Ateizm

e. Bakır-Sokum

3. Aşağıdakilerden hangisi Tanrılarından değildir?

eski

Türk

8. “Yukarda mavi gök, aşağıda yağız yer yaratıldıkta; ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış” sözleri nerede yazılıdır?

a. Kayra Han

a. Kül Tigin Anıtı

b. Ülgen

b. Tonyukuk Anıtı

c. Ürüng Ayıı Toyon

c. Hoytu Tamir Anıtı

d. Kök Tengri

d. Bilge Kağan Anıtı

e. Albıs 4. Aşağıdakilerden biridir?

hangisi

kötü

e. Oğuz Kağan Destanı

ruhlardan

a. Umay Ana

9. Evren-dünya yaratılmadan önce Tanrıyla beraber sular üzerinde uçan sonra kötü olan kimdir?

b. Erlik

a. Oğuz Han

c. Yayık

b. Erlik

d. Karluk

c. Yayık

e. Suyla

d. Mandı-Şire

5. “Doğum Tanrıçası”, “aile, evlilik ve neslin devamının koruyucu tanrısı” olan kutsal ruh hangisidir?

e. Nama

a. Umay Ana

10. Türklerin, Ergenekon, Türeyiş, Göç ve Oğuz Kağan destanlarının hayvan kahramanı hangisidir?

b. Yayık

a. Arslan

c. Erlik

b. Kartal

d. Ülgen

c. Boğa

e. Karluk

d. Koç e. Kurt 126







Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı 1. b Yanıtınız yanlış ise “Eski Türk İnançları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Çoruhlu, Y. (2010). Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

2. c Yanıtınız yanlış ise “Eski Türk İnançları” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Divitçioğlu, S. (2000). Kök Türkler (Kut, Küç, Ülüg), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

3. e Yanıtınız yanlış ise “Tanrılar” konuyu yeniden gözden geçiriniz.

başlıklı

Eliade, M. (1993), Mitlerin Özellikleri (Çev. S. Rifat), İstanbul: Simavi Yayınları.

4. b Yanıtınız yanlış ise “Ruhlar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Eliade, M. (1999). Şamanizm (Çev. İ. Birkan), Ankara: İmge Kitabevi.

5. a Yanıtınız yanlış ise “Koruyucu Ruhlar” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Ergin, M. (1999), Dede İsatnbul: Boğaziçi Yayınları.

6. c Yanıtınız yanlış ise “Dünyanın Yaratılışı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Ergun, P. (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.

7. b Yanıtınız yanlış ise “Dünyanın Yaratılışı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Korkud

Kitabı,

Işık, R. (2004), “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Bunlara Bağlı Kültler”, F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9:2, s. 89-106.

8. a Yanıtınız yanlış ise “İnsanın Yaratılışı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

İnan, A. (2006), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu.

9. b Yanıtınız yanlış ise “İnsanın Yaratılışı” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. e Yanıtınız yanlış ise “Türeyiş” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Kalafat, Y. (1990). Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Ksenefontov, G. V. (2011). Yakut Şamanlığı (Çev. A. Bağcı), Konya: Kömen Yayınları.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Küçük, S. (Yaz 2010), “Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı”, Bilig, 54, s. 185-210.

Sıra Sizde 1

Ocak, A. Y. (1983). Baktaşi Menâkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: Enderun Kitabevi.

Destanların kahramanları olağanüstü güçlere sahip insanlar veya hayvanlardır. Çoğunlukla olayların geçtiği belli bir zaman ve belli bir coğrafya bulunmaktadır.

Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları, Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.

Sıra Sizde 2

Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

Güneş tanrıları olarak, Hititlerde Ardini, Sumerlerde Utu, Mısırlılarda Ra, İnkalarda Inti, Yunanlılarda Helios ve Apollon bilinmektedir.

Ögel, B. (2010). Türk Mitolojisi II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Radloff, W. (1994). Sibirya’dan I-IV, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Yararlanılan Kaynaklar

Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev. A. Kazancıgil), İstanbul: İşaret Yayınları.

Anohin, A.V. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller (Çev. Z. Karadavut-J. Meyermanova), Konya: Kömen Yayınları.

Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, (Çev. A. Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Beydili, C. (2004). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük (Çev. E. Eren), Ankara: Yurt Kitap-Yayın.

Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi (Çev. Y. S. Sağlam), Ankara: Bilge Su Yayıncılık.

127







7









Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Hint kökenli dinleri tanımlayabilecek Uzak Doğu kökenli dinleri tanımlayabilecek Taoizm ve Şintoizm konularını açıklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar Hinduizm

Cayinizm

Sihizm

Budizm

Konfüçyanizm

Taoizm

Şintoizm

İçindekiler


Giriş




Hint Kökenli Dinler




Uzak Doğu Kökenli Dinler

128







Hint ve Uzak Doğu Kökenli Dinler GİRİŞ Din insanla vardır. İnsanların iyi bir hayat sürmelerini amaçlar. Dinlerin kurucuları ve kutsal metinleri vardır. Dinler, inanma duygusu üzerine kurulmuş ve insanların ihtiyaçlarına göre kurumsallaşmış sistemlerdir. Yeryüzünde yaklaşık 6,5 milyar insanın hemen hepsi bir din mensubudur. Dinler Tarihi geçmişten günümüze yeryüzünde yaşayan tüm insanların inandıkları dinleri inceleyen bir bilim dalıdır. Dinler Tarihi araştırmalarında hiçbir inanç araştırma konusu dışında bırakılamaz. Günümüzde inananı bulunmayan dinler de inceleme alanındadır.

Harita 7.1: Hint Yarımadasında mevcut dinlerin dağılım durumu

Dinler Tarihi araştırmalarını kolaylaştırmak için günümüzde yaşayan dinler değişik şekillerde tasnif edilmiştir. Bu tasniflerin en çok benimseneni; dinlerin inanç yönünden gelişimini, birbirleriyle etkileşimini, tarihsel değişimini ve sosyal yönlerinin anlaşılmasını kolaylaştıran coğrafi konumlarına göre yapılan tasniftir. Bu doğrultuda dinleri Hint ve Uzakdoğu Kökenli Dinler ile Ortadoğu Kökenli Dinler şeklinde iki gurupta incelememiz, hemen hemen günümüzde yaşayan tüm dinleri araştırmamızı sağlayacaktır. 129







HİNT KÖKENLİ DİNLER Hint Yarımadası coğrafi konumu gereği Asya, Afrika ve Uzakdoğu arasında yer almaktadır. Yaşayan toplumların birbirleri ile olan ilişkilerini sürdürmelerinde daima kavşak konumunda bulunan, en eski tarihi ve kültürel geçmişe sahip olan bölge halkı, birçok kültür ve medeniyetten etkilenmiş, zorlu coğrafi şartlar inançlarının şekillenmesinde rol oynamıştır. Bu ünitede Hint yarımadasında ve Uzakdoğu Asya’da ortaya çıkan dinler hakkında genel bilgiler verilecektir. Hint kökenli dinler denilince: Hinduizm, Budizm, Sihizm ve Cayinizm anlatılacak, Uzak doğu kökenli olarak ise Konfüçyanizm, Taoizm ve Şintoizm hakkında genel bilgiler verilecektir.

Hinduizm Kuruluşu ve Özellikler Hinduizm yaşayan dinler içerisinde en eski geçmişe sahip bir dindir. Günümüzde nüfusu 1 milyara yakın olan bu dine inananların hemen hemen tamamı Hint Yarımadasında yaşamaktadırlar. Bu sebeple Hinduizm Dinler tarihi içerisinde Milli Dinler arasında yer alır. Hinduizm adı batılı araştırmacılar tarafından ‘Yerlilerin Dini’ anlamında kullanılmıştır. İslam Coğrafyasında bu dine din adamlarının isimlerine atfen ‘Brahmanizm’ denilmiştir. Hinduizm’de Dharma denen bir kavram vardır. Dharma; Kozmik düzen, kanun, şeriat, tutulan yol anlamlarına gelir. Hindular da bundan hareketle kendi dinlerine ‘Sanatana Dharma’, yani ‘Tanrı Brahma tarafından oluşturulan ebedi kozmik düzen’ derler. Hinduizm’in ortaya çıkışı ile ilgili kesin bir tarih verilememekle birlikte Kutsal Kitapların oluşumuna da paralel olarak Hinduizm’in tarihi süreçte geçirdiği evreleri beşe ayırabiliriz: 1.

Vedalar dönemi : MÖ 2000 ile MÖ.500 arası. Bu dönemde Vedalar ve Upanişadlar tamamlandı.

2.

Sutralar dönemi : MÖ ile MÖ.200 arası Kurbanların günlük yaşantıya ve kutsal metinlere girdiği dönem.

3.

Destanlar dönemi : MÖ 200 ile MS.300 arası dönem. Ramayana, Mahabharata Destanları ile Manu kanunnameleri ile Bagavagita’nın yazıldığı dönem.

4.

Puranalar dönemi : MS 300 ile 750 arası dönem. Hint düşüncesi üzerine yazıların oluştuğu dönem. Hinduizm bu dönemde yayılmaya başlamıştır.

5.

Ortaçağ ve sonrası Hinduizm : 750 sonrası günümüze kadar Hinduizm’in Sistemleştiği, Hint felsefesinin köklü hale geldiği ve Hint kıtasında Hinduizm’in yerleştiği dönem.

Hinduizm vahiy kökenli bir dindir. Fakat bu vahiy anlayışı Ortadoğu kökenli dinlerdeki gibi Tanrı’nın insanlara seçtiği peygamber vasıtasıyla bildirdiği hakikatler şeklinde değildir. Hinduizm’de Rişi denen bir kavram vardır. Rişi (Peygamber)’ler İnsanın değişik evrelerden geçişi sonrası ulaştıkları bir makam olup, kutsal metinleri en iyi anlayan ve aktaran konumundadırlar. Hinduizm’de sosyal tabalaşmanın kazandığı bir dinsel yapı görülmektedir. Kast sistemi denilen bu yapı kutsal kitapları Rig Veda’ya dayandırılan dini bir inançtır. Kast aynı kültürel seviyeye sahip, meslekleri, örf adet ve gelenekleri ortak olan guruplara denilir. Hinduizm’de Kast’ı oluşturan guruplar bir insanın uzuvlarına benzetilmekte, tüm kastların ise Tanrı’yı temsil ettiği düşünülmektedir. Kast Sistemini oluşturan guruplar: 1.

Brahminler: Din Adamlarının oluşturduğu Kasttır. Halka Kutsal metinlerin öğretilmesi ve bazı törenlerin icrasında görev alırlar.

2.

Kşatriyalar: Yöneticiler, Prensler ve Askerlerin oluşturduğu Kast.

3.

Vaisyalar: Tüccarlar, toprak sahipleri ve Çiftçilerin Kast’ı

4.

Sudralar: İşçiler, Hizmetçiler ve Kölelerin Kast’ı 130







Kast dışında kalan ve toplumda bir görevi olmadığı düşünülen kişilere de Parya (dokunulmazlar) denilmektedir. Kast sistemi ekonomik bir sınıflandırma ile karıştırılmamalıdır. Zira Sudra kastında olup zengin olan birçok Hindu vardır. Kastlar arası bu dünyada geçiş yoktur. Kişinin bir üst kasta geçişi ancak reenkarnasyonla (yeniden doğum ile) mümkündür. Farklı Kastlar arasında evlilik yapılamaz. Eğer bir evlilik gerçekleşmişse doğan çocuk bu hayatında iki kast arasında olup, bir sonraki hayatında karmik birikimine göre yeni bir kast’ta yer alır. Hinduizm’in en önemli özelliklerinden birisi de Karma ve Tenasüh anlayışıdır. Hinduizm’de zaman çizgisel değil döngüseldir. Bir Hindu doğum-yaşantı-ölüm çemberinde bir sonraki doğumunun daha üst kastta gerçekleşmesi için mücadele eder. Buna ulaşmak, yaşantıda elde edilecek Karmik birikime bağlıdır. Karma: yapılan işler sonucu elde edilen kazanım veya kayıplara verilen addır. Karmik birikim ruhların bir sonraki hayatlarında daha üst veya alt kastlarda doğmasında etkindir. Buna da Tenasüh (Ruh Göçü) denilmektedir. Hinduizm’de İbadet ferdidir. Hintli, sabah şafaktan önce kalkar, yıkanır ve ibadetine hazırlanır. Hinduizm’in besmelesi olarak ta ifade edilen ve Tanrı’yı hatırlatan ‘Om’ hecesini okuyarak işe başlar. Tanrı'sının adını zikreder. Hindistan’da tapınaksız köy yoktur. İbadet evde tapınakta veya nehir kıyısında gerçekleştirilir. Her Hindu’nun kendine ait bir tanrı heykeli vardır. İbadet bu heykelin önünde yapılır. Evlerde Puja denilen ibadet odasında Tanrı heykellerinin konulduğu ve ibadetin gerçekleştirildiği köşeler vardır. İbadete başlamadan önce heykelin temizliği yapılır. İbadet esnasında ise mantralar tekrarlanır. Bu kelimelerin tekrarı ile oluşan titreşimler sayesinde Tanrı ile yakınlaşıldığı düşünülür. Duaya başlamadan önce, Vedalar okunacağında, yemek veya herhangi bir şeye başlanılacağında daima ‘Om’ söylenir. Sonra vedalardan en az üç kısa mantra okunur.

‘Om’ Hinduizm’de en Önemli mantradır. Hinduizm’de Sabah, öğle ve akşam gerçekleşen günlük ibadetler dışında doğum, evlenme ve ölüm anlarında gerçekleşen dinsel törenler de vardır. Ayrıca önemli ziyaret ve hac mekanları her hindunun yerine getirmesi gereken dini sorumlulukları arasındadır. Hinduizm’de Oruç halktan ziyade Brahmanlar sınıfının yaptığı bir ibadettir. Ay takvimine göre gerçekleştirilen Oruç, her ayın başında ve ortasında tüm gün aç kalarak gerçekleştirilir.

Hinduizm’de sosyal tabalaşmanın kazandığı dinsel yapı nasıldır?

Tanrı Anlayışı Hinduizm’in Kutsal metinlerinden Rig Veda’da “Hakikatin Bir olduğu ve Tanrının farklı isimlerde çağrıldığı” ndan bahsedilse de zamanla değişen Tanrı anlayışı birçok dinde görüldüğü gibi tek ve net bir şekilde ifade edilmemiş, birçok Tanrı ismine yer verilmiştir. Bu sebeple Hinduizm politeist tanrı anlayışına sahip bir dindir. Bunların içerisinden Tanrılar panteonunda en üst tabakada yer alanları: Brahma (Yaratıcı Tanrı), Vişnu (Koruyucu Tanrı), Şiva (Yok edici, cezalandırıcı Tanrı), Agni (Ateş Tanrısı), Varuna (Kozmik düzeni sağlayan Tanrı), Soma (Ay Tanrısı), Surya (Güneş Tanrısı), İndra (Savaş Tanrısı), Vayu (Rüzgar Tanrısı).

131







Kutsal Metinler Hinduizm’in Kutsal Metinleri Sanskritçe dili ile yazılmıştır. Birçok kutsal metin esas itibariyle ikiye ayrılır: 1.

Şruti : Sanskritçede "işitilen şey" anlamına gelmektedir. Bu guruptaki metinlerin belli bir yazarı yoktur. Vahye ve ilhama dayalı metinlerdir. Kutsal kişilere (Rişiler) iletilen ilahi kayıtlar olduğuna inanılmaktadır. Vedalar, Vedalar üzerine yapılmış yorumları içeren Brahmanalar, Aranyakalar ve Upanişadlara Şruti’denir.

2.

Smiriti : Halk arasında yaygın olarak anlatılan Dini Hikayeler, Atasözleri, Masallar ve Kahramanlık Destanlarından oluşan metinlerdir. Ramayana, Mahabharata, Bhagavad Gita, Puranalar’dır.

Hinduizm’de domuz eti yasaktır. Hinduizm’de İnek ve Ganj Nehri, kutsal kabul edilir. Ölen kişi yakılır ve külleri Ganj nehrine dökülür. Yüzyıl öncesine kadar kadın, ölen kocasıyla birlikte yakılırken, Şimdi bu âdet kaldırılmıştır.

Resim 7.1: Ganj nehrinde şafak ile beraber yapılan duadan bir kesit

Resim 7.2: Ganj nehrinde günde yaklaşık 200 ölü yakılır (http://pixabay.com/actions/get_image/?pk=372&t=1329231892&c=b31172f268044097b526)

132







Resim 7.3: Ganj nehrinde yakılmaya hazırlanan bir cenaze hazırlığı (http://pixabay.com/actions/get_image/?pk=372&t=1329231892&c=b31172f268044097b526)

Cayinizm Kuruluşu ve Özellikleri MÖ 6.yüzyılda ortaya çıkan bir dindir. Hinduizm’den çıkan onlarca mezhep içerisinden teşkilatlanarak din şeklini almıştır. Dünya nüfusunun yaklaşık % 0,1 inin inandığı Cayinizm, günümüzde Hindistan’ın Bihar eyaletinde yayılmış bir dindir. MÖ 8. yüzyılda Hinduizm’e bağlı ve Kşatriya (Yönetici sınıfından) kastına mensup olan Parişva isimli bir şahsın aydınlanma sonrası ortaya koyduğu prensipleri Vardhamana Cinata geliştirmiş ve sistemleştirmiştir.

Harita 7.2: Cayinizm’in Dağılımı ve Günümüzde Bulunduğu Yerler

133







Haritalar ile ilgili daha ayrıntılı bilgi için Ahmet Aras’ın,“Dinler Coğrafyası” (2012) kitabını okuyabilirsiniz Cina “Yenen, Galip gelen kahraman “ anlamındadır. Mahavira lakaplı Vardhamana Cinata MÖ 599527 yılları arasında yaşamıştır. Mahavira’nın Buda ile aynı çağda yaşamış ve birbirine çok yakın düşünceler içermesinden dolayı Cayinizmi Budizm’in bir mezhebi gibi düşünenlerde vardır. Cayinizm’in doktrininde hedef Hinduizm’deki reenkarnasyon (yeniden doğuş) anlayışından kurtulmaktır. Bunun için zahidane yaşayış öne çıkarılmış, çilekeş bir hayat tarzı benimsenmiştir. Bu doğrultuda Ahimsa denen ve herkesin ulaşmayı hedeflediği bir kavram gelişmiştir. Ahimsa: Tüm canlılara karşı nazik davranılmasını ve şiddet uygulanmamasını benimseyen anlayıştır. Cayinistler arasında aşırı zühtün prensip olarak benimsenmesi ve ahimsa anlayışı ile zirai faaliyetler ve hayvancılık gelişmemiştir. Günümüzde Cayinistler genelde iş hayatında ve ticarette aktif ve başarılıdırlar. Cayinistler vejeteryandır. Bitkisel gıdalarla beslenerek et yemeyen bir toplumdur. Sarhoş edici içkilerden uzak dururlar. İyi beslenme insanda dünyevi arzu ve istekleri artıracağı için, ayrıca hiçbir canlıya şiddet uygulanamayacağı prensibi, yaşantılarını vejeteryan olarak şekillendirmelerine sebep olmuştur. Cayinizm’de iki mezhep ortaya çıkmıştır. Svetambaras ve Digambaras’lar. Her iki mezhebin de hedefi yeniden doğuş çarkından kurtulmaktır. Bu durum ya her şeyin terk edilmesi ile elde edilecek veya toplumsal yaşantı içerisinde zahidane yaşantıyla. Svetambaras’lar; ‘Beyaz giyinenler’ demektir. Din adamlarının ve bu yolda eğitim alan öğrencilerin çoğunluğu oluşturduğu, toplumsal hayata ve iş dünyasına uyum sağlamış Cayinistler bu gurubu oluşturur. Bir Cayinist içtiği suyu ve havayı süzerek alır. Ağızları kapalı, beyaz elbiseleri, ellerinde bir baston ve sadaka tası klasik giyim tarzlarını oluşturur. Digambaras’lar ise her şeyi terk etme anlayışı ile çıplak yaşamı benimseyenlerdir. ‘Hava giyinenler’ olarak da isimlendirilirler. Günümüzde artık bunlar da belden aşağısını örtmektedir. Günde bir kere yemek yerler ve çoğu zamanlarını tefekkürle geçirirler. Her iki mezhepte din adamları ve keşişlerin kadınlarla ilişki kurmaları yasaklanmıştır. Cayinizm’de kadınların da kurtuluşa erebileceği kabul edilmiş fakat dini hiyerarşide onlara yer verilmemiştir. Bir Cayinist’in hedefi karma ve tenasühten kurtulup, nirvanaya ulaşmaktır. Bu da beş temel ahlaki kurala uymakla mümkündür: a.

Öldürmemek

b.

Çalmamak

c.

Az mala sahip olmak

d.

Yalan söylememek

e.

Ailevi ilişkilerden uzak durmak

Bunların yanında bir Cayinist için Mahavira, her zaman örnek alınması gereken bir şahıstır. Manastır yaşantısı ve kurallarını Mahavira’nın koyduğu söylenilir. Cayinist bir keşişin Burada günlük yaşamı, Yoga ve meditasyonla, oruç tutmakla, günahı için tövbe etmekle, hizmet etme anlayışı ile çalışmakla, mütevazi bir şekilde geçer. Cayinizm’in sembolü ortasında tekerlekle tasvir edilen Ahimsa’yı temsil eden el’dir. Cayinist mabetlerde bol miktarda Tanrı heykelleri vardır. Mabet girişinde İbadet günün belirli zamanlarında tüm Cayinistler tarafından gerçekleştirilir. İbadet esnasında Mahavira ve ondan önceki 24 tane olduğu söylenilen Tirthankaralar (Aydınlanmayı elde eden kişiler, bir tür azizler) üzerine ilahiler söylerler, tövbede bulunurlar ve belirli hareketlerle, tefekkürle geçirirler.

134







Cayinizm’in Hinduizm’de karşı çıktığı hususlar nelerdir?

Tanrı Anlayışı Mahavira’nın Buda gibi tanrı konusunda açık ve net bir tavır koymadığını görüyoruz. Hinduizm’deki gibi politeist bir anlayışı ikinci derecede önemli tanrılar olarak kendini gösterir. Tanrı evrenin yaratıcısı olarak kabul edilir. Tanrısal varlıklar ölümsüz değildir. Görev ve sorumluluk alanları ile de bağlantılı olarak göklerin tabakalarında yer almışlardır. Reenkarnasyon inancının görüntüsüne Tanrılar âleminde de rastlanır. Tanrılar âleminin en üstünde döngüden kurtulmuşların oturduğu bir yer olduğu düşünülür. Bu makam artık dünyaya gelmeyeceklerin ikametgâhıdır.

Kutsal Metinler Mahavira’nın verdiği vaazlar başlangıçta sözlü olarak anlatılırken MÖ 300 yıllarında Pataliputra’da gerçekleşen ilk konsilde vaazlarda verilen bilgilerin kaybolmakta olduğu ve bir araya getirilmesi düşünülmüştür. Ancak MS 500’lerde Svetambaras mezhebine bağlı olanların gerçekleştirdikleri Vallabhi konsilinde ‘Agama ve Sidhanta’ adı ile 45 bölümden oluşan kitaplar tamamlanmıştır. Cayinizm’in doktrininin yer aldığı bu kitaplarda aynı zamanda ibadetin nasıl yapılacağına, Tirthankaralara övgülere, Cayinistlerin ve keşişlerin uyacağı esaslara ve münzevi yaşantının özelliklerine yer verilmiştir.

Cayinizm’in sembolü ortasında tekerlekle tasvir edilen El’dir.

Resim 7.4:Bir Cayinist içtiği suyu ve havayı süzerek alır (http://historyfacebook.wikispaces.com/The+Jainists)

135







Sihizm Kuruluşu ve Özellikleri Hindistan’da 16. yüzyılda ortaya çıkan Sihizm, Hinduizm ile İslam inancının karışımı ile oluşmuş bir dindir. Hint kökenli Milli Dinler arasında yer alır. Kurucusu Guru Nanak’tır (1469-1539). Büyük çoğunluğu Hindistan 'ın kuzeyindeki Pencap bölgesinde Amritsar şehrinde yaşayan Sihlerin nüfusu yaklaşık 25 milyon civarındadır. Günümüzde Hint dini ve siyasi hayatında önemli bir yer tutmaktadırlar. Guru Nanak, Kşatriya kastına mensup bir ailede doğmuştur. Fakat fakirlik sebebiyle memleketini terk etmiş Müslüman bir tüccarın yanında uzun yıllar hizmet etmiştir. Çevresindekileri verdiği vaazlarla etkileyen Nanak, bir süre sonra batı Hindistan’da, İran, Irak ve Mekke’de tanınan bir kişi olmuştur. Nanak “Tanrı’nın Birliği” ve “İnsanın Kurtuluşu” na önem vermiştir. O’na göre İnsanın kurtuluşu bu dünya ve değerlerine bağlı olmamaktan, onun kölesi gibi davranmamaktan geçer. Kurtuluşu arayan kimse dindarlık disiplinine uymak zorundadır. Kurtuluş disiplini demek mabette ibadet veya hac gibi görünen davranışlar değildir. İnsanın Tanrısal hakikati benliğinde hissetmesi O’nu elde etmesi, bir anlamda Tanrı ile bütünleşmesi gerekir. Sihizm, Hinduizm’in gelenek ve göreneklerine, inanç haline gelmiş kültürel birikimine karşı çıkmıştır. Ayrıca Kast sisteminin ve çok Tanrılı bir hayatın karşısında yer almıştır.

Tanrı Anlayışı ve İnsan Sih Tanrı anlayışı ile İslam’ın Tanrı anlayışı arasında paralellik vardır. Bunun sebebi Hinduizme inanan yerli halkın Müslümanlar tarafından idare edildiği dönemlerde İslam kültür ve anlayışının Sihizmin yayıldığı bölge halkının yaşantısında derin izler bırakmış olmasındandır. Sihizm her yerde, her zaman var olan ve sonsuz özelliklere sahip tek bir Tanrı'ya inanç üzerine kuruludur, bunu savunur. Putlara ve aracı Tanrılara karşıdır. Sihler Tanrı'nın bir olduğuna, kurtuluşu arzu eden insanın samimi ilişkiler kurabileceği aşkın bir yaratık olduğuna inanırlar. Hinduizm’deki gibi Tanrı’nın insan şekline girebileceğini düşünmezler ve Tanrı'ya herhangi bir cinsiyet atfetmezler. İnsan bu ölümlü haliyle Tanrı’yı kavrayacak güce sahip değildir. Tanrı beş duyu ile kavranabilecek bir varlık değildir. O, varlığının bilinmesi için insana akıl ve anlayabilme kabiliyeti vermiştir. Tanrı her yerde hazır ve nazırdır. Tanrı’nın her şeyin yaratıcısı olduğuna inandıkları için günlük yaşantıda sadece O’na kulluk ve ibadet etmek ön plandadır. İbadetin şekli yoktur. Amritsar’daki Altın Tapınak ibadet merkezleridir. Orada Sihizm’in sembolü olan kutsal kitapları Adi Grant ve kılıç bulunur. Bir Sih ibadet etmeden önce mabetteki havuzda abdeste benzer temizliğini yapar ve İbadet esnasında da Adi Grant’dan bölümler okur, daima Tanrı adını zikreder. Sihlere göre Tanrı katında tüm insanlar eşittir, kast, ırk, sınıf, cinsel seçim veya cinsiyet ayrımı yapılamaz, herkesin yaşama hakkı vardır, yeryüzündeki tüm varlıklar Tanrı'nın ruhuna sahiptir, bu nedenle saygı görmelidir. Sihler aile yaşantısını önemserler. Ölülerini Hinduizm’deki gibi yakarlar. Adi Grant’da her Sih’in kazancının %10'unu diğer insanlara yardıma ayırması, zamanının da %10'unu Tanrı’ya hizmet ederek geçirmesi tavsiye edilir. Maddi şeylerin biriktirilmesi, bunlara aşırı bağlılık gösterilmesi anlamsızdır. Hintli keşişler gibi münzevi yaşam uygun görülmemiştir. Uyuşturucu, Alkol ve tütün gibi sarhoşluk veren şeyler yasaktır. Sihler şekli olarak iki mezhebe ayrılırlar. Nanak’a tabi olanlar saçlarını traş ederler, Khalsa’ya tabi olanlar ise saç kesmez ve türban takarlar.

Kutsal Metinler Guru Nanak’ın ölümünden sonra onun sadık öğrencilerinden Guru Angad tarafından Nanak’ın hayatının anlatıldığı metinler, verdiği vaazlar, Angad döneminde önde gelen öğrencilerinin anlatımları toparlanmıştır. Adi Grant sadece bir kitap değil, bir Sih için hayatın özünün, hakikatin kavrandığı tek kaynaktır. Günlük ibadet Adi Grant’dan pasajlar okumak ve dua etmekten ibarettir. 136







Resim 7.5: Sihizm’in Kutsal Mekanı Altın Tapınak’ın Havuzunda İbadet Öncesi Abdest Alan Bir Sih (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/41/Sikh_pilgrim_at_the_Golden_Temple_%28Harmandir_Sahib%29_ in_Amritsar%2C_India.jpg

Hinduizm,Budizm ve Cayinizm konusunu ayrıntılı öğrenmek için Ali İhsan Yitik’in İzmir İlahiyat Vakfı tarafından basılmış olan “Hint Dinleri” (2005) kitabını okuyabilirsiniz.

Budizm Kuruluşu ve Özellikleri Budizm, MÖ 6. yüzyılda yaşayan Sidharta Gautama tarafından Hindistan’ın kuzey kesiminde, Kapilavastu şehrinde kurulmuş ve oradan yayılmış olan bir dindir. Günümüzde Budizm’in Uzakdoğu’da, Orta Asya’da, Japonya, Çin, Moğolistan başta olmak üzere 600 milyon inananı bulunmaktadır. Budizm Hinduizm’deki kast sistemine karşı çıkmış ve kişinin kurtuluşa ulaşması için ruh döngüsünün kırılması felsefesini işlemiştir. Bu sebeple inananların büyük çoğunluğu Hindistan dışındandır. Sidharta Gautama bir kral çocuğudur. İyi bir eğitim almıştır. Evli ve rahat bir hayatı varken yirmi dokuz yaşında saray dışı hayatı fark etmiş, hastalık, fakirlik, yaşlılık ve ölümü tanımıştır. Sidharta insanı kurtuluşa ulaştıracak yaşamın, zenginlik, arzu ve istekler olmadığını düşünmüş, hakikati tanımak, hayatın, ölümün, evrensel acı ve ızdırabın sebeplerini anlamak için her şeyi terk etmiş, uzun süre münzevi bir hayat yaşamıştır. Sidharta Gautama’nın Buda lakabını alışı aydınlanma olayı sonrasıdır. “Buda” uyanmış, idrak etmiş, hakikati fark etmiş, bilinçlenmiş anlamındadır. Bir gün Neranjara nehri yakınında Bodh-Gaya denilen yerde bir incir ağacı altında otururken, otuz beş yaşında Sidharta’nın aydınlandığı ve Buda olduğuna inanılır. Sidharta Gautama Buda, o günden itibaren toplumu vaazları ile aydınlatma görevine başlamıştır. Buda, Hinduizm’in kast sistemine karşı çıkmış, Brahmanların Hinduizm’i şekilci bir din haline sokmalarını yanlış bulduğunu, insanın kurtuluşu elde edebilmesi için ruh döngüsünü kırması gerektiği vurgulamıştır. Kurtuluş Nirvana’ya ulaşmakla mümkündür. Nirvana Budizm’in hedefi, en temel kavramı ve diğer inançlardan farklılığını oluşturan bir terimdir. Nirvana, dünyaya meyletmeyen, arzu ve isteklerini dizginleyen, acı ve ızdırablara tahammül eden, hakikat bilgisini kavrayan kişilerin ulaşacakları zirvedir. Nirvana’ya ulaşmak için arzu ve ihtirası yok etmek, kötü huy ve davranışları bırakmak, hakikati kavrayacak olgunluğa ulaşmak gerekir. Kişi Nirvana’ya ulaşınca tenasüh denilen ruh göçünden, hayatın sonsuz tekrarlanan döngüsünden kurtulacaktır. 137







Harita 7.3: Budizm’in Günümüzde Dağılımı

Nirvana’ya ulaşmanın yolu dünyayı terk etmekten, ruhsal arınma ve temizlenme egzersizlerinden, murakabe tekniğinden geçmektedir. Bu aşamada yoga ve meditasyon Budizm’de uygulanan tekniklerdendir. Yoga: Pratikte zihin ve beden bilimidir. Beden ve zihnin doğal dengesini sağlaması hedeflenir. Burada amaç Hakikatin kavranılması, benliğin tanınması ve huzura kavuşmasıdır. Meditasyon ise birçok kültürde ve dinde uygulanan manevi bir arınma tekniğidir. Meditasyon, kişinin iç huzuru, sükûneti, değişik şuur hallerini elde etmesini sağlayan, zihnin denetleme teknikleri ve deneyimlerine verilen addır. Budizm’de önemli kavramlardan biri bir diğeri Sanga’dır. Sanga; Budist inananlar topluluğunun tümünün anlatımı için kullanılan bir ifadedir. İslam’daki ümmet kavramı ile eşdeğer görebileceğimiz bu terim Budizm’de iman ilkesi içerisinde de yerini bulmuştur. Bu ilke “Buda’ya sığınırım, Sanga’ya sığınırım, Darma’ya sığınırım” dır. Buradaki Darma, Hinduizm’deki gibi Budizm’in de benimsediği ve kanun, din, nizam, gidilen yol anlamlarında kullanılan bir terimdir. Bir Budist dört hakikat önemlidir. Bu dünya hayatında Izdırabın ne olduğunun, Izdırabın kaynağının, ızdıraba götüren yolların ve ızdırabın nasıl kaldırılacağının bilinmesi gerekir. Izdırabın kaldırılması arzu ve isteklerin yok edilmesi ile mümkündür. Bu da sekiz kutsal yolun uygulanması ile elde edilecektir: Doğru iman, Doğru düşünce, Doğru konuşma, Doğru davranış, Doğru gayret, Doğru iş, Doğru karar, Doğru tefekkür. Budizm’de ibadet mezheplerin yorumlarına göre farklılıklar gösterir. Bazısı sadece meditasyonu ve derin düşünceyi ibadet için yeterli görürken, bazıları günlük yaşamdaki her eylemin ibadet sayılması üzerine yorumlar geliştirmiştir. İbadet genel olarak ferdidir. Secdeye kapanarak gerçekleştirilir. Her Budist kendi usulüne göre evinde ibadetini yapar. Budist mabetlerine Pagoda denilir. Vihara ise daha büyük yapılara verilen isimdir. Buda’dan çok sonraları, içinde ibadethanenin, misafirhanenin, toplantı salonlarının bulunduğu bir tür külliye görevi olan viharalarda da toplu ibadetler gerçekleştirilmektedir. Budist din adamları ve keşişler kutsal metinlerden pasajlar okur ve tefekkürle ibadet tamamlanır. Budistler ayrıca ibadet amaçlı Mabet koridorlarında bulunan, üzerinde kutsal metinleri pitakalardan cümlelerin yazılı olduğu büyük dua tekerleri veya elerinde küçük dua çarklarını daima çevirirler. 138







Buda’dan sonra ortaya çıkan iki büyük yorum iki yaygın mezhebin doğuşuna sebep olmuştur. Güney Budizm’i olarak ta isimlendirilen ve ferdi kurtuluşu ön plana çıkaran Srilanka, Birmanya, Laos, Tayland ve Vietnam çevresi Budizm’e Hinayana Budizm’i denir. Kuzey Budizm’i de denilen ve toplu kurtuluşu benimseyen, Tibet, Çin, Japonya ve Kore çevrelerinde yaygın olan Budizm’e ise Mahayana Budizm’i denir.

Budizm’deki Nirvana anlayışını açıklayın.

Tanrı Anlayışı Budizm,Tanrı konusunda açık ve net ifadeler kullanmamaktadır. Tanrı konusundaki bu ilgisizlik sebebiyle Dinler Tarihinde zaman zaman felsefi bir hareket olduğu yönünde tartışmalara da rastlanır. Fakat Sidharta Gautama Buda’nın Tanrıyı reddeden bir anlayışa sahip olduğunu düşünmek yanlıştır. Budizm temelde insanın acı ve ızdıraplardan kurtulmasını ve nirvana’ya ulaşmasını hedeflemiştir. Buda, Hinduizm’deki gibi antropomorfist tanrı anlayışına ve tanrısal figürlere, şekillere ve heykellere karşı çıkmış ve sağlığında bunların mabede konulmasını yasaklamıştır. Fakat sonraki dönemlerde Buda’nın heykelleri mabette yer almış ve Tanrıya ulaşmak için aracı tanrılar olarak kullanılmaya başlanılmıştır.

Kutsal Metinler Buda, vaazları ile gittiği yerlerde doktrinini halka açıklarken bu anlatımlar yazıya geçirilmemişti. Yaklaşık dört asır boyunca sözlü olarak aktarılan Budizm’in Seylan’da Pali dili ile MÖ 1. yüzyılda tripitaka (üç sepet) adıyla kitaplaştığını biliyoruz. Bu üç sepet: 1.

Vinaya Pitaka : Budist cemaatin (Sanga) mabette ve günlük yaşantılarında neler yapmaları gerektiği üzerine kuralların anlatıldığı disiplinler sepetidir.

2.

Sutta- Pitaka : Buda’nın konuşmaları, nasihatleri ve müritlerinin aktarımlarından oluşan öğretiler sepeti.

3.

Abhidamma Pitaka: Budizm’in doktrininin, Felsefi düşüncesinin temellerinin açıklandığı, doktrinler sepetidir.

Resim 7.6: Buda’nın meditasyon halinde iken bağdaş kurmuş heykeli (http://html.rincondelvago.com/budismo_25.html)

(http://anuradhagoyal.blogspot.com/2011/04/magical-mumbai-ivglobal-vipassana.html)

139







Resim 7.7: Tibet Dalaylama Tapınağında secde halinde bir Budist (http://everydayexilephotojournalism.blogspot.com/)

Budizm’de ibadetin şeklen benzerliğini diğer dinlerle karşılaştıralım.

UZAK DOĞU KÖKENLI DİNLER Konfüçyanizm Kuruluşu ve Özellikleri MÖ 6. yüzyılda Çinli bir filozof Konfüçyüs (Kung Fu Tzu) (MÖ 551-479) tarafından kurulmuş bir dindir. Çin milli dinleri arasındadır. Çin, Kore, Japonya ve Vietnam bölgesinde insanlar tek bir inanca inanmamaktadırlar. Günlük yaşantısında Konfüçyanist uygulamalara yer verirken, düğün veya cenaze gibi durumlarda Taoist veya Budist inanç ve uygulamaları devreye girmektedir. Bu herkesin normal karşıladığı bir durumdur. Bu sebeple bölgede var olan inançların inananlarını net bir şekilde tespiti mümkün olmamaktadır. Tarihsel geçmişi ve kültürel birikimi en zengin olan toplumlardan birisi olmasına rağmen Çin, Konfüçyüs’ün ortaya çıktığı dönemlerde sosyal ve kültürel sıkıntılar içerisindedir. Çinli filozof, bu sıkıntılara çözüm arayışını geçmişte olduğu gibi atalara saygının hakim olduğu, geleneğin ön plana çıkarıldığı bir yaşamın kurulması gerektiği düşüncesi ile ilkelerini ve felsefesini yönetime ve topluma aktarmış, bu ilkeler zamanla din halini almıştır. Konfüçyüs, Çin’in Lu eyaletinde, soylu bir ailede dünyaya gelmiştir. Ondokuz yaşında evlenmiş, bir kızı ve birde oğlu vardır. Konfüçyüs çocukluğundan itibaren iyi bir eğitim almış, mabetlerin kütüphanelerinde ve daha sonraları da arşivlerde çalışmış, Çin tarihi ve geleneğine hakim bir kişidir. Yirmi yaşından itibaren ders vermeye başlamış, şöhreti kısa sürede yayılmıştır. O’nun bu başarısının temelinde yatan eskilerin hikmetini yeniden yorumlamak ve bunu öğretme çabası yatmaktadır. Konfüçyanizm’de aile ve akrabalık bağları son derece önemlidir. Ahlaki anlayışın anlatımı yöneticiler için idare sanatı, soylular için siyasi ahlak, halk içinse geleneğe bağlılık şeklinde ifade edilmektedir. Bu ahlaki sistem milleti siyasi otoritenin kontrolünde huzura kavuşturmak için kurulmuştur. Konfüçyüs’e göre mükemmel erdeme ulaşabilmenin yolu; Ağırbaşlı olmak, samimi olmak, cömert olmak, doğruluk ve nezaketten geçer. Konfüçyüs insanın düzenli bir hayat sürdürebilmesi için yaşantısının her aşamasında ifrat ve tefritten uzak, orta yolu tutması gerektiğini, iyiliğin iyilikle, kötülüğün ise adaletle karşılık bulması gerektiğini 140







söylemiştir. Adaletin gerçekleşmesinde amirlere büyük görev düşmektedir. Amirlerin uyması gereken husus halkın güvenini kazanmasıdır. Ülkesini ahlaki erdemlerle yöneten amir, halkını doğruya iletecektir.

Tanrı Anlayışı: Konfüçyanizm Çin kültür ve tarihine ait inanç ve ibadetler birliğidir. Çin tarihinde yüce tanrı olarak “Tien” adı verilen ve Göğün efendisi olarak ifade edilen “Gök Tanrı” anlayışı yaygındır. O’nun altında görülmeyen varlıklar dünyası, cinler, periler ve en altta ataların ruhları bulunur. “Tien” evreni ve insanlığı yarattıktan sonra kenara çekilmiş bir tanrı değil, insanın kaderi ile ilgilenen, onun mutluluğunu isteyen bir tanrıdır. Konfüçyüs ‘içimdeki erdemi gök üretti’ der. Bu söz Konfüçyüs’ün “Tien” tarafından görevlendirildiğinin ifadesidir.

http://beijingconfuciustemple.com/wp-content/uploads/2011/06/621.jpg)

Kutsal Metinler: Konfüçyüs dini konulara pek değinmemiş, genelde “atalar kültü” ne dayalı Çin inanç ve davranışlarını yeniden yaşanılır hale getirmek için arşivlerde karşılaştığı eski Çin metinlerini revize etmiş ve bunları da öğrencilerine sözlü olarak aktarmıştır. Ölümünden sonra bu konuşmalar öğrencileri tarafından yazıya geçirilmiştir. Konfüçyanizm’in kutsal metinleri iki guruptur. Bunlar “Beş Klasik” ve “Dört Kitap” tır. Beş Klasik:

1- Tarih Kitabı : Çin Tarihine ait bilgiler bulunur. 2- Değişiklikler Kitabı: Mistik ve metafizik olaylar aktarılır. 3- Şiirler Kitabı: 305 tane şiirsel anlatımın bulunduğu bölüm. 4- Törenler Kitabı : İbadetler, ayinler ve törenler hakkında bilgi verilir. 5- Güz ve Bahar Kitabı : İlkbahar ve Sonbaharla ilgili olaylar anlatılır.

Dört Kitap:

1- Konfüçyüs’ün vaazları. 2- Mensiyüs’ün sözleri : Öğrencisi Mensiyüs’ün anlatımlarını içerir. 3- Orta yol doktrini : Her konuda aşırılıktan kaçınma yolları anlatılır. 4- Büyük Bilgi : Hakikati kavrama için hazırlanan rehber.

(http://vashtijoseph.files.wordpress.com/2008/04/cao-dai-templevietnam-25.jpg)

Taoizm Kuruluşu ve Özellikleri Taoizm tabiatla ilgili çok güçlü eğilimlere sahip Çinli münzeviler arasında gelişen inançlar ve uygulamalara verilen bir isimdir. Çin dinleri arasında yer alır. Kurucusu MÖ 6. yüzyılda yaşayan ve uzun süre sarayda arşiv memurluğu yapan Lao-Tzu’dur. Çin, Japonya, Kore ve Güneydoğu Asya civarlarında yaygın olan Taoizm’in dünya nüfusundaki yeri % 0,1 civarındadır. Taoizm’in kökenleri kehanet ve tabiat ruhlarına, ibadetleri ise eski Çin kültür ve mirasındaki dinsel uygulamalara dayanır. Taoizm’in dünya görüşü Çin’de yaygın olan Yin ve Yang anlayışı üzerine şekillenmiştir. Yin ve Yang dünyada bugün var olan gelmiş geçmiş tüm bilgi kaynaklarının temelinde görünebilen, karşıt kutupları ve bu kutupların birbiriyle olabilecek her türlü ilişkisini ortaya koymaya çalışır. 141







Taoizm’de hayatın gayesi sükûnettir. “Wu-vey” denen bu prensipte, İnsan harekete geçmeden önce sakin olmalı, hiçbir şey söylemeden dengeyi kavramalıdır. Tabiat kanunları her zaman mükemmeldir ve tabiat da daima güzeldir. İnsan tabiatın sesine kulak vermelidir. Yoksa bu kanunlara müdahale ederek bu güzellikleri icraatlarıyla değiştirmemelidir. Lao-Tzu’ya göre dünyadaki tüm fenalıklar, ihtiraslar, karışıklıklar hep öğrenilen şeylerden kaynaklanmaktadır. İnsan kendini dinleyerek kendi kalbini okuma yolunu bulmalıdır. Ancak o zaman hakikat kavranır ve ezeli erdem kazanılır. Taoizm’de ruh ölümsüzdür. İyiliklerle dolu bir yaşam sürenlerin Tao ile beraber olacağına inanılır. Örnek insan; iyi, merhametli, sadık, dürüst ve mütevazı olmalıdır

Tanrı Anlayışı Taoizm’de panteist bir tanrı anlayışı karşımıza çıkar. Lao-Tzu’ya göre yeryüzündeki her şey hatta evren Tanrı’nın bir parçası olarak düşünülmektedir. Tanrı her şeydir ve her şey Tanrı’dır. Tanrı insanın dünyasında, nesnelerde ve tabiatta her yerde varlığını gösterir. Lao-Tzu’nun, Tao olarak isimlendirdiği Tanrı görülmez, işitilmez ve kavranılmaz. O, ezeli ve ebedidir. O, her şeyin kaynağıdır, her şeyi yaratan ve besleyendir. O’nun hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Taoist ahlak anlayışının temeli mistiktir. Dünyaya meyle karşı çıkan zahidane yaşayış ön plandadır. İnsanın vazifesi her şeyin kaynağı ve yaratıcısı olan Tao’yu övmesi ve yüceltmesidir. Lao-Tzu sağlığında Tao’dan Bir, Bir’den iki (Yin ve Yang), ikiden üç (Yin,Yang ve Nefes), üçten de evrenin yaratıldığını ifade etmiştir. Fakat daha sonraları Budizm’in de etkisi ile evrenin tanrılarla dolu olduğu anlayışı gelişmiştir.

Kutsal Metinler Lao-Tzu, seçilen ve gidilen “yol” anlamına gelen “Tao” kavramı üzerine düşüncelerini, Çin’in geçmiş kültürel birikiminden de istifade ederek kitabı “Tao-te-King” de toplamış bu kitap daha sonra talebesi Chuang-Tzu’nun da ilaveleri ile Taoist doktrini barındıran kutsal kitap olarak kabul görmüştür. Tao-te-King, Tao ve te hakkında seksen bir bölümün bulunduğu bir kitaptır. Kitap Tao dışında felsefi ve metafizik konuları anlatırken oldukça mistik bir dil kullanmıştır. Bu sebeple Taoist olmayanların anlamasının zorluğu sıklıkla ifade edilir.

Yin ve Yang’ın ifadesi aynı zamanda Taoizm’in sembolüdür.

Resim 7.8 : Lao-tzu'nun Quanzhou'daki heykeli (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/dd/Statue_of_Lao_Tzu_in_Quanzhou.jpg)

142







Resim 7.9 : Taoist din adamları ibadet anında

      

        


Çin Dinlerinin özellikleri nelerdir?

Şintoizm Kuruluşu ve Özellikleri Şintoizm Japon milli dinidir. Şinto kelimesi “Tanrıların yolu” demektir. Japonlar’ın en eski dönemlerden itibaren sahip oldukları inançlarının reforme edilmesi ile ortaya çıkan bir dindir. Şintoizm diğer inançlara karşı müsamahalı olduğu için Japon halkı Şintoizm yanında Budizm ve Taoizm’e de bağlı bir yaşam sürmektedir. Şintoizm kurucusu olmayan bir dindir. Üç dönemde incelenir. Bu dönemler; 1.

En eski dönemlerden Budizm 'in Japonya'ya girişine kadarki dönem (MS 552).

2.

Budizm, Şintoizm mücadelesinin arttığı 9.yüzyıla kadarki dönem.

3.

Şintoizm'le Budizm'in birbirinden ayrıldığı, 12-19. yüzyıllar arası dönem.

Şintoizm’de geleneksel animist anlayışın tesiri ile ruhlar büyük bir öneme sahiptir. Ruhlar “kami” olarak ifade edilir. Kami, insanın kavrayabileceği en üstün varlık demektir. Ruh insanın ölümünden sonra yaşantısını devam ettirir. Ata ruhları yakınlarını kollama ve gözetmeye devam ederler. Ölen herkes kami olur. Fakat her ruh tanrı olamaz. En büyük tanrı Güneş Tanrıçası Amaterasu’dur. Bu sebeple Güneşin doğuşunu izlemek bir Şintoist’in en önemli dini görevidir. Şintoistler için temizlik çok önemlidir. İbadet öncesi evde veya mabette her Şintoist önce temizlik yapar, sonra özenle süslenmiş ev mihrabında veya mabette işine başlamadan önce duasını yaparak günlük meşguliyetine geçer. Japonya’da yüz bin kadar mabet olduğu söylenir. Mabette ibadet din görevlilerinin gözetiminde gerçekleştirilir. Din görevlisine kannuşi denir. Kannuşi’ler özel okullarda yetiştirilirler. Din görevlilerinin evlenmesinde bir sakınca yoktur. Dinî ayin dışında sivil giyinirler. Günlük hayatlarında mabetteki görevlerinin yanında öğretmenlik, memurluk gibi işlerde çalışırlar. Günümüzde Japonya’da Şintoizm’den çıkmış birçok mezhep vardır. Bunlar eğitim, sağlık ve sosyal yardım konularında devletin de desteklediği hareketlerdir. Önde gelenleri Tenrikyo ve Konkokyo mezhepleridir.

143







Tanrı Anlayışı Şintoizm’de “Kami” kelimesi Tanrı ve ruhlar için kullanılır. Japonya’da tanrıların sayısı milyonlarla ifade edilir. Dağ, ırmak, ağaç, gök gürültüsü, rüzgar ve ateş ilahları olduğu gibi her çeşit meslek sahibinin de ilahı vardır. Hemen her nesne bir ilaha bağlanmıştır. Bu yönüyle Tanrı anlayışında politeizm hakimdir. Japonya’da sekiz milyon tanrının varlığından söz edilir. Bunların en büyüğü Güneş Tanrıçası Amaterasu’dur. Sembolü Aynadır. İmparator da Güneş Tanrıçasının oğlu, dünyanın ilahıdır. Japonya’da Politeizm yanında geleneksel inançların tesir ettiği animist tanrı inancı da kendini gösterir. Şintoizm’de dünya gök, yer ve yer altı olmak üzere üç tabakadan meydana gelmiştir. Tanrılar bu tabakalardan gök ve yerde bulunurken yer altında ölüler ve devlerin bulunduğuna inanılır. Şintoistlere göre Japonya’daki adalar Tanrıların evliliği ile oluşmuştur.

Kutsal Metinler Şintoizm 'in kutsal metinleri ikidir: 1.

Kojiki : Dünyanın yaratılışından 628 yılına kadarki Japonya’nın tarihinin anlatıldığı eser sözlü aktarılırken 712 yılında yazıya geçirilmiştir. Üç cilttir.

2.

Nihongi : Bir nevi Kojiki'nin yorumudur. En eski tarihli resmi metin özelliğine sahiptir. Japonya’nın resmi tarihidir. Devlet hizmetlerinde görev alanların uyması gereken kurallar, törenler ve bayramlar, mabetler ve ayinlerden bahsedilen otuz ciltlik eser 720 yılında tamamlanmıştır

Konfüçyanizm,Taoizm ve Şintoizm konusunu ayrıntılı öğrenmek için Ekrem Sarıkçıoğlu’nun Fakülte Kitabevi tarafından basılmış olan “Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi” (2002) kitabını okuyabilirsiniz.

144







Özet inancı oturtmuştur. İnsanın kurtuluşu dünyaya bağlı olmadan çalışmak ve ibadet etmekten geçer. Sihler için Amritsar’daki Altın Tapınak ibadet merkezidir. Kutsal metinleri Adi Grant’dır. Sihler alkol ve tütünden uzak bir yaşam sürerler. Saçlarıyla tanınırlar. İki mezhebe ayrılmıştır. Narak’a tabi olanlar ve Khalsa’ya tabi olanlar.

Günümüzde yeryüzünde yaklaşık 6,5 milyar insan yaşamaktadır. Bunların hemen hepsi bir inanç etrafında toplanmış durumdadır. Bu toplumların inançlarını inceleyen Dinler Tarihi, dinleri coğrafi konumlarına göre; “Hint ve Uzakdoğu Kökenli Dinler” ve “Ortadoğu Kökenli Dinler” şeklinde iki gruba ayırmaktadır. Bu ünitede Hint Kökenli Dinlerden Hinduizm, Caynizm, Sihizm ve Budizm ile Uzakdoğu Kökenli Dinlerden de Konfüçyanizm Taoizm ve Şintoizm’den, bu dinlerin ortaya çıkışı, kurucuları, özellikleri, tanrı anlayışı ve kutsal metinleri ile günümüzdeki durumları hakkında bilgi verilmiştir.

Budizm, MÖ 6. yüzyılda Hinduizm’in Kast sistemi ve Tenasüh anlayışına karşı çıkan Sidharta Gautama Buda tarafından kurulmuştur. Budizm’de hedef Nirvana’ya ulaşmaktır. Bir Budist bunun için dünyaya meyletmeden, arzu ve isteklerini dizginleyerek, acı ve ızdıraplara tahammül ederek, dünyayı terk ederek yaşamalıdır. Budist topluluğa “Sanga” denir. İbadethanelerine “Pagoda” denir ve kutsal metinleri Pitakalar’dır. Budizm, ferdi kurtuluşu hedef alan “Hinayana” ve toplu kurtuluşu benimseyen “Mahayana” olmak üzere günümüzde iki mezhebe ayrılmıştır.

Tarihsel olarak günümüzde en eski geçmişe sahip bir din olan Hinduizm, Hint yarımadasında yaşayan halkın kültürel ve sosyal özelliklerinin dinsel değerlerle birleşmesi sonucu ortaya çıkan, yaklaşık 1 milyar inananı ile de dinler arasında önemli bir konuma sahiptir. Hinduizm’de “karma” ve “tenasüh” anlayışı önemlidir. Ayrıca “Kast sistemi” sosyal yapılanmanın inançla birleşmiş önemli bir görüntüsüdür. Toplum dört gruba ayrılmıştır. İnsanın kurtuluşa ulaşması bu dünyada yaptığı işler sonucu elde ettiği Karmik birikime göre bir sonraki hayatında bir üst kastta yer alması ile mümkündür. Hinduizm’in kutsal metinleri Vedalar’dır. Vedalara göre tanrı tektir. Fakat günümüzde politeist bir tanrı anlayışı yaşantıda yerini almıştır. Bu tanrıların en büyüğü Brahma’dır.

Konfüçyanizm, Çin tarihi ve kültürünün MÖ 6. yüzyılda Konfüçyüs tarafından düzenlenmesi ile oluşan dindir. Yüce tanrı olarak “Tien” görülür. “Atalar Kültü” hakimdir. Kutsal metinleri beş klasik ve dört kitaptır. Taoizm, MÖ 6.
yüzyılda Çin’de ortaya çıkan bu inancın kurucusu Lao Tzu’dur. Zahidane yaşayış inancın temelini oluşturur. İnsanın arzu ve isteklerini dizginlemesi, dünyayı terk etmesi ve tam bir sükunet içinde sakin bir hayat (Wu-vey) sürmesi hedeflenmiştir. Lao Tzu’ya göre ezeli ve ebedi olan, gözle görülmeyen hiçbir şeye ihtiyacı olmayan “Tao” isimli bir tanrı vardır. Kutsal metinleri Tao-te-king’dir.

Hinduizm’in yeniden doğuş anlayışından kurtulmayı hedefleyen Cayinizm, Vardhamana Cinata’nın MÖ 6. yüzyılda kurduğu bir dindir. Zahidane yaşayış ön plana çıkartılmıştır. Bir Cayinist, dünyevi arzu ve isteklerden uzak durmalıdır. Ahimsa’ya uygun tarzda hiçbir canlıya zarar vermemelidir, şiddeti yok etmelidir. Cayinizm’de iki mezhep vardır: “Svetambaras” ve “Digambaraslar”. Kutsal metinleri Agama ve Sidanta’dır.

Şintoizm, Japon milli dinidir. Japonların en eski dönemlerden itibaren olan inançlarının düzenlenmesi ile ortaya çıkmıştır. Şintoizm’de geleneksel animist anlayışların tesiri çok fazladır. Ata ruhlarının (Kami) yaşantılarını sürdürdüğüne inanılır. Politeist tanrı anlayışı hakimdir. En büyük tanrı Güneş Tanrıçası Amaterasu’dur. Kutsal metinleri Kojiki ve Nihongi’dir.

Sihizm, 15. yüzyılda Hinduizm ile İslam inancının karışımı ile oluşmuş bir dindir. Kurucusu Guru Narak, Tanrı birliği üzerine bu

145







Kendimizi Sınayalım 1. Aşağıdaki dinlerden hangisi Hint kökenli değildir?

6. Tüm canlılara karşı nazik davranılmasını ve şiddet uygulanmamasını benimseyen anlayışa Cayinizm’de ne denir?

a. Hinduizm

a. Nirvana

b. Budizm

b. Ahimsa

c. Cayinizm

c. Yoga

d. Sihizm

d. Pagoda

e. Şintoizm

e. Karma

2. Hinduizm’de “yapılan işler sonucu elde edilen kazanım veya kayıplara” verilen ad nedir?

7. Aşağıdakilerden hangisi Sihizm için yanlıştır?

a. Karma

a. Tanrının Birliğine inanırlar.

b. Tenasüh

b. Kast sistemine karşıdırlar.

c. Nirvana

c. Kurucusu Guru Nanak’tır

d. Veda

d. ‘Altın Tapınak’ ibadet merkezidir.

e. Yoga

e. İnsanın Kurtuluşu Nirvana’da gerçekleşir.

3. Aşağıdakilerden hangisi Hinduizm’in kast sisteminde yer almaz?

8. İçinde ibadethanenin, misafirhanenin, toplantı salonlarının bulunduğu bir tür külliye görevi olan Budist yapılarına ne denir?

a. Brahminler

a. Nirvana

b. Kşatriyalar

b. Mahayana

c. Vaisyalar

c. Vihara

d. Sudralar

d. Hinayana

e. Paryalar

e. Vaisya

4. Aşağıdakilerden hangisi Hinduizm’in kutsal metinlerinden biri değildir?

9. Konfüçyanizm’in kurucusu kimdir?

a. Veda

a. Sidharta Gautama Buda

b. Upanişadlar

b. Vardhamana Cinata

c. Brahmanalar

c. Kungfu-Tzu

d. Aranyakalar

d. Lao-Tzu

e. Tripitaka

e. Guru Nanak

5. Cayinizm’in doktrinlerinden oluşan ve 45 bölümden oluşan kutsal metni aşağıdakilerden hangisidir?

10. Aşağıdakilerden yanlıştır?

Şintoizm

için

a. Şintoizm Japon milli dinidir.

a. Veda

b. Şinto kelimesi “Tanrıların yolu” demektir.

b. Upanişadlar

c. Kurtuluş Nirvana’ya ulaşarak elde edilir.

c. Brahmanalar

d. Ata ruhlarının yaşadığına inanılır ve Kami olarak isimlendirilir.

d. Adi Grant e. Agama ve Sidanta

e. En büyük Tanrı ‘Amaterasu’dur. 146




hangisi




Güneş

Tanrıçası

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. e Yanıtınız yanlış ise “Hint Kökenli Dinler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Hinduizm’de sosyal tabalaşmanın kazandığı bir dinsel yapı görülmektedir. Buna Kast sistemi denilir. Kast sistemi ekonomik bir oluşum değildir. En alt kastta bulunan zengin olabilir. Kastlar Dört sınıfa ayrılır:

Sıra Sizde 1

2. a Yanıtınız yanlış ise “Hinduizm’in Kuruluşu ve özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

1-Brahminler, 2-Kşatriyalar,

3. e Yanıtınız yanlış ise “Hinduizm’in Kuruluşu ve özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

3-Vaisyalar, 4-Sudralar

Sıra Sizde 2

4. e Yanıtınız yanlış ise “Hinduizm’in Kutsal metinleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Cayinizm’in doktrininde hedef Hinduizm’deki reenkarnasyon (yeniden doğuş) anlayışından kurtulmaktır. Bunun için zahidane yaşayış öne çıkarılmış, çilekeş bir hayat tarzı benimsenmiştir.

5. e Yanıtınız yanlış ise “Cayinizm’in Kutsal metinleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 3

6. b Yanıtınız yanlış ise “Cayinizm’in Kuruluşu ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Nirvana, Budizm’in hedefi, en temel kavramı ve diğer inançlardan farklılığını oluşturan bir terimdir. Nirvana, dünyaya meyletmeyen, arzu ve isteklerini dizginleyen, acı ve ızdırablara tahammül eden, hakikat bilgisini kavrayan kişilerin ulaşacakları zirvedir. Nirvana’ya ulaşmak için arzu ve ihtirasın yok edilmesi, kötü huy ve davranışların bırakılması gerekir. Kişi Nirvana’ya ulaşınca tenasüh denilen ruh göçünden, hayatın sonsuz tekrarlanan döngüsünden kurtulacaktır.

7. e Yanıtınız yanlış ise “Sihizm’in Kuruluşu ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 8. c Yanıtınız yanlış ise “Budizm’in Kuruluşu ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “Konfüçyanizm’in Kuruluşu ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 4

10. e Yanıtınız yanlış ise “Şintoizm’in Kuruluşu ve Özellikleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

Çin Dinleri Konfüçyanizm ve Taoizm’dir. Her ikisi de Çin milli dinidir. Çin tarih ve kültürüne dayalı olarak şekillenmiştir. Konfüçyanist ahlak anlayışının temeli dünyadaki ilişkiler ve davranışlardır. Yüksek erdemlere sahip insanların yetiştirilmesi hedeflenmiştir. Taoizm’de ise ahlak anlayışının temeli mistiktir. Dünyaya meyle karşı çıkan zahidane yaşayış ön plandadır.

147







Yararlanılan Kaynaklar Adam B.- Katar M. (2006-2007). Dinler Tarihi, Eskişehir: A. Ü. Açıköğretim Fakültesi Yayınları.

Heyet (2007). Yaşayan Dünya Dinleri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

Aras A. (2012). Dival Yayınları.

Konfüçyüs (1990). Konuşmalar, (Çev. M. Özerdim), Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Dinler Coğrafyası, Konya:

Aydın, M. (2010). Anahatlarıyla Dinler Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat.

Sarıkçıoğlu E. (2000). Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta: Fakülte Kitabevi Yayınları.

Aydın, M. (2005). Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: Din Bilimleri Yayınları. Aydın, M. (2008). Dinler Tarihine Giriş, Konya: Din Bilimleri Yayınları.

Schimel, A. (1955). Dinler Tarihine Giriş, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.

- (1999). Dinler Tarihi Araştırmaları (II), Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları.

Tümer, G.- Küçük, A. (1997). Dinler Tarihi, Ankara: Ocak Yayınları.

Eliade, M. (1997). Dinler Tarihi Sözlüğü, (Çev. A. Erbaş), İstanbul: İnsan Yayınları.

(1985). Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları

Erengil, C. (2004). Budizm, İstanbul: İnsan Yayınları.

Yitik, A. İ. (2005). Hint Dinleri, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları.

Güç, A. (2005). Dinlerde Mabet ve İbadet, İstanbul: Ensar Neşriyat.

Yitik, A. İ. (1996). Hint Kökenli Dinlerde Karma İnancının Tenasüh İnancıyla İlişkisi, İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.

Gündüz, Ş. (1998). Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları.

148







İslam







8










Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Ortadoğu kökenli dinlerini tanımlayabilecek, Mecusilik, Sabiilik kavramlarını tanımlayabilecek, Hristiyanlık ve İslamiyet kavramlarını açıklayabileksiniz.

Anahtar Kavramlar Yahudi

Katolik

İsrailoğulları

Protestan

Mecusi

İncil

Sabii

İslam

Tora

Kuran

Hristiyan

İçindekiler


Giriş




Yahudilik




Mecusilik




Sabiilik




Hristiyanlık




İslamiyet

150







Ortadoğu Kökenli Dinler GİRİŞ Ortadoğu, Dinler Tarihi araştırmalarında önemli bir konumdadır. Yahudilik, Mecusilik, Sabiilik, Hristiyanlık ve İslamiyet burada ortaya çıkmıştır. Günümüzde dünya nüfusunun yarısından fazlası bu bölgede ortaya çıkan inançlara inanmaktadır. Ortadoğu’nun İnanç çeşitliliği ve kültürel zenginliği tarih boyunca bu inançların birbirlerini dini, siyasi ve sosyal açıdan etkilemelerine de sebep olmuştur. Bu ünitede anlatılacak olan dinler, inananı açısından değerlendirildiğinde Yahudiler yaklaşık 20 milyon, Mecusiler üçyüzbin, Sabiiler otuz bin, Hristiyanlar 1,8 milyar, Müslümanlar ise 1,3 milyar kadardır. Bu ünitede, dinlerin tarihsel olarak en önce tarih sahnesinde görülen Yahudilik, ardından Mecusilik, Sabiilik ve Hristiyanlık’tan en son olarak ta İslamiyet’ten bahsedilecektir. Bu dinlerin Kuruluşu, özellikleri, inanç ve ibadetleri ile kutsal metinleri hakkında bilgiler verilecektir.

YAHUDİLİK Yahudiliğin Tarihçesi Yahudilik tarihi Hz. İbrahim ile başlatılmaktadır. Hz. İbrahim günümüzde Basra yakınlarında Sumerlilerin bir şehri olan Ur’da doğmuştur. Sumerliler putperestti ve çok tanrılı bir inanca bağlıydılar. Sumer Tanrıları yeryüzünde yaşayan insan suretinde, insanüstü güçlere sahip tanrılardı. Hz. İbrahim’in inandığı ve anlattığı din ise her şeyi gören gözeten, tek ve görünmeyen bir tanrı anlayışını telkin ediyordu. Hz. İbrahim Tevrat’ın anlatımına göre Ur şehrinden çıkmış, ailesiyle Harran bölgesine gelmiş, oradan Kenanlıların yaşadığı Kudüs civarlarına gelmişlerdir. Bölgedeki kuraklık sebebiyle bir süre Mısır’a gidip orada hayvancılık yaptıktan sonra tekrar Kenan diyarına göç eden Hz. İbrahim ve ailesi artık burada yerleşik hayata geçmiştir. Hz. İbrahim ve eşi Sare’nin yaşları ilerlemiş olmasına rağmen çocukları olmamıştır. Sare’nin de ısrarı ile cariyesi Hacer ile evlenen Hz. İbrahim’in İsmail adlı ilk çocuğu olmuştur. Aynı dönemde Sare’den de İshak adlı ikinci bir oğlu olmuş, Sare’nin kıskançlığı sebebiyle Hacer ve İsmail Hz İbrahim tarafından Mekke’ye götürülmüştür. Daha sonraki dönemlerde İsmail Arapların atası olmuş, İshak ta Yahudilerin atası olarak kabul edilmiştir. Tevrat’a göre Yahudilerin nesli İshak’tan itibaren oğlu Yakub ile devam etmiştir. Hz. Yakub İsrail ünvanı verilen ve bu yönüyle öne çıkan bir peygamberdir. Bu topluluğa İsrailoğulları denmesinin sebebi de Hz. Yakub’a verilen bu sıfat sebebiyledir. Hz. Yakup’un on iki çocuğu vardır. Bunlardan en çok sevgi beslediği Yusuf’tur. Kardeşlerinin bu sevgi karşısındaki kıskançlıkları neticesinde Yusuf kuyuya atılmıştır. Oradan geçen bir kervan Yusuf’u Mısır’a götürmüş ve firavunun sarayında görevli Potifar’a satmıştır. Potifar’ın karısı Yusuf’a aşık olmuş, ilgisine karşılık göremeyince iftira ederek Yusuf’u hapse attırmıştır. Hapisteyken firavunun bir rüyasını yorumlayan Yusuf, hapisten çıkartılmış ve firavunun yanında ekonomi, tarım ve ziraatla ilgili işlerden sorumlu bir konuma getirilmiştir.

Yahudilik’te “İsrail, İbrani ve Yahudi” terimlerinin anlamları nedir? 151







Yusuf Filistin bölgesindeki ailesi ve kavmini Mısır’a almış, sosyal sıkıntılara sebep olan barbar Hiksoslar ile yerli Kıptiler arasında mümbit bir araziye İsrailoğullarını yerleştirmiştir. Böylece sosyal problemlerin çözümü yanında ziraat ve hayvancılıkta iyi konumda olan Yahudiler sayesinde Mısır ekonomisinde de iyileşmeler gerçekleştirmiştir. Fakat Hz. Yusuf’tan sonraki dönemlerde Mısır tahtına geçen firavunlar İsrailoğullarını yeniden köleleştirmiş, dört yüz yıl Mısır’da eğitimsiz köle bir topluluk olarak yaşamışlardır.

Bu konuda daha ayrıntılı bilgi için Ali Sayı’nın, İz Yayınları tarafından basılmış olan “Firavun ve Haman Karşısında Hz. Musa”, (1992) adlı kitabını okuyabilirsiniz. Yahudiler Mısırda köle olarak yaşarken Mısır firavunu bir rüya görmüş ve rüyasını kahinlere yorumlatmıştır. Kahinler; yakında İsrailoğulları arasında bir erkek çocuğun dünyaya geleceğini ve bu çocuğun kendisini tahtından indireceğini söylemişlerdir. Firavun bunun üzerine İsrailoğullarından doğan tüm erkek çocuklarının öldürülmesi emrini vermiştir. O yıl doğan Musa’yı annesi ölüm korkusu ile bir sepette Nil nehrine bırakmıştır. Firavunun kızı tarafından bulunan sepetteki sevimli çocuk, dönemin en güçlü imparatorluğunun sarayına alınmış ve firavunun çocuğu ile beraber aynı ortamda yetişmiş, aynı eğitimi almıştır. Bir gün şehirde gezerken Musa, bir Mısırlı ile İsraillinin kavga ettiklerini görmüş ve aralarını ayrıştırmak isterken Mısırlının ölümüne sebep olmuştur. Bunun üzerine Mısır’ı terek etmiş, Medyen’e gitmiştir. Medyen’de Şuayp (Tevrat’ta Yetro) peygamberin yanında uzun yıllar çalışmış, O’nun kızı ile evlenmiştir. Medyen’de iken Musa’ya peygamberlik verilmiş ve kavmini Mısır’dan çıkarması emredilmiştir. Hz. Musa görevlendirme sonrası Mısır’a gelmiş ve firavundan İsrailoğullarını serbest bırakmasını, Mısırdan çıkışlarına izin vermesini istemiştir. Fakat Mısır ekonomik hayatında ve sosyal yapılanmasında küçümsenemeyecek boyutta katkısı olan bu köle toplumun çıkmasına izin vermek Mısır’ın çöküşünü hazırlayacağı için firavun Hz. Musa’nın isteğine birçok defa karşı çıkmıştır. Tevrat’ta ve Kur’an’da her seferinde Hz. Musa tarafından mucizeler gösterildiği fakat firavunun kararını değiştirmediği felaketlerin bu yüzden mısırlıların başına geldiği ifade edilir. Nihayetinde Firavunun kendi çocuğunu kaybetmesi sonrası İsrailoğullarının çıkışına izin verişi ile Hz. Musa kavminin başında Mısırdan Sina yarımadasına doğru yönelmiştir. Daha sonra pişman olan firavun da onları takip etmiştir. Bu konuda Tevrat ve Kur’an’daki anlatımlarda paralellik vardır. Hz. Musa ve kavmi Kızıldeniz’e gelince deniz yarılmış ve Hz. Musa kavmi ile açılan yoldan Sina Yarımadasına doğru ilerlemiştir. Ardından köklerini kurutma hevesi ile denizde açılan yola giren firavun ve askerleri İsrailoğullarının karşıya geçişleri sonrasında denizin kapanması ile suda boğulmuşlardır. Sıkıntılı ve zor bir yolculuk sonrası Sina yarımadasının güney ucundaki Tur dağının eteğinde yerleşen İsrailoğulları yaşanan olayların her aşamasında Hz. Musa’ya zorluklar çıkarmıştır. Bu olaylardan birisi Hz Musa’nın otuz günlüğüne Tur dağına çıkışıdır. Bu dönemde kavmin başında kardeşi Hz. Harun bulunmuştur. Hz. Musa’nın kaldığı süreyi on gün uzatması kavmin içerisinde huzursuzluğa sebep olmuş, Mısır’daki gibi gözle görülen bir tanrı anlayışı doğrultusunda kavimden toplanan altınlarla bir buzağı heykeli yapılmıştır. Hz. Musa Tanrı tarafından kendisine verilen “On Emir” levhaları ile döndüğü zaman kavminin yeniden inkarcı bir yapıya bürünmüş olmalarına çok üzülmüştür. Kavmin verdiği bu sıkıntının arkasında aslında eğitimsiz ve köle anlayışına sahip bir toplumun var oluşu yatmaktadır. Tevrat’ta İsrailoğullarının verdikleri sıkıntı sebebiyle kırk yıl çölde kalma cezası verildiği söylenmektedir. Oysa kanaatimizce asıl sebep köleleşmiş bir toplumun Hz. Musa’nın önderliğinde eğitim alması ve iki neslin değişimi sonrası doğum ile özgürlüğü elde edenlerin oluşturduğu eğitimli ve inanan bir İsrailoğullarının oluşturulması düşüncesidir. Hz. Musa kavminin başında kırk yıl Sina çölünde peygamberlik yaptı. Görevi süresince Allah’ın vahyettiği ayetlerle On Emir levhalarını özel yapılmış Ahit Sandığı’na koymuştu. Tevrat’ta sık sık 152







vurgulanan Yahudilerin Mısır’a gelmeden önce yaşadıkları Kudüs ve civarı, Arz-ı mevut denilen kutsal topraklara Hz. Musa kavmini götürememiştir. Sina çölünün Filistin’e yakın bölgesinde, Moeb diyarında Hz. Musa yüz yirmi yaşında vefat etmiş ve oraya gömülmüştür. Peygamberliği döneminde Yahudilik itikat, ibadet, ahlak ve hukukla ilgili kurallar açısından tamamlanmıştı. Hz. Musa’dan sonra kavmin başına geçen Yeşu, İsrailoğullarını kutsal topraklara götürmüştür. Yeşu’dan sonra bir süre lidersiz kalan İsrailoğulları Samuel peygamber ve onun kral tayin ettiği Saul (Talut) döneminde çevrelerindeki yerleşik kabilelerle önemli savaşlar yaptılar. Bu savaşlarda büyük başarı gösteren Hz. Davut, İsrailoğullarının yeniden bir araya gelmesini sağlamış ve Kudüs’ü fethederek krallığını kurmuştur. Hz. Davut ile başkent Kudüs ve çevresinde ciddi imar faaliyetlerine girişilmiştir. Su kemerleri ve kanallarla şehrin alt yapısı tamamlanmış Kur’an’da belirtildiği gibi demir işleme alanında özellikle sanayi kalkınması gerçekleştirilmiştir. İnanç konusunda ise halkın birliğini sağlayacak olan bir mabet inşasına başlanmıştır. Hz. Davut’un başlattığı mabet oğlu Hz. Süleyman döneminde iken tamamlanmıştır. Kudüs’teki Moriah Dağı’nda yapılan mabet hem Hz. Süleyman’ın krallığının yönetim merkezi hem de Yahudi dininin ibadet merkezi olarak uzun yıllar faaliyet göstermiştir. Birinci Mabet Dönemi de böylece başlamıştır. İsrailoğulları Hz.Süleyman’ın yönetiminde dönemin en refah toplumu ve en zengin devleti konumuna gelmiştir. Bölgede önemli bir güç, stratejik bir merkez ve zengin bir ülke oluşu düşmanlarını da artırmıştır. Hz. Süleyman’ın vefatından sonra kuzeyde başkenti Samariye olan İsrail Krallığı ile güneyde başkenti Kudüs olan Yahuda Krallığı olmak üzere devlet ikiye bölünmüştür. Kısa zaman içerisinde İsrail Krallığının başındaki Yerobeam halkın Kudüs mabedine teveccühünü azaltmak için yaptırmış olduğu altın buzağılara tapmalarını istemiş, Tevrat’ın hükümlerini yürürlükten kaldırmış, putperest bir yaşantıyı kurmaya çalışmıştır. MÖ 722 yılında Mezopotamya’da hakim olan Asur İmparatorluğunun saldırısı ile İsrail Krallığı yıkılmıştır. Asur’lular krallığın her tarafını talan etmişler, Yerobeam’ın yaptırdığı mabedi yıkmışlardır. MÖ 587 yılında ise yine Asur krallarından Buhtunnasır (Nebukadnesar) tarafından Yahuda devleti istila edilmiş, bu sefer Kudüs mabedi yıkılmış, tüm zenginlikler ile birlikte İsrailoğulları Babil şehrine sürgün edilmiştir. Mabedin yıkılışı ile birinci mabet dönemi sona ermiştir. İsrailoğulları’nın hayatında Babil dönemi önemli izler bırakmıştır. Yaklaşık elli yıl sonra İran Kıralı Cirus tarafından Asur İmparatorluğunun yıkılması ile İsrailoğulları’na yeniden özgürlük kapıları açılmıştır. Fakat Babil’deki hayatı bırakmayıp kalanlar olduğu gibi Kudüs’e ve başka ülkelere göç edenler de olmuştur. Babil de kalan Yahudiler daha sonraki dönemlerde Yahudiliğin şekillenmesinde ve kutsal kabul edilen Talmut’un ortaya çıkmasında önemli rol oynamışlardır. Kudüs mabedi Yerubabel döneminde, MÖ 516 yılında yeniden inşa edilmiş ve ikinci mabet dönemi başlamıştır. Yahudiliğin bu dönemde milli bir din halini almasında rol oynayan şahıs Ezra’dır. Ezra, Asurlular tarafından Kudüs yakıldığı zaman yok olan Tevrat’ı yeniden bir araya getirmiş İsrailoğullarının dağınıklığı sebebiyle yok olmaları endişesi içerisinde Yahudi anne ve babadan doğmuş olma şartını getirerek etnik kimliği öne çıkartmış, ibadet ve törenleri yeniden düzenlemiştir.

Bu konuda daha geniş bilgi için Ali Osman Kurt’un IQ Kültür Sanat Yayıncılık tarafından basılmış olan “Erken dönem Yahudi tarihi: (Yahudiliğin mimarı Ezra)” ( 2007), kitabını okuyabilirsiniz. İkinci Mabet Dönemi MS 70 yılına kadar sürmüştür. Roma imparatorluğu idaresi altında Yahudiler dini ve siyasi baskıların artması ile isyan çıkarmışlardır. Kudüs Romalılar tarafından işgal edilmiş ve mabet tekrar yıkılmıştır. O günden itibaren Yahudilerin Kudüs’te mabetlerini bir daha inşa etmeleri mümkün olmamıştır. Romalılar dönemindeyken Yahudilerin mabedin yıkılmayan batı duvarına gelerek dua etmeleri günümüzde de halen uygulanan bir davranıştır. İslam fetihleri sonrası huzurlu bir yaşam süren Yahudiler Haçlı seferlerinin gerçekleştiği 13. yüzyılda bir süre sıkıntı çekseler de Selahaddin Eyyubi’nin bölgeye hakim olması ile yeniden rahat bir yaşama kavuşmuşlardır. 153







Babil’den sonra Kuzey Afrika üzerinden İber yarımadasına giden Yahudiler, Endülüs Emevileri döneminde yönetimde, sosyal ve kültürel yaşantıda önemli roller üstlenmişlerdir. Yahudi hukukunun yeniden düzenlenmesinde ve Yahudi yaşantısını Tevrat ve Talmut ışığında kaleme alan Yahudi din bilgini Maimonides (Rambam, İbni Meymun) İslam alimlerinden de ders almış eserlerini Arapça yazan bir kişidir. Maimonides için Yahudiler “Peygamberlik Musa’ya verilmeseydi kesinlikle Maimonides’e verilirdi” derler. Orta çağda Hristiyan kilisesinin dini problemleri bertaraf edemeyişi sosyal sıkıntıları artırmış siyasi kırizler baş göstermiştir. Bununla beraber Yahudi düşmanlığı da kilisenin öncülüğünde işlenen bir konudur. 11. Yüzyılda başlayan Müslümanların İber yarımadasından çıkarılması çabası 1492 yılında İspanya Kıralı Ferdinant’ın Yahudileri de çıkartması ile bölge tamamen Hristiyanlaştırılmıştır. Bu sıkıntılı dönemde Osmanlı padişahı II. Bayazıt Yahudilerin Osmanlı topraklarına yerleşmelerine izin vermiş, dini işlerin yürütüldüğü hahambaşılığı kurulmuştur. Yahudiler ülkelere göre farklılıklar olsa da Avrupa’da 20. yüzyıla kadar ciddi sıkıntılarla karşılaşmışlardır. 19ncu yüzyıldan itibaren Amerika’ya göç eden Yahudiler Yahudi kimliği ve dini ile ilgili yeni yorumlar yapmışlar ve yeni Yahudi mezhepleri ortaya çıkmıştır. Yine 20nci yüzyılın ortasında Filistin’de Birleşmiş Milletlerin öncülüğünde kurulan İsrail devleti dünyanın birçok ülkesindeki Yahudilerin buraya göç edip yerleşmelerine sebep olmuştur.

Resim 8.1: Günümüzde Kudüs’te Yahudi Mahallesinin doğusundaki, Moriah Dağı’na yapılan Mabedin sağlam kalan Batı Duvarı “Ağlama Duvarı” olarak isimlendirilmiştir.

Yahudiliğin Özellikleri Yahudiliği diğer dinlerden ayıran bazı özellikler vardır. Bunlar; Kutsal Toprak, Mabet, Seçilmişlik ve Mesih’tir.

Kutsal Toprak Hz. Musa’ya Medyen’de Şuayp a.s. yanında iken Allah tarafından verilen peygamberlik görevi esnasında kavmini Mısır’dan çıkarma emri de verilmişti. İsrailoğullarının Tevrat’taki ifadesiyle kölelikten kurtulacakları, zenginlik ve refaha kavuşacakları yer kutsal topraklar (arz-ı mevud) olarak isimlendirilmiştir. Yeşu ile geldikleri bu topraklarda Hz. Davut döneminde devletin kurulmasıyla 154







Yahudiler yerleşik hayata geçmişlerdir. Yahudiliğin ibadet ile ilgili tüm hususlar, sosyal yaşam içerisinde yer alan tüm kurumlar ve kanunlar ile kültürel hayattaki törenler tamamen kutsal topraklara göre düzenlenmiş bir Yahudi’nin kutsal topraklarda yaşaması dini hayatıyla bütünleştirilmiştir.

Mabet Yahudilik mabet merkezli bir dindir. Bu mabet yeryüzündeki herhangi bir mabet olmayıp yeri Tanrı tarafından belirlenen ve Hz. Süleyman döneminde yapılan Kudüs’teki Süleyman Mabedi’dir. Mabedin adı Bet-Hamikdaş’tır. Mabet ibadet merkezi olmanın yanında devletin yönetim merkezi olmuş, Tanrı için kesilen kurbanlar burada sunulmuş Yahudi birliği bu mabet sayesinde sağlanmıştır. Bu sebeple Asurlular ve Romalılar tarafından Kudüs’ün işgalinde yıkılan ilk yer Süleyman Mabedi olmuştur. MS 70 yılında Romalılar tarafından yıkılan mabedin batı duvarı kalıntıları günümüzde halen Ağlama Duvarı diye isimlendirilmiş ve her Yahudi’nin yılda bir kez ziyaret etmesi esası getirilmiştir.

Seçilmişlik Yahudilere göre Tanrı İbrahim, İshak ve Yakup ile bir ahit yapmış ve onların soyunu kendisi için özel bir millet olarak seçmiştir. Tanrı Tevrat’ı da seçilmiş millet olarak kabul ettiği Yahudilere vermiştir. Yahudiler tarih boyunca bu anlayışla kendilerini diğer milletlerden farklı görmüşlerdir. Seçilmişlik fikri zaman zaman diğer milletlerden üstün olduğu şeklinde de anlaşılmıştır. Kuran’daki anlatıma göre seçilmişlik inançla birleşen bir husustur. İnsanlar arasında birbirine karşı üstünlük olmayıp Allah’a inanan insanın üstün olduğu belirtilmiştir.

Mesih Hz. Davut ile kurulan kırallık Yahudilerin dini ve sosyal bütünlüğünü sağlamış Yahudiler refah ve huzur içerisinde yaşamışlardır. Asur’lular tarafından yıkılmasından sonra eski günlerin özlemi Babil sürgünü döneminde canlanmış MS 70 yılında Roma’lıların mabedi tekrar yıkması ile de Mesih beklentisi pekiştirilmiş bir duygudur. Mesih , İbranice Maşiah yağlanmış, kutsanmış kişi demektir. Beklenen Mesih, Davud soyundan olacak ve Yahudileri yeniden eski refaha kavuşturacaktır. Emunot denilen onüç maddelik iman esasları içerisinde 12. maddede Mesih’in geleceğini beklemek haktır.

Yahudiliğin Diğer Toplumlara Bakışı Yahudi hukukuna göre Yahudi olmayanlar “Nuhiler” ve putperestler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Nuhi denilen kişiler Hz. Nuh’un getirdiği esasları kabul eden toplumlardır. Yahudilerin gözünde bir Hristiyan veya Müslüman Nuhi kabul edilmektedir. Fakat Hz. İsa ve Hz. Muhammed peygamber olarak kabul edilmezler. Bir Yahudi Nuhilerle iş yapabilir, ticaret ve alışverişini gerçekleştirebilir. Fakat Nuhi kanunlara inanmayan putperestlerle hiçbir temasta bulunamaz. Nuhi kanunlar şunlardır: 1.

Putlara tapmayacaksın,

2.

Zina yapmayacaksın,

3.

Kan dökmeyeceksin,

4.

Adalete riayet edeceksin,

5.

Hırsızlık yapmayacaksın,

6.

Ana, babaya hürmet edeceksin,

7.

Boğulmuş hayvan yemeyeceksin.

155







Yahudilikte İbadet Yahudilikte sabah, öğle ve akşam yapılan günlük ibadetlerin yanında cumartesi günleri Sinagogda yapılan haftalık ibadetleri ve Yom Kippur (tövbe günü) da yapılan yıllık ibadetler vardır. İbadet esnasında Kudüs’e dönülür. İbadet (Amida) kıyama benzer bir duruş ve dua okumaktan ibarettir. Yahudilikte ibadet ferdi olarak evlerde gerçekleştirilir. Toplu ibadetler ise on iki yaşını geçmiş en az on kişinin bulunduğu Sinagoglarda yapılır. Kadınlar reformist Yahudiler dışında ibadete iştirak etmezler, Sinagogun dua salonunun dışından erkeklerin ibadetini başları örtülü olarak izlemelerine izin verilmiştir. İbadet esnasında erkekler Kipa denen bir takke takarlar. İbadetlerden önce kutsanmış suya el batırılarak yıkanır, Yom Kippur’da ise tüm vücudun yıkanması ve yeni elbiseler giyilmesi esastır. İbadet dili İbranicedir. İbadet esnasında ezbere okunan dualar yanında Tevrat rulolarından bazı pasajlarda okunarak ibadet tamamlanır. Tevrat’ta Yahudilerin yapmaları gereken üç tane bayramdan bahsedilir. Yahudilerin Mısır’dan çıkışları anısına kutlanan Mart-Nisan ayları içerisinde sekiz gün süren Fısıh bayramı, Tevrat’ın Yahudilere verilişi anısına Haziran ve Temmuz arasında kutlanan Şavuot bayramı ve Sina çölünde kırk yıl kalışları anısına sekiz gün evlerinin bahçesinde çadırda kutladıkları Sukkot bayramıdır.

Günümüzde Yahudi Mezhepleri Günümüzde Yahudiliğin önde gelen mezhepleri dört tanedir. Ortodoks Yahudilik, Muhafazakar Yahudilik, Reformist Yahudilik ve Rekonstrüksiyonist (yeniden yapılanmacı) Yahudilik. Ortodoks Yahudilik, Hz. Musa’ın getirdiği kanunlara harfiyen uyan ve mabedin yıkılışından bu yana çoğunluğu oluşturan Yahudi topluluğudur. Hem Tevrat’a hem de Talmut’a sıkıca bağlıdırlar. Bunlar geleneğe bağlıdırlar, Mesih’in geleceğine inanırlar. Reformist Yahudilik, 18nci yüzyılın sonunda Avrupa’da ortaya çıkan ve günümüzde Amerika’da yayılan bir harekettir. Cumartesi yasaklarının bazılarını kaldırmışlar, ibadette erkek ve kadın ayrımına son vermişler, geleneğe karşı çıkmışlardır. Muhafazakar Yahudilik, 19ncu yüzyılda ortaya çıkmış, ne Ortodokslar kadar katı ne de Reformistler gibi geleneği dışlayan bir yapı sergilememişler, Yahudiliğin milli yapısına sahip çıkmış, Yahudi hukukunun günün şartlarına göre değişebileceğini söylemişlerdir. Rekonstrüksiyonist (yeniden yapılanmacı) Yahudilik, 19. yüzyılın başında üniversite hocası Amerikalı Mordecai Menahem Kaplan tarafından kurulmuştur. O’na göre Yahudilik vahy edilmiş bir din olmaktan ziyade dini bir medeniyettir. Yahudiler seçkin bir millet değildir. Yahudilik Yahudi halkı arasındaki ilişki ve yaşam tarzından oluşmuştur.

Ağlama Duvarı önünde dua eden Yahudilerle ilgili görüntüler için Bakınız. http://www.themotorcyclelogs.com/2010/10/aqaba-to-lavrio-log-018-israel.html

Yahudiliğin Kutsal Metinleri Yahudiliğin Tanrı tarafından Tur dağında Hz. Musa’ya verilen On Emir’in bulunduğu levhalar ile Hz. Musa’nın bir araya getirdiği vahiylerin bulunduğu ahit sandığı Sina çölünde iken ibadet çadırının bir köşesinde ayrı bir bölümde korunmuştur. Ahit Sandığı Yahudilerin gözünde daima kutsal kabul edilmiştir. Kudüs mabedinin yapımında Ahit Sandığı içinde bir oda yapılmıştır. Mabedin yıkılmasından sonra Ahit Sandığı ve Tevrat kaybolmuş, yaklaşık 400 yıl sonra Ezra tarafından Tevrat yeniden yazılmıştır. Yahudilerin Tanah dedikleri 39 metinin bulunduğu kutsal kitabın ilk beş metnini Tevrat (Tora) oluşturmaktadır. Tanah’da Hz. Musa’ya verilen On Emir’de geçen hükümler şunlardır: 1.

Tanrı tektir. Başka ilahlar tanınmayacak,

2.

Oyma put yapmak, ve resim yapıp tapmak yasaktır, 156







3.

Tanrı adı boş yere ağza alınmayacak,

4.

Cumartesi günü kutsal gündür. O gün iş yapılmayacak,

5.

Ana ve babaya hürmet edilecek,

6.

Öldürmek yasak,

7.

Zina etmek yasak,

8.

Çalmak yasak,

9.

Komşuya yalancı şahitlik yapmak yasak,

10. Komşuya kötü gözle yaklaşmak yasak. Yahudiliğin Tanah’tan ayrı bir diğer kutsal metni de Talmud’dur. Talmud, Mişna ve Gemera olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Sözlü emirlerin, kanun haline getirilmiş ilk hali olan Mişna, dil olarak daha açık ve anlaşılır olunca ve geleneğin yazıya geçmiş halini yansıtınca Yahudiler için hayat düsturu kabul edilmiş, hayatın her alanında, tüm eğitimlerinde Mişna üzerine yoğunlaşmışlardır. Mişna altı bölümdür. MS 200’de Yahuda Ha-Nasi tarafından bir araya getirilmiştir. Babil’de kalan Yahudiler ve Kudüs’teki Yahudiler Mişna’ya dört elle sarılmış ve midraş (medrese) larda din adamlarının da yaptıkları yorumlarla eğitimlerini sürdürmüşlerdir. Babil bölgesinde yapılan yorumlar MS 500 de bir araya getirilmiş adına Babil Gemerası denilmiştir. Mişna ile birleşen Babil Gemerası’na Babil Talmud’u denilmiştir. Kudüs bölgesindeki yapılan yorumların bir araya getirilişi MS 400’de tamamlanmış ve buna Kudüs Gemerası denilmiştir. Mişna ile birleşen Kudüs Gemerası’na da Kudüs Talmud’u adı verilmiştir. Talmud içerisinde metodolojik ve tarihsel bir anlatım ve Tevrat üzerine yorumlara düzenli bir şekilde rastlanılmamaktadır. Bölgelerin geçmiş kültürel etkilerinin de izlerinin rahatlıkla görüldüğü Talmud içerisinde hukuki metinler (halakha) yanında İslam dünyasında israiliyyat denilen hikayeler, masallar ve astroloji ile ilgili bilgilerin bulunduğu metinler (aggada) de vardır. Yahudilerin hayatında 12. yüzyıl bir diğer kutsal metin Kabbala’nın kabul edildiği dönemdir. Kabbala Yahudi mistisizminin temel kaynağıdır. Kabbala gizli bilgi, hikmet, anlamlarına gelmektedir. Kabbala’nın vahiy sonucu olduğu kabul edilmektedir. Yahudiler Tanah ve Talmud’da verilmeyen yaratılışla ilgili gizli sırların Kabbala da anlatıldığını düşünürler. Sefer Yesirah’ta yaratılışla ilgili bilgilere, Sefer Bahir’de Bilgelik ve Hikmetle ilgili konulara, Sefer Zohar ise Işıklar Kitabı olup, Kurtuluş ve Kurtarıcı Mesih kavramlarına yer verilmiştir.

Yahudilikteki On Emir hükümlerini diğer inançlarla karşılaştırın.

157







MECUSİLİK Mecusiliğin Tarihçesi Mecusilik İran ve çevresinde eski dönemlerde ortaya çıkmış ve yayılmış bir dindir. Aslında İran dini durumu ile Hint dinleri arasında paralel birçok husus vardır. Arilerin İran üzerinden Hindistan’a gittikleri söylenmektedir. Hinduizm’in kutsal metni Vedalar ile Mecusiliğin kutsal metni Avesta arasındaki paralel anlatımlar bu yakınlığı ortaya koymaktadır. Mecusilik için batılı araştırmacılar Zerdüştilik demektedirler. Ateşe tapanlar olarak ifade edilir. Mecusi terimi aslen Zerdüşt anlamına gelmektedir. Zerdüşt, bu dinin kurucusunun adıdır. İran’daki eski ve bozulmuş inanç yapısını düzeltmek isteyen bir reformcu olduğu da söylenen Zerdüşt, MÖ 6. yüzyılda yaşamıştır. Zerdüşt’ün Güney Azerbaycan denilen günümüzde İran’ın kuzey kısmında yer alan bölgede doğduğu kabul edilmektedir. Eski Grek kaynaklarında Zoroaster kelimesi Zerdüşt için kullanılmıştır. “Ateş Gibi Parlayan Yıldız” anlamına gelen Zerdüşt için bazı kaynaklarda peygamber olduğu yorumları da vardır. MÖ 500’lü yıllarda Pers kıralı Cyrus ve halefi Daryus döneminde Mecusilik resmi din haline getirilmiştir. Fakat Zerdüşt monoteist (tek tanrıcı) bir anlayışı getirmiş olmasına rağmen pratikte bu inanç dualist (iki tanrı) tanrı anlayışı olarak yayılmıştır. Sosyal yaşam ve inançtaki bozukluğun düzeltilme çabası MS 3. yüzyılda Sasaniler döneminde gerçekleştirilmiştir. İran’da gerçekleştirilen dini reform I. Hüsrev’den itibaren halkın Mecusiliğe inanmaya zorlanması ile yeni bir döneme girmiştir. Kutsal metinleri Avesta bu dönemde yeniden derlenmiş ve Avesta üzerine yapılan yorumlarla Zend Avesta yaygınlık kazanmıştır. MS 6. yüzyıldan itibaren Mecusilikte zayıflamalar başlamış, Pers imparatorluğu çökme eşiğine gelmiştir. İslamiyet’in gelişinden sonra İran’ın fethi ile İran’daki Mecusilerin büyük çoğunluğu Hindistan’ın Mumbai (Bombay) şehri yakınlarına 10. yüzyılda göç etmişlerdir. Hintlilerin Pers ülkesinden gelenler anlamında “Parsi” dedikleri bu topluluk günümüzde halen Hindistan’da yaşantılarını sürdürmektedir.

Mecusiliğin Özellikleri Mecusilik’te iki Tanrı anlayışı vardır. Başlangıçta Ahura Mazda iyilik ve kötülükle bağlantılı her şeyi yaratan, gözeten ve kollayan bir konumda iken Ahura Mazda’ya iyiliklerin yaratıcısı anlamında Hürmüz, kötülüklerin ve dünyadaki bütün fenalıkların yaratıcısı olarak ta Ehrimen,Tanrı olarak kabul edilmiştir. Oysa kutsal metinleri Gatha’larda Ahura Mazda tek Tanrı olarak ifade edilmektedir. Ahura Mazda önceleri manevi bir nur olarak kabul edilirken Zerdüşt’ten sonra bu nur ateş olarak tasavvur edilmiş ve ateş kültü Mecusilik’te gelişmiştir. Ahura Mazda’nın yanında altı büyük melek bulunmaktadır. Ameşa Spentalar denen bu melekler, iyi akıl, adalet, tanrısal irade, tevazu, mükemmeliyet ve ölümsüzlük şeklinde Ahura Mazda’nın sıfatları olarak anlaşılır. Mecusiliğe göre, alemin varoluş amacı kötülük ve yalanın hakikat tarafından yok edilmesidir. Zerdüşt’e göre âlemde mücadele eden iyi ve kötü olmak üzere iki ruh vardır. İnsanoğlu bu iki ruhtan birini seçmek zorundadır. İnsan kaderini bu seçimle belirleyecektir. Ahura Mazda iyiyi seçenlerle olacaktır. Mecusilik’te ahiret inancı çok canlıdır. İslamiyet’e en yakın anlayışın sergilendiği Mecusilikte hesap gününden ve sırat köprüsünden bahsedilmektedir. Zerdüşt, vermiş olduğu vaazlarında sık sık hesap gününden söz etmektedir. Hesap verme işi kıyamet koptuktan sonra başlayacaktır. İnsanlar bu dünyadaki bedenleriyle dirileceklerdir. Ahura Mazda Mecusilerin beklediği Mehdi Saoşyant’ı yanına alarak adil bir şekilde karar verecektir. İnanışa göre mahşerde tüm inananlar sorguya çekilmeden önce tek tek ruhlar hesaba çekilecektir. Sevabı fazla olanlar “cinvat köprüsü” nden geçerek cennete, günahı fazla olanlar ise köprüden düşerek cehenneme gideceklerdir. Sevap ve günahı eşit olanlar ise bu ikisinin arasında (Arasat) kalacak, hesap gününü bekleyecektir. 158







Mecusilikte beklenen Mehdi kimdir? Mecusilik’te ibadet, mabette gerçekleştirilir. Mecusi mabetlerine Ateşgede denilir. İbadetin belirli bir günü ve vakti yoktur. Mabede giden kişi önce ellerini ve ayaklarını yıkar, ayakkabılarını çıkarır ve günahlarının bağışlanmasını ister. Mabet içerisinde mabet görevlilerinin idaresindeki kutsal ateşin önünde Avesta’dan bazı pasajlar okunur ve dua edilir, ibadet ferdidir. Fakat mabet görevlileri kutsal ateşin temizlenmesi ve korunmasını günde beş defa gerçekleştirirler. Erkek ve kız çocukları buluğ çağına geldiklerinde dini açıdan sorumluluk sahibidirler. Mecusilikte bilinen bir oruç ibadeti yerine insanın davranışlarında düşüncelerinde ve anlatımlarında yanlışa düşmemesi için dikkatli davranmasına yönelik uygulamalar vardır. Mecusiliğe göre, insanları ve hayvanları öldürmek büyük günahtır. Zerdüşt kurbanı yasaklamıştır. Her ne kadar Ahura Mazda’ya adak ve şükür kurbanını telkin etmişse de Zerdüşt’ün ölümünden sonra canlı kurban adetine geri dönülmüştür.

Mecusiliğin Kutsal Metinleri Mecusiliğin kutsal kitabı Gathalar ve Avesta’dır. Gathalar, Avesta’nın en eski bölümüdür. Gatha temiz ve pak şarkılar demektir. Zerdüşt’e ait olduğu hemen hemen tüm araştırmacılar tarafından kabul edilen Gathaların bir bölümü Avesta’nın içerisinde yer almaktadır. Avesta üzerine yapılan yorumlara Zend denilmiştir. MS 8. asırda din adamları tarafından yapılan bu yorumlar Avesta ile birleştirilmiştir. Yorumların da bulunduğu kitaba Zend Avesta denilir. Avesta beş bölümden meydana gelmektedir : 1.

Yasna : İbadet ve duaların şeklinden bahseder, Avesta’nın dil açısından en eski metnidir. Gathaların onyedi tanesi bu bölümde yer almaktadır.

2.

Vispered : Tanrısal varlıklardan bahseden kısımdır.

3.

Yaşt : Tanrıya karşı övgü ve yakarışlara yer verilmiştir.

4.

Vendidat : Şeytanlar ve büyülere karşı sergilenecek tavır anlatılır.

5.

Khordavesta : Küçük Avesta demektir. Bir yönüyle ilmihal türü bilgiler ihtiva eder.

SABİİLİK Sabiiliğin Tarihçesi Sabiilik Ortadoğu kökenli bir inançtır. Fakat Sabiilerin inançlarının bölgede var olan kültürlerle karışmış olması araştırmacıların zaman zaman yanlış yorumlamalarına neden olmuştur. Sabiiler için bazı kaynaklarda yıldıza tapanlar oldukları söylenilir. Bu konu İslam kaynaklarında özellikle tefsirlerde en çok vurgulanan husustur. Bir diğer husus Sabiilerin köken olarak Babil’deki büyü ve sihrin de hakim olduğu bir inançla bağlantılı oldukları görüşüdür. Bu görüşlerin temelinde Harranlılar bulunmaktadır. Harranlılar tarihte yıldıza tapan bir topluluktur. Günümüzde Urfa ile Halep şehirleri arasındaki bir bölgede yaşamış olan topluluğun inanç geçmişi çok eski yüzyıllara kadar ulaşmaktadır. Yıldıza tapma yanında büyüsel ve sihirsel faaliyetler günlük yaşantılarında büyük öneme sahiptir. İslam fetihleri esnasında Halep civarlarına gelen Müslüman askerlerine karşı ‘biz sabiyiz’ diyen Harranlılar, bu sayede hayatlarını kurtarmışlardır. Kur’an’da Sabiilerin ismi geçmesinden dolayı Müslümanlar Harranlılara Ehli Kitap muamelesi yapmışlardır. Harranlılar inanç ve yaşantılarında değişiklik yapmamışlar, Müslüman araştırmacılar da Harranlıları Sabii olarak görüp yıldıza tapanlar olduklarını söylemişlerdir. Oysa Sabiiler ne yıldıza tapanlardır, ne de Babil inançlarına bağlı bir topluluktur. Batılı araştırmacılardan E.S.Drower, R.Bultmann ve K.Rudolph’un yaptıkları araştırmalar Sabiilerin Filistin ve Ürdün bölgesinde yaşayan bir halk oldukları, inançlarının da Yahudilikle paralellik gösterdiği şeklindedir. 159







Hatta bu araştırmacılar Yahudilerin yanlış uygulamalarını dillendirdikleri için Sabiilerin Yahudiler tarafından heretik kabul edilip Filistinden çıkarıldıklarını söylemektedirler. Bu tez günümüzde Basra şehri yakınlarında yaşayan Sabiilerin kutsal metinlerinde bahsedilen hususlarla örtüşmektedir. Günümüzde kendilerine Mandeen denilen bir gurup geçmişte Sabii denilen topluluğun devamı olduklarını söylemektedirler. Mandeenler Hz. Yahya’yı peygamber olarak görmektedirler. Yıldızname yerine tanrı anlayışlarından bahsedilen, insanın kurtuluşu ile ilgili hususların vurgulandığı ve ibadetlerinin anlatıldığı bir kutsal metinleri bulunmaktadır. Bu husus aslında Kur’an’ın anlatımı ile de örtüşen bir durum arz etmektedir. Zira Kur’an’da Bakara suresi 62. ayette Sabiilerin Yıldıza tapanlar değil başlangıçta Allah’a inanan bir topluluk olduğu belirtilmektedir:“Şüphesiz, inananlar, Yahudi olanlar, Hristiyanlar ve Sabiiler’den Allah'a ve ahiret gününe inanıp yararlı iş yapanların mükâfatları Rablerinin katındadır. Onlar için artık korku yoktur. Onlar üzülmeyeceklerdir de." Sabiilerin MÖ 200’lerde ortaya çıktıkları, Hristiyanlığın doğuşu öncesi gnostik akımdan etkilendiği, Yahudileri doğru yola davet ettikleri fakat kabul görmeyip Yahudilerin düşmanlıklarını kazandıkları artık kabul edilen gerçeklerdir. Yahudiler tarafından dışlanmaları ile ilgili hususlar Kutsal metinleri Ginza’ya da girmiştir. Mandeenler, kendi dinlerinin Adem’le birlikte başladığını ileri sürerler. Kudüs’te hakim Yahudi anlayışına karşı çıkan Nasuraları ataları olarak söylerler. Nasura terimi mandeencede “gözetleyen, koruyan, muhafaza eden” anlamlarındadır. Nasuraların geçmişte Yahudiler gibi Rab Elohim’e ibadet eden ve O’na “Adonay” diye hitap eden gurup oldukları belirtilmektedir. Mandeenlerin “Işık Peygamberi” olarak inandıkları peygamberleri Hz. Yahya’dır. Hz. Yahya Hz. İsa’nın çağdaşıdır. Aslen bir Yahudi olan Hz. Yahya, resmi Yahudi görüşlerine karşı çıkarak kendi topluluğunu kurmuştu. Hz. İsa, Hz. Yahya tarafından vaftiz edilmiştir. O’nun aykırı inanç ve uygulamaları nedeniyle huzursuz olan Yahudiler, bölgeye Roma adına egemen olan Herod Antipas’a Hz. Yahya’yı ihbar etmişler, bunun üzerine Hz. Yahya tutuklanmış ve çeşitli işkencelerden sonra başı kesilerek öldürülmüştür. O’na inananlar baskı ve zulüm altında kalmışlar, birçoğu öldürülmüş, MS 37 yılında bölgeden Mezopotamya’ya göç etmek zorunda kalmışlardır. Katliamdan kurtulup göç edenlerle ilgili Ginza’da verilen rakam 60 000’dir. Bir süre sonra da Mezopotamya’nın güney kesimlerine yerleşmişlerdir. Günümüzde sayıları kesin olmamakla birlikte otuz bin kadar oldukları tahmin edilmektedir.

Sabiiliğin Özellikleri Sabiilerin dinsel anlayışları tümüyle gnostik düalizm temeline dayanmaktadır. bu ikili anlayışta, bir yanda “ışık evreni”, diğer yanda ise “karanlık evreni” bulunmaktadır. Işık Evreni’nin yöneticisi, “Yüce Hayat”, “Kudretli Ruh” ya da “Yüceliğin Efendisi” gibi niteliklerle de adlandırılır. Işık kralı’nın, en üstün niteliklere sahip ve tüm noksan sıfatlardan uzak bulunduğuna inanılır. Düalizmin diğer yönünü oluşturan karanlık evreni de benzer bir yapılanmaya sahiptir. Bu evrenin başında, bir adı da “büyük canavar” olan Karanlık Kralı bulunur. O, kötülüklerin yaratıcısı ve yayıcısıdır. Karanlık evreni yokluk, eksiklik ve düzensizliği simgeleyen “kaos” ilkesi tarafından yaratılmıştır. Sabiilerin İnançları içerisindeki Hayat, Ruh ve Peygamberlik anlayışı onların diğer inançlardan farklılıklarını ortaya koymaktadır. Sabiilere göre hayat, bütün varlıklardan, kutsal sudan, ışıktan ve nurdan önce vardır ve her şey onun tarafından yaratılmıştır. Yeryüzü yaratılmadan önce iyilik ve kötülük, ışık ve karanlık arasında kesin bir ayrılık söz konusudur. Ruh bu dönemde vardır ve insana hapsedilmiştir. Işık kıralı dünyayı yaratmış ve karanlık güçler dünyayı ele geçirmiştir. Işık kıralı insanı dünyayı kötülüklerden kurtarmak için göndermiştir. Yaratılan ilk insan Adem’dir. Adem’den sonra bütün insanlar dünyayı kaostan kurtarmak için mücadele etmektedir. Sabiilerin peygamberlik anlayışı Hz. Yahya’yı Peygamber kabul etmeleri ile bağlantılıdır. Onlar Yahudiliği bozuk bir inanç, Hristiyanlığı sapık bir din olarak görürken Hz. Musa ve Hz. İsa’yı da peygamber olarak kabul etmemektedirler. 160







Sabiilerde ibadet öncesi su ile temizlik yapılmaktadır. Bu sebeple Sabiilerin mabetleri nehir kenarlarında yapılmışlardır. Mabedin ortasında devamlı akan bir havuz bulunur. Üç türlü temizlikleri vardır. 1.

Masbuta: Haftada en az bir defa din adamı gözetiminde yapılan manevi temizliktir. Yahudilikteki gibi pis sayılan şeylerle temas sonrası, ölüye dokunma, evlilik ve bayram merasimleri öncesi yapılır.

2.

Rişama: Gün doğmadan dini törenlerden önce yapılan abdeste benzer temizliktir.

3.

Tamaşa: İslam’daki gusüle benzer. Nehre üç defa dalarak gerçekleştirilen temizlik, doğumdan sonra, cinsel ilişkinin ardından gerçekleştirilir.

Sabiiliğin Kutsal Metinleri Sabiilerin zengin bir kutsal kitap koleksiyonu vardır. Kutsal metinlerinin yaratılışta Tanrı tarafından Adem’e verildiğine inanırlar. Yapılan incelemeler, bu metinlerin genellikle MS 2-3. yüzyıllarda derlendiğini ortaya koymuştur. Sabiiler’in kutsal metinleri Aramice’nin lehçelerinden biri olan Mandeence ile yazılmıştır. Günümüzde Arapça konuşan Mandeenler, bu dili sadece ibadet dili olarak kullanırlar. Mandeence’yi okuyup yazabilme ayrıcalığı yalnızca din adamlarına aittir. Kutsal metinlerin en önemlileri üç ayrı kitaptır: “Ginza”, “Draşia d’Yahya” ve “Qolasta”. “Ginza” Hazine anlamındadır, yaklaşık 600 sayfadır ve “Adem’in Kitabı” diye de adlandırılır. Çeşitli dualar, teoloji, mitoloji, ölüm ve ölüm sonrası gibi konuları içerir. “Draşia d’Yahya” (Yahya’nın Öğretileri), Hz. Yahya’nın yaşamını ve öğretilerini konu alan bir kitaptır. 37 bölümden meydana gelmiştir. Bir diğer kutsal metin “Qolasta” dır. Övgü anlamına gelmektedir. Temizlik, vaftiz, ibadetlerle ilgili dualar ve çeşitli günlük uygulamalarla ölüm konuları anlatıldığı bir kitaptır.

Gnostisizm nedir? Gnostik düşünce ile gelişen dinler nelerdir. Araştıralım.

Sabiilik konusunda daha geniş bilgi için, Şinasi Gündüz’ün Vadi Yayınları tarafından basılmış olan “Son Gnostikler Sabiiler” (1995) kitabını okuyabilirisiniz.

HRİSTİYANLIK Günümüzde dünya üzerinde nüfusu en kalabalık olan din Hristiyanlıktır. Filistin bölgesinde doğmuştur. Fakat bugün Avrupa, Kuzey Amerika ve Avustralya da yaklaşık 1,8 milyar nüfusa sahiptir. Hristiyan kelimesi İbranice, “Maşiah” karşılığında Grekçe, “Hıristos” kelimesinden gelmektedir. “Yağlanarak kutsanmış” anlamındadır. Hz. İsa’nın tebliği ile ortaya çıkan Hristiyanlık sosyal ve kültürel birçok etkilerle bazı değişimlere uğramış ve günümüzdeki durumuna gelmiştir. Filistin bölgesi Roma imparatorluğunun hakimiyeti altında iken Yahudiler, çeşitli mezheplere bölünmüş, dini konular çıkar meselesi haline gelmiştir. Kudüs’teki mabet ticaret haneye dönüştürülmüş inanç şekilci bir yapıya büründürülmüştür. Yahudiler zaman zaman tek tanrı inancına sahip olduklarını ve putperest inancına sahip olan Romalılardan kurtulmaları gerektiğini vurgulamışlar, buna paralel kurtarıcı Mesih anlayışı güçlenmiştir. Beklenen Mesih Hz. Davud’un soyundan olacak ve Yahudileri zulümden kurtaracak, eski zenginlik ve refaha kavuşturacaktır.

Hristiyanlığın Tarihçesi Hz. İsa böyle bir ortamda gelmiş bir Yahudi’dir. O’nun doğuşu dünyada her şeyin bir sebep sonuç ilişkisi içerisinde olduğu anlayışına sahip olan Yahudiler tarafından kabul edilememişti. İsa, bir mucize olarak Bakire Meryem’in babasız bir şekilde hamile kalışı sonrasında dünyaya gelmiş dönemin tüm anlayışlarını alt üst etmiştir. Hz. Meryem’i Yahudiler iffetsizlikle suçlamışlardır. Fakat Hristiyanlar ve Müslümanlar 161







ufak ayrıntılar dışında O’nun hamile kalışı ve İsa’nın doğumu ile ilgili hususlarda aynı yaklaşımı göstermektedirler. Hz. İsa’nın tebliğe ne zaman başladığı net olarak bilinmemektedir. Fakat O’nun mesajları sadece Yahudilere değil, tüm insanlığadır. O, zenginlik getirmek yerine kurtuluşun fakirlikte olduğunu vurgulamıştır. İsa’nın “gömleğini isteyene abanı ver”, “bir yanağına vurana öbür yanağını çevir” söylemleri Yahudilerin kabul edemeyeceği ifadelerdir. Hz. İsa kendisinden önceki Yahudi peygamberleri gibi topluma gerekli uyarıları yapmış ve etrafında bir cemaat oluşturmuştur. Yahudilerden O’na inanan bu ilk guruba Havariler denilmektedir. Hz. İsa’nın Yahudilerin mevcut dindarlık anlayışlarını eleştirmesi, O’na inanmayan Yahudileri rahatsız etmiştir. Yahudilerin İsa hakkında Roma’lı yöneticilere, İsa’nın yönetime karşı tehdit oluşturacağını söylemeleri İsa’nın çarmıha gerilmesine sebep olmuştur. Hristiyanlıkta İsa çarmıha gerildikten üç gün sonra dirilerek bir süre Havarileriyle birlikte yaşamış ve ondan sonra göğe yükselmiştir. Bu durum O’na inananların sayısını da artırmıştır. Hristiyanlık, kısa bir süre sonra Yahudi olmayanların arasında da yayılmıştır. Burada en büyük gayret Pavlos’a aittir. Pavlos Tarsus’lu bir Yahudi din adamı olarak vazife yaparken, Şam yolunda geçirmiş olduğu bir vizyon ile Hristiyanlığı kabul eden bir şahıstır. İsa ile bizzat görüşmeyen ve Havariler arasında yer almayan Pavlos, İsa’nın “Beni izle” demesi üzerine Hristiyan olmuştur. Yahudilerin dışındaki toplumlarda Hristiyanlığı yaydığı için de kendisine “Yabancıların Havarisi” denilmiştir. Yahudilerin ibadet ve geleneklerine uyum sağlayamayan ve Hristiyanlığı benimseyen putperest kökenli kişilerle Yahudiler arasındaki problemler artmıştı. Yahudilikten Hristiyanlığa gelenler örf ve adetlerinde taviz vermemişler, Yahudilikteki uygulamaları aynen devam ettirmişlerdir. Bunlara YahudiHristiyan (Judeo-Cretien) topluluk denilmiştir. Putperestlikten Hristiyanlığa geçenler için Pavlos’un öncülüğünde 52 yılında Kudüs’te gerçekleştirilen ilk bölgesel konsilde Yahudi olmayanlardan Hristiyanlığı kabul edenler için Yahudi geleneklerine uyma zorunluluğu kaldırılmış ve pagan unsurlar yumuşatılarak Hristiyanlık tarafından kabul edilmiştir. Bu karar Pavlos’un Petrus ve Yakub ile arasını açmış putperestlikten gelen Hristiyanlar ile Yahudi kökenli Hristiyanların kesin olarak ayrılmalarına sebep olmuştur. Kısa bir süre sonra verilen bu tavizin ardından Yahudi olmayan toplumlardaki Hristiyanlığı benimseyenler artmış ve Hristiyanlık pagan kökenli Hristiyanların hakimiyetine girmiştir. Kudüs’te Yakub’un liderliğindeki ilk Yahudi-Hristiyan (Judeo-Cretien) topluluk ise Yakub’un öldürülmesi, 70 yılında Romalıların mabedi yıkmaları ve Kudüs’ü yakmaları sonrasında iyice zayıflamışlar 4. yüzyıldan itibaren de tamamen kaybolmuşlardır. Pavlos’un etkisiyle farklı bir yöne giren Hristiyanlık putperest inancın savunucusu Romalı idarecileri rahatsız etmiştir. Hristiyanlara karşı baskıyı artıran Roma, iki asır boyunca geçmişteki putperest inancı ile dini ve siyasi birliğini sağlama çabası göstermiştir. Fakat baskı ve zulme rağmen Hristiyanlığın hızla yer altı şehirleri ve mağaralarda yayılmasının önüne geçilemeyince 313 yılında imparator Konstantin tarafından Milan fermanı ile Hristiyanlık din olarak tanınmıştır. Hristiyanlığın serbest bırakılması sonrası her bölgede farklı inanç ve uygulamalar görülmüştür. Havarilere ait olduğu söylenen onlarca İncil ortaya çıkmıştır. İmparator Konstantin inanç faklılığının ve İncil çeşitliliğinin meydana getirdiği sosyal sıkıntıları gidermek ve inanç birliği sağlamak amacıyla İznik’te 325 yılında ilk genel konsili gerçekleştirmiştir. Konsilde tanrısal anlayış içerisinde baba ve oğul kavramları kabul edilmiş, onlarca İncil’den en yaygın olan dört tanesi sahih (kanonik) kabul edilmiştir.

Konsil nedir? Yapılan konsiller hakkında bilgi toplayınız.

Konsiller konusunda daha ayrıntılı bilgi için, Mehmet Aydın’ın Selçuk Üniversitesi Yayınları tarafından basılmış olan “Hristiyan Genel Konsilleri ve II.Vatikan Konsili” (1991) kitabını okuyabilirsiniz. 381 yılında İmparator Teodosius döneminde İstanbul’da gerçekleştirilen I.İstanbul konsilinde de Tanrısal üçlüğün üçüncüsü olan Kutsal Ruh kavramı kabul edilmiş ve böylece Teslis akidesi Baba-OğulKutsal Ruh şeklinde tamamlanmıştır. Ayrıca Hristiyanlık resmen Roma devlet dini olmuştur. İmparator 162







Teodosius, Roma İmparatorluğunun her tarafında putperestliği yasaklamıştır. Böylece siyasi düzeni inanç birlikteliği ile sağlamayı düşünen Roma İmparatorları kilisenin koruyucusu olmuşlar ve her dönemde Hristiyan inancı konusunda aktif rol almışlardır. Hristiyan kilisesinin ilk dönemdeki şekillenmesi Roma İmparatorluğunun idari yapısının aynısıdır. Merkeziyetçi bir anlayışla kurulan Papalık ve alt birimlerinin başına getirilen yöneticilerin unvan ve görevleri Roma siyasi literatüründe kullanılan unvanların aynısıdır. Roma putperest yönetimi liderine verilen Pontif unvanı bugün Papa için kullanılmaktadır. 395 yılında Roma İmparatorluğunun doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmesinden sonra İstanbul ile Roma kiliseleri arasında dini ve siyasi liderlik tartışmaları da başlamıştır. Batı Roma İmparatorluğunun zayıflaması ile Papa, batı dünyasının dini ve siyasi lideri konumuna gelmiştir. Doğuda Antakya Kilisesi, İskenderiye Kilisesi ve İstanbul Kilisesi Roma Kilisesinin bu liderliğine sıcak bakmamışlardır. Aslında bu mücadelenin temelinde Helenistik felsefe ve Grek kültürünün temsilcisi konumundaki İstanbul Kilisesinin Latin kültür ve yaşayışının temsilcisi kabul edilen Roma kilisesiyle geçmiş kültürel faklılıklardan kaynaklanan bir mücadelesi görülmektedir. Bu durum daha sonra iki ayrı mezhebin ortaya çıkışına da sebep olacaktır. Hristiyanlık tarihinde 431 yılında Efes’te ve 451 yılında Kadıköy’de gerçekleştirilen konsillerin de ayrı bir önemi vardır. Efes konsilinde İstanbul piskoposu Nestoryus’un, İsa’da biri beşeri diğeri ilahi iki tabiat (Diyofizit) olduğunu söylemesi Konsili yöneten Cyrill ve taraftarlarınca reddedilmiş, İsa’da ilahi tabiatın üstün olduğu tek tabiat (monofizit) anlayışı benimsenmiştir. Nestoryus ve taraftarları da aforoz edilmiştir. Nesturilik adı ile ortaya çıkan mezhep Irak, İran ve Hindistan taraflarında yayılmıştır. Yaklaşık yirmi yıl sonra 451 yılında Monofizit anlayışın yerine Diyofizit anlayışın Kadıköy konsilinde kabul edilmesiyle doğuda bulunan Ermeni Kilisesi, Antakya Süryani Kilisesi ve İskenderiye Kilisesi kararı kabul etmemişler ve merkezi yönetime karşı çıkmışlardır. Bu kiliselere ayrılmış doğu kiliseleri denilmektedir.

Hristiyan kiliselerindeki diğer önemli bölünme 1054 tarihinde gerçekleşmiş, temelde iki farklı kültürden gelen İstanbul Kilisesi “Rum Ortodoks Kilisesi” adı ile Roma Kilisesi ise “Latin Katolik Kilisesi” adı ile birbirinden ayrılmıştır. Ayrılığın sebebi “Kutsal Ruh”un nereden çıktığı tartışmasıdır. Ortodoks kilisesi Kutsal Ruh’un sadece babadan çıktığını kabul ederken, Katolik kilisesi babadan ve oğuldan birlikte çıktığına inanmaktadır. Kiliselerdeki bu ayrılık yönetimlerin kabullenemediği bir husus olmuştur. Buna dönemin sosyal ve siyasi krizleri de eklenince Katolik Kilisesi çözümü Haçlı seferlerini desteklemekte bulmuştur. 12 ve 13. yüzyıllarda gerçekleştirilen ve Kudüs’ü kurtarma sloganı ile hareket eden Batı dünyası İstanbul’da bir Latin devleti, Antakya ve Kudüs çevresinde de Latin kontlukları kurmuştur. Fakat Latin Katolik Kilisesi Haçlı seferleri ile kaybolan nüfuzunu yeniden kazanamamış, tam tersine halkın isteklerine çözüm 163







getiremeyişi, dini konulardaki bozulmalar, kilisenin kurduğu Engizisyon mahkemeleri gibi kurumların yayılışı yeni sosyal ve dini problemlerin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 16. yüzyılın başında bir Alman rahibi olan Martin Luther tarafından Katolik Kilisesinin yanlışlarını düzeltmek için başlatılan hareket kısa zamanda tüm Avrupa’ya yayılmış Fransa’da Jean Calvin, İsviçre’de Huldrich Zwingli tarafından desteklenmiştir. Katolikler tarafından kendilerini protesto eden bu yeni harekete Protestanlık denilmiştir. Katolik Kilisesi bu reform hareketine tepkisiz kalmamış ve bir karşı reform hareketi başlatmıştır. Fakat bu da birlik açısından başarılı olamamıştır. Protestan Kiliseleri esas itibarıyla Papalık otoritesine karşı çıkışları, Kutsal metni herkesin okuyup anlayabileceği gibi temel hususlara farklı bakışı sebebiyle günümüzde elinin üstünde bir sayıya ulaşmışlardır. II.Vatikan Konsili sonrası Papalık ve Protestan Kiliseler Birliği arasında köklü husumetlere son vermek için diyalog çağrıları yapılmış ve bu yönde çalışmalar başlatılmıştır.

Hristiyanlığın Özellikleri Hristiyanlığın da her dinde olduğu gibi kendine ait bazı özellikleri vardır. Bunlar Kilise, Sakramentler, Mesih anlayışı gibi kavramlarıdır.

Kilise Kilise, Grekçe Eclesia kelimesinden gelmekte topluluk, cemaat anlamları taşımaktadır. Hristiyanlığa göre Hz. İsa’nın yolunu benimseyenleri ifade eder. Başlangıçta ilk Hristiyanlar arasında kilise kelimesi mabetten çok topluluğu ifade için kullanılmıştır. Roma İmparatorluğunun 313 yılındaki Milan fermanıyla Hristiyanlığa serbestlik getirmesinden sonra kilise kelimesi mabed anlamında da kullanılmaya başlanmıştır. Orta çağ kilisenin geliştiği dönemdir. Başlangıçta Roma putperest mabetleri olan dikdörtgen yapılı Bazilikaların iki kenarına yapılan odalarla Haç görünümlü kilise inşası yaygınlaşmıştır. 16. yüzyıla kadar kiliselerde oturma yerleri yoktur. Bu dönemden itibaren görkemli katedraller yapılmış ve cemaatin oturduğu yerler düzenlenmiştir. Katolik kilisesinde kilise kavramı İsa’nın mistik bedenini, inananlar da onun uzuvlarını oluşturur. Kilisenin oluşabilmesi için Rahibin varlığı esastır. Ortodoks kiliselerinde ise kilise İsa’nın bedeni, kutsal ruhun mabedi ve Tanrının cemaati olarak görülür. Protestan Kilislerinde cemaatin olduğu yerde kilise kurulur, kilisede bir rahibin bulunma mecburiyeti yoktur.

Sakramentler Sakrament inancın göstergesi için yapılan dinsel törenlere verilen isimdir. Hristiyanlara göre İsa yaşamaya devam etmektedir. Onun görünmeyen eylemleri Sakramentlerin yapılmasıyla anlaşılır. Hristiyan bir kişi Sakramentlere katıldığı takdirde Tanrı’nın lutfuna ulaşır. Hristiyan mezheplerinin hepsi bu Sakramentlerden ilk ikisini yani; Vaftiz ve Evharistiya’yı kabul etmektedirler. Katolik ve Ortodoks kiliseleri ile ayrılmış Doğu kiliseleri bu iki sakramente ilave olarak konfirmasyon, tövbe, son yağlama, ruhbanlık, evlilik sakramentlerini de kabul etmektedirler. 1.

Vaftiz: Yeni doğan çocuğu suya daldırma veya vücudunun belirli kısımlarını yıkamak suretiyle yapılan Hristiyanlığa giriş merasimidir. Baba-oğul-kutsal ruh adına vaftiz yapılır. Katoliklere göre Hz. Adem’in işlemiş olduğu günah nesilden nesile aktarılmaktadır. Kişi vaftiz olunca bu günahlardan kurtulur ve günahsız bir hayata başlar. Ortodokslarda ise kişi günahsızdır, günahlı olan yer dünyadır. Doğan kişinin dünyadaki günahlardan korunması için vaftiz gerçekleştirilir.

2.

Evharistiya(Komünyon): Şükretmek anlamında kullanılan evharistiya İsa’nın havarilerle yediği son akşam yemeğinin hatırasına yapılan bir törendir. Bu ayin Pavlos tarafından sakramentler arasına katılmıştır. İsa çarmıhta kendini kurban etmiş, Hristiyanlarda evharistiya ayini ile kurban olan İsa ile bütünleşmişlerdir. Katolik ve Ortodoks kilisesinde İsa ile bütünleşmenin hem bedensel hem de ruhsal olarak gerçekleştiği düşünülmektedir. Protestan kiliselerinde ise bütünleşmenin ruhsal olduğu görüşü ağırlıktadır. Zwingli ve taraftarları ise İsa ile ne bedensel ne de ruhsal bütünleşmenin olamayacağını bu ayinin sembolik olduğu görüşündedirler. 164







3.

Konfirmasyon(Kuvvetlendirme): Doğum ile gerçekleştirilen vaftiz töreni kişinin kendi iradesi ile gerçekleştirilmemektedir. Buluğ çağı dediğimiz bir dönemde özgür iradesi ile kişinin kilisede yeniden vaftiz olması ayinine Konfirmasyon denilmektedir.

4.

Ruhbanlık: Din hizmetleri sınıfında yer alan kişilerin hiyerarşik basamakları geçmesi törenle gerçekleştirilmektedir. Kişi bu törenlerdeki kutsama ile rahip, piskopos gibi görevlere gelir. Protestanlıkta ruhbanlık yoktur.

5.

Tövbe(Günah itirafı): Kişi bir günah işlemişse vaftizin etkisini yeniden kazanmak için günahından kurtulması gerekir. Bu yapılan günah itirafı töreni ile gerçekleşir. Kişinin itirafını rahip Tanrı adına affeder. Bazen kefaret olarak ceza verilebilir. Protestanlık bu sakramenti de kabul etmemektedir.

6.

Son yağlama: Hastalıkta ve özellikle ölüm esnasında kişinin rahatlaması için yapılan törendir. Hastanın iyileşmesi veya ölümün rahat olabilmesi için kutsanmış yağ sürülür. Bu yağ sayesinde İsa’nın o kişiyi yalnız bırakmayacağı düşünülür.

7.

Evlilik(Nikah): Hristiyanlıkta evlilik, Tanrı ile ve O’nun kilisesi ile bütünleşmeyi sembolize eder. Ayin ile iki kişi kilisede kutsal bir bağla bağlanmışlardır. Hristiyanlıktaki bu dini vecibenin yerine getirilmiş olması sebebiyle evlilik sonrası ayrılma demek kiliseden ayrılma anlamına gelecek olup dinen yapılmış bir işin inkarı ve terk edilmesi demektir. Katolik kilisesinde bu sebeple boşanma kesinlikle yasaktır. Ortodoks kilisesinde ise boşanma belli şartlara bağlıdır. Protestan kiliselerinde bu sakrament kabul edilmemektedir.

Mesih Mesih fikri Hristiyanlığın Yahudilikten aldığı bir kavramdır. Hristiyanlar Yahudilerin beklediği Mesih’in İsa olduğunu iddia etmektedirler. Mesih olan İsa, insanları günahlardan kurtarmak için kendini çarmıhta feda etmiş ve göğe yükselmiştir. Kıyamete yakın bir zamanda O, tekrar dünyaya gelecek, Tanrısal kırallığı yeniden kuracaktır. Hristiyanlar da bu Tanrısal kırallıkta huzurlu bir yaşam süreceklerdir. Katolikler İsa’nın gelişinin ne zaman olduğunun bilinemeyeceğini ve hayatın buna göre düzenlenmesinin yanlış olacağını söylerler. Protestanlar ise, özellikle Evanjelistler İsa’nın gelişinin yakın olduğuna inanırlar.

Hristiyanlığın Diğer İnançlara Bakışı Hristiyanlık için Yahudiliğin önemli bir yeri vardır. Zira Hz. İsa Yahudi soyundan gelmiştir. İlk Hristiyanlar Yahudi asıllıdır ve Yahudi kutsal metinleri Hristiyanların da kabul ettikleri kutsal metinleridir. Hristiyanlığın gelişi ile Yahudiliğin iptal edildiğini, Yahudilerin Hristiyanlığa girerek kurtuluşa erebileceklerini söylerler. Bu konuda şu iddialarda bulunurlar, eski ahitte geleceği bildirilen Mesih, haça gerilen Mesih İsa’dır. İsa’nın haça gerilmesinin cezası olarak Kudüs’teki Süleyman mabedi yıkılmıştır. Yahudilerin seçilmişliği, onların işledikleri günahlar sebebiyle Hristiyanlara geçmiştir. Hristiyanların İslam’a bakışı Yahudiliğe bakışlarından farklıdır. Zira Hristiyanlıktan sonra farklı bir coğrafi ortamda ortaya çıkan İslam, Yahudilik ve Hristiyanlıktan bağımsız gelişmiştir. Bu sebeple Hristiyanlarla Müslümanlar arsında Yahudilik’teki gibi Mesih inancı ve seçilmişlik kavramı yoktur. İslamı Hristiyanlık’tan ayrılmış bir mezhep olarak gören bazı kişilerle geçmişte ve günümüzde reddiyeler tarzında eserler kaleme alınmıştır. Bunun ötesinde teolojik meselelerde tartışmalara girilmemiştir. II. Vatikan konsili sonrası kilise İslam’a ve Müslümanlara karşı saygılı bir tutum sergilemeye başlamıştır. Müslümanlarla diyolog kurulması için çalışmalara girişilmiştir.

Hristiyanlığın Kutsal Metinleri Hristiyanlığın kutsal kitabı “Kitabı Mukaddes” olarak isimlendirilir. Kitabı Mukaddes Yahudilerin Tanah dedikleri Hristiyanların eski ahit olarak isimlendirdikleri 39 kitap ile Tanrı’nın insanlığa karşı sevgisi neticesinde yeniden gerçekleştirdiği yeni ahit metinlerinden oluşmaktadır. Yeni Ahit 27 bölümden oluşmaktadır. Bunun ilk dördü İnciller, Pavlos’un yazmış olduğu Resullerin işleri ile 21 mektup ve vahiy bölümlerinden oluşmaktadır. Hristiyanlar dört İncil’den ilk üçüne muhteva açısından benzerlikleri sebebiyle “Sinoptik” İnciller demektedirler. İnciller Hristiyan inancına göre Rab İsa Mesih’in kelamının 165







daha sonradan yazıya geçirilmiş halidir. Hristiyanlığın başlangıcında bir araya getirilmemeleri sebebiyle daha sonra onlarca farklı İncil ortaya çıkmıştır. 325 yılında İznik’te gerçekleştirilen ilk konsilde bu farklılığı ortadan kaldırmak, kitap ve inanç birlikteliği sağlamak amacıyla yaygın olmayan bütün İnciller toplatılmış ve yok edilmiştir. Hristiyanlara göre mevcut İnciller arasında birbirlerini tutmayan ifadelerin bulunması normaldir. Çünkü bu İncillerdeki ifadeler İsa’ya vahy edilmemiştir. İsa bir peygamber değil Tanrı olarak görülmektedir. Dolayısıyla İnciller İncil yazarları (Evanjelistler) tarafından kaleme alınmış kutsal ruhun kontrolünde yazdırılmıştır.

Hristiyanlık konusunu ayrıntılı öğrenmek için Mehmet Aydın’ın Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları tarafından basılmış olan “Hristiyan Kaynaklarına Göre Hristiyanlık” (1995) ve Şinasi Gündüz’ün İsam Yayınları tarafından basılmış olan “Hristiyanlık” (2006) kitaplarını okuyabilirsiniz.

İSLÂMİYET İslam kelimesi sözlükte itaat etmek, boyun eğmek, bağlanmak, bir şeye teslim olmak anlamlarına gelir. Müslüman ise, Allah’a teslim olup ona itaat eden Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği her şeyi benimseyen ve bunu yaşantısında gösteren kişiye verilen isimdir. İslamiyet Ortadoğu kökenli bir dindir. Günümüzde yeryüzünde yaklaşık 1,3 milyar inananı ile her kıtada yaygın olan bir dindir.

İslamiyet’in Tarihçesi İslamiyet 7. yüzyılın başında Arabistan’da doğmuştur. Arap yarımadasındaki yerleşim yerleri arasında kavşak konumunda bulunan Mekke Mö. 19. yüzyılda Hz. İbrahim’in eşi Hacer ve oğlu İsmail’i getirdiği ve Kabe’yi inşa ettiği bir şehirdir. Arap toplumu İslam’ın doğuşundan önce dini, sosyal ve ahlaki bir çöküntü içerisinde bulunmaktaydı. Kız çocukları diri diri gömülüyor, halk putlara tapıyordu. Kabe putların konulduğu ve ziyaret edilen bir mekana dönüşmüştü. Her kabilenin bir putu olup en büyüklerinin adı Hubel idi. Araplar putperest olmalarına rağmen Allah’ı tanıyorlardı. Fakat putları Allah’a ulaşmak için aracı olarak kullanıyorlardı. Çünkü Arap toplumunda az sayıda da olsa putları reddeden ve tek Tanrı fikrini benimseyen kişilerde vardı. Bunlara Hanif denilirdi. Arap yarımadasında putperestler ve Hanifler’den ayrı Hristiyanlar da vardı. Hristiyanlar çoğunlukla Necran çevrelerinde ve Medine’de bulunmaktaydı. Yemen, Hayber, Taif ve Medine’de önemli miktarda Yahudi vardı. İslam’ın ortaya çıktığı dönemde Arabistan ve çevresinde savaş, haksızlık, mezhep çatışması, kan davaları, kabilecilik anlayışları vb. olaylar yaygınlaşmıştı. Yanlış yorum ve uygulamalar sebebiyle peygamberlerin tebliğ ettiği dinler bozulmuş, yeniden canlandırılması gerekmiştir. Allah, bunun için Arap toplumundan bir peygamber seçmişti. Bu son peygamber Hz. Muhammed’di. Hz. Muhammed 571 yılında Mekke’de dünyaya geldi. Doğmadan önce babasını, altı yaşında iken de annesini kaybetti. Küçük yaşta yetim ve öksüz kalan Hz. Muhammed’i dedesi Abdülmuttalip vefatına 166







kadar himaye etmiş daha sonra amcası Ebu Talip gençliğinde O’nun ticaretle meşgul olmasında ön ayak olmuştur. 25 yaşında iken Hz. Hatice ile evlenmiştir. Hz. Hatice’den altı çocuğu olmuştur. Hz. Muhammed kendisine peygamberlik görevi gelmeden önce sevilen ve güvenilen bir kişidir. Bundan dolayı Mekke’liler O’na el-Emin (güvenilen kişi) sıfatını vermişlerdi. O, peygamberlik öncesinde tefekkür etmek amacıyla zaman zaman Mekke’de bulunan Hira mağarasına gidiyordu. 610 yılında bir gün bu mağarada iken O’na “Oku!” emriyle ilk vahiy geldi. Cebrail aracılığıyla gelen bu ilk vahiy ile peygamberliği başlamıştı. Hz. Muhammed başından geçenleri eşi Hz. Hatice’ye anlattı. Hz. Hatice O’na iman ederek ilk Müslümanlardan oldu. Ardından Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir ve Zeyd bin Harise İslamiyet’e girdi, İslam hızla yayılmaya başladı. İslamiyet Hz. Muhammed’e 23 yılda gelen vahiyle tamamlandı. Hz. Peygamber ilk vahyinden itibaren Mekke ve çevresinde halkın ileri gelenlerinden ciddi tepkilerle karşılaşmıştır. O’nu bu davasından vazgeçirmek için büyük vaatlerde bulunmalarına rağmen O’nun tebliğ vazifesini engelleyememişler fakat kendisine ve arkadaşlarına sıkıntı vermişlerdir. Bunun üzerine Hz. Muhammed iman edenlerle birlikte 622 yılında Medine’ye hicret etmişlerdir. İslamiyet Medine de güçlenmiş kurumsallaşmış ve peygamberin önderliğinde bir İslam devleti kurulmuştur. 632 yılında peygamberimiz vefat ettiği zaman Arap yarımadasının Hicaz ve Yemen bölgesinin büyük çoğunluğu İslamiyet’i kabul etmişti. Hz. Muhammed’den sonra yönetime geçen dört halife döneminde tüm Arap yarımadası İslam devletine katılmıştı. Emeviler döneminde Kuzey Afrika ve oradan Avrupa’ya doğru Abbasiler döneminde de İran ve Orta Asya’ya doğru genişleyen İslam toprakları 12. yüzyılda Anadolu ve 15nci yüzyılda Balkanların da İslamiyet’i kabul etmesi ile günümüzde Uzakdoğu’dan Orta Avrupa’ya kadar geniş bir alana yayılmıştır.

İslamiyet’in Özellikleri İslamiyet Hz. Muhammed’in peygamberliği ile tamamlanmış ve son şeklini almıştır. Kutsal kitabı Kuranı Kerimde belirtilen özellikleri şu şekildedir. İslam’ın inanç ilkeleri ve iman esasları Kuran’da belirtilmiştir. İslam inanç ilkelerinin başında Allah’a iman gelir. İslam Allah’ın varlığı ve birliğini vurgular. Tevhit inancı doğrultusunda Kur’an İslam öncesi Arap toplumunun putperestliğini eleştirir. Yahudilerin ve Hristiyanların bozulmuş Tanrı anlayışlarını belirttikten sonra onları da tevhit inancına davet eder. İslam’ın ortaya koyduğu Allah, yaratılmışlara benzemeyen, her şeyin sebebi ve yaratıcısı olan hiçbir konuda ortağı olmayan kendi bilgi ve kudreti dışında hiçbir şeyin var olamadığı ve hiçbir şeye muhtaç olmayan bir varlıktır. İslam’da peygamberler dahil hiçbir insan olağanüstü ilahi özellikler taşımaz. Bu yönüyle hiçbir varlık mutlak manada mükemmel olamaz. Mükemmel olan sadece Allah’tır. İslamiyet’te ruhbanlık yoktur. İslam din adamları sınıfını kabul etmez. Bu konuda Kur’an’da Hristiyanlar eleştirilmiştir. İslam, insanla Allah arasına aracı girmesini de kabul etmez. Herkes Allah’a doğrudan ulaşabilir ve iyi amelleriyle Allah’ın rızasını kazanabilir.

Hristiyanlıktaki Hz. İsa’nın konumunu İslamiyet’in insana bakışı ile karşılaştıralım. İslam dini bütün insanları doğuştan hür ve günahsız kabul eder. Günah ve sevap kavramları insanları ergenlikleri sonrasında hür iradeleriyle elde ettikleri kazanımlardır. Yoksa Hristiyanlıktaki gibi Hz. Adem’den bugüne babadan oğla aktarıla gelen bir günah kavramı İslam tarafından kabul edilmemektedir. İslamiyet’te iman esasları arasında kurtarıcı bir Mesih inancı bulunmaz. Kuran’da Mesih anlayışına yer verilmemiştir. Yahudiler Mesih beklentisi içerisindeyken Hz. İsa gelmiş O’nu kabul etmemişler, Hz. İsa da Kur’an’ın ifadesi ile kendinden sonra bir peygamber geleceğini belirtmiştir. Müslüman halklar arasında zaman zaman ortaya çıkan Mesih anlayışı kültürel etkileşimle girmiştir. İslam’ın ibadet anlayışı kişinin bütün hayatını kapsayan bir olgudur. Müslüman’ın çalışması, uyuması, yemesi ve yürümesi gibi bütün davranışları ibadet olarak değerlendirilir. İbadetlerde asıl olan şey imanla birlikte niyet, ihlas ve takva ile ifade edilebilecek samimiyettir. Hac hariç ibadetler belirli bir yere bağlı olmaksızın her yerde yapılabilir. Ferdi ibadet yanında cemaatle de ibadet vardır. Günlük beş vakit namazın yanında haftalık Cuma namazı kuranda emredilen ibadetlerdendir. İslam’da günlük ibadetler 167







güneşe göre, yıllık ibadetler ise ayın hareketlerine göre belirlenir. Yıllık ibadetler içerisinde oruç ibadeti, bir ay güneşin doğuşundan batışına kadar Allah için aç kalınarak gerçekleştirilir. Zekat, malı olanın belirlenen ölçülerde yılını doldurması sonrası ihtiyaç sahiplerine verilerek sosyal sıkıntıları gidermeyi de amaçlayan bir ibadettir. Hac ise Müslüman’ın ömründe bir kere Kabe’yi ziyaret ederek gerçekleştirebileceği ibadettir. İslam’da ahirete iman, iman esaslarındandır. Kuranda birçok yerde Allaha iman ile birlikte zikredilmesi ahrete imanın önemli oluşundandır. Ahiret alemi; mahşer, cennet ve cehennemden oluşmaktadır. Mahşer, kıyamet koptuktan sonra bütün insanların toplandığı yerdir. Cennet, mükafatların, cehennem ise cezaların verileceği mekandır. Allah insanların yaptıkları her şeyden haberdardır ve kıyamet koptuktan sonra onları hesaba çekecektir. Hesap sonunda iyiler mükafatlandırılacak kötüler ise cezalandırılacaktır.

http://www.vizem.gen.tr/wp-content/uploads/2010/09/kabe-resimlerikabe-de-namaz-k%C4%B1lanlar.jpg

İslamiyet’in Kutsal Metni İslamiyetin kutsal metni Kuranı Kerim’dir. Kuran temel kaynaktır. İslam’ın inanç, ibadet ve ahlak esasları Kuran’a dayanır. Kuran tek kutsal metin, ilahi kitaptır. Hz. Muhammed’e 610-632 yılları arasında nazil olmuştur. Kuran ayetleri Hz. Muhammed zamanında yazılı ve sözlü olarak korunmuş vefatından hemen sonra Hz. Ebu Bekir döneminde kitap haline getirilmiş, Hz. Osman zamanında çoğaltılarak Müslümanların istifadesine sunulmuştur. Kuran günümüze kadar hem yazılı olarak hem de ezberleme yolu ile peygamber dönemindeki orijinal hali bozulmadan ve değiştirilmeden gelen son ilahi kitaptır. 114 sureden meydana gelen Kuran ayetlerinin sayısı 6236’dır. Bazı kaynaklarda verilen farklı rakamlar Kuran ayetlerinin eksik veya fazla oluşundan değil, bazı ayetlerin birleştirilmesi veya her surenin başında bulunan besmelenin tek mi ayrı ayrı mı sayılacağı şeklindeki farklı görüşlerden ortaya çıkmaktadır.

Kur’an’ın oluşumu ile ilgili daha geniş bilgi için, Muhammed Hamidullah’ın Beyan Yayınları tarafından yayınlanmış olan “Kur’an Tarihi” (2001) kitabını okuyabilirsiniz.

168







Özet Hristiyanlık : Filistinde dünyaya gelen ve Yahudiler arasında yetişen Hz. İsa tarafından kurulmuş bir inançtır. Hz. İsa’nın vefatı sonrası Pavlos tarafından şekillenen Hristiyanlık yayılma alanı bulduğu Romalıların benimsemesi ile birçok putperest döneme ait inanç esaslarını da bünyesine katmıştır.

Bu ünitede Ortadoğu kökenli Dinler denilince Yahudilik, Mecusilik, Sabiilik, Hristiyanlık ve İslamiyet hakkında bilgiler verilmiştir. Yahudilik : Tarihlerini Hz. İbrahimle başlatırlar. Dönemin önde gelen önemli merkezi Mısır’a yerleşen İsrailoğulları Firavunlar tarafından zamanla köleleştirilmişlerdir. Zulüm ve işkence altındaki kavmi Hz. Musa Mısırdan çıkarmış, Sina çölünde 40 yıl eğitmiş, kavim Arzı Mevud denilen Filistin bölgesine göç edip yerleşmiştir. Kudüs’te devlet kuran yahudiler, Asurluların istilası ile Babil’e sürülmüşler, Pers kıralı sayesinde kurtulmuşlardır. O günden buyana dünya üzerine dağılmış haldedirler.

Hristiyan inanç birliğinin sağlanması için konsil adıyla birçok toplantı düzenlenmiştir.Fakat her toplantı nerdeyse yeni bir ayrılık ve mezhebin doğmasına da zemin hazırlamıştır. Hristiyanlık bugün Katolik, Ortodoks ve Protestanlık dışında Ayrılmış doğu kiliseleri de denen Mezheplere ayrılmıştır.

Yahudiler Tek Tanrı inancına sahiptirler. Kutsal metinleri Tahakh’tır. Tora (tevrat) Hz. Musa’ya verilen bölümdür. Günümüzde yaklaşık 20 milyon kadar nüfusları vardır. Ortodoks, Muhafazakar ve Reformist mezhepleri vardır.

Kutsal Kitapları İncildir. Baba-Oğul-Kutsal Ruh inancı olarak ifade günümüzdeki nüfusu kadardır.

Mecusilik : İran kökenli dinin kurucusu olarak Zerdüşt kabul edilir. MÖ 6. yüzyılda ortaya çıkmış, eski iran inançları üzerinde reform gerçekleşmiştir. Zerdüşt Tek tanrı anlayışını ortaya koymasına rağmen sonradan iyilik ve kötülük tanrısı şeklinde iki tanrılı bir anlayış Mecusilik’te yayılmıştır. Ahiret anlayışı ve hesap günü ile ilgili kavramlar oldukça canlıdır. Kutsal metinleri Avestadır. Ateş önemli bir semboldür. Mabetlerine Ateşgede denilir. Günümüzde 300 bin kadar Mecusi Hindistan’da Parsi adı ile yaşamaktadır.

İslamiyet :MS 7. yüzyılda Arap Yarımadasında ortaya çıkan bir dindir. Mekke’de dünyaya gelen Hz. Muhammed kırk yaşında, 610 yılında Peygamber olmuş ve halkını Bir olan Allah’a iman etmeye çağırmıştır. Mekkelilerin inkarları ve baskıları sonrasında Medine’ye 622 yılında göç eden Hz. Peygamber, orada İslam Devletini kurmuştur. Kısa sürede tüm Arabistan Müslüman olmuş, 632 yılında Hz. Muhammed’in vefatı sonrasında da hızla yayılmaya devam etmiştir. İslam’da din adamları sınıfı yoktur. Tüm insanlar Allah katında eşittir. İbadetleri oruç ve zekat gibi ferdi olabileceği gibi hem ferdi hem de toplu yapılan namaz gibi ibadetleri de vardır. Ahiret inancı önemli bir yer işgal eder ve bu husus kutsal kitap Kur’an’da sıklıkla vurgulanır. Günümüzde yaklaşık 1,3 milyar inananı bulunmaktadır.

Sabiilik : MÖ 2. yüzyılda Filistin ve Ürdün bölgesinde ortaya çıkan sabiilik, daha sonra Hz. Yahya’yı peygamber olarak kabul etmişlerdir. Yahudilerin yanlış tutum ve dvranışlarına karşı çıkmaları sebebiyle bölge dışına sürülen sabiiler Basra civarlarına göç etmişlerdir. Gnostik anlayışın tesiri ile inançları şekillenmiştir. Kutsal metinleri Ginza’dır. Günümzde yaklaşık 30 bin kadardırlar.

169







Tanrı anlayışı ile ilgili üçlemesini tek tanrı eden Hristiyanların yaklaşık 1,8 milyar

Kendimizi Sınayalım 1. Yahudilerin atası kabul edilen ilk peygamber aşağıdakilerden hangisidir?

5. Aşağıdakilerden yanlıştır?

a. Hz. İbrahim

a. İyilik ve Kötülük olmak üzere ikili Tanrı anlayışı vardır.

b. Hz. Musa

c. MÖ 6. Yüzyılda kurulmuştur.

d. Hz. Süleyman e. Hz. İsa

için

dağında

“On

6. Aşağıdakilerden yanlıştır?

Emir”

Hangisi

Sabiilik

için

a. Sabiiler Hz. Yahya’yı Peygamber kabul ederler

c. Yahudilik tek tanrı anlayışına sahip bir dindir. d. İsrailoğulları Hz. Davut Devletlerini kurmuşlardır.

tarafından

e. Mecusilikte Ahiret anlayışı ve hesap günü konuları müphemdir.

a. Hz. Musa’ya peygamberlik verildiğinde Kavmini Mısır’dan çıkarma görevi de verilmiştir. Tur

Zerdüşt

d. Günümüzde yaşayan Mecusilere Parsi adı verilmektedir.

2. Aşağıdakilerden hangisi İsrailoğulları için yanlıştır?

b. Sabiililer Yıldıza tapan bir topluluktur.

döneminde

c. Kutsal Metinlerinin en önemlisi Ginza’dır d. Yahudiler tarafından sürülmüşler, günümüzde Basra civarlarında yaşamaktadırlar.

e. Babil sürgününden sonra Devletleri İranlılar tarafından yıkılmıştır.

e. İnanç esaslarının şekillenişinde Gnostisizmin tesiri çok olmuştur.

3. Yahudilerin Kutsal metinleri aşağıdakilerden hangisinde yer almaktadır?

7. Aşağıdakilerden hangisi Hristiyanlık’ta sakramentler arasında yer almaz?

a. Tora-Mişna-Gemera b. Mişna-Talmud-Kabbala

a. Vaftiz

c. TaNaKh-Talmud-Kabbala

b. Evharistiya

d. TaNaKh-Talmud-Gemera

c. Tövbe

e. Mişna- Halakha- TaNaKh

d. Ruhbanlık

4. Mecusiliğin Kurucusu kimdir?

e. Kilise

a. Musa

8. 16. yüzyılda Papalık otoritesine karşı çıkan, ve İncil’i herkesin okuyup anlayabileceği anlayışını yayan Hristiyan mezhebi hangisidir?

b. Yahya c. Davut

a. Katolik

d. Zerdüşt

b. Ortodoks

e. İsa

c. Protestan d. Süryani e. Nesturi

170




Mecusilik

b. Kutsal metinleri Avesta’dır.

c. Hz. Davut

b. Hz. Musa’ya verilmiştir.

hangisi




Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

9. Hz. Muhammed Mekkeli müşriklerin Müslümanlara verdiği sıkıntılar sebebiyle hangi tarihte Medine’ye hicret etmiştir?

1. a Yanıtınız yanlış ise “Yahudiliğin Tarihçesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

a. 571 b. 610

2. e Yanıtınız yanlış ise “Yahudiliğin Tarihçesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

c. 622

3. c Yanıtınız yanlış ise “Yahudi Kutsal Metinleri” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. 632 e. 681 10. Aşağıdakilerden yanlıştır?

hangisi

İslamiyet

4. d Yanıtınız yanlış ise “Mecusiliğin Tarihçesi.” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

için

5. e Yanıtınız yanlış ise “Mecusiliğin Özellikleri.” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

a. İslam Medine’de ortaya çıkmıştır. b. İslam’da tek tanrı inancı vardır. c. Kutsal metni Kur’an-ı Kerim’dir.

6. b Yanıtınız yanlış ise “Sabiiliğin özellikleri ” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

d. İslam’da ruhbanlık yoktur.

7. e Yanıtınız yanlış ise “Hristiyanlığın Özellikleri Konusunda Sakramentler” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

e. Hz. Muhammed’in ilk eşi Hz. Hatice’dir.

8. c Yanıtınız yanlış ise “Hristiyanlığın Tarihçesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 9. c Yanıtınız yanlış ise “İslamiyet’in Tarihçesi.” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz. 10. a Yanıtınız yanlış ise “İslamiyet’in Tarihçesi” başlıklı konuyu yeniden gözden geçiriniz.

171







Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1

Sıra Sizde 3

Yahudilik’te İsrail, İbrani ve Yahudi terimleri:

Gnostisizm ‘Bilinircilik’ olarak da ifade edilir. Grekçe gnostikos “bilgiye sahip insan” sözcüğünden türetilmiştir. Bu akımın savunucuları, dinlerin mutlak bilgiyi sağlamada yetersiz oldukları görüşündedirler. Hristiyanlığın ortaya çıktığı dönemlerde Hristiyanlık üzerinde de önemli tesirler bırakmıştır. Gnostisizmi savunanlar gerçekte dar bir tarikat yaşamı sürdürürler ve çileciliği savunurlar. Temel inanç esasları ve ibadet şekillerinde gnostizmin hakim olduğu dinlerde bulunmaktadır. Bunlar: Sabiilik, Manihezim ve Hermetisizm´ dir.

İbrani: “Nehrin öte tarafından gelenler” anlamında Kenanlılar tarafından Hz. İbrahim ve ailesi için kullanılmış bir terimdir. İbraniler terimi yanında konuşulan dil için İbranice ifadesi günümüzde halen kullanılmaktadır. İsrail: Hz. Yakub’un lakabıdır. Tevrat’taki anlatıma göre bir gece sehere kadar Yakub bir adamla güreşmiş ve onu yenmiştir. İsrail (Mücadeleyi kazanan) lakabı bu sebeple verilmiş, kavme de İsrailoğulları denilmiştir. Yahudi:Babil sürgününde ortaya çıkan bir terimdir. Davut Krallığının ikiye bölünmesi sonrası kuzey devletine İsrail, güneydeki devlete ise Yahuda denilmiştir. Sürgünde Babillilerin “Yahudalılar” anlamında “Yahudi” terimini kullanımı, sonradan kavim tarafından da benimsenmiştir.

Sıra Sizde 4 Hristiyanlıkta konsil, her bölgeden din adamlarının katıldığı itikadi konularda aynılığı sağlamak için gerçekleştirilen ve kararlar alınan dini toplantılardır. Bölgesel ve genel olmak üzere iki tür konsil yapılmıştır. 21 genel konsilin ilki 325 yılında İznik’te gerçekleştirilmiş, sonuncusu 1965 yılında tamamlanan II. Vatikan konsilidir. Konsillerde alınan kararlar tüm Hristiyanların uymak zorunda olduğu kararlardır. İlk iki konsilde Tanrı anlayışında yer alan “Baba-Oğul ve Kutsal Ruh” kabul edilmiş, Kutsal metinleri İnciller yine bu konsillerde düzenlenmişlerdir.

Sıra Sizde 2 Mecusilikte beklenen mehdi, Zerdüşt’ün soyundan babasız olarak dünyaya gelecek olan Saoşyant’tır. Saoşyant, dünyanın ömrü sona erdikten sonra ortaya çıkacak ve bin yıllık bir mücadeleyle kötülüğe galip gelecek ilahi iradeyi hâkim kılacaktır.

172







Yararlanılan Kaynaklar Gündüz, Şinasi, (1998), Din ve İnanç Sözlüğü, Ankara: Vadi Yayınları.

Adam Baki; Katar Mehmet,(2006-2007) Dinler Tarihi, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Açıköğretim Fakültesi Yayınları,.

Gündüz, Şinasi,(2006), Hristiyanlık, İstanbul: İsam Yayınları.

Aras Ahmet,(2012), Dinler Coğrafyası, Konya: Dival Yayınları.

Gündüz, Şinasi,(1995), Son Gnostikler Sabiiler, Ankara: Vadi Yayınları.

Aydın, Fuat, (2004), Yahudilik, İstanbul: İnsan Yayınları,.

Gürkan, Salime Leyla, İstanbul: İsam Yayınları.

Aydın, Mahmut (2010), Anahatlarıyla Dinler Tarihi, İstanbul: Ensar Neşriyat§.

Kur’an

Heyet (2007), Yaşayan Dünya Dinleri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.

Aydın, Mehmet (2008), Dinler Tarihine Giriş, Konya: Din Bilimleri Yayınları.

Kurt, Ali Osman,(2007) Erken dönem Yahudi tarihi:(Yahudiliğin mimarı Ezra), İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.

Aydın, Mehmet, (1995), Hristiyan kaynaklarına göre Hristiyanlık, Ankara: T.Diyanet Vakfı Yayınları.

Sarıkçıoğlu Ekrem (2000), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Isparta: Fakülte Kitabevi Yayınları.

Aydın, Mehmet, (1991), Hristiyan Genel Konsilleri ve II.Vatikan Konsili, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.

Sayı, Ali, (1992), Firavun Ve Haman Karşısında Hz. Musa, İstanbul: İz Yayınları.

Dinler Tarihi Araştırmaları (II), (1999) Ankara: Dinler Tarihi Derneği Yayınları.

Schimel, Annamarie (1955), Dinler Tarihine Giriş, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.

Doğan, Hatice, (2010), Maymonides’in Hayatı ve Eserleri, İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş.

Tümer, Günay – Küçük, Abdurrahman (1997), Dinler Tarihi, Ankara: Ocak Yayınları.

Eliade, Mircea (1997), Dinler Tarihi Sözlüğü, (Çev: Ali Erbaş), İstanbul: İnsan Yayınları.

(1985), Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.

Güç, Ahmet (2005), Dinlerde Mabet ve İbadet, İstanbul: Ensar Neşriyat.







173




Yahudilik,

Hamidullah, Muhammed, (2001), Tarihi, İstanbul: Beyan Yayınları.

Aydın, Mehmet (2005), Ansiklopedik Dinler Sözlüğü, Konya: Din Bilimleri Yayınları.




(2008),

İslam