Dr Vladimir Grečić i Marko Lopušina: Svi Srbi sveta Sadržaj Reč autora Seobe Srba kroz vekove Geneza seobe Srba Velika seoba Srba 1690. godine Put na Istok Otvaranje puteva za prekookeanske seobe Ratne i poratne seobe Srba Novi talas migracije Srba na Zapad Osnovna obeležja u devedesetim godinama
2 4
Gde žive Srbi i koliko ih ima Srbi – iseljenici u prekomorskim zemljama
12 14
Doseljavanje Srba u SAD Najranija iseljavanja Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914) Prvi svetski rat i period između dva svetska rata Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove političke organizacije Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965) Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD Srbi u Kanadi Južna Amerika Argentina Čile Brazil Bolivija Urugvaj Peru Venecuela Paragvaj Meksiko Srbi u Australiji Novi Zeland Velika Britanija Južna Afrika
24 28
Srbi – gostujući radnici ili novi iseljenici Nemačka Austrija Francuska Švajcarska Zemlje Beneluksa Belgija Holandija Luksemburg Nordijske zemlje Švedska Norveška Danska Finska Italija
42
33 37 38 40
Srbi – nacionalne manjine u starim i novim susednim zemljama Rumunija Mađarska Albanija Hrvatska Makedonija Slovenija
63
Srbi – visoki stručnjaci u dijaspori Negovanje etničkog identiteta i saradnja s otadžbinom
80 83
2
Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje Iseljeničke asocijacije Klubovi i organizacije Srpska štampa Izdavačke kuće Srba u dijaspori Otadžbinska politika prema Srbima u dijaspori Zaključna razmatranja
99 101
Reč autora Srbi danas žive u devedesetak država na svih pet kontinenata. Kako je to već istorijska sudbina odlučila, oni su podeljeni na Srbe u Otadžbini i Srbe u rasejanju. Najnoviji građanski rat na balkanskom prostoru, čini se, prvi put posle pedeset godina, približio je srpsku maticu i dijasporu. Duhovno objedinjenje među Srbima je već oglašeno, patriotske veze su uspostavljene, a ideološka netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe doživljavaju kao jedno nacionalno biće. Činjenica je, međutim, da Srbi u Otadžbini malo znaju i malo brinu o Srbima u rasejanju. O njima nije bilo reči u udžbenicima istorije, a vrlo malo u naučnim studijama. Pominjani su u referatima na naučnim skupovima, ali i u policijskim izveštajima. Bez obzira na to, iseljeni Srbi su uvek, kad god je trebalo, pružali otadžbinskim Srbima pomoć. Retki su bili obrnuti slučajevi. Ovo je prvi celovit prikaz Srba u dijaspori. Ali, kako nema srpske dijaspore bez srpske matice, ovo je knjiga i o Srbima u Otadžbini. Rezultat je višegodišnjeg istraživačkog rada u zemlji i inostranstvu. Delove knjige koji se odnose na Srbe gostujuće radnike ili nove iseljenike u Evropi, izuzimajući Francusku i Italiju, Srbe - nacionalne manjine u susednim zemljama, bez Rumunije i Mađarske, a uključujući nezavisne države koje su se otcepile iz bivše SFRJ, zatim Veliku Britaniju i Južnu Afriku, kao i srpske organizacije, klubove, asocijacije i izdavačke kuće u dijaspori napisao je Marko Lopušina. Ostale delove knjige napisao je dr Vladimir Grečić. Autori izražavaju posebnu zahvalnost izdavaču, gospodinu Predragu Jeremiću i recenzentima, prof. dr Blagoju Babiću i dr Predragu Simiću za sugestije koje su dali radi dopune i poboljšanja teksta u toku pripreme ove knjige za štampu. A posebno se zahvaljuju na podršci svojim suprugama, gospođama Ljupki i Jeleni. Isto tako, autori duguju veliku zahvalnost Srbima u dijaspori za predusretljivost i saradnju. Od velike koristi su bili saveti, primedbe, razmena literature i druga pomoć ljudi kao što su profesori Milka i Đorđe Lukić, Biljana Šljivić-Šimšić, Đorđe Tomašević, Nikola Kosanović, Milenko Karanović, Majkl Boro Petrović, Vladislav Tomović, Miroslav i Dragoslav Đorđević, Slobodan Pavlović, Pavle Topalović, Đorđe Knežević, Vojkan Gavrilović, zatim ljudi koji rade u bibliotekama i dokumentacionim centrima – Robert Gaković, Milan Radović, Sofija Škorić, Aleksandar Solovljev, Ružica Popović; ljudi angažovani u etničkim, političkim i privrednim organizacijama - Bob Ston, Nikola Trklja, Đorđe Bogdanić, Danijela Sremac, Miloš Radović, Ilija Glišić, Aleksandar Stamatović i drugi. Beograd, jun 1994. UVOD "Mi Srbi, koji smo na strani i uspeli da privučemo pažnju stranog sveta na sebe, treba da govorimo o našem narodu kad god nam se za to ukaže prilika... Ko se ponosi svojim selom, porodicom i svojim narodom, taj je na dobrom putu da se ceo svet ponosi njime, jer ništa nije uzvišenije od čovekove Ljubavi prema svemu onome što sačinjava njegov narod." Mihailo I. Pupin (1928) Knjiga Svi Srbi sveta treba da pruzi odgovor na nekoliko ključnih pitanja o srpskom narodu: ko su Srbi, koliko ih ima, gde žive, kako su organizovani, kakav im je politički i društveni status, šta su učinili i šta čine na očuvanju nacionalnog identiteta i na zbližavanju s maticom Srbijom i Crnom Gorom. Bosna i Hercegovina, odnosno Republika Srpska, a i Republika Srpska Krajina u ovoj studiji imaju tretman otadžbinskih zemalja, iako status ovih republika međunarodno još nije priznat. Međutim, i u njima su Srbi bili konstitutivni narod koji je stvorio i prvu i drugu Jugoslaviju. S jedne strane, autonomne srpske oblasti, početkom devedesetih godina, koristeći pravo svog naroda na samoopredeljenje, prvo su stvorile vlastitu državu. Takav autonoman status ove srpske zemlje već imaju i u nekim međunarodnim forumima i dokumentima, zbog čega se ne mogu smatrati srpskom dijasporom. S druge strane, srpski narod s ovih geografskih prostora, kako onaj deo koji tamo živi tako
3
i onaj koji živi u dijaspori, status svoj e teritorije upravo tako deklarise. Pored toga, postoji izražena volja tog dela srpskog naroda za ulazak tih teritorija u sastav SR Jugoslavije. Srbi su se selili u šest velikih talasa na pet kontinenata. Strane, ali i domaća administracija, shodno njihovom statusu, delila ih je na tri grupe: iseljenici, "gostujući" radnici i članovi njihovih porodica i, manjine. U nekim zemljama, međutim, Srbi su samo etnička grupa svrstana u kategoriju "ostali" narodi. Ova knjiga je svedocanstvo o pretnji nacionalnog odumiranja srpskog naroda u rasejanju, ali i upozorenje matici da je nastupio poslednji trenutak da Srbe u dijaspori, zajedno sa Srbima u Otadžbini, spase tihog nestajanja. Na taj način će matica i preuzeti punu odgovornost za budućnost vlastitog naroda, ma gde on bio. Početak poslednje decenije XX veka, tačnije 1991, ostaće po mnogo cemu upamćena kao godina od izuzetnog značaja u istoriji srpskog naroda. Ovu godinu karakterišu, pored početka funkcionisanja višestranacke parlamentarne demokratije, borba za srpsku slogu, duhovno zbližavanje i početak ideološkog izmirenja Srba, borba Srba za zaštitu interesa srpskog naroda i a srpsku nacionalnu politiku kako na teritoriji dotadašnje Jugoslavije tako i u rasejanju, početak ujedinjenja Srpske pravoslavne crkve itd. Tokom poslednjih sedam decenija, a osobito od završetka Drugog svetskog rata naovamo, toliko je toga učinjeno u nameri da se Srbi razjedine i da se njihov uticaj u Jugoslaviji oslabi. Izgleda da je bilo krajnje vreme da Srbi postave pitanje može li se ostvariti srpsko jedinstvo? Godine 1991, konačno se većina slozila u jednom: treba sve učiniti da se borba za zaštitu srpskih interesa vodi sistematski i da u njoj ucestvuje što veći broj Srba, kako u Jugoslaviji tako i u svetu uopšte. Svima je bilo savršeno jasno da je za takvu borbu potrebno duhovno zbližavanje. Jer, Srbi u svetu su toliko dugo bili razjedinjeni, ideološki i politički suprotstavljeni. Danas je srpski narod svestan da njegov opstanak, razvoj i napredak zavise od toga da li će biti jedinstven i odlučan u odbrani kako od biološke tako i od nacionalne i kulturne katastrofe, da se više ne desi ono što se u njegovoj istoriji dešavalo. U toj odbrani treba da daju svoj doprinos svi Srbi, kako oni koji se nalaze u Srbiji i Jugoslaviji tako i oni u rasejanju. Inteligencija snosi i treba da snosi veliki teret i veliku odgovornost. Ona bi morala da učini znatno više nego što je činila u periodu posle Drugog svetskog rata na srpskom zajedništvu, negovanju nacionalne tradicije i etničkog identiteta i uspostavljanju iskidanih duhovnih i drugih veza. Srpski narod je danas ponovo suočen s potrebom da štiti svoje interese, da dokaže da su njegova prava u pojedinim delovima ugrožena i da mu preti opasnost od prisilne asimilacije. Veliki deo srpske inteligencije koji se nalazi u inostranstvu kroz svoje političke akcije ulaže izuzetne napore da se probije informativna blokada i sazna istina o Srbima i Srbiji. Razume se, unutrašnja politika Srbije je bila i biće osnova za spoljnu politiku i koordinaciju delatnosti Srba u svetu. Nema nikakve sumnje da su unutrašnja sloga i jedinstvo značajan činilac spoljne politike. Knjiga Svi Srbi sveta ima za cilj utvrđivanje brojnosti srpskog naroda koji živi u rasejanju, njegove obrazovne, profesionalne karakteristike, geografske razmestenosti, kao i ispitivanje mogućnosti za proširenje i uspostavljanje kontakata Srba iz dijaspore sa Srbima u Otadžbini. Pođednaka pažnja je posvećena i Srbima koji žive u prekookeanskim zemljama kao iseljenici, Srbima koji žive u susednim zemljama kao nacionalna manjina, kao i onima na evropskom prostoru koji borave kao gostujući radnici. Isto t ako, fenomenu "odliva mozgova" - naučnika i drugih visokoobrazovanih ljudi posvećena je dužna pažnja. Zatim, svestrano je razmatrana moguća uloga naših viđenih ljudi u svetu u održavanju potpune komunikacije sa Srbijom i SR Jugoslavijom, unapređenju sveukupne saradnje, zajedničkim naučnim, kulturnim, privrednim i drugim poduhvatima i slično. Autori su u središte naučne rasprave stavili pitanje "Koliko Srba živi izvan SR Jugoslavije?" Razume se, ovim se ne zapostavljaju ni druga pitanja. Komparativni metod analize pružio je mogućnost upoređivanja položaja našeg naroda u glavnim imigracionim i onim susednim zemljama u kojima žive naši ljudi, osvrt na odnos tih zemalja prema njima, i posebno ocenu stepena angažovanja naših ljudi tamo na pitanjima unapređenja odnosa zemlje matice i zemalja u kojima danas žive. Razume se, u ovoj knjizi pristup pitanjima vezanim za Srbe izvan Srbije, s obzirom na njihovu složenost i međuzavisnost, daleko je fleksibilniji budući da je polazna premisa autora da, na početku XXI veka, pored međusobne sloge i saradnje i veze sa zemljom maticom, perspektiva Srba je u uvažavanju drugih naroda i negovanju dobrih odnosa osobito sa onima pored kojih žive i sa kojima rade. Bez obzira na to što je de facto reč o dvema nacijama - Srbima i Crnogorcima, u ovom radu se najčešće govori o srpskom narodu (obuhvatajući time i Srbe i Crnogorce) rasejanom po svetu. To se čini iz više razloga, ali jedan je najvažniji. reč je, uglavnom, o izjašnjavanju onih koji su predmet naučne rasprave prezentirane u ovoj knjizi. Velika većina ispitanika poreklom iz Crne Gore se deklarisala kao Srbi iz Crne Gore. Pored toga, dokumentaciona građa i literatura koja se odnosi na istoriju Srba u rasejanju uk azuju na ranija izjašnjavanja pripadnika srpske i crnogorske nacije u dijaspori kao srpskog naroda. Srpska nacionalna svest bila je, kako profesor Dragan Nedeljković (1994) ističe, postojano prisutna u svim crnogorskim zakonima i u ustavu, u doba
4
knjaza Danila i kralja Nikole. Tako je pisalo i u školskim udzebenicima da "u Crnoj Gori, koja je jedna od srpskih zemalja, živi srpski narod". Imajući to u vidu, u ovom radu se ne insistira na preciznom nacionalnom određenju Srba i Crnogoraca i to ne samo zbog toga što su istorijska, nacionalna, verska, jezicka i druga obeležja toliko bliska ili jednaka već i zbog toga što velika većina sagovornika takav pristup zagovara. Razume se, time autori ne žele ni na koji način da umanje značaj i opredeljenje onih koji sebe deklarisu kao Crnogorce, iako njihov broj u dijaspori nije tako veliki. Znatno veći metodoloski problem je pitanje jugoslovenstva. Naime, nemali broj Srba, Srbijanaca, Precana, Krajisnika, Crnogoraca i drugih pripadnika srpskog naroda se u rasejanju deklarisao kao Jugosloveni. To je, u najvećoj meri, rezultat pokušaja stvaranja jugoslovenske nacije tokom sedamdesetogodišnjeg perioda postojanja prve i druge Jugoslavije. Kralj Aleksandar I Karađorđević je, posle ujedinjenja južnoslovenskih naroda 1918. godine, a osobito nakon proglašenja Kraljevine Jugoslavije 1929. godine, učinio pokušaj da stvori jugoslovensku naciju. Naime, u svim statističkim i drugim zvaničnim dokumentima koji se ticu nacionalne pripadnosti najčešće se unosilo određenje "Jugosloven". S druge strane, statistike imigracionih zemalja su evidenciju useljavanja počele da vode po zemljama porekla. Tako, nacionalna pripadnost se mogla videti jedino iz popisa, ali i oni su najčešće registrovali jezik koji govore kod kuće, odnosno maternji jezik pa se javljao srpsko-hrvatski jezik. Srbi su, kao ujedinitelji ju znoslovenskih naroda, prihvatili takvo izjašnjavanje, kao i oni koji poticu iz mešovitih brakova. Sudeći po rezultatima istraživanja, drugi narodi - izuzimajući Muslimane nisu prihvatili jugoslovenstvo kao neko "nacionalno" opredeljenje. Da bi citaoci saznali nešto više o ličnostima koje su u periodu dužem od jednog veka dale doprinos stvaranju srpskih etničkih organizovanih enklava, organizovanju nacionalnog i duhovnog života u dijaspori, koje su odigrale značajnu ulogu u uspostavljanju i razvoju veza sa starim krajem, u prilogu knjige dat je sazet pregled viđenijih Srba u rasejanju, pod nazivom "Ko je ko?" Data su imena ličnosti koje su u istoriji naših ljudi u inostranstvu igrale vaznu ulogu, ali i savremenih ličnosti koje su poslednjih godina privlačile pažnju naše i svetske javnosti. Autori su imali u vidu tri kriterijuma za izbor savremenih Srba u dijaspori u red "viđenijih". Prvo, uzeta su ona imena koja su se najčešće javljala u časopisima i dnevnoj štampi. Drugo, imena ljudi koji poslednjih godina blisko sarađuju sa starim krajem. Treće, ljudi koji na ovaj ili onaj način rade na negovanju i očuvanju nacionalnog identiteta, na okupljanju Srba, kao i skupljanju pomoći za sunarodnike kojima je pomoć u ovom teškom vremenu na prost orima bivše Jugoslavije neophodna. Analize prezentirane u ovoj knjizi se zasnivaju na dokumentacionoj građi, literaturi i statistici, pre svega, useljeničkih zemalja. Izvori su prikupljeni u poslednjih petnaestak godina u zemljama u kojima Srbi žive i rade, a u kojima su i autori boravili. Korisćeni su i ankete i intervjui sa Srbima u rasejanju. SEOBE SRBA KROZ VEKOVE Istorija južnoslovenskih naroda, pa i srpskog, začeta je u sklopu nove "uspešne borbe varvarskih naroda", na bivšoj teritoriji rimske i poslejustinijanske imperije, u nastavku seobe naroda, njihovim provalama na teritoriju Rimskog carstva i naseljavanjem na njoj u drugoj polovini VI i u prvoj polovini VII veka (Đurđev, 1964). Čitav vek i po je protekao u seobama Slovena. Na današnjoj teritoriji Srbije, pre dolaska Slovena, živeli su Iliri i Tračani. Srbi su, pre toga, kao pleme slovenskog naroda živeli severoistočno iza Karpata, na izvorima i gornjem toku reka: Visle i Odre, Dnjestra i Buga, i u zapadnom delu dnjeparskog kraja (Vukićević, 1912). Krajem IV veka nove ere, kada su iz Azije počeli da prodiru Huni, pokoravajući mnoge narode, Sloveni koji su bili podeljeni i nesložni u odbrani, pod tom najezdom Huna krenuli su u veliku seobu. Srbi su se doselili na teritoriju koja se prostire od današnjega Novoga Sada do solunske ravnice i od Vidina, Timoka i reke Meste do Jadranskog mora. Dosta dugo po dolasku na ove prostore bili su mnogobošci. Već tokom seoba naroda, za vreme najvećeg političkog propadanja Rima, papa Lav I (440-461) istakao je odlučno primat svoje crkve. U borbi protiv nove jeresi rimska crkva je jačala. Srbi se, pod ovim imenom, na Balkanu pominju tek u IX veku (Jireček, I, 1952). Konstantin Jireček ističe da je oblast prvobitnih Srba obuhvatala krajeve na Limu i na gornjoj Drini, zajedno s Pivom i Tarom, dolinu Ibra i gornji tok Zapadne Morave. Veliki župan Stefan Nemanja bio je poznat među srpskim vladarima XII veka pre svega po tome što je ujedinio srpske zemlje, stavio ih pod vlast svoje porodice i zaokružio teritoriju osvajanjem grčkih pograničnih oblasti na istoku i jugu. Srbija se dalje pod carom Dušanom širila pa je u drugoj polovini XIV veka zahvatila skoro dve trećine Balkanskog poluostrva. Posle njegove smrti počinje pad srpske države. Srbi su primili hrišćanstvo u dva navrata. Prvo, za vreme vladavine cara Iraklija i pape Jovana IV (640-642). Drugo, kad je car Vasilije I (oko 879) sve nepokrštene pokrstio (Jireček, I, 1952). Sve do IX veka, istočna crkva se nije borila odlučno protiv primata rimske crkve. Posle toga počinje borba za osamostaljenje hijerarhije. Bilo je to vreme uzdizanja Vizantije kao grčko-hrišćanske države. Podela crkvene hijerarhije izvršena je 1054. godine. Od tada Srbi pripadaju istočnoj, a Hrvati zapadnoj, tj. rimskoj hijerarhiji. Srpska crkva spada u narodne crkve. Za svoj postanak ima da zahvali zauzimanju Nemanjinih sinova, kralja Stefana Prvovenčanog i njegovog brata, monaha Save, kod carigradskog cara i patrijarha čije je sedište bilo u
5
Nikeji (1219). Srbija se otcepila od ohridske autokefalne crkve pod čijom je vlašću dotad bila. Sedište prvog episkopa Srpske pravoslavne crkve bilo je u manastiru Žiča, a docnije u Peći. Srpski narod se pomerao u raznim istorijskim razdobljima, menjajući time i svoje stanište, i zato su seobe jedna od bitnih karakteristika njegove istorije. Masovno iseljavanje pripadnika srpskog naroda zbilo se u tri vremenska razdoblja: a) u srednjem veku, pod najezdom Turaka i pod njihovom tiranijskom vlašću, kada su se Srbi iseljavali, pre svega, na teritorije koje su se nalazile pod Austrijom i Ugarskom; b) u XVIII veku Srbi su se ponovo iseljavali na Istok, u Rusiju i Ukrajinu; v) krajem XIX i u toku XX veka, Srbi se sele, osim u evropske, još i u prekookeanske zemlje. Geneza seobe Srba Prvi talas iseljavanja Srba na zapad i sever počinje još krajem XIV veka i traje nekoliko vekova. Najezda Turaka na Balkan i njihove istorijske pobede u bitkama na Marici (1371) i Kosovu (1389), posle čega je više srpskih feudalaca moralo priznati tursko sizerenstvo, kao i konačan kraj srpske samostalnosti, doprineli su da srpsko stanovništvo brzo oseti društveno, nacionalno i versko ugnjetavanje od strane turskih vlastodržaca, pa je krenulo u zapadne i severne južnoslovenske predele (Vukićević, 1912). Usled opšte nesigurnosti i čestih ratova smanjila se poljoprivredna proizvodnja. Stoga je, naročito u pasivnim krajevima, nastupila glad. Kako su saobraćajnice i saobraćajna sredstva bili nerazvijeni, pomoć nije mogla stići žiteljima širomašnih krajeva. Stanovništvo je tada bežalo iz kraških predela na Primorje. U primorske gradove sklanjala se i srpska vlastela, pre svega u Dubrovnik, Kotor i Zadar. S vremena na vreme, usled upada Turaka, stanovništvo je u masama bežalo ka obali. Od 1416. do 1418. godine "sirotinja (pauperes) iz unutrašnjosti nije bila puštena u Dubrovnik, nego je stanovala ispred grada u pećinama kraj morske obale" (Jireček, I, 1952). Krajem XIV veka nagrnule su u Dubrovnik tolike mase sirotinje da je dubrovačka vlada rešila da ih prebaci u Apuliju, ukoliko nisu hteli da se vrate natrag. Srbi su, iz godine u godinu, stizali u primorske gradove, ostajući kao seljaci na gradskim posedima, kao sluge i šegrti, u Dubrovniku kao radna snaga u mnogim zanatima koji su tada bili u punom procvatu, u pomorstvu i trgovini. Docnije, kada ni tamo nisu više nalazili posla, prebacivali su se u Apuliju. Dalje tursko nadiranje, teror najpre janičarskih, a potom krdžalijskih hordi, neuspele pobune, izbegavanje davanja "danka u krvi", podstakli su iseljavanje Srba u Vojvodinu, današnje rumunske delove Banata, u Liku i druge krajeve pod Austrijom, sve do Žumberka gde se srpsko stanovništvo izmešalo sa Slovencima. Pred kraj XIV veka, iz Srbije je krenuo veliki talas iseljenika na sever, u Srem i današnju Aradsku županiju. Taj talas je podstican time što su, kako kaze Jireček, despoti imali ogromne posede u Ugarskoj. Seoba Srba u Aradsku županiju je bila, izgleda, predvođena Dimitrijem, sinom kralja Vukašina, koga je kralj Zigmund imenovao kaštelanom grada Vilagosa (Jireček, II, 1952). U Sremu i Banatu su većinu stanovništva već 1437. godina predstavljali Srbi. Kada su Turci zauzeli Borač na Gruži (1438), mnogo Srba iz Šumadije je prebeglo u Ugarsku, a još više ih je tamo otišlo kada je prvi put Srbija pala pod Turke (1439). Tada su Turci porušili Kovin na levoj obali Dunava, pa je ugarski kralj Vladislav preselio tamošnje Srbe na Čepeljsko ostrvo, niže Budimpešte, dajući im posebne privilegije. Ova kolonija "kraljevskih" Srba nazvana je srpskim Kovinom (Mađarski Rasc Keve). Posle pada Srbije (1459), seobe Srba u Banat, Srem i Bačku su povećane. Migraciju Srba u južnu Ugarsku je naročito pomagao kralj Matija, budući da je Srbe koristio za odbranu južne granice od Turaka. U pismu papi od 12. januara 1483. godine, kralj Matija kaze "da je za poslednje četiri godine preseljeno u južnu Ugarsku na 200.000 duša" (Jireček, II, 1952). Ta cifra ne mora biti tačna, ali u svakom slučaju govori o obimu seobe Srba u XV veku. Srpski doseljenici, sredinom XV veka, odlaze na istok, čak u Erdelj, gde naseljavaju mesta Milbah i Langendorf. Tako je, "južna Ugarska od polovine XV veka dobila fizionomiju srpsku" (Jireček, II, 1952). Seoba Srba na sever i severozapad nastavila se intenzivno i u XVI veku. Bosanski Srbi počeli su se seliti u Zumberacki distrikt (1530). Mnogi Srbi preseljavali su se još u doba despotovine u Bačku i Banat. Naime, prvobitna turska vlast izražavala se u vazalskoj zavisnosti Srbije od Turske, koja traje od 1389. do 1459. godine, za vreme vladavine srpskih despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića. Godine 1459, despotovina je potpuno nestala, a Srbija je kao deo Turskog carstva podeljena na sandzake. Dok je postojala despotovina, Mađari su na nju gledali kao na zaštitni bedem od Turaka. Posle njenog pada bilo im je u interesu da Srbi p ređu u južnu Ugarsku, da kao sajkasi sluze u dunavskoj floti i kao vojska brane njihove južne granice. Prilikom svakog ugarskog upada u Srbiju, u toku borbi sa Turcima, vojska se vraćala s mnogobrojnim Srbima. Ukoliko je srpski zivalj preseljen na Istok, preseljavan je nasilno. Tako su 1467. godine nasilno preseljeni stanovnici Novog Brda u Carigrad. "Čuveno i poznato beše u tadašnjem svetu rudarstvo u Srbiji koje se, zbog velike potrebe toga vremena, usavršavalo sve više i više. U Novom Brdu zlato i srebro se izorava iz zemlje" (Jireček, I, 1952). U osvojene
6
oblasti doseljavali su se Turci. To su bili novi etnički elementi u tim zemljama, koji će kasnije dolaziti do izražaja. Austrija je krajem XVII i u XVIII veku ratovala protiv Turske uglavnom na teritoriji Srbije. U tim ratovima Srbi su pomagali austrijsku vojsku, smatrajući i to jednim od načina da se i sami oslobode turskog ropstva i stvore nezavisnu državu. Oni su učestvovali u austro-turskom ratu 1683-99. godine, a kada se Austrija s obzirom na situaciju na zapadu morala povući, došlo je do velike seobe Srba. Velika seoba Srba 1690. godine U Austriji se situacija pogoršavala, a i na frontovima njena vojska je počela da gubi. U stvari, situacija na bojištu se iz osnove izmenila na štetu carske vojske. Krajem 1689. godine znatan deo carske vojske, a s njom i znatan deo Srba, poslat je na Rajnu da se bori protiv vojske Luja XIV koji je ušao u borbu kao saveznik Turaka. Osim toga, dogodile su se i druge promene. Te promene su se osetile već u decembru 1689. godine, kada su krimski Tatari, koji su ratovali na strani turske vojske, uspeli da popale sela u okolini Prištine. Naime, uspešne bitke austrijske vojske protiv Turaka, uz pomoć Srba, u Prizrenu su okončane smrću čuvenog generala Pikolominija (1689), koji Čarnojeviću već bejaše predao pismo cara Leopolda I po kome se obezbeđuju Srbima znatne privilegije. Austrijska vojska i srpski ustanici doživeli su težak poraz kod Kačanika (2. januara), pa su Turci u naletima zauzimali Skoplje, Prištinu i Prizren. Znajući kako ih strašna odmazda od Turaka očekuje, Srbi predvođeni patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem i nekolicinom vladika kreću prema Beogradu u nadi da će se ubrzo vratiti na svoja napuštena ognjišta. Čekajući u Beogradu dva meseca dalji ishod događaja, Arsenije III Čarnojević je održao čuveni sabor sa vojskovođama Srbima koji su ratovali za cara Leopolda, sveštenstvom i narodom. Ispod beogradskih zidina smešten je veliki zbeg sa oko 40 hiljada ljudi. Uoči početka seobe taj broj se još povećao. Patrijarh Arsenije III Čarnojević sazvao je 18. juna 1690. godine sudbonosni crkven o-narodni sabor na kome je doneta odluka o seobi u Ugarsku. Septembra 1690. godine, boreći se sa kugom, glađu, iscrpljenosću i svakojakim nevoljama, ojađeni Srbi prelaze Savu i još jednom kreću na put neizvesnosti i iskušenja, prema Budimu i Sentandreji. Među njima su bili i kaluđeri fruškogorskih manastira sa moštima vladara-svetitelja kneza Lazara. Beograd je pao u turske ruke 8. oktobra 1690. godine. Seoba je trajala četrdesetak dana. Odredište je bilo Budim i Sentandreja. Tamo su Srbi sagradili kuće i podigli crkvu, jer su morali da brinu i o duhovnom životu doseljenih Srba, koji su već bili izloženi presijama rimokatoličke crkve. Ugarska vlast je odmah odvojila Srbe od domaćeg stanovništva. Izbeglim Srbima nije bilo dozvoljeno da se naseljavaju po varošima, nego su mogli naseljavati samo predgrađa; ili, što je bilo najčešće, kopali su sebi zemunice i tako stvarali zbegove (Popović, 1954). Veliki deo izbeglica sklonio se prvo u Oštrogon, u Budim, i oko Budima. Ipak, izgleda, najviše izbeglica nastanilo se u Sentandreji (Popović, 1954). Izbeglice su stalno pristizale i odlazile, pa se broj Srba u pojedinim mestima stalno menjao. U proleće 1693. godine nalazilo se, prema nekim podacima, u Sentandreji oko 12.000, a u Budimu oko 6.000 Srba (Popović, 1954). Prema procenama Dušana J. Popovića, velikom seobom Srba u Ugarsku je prešlo 60 do 70 hiljada Srba, što je za ono doba bio ogroman broj. Popović podseća da je Srbija, koja je za vreme austrijske vladavine obuhvatila približno teritoriju kasnije Miloševe Srbije, imala oko 70 hiljada stanovnika, što čini jasnijim koliko je bio visok broj iseljenih 1690. godine i u kojoj meri je ova seoba morala prorediti stanovništvo stare Srbije, Metohije, Kosova i Šumadije. Zanimljivo je kako su se snalazili naši preci poreklom iz Peći, Prizrena, Beograda, Prištine, Kragujevca i drugih srpskih naselja, koji su prešli iz matice svoga naroda u "srce mađarskog naroda", u prestonicu ugarskih kraljeva, u kojoj su prema njima "bili neprijateljski raspoloženi i državna i zemaljska i lokalna vlast". I kakvom "potresnom upornosću" su branili i uspevali ne samo da održe svoju individualnost, nego i da udare osnove modernoj kulturi srpskog naroda (Popović, 1952). Posle velike seobe, srpski doseljenici su morali stvarati sebi uslove za život u Ugarskoj. Budući da se rat po Austriju nepovoljno razvijao, ona je počela da koristi Srbe i kao vojnike i kao radnu snagu za opravku utvrđenja, puteva i slično. Austrougarske vlasti su računale na Srbe kao na ratnike za odbranu od Turaka na južnoj granici. Sve sposobne da nose oružje Austro-Ugarska je regrutovala već 1691. godine. Ti srpski ratnici su se proslavili u bici kod Slankamena pobedom nad turskom vojskom koju je predvodio veliki vezir Mustafa Ćuprilić. Posle bitke kod Slankamena, u kojoj su - kako podaci pokazuju - Srbi bitno doprineli da carska vojska pobedi, dobili su (20. avgusta 1691) "drugu privilegiju": Srbima je priznata neka vrsta "teokratske uprave" (Popović, 1954). Time je srpskom patrijarhu priznato pravo ne samo da nasleđuje visoke jerarhe, već i sve pravoslavne Srbe koji umiru bez naslednika i testamenta. Patrijarh je dobio i neka svetovna politička prava. Imao je pravo, na primer, da u narodnoj vojsci postavlja oficire, sudi u nekim građanskim sporovima, potvrđuje cehovske statuse. A narodu je priznato pravo da živi pod upravom lokalnih vlasti koje sebi izabere. "Prvom privilegijom" (od 21. avgusta 1690), koju je patrijarh Čarnojević primio u Komoranu, Srbima je data sloboda bogosluženja po pravoslavnom srpskom načinu i pravo upotrebe starog kalendara. U stvari, patrijarhu i sveštenstvu data su ista prava koja su imali i pod Turcima (Popović, 1954). Za poglavara srpske pravoslavne
7
crkve mogao je biti postavljen samo pravoslavni Srbin koga izabere srpski narodni i crkveni sabor. Patrijarh je postavljao mitropolite, episkope i ostalo sveštenstvo. Dozvoljeno mu je da podiže crkve, manastire i škole. Tako, je ta "prva privilegija" postala osnov srpske-pravoslavne crkvene autonomije u Habsburškoj monarhiji. "Trećom privilegijom" (3. marta 1695), Srbi su oslobođeni od desetka katoličkoj crkvi (Popović, 1954). I pored privilegija koje su dobili, položaj Srba u Ugarskoj bio je težak. Iako su navodno bili oslobođeni, od njih su tražene poreze i druge dažbine. Pored toga, morali su da daju stoku, podvoz i "kuluče". Katolička crkva je često vređala njihova verska osećanja i vršila pritisak da pređu u katoličanstvo. Srbi i Mađari živeli su kao susedi, kao prijatelji, saradnici i kao sugrađani (Popović, 1952). Budim je bio grad u kome je bio najveći udeo Srba u ukupnom stanovništvu. U njemu je bilo Srba još pre velike seobe. Godine 1715, u Budimu se nalazilo 1.539 domova, od kojih se u 769 govorilo srpski, 701 nemački i 68 mađarski (Popović, 1952). Budim je pripadao grupi srpskih naselja na Dunavu, kojoj su još pripadali Pešta, Sentandreja, srpski Kovin i nekoliko sela oko njih. Toj grupi srpskih naselja pripadala su i dva manastira - Grabovac i manastir u srpskom Kovinu. Položaj Srba, kao i njihovih mitropolita, iz osnova je izmenjen carskom deklaracijom od 12. aprila 1727. godine kojom je određeno da Srbi od svoga mitropolita zavise samo u duhovnim pošlovima. Postavljalo se pitanje, i u narodu i u naučnim radovima, "da li je velika seoba Srba bila na sreću, ili na nesreću srpskog naroda?" Odgovori su bili različiti. Panta Srećković je, na primer, smatrao da je Arsenije III Čarnojević time "izneverio svoju pastvu i najviše zla učinio Srbima" (Popović, 1952). Srpski istoričar Stojan Novaković u politici Đurđa Brankovića i Arsenija Čarnojevića ne nalazi "ništa što bi odgovaralo ozbiljnosti prilika, ili bi se moglo odbraniti. Nikad valjda nisu učinjene grđe pogreške u javnoj radnji našoj". "Savez sa Austrijancima protiv Turaka bio je jedino delo koje se može unekoliko pravdati. Sve ostalo je teško razumeti." Jedinstvo Srba je Stojan Novaković u tolikoj meri cenio da je u političkoj slozi video glavni izvor snage, toliko potrebne za borbu u koju su Srbi bili uvučeni. Vreme unutrašnjih sukoba je, po njemu, "najizrazitije bolesno političko stanje" ( Novaković, 1960). Velika seoba imala je strahovite posledice po politički položaj Srba ostalih u osmanskoj Turskoj, naročito u Srbiji. Učestvovanje Srba u ratovima 1683-99, 1716-18 i 1737-39. godine, na strani Habsburške monarhije, do kraja su "uništili poverenje Turaka u Srbe i srpske patrijarhe", pa je ukidanje srpske patrijaršije logičan svršetak takvih odnosa (Popović, 1954). S Patrijaršijom nije ukinuta samo osnovna crkvena, nego u izvesnoj meri i politička i kulturna organizacija srpskog naroda koja je postojala u osmanskoj Turskoj (Popović, 1954). Nastojanja Srba da u Austro-Ugarskoj sačuvaju svoju veru i jezik, bila su vrlo uspešna. Oni su uspeli da dođu do znatnih kulturnih i nacionalnih tekovina i "na taj način vežu srpski narod sa Zapadom" (Popović, 1954). I Srbi koji su prešli 1690. u Ugarsku i njihovi potomci dugo su verovali da će se vratiti u staru domovinu. Biće da su tek posle zaključenja mira (1739) bili načisto da će ostati u Austriji, ali ideja o povratku nije ih nikada napustila. I tu su svoju ideju Srbi u svim važnijim prilikama i isticali. Put na Istok Kada je u ratu 1716-18. godine Srbija delom bila oslobođena od Turaka, Austrija je prema odredbama Požarevačkog mira (1718) zadržala severnu Srbiju pod okupacijom (1718-39), pa je "njena uprava bila teža od turske". Kad je Austrija razvojačila Potisku i Pomorišku oblast, Srbi su u tim krajevima izgubili određene privilegije, a ruske vlasti su vrbovale i motivisale bivše srpske graničare da se presele u Rusiju. Računa se da je tada oko 10.000 Srba otišlo u Rusiju. Oni su formirali dva naselja- Novu Serbiju i Slavjanoserbiju. Među ovim Srbima bilo je pripadnika našeg naroda iz Bosne, Dalmacije i Crne Gore. Prema nalazima dr Nikole B. Popovića, srpski pukovi su učestvovali u svim ratovima Rusije u XVIII veku ("Politika ", 20. 3. 1994). Težak ekonomski, društveni i verski položaj Srba u Austriji izazvao je 1751-53. godine seobu Srba u Rusiju i Ukrajinu. To je drugi veliki talas iseljavanja Srba. Dakle, posle raspuštanja Pomoriške krajine, Srbi iz Ugarske, nepotrebni Habsburškom carstvu, selili su se u Ukrajinu "u masama", koje neki pisci nazivaju "izbeglim izbeglicama", jer "šta su bili u Ugarskoj nego begunci od turske sablje, i šta će biti u novoj naseobini ... nego begunci od austrijske 'pravde'" (Gligorijević, 1987). Život Srba u Ukrajini u drugoj polovini XVIII veka je ovako opisan: "Život u našoj naseobini prve godine bio je kao, na primer, život nesrećnih brodolomaca koje su morski talasi izbacili na pusto ostrvo, pa se tamo hranili zeljem, korenjem, ribama, pticama i zverkama koje ulove. Tako smo pali i mi na tu golu stepu, na zemljište na kome od stvorenja sveta niko nije živeo i gde se ni za kakav novac ništa nije moglo nabaviti" (Gligorijević, 1987). Zato nije ni čudo što su Srbi na tim prostorima brzo asimilirani. Pišući o Hilandaru, Milo Gligorijević je opisao dramu poslednjeg potomka Arsenija III Čarnojevića koji je, nakon monašenja u Svetoj Gori, ispričao kako su Čarnojevići morali da napuste Vojnu krajinu, kako su se kratko zadržali u Galiciji i okolini Krima, kako im je ruski car dao plemstvo, sela i muzike, kako se živelo u Rusiji sve do 1917, do Oktobarske revolucije, kad je njemu, Vadimu, bilo pet godina. Otac mu Aleksije bio je
8
pomorac, kapetan broda, komandant trgovačke flote u Crnom moru do 1920. godine. A onda "ne mogavši da se vrati na imanje, da iznese porodične svetinje i knjigu-rodoslov, osujećen u nameri da uputi flotu u Jadransko more i da se preda Kraljevini Jugoslavije, krenuo je u Ameriku, u emigraciju." Dakle, poslednji potomak Čaranojevića je odrastao u Njujorku i postao uspešan poslovni čovek. Međutim, nije imao dece. Pošto mu je umrla supruga Olga, on je u starosti krenuo da obilazi svet i tako dospeo do Svete Gore. Kako mu se Hilandar mnogo dopao, a saznavši da ga je stigla najopasnija bolest, odlučio je da imanje ostavi Hilandaru i umre kao monah. Kao monah Arsenije, Vadim A. Čarnojević je umro 18. aprila 1981. godine, na Svetoj Gori. Seoba Srba na teritorije današnje Rumunije odvijala se u dužem vremenskom periodu. Pregled klisurskih naselja u kojima Srbi sačinjavaju, ili su nekada činili, većinu stanovništva, ukazuje da su se naselja osnivala u različitim periodima (Tomić, 1989). Čini se da je Bazjas najstarije klisursko srpsko naselje, osnovano oko 1200. godine. Ostala koja pominje osnovana su narednih vekova (prvi put se pominju): Radimnja (1277), Zlatica (1367), Leskovica (1371), Svinica (1437), Sokol (1472), Ljupkova (u XV veku), Moldova Veke (1588), Pozezena (1690), Belovreška (1717), Divić (1717), Kampija (1723) i Mačest (1723). Inače, u klisurskim naseljima danas živi oko 11.000 Srba. Rumunski Srbi i danas žive u sedamdesetak naselja u županijama Arad, Karaš-Severin, Mehedinc i Timiš, zajedno sa Rumunima i drugim nacionalnostima. Iako se ovo srpsko stanovništvo trajno stabilizovalo u novim krajevima, veze sa Srbijom nisu prekidane. Otuda, već u periodu ustanka za oslobođenje Srbije 1804. i 1815. godine dolazi do značajnih migracija u pravcu Srbije i njenog kontinuiranog naseljavanja tokom celog prošlog veka. Austrija je narodni ustanak za oslobođenje u Srbiji ocenila kao veliku opasnost u budućnosti. Ona je očito išla za tim da na svojoj teritoriji uguši svaki javni izraz Radošti i simpatije za Karađorđev ustanak i obnovljenu Srbiju (Šišić, 1937). Sve su te mere malo pomogle, jer su na čelu simpatizera nove Srbije bili karlovački arhiepiskop Stefan Stratimirović i Bački (novosadski) episkop Jovan Jovanović. Posle sticanja nezavisnosti Srbije (1867), seobe prema Srbiji su pojačane. Naročito posle neuspelog Nevesinjskog ustanka 1875. godine dolazi do znatnih seoba iz Hercegovine u Srbiju, a velike seobe se javljaju i naredne godine povodom srpsko-turskog rata. Svako teritorijalno uvećavanje Srbije, 1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovništvo iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom napuštalo je rodni kraj i naseljavalo se poglavito u novooslobođene krajeve (Cvijić, 1966). Razmatrajući seobe Srba, Jovan Cvijić piše: "Ima krajeva koji su pre turske najezde bili gusto naseljeni, a posle seoba u njima je ostalo sasvim retko stanovništvo. U drugim krajevima ogromna je većina porodica doseljenih i znaju krajeve odakle su doseljeni... Skoro u svakom selu Šumadije seljaci su raznovrsnog porekla, doseljenici iz raznih krajeva, jedni od Sjenice i Peštera, drugi od crnogorskih brda, treći iz Hercegovine, četvrti s Kosova i Metohije ili vardarskog sliva itd. Tako je u svim oblastima moravske Srbije, valjevskih i podrinjskih krajeva. Oko 80% stanovništva je doseljenik..." (Cvijić, 1966). Od bitnog značaja je činjenica da sticanjem nezavisnosti u Srbiji nastaju povoljniji politički i materijalni uslovi pa stanovništvo više nije prinuđeno da se seli van granica matične teritorije. Srbija i Crna Gora, koje su postale nezavisne države, i same su bile ekonomski i društveno vrlo nerazvijene. Međutim, Srbija je počela da razvija kapitalistički način proizvodnje, koji se razlikovao od načina proizvodnje kod njenih suseda. Osim toga, ona je bila udaljena i od mora i od mnogih evropskih komunikacija, a zemljišnom reformom u buržoaskodemokratskoj revoluciji je relativno rano ukinula veleposed i zemlju podelila seljacima. Tako, Srbija u prošlom veku postaje zemlja imigracije, koja kontinuirano prima i naseljava na svom tlu znatan broj doseljenika iz drugih zemalja, sve do balkanskih ratova 1912-13. godine. To su osnovni razlozi što se do 1920. godine u iseljeništvu nalazilo veoma malo Srba sa teritorije ondašnje Kraljevine Srbije. Otvaranje puteva za prekookeanske seobe Treći veliki talas iseljavanja Srba, naročito iz predela pod Austrijom i Ugarskom, dešava se krajem XIX i početkom XX veka. Srbi su se, pored raznih evropskih zemalja, ovoga puta u velikom obimu useljavali i u prekookeanske zemlje, pre svega u SAD. Ovaj iseljenički talas je rezultat delovanja ("pull-push") faktora koje je razvoj kapitalizma donosio sa sobom. Za razliku od drugih južnoslovenskih teritorija, gde su uzroci iseljavanja bili ekonomski i društveno-politički, glavni uzroci mobilnosti naroda iz same Srbije, u drugoj polovini XIX veka, bili su isključivo ekonomski. Uprkos činjenici da su sprovedene brojne privredne reforme (kneza Mihaila Obrenovića, od 20. februara 1865), uslovi života većine stanovništva Srbije, naročito industrijskih radnika, bili su sve teži. Sa razvojem kapitalizma u Srbiji, broj bezemljaša je postepeno rastao. U 1876. godini, na primer, 5% seljačkih porodica Srbije bilo je bez zemlje; u 1880. taj procenat se povećao na 16%, a u 1897. čak na 21% (Karanović, 1980). Mada je srpska vlada uvela brojne preventivne mere za zaštitu seljaka od posledica kapitalističke proizvodnje, njihovi uslovi života su se pogoršavali i ekonomska diferencijacija među seljacima postajala je sve izraženija. Samo za osam godina (1889-1897) više od 17.000 seljaka je i zgubilo svoje posede a, u isto vreme,
9
pojavilo se novih 225 zemljoposednika sa posedima preko 50 hektara. Do 1905. godine broj bezemljaša dostigao je 51.711, a onih koji imaju samo kuću pao je na 13.541 (Karanović, 1980). Pošto tako oširomašeni nisu više mogli da žive na selu, seljaci su odlazili u gradove u nadi da će naći posao u još tada nerazvijenoj industriji. Veliki broj nije bio u mogućnosti da se zaposli, a veliki broj zaposlenih radio je za vrlo niske nadnice. Tada se javljaju mnogi agenti, pre svega iz Bugarske, koji su - koristeći tako teske uslove - nudili isprave (bugarske ili rumunske pasoše) za određenu naknadu onima koji nisu mogli da dobiju pasoše u Srbiji. Kneževina, a potom Kraljevina Srbija nije ostala pošteđena velikog talasa emigracije u prekomorske zemlje, tačnije u SAD, koji je bio najbrojniji u poslednjoj deceniji prošlog i prvoj deceniji ovog veka. Kako ne postoje statistički podaci, nije poznato koliko je Srba napustilo Kraljevinu Srbiju u periodu do Prvog svetskog rata. Međutim, sudeći po tome da je Narodna skupština u Beogradu u više navrata raspravljala o problemu iseljavanja, može se zaključiti da je ono bilo intenzivno. Srpska vlada je donela više regulativa u svrhu smanjenja broja onih koji žele da se isele. Najvažniji je bio zakon o izdavanju pasoša, kojim je uvedena visoka taksa. Po njemu, taksa za pasoš za Ameriku iznosila je 250 dinara, dok je u susednim zemljama bila 5 dinara. To je bio ogroman novac za prosečnog radnika koji je zarađivao oko 40 dinara mesečno (Karanović, 1980). Zakon o taksi za pasoše je oštro kritikovan od strane liberalnog dela srpskog društva. Oni koji su zastupali takvo mišljenje iznosili su niz argumenata da je pristup vlade pograšan i da rešenje treba tražiti u otklanjanju uzroka koji teraju ljude da napuštaju svoju zemlju. Treba reći i to da je, u poređenju s drugim jugoslovenskim teritorijama pod austrougarskom imperijom, broj srpskih iseljenika s teritorije Srbije u SAD bio relativno mali, ali ne i beznačajan (Karanović, 1980). Postoji nekoliko značajnih razloga za to. Prvo, nezavisnost Srbije. Drugo, garantovanje minimuma zemlje seljacima. Treće, nedostatak dobrih komunikacija i velika udaljenost od većih luka. Četvrto, izolacija Srbije od strane razvijenih zemalja. Treći talas seoba Srba karakterišu, dakle, prevashodno ekonomski faktori koji će ih vezati, pre svega, za još uvek prazna proštranstva na američkom kontinentu. Do završetka Prvog svetskog rata, posebno u periodu između 1880. i 1914. godine, SAD su privlačile najveći broj Srba. Slede Južna Amerika i Kanada. Srbi su, u najvećem broju, odlazili sa teritorija koje su bile u sastavu austrougarske imperije, ali i iz Crne Gore. Crnogorce je migracija posebno pogodila, budući da ih je inače bilo malo. Prema nekim procenama, pre Balkanskih ratova samo u SAD je živelo oko 20.000 Crnogoraca, što je činilo oko 10% ukupnog broja žitelja tadašnje Crne Gore (Karanović, 1990). Prvi svetski rat, međutim, ne samo da je zaustavio iseljavanje Srba, već dovodi do vraćanja jednog broja iz Amerike, ali i iz Australije, u kojoj je u to vreme bilo malo Srba, radi učešća u ratu na strani Srbije i Crne Gore. Period između dva svetska rata karakteriše najpre jenjavanje iseljavanja, uz evidentne povratnike iz Amerike koji su bili spremni da se stave u službu izgradnje nove države SHS i ostanu u svojoj Otadžbini. Ta se tendencija ispoljavala do 1929. godine, kada je počela velika svetska ekonomska kriza i kada je proglašena Kraljevina Jugoslavije. Najpre je smanjen, odnosno obustavljen odlazak u prekomorske zemlje, a zatim se javlja povratak Srba u Otadžbinu. Međutim, posle 1933. godine iseljavanje Srba u prekomorske zemlje ponovo dolazi do izražaja uz umereni rast sve do 1939. godine, kada izbija Drugi svetski rat. Iseljavanje Srba u SAD između dva svetska rata imalo je, i u vreme kada nije bila privredna kriza, relativno umereni tempo. Osnovni razlog su bili američki imigracioni propisi koje je Kongres SAD doneo 1921. i 1924. godine, kojima su uvedene kvote za imigrante. Međutim, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike, iseljavanje Srba prema Australiji i Kanadi dobija na značaju (Grečić, 1990). Ratne i poratne seobe Srba Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka iseljavanja Srba u prekomorske zemlje. Migracija Srba se, manje više, svela na prisilne migracije koje su sprovodile okupacione vlasti na prostorima prve Jugoslavije. U to vreme, veliki broj Srba je odveden u zarobljeništvo i na prinudni rad u Nemačku i Austriju. Nemačke, mađarske i bugarske vlasti bile su odgovorne za progon Srba sa okupiranih teritorija koje su bile inkorporirane u njihove države. Za vreme Drugog svetskog rata sa tih teritorija je proterano 220 do 260 hiljada lica (Kosinski, 1982). Još početkom 1943. godine, u Nemačkoj je bilo oko 250 hiljada civila i 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika. Među njima je najviše bilo Srba. Procene pokazuju da je krajem rata (1944/45) u toj zemlji 491 hiljada, uključujući 133 hiljade jugoslovenskih ratnih zarobljenika (Kosinski, 1982). Procene Majersa i Kempbela su veće. Naime, oni tvrde da je u Nemačkoj i Austriji bilo 350 hiljada ratnih zarobljenika i 380 hiljada radnika na prinudnom radu (Kosinski, 1982). Inače, Ante Pavelić je u avgustu 1941. godine objavio svoju nameru o proterivanju 250.000 Srba. Tako, krajem 1944. godine u Srbiji je bilo registrovano oko 120.000 izbeglica iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine. Prema podacima UNRA, Agencije koja je nakon završetka rata prva preuzela brigu za ljude rasute po Evropi, registrovani broj izbeglica i raseljenih lica je iznosio 390.000. Od toga broja 210.000 je do sredine 1947. godine repatrisano u Jugoslaviju. Potom, u periodu između 1. jula 1947. i 31. decembra 1951. godine repatrirano je u
10
Jugoslaviju još 6.870 lica, dok je 82.090 preseljeno iz izbegličkih logora (Nemačke, Austrije i Italije) u druge zemlje (Kosinski, 1982). Glavna odredišta za jugoslovenske izbeglice i raseljena lica bila su Australija (23.350), SAD (17.213), Argentina (10.105), Velika Britanija (9.817) i Kanada (9.828). Seobu srpskog naroda, u periodu 1944-1965. godine karakterišu dramatična politička zbivanja koja su sledila krajem Drugog svetskog rata, neposredno posle njega i period hladnog rata. Ovaj period predstavlja, u stvari, jedan od nekoliko talasa doseljavanja srpskog naroda u prekomorske zemlje. Njega, dakle, karakteriše dolazak raseljenih lica i izbeglica u te prekomorske zemlje iz ratom rastrgane Evrope. "Raseljena lica" su činila ranije pripadnike jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj savezničkoj vojsci, ljude koji su bili prisilno upućeni na rad u Nemačku. Pored njih, bilo je i izbeglica raznih vrsta. Mnogi su pobegli iz Jugoslavije ili nisu hteli da se u nju vrate budući da su bili protiv novouspostavljene vlasti. Novi talas migracije Srba na Zapad Sredinom šezdesetih godina počinje peti talas seoba Srba, najpre sa ciljem da njihov boravak bude privremen. Međutim, u drugoj polovini sedamdesetih ovaj sloj je već stekao pravo građanstva, pa se često izostavlja atribut "privremeni". Naime, krajem pedesetih i početkom šezdesetih godina, naše kao i druge radnike iz manje razvijenih zemalja južne i jugoistočne Evrope povukla je velika potražnja za radnom snagom koja je išla s ekspanzijom privreda Zapadne Evrope. Naime, uporedo su se odvijala dva procesa - ekonomski koji je doprineo povećanju tražnje za radnom snagom i institucionalni koji je stvarao pravne pretpostavke za angažovanje strane radne snage. Kao posledica velike koncentracije svetskog kapitala u zemljama Zapadne Evrope, počev s Maršalovim planom, pri nestašici radne snage, nastavljanje privrednog rasta bilo je moguće samo uz angažovanje velikog broja radnika iz inostranstva. Tako je i zapošljavanje naših radnika postala nerazmrsiva veza s prosperitetom Zapadne Evrope. S druge strane, Rimskim ugovorom zaključenim marta 1957. godine osnovana je Evropska ekonomska zajednica (EEZ). Slobodno kretanje radnika-migranata unutar Zajednice regulisano je u čl. 48. i 49. Rimskog ugovora. Međutim, ovi članovi Ugovora nisu primenjivani do 1964. godine, kada je donet Propis o slobodnom kretanju radnika-migranta unutar EEZ. Ovim propisima su regulisana i prava i obaveze sezonskih, pograničnih i permanentnih radnika u zemljama imigracije, kao i prava zemalja članica EEZ da angazuju radnike iz trećih zemalja. Prema tim propisima, to se može učiniti 15 dana nakon oglašavanja slobodnih radnih mesta na područjima Zajednice s viškovima radne snage, ako se na te oglase nisu javili radnici iz zemalja-članica. U periodu "otvorenih vrata" (1964-1973), Zapadna Evropa dobija primat u privlačenju srpskih migranata. U tom periodu, broj građana SFRJ u Zapadnoj Evropi dostigao je gotovo milion i sto hiljada, od toga dve petine Srba. Tako, Evropa je kompenzirala usporavanje seobe Srba u prekomorske zemlje koje je karakteristično za ovu fazu razvoja. Evropa uglavnom privlači manje kvalifikovanu radnu snagu i sezonske radnike. Prvi naftni šok 1973-1974. godine dovodi do zvaničnog zaustavljanja prijema novih radnika u zemlje Zapadne Evrope. U sedamdesetim i osamdesetim godinama, evropske imigracione zemlje vode politiku "zatvorenih vrata" (Collinson, 1993). Naša migracija u evropske zemlje tokom te dve decenije svodi se na odlazak članova porodice radi okupljanja, odlazak po osnovu sezonskog rada i na produžavanje boravka "radnika na privremenom radu". U našoj literaturi je često kritikovan pojam privremenog rada. Međutim, taj pojam nije naša izmišljotina. Njega su nametnule evropske zemlje prijema, budući da nisu želele klasično useljavanje. Taj izraz je definisan i u dokumentima Međunarodne organizacije rada. Naime, Konvencija o migraciji radi zaposlenja koja je stupila na snagu januara 1952, upravo tako tretira strane radnike. Veliki broj Srba na evropskim prostorima se potpuno integrisao u ta društva pa je primio i državljanstvo dotičnih zemalja. Kada se govori o prerastanju kategorije "građani na privremenom radu" u kategoriju "novo iseljeništvo" na evropskim prostorima, misli se upravo na njih. Taj peti talas migracije Srba na Zapad je državnom politikom podržan, a na početku šezdesetih godina čak i podstican. Razlog za to bila je potreba za ublažavanjem problema nezaposlenosti koja se pojavila nakon privredne reforme početkom šezdesetih godina i glad za deviznim doznakama. Osnovna obeležja u devedesetim godinama Početak poslednje decenije drugog milenijuma označava i početak novog talasa raseljavanja Srba, koji uslovljavaju - pored ekonomske pobude - nacionalne i verske tenzije i građanski rat na prostorima druge Jugoslavije, uz podsticaj međunarodnih faktora. Prvi smer ovog šestog talasa geografskog pomeranja Srba jeste iz područja otcepljenih republika prema matičnoj, koji je doveo masu raseljenih i izbeglih lica. Drugi smer se, u isto vreme, odvijao sa istih područja, ali i iz matičnih republika, prema inostranstvu. Prema procenama UN, broj ljudi koji se na teritoriji bivše Jugoslavije nalaze na "stepenu rizika" (raseljena lica, izbeglice i socijalni slučajevi) u januaru 1994. godine dostiže 4,135.000. Razume se, najviše ih je u Bosni i Hercegovini - 2,740.000 ljudi; 690.000 u Hrvatskoj; 110.000 na teritoriji Republike Srpske Krajine koju kontroliše UNPROFOR; 457.000 u Srbiji; 73.000 u Crnoj Gori; 38.000 u Sloveniji i 27.000 u Makedoniji.
11
Kada je reč o bivšoj Republici Bosni i Hercegovini, najviše ih je u centralnom delu - 1,002.000; zatim, istočnom - 508.000 i južnom - 268.000 ljudi. Samo u Banjaluci ova nesreća pogađa 303.000 ljudi, u Bihaću 228.000, a u Sarajevu 431.000 ljudi. Treba reći i to da iste procene pokazuju da je iz bivše SFRJ izbeglo 643.000 ljudi koji se sada nalaze uglavnom u zapadnoevropskim zemljama. Ove cifre pokazuju svu složenost situacije u humaniratnoj oblasti i sugerišu svima da i u budućnosti ne zanemare tu dimenziju. Prema zvaničnim podacima, u SR Jugoslaviji se početkom marta 1994. godine našlo preko pola miliona izbeglica iz otcepljenih republika bivše SFRJ o kojima se u svetu manje govorilo kao da ovi ljudi nisu bili u istoj situaciji kao i izbeglice u drugim republikama ili drugim zemljama. Podaci Komesarijata za izbeglice i Crvenog krsta pokazuju da je krajem 1993. godine nacionalna struktura izbeglica u Srbiji bila sledeća: 80% Srbi, 7,8% Muslimani, 2,2% Hrvati i 10% druge nacionalne i etničke grupacije - Jugosloveni, Jevreji, Mađari, Romi, Bugari, Albanci i drugi. Gotovo tri petine, tačnije 57,8% ukupnog broja otpada na punoletne osobe, a samo između 18 i 60 godina života - 44,1%, na osobe preko 60 godina života otpalo je 13,8% ukupnog broja. Kada je reč o polnoj strukturi punoletnih lica, više od pet šestina (84,8%) otpada na žene. Najviše izbeglica, oko 95% ukupnog broja, našlo je smeštaj u porodicama, kod rođaka, prijatelja i nepoznatih humanih ljudi koji su im pružili utočište. Međutim, zbog sankcija koje je uveo Savet bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije, ljudi koji su primili izbeglice potpali su takođe pod kategoriju socijalnih slučajeva kojima je potrebna humanitarna pomoć. Uz to, kategorija osetljivih izbeglica ima u tome poseban značaj. Prema podacima Komesarijata za izbeglice, u Srbiji je u decembru bilo oko 10.000 dece rođenih u izbeglištvu, starih i iznemoglih- preko 50.000, bolesnika na dijalizi - oko 350 i bolesnika dijabetičara - oko 6.000. Sankcije međunarodne zajednice koje su uvedene protiv SR Jugoslavije imale su veoma nepovoljan uticaj na izbeglice, budući da su one postale višestruke žrtve rata na teritoriji bivše Jugoslavije. Zvanično, humanitarna pomoć je izuzeta iz režima sankcija. Međutim, u praksi se najčešće dešavalo da se ta pomoć onemogući. Jer, kako objasniti proceduru za dobijanje dozvole od Komiteta za sankcije za uvoz pomoći koja traje više meseci, a često i ne bude odobrena. Inače, i u Srbiji izbeglice imaju status u smislu Konvencije o izbeglicama iz 1951. i Protokola iz 1967. godine. Prema Konvenciji UN o izbeglicama (1951) i Protokolu (1967), izbeglica je lice koje "usled osnovanog straha od progona zbog rase, religije, nacionalnosti, članstva u nekoj političkoj grupaciji, izvan zemlje svoje nacije i nije u mogućnosti ili usled straha nije voljno da koristi zaštitu te zemlje..." Da bi se taj status dobio, Visoki komesarijat UN za izbeglice ispituje i utvrđuje te činjenice. Deklaracija UN o pravima čoveka afirmiše da: - svako ima pravo na slobodu kretanja i boravka unutar granice svake zemlje. Svako ima pravo da napusti svaku zemlju, uključujući sopstvenu, i da se vrati u svoju zemlju. Svako ima pravo da traži i da uživa u drugoj zemlji azil ako je prognan (izuzimajući nepolitički kriminal, i radnje suprotne ciljevima i principima UN). Konvencija UN o izbeglicama iz 1951. i Protokol o izbeglicama iz 1967. ostaju kao jedini instrumenti međunarodnog prava koji regulišu ostvarivanje ovih prava. Ako je Zapad zaista zainteresovan za rešenje masovnog migracionog talasa sa teritorije bivše Jugoslavije, kao najuticajniji deo svetske moći bi trebao da podrži proces mirnog rešavanja nacionalnih konflikata, tj. da sprečava etničke konflikte i podstakne mere za ubrzanje privrednih reformi i privrednog rasta, kao i produktivno zapošljavanje u emigracionim područjima. Ekonomska pomoć dosad pružana zemljama Istoka je nedovoljna i selektivna što je osnovni uzrok mučnog prelaska na tržišno privređivanje. Kada je reč o Jugoslaviji, njoj je uskraćena pomoć i ekonomska podrška. Ono što nedostaje je saglasnost razvijenih zemalja, koje su u isto vreme i zemlje imigracije, o nekom novom vidu "Maršalovog plana". Jer, današnja situacija u istočnoevropskim privredama, a posebno na jugoslovenskim prostorima, podseća na onu u kojoj su se privrede zemalja Zapadne Evrope nalazile posle Drugog svetskog rata. Tada su SAD odigrale najznačajniju ulogu u obnovi zapadnoevropske privrede. One i danas, uprkos privrednoj recesiji u njima, mogu da daju znatno veći doprinos obnovi privrede zemalja "Istoka", uključujući tu i SR Jugoslaviju, i time da doprinose smanjenju emigracionog pritiska. Odgovor na pitanja koja se postavljaju u vezi sa velikim talasom izbeglih i raseljenih Srba iz bivših republika koje su se otcepile od tzv. druge Jugoslavije, teško će se naći bez intenzivne saradnje sa agencijama UN, Visokim komesarijatom UN, Međunarodnom organizačijom za migracije i drugim. Istraživanja izvršena u Institutu za međunarodnu politiku i privredu u Beogradu pokazala su da je iz naših naučnih, istraživačkih i razvojnih institucija (oko 75% ukupnog broja), u petnaestogodišnjem periodu (19791993), otišlo u inostranstvo 1.060 istraživača. Dve trećine ukupnog broja onih koji su otišli u inostranstvo, učinili su to u poslednje četiri godine (1990-1993). Ono što je posebno zabrinjavajuće jeste činjenica da je taj godišnji odlazak u stalnom porastu. Najviše odlazi u SAD i Kanadu. Da su sankcije međunarodne zajednice protiv SR Jugoslavije izazvale, pored ostalog, i hiper rast odlazaka mladih i stručnih ljudi u inostranstvo potvrđuju i najnoviji podaci o broju izdatih useljeničkih viza za prekookeanske zemlje. Naime, u 1993. godini samo prekookeanske imigracione zemlje izdale su oko 12 hiljada useljeničkih viza građanima SR Jugoslavije. To je najveći broj useljeničkih viza koji je u jednoj godini ikad od strane tih ambasada u našoj zemlji izdat.
12
GDE ŽIVE SRBI IKOLIKO IH IMA ? Srbi danas žive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata (Milanović, 1993). To je široko proštranstvo čija udaljenost, od Novog Zelanda do Amerike, iznosi četrdeset hiljada kilometara. Ne računajući teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice - u rasejanju, Srba ima najviše na američkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. Pitanje broja Srba koji žive u dijaspori okupiralo je mnoge istraživače, počev od Pere Slijepčevića (1917), preko Ljubomira Kosiera (1926), L. Trnjegorskog (1938) do Majkla Bore Petrovića (1982) i Vladimira Grečića (1990). Većina istraživača bila je sklona da taj broj ili precenjuje ili potcenjuje. Političari i sociolozi, a posebno prvaci srpskih nacionalnih organizacija, skloni su, često, da predimenzioniraju broj Srba u dijaspori, čak na četiri miliona. To se prvenstveno čini da bi se privukla pažnja javnosti na ovu srpsku nacionalnu grupaciju u svetu. Među političarima zemalja imigracije, pak, kada se govori o etničkim grupacijama, ispoljava se sklonost potcenjivanju broja, a time i umanjivanja značaja manjih etničkih grupacija, pa i Srba i Crnogoraca na nekoliko stotina hiljada. Cifra koja će ovde biti prezentirana predstavlja srednju varijantu procene broja Srba u dijaspori u 1994. godini. Kada je reč o svim Srbima sveta, računajući žitelje matice Srbije, Crne Gore i srpskih krajina, i sve generacije iseljenika, pa one koji privremeno ili stalno rade u raznim, pre svega evropskim zemljama, manjine koje žive u starim i novim susednim državama, kao realna mogla bi se prihvatiti cifra od oko 11,5 miliona. Razume se da se svi ti ljudi ne izjašnjavaju uvek kao etnički čisti Srbi, budući da su, osobito u rasejanju, kod druge, treće i četvrte generacije, dosta nacionalno izmešani. To se, najbolje, može videti i iz popisa stanovništva SAD. Od ukupnog broja onih žitelja SAD koji su se deklasirali kao Srbi, oko 50% su, na ovaj ili onaj način, nacionalno mešani. A da ne govorimo o veoma brojnoj grupaciji naših ljudi u inostranstvu koja se izjašnjavala na poslednjem popisu stanovništva samo kao Jugosloveni. To se, mada u manjoj meri, može konstatovati i za Srbe na prostorima druge Jugoslavije. Zato nije čudo što su se Srbi iz mešovitih brakova izjašnjavalii kao Jugosloveni prilikom poslednjeg popisa stanovništva u SFRJ, 1991. godine. Tada je registrovano 712 hiljada Jugoslovena ili 3% ukupnog stanovništva SFRJ. Prema popisu stanovništva bivše SFRJ, ukupan broj Srba iznosio je 8,528.000, Crnogoraca 539.000 (Brunner, 1993). Prema tome, u drugoj Jugoslaviji, kada su počeli etnički sukobi i građanski rat na njenim prostorima, u njoj je živelo približno 9,5 miliona Srba. Raspadom SFRJ, ako se ne računa država matica, najviše Srba izvan Srbije ostalo je u Bosni i Hercegovini. Popis pokazuje broj od 1,369.000, a procene (koje uključuju i jedan broj Jugoslovena) pokazuju da ih je 1991. godine, u toj republici bilo približno 1,5 milion. Na osnovu zvaničnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavništava (DKP) i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini i to: A. Otadžbinske zemlje Republika Srbija 6,500.000-6,800.000 Crna Gora 539.000-600.000 Republika Srpska Krajina* 300.000-320.000 Republika Srpska** 1,400.000-1,500.000 B. Prekomorske zemlje SAD 430-500.000 Kanada 80-100.000 Južna Amerika 20-30.000 Australija 90-120.000 Novi Zeland 500-1.000 Južna Afrika 20-25.000 Velika Britanija 50-55.000 Zemlje Trećeg sveta 20-30.000 * U Republici Srpskoj Krajini zivi, kako se procenjuje, 300 do 320 hiljada Srba, dok se - kako procenjuju UN - 250 do 280 hiljada Srba iselilo iz Hrvatske. ** Jedan broj Srba živi na teritoriji bivše Bosne i Hercegovine koje su pod kontrolom muslimanske vlade i bosanskih Hrvata.
V. Evropske imigracione zemlje SR Nemačka 250-300.000 Austrija 100-130.000 Francuska 80-100.000 Švajcarska 70-100.000 Zemlje Beneluksa 15-20.000
13
Skandinavske zemlje 50-60.000 Italija 5-7.000 Ostale 15-20.000 G. Stare i nove susedne zemlje Rumunija 30-50.000 Mađarska 3-5.500 Albanija 5-10.000 Hrvatska* 120-150.000 Makedonija 44-70.000 Slovenija 47-57.000 Prema tome, na američkom kontinetu živi blizu 650 hiljada Srba i Crnogoraca, koliko se procenjuje da ima i u Zapadnoj Evropi. Oni su, na američkom kontinentu, u najvećem broju koncentrisani u centralnom i istočnom delu kontineta - Ilinois, Indijana, Mičigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario (najviše ih je u okolini Toronta), zatim u državi Njujork i Nju Džersi, a na zapadu u državama Kalifornija i Vašington. Oni koji su došli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovačkih centara - Njujorka i Čikaga. U Australiji Srbi žive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. Od latinskoameričkih zemalja Srbe su najviše privlačili Argentina i Čile. U Evropi su Srbi našli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zapošljavale najviše stranaca - SR Nemačka, Austrija, Francuska, Švajcarska i Švedska. Od starih susednih zemalja, najviše Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija još nije jasna. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su građani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama dotičnih država (u manjem broju i u Evropi), zatim građani naše zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vođena posle Drugog svetskog rata) i građani susednih zemalja koji vekovima žive u njima, ali koji su sačuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje, koja ima tendenciju, pod uticajem KE BS-a, naročito na evropskom prostoru, da prizna individualna i kolektivna prava nacionalnih grupacija. Razume se, taj se status vremenski i prostorno razlikuje. Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisiće od niza činilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se neće tako brzo otkloniti. "Push" faktori će, očigledno, još duge imati uticaj na dalji tempo spoljne migracije Srba. Međutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog značaja. Kada je reč o klasičnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Zemlje klasične imigracije su još dvadesetih godina ogranicile godišnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Ni jedna od njih, međutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, čak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. U osamdesetim godinama, imigracija u prekookeanske zemlje se dosta stabilizovala, s tendencijom ka rastu. Zajednička karakteristika svih klasičnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrši imigracionom vizom koja kvalifikuje migrante za useljenje. Sjedinjene Američke Države, Kanada i Australija zauzimaju centralnu poziciju u međunarodnim migracionim tokovima Srba.
SRBI - ISELJENICI U PREKOMORSKIM ZEMLJAMA Govoriti o savremenim seobama, broju Srba u svetu, a ne dotaći njihovu genezu, bilo bi nedovoljno. Jedna od bitnih karakteristika istorije srpskog naroda su seobe u druge zemlje. Tako je i seoba Srba u prekomorske zemlje jedna od njihovih najvećih seoba u poslednja tri veka. Seobe Srba u prekomorske zemlje, naročito u Ameriku, ne samo da su najstarije, ekonomski uslovljene, dobrovoljne migracije, već su i istorijski relativno stabilne, s dugoročnom tendencijom ka rastu i trajnom karakteristikom. U njima je uzeo učešće veliki broj Srba, iz svih srpskih otadžbinskih teritorija. Dabome, većina Srba koji danas žive u prekomorskim zemljama ima državljanstvo tih zemalja. Uprkos tome, oni su se, od najstarijih doseljavanja pa do danas, samoorganizovali, stvarajući svoje nacionalne duhovne, društvene i političke asocijacije, počev od prvih potpornih udruženja pa
14
do savremenih društvenih organizacija. Njihovo samoorganizovanje, negovanje etničkog i nacionalnog identiteta doprinelo je, pored ostalog, i održavanju veza s Otadžbinom. Doseljavanje Srba u SAD U istoriji američke imigracije, i ne samo u njoj, opšte je prihvaćena podela na tzv. period "stare" imigracije (od 1820, kada su podaci o imigrantima prvi put zabeleženi, pa do kraja osamdesetih godina) i "nove" imigracije u SAD, od početka devedesetih godina prošlog veka naovamo. Velika većina srpskog iseljeništva pripada upravo ovoj poslednjoj etapi naseljavanja Severne Amerike. U literaturi postoji više pokušaja periodizacije useljavanja Srba u SAD. Debora Pedzit, na primer, doseljavanje Srba u SAD deli u tri razdoblja. Prvi veći talas je "staro" doseljavanje, koji počinje oko 1890. godine i traje do Drugog svetskog rata. Drugi talas doseljavanja Srba u SAD obuhvata političku emigraciju, tj. dolazak raseljenih Srba iz ratom razorene Evrope. I konačno, treći talas doseljavanja Srba u ovu zemlju obuhvata period od druge polovine šezdesetih godina naovamo (Padgett, 1983). Sledeći u literaturi opšte prihvaćenu podelu američke imigracije, na "staru" i "novu", profesor Majkl Boro Petrović (1980), na primer, useljavanje Srba u SAD grupiše u pet karakterističnih perioda. Prvi obuhvata najranije doseljenike u periodu "stare" imigracije. Drugi, period prvog i najvećeg useljavanja u razdoblju "nove" imigracije (1880-1914). Treći, pristizanje useljenika u periodu između dva svetska rata (1918-1941). Četvrti, dolazak raseljenih lica iz Evrope posle Drugog svetskog rata (1945-196 5). Peti, najnovije useljavanje u SAD (od 1965. godine naovamo). Najranija iseljavanja Rano doseljavanje Srba u SAD obuhvata period duzi od pola veka, od početka do kraja osamdesetih godina XIX veka. Istina, niko sa sigurnosću ne može reći kada i gde su se prvi put Srbi doselili u SAD. Drugim recima, ne postoje pisani tragovi o prvim srpskim iseljavanjima u SAD. Pretpostavlja se, naime, da je na dubrovačkim brodovima koji su plovili do američke obale još tokom XVIII veka, među mornarima bilo i Srba iz Dalmacije. Nije, međutim, poznato da su ostajali da žive u Americi. Istrazujući ovaj period srpskog iseljeništva u Americi, vladika Sava Šumadijski (1994) ukazuje na otkriće Vase Stajića (1935) da je prvi srpski doseljenik bio izvesni Jovan Mišković. Mišković je negde 1740. proveo punih 5 godina u Americi što znači da je došao na ovaj kontinent mnogo pre poznatog Đorđa Šagića. Zvanično, prvi srpski useljenik stigao je u Ameriku brodom "Delaver", do Filadelfije, septembra 1815. godine. Prema pisanim tragovima, bio je to Đorđe Šagić, odnosno kako je u toj zemlji poznat, George Fisher (Pribić, 1967). Šagić-Fišer je rođen u AustroUgarskoj, 30. aprila 1795. godine od roditelja doseljenika iz Srbije koji su došli u talasu velike seobe Srba pod pritiskom Turaka. Naime, Šagićeva familija se nastanila severozapadno od Budimpešte, u drevni grad Šegešfervar, mesto krunisanja Mađarskih kraljeva u toku petstogodišnjeg perioda od 1027. godine. Srbi su ovaj grad nazivali Stoni Beograd. Nakon smrti oca, Đorđe dolazi u Sremske Karlovce, centar Srpske pravoslavne crkve, gde pohađa gimnaziju i stiče "klasično" obrazovanje, učeći, pored ostalog, nemački, grčki i latinski, što mu je kasnije dobro došlo u Americi. Sa osamnaest godina života, Đorđe Šagić napušta skolu i prelazi u Srbiju 1813. godine, gde se priključuje ustanicima u borbi protiv Turaka. Učestvovao je u borbi za odbranu Beograda. Nakon poraza koji su srpski ustanici pretrpeli, Šagić beži u Austriju. Proveo je dve godine lutajući duž Dunava kao trgovac, da bi se 1815. godine u Hamburgu ukrcao na brod za Filadelfiju. Stupanje Đorđa Šagića na tlo Amerike moglo bi se označiti kao početak novije istorije seoba Srba, ovoga puta u SAD. Fišer je, tokom šezdesetogodišnjeg življenja na Zapadu, postao vrlo ugledan Amerikanac srpskog porekla. Zvanično je uvršćen u red istaknutih pionira u Teksasu. Proveo je dvadeset godina u Meksiku i Teksasu, dok je Teksas još bio meksička provincija. Kada je Teksas postao nezavisna republika i deo Sjedinjenih Država, Fišer je 1829. godine postao meksički državljanin pa se čak uključio i u politiku. U Meksiku je bio organizator masonske lože, direktor carine u Galvestonu, sekretar grada San Felipe, carinik u Matamorosu, ratni komesar, vlasnik štamparije i knjižare i urednik novina na španskom. Sa uspostavljanjem teksaške nezavisnosti (1836) Džordž Fišer napušta lojalnost meksičkom federalizmu i svoju sudbinu vezuje za teksašku državu. Kasnije je postao jedan od viđenih ljudi Hjustona i kao trgovac i kao advokat. Kada je Kalifornija ustupljena SAD, u vreme zlatne groznice, Fišer se seli u Kaliforniju. Zahvaljujući poznavanju Meksikanaca i znanju španskog jezika, vrlo brzo je postao sekretar zemljišne komisije (18521856). Od 1857. do smrti (1873), Džordž Fišer je obavljao razne javne dužnosti u San Francisku. Bio je i sudija, a i počasni konzul Grčke u San Francisku. U znak zahvalnosti zbog njegove podrške borbi za nezavisnost Grčke, kralj Đorđe I ga je imenovao za prvog grčkog konzula u Kaliforniji, 1870. godine. Na tom položaju Džordž Fišer, tj. Đorđe Šagić je ostao do smrti. U Kaliforniji, Fišer je osnovao malu, ali brzo rastuću koloniju srpskih doseljenika, koja je okupljala i značajan broj Hrvata, uglavnom iz Dalmacije i sa jadranskih ostrva. Ovi Južni Sloveni nazivali su sebe "Slavonians". To ime su koristili, kako ističe Adam Eterović (1980), iz najmanje tri razloga. Prvo, mletačke Dalmatince i Bokelje
15
zvali su Sclavone ili Slavs, još od Venecijanaca, a ne Srbima ili Hrvatima. Drugo, nazive Slavonian ili Sclavonian su koristili Englezi i Amerikanci u tom ranom periodu. Gotovo u svim američkim i engleskim knjigama toga doba korisćen je Slavonian, kao izraz za Slovena. I, treće, Južni Sloveni su se protivili da budu identifikovani kao Austrijanci, Italijani, Turci ili Mađari. Kada je nekoliko pravoslavnih hrišćana 1864. u San Francisku osnovalo grčko-rusku-slavonsku pravoslavnu istočnu crkvu kao dobrotvorno društvo, u kome su Srbi činili većinu, sa ciljem da osnuju pravoslavnu crkvu u gradu, Fišer je postao veoma istaknut član (Petrović, 1979). Istovremeno, bio je i član, a i prvi predsednik ruskog i panslovenskog dobrotvornog društva osnovanog u San Francisku 1857. godine. SAD su, u stvari, prvo i najznačajnije odredište Srba preko okeana. Do osamdesetih godina XIX veka, seoba Srba u SAD bila je sporadična. U toj fazi najranijih iseljavanja najpre su se selili pojedinci, a kasnije i manje skupine iz primorskog dela Jugoslavije (Čizmić, 1981). Većina doseljenika tog perioda "stare" američke imigracije bila je pismena i naseljavala se, po dolasku u SAD, na farmama. Ti srpski doseljenici ranog perioda živeli su u prisnim kontaktima sa Hrvatima. Zajedno su osnivali i prva dobrotvorna društva. Ne može se sa sigurnosću reći koliko se Srba doselilo u SAD do Prvog svetskog rata. Nije vođena precizna statistika ni u zemljama odakle su se selili, a ni u SAD. Neki istraživači koristili su podatke brodskih kompanija, ali ni ti podaci nisu potpuni. Zapravo podaci o iseljenicima iz jugoslovenskih zemalja u SAD nisu pouzdani sve do popisa stanovništva ove zemlje 1910. godine. Srbi, kao i drugi jugoslovenski narodi, bili su tada registrovani kao Austrijanci, Nemci, Mađari, Italijani, Turci zato jer se radilo pretežno o doseljenicima iz "Nemačkih država". Adam Eterović (1980), u svojim istraživanjima, otkriva mnoga srpska imena ljudi koji su učestvovali u američkom građanskom ratu 1861-1865. godine. Pominje dosta dobrovoljnih vojnih firmi toga doba koje su Srbi vodili. Imigracione vlasti SAD su počele da vode evidenciju o useljavanju južnih Slovena tek 1899. godine. Prema nalazima Adama Eterovića, Srbi u Americi se prvi put pominju u listu "Podunavka" 5. marta 1848. godine, u članku S. Popovića, pod našlovom "Srbi u Americi". Procene Popovića, sačinjene nakon puta po Americi, pokazuju da je iz Dalmacije i Boke Kotorske došlo u ovu zemlju: u Nju Orleans - 300; u Vašington 100; u Njujork - 200; u Boston - 100; u Filadelfju - 160; u Čarlston - 30; u Mobil - 120; na Floridu - 200; u Teksas - 250; u Meksiko - 300, i Luisvil - 50. Prvi doseljenici su se naseljavali u južne države SAD, tada pod Španijom i Francuskom, a sa otkrićem zlata 1848. godine i u Kaliforniju, na Zapadu. Među glavnim odredištima srpskih mornara, osobito lučkih, bila je luka Nju Orleans, koja se razvila tek pošto je Amerika kupila od Napoleona luizijansku teritoriju (Vujnović, 1985). Prva značajnija grupa Srba dolazi u Nju Orleans tridesetih godina prošlog veka. To su bili trgovci, lingvisti, moreplovci jadranske obale i Crne Gore - Bokelji, Dalmatinci, Crnogorci. Obrazovani i sa znanjem više jezika, lako su se uklapali u novu sredinu i postizali lični uspeh. Malo je bilo širomašnih među njima. Kada su otkriveni rudnici zlata, krajem četrdesetih godina, mnogi Srbi iz Nju Orleansa preselili su se u Kaliforniju. Ovi Srbi su bili statistički svrstani kao doseljenici iz "Nemačkih država", sve do 1860. godine. Popis stanovništva iz 1860. godine pokazuje da je iz "Nemačkih država" bilo 1,301.136 osoba, uključujući i 25.061 lice iz Austrije. Adam Eterović (1980) procenjuje da je među 52 hiljade pridošlih ljudi iz Austrije 1040% bilo drugih nacionalnosti. Rezultati popisa stanovništva Amerike između 1850. i 1880. godine ukazuju na zaključak da je manje od 1% stanovništva otpalo na Srbe i Hrvate. Njih popis nije posebno iskazao već je prihvaćena grupa Slavonaca i Dalmatinaca, pa je većina svrstana u grupu Austrijanaca. Godine 1868, Društvo pravoslavaca dobilo je i pravoslavno groblje, kao i čitaonicu koja je služila i za okupljanje Srba u San Francisku. Godine 1870. pojavljuju se i novine u San Francisku pod nazivom "Slavjanin". U njima su se objavljivali članci na više jezika (srpskom, ruskom, francuskom). U ovom prvom talasu seoba Srba, u Ameriku je stigao i Mihailo Pupin Idvorski, koji je radeći na Kolumbija univerzitetu stekao svetsku slavu kao profesor, naučnik i pronalazač. Pupin je stigao u SAD 1874. godine, kada je u ovoj zemlji broj iseljenika srpskog porekla bio relativno mali, te će, između ostalog, i to kasnije imati značaja u njegovom angažovanju na organizovanju ove etničke grupe (Grečić, 1985). Stoga je Pupin ostao u istoriji zabeležen ne samo kao profesor i naučnik, već kao društveni radnik i patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. Naš narod je neizmerno zadužio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao počasni generalni konzul Srbije u Njujorku, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoći, kao i dobrovoljaca iz SAD za Prvi svetski rat, kao i na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi članovi američke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske težnje i zelje. Stoga je Pupin svojim ličnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih pošlova Lansingom, doprineo da se granice Jugoslavije što povoljnije povuku i da u sastav države SHS uđu Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. Mihailo Pupin je zaslužan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred američkom javnošću i političarima, posebno mnogobrojnim kontaktima koje je imao s uglednim ličnostima američkog života. Međutim, njemu je zamereno zbog određenih
16
stavova. Valja pomenuti sukob s don Nikom Grškovićem. Taj sukob je dugogodišnji Pupinov saradnik, Pavle Hadzi-Pavlović, ovako opisao: "Kada je Amerika ušla u rat na strani saveznika, prof. Pupin predloži Jugoslovenskom narodnom vijeću da se preko Srpskog poslanstva u Vašingtonu zamoli američka vlada da sve svoje vojnike jugoslovenskog porijekla koji budu novačeni za rat upućuje na Solunski front, da se pod američkom zastavom bore zajedno sa srpskom vojnicima. Međutim, Don Niko Gršković izjavi na predlog prof. Pupina da bi se on stideo da podupire i da glasa za takav predlog. Na to se digne prof. Pupin i izjavi da njemu onda nema više mjesta ovđe i napusti Vijeće" (Bulajić, 1978). Prvi masovniji talas srpskih doseljenika u SAD (1880-1914) Početkom osamdesetih godina dolazi do bržeg useljavanja Srba u SAD. Oni dolaze u ovu zemlju kao deo masovnog iseljavanja iz južnih i jugoistočnih zemalja Evrope, čiji tokovi polaze iz Italije i velikih multinacionalnih imperija - Otomanske, Austro-Ugarske i Ruske, poznati u istoriji prekookeanskih migracija kao "nova imigracija". Najveći broj srpskih imigranata u SAD, do skora, poticao je upravo iz tog perioda. Kalifornija ostaje još uvek njihovo najznačajnije odredište. Srbi u tom delu Amerike organizuju i svoj duhovni i društveni život, kao i svoja dobrotvorna udruženja, grade crkvu i izdaju svoje prve novine. Godine 1880. u San Francisku je osnovano i prvo uzajamno dobrotvorno društvo Srba u Americi. Bilo je to Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo. Mada kratkog veka, prve srpske novine štampane u Americi javljaju se u San Francisku 1893. godine. To su "Srbin Amerikanac", koje uređuje Božo Gopčević, i "Sloboda", čiji je urednik Spiro Radulović (Bokelj). Reč je, u stvari, o pionirima srpskog novinarstva u Americi. Potom se javlja Veljko Radojević koji izdaje u San Francisku, krajem XIX veka, list "Srpska nezavisnost". Neposredno pred katastrofalni zemljotres 1906. godine u San Francisku, srpski list "Sloboda" je procenio da je u San Francisku bilo oko dve hiljade Srba i to većinom iz Boke Kotorske i Hercegovine. Posle zemljotresa i požara koji je njime izazvan, srpska kolonija se osipa. Najveći broj Srba prelazi u Oklend i u druge delove predgrađa San Franciska (Vučinić, 1981). Tri godine kasnije, Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo spaja se sa Srpskim dobrotvornim društvom "Zmaj", osnovanim 1904. godine u San Francisku, te u toku Prvog svetskog rata broji preko 600 članova. Društvo je pred kraj Prvog svetskog rata promenilo ime u Prvo srpsko dobrotvorno društvo, a 1939. mu se pridruzilo 39 članova koji su još bili u Srpskom dobrotvornom društvu Angels Camp - osnovanom 1893. Godine 1902, Srbi u San Francisku organizuju Srpski klub, društvenu, kulturnu i atletsku orga nizaciju. U toku balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, Srpski klub postaje organizacija Soko, pa mnogi njeni članovi odlaze na evropska ratišta kao dobrovoljci da se bore na strani srpske i crnogorske vojske. I prva srpska pravoslavna crkva Sveti Sava sagrađena je 1894. godine u Džeksonu u Kaliforniji. Najveću zaslugu za gradnju crkve imao je otac Sebastijan Dabović, prvi srpski sveštenik rođen u Americi (San Francisko), 1863. godine. Naime, na njegovu inicijativu odluka o izgradnji crkve doneta je 1893. godine u kući gospođe Helen Dragović. Prvi donator je bila lokalna rudarska kompanija "Canada Co." (Karlo, 1984). Osnivači Srpske pravoslavne crkve, na čelu sa ocem Sebastijanom Dabovićem, bili su Milan Kurilić, Miloš Dragulović, Savo Lakonić, Simo Dragomanović, Todor Kurilić, Risto Kurilić, Nikola Dragulović, Tripo Vasiljević, Savo Savić, Andrija Vučković i Tripo Kurilić. Srpske crkve su kasnije nicale svuda po SAD, gde su se nastanjivali Srbi. Duhovni život Srba u SAD počinje da se, dakle, organizuje ranih devedesetih godina prošlog veka. Naime, popis od 1890. godine nije zabeležio ni jednu srpsku crkvenu organizaciju, već jednu rusku i jednu grčku, kojima su u to vreme i Srbi pripadali. U svom izveštaju o religijskim telima za 1906. godinu, Biro za popis SAD navodi deset srpskih pravoslavnih parohija sa ukupno 15.742 člana. Deset godina kasnije, Biro za popis SAD registruje 12 srpskih crkvenih organizacija, sa 14.301 članom, što znaci 1.441 član manje nego u 1906. godini. Taj pad od 9,2% je, od strane Biroa za popis, objašnjen kao rezultat odluke mnogih Srba da se vrate u svoju Otadžbinu, da se vrate u svoju zemlju i odu u rat za oslobođenje. Iste godine, oktobra 1916, na skupštini srpskog pravoslavnog sveštenstva, pomenuto je da postoji 28 parohija sa sveštenikom i pet bez njih (Vrga, 1975). Daleko najveći broj Srba se uselio u SAD u periodu od 1880. do 1914. godine. Oni su došli kao deo masovnog iseljavanja sa teritorija jugoistočne Evrope. Reč je o mladićima iz južnoslovenskih država koje je nemaština feudalnog i polufeudalnog društva naterala na daleki put. Njih je zeleznica vodila do velikih pomorskih luka Rijeke, Trsta, Hamburga, Bremena, Roterdama itd. Pored ekonomskih nedaća bilo je i drugih motiva - bežanje od služenja u carskoj vojsci i slično. Bili su to uglavnom nepismeni i neobrazovani mladi ljudi koji su otišli s namerom da nešto zarade i da se vrate. Veliki broj Srba, u iščekivanju povratka kući nije se ženio. U ovom razdoblju najveći broj srpskih useljenika u SAD prihvata se rada u rudnicima i fabrikama, osobito u crnoj metalurgiji. Stoga su, makar i pasivno, bili upućeni, na pristupanje sindikatima i radničkom pokretu. Koliko je Srba došlo u SAD, u tom najdinamičnijem periodu doseljavanja, teško je utvrditi. Zato su se istraživači u najvećem broju slučajeva služili procenama. Jer, sve do 1899. godine u američkim imigracionim
17
statistikama svi doseljenici iz Austro-Ugarske bili su razvrstani kao Austrijanci i Mađari, zavisno od toga iz kojeg su dela dvojne monarhije došli. Godine 1899. u američkim imigracionim statistikama useljenici su razvrstani po kriterijumu "rase ili naroda" (Petrović, 1982). Pri popisu stanovništva SAD koji je izvršen 1910. godine učinjen je hrabar napor - po Majklu Boru Petroviću - da se svi u inostranstvu rođeni belci klasifikuju po zemlji porekla i po maternjem jeziku. Ali, pri tome, bilo je mnogo grešaka te ni taj popis nije dao pravu sliku srpskog iseljeništva u SAD. Imigracione vlasti su u periodu od 1899. do 1924. godine, iz neznanja ili ravnodušnosti, pripadnike južnoslovenskih naroda, potpuno proizvoljno delili u tri grupe: a) Bugari, Srbi i Crnogorci; b) Hrvati i Slovenci i, v) Dalmatinci, Bosanci i Hercegovci. Ovakva "zlosrećna smesa zemalja, nacionalnosti i pokrajina posebno je pogodila klasifikaciju srpskih useljenika, jer su Srbi mogli da budu razvrstani u bilo koju od te tri grupe" (Petrović, 1982). Iz imigracione statistike SAD, za period 1899-1914. godine, može se zaključiti da je za tu deceniju i po u SAD pristiglo ukupno 650.454 južnih Slovena, uključujući 142.441 Bugara, Srba i Crnogoraca. Razume se, to ne daje pravu sliku o ukupnom broju Srba koji su se doselili u SAD. Jer, problem je što Srbi i Hrvati imaju isti književni jezik, te je data zajednička kategorija kao "srpsko-hrvatski". U popisu je registrovano 105.669 belaca rođenih u inostranstvu i ukupno 129.234 belaca (uključujući i lica iz mešovitih brakova) kojima je srpskohrvatski maternji jezik. Od toga ukupnog broja samo 5.191 lice je rođeno ili poreklom iz Srbije. Pošto je od ukupnog broja belaca inostranog porekla koji govore srpsko-hrvatski, 30.547 lica (27.209 rođenih u inostranstvu, tj. u južnoslovenskim zemljama, a 4.321 u Srbiji) navelo da govore srpski ili crnogorski, sledi zaključak da je od ukupnog broja lica čiji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski 23,6% bilo etničkih Srba (uključujući i Crnogorce), dok je 76,4% bilo Hrvata. "Američki Srbobran" je u jesen 1907. godine pisao da je do tada u SAD došlo preko 150 hiljada Srba. Pisac Čeda Pavić je 1911. objavio da se u SAD nalazi između 120 i 150 hiljada Srba. Milan Jevtić i Pero Slijepčević bili su umereniji. Njihove procene su bile bliže rezultatima američkog popisa. Pero Slijepčević (1917) je procenio da Srba ima između 66 i 81 hiljade. Najviše ih je došlo sa teritorija Hrvatske (25.000-30.000), zatim Bosne i Hercegovine (20.000-25.000), Vojvodine (15.000-20.000), a na jmanje iz Crne Gore (5.000), Boke Kotorske i Dalmacije (1.000). Emigracija iz Srbije nije bila tako znatna, kao ona iz ostalih južnoslovenskih krajeva, što se objašnjava time da je Srbima bio obezbeđen minimum životnih uslova, nemogućnosti otuđenja zemljišta, kao i liberalnim režimom koji je u zemlji zaveden početkom ovog veka (Kosier, 1926). Uzroci iseljavanja Srba sa terotirije Balkana i bivše Jugoslavije bili su prvenstveno ekonomske prirode. Postoje, međutim, i drugi momenti koji su terali Srbe da napuste svoja ognjišta. Jovan Cvijić je, pored ostalog, pisao: "U toj ljudskoj masi, koja luta i tumara, mora biti neukrotive težnje za novim i boljim životnim prilikama. Ima nešto unutra, u njima samima, što ih menja i tera; u iseljeniku je već pre seobe jako izmenjen onaj unutrašnji organ koji stvara i obara. U trenutku kada je zreo za seobu, on je već zreo za evoluciju" (Kosier, 1926). Kako su Srbi prelazili Okean? Većina Srba koja je stigla u SAD pre 1880. godine poticala je sa jadranske obale i bila je već pre toga naviknuta na more. Ona je imala tradiciju putovanja na duge relacije. Međutim, sa seljacima koji su dolazili u SAD posle 1880. godine to nije bio slučaj. Od njih je samo mali broj znao šta je iza susednog sela, iza crkvene opštine, ili iza planine koja je na vidiku. Pred kraj prošlog veka u SAD su nastala dva spomenika koji objedinjuju i simbolizuju sudbinu useljenika, uključujući i Srbe. To su Kip slobode, izgrađen 1886. godine, koji simbolizuje "obećanu zemlju - Ameriku" i ostrvo Elis, čiji istorijat počinje 1892. i koji predstavlja surovu realnost sa kojom su useljenici bili suočavani. Ostrvo je služilo kao karantin na kome se nalazila prijemna stanica. U njoj se sprovodila oštra federalna kontrola, posebno zdravstvena, nad useljenicima. Do početka XX veka nije postojalo zakonsko ograničenje za useljavanje, pogotovu kada je reč o Evropljanima. Oni koji su dolazili prvom i drugom klasom prekookeanskih brodova, lako su prolazili kontrolu, ali za one iz treće klase ostrvo Elis je često bilo "čistilište". Strah, uznemirenost, zbunjenost vezivali su njihove emocije. Samo je malom broju došljaka uskraćivan ulazak u zemlju, ali je za njih i njihove porodice to bila velika tragedija. Prvi svetski rat i period između dva svetska rata Prvi svetski rat je skoro potpuno zaustavio imigraciju Srba u SAD. Još od aneksije Bosne i Hercegovine (1908), pa do 1915. godine veliki broj Srba se vraća iz SAD sa ciljem da se kao doborovoljci bore na strani srpske i crnogorske armije. U 1921. godini došlo je do porasta južnoslovenske migracije u SAD i pored restriktivnih propisa o imigraciji iz 1917. godine. Američki Kongres je 1921. i 1924. doneo zakon o održavanju kulturne i rasne homogenosti ove zemlje, kojima su uvedene kvote za imigrante. Posle toga, broj useljenika iz Jugoslavije je znatno smanjen. Pored restriktivnih mera, na to je uticalo i stvaranje jedne nove države (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca), od 1929. nazvane Kraljevina Jugoslavija, koja je pružala dobre izglede za bolji život u novoj nezavisnoj postojbini, zahvaljujući agrarnoj reformi izvršenoj 1919. godine i razvoju industrije. I mada se ta očekivanja
18
nisu ispunila za mnoge, velika ekonomska kriza tridesetih godina je obeshrabrila emigrante da odu u Ameriku. Mnogi su se vratili u Otadžbinu. I popisi stanovništva SAD između dva svetska rata pokazuju da se broj stranaca srpskog porekla u toj zemlji smanjio od 40.669 u 1920. na 30.121 u 1930. godini, da bi 1940. pao čak na 18.180 lica. Najviše ih je bilo u Pensilvaniji, Mičigenu, Ohaju i Ilinoisu (Čolaković, 1984). Duhovni život Srba u Americi se dalje razvijao uprkos smanjenju članstva srpskih parohija u SAD. Prema statistici religijskih tela Biroa za popis, članstvo srpskih parohija dalje pada i u 1926. godini iznosi 13.775, mada je broj Srba u Americi, između 1910. i 1920. godine skoro udvostručen (Vrga, 1975). Srpski sveštenici su, u stvari, bili pod jurisdikcijom ruske pravoslavne crkve, koja je bila prisutna na severnoameričkom kontinetu još od druge polovine XVIII veka. Tako, srpski doseljenici su respektovali oca Sebastijana Dabovića, ali su poštovali i tradicionalnog zaštitnika pravoslavnih Slovena - rusku crkvu, pa dugo nisu želeli da se s njom prekine. Godine 1906, Paja Radošavljević, sveštenik u južnom Čikagu, organizovao je skup srpskih sveštenika u Pitsburgu, sa ciljem da se osnuje jedna srpska crkva, jer postojeće tri crkvene jurisdikcije - srpska, austrougarska i crnogorska nisu bile u stanju da postignu bilo kakav sporazum. Posle nekoliko neuspeha, srpsko sveštenstvo u SAD sastalo se 1916. godine u Čikagu i, sa odobrenjem Rusa, podelilo tada već postojeću 31 srpsku parohiju u SAD na četiri distrikta, kojima su rokovodile starešine. Godine 1917. u SAD je stigao crnogorski kaluđer Mardarije Uskoković. Ivan Uskoković, docnije episkop Mardarije, rođen je 1889. godine u Podgorici. Nižu gimnaziju je završio u Beogradu. Na preporuku žičkog episkopa Save Dečanca, Ivan Uskoković je 1907. godine zamonašen, u manastiru Studenica pod imenom Mardarije. Rukopoložen je u čin đakona i poslat od strane Svetog arhijerejskog sinoda u Rusiju u bogosloviju. Bogosloviju je završio 1911. godine. Četiri godine kasnije (1915), Mardarije je završio i duhovnu akademiju u Petrogradu, gde je postao sinđel i klirik ruske pravoslavne crkve. Dolaskom u Ameriku sinđel Mardarije preduzima akcije u ruskim organizacijama radi preuzimanja pošlova Srpske pravoslavne crkve, koja je u to doba bila pod ruskom jurisdikcijom. Na Sveruskom crkvenom saboru u Klivlendu (1919), Mardarije je proizveden u arhimandrita i izabran za episkopa Srpske pravoslavne crkve pod ruskom jurisdikcijom (Spomenica, 1953). Međutim, u to vreme se nije moglo ići u Rusiju na hirotoniju, a ni u Beograd, budući da srpska Patrijaršija još nije imala crkvenu vlast nad američkim srpstvom. Zbog toga, srpska Patrijaršija i nije mogla priznati taj izbor arhimandrita Mardarija za episkopa. Godine 1921, po odluci Svetog arhijerejskog sabora, u Ameriku dolazi ondašnji ohridski episkop Nikolaj, koji obaveštava ruskog mitropolita da preuzima crkvenu vlast nad Srbima u SAD i Kanadi. On postavlja arhimandrita Mardarija za svog zamenika i stavlja mu u dužnost da stvori eparhijski centar i osnuje manastir. Ideja o osnivanju i izgradnji manastira je bila težak zadatak, pogotovu kada se ima u vidu da je arhimandrit imao opoziciju i to i u narodu i u sveštenstvu. Opozicija nije htela Mardarija ni za administratora ni za episkopa. Zbog toga arhimandrit Mardarije napušta Ameriku i vraća se u Beograd gde ga Sveti arhijerejski sinod postavlja za upravnika Monaške škole u Rakovici. Na toj dužnosti arhimandrit Mardarije ostaje do 1923. godine kada se vraća u Ameriku i počinje rad na osnivanju manastira i eparhije. Uz višestranu pomoć američkih prijatelja, jugoslovenskih državnih predstavnika, kao i Srba i sveštenstva iz Amerike, arhimandrit Mardarije je 31. jula 1923. godine kupio zemlju (33 ekra) u Libertivilu (četrdesetak milja severno od Čikaga) za izgradnju manastira. Arhimandrit Mardarije je tada bio na dužnosti čikaškog paroha. On je odmah otpočeo prikupljanje priloga, a potom i izgradnju manastira. Oktobra 1923. godine Njegovo preosveštenstvo episkop Nikolaj zahvalio se na administriranju u Američkokanadskoj eparhiji, pa je eparhiju preuzeo lično patrijarh Dimitrije. Patrijarh Dimitrije je za svog zamenika postavio arhimandrita Mardarija (Spomenica, 1953). Godine 1924. arhimandrit Mardarije pristupa daljoj organizaciji eparhije. Godinu dana kasnije, Mardarije će u 36 godini života biti izabran za episkopa američkog. Pošlovi oko manastira su vrlo teško napredovali. Razlozi su bili početak ekonomske depresije, zatim otpor koji su neki pružali zbog toga što je episkop Mardarije imovinu držao na svom imenu, kao licnu, uprkos njegovom nesebicnom zalaganju i pomoći koju je dobijao i od rodbine iz Jugoslavije. U to vreme je episkop Mardarije i oboleo i ubrzo umro u 46. godini života (1935). Da bi se manastir spasao i druge eparhijske stvari uredile, episkop Mardarije je sazvao Prvi srpski crkveno-narodni sabor (29. maja 1927) u Čikagu, kome je prisustvovao i Mihailo Pupin u svojstvu predsednika Saveza Srbadije. Episkop Mardarije je na Saboru podneo izveštaj o stanju manastira, o njegovim prihodima, rashodima i dugovima. U izveštaju je receno da je srpski narod u Americi u periodu 1923-1927. godine dao priloge u visini od 12.500 dolara, a Amerikanci 7.500 dolara. Tog a dana je eparhijski crkveno-narodni sabor prihvatio manastir Svetoga Save kao narodnu srpsku crkvenu imovinu sa dugom od 30.496,40 dolara. Nakon toga, Srbi su u većoj meri počeli pomagati manastir. Sam Pupin je iz svog školskog fonda dao za pokrivanje manastirskih dugova u periodu 1927-1934. godine sumu od 22.036,35 dolara (Spomenica, 1953).
19
Pored crkve, episkop Mardarije formirao je i malo manastirsko groblje. Godine 1942. dokupljeno je još 8 ekara zemlje i proširen manastirski park, a 1943. dokupljeno je 65 ekara zemlje. Za zemlju je plaćeno 11.687 dolara (Spomenica, 1953). Godine 1945, pri eparhiji je osnovan Savez Kola srpskih sestara. Tako je srpski pravoslavni manastir postao glavno steciste znanja o srpskoj kulturi i duhovnosti za celo američko i kanadsko stanovništvo srpskog porekla. Od 1944. do 1948. u njemu je bila prva srpska bogosl ovija u Americi. Najzad, manastir je od 1941. godine postao sedište srpskog episkopa i eparhije američko-kanadske. U periodu 1926 (1936. godine, broj parohija se povećava za deset, dok broj Srba u SAD pada u tom periodu, kao posledica velike svetske ekonomske krize. Ove suprotnosti - rast broja parohija (i članova) i pad broja Srba u SAD pripisuje se "boljoj organizaciji religijskog života u Eparhiji" (Vrga, 1975). Od kada su lokalne crkvene organizacije ili parohije počele podnositi izveštaj direktno Birou za popis postoji sumnja da se podaci precenjuju. Ali je bilo parohija, bez sveštenika, koje nisu podnele izveštaj . Statističke informacije o broju lokalnih parohija i članstvu Srpske pravoslavne crkve u Americi, od 1937. do 1961. godine postaju konfuzne, nerealne, pa mogu navesti na pograšan zaključak. Prva stvar koja se može zapaziti jeste nagli rast broja parohija i članstva u 1937. godini, i "iznenadan" pad broja članova između 1940. i 1944. godine. Dok je broj parohija u periodu između 1940. i 1944. godine povećan za 8, dotle je broj članova smanjen od 100.000 na 43.000. Doseljavanje Srba iz Evrope (1945-1965) i njihove političke organizacije Drugi svetski rat je doveo gotovo do prestanka useljavanja Srba u SAD. Međutim, po završetku rata došlo je do priliva u SAD više hiljada Srba, "raseljenih lica", ranijih pripadnika jugoslovenske vojske koji su bili ratni zarobljenici ili su bili pridodati nekoj savezničkoj vojsci, nedobrovoljackih pripadnika koji su bili upućeni na rad u Nemačku za vreme rata, kao i izbeglica svih vrsta koje su morale da napuste zemlju iz političkih i drugih razloga. Neki autori procenjuju da je samo u periodu između 194 9. i 1952. godine broj novopridošle srpske političke emigracije u SAD iznosio oko 15 hiljada (Brkić, 1980). Srbi su stvorili svoje "kolonije" u SAD, pa su dugo bili "kulturno izolovani od američkog društva" (Čolaković, 1984). Slabo znanje engleskog jezika, niske zarade koje su ostvarivali i slično, terali su ih da žive zajedno i da pomažu jedni druge. Srbi su, inače, bili koncentrisani u rudarskim i industrijskim područjima centralnih, severnih i severoistočnih regiona, kao i na pacifičkoj obali. Njihov ekonomski položaj posle Drugog svetskog rata se poboljšao, a i socijalna struktura se promenila, naročito od šezdesetih godina, od kada počinje priliv visokoobrazovanih migranata. Srbi u SAD se dakle, okupljaju u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Međutim, broj parohijana se često predimenzionira. Na primer, neverovatan je porast članova u periodu između 1957. i 1959. godine, od 150.000 na 250.000. Ali još neverovatniji je dramatičan pad članstva u jednoj godini, od 250.000 u 1959. na 125.000 u 1960. godini (Vrga, 1975). Raskol u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Americi, koji je počeo 1963. godine, takođe je doprineo konfuziji u pogledu članstva. Svaka "frakcija" daje podatke za svoje pristalice. Tako, broj se ponovo povećava za 92%, tj. na 250.000, u poređenju sa 1961. godinom. Svaki pokušaj da se objasni tako neverovatno velika fluktuacija članstva Srpske pravoslavne crkve od 1936. godine, dovodi u pitanje pouzdanost informacija na osnovu kojih se prezentiraju u razne publikacije. Ono što pada u oci jeste cifra od 250.000 koja je po svemu sudeći predimenzionirana. Popis stanovništva SAD iz 1980. godine je pokazao da je ukupan broj Srba u SAD dvostruko manji. Osim toga, jedan broj druge i treće generacije prelazi u druge konfesije, osobito u protestante. Međutim, dobar deo treće generacije se vraća pravoslavnoj veri (Vrga, 1975). Srpska pravoslavna eparhija u SAD i Kanadi je, formalno, odlukom Svetog arhijerejskog sabora od 1921. godine, primljena pod srpsku jurisdikciju Jugoslavije. Statutom Pravoslavne crkve iz 1931. godine (čl. 13) i dopunjenim Statutom iz 1947. godine (čl. 15) regulisano je da se srpska pravoslavna eparhija SAD i Kanade nalazi pod "jurisdikcijom Srpske pravoslavne crkve u duhovnom i hijerarhijskom pogledu". Ona je "organski deo Srpske pravoslavne crkve iz Srbije i uživa sve beneficije koje iz nje proističu" (čl. 1 Statuta). član 3. Statuta eparhije regulise da eparhija "uživa punu administrativnu slobodu" koja je u skladu sa zakonima SAD i Kanade. član 12. istog Statuta predviđa da vladika "ne može da sprovede nijednu promenu u poretku i radu Crkve bez prethodnog sporazuma sa Patrijaršijom". Izvesna izolovanost tzv. političke emigracije je doprinela da se Srbi više samoorganizuju stvarajući i svoje političke, pre svega, antikomunističke organizacije i time privuku veću pažnju američke javnosti. Osnovan je niz srpskih političkih organizacija. Jer, izuzev Srpske narodne odbrane (SNO), Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava (SKKSS) i Jugoslovenskog narodnog pokreta - Zbor Dimitrija LJotića, koje su stvorene između dva rata, sve ostale srpske političke emigrantske organizacije nastale su posle rata, još u izbegličkim logorima u Italiji, Austriji i Nemačkoj.
20
Srpska narodna odbrana je formirana u Beogradu 8. oktobra 1908. godine. Njen prvi predsednik je bio general Boža Janković, bivši miništar vojni, koji je u ovoj organizaciji okupio i angažovao najviđenije Srbe iz svih društvenih slojeva da brane srpstvo i Srbiju. Posle njega, predsednik SNO je bio i vojvoda Stepa Stepanović (Spomenica SNO, 1981). U Americi, među srpskim iseljenicima, SNO je formirao Mihailo Pupin kao patriotsku i kulturnu organizaciju, ponajviše radi sakupljanja novca za Crveni krst u Srbiji i Crnoj Gori. Tokom Drugog svetskog rata, međutim, Srpska narodna odbrana pod uticajem članova izbegličke vlade, pre svega, ministra Konstantina Fotića (Doder, 1989), postala je eksponent interesa nacionalnih snaga u srpskoj dijaspori. Tada je njen osnovni zadatak bio da pruža materijalnu, ljudsku i vojničku podršku pokretu generala Draže Mihailovića. Takva odluka je donesena još na Kongresu SNO 12. novembra 1941. godine u Čikagu, na kome su pored Konstantina Fotića, Jovana Dučića i episkopa DragoLjuba Milivojevića-Dionisija, aktivni bili i V. Vukotić, M. Bojčetić, V. Pantić, B. Panović, svi kasnije u FNRJ proglašeni ratnim zločincima (Bošković, 1985). Za predsednika Centralnog odbora SNO za SAD i Kanadu tada je izabran Mihailo Dučić. U Jugoslaviji je predstavnik SNO tokom rata bio vojvoda Ilija Trifunović-Birčanin. Pored toga što je SNO podržavala izbegličku vladu, nacionalne snage i tražila za njih podršku u vladama SAD i Kanade, ona je prerasla u klasičnu političku antikomunističku organizaciju. Svoje političko opredeljenje SNO je javno izlagalo preko svog glasila "Sloboda", lista koji je pokrenut 1953. u Čikagu i koji se i danas štampa kao nedeljnik na srpskom i engleskom jeziku. Drugi kongres Srpske narodne odbrane u SAD odrzan je 1942. u Libertivilu. Četnički uticaj na SNO naročito je porastao posle doseljavanja velikog broja njihovih simpatizera i članova iz evropskih izbegličkih logora, tako da je SNO u srpskoj dijaspori nazivana i majka srpskih četnika (Spomenica SNO, 1981). I na Kongresu SNO 1977. godine u Čikagu, kada je usvojena Rezolucija SNO, potvrđena je takva politička platforma ove organizacije. U njoj se, između ostalog, kaze: "... Nepokolebljivo stojimo na pozicijama ideala Ravne Gore i srpskog Svetosavlja, koji su smrtno ugroženi od ustaško-komunističke sprege. Pozivamo preživele Dražine borce, dične srpske četnike da zajedničkim naporima nastavimo borbu do konačnog oslobođenja srpskog naroda ispod komunističkog jarma... " Taj četnički uticaj je delimično opao tek dolaskom dr Uroša Seferovića na čelo SNO, gde je bio od 1960. do 1984. godine. Ovog lekara i predratnog iseljenika iz Kotora nasledio je potpredsednik Vukola Vukotić, samo godinu dana. U tom periodu SNO je bila i centar i sedište raskolničke, odnosno, Slobodne srpske crkve u emigraciji, koju je vodio vladika Dionisije. Posle smrti Vukola Vukotića 1985. predsednik SNO je bio dr Rajko Tomović koji je stradao 1992. u svom čikaškom stanu u požaru pod sumnjivim okolnostima. Danas ovu, nekada najmasovniju, emigrantsku političku organizaciju u SAD vodi Slavko Panović. Najjača i najmasovnija srpska politička organizacija SNO imala je i jak uticaj u američkim krugovima, pa i u državnoj administraciji SAD, gde se uporno nametala kao jedini predstavnik srpske etničke grupe u Americi. Zvanično najbolje odnose SNO je imala sa američkim Udruženjem veterana Drugog svetskog rata, koje se zalagalo za negovanje kulta generala Draže Mihailovića. Procenjuje se da je SNO krajem osamdesetih godina u svojih šest odbora u svetu (u SAD, Kanadi, Engleskoj, Nemačkoj, Grčkoj i Australiji) i mala 1.500 redovnih članova (Doder, 1989). Kada je sredinom šezdesetih započeo novi talas ekonomskih migracija iz SFRJ, došlo je do delimičnog podmlađivanja SNO i u Evropi i u Americi. Iz tog podmlatka, a delom i iz najtvrđeg desnog krila SNO 1966. godine u Čikagu je stvoren Srpski omladinski pokret Otadžbina (SOPO). Pripadnici SOPO-a delovali su ilegalno i bez političkog programa u SAD, Nemačkoj, Švajcarskoj, Belgiji, Švedskoj i Francuskoj. Cilj su im bile diverzije na jugoslovenska predstavnistva, koje su i izvršene na šest konzulata u SAD i Kan adi i na još nekoliko konzulata SFRJ u Nemačkoj, Francuskoj i Švajcarskoj. Tom prilikom, međutim, niko nije stradao, a i pojedini sopovci su pohapšeni. Najistaknutiji članovi SOPO-a bili su Nikola Kavaja, Stojiljko Kajević, Života Ivković, Radoš Stevlić, Relja Račić, Andrija Dimitrijević. Većina njih je 1975. godine u Čikagu formirala Srpski demokratski pokret, samozvano telo ekstremne četničke emigracije, sa ciljem da objedini političku emigraciju na novim antikomunističkim osnovama, ali im to nije pošlo za rukom. Po ideji lidera ove organizacije dr Branislava Stanišića i Miomira Stanišića, Srpski demokratski pokret je trebalo da bude intelektualno jezgro četničke, odnosno srpske političke emigracije. Njihov stožer okupljanja trebalo je da bude dinastija Karađorđević, tačnije prestolonaslednik Aleksandar II Karađorđević. Ova organizacija je imala i svoj list "Srpska zora" koji je štampan u Čikagu. Kada je centrala SKKSS prešla u Čikago, proširila je svoju antijugoslovensku aktivnost na SAD, Kanadu i Australiju. Na Petom kontinentu postojala su dva odbora, u državama Viktoriji i Novom Južnom Velsu. Lider SKKSS u Australiji sve do 1970. godine bio je Svetozar Miloradović, kada je preminuo, a potom su rukovodstvo preuzeli Radiša Milašinović, Gojko Kličković i Vukoman Pušelja. Još od 1946. SKKSS izdaje list "Srpska borba", ali i knjige osnivača i lidera dr Slobodana Draškovića. Ovaj pisac zalagao se za stvaranje svesrpske države sa Karađorđevićima na čelu. Bio je izraziti desničar, pa je čak i u Njujorku, kada je sedište SKKSS tamo prebačeno, proglašen za desničara godine u SAD. Prvi brojevi lista
21
"Srpska borba" rađeni su u nemačkom gradu Ferdeu, da bi kasnije preko Pariza 1951. redakcija zaživela u Čikagu. U njoj su bili još i Predrag Ivanović, Milivoje Popović i Budimir Srećković, koji je preuzeo vođstvo lista kada je dr Slobodan Drašković preminuo 1982. godine. Te godine je i Redakcija sa direkcijom SKKSS premeštena u Njujork. "Srpska borba" je dugo izlazila sedmicno i prodavala se u trideset i šest zemlje sveta preko ogranaka SKKSS. Svi urednici i saradnici lista su bili volonteri. Sada izlazi mesečno u tiražu od tri hiljade primeraka. U organizaciji SKKSS najvisi organ je bio Kongres, koji se održavao svake godine. Njegova izvrsna tela su bila Upravni, Izvrsni i Nadzorni odbor, koji su imali svoje pododbore u Severnoj Americi i Australiji, a poverenistva u zemljama Zapadne Evrope. Dr Slobodan Drašković je bio predsednik SKKSS do smrti 1982. godine, kada ga je na toj funkciji nasledio Aleksandar Obradović. Na njegovo mesto je 1990. godine izabran dr Zelimir Marković. Još za predsednikovanja generala Miodraga Damjanovića, Udruženje boraca Jugoslovenske kraljevske vojske (UBJKV) je počelo da se osipa. Tokom 1952. godine iz UBJKV su se izdvojili vojvoda Momcilo Đujić i vojvoda Dobrosav Jevđević, koji su osnovali Pokret srpskih četnika Ravna Gora, odnosno Organizaciju srpskih četnika Ravna Gora. Njihovi članovi su u emigraciji bili poznati kao đujićevci. Sedište vojvode Momcila Đujića bilo je prvo u Geri, država Indijana, odakle je početkom devedesetih presao u San Markos, država Kalifornija. Antikomunizam i antijugoslovenstvo đujićevaca bilo je, uglavnom, propagandnog karaktera i odvijalo se po klubovima ove organizacije u SAD, Kanadi, Australiji, Velikoj Britaniji i Nemačkoj ili preko lista "Srbija", koji se i danas štampa u Torontu. Na Petom kontinentu ovu četničku organizaciju zastupali su Uroš Trkulja, Dušan Losić, Vucko Lazić, Branko Petrović i Zivko Popović. Posle raskola u Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1963. godine đujićevci su stali na stranu patrijarha Germana, odnosno "federalaca". Po recima samog vojvode Momcila Đujića, njegova organizacija je, zajedno sa članovima porodica četničkih emigranata, imala oko dvadesetak hiljada članova i simpatizera. Organizacija četnika Dobrosava Jevđevića bila je malobrojna. Njeno sedište je bilo, takođe, u Geri, jer je u ovom gradu bila najveća koncentracija tzv. ratne emigracije. Organizacija srpskih četnika Ravna Gora izdavala je list "Srpske novine" u Čikagu i bila je priklonjena episkopu Dionisiju, odnosno "raskolnicima" u SPC. Posle smrti Dobrosava Jevđevića 1958, predsednik ove organizacije bio je Tomica Ivancević. Za razliku od đujićevaca, simpatizeri vojvode Jevđevića su se u svojoj antikomunističk oj i antijugoslovenskoj borbi koristili povremeno i terorizmom posebno na evropskom tlu. Te akcije izvodile su četničke grupe Bore Blagojevića u Belgiji i Vladimira Cudića u Nemačkoj. Obe ove organizacije delovale su u sklopu Pokreta srpskih četnika Ravna Gora od 1952. pa sve do smrti vojvode Dobrosava Jevđevića, koji je uspevao da okupi i četnike vojvode Pavla Đurisića, ali i Draže Mihailovića, kao i članovi UBJKV. Ova organizacija je štampala i svoje "Četničke novine" u Milvokiju, dok je "Glas Ravne Gore" štampan u Londonu. I pored pokušaja objedinjavanja srpske političke emigracije do toga zvanično nikada nije došlo zbog prejakih separatištickih i liderskih ambicija vođa nacionalnih snaga u dijaspori. Ono što je svim ovim organizacijama bilo zajedničko to je snazan antikomunizam, antijugoslovenstvo, izraženo veliko-srpstvo negovano kroz pravoslavlje, ali posebno kroz razvijanje kulta cetnistva, odnosno generala Draže Mihailovića. Takvu aktivnost su SAD, kao zemlja u kojoj je koncentracija srpske političke emigracije bila na jveća, podržavale samim tim što su četničkim udruženjima dale status društvenih organizacija, za razliku od ustaške emigracije koja nikada nije mogla u Americi da bude zvanično registrovana i legalizovana (Bošković, 1985). Odmah iza rata, Slobodan Jovanović je u SAD osnovao Jugoslovenski narodni odbor (JNO) sa ciljem da objedini jugoslovensku emigraciju i iseljeništvo, ali mu to nije pošlo za rukom jer su ga Hrvati bojkotovali. Konstantin Fotić je kao odgovor na neuspeh JNO u Njujorku 1947. formirao Srpski nacionalni odbor, zeleći da na bazi antikomunizma ujedini srpsku političku emigraciju, u cemu nije uspeo. Postojala je ideja da se u Čikagu formira tzv. Svesrpski nacionalni centralni odbor kao jedinstveno predstavnicko telo srpske političke emigracije, ne bi li sa Hrvatima u dijaspori osnovali i zvanično "vladu Jugoslavije u egzilu". Novi Srpski nacionalni odbor, sledeći ovu ideju, formiran je 1961. godine. Za predsednika je izabran dr Milan Gavrilović. I on se zalagao za Svesrpski kongres, kao koaliciju političkih stranaka, slobodnog dela SPC i srpskih nacionalnih organizacija u emigraciji, ali i kao političko telo Srba u dijaspori. LJotićevci su, međutim, ideju o objedinjenoj emigraciji pokusavali da ostvare preko princa Andreje Karađorđevića, a dr Uroš Seferović je sa episkopom Irinejom Kovacevićem na tome radio i sa prestol onaslednikom Aleksandrom Karađorđevićem čak i 1980. godine. Sve takve inicijative su propadale, ponajviše zato jer se cetnici i ljotićevci nisu slagali, čak su se smatrali i političkim neprijateljima, a i zbog toga što su pojedini lideri, dr Slobodan Drašković i dr Uroš Seferović uvek bili u ideološkoj i licnoj zavadi. Novija iseljavanja u SAD (period posle 1965)
22
Popisi stanovništva iz 1960. i 1970. godine, međutim, nisu dali potpunu sliku pojedinih slovenskih naroda u SAD. Tek 1980, popis stanovništva po prvi put u američkoj istoriji daje odgovor na pitanje porekla Amerikanaca. Rezultati popisa pokazuju da je broj lica rođenih ili poreklom iz Jugoslavije iznosio 840.548, od kojih je 100.941 Srbin (U.S. Census, 1980). Kao Hrvati izjasnilo se 252.970, Slovenaca 126.463 i Jugoslovena 360.174 lica. Kategorija Jugoslovena predstavlja opsti tip odgovora koji obuhvata v ise grupa delova naroda bivše SFRJ, naročito onih koji su se iselili u novije vreme. Pored toga, 172.696 lica bilo je u kategoriji Slovena. Kada se svi navedeni narodi uzmu u obzir, uključujući i one koji su se izjasnili kao Sloveni i one koji su se izjasnili kao Amerikanci u visini procenta Amerikanaca u ukupnom broju stanovnika SAD, iseljeništvo jugoslovenskih naroda brojalo je oko jedan milion i što hiljada lica. Procena autora ovog priloga je da blizu jedne trećine ukupnog broja iseljenika rođenih il i poreklom iz bivše SFRJ koji su živeli 1980. u SAD, ili oko 400.000, otpada na Srbe. Inače, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, polovina je mesanog etničkog porekla. Preko jedne trećine ukupnog broja Srba u SAD nalazilo se u zapadnoj Pensilvaniji, zapadnoj Virdziniji i istočnom Ohaju. Blizu 30% otpalo je na područje Čikaga, severozapadne Indijane i Milvokija. Blizu 5% nalazilo se u Njujorku, severozapadnom delu Nju Džersija. Oni koji su se izjasnili kao Jugosloveni u najvećem broju su koncentrisani u Kaliforniji. Prema popisu stanovništva SAD u 1990. godini, kao Srbi se izjasnilo 116.795 lica, kao Hrvati 544.270 lica, kao Slovenci 124.437, kao Makedonci 20.365, kao Albanci 47.710 (među kojima je veliki broj bio sa Kosova i Metohije, budući da je Albanija bila zatvorena za izlazak iz zemlje), kao Mađari 1,582.302 lica, kao Sloveni 76.931 lice i kao Jugosloveni 257.994 lica (U.S. Census, 1990). Raspored onih koji su se izjasnili kao Srbi ili kao Jugosloveni po državama je sledeći: (1) u Alabami su živela 182 Srbina i 656 Jugoslovena; (2) u državi Aljaska 274 Srbina i 1.374 Jugoslovena; (3) u Arizoni 1.772 i 4.869, respektivno; (4) Arkanzasu - 155 i 450; (5) Kaliforniji - 10.605 i 53.442; (6) Koloradu - 1.271 i 4.840; (7) Konektikatu - 374 i 2.786; (8) Delaveru- 183 i 364; (9) u gradu Vašingtonu - 163 i 386; (10) u državi Florida 4.082 i 9.462; (11) u Džordžiji - 558 i 1.317; (12) na Havajima - 188 i 678; (13) u državi Ajdaho - 161 i 1.137; (14) u državi Ilinois - 15.503 i 19.145; (15) u Indijani - 8.418 i 4.214; (16) u državi Ajova - 639 i 1.047; (17) u Kanzasu - 454 i 1.415; (18) u Kentakiju - 333 i 860; (19) Luizijani - 236 i 1.818; (20) Mejnu - 85 i 339; (21) Merilendu - 1.196 i 2.505; (22) u državi Masacusets - 595 i 2.390; (23) Mičigenu - 7.439 i 15.878; (24) Minesoti - 3.292 i 7.765; (25) Misisipiju -115 i 952; (26) Misuriju - 1.285 i 2.668; (27) u Montani - 522 i 3.355; (28) u državi Neb raska - 443 i 483; (29) Nevadi - 871 i 2.483; (30) Nju Hemsiru - 68 i 359; (31) Nju Džersiju - 1.718 i 12.682; (32) Nju Meksiku - 307 i 903; (33) državi Njujork - 3.534 i 30.455; (34) Severnoj Karolini - 639 i 1.315; (35) u državi Severna Dakota - 27 i 272; (36) u državi Ohajo - 15.545 i 13.172; (37) u državi Oklahoma - 160 i 652; (38) u Oregonu - 466 i 4.968; (39) Pensilvaniji -19.913 i 10.446; (40) u Roud Ajlendu - 7 i 251; (41) Južnoj Karolini - 262 i 769; (42) u Južnoj Dakoti - 22 i 360; (43) u državi Tenesi - 354 i 694; (44) u državi Teksas 2.181 i 4.943; (45) u državi Juta - 220 i 3.095; (46) u Vermontu - 55 i 233; (47) Virdziniji - 1.563 i 2.523; (48) u državi Vašington - 1.195 i 12.726; (49) u Zapadnoj Virdziniji - 1.365 i 887; (50) u državi Viskonsin - 5.715 i 6.177; i (51) u državi Vajoming - 85 i 1.024. Prema tome, u svim državama SAD ima i Srba. Međutim, od onih koji su se izjasnili kao Srbi, najviše je živelo u Pensilvaniji, Ohaju, Ilinoisu, Kaliforniji, Indijani, Mičigenu i Viskonsinu, dok j e onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni najviše bilo u Kaliforniji, Njujorku, Ilinoisu, Mičigenu i Ohaju. Sudeći po imigracionoj statistici, kao Jugosloveni se izjašnjavaju oni koji su došli u Ameriku u novije doba. Među Srbima u SAD, imena mnogih su ušla u američke enciklopedije. Kao dobitnici Kongresne medalje casti zapisana su imena Jake Mandusić i Mihailo Cukelja (Prvi svetski rat), Mitćell Oaige (Drugi svetski rat) i Lance Sijan (vijetnamski rat). Jedna zgrada Akademije ratnog vazduhoplovstva SAD u Kolorado Springsu upravo nosi ime Lensa Sijana. Pored veoma poznatih srpskih umova - Pupina, Tesle, Paje Radošavljevića, doprinos razvoju Amerike dali su i drugi, u literaturi manje poznati srpski intelektualci (Trkla, 1993). Na primer, Džordž Cvijanović, fiŽičar sa Univerziteta Vejk Forest, koji je predvodio i američku ekspediciju na Severni pol. Samo u poslednjih pet godina, dva američka Srbina dobila su Pulicerovu nagradu, jedan za novinarstvo, a drugi za pesnistvo. Valter Bogdanić, koji je rođen u Geri (Indijana), inače novinar "Vol Strit Zurnala " dobio je Pulicerovu nagradu za zurnalizam za 1988. godinu. U pozoristu i filmskoj industriji, pored Karla Maldena, jednog od najeminentnijih glumaca, dobitnici brojnih nagrada su još i Piter Bodanović i Stiv Tesić. Karl Malden je za film-sku umetnost dobio brojne nagrade i priznanja. Piter Bogdanović, čiji je otac visoko cenjeni umetnik iz Beograda (majka mu nije Srpkinja), počeo je svoju karijeru kao glumac, tumaceći Sekspirove likove, da bi kasnije postao vrlo poznat reditelj i pisac. Isto tako, Stiv Tesić je pisac i reditelj, čiji su filmovi dostigli veliki uspeh kod gledalaca. Treba pomenuti i glumicu
23
Nataliju Nogulić, američku Srpkinju, koja je igrala na filmu, u televizijskim serijama i na Brodveju, kao i Tima Rosovića koji je igrao u filmu "Roksana" sa Stivom Martinom, i Lolitu Davidović koja je igrala sa Polom Njumenom. Srbi u SAD danas deluju u svim oblastima profesionalnog života - rade kao advokati, lekari, stomatolozi, profesori, državni sluzbenici i poslovni ljudi. Na primer, Nikola Canak, koji je rođen u Minesoti, postao je član Vrhovnog suda države Minesota, a Roza Vujić je prva zena koja je bila izabrana u Senat države Kalifornija. Isto tako, poznati su u javnom životu Amerike i Džordž Vojnović ("polu-Srbin"), guverner države Ohajo i Helen Delić Bentli, član Kongresa iz države Merilend. U biznisu se često pominju Milan Panić, Vilijam Jovanović, Vilijam Salatić, Micel Bozić, Milan Puskar i mnogi drugi. I u sportu američki Srbi su ostvarili značajne rezultate i dobili brojna priznanja. U kosarci se pominje Džordž Glamek, a danas je vrlo popularan Vlade Divac koji igra za "Lejkerse" iz Los Anđelesa. U američkom profesionalnom fudbalu, ragbiju, pominjana su brojna srpska imena nekad a pominju se i sad. To su Dzim Mandić, Norm Bulajic i Pit Stojanović (koji igra za "Delfine" iz Majamija), zatim Ed Obradović (igrac "Birsa" iz Čikaga), Dzim Obradović, Pit Lasetić, Sem Janković i drugi. U bejzbolu, vredna su pažnje srpska imena, kao što su Pit Vučković, Eli Grba, Nik Strincević, Volt Dropo, Dzon Vuković i Pol Popović. I, konačno, kao reli vozac poznat je Bil Vuković. Izgledi daljeg useljavanja Srba u SAD Srbi, kao i ostalo strano stanovništvo, useljavaju se u SAD legalno - bilo kao trajni useljenici, bilo kao privremeni - i ilegalno. Treba podvući da je broj ilegalnih useljenika mali. Inače, oko devet desetina trajne imigracije u SAD obavlja se posredstvom građana SAD ili onih koji imaju stalni boravak u toj zemlji. U SAD svake godine stize i veliki broj ljudi na privremeni boravak i rad s vizom "nonimmigrant". SAD izdaju 14 vrsta takvih viza. Prema tome, veoma je značajna, ali nedovoljno istražena, komponenta priliva "mozgova" u SAD sa takvom vizom, bez statusa useljenika, a koji se kasnije prilagođavaju statusu useljenika. Tacan broj nije poznat, ali procene pokazuju da nije mali. Oni koji ulaze u SAD, čiji je status "non-immigrant", sa vizom F-1 i J-1 (kojima se odobrava studiranje i naučnoistraživački rad po osno vu razmene) i sa vizom H-1 (kojima se dozvoljava obucavanje i rad za američke kompanije) često, kasnije, promene status. Neka istraživanja u SAD pokazala su da imigracija ove vrste visokoobrazovanih i stručnih ljudi predstavlja 48,5% ukupnog useljenja visokih stručnjaka. Zakon o useljavanju SAD utvrđuje godišnje ograničenje na 270.000 doseljenika iz celog sveta, sa utvrđenim plafonom od 20.000 lica iz jedne zemlje. Pojedinci koji potpadaju pod numericka ograničenja mogu da se dosele u SAD pod jednom od šest kvalifikacija, ili "olaksica". Ako već imaju blize rođake u SAD, oni mogu da traze vizu pod jednom od sledećih "olaksica": 1) za neoženjene sinove i neudate kćeri američkih državljana i njihovu decu; 2) za supruznike i neoženjene sinove i neudate kćeri onih koji i maju status iseljenika; 4) za oženjene sinove i udate kćeri američkih državljana i za njihove supruznike i decu; 5) za braću i sestre američkih državljana i za njihove supruznike i njihovu decu. Za ove kategorije dozvoljava se godišnje 20%, 26%, 10% i 24%, respektivno, od ukupnog utvrđenog limita, od 270.000 lica. Ako nemaju rođake u SAD, oni mogu da se dosele u ovu zemlju pod jednom od dveju "olaksica": 3) pojedinci koji se bave određenom profesijom, izuzetnih sposobnosti u nauci ili umetnosti, kao i njihovi supruznici i deca; 6) kvalifikovani i nekvalifikovani radnici koji su deficitarni na američkom tržištu, kao i njihovi supruznici i deca. Uz to, ako utvrđeni limit nije dostignut, pojedinci mogu da uđu u SAD i van ovih šest "olaksica"(uslova). Amandmani na Zakon o useljavanju iz 1965. godine uslovljavaju da svake godine najviše 10% ukupnog broja doseljenika u SAD treba da dođe pod "olaksicom" 3. i isto toliko pod "olaksicom" 6. Ovo uslovljavanje je još na snazi. Procenti za pojedine zemlje mogu bi ti i veći, ukoliko neka zemlja ne dostigne svoj plafon od 20.000 lica (Agarwal,1984). Prema tome, napred pomenute "olaksice" pod brojem 3. i 6. zasluzuju posebnu pažnju, jer se naši visoki strucnjaci koji nemaju uzu familiju u SAD useljavaju upravo pod tim uslovima. Sedma kategorija useljenika u SAD su izbeglice, koje bi, prema imigracionom sistemu ove zemlje, trebalo da ucestvuju u ukupnom broju sa 6%. SAD računaju i dalje na useljavanje, naročito na useljavanje visokoobrazovanih i stručnih ljudi. To pokazuje i Projekcija daljeg zapošljavanja u SAD. Najdinamicniji rast zaposlenosti u projektovanom periodu (1988-2000) biće upravo za profesionalne (24%), tehnicke i slicne struke (31,6%). Osim toga, mogao bi se ocekivati nastavak uzlaznog trenda useljavanja visokoobrazovanih ljudi koji je u SAD ispoljen u protekloj deceniji. Dakle, Srbi će se i dalje useljavati u SAD, naročito strucnjaci.
24
Srbi u Kanadi Useljavanje Srba u Kanadu u većem broju započinje tek posle Prvog svetskog rata. Kanadska imigraciona služba je do Prvog svetskog rata registrovala vrlo mali broj naših useljenika (Genorio, 1982). Veruje se da je prva grupa od 49 useljenika stigla u Kvibek 1885. godine. Prema rezultatima istraživanja koje je profesor V. G. Smit objavio 1920. godine, u periodu između 1900. i 1918. godine u Kanadu je stiglo 1.258 Srba (Tomović, 1978). Bili su to uglavnom muškarci koji su dolazili sami da bi im se kasnije p rikljucili članovi porodice (Marković, 1965). Mnogi od tih samaca se nisu zenili budući da su se nadali da će se kad budu stekli dovoljno novaca vratiti u stari kraj i tamo osnovati porodicu, ili steći dovoljno bogatstva, pa dovesti mladu iz zavicaja. Kako nisu dugo uspeli da ostvare svoje nade, mnogi su ostali vecite nezenje. Olga Marković u svojoj knjizi Srbi u Kanadi navodi da je samo u Torontu, između balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, bilo preko 200 Srba, uglavnom samaca. Više njih je živel o u jednoj sobi. Okupljali bi se u kafani "Beograd" gde bi često gubili teško zarađeni novac na kocki. Fizicka radna snaga je u to vreme bila vrlo slabo plaćena, 25 centi na sat (Marković, 1965). Otuda, oni koji su imali familiju sa sobom imali su i više sansi da korisnije upotrebe zarade koje su ostvarili. O broju Srba u Kanadi ne postoje precizniji statistički podaci, iako je redovan popis stanovništva počeo da se vrši 1871. godine. Manje etničke grupe iz Evrope, pa i Srbi, nisu iskazivani posebno već u kategoriji "ostali". Posle Prvog svetskog rata kanadska statistika o iseljeništvu sa ovih prostora vodila se prema državi porekla, a ne prema nacionalnosti, tako da se prvi put u kanadskom popisu pojavljuje grupa naroda "jugoslovenskog" etničkog porekla tek u 1921. godini (Pasić, 1987). Tim popisom je regis trovano 1.946 lica rođenih u Jugoslaviji, od čega je 655 bilo naturalizovano. Ukupan broj lica čije je etničko poreklo bilo "jugoslovensko" iznosio je 3.906, što uključuje i ona lica koja su rođena u Kanadi. Kanadsko Odeljenje za državljanstvo i useljavanje vodi potpuno odvojenu statistiku o broju useljenika koji stizu u Kanadu, u koju nije ukljucena ona dobijena popisom stanovništva. Statistika Odeljenja za državljanstvo i useljavanje je, nema sumnje, vrlo značajna iako nije ni ona potpuna. Ona se obicno ne iskazuje po nacionalnoj pripadnosti već prema zemlji, tj. državi porekla. Kao i u slučaju SAD, podaci o useljavanju iz tog ranog perioda nalaze se kod brodskih kompanija koje su prevozile ljude do kanadskih luka. Tako, u periodu 1900-1914. godine broj useljenika "jugoslovenskog etničkog" porekla iznosio je 17.806 lica (Pasić, 1987). Za vreme Prvog svetskog rata taj broj je nešto opao, ali posle 1918. godine useljavanje ponovo počinje, pa su do 1921. godine registrovana nova 234 useljenika, cime je dostignuta cifra od 18.050 lica. To pokazuje da je broj useljenika gotovo deset pu ta veći nego što je registrovano popisom 1921. godine. Kad je počeo Prvi svetski rat, u Njujorku je 1914. godine formirana Srpska narodna odbrana čiji je zadatak bio da regrutuje dobrovoljce za borbu protiv neprijatelja u Srbiji. Kao što je pomenuto, na čelu Srpske narodne odbrane nalazio se eminentni naučnik i profesor Kolumbijskog univerziteta, Mihailo Pupin. On je više puta intervenisao kod kanadskih vlasti za pustanje srpskih patriota iz logora. Tako, osnovana je Srpska narodna odbrana i u Kanadi. Njen prvi Kongres odrzan je decembra 1916. godine u Velandu, Ontario, na kome je za predsednika izabran otac Janićije Kukuljević. Godine 1915. preko Kanade je otišlo u Srbiju i Crnu Goru 1.900 dobrovoljaca. Nazalost, u decembru 1915. godine desila se strašna tragedija, kada je brod sa 500 srpskih dobrovljaca, koji su iz Halifaksa krenuli za Mediteran, potopljen na albanskoj obali Jadranskog mora (Pasić, 1987). Godine 1917, pukovnik Pribićević je došao u Kanadu da organizuje tranzitne logore za dobrovoljce koji su iz SAD i Kanade regrutovani za Solunski front. Njega je u proleće 1918. godine zamenio Boža Marković koji je ostao u Kanadi do završetka Prvog svetskog rata. U isto vreme, u Kanadu je došao i kapetan Antun Seferović, američki Srbin crnogorskog porekla, radi organizovanja dobrovoljackog pokreta. On je kasnije postao generalni konzul Kraljevine Srbije u Montrealu. Taj položaj je zadržao i posle zavrse tka rata, reprezentujući Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Seferović je ostao u Kanadi i posle penzionisanja 1931. godine. Inače, pre Seferovića, od 1911. godine, Mihailo Pupin je bio počasni konzul Kraljevine Srbije za SAD i Kanadu. Pored regrutovanja dobrovoljaca, u Kanadi je skupljena i značajna humanitarna pomoć. Veoma aktivna ličnost u misionarskom radu za pomoć Srbiji u toku Prvog svetskog rata bila je gospođica Jelena Lozanić, ćerka poznatog srpskog akademika i diplomate, dr Sime Lozanića koji je 1917. godine bio poslat iz Srbije za člana srpske vojne misije u Americi. Gospođica Lozanić je samo prilikom jedne njene posete Kanadi, 1917. godine, uspela da u Kingstonu Odbor za pomoć Srbiji prikupi 25.000 dolara (Pasić, 1987). Kasnije, ona se udala za Dzona Frotingema koji je takođe bio angažovan u volonte rskom radu za Srbiju, pa je tako poslao u Skoplje jednu kompletnu bolnicu, sa 200 kreveta, lekarima, medicinskim sestrama i opremom u vrednosti od 200.000 dolara (Pasić, 1987). Posle završetka Prvog svetskog rata mnogi Srbi iz Kanade su se vratili u svoju oslobođenu zemlju noseći sa sobom i svoje teško zarađene usteđevine, u nadi da započinju novi i perspektivniji život. Ponovno useljavanje
25
Srba u Kanadu dobija na značaju tek 1924. godine, kada se sa teritorije Jugoslavije uselilo u tu zemlju preko 2.000 ljudi (Pasić, 1987). Srbi su se nastanjivali u provinciji Ontario. Godine 1928. samo u Torontu je bilo oko 1.000 Srba. Prema popisu stanovništva iz 1931. godine, u Kanadi je registrovano 17.110 lica rođenih u Jugoslaviji. Njih 10.521 su odgovorili da im je maternji jezik srpsko-hrvatski. Deset godina kasnije, rezultati popisa pokazuju sledeće brojke: 21.214 lica "jugoslovenskog" etničkog porekla, 17.416 lica rođenih u Jugoslaviji. Među njima je bilo 14.863 lica čiji je maternji jezik bio srpsko-hrvatski (Pasić, 1987). SNO je u Kanadi, prema tome, izrasla na tradiciji Jugoslovensko - kanadskog udruženja koje je pre Drugog svetskog rata okupljalo naše iseljenike. Jugoslovenska vlada je podržavala ovo Udruženje i od 1934. finansirala njegov list "Glas Kanade". U to vreme, oko Udruženja su se okupljale jugoslovenske patriote, pretežno radnici i članovi njihovih porodica. Pojačano prisustvo ratne emigracije, neminovno je dovelo i do gašenja ovog Udruženja, koje je 1941. godine u gradu Valdor, provincija Kvibek, transformisano u SNO. Tada je predsednik postao stari iseljenik Petar Bulat. Posle njega, neko vreme je predsedavao i dobrovoljac oslobodilackih ratova Sava Marković. Na I kongresu SNO u Kanadi 1943. godine, za lidera je izabran Vojo Jaksić. Postojeće glasilo promenilo je ime u "Glas kanadskih Srba", a generalni moto čitave organizacije je bio "Srbi na okup protiv Hrvata". Međutim, na II kongresu SNO 1944. godine iz organizacije se izdvojio i kao lider frakcije nametnuo Milutin Bajcetić. Ova frakcija SNO u Kanadi dobila je ime Srpska nacionalna liga, ali se i dalje zvanično pre dstavljala kao Srpska narodna odbrana. Sedište joj je bilo u Hamiltonu, gde se i danas štampa njeno glasilo, list "Kanadski Srbobran". Milutin Bajcetić je bio predsednik sve do 47. Kongresa ove Lige 1990. godine, kada ga je nasledio današnji predsednik Cedomir Asanin. U centrali SNO za Kanadu izabran je novi predsednik Bora Dragasević, koji je danas jedini Srbin član vladinog Kulturnog saveta u Torontu, ali i glavni urednik lista "Glas kanadskih Srba" i radio-sata "Šumadija", zvaničnih organa SNO u Kanadi . Do 1971. godine, u kanadskom popisu stanovništva figurirao je samo srpsko-hrvatski kao maternji jezik za jugoslovensku grupu. Posle toga, u popis su uvedene i nacionalne odlike, pa su se javile četiri grupacije: srpska, hrvatska, slovenacka i jugoslovenska. U Torontu je osnovano, već pomenuto, Jugoslovensko-kanadsko udruženje sa ciljem da radi na odbrani jedinstva Jugoslavije, budući da je pretila opasnost da se Jugoslavija rasturi posle smrti kralja Aleksandra I Karađorđevića. U Jugoslovensko-kanadskom društvu preko 95% članova su bili Srbi. Najčešće su se pominjala sledeća imena: Nikola Perazić, Iso Uzelac (predsednik Jugoslovensko-kanadskog udruženja), Ilija Masoncić, Dušan Tepsić, Pane Jerić i Boža Marković. Kasnije, Jovan S. Mihajlović, Zivko Joksimović i od 1939. godine Pero Bulat. U periodu između 27. decembra 1934. i 1946. godine, Boža Marković je u Torontu izdavao "Glas Kanade". Godine 1945. list je preseljen u Vindzor i nastavio da izlazi pod novim imenom "Glas kanadskih Srba". To je najstarija srpska publikacija koja neprekidno izlazi u Kanadi i koja još postoji. "Glas kanadskih Srba" je postao zvanični organ Srpske narodne odbrane (Karapandzić, 1978). U periodu između dva svetska rata Kanada postaje znatno značajnija useljenička zemlja za narode Jugoslavije, zahvaljujući promeni zakonodavstva. Otuda, prema nekim podacima, u periodu između 1919. i 1939. godine u Kanadu se uselilo 33.503, a vratilo u Jugoslaviju 9.070 lica (Genorio, 1982). Neto priliv po godinama je dosta oscilirao. Međutim, tacan broj Srba nije poznat, ali je procenjeno da je početkom Drugog svetskog rata, u Kanadi bilo oko 4.000 Srba (od kojih oko dve trećine u provinciji Ontario).< P> U septembru 1943. godine odrzan je Kongres Srpske narodne odbrane u Hamiltonu na kome je ova organizacija reorganizovana. Za predsednika je izabran Milutin Bajcetić. Od tada se sve više konfrontiraju Srbi okupljeni u Srpskoj narodnoj odbrani i deo srpskog radničkog pokreta gde su organizatori bili komunisti. Svoja gledista komunisti su iznosili u publikaciji "Borba". Inače, još polovinom tridesetih godina komunisti su postali aktivniji u radničkom pokretu Kanade, naročito sa dolaskom Mirka Markovića i Nik ole Kovacevića. U španski građanski rat otišlo je oko hiljadu kanadskih dobrovoljaca. Među njima su bila 72 poreklom iz Jugoslavije, od kojih je 14 poginulo (Pasić, 1987). Dakle, Srbi su se za vreme rata međusobno podelili, naročito od 1943. godine. Podela Srba u zemlji na četnike i partizane imala je ođeka i u Kanadi. Jer, u iseljeništvu se reflektiraju događaji iz zemlje matice. Ambasador Kraljevine Jugoslavije, Konstantin Fotić je, preko Srpskog narodnog saveza, imao uticaja i u Kanadi, podržavaj ući pokret Draže Mihailovića u zemlji. još 1941. godine, u Srpskom narodnom kalendaru "Vidovdan" (Izd. "Slobodne reci", Pitsburg) borba između dva tabora Srba u iseljeništvu opisana je na sledeći način: "U svakome broju srpske radničke novine 'Slobodna rec' možete procitati jedan ili nekoliko članaka uperenih protiv Uprave SNS (Srpski narodni savez), Eparhije, jugoslovenskih konzulata i njihovih prirepaka. 'Amerikanski Srbobran', 'Ujedinjeno Srpstvo', 'Glas Kanade', prepuni su članaka koji se bacaju drvljem i kamenjem na 'Slobodnu rec' i na radnike organizovane u radničkim organizacijama." Savet južnih Slovena u Kanadi, čije je sedište bilo u Torontu (sekretar Stjepan Miosić), uspostavio je saradnju sa organizačijom "Prijatelji Jugoslavije", jedine zvanične organizacije osnovane u toku Drugog svetskog rata u
26
Kanadi, koju je namenila Otava da rukovodi Fondom za pomoć Jugoslaviji. Organizacija "Prijatelji Jugoslavije" osnovana je pod patronatom kraljice Marije Karađorđević. Savet južnih Slovena u Kanadi je 19471948. godine bio involviran u program organizovanog povratka iseljenika u Jugos laviju. Vratilo se preko 1.500 iseljenika brodom "Radnik". Ime broda simbolizuje status povratnika i to uglavnom onih koji su pripadali organizovanom radničkom pokretu. Savet južnih Slovena je prikupio i pomoć u iznosu od blizu 1,800.000 dolara. Najveći deo te pomoći je potrosen za kupovinu masina i za druge oblike pomoći Jugoslaviji. Uprkos povratku jednog broja Srba iz Kanade, ekonomska i politička situacija u Jugoslaviji nakon završetka Drugog svetskog rata nije bila takva da privuče veći broj iseljenika iz inostranstva ili pak da destimulise emigraciju i novo iseljavanje. Naprotiv, veliki broj lica raseljenih po evropskim zemljama se nije vratio u Jugoslaviju, uključujući i one koji nisu ni na koji način sarađivali s okupatorom već su bili u zarobljeništvu, nego je tražio utočište u prekookeanskim zemljama. Srpska narodna odbrana u Kanadi je prihvatila veliki broj raseljenih Srba koji su želeli da se usele u ovu zemlju. U tome se posebno isticao Pero Bulat. U to vreme osnovana je jedna nova organizacija Srpska bratska pomoć radi pomoći bolesnim i starim ljudima koji su napustili logore u Evropi u kojima su bili kao raseljena lica. Ubrzo su osnovane i druge, pre svega, četničke organizacije. Posle Drugog svetskog rata, u ovu zemlju se uselilo preko 110 hiljada ljudi iz SFRJ. Kanada je, isto tako, pruzila utočište prilicnom broju "raseljenih lica". Kao izbeglice, raseljena lica ili apatridi "etničkog jugoslovenskog" porekla uselili su se u Kanadu i to: - u periodu 1947-1958. godina 19.683 lica; u periodu 1959-1962. godine 4.609 lica; u periodu 1963-1965. godine 4.266 lica, i u periodu 1966-1967. godine 2.275 lica (Pasić, 1987). Dakle, za dvadeset godina u Kanadu se uselilo 30.933 izbegla lica. Posle 1967. godine kanadsko Odeljenje za državljanstvo i useljavanje je reorganizovano i dobilo je novo ime Odeljenje za radnu snagu i imigraciju. U toj godini se prekida kontinuitet posebne evidencije izbeglica. Inače, još od 1965. godine useljenici u Kanadu se re grutuju preko kanadskog konzulata u Beogradu, gde im se izdaju useljeničke vize. Do kraja sedamdesetih godina udeo onih koji se iz Jugoslavije useljavaju u Kanadu povećao se na preko 77% u ukupnom useljavanju Jugoslovena. Oni se sada uglavnom smatraju ekonomskom emigračijom. U drugoj polovini šezdesetih i tokom sedamdesetih godina, broj useljenika iz Jugoslavije se povećavao. Taj broj je pao na cifru ispod hiljadu kada su uvedene restrikcije u kanadskoj imigracionoj politici. Tako se 1979. godine, prvi put od 1947. godine, u Kanadu uselilo manje od 1.000 iz Jugoslavije. U toku devete decenije godišnji priliv useljenika iz Jugoslavije u Kanadu bio je nizi od 1.000 godišnje. Od 1973. godine kanadska satatistika daje više podataka o useljenicima, o njihovom poreklu, obrazovanju i profesiji. Među useljenicima iz Jugoslavije ima sve više inzenjera, lekara, arhitekata, tehnicara i slično. To je, takođe, u skladu sa imigracionom politikom Kanade koja više forsira useljavanje mladih i obrazovanih ljudi. Prema kanadskom popisu stanovništva, u 1981. godini - prema maternjem jeziku - kao Hrvat se izjasnilo 32.210 lica, kao Srbin 6.305, kao Slovenac 6.720, kao Makedonac 10.650 i kao Jugosloven 42.635 lica (Canadian, 1986). Dakle, najveći broj iseljenika ili njihovih potomaka izjasnio se da je njihov maternji jezik "jugoslovenski". Međutim, procene pokazuju da je broj Srba u Kanadi znatno veći, oko 80.000 (Pasić, 1987). Neki analiticari smatraju da je među onima koji su se prilikom popisa izjasnili kao Jug osloveni 80% srpskog porekla (Pasić, 1987). Srbi su koncentrisani u provinciji Ontario (preko dve trećine ukupnog broja), naročito u okolini Toronta, zatim Kicinera, Nijagarinih vodopada, Vindzora i Hamiltona. Od 1990. godine useljavanje Srba u Kanadu dobija na značaju. Taj značaj je naročito izražen nakon promene u useljeničkom zakonodavstvu 1993. godine, kada su uvedeni dodatni kriterijumi koji stimulisu useljavanje stručnih i kvalifikovanih ljudi. S obzirom na veliku ponudu radne snage koja je stvorena nakon početka nacionalnih konflikata i građanskog rata na teritoriji bivše Jugoslavije, useljavanje građana SR Jugoslavije u Kanadu se naglo povećalo. U 1993. godini, SR Jugoslavija je ušla u prvih deset najv ećih snabdevaca strucne radne snage za kanadsko tržište. Kanada je u toj godini izdala preko sedam hiljada useljeničkih viza i postala prva i najvaznija useljenička zemlja. Sudeći po planovima daljeg zapošljavanja u Kanadi, Srbi će i ubuduće migrirati u tu zemlju. Na to upućuje i migraciona politika koju ova zemlja sprovodi. Kanadska imigraciona politika zasniva se uglavnom na iskustvima SAD, tako da su se i zakonske regulative donosile približno kada i u SAD. I u ovoj zemlji useljavanja se vrse u najvećoj meri na osnovu okupljanja porodice. Oni koji se useljavaju van porodičnih veza, to su obrazovani i stručni useljenici. čak i pre 1967. godine, kada je lansirala novu us eljenicku politiku prvenstveno u funkciji privrednih potreba zemlje, Kanada je useljavala profesionalne i visokostrucne ljude. Propisi doneti 1967. godine potvrđuju principe uvedene još 1962. godine Propisima o useljavanju i razrađuju useljenički sistem, uvodeći devet kriterijuma koji nose određeni broj poena za rangiranje potencijalnih useljenika.
27
Time je Kanada, u poređenju s drugim zemljama, duboko involvirana u odliv mozgova (brain drain). Treba istaći činjenicu da se u ovoj zemlji udeo visokoobrazovanih u ukupnom broju useljenika stalno povećava. Najveći značaj se daje naučnicima, inzenjerima i matematicarima. Isto tako, i kanadski Plan imigracije 19911995. godine predviđa dalje povećanje godišnjeg broja useljenika. U društvenom i kulturnom životu kanadskih Srba značajno mesto imali su ne samo Srpska pravoslavna crkva već i mnoga nacionalna udruženja i klubovi, kao i brojni pojedinci. Zabeleženo je, na primer, da je prva i najstarija crkveno-školska opština osnovana još 1912. godine u Ridzajni, dok je druga formirana sledeće godine u Hamiltonu. U prvoj su bogosluženje služili ruski sveštenici, a u drugoj Janićije Kukuljević. U arhivama su, isto tako, sačuvani zapisi o tome da su plac za prvi srpski hram poklonila b raća Stevan i Sava Đurisić, a donatori su bili i porodice Inić, Jakovljev, Skreletov, Maksimović, Knezević, Petrov, Matić i mnoge druge. Gradnja crkve Svete Trojice u Ridzajni počela je 1915, a završena sledeće godine. U njoj su služili Nikanor Palić, Mitrofan Kresojević, Sava Gnjatović, Stoilo Ilić i Svetozar Sećerov sve do sredine šezdesetih godina. Tada za vladiku dolazi episkop Georgije Đokić, a za protojereja Mirko Malinović. U toj prvoj crkveno-školskoj opštini osnovan je još 1916. godine i klub "Beli orlovi", koji je imao i čuveni fudbalski klub. Jedan od njegovih aktivista bio je i Nikodije Mitrović. Dve godine kasnije kanadski Srbi su osnovali i drugi klub "Jastreb". Dolaskom Rajka Milića sredinom šezdesetih godina na čelo ove crkvenoškolske opštine i srpskog kluba, rođena je ideja i o formiranju srpske škole u Ridzajni, koja i danas radi. Gospodin Milić kao veliki humanista danas brine o novim srpskim doseljenicima i n jihovim potomcima. Za njegove zasluge srpstvu i crkvi, Rajko Milić je od Svetog arhijerejskog sinoda odlikovan Ordenom Svetoga Save III reda. Staroj srpskoj crkvi u Hamiltonu temelje su postavili 1917. godine arhimandrit Mardarije Uskoković i otac Danilo Kozomora. Tu je 1934. niklo i prvo Kolo srpskih sestara "Kraljica Marija", a 1957. godine drugo Kolo srpskih sestara "Ravna Gora". U to vreme u Vajnoni je podignut spomen dom četničkom generalu Drazi Mihailoviću. Nova srpska crkva Sveti Nikola podignuta je u Hamiltonu 1964. godine. U njoj je 1967. godine formirano treće Kolo srpskih sestara "Sveti Nikola", a tu je 1984. ustolicen i kanadski ep iskop vladika Georgije. Ova dva srpska hrama bili su steciste duhovnog i kulturnog života kanadskih Srba u Hamiltonu, jer su u njima radile i osnovne škole na maternjem jeziku. Krajem četrdesetih godina tu je počelo sa radom i Srpsko narodno pozoriste, koje je 1960. godine dobilo i svog naslednika Srpsko nacionalno pozoriste "Kosovo", na čijem celu je bio Milisav Marković. Tokom 1959. godine tu je formiran i veliki srpski sportski klub "Srbija". Kako se razvijao duhovni i kulturni život kanadskih Srba tako je i rasla njihova potreba za velikim pravoslavnim hramom. još 1983. godine pristupilo se traženju mogućnosti za gradnju manastira u Kanadi. Zalaganjem vladike Georgija, parohijana Gojka Kuzmanovića, Branka Vučkovića i drugih Srba, 1988. godine kupljeno je jedno imanje u Miltonu i dobijena dozvola za gradnju. Patrijarh Pavle je oktobra 1992. godine osvetio kamen temeljac ovog prvog srpskog manastira u Kanadi. Njegov prvi zadužbinar je gospođa Olga Aćimov, koja je prilozila 210.000 dolara. Za taj čin Ljubavi prema pravoslavlju gospođa Aćimov je dobila Orden Svetoga Save I reda. Pored nje dobrotvori su bili i Vasa Debeljacki, dr Jovan Jovetić, Todor Klisurić, Radoš Marić i drugi viđeni Srbi. Danas kanadska eparhija ima 27 crkava, u čijem sastavu se nalazi i dobrotvorni fond "Sveti car Lazar", koji vodi Vitomir Stegnajić i preko koga se sakupljala i sada salje humanitarna pomoć u Otadžbinu. Nevolje koje su zadesile srpski narod na Balkanu okupile su i još više ujedinile kanadske Srbe. Početkom devedesetih godina u Torontu je, na primer, prvo osnovan Odbor srpskih krajina, a potom i Udruženje Srba iz BiH, sa ciljem da što više pomažu stari kraj. Čelnik ove asocijacije je Vojislav Milošavljević, rođeni Beograđanin, a njegovi veliki aktivisti Stiv Milošević, Nikola Tintor, Bora Dragasević i Slobodan Golubović. Oni su bili i osnivači Kanadsko-srpskog pravnog komiteta pri Univerzitetu u Toro ntu 1991. godine koji ima zadatak da pred kanadskim vlastima štiti nacionalne srpske interese i identitet kanadskih Srba. U više navrata, na primer, taj Komitet je i u kanadskim medijima dobio procese. Najuzbudljiviji je sigurno bio proces koji je dobio Nesa Ilić. Na nacionalnom planu već istorijsku ulogu ima i Akademija srpskog nasleđa, cuvar srpske kulturne baštine u Kanadi, koju vodi advokat Nikola Pasić. U srpskoj kulturi značajno mesto ima i Univerzitetska biblioteka u Torontu, sa Odeljenjem za sla vistiku, gde radi gospođa Sofija Skorić, koja je i aktivan član Društva za književnost i kulturu naših iseljenika u Kanadi. Biljana Đelević je pokretac druge srpske biblioteke "Gracanica" u Vindzoru. Osnovala je i svoj Centar za novodosle Srbe u Torontu, kako bi pomogla zbrinjavanju izbeglica i doseljenika. Samo tokom 1993. godine u Kanadu se doselilo 9.402 lica iz SR Jugoslavije, a 2.300 iz Bosne i Hercegovine i 810 iz Hrvatske. Vrlo agilno je i Udruženje srpskih zena, čiji je lider Jelisaveta Milojević, a i Udruženje srpskih studenata, na čelu sa Majom Luković iz Toronta. Svoju aktivnost na nacionalnom planu, pre svega na ujedinjenju i slozi Srba, daju i članovi Sabora srpskog ujedinjenja iz Kanade Marko Sandalj i Nesa Ilić. Na medijskom planu, u borbi za srpsku istinu, ucestvuju Srpski informativni centar, čiji je predesednik Dragan Dostanić, zatim srpski radio cas "Šumadija", koji je 1970. godine osnovao Boža Marković, a vo di ga direktor Milan Marković. Od
28
1992. godine radi i srpska televizija "Serbia Vision" u Vankuveru, a i novo Srpsko narodno pozoriste, koje u Torontu vodi Aleksandar Dunđerović. Jedan drugi Aleksandar Dunđerović, doktor prava, biznismen i diplomata je poznati srpski patriota, a D Jovicić, Branko Dzeletović, Fedor Rajić i Ilija Raseta su poznati biznismeni i donatori srpske privrede. Milica Pivnicki, Srpkinja iz Novog Beceja je supruga bivšeg premijera Brajana Malrunija.
Južna Amerika Nekih pouzdanih podataka o seobi Srba u Južnu Ameriku, počev od osamdesetih godina prošlog veka do danas, gotovo i nema. Zbog toga se svi napisi o iseljenicima srpskog porekla u latinskom delu Amerike, južno od Rio Grande, zasnivaju samo na procenama. Useljavanje Srba u Južnu Ameriku počelo je krajem prve polovine XIX veka (Dahl, 1974), nakon što su zemlje ovog dela sveta stekle nezavisnost. Gotovo da nema bitnije razlike između naseljavanja Severne i Južne Amerike (Misović, 1993), izuzev u tome što je doseljavanje u Severnu Ameriku počelo nešto ranije i što je bilo intenzivnije od naseljavanja južnog dela američkog kontinenta. Prvi srpski doseljenici bili su mornari, iz Boke Kotorske i Dalmacije, koji su na brodovima, pod raznim zastavama, stigli do j uznoameričkih obala. Na tlo Južne Amerike prvi je stupio Dubrovcanin, Brazilije Braseljić (Misović, 1993). I većina mornara koji su doplovili u gradove Perua, Argentine, Čilea i Urugvaja bili su iz Dalmacije, iz Dubrovnika, posebno moreplovci koji su navigacione vestine stekli u Pomorskoj skoli u Perastu i na brodovima čuvenih bokeljskih kapetana (Misović, 1993). Neki od njih učestvovali su i u borbama za oslobođenje Argentine (Soldatić, 1948). Međutim, tek krajem prošlog veka brojniji iseljenici sa Jadranske obale počeli su da se doseljavaju u Argentinu i Čile, a veće grupe dolaze posle Prvog svetskog rata, kada su SAD uvele godišnje kvote za useljenike i kada je ogranicavan njihov ulazak u SAD. Srbi sa Jadranske obale, bokeljski i dalmatinski mornari, iskrcali su se prvo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974), jer su kao mornari i kapetani tražili zaposlenje duz južno-američkih reka i obala. Jedan od tih bokeljskih mornara, koji je kao doseljenik živeo u Argentini, bio je kapetan Miloš Vukasović (1842-1908). On je 1870. godine osnovao parobrodsko društvo "La Platense", u Buenos Ajresu, koje je postalo jedno od najjačih u Južnoj Americi. Vukasović je bio iskusan pomorac i dobar pomorski privrednik, ali se bavio i naukom. Projektovao je nove brodove za svoju kompaniju i za druge firme. Pored toga, obavljao je i značajne diplomatske funkcije. Bio je dugo godina počasni generalni konzul Crne Gore u Argentini i generalni konzul ruske vlade u Argentini. Za zasluge za razvoj diplomatskih i trgovinskih veza između Argentine i Rusije, ruski car ga je odlikovao ordenom Svetog Stanislava, s pravom naziva "kavalijer". Za zasluge koje je učinio za rodnu Crnu Goru i Crnogorce koji su se u njegovo vreme doselili u Argent inu, knjaz Nikola mu je odao veliko priznanje, a kada je 1906. godine boravio na Cetinju, Knjaz mu je ponudio da bude miništar spoljnih pošlova Crne Gore. Kapetan Vukasović nije tu ponudu prihvatio (Misović, 1993). Krajem XIX veka, u Južnu Ameriku dolazi veći broj iseljenika sa južnoslovenskih teritorija i naseljavaju se u Rosariju, u državi Santa Fe. Sve do početka Prvog svetskog rata njihov broj nije bio veliki. Argentinski popis iz 1914. godine identifikuje 316 Srba, 1.575 Crnogoraca i 38.123 austrougarskih doseljenika među kojima je verovatno najviše bilo Hrvata, Slovenaca, ali takođe i Srba. Razume se, najpre Prvi svetski rat, a kasnije ekonomska recesija ogranicila je priliv doseljenika sa naših teritorija. Međutim, već 1939. godine blizu 50.000 lica poreklom iz Jugoslavije živelo je samo u Buenos Ajresu (Dahl, 1974). Inače, za tu godinu procene pokazuju da je u Argentini bilo oko 80 hiljada lica poreklom iz Jugoslavije (Bozović, 1968), više nego što ih je bilo u Kanadi. Za vreme Drugog svetskog rata, među iseljenicima se razvijao patriotski antifasisticki pokret, uprkos izvesnoj izolovanosti i nedovoljnoj povezanosti s akcijama iseljeništva u SAD i sklonosti argentinske vlasti i vlada drugih latinskoameričkih zemalja da otvoreno sarađuju sa silama Osovine. Srpski iseljenici su se okupljali na platformi Jugoslovenske narodne odbrane, koja je ranije bila pod izrazitim uticajem režima predratne Jugoslavije i zastupala "jugoslovenski unitarizam". Jugoslovensko iseljavanje u Argentinu je nastavljeno, istina u manjem obimu, i posle Drugog svetskog rata. Posle 1945. godine ono se svelo na useljavanje političke emigracije i raseljenih lica. Taj broj nije bio tako veliki, kao što je bio slučaj, na primer, sa prilivom raseljenih lica u SAD i Kanadu. U periodu između 1947. i 1957. godine u Argentinu je uslo najmanje 14.200 emigranata iz Jugoslavije. Od tog broja 9.600 uselilo se 1947. i 1948. godine. Prema rezultatima popisa 1947. godine, 29.164 lica se i zjasnilo da je poreklom iz Jugoslavije, a prema popisu stanovništva 1960. godine ta cifra je dostigla zbir od 36.661. Međutim, iseljenički listovi i druge procene sugerisu zaključak da je broj iseljenika i njihovih potomaka znatno veći i da prelazi 100.000, od kojih je oko 10% došlo u Argentinu nakon 1945. godine (Dahl, 1974). U to vreme, dve političke
29
ličnosti, koje su pre i u toku Drugog svetskog rata bile značajne u Jugoslaviji, Milan Stojadinović i Ante Pavelić, nasle su utočište u Argentini. Činjenica je da je jugoslovenski iseljenički pokret, kako u Severnoj tako i u Južnoj Americi, naročito početkom XX veka, bio pod velikim uticajem Jugoslovenskog odbora iz Londona. To je imalo za posledicu snazan razvoj jugoslovenstva među nasim iseljenicima kao protivteza "Austrijakiji", koja je inače bila dominantna u Južnoj Americi. Pred Prvi svetski rat od 2.598 iseljenika sa prostora bivše Jugoslavije, njih 59% se izjašnjavalo kao Hrvati, 27% kao Austrijanci, a 14% kao Dalmatinci, Dubrovcani, Bokelji, Crnogorci i Srbi. Prema nalazima Ljubomira Antića (1987), prvi znaci stvaranja Jugoslovena primećeni su 1914. godine na skupovima Hrvata, Srba i Crnogoraca u Buenos Ajresu, kada je odbijen zahtev za mobilizaciju naših iseljenika. Dokaz o jacanju grupacije Jugoslovena, koju Antić karakteriše kao aktivnu manjinu, može se naći u uspešnom prikupljanju materijalne pomoći u iznosu od 3,3 miliona dinara. Pomoć je upućena srpskim zarobljenicima, crnogorskom i srpskom Crvenom krstu i jugoslovenskoj sirocadi. Antiaustrijski, ali i projugoslovenski bile su orijentisane i iseljeničke novine "Sloboda", "Domovina", kao i "Jugoslavija" i "Jugoslovenska država", inače glasila Jugoslovenske narodne odbrane. Srbi i Crnogorci su u takvom jugoslovenstvu našli dobro nacionalno utočište, koje im je omogućavalo da iskazu svoj kulturni identitet. U Južnoj Americi, srpski je u jugoslovenskoj koloniji bio sluzbeni jezik, a pesma "Tamo daleko" zvanična iseljenička himna. Uostalom, i sama MIšao vodilja koja je bila i politički p rogram JNO, izrecena na kongresu u Antofagasti (Cile) 1916. godine glasila je: "Srbi-HrvatiSlovenci zajedničkim imenom Jugosloveni, jedan su narod!" Na kraju Prvog svetskog rata, Jugoslovenska narodna odbrana imala je 65 ogranaka sa pet hiljada članova u Južnoj Americi, od ukupno 50.000 jugoslovenskih iseljenika. Od toga se za 2.000 ljudi, među njima stotinak Crnogoraca i Srba, moglo reći da su imućni. Najuticajniji među njima bio je svakako "padrone" Pasko Baburica. On je još 1914. godine u svom izveštaju LJubi Jovanoviću, ministru spoljnih pošlova Kraljevine Srbije, pisao da "nasa kolonija sa zenama i decom broji 1.200 duša". Podeljena je na manj inu, bogatase, koji su anacionalni i većinu, širomahe, koji su nacionalni. Prvi su "svesna kolonija", koja je davala pare za jugoslovenstvo i Jugoslovenski odbor u Londonu (45 miliona dolara), a drugi su samo narod. Crnogorci i Srbi bavili su se ponajviše stocarstvom, sumarstvom, trgovinom i nešto malo industrijskim pošlovima. Neki od njih su iz Otadžbine krenuli u Južnu Ameriku kao ugledni trgovci. Kada je, na primer, Vasilije Vasiljević, još 1537. godine, iz Sevilje krenuo u Peru, imao je uz sebe preporuke španske vlasti i robu vrednu hiljadu zlatnih dukata. U kasnijim periodima, naročito posle Drugog svetskog rata, Crnogorci i Srbi su se sporadicno useljavali u Južnu Ameriku. Od srpskih političara 1949. godine u Argentinu se iz izbeglištva na Mauricijusu, uselio Milan Stojadinović, premijer u Kraljevini Jugoslaviji. Dve godine kasnije, Stojadinović je pokrenuo list "El Economista", u kome je saradnik bio i slavni pisac Miloš Crnjanski. Kako Južna Amerika sredinom XX veka nije uspela da značajnije ojaca svoj ekonomski položaj, to područje nije više privlačilo evropske, pa ni crnogorske i srpske migrante. I pored toga što nije bilo masovnog priliva novih doseljenika, jugoslovenska, odnosno srpska kolonija na "zelenom" kontinentu ocuvala je koliko-toliko nacionalni duh. Sredinom šezdesetih godina zaustavljen je dalji priliv iseljenika u Južnu Ameriku zbog, pre svega, visokog rasta stanovništva u regionu, smanjenja ekonomskih mogućnosti bržeg razvoja latinskoameričkog društva i implikacija vezanih za političke i socijalne prevrate. U to vreme, broj iseljenika sa teritorije Jugoslavije i njihovih potomaka je procenjen (Dahl, 1974) za: Argentinu 130.000, Boliviju 3.500, Brazil 40-45.000, Čile 2025.000, Kolumbiju 200, Ekvador 200, Paragvaj 500, Peru 1.000, Urugvaj 3.900 i Ve necuelu 2.500. Prema tome, procene pokazuju da je oko 250.000 lica poreklom iz bivše Jugoslavije. Velika većina je hrvatskog porekla, a na Srbe i Crnogorce otpada do 20% ukupnog broja. Najbrojnije srpske etničke zajednice su u Argentini. Prema nekim procenama (Bozović, 1968), sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je živeo znatan broj Srba i Crnogoraca, i to u: Argentini 6.000; Čileu 1.500; Venecueli 2.000; Brazilu 2.000 i ostalim zemljama 8.000. Isto tako, sredinom šezdesetih godina u Južnoj Americi je bilo šest crkveno-školskih odbora, ali su imali samo jednog sveštenika (Bozović, 1968). Parohije Srpske pravoslavne crkve i crkvene odbore u Južnoj Americi direktno administrira srpski Patrijarh iz Beograda. Argentina Argentina je u prošlosti bila izrazito imigraciona država, najviše zbog slabe naseljenosti velikih povr-sina obradive zemlje. Sve dok nisu okončani građanski sukobi 1853. godine, ova zemlja je bila nestabilna za doseljavanje i dok nije donet novi Ustav koji je podstakao useljavanje, nije se statistički govorilo o novim žiteljima Argentine. Ali, zato je od 1857. godine do 1908. u Argentinu došlo čak 4,2 miliona ljudi. Od južnoslovenskih naroda na listi doseljenika našli su se i Crnogorci - 300, Srbijanci - 21, ali i mnogi Srbi iz Austro-Ugarske -oko 500. Argentinski imigracioni zakon, shodno Ustavu, davao je strancima "veliku slobodu i
30
siroke mogućnosti - sva civilna prava građanina, bez obaveze da prihvate argentinsko državljanstvo" (Antić, 1987). Izaslanik Jugoslovenskog odbora iz Londona, gospodin Mića Micić je u svojim izveštajima 1914. godine zabeležio da su se naši iseljenici mogli podeliti na dve grupe: jedni su živeli u samom Buenos Ajresu, a drugi su bili rasuti po unutrašnjosti Argentine. U glavnom gradu uspešni su bili samo brodovlasnici, braća Nikola i Miho Mihanović i par ljudi njima privrzenih, jer su kod braće bile koncentrisane konzularne obaveze, ali i privilegije Beca. U provinciji, srpski doseljenici su bili poljoprivrednici, n ajviše u okolini Santa Fea i Patagoniji, gde su se bavili stocarstvom. Zbog velike udaljenosti taj srpski "puk" nije mogao značajnije da ucestvuje u radu jugoslovenske kolonije. Prva društva u kojima su se okupili Crnogorci, Srbi, Hrvati, Slovenci, nastala su onog trenutka kada su 1878. godine shvatili da će samoorganizovanjem najbolje pomoći sebi. U Argentini je te godine niklo austrougarsko društvo uzajamne pomoći i to pod patronatom Nikole Mihanovića. Don Mihanović je bio osnivač argentinske trgovačke mornarice. Testamentom je odredio da njegova kuća, posle njegove smrti (1929), postane jugoslovenska ambasada. Nacionalno svesni iseljenici, koji nisu želeli mecenstvo Beca, tri godine kasnije formirali su u Buenos Ajresu svoje Slavjansko društvo uzajamne pomoći. U okviru društva otvorena je i citaonica "Spavajući lav", iz čije je direkcije nastao i prvi južnoamerički iseljenički list "Iskra slavjanske slobode". Počasni predsednik ovog društva bio je Miloš Vukasović, inače pomorski kapetan, a sekretar njegov brat Bozo Vukasović ("Vjesnik", 1982). Samo društvo, kao i list vrlo brzo su nestali sa iseljeničke polit icke scene. Međutim, umesto njega, već 1900. u Argentini je formirano novo Slavjansko društvo, a osam godina kasnije i Društvo iseljenih Jugoslovena za materinsku rec. Udruzeni iseljenici su u predgrađu glavnog grada podigli i Jugoslovenski dom, u kome je pune trideset i tri godine radila i folklorna sekcija "Jorgovan". Ta jugoslovenska kuća počela je da se zida 1939. a završena je 1941. godine. Za srpske doseljenike najznačajniju ulogu imao je Glavni odbor za pripomoć Crvenog krsta srpsko-crnogorskog, koji je počeo sa radom u Rosariju 1912. godine, kao i Jugoslovenski dom. Nosilac tog posla bio je pred-sednik Doma i folklornog društva, stari Banaćanin i Beograđanin, gospodin Milorad Vujicić. Među uglednim i starijim crnogorskim iseljenicima u Argentini pominje se često familija Radonjić, koja vodi poreklo iz Njegusa. Radonjići su došli u Buenos Ajres još 1870. godine. Prvi među njima afirmisao se Dušan Radonjić, koji je postao ugledan biznismen i direktor lista "El economista". Bio je zet Milana Stojadinovića. Sin Dušana Radonjića, Huan Radonjić, danas je poznati argentinski političar, a njegova ćerka Vanesa Radonjić je sa sesnaest godina 1986. godine postala argentinska kraljica lepo te. Argentinci pamte i Huana Vucetića, kriminalistickog inspektora koji je izmislio daktiloskopiju. Mile Kovacević je vlasnik velike farme sa tridesetak hiljada ovaca, a Dragomir Kostić ugledan srpski emigrant i utemeljivac Srpske pravoslavne crkve u Argentini ("Pogledi", 1993). Temelji pravoslavlja u Argentini postavljeni su među srpskim iseljenicima tek iza Drugog svetskog rata. Prva crkveno-školska opština, čije je sedište bilo u privatnoj kući jednog doseljenika, bila je prethodnica Svetosavskom hramu u Buenos Ajresu. Inicijativu je dao prota Radojica, zajedno sa predsednikom opštine Jovanom Vučkovićem i parohijanima dr Borom Avramovićem i porodicama Babić, Marjanović, Radis, Radić. Podršku su dali i otac Dositej, zatim episkop Mitrofan i Patrijaršija iz Beograda, tako d a je crkva Svetog Save počela da se zida 1987. godine. Novi hram je kopija crkve kralja Milutina iz manastira Studenica. Njegov paroh je jerej Sava Bosanac. Posle Drugog svetskog rata, srpski iseljenici u Argentini formirali su i Srpsko kulturno društvo Sveti Sava, koje je vodio Drago Vukojcić. U provinciji Santa Fe danas radi i Jugoslovenski pravoslavni centar, čiji je predsednik Mitar Gvozdenović, dok Jugoslovensko društvo "Njegoš" vodi Danilo Marković. Prvu i jedinu zvaničnu posetu jugoslovenskoj, a i srpskoj koloniji u Argentini predstavnici bivše SFRJ učinili su 1988. godine. Međutim, veze zvaničnog Beograda s Argentinom su i posle te posete pa sve do danas ostale slabe i povremene. To, međutim, ne znaci da su argentinski Srbi i Crnogorci zaboravili Otadžbinu, već su se devedesetih godina aktivno uključili u slanje humanitarne pomoći, ali i u medijske okrsaje sa tamošnjim novinskim i televizijskim redakcijama. Veoma je aktivan u tome bio Dragomir Ko stić, sekretar crkvenoškolske opštine Sveti Sava u Argentini. Čile U Čile su se, najpre, doseljavali Bokelji - moreplovci (Misović, 1993). Pominje se ime Petra Zambelića (moreplovac i istraživač), koji je tragicno nestao 1907. godine. Međutim, značajnije useljavanje u Čile odvijalo se, pre svega, preko starih doseljenika - Paska Baburice (1875-1941), Frana Petrinovića (1882-1951) i Lukinovića, koji su uspeli da koncentrisu u svoje ruke celu proizvodnju salitre (u provinciji Antofagaste), pa su doseljenici sa jugoslovenskih prostora kod njih lako nalazili zaposlenje i dobijali pocetni kapital kojim su ulazili u trgovinu (Soldatić, 1948). Baburica, Petrinović i Lukinović su proširili proizvodnju u dvadesetak
31
fabrika, proizvodeći oko pola miliona metrickih centi mesečno (Kolin, 1921). Druga po velicini i kolicini proizvodnje firma bila je u rukama braće Mitrović, takođe u provinciji Antofagaste. U ovoj provinciji pominje se i trgovina luksuznom robom "La Serbia". Jugoslovensko, a time i srpsko iseljeničko skolstvo pojavljuje se u Čileu tek za vreme Prvog svetskog rata, jer je 1916. godine u Antofagasti otvorena Jugoslovenska mešovita "pucka" skola. Godinu dana kasnije Jugoslovenska skola je počela sa radom i u Punta Arenasu. Počasni predsednik Školskog veća bio je Crnogorac Ivan Ivanović, a ucitelj Petar Gasić. Ivanović je još 1872. godine došao sa Braca u ovaj grad udaljen 1.200 kilometara od Santjaga de Čile. Bio je prvi predsednik Slavjanskog pripomoćnog dru stva 1894. godine u Antofagasti ("Politika ekspres", 1987). Osnivač skola, koje su imale i vrtić, bila je Jugoslovenska narodna odbrana, a finansijeri sami iseljenici. U prvi razred tih godina upisano je bilo 110 đaka. U to vreme u Čileu je živelo do pet hiljada Jugoslovena, najviše Dalmatinaca, ali i Crnogoraca i Srba poreklom južno od Omisa i sa ostrva Brac. Dve trećine njih živelo je u ova dva grada, a sama Antofagasta je imala 1.200, a Punta Arenas 2.500 jugoslovenskih iseljenika. Oni su bili okupljeni oko ogranka JNO "Petar Petrović Njegoš" (sa 244 člana) i "Dalmacija", Slavjanskog pripomoćnog društva i listova "Sloboda", "Male novine" i "Domovina". Pod uticajem JNO u Valparaisu je 1914. godine osnovan i Slavjanski Crveni krst, koji je zapravo bio ispostava Crvenog krsta Srbije, pa je među iseljenicima hrvatskog i jugoslovenskog opredeljenja dolazilo povremeno do nesuglasica, zato što se pomoć slala isključivo u Srbiju i Crnu Goru. Da bi se taj spor prevazisao u Antofagastu je 1918. godine morao da dođe lično Milan Marjanović, predsednik Jugoslovenskog o dbora iz Londona. Crnogorci i Srbi došli su u Ognjenu zemlju, na rog Južne Amerike, privučeni pricama o zlatu. U Punta Arenasu i danas postoji muzej Jugoslovenskog pripomoćnog društva, koji je osnovan 1900. godine, a čiji je simbol bio lik Kosovke devojke i Pavla Orlovića. Groblje Pomparnas cuva životne price mnogih od tih ljudi. Na ploci Pedra Kusanovića Salamunića isklesani su stihovi pesme "Tamo daleko". Pedro Pavlović se seća da je njegov deda došao u Čile iz Metkovića, a gauco Drago Marković ističe da u ovoj zem lji svi jugoslovenski iseljenici slave srpski Novu godinu. Porodica Nikole Jankovića iz sela Babija kod Niksića krenula je u pecalbu još pre dve stotine godina i dosla u malo selo Mederijaga da se bavi stocarstvom. Folklorno društvo "Njegoš" ih već decenijama drzi na okupu, da ne zaborave svoju veru, obicaje i jezik. U mestu Porvenir, mnogi Čileanci govore srpski, a na lokalnim saobraćajnim znacima stoji obavestenje: Jugoslavija 18.622 kilometra. Među nasim ljudima koji su se uspeli visoko na društvenoj lestvici u Čileu, valja pomenuti Dragu Pesutića, direktora Banke de Čile, Stanislava Karelovića-Kirigina, vlasnika lista "La Prensa Austral", Simona Carevića, industrijalca, Marka Beovića, suvlasnika rudnika zlata i bakra. Radomiro Tomić je svojevremeno bio kandidat za predsednika Republike, dr Mateo Martinić je direktor Instituta za istoriju, a Toma Martinić, direktor Radija. Valjevac Vojislav Pavićević, znan kao "Gospodin Gigi", je najvec hi proizvođac sapuna u Čileu i vlasnik firme "Sinabon". A Crnogorac Karlos Gonzales Jaksić je bio Čileanski kongresmen i gradonačelnik Punta Arenasa. Brazil I Brazil je pružio utočište jednom broju srpskih iseljenika. Iako su prvi iseljenici stigli u ovu zemlju još krajem prošlog veka, veća grupa se doselila u periodu između 1922. i 1925. godine. Tačnije, jedna grupa od oko 2.000 iseljenika stigla je u Brazil 1922. godine. Među njima je najviše ljudi bilo iz Istre i slovenackog primorja. Većina njih su bili građevinski radnici koji su se zaposlili u državi Sao Paulo. Godine 1924-25. stigla je druga grupa sa ostrva Korcule, iz Blata i Vela Luke, a potom iz Vojvodine (Soldatić, 1948). Sudeći po mnogo cemu, mali je broj Srba bio među ovim doseljenicima. U Sao Paulu se pominje Aleksandar Miletić, iz Cacka, koji je posedovao nekoliko firmi - fabriku tekstila, moderan hotel i niz drugih poseda (Misović, 1993). Masovna imigracija belaca i Evropljana u Brazil započela je tek sredinom XIX veka kao su doneti vrlo povoljni zakoni. Useljenici su dobijali besplatan parobrodski prevoz, a i vrlo jeftinu zemlju. Za razliku od ostalih država Južne Amerike u koje su se doseljavali pojedinci, uglavnom muškarci kao radna snaga, Brazil je insistirao na porodicama. Do polovine XIX veka u ovu zemlju se uselilo čak 4,5 miliona Evropljana, a time i žitelja sa prostora bivše Austro-Ugarske i Jugoslavije. Tome je posebno doprinela ci njenica da je prva brazilska carica Marija Leopoldina bila becka princeza. Po njenoj izricitoj zelji još 1823. godine omogućeno je doseljavanje podanika Beca u Brazil. Tako su u oblast oko Rio de Zaneira počeli da stizu i Dalmatinci, Hercegovci, Crnogorci i Srbi (Antić, 1988). Putopisci Mirko i Stevo Seljan procenjuju broj useljenih Slovena u Brazil sve do 1914. godine beznačajnim. Prema zvaničnoj statistici tek 1920. godine je u Rio de Zaneiru bilo 8.794 Jugoslovena. Taj broj, prema Jozefu Velikonji, do 1940. dostiže deset hiljada, dok Nebojša Travica 1932. ceni da je u Brazilu 40.000 naših ljudi. Srpski doseljenici su činili jedva deset odsto članova ove jugosloveneske kolonije. Crnogorci i Srbi su, međutim, aktivno učestvovali u organizovanju društvenog života brazilskih Jugoslovena, od 1903. godine kada je stvoren Jugoslovenski tamburaski zbor iz kojeg je kasnije izrastao i Jugoslovenski soko, a i ogranak Jugoslovenske narodne odbrane "Rijeka". U njihovom rukovodstvu bili su, na primer, Stevo
32
Seljan, Bozo Draganić i Đuro Sekulić, pa braća Kraljević i Bosnjak. naši iseljenici bili su nacionalno prvi priznati u Brazilu, jer su se, i pored zabrane otvaranja jugoslovenskog konz ulata, najbolje organizovali. Do Prvog svetskog rata u Rio de Zaneiru radio je Jugoslovenski centar, dok su u Sao Paulu bili Jugoslovenski narodni dom i Klub jugoslovenskih zena, kao i Jugoslovensko potporno društvo. Prva pomoć NOB-u upućena je 1945. godine, iako je Brazil bio diktatorska zemlja. Prema sluzbenim podacima SFRJ u Brazilu je bilo 60.000 Jugoslovena. Najviše ih je bilo zaposlenih u industriji i zanatstvu - 31%, komunalnim delatnostima 26%, trgovini i ugostiteljstvu - 15% i poljoprivredi sam o 8%. Sluzbenih podataka o Crnogorcima i Srbima u statistici Brazila 1988. nije bilo, jer su bili utopljeni u Jugoslovene i delili su njihovu sudbinu. Poslednjih tridesetak godina okupljeni su u Društvu prijatelja Jugoslavije, koje je vodila u Sao Paulu profesor istorije Norma Marinović-Doro. Društvo je imalo folklornu sekciju, biblioteku, svoj klub, ali je posle raspada SFRJ zbog nacionalne netrpeljivosti članova prestalo sa radom. U brazilskoj javnosti, među srpskim iseljenicima, poznat je profesor lingvistik e dr Aleksandar Stefanović iz Subotice, Aleksandar Miletić, biznismen i dobitnik nagrade grada Sao Paulo. Dušan Petrović je industrijalac i poseduje fabriku bicikala i namestaja. Svi oni su poznati i u Jugoslaviji, jer su već pokusavali da sa Beogradom ostvare privrednu saradnju. Bolivija U Boliviju su naši doseljenici, od kojih je najveći broj bio sa dalmatinskih ostrva, dolazili iz Čilea u periodu između dva svetska rata, kada su Baburica, Petrinović i Lukinović prodali svoje rudnike salitre, pa je jedan deo naših ljudi, koji je za njih radio i imao nešto usteđevine, ostao bez posla i iselio se u Boliviju, gde je ulozio novac u trgovinu, ostajući tamo do današnjih dana. Bivši ambasador SFRJ u Boliviji, Aleksandar Demajo, pored ostalog pise (1991) i sledeće: "U La Pazu je živeo nas iseljenik iz Crne Gore, iz Rijeke Crnojevića, Cvetko-Cezar Petrinović. Bavio se izgradnjom puteva, imao je jedno od najvećih bolivijskih građevinskih preduzeća za niskogradnju, zajedno sa svojim vrednim sinovima. Bio je uzor poslovne upornosti i marljivosti, tokom celog života u Boliviji u koju je posle Prvog svetskog rata došao kao mladić. Oženio se Crnogorkom iz cetinjske porodice Raznatović." Građenjem puteva i mostova i na visinama preko 4.500 metara bavili su se najviše Crnogorci, što nije nelogicno kad se uzmu u obzir sličnosti između opasnih crnogorskih puteva i terena u Boliviji. U istoriju gradnje puteva u bolivijskim Andima ugrađena su i crnogorska imena Dabetić, Raznatović, Selić, Kostić...(Demajo, 1991). Među uspešnim građevinarima pominje se i Vladimir Popović iz Beograda koji je dosta gradio upravo u La Pazu (Misović, 1993). Razume se, naši ljudi u Boliviji su se bavili i d rugim delatnostima, naročito trgovinom i hotelijerstvom. Oni su živeli uglavnom u La Pazu, Kocabambi i Oruru. Urugvaj U Urugvaj su se Srbi doseljavali, uglavnom, posle Prvog svetskog rata. Srpski iseljenici su poticali iz Hercegovine. Gotovo su svi stizali u Montevideo i u njegova industrijska predgrađa. Zaposljavali su se u industriji mesa, građevinarstvu, a manji broj se okrenuo poljoprivredi. Naših ljudi ima najviše u Oruru, Uniju i Potosiju, a nešto malo i u Montevideu. Jugoslovenskih iseljenika ima do dve hiljade, od čega su oko 90% Hrvati. Crnogorci i Srbi su se okupljali oko Jugoslovenskog doma i folklornog društva "Bratstvo". Peru U Peruu je takođe živeo jedan broj srpskih iseljenika koji se bavio uglavnom trgovinom. Većina je živela u glavnom gradu Limi i njegovoj okolini. Milan Petković, iz Boke Kotorske, osnovao je 1906. godine Slavjansko dobrotvorno društvo. Zajedno sa potomcima, Jugoslovena u Peruu ima do pet hiljada. Sem Lime, nastanjeni su i u Kalau i Kero de Pasku. Danas su to imućni ljudi. Srbi i Crnogorci su godinama živeli zajedno sa Hrvatima, pa je logicno bilo i da postanu članovi društva "Dubrovnik", čiji je predsed nik Ivan Orlić MaRačić, a blagajnik Milan Milojević. Pored njih dvojice, ugledni biznismen i Srbin je i Dragi Neštorović, industrijalac mesa, koji je već dolazio u Beograd. naši iseljenici u Južnoj Americi su prvu organizaciju Društvo slavjansko od dobrocinstva stvorili baš u Peruu 1871. godine. Iz njega je 1906. godine izniklo u Kalau i Slavjansko dobrotvorno društvo, čiji su članovi bili doseljenici Crnogorci i Srbi. Venecuela U Venecueli gotovo da preovlađuju iseljenici srpskog porekla, mada ima i Hrvata i Slovenaca (Misović, 1993). Rade razne pošlove, najčešće u industriji. Ima Srba i sitnih preduzetnika, zanatlija, trgovaca i ugostitelja, ali ima, međutim, i profesora, lekara, arhitekata, slikara i drugih. Veoma poznat iseljenik je arhitekta i slikar Slobodan Lale Janjić, Beograđanin, koautor TV tornja na Avali i palate "Politika". U Karakasu se nalazi druga Srpska pravoslavna crkva na tlu Južne Amerike. Taj hram Sveti D jorđe sagradili su braća Radiša i Boro Ivanić,
33
emigranti iz Ogara u Sremu. Raisa Ivanić, supruga Radisina, danas je kljucar crkve, a i predsednik Kola srpskih sestara u Venecueli. U ovoj zemlji među nasim ljudima koji su imali dobre veze sa Srbijom, nalaze se i Zeljko Jakovljević, Stevan Kasić i Bimo Mandić. Meksiko Srpsku koloniju u Meksiku čini pedesetak porodica, koje su tu dosle po raznim osnovama, a najviše njih po potrebi sluzbe. Tako se u Meksiko Sitiju obreo i glumac Branimir Zogović, koji je bio profesor na Meksičkom univerzitetu, a potom broker i trgovac lekovima, vlasnik časopisa "Euromaske". U Meksiku su svoje utočište našli i Nikola Nik Petrović, predsednik Sabora srpskog ujedinjenja, kao i Bora Milutinović, trener fudbalske reprezentacije. U Meksiku se, kao uspešni Srbi, pominju i braća Pavlović, por eklom iz Boke Kotorske. Jedan iz porodice Pavlović bio je i guverner provincije. Danas ima oko 30 domaćinstava Pavlović (Misović, 1993). Isto tako, pominju se porodice Gabelić (iz Boke Kotorske), Bulajić iz Niksića i Petrović iz UŽiča. Paragvaj Prema konzularnim podacima SFRJ, jugoslovenska kolonija u Paragvaju imala je oko hiljadu članova, iako je bila stara više od što godina. Među njima je bilo do dve stotine srpskih iseljenika, čiji su preci još 1889. godine bili članovi Slavjanskog društva uzajamne pomoći, a koji su avgusta 1988. osnovali udruženje Jugoslovena u Paragvaju. Potpredsednik ove asocijacije je bio Blas Sapini, Srbin iz Bosne. U Paragvaju su postojala još četiri jugoslovenska kluba, ali su oni vremenom pasivizirali svoj rad. Ostale zemlje Južne Amerike su naseljavane u isto vreme kad i Argentina, Čile, Urugvaj i Brazil, samo u manjem broju. Na primer, u Kolumbiji se pominje ing. Dejan Radulović (rodom iz Subotice), profesor na Univerzitetu u Bogoti, a u Panami Alfred Petrović (Hercegovac).
Srbi u Australiji Do stvaranje australijske federacije 1901. godine, u toj zemlji bilo je vrlo malo Srba. Jedan od najznačajnijih razloga za to je tada bila velika udaljenost, skup brodski prevoz do tog kontinenta i oskudne informacije o njemu. Istorija doseljavanja Srba u Australiju može se podeliti u nekoliko razdoblja. Prvo razdoblje je doseljavanje do Prvog svetskog rata, u kome je vrlo malo Srba došlo u ovu zemlju. Najranije useljavanje Srba u Australiju počinje krajem XIX veka. Međutim, o tim prvim useljenicima ima vrlo malo podataka. Doseljavali su se mahom Srbi iz Crne Gore, Boke Kotorske, Dalmacije, Hercegovine i Like. još početkom druge polovine XIX veka pominje se ime Nikole Milovića koji je bio kopac zlata na zlatnim poljima u zapadnoj Australiji. On se nakon odlaska sa zlatnih polja bavio voćarstvom i vinogradarstvom. Milović je rođen u Boki Kotorskoj. Godine 1896. među kopacima zlata u mestu Kalgurli našli su se i Tomo Marić iz Hercegovine, Boža i Milan Stanišić, Dušan Ćetković i mnogi drugi Srbi. Kada je 1901. godine odrzana prva svetska izlozba, u Sidnej je došao i čuveni becki filharmonijski orkestar, u kome su bila i dva beogradska muŽičara - Marković i Branisavljević. Ovi muŽičari su tom prilikom ostali u Sidneju. Godine 1905. u zapadnu Australiju dolazi Jovo Spajić iz Hercegovine, a 1909. i Nikola Marić, rođak pomenutog Tome Marića. Godine 1911. u Australiju je došao Zivan Niketić, rodom iz Šumadije. Prema nekim podacima, pre Prvog svetskog rata u Australiji je bilo oko četiri hiljade iseljenika s područja današnje Jugoslavije. To su, uglavnom bili, iseljenici iz naših primorskih krajeva. Preko 80% iseljenika su bili Dalmatinci hrvatskog porekla (Marković, 1978). Ostatak su, ovim redom, sačinjavali iseljenici iz Makedonije, Slovenije, Hercegovine, Bosne, Vojvodine, Međumurja, Crne Gore, a najmanje ih je bilo iz Srbije. Prvi doseljenici su, sudeći po mnogo cemu, bili mornari koji su napustili svoje b rodove i nastanili se na ovom tada malo poznatom kontinentu (Tkalcević, 1978). U vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, iseljenici južnoslovenskih naroda u Australiji osnivaju Odbor srpsko-crnogorskog Crvenog krsta i preko njega pružaju materijalnu pomoć starom kraju, Srbima pre svega. Karakteristično je i to da su u Prvom svetskom ratu poslali i jednu cetu dobrovoljaca, uglavnom Dalmatinaca, iz Australije i Novog Zelanda da se bori na Solunskom frontu. A kad je rat završen Srbi su pružali jaku moralnu podršku stvaranju nove države - Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Jedan broj Srba se borio u Prvom svetskom ratu u okviru jedinica australijske vojske. Pominju se više imena. Ovde će biti navedena samo četiri Jovo Spajić, Nikola Marić, Toma Berić i Obren Gudelo. Nikola Marić je, kao dobrovoljac u australijskoj vojsci na frontu u Francuskoj nakon Prvog svetskog rata dobio odlikovanje i besplatno zemlju, na kojoj je kasnije gajio vinovu lozu. Marić je 1929. godine postao i prvi generalni konzul Kraljevine Jugoslavije u Frimantlu kod Perta, i na toj dužnosti ostao punih pet naest godina.
34
Drugo razdoblje doseljavanja, takođe malog broja Srba u Australiju obuhvata vreme između Prvog svetskog rata i zavr-setka Drugog svetskog rata. Kao prvi doseljenici pominju se braća Pavlovići iz Hercegovine i Simo Gledić iz Like. Najmasovnije useljavanje je usledilo dvadesetih godina, kada je u SAD uveden sistem kvota za useljenike. Godine 1924. u Australiju dolazi grupa useljenika iz Crne Gore, koji se zaposljavaju na zlatnim poljima i kao sumski radnici. Oni su živeli u radničkom kampu Karavang. Najv eći broj tada novopridošlih Srba, osim u rudnicima na zlatnim poljima, zaposljava se i u rudnicima u Broken Hilu, Ajron Knobu, Vajali i drugim. Kako velika ekonomska kriza (1929-1933) nije mimoisla ni Australiju, tako su i Srbi u toj zemlji bili suočeni sa brojnim teškoćama. Mnogi od njih su želeli da se vrate u domovinu, ali nisu mogli da zarade ni za brodsku kartu. U to vreme je i među Srbima u Australiji povećan broj samoubistava. Pretpostavlja se da je između dva svetska rata bilo u Australiji i Novom Zelandu oko 30 hiljada jugoslovenskih građana, opet najviše Hrvata iz Dalmacije, tako da je nacionalni sastav bio u istim proporcijama kao s to je bio i onaj pre Prvog svetskog rata (Marković, 1978). Pošto su australijski vojnici bili plaćeni, pouceni iskustvom Prvog svetskog rata, kada su ucesnici nakon završetka rata dobijali imanja besplatno od države, u toku Drugog svetskog rata i Srbi su stupili u australijske dobrovoljacke odrede koji su se borili na Srednjem Istoku i Pacifiku. Osim toga, osnovano je posebno telo nazvano Centralni odbor za pomoć Jugoslaviji. Prema ocenama Mata Tkalcevića, najvažniji talas iseljavanja Srba u Australiju bio je onaj koji obuhvata period između 1948. i 1955. godine. Cinile su ga grupe ljudi koje su dosle iz raseljenih logora u Nemačkoj, Austriji i Italiji. Bilo je tu bivših ratnih zarobljenika, lica koja su preživela razne koncentracione logore i logore za prinudne radnike, Srba koji su se borili pod vođstvom generala Draže Mihailovića, a koji su bežali na Zapad, ljudi koji su dovedeni na prinudni rad, pa su odbili da se vrate u Jugoslaviju. Jedno od resenja za njih bila je emigracija u prekookeanske zemlje. Nakon posete ministra za imigraciju Australije Kolvela Evropi, gde se upoznao s ljudskim potencijalom koji se nalazio u logorima za izbeglice, Australija formira Komisiju za pregled i prijem emigranata iz Evrope. Australija je ponudila Međunarodnoj organizacije za izbeglice (IRO) deset britanskih funti po osobi na ime putnih troškova za lica iz logora (Srbi u Australiji, 1990). Razlog je bio u tome što su Australiji bili pot rebni mladi radnici za obavljanje fizickih pošlova. Mnogi pridošli Srbi u Australiji su morali da prikriju godine kako bi bili primljeni na posao u ovoj zemlji. Uz to, oni koji su bili odabrani morali su da potpisu ugovor da će prihvatiti svaki posao koji im se bude nudio u roku od dve godine. Za razliku od SAD i Kanade, gde su emigranti prepustani sebi i pomoći prijatelja i rodbine, ovi ugovori su imali i dobru stranu za novopridošla raseljena lica iz Evrope budući da su garantovali posao i smeštaj za početak. U to doba, profesije i kvalifikacije raseljenih lica se nisu gledali već, pre svega, fizicka sposobnost za rad. Prva grupa raseljenih Srba iz evropskih logora, najpre iz logora u Minhenu, stigla je u Pert februara 1948. godine. Iskrcala se u Fremantleu, da bi je odatle prebacili u logor e u kojima su, bar na početku, bili teski uslovi života. Pošlovi na koje su raspoređivani bili su: secenje sećerne trske u Kvinslandu, rad na izgradnji zeleznicke pruge u centralnoj Australiji, seca japije, berba voća, rad u rudnicima, izgradnja brane u Varagambi i slično. Tokom 1948. i 1949. stigao je još jedan broj Srba iz Evrope. U knjizi Srbi u Australiji navodi se da je u dva navrata došlo oko 250 Srba iz logora. Članovima porodica raseljenih lica bilo je dozvoljeno da dođu u Australiju tek posle 1 953. godine. Značajan broj tih raseljenih Srba bio je sa visokim obrazovanjem. Oni su vodili poreklo i iz srednje klase, a imali su pre Drugog svetskog rata dobre pozicije u Jugoslaviji (Tkalcević, 1978). Međutim, baš zato su teze mogli da se zaposle u svom pozivu, jer se njihove diplome nisu priznavale. Srpski lekari, na primer, morali su da studiraju na univerzitetima u Australiji još tri godine kako bi im se priznala diploma, ili pak da rade pet godina u bolnici u nekom zabacenom mestu Australije. I tamo gde nijed an australijski lekar nije hteo da ode, na primer, u Papuu, Nova Gvineja, odlazili su Srbi. Sledeći, četvrti talas doseljavanja Srba, koji Tkalcević označava kao drugi veliki talas, dogodio se u Australiji posle 1962. godine. reč je o ekonomskoj migraciji, u kojoj su većinu doseljenika činili nekvalifikovani i polukvalifikovani radnici, mada je među njima bilo i onih sa srednjim, pa čak i visokim obrazovanjem. Najveći broj doseljenika u Australiju s kraja šezdesetih i tokom sedamdesetih godina, dolazio je s privremenog rada u Zapadnoj Evropi, posebno iz SR Nemačke. Razlozi njihovog doseljavan ja u Australiju su, kako izvori pokazuju, ekonomske prirode. Početkom osamdesetih godina, s privrednom recesijom i ekonomskom krizom, koja sredinom ove decenije postaje sve ozbiljnija u Jugoslaviji uz znatan porast nezaposlenosti, u Australiju se seli sve veći broj Srba sa visokim obrazovanjem. Početkom druge polovine osamdesetih godina, Australija izbija na prvo mesto po broju iseljavanja Jugoslovena u druge zemlje, čak ispred SAD i Kanade. Popis stanovništva Australije pokazuje da je 30. juna 1986. godine u toj zemlji bilo 288,5 hiljada iseljenika iz SFRJ i njihovih potomaka. Zanimljivo je istaći da je preko polovine (150.967) ukupnog broja iseljenika naroda SFRJ u Australiji rođeno u Jugoslaviji. To je gotovo isto koliko je bilo i u SAD 1980. godine, kada je popisano
35
američko stanovništvo. Srbi u najvećoj meri žive u Melburnu i Sidneju. Rezultati popisa stanovništva pokazuju i to da se veliki broj opredelio da ima jugoslovensko poreklo i da, cak, govori "jugoslovenski jezik" kod kuće (preko 70 hiljada). Među Jugoslovenima u Australiji, najviše je baš Srba. Njihov broj se procenjuje na najmanje 90 hiljada, a moglo bi ih biti najviše 120 hiljada. Zbog toga je za Srbiju i Crnu Goru, Australija veoma značajna prekookeanska imigraciona zemlja. Naime, u periodu posle Drugog svetskog rata, Australija je uselila oko 200 hiljada lica rođenih u Jugoslaviji, a SAD nešto preko 171 hiljadu. Ranije se, kao što je poznato, useljavala pretežno nekvalifi kovana radna snaga. Danas, kada je reč o delu aktivnih useljenika, useljava se, kao i u SAD i Kanadu, značajan broj visokoobrazovanih i visokostručnih kadrova. Neki od njih su postigli veliki ugled u društvenom i političkom životu Australije kao, na primer, senator Milivoje E. Lajović. Negovanje etničkog identiteta u knjizi Srbi u Australiji se, pored ostalog, i ovako opisuje: raseljeni Srbi iz evropskih logora su odmah, po dolasku u Australiju, "počeli da proizvode hranu" i da se u delikatesnim radnjama snabdevaju salamom, slaninom, svinjskom masću itd. "Hrana koju su Australijanci pripremali njima se činila cudna, mast nije plivala na supi (jer je skinuta pre serviranja), a da se jaja prze na vodi nisu ranije videli, povrće kuva u vodi i servira bez masti itd." Njima je sve to izgleda lo teško svarljivo. Zato su se drzali svog načina ishrane i svojih obicaja. Krsna slava je bila prilika da se prijatelji okupe i proslave na tradicionalan način, slavskim kolacem, uz sveću itd. Iako su godišnja doba obrnuta od onih u Srbiji, Bozić i Uskrs slave po obicajima srpske pravoslavne tradicije. I druga se obeležja cuvaju, naročito na svadbama, krstenjima i slicnim prilikama. Svoju prošlost izražavaju kroz narodne igre koje neguju u folklornim druzinama, dramskim predstavama i slično. Razume se, s ve velike manifestacije se odigravaju upravo u okviru crkvenoškolskih opština. Kao što je već pomenuto, malo je Srba bilo u Australiji do kraja Drugog svetskog rata. Uz to, oni nisu bili koncentrisani u jednoj oblasti ove, po teritoriji, ogromne zemlje. U takvim uslovima, nije postojao organizovan crkveni život. Pre Drugog svetskog rata, Srbi su odlazili u Grčke i ruske pravoslavne crkve, prilikom svih crkvenih obreda. U tom periodu, u Australiji nije bilo ni srpskih pravoslavnih sveštenika. Među raseljenim Srbima koji su došli iz Zapadne Evrope nasla su se i sveštena lica. U periodu 1948-1953, u Australiju je stiglo pet srpskih sveštenika (Svetozar Sekulić, Ilija Bulovan, Milenko Stefanović, Georgije Đonlić, Budimir Đukić). Dakle, prvi srpski pravoslavni sveštenik bio je Svetozar Sekulić. Otac Sekulić je stigao brodom u Sidnej 6. septembra 1948. godine. Inače, pravoslavne crkve u prekookeanskim zemljama potpale su, posle Drugog svetskog rata, pod jurisdikciju Srpskog pravoslavnog epis kopata američko-kanadskog gospodina Dionisija. Američko-kanadska eparhija imala svoj ustav koji je bio odobren od Svetog arhijerejskog sinoda još 1931. godine (Srbi u Australiji, 1990). Svojim dekretom od 8. decembra 1949. godine Njegovo preosveštenstvo episkop Dionisije postavio je za arhijerejskog namesnika Srpske pravoslavne crkve u Australiji protojereja Bulovana iz Sidneja. Prva crkveno-školska opština Sveti Sava, u Mona Vejlu, u predgrađu Sidneja, osnovana je 27. januara 1949. godine. Njen prvi predsednik bio je Mile Canak, a blagajnik Miloš Laurić. Sava Srzentić, starosedelac, poklonio je plac za zidanje crkve i crkvenog doma. Kamen-temeljac je osvećen 30. decembra 1951. godine. Uprava je, međutim, rešila da prvo sagradi dom. Tako je prva srpska pravoslavna crkva sazidana u Flemingtonu (Sidnej) dobrovoljnim radom i prilozima Srba, a osvećena je na Uskrs 1954. godine. M ilenko Stefanović je paroh ove crkve. Odlukom Svetog arhijerejskog sabora, od juna 1952. godine, crkveno-školske opštine u Australiji stavljene su pod juris-dikciju Patrijarha srpskog u Beogradu. Iz zdravstvenih razloga arhijerejski namesnik prota Ilija Bulovan je podneo moblu patrijarhu Germanu za razrešenje dužnosti. Molba je uvazena, a za arhijerejskog namesnika dolazi pertski paroh jerej Petar Radoš. Pošto je 1963. godine Sveti arhijerejski sinod američko-kanadsku eparhiju podelio na tri nove eparhije i suspendovao episkopa Dionisija, i u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Australiji je došlo do raskola. Dakle, crkveni spor koji je nastao u Americi 1963. godine, prosirio se i na Australiju i počeo da razara ono što je do tada bilo nerazoreno - Svetosavsku crkvu. Crkveno školske opštine: Sveti Nikola iz Blektauna i Sveti Georgije iz Kabramate odlučile su da se pripoje Slobodnoj američko-kanadskoj eparhiji na c ijem je celu bio bivši episkop Dionisije (SPC Svetog Arhiđakona Stefana, 1983). Rascep u Srpskoj pravoslavnoj crkvi naneo je neprocenjivu štetu srpskom narodu. Srbi koji su verovali u nepodeljenost Svetosavske crkve i nepromenljivost svetog pravoslavlja ostali su bez mesta za molitvu u Sidneju. Godine 1965. stvorena je crkvena opština, Svetog arhiđakona Stefana, u zapadnom delu Sidneja zvanom Liverpul. Godine 1975. napravljena je skromna bogomolja. Pod jurisdikciju američko-kanadske eparhije primljeno je 14 crkveno-školskih opština (Svetog Save u Hajndmarsu, Sveti Naum u Njukastlu, Svetog Nikole u Brizbejnu, Svetog Save u Flemingtonu, Svetog V. M. Georgija u St. Albansu, Svete Trojice u Pertu, Svetog B.M. Georgija u Kanberi, Svetog Save u Melburnu, Svetog Nikole u Dzilongu, Svetog Petra i Svetog Pavla u Vodongi, Sv. Jovana Krštitelja u Volongongu, Svete Trojice u Jalornu, Svetog Nikole u Blektaunu i Velikomucenika Georgija u Kabramati).
36
Četiri crkveno-školske opštine potpale su pod jurisdikciju Patrijaršije, i to: Svetog Sava u Pertu, Svetog Save u Adelaidi, Sveti Knez Lazar u Aleksandriji i Svetog Save u Vorivudu (Srbi u Australiji, 1990). Od sveštenika na početku 1964. godine, pod jurisdikciju američko-kanadske eparhije stavili su se: jerej Milenko Stefanović, jerej Slavko Nićetin, jerej Zivko Popović i jeromonah Georgije Đonlić. Pod jurisdikcijom Patrijarha ostali su sledeći sveštenici: protojerej Petar Radoš, prota Ilija Bulovan, otac Svetozar Sekulić, otac Dušan Popović i otac Budimir Đukić. Dva poslednja nisu imali svoje parohije (Srbi u Australiji, 1990). Pri svakoj crkveno-školskoj opštini osnovano je Kolo srpskih sestara, koje se staralo o decjim potrebama, organizovalo priredbe, pomagalo bolesnim i starim osobama. Pored aktivnosti Srpske pravoslavne crkve u Australiji i na Novom Zelandu, pažnju zasluzuju i druge srpske nacionalne organizacije. Srpska narodna odbrana (SNO) osnovana je u Sidneju 1951. godine i ima svoje mesne odbore u Adelaidi, Melburnu, Kamberi, Blektaunu i Brizbejnu. Razvija siroke aktivnosti - organizuje priredbe, igranke, pozorisne predstave, folklorne festivale i dr. Gavrilo M. Bulić je predsednik SNO u Australiji. Od svog osnivanja SNO je, sa svojim odborom za useljavanje, pomogla i slala garanc ije Srbima izbeglim iz Jugoslavije koji su se nalazili po logorima u Grčkoj, Italiji, Austriji, Nemačkoj, a isto tako i u Francuskoj, Engleskoj i Švedskoj. U Australiji je bilo aktivno oko četiri hiljade srpskih emigranata. Najveći broj se uclanio u SNO koju su predvodili Gvozden Bralović, Gavrilo Bulić, Vladimir Bosnjak i Aleksandar Mladenović. Prvi osnivački sastanak SNO odrzan je u Sidneju, na jednoj poljani, 24. maja 1951. godine. Na njemu je bilo petnaestak emigranata, kojima je SNO iz SAD uputio predlog da osnuju odbor SNO za Australiju. Tokom godine Gvozden Bralović je raspisao proglas o osnivanju SNO na petom kontinentu, u kome se kaze da uprkos o nima koji govore: "Ne slozi Boze Srbina", treba moliti: "Pomozi Boze da se Srbi sloze". Po Pravilniku koji je tada objavljen glavna nacela SNO su bila: 1) da kod Srba u Australiji podržava odanost Australiji i njenim zakonima; 2) da radi na slozi Srba u Australiji i pomaze njihov društveni, verski, prosvetni i ekonomski život; 3) da se svim sredstvima bori protiv komunizma u Australiji i Jugoslaviji, kao i u ostalim zemljama; 4) da upozna australijske nadlezne faktore kao i australijsko javno mnjenje sa int eresima srpskog naroda u Jugoslaviji, sa borbom srpskog naroda kroz ravnogorski pokret na čelu sa generalom Drazom Mihailovićem kao i sa ratnim doprinosom i ratnim žrtvama koje je srpski narod dao i uvek davao u taboru Velike Britanije i zapadnih saveznika; 5) da ucvrsćuje prijateljske veze između Srba i Australijanaca i da pomaze rad australijskih nacionalnih organizacija; 6) pomaganje srpskih bolesnika i invalida, koje danas niko neće; 7) pomaganje i materijalno uzdizanje članova, materijalna pomoć c lanovima u slučaju bolesti i pod specijalno teskim okolnostima; 8) skolovanje srpske omladine i negovanje srpskih tradicija i obicaja (Spomenica SNO, 1981). Na drugoj sednici, početkom jula 1951. godine u hotelu "Ric" u Sidneju, Gavrilo Bulić je izabran za prvog predsednika SNO u Australiji, a kasnije ga je nasledio Dragoslav Marković, potpisnik Rezolucije Centralne uprave SNO u Australiji o podeli Srpske pravoslavne eparhije američko-kanadske na petom kontinentu 1963. godine. Posle Dragoslava Markovića predsednik je bio Predrag Rancić, koji je mnogo učinio na uspostavljanju saradnje sa predstavnicima australijskih vlasti. Registrovana kao društvena organiz acija, a priznata kao saveznik SNO je zvanično na poziv australijskih veterana učestvovala sa četničkim odredom na vojnoj paradi "Ansak" u Australiji, povodom proslave Dana pobede. Za svoje glasilo SNO je u Australiji proglasio list "Srpski glasnik" koji je već desetak godina postojao na petom kontinentu. Zvanični izdavač lista bio je Mesni odbor SNO "Gavrilo Princip" iz Sidneja. Godine 1950. počele su izlaziti nedeljne novine "Sloga", čiji je urednik bio Milorad Lukić. SNO, u Sidneju, izdavala je list "Australijski Srbobran". Mesni odbor SNO u Kanberi izdavao je "Srpski bilten" koji je uređivao Gvozden Bralović, a izlazio je povremeno skoro 14 godina. Skoro sve nacionalne organizacije i crkveno-školske opštine stvorile su folklorne grupe za decu i organizuju brojne priredbe. Još 1955. formiran je sportski klub "Beli orlovi" u Sidneju, kasnije "Dzast" u Melburnu i "Beograd" u Adelaidi. Neki od njih su promenili ime. U Sidneju postoji i klub "Jugal" i "Avala", koji su aktivni, kao i "Dzast" u Melburnu. Iseljavanje Srba u Australiju se nastavlja, sa tendencijom rasta. Prema podacima Biroa za imigraciju i istraživanje stanovništva, u 1992/93. godini australijske imigracione vlasti izdale su 4.210 useljeničkih viza građanima SR Jugoslavije. U Australiji je inaugurisan useljenički sistem slican kanadskom. Taj sistem daje veću tezinu okupljanju porodica i favorizuje useljavanje lica koja poseduju kvalifikacije potrebne ovoj zemlji. Bez obzira što u nacelu ne vodi diskriminacionu globalnu politiku useljenja, Australija primenjuje sistem selekcije useljenika kojom se procenjuju ekonomski izgledi, izgledi za zapošljavanje i ostali momenti za nastanjivanje, pa podnosioci molbi s visim kvalifikacijama ili ličnim kvalitetima imaju daleko veće sanse za useljenje. Selekcija je moguća budući da je godišnji broj zahteva za useljenje čak tri, pa i više puta veći od broja useljenika.
37
Većina podnosilaca molbi za useljenje u Australiju mora imati sledeće: - bliskog rođaka u Australiji koji može podneti za njih garanciju za useljenje, ili - kvalifikacije ili licne kvalitete koji će doprineti razvoju Australije. Kvalifikaciono, radno i poslovno useljavanje obuhvata: lica sa zanimanjem čiji je ulazak konkurentskog karaktera; lica za koja garanciju podnose australijski pošlodavaci za odobreni posao po programu Garancije pošlodavaca; lica koja se mogu razmatrati po Programu poslovnog useljavanja. Ova lica moraju navesti nameru da se stalno nastane u Australiji i da imaju uspešnu poslovnu istoriju; izvodljive poslovne planove od potencijalne dobrobiti za Australiju; dovoljno kapitala da sebe, svoju porodicu i svoje pos lovne aktivnosti mogu finansirati. Za useljavanje se primenjuje bodovni sistem. Ovim sistemom odabiraju se oni koji imaju najbolje izglede da se uspešno nastane. Podnosioci molbi koji su u radnom dobu moraju pokazati da imaju dobre izglede za brzo postizanje samostalnog izdržavanja. Zreli mladi ljudi koji su obrazovani, kvalifikovani i koji se brzo mogu zaposliti imaju najviše sansi da ispune bodovnu proceduru. Svaki faktor donosi podnosiocima molbi jedan rezultat. Rezultati za: mogućnost zapošljavanja, kvalifikacije, obrazovanje, godine st arosti se sabiraju. Rođaci za koje je podneta garancija dobijaju 10 koncesionalnih bodova, ukoliko su braća, sestre ili nezavisna deca, a 5 ukoliko su sestrići, bratanci, sestricine i sl. Australija će, sudeći po mnogo cemu, u godinama koje dolaze, i dalje primati znatan broj stranog stanovništva. To se može zaključiti iz više činjenica. Prvo, njen projektovani godišnji prirodni rast stanovništva je svega 0,4% do 2030. godine. Drugo, australijski ekonomisti godišnju stopu rasta društvenog proizvoda (GDP) vezuju upravo za stepen imigracije, tako da ako je godišnji nivo useljenja visi, i godišnja stopa rasta GDP će biti visa. Pod pretpostavkom da se godišnje useljava u Australiju po 125.000 lica, realni društveni proizvod bi u 2030. godini bio za 41% veći od nivoa koji bi bio ako bi useljavanje bilo zaustavljeno (nulto). To je ekvivalent prosečne godišnje stope rasta GDP od 0,8%. Prema scenarijima useljavanja od 280.000 i 540.000 godišnje projektovani realni rast društvenog proizvoda u 2030. godini iznosi 93% i 178%, respektivno, više nego što bi bio pri nultoj stopi useljavanja. To navodi na zaključak da se narednih godina može ocekivati da ova zemlja nastavi useljavanje od preko 100.000 lj udi godišnje (Grečić, 1989). Među tim useljenicima biće, kao i do sada, dosta Srba.
Novi Zeland Većina doseljenika iz jugoslovenskih država, koji su počeli dolaziti u Novi Zeland pre osamdeset godina, bila je poreklom iz centralnog dela Dalmacije. Prema popisu stanovništva iz 1911. godine, ukupan registrovani broj je 2.131 lice. To su uglavnom dalmatinski katolici koji su se nastanili u severnom Oklandu gde su predeli bili vrlo slicni njihovom zavicaju, a radili su na farmama (Srbi u Australiji, 1990). Radili su na proizvodnji mleka, u vinogradima ili voćnjacima. Među prvim Srbima koji su došli na tlo Novog Zelanda je Nikola Vicković, iz Crne Gore, koji je, kako se navodi u knjizi Srbi u Australiji, došao u ovu zemlji 1857. godine. Primio je državljanstvo 30 godina kasnije. Godine 1948, Novi Zeland je takođe primio određen broj raseljenih lica. U periodu 19481952. godine, na Novi Zeland je došlo 4.500 lica slovenskog porekla, od toga mali broj iz Jugoslavije. Prema evidenciji o primanju državljanstva u periodu 1949-1967. godine, na Novi Zeland je došlo 177 doseljenika iz Srbije, BiH, Makedonije i Crne Gore. Prema kazivanju Dušana Glišića, 1951. godine stigla su dva transporta sa raseljenim licima iz Jugoslavije, među kojima je i on bio. Njihovim dolaskom u Novi Zeland, dr ustveni život Jugoslovena je organizovaniji. Osnovali su Jugoslovensko društvo, fudbalski klub i parohiju Srpske pravoslavne crkve. Srbi na Novom Zelandu su se u početku okupljali oko ruske crkve u Velingtonu. Njihov prota, otac Aleksej Gođajev bio je Belorus koji je živeo u Jugoslaviji između dva rata. Tek 1968. godine osnovana je crkvenaškolska opština Sveti Sava u Velingtonu. I posle formiranja crkveno-školske opštine, vernici su se okupljali oko ruske crkve. Održavali su piknike i igranke, slavili su svoje slave i slave opštine i održavali sednice. Nameravali su da sagrade crkvu. Međutim, neki aktivniji članovi su poumirali, a mlađi su počeli da se sele iz ekonomskih razloga u Australiju. Zbog malog broja naši iseljenici nisu mogli ni da izgrade crkvu, pa je 1981. godine crkveno-školska opština i ukinuta. Danas postoje dve srpske pravoslavne crkve na Novom Zelandu - u Velingtonu i Oklandu. S obzirom na činjenicu da se srpska zajednica na Novom Zelandu povećava, dolaskom novih iseljenika, duhovni i kulturni život će se obogatiti. Jer, naročito od kada su počeli etnički konflikti i građanski rat na prostorima bivše Jugoslavije, sve više Srba traži i dobija zaposlenje u toj zemlje. Kao i u slučaju drugih prekomorskih imigracionih zemalja, visoko obrazovanim i stručnim ljudima pruža se mogućnost za zapošljavanje. Veterinari i lekari su dosta traženi, a ne zaostaju ni inzenjeri.
38
Procenjuje se da na Novom Zelandu danas živi oko 500 Srba.
Velika Britanija Velika Britanija nije privlačila srpske iseljenike, ali je od početka četrdesetih godina prošlog veka ispoljavala pojačan interes za Srbiju. To potvrđuje i činjenica da je prvi britanski konzul došao u Srbiju još 1837. godine. Britanski publicista Dejvid Ukart je 1843. godine, u Londonu, objavio brosuru istorijsko-političkog karaktera pod našlovom "Fragment iz istorije Srbije", čija je svrha bila da se zvanična Britanija, ali i poslovni i privredni krugovi u njoj, upoznaju sa značajem koji je Srbija imala u aktuelnoj politici tzv. istočnog pitanja, upravo povodom smenjivanja dinastije Obrenovića i dolaskom Karađorđevića na vlast kao i suzbijanjem uticaja Rusije na unutrašnje prilike u Srbiji. Interesovanje za Srbiju počinje, dakle, u vreme kriza povodom istočnog pitanja, srpsko- turskih ratova i Prvog svetskog rata. Tokom Prvog svetskog rata - zahvaljujući između ostalog, i boravku Bogdana i Pavla Popovića u Engleskoj - objavljeno je više knjiga, članaka i prevoda o Srbiji. Posle Prvog svetskog rata z animanje za Srbe je i dalje raslo. Međutim, do Drugog svetskog rata u Velikoj Britaniji je bilo malo Srba. Posle Drugog svetskog rata Velika Britanija je fakticki bila "prestonica srpske političke emigracije", jer su u toj zemlji živeli i radili članovi dinastije Karađorđević i sam kralj Petar II, članovi vlade Slobodana Jovanovića u izbeglištvu, srpski patrijarh Gavrilo Dozić i vladika Nikolaj Velimirović, zatim vladika Lavrentije, čelnici "Zbora", lideri četničkog pokreta, đujićevci i jevđevićevci, a potom i prvaci bivših stranaka okupljeni oko Jugoslovenskog nacionalnog odbora, kao vođe projugoslov enskog Oslobođenja i Demokratske alternative. Petar II Karađorđević bio je u Otadžbini kralj Jugoslavije samo osamnaest dana do 14. aprila 1941. godine kada je iz Niksića zauvek napustio zemlju i izbegao u Englesku. još tri godine i osam meseci po odlasku iz zemlje Petar II je bio jugoslovenski monarh, sve dok ga 29. novembra 1943. godine AVNOJ nije lisio svih prava, jer je bivša Kraljevina proglašena za Republiku. Posebnim Ukazom Predesednistva Prezidijuma Narodne Skupštine FNRJ 1947. godine dinastiji Karađorđević oduzeto je jugoslovensko držav ljanstvo i celokupna imovina. Uredba se direktno odnosila na kralja Petra II, njegovu majku Mariju, braću Tomislava i Andreju, strica Pavla i strinu Olgu, te njihovu decu Aleksandra II, Nikolu i Jelisavetu, ali ne i na kraljicu Aleksandru Karađorđević. Svi oni su bili izbeglice u Velikoj Britainiji. Princ i prestolonaslednik Aleksandar II Karađorđević rođen je 1945. godine u jednoj londonskoj hotelskoj sobi. Krstio ga je lično srpski patrijarh Gavrilo Dozić u Vestminsterskoj opatiji po obicajima Sr pske pravoslavne crkve. Jula 1972. godine princ se vencao u Španiji sa princezom Marijom Glorijom, takođe, po pravoslavnim obicajima. Episkop Lavrentije, koji je taj brak sklopio, razveo ga je 1983. godine, s tim da su deca Petar, Filip i Aleksandar pripali ocu, Aleksandru II Karađorđeviću. U međuvremenu, princ je primio britansko državljanstvo, sluzio je vojni rok u engleskoj vojsci i kao obican građanin zaposlio se kao agent jednog osiguravajućeg društva. LJudi iz njegove okoline tvrde da nije imao previše dodira sa srpskom tradičijom i srpskim jezikom, jer je rastao pored irske dadilje. Njegov otac Petar II Karađorđević umro je u SAD novembra 1970. godine, gde je i sam princ sa decom živeo neko vreme. Sredinom osamdesetih godina, međutim, Aleksandar II Karađorđević se u londonskoj crkvi Sveti Sava oženio drugi put po pravoslavnim obicajima sa Grkinjom Katarinom Batis. I ovaj brak je uveden u srpske crkvene knjige. šest godina kasnije, 1991. godine prestolonaslednik Aleksandar II, sa suprugom i sinovima - Petrom, Filipom i Aleksandrom, došao je prvi put u Jugoslaviju da prisustvuje parastosu svom dedi Aleksandru I Karađorđeviću na Oplencu. Zajedno sa njim stigao je i njegov stric Tomislav Karađorđević, zvanično odgajivac voća i farmer iz Engleske, ali i srpski princ, koji se trajno naselio u porodičnoj kući na Oplencu. Srpsko iseljeništvo na Ostrvu u najvećoj meri i čini tzv. ratna emigracija. Njeno jezgro činilo je osam hiljada deportovanih ljudi iz Nemačkih logora i drugih izbegličkih logora u Italiji i Austriji. Bili su to mladi ljudi, većinom tridesetih godina, bivši oficiri, ali i srpski seljaci kojima su se porodice dosta kasnije pridruzile. Prema podacima koje je 1968. godine objavio Svetski sabor crkava, u Velikoj Britaniji je iza rata bilo pet hiljada ekonomskih i dvadeset hiljada političkih emigranata iz bivše Kraljevine Jugoslavije (Bošković, 1985). Većinu njih su činili Srbi, dok je Slovenaca, Hrvata i Makedonaca bilo jedva desetak odsto. Uz puno uvažavanje političke pozadine te srpske emigracije sa izbegličkim pasošima, kako tvrdi biznismen Dragan Lukić iz Mancestera, britanska vlada je ove ljude prihvatila isključivo kao radnu snagu. Ratni emigranti prilikom ulaska na Ostrvo morali su da se pismeno opredele da li žele da rade u poljoprivredi, u industriji ili rudarstvu. Ugovori su potpisivani na najmanje godinu dana, ali ih je većina deportovanih Srba i Crnogoraca zbog neznanja engleskog jezika potpisivala čak na tri godine. Drugi talas migranata iz Srbije i Crne Gore, kao i iz drugih srpskih teritorija, zapljusnuo je Ostrvo tek šezdesetih godina, kada je, ovog puta sa radnim vizama, useljeno oko desetak hiljada srpskih radnika s porodicama ("Politika", 1991). Posle toga, Velika Britanija je postala usled recesije, gotovo, potpuno zatvorena za strane radnike. Dosledna, međutim, svojoj politici prema strancima, britanska vlada nije ni jednoj, pa ni
39
srpskoj emigraciji dozvoljavala otvorenu političku aktivnost ("Osmica", 1989). P rema recima Desimira Tosića, lidera "Oslobođenja", srpski emigranti u Velikoj Britaniji, osobito oficiri, ratni zarobljenici, vojnici seljačkog porekla, bili su apsolutno apoliticni. Kada je talas političkog pluralizma 1989. godine zapljusnuo i Jugoslaviju, Desimir Tosić i Đorđe Zecević, a kasnije princ Tomislav Karađorđević i prestolonaslednik Aleksandar II Karađorđević vratili su se iz Velike Britanije. Na parlamentarnim izborima 1990. godine, Tosić i Zecević su uspeli da dobiju poverenje glasaca i postanu narodni poslanici. Srba i danas najviše ima u Londonu, zatim Bradfordu, Birmingemu, Lidsu, Koventriju, Lesteru, Bedfordu, Halifaksu i Ipsvicu. Znatan broj njih ima britansko državljanstvo, pa se zato ceni da su već integrisani u englesko društvo. Neki od njih su postali ugledni hotelijeri, kao na primer, Dejan i Dragan Lukić, Dušan Krunić. Đorđe Zecević je vlasnik poznate kompanije "G.Z. Overseas Marketing" i producent nekoliko jugoslovenskih filmova, a Miodrag Šišković, direktor firme "Meditrade Ltd." Obojica su kraje m osamdesetih godina ulozili veliki kapital u privredni razvoj Srbije, a Đorđe Zečević je dao 47.000 dolara SANU za očuvanje ćirilice. U glavnom britanskom gradu, Londonu, nalaze se i dve srpske pravoslavne crkve - Sveti Sava i crkveni dom Sveti Nikolaj Velimirović, a u Birmingemu crkva Sveti knez Lazar. U njima su služili sveštenici Milun Kostić, Milan Zebić i Buda Srećković. Britanski Srbi slave kao svoju zajedničku slavu Svetog Arhanđela. Na najvećem srpskom groblju u Engleskoj, a mozda i u Evropi, Brukvudu, srpska pravoslavna crkva ima svoje parcele. Pored crkve, engleski Srbi i Crnogorci se okupljaju i u srpskim udruženjima. To su udruženje Ravna Gora, koje je dugo vodio Drago Asanović, udruženje BJKV Draža Mihailović, na čijem je celu Jovo Stanisavljević. Četnike vojvode Jevđevića pred-vodi Branko Puhar, a nove organizacije Mladi cetnici i Srpska nacionalna organizacija potomci bivših nacionalista. Zborase, kojih ima dosta, oko dve hiljade, vodi LJotićev sinovac Vlado. Projugoslovensku organizaciju Oslobođenje vodio je Desimir Tosić, a Demokra tsku alternativu, neko vreme i Milovan Đilas. Desimir Tosić je bio urednik lista "Nasa rec", koji je izlazio u Londonu u tri hiljade primeraka, a i direktor istoimenog izdavačkog preduzeća, koje je štampalo dela jugoslovenskih i srpskih disidenata. U Birmingemu je izlazila i LJotićeva "Iskra", a i mnogi četnički listovi. Na čelu Kulturnog kluba Sveti Sava nalazi se Dragoljub Anđelić, dok Sabor srpskog ujedinjenja od 1990. godine zastupa izdavač i pisac Radomir Putniković. Početkom devedesetih godina, kada su zvanično oformljeni Kraljevska kancelarija i Krunski savet dinastije Karađorđević, mnogi viđeni Srbi su uzeli učešće u svim patriotskim aktivnostima srpske krune. Jedan od članova Krunskog saveta, arhitekta Dragomir Acović, osnovao je i vodio Srpsko društvo za heraldiku Beli orao. A Mihailo Gavrilović, jedan od direktora IBM, osnovao je sa prijateljima Srpski informativni centar, čiji je zadatak da siri istinu o srpskom narodu i da suzbija antisrpsku medijsku kampanju u Velikoj Britaniji. Ov aj Centar izdaje i svoj mesečni Bilten na engleskom i srpskom jeziku koji uređuje Sali Taskić. U vreme bivše SFRJ aktivni su bili i jugoslovenski klubovi, kojih je bilo sest, kao i Jugoslovenska dopunska skola sa osam razreda i 230 ucenika. Najpoznatiji i najaktivniji je bio Klub Jugoslovena, a zatim FK Sloga iz Londona, kao i FK Beograd iz Halifaksa. Raspadom SFRJ i te institucije su se dobrim delom rasformirale, a neke i obnovile rad dolaskom novih iseljenika. U trećem talasu migranata iz Srbije i Crne Gore koji je prodro u Veliku Britaniju početkom devedesetih godina nalaze se, uglavnom, mladi ljudi. Prvi su begunci od građanskog rata, a drugi su skolarci koji traze bolje uslove za skolovanje i za život. U jednom trenutku, preko programa školske razmene, ali i turistickih agencija, na Ostrvu je bilo i do 600 devojaka koje su ucile engleski jezik i živele u britanskim porodicama. Ne zna se tačno koliko među izbeglicama koje su od 1991. godine usle na Ostrvo ima Srba i Crnogoraca, ali se - prema novinskim izveštajima - navodi da ih samo u Londonu ima oko tri hiljade. O njima brinu britanska vlada i srpski iseljenici. Talentovane đake pomažu imućni pojedinci. Viktor Bijelović, dvanaestogodišnji klavirista, zahvaljujući stipendiji princa Carlsa, ali i porodice Mirjane Petrović i sestrama Veri i Olgi Stanojlović postao je stićenik ugledne Persleove škole u Londonu. Branko Latić, beogradski srednjoskolac, primljen je na Oksford da studira informatiku posle samo jednog ispita. Tek uz pomoć pariskog biznismena, Borisa Vukobrata, mladi Beograđanin je resio svoje finansijske probleme i upisao se na ovaj čuveni Univerzitet. Južna Afrika Nema preciznih podataka kada su prvi srpski doseljenici stigli na Jug Afrike, ali se pouzdano zna da su neki bokeljski i dalmatinski mornari pristajali i ostajali u tamošnjim lukama još u XVIII veku. Putopisac T. M. Mursalo pominje da je i izvesni Drago Franciskus, profesionalni vojnik iz Mletacke Republike, sluzio u
40
holandskim specijalnim jedinicama na Jugu Afrike sredinom XVIII veka. Brodolom ga je 1757. godine vezao za ovu zemlju u kojoj je i ostao kao cenjeni građanin oblasti Kejp-taun, do smrti 1803. godine. U južnoafrickim dokumentima masovnije doseljavanje sa Balkana registrovano je tek krajem XIX veka, kada su proradili rudnici dijamanta. Istraživač i publicista Miloš Misović (1990) iz tih registara pominje i neka tipicno naša prežimena: Matović, Marković, Cigancić, Gasić, Lazarević. Popis stanovništva kolonije Rt dobre nade iz 1875. godine, međutim, broji samo stotinu osoba doseljenih iz današnje Austrije, Italije, Mađarske i Jugoslavije. Najcesći razlog napuštanja rodnog kraja bio je izbegavanje služenja vojnog roka u "tuđinskim armijama", ali i zelja da se u ovoj zemlji zlata i dijamanta pocne bolji život. Sredinom sedamdesetih godina XIX veka, na primer, kada je u Kimberliju otvoren prvi rudnik, doselio se izvestan broj Dalmatinaca i Bokelja. Njihova imena, međutim, vrlo brzo su se nasla na nadgrobnim plocama budući da su naši ljudi, radeći u rudnicima pod teskim uslovima, umirali mladi. U to vreme grupa Dalmatinaca i Bokelja radila je i na izgradnji zeleznicke pruge i stanice Kajpmejden-Barberton (Sević, 1989). Početkom XX veka, Jug Afrike najviše su naseljavali Hrvati iz Dalmacije i Primorja, ali je među njima bilo i dosta Srba iz Like, Dalmatinske Podgore, Hercegovine, i posebno Crnogoraca iz Boke Kotorske. Većina je bila registrovana kao građani poreklom iz Austro-Ugarske, pa ih je i u Africi uostalom kao i u Americi bilo nemoguće razvrstati po nacionalnostima. Popis stanovništva iz 1891. godine, međutim, registrovao je samo 232 doseljenika iz krajeva koji su kasnije pripali sada već bivšoj, ili drugoj Ju goslaviji. To ne znaci, kako ističe Miloš Misović, da na Jugu Afrike nije bilo više Srba i Crnogoraca, posebno iz Herceg Novog. Oni su se doseljavali, uglavnom, u okolinu današnjeg Johanesburga. Jedan od prvih, koji je došao u tu zemlju 1897. godine, bio je Ilija Anteljević. Za njim je ubrzo stigao i njegov brat Leso Anteljević, čiji je sin Milan Anteljević 1909. godine u Dzermistonu otvorio na daleko poznatu mesarsku radnju "Beograd". Svoju prvu kuću Leso i Anđa Anteljević podigli su tek 1923. godin e. Domaćin je poginuo u Jugoslaviji, jer ga je Drugi svetski rat zatekao u Crnoj Gori dok je obilazio rodbinu. Njegov unuk, Aleksandar Anteljević, bio je oficir Južnoafricke armije i pilot RAF-a. Četvrto koleno ove familije predvodi danas Milan Anteljević, čija je ćerka, Aleksandra, rodila sina Srđana, pripadnika seste generacije Anteljevića u Južnoj Africi. U glavnom gradu Južne Afrike, Johanesburgu, danas žive i braća Dejan, Ranko i Milovan Bijelić, čiji se otac doselio na Jug Afrike, takođe, krajem prošlog veka. Poslednja dvojica su bili mesari, a prvi general južnoafricke vojske. Među crnogorskim pionirima i osvajacima Rta dobre nade bio je i Dobri Poznanović, koji je napustio Boku Kotorsku 1903. godine. Za njim su dosla i njegova dva brata i svi su živeli u Johanesburgu. Todor Poznanović je u međuvremenu dolazio u Crnu Goru da se ozeni, a potom u Sr biju kada je počeo Prvi svetski rat. Srpski i crnogorski doseljenici ratovali su, inače, i na tlu Afrike, podržavajući ustanak Bura protiv Engleza. Prema zapisima hrvatskog istraživača Mursala, pominju se srpska imena - Đorđe Radanović iz Kotora, Đorđe Danević i Jakov Matulović (Misović, 1990). Posle burskog rata 1902. godine započinje druga faza doseljavanja sa prostora druge Jugoslavije. Tako, u popisu stanovništva Južne Afrike iz 1904. godine registrovano je 2.288 građana pridošlih iz Austro-Ugarske, Crne Gore i Srbije. U četiri provincije Južnoafricke Republike - Rt dobre nade, Transval, Natal i Orindz - bilo je registrovano samo pedeset Crnogoraca i sedam Srbijanaca. Mursalo tvrdi da je tada bilo najmanje 1.500 hrvatskih doseljnika, a Misović izvlaci logičan zaključak da su ostatak (od 788) činili pretežno Srbi i Crnogorci. Dakako, bilo je to u vreme ekonomskog prosperiteta. Među državama koje su Južnoj Africi nudile radnu snagu bila je, sudeći po više zapisa, i Kraljevina Srbija. Inače, Austro-Ugarska je rudarskoj kompaniji ponudila čak trideset hiljada radnika iz Vojvodine, Bosne, Hercegovine, Slavonije, Hrvatske i dela Crne Gore. Pored traganja za pošlom, drugi motiv odlaska naših ljudi na Jug Afrike bio je spajanje porodica, jer su tu prvu generaciju činili, uglavnom, muškarci. Za većinu došljaka iz Austro-Ugarske, Prvi svetski rat doneo je nevolje, jer je Južna Afrika bila na strani saveznika. Kao državljani neprijateljske zemlje, doseljenici iz Austro-Ugarske monarhije, i Hrvati ali i Crnogorci i Srbi, sa austrougarskim pasošem, postali su ratni zarobljenici. Oni koji su se deklarisali kao Crnogorci i Srbi i uz to imali pasoše naših kraljevina imali su status južnoafrickog građanina. Mnogi od njih su ratovali kao dobrovoljci u Srbiji, a neki i na frontu prema Nemačkim snagama u Namibiji, pa čak i u Francuskoj. Među njima su bili i braća Todor i Maksim Poznanović, Simo Antaljević i Milovan Vučković. Vratili su se sa ordenjem, a Pero Sikimić sa francuskom lentom (Mursalo, 1981). Kada se rat završio, novoformirana država SHS, a kasnije Kraljevina Jugoslavija, nije poklanjala pažnju nasim iseljenicima u Južnoj Africi, mada se njihov broj postepeno uvećavao. Prema navodima Mursala, u periodu između 1923. i 1933. godine u Južnu Afriku se uselilo 349 građana te prve Jugoslavije. Tek 1930. godine, jugoslovenska vlada je imenovala jednog Slovenca, Danila Strukelja, za prvog pocasnog konzula u Johanesburgu. Sedam godina kasnije, posle peticije 147 uglednih jugoslovenskih doseljenika, za novog pocasnog konzula imenovan je Đorđe Sinović, pripadnik druge generacije doseljenika sa Braca. Popis stanovništva u Južnoj Africi iz 1936. godine registrovao je vrlo mali broj doseljenika iz prve Jugoslavije svega 523. Istovremeno, zagreBačka štampa je pisala da u Južnoafrickoj Republici ima najmanje 4.000 Hrvata.
41
Istina je, tvrdi Miloš Misović, bila negde između ove dve krajnosti, a Srbi i Crnogorci su činili, najčešće, tek deseti deo te jugoslovenske dijaspore. Kada je započeo Drugi svetki rat, u Johanesburgu je otvoren Generalni konzulat Kraljevine Jugoslavije sa dr Stojanom Gavrilovićem na čelu. On je u svojim prvim diplomatskim izveštajima Vladi u Beogradu isticao da je većina iseljenika bez pasoša, bez kontakata sa državnim organima i bez evidencije. Zato je, kada je o broju iseljenika rec, samo pretpostavljao da u Johanesburgu ima 1.800, u Pretoriji oko 50, u Kejptaunu 40, Skotburgu 30, Durbanu 20, a među njima 300 vojnih obveznika. To su bili prvi sluzbeni podaci Jugoslavije o njenim iseljenicima u Južnoafirckoj Uniji 1941. godine (Misović, 1990). Posle pada Beograda, u Durban i Kejptaun je stigla grupa članova jugoslovenske izbegličke vlade (Trifunović, Budisavljević, Banjanin i Cubrilović), ali i poveća grupa izbeglica iz Jugoslavije, njih 142. Na prijemu koji im je priredio počasni konzul, Đorđe Sinović, docekalo ih je 300 iseljenika. Većina njih je tokom rata pružala veliku finansijsku pomoć vladi zemlje iz koje su potekli. Novi talas doseljavanja na Jug Afrike krenuo je posle Drugog svetskog rata, kada je grupa oficira i podoficira, ratnih zarobljenika bivše kraljevske vojske, odlučila da se ne vrati u Jugoslaviju. Njihova pojava dovela je i do stvaranja tzv. političke jugoslovenske emigracije u Južnoj Africi, čiji su članovi bili Srbi, pa i Hrvati. Sve do 1948. godine, u tamošnjoj jugoslovenskoj koloniji, osećao se uticaj prosovjetskih struja, što je neminovno dovodilo do političkih ekscesa između antikomuništa i komuništa . Kada je, međutim, veći broj naših doseljenika već uzeo južnoafricko državljanstvo, prilikom popisa stanovništva iz 1951. godine, nije fakticki ni registrovan ovaj novi doseljenički talas, jer je broj jugoslovenskih doseljenika bio jednak onom iz 1941. godine. Početkom šezdesetih godina Generalni konzulat je procenio da u Južnoj Africi ima 2.300 naših iseljenika. Najviše ih je bilo iz Hrvatske -2.040, zatim iz Crne Gore - 200, Srbije - 50 i Slovenije - 10. Prema podacima DKP, jugoslovenski doseljenici radili su, prevashodno, u građevinarstvu, poljoprivredi i u trgovini (Sević, 1989). Kada je, nakon uvođenja sankcija prema Južnoj Africi od strane OUN, Jugoslavija zatvorila Generalni konzulat (1963) jugoslovenska kolonija je, ne svojom krivicom, gurnuta u zaborav. Najkraći put iz Beograda do Johanesburga, vodio je preko Beca i Imigracionog biroa Južne Afrike. Naime, početkom šezdesetih godina ova država je godišnje useljavala do 40.000 stranaca. Među ekonomskim migrantima iz Jugoslavije, bilo je tada dosta i Srba i Crnogoraca. Taj talas je permanentno trajao sve do kraja osamdesetih go dina. Prema slobodnim procenama samih iseljenika, jugoslovenska kolonija je, u tom međuvremenu, narasla na 20.000, od čega je bilo 8.000 Srba i Crnogoraca. Na put dug 18 hiljada kilometara od Srbije i Crne Gore do Južne Afrike, uputili su se pre dve-tri decenije Miha Mihaljević iz Herceg Novog, Olivera Marković iz Belosevca kod Valjeva, Bosko Aleksandrić iz Obrenovca, Moma Sarović iz Bosne, Radiša i Rajko Đurđević iz Kragujevca, Đorđe Aleksijević iz Beograda, Ostoja Misić, potomak vojvode Misić a, iz Struganika, Nićifor Anicić iz Sandzaka, Cakan Jakovljević iz Leskovca, Miloš Petrović iz Loznice i Milan Malić iz Vojvodine. Posle jednog takmicenja u dzudou, iz Švajcarske su tih godina emigrirali i sportisti Dragan Vuković i Vojo Vujević, što je poprimilo karakter diplomatsko- političkog ekscesa. Dr Dragan Pavlović, iz Beograda, radi kao lekar već 20 godina u Johanesburgu. Tamo su i dr Cvetanka Bulajić, Mile- Majkl Buljugić, Miloš Krstić i Aleksandar Ilić. U toj zemlji je beogradski sce nograf Vladislav Lalicki postao ugledni slikar ("Politika", 1989). Ekonomski gledano, to nisu preterano imućni ljudi, jer se bave "sitnim" biznisom. Najveći broj uspešnih Srba i Crnogoraca bavi se prometom mesa. Najuspešniji i najpoznatiji mesar je Ranko Sakota, Srbin iz Hercegovine koji snabdeva bolnice u Johanesburgu i kasarne u Transvalu. Đorđe Sinović, bivši farmer, ostavio je svojim sinovima i bogatstvo i ugled. Jedan od njih je Desimir Sinović koji ima lanac od dvanaest mlekara i nekoliko fabrik a za preradu ribe. Njihovom uspehu bi svakako, kako sami kazu, doprinelo uspostavljanje diplomatskih i ekonomskih odnosa između Beograda i Johanesburga, ali SFRJ o tome nije razmisljala. Prva zvanična jugoslovenska poseta Južnoj Africi ostvarena je tek 1989. godine kada je grupa pevaca učestvovala na Festivalu narodnih pesama i igara u Johanesburgu. Posle njih došli su vaterpolisti "Crvene Zvezde", ali tri godine kasnije (Sević, 1989). Poslednji talas srpskih i crnogorskih doseljenika u Južnu Afriku otpočeo je sa političkim nevoljama u SFRJ i na Balkanu. Rat i potreba da se nađe bilo kakav bolji posao i bolja plata izgnali su, prema podacima Srpske pravoslavne crkve, čak 4.000 izbeglica u Južnu Afriku. Najveći broj ih je iz Bosne i Srbije. Neki od tih ljudi su bili i zavedeni laznim obećanjima turistickih agencija da je Jug Afrike 1992. godine, u vreme početka privredne recesije na Zapadu, zemlja blagostanja, pa su se, zatim, našli na ulici. Ni o tim novim iseljenicima SR Jugoslavija ne vodi računa, i oni su, iako "sasvim svezi", zaboravljeni. Tek na intervenciju srpskih biznismena, pre svega Majkla Buljugića koji vodi Jugoslovenski trgovački centar u Johanesburgu, u Beogradu je prihvaćena ideja da se posle trideset godina uspostave ekonomske i kulturne veze sa nasim iseljenicima, a diplomatske sa državom Južnoafrickom Republikom. Zato je i otvoren Biro za zaštitu interesa SRJ na Jugu Afrike. Prema procenama Mileta Buljugića "danas u Južnoj Africi živi i radi čak petnaest hiljada srpskih i crnogorskih iseljenika" (NIN, 1991). Među "jugoslovenskim iseljenicima", srećom, nije bilo političkih sukoba, jer hrvatska i srpska emigracija nisu imale direktnih kontakata i suceljavanja. Kako svedoci Miloš Misović (1990), međutim, bilo je sukoba unutar
42
srpske zajednice kada se Crkva podelila na "federalno i raskolničko krilo". To je imalo za posledicu i višegodišnje suđenje oko vlasnistva nad crkvom i crkvenim imanjem, zbog čega je utrosen veliki novac. Jedna crkven-školska opština u Južnoj Africi nalazi se u Johanesburgu. Pravoslavni hram i dom sagradio je Mile Stojaković sa suprugom Smiljom i ćerkom Drenkom, pre pet decenija. Po njegovoj zelji krsna slava familije Stojaković Sveti Toma postala je i opsta slava pravoslavaca na Jugu Afrike. Crkvu vodi otac Sima Sumar, sa popadijom Danicom koja je zaduzena da brine o jedinoj srpskoj dopunskoj skoli, da deca ne zaborave maternji jezik i o biblioteci u Johanesburgu. Dugogodišnji predsednik Upravnog odbora srpske crkven-školske opštine bila je Oliver-Vera Marković, danas poznati modni kr eator iz Johanesburga. Na okupljanju, posebno mladezi, aktivno je radila Radojka Mihić, predsednik Kola srpskih sestara "Milka Stakić" (Sević, 1989). Zahvaljujući Srpskoj pravoslavnoj crkvi, "jugoslovenski" iseljenici su se, iako su imali i svoj Klub Jugoslovena, osećali i najčešće Južnoafrikancima predstavljali kao "Srbi iz Jugoslavije". Tako su kao Srbi i nastupali na etničkim festivalima. Južna Afrika je jedina useljenička zemlja u kojoj su naši iseljenici jugoslovenstvo zamenili za srpstvo i u koj oj Dalmatinci slave Vidovdan kao svoj praznik (Misović, 1990). Kao nemi svedok srpstva na gradskom groblju, pored latinicnih i stranih napisa, nalaze se i ćirilicni: "Ovde pociva Dušan Stević, Milica Vulinović, Milica Milicević, Petar Mikić, Mile Stojaković..." Interese SR Jugoslavije u Južnoafrickoj Republici danas zastupa poseban Biro, dok pri Privrednoj komori Jugoslavije postoji poseban Komitet za poslovnu saradnju. U situaciji dok su Srbija i Crna Gora pod sankcijama i bez diplomatskih predstavn ika, a i bez političkih kontakata sa Johanesburgom sve do maja 1994. godine, činilo se, da se ništa racionalnije sem cekanja na bolje dane i ne može učiniti. Međutim, prijem na koji je naisla zvanična jugoslovenska delegacija koja je prisustvovala inauguraciji novog predsednika Južnoafricke Republike uliva nadu za normalizaciju odnosa između Beograda i Johanesburga, a time i odnosa između matice i srpske kolonije na Jugu Afrike.
SRBI - GOSTUJUĆI RADNICI ILI NOVI ISELJENICI Evropske zemlje su pre Prvog svetskog rata manje privlačile Srbe. One su služile više kao usputne stanice za Ameriku. Njihov privredni potencijal i traznja za radnom snagom bili su skromni, pa su i one same bile emigracione zemlje. Neposredno pred Prvi svetski rat, kada su razvijene zemlje Zapadne Evrope dostizale veliki ekonomski prosperitet, migracije sa jugoslovenskih prostora dobile su na značaju. Međutim, intenzitet ekonomske emigracije se povećava između dva svetska rata. Posle Prvog svetska rata e migracija u SAD je opala, prvo usled uvođenja imigracionih kvota, a potom usled velike ekonomske krize, pa migracija u evropske zemlje belezi značajan rast. U njima je bilo više Slovenaca i Hrvata nego što je bilo Srba. Godine 1931, broj jugoslovenskih građana koji su se našli u evropskim zemljama dostigao je 131.000 (Grečić, 1975). Glavne zemlje koje su ih privukle bile su Francuska i Belgija, a potom Nemačka i Cehoslovacka. Ekonomska kriza, a naročito dolazeći fasizam, zasluzni su za povratak mnogih ljudi u Otadžbinu. Tek sredinom šezdesetih godina, emigracija građana SFRJ dobija zamah da bi krajem te decenije dostigla siroke razmere u evropskim razvijenim zemljama. Za razliku od prekookeanske, koja uglavnom ima kara kter iseljavanja, evropska srpska migracija bila je uslovljena isključivo ekonomskim faktorima i tezila je da bude privremena. Sedamdesetih godina, međutim, emigracija visokoobrazovanih lica iz Jugoslavije dobija na značaju. Sa izbijanjem ekonomske krize početkom osamdesetih godina, dinamika emigracije visokoobrazovanih ljudi iz Jugoslavije se ubrzava. Do 1973. godine, do naftnog udara, zemlje Zapadne Evrope vodile su imigracionu politiku "otvorenih vrata", a od 1974. godine politiku "zatvorenih vrata" za zapošljavanje stranaca (Collinson, 1993). Razume se, politika zatvorenih vrata nije dala rezultate, pa se priliv stranih radnika kontinuirano nastavljao. Evropske zemlje prijema, naročito članice Evropske unije (EU) bile su u zizi aktuelnosti srpske radne migracije. Preko četvrt veka, ove razvijene države, sem Švedske, vode migracionu politiku koja stran ce drze pod statusom "gostujući radnici". Sve mere i propisi koje su članice EU donosile, kroz lansiranje "Jedinstvenog evropskog akta", imaće nesumnjiv uticaj na položaj i perspektivu zapošljavanja migranata iz "trećih zemalja" na jedinstvenom tržištu Unije. Tržište radne snage i pitanja vezana za ostvarivanje cilja "slobodne cirkulacije ljudi" unutar Evropske unije ilustruje bolje od svega ostaloga izazov sa kojim je ova evropska integraciona grupacija suočena, kako u oblasti ekonomske doktrine tako i u praksi, jer se regulisanje pitanja migracije i drugih elemenata "ljudske dimenzije" nalazi još uvek na prekretnici sa različitim mogućim ishodima. Istina, najnoviji razvoj događaja posle Konferencije o političkoj uniji u Mastrihtu decembra 1991. godine, pokaz uje da novi institucionalni okviri dosadasnje Evropske zajednice (EZ) omogućavaju jačanje pravnog i političkog faktora najnovije faze integracije, ali na mnoga prakticna pitanja još nije dat adekvatan odgovor.
43
Kada je reč o primeni "Jedinstvenog evropskog akta", treba reći da u EU nije ostvareno sve što se ocekivalo. Naime, 1985. i 1986. godine pokrenute su dve inicijative sa ciljem ostvarenja pomenute doktrine. Prva inicijativa se odnosi na Sengenski sporazum o otklanjanju njihove zajedničke granične kontrole do 1. januara 1990. godine, potpisanim juna 1985. godine od strane Nemačke, Francuske i zemalja Beneluksa. Druga se odnosi na stvaranje ad hoc Grupe o imigraciji, oktobra 1986. godine, pod rukovodstvom Vel ike Britanije, u okviru Sekretarijata Saveta EZ, sa istim ciljem "ukidanja granične kontrole". Komisija EZ je decembra 1988. godine detaljnije obrazlozila ovu novu situaciju. Prema njenom obrazlozenju, ostvarenje prostora bez granica se može efikasnije organizovati samo ako se prethodno odgovori na dva osnovna pitanja. Prvo se odnosi na mere kojima se nacionalna politika i zakonodavstvo moraju harmonizovati, a drugo na aktivnosti koje se moraju preduzeti na nivou Zajednice, tj. međuvladinom saradnjom zemal ja dvanaestorice. Komisija je, usled veoma delikatne prirode stvari, svoju pažnju usmerila upravo na prakticno delovanje više nego na pitanja pravne doktrine. U traženju odgovora na postavljena pitanja osnovana su različita politička tela: Grupa za evropsku političku saradnju, ad hoc grupa za imigraciju, TREVI grupa, Grupa za uzajamnu pomoć. Razlozi za osnivanje tih brojnih grupa su jasni: zemlje se oslanjaju na nacionalnu graničnu kontrolu radi sopstvene bezbednosti; ako izgube taj instrument one moraju to da kompenzuju kroz drugi mehanizam koji potiskuje kontrolu na spoljne granice Zajednice, a politika tog područja je suviše siroka. U dokumentu nazvanom "Palma de Majorka" iz juna 1989. godine, navodi se lista problema koji se moraju resiti da bi se postigao cilj slobodne cirkulacije ljudi. Ti problemi se mogu podeliti u dve kategorije. Prva se odnosi na kratkorocne, a druga na dugoročne. Našlovi ovih problema su dovoljno ilustrativni: delovanje na spoljnim granicama, delovanje na teritoriji Zajednice, delovanje protiv kanala trgovine drogom, delovanje protiv terorizma i međunarodnog kriminala, politika izdavanja viza, garantovanje pra va na azil, pravo na ekstradiciju, saradnja u oblasti prava. U oblasti "socijalne dimenzije" jedinstvenog tržišta, sefovi država ili vlada su, izuzimajući Veliku Britaniju koja se sa tim nije saglasila, prihvatili tzv. Socijalnu povelju koja uređuje osnovna socijalna prava radnika. U preambuli Povelje stoji da "zemlje članice garantuju da radnici iz zemalja n-članica EZ i članovi njihovih porodica koji legalno borave u jednoj zemlji EZ mogu da uživaju, u pogledu uslova za život i rad, tretman koji uživaju radnici zemalja članica Zajednice". Pored samita u Mastrihtu, valja pomenuti još dva sporazuma postignuta iste godine, a koja se odnose na regulisanje pitanja migracije. Prvi se odnosi na politički sporazum EU sa sedam zemalja EFTA (Austrija i Švedska su već u procesu prijema u punopravno članstvo EU) o stvaranju Evropskog ekonomskog prostora (EEP) na kome bi pomenute četiri funadamentalne slobode bile uvedene (uz određene uslove i neka izuzeća) posle ratifikacije svih 19 zemalja, članica EEP. Drugi se odnosi na sporazum o pridruzenju Polj ske, Mađarske i Ceskoslovacke Zajednici, potpisanim sredinom decembra 1991. godine. Samit u Mastrihtu postigao je saglasnost o prerastanju EZ u Evropsku Uniju koja je stupila na snagu 1993. godine, a u kojoj treba da se kompletira unutrašnje tržište. Kada je reč o migraciji koja je za građane naše zemlje od posebnog značaja, Samit u Mastrihtu je prihvatio zakljucke sastanka miništara članica EZ za imigraciju odrzanog 2-3. decembra 1991. godine u Hagu, na kome je u centru pažnje bio upravo pomenuti izazov koji nameće imigracija i azil. Njome se izražava potreba o harmonizaciji politike mi gracije i azila zemalja članica EZ prema trećim zemljama u koje sada spada i SR Jugoslavija. Prema zakljuccima iz Mastrihta, migraciona politika obuhvata pet područja: 1) harmonizacija politike ulaska u EZ; 2) zajednički pristup pitanjima ilegalne imigracije; 3) politika migracije radne snage; 4) politika prema migrantima iz trećih zemalja i, 5) politika migracije u opštem znacenju. Taj dokument iz Mastrihta rezultat je kompromisa. Sastoji se iz tri bloka. Prvi se odnosi na pravnu kompetenciju EU o oblasti izdavanja viza. Drugi obuhvata uspostavljanje saradnje u sledećim oblastima: 1) politika azila; 2) prelaz državnih granica zemalja članica; 3) politika imigracije ( uslovi za ulazak, boravak, kretanje i tretman ilegalne imigracije); 4) droge; 5) prevara u međunarodnim razmerama; 6) pitanja iz oblasti građanskih prava; 7) pitanja kriminala; 8) carine i, 9) saradnja policije (Interp ol). Treći blok se odnosi upravo na Protokol o socijalnoj politici i na aneks Sporazuma zaključenim između 11 zemalja članica, izuzimajući Veliku Britaniju. U članu 2, paragraf 3, Sporazuma, pored ostalog, pominju se i "uslovi zapošljavanja stranaca iz trećih zemalja koji legalno borave na teritoriji Zajednice". Ipak, izgleda da novi Ugovor ogranicava delokrug ekonomskih prava i radnu sredinu. Značajnija pitanja su vezana za integraciju i uslove zivljenja, kao što su stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, jednakost u socijalnim pravima i mogućnostima. Prema tome, 1993. godina je donela slobodan prelazak granica između zemalja članica EZ, bez kontrole i formalnosti, ravnopravni pristup profesionalnim aktivnostima, uzajamno priznavanje diploma visokog skolstva, pravo boravka i rada u zemljama članicama. Zatim, uvodi se evropska "kartica o profesionalnoj osposobljenosti" itd. Međutim, sve mere i propisi koje su zemlje članice donele i usaglasile imaće nesumnjiv uticaj na položaj i perspektivu zapošljavanja i boravka radnika i članova njihovih porodica iz trećih zemalja na
44
jedinstvenom tržištu Unije. Stoga se može ocekivati da se radnici iz trećih zemalja intenzivnije integrisu na tom prostoru, i u većoj meri nego do sada naturalizuju, kako bi ostvarili privilegije koje imaju radnici iz zemalja članica EU. Jer, njihov položaj ukoliko ne prime državljanstvo neće biti izjednacen s položajem migranata iz zemalja članica Unije. Losiji tretman migranata iz trećih zemalja u EU će verovatno doprineti, pored jacanja integracionih i asimilacionih procesa, ubrz anju povratka određenih kategorija migranata u zemlju porekla. Integracioni procesi će se, nema sumnje, snaznije reperkutovati na građane SR Jugoslavije ne samo zbog toga što je reč o tzv. trećoj zemlji, već i zbog ukupnog odnosa zemalja članica EU prema njoj. To će dovesti do snaznijeg prerastanja sve većeg broja srpskih migranata iz kategorije "građana na privremenom radu i boravku" u kategoriju "novog" iseljeništva. Nemačka Kada su se pre osam vekova u niskoj tvrđavi prvi put sreli srpski župan Stefan Nemanja i Nemački car Fridrih I Barbarosa, rastali su se kao prijatelji i saveznici. Krajem jula 1189. godine, naime, potpisan je protokol o saradnji između Srbije i Nemačke, na koji je car Barbarosa "stavio krst", a "velikan Nemanja svoj lični paraf". Time nisu uspostavljeni samo diplomatski odnosi između dve zemlje već i rođacke veze, jer je i dogovoreno vencanje Stefanovog sinovca Toljana sa ćerkom grofa Bertolda od Ande ksa. Istorija je, doduše, na surov način pokazala da odnosi između Srba i Nemaca nisu bili najprijateljskiji, ali je istovremeno pokazala da su ti isti narodi vrlo uspešno sarađivali na kulturnom i ekonomskom planu. U Nemačkoj su se skolovali mnogi srpski velikani kulture, od Vuka Karadžića do Nadezde Petrović. A Savezna Republika Nemačka je i danas najveće steciste srpske radne snage od zemalja Zapadne Evrope. Nemačka je na nezavisnost srpskih država na Balkanu uvek gledala sa podozrenjem, jer je srpska država "smetala" Nemačkoj da direktnije ostvaruje svoje interese prema jugu Evrope. Prvi svetski rat bio je i otvoreni sukob između Srba i Nemaca, koji je doveo i do zahlađenja diplomatsko - političkih odnosa između Beograda i Berlina. Od 1918. do 1933. godine ti odnosi su se svodili, uglavnom, na pitanja reparacije, na privrednu, tehnicku i kulturnu saradnju i neznatne trgovinske veze. Početkom tridesetih godi na Kraljevina Jugoslavija se priblizava Nemačkoj, da bi godine 1934, zaključila trgovačku, turisticku i konzularnu konvenciju sa Nemačkom (Pavlica, 1990). Prvi ekonomski migranti masovnije stizu u Nemačke oblasti još pre Prvog svetskog rata. Bili su to širomašni žitelji Like, Gorskog Kotara, Bosne, Dalmacije, Srbije i Makedonije, koji su tražili posao u Nemačkim rudnicima. Priliv migranata se nastavio između dva svetska rata. Ovog puta, migrantima su se pridruzili i Slovenci, koji su se zaposljavali u Nemačkoj industriji, najviše u provinciji Vestfalija. Jedan broj naših iseljenika čistio je Nemačke sume i polja od mina, radio na nasipima i prugama. Do ubrza vanja migracije radne snage dolazi posebno posle krvavog gusenja generalnog stajka rudara u Bosni, velike krize u poljoprivredi i proglašenja Obznane 1920. godine u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Izlaskom iz Jugoslavije većeg broja socijalista i komuništa začeta je pojava političke emigracije. Prema Lemanu (1987), broj jugoslovenskih građana u Nemačkoj bio je između dva svetska rata u stalnom porastu (1925. godine 14.067; 1935 - 17.258; 1939 - 58.240). Među njima bilo je desetak hiljada Srba i Crn ogoraca (KolarDimitrijević, 1987). Pojava fasizma, kao i izbijanje velike svetske ekonomske krize, međutim, izazvali su povratak 82.297 jugoslovenskih iseljenika, među kojima je bilo i onih iz Nemačke. Deo migranata se iz Nemačke raselio u Francusku, Belgiju, Holandiju i Italiju, jer je u to vreme kralj Aleksandar zaveo diktaturu. Tokom Drugog svetskog rata, Srbi i Crnogorci su se obreli u Nemačkoj, prvo kao ratni zarobljenici, a potom kao emigranti i izbeglice. Prema podacima međunarodnih organizacija, u Nemačkoj je 1945. godine bilo 45.000 lica iz bivše Kraljevine Jugoslavije. Prema drugim podacima iz Jugoslavije je odvedeno i 12.000 političkih interniraca, koji su smešteni u koncentracione logore Trećeg Rajha. Devedeset odsto među njima bili su Srbi. Svi ti naši ljudi u Nemačkoj po završetku rata bili su smešteni u okupacionim zonama Velike Britanije, tj. logorima Ferde, Hajdanau, Lengvarden, Lest, Arsnberg, Haniver, Oberskel, Maternberg, Haste i Feldme; u okupacionim zonama Sjedinjenih Država, tj. u logorima Minhen, Luitpold, Kazerne, Reblingen, Mesburg, Bad Alinc i Dahau. U Verdenu je bilo oko tri hiljade srpskih zarobljenika i emigranata, kao i Komanda Kraljevske vojske za Nemačku i Bavarsku, sa generalom Dimitrijem Zivkovićem na čelu. Većina njih je odbila da se kasnije vrati u zemlju. Iz te kategorije lica nastala je srpsk a politička emigracija u Nemačkoj (Bošković, 1987). Još u ratnim i izbegličkim logorima, srpska emigracija je prvo preko literature, a potom preko političke štampe, pokusavala da iskaze svoje ideološko opredeljenje i neslaganje sa novim sistemom u FNRJ. Početkom rata srpski emigranti su izdavali listove "Nasi dani" i "Srpski glasnik". Sredinom rata u Krefildu je izlazio "Vesnik", a u Stalagu "Srpski vesnik", dok su pred kapitulaciju štampani "Logorski jez" u Osnabriku, "Nasa sloga", "Vesti" u Dahau, a u Borgohorstu "Nas humor". Tek 1946. izlazi Nemačko izdan je "Slobode", a godinu dana kasnije i "Ravnogorski borac" u Minhenu, odnosno u Hanoveru. Najjača srpska emigrantska organizacija u Nemačkoj iza Drugog svetskog rata bio je Jugoslovenski narodni pokret "Zbor", čije se sedište nalazilo u Minhenu. Ona je nastala još 1935. godine u Jugoslaviji. Njen osnivač je
45
bio Dimitrije LJotić. "Zborasi" su iz Otadžbine emigrirali prvo u Italiju, odakle su 1947. godine prebačeni u Nemački logor Lingen. U Nemačkoj su članovi "Zbora", odnosno pripadnici Srpskog dobrovoljackog korpusa imali status pripadnika Vermahta Trećeg Rajha, tako da su neki od njih dobili čak i Nemačke penzije. Organizacija oko sebe okuplja bivše ljotićevce, nedićevce, monarhiste i mlađe emigrante. Izdaje listove "Iskra", "Srpski vidici", "Reseto", "Smena" i "Jugoslavija danas" i deli ih svojim odborima u Evropi, Americi i Australiji. "Zbor" je dugo godina vodio Jasa LJotić, a zatim ga je preuzeo Dimitrijev sin Vladimir LJotić. Godine 1960. otcepljenjem od ljotićevaca, nastao je Jugoslovenski demokratski savez "Budućnost", čiji je idejni vođa bio Slobodan Stanković, urednik listova "Srpski vidici" i "Budućnost" u Minhenu. Pored ove organizacije, srpska emigracija ima u Nemačkoj ogranak Srpske narodne odbrane koji je formirao general Milan Tesanović, tek 1953. godine i na čijem celu su dugo bili Momcilo Vuković i general Radovan Popović. Današnji predsednik je Mane Pesut, ujedno i urednik lista "Beli orao", a članovi uprave su Bozidar Kostić i Svetislav Vidojević. Aktivni su i ogranci Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava" i Udruženja boraca Kraljevske jugoslovenske vojske "Draža M ihailović" (UBKJV). Neko vreme je postojao i Savez ravnogorskih organizacija, koji je 1947. u Diseldorfu okupljao ogranke UBKVDM, Pokreta srpskih četnika Ravna Gora iz Botropa i Ravnogorskog pokreta van Otadžbine iz Minhena. Ovu emigrantsku asocijaciju vodili su Bosko Grubić i Bogdan Kuluvija, dok je Srpski narodni odbor predvodio Momcilo Vuković Birčanin iz Minhena (Pavlica, 1990). Sve do početka sedamdesetih godina, Nemačka je bila utočište i novih emigranta sa političkom biografijom, ali i ekonomskih poratnih migranata. Prema Nemačkim izvorima, već 1954. godine registrovan je 1.801 jugoslovenski radnik u Nemačkoj, da bi se 1960. godine taj broj povećao na 8.826. Istovremeno, podaci Komesarijata za izbeglice OUN iz 1957. godine pokazuju da je iz tadašnje Jugoslavije prebeglo ukupno 18.000 ljudi u Austriju, Nemačku, Italiju i Grčku. Svetski sabor crkava je 1968. godine procenjivao d a se u Nemačkoj nalazi 82.000 ekonomskih i 6.000 jugoslovenskih političkih emigranata, od kojih su Srbi činili oko 30%. Zahvaljujući katoličkoj crkvi i bonskoj naklonosti ka hrvatskim nacionalistima, Nemačka je iza rata postala centar ustaške emigracije u Evropi. Priliv srpskih radnika u Nemačku pratio je na izvestan način jačanje diplomatskih i političkih veza između Bona i Beograda. još 1945. godine u Berlinu je otvorena Jugoslovenska vojna misija, da bi krajem 1949. bili otvoreni i konzulati u Minhenu, Hamburgu, Diseldorfu, Frankfurtu i Badenu. Dve godine kasnije prekinuto je ratno stanje između FNRJ i Nemačke i uspostavljene su ambasade u Beogradu i Bonu. Kada je, međutim, Jugoslavija 1957. godine priznala Nemačku Demokratsku Republiku, zvanični Bon je prekin uo diplomatske odnose sa Beogradom i držao ih zaleđene sve do 1968. godine. Te godine su dve zemlje potpisale Sporazum o zapošljavanju naših radnika, Sporazum o zdravstvenom osiguranju radnika i Sporazum o nadoknadama radnicima u slučaju nezaposlenosti, kao i Sporazum o ukidanju viza za boravak do tri meseca u Nemačkoj. Time su fakticki vrata za ulazak i srpske radne snage bila širom otvorena, jer je već naredne 1969. godine u Nemačkoj na radu bilo 226.290 Jugoslovena. Godine 1973. godine bilo je 535.000, a 1981. godine čak 625.069 jugoslovenskih radnika sa članovima porodica. Od toga, najviše ih je bilo iz Srbije i Crne Gore - 40%, a zatim iz Hrvatske - 24,2% i BiH - 21,4%. Po nacionalnoj strukturi i među radnicima Srbi čine 32,5%. Najviše su bili koncentrisani u industrijskim gradovima južne Nemačke, tj. u Bavarskoj, Baden Vinterbergu i Hesenu. Gotovo 70% njih otišlo je u Nemačku kao nekvalifikovana i polukvalifikovana radna snaga, a oko 5% kao visokoobrazovani strucnjaci. Društveno i kulturno organizovanje Srba i Crnogoraca novije generacije u Nemačkoj otpočelo je sedamdesetih godina u jugoslovenskim klubovima, koje je osnivala Jugoslavija preko SK SSRNJ. Kako su naši ljudi bili za Jugoslaviju više nego drugi narodi bivše SFRJ, to su često i bili nosioci aktivnosti u ovim radničkim udruženjima. Tako je, na primer, Zarko Blagojević iz LJiga osnovao u Veselingu klub "Bratstvo i jedinstvo" iz kog je 1975. godine iznikao veliki Jugoslovenski klub sa istim imenom u Bonu, dok je Vojislav Vuksanović iz Bara u Berghajmu formirao klub "Sloga". Miloš Pavlović iz Banja Luke je osnovao klub "Jugoslavija" u Ahenu, a Miodrag Pavlović iz Osipaonice je postao predsednik Zajednice jugoslovenskih klubova u Kelnu, D Urošević iz Obrenovca je trideset godina bio čelnik slicne zajednice u Minhenu, a Mića Prokopić u Eslingenu. Među najstarijim klubovima u Nemačkoj su "Bratstvo i jedinstvo", osnovan u Hanoveru 1972. godine i KUD "Oro" formiran u Frankfurtu 1973. godine, koji i danas rad e. Najveći ugled u Nemačkoj javnosti svakako je imao JSKUD "Mladost" iz Stutgarta, koji je dugo godina vodio predsednik Ilija Malesević. U ovom gradu postojao je i RU "Novi Beograd", koji je predstavljao samo deo obrazovnog sistema Jugoslavije u Nemačkoj sa ukupno 418 nastavnika i profesora ("Danas", 1982). Krajem sedamdesetih godina, u Nemačkoj je bilo 95 jugoslovenskih klubova, a 1988. godine čak 394 sa 100.000 članova. Nijedan od njih nije u svom nazivu imao naznaku "srpski", mada su mu imena bila očigledno nacionalna "Hajduk Veljko", "Vuk Karadžić", "Nikola Tesla". Prema podacima RK SSRN Srbije iz 1988. godine, najviše srpskog zivlja u Nemačkoj bilo je u Hamburgu, Bremenu, Kilu, Libeku, Nirbergu, Stutgartu, Eslingenu, Ulmu, Frankfurtu, Diseldorfu, Minhenu, pa su srpske opštine Nis, Pirot, Paraćin, Trsten ik, Zemun,
46
Loznica, Bor, Cacak, Krusevac, Novi Beograd, Prokuplje i druge, uglavnom, sarađivale sa klubovima iz ovih Nemačkih mesta, kao što su, na primer, bili "Jedinstvo", "Mladost", "Domovina", "Metalac", "Sloga", "Sloboda". I fudbalski klub "Progres" iz Frankfurta, jedan od najstarijih u Evropi - osnovan 1969. godine, sarađivao je sa timovima u Otadžbini. Ovu ekipu, koja se i danas takmici u Nemačkoj trećoj ligi, vode aktivisti Zeljko Branković, Miloš Marinović, Rajko Tankosić, Cedo Branković, Il ija Vuksan i Slobodan Ilić. Sa svojih 20 parohija Srpska pravoslavna crkva je, takođe, u Nemačkoj davala svoj doprinos očuvanju srpskog nacionalnog identiteta među gostujućim radnicima. Ima sveštenika koji iskreno priznaju da Srbi i Crnogorci u dijaspori nisu redovni već uglavnom "Bozićni" vernici, pa to vazi i za naše ljude u ovoj katoličkoj i protestantskoj zemlji. Eparhijski centar se nalazi u manastiru Presvete Bogorodice u Himelstiru, gde stoluje vladika Konstantin. Eparhija izdaje dva lista "Parohijski glasnik" od 1970. u F rankfurtu i "Parohijski list" od 1980. godine u Minhenu. Parosi su Slobodan Miljević u Stutgartu, Dragoljub Jocić u Bilefeldu, Dragan Sekulić u Berlinu, Gradimir Milunović u Frankfurtu, Dobrivoje Đilerdzić u Diseldorfu, Stojan Barjaktarević u Dortmundu, Slobodan Milunović u Minhenu, Dušan Kulundzić u Nirnbergu, Jovan Marić u Osnabriku, Dušan Velicković u Hamburgu i Milan Pejić u Hanoveru, gde upravo treba da se gradi nova srpska crkva. Ovi poslanici pravoslavlja aktivno ucestvuju i u društvenom srpskom životu, preko Srpskog pravoslavnog društva u Ulmu, koje zastupa Tomislav Srdanović, i preko drugih ljudi u Minhenu, da se podigne i Srpski pravoslavni i kulturni centar u Perlahu. U samom manastiru Himelstiru osnovan je Nacionalni savez Srba u Nemačkoj, čiji je predsednik princ Tomislav Karađorđević, a članovi uprave su dr Milić Petrović iz Berlina, Mića Filipović iz Frankfurta, dr Prvoslav Marković i počasni predsednik vladika Lavrentije. U Nemačkoj su i sveštenici tzv. slobodne crkve vlad ika Damaskin, prota Toma Marković i prota Relja Racilj. Raspad SFRJ se i u Nemačkoj prvi put pokazao unutar sistema Jugoslovenske dopunske škole, a potom i šest Zajednica jugoslovenskih klubova, tako što su hrvatski i muslimanski nacionalnisti želeli da ih preuzmu u svoje ruke. Jugosloveni, odnosno Srbi i Crnogorci su se suprotstavili i stotinak tih klubova sačuvali, a sa njima i dopunsku nastavu, ali je i stvoreno još pedesetak novih srpskih društava i udruženja. Prema podacima diplomatsko konzularnih predstavništava (DKP) naše zemlje, početkom 1994. godine najviše naših građana u Nemačkoj bilo je u regionu Diseldorfa, oko 90.000, organozovanih u 35 klubova. Među njima je bilo najviše Srba, blizu 67.000. U Frankfurtu i siroj okolini živi oko 80.000 naših ljudi. Srbi su koncentrisani u ovom gradu, njih oko 15.000, ali i u Ofenbahu, gde ih ima oko 7.000. Pored ovih mesta, srpski radnici žive u većem broju u Kaselu - oko 5.000, Ludvigshafenu - oko 4.000, Sarbrikenu - oko 1.000 i u Hanau i Darmstatu približno po dve hiljade. U siroj okolini Frankfurta u pokrajini Hesen ima više od tridesetak naših klubova. Među najstarijim su "Vuk Karadžić" iz Frankfurta, čiji je je predsednik Stojan Bojanić, "Jadran" - Darmstat koji vodi Bogdan Topić, "Jedinstvo" Lange, čiji je lider bio D Stanković, "Jugoslavija" u Ofenbahu sa predsednikom Slobodanom Miletićem i "Oro" čiji je lider LJubisa Levajac. Srbi i Crnogorci iz Frankfurta su među prvima počeli da se udruzuju još 1971. godine sa svojim klubovima u Jugoslovenski centar. Osam godina kasnije taj savez je prerastao u Zajednicu udruženja jugoslovenskih građana sa četrdesetak opstih klubova i oko 100 sportskih klubova i sekcija. Za predsednika je izabran LJubisa Levajac, Cacanin, tadašnji radnik "Jugotursa". Ostali predsednici ove Zajednice, odnosno Centra su: Mirko Mladić iz Sarajeva, Bogdan Topić iz Broda i Mile Stefanović iz Paraćina. Među n ajaktivnijim u ovoj Zajednici treba pomenuti Branislava Pendića iz Cacka i Milana Sulića iz Kneževine. Kada je devedesetih godina došlo do raspada jugoslovenskih klubova, ova asocijacija se transformisala u Zajednicu srpskih i jugoslovenskih organizacija sa preko dvadeset klubova. Na njenom celu je, godinama poznat, Miodrag Stefanović, Paraćinac, sef smene u kompaniji "Meser Gliser". Frankfurt je kao centar srpske kolonije u pokrajini Hesen imao i brojne srpske patriotske i kulturne organizacije. Među njima značajno mesto pripada Udruženju prosvetnih radnika u Dopunskoj skoli, koje vodi Aleksandar Pavićević, dok je Jugoslovensku književnu radionicu predvodila LJiljana Vukić. Frankfurt je devedesetih godina postao i centar srpske štampe, jer su u njemu putem modema izdavane beogradske "Vecernje novosti", "Politika ekspres", "Ilustrovana politika" i "Tempo", dok je Dušan Vidaković sa sinom Aleksandrom pokrenuo dnevnik "Vesti" sa tiražom od tridesetak hiljada primeraka. Van ove srpske zajednice u Frankfurtu nasle su se, međutim, novije srpske organizacije kao što su Srpski kulturni forum, zatim Srpski humanitarni fond i Udruženje rojalista "Soko". Prvu su 1989. godine osnovali dr Prvoslav Marković i Milica Marković sa ciljem da štite srpsku kulturnu baštinu u matici i dijaspori, ali je posle raskola 1993. godine za novog predsednika izabran Dušan Petrović, poreklom iz UŽiča. Početkom 1994. godine dolazi do novog zaokreta i za predsednika se ponovo bira dr Marković. Dr ugu je formirao dr Mihailo Rundo, lekar koji je vodio humanitarnu organizaciju "Krajina Hilfe", koja je prerasla u fond. U rukovodstvu ove srpske humanitarne organizacije nalaze se danas inzenjer i hotelijer Miodrag Vidić, vlasnik bivšeg lista "Spona", zatim Aleksandar Đorđević, arhitekta, bankarski cinovnik i novinar iz Beograda, dok monarhiste vodi gospodin Milan Malenović. Frankfurt je bio mesto prvog okupljanja srpskih patriotskih snaga u leto 1993. godine, a potom i u zimu 1994. godine kada je tu odrzana osnivačka Skupština Saveza srpskih i jugoslovenskih organizacija u Nemačkoj. Inicijator za ovaj skup je bio Savez srpskih humanitarnih i kulturnih društava iz
47
Diseldorfa, čiji je predsednik dr Aleksandar Stamatović izabran za novog lidera ove svesrpske asocijacije u Nemačkoj. U Stutgartu je najaktivniji Savez srpskih udruženja, koji okuplja 67 naših klubova iz cele Nemačke, kako tvrdi njegov predsednik Mića Cvetković. Oba saveza su iskazala verbalno zelju za ujedinjenjem u jedan svesrpski savez u Nemačkoj. Vreme će pokazati da li rukovodstva ova dva saveza više cene srpsko jedinstvo ili svoje "funkcije". Mića Prokopić je čelnik Jugoslovenskog saveza u oblasti Baden Virtenberg, a Stevo Trakilović vodi Savez Srba u severnoj Nemačkoj. Devedesetih godina srpske radnike u Nemac koj je okupljalo pet saveza, pet zajednica i jedna asocijacija, ali je u njima bilo aktivno ukljuceno svega desetak odsto od oko 300.000 naših ljudi u ovoj zemlji. U Hajdelbergu, na primer, postoji Srpsko kulturno društvo "Ljuba Nenadović", koje vodi Zorica Beker, a u Forćajmu je Srpsko kulturno društvo "Dositej Obradović" na čelu sa Miodragom Milenkovićem. Udruženje Srba "Nemanja" u Bilefeldu vodi Radmila Ninić, a SKK "Petar Petrović Njegoš" predvodi Zivo Ploskar. U Berlinu postoji Srpsko- Nemačko dr ustvo "Vuk Karadžić- Braća Grim", čiji je prvi čovek dr Miloje Milićević. SKK "Vuk Karadžić" u Bonu vodi dr Vera Bojić. Minhen ima nekoliko velikih organizacija, među kojima se izdvajaju Srpski kulturni forum, Centralni odbor Srba, "Krajina", "Dobrotvor" i SKK "Sveti Sava". Njihovi aktivisti su Dušan Garenja, Mile Birac, Bora Đurković, Borislava Mihailović, Mile Stanković. Svi oni zajedno početkom devedesetih godina usli su u veliku akciju sakupljanja humanitarne pomoći za srpski narod u Otadzbi ni, pružajući mu podršku organizovanim demonstracijama u Bonu, Berlinu, Minhenu, tribinama u Frankfurtu, kao i protestima u Nemačkim medijima. Jedan od osnivača jugoslovenskih klubova početkom sedamdesetih godina bio je i beogradski inzenjer Đura Pavlović iz Stutgarta. Kako sam tvrdi formirao je osam klubova, među kojima su "Zagorje" iz Bitihejma i Klub Jugoslovena iz Karlsruea. Zaslužan je i za formiranje Udruženja jugoslovenskih muŽičara 1982. godine, na čijem celu je bio Dragan Mirković. Broj klubova koje je Đura Pavlović registrovao, čije je statute pisao i za čije se prostorije borio kod Nemačkih vlasti je mnogo veći. Dugo godina je ov aj Beograđanin bio zato zvanični predstavnik u regionalnim klubovima, a potom rukovodilac u Savezu zajednica jugoslovenskih klubova. Inzenjer Pavlović tvrdi da Srbi u Nemačkoj sedamdesetih i osamdesetih godina nisu želeli da imaju svoje nacionalne klubove, za razliku od Slovenaca, Hrvata, Makedonaca i Albanaca, kojima je SFRJ to i dozvolila. Prvi Srpski klub stvoren je tek 1988. godine, uporedo sa buđenjem nacionalne svesti u Srbiji, Bosni, Hrvatskoj i Crnoj Gori. Osnivač ovog kluba u Stutgartu bio je Dobrivoje Simić, inače, predsednik Društva "Sveti Sava" za negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1914. godine. Formiranje tog nacionalnog Srpskog kluba praćeno je bilo, međutim, burnim protestima hrvatske zajednice, pa i Generalnog konzulata SFRJ u pokrajini Baden Vitenberg. Tek potom su, početkom devedesetih godina nikli i klubovi "Nikola Tesla", "Sveti Sava", Srpski klub "Aleen", Srpski kulturni centar i Srpski klub "Drina". Ova dva poslednja su jednostavno izrasli iz nekadasnjeg jugoslovenskog kluba "Centar", odnosno jugoslovenskog kluba "Pionir". Do objedinavanja srpskih klubova i udruženja u jednu asocijaciju u južnoj Nemačkoj došlo je 1992. godine. Inicijativu za ujedinjenje dalo je Srpsko pravoslavno društvo iz Ulma, čiji je predsednik bio Dragan Avramović. U ovom gradu je i odrzana prva Skupština Saveza srpskih udruženja 14. decembr a 1992. godine na kojoj je bilo prisutno dvadeset delegata, a pristupnicu su potpisali predstavnici cetrnaest srpskih klubova i udruženja. Danas je ovaj savez, sa sedamdeset članica, najveći i najaktivniji u čitavoj Nemačkoj. Njegov predsednik je Mića Ćetković, inače zvanično poverenik vlade Republike Srpske u Nemačkoj. Da bi lakse funkcionisao Savez srpskih udruženja je formirao nekoliko radnih grupa, čiji je zadatak da sprovode u delo odluke predsednistva ove asocijacije. Centar za informativnu deblokadu, koji vode dr Dušan Gruden, dr Miodrag Kulić, dr Milan Dacić, na primer, zaduzen je za rad sa Nemačkim medijima. Koordinacioni odbor za humanitarnu pomoć, u kome se nalaze Đorđe Tomić, Jovo Stevanović, Đura Pavlović i Dušan Pokrajac, radi na organizaciji prikupljanja i dostave lekova, hrane i garderobe iz Nemačk e u srpske zemlje. Radnu grupu za skidanje sankcija vodi dr Zorica Kojić-Beker, a Radnu grupu za kulturu profesor Milorad Lajović, inače predsednik srpskog udruženja "Prosveta" iz Karlsruea. Ovaj savez ima širom Nemačke i više svojih operativnih biroa. Tako u Berlinu postoji Centar za privredu, koji vodi dr Milivoje Milićević. U Frankfurtu je Sud casti i arhiva, čiji je rukovodilac profesor Mile Stefanović, dok Centar za severnu Nemačku vodi profesor dr Dejan Ćorović, inače predsednik kluba "Vuk Kara dzić" iz Getingena. Humanitarne akcije Savez srpskih udruženja vodi preko više centara Srpskog humanitarnog fonda iz Frankfurta. Jedan od tih centara na severu vodi dr LJiljana Verner. U samom Berlinu danas ima oko 14.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla, koji su organizovani u devet klubova. Najpoznatiji od njih je klub "Vuk Karadžić - Braća Grim", osnovan 1990. godine. Svi ti klubovi su okupljeni oko Udruženja jugoslovenskih građana. Od 1992. godine berlinski Srbi imaju u okviru državnog radija i televizije svoj program šest puta mesečno po jedan sat. Ovaj program na Nemačkom jeziku uređuje Ljubomir Mitić, zvanični direktor Srpskog radija. Nevolje sa jugoslovenskim, ali ne i sa srpskim građanima u Nemačkoj, započele su osamdesetih godina, sa nemirima na Kosmetu. Zbog povećanog broja albanskih izbeglica i laznih "azilanata", Bon je prvo ishitreno
48
uveo vize za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene, a potom je potakao antisrpsku kampanju u Evropi. U zimu 1994. godine Nemačka je zapretila i proterivanjem čak dve stotine hiljada naših građana iz te zemlje, cime je zapravo izvršila politički pritisak na SR Jugoslaviju, ali i na sve one naše ljude, koji su, boreći se za bolje sutra, zapravo gradili tu bogatu evropsku zemlju. Savezna Republika Nemačka je i danas jedna od najznačajnijih imigracionih zemalja Evrope, u kojoj živi i radi i veliki broj Srba. Njen privredni potencijal je takav da će ona još dugo ostati vodeća evropska zemlja u kojoj živi najviše Srba. Postoji nekoliko kategorija naših ljudi u Nemačkoj: građani na radu i članovi njihovih porodica, naši ljudi koji su primili Nemačko državljanstvo, tražioci azila i izbeglice. Precizna Nemačka statistika je zabeležila da je 1990. godine u toj zemlji bilo 652.500 građana SFRJ. Procenjuje se da preko dve petine tog broja čine građani srpskog porekla. Tada su, dakle, jugoslovenski građani bili na drugom mestu po broju stranaca, posle Turaka. U taj broj nisu bili uračunati naši ljudi koji su primili Nemačko državljanstvo. Inače, od 1981. godine svake godine je naturalizovano oko 0,6% ukupnog broja naših građana koji su se u datoj godini nalazili u SR Nemačkoj. Prema tome, broj naturalizovanih građana bivše SFRJ bi mogao da iznosi oko 70.000 ljudi. Tokom 1991. godine, kada je počeo građanski rat u Hrvatskoj, u SR Nemačkoj je tražilo azil 74.854 lica (statistika ne daje njihovo poreklo); u 1992. godini broj tražilaca azila je dostigao cifru od 122.666. Među njima je 115.395 bilo iz Srbije, Crne Gore i Makedonija. U prva četiri meseca 1993. godine, u Nemačku je došlo još 34.298 azilanata, među kojima 26.731 lice iz Srbije, Crne Gore i Makedonije. Prema podacima Viskog komesarijata UN za izbeglice, do jula 1993. godine u Nemačku je došlo oko 350.000 lica iz bivše Jugoslavije, od kojih je 180.000 podnelo zahtev za azil. Austrija Jedan od najznačajnijih urbanih centara, s kraja XVII veka, kada se Srbi masovnije doseljavaju u Austriju, bio je i Bec. Takav značaj on ima i danas, a u njemu živi i radi blizu 50 hiljada naših ljudi. Prisustvo Srba u Becu evidentno je od ukidanja turske opsade 1683. godine. Do tada korisćeni kao profesionalni vojnici po obodima beckog carstva, Srbi su u Bec počeli da dolaze na skolovanje i na rad. Tokom sledeća dva veka, srpski duh je ostao trajno zabeležen u beckoj kulturi, preko pokretanja "Serbskih novina", podizanja prve Srpske pravoslavne crkve, "premijerom" liturgije Kornelija Stankovića i književnog stvaralastva Vuka Karadžića, Dimitrija Frusića, Petra Petrovića Njegoša, Branka Radicevića. Punih trideset godina becki Srbi su ulagali napore da dobiju od Dvora dozvolu za crkvu. Prvi i najvažniji korak načinjen je 1860. godine, kada je u carskom Becu osnovana prva Srpska pravoslavna crkvena opština. Saglasnost je dao Dvor, na molbu grupe uglednih Srba i patrijarha srpskog Josifa Rajačića. Formiranje prve crkvene opštine omogućilo je Srbima da se okupljaju oko pravoslavlja, ali i da se prebroje. Prvi popis stanovništva iz 1860. godine pokazao je da u Becu ima 500 stalno naseljenih i još hiljadu Srba na privremenom boravku. Osvećenje prve srpske crkve Sveti Sava bilo je 1893. godine u Becu, a svecanosti je prisustvovao i car Franjo Josif. Austrija je tradicionalno privlačila srpske umne glave, počev od Vuka Stefanovića Karadžića, preko kneza Miloša Obrenovića i čitave plejade ucenih ljudi. Veći priliv Srba u Austriju osetio se 1690. godine. Inače, austrijsko - turski ratovi u XVII veku, doprineli su razvijanju odnosa između Srba i Austrijanaca. Srbi su dobili privilegije naročito u političkoj samoupravi i verskom životu (o tome je bilo reči u prvom delu knjige) posle 1690. godine. Međutim, stanovništvo se dosta izmešalo. "Ugarski Srbi su na svom saboru u Temisvaru 1790. godine zahtevali za sebe teritorijalnu autonomiju i uspostavljanje posebne Kancelarije za njihove pošlove u Becu, ali se to nije ostvarilo; sačuvali su samo versku autonomiju (Enciklopedija Jugoslavije, t. 1, 1980). Jedan talas izbeglica u Austriju usledio je po ugušivanju srpskog ustanka 1813. godine, na čelu s Karađorđem. Godine 1836, postavljen je prvi austrijski konzul u Srbiji, ali je uprkos tome, Austrija često menjala politiku prema Srbiji. Postepeni razvoj srpskog društva i države doveo je do jacanja nacionalnog programa i njegovog sirenja i na spoljnom planu. Ilija Garasanin (1844), u Nacertaniju, izlaze program političko-ekonomskog oslobođenja Srbije od Austrije, nakon čega pitanje ujedinjenja Južnih Slovena dobija pravo građanstva. Tokom XIX veka, srpski studenti odlaze na skolovanje u Austriju, sticući znanja iz svih oblasti. Njihovo skolovanje u Austriji imalo je oDraža na privredne, kulturne i političke odnose između Srbije i Austrije. Dugo godina crkvenu opštinu je vodio Uroš Bandin, a crkvu Branko Tatarin i Krstan Knezević, dok u ostalim parohijama: Becu, Konstancu, Salcburgu, Lincu i Ensu službuju prote Drago Govedarica, Mile Mijić, Srboljub Đokić, Dragan Micić i Novo Lazić. Nazalost, svecanu proslavu stogodišnjice crkve Sveti Sava u Becu, kojoj je 1993. godine prisustvovao i patrijarh srpski gospodin Pavle, umanjilo je saznanje da se hram i dalje nalazi u posedu austrijskog kuratora.
49
Između dva svetska rata u Becu su se skolovali srpski intelektualci, i boravio niz jugoslovenskih komuništa, jer je Bec bio jedan od centara Kominterne. Do većih migracija iz Srbije i Crne Gore prema Austriji došlo je tek pojavom ratne i političke emigracije od 1945. do 1965. godine, i kasnije u vreme velike migracije radne snage iz SFRJ. Današnju srpsku koloniju u Becu, a i u čitavoj Austriji, čine upravo Jugosloveni iseljeni poslednjih trideset godina. Analize Saveznog miništarstva za nauku Austrije, kao i popis stanovništva iz 1981. godine, pokazale su da je 126.000 jugoslovenskih legalno prijavljenih radnika i članova njihovih porodica činilo 1,7% ukupnog stanovništva ove zemlje. Zajedno sa Turcima, Jugosloveni su bili tada najdominantnija grupa stranaca u Austriji, posebno ako se zna da je godišnje još sezdesetak hiljada naših ljudi radilo "na crno". Neki istraživači došli su do zakljucka da je 47,2% radnika došlo iz Srbije, a 1,6% iz Crne Gore. Iz BiH je bilo čak 31% radnika, među kojima je svaki treći bio Srbin. Otuda i zaključak da su, gotovo, sezdeset odsto jugoslovenskih "gastarbajtera" u Austriji 1983. godine činili Srbi i Crnogorci (Ostojić, 1987). Polovina njih živela je i radila u Becu, a ostatak u Donjoj i Gornjoj Austriji i Forarlbergu. reč je o muškarcima, poreklom sa sela, niske kvalifikacione strukture, uposlenim kao pomoćni radnici u građevinarstvu, industriji i komunalnim službama, starih, u proseku, 37,5 godina života. Danas su to pedesetogodišnjaci. Krajem 1992. godine u Austriji se našlo i oko 60.000 tražilaca azila, uglavnom iz bivše jugoslovenske republike Bosne i Hercegovine, među njima i dosta Srba. Kapital desetak hiljada uspešnih Srba austrijske banke su procenile na tri milijarde dolara. Oko hiljadu naših ljudi vlasnici su velikih firmi i kompanija. Privrednu saradnju Jugoslaviji već su i nudili Petar Ivanović, Snezana Halmer, Boris Manojlović, Vojislav Milojević i Ilija Nikolić. Mozda je to bio i razlog da se Srbima, Crnogorcima i Jugoslovenima, kao i ostalim strancima ponudi austrijsko državljanstvo po ceni od 24.000 silinga. Austrijsko državljanstvo i pasoše uzelo je 20.000 srpskih "gostujuc hih radnika" ("Vecernje novosti", 1989). Austrijski zakonski propisi poznaju redovnu i izuzetnu naturalizaciju. U oba slučaja stranac mora sam podneti zahtev za prijem u državljanstvo i pri tome ispuniti i predviđene uslove. Za redovnu naturalizaciju uslovi su sledeći: a) da je reč o punoletnom licu koje najmanje deset godina neprekidno boravi u Austriji i ima dozvolu stalnog boravka; b) da poseduje novcana sredstva dovoljna za život; v) da ima dobro vladanje, što podrazumeva da nije osuđivan, niti da se protiv njega vodi postupak za krivicno d elo za koje mu se može izreći kazna od najmanje šest meseci zatvora, da nije u pritvoru, da se iz njegovog dotadašnjeg ponasanja opravdano može zaključiti da je naklonjen Austriji i da neće ugrozavati javni red i mir i interese zemlje, i da se sa stranom državom ne nalazi u takvom odnosu koji je nespojiv s austrijskim državljanstvom; g) da je dobio otpust iz ranijeg državljanstva ili podneo verodostojne dokaze o tome da je zahtev podnet, a da je otpust moguć po vazećim propisima države čiji je državljan in. U slučaju izuzetne naturalizacije, koja se primenjuje u odnosu na strance za koje postoji mišljenje nadleznih organa da će prijemom u austrijsko državljanstvo doprineti interesima zemlje na planu privrede, nauke, kulture, sporta ili druge oblasti, zahteva se samo ispunjenje uslova pod d) navedenog za redovnu naturalizaciju. U austrijskim prilikama, kao većinski deo stranaca - Srbi i Crnogorci su udarili temelje kulturnom i društvenom obrazovanju jugoslovenskih građana početkom sedamdesetih godina. Tada je, naime, u Becu otvoren Jugoslovenski klub "Jedinstvo" čiji su osnivači bili Zorica Brzak, Bratoljub Ćuk, Milojko Milovanović i Blasko Papić. Iste, 1970, godine formiran je i Jugoslovenski klub "Požarevac". Osnivač je bio Dragoslav Milivojević sa grupom zemljaka iz istočne Srbije, dok je Milorad Stepanović u klubu "Macv a" počeo da okuplja svoje Sapcane. Krajem sedamdesetih godina u Austriji je pod koordinačijom SSRNJ funkcionisalo dvadeset i šest sportskih, kulturnih i društvenih jugoslovenskih klubova, čiji je broj sredinom osamdesetih narastao čak na 127. Sem Slovenaca, ni Srbi, ni Crnogorci, ni Hrvati, nisu imali pravo na svoj nacionalni klub. naši ljudi su, međutim, iznalazili načine da sačuvaju svoj nacionalni identitet. Nislija Miroljub- MIša Dimitrijević je usred Beca osnovao "Ju teatar" sa, uglavnom, srpskim poz orisnim repertoarom. A RU "Novi Beograd" je u svojoj srednjoj skoli opismenio i iskolovao oko 15.000 ljudi. Istovremeno, Kulturno- umetničko društvo davalo je godišnje po dvadesetak koncerata srpske narodne muzike širom Austrije. Direktori ove ugledne srpske škole bili su dugo Obrad Susa i Momcilo Mirković. Punih deset godina austrijski Srbi su imali i svoj radio- program u Becu. Austrijanci su ga ugasili i dali ga Hrvatima ("Politika", 1992). Prema austrijskoj statistici, u oktobru 1993. godine u toj zemlji je bilo zaposleno 127.513 građana SR Jugoslavije. Iako statistika ne daje etnički sastav ovih ljudi, procenjuje se da je većina ovih građana upravo srpske nacionalne pripadnosti. Treba reći i to da Srbi čine najbrojniju grupaciju stranaca u Austriji. Oko 45.000 građana SR Jugoslavije ima status sezonskih radnika. Ukidanje srpskog radio- casa u Becu 1992. bila je samo najava poostrenih mera Austrije prema srpskim radnicima i građanima. Prvog jula 1992. godine uvedene su vize za građane SR Jugoslavije, ali i za srpske radnike s neurednim dozvolama za rad i boravak. Vrlo brzo došlo je i do zatvaranja računa Jugoslovena u
50
Austriji, pa su mnogi povratnici ostali bez svojih penzija, dok je srpskim biznismenima pretila opasnost da ostanu bez svoje imovine. Kada je u 1993. godini Austrija odlučila da građanima zemalja Evropske unije automatski izdaje vize, dobar deo becke javnosti, a i zastupnici stranih radnika, okrivili su je da deli strance na ljude prve i ljude druge klase. Pojedini ogorceni Srbi videli su sebe već i kao ljude treće klase. Na becku političku i medijsku pristrasnost prema Hrvatima, Srbi su odgovorili kontraakčijom. Od bivših jugoslovenskih klubova uspeli su da spasu većinu i da stvore Savez klubova u Austriji. U njemu je u početku bilo dvadeset i osam klubova, a predvodio ih je Bratislav Ćuk. Tokom 1993. godine, međutim, kada je na čelo Saveza klubova u Austriji došao Radišav Zivaljević iz Decana, broj članica se povećao čak na osamdeset. Decembra 1993. u Becu je formiran i Koordinacioni odbor i izabran predsednik Stojan Timicić, sa zadatkom da sinhronizuje pošlove četrdesetak klubova u glavnom gradu Austrije. Za rukovodioce pododbora za humanitarne pošlove izabrana je Snezana Halmer, za prosvetno- kulturne pošlove Verica Nikolić, za sportske Bozin Sudec, za Klub privrednika Dušan Petrović, a za Informativni centar Petar Trisić. Te godine pojavio se i prvi srpski gastarbajterski list "Nase novine", koji je uređivao beogradski novinar i dopisnik Dusko Sekulić. Kruna ovih nacionalnih aktivnosti bile su velike demonstrac ije u centru Beca protiv sankcija uvedenih prema srpskom narodu. U proleće 1994. godine u Austriji je formirana Inicijativna grupa sa ciljem da preispita mogućnosti osnivanja jedinstvene srpske organizacije. Predsednik ove grupe je Milan Skorić, diplomirani pravnik iz Beca. Inače, austrijski Srbi su tokom 1993. i 1994. godine ostali bez ijednog svog glasila. Naime, posle višemesečnog izlazenja ugasen je list "Nase novine" koji je izlazio u Becu. U međuvremenu, najsvezije vesti iz Otadžbine naši ljudi mogli su da cuju u Austriji samo preko Informativnog telefona, čiji je vlasnik Dragan Petrović. Ovaj agilni urednik, međutim, odlučio je da tokom leta 1994. godine otvori i srpski radio u Becu. Među mnogobrojnim humanitarnim srpskim organizacijama u Austriji svojim kontinuiranim radom izdvaja se Srpsko- austrijsko kulturno - humanitarno udruženje "Humanitas". Njegov predsednik je Snezana StankovićHalmer. Zahvaljujući Austrijancima, a i austrijskim Srbima ovo udruženje je samo tokom 1994. godine u srpske zemlje dovezlo 300 tona pomoći. U planu je da se tokom godine u Becu otvori jedan humanitarni srpski centar, kako bi "Humanitas", a i druge organizacije, profesionalno nastavile rad na humanit arnoj pomoći srpskim zemljama. Francuska Srbi su još od XIII veka bili vezani za Francusku. Naime, 1245. godine srpski kralj Uroš I oženio je rođaku francuskog kralja, princezu Jelenu Anzujsku, zenu vrlo obrazovanu i izuzetno cenjenu kod svojih savremenika koja je i kod Srba uživala dobar glas. Njena postojbina je privlačila mnoge ljude iz Dubrovnika i drugih mesta, među njima i Srbe, kao na primer, M. Getaldića i R. Boškovića. U Parizu je neko vreme boravio i srpski književnik Dositej Obradović (1784). Treba, međutim, naglasiti da su putevi mnogih naših iseljenika u prekomorske zemlje vodili upravo preko Francuske, ali se i zavrsavali u Francuskoj. To je, najčešće, bio slučaj s Dalmatincima i Crnogorcima, počev od 1775. godine, čije je odredište bila Luizijana ("francuska Amerika"). Prvi snazniji talas emigracije sa jugoslovenskih teritorija ka Francuskoj zbio se upravo u Napoleonovo vreme (Ekmecić, 1985). U stvari, general Marmon je u zapadnim delovima bivše Jugoslavije mobilisao oko 50.000 vojnih obveznika, najviše Hrvata i Slovenaca, ali bilo je i Srba. Oni koji su učestvovali u Napoleonovim vojnim pohodima, početkom XIX veka, a bilo je više od 20 nacija, i preživeli te pohode, više se nisu vraćali u stari kraj, već su u novoj domovini zasnovali porodice. Tako je u Francuskoj ost alo "udomljeno", tj. "demobilisano" oko 12.000 Iliraca, među kojima je bilo ne samo obicnih vojnika nego i generala (Ekmecić, 1985). U to vreme, u Srbiji i Crnoj Gori ocit je uticaj Francuske. Među prvim crnogorskim stipendistima u Francuskoj nalazio se knjaz Nikola (1858). Zatim, Bozo Petrović, Stanko Radonjić i Niko Matanović. Isto tako, kralj Petar I Karađorđević je bio na skolovanju u Francuskoj (od 1862), u koledzu Sent - Bart u Parizu, a potom u Vojnoj akademiji u Mecu, koju je završio 1867. godine. Petar Karađorđević je učestvovao i u francusko- pruskom ratu 1870. godine, kada je odlikovan Krstom viteza Legije casti. Na skolovanju u Francuskoj je bio i Milan Obrenović. On je, nakon ubistva Mihaila Obrenovića u Kosutnjaku, prekinuo skolovanje i vratio se u Beograd, gde je izabran za kneza 2. juna 1868. godine. Francuska u devetoj deceniji prošlog veka belezi snazan privredni prosperitet, dok je u Nemačkoj bila ekonomska kriza. Zbog toga se ljudi, koji ostaju u Nemačkoj bez posla, sele u Francusku. Već 1882. godine, u Francuskoj je registrovana nova veća grupa doseljenika sa naših prostora. Nikola Tesla se 1882. godine zaposlio u Edisonovoj kontinentalnoj kompaniji, upravo u Parizu, gde je izradio prvi model svog indukcionog motora. Taj rad je, u stvari, bio povod za njegov odlazak u Njujork 1884. godine. Godine 1898. osnovano je prvo Jugoslovensko radničko društvo u Parizu (Ekmecić, 1985). Kako se pored radnika u Francuskoj nalazio i jedan broj mlađih ljudi na skolovanju, to je 1900. godine u Parizu osnovano Udruženje srpskih studenata, pod nazivom "Zora". Francusko zakonodavstvo je pružalo mogućnost
51
organizovanja stranaca. Naime, još 1886. godine sankcionisana su prava stranaca u pogledu otvaranja skola namenjenih njima, a 1901. godine donet je zakon koji se odnosi na osnivanje društava stranaca (Ekmecić, 1985). Iseljavanje Srba u Francusku je, najpre, počelo pod uticajem industrijalizacije, a zatim zbog ratova, pre svega, balkanskih 1912. godine. Zbog toga su veze sa Francuskom postajale su sve cvrsće. Za vreme Prvog svetskog rata, u Francuskoj je našlo utočište mnogo srpskih izbeglica, osobito srpske omladine. U periodu između 1915. i 1918. godine u Francuskoj se na skolovanju nalazilo između 5- 6.000 srpskih ucenika u preko 150 skola. U maju 1916. godine u mestu Zosije formiran je Srpski univerzitetski batalj on, u kome je bilo 300 ucenika gimnazije i studenata, od kojih je 150 upravo polozilo ispit zrelosti sa odlicnim uspehom. Tada se procenjivalo da je u Francuskoj oko 20 hiljada srpskih iseljenika i isto toliko ratnih izbeglica svih uzrasta. U to vreme je delovalo i 15 udruženja različitih programa - od radničkih, crkvenih, potpornih do niza studenstskih, đackih i drugih. Srpska zajednica u Francuskoj izdavala je preko 20 listova (Ekmecić, 1985). Za drugu generaciju srpskih iseljenika u Francuskoj izlazio je mesečni časopis na francuskom, namenjen omladini, pod nazivom "La Patrie Serbe". Samo u periodu 1914- 1916. godine u Fr ancuskoj je štampano preko 1.000 brosura, publikacija i knjiga. Nakon završetka Prvog svetskog rata, useljavanje u Francusku se nastavilo. To je, pored ostalog, nametala potreba za obnovom porusene zemlje i nedostatak radne snage prouzrokovan gubitkom velikog broja ljudi u ratu: oko 1,400.000 poginulih i umrlih i oko 3 miliona ranjenih. Francuska je širom otvorila vrata Srbima, osobito posle 1922. godine. Tridesetih godina u Francuskoj već živi preko 60 hiljada ljudi iz bivše Jugoslavije (Ekmecić, 1985). Od toga je veliki broj bio ukljucen u rad cetr-desetak društava i klubova, a izdavali su i svoje listove (tridesetak) na jezicima jugoslovenskih naroda. Srbi su radili u industriji, modnim kućama, radnjama, restoranima, bakalskim, berberskim, krznarskim, obućarskim i drugim radnjama i preduzećima. Bilo je, razume se, i istaknutih ljudi iz oblasti kulture -slikari, pesnici, književnici koji su dali značajan doprinos proširenju saradnje između Srbije i Francuske i u toj oblasti. U tom periodu je zaključen i prvi Ugovor između Jugoslavije i Francuske kojim je regulis an položaj radne snage koja je dolazila iz Kraljevine Jugoslavije, u smislu njenog izjednacenja sa francuskim radnicima, kako po primanjima tako i u pogledu socijalne zaštite. Pariz je za naše migrante predstavljao centar svih zbivanja, a posebno političkih. Preko Pariza su dobrovoljci iz naše zemlje odlazili u španski građanski rat, u tom gradu se prikupljala materijalna pomoć za Španiju, Pariz je prihvatio ranjenike iz Španije i, kasnije, nakon završetka rata u Španiji internacionalne borce koji su ratovali na strani republikanaca. Međutim, pred fasizmom koji je nadolazio, u Francuskoj se smanjio broj iseljenika. Dabome, jedan broj naših ljudi je ostao i za vreme Drugog svet skog rata u Francuskoj i njih oko 1.500 borili su se na strani pokreta otpora. Marko Celebonović, slikar, bio je komandant pokreta otpora na jugu Francuske. Vlajko Begović bio je komesar južne zone, inzenjer Ljubomir Ilić bio je komandant svih stranih snaga u pokretu otpora; proizveden je u čin generala. Ljubomir Ilić je jedini general francuske vojske koji nije bio Francuz (Ekmecić, 1985). Po završetku Drugog svetskog rata, Francuska je u prvo vreme pružala utočište samo izbeglicama. Do 1964. godine, procenjuje se da je u ovu zemlju primljeno oko 179.000 izbeglih lica. Među njima je bilo približno 14.000 iz Jugoslavije (Ekmecić, 1985). Većinu su činili Srbi ratni emigranti i izbegli iz SFRJ. Od početka šezdesetih godina Francuska privlači, iz godine u godinu, sve veći broj stranih radnika. Među njima je znatan broj iz naše zemlje. To je, pored ostalog, bio razlog za zaključivanje sporazu ma o zapošljavanju naših radnika u toj zemlji. Francuska je bila prva zemlja s kojom je Jugoslavija zaključila takav sporazum 25. januara 1965. Od tada pa do 1973, godine, kada i ova zemlja obustavlja prijem nove radne snage, u Francusku je dolazilo, u proseku, 10.000 Jugoslovena, odnosno Srba, godišnje. Broj građana tadašnje Jugoslavije koji je živeo u Francuskoj dostigao je gotovo 100.000 (Ekmecić, 1985). Zaključak da je najveći broj bio Srba izveden je na osnovu tradicionalno dobrih veza i prijateljsk ih odnosa između dva naroda i u miru i u ratovima, iz statističkih pokazatelja koji slede, a odnose se na 1981. godinu. "U 78 školskih punktova organizovana je dopunska nastava za jugoslovensku decu. Na srpskohrvatskom jeziku 3.627 polaznika, na makedonskom 149, na albanskom 102 i slovenackom 35 polaznika." Prema republickoj pripadnosti sastav dece je bio sledeći: iz Srbije 57,7%, iz Hrvatske 11,1%, iz BiH 9,8%, iz Makedonije 6,8%, iz Vojvodine 4%, sa Kosova 2,5%, Crne Gore 2,5% i Slovenije 1,5% (Ekmecić, 1985). Razume se, to se ne poklapa s nacionalnom strukturom zato što znatan broj Srba ima i iz drugih republika. Tako j e učešće srpske dece u ukupnom broju polaznika veće od dve trećine. Srbi su početkom šezdesetih godina odlazili na rad u Francusku prvo pojedinacno, a od 1965. kada je zaključen Ugovor o zapošljavanju sa Jugoslavijom, masovno preko Nacionalnog biroa za imigraciju. Kako tvrdi sociolog Jadranka Cacić bili su to u 80% slučajeva mladi ljudi, stari do 35 godina i to polukvalifikovani muškarci. Većina njih se zaposljavala u metalurgiji i prerađivackoj industriji - 30,6%, pa građevinarstvu i javnim radovima - 24,3% i poljoprivredi i domaćinskim pošlovima - po 8%.
52
Podaci INSEE govore da je 1975. godine u Francuskoj na radu bilo 70.280 jugoslovenskih radnika. Njihova koncentracija je bila najgusća u pariskoj oblasti - 48.351. Najveći broj jugoslovenskih migranata bili su Srbi čak 70% i Crnogorci - 5,4%. Dva su osnovna razloga koji su opredelili srpske migrante da krenu na rad u Francusku. Prvi, što je Francuska više od što godina imala prijateljske političke i diplomatske odnose sa Srbijom; drugi, što je srpska emigracija relativno kasno krenula u svet i što se se zdesetih i sedamdesetih godina, zbog stagnacije u poljoprivredi, na migraciju u tuđinu odlučilo srpsko seosko stanovništvo. Zato su Srbi i doživljavali Francusku kao svoju drugu domovinu, a Pariz kao "najveći srpski grad" u Evropi, pa i na svetu. Prema najnovijim procenama, u Francuskoj živi oko 75.000 građana SR Jugoslavije. Oko četiri petine otpada na Srbe. Tom broju treba dodati i one koji su primili francusko državljanstvo, čiji broj nije mali. Jadranka Cacić tvrdi da se čak 27% u odnosu na ukupan broj naših migranata naturalizovalo. Treba reći i to da je Francuska od početka devedesetih poostrila uslove za dobijanje ulaznih viza građanima SR Jugoslavije, što je usporilo imigraciju u tu zemlju. Nasuprot činjenici da su srpski "gastarbajteri" bili polukvalifikovani mladi ljudi sa sela, stajao je i podatak da je Pariz istovremeno bio "meka srpske duhovnosti, ineligencije i umetnosti". Prva srpska crkva i crkveno-školska opština u glavnom gradu Francuske utemeljeni su još 1947. godine. Pravoslavna služba je, doduše, održavana u jednoj protestantskoj zgradi, koja je otkupljena i preimenovana u hram Svetog Save. Njegov paroh je bio Slobodan Radojčić, a opštinski čelnik bio je Gradimir Rockomanović. Parohijani izdaju pravoslavni list i dele ga besplatno u tri hiljade primeraka. Crkveno-školska opština Sveta Petka, pri ruskoj pravoslavnoj crkvi u Monzeronu, vodi akciju za osnivanje srpske pravoslavne eparhije. U pariskoj koloniji već decenijama deluju ugledni srpski slikari Petar Omčikus, Bata Mihajlović, Dado Đurić, Vlada Veličković, Ljuba Popović, Miloš Šobajić, Gordana Nikolić, Snet Aroman i mnogi drugi. Tu su svoja najveća filmska priznanja dobijali i režiser Aleksandar Petrović i glumica Olivera Katarina. Pariz je osamdesetih godina bio "centar i srpske nauke", jer se u njemu nalazilo sedište Međunarodnog udruženja jugoslovenskih naučnika. Njega su vodili Srbi, profesor neurofiziolog dr Sima Mraović, predsednik, dr Miroslav Radman, genetičar, Dragoslav Mitrović, pravnik, Darko Ivanović, farmaceut. Inteligencija se okupljala i oko časopisa "Seobe", koji je uređivao Nikola Milenković, radnik iz "Renoa", ali i oko RFI programa na srpsko-hrvatskom, koji je vodio Stanko Cerović. Urednik časopisa "Dijalog" Marina Glamočak i direktor Bogoljub Kocović su, takođe, oko sebe okupili plejadu mladih intelektualaca. Na literarnom planu Pariz je bio utočište mnogih srpskih velikana, od Crnjanskog preko Kiša do Danojlića. Pa, ipak, i u toj zemlji, i srpski radnici, i srpski intelektualci su punih sedamdeset godina tretirani ponajviše kao Jugosloveni. Bila je to posledica političkog uticaja KPJ pre i SKJ posle rata, koja je preko SSRNJ imala presudnu ulogu u organizovanju društvenog i kulturnog života jugoslovenskih, odnosno srpskih doseljenika u Francuskoj. Početkom 1977. godine u Francuskoj su bila samo 22 jugoslovenska kluba, a već 1983. godine ih je bilo čak 112. U adresaru SSRNJ iz 1988. godine, od 99 jugoslovenskih klubova u zemlji u kojoj su srpski radnici i intelektualci činili većinu od 70%, ni jedan klub nije imao srpsko ime. Ali je zato bilo pet klubova "J. B. Tito", još pet "25. maj", još pet "E. Kardelj" i još sedam slovenačkih društava. I njihovi osnivači i rukovodioci su najčešće bili Srbi: Lazar Jovičić, Miodrag Živković, Milorad Zečević, Milorad Janjetović, Živorad Janković, Stanko Glišić, Miladin Ivanović, Zoran Jakšić i Vladislav Ćupić. Međutim, predsednik pariske zajednice jugoslovenskih klubova nije bio Srbin, kao ni glavni urednik "gastarbajterskog" lista "Zajedno". Prvi srpski klubovi i udruženja, izuzev onih emigrantskih, počeli su da niču u Francuskoj tek s povratkom državnosti Srbiji u SFRJ krajem 1988. godine. Tako je Radul Radovanović, uoči obeležavanja šest vekova od Kosovske bitke u Parizu osnovao Udruženje francuskih građana srpskog porekla. Naredne godine, Zoran Radovanović je sa grupom srpskih patriota u Parizu, takođe, formirao Udruženje Srba u Francuskoj. Bili su to prvi koraci ka objedinjavanju Srba u ovoj zemlji i zaštiti njihovog nacionalnog identiteta, ali i bogate srpske baštine u Francuskoj. Raspad SFRJ i secesija Hrvatske i Slovenije ubrzali su i otcepljenje, pa i gašenje dela jugoslovenskih klubova, čiji je broj 1991. godine spao na sedamdesetak. Na čelu tadašnjeg Saveza jugoslovenskih klubova bio je Rade Palija, a pojedine klubove "Jugoslavija", "Bratstvo - jedinstvo", "25. maj" vodili su Milan Jakovljević, Pantelija Gajić, Milić Kovijanić. Polovina tih bivših klubova je, doduše, već uzela srpska imena, ali su mnoga tek i osnovana: udruženje Krajišnika "Dinara", Kulturno-humaniratno udruženje Srba, Srpski klub "Krajina" i Srpsko udruženje Sveti Sava. I nagla promena francuskog zvaničnog stava prema Srbiji i Srbima nametnula je potrebu srpskim, starim, emigrantskim i novim, migrantskim klubovima i udruženjima da se ujedinjuju i zajednički štite svoje nacionalne interese na tlu Francuske tokom 1992. godine. Takav pokušaj, podstaknut predstavnicima srpske vlade, učinjen je u tri navrata. Na prvom sastanku oko osnivanja jednog Koordinacionog odbora srpskih klubova, bilo je samo dvadesetak, a na trećem 45 delegata. Tada je dogovoreno da se formira i Srpski informativni centar u Parizu, a i jedna organizacija Srba u Francuskoj. Jula 1992. godine kod francuskog suda je registrovana i time i promovisana Svesrpska zajednica u Francuskoj. Njena osnovna nacela bila su: srpski narod neće dozvoliti da bude stranac na svojoj rođenoj zemlji, Srbi koji žive u inostranstvu treba da imaju sva
53
prava kao Srbi u Otadžbini; Srbi u inostranstvu neće ostati ravnodušni prema patnjama srpskog naroda; Srbi preko Zajednice treba da šire ugled srpskog naroda i srpskog imena. Za prvog predsednika ove srpske asocijacije izabran je Miloš Blažević, koji je ujedno bio i glavni urednik lista "Glas Srba", zvaničnog organa Svesrpske zajednice u Francuskoj. Posle iznenadne smrti Miloša Blaževića, za novog predsednika Svesrpske zajednice u Francuskoj izabran je Ivan Janković. Pored ove srpske asocijacije formirana je i Srpska zajednica za južnu Francusku, koju predvodi Živorad Dimitrijević, kao i Zajednica Srba u Parizu, na čelu sa Ljubomirom Peškirovićem, kao i Pokret za solidarnost ko ji vodi dr Sima Mraović. Svesrpska zajednica u Francuskoj je u 1993. godini organizovala velike demonstracije "Za istinu o Srbima" na pariskom Trgu Republike, na kojima je učestvovalo oko 10.000 ljudi. Uputila je zvanično pismo Fransoa Miteranu s predlogom za ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji, poslala je i 26.000 letaka "Za istinu" i "Francuska manipuliše Srbima" i podnela tužbu protiv "lekara sveta" zbog blaćenja srpskog naroda. Tu tužbu je ispred Zajednice Srba u Parizu potpisao Ljubomir Peškirović, dok je početkom 1994. godine tužbu protiv izdavačke kuće "Atje" zbog neistina o Srbima u udžbeniku istorije podneo SANU i advokat Vladimir Vukadinović. Ovakvo jačanje srpske kolonije u Francuskoj izazvalo je, međutim, oštru reakciju pariske policije, koja je u više navrata, na osnovu odluke vlade, zabranila skupove francuskih Srba u Strazburu i Parizu. Time se pokazalo da i samoj Francuskoj ne odgovara ujedinjavanje i jačanje srpskih klubova i udruženja i okupljanje, gotovo, 80.000 Srba i Crnogoraca u Francuskoj, jer oni vrlo lako mogu da postanu neugodan politički faktor. Srbi u Francuskoj su, prema tome, pokazali izuzetnu aktivnost u odbrani srpskih nacionalnih interesa, osobito pošto je nastala jugoslovenska kriza, kada je medijski rat protiv njihove zemlje matice uzeo maha. Oni su digli svoj glas pre nego što je u Srbiji bilo šta učinjeno na zauzimanju međunarodnog medijskog prostora. "Ni u zemlji nije shvaćena presudna važnost medijskog rata od čijeg ishoda danas zavise i diplomatski, i politički, pa i vojnički rat" (Nedeljković, 1994). Zbog toga, ugledni profesor Dragan Nedeljković, ponavljajući to na brojnim nastupima koje je imao od 1990. do kraja 1993. godine, predlaže intenzivniji rad na inostranom medijskom polju. U Francuskoj, veli on, potrebna su bar dva informativna punkta: jedan u Parizu, drugi u Strazburu. Jer, "Jugoslovenski kulturni centar u Parizu nikad nije proširen ili reorganizovan u Kulturno informativni centar". Ako bi, prema profesoru Nedeljkoviću, u Parizu postojao jak jugoslovenski, odnosno srpski informativni centar, makar i neformalan, on bi bio "oslonac i rasadnik za naše dejstvovanje u Strazburu, sedištu evropskih ustanova, a zračio bi, nesumnjivo, i u Brislu i Luksemburgu", ističe prof. Nedeljković. On smatra da bi u Parizu bilo lako sastaviti ekipu istaknutih znalaca i aktivista, koji su spremni da rade bez naknade. Po njemu su na zavidnom intelektualnom nivou dr Boško Bojović, Komnen Bećirović, Kosta Hristić, Milena Noković i Vladimir Dimitrijević. U Strazburu se pominju brojni srpski aktivisti koji su se od 1991. godine stavili u službu svoga naroda, ali najčešće lektor Nenad Krstić i doktor Nešković. Kao i njihovi preci tako i sad, jedan broj Srba u Francuskoj traži načine da nacionalno opstanu, da se ne utope. Ima i takvih koji su prispeli na Zapad već otuđeni: i od nacije i sopstvene istorije, i od Crkve, nepripremljeni za plodnu akulturaciju. S obzirom na duhovno širomaštvo, oni nisu mogli ni svoje vrednosti nuditi niti strane vrednosti primiti. Zbog toga, Srbi u Francuskoj pokusavaju, najpre, da srede sopstveno duhovno stanje, da definišu svoju nacionalnu svest i time otklone haos, vraćajući se "nepomućenoj samosvesti koju su imali Njegoš i Vuk, Branko i Zmaj, Pupin i Tesla" (Nedeljković, 1994). To je bio i osnovni smisao osnivanja Zadužbine Srba "Nikola Tesla" u Francuskoj, čija je svrha da podržava, materijalno i moralno, našu skolu i srpsku kulturu u dijaspori. Pariska srpska zajednica okuplja danas četrdeset i tri kluba i udruženja iz glavnog grada Francuske. Predsednik ove organizacije je Aleksandar Marković. U samom Parizu postoji i nekoliko humanitarnih srpskih organizacija. Najveća i najaktivnija među njima je "Evropa", koja ima oko dve stotine članova Srba i tridesetak francuskih aktivista. Ovu organizaciju vodi Slavoljub Pavićević. Tokom zime 1994. godine "Evropa" je najviše radila na prikupljanju hrane, a sada radi na sakupljanju odeće, u cemu se pos ebno ističu kao humanisti Mirjana Snajder i Radunka Milovanović. Izuzetnu humanitarnu aktivnost ima i organizacija "Franco -Bonduas", na čijem čelu je Milan Jakovljević. Humanitarnim radom se bave i društva "Zemun" i "Beograd", ali ona još nisu postala članovi Pariske srpske zajednice. Od srpskih umetnika veliku humanost iskazala je slikarka Sofija Ćuk. Zbog nedostatka tržišta, ali i velikih troškova proizvodnje tokom godine u Parizu su se ugasila dva srpska lista. "Naše novine" je vodio Miki Cirkovski, a "Glas Srba" pokojni Miloš Blazević. U međuvremenu, došlo je do proširivanja srpskog radio-programa, tako da danas u glavnom gradu Francuske rade četiri srpske redakcije. Srpski radio "Domovina" osnovan je još 1992. godine i emituje svoj program svakog dana od 12 do 14 sati. Njegov glavni urednik je D Maksimović. Radio stanicu "Studio 93" otvorio je Slavoljub Avramović tako što je nasledio redakciju radija "Jugo - medij". Ovaj srpski program emituje se danas svakog jutra od sedam do osam sati. Muzicki radio program "101" uređuje Goran Trivić. Stanica je otvorena januara 1994. godine i emituje program samo nedeljom od 15 do 16 sati. Najstariju radio stanicu "Solej", koja postoji od 1982. godine, vodi
54
Risto Tanov iz Makedonije. Vlasnici ove stanice su Alzirci, ali oni na njoj već godinama, petkom i subotom popodne, od 15 do 17 sati, emituju program na srpskom jeziku. Švajcarska Srbi su u Švajcarsku došli u tri veća talasa: između dva rata, posle Drugog svetskog rata i od sredine šezdesetih godina naovamo. Zato u njoj ima i srpskih iseljenika, ali i gostujućih radnika, i intelektualaca, koji su dolazili pojedinacno, ali u značajnom broju. Prvi da se skoluju, a drugi da rade u Švajcarskoj. Profesor teologije, A. Simić je doktorirao u Bernu, a bivši srpski premijer Nikola Pasić je bio svojevremeno jedan od najboljih Švajcarskih studenata. Dr Đorđe Pavlović, dr Jovan Đorđevi ć, dr Bogdan Tajsić, dr Đorđe Ilić i dr Dragoslav Popović kao lekari i stomatolozi došli su da rade, ali i da preko Udruženja jugoslovenskih lekara i stomatologa u Švajcarskoj koje je imalo stotinak srpskih članova, pomažu svoj narod. Dr Dragoslav Popović je predsednik ove strukovne asocijacije koja danas pomaze izbeglice i Srbe na ratom zahvaćenom području. Razlozi ovako velikog poverenja Srba u Švajcarsku su bili više od što godina stari privredni, kulturni, diplomatski i politički odnosi Srbije i Crne Gore sa Švajcarskom. Srpski teolozi su još od vremena Nikolaja Velimirovića odlazili na postdiplomske studije Starokatoličkog univerziteta u Bernu. Doktorat sa tog Univerziteta je dobio i vladika Šumadijski Sava, a i protojerej Drasko Z. Todorović, koji je pre tridesetak godina pomogao osnivanje crkveno-školske opštine Sveta Trojica u Cirihu. On je danas paro h istočno Švajcarski, a paroh u Bernu i zapadno - Švajcarski je otac Milutin Nikolić. Crkveno - školska opština u Cirihu ima svoj nadaleko poznati crkveni hor, zatim Crkveno - školski dom u kome se nalazi kapela Svete Petke. Na Đurđevdanski uranak, koji saziva otac Drasko, dođe i do sedam hiljada srpskih radnika sa članovima porodica. Tu u Cirihu je i crkvena biblioteka "Katarina Jovanović", jedna od najvećih u srpskoj dijaspori. Njen književni fond je formiran još 1952. godine i danas ima preko 10. 000 našlova. Biblioteka je ime dobila po Katarini Jovanović, ćerki čuvenog fotografa Anastasa Jovanovića i humanisti iz Prvog svetskog rata, koja je umrla 1954. godine u Cirihu. Sledeći tu tradiciju, ova pravoslavna opština u Cirihu ima svoju socijalnu službu, Fond za uzajamnu pomoć i dopunsku skolu za srpske osnovce. U ovim teskim godinama po srpski narod ciriska parohija je bila centar okupljanja i zbrinjavanja srpskih izbeglica i stradalnika. Krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina jugoslovenski radnici su bili najbrojniji među "gastarbajterima" i sezoncima u Švajcarskoj. Prema podacima Generalnog konzulata SFRJ iz 1989. godine, u ovoj zemlji bilo je gotovo 150.000 naših ljudi, uglavnom Srba i još četrdesetak hiljada sezonaca iz Jugoslavije. Inače, prema podacima OECD-a, građani SFRJ su u 1990. godini bili, po broju (140.700), na drugom mestu u Švajcarskoj, posle Italijana (378.700). Njih 84.400 je imalo "stalnu" ili godišnju radnu dozvolu, dok je 44.500 bilo sa dozvolom za sezonski rad. Samo u Cirihu živelo je i radilo tridesetak hiljada Srba i Crnogoraca. Da bi opstali u Švajcarskoj, jugoslovenski radnici su morali da imaju dozvolu za stalni rad i boravak (viza C), dozvolu za jednogodišnji boravak i rad (viza B) ili dozvolu za sezonski rad (viza A). Te radne vize su se izdavale u ambasadi Švajcarske u Beogradu. Za to je bila dovoljna garancija ili poziv pošlodavca nasim građanima na rad. I pre nego što su uvedene turisticke i poslovne vize za Srbe (1991), Švajcarske vlasti su Siptarima s a Kosmeta i iz Makedonije masovno odobravale sezonski status, malo zbog niske cene njihove nadnice, ali i zbog prećutne političke podrške albanskim nacionalistima. Sa takvom praksom je nastavljeno i 1993. godine, pa su Srbi, Crnogorci i Jugosloveni i u tom slučaju diskriminisani u odnosu na svoje sugrađane Siptare, kojima su Švajcarske vlasti davale uveliko i politički azil ("Vecernje novosti", 1989). Građani SFRJ na radu i boravku u Švajcarskoj bili su 1988. godine organizovani u 73 kluba i udruženja. To samoorganizovanje je obavljeno pod pokroviteljstvom SK SSRNJ tako da su Hrvati, Slovenci i Albanci imali svoje nacionalne i zavicajne klubove, a Srbi i Crnogorci ne jer su bili svrstani pod kapu jugoslovenstva. čak je zvanično srpskim, a potom i jugoslovenskim diplomatama bilo zabranjeno da sarađuju sa tim klubovima i udruženjima, pa se dogođalo da pojedini konzuli zbog krsenja ove zabrane budu i pro terani iz ove zemlje. A D Stepanović, aktivista Zajednice klubova Jugoslovena je, na prijavu pojedinih siptarskih nacionalista, hapšen, osuđen kao spijun SFRJ i proteran iz Švajcarske. Interesantno je da su među proteranim bili najčešće srpski doplomatski kadrovi ("Ekonomska politika", 1988). Veće probleme sa Švajcarskim vlastima nisu imala jedino udruženja srpske emigracije, koja su ovde imala ogranke SKK "Sveti Sava", Srpske narodne odbrane i Četničkog pokreta. Doajen srpske ratne emigracije u Švajcarskoj je Mile Bozić, koji je bio 1966. godine utemeljivac Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava". U njemu je svojevremeno predavanja držao dr Slobodan Drašković i mnogi drugi viđeni emigranti. Bozić je 1970. godine pomagao i formiranje Srpskog četničkog pokreta, koji se desetak godina kasnije ujedinio sa SKK "Sveti Sava". Danas taj srpski pokret ima oko 500 članova razvrstanih u jedanaest odbora širom Švajcarske. U SKK "Sveti Sava" pisac dr Lazo Kostić napisao je većinu od sedamdesetak knjiga posvećenih srpskom i balkanskom pitanju. Danas zbog izuzetnih patriotskih aktivnosti ovom pokretu sve više prilaze i Srbi mlađih generacija.
55
Vrlo značajno mesto u očuvanju srpske kulture i tradicije ima i Srpski kulturni klub u Suru. To je ogranak Društva za čuvanje spomenika i negovanje tradicije oslobodilackih ratova 1912 - 1918. godine iz Beograda. Dr Đorđe Ilić je u Arauu osnovao srpsko društvo "Tamo daleko" sa ciljem, takođe, da pomogne Otadžbini u očuvanju istorijskih srpskih spomenika. Profesor književnosti Rada Kondić je sredinom 1993. godine u Cirihu osnovala Jugoslovensku biblioteku "Koreni" sa sedam hiljada knjiga, takođe, u ci lju jaceg povezivanja srpskih radnika i članova njihovih porodica sa Otadžbinom preko kulturne saradnje dijaspore i matice. Pored Ciriha, Berna, Ženeve i Lozane kao industrijskih i administrativnih centara Švajcarskih kantona, srpski doseljenici su živeli i radili i u Bazelu, Arauu, Suru, Ruti, Vilu, Zofingenu i drugim mestima. Njihovo masovnije okupljanje oko jugoslovenskih klubova započelo je tek početkom sedamdesetih godina, kada su zvanično u SSRNJ registrovane 22 takve organizacije. Mnoge od njih, poput kluba "Mladost" iz Araua, iznikle su zapravo iz fudbalskih i šahovskih klubova oko kojih je srpska muška radna snaga i počela prvo da se okuplja. Osnivači "Mladosti" su bili MIša Krsmanović i Milan Dabetić, koji su sa kasnijim predsednikom Milanom Arsenijevićem okupili oko sebe niz srpskih fudbalskih "gastarbajtera". Kada je početkom devedesetih godina došlo do raspada 90 jugoslovenskih klubova, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni pravoslavne vere sačuvali su za sebe dvadesetak. Desetak u Cirihu i okolini, pet u Bernu i pet u ostalim mestima. Ovog puta, međutim, ti klubovi su dobili prava srpska imena: "Karađorđe", "Vuk Karadžić", "Sveti Sava", "Sveti Arhanđel Gavrilo" i Udruženje "Nikola Tesla". Prvi sastanak za ujedinjenje klubova "Nikola Tesla" u srpsko udruženje odrzan je 30. novembra 1991. godine u Cugu. Tada je formiran i Glavni odbor u koji su ušla po tri člana iz svakog kluba, a u Predsednistvo su izabrani Slobodan Tomaš, predsednik, Vaso Lukić, potpredsednik, Mirko Šućur, sekretar i Milan Jurošević, blagajnik. Interesantno je da su ti ogranci otvarani u jesen 1991. godine jedan za drugim. Srpsko udruženje "Nikola Tesla" u mestu Bad Ragac promovisano je 23. septembra 1991. godine i ima 25 0 članova, a njegov prvi predsednik je bio dr Đorđije Cvjetković, a potpredsednik Dragomir Dejanović. Nedelju dana kasnije udruženje je osnovano i u Usteru. Za predsednika je izabran Neđo Dželatović. A u Kofingenu inicijativa je data još 27. septembra, ali je udruženje zvanično registrovano sredinom oktobra 1991. godine. Njegovi čelnici su Radislav Lazić, predsednik i Tihomir Marković, potpredsednik, a članstvo broji oko 150 ljudi. Ogranak "Nikola Tesla" u Lucernu ima 280 članova. Na čelu su Mirko Šećur, predsednik i Ratko Galić, potpredsednik. Najaktivniji ogranak je u Cirihu, koji je počeo sa radom još maja 1991. godine na inicijativu Vase Lukića. U njemu je oko 300 članova, među kojima je grupa ljudi formirala i klub Srpske demokratske stranke. Kasnije je SDS umnogome ojačala svoje članstvo, baš zahvaljujući stvaranju Srpskog udruženja "Nikola Tesla". Teško je nabrojati sve aktivnosti ovog srpskog društva, koje su bile namenjene prikupljanju humanitarne pomoći za poštradali srpski narod u krajinama i Otadžbini. Samo ogranak u Cirihu sakupio je u jednoj akciji oko 100.000 franaka, dok su pojedinci kao Slavko Milovanović i Milan JUrošević prikupili 20.000, odnosno 17.000 Švajcarskih franaka. Članovi udruženja iz Kofingena su poslali tri tone deterdzenta, a ogranak iz Cuga 30.121 franak. Iz Bad Rajca je u više navrata za Bosnu, Hercegovinu, Krajine i Srb iju, otišla pomoć u robi i novcu od po 50.000, 60.000 i 150.000 franaka. Značajnu sumu na zabavama u Cugu, Kofingenu i Hagendornu dali su Zelimir Petrović, Ratko Galić, Milomir Vukelić, Radivoje Brajković, Ranko Kiklić, Dragomir Marković, Đorđe Đokić, Ljubo Zvonar, LJiljana Micić, Goran Neštorović, Zdravko Galić, Krstan Gajić, Momcilo Račić, kao i mnogi drugi Švajcarski Srbi. U međuvremenu u Švajcarskoj su osnovani i Srpsko kulturno-humanitarno društvo "Milan Tepić" u Bernu i Srpsko kulturno društvo "Njegoš" u Badenu, koji su se sa još dvadesetak klubova pridruzili svesrpskom saboru u Cirihu sredinom januara 1992. godine. Na ovom kongresu dve stotine delegata Švajcarskih Srba jednoglasno su izabrali i formirali Savez Srba, kao i Srpski kulturno-informativni centar u Lozani. Mesec dana kasnije, na saboru je usvojen i Statut Saveza Srba Švajcarske i izabrano izvrsno telo od dese t članova. Za predsednika je proglašen ing. Slobodan Pecelj. Osmog februara 1992. godine ovaj Savez Srba je organizovao masovne demonstracije u Cirihu na kojima je bilo više hiljada članova svih tridesetak organizacija u Švajcarskoj. Tu je minutom ćutanja odata pocast palim srpskim borcima u Bosni, Hrvatskoj, Sloveniji, Hercegovini i Krajinama. Glavni govornik je bio Mijat Zagorac iz Cuga, koji je apelovao na savest zapadnih država da umesto rata pomažu mir. Srbi su u Švajcarskoj prisutni već trideset godina. Inače, sa produžavanjem boravka stranaca u ovoj zemlji podstice se njihova integracija i stvaraju povoljni uslovi za naturalizaciju. U poslednje dve decenije povećava se i broj naturalizovanih stranaca u Švajcarskoj, kao i onih koji sticu Švajcarsko državljanstvo ili im se ono priznaje. Zakonom iz 1984. uređeno je tako da sva deca čije su majke Svajcarkinje automatski postaju Švajcarski državljani. Prema Švajcarskim propisima, jedan od načina sticanja d rzavljanstva je i naturalizacija. Za sticanje Švajcarskog državljanstva naturalizačijom potrebno je da se ispune sledeći uslovi: da lice samo podnese zahtev, da ima stalno boraviste u Švajcarskoj ukupno 12 godina, od čega pet neposredno pre podnošenja zahteva (vreme provedeno u Švajcarskoj između 10. i 20. godine života ili u braku sa Švajcarskim
56
državljaninom računa se dvostruko), i, najzad, lice mora preduzeti sve da dobije otpust ili da se odrekne državljanstva koje je ranije imalo. Srbi i Crnogorci su nasledili i Jugoslovensku dopunsku skolu sa stotinak odeljenja i dve hiljade đaka, koju posle povlacenja sredstava Švajcarskih vlasti, moraju sami da finansiraju. Zbivanja u SR Jugoslaviji, zatim činjenica da je Ženeva, odnosno Švajcarska jedan od centara svetske diplomatije, nametnuli su potrebu srpskim doseljenicima da formiraju i nove organizacije. Svetska srpska zajednica, sa sedištem u Ženevi, počela je sa radom još 1989. godine. Njen generalni sekretar je dr MIša Milošević. Srpsk o kulturno društvo u Cirihu i njegov "Bilten" vode dr Đorđe Ilić i Branko Milenković. Pojava novih klubova i obnavljanje rada starih doveli su do njihovog objedinjavanja u Savez srpskih udruženja u Švajcarskoj 1993. godine, koji vodi Miloje Manojlović. U srpskoj koloniji nikli su vremenom i odbori političkih stranaka, tako da u Švajcarskoj danas postoje aktivni ogranci SPO, SDS, SK PJ i Četničkog pokreta. I kada je trebalo pred Švajcarskim i međunarodnim organizacijama podići srpski glas protiv sankc ija, medijske i političke diskriminacije, većina ovih organizacija se aktivno uključila u mnoge patriotske akcije. Srbi su svoje demonstracije organizovali tokom 1993. i 1994. godine i u Bernu, i u Ženevi, i u Cirihu. Na taj način, Srbi i Crnogorci su želeli da pokazu da nisu ni samo sezonski, a ni samo gostujući građani Švajcarske, ali ni narod drugoga reda. Mada tretirani isključivo kao Jugosloveni, Švajcarski Srbi su tek krajem osamdesetih godina snaznije počeli da ispoljavaju svoje srpstvo, kao na primer kroz pripreme za obeležavanje 600-godišnjice Kosovske bitke. Mnogi od njih, posebno oni imućniji, su se 1988. godine bez razmisljanja uključili u akciju Zajam za preporod Srbije. Zabeleženo je, na primer, da je Miodrag Kuzmanović iz Ciriha uplatio 100.000 franaka, a da je jedan anonimni Srbin iz Ciriha dao koliko svi Švajcarski Srbi zajedno - 700.000 fran aka. U to vreme, takođe, direktno svoju privrednu saradnju Srbiji nudili su i ugledni biznismeni Dušan Grbić, Cedomir Pesić, Miroslav Lazarević, Vojislav - Vojko Santrac i Miodrag Sisković, cime su, ujedno, potvrđivali i svoj srpski patriotizam. Srbi entuzijaste, najčešće, nisu veliki znalci propagande i plasiranja činjenica iz svoje zemlje matice na zapadnoevropski medijski prostor. Ipak, među njima ima i takvih Srba koji to znaju i umeju. Najbolji primer je izdavač iz Lozane, Vladimir Dimitrijević, koji objavljuje veoma dobre knjige i brosure. Uz Dimitrijevića je, u Švajcarskoj takođe, krug umnih ljudi, okupljenih u Srpskom institutu u Lozani, kao što je mladi Slobodan Despot (Nedeljković, 1994). Prvi klubovi koji su organizovanije počeli da okupljaju jugoslovenske radnike i članove njihovih porodica nikli su krajem šezdesetih godina u Cirihu i Bazelu. A već 1970. godine, na primer, u Krauzlingenu je formiran i jugoslovenski klub "Monte", koji je posle raspada SFRJ dobio ime "Beograd". Miloš Mrazovac iz Petrinje je njegov današnji predsednik. I klub "Mladost" iz Araua je jedan od starijih u Švajcarskoj. Nastao je pre sedamnaest godina. Osnivač mu je Milan Smitran, kasnije lider jugoslovenske zajednice. Klub je preziveo transformaciju i danas ima čak 400 članova koje vodi predsednik Ratko Vuković. Pored humanitarnih, kulturnih i informativnih aktivnosti "Mladost" radi na zbližavanju Srba u Švajcarskoj s Armenima. Klub ima dva fudbalska tima, Aktiv zena sa četrdesetak aktivista, kao i dopunsku skolu "Vuk Karadžić", čiji je rukovodilac Milan Debe tić. Ime velikog srpskog prosvetitelja nosi i klub u Cugu, čiji je čelnik Nikola Janjić. U okolini Sent Galena postoji osam srpskih klubova. Najaktivniji je klub "Nikola Pasić", koji vodi Veljko Moravac, dok je u Badenu najpoznatije srpsko kulturno-umetničko društvo "Kolo". Osnovano je još 1981. godine na inicijativu srpskih radnika, među kojima se posebno isticao Bosko Lopušina. On je danas počasni predsednik ovog društva. KUD "Kolo" ima pedesetak članova, svoj orkestar i samo u toku 1993. godine izvel o je dvadeset osam predstava u Švajcarskoj i širom Evrope. Mada u glavnom gradu Švajcarske nema mnogo Srba, u Bernu od 1992. godine radi Srpski kulturni klub "Milan Tepić" sa 180 članova ali bez svojih prostorija. Predsednik Nenad Petrović, poreklom sa Pala, svoje članstvo okuplja u jednoj kafani. Sekretar kluba je, takođe, Srbin iz Bosne, Milenko Đurić iz okoline Tuzle. U ovom klubu iz Berna radi uspešno i karatišta Zeljko Marković, koji je sa svojom ekipom već osvajao sampionat Švajcarske i Evrope. Jedan od većih klubova je i Srpsko društvo "Car Lazar" iz Adolfa sa oko dve stotine članova. Prvi čovek mu je Rade Milovanović iz Lopara na Majevici. Ovaj klub je postao poznat u Švajcarskoj među Srbima posebno 1993. godine, kada je preko advokata tuzio asocijaciju Lekari sveta iz Pariza zbog klevetanja srpskog naroda. Koliko su Srbi u Švajcarskoj zeljni druzenja i okupljanja, govori i činjenica da se u Safhauzenu, na primer, naši ljudi okupljaju u jednoj baraci koja je preuređena u klub. Sa sedam stoti na Jugoslovena koji rade u obliznjoj fabrici satova, mesto Safhauzen je najveće srpsko selo u Švajcarskoj. Tako tvrdi Dobrila Gajić-Glišić u svojoj knjizi Srbi u Švajcarskoj (1994), koja je štampana u Cirihu. I prve srpske asocijacije počele su, takođe, da nicu početkom devedesetih godina. Novembra 1991. godine u Dubendorfu, opština Cirih, formirano je Srpsko kulturno društvo, sa ciljem da objedini srpsku koloniju u ovom gradu i njegovoj okolini. Inicijator je bio Slobodan Pecelj, iskusni aktivista, fud balski veteran i humanitarac. Ovaj Srbin iz Mostara je decenijama osnivao klubove Jugoslovena po Švajcarskoj. Pisao im je statute, registrovao ih i prepustao izabranim
57
predsednicima i upravnim odborima. Najblizi Peceljeci saradnici u ovoj asocijaciji danas su Branislav Milenković, urednik Biltena, Milojka Vranić, slikar, Milovan Veselinović, pesnik i Ranko Novković, referent za humanitarna pitanja. Predsednikova supruga Snezana Pecelj je, takođe, aktivista u ovom društvu. Pored humanitarnih aktivnosti, Srpsko kulturno društvo se posebno isticalo u organizovanju književnih veceri o Crnjanskom i Andriću, kao i izlozbe o genocidu i skulptura Rada Cvetkovića, poznatog vajara u Švajcarskoj. Prvo srpsko humanitarno društvo za Švajcarsku formirala je grupa humanitaraca tokom 1992. godine. Za predsednika je izabran Rajko Kapor, dok su se u upravnom odboru našli dr Jovan Đorđević i dr Zoran Marković. Na sakupljanju pomoći za Otadžbinu aktivno deluje i Kolo srpskih sestara iz Cuga, u kome se ističu predsednica Keka Stuk i članovi Dušanka Antonijević, Milena Blagojević, Dragica Bradić i Mira Vesić. Svoj doprinos kao humanitarac posebno daje i Nada Todorović iz Noenhofa, poznatija kao srpsk a Majka Tereza. Aktivna je i Dobrotvorna fondacija pravoslavnih hrišćana, koju vode predsednik Drasko Todorović i sekretar Ranko Perisić. I najveća krovna organizacija Srpski kulturni savez u Švajcarskoj formirana je 1992. godine na predlog više klubova i društava. Na izbornoj skupštini celna funkcija u ovoj srpskoj asocijaciji poverena je Slobodanu Stojanoviću, inače, predsedniku kulba "Dositej Obradović" u Herisauu. Ovaj Jagodinac godinama je bio aktivista u mnogim klubovima širom Švajcarske. Njegovi potpredsednici su dr Sava Vukanović i dr Petar Makragić. U okviru saveza je izvršena i podela resora, tako da na humanitarnim pitanjima rade Sonja Pavik i dr Jovan Đorđević, na informativnim dr Dragoslav Popović, dok sekretarske pošlove vodi ing. Rajko Pavlović. U upravnom odboru ovog saveza posebno je aktivan Tihomir Ranković, čelnik kluba "Karađorđe" iz Sursena, koji je inicirao saradnju Švajcarskih Srba sa grčkom kolonijom. Srpski kulturni savez nije registrovan kao politička organizacija, jer takva aktivnost strancima u Švajcarskoj nije ni dozvoljena. Zadatak ove asocijacije je da štiti prava i interese Srba u Švajcarskoj. U svojim aktivnostima savez sarađuje sa ostalim asocijacijama, društvima i klubovima Švajcarskih Srba, ali i sa prijateljima iz Grčke, Rusije i same Švajcarske. Tokom 1994. godine, na primer, vođene su akcije "Za otadžbinu u proleće" i organizovane humanitarne priredbe. Poslovni Srbi imaju, isto tako, svoju asocijaciju - Udruženje privrednika koje je novembra 1993. godine izraslo iz Udruženja ugostitelja u Cirihu (Gajić-Glišić, 1994). Prvi čovek ove asocijacije je Nedeljko Trivić, vlasnik restorana "Blume" iz Virenlosa. Aktivni članovi udruženja su i Zoran Petrović i Ranko Aćimović iz Berna, Slavko Spasojević i Žika Perovanović iz Ciriha. Uspešni srpski biznismeni iz Švajcarske pomagali su i pomažu srpsku privredu. Zemlje Beneluksa Iako u manjem broju, Srbi su našli utočište i u zemljama Beneluksa - naročito u Belgiji i Holandiji. Geneza njihovog dolaska u ove zemlje pokazuje da se prvi značajniji talas javlja upravo dvadesetih godina ovog veka, a drugi u prvoj polovini šezdesetih i u sedamdesetim godinama. Belgija Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla pristizali su u Belgiju kao ratni emigranti i kao radni migranti. Kada je iz Kraljevine SHS 1925. godine u Evropu krenuo veći talas ekonomskih migranata, jedan broj žitelja Like, Bosne, Dalmacije, Srbije i Crne Gore, uputio se i u zemlje Beneluksa. U statistici predratne Jugoslavije zabeleženo je da je tada Belgija imala oko 6.000 jugoslovenskih radnika. Polovina njih radila je na prostoru između Ejsdena i Harlema. Najveća jugoslovenska kolonija u Belgiji dva desetih godina bila je u Srevingu, provincija Lijez, jer su tu oko basena uglja bile koncentrisane mnoge fabrike. Među nasim doseljenicima, najviše je bilo Slovenaca, a potom Srba. Prema jednoj belgijskoj proceni 1932. godine, u državama Beneluksa, kada je migracija završena, bilo je čak 12.000 Jugoslovena (Kolar-Dimitrijević, 1987). Veliki broj srpskih iseljenika u Belgiji, između dva rata, bio je nacionalno i politički neaktivan, jer je verovao u brzi povratak u Otadžbinu. Do njihove politizacije dolazi između 1930. i 1934. godine, kada iz SAD, zbog ekonomske krize, a potom iz Nemačke zbog fasizma i Jugoslavije zbog diktature, dolazi veliki broj pripadnika naprednih snaga. U jednom izveštaju Generalnog konzulata Kraljevine Jugoslavije zapisano je da je u generalnom stajku rudara 1933. godine učestvovalo čak 20.000 Jugoslovena. Najvi se zasluga za to imala je KPJ, koja je delovala u Belgiji pod nazivom Savez revolucionarnih radnika i seljaka iz Jugoslavije i izdavala svoj list "Glas iseljenika". U to predratno vreme u Belgiji su još štampani i "Bilten jugoslovenskih radnika", "Borbeni radnik" i "Iseljenik" u Brislu, a u Srevingu "Mali list" i potom "Sloga radnika i seljaka" u glavnom gradu. Pod njihovim uticajem u španski građanski rat otisao je 191, uglavnom, srpski rudar iz Belgije. Kada je izbio Drugi svetski rat, mnogi od njih su p ostali i članovi belgijskog Pokreta otpora. U migracionom talasu posle 1945. godine došlo je, prema podacima Ambasade SFRJ, 2.000 srpskih emigranata. Drugi talas šezdesetih i sedamdesetih godina preselio je u Belgiju još oko 3.000 srpskih radnika.
58
Kako je, međutim, Belgija 1974. godine zatvorila svoje granice za radnu snagu, to se vremenom priliv migranata smanjivao. Statistički podaci iz 1989. godine pokazuju da je tada bilo u Belgiji ukupno 5.537 građana SFRJ. Procenjuje se da je oko 80% poreklom iz Srbije i Crne Gore. Mnogi od njih su, u međuvremenu, uzeli belgijsko državljanstvo, neki su se vratili u Otadžbinu, a stariji emigranti su umrli, tako da se procenjuje da u ovoj zemlji danas ima najmanje 3.000 naših ljudi. O njihovoj duhovnosti i veri brine prota Velizar Rakić iz parohije Sveti Sava u Brislu i Klub Srpske pravoslavne crkve, a o društvenom i kulturnom životu Zajednica Srba koju predvodi dr Đorđe Jovanović. Krajem sedamdesetih godina u Belgiji su radnici iz SFRJ imali sedam jugoslovenskih klubova, a krajem osamdesetih već trinaest. Sada, u vreme treće Jugoslavije, postoje samo tri: dva srpska i jedan jugoslovenski "Veljko Vlahović", čiji je rukovodilac Miroljub Rasić. U belgijskom javnom životu, pored o vih Srba, visoko mesto imaju i trgovac Zivko Cvetković, farmaceut Sasa Krasovac, slikarka Sanja Camilović i biznismen Milutin Savić. Holandija Prvi srpski doseljenici u Holandiju stigli su pred izbijanje Prvog svetskog rata, a novi već 1925. godine, kada je u Holandiji bilo ukupno 4.000 Jugoslovena. Većina se naselila u južne rudarske krajeve. Iza Drugog svetskog rata, posebno šezdesetih godina stigla je druga veća grupa Jugoslovena, koju je sedamdesetih uvećao talas privrednih zastupnika iz SFRJ. Među njima polovina je bila srpskog porekla. Srbi su uglavnom koncentrisani u Roterdamu i Amsterdamu. Krajem osamdesetih godina jugoslovensku koloniju su činila dvadeset i dva kluba. Danas ih ima osamnaest, ali je većina pasivna u svom radu. Srpska zajednica je, međutim, aktivna ponajviše na medijskom planu. U Tilburgu je osnovan Srpski informativni centar, čiji je utemeljivac profesor Jovan Grbić. U Roterdamu je pokrenut "Nezavisni srpski glasnik", koji je osnovalo Srpsko prijateljsko društvo. Obe ove organizacije udruzene su u Fondaciju istine o Srbiji, koja vodi medijsku bitku sa holandskim redakcijam a, ali i javno protestuje i zahteva ukidanje sankcija prema SR Jugoslaviji. Na humanitarnom planu Srpska zajednica, zajedno sa protom Dojcilom Vlajkovićem iz parohije Sveti Nikola u Amsterdamu, okuplja na stotine srpskih aktivista, među kojima se ističu dr Dušan Vasiljević, stomatolog iz Frideburga, saradnik Fondacije "Decije srce" i Desimir Jasarević, sa suprugom Inge iz društva "Pomoć za Bosnu" iz Enkhauzena. Kao razvijena industrijsko-poljoprivredna zemlja, Holandija je tradicionalno imala potrebe za stranom radnom snagom. Istina, broj Srba u ovoj zemlji nikada nije bio tako veliki, ali nije ni za potcenjivanje. Poslednjih dvadesetak godina, holandska statistika je pokazivala da se broj građana SFRJ kretao oko 13.500. Međutim, najnoviji holandski (SOPEMI) izveštaj, rađen za OECD, pokazuje da taj broj veći. To je, očigledno, rezultat dosta brojne imigracije u 1992. i 1993. godini, kao i priliva jednog broja azilanata. Prema pomenutom izveštaju, u januaru 1993. godine u Holandiji je bilo 21.569 lica rođenih u bivšoj Jugoslaviji, od kojih je 5.556 lica "holandske nacionalnosti", a 15.531 lice nacionalnosti zemlje u kojoj su rođeni. Holandska statistika još uvek tretira naše ljude kao strance iz bivše Jugoslavije. Neto migracija iz bivše SFRJ, u poslednjih deset godina, izgledala je ovako: 1985. bilo je 72, a 1992. čak 4.770. Pored imigracije građana bivše SFRJ, u Holandiju su u poslednje dve godine došli i azilanti. Njihov broj se povećao od 580 u 1990. na 2.733 u 1991. godini, odnosno na 4.768 u 1992. godini. U prvoj polovini 1993. godine samo iz SR Jugoslavije u Holandiji su tražila azil 2.023 lica. Podaci za 1992. i za prvu polov inu 1993. godine odnose se na azilante samo iz SR Jugoslavije. Nije poznata njihova nacionalna struktura, ali se veruje da se većina ne odnosi na Srbe. Otkako je počeo građanski rat na prostorima bivše Jugoslavije, naglo se povećao broj naturalizovanih Jugoslovena u Holandiji. Broj lica rođenih u bivšoj Jugoslaviji, sa stalnim boravkom u Holandiji, koja su dobila državljanstvo, povećao se, od 120 u 1983. na 1.060 u 1992. godini. Među njima je bilo i dosta Srba i Crnogoraca. Porast naturalizacije građana bivše SFRJ u 1992. godini je rezultat, pored nacionalnih konflikata u zemlji porekla, i uvođenja dvojnog državljanstva. Inače, prema holandskom Zako nu o državljanstvu iz 1985. zene i muškarci uživaju jednak tretman. Deca Holanđanki koje su udate za strance postaju Holanđani po rođenju. Luksemburg Srbi i Crnogorci su dolazili u Luksemburg još od početka ovog veka, ali ne u velikom broju. Ova mala zemlja, naime, nije imala snaznu industriju koja bi privukla naše ekonomske migrante. Procene pokazuju da u Luksemburgu živi oko 2.000 Srba i Crnogoraca. Međutim, statistički podaci samo za 1989. godinu, beleze da je tada nešto preko hiljadu građana SFRJ radilo u Luksemburgu. Iako malobrojni, oni su dosta aktivni u svom delovanju. Kada je reč o zaštiti srpskih nacionalnih interesa, u Luksemburgu se ističe mladi i već uticajni biznismen Aleksandar Radović. Jugosloveni su decenijama u Luksemburgu imali samo dva kluba:
59
"Jugoslavija" i "Domovina". Treći je bio slovenacki "Sneznik". Ovaj prvi vodi i danas Đorđe Petrović, dok su se ova dva "otcepila". Nordijske zemlje Švedska Prema podacima Saveta Evrope, objavljenim 1991. godine, u ovoj zemlji je bilo 41.053 građana SFRJ. Pored njih, u Švedskoj je živelo i preko 20.000 lica poreklom iz bivše Jugoslavije koja su primila švedsko državljanstvo. Prema švedskom zakonu o državljanstvu, uslovi za naturalizaciju su sledeći: a) da je lice punoletno; b) da je lično podnelo zahtev za naturalizaciju; v) da ima domicil u Švedskoj poslednjih pet godina i u trenutku podnošenja zahteva; g) da je karakterno pouzdano. Pored ove redovne postoji i tzv. izuzetna naturalizacija, i to: a) kada je reč o bračnom drugu švedskog državljanina; b) kada postoji poseban interes Švedske da jedno lice postane njegov državljanin; v) u drugim posebnim slučajevima (Švedski odbor za imigraciju razmatra svaki od ovih slučajeva i donosi odluku o opravdanosti naturalizacije, bilo da je reč o redovnoj ili izuzetnoj). Švedski zakonodavac ne zahteva potvrdu o otpustu iz ranijeg državljanstva, ali traži odobrenje vlade čije državljanstvo ima lice koje prijemom u državlja nstvo Švedske ne gubi svoje dotadašnje državljanstvo. Kada su se Srbi i Crnogorci, zaposleni u Švedskoj, početkom devedesetih godina našli, kao i mnogi naši ljudi u zemljama Zapadne Evrope, pred dilemom srpstvo ili jugoslovenstvo, odlučili su se za kompromis. Rezultat tog dogovora bilo je formiranje Svesrpskog-jugoslovenskog saveza i preimenovanje "Jugoslovenskog lista" u "Naš list". To je samo jedan od znakova kompaktnosti srpskih gostujućih radnika u Švedskoj. Jer, oni su se devedesetih godina u ovoj zemlji suočili sa antisrpskom kampanjom u švedskim medijima i administraciji, ali i sa albanskim, hrvatskim i muslimanskim nacionalistima. Prema podacima Doseljeničkog saveta, u Švedskoj je početkom devedesetih godina živelo 70.000 Jugoslovena. Sociolog dr Sel Magnuson tvrdi da najveću grupu u toj jugoslovenskoj koloniji čine Srbi - 40%, a zatim Hrvati - 20% ("Intervju", 1989). A dr Henri Bačk, takođe, na osnovu sastava 141 jugoslovenskog kluba, zaključuje da u njima dominiraju Srbi sa 40%. Uz njih je bilo i 3% Crnogoraca. Iskusni urednik Miodrag Cvetković, iz Stokholma, ceni da Srba u Švedskoj ima oko 35.000 ("Politika ekspres", 1992). Najviše ih ima u Stokholmu, čak pet hiljada, i u Malmeu i Geteborgu. U Švedsku su Srbi i Crnogorci stigli u dva veća talasa. Prvi je bio u vreme rata, kada je Nemačka strana u Skandinaviju deportovala na hiljade srpskih zarobljenika i drugi, početkom šezdesetih godina kada je otvoren proces migracije srpske radne snage. Svedok te ratne migracije je Vlajko Mihić iz Donje Poplate koji živi u gradiću Jevleu, a druge Miloš MIša Milovanović iz Despotovca. Obojica su danas Švedski milioneri i velike srpske pa triote. Glavni doseljenički udar na Švedsku iz Jugoslavije stigao je 1966. godine, kada je došlo čak osam hiljada naših radnika. Bilo je to dvostruko više nego 1965, a čak 15 puta više nego 1963. godine, kada su primljena samo 583 jugoslovenska radnika (Drobnić, 1987). Tako masovan priliv jugoslovenskih, odnosno srpskih radnika primorao je Švedsku da tih godina sa SFRJ zaključi ugovor o regulisanju statusa imigranata. Zbog zaštite vlastitog tržišta radne snage već 1967. godine Švedska uvodi obavezu da migranati moraju imati radnu dozvolu, a da članovi njihove porodice mogu biti u Švedskoj samo ako su se već u nju doselili. Zato je kasnije i došlo do smanjenog useljavanja srpske radne snage. Devedesetih godina, međutim, Švedska je za Srbe, Crnogorce i Jugoslovene uvela obavezne ulazne vize, što je gotovo zaustavilo priliv. U proseku, to su bili muškarci, sa srednjom kvalifikačijom, koji su našli posao u Švedskoj industriji, ugostiteljstvu i komunalnim uslugama, mada je bilo i stručnjaka, posebno u zdravstvu i građevinarstvu. O tome već i postoji izreka koja glasi: "Turci peru suđe, Grci su čistači, a Srbi fabrički radnici..." Kako je krajem osamdesetih godina dopunske škole pohađalo oko četiri hiljade srpskih mališana, to je bio najsigurniji znak da su naši radnici ovde pustili duboke korene. Mnogi od njih su se afirmisali kao uspešni biznismeni. Mihajlo Stefanović proizvodi stilski namestaj, Mirko Anić je mesarski magnat, Petar Džakula frizerski majstor, Branko Ostojić je fabrikant sadolina i humanista. Miomir Zdravković-Serbison, četrdesetogodišnji Nislija, je gradonačelnik Hamarea, a dr Mihailo Vukas, lekar, osnivač Srp skog lekarskog društva u Švedskoj i zastupnik Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD. Po broju, Srbi, Crnogorci i Jugosloveni srpskog porekla su druga grupacija stranaca u Švedskoj, iza Finaca. Po stazu od trideset godina provedenih u Švedskoj, Srbi su od gostujućih radnika postali iseljenici. To, međutim, ne znaci da su se odrekli i svog srpstva. Na dalekom švedskom tlu prva srpska parohija Sveti Nikola osnovana je pre dvadesetak godina u Vesterosu. Njen paroh je Milan Čekerevac. Danas u ovoj zemlji ima osam parohija. U Geteborgu jerej Dragan Mijajlović vodi parohiju Svetog Stevana Dečanskog, u Malmeu parohiju Svetog Ćirila i Metodija vodi jerej Đorđe Pantelić, u Jančepingu parohiju Rođenja Presvete Bogorodice vodi jeromonah Emilijan Mrđa. Helsinborsku parohiju Sveti Vasilije vodi jeromonah Metodije Lazić, a serdeteljsku parohiju Svetog Georgija vodi Dušan
60
Ranović. U Stokholmu hram Sveti Sava podigao je arhitekta Milisav Mića Ćulafić. U njemu služi protonamesnik Vladislav Rafailović. Otkako je 1991. godine ova crkva postala i središte novonastale skandinavskobritanske eparhije u njoj stoluje i vladika Dositej. Time je, pored stvaranja srpskih udruženja i saveza, stvorena nova prilika za jačanje srpske kolonije u Švedskoj. Crkva, a i popustljivost Švedske i jugoslovenske politike, omogućili su još sedamdesetih godina da Srbi i Crnogorci u jugoslovenskoj koloniji nametnu svoj kulturni i nacionalni identitet. Za razliku od drugih razvijenih evropskih država, u ovoj je društveno organizovanje jugoslovenskih radnika bilo jako izraženo. Krajem sedamdesetih godina u Švedskoj je bilo 65 klubova, a 1983. godine čak 131. Van njih je bilo još četrdesetak nacionalnih hrvatskih, ali i srpskih organizacija. Najveća asocijacija naših rad nika sedamdesetih godina bio je Jugoslovenski savez u Švedskoj, koji je od 1976, u cast posete J. B. Tita Stokholmu, pokrenuo i svoj "Jugoslovenski list". Tek osamdesetih godina, međutim, pod kontrolom SK SSRNJ i SKJ, formiran je i Koordinacioni odbor srpskih društava Švedske u Geteborgu, koji je oko sebe okupljao srpske klubove "Svetozar Marković", "Sinđelić", "Srbija". Slovenci i Makedonci su i tada imali više svojih nacionalnih klubova. Najpoznatiji srpski aktivisti bili su Vladimir Miljenković iz J ovanovca, dr Milovan Mladenović iz Prokuplja, Dragan i Vlada Stanisavljević iz Beograda, dr Mihailo Vukas iz Nisa, Radovan Novaković sa Cetinja. Danas u Švedskoj funkcionise 25 naših organizacija, od kojih je većina koncentrisana u Stokholmu, Geteborgu i Malmeu. Najstarije srpsko društvo u Švedskoj je "Sinđelić", osnovano još 1974. godine. Njegov dugogodišnji predsednik je bio Vaso Pekić. Iz tog društva početkom 1992. godine iznikao je Srpski savez sa oko 20 klubovačlanica. Njegov lider je Milan Mitić iz Crne Trave. U ovoj asocijaciji su i novi srpski klubovi "Srebro", "Ivo Andrić", "Kozara", "Dositej Obradović", "Krajina", kao i mnoga srpsk a humanitarna društva. Objedinjavanjem sa Jugoslovenskim savezom u Švedskoj je izbegnut često kobni srpski raskol, što nije uspelo nasim ljudima u mnogim drugim zemljama Evrope. Trenutno na okupljanju Srba u Švedskoj rade dva saveza. Srpsko-jugoslovenski savez vodi dr LJubisa Stojanović i on nastavlja 25-godišnju tradiciju nekadasnjeg Jugoslovenskog saveza, koji okuplja i danas oko 14.000 članova. Srpski savez i društvo "Vuk Karadžić" predvodi Grujo Morović sa pet hiljada članova. Ovaj savez je nastao kao odgovor na činjenicu da Jugoslovenski savez u prvo vreme posle cepanja jugoslovenskih klubova 1990. godine u Švedskoj nije hteo da prizna postojanje srpskog društva "Vuk Karadz ić". Sada se ceka da država Švedska prizna ovaj savez i time pocne da dotira njegov rad. U međuvremenu, prema Moroviću, savez je poslao u Bosnu pomoć u hrani vrednu 70.000 maraka. Sve ove organizacije se danas, pored brige o srpskoj kulturi, veri i tradiciji, bave sakupljanjem i slanjem pomoći u Otadžbinu. U tome je posebno aktivan Fond ratne sirocadi u Malmeu, koji vodi Aleksandar Polić. Ovaj Fond brine o tridesetak malisana boraca Kapetana Dragana. Njegovi članovi su i Švedski Srbi, ali i tridesetak Grka. Tokom 1993. godine poslali su malisanima pomoć u vrednosti od 320.000 kruna. Fond srpske solidarnosti u Malmeu, Stokholmu i Skloni vodi i organizuje predsednik Živorad Stefanović. Ovaj fond je zbrinuo oko hiljadu srpske dece i skolovao 61 ucenika u SR Jugoslaviji. Na Švedskom radiju za Jugoslovene se emituje "Dnevnik", a na televiziji emisija "Mozaik". U njihovim redakcijama rade Hrvati (Vanja Sutlić, Zvonko Letica, Vjekoslav Culjak, LJerka Kos), Muslimani (Emilija Zilić), ali i Srbi i Crnogorci (Olgica Lindkvist, Radošlav Matović, Sreten Perović). U medijima su dosta često srpske žrtve predstavljene kao hrvatske i muslimanske sve dok biznismen Nikola Janić nije Švedskim medijima otvoreno rekao da lazu. Ovaj Nislija, koji je u Stokholm stigao kao glumac 1967. godine sa 25 godina života, prvi je prebrojao sve Švedske intervjue o ratu u BiH i o Srbiji. Utvrdio je da je od 18 televizijskih intervjua, samo jedan napravljen sa Srbinom, a ostali sa Hrvatima i Muslimanima. Norveška Priliv sveze radne snage sa Juga, a to znaci i iz Jugoslavije, u Norvešku zaustavljen je još 1972. godine, kada su se pojavili prvi ozbiljniji simptomi nezaposlenosti. Od tada se dozvola za rad i dozvola boravka strancima izdavala u ređim slučajevima, a najviše kada je u pitanju bio politički azil. Krajem sedamdesetih godina oko hiljadu Jugoslovena, uglavnom sa Kosova, pokusalo je da se zaposli u Oslu. Kad im nije uspelo zatrazili su azil, ali su ih Norveške vlasti odbile i iselile. Među njima je bila i m anja grupa Srba. Od tada, naši ljudi više i ne pokusavaju da se isele u Norvešku. Najveći broj Srba i Crnogoraca interniran je u Norvešku u toku Drugog svetskog rata. Među logorasima bilo je i zarobljenih partizana i ilegalaca, ali i Srba iz ondašnje NDH, koji su preživeli Jasenovac. Od ukupno 4.268 interniraca, 3.841 bili su Srbi. Razmesteni su u tridesetak Norveških logora, ali su prilikom oslobađanja i raseljavanja, gotovo, svi prekvalifikovani u Jugoslovene. Trideset odsto njih nikada više nije videlo Srbiju i Crnu Goru (Mlađenović, 1992). Neveliki suri kamen na Norveškom groblju Sur svedok je te tuzne srpske sudbine. Tu je pokopano 27 Srba streljanih još 1942. godine. Njihove grobove redovno posećuje prota Dragan Mijajlović koji vodi Srpsku
61
misionarsku parohiju u Oslu, a i Sćepan Pistignjat, predsednik Udruženja interniraca i član Odbora Norveškojugoslovenskog prijateljstva. Nova ratna stradanja 1992. godine na tlu bivše Jugoslavije potakla su i LJubicu Milošavljević-Bibi iz Norveške da se uključi kao predsednik Društva za borbu hendike piranih u Norveškoj, u borbu za opstanak srpskog naroda. Prikupljajući humaniratnu pomoć gospođa Milošavljević okuplja oko sebe malobrojne srpske patriote i Norveške prijatelje. Inače, statistika pokazuje da je početkom 1991. godine u toj zemlji živelo 4.242 građana tadašnje SFRJ i da je od tada došao još jedan izvestan broj izbeglica. Naime, početkom 1992. godine u ovoj zemlji je registrovano i 3.674 izbeglica. Danska Ne zna se šta je to tačno privuklo istočne Srbijance da se šezdesetih godina pocnu zaposljavati u danskim fabrikama. Očigledno je da je neki Timocanin ili Kladovcanin povukao nogu, kako to nas narod kaze. Tek, od desetak hiljada Jugoslovena (danska statistika je registrovala 1991. godine 10.039 građana tadašnje SFRJ), koji su pre tridesetak godina posli "trbuhom za kruhom", većinu čine Srbijanci iz Timocke krajine. Kada je, međutim, i ovde krajem sedamdesetih godina nezaposlenost zakucala na vrata, Danci su ih zatvorili za stranu radnu snagu, pa su Srbi počeli da se zene Dankinjama i tako uvećavali svoju koloniju. Prema sluzbenim podacima Generalnog konzulata u Kopenhagenu, danas u Danskoj živi i radi oko 7.700 Srba i Crnogoraca. Uz njih je još i četiri hiljade srpskih izbeglica (inače, iz bivše Jugoslavije u Danskoj je našlo utočište 9.708 izbeglica). Srbi koji su došli šezdesetih godina bili su mladi, slabo skolovani i srednje plaćeni. Radili su u zelezari, fabrikama automobila i kartona, a živeli su u mestascima Hilerod, Belerup, Helsing, Odenseu i Kopenhagenu. I bili su Jugosloveni. Godine 1977. u Danskoj je bilo sest, a 1988. već 14 jugoslovenskih klubova, koji su imali srpske nazive: "Branko Ćopić", "Veljko Vlahović", "Timok", "Đerdap" i "Kadinjaca". Svi zajedno imali su 1.500 članova. U njima su srpski aktivisti Boris Keserić, Boža Pavlović, Zoran Vulpić, Rodoljub Zivković, Slobodan Zivojinović vodili glavnu rec. Od 1991. godine u Danskoj postoji samo šest organizacija sa oko 3.000 članova i Savez jugoslovenskih klubova koji vodi Boris Keserić. U njemu su i dalje naj-aktivniji pomenuti srpski i crnogorski klubovi, ali su sada njihovi čelnici MIša i Mira Pavlović, Radiša Popović, Dragan Mikulović, Dragan Perić, Đorđe Stojković i Mira Slijepčević. Danski Srbi i Crnogorci su se, iako malobrojni, zajedno uhvatili u kostac sa antisrpskom kampanjom u Kopenhagenu. Tokom 1992. godine organizovali su mirne demonstracije u glavnom gradu Danske, pružili su utočište brojnim izbeglicama i sakupili pomoć za ugroženo stanovništvo u Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini. Posebno su u tom poslu bili aktivni Jovo Simić, Olga i Mija Petrović, Đorđe Culujević, Milan Petrić. U svemu tome imaju podršku prote Andreja Birona, ruskog sveštenika rođenog u Ml adenovcu, paroha crkve Sveti Aleksandar Nevski, koju Srbi redovno posećuju. Finska Malobrojni Srbi i Crnogorci su jako dobro osetili na svojoj kozi šta znaci finska pristrasnost prema hrvatskim nacionalistima. Kako je Finska i 1941. godine priznala NDH, tako je i 1991. godine priznala suverenu Republiku Hrvatsku. Time je jasno stavljeno do znanja srpskim radnicima u ovoj zemlji da su nepozeljni. Nekolicina njih je napustila Finsku, a među njima je bio i arhitekta Jovica Pesić, koji se sa zenom Janom i petoro dece vratio u Srbiju. Italija Srbi starosedeoci u Italiji koncentrisani su u Trstu i oko njega. Procene, međutim, pokazuju da u provinciji Furlanija živi oko pet hiljada Srba. Raspadom SFRJ i secesijom Hrvatske i Slovenije, prekinute su direktne veze između Srbije i Italije, ali time srećom nisu oslabljene veze srpske Otadžbine i srpske dijaspore u Italiji. Naprotiv, još 1990. godine Jovan Rasković je ponesen talasom probuđenog srpstva u zapadnom delu Balkana, boravio u Trstu radi jacanja saradnje sa srpskom kolonijom i formiranja odbora Srpske demokratske stranke u Italiji. Te godine, uz blagoslov furlanskih vlasti, osnovano je i Srpsko-italijansko kulturno dobrotvorno društvo. Inicijator je bila gospođa Gordana Rokić, koja je osetila potrebu za obnavljanjem aktivnosti srpske zajednice, zadužbinarstva i humanizma, po kome su trsćanski Srbi, inače, bili poznati. Opravdanost utemeljenja ovog društva vrlo brzo se pokazala ispravnom, jer su italijanske vlasti već narednih meseci izdale dozvolu za ponovno otvaranje srpske škole "Jovan Miletić" u Trstu. Tako je posle dvadeset godina pauze ova osmoljetka primila desetak đaka prvaka, čije je ucenje blagoslovio paroh Rasko Radonjić. Skola je, nezvanično, počela sa radom 1782. godine, kada je u nju došao prvi ucitelj Vasilije Vitković, ali su becke vlasti dozvolu izdale tek juna 1792. godine. Prva odeljenja su otvorena u delu crkvene kuće. Poznati becki trgovac Jovan Miletić, rođen u Sarajevu 1715. godine, testamentom je zavestao skoli 24.000 forinti za njeno izdržavanje. Po tom dobrotvoru ova skola i danas nosi ime. Punih šest decenija ucitelj u ovoj skoli bio je
62
Zlatiborac Velimir Đerasimović, koji je u međuvremenu i tri puta bio predsednik crkveno-školske opštine u Trstu. Ova skola, a i čuvena Srpska biblioteka, kao i crkva Svetog Spiridona čudotvorca, spadaju u red najstarijih i najznačajnijih kako u srpskoj dijaspori, tako i u kulturi srpskog naroda. Postojanje i funkcionisanje ovih srpskih institucija i pored činjenice da Srbi u Italiji nemaju status manjine, dokaz je određene kulturne autonomije našeg naroda, koju je zvanično stekao na Apeninskom poluostrvu još u vreme carice Marije Terezije. Srbi su, bezeći pred najezdom Turaka, našli utočište u Italiji još u XIV veku. Prof. Radivoje Pesić (1990) ističe da su i ranije, čak u X veku, Sloveni prelazili Jadransko more i nastanjivali oblast Gargano. Poznato je, kaze Pesić, da su u primorskim mestima Devije, Veste i Varena živeli Srbi. Doseljenici iz Sandzaka, poznati kao kalabrosi (sviraci) bili su osnivači Kalabrije. S Novog Brda doselio se u Italiju i jedan broj humanista koji je dao značajan doprinos razvoju kulture na italijanskom prostoru t oga doba. Naime, Novo Brdo se počelo razvijati u XIV veku, a već za vreme despota Đurđa u XV veku bilo čuveno trgovačko i rudarsko središte, ali i izvoriste humanizma. Novo Brdo je imalo i koloniju Dubrovcana s konzulatom, a bilo je i Kotorana, Barana, Albanaca, Grka i Italijana. Sem ekonomskog ovo mesto je imalo i strategijski značaj kao utvrđen grad, a u rudnicima je vađena zlatna, srebrna, olovna i gvozdena ruda. Nadiranjem Turaka taj privredni, trgovački i kulturni centar je razbijen, a većina lju di iseljena, od kojih su mnogi našli utočište u Italiji. Od XV do XIX veka Srbi u Veneciji razvijaju svoju štamparsku i izdavačku delatnost (Pesić, 1990). Među njima se posebno ističu Bozidar Vuković i Dimitrije Teodosi. Inače, mnogo je naših znamenitih stvaralaca koji su radili s tim izdavačima, počev od Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića do Lukijana Musickog. O Srbima u Italiji pisao je i Trnjegorski (1938): "U Apeninima, u provinciji Kampobaso, oko 30 km od obale Jadranskog mora sačuvala se još do danas jaka jugoslovenska oaza sa oko 5.000 stanovnika. Po italijanskoj statistici, u njoj je bio 4.241 Srbin. To su ostaci onih Hrvata koji su u drugoj polovini 15. veka napustili svoje domove između Neretve i Cetine i prebegli preko Jadrana da se spasu pred Turcima". Oni su u to vreme živeli još kompaktno u nekim velikim selima: Akvaviva, San Felice Slavo (kasnije poznato kao San Felice Litorio) i Montemitro. S obz irom na broj i rastrkanost, Srbi su se tokom vremena asimilirali i izgubili svoj identitet, pogotovo kada se ima u vidu da su mnogi prešli u katoličku veru. Sa izgradnjom svog hrama, Svetog Spiridona 1751, i početkom rada srpske škole 1782, Srbi u Trstu počinju veoma široko uoblicavanje srpske kolonije (Pesić, 1990). Tako organizovan društveni, duhovni i kulturni život Srba u Trstu traje preko dvesta trideset godina. Naime, obe ove institucije predstavljale su značajan činilac postojanja i opstanka etničke zajednice, motiv okupljanja najviđenijih srpskih i drugih slovenskih velikana, koji imaju velike zasluge za razvoj pismenosti i kulture kao preduslova razv oja slovenske svesti (Milanović, 1990). Trst je privlačio Srbe kao luka koja je u okviru Habsburske monarhije proglašena za slobodnu početkom XVIII veka. Pružao je velike mogućnosti za bavljenje zanatstvom, trgovinom i moreplovstvom. Srbi su se doseljavali u Trst iz Bosne, Hercegovine, Dalmacije, Crne Gore i drugih krajeva. Tvrdi se da srpska zajednica u Trstu nikad nije bila brojna - do 500 članova u oko 150 porodica (Milanović, 1990). Početkom devedesetih godina, kada je u srpskoj koloniji došlo do nesuglasica između starosedelaca i novopridošlih Srba, ova opština sa sedištem u zadužbini trgovca Spiridona Gobcevića na Velikom kanalu, imala je u posedu samo šest svojih zgrada. Prema recima predsednika opštine Đorđa Miloševića i bratstvenika Roberta Popovića, izdavanjem ovih srpskih zgrada, nije se mogla više tako bogato finansirati ukupna delatnost srpske zajednice u Trstu. U okviru novijeg talasa, od šezdesetih godina, Srbi u manjem broju odlaze na rad i u italijanske privredne centre. Istina, niko precizno ne zna koliki je taj broj, ali se pouzdano zna da ih ima u većini privrednih centara Italije. Oni nisu bili u značajnijem vidu organizovani. Ipak, jedan broj intelektualaca entuzijasta pokusava da ozivi neke forme rada za afirmaciju srpske kulture i nastavak kontinuiteta srpske tradicije na italijanskom prostoru (Pesić, 1990). Pre deset godina (1984), u Rimu je osnovana Kulturna italijansko-jugoslovenska asocijacija, koju vode Desanka i LJupka Lazić iz Beograda. Asocijacija je bila obrazovnog i kulturnog karaktera i imala osamdesetak članova (Pesić, 1990). Po tome se može zaključiti da je organizovani život Srba u Italiji tada bio skroman, ali da ono što je do sada ispoljeno pruža sansu da se aktivnosti Srba u Italiji povećaju i saradnja sa nasom zemljom unapredi. Osim u Furlaniji, odnosno Trstu, Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla ima nešto malo na jugu Italije na Siciliji, ali i na severu, u velikim industrijskim centrima. Kada je Italija 1987. godine donela Zakon br. 984, kojim se utvrđuju Pravila za prijem i tretman radnika iz zemalja-nečlanica EZ i kontrole skrivene imigracije, i u Jugoslaviji se došlo do procene da u Italiji na "privremenom radu" ima tridesetak hiljada Jugoslovena. Najviše ih je bilo u pograničnoj zoni oko Slovenije (8.000) i Milanu (3.000). U pokrajini Lacio i na Sardiniji bilo je čak 3.000 pastira iz Makedonije, Crne Gore i Kosova, a u Rimu 1.000 jugoslovenskih Roma ("Politika", 1987). Koliko je među ovim "gastarbajterima" i "ilegalcima" bilo ljudi srpskog porekla teško je bilo precizno utvrditi, ali se procenjuje da je reč o cifri od oko 5.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Četiri petine
63
njih su bili sezonci i "radnici na crno", uglavnom iz istočnih i južnih delova Srbije, ali i iz BiH i Crne Gore. Inače, prema podacima koje je o bjavio Savet Evrope, 1. 1. 1990. godine u Italiji je živelo 11.933 građana SFRJ. Većina Srba okupljala se oko kluba "Jugo-vil" u Vićenci, koji je vodio dr Nikola Pavlović, oko srpskih kafana u Milanu i srpske crkve Sveti Sava u Rimu, u cijoj je opštini predsednik bio dr Radovan Korać. U svetu italijanskog biznisa bili su poznati trgovci Lucija Vlahović i Mihailo Cvetković, bankar Bozidar Vukasović i finansijski ekspert Dušan Mijac. U umetničkim krugovima figurirali su izdavači Cedo Komljenović, Aleksandar Stefanović i Nikola Dugandzija. Ratne nedaće na Balkanu, početkom devede setih, nagnale su srpske "gastarbajtere" da se iz Italije vrate u Otadžbinu, tako da je danas sasvim neizvesno koliko ih i dalje radi na Apeninskom poluostrvu. U jesen 1993. godine Srbi iz Rima i drugih delova Italije, okupljeni oko ideje da brane Otadžbinu i svoj nacionalni identitet demonstrirali su ulicama glavnog grada Italije. Puls srpstva se osećao i u samom Trstu, gde srpska pravoslavna crkva, a i bivši paroh Ilija Ivić sakupljaju veliku pomoć i salju svom narodu u SR Jugoslaviji, Republici Srpsko j i Republici Srpskoj Krajini. Početkom maja 1994. godine u Rimu je, na inicijativu Svetske srpske zajednice, odrzana Izborna skupština Svesrpskog saveza u Italiji. Za predsednika je izabran Rasa Nedić, nekadasnji direktor predstavnistva JAT-a u Rimu, dok je Zorica Milošević izabrana za koordinatora humanitarne pomoći SSZ u Italiji. U samom Rimu danas živi oko dve stotine Srba. Najpoznatiji među njima kao starosedeoci su braća Savo i Spiro Rasković, Nevenka Knezević, Nada Kokotović, Vera Tesanović, Radovan Korać i Miloš Dedejic h. Otkako je izbio rat, srpska kolonija u Rimu se uvećala za nekoliko stotina izbeglica. Srbi u glavnom gradu Italije godinama se okupljaju u grčkoj, i ruskoj crkvi. Prosle godine je na inicijativu vernika odluceno da se u Rimu izgradi srpska crkva. Na čelo Odbora za prikupljanje priloga i izgradnju ovog hrama izabran je Zoran Majkić, dok je sekretar Srpske crkvene zajednice Mirjana Pendić. Veći broj Srba iz Rima, ali i oko dve stotine Italijana, ukljuceno je u humanitarne aktivnosti koje vodi gospođa Zorica Milošević u okviru Komiteta za pomoć nezbrinutoj deci i civilima. Ova organizacija je tokom 1993. godine u Srbiju poslala dvadeset i pet kamiona pomoći. A tokom 1994. godine, samo na jednoj humaniratnoj priredbi sakupila je pomoć u novcu od 87 miliona lira.
SRBI - NACIONALNE MANJINE U STARIM I NOVIM SUSEDNIM ZEMLJAMA Srbi koji žive kao nacionalne manjine u starim i novim susednim zemljama, predstavljaju deo srpskog naroda čiji istorijat nastanka, brojnost, teritorijalna rasproštranjenost i status nisu dovoljno proucavani, niti je realna slika o njima dostupna citaocima. Razloga što to nije učinjeno ima više, ali jedan je najznačajniji - susedne zemlje u kojima se nalazi najveći broj Srba koji žive kao nacionalne manjine pripadale su tzv. svetu socijalizma u kome je isticano da su nacionalna pitanja resena i da su svi g rađani tih zemalja jednaki. Poznato je da se prava manjina ne javljaju uvek samo kao prava pripadnika jedne manjinske grupe – znaci individualna - već i kao prava kolektiviteta. Jer, to su prava grupe koja se po svom nacionalnom poreklu, jeziku, često i veri razlikuju od većinskog naroda koji čini nacionalni konstituent države. Jezik, kao obeležje nacionalnog identiteta, svrstava se u objektivne kriterijume koji se koriste u utvrđivanju zajedničkih obeležja nacionalne manjine, naroda i svakog drugog en titeta, ali je isto toliko značajna i vera koja je, u zemljama u kojima prevashodno žive Srbi kao manjina, dugo bila zanemarivana. Razume se, značajni su i mnogi drugi momenti i simboli koji predstavljaju kompleks manjinske problematike, a o kojima se govori i u ovom poglavlju. Većina susednih zemalja je ratifikovala dva danas najznačajnija multilateralna međunarodna ugovora o pravima čoveka (Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, 1966. i Međunarodni pakt o građanskim i političk im pravima, 1966) i prihvatila dokumente o manjinama koje je usvojila Konferencija o bezbednosti i saradnji u Evropi (KEBS) 1990. godine. Rumunija Srbi koji žive u Rumuniji vuku svoje korene još iz XIV veka, iz vremena kada je počelo nadiranje Turaka na zapad. Naseljavanje teritorija na kojima Srbi danas žive počelo je nakon poraza srpske vojske na Marici 1371. i Kosovu 1389. godine. Doseljavanje, pretežno u Banat, nastavljalo se u vekovima koji slede, s tim što je ono posebno došlo do izražaja u vreme velike seobe Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem (1690), kada su se stvorile veće naseobine Srba u okolini Temisvara. Većina istoričara, među kojima i Dušan J. Popović (Srbi u Banatu) tvrdi da je Srba u Banatu bilo i pre dolaska Mađara u Panonsku niziju (895. godine). O tome pise i gospodin Mile Tomić ("Književni život" br. 2, jul 1993). Tomić dokazuje da Srbi u Rumuniji žive u oko sedamdeset naselja, od kojih je 36 zabeleženo pre 1400. godine. Ranije je broj ovih naselja bio daleko veći, što prema Tomiću dokazuju i nadgrobni spomenici na grobljima mnogih, sada cisto rumunskih, sela rumunskog dela Banata. Tomićev a istraživanja pokazuju da su i Srbi "starinici" u ovim područjima. U zapisu o seobama pod našlovom "Seobe bez seoba", Tomić daje spisak
64
naselja, prema godini kada se prvi put pominju, u kojima žive Srbi u Rumuniji: Canad (1030), Arad (1153), Bazjas (1200), Temisvar (1212), Munara (1219), Ivanda (1221), Knez (1230), Mali Beckerek (1232), Radimnja (1277), Monostur (1282), Fenj (1289), Nadlak (1313), Namet (1317), Senđurađ (1319), Denta (1322), Ćir (1322), Fenlak (1330), Cenej (1330), Gad (1333), Varjas ( 1333), Karasevo (1333), Naćfala (1333), Rudna (1333), Saravola (1333), Sveti Marton (1333), se. Petar (1333), Tolvadija (1333), Parac (1334), Semiklus (1334), Tornja (1334), Pecka (1335), Petrovo Selo (1359), Rekas (1359), Bućin (1364), Zlatica (1367), Leskovica (1371). Kao starinike, Tomić pominje Srbe i u naseljima koja se pominju u XIV veku: LJupkova (XIV), Svinica (1437), Ketfelj (1454), Stancevo (1456), Keca (1470), Lukarevac (1471) i Sokolovac (1472). Teritorije na kojima žive Srbi u Rumuniji su više puta menjale gospodare. Naime, Banat je prvo pripadao Turskoj (1452-1717), zatim Austriji (1717-1779), da bi 23. aprila 1779. godine bio prikljucen Mađarskoj, u čijem je sastavu ostao sve do kraja Prvog svetskog rata (Krivokapić, 1992). Inače, u svom pobedonosnom naletu srpska vojska je 1918. godine zauzela Temisvar, Zombolj i oblast Banatske klisure i drzala ih pod svojom vlašću sve do 1920. godine. Tada je Ugovorom o miru, zaključenim u Severu, Banat po deljen između tadašnje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Mađarske i Rumunije. Zabeleženo je, isto tako, da kada se u skladu sa odredbama Ugovora srpska vojska povukla iz pomenutih predela, zajedno sa njom rumunsku teritoriju napustilo je i oko 5.000 Srba (Krivokapić, 1992). Mada su rumunske vlasti na zboru koji je odrzan 1919. godine u Sibiju odlučile da Srbima u Banatu dozvole da zadrze sva prava koja su imali pod Mađarskom vlašću, uključujući tu i škole na maternjem jeziku, u praksi su ta prava bila više nego skromna (Krivokapić, 1992). Srpske škole su bile veroispovedne, a finansirale su se prilozima samih manjinaca. Pitanje obrazovanja srpske manjine u Rumuniji regulisano je Konvenčijom koja je između Rumunije i Jugoslavije zaključena 1933. a stupila na snagu 1935. g odine. Međutim, brzo nakon stupanja na snagu školske konvencije, 1939. godine u Rumuniji na vlast dolazi fasisticka "Gvozdena garda", koja počinje politiku otvorenog proganjanja nacionalnih manjina. Taj položaj je još više pogoršan ulaskom Rumunije u Drugi svetski rat na strani sila Osovine. Nakon pada fasistickog režima Antoneskua u Rumuniji (23. avgusta 1944), i završetka Drugog svetskog rata, položaj srpske i drugih manjina u ovoj zemlji prosao je kroz nekoliko faza. Prva, koju karakteriše preduzimanje određenih konkretnih mera u pravcu ukidanja diskriminacije nacionalnih manjina, traje do donosenja rezolucije Informbira 1948. godine, kada je osnovan Slovenski antifasisticki front čiji je osnovni cilj bio okupljanje svih Slovena u Rumuniji u jedinstvenu kulturnu zajednicu, propagiranje i ga jenje slovenske kulture u toj zemlji. Srpska manjina je u njemu imala značajnu ulogu. Druga faza u istoriji srpske manjine u Rumuniji predstavlja mracni period između 1948. i 1955. godine u kome su Srbi ponovo proganjani i maksimalno diskriminisani. Treća faza počinje 1955. godine, sa normalizačijom odnosa između Jugoslavije i SSSR, i traje do donosenja Ustava 1965. godine u kome je značajan povratak preživelih deportiraca iz Baragana i iz drugih logora, ali se ti logorasi ne rehabilituju. Nakon donosen ja Ustava (1965), srpska manjina u Rumuniji se izjednacava sa drugim nacionalnim manjinama (sa Mađarima, Nemcima, Jevrejima i dr.), ali sudeći po mnogo cemu prava nacionalnih manjina koja daje taj najvisi akt zemlje u praksi su bila ipak ogranicena, premda je članom 17. Ustava iz 1965. propisano da su građani SR Rumunije ravnopravni u svim oblastima privrednog, političkog, društvenog i kulturnog života, bez obzira na nacionalnost, rasu ili veroispovest. Ta četvrta faza razvoja manjina u ovoj susednoj ze mlji bila je najduza, gotovo četvrt veka, i traje do 1989. godine. Konačno, peta faza počinje padom diktature Nikolaja Causeskua i traje do danas. Nju karakteriše povoljan razvoj demokratskih odnosa između rumunskog stanovništva i nacionalnih manjina u ovoj zemlji. Srpska manjina u Rumuniji predstavlja značajan faktor za regulisanje međusobnih odnosa između te zemlje i Jugoslavije uopšte, a posebno ekonomskih odnosa između Rumunije i Republike Srbije. Ona se temelji na iskustvima istorijskog razvoja srpskog naroda i saradnje s njegovim delovima koji žive kao manjine u drugim državama. O tome svedoče brojni primeri koji su zabeleženi u literaturi. Značaj srpske manjine u Rumuniji za unapređenje međusobne ekonomske saradnje između dve države nije u njenoj brojnost i već u njenim kvalitativnim svojstvima i tradicionalno dobrim odnosima između zemlje u kojoj se srpska nacionalna manjina nalazi i zemlje matice, kao i u istorijskoj bliskosti, uzajamnoj simpatiji i isprepletenosti sudbina srpskog i rumunskog naroda. O srpskoj manjini u Rumuniji uopšte nije bilo značajnijih istraživanja u periodu posle Drugog svetskog rata. Tek se poslednjih godina u nas objavljuju kraći radovi o Srbima u Rumuniji. Svi autori se, međutim, suočavaju s problemom adekvatnih dokumentacionih i statističkih izvora. Jer, u Rumuniji je dugo vremena literatura o nacionalnim manjinama bila oskudna, a ono što je pisano posle Drugog svetskog rata bilo je toliko ideološki obojeno da je upotrebna vrednost bila mala. Prema popisu stanovništva Rumunije iz 1977. godine, u toj zemlji živelo je 34.037 pripadnika srpske manjine. Preliminarni rezultati popisa stanovništva s početka 1992. godine pokazuju da je taj broj još nizi - 29.080 ili nešto iznad 0,1% ukupnog rumunskog stanovništva, koje je brojalo 22,760.499 lica. Procene, međutim,
65
pokazuju da je brojnost srpske manjine u Rumuniji znatno veća. One se zasnivaju na podacima koji se odnose na period između dva svetska rata. Naime, broj Srba u Rumuniji između 1920. i 19 40. godine smanjio se od 49.035 na 43.405 lica (Kostić, 1941). Približnu cifru belezila je i Srpska pravoslavna crkva. Godine 1938. u Rumuniji su radile 62 osnovne škole na srpsko-hrvatskom jeziku, od kojih su 54 bile veroispovedne (53 srpskopravoslavne i jedna hrvatsko-katolička), a ostale državne. Iste godine, u Rumuniji su bile 52 srpske pravoslavne crkve, 5 manastira i 52 pravoslavne parohije (Stojković, 1990). Godina 1920. uzima se kao godina kada je izvršeno razgranicenje između Kraljevine SHS i K raljevine Rumunije. Naime, Ugovorom o miru između sila Antante i Austrije zaključenim septembra 1919. godine, Rumunija je prihvatila uslov o zaštiti interesa onih stanovnika koji se od većine stanovnika razlikuju po rasi, jeziku i veri. Nakon uključivanja većeg dela Banata u okvire Rumunije, 1920. godine, Srbi koji su ostali u toj zemlji počeli su da se organizuju na osnovu iskustva koja su stekli za vreme Austro-Ugarske (Pejin, 1990). U Rumuniji su u administrativnom pogledu Srbi bili podeljeni u nekoli ko županija, dok su u crkvenom pogledu nakon 1919. godine pali pod Temisvarsku eparhiju (Pejin, 1990). Prema istraživanjima prof. Stojkovića, srpska manjina u Rumunija je razmestena duz državne granice, severno i južno od Temisvara, u Banatskoj klisuri i okolini Krasove. Najbrojnija je u županijama Cinut Timis, TimisTorontal, Karas i Severin. Srbi su živeli u 58 opština, od kojih su u 27 bili zastupljni s procentom 50-100% stanovništva. U dvanaest komuna činili su 90100% stanovništva (to su: Belobreska, Varjas, Divić, LJubkova, Kraljevac, Leskovica, Macević, Radimna, Svinjica, Soka, Sokolovac i Srpski Sveti Marton), a u 15 ostalih mesta između 50% i 90% (Bazjas, Zlatica, Ivanda, Man. Sveti Đurađ, Katifelj, Lukarevac, Lugovet, Nemet, Nađfali, Petrovo Selo, Rudna, Srpska Pozezena, Srpski Sveti Petar, Stance i Stara Moldava) (Stojanović, 1990). U gradovima je živelo manje Srba. Godine 1940. bilo je oko 2.000 Srba u Temisvaru, Aradu, Cakovu i Velikom Svetom Nikoli (Kostić, 1941). U Banatskoj klisuri pominju su 12 sela u kojima je četrdesetih godina živelo oko 12.000, a danas 11.000 Srba (Tomić, 1989). Manja grupa Srba živela je i u Erdelju, Transilvanija (Trnjegorski, 1938). Broj pripadnika srpske nacionalne manjine u Rumuniji se postepeno smanjivao. Pored prirodnog procesa asimilacije, taj broj se smanjivao i zahvaljujući merama asimilacione politike koje su primenjivane nekad u većoj, a nekad u manjoj meri. Posle Rezolucije Informbiroa, tokom 1950. i 1951. godine, usledila su masovna proganjanja, hapšenja i deportacije u logor, izgrađen za te potrebe u pescari Baragan (jugozapadno od Bukuresta, u Dobrudzi), montirani su sudski procesi nekim ličnostima srpske nacionalnosti i slično. Pored toga, stanovnici srpskih sela u rumunskom pograničnom području prema Jugoslaviji, nakon Rezolucije Informbiroa, iseljeni su, kao politički nepouzdani, i naseljeni severoistočno od Bukuresta. Takva politika prema manjini našeg naroda je podsticala asimilaciju, te nije čudo što je broj srpske manjine gotovo prepolovljen. Procenjuje se da danas u Rumuniji ima oko 50.000 Srba. Obrazovni proces u Rumuniji tekao je na rumunskom jeziku iako je srpska manjina imala svoje škole. Međutim, imala je samo osnovne škole i dve gimnazije. U periodu između dva svetska rata, među pripadnicima srpske manjine inteligencije skoro da nije bilo, jer za dve decenije iskolovana su samo dva lekara, šest advokata i jedan profesor, a u veroispovednim skolama radilo je 18 uciteljica i 30 ucitelja (Stojković, 1990). Inače, srpska manjina u to vreme nije imala ni kulturnih niti političkih organizacija koje bi je predstavljale kao celinu. Po završetku Drugog svetskog rata, skoro polovina srpske nacionalne manjine u Klisuri bila je nepismena. "Vredni i neumorni, cim im se pruzila prilika, shvatili su da je i ucenje ozbiljna stvar, a najteze su primili da se od ucenja može živeti" (Tomić, 1989). Ovaj citat sugerise zaključak da se ni posle Drugog svetskog rata pripadnici srpske nacionalne manjine nisu skolovali u onoj meri u kojoj su Rumuni to činili. Oni koji su se skolovali bili su uglavnom raspoređivani na posao u druga područja, te su gubili vezu sa svojim zavicajem. Dakle, ako su skolovani, rasturani su po Rumuniji, da bi se u masi većin skog stanovništva "izgubili". Istina, rumunski zakoni su, u periodu posle Drugog svetskog rata, garantovali pravo pripadnika nacionalnih manjina na ravnopravnost sa drugim državljanima Rumunije, te time i pravo na obrazovanje. Međutim, u skladu sa Zakonom o vaspitanju i obrazovanju, u Rumuniji se obrazovanje na svim nivoima odvijalo na rumunskom jeziku. što se tice posebnih prava nacionalnosti, njima se u skladu s Ustavom obezbeđuje slobodno korisćenje maternjeg jezika na svim stepenima obrazovanja. Rumunija je, nakon promena u decembru 1989. godine, donela više propisa i zakona koji se odnose na manjinsku problematiku. Naime, novi Ustav koji je prihvaćen referendumom 8. decembra 1991. godine, sadrzi članove koji se odnose na prava manjina u Rumuniji, i to nacionalna, etnička, lingvisticka i religijska. S tim u vezi, država priznaje i garantuje licima koja pripadaju nacionalnim manjinama prava na čuvanje, razvoj i ispoljavanje svojih nacionalnih, kulturnih, jezickih i religijskih osobenosti. Država ga rantuje nacionalnim manjinama i pravo obrazovanja na maternjem jeziku. Nastava na jezicima nacionalnih manjina se izvodi u 2.831 skoli i odeljenju, počev od predškolskih ustanova do završetka srednje škole. Na jezicima manjina skolu pohađa 245.507 ucenika, a predaje 13.974 nastavnika. Štampa se preko 90 periodicnih publikacija na jezicima manjina - Mađarskom, Nemačkom, srpskom, ukrajinskom, slovackom, ceskom, turskom, romskom, rusinskom,
66
bugarskom i jermenskom. Većinu ovih publikacija subvencionise drz ava. Nacionalne TV stanice emituju dva puta nedeljno programe na Mađarskom, Nemačkom i jezicima drugih manjina. Sva ova pitanja će biti još preciznije uređena u Zakonu o nacionalnim manjinama Rumunije koji je u proceduri donosenja. Naime, u decembru 1993. godine rukovodstvo manjinskih organizacije je dostavilo preliminarni Nacrt zakona o nacionalnim manjinama Savetu za nacionalne manjine, koji će biti upućen Vladi Rumunije. Savet nacionalnih manjina koji je konstituisan u aprilu 1992. godine u Bukurestu predstavlja organ Vlade Rumunije i deluje pod pokroviteljstvom Generalnog sekretarijata rumunske Vlade. Savet ima 50 članova, od kojih 14 predstavnika miništarstava i 36 predstavnika nacionalnih manjina, po dvoje iz svake manjinske organizacije. Predstavnici DSSKR su Slavomir Gvozdenović i Milenko Lukin. Nacrt zakona sadrzi detaljna objasnjenja individualnih prava pripadnika nacionalnih manjina, čije postovanje garantuje država, kao i svih nadleznih ustanova i potrebnih finansijskih sredstava za njihov rad. U Nacrtu zakona o nacionalnim manjinama govori se i o kolektivnom uživanju tih prava, kao i o nekim kolektiv nim pravima, poput prava na predstavljanje. Shodno zakonskom aktu od 31. decembra 1989. godine, nacionalne manjine preko svojih partijskih predstavnika su zastupljene u Parlamentu. Srbi su predstavljeni preko svoje organizacije - Demokratskog saveza Srba i Karasevaka Rumunije (DSSKR). Njih predstavlja u Parlamentu poslednjeg saziva pesnik Slavomir Gvozdenović. Gospodin Gvozdenović je bio i pred-sednik DSSKR. Inače, u Parlamentu prethodnog saziva (od maja 1990. do septembra 1992) predstavnik Demokratskog saveza Srba i Karasevaka bio je Milenko Lukin . U DSSKR je vrlo aktivan i mladi inzenjer Dragan Zupunski, predsednik Temisvarskog odbora DSSKR i niz drugih viđenih Srba i aktivista - Ljubomir Stepanov, Borislav Krstić, sadasnji predsednik, Milan Bajinski, Sima Zarkov, Radislav Klanica, Miomir Todorov, Đoka Mirjanić, Srboljub Mišković, Milja Radan, Goran Stefanović, Miloš Janosević, Mileta Đorđević, Vitomir Velimirović, Cvetko Milenković, Đoka Glišić i drugi. U Temisvaru se izdaje na srpskom jeziku i nedeljnik "Nasa rec" i tromesečnik "Knj izevni život", koji su vrlo značajna glasila Srba u Rumuniji. Život Srba u Rumuniji je opisan i u knjigama koje sami izdaju, kao i rumunsko-srpski odnosi. Dr Miodrag Milin, istoričar, objavio je 1992. godinu knjigu upravo o rumunsko-srpskim odnosima modernog vremena. Prema podacima za školsku 1970/71. godinu, na nastavnom srpsko-hrvatskom jeziku bilo je 16 predškolskih ustanova sa 471 polaznikom, 29 osnovnih skola sa 1.196 polaznika i gimnazija "Dositej Obradović", u Temisvaru, sa 126 polaznika (Krivokapić, 1992). U 1993. godini, ova Gimnazija je obelezila pedesetogodišnjicu rada. Iako je privatna niza gimnazija osnovana još 1921. godine u Keftelju, zahvaljujući proti Milanu Nikoliću, kao godina početka rada srpske gimnazije uzima se 1943, kada je odlukom rumunskih vlasti odobrena nastava i u visim razredima dotadašnje niže gimnazije u Temisvaru. Prema recima Borislava Krstića, inspektora srpske škole u ovoj susednoj zemlji, izrecenim na konferenciji "Srbi u Rumuniji", odrzanoj u Sremskim Karlovcima, 18. i 19. juna 1993. godine, skolstvo na srpskom jeziku u Rumuniji se izmenilo nabolje, nakon decembarskih događaja 1989. godine, ali još ima mnogo teškoća. Početkom sedamdesetih godina rumunska vlada je preduzela mere radi ubrzane asimilacije nerumunskog stanovništva. Među najdrasticnijim bila je odluka rumunskog rukovodstva da se pocne sa raseljavanjem preko 7.000 sela. U martu 1988. godine aktueliziran je plan "sistematizacije naselja", radi "stvaranja 500 agroindustrijskih kompleksa", lansiran još 1967. godine, kojim se predviđalo "rušenje" preko 7.000 sela i raseljavanje stanovništva. Među njima su se nalazila i sela sa srpskim zivljem. Prema američki m analizama, vršile su se dve vrste "sistematizacija". Prvo, postojao je plan za "sistematizaciju rumunskog poljoprivrednog sektora radi poboljšanja životnog standarda ruralnog stanovništva i ekonomske efikasnosti", eliminisanjem polovine od 13.000 sela i relokačijom njihovog stanovništva u centralna područja. Drugo, urbanom "sistematizačijom", naročito u Bukurestu, raseljavana su lica iz njihovih kuća, radi stvaranja novih urbanih centara. Time su demolirane mnoge kuće koje su bile od istorijskog značaja, crkve i druge zgrade. Samo se po sebi razume da su pokušaj nasilnog preseljavanja naše manjine, razbijanje njenih zajednica, i druge vladine mere vodili ubrzanoj rumunizaciji nacionalnih manjina. Isto tako, napuštanje rodnog kraja "po potrebi sluzbe" visoko obrazovanih kadrova po pravilu su znacili (u planskoj raspodeli) posao daleko od zavicaja, u centrima u kojima nije bilo nacionalnih manjina kojima pripadaju. Time se slabila koncentracija strucnog i intelektualnog potencijala manjina, pa i srpske manjine. Otuda se uticaj manjine na privrednu saradnju Rumunije sa zemljom maticom te manjine nije mogao smatrati pozitivnim. Staviše, manjine su u Rumuniji predstavljale negativan faktor ekonomske saradnje sa susednim zemljama, osobito s Mađarskom čiji deo naroda predstavlja najbrojniju nacionalnu manjinu u Rumuniji (1,620.199 ili 7,1% ukupnog stanovništva zemlje, prema popisu iz 1992. godine). Bez obzira na rumunske mere asimilacije nacionalnih manjina koje su sprovedene u periodu posle Drugog svetskog rata, još uvek je srpska manjina, sa najvećom koncentraciojm itelektualaca srpske manjine, najbrojnija u Rumuniji. Tacan broj, nazalost, nije poznat, ali ih ima u mnogim privrednim delatnostima.
67
Kada se razmatra položaj srpske manjine u Rumuniji nameću se dva osnovna pitanja. Prvo, šta Srbija može učiniti za delove svog naroda koji žive u Rumuniji kao nacionalna manjina? Drugo, kako manjine našeg naroda mogu doprineti unapređenju ekonomske saradnje između Rumunije i Jugoslavije? Odgovor na prvo pitanje traži se više od pet decenija. Naime, dr Trnjegorski, u knjizi Jugoslovenske manjine u inostranstvu, u uvodnom tekstu, koji je napisan na Vidovdan 1938. godine, pod našlovom "I mi moramo putem drugih naroda", kaze: "Zar nije došao cas, da mi Jugosloveni postavimo sebi pitanje: šta radimo mi, šta smo učinili za svoju braću iste krvi koja s nama sačinjavaju narodnu zajednicu i naše narodno telo? Nije dovoljno da naši državnici pokusavaju da osiguraju nacionalni opstanak naših manjina raznim sporazumima i kulturnim konvencijama, mi moramo ceo narod da zainteresujemo za taj problem" (Trnjegorski, 1938). Srbija može da učini za delove svog naroda koji žive u Rumuniji kao nacionalna manjina, više nego što je do sada činila, u oblasti obrazovanja, tj. stipendiranja studenata na nasim univerzitetima, unapređenja ekonomske saradnje, naročito tzv. visih oblika, ozivljavanja malograničnog prometa i slično. LJudi koji se skoluju na nasim univerzitetima treba da doprinesu poboljšanju ekonomskog položaja same srpske manjine u Rumuniji, kao i unapređenju ekonomske saradnje između dve zemlje. Ono što najviše očekuj e srpska manjina u Rumuniji jeste osnivanje naših preduzeća u delovima u kojima manjina živi u Rumuniji, bilo da je reč o zajedničkim poslovnim poduhvatima ili o pogonima jugoslovenskih preduzeća. U tim pogonima, ili prodavnicama naših trgovinskih preduzeća koje srpska manjina traži da se otvore u delovima u kojima ona zivi, radili bi radnici pretežno srpske nacionalnosti, s obzirom na znanje srpskog jezika i s obzirom na dug zemlje matice prema njima. Mađarska Doseljavanje Srba na teritoriju današnje Mađarske vremenski je teško odrediti. Naime, Srbi su kao autohtono stanovništvo na tim prostorima već bili i u vreme velike seobe Srba na Sever pod vođstvom Arsenija III Čarnojevića u poslednjoj deceniji XVII veka. Već tada, oni su u nekim mestima imali svoju crkvu, škole i druge organizacije (Pavlović, 1991). Nakon toga nastaje niz spomenika kulture koji su i danas sačuvani. "Vanredno lepi hramovi, zidani obicno u perfektnom baroku, u Budimu, Sentandreji, Pom azu, Srpskom Kovinu, Segedinu i drugim srpskim naseljima, nemi su svedoci nekadasnje velicine srpstva u Ugarskoj" (Trnjegorski, 1938). Vredni su pažnje spomenici iz srpske baštine na teritoriji današnje Mađarske: - srpska pravoslavna crkva u Srpskom Kovinu 40 km južnije od Budimpešte na Cepelskom ostrvu, sagrađena 1487. godine; - manastir Grabovac na jugu Mađarske, osnovan 1587. godine; - arhitektonski kompleks gradića Sent Andreja iz XVIII veka sa sedam baroknih crkava; - crkveno-umetnička zbirka Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve u Sent Andreji sa izuzetno bogatim izlozbenim i arhivskim materijalom; - Matica srpska, prva srpska naučno-kulturna, ustanova osnovana 1826. godine u Pesti; - prva uciteljska skola kod Srba, osnovana je i radila u Sent Andreji; i - zadužbina Save Popovića Tekelije - čuveni Tekelijanum, osnovan 1838. godine ("Srpske narodne novine", septembar 1992). Raspadom do tada moćne Austro-Ugarske imperije nakon završetka Prvog svetskog rata, veliki broj Srba se prikljucuje zemlji matici, ali je jedan broj ostao u Mađarskoj kao što je dosta veliki broj Mađara ostao da živi u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Prema sluzbenoj Mađarskoj statistici, nakon plebiscita odrzanog 1921. godine u Mađarskoj je ostalo ukupno 81.816 stanovnika "slovenske narodnosti", od čega 60.092 Hrvata, 17.132 Srba i 4.592 Slovenaca (Trnjegorski, 1938). Prema nekim procenama, broj S rba u Mađarskoj bio je i veći. Jer, prema popisu stanovništva iz 1910. godine na teritoriji današnje Mađarske živeli su, pored ostalih, 40.000 Bunjevaca i 27.000 Srba (Trnjegorski, 1938). Međutim, značajnije od toga je što se broj Srba u ovoj zemlji neprekidno smanjuje. Kretanje broja Srba u Mađarskoj nakon završetka Prvog svetskog rata izgledalo je, dakle, ovako: 1920 - 17.132 lica; 1949 - 5.158; 1960 - 4.583; 1970 - 12.235; 1980 - 2.805 da bi se u 1990. godini nešto povećao na 2.905 lica. Uzroci smanjenja broja Srba u ovoj susednoj zemlji su brojni, ali ovde će biti navedeni samo neki. Srbi žive znatnim delom u slabije razvijenim poljoprivrednim područjima i teritorijalno su rasuti u južnom delu Mađarske. Uglavnom žive u mešanim naseljima. Asimilacija, slabljenje ili čak gubljenje narodnosne svesti kod jednog dela srpskog zivlja ubrzani su urbanizačijom. S tim u vezi su i napuštanje zavicaja, tj. migracije u gradove i napuštanje manjinskih zajednica, mešani brakovi, nizak natalitet manjina ca, nepovoljno stanje nastave na maternjem jeziku i drugi (Vajs, 1990; Krivokapić, 1992). Položaj manjina u Mađarskoj pre Drugog svetskog rata bio je veoma nepovoljan. U vreme Hortijevog režima politika je bila usmerena u pravcu nestanka etničkih manjina i stvaranja jedinstvenog Mađarskog naroda. Stoga,
68
ne samo da manjinama nisu pruzena nikakva posebna prava radi očuvanja njihovog nacionalnog identiteta, već su preduzimane razne mere u cilju ubrzanja mađarizacije manjinskog stanovništva. Dakle, nisu pruzeni elementarni uslovi za negovanje jezika i kulture, a izvršena je i kolonizacija Mađar a u krajeve gde su bile koncentrisane nacionalne manjine. S takvom politikom je nastavljeno i nakon kapitulacije Kraljevine Jugoslavije i aneksije delova njene teritorije od strane Mađarske. Za vreme Drugog svetskog rata Srbi u Mađarskoj, naročito oni koji su živeli blizu granice prema Jugoslaviji, bili su izloženi raznim pritiscima i proganjanju (cak je 12. aprila 1941. godine ubijen pravoslavni sveštenik Miloš Apić u pograničnom mestu Santovu). Završetkom Drugog svetskog rata, činilo se da su za manjine u ovoj zemlji nastupili bolji dani. Godine 1946, vlada donosi Uredbu o obrazovanju ucenika pripadnika manjina na jeziku narodnosti. Država je preuzela na sebe obavezu finansiranja tog skolovanja. Oktobra 1946. godine počeo je da izlazi i nedeljnik "Nase novine" na srpsko-hrvatskom jeziku. Školske 1946/47 godine nastava na srpsko-hvratskom jeziku se odvijala u 28 skola, a u dodatnih 25 skola jezik se ucio kao poseban predmet (Krivokapić, 1992). Ist o tako, na parlamentarnim izborima 1947. godine srpska, hrvatska i slovenacka manjina po prvi put u svojoj istoriji dobile su svog zajedničkog narodnog poslanika. To je bio Anton Rob. Te iste godine je od dotadašnje južnoslovenske sekcije Antifasistickog fronta Slovena u Mađarskoj nastao Demokratski savez Južnih Slovena u Mađarskoj (DSJS). Naglasak u njegovoj aktivnosti bio je na političko-vaspitnom i kulturno-prosvetnom radu. Međutim, zloglasna rezolucija Informbiroa od 28. juna 1948. godine označila je početak perioda u kome su dramatično pogoršani odnosi između Mađarske i Jugoslavije i time i početak represija prema jugoslovenskim nacionalnim manjinama, pa su im uskraćena elementarna ljudska, kulturna i druga prava. Manjinci su hapšeni, izvođeni na montirane sudske procese, maltretirani, otpustani s posla, nasilno preseljavani iz pograničnih oblasti u druge delove Mađarske. Zato je došlo i do naglog smanjenja broja skola sa nastavom na srpsko-hrvatskom jeziku. Rad DSJS je skoro sasvim zamro jer je njegovo rukovodstvo prebeglo u Jugoslaviju ili je uhapšeno. Iako su Ustavom iz 1949. godine pripadnicima etničkih manjina garantovana sva prava, uključujući pravo skolovanja na maternjem jeziku i pravo negovanja nacionalne kulture, kada je reč o jugoslovenskim manjinama, dugo je postojala diskriminacija prema njima. To je, konačno, imalo uticaja i na ispoljavanje nacionalnog identiteta i izjašnjavanje o pripadnosti nekoj manjini, osobito srpskoj. Tako, prema popisu stanovništva iz 1949. godine, u Mađarskoj je registrovano svega 5.158 Srba. Mada normalizacija među sobnih odnosa Mađarske i Jugoslavije, posle 1955. godine, donosi postepeno poboljšanje položaja srpske manjine u toj zemlji i njeno izjednacavanje u pravima sa drugim etničkim manjinama, tendencija asimilacije se nastavlja. Tome je doprinela i kolektivizacija poljoprivrede koja je izvršena između 1958. i 1961. godine, budući da je veliki broj manjinskog stanovništva raseljen. Školske 1971/72. godine u Mađarskoj je registrovano svega 8 skola u kojima se nastava izvodila na srpsko-hrvatskom jeziku. Problem manjina u Mađarskoj ima, kako ističu njeni zvanični predstavnici, "dve strane iste medalje": nacionalne manjine koje žive na njenoj teritoriji i Mađarska manjina koja živi u susednim zemljama. Ovde je rec, pre svega, o srpskoj manjini u Mađarskoj. Prema rezultatima popisa stanovništva Mađarske iz 1990. godine, ukupan broj stanovnika je 10,374.823. Od toga, 97,7% (odnosno 10,142.072) su Mađari. Najbrojnije manjinske grupe su Romi (142.683), Nemci (30.824), Hrvati (13.570), Rumuni (10.740) i Sl ovaci (10.459). Srpska manjina je, prema popisu stanovništva iz 1990. godina, brojala svega 2.905. Međutim, prema procenama etničkih organizacija, u Mađarskoj živi 500 hiljada Roma i 200 do 220 hiljada Nemaca, ali i 5 hiljada Srba. Većina Srba u Mađarskoj je, ipak, koncentrisana u 19 naselja. Sedam u Pesti, šest u Baranji, četiri u Congradu i po jedno Bekesu i Tolni (Krivokapić, 1992). Mađarska je nacionalno homogena zajednica, posebno ako se ima u vidu činjenica da je broj nacionalnih i drugih manjina, primenom određene definicije, minimiziran. Prema ocenama Sluzbe za nacionalne i etničke manjine u Mađarskoj, ekonomska integracija manjina je, sa izuzetkom Roma, završena. Međutim, nacionalne manjine pretežno žive na selu i angažovane su uglavnom u poljoprivrednim aktivnostima. Ono što je nepovoljno jeste činjenica da su one rasejane po celoj teritoriji Mađarske, pa su izložene proce su asimilacije. Principi za regulisanje prava nacionalnih i etničkih manjina su sadrzani u Ustavu Mađarske. Ipak, položaj i prava nacionalnih i drugih manjina se moraju urediti zakonom. Procedura donosenja zakona o manjinama u Mađarskoj trajala je četiri godine. Izrađeno je devet verzija, tako da je Zakon o pravima nacionalnih manjina donesen tek jula 1993. godine. Garantuje se slobodno korisćenje maternjeg jezika, pravo na obrazovanje na maternjem jeziku, kao i pravo na negovanje nacionalne kulture. Pored osnovnih skola, u Mađarskoj se nastava izvodi i na jezicima manjina i to u 8 gimnazija (tri na Nemačkom, dve na srpskohrvatskom: u Budimpešti i Pecuju, dve na slovackom i jedna na rumunskom jeziku). Isto tako, nacionalne manjine imaju svoje listove, radio i TV programe. U negovanju nacionalne kulture Srba u Mađarskoj, pored skola o kojima je bilo reci, značajnu ulogu ima Srpska pravoslavna crkva, pozorista, klubovi i folklorne druzine. Pored lista "Narodne novine", postoji radio program na srpskom jeziku Radio Pe cuja i Radio Budimpešte. Prema tome, Mađarska -
69
koja nema probleme sa nacionalnim manjinama unutar zemlje - zainteresovana je za svoje manjine u Rumuniji, Slovackoj i Jugoslaviji i često ističe da nije u dovoljnoj meri regulisan njihov položaj. S obzirom na broj, pripadnici srpske manjine u Mađarskoj nisu u prilici da u punom obimu ostvaruju sve ono što im je garantovano Ustavom i drugim propisima koji uređuju prava nacionalnih manjina. Na primer, funkcije u politici, upravi i drugde najčešće im nisu dostupne. Ipak, pripadnik srpske nacionalne manjine, Milenko Pejak, izabran je za člana Mađarskog Parlamenta. Godine 1989, DSJS je razgrađen tako da su početkom naredne godine osnovani Srpski demokratski savez i Demokratski savez Hrvata u Mađarskoj. Kada je 1990. godine osnovan Srpski demokratski savez, pise Petar Lastić ("Srpske narodne novine"), srpsko skolstvo se već nalazilo u ocajnom stanju sa tendencijom daljeg propadanja. U celoj Mađarskoj nije bilo nijedne srpske osnovne ni srednje škole, niti je bilo ijedne škole sa srpskim nastavnim jezikom, niti je bilo ijedne pravno samostalne škole za srpsku decu. U Batanji je radila zajednička srpsko-rumunska skola s veoma malim brojem dece i tendencijom da od dvojezicne postane skola u kojoj se srpski jezik predaje samo kao jedan od predmeta, dok bi se ostala nastava izvodila na Mađarskom jeziku. Međutim, zahvaljujući aktivnosti članova Saveza, danas je situacija izmenjena. Sada već imaju dve samostalne srpske školske ustanove u Mađarskoj. U Batanji je srpska skola odvojena od rumunske, i 1993. godini proslavila je 200-tu godišnjicu osnivanja. Na čelu ove sko le se nalazi agilna direktorka, Kristina Rodzkov, te je primetan i blagi porast upisane dece kao i kvaliteta nastave. U Budimpešti je takođe odvojena srpska od hrvatske škole uz obećanje nadleznih vlasti da će školska zgrada pripasti srpskoj ustanovi. Direktor srpske škole u Budimpešti je Bojana Coban-Simić. Nastavnicki kadar i nastavna sredstva su popunjena iz Srbije. Srpski demokratski savez vode Milan Nedeljkov, predsednik, i Petar Lastić, potpredsednik. Uz njih su i aktivisti Borivoje Rus, Ljubomi r Aleksov, Ivan Golub, Miroslav Rockov, Mihajlo Krunić, Dimitrije Zivić, Stevan Hajdzan, Jelica Japić, Stevan Popović, Vojislav Lastić, Bojana Coban-Simić i Cedomir Adamov. Stojan Vujicić je jedno od najpoznatijih imena među Srbima u Mađarskoj koji rade u oblasti kulture. Gospodin Vujicić je dobio orden "Krst za zasluge" od predesednika Mađarske Genca za plodno stvaralastvo, ali i za mukotrpni rad na otvaranju Srpske crkveno-umetničke i naučne zbirke u Sent Andreji. Vujicić je pesnik i naučni saradnik Mađarske akademije nauka. Poznate su i srpske biblioteke u Mađarskoj sa značajnim fondovima knjiga, u sledećim mestima - Lovra, Cip, Pomaz, Bata, Cobanac, Kalaz, Batanja, Canad, Novi Sentivan, Deska i Segedin. Budimska eparhija, s episkopskim sedištem u Sent Andreji, teritorijalno se poklapa sa prostorom koji danas obuhvata Mađarska, te shodno tome, pod svojom jurisdikcijom ima sve pravoslavne Srbe koji žive u ovoj državi kao njeni državljani ili imaju stalno mesto boravka u njoj. Danas Budimskom eparhijom rukovodi Njegovo preosveštenstvo episkop budimski gospodin Danilo (Krstić) kao episkop-dijecezan. Eparhija ima tri protoprezviterata, budimski, mohacki i segedinski. Parohije sa oko 5.000 vernika opsluzuju 9 sveštenika. U svom vlasnistvu, eparhija ima 40 hramova ("Srpske narodne novine", septembar 1992). Srbi već četiri godine imaju svoje glasilo "Srpske narodne novine", koje izlaze jedanput nedeljno. Glavni urednik lista je dr Petar Milošević. Slučaj je hteo, ali kulturno-istorijski je simbolicno, da srpski list pocne ponovo da izlazi na 200-tu godišnjicu pokretanja prvih srpskih novina uopšte: "Serbskija novini", koje su se pojavile u Becu 3. marta 1791. godine. Ipak, današnji Srbi u Mađarskoj su preuzeli ime srpskog lista iz prošlog veka koji je (18381849) izlazio u Pesti pod nazivom "Serbskih narodn ih novina". Isto tako, u okviru regionalnog i manjinskog programa Mađarske televizje emituje se i "Srpski ekran". Urednik "Srpskog ekrana" je Stevan Popović. "Srpski ekran" se emituje za Srbe u Mađarskoj, svake druge subote na drugom programu Mađarske televizije u trajanju od 25 minuta. Albanija Početkom devedesetih godina Albanija je javno iznela pred OUN da u njoj živi samo stotinak Srba i Crnogoraca. To je potvrđeno i zvaničnim izveštajem iz popisa stanovništva. Međutim, albanska vlada je dopustila da se u SFRJ iseli tačno 1.542 pravoslavnih žitelja iz Vrake kod Skadra i tako demantovala samu sebe. Međunarodne institucije taj slučaj albanske obmane nisu registrovale, tako da se ni danas ne zna tačno koliko Srba i Crnogoraca živi u Albaniji. To je, pored ostalog, i posledica odnosa bivše SFRJ prema nacionalnim manjinama u susednim državama. Naime, SFRJ se pred svetskom javnosću, a posebno u međunarodnim forumima borila za nacionalna prava Hrvata i Slovenaca u Italiji i Austriji, ali ne i za prava manjina u istočnim zemljama, pa i Albaniji. U stvari, kada je reč o "istočnim zemljama, Jugoslavija je shodno svom socijalistickom uređenju primenjivala princip internacionalizma, a time i prećutne solidarnosti prema represivnim metodima svojih kom unistickih suseda, koji su u Albaniji poprimali i karakter genocidnosti" (NIN, 1991). Istorija srpskog naroda na prostorima današnje Albanije započinje od VII veka, sa doseljavanjem i stvaranjem dukljanske, a potom i raske i zetske države. Najstariji podatak o prisustvu Južnih Slovena južno od Prokletija potice od vizantijskog istoričara Prokopija. Ovaj hronicar Justinijanovih ratova zabeležio je da su Sloveni
70
presavsi Dunav stigli do Draca 548. godine. Najpouzdaniji svedoci tog srpskog prisustva su spomenici kulture. U crkvi Svetog Srđa i Vlaha, na reči Bojani, sahranjeni su zetski kraljev i Mihailo, Bodin i Vladimir. Samo na kratkom putu od Elbasana do Đuhazea nalaze se i danas ostaci 99 srpskih i pravoslavnih hramova. Ktitori crkve Svetog Jovana kod Rase bili su kralj Milutin i kraljica Jelena. U Skadru postoji katedralni hram Sveti Stefan, a i kod Donja crkva Svete Marije, koja je najbolje i ocuvana. Ostaci pravoslavnih crkava nalaze se i u Trestaniku, Bezmistu i Borju. Dečanska hrisovulja iz 1330. godine sadrzi spisak sela u severnoj Albaniji koja imaju prepoznatljiva srpska imena: Trebo polje, Bajbane, Luzane, Gorane, Buljane. Ne postoje popisi iz ranijih perioda, ali Toma P. Oraovac, na osnovu turskih izvora procenjuje da su Sloveni predstavljali većinu. "... u Gornjoj Albaniji ili Skenderiji ima svega Srba hrišćana i muhamedanaca 502.900, a Arbanasa i Turaka 154.644..." Skadarski sandzak je imao 81.700, a dracki 6.800 Srba hrišćana. To je, inače, vreme kada su i LJumljani za sebe govorili da su srpskog porekla. U zapisu ceskog arheologa Lubora Niderlea vidi se da u prošlom veku "...Arbanija ima 450.000 Slovena..." A u izveštajima turskog vojnog cinovnika, geografa Bijankonija, nalazi se i podatak da je samo skadarski vilajet imao 70.000 Srba, a grad Moskopolje, na samom jugu, imao je preko 45.000 pravoslavnih žitelja. Luka Maliković tvrdi da su Sloveni u Albaniji, pre dolaska Turaka, bili većina i da je srpski nacionalni identitet na tlu ove zemlje bio ugrozavan islamizačijom, pokatolicavanjem, pogrcavanjem i st aljinizačijom. Za srpske oaze u Albaniji posebno pogubno je bilo stvaranje islamske Albanije, kao autonomne oblasti u sastavu Turske. Tada je nastao proces koji se i danas odvija u ovoj državi - nasilna albanizacija (NIN, 1991). U arbanaskim naseljima telal je predvece uzvikivao: "Aksam, aksam! Kuku onome ko omrkne, a hrišćanin je". Srbi koji su uzimali muhamedansku veru, sticali su pravo na goli život, a prelaskom u Arbanase dobijali bi i komad zemlje. Takav odnos nije bio i prema katolicima, jer je Vatik an preko Mletaka, a kasnije preko Beclija, štitio svoje hrišćane. Asimilacija Srba je delimično zaustavljena tek početkom prošlog veka, kada su se Crna Gora i Rusija zainteresovale za svoje pravoslavce u Skadru. čak postoje i istorijski podaci (Oraovac, 1909) o formiranju i srpske autonomije u Skadru, za vreme turske vladavine u Albaniji. Obeležena je zvaničnim otvaranjem prve srpske škole u Skadru 1828. godine. Njen prvi ucitelj je bio "neki Milan ili Marko". Albanci su svoju osmoljetku dobili tek sezdese tak godina kasnije u Koci. Po svedočenju ucitelja Filipa M. Protića, srpska skola je posebno bila na ugledu kad je u njoj sluzbovao Nikola Musulin, bogoslov iz Sremskih Karlovaca (Maliković, 1991). Kao ucitelj u Hormovu je sluzbovao i Dositej Obradović. Srbija i Crna Gora su sredinom XIX veka u Skadru imale svoje konzulate koji su zajedno sa ruskim konzulatom, pružali pomoć nasim manjinama. U to vreme Srbi i Crnogorci u Albaniji su imali državno-pravni status naroda (CANU, 1990). Srpska autonomija ogledala se, pored školske, i u crkvenoj samostalnosti. Na početku ovog stoleća skola je otvorena i u Vraki, a u Koci, krajem tridesetih i prva Pravoslavna bogoslovija. Vikar SPC za Skadar bio je Viktor Mihajlović. Današnja država Albanija stvorena je 18. novembra 1912. godine u Valoni, a njene granice prema Grčkoj, Srbiji i Crnoj Gori utvrđene su godinu dana kasnije Londonskim ugovorom. Tada je čitav Skadar sa okolinom poklonjen Albaniji. Kako se ta međa nije poklapala sa etničkim ras poredom srpskog i albanskog zivlja, to je unutar nje ostalo dosta Srba i Crnogoraca. To je registrovala i Međusaveznička komisija, dok je Srpska pravoslavna crkva utvrdila da je u severnom delu, a i oko Tirane, živelo više od 60.000 Srba i Crnogoraca. Taj izveštaj dao je episkop ohridski Nikolaj Velimirović i u njemu napisao da unutar Albanije ima 39 srpskih sela i zaseoka. Jugoslovenski konzul iz Korce zabeležio je da ima 1.400 "obitelji koje ispovedaju pravoslavlje". Pored razlike u ciframa, postojala j e u ovim sluzbenim izveštajima i razlika u oslovljavanju. Episkop pise samo o Srbima, a konzul samo o Jugoslovenima. Da bi postala članica Društva naroda, Albanija je 1921. godine posebnom Deklaracijom preuzela obavezu da će postovati prava pripadnika nacionalnih manjina. U njoj je priznato pravo Grcima i Muslimanima da regulisu svoj manjinski status, dok je pravoslavcima ponuđeno da u roku od dve godine preuzmu albansko državljanstvo. Albanska vlada je, međutim, obmanula Društvo naroda, jer je njegovom sekretarijatu poslala podatke da u ovoj zemlji živi "... ne više od 15.000 Grka i na severu, ne više od 200 bugarskih i srpskih porodica..." (CANU, 1990). Luka Maliković ipak smatra da je u periodu od 1921. do 1928. godine, srpska autonomija u Albaniji cvetala. Jugoslovenska vlada je obnovila rad privatnih srpskih skola 1923/24. godine. Tada je u Vraki u osmoljetki bilo 50 đaka, a 1930. godine 72. Skadar je imao tri osnovne škole i zabaviste sa 37 dece. Osmoljetka "Sveti Sava" imala je sedamdeset ucenika. Tu skolu je završio i najpoznatiji srpski pesnik u Albaniji Miloš Đorđ Nikolić, koji je imao nadimak Miđoni. Ist ovremeno, Radnička skola okupljala je u Skadru samo zensku omladinu. Osnovne škole su pokrenute, pa ukinute i u selima Kamenica i Derignjat. U to vreme, pored crkve i škole, postojala su i dva srpska omladinska društva "Gušlar" i "Obilić", kao i srpski fudbalski tim koji se takmicio u albanskoj ligi. U tom periodu Albanija nije negirala postojanje manjina na svojoj teritoriji, ali je njihova prava poštovala samo u sredinama gde su Srbi i Crnogorci bili kompaktno naseljeni. Svoj antagonisticki odnos prema manjinama albanske vlasti su pokazivale time što su za nealbanski zivalj uvele poseban visi porez, koji za Albance nije vazio. Po uspostavljanju monarhije 1928. godine, započinje i nasilna asimilacija manjina, pa i Srba i
71
Crnogoraca (Radović, 1992). Luka Maliković to vezuje za pojavu ideje o Velikoj A lbaniji, ali i plana "Grande Italija", na racun Srba i Crnogoraca na Balkanu. Kralj Ahmed beg Zogu je Pakt o saradnji sa Italijom potpisao 1926. godine i time zvanično okrenuo leđa jugoslovenskoj kruni, koja mu je i pomogla da dođe na vlast. Dinastija Zogu je prvo 1930. godine, stvaranjem autokefalne pravoslavne crkve, koju je vodio Stilijan Mavromati, pocepala srpsku pravoslavnu crkvu koja je do tada u Albaniji imala cetrnaest aktivnih hramova i jedan manastir. Time je i srpski narod u Albaniji onemoguć en da održava direktne veze sa svojom crkvommaticom i sa svojom Otadžbinom. U tome su udela imali i vikar Viktor Mihajlović, kao i episkop Vasirion Dzuvani, albanizovani Srbin, rukopoložen u Herceg Novom 1925. godine. Dzuvani je i postao mitropolit Arbanaske pravoslavne crkve uz odobrenje kralja Zogua. Zatim je došlo do ukidanja privatnih grčkih i srpskih osnovnih skola. Osmoljetka "28. novembar" u Skadru je zatvorena, kako su pisale albanske novine, 25. aprila 1933. godine, a njeni đaci su prebačeni u a lbansku osnovnu skolu. Ova promena je usledila na osnovu Ustava Albanije iz 1933. godine (čl. 206. i čl. 207) sa zvaničnim objasnjenjem da se time postize "unifikacija obrazovanja i izjednacavanje položaja svih albanskih državljana". Grčka je ulozila protest Društvu naroda. Stalni međunarodni sud osudio je ovakvu politiku Albanije. Kraljevina Jugoslavija, čije su manjine bile, takođe, ugrožene nije se pridruzila ovom protestu Grčke vlade (Radović, 1992). Jugoslavija je jednostavno sve to oćutala. Posebn a delegacija stanovnika Vraka krisom je tim povodom bila u Beogradu da bi se dogovorila u vladi šta da se radi, ali joj je u vladi savetovano da se Vracani isele na Kosmet. Tako je 160 porodica Crnogoraca iz Vrake krenulo u svoju drugu seobu. Za vreme Drugog svetskog rata i nakon njega, u komunističkom pokretu bila je zastupljena ideja internacionalizma s obe strane albansko-jugoslovenske granice, pa se pitanje manjina nije uopšte ni postavljalo. KPJ i NOP se bavio pridobijanjem Siptara za NOB, a Albanska partija rada (APR) je neprestano tražila pomoć od Moskve i Beograda za oslobađanje zemlje. Partizanske jedinice iz Srbije, a posebno Crne Gore boravile su na tlu Albanije. Na zahtev Envera Hodze mnogi kosovski kadrovi odlazili su na rad u Tir anu. Tako je 1945. lekar Vojin Bilbija sa zenom Stanom napustio Prištinu i odselio se u Albaniju. Kada je, međutim, rat završen režim Envera Hodze je zvanično priznao samo postojanje makedonske, a ne i srpske nacionalne manjine. Postojanje nacionalnih manjina sa obe strane državne međe potvrđeno je februara 1946. godine kada je potpisan Protokol o obnavljanju pograničnog prometa između Albanije i FNRJ, kojim je predviđeno razrešenje problema dvovlasnickih imanja na samoj granici. Takve ugovore ove dve države su već parafirale 1926. i 1934. godine, ali se sada dozvoljavalo da seljaci obrađuju svoje njive sa one strane državne granice. Posle pogoršanja političkih odnosa između Albanije i FNRJ 1948, svi međudržavni ugovori su otkazani, pa i ovaj Protokol. Nakon objavljivanja Rezolucije Informbiroa, mnogim građanima FNRJ, koji su se zatekli podno Prokletija, bilo je jednostavno zabranjeno da se vrate u Jugoslaviju, te su primorani da prime albansko državljanstvo (Levi, 1990). Do 1950. godine iz Albanije je repatrirano samo 175 jugoslovenskih porodica. Sve do 1956. vlast nije priznavala postojanje nijedne slovenske manjine. Tada je sluzbena Tirana saopstila da manjine čine samo 0,4 odsto stanovništva, odnosno 5.566 građana Grčke i makedonske nacionalnosti. Nasilna asimilacija je vršena raseljavanjem, proterivanjem i zatvaranjem. Grci su, na primer, preseljeni na sever, a Srbi i Crnogorci na jug, među albansko stanovništvo. Oni članovi srpskih kolonija, koji su u kući govorili srpski ili slusali Radio Be ograd i Radio Podgoricu hapšeni su i slati u radne logore, kakvih je u Albaniji bilo čak trideset i dva. Britanski diplomatski izvori su tvrdili da u Albaniji ima 47 radnih logora. Najpoznatiji i najveći su bili Vavi Dejs i Kakaris. Srbi i Crnogorci koji su podrzali politiku KPJ osuđivani su na višegodišnju robiju. Jovica Crvenko je u albanskim kazamatima proveo tačno trideset i tri godine. Kako je raseljenim manjincima, kao i svim građanima Albanije kretanje po zemlji bilo ograniceno, pripadnici srpskog naroda nisu mogli da se posećuju, niti da se zene između sebe već samo sa Albancima, odnosno Albankama. Nadarenim pripadnicima srpske manjine bilo je zabranjeno da napreduju i u skoli i na poslu. Oliveri Petrović iz Tirane, najboljem đaku Poljoprivredne škole oduzeta je stipendija Univerziteta Tirnijazev iz Moskve, a zatim i pravo na studije, pa se zaposlila kao fizicki radnik. Proterani izvan svoje etničke oaze Srbi i Crnogorci su vrlo brzo gubili svoj jezik i nacionalni identitet. Time je albanska v lada drasticno prekrsila sopstvenu Deklaraciju o zaštiti manjina u Albaniji iz 1921. ali je niko nije zbog toga opominjao. Indiferentan stav FNRJ, tj. SFRJ prema krsenju prava Srba i Crnogoraca u Albaniji olaksavao je ovoj državi da pristupi daljem "rešavanju" problema nacionalnih manjina. Ustavom iz 1967. godine Albanija je kao jedina ateisticka država na svetu, ukinula religiju i (čl. 55) izricito zabranila svaku religijsku aktivnost, kao i postojanje organizacija verskog karaktera. U slučaju krsenja Ustava Albanije, predviđena je kazna zatvora od tri do deset godina, a u tezim slučajevima i kazna streljanjem. Srpske crkve su pretvorene u skladista i magacine, a oronuli hramovi su poruseni do temelja. Jedini srpski pop Velisa Popović, koji je sluzbovao u selu Mali Borić, u tamošnjoj crkv i Sveti Jovan je uhapšen i zatvoren. Tu crkvu su podigle Rusija i Crna Gora. Spomen kosturnica za 302 srpska vojnika i dva generala iz Prvog svetskog rata u Valoni je razorena i prekrivena ljudskim izmetom (CANU, 1990). Posebnom odlukom Miništarskog saveta iz 1974. godine propisana je državna mera isključive primene pravopisa albanskog jezika, cime je nezvanično
72
otklonjena svaka mogućnost da nacionalne manjine koriste svoj jezik, kako u svojim mestima i skolama, tako i pred državnim organima. Srbima i Crno gorcima su oduzimani radio aparati i knjige na ćirilici. Jugoslavija se ni tada sluzbeno nije oglasila. Donosenjem posebnog Dekreta o promeni nepodobnih imena i prežimena septembra 1975. godine, u Albaniji je i formalno pokrenut postupak brisanja svih slovenskih imena, pa i srpskih i crnogorskih. U njemu je zapisano: "Građani koji imaju neodgovarajuća imena sa političkog, ideološkog i moralnog stanovista su obavezni da ga zamene". Na osnovu ove odluke br. 5354 sačinjen je i Recnik narodnih imena od tri hiljade reči pozeljnih sa albanskog nacionalnog aspekta. Srbi i Crnogorci, Palcevići prekrsteni su u Selc e, a Matanovići u Foljete i Brajovići u Ferizaje. U septembru 1975. godine albanska vlada je donela i Dekret br. 225 kojim je nalozena i promena geografskih naziva sa religijskim i ideološkim, odnosno nacionalnim sadržajem. Tako je mesto Sveti Nikola postalo Crvena Zvezda. I ovog puta, u praksi, ovi fasisoidni nalozi izvrsavani su selektivno, jer su imena menjana samo kod hrišćanskog stanovništva i njihovim mestima, a ne i kod muslimanskog. Ovo je, posle fizickog uništavanja, najteza povreda prava jedne nacionalne manjine, jer je satiranjem srpskog porekla u Albaniji kroz nasilno menjanje imena izbrisan i srpski i crnogorski nacionalni identitet (Levi, 1990). Da albansko političko licemerje prema srpskoj manjini bude veće valja napomenuti da je samo godinu dana kasnije, vlada Envera Hodze donela Ustav u kome se izricito naglasava da su "... sve aktivnosti koje krse prava nacionalnih manjina protivustavne i kaznjive po zakonu..." (čl. 42) i u kome se (čl. 15) zalaze za dobrosusedske odnose i saradnju. Punih četrdeset godina, Albanija nije sluzbeno priznavala postojanje srpske nacionalne manjine. U popisu 1979. registrovano je samo 4.163 lica grčkog i makedonskog porekla, a tek 1989. receno je zvanično da u ovoj zemlji ima samo dva odsto pripadnika nacionalnih manjina. Pored Grka - 58.785, Makedonaca - 4.697, Albanija je priznala postojanje ukupno stotinu Srba, Crnogoraca i Hrvata. Albanija je, čini se, tada bila prinuđena da se pojavi u međunarodnoj javnosti sa ovim podacima, posle Grčke optuzbe za kr senje prava njene manjine. Ta optužba se nasla i pred Generalnom skupštinom OUN i Komisijom za ljudska prava OUN u Ženevi, marta 1989. i oktobra 1990. gde je po prvi put i jugoslovenski predstavnik Mira Nikolić javno progovorila o statusu Srba i Crnogoraca u Albaniji i demantovala albanske podatke. Kako je ta komisija OUN utvrdila da se ljudska i prava manjina evidentno krse, generalni sekretar Peres De Kueljar je odbio da poseti Albaniju. Bilo je to vreme kada je Albanija zvanično zagovarala saradnju na B alkanu. Boraveći u Bugarskoj 1990. godine, albanski miništar spoljnih pošlova Maljilje je priznao da se Albanija zalaze da "... resi pitanje postovanja jugoslovenskih nacionalnih manjina..." (Levi, 1990). Nastupajući na Generalnoj skupštini OUN i Komisijama za ljudska prava OUN SFRJ je prvi put posle Drugog svetskog rata 1990. godine zvanično izasla u javnost sa svojim podacima o srpskim manjinama u Albaniji: Srba - 20.000, Crnogoraca - 17.000. Prema sluzbenim podacima SSIP-a najviše Srba je živelo u Skad ru i okolnim mestima Berat, Finja, Usnje, a bilo ih je i u Tirani i Albasanu, dok su Crnogorci nastanjeni u Vraki i južnije u Barbolusi, Busatu i Brdici. Profesor Đoko Bulatović, predsednik Zavicajnog kluba "Skadar" iz Podgorice u klupskom registru ima spisak 151 srpske i crnogorske familije od Đinovića i Rackovića, preko Senića, Basanovića i Vujacića do Mirovića, Tomića, Lazarevića i Dracanina. Pet kilometara severozapadno od Skadra, u regionu Vraka u šest sela Mali i Veliki Borić, Boilj, Omara, Ras i Kule živi oko dve hiljade Crnogoraca. Najviše crnogorskih porodica je u selu Omari - 126 i u Grilju - 156. Lazar Roganović, rođeni Vracanin tvrdi da su tu živela bratstva Uskokovića, Markovića, Krstanovići, Susnjevići, Zarići, Nikići, Sekulići, Zlaticani. Vracani imaju samo jednu osnovnu skolu sa 450 đaka, ali im nastavu drzi Lirija Lekaj (Lecić) isključivo na albanskom jeziku. Srbi i Crnogorci u Albaniji su uglavnom bili seljaci, jer su se pretežno bavili poljoprivredom, tačnije stocarstvom, a u Peskopiji, Kukosu i Tropoji i rudarstvom. Škole nemaju, a jedna crkvica postoji samo u Beratu. Srpski govore isključivo međusobno, dok se javno srpski jezik koristio (1990) samo u skolama tajne policije Sigurimi u Tirani. Poznavaoci prilika u Albaniji tvrde da su i Enver Hodza i Ramiz Aljija znali srpski koji su naucili u partizanima. U političkom vrhu Albanije bilo je još ljudi sa znanj em srpskog jezika. Bili su to Srbi i Crnogorci, ali oni koji su se poalbancili. član Politbiroa APR i sekretar CK APR bila je Lenka Cuko. Desa Jako, čije je pravo ime bilo Desanka Jakić bila je sekretar CK ARP za omladinu u Skadru, dok je sekretar Saveza umetnika i književnika Albanije bio Rista Silići, odnosno Silić, Cetinjanin iz Skadra. Milorad Jeremići (Jeremić) bio je sef policije u Dracu, a Milan Baci (Bacić) poznati fudbaler FK "Partizan" iz Tirane. Za ekipu FK "Skenderbeg" igrala su braća Mil utin i Miladin Krdzići (Krdzić). Ohrabrena osudom koju su OUN izrekle Albaniji, SFRJ je tokom 1990. godine prvi put na državnom nivou raspravljala o položaju jugoslovenskih nacionalnih manjina u Albaniji. O tome je govoreno u Skupštini Jugoslavije, na Odboru za spoljnu politiku, zatim na Predsednistvu Crne Gore, uz poziv Albancima da "...pocnu javni dijalog o pravima čoveka i položaja nacionalnih manjina...", ali na poziv nije nikada odgovoreno ("Politika", 1990). Otvaranje novog pitanja na državnom nivou, podstaklo je istorijski institut Crne Gore, da posle dugog kolebanja i otkazivanja, 1990. na Cetinju pod pokroviteljstvom CANU, odrzi i prvo savetovanje na temu "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji". Na tom naučnom skupu je nedvosmisleno dokazano i
73
zaključeno da su Srbi i Crnogorci u Albaniji "asimilirani i nestali narod". I pored toga, na međunarodnom planu, međutim, SFRJ nije bila tako kategoricna jer se u OUN, prilikom izglasavanja Rezolucije o krsenju prava manjina u Albaniji, uzdrzala od glasanja. Takvu pasivnost jugosloven ske diplomatije dr Radošlav Stojanović tumaci kao posledicu realne politike zvaničnog Beograda koji je pitanje manjina u bilateralnim susretima s Albanijom, ostavljao po strani za neka bolja vremena ("Intervju", 1985). Akademik Antonije Isaković, za to što je srpska nacija zapostavila svoju manjinu u Albaniji, okrivljuje pre svega titoizam, koji je sputavao i onemogućavao Srbiju da bilo šta učini za opstanak Srba i Crnogoraca u toj zemlji. Činjenica je, međutim, da je Srbija i posle titoizma malo šta ci nila. Kada je početkom 1991. godine u Albaniji došlo do političkih i socijalnih previranja, veliki broj srpskih i crnogorskih izbeglica vratio se u SFRJ. Neke od njih, kao na primer, porodicu Stane Bilbije, familiju Draga Krdzića ili Sime Markovića, pustila je lično nova albanska vlast predsednika Sali Berise, dok su neki jednostavno prebegli preko granice. Samo u toj godini u novoj seobi, u Jugoslaviju je došlo oko dve hiljade Srba i Crnogoraca iz Albanije. Ni treća Jugoslavija nije pokazala preveliku z abrinutost za sudbinu ove srpske manjine. Bezeći iz zemlje bunkera i logora pripadnici srpske i crnogorske manjine su i bukvalno opet stavljeni u zatvor, jer je njihov prihvatni centar u Crnoj Gori bio u prostorijama kaznionice Spuz. Kasnije su prebačeni u Decane, gde žive isključivo Siptari. Na savetovanju SANU u Sremskim Karlovcima o srpskoj nacionalnoj manjini u Albaniji, septembra 1993. godine, sem konstatacija stanja, nije bilo pomaka u jugoslovenskoj politici prema ovom delu srpskog naroda. Albanija je zvanično tek skoro priznala postojanje srpske nacionalne manjine, ali je njen položaj u Albaniji katastrofalan. Akademik Antonije Isaković je istakao na tom naučnom skupu u SANU, da su Srbi u Albaniji "...najtragicniji deo srpskog naroda u celini, do kog je ruka matice Srbije kasno stigla, ali je ipak stigla..." ("Politika", 1993). Hrvatska Svoje hramove, imanja i kuće Srbi su imali u Hrvatskoj još pre Kosovskog boja. Manastir Krupa podignut je 1317. godine, a manastir Krka 1345. godine. Srbi su se na teritorije koje su usle u sastav Republike Hrvatske posle Drugog svetskog rata, naselili i mnogo pre seobe pod vođstvom Arsenija Čarnojevića 1690. godine. Dr Velimir Branković pominje da su Južni Sloveni, odnosno Srbi i Hrvati svoje prve države dobili u Panoniji pod Vojimirom i Ljudevitom Posavskim oko 796, odnosno Srbi i pod Višeslavom i Rad oslavom 800. godine. Raskolom hrišćanstva 1054. nastala je podela između Srba i Hrvata na katolike i pravoslavce. Međutim, u srpskim državama Bodina, Miroslava i posebno Nemanjića na Balkanu, slobodno je radila katolička crkva, dok je pravoslavna imala svoje centre u Dalmaciji, Slavoniji, Vojvodini i uzoj Hrvatskoj: Mljet, Krupa, Krka, Krusedol, Hopovo, Slavonska Orahovica, Marca, Sremski Karlovci. Organizovano doseljavanje Srba u Slavoniju vršeno je i za vreme vladavine kralja Dragutina, a zatim despota Stefana Lazarevića i despota Đurđa Brankovića. Ženidbom hrvatskog bana Urliha Celjskog sa despotovom ćerkom Katarinom Branković 1434. godine Srbi se masovnije naseljavaju i u severnu Hrvatsku: Medved-grad kod Zagreba, Kalnik, Krizevce i Koprivnicu. Bili su to većinom vojnici, mladi, neoženjeni, koji su se tu i orodili sa Hrvatima, prelazili u rimokatoličku veru i njihovi potomci su postajali Hrvati. O njihovom srpskom poreklu svedoče samo nepromenjena prežimena - Brankovići, Borići, Ivkovići, Jugovići, Marcetići, Milicevići, Poznanovići, Radinovići. Srpsko gospodarstvo nad Kalnikom trajalo je, na primer, čitavih što godina, do 1537. i Nikole Hercegovića. Zbog toga se srpstvo ponajbolje i ocuvalo, tvrdi dr Velimir Branković, baš u Slavonskoj krajini. Turskom najezdom i razbijanjem srpskih država, Srbi su saterani na zapadne i severne granice Balkana. Dok ih je na jugu pratila nasilna islamizacija, na severozapadu Srbi su bili pod udarom germanizacije i unijaćanjem i to u vreme mira. Reka Sava i Beograd su sredinom XVIII veka bili međasi dva carstva. Na prostorima hrvatske Slavonije, katoličko nasilje nad pravoslavcima imalo je za posledicu njihove sve češće pobune. Kada je 1755. Zagreb preoteo manastir Marcu, izbila je Severinska buna, koju je vodio Srbin Petar Ljubojević iz okoline Bjelovara. Bilo je to vreme pokreta za očuvanje srpskog nacionalnog bića u Dalmaciji, Zagorju, Slavoniji i Podravini. Krajem XVIII veka tu su otvorene i prve srpske škole. U tom periodu podignut je i najveći broj srpskih crkava, kao i bogoslovije u Metku, Zalužnici, Plaškom i Karlovcu. Samo episkop gornjokarlovački Lukijan Mušicki osnovao je osamdeset srpskih skola. U Pakracu je iz Bogoslovske škole kasnije izrasla srpska Uciteljska skola i sva ostala srednja učilista, a u okviru njih i KUD "Karadžić". Tada je izla zio i srpski časopis "Dobri pastir". I dok su Srbi u dalmatinskom zaleđu dobili Vojnu Krajinu, na prvoj Skupštini Srba u Sremskim Karlovcima 1848. godine, uz saglasnost Beca, proglašena je Srpska Vojvodina. Njen vojvoda je bio Stevan Šupljikac, a patrijarh mitropolit Josif Rajačić. Akademik Vasilije Krestić ("Duga", 1990) ističe da su Srbi u Hrvatskoj u naredne tri i po decenije učvrstili svoj politički i socijalni status. Srbi su imali svoju Srpsku samostalnu stranku, desetak listova na ćirilici i još nekoliko čitaonica u Gospiću, Daruva ru, Karlovcu, Zagrebu, Krizevcima, Okucanima, Osijeku, Pakracu, Novoj Gradiski, Zadru, Dubrovniku i Splitu. U Zagrebu je postojala velika Srpska štamparija, zatim i Srpska banka sa 4,5 miliona kruna osnovnog kapitala. U Brodu na Savi radila je
74
Srpska kreditna banka. Srbi su imali društvo "Privrednik", kao i Savez srpskih zemljoradničkih zadruga. Značajna nacionalna ustanova bile su i fruškogorska i krajiska zupa Srpskih sokola sa ukupno 33 udruženja. Postojalo je i nekoliko dobrotvornih društava koja su bila okupljena u Savez Srpkinja. Kada su, međutim, Evropu zahvatili novi ratovi Becu nije odgovarala srpsko-hrvatska sloga, pa je Slavoniju i Vojvodinu prepustio uticaju militantne Peste. To mučno razdoblje potpune podloznosti Hrvatske Mađarskim interesima i novog nasilja nad Srbima trajalo je sve do 1918. godine, jer je Austro-Ugarska želela da reformu svoje monarhije izvrši na racun Slovena, a pre svega, Srba. Posle atentata Gavrila Principa na prestolonaslednika Ferdinanda u Sarajevu, Srbi su u ovoj monarhiji, pa i tadašnjem hrvatskom prostoru postali "veleizdajnički narod". Antisrpskih demonstracija, uz rušenje i skrnavljenje srpskih grobova i crkvi, bilo je u Zagrebu, Đakovu, Petrinji, Slavonskom Brodu, a manje u Šibeniku, Splitu i Dubrovniku. A kada je objavljena mobilizacija avgusta 1914, Srbi su nasilno uzimani kao taoci, zatvarani u logore, čak i streljani, a mnogi su i proterivani iz mesta stanovanja. Sve je to vršeno uz saglasnost hrvatskog Sabora, pod optužbama za "vređanje cara i velikosrpsku propagandu". Došlo je čak i do javnih suđenja u Zagrebu, gde su na "crnu klupu" seli dr Srđan Budisavljević, poslanik i dr Laza Popović, dr Milan Teodorović i Đorđe Gavrilović. Tokom 1916. takvih procesa bilo je protiv Srba i u Splitu, Zadru i Dubrovniku. Naredbom Bana, ćirilica je zabranjena još na početku Prvog svetskog rata, a potom i poznati srpski listovi "Novi Srbobran", "Srpski glas", "Dubrovnik", a Srpsko društvo "Privrednik", osnovano još 1897. je proglašeno za izdajničko i spaljeno. Najveći zločin je činjen time što su hrvatski Srbi mobilisani i slati u boj protiv Srbijanaca. Prema etničkoj mapi srpsko-hrvatskog prostora centralne Jugoslavije, koja je 1936. godine rađena za potrebe Krunskog saveta Kneza Pavla, 90 odsto stanovništva u zapadnoj Slavoniji, Baniji, Kordunu, Lici i Dalmatinskom Zagorju činili su Srbi. Tada je u Hrvatskoj bilo 1,2 miliona Srba. Pet godina kasnije, međutim, u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH), Nemački vojni predstavnik Glez fon Horstenau zapisao je u Zagrebu da Srbi u Hrvatskoj čine 31 odsto stanovništva i da su najviše koncentrisani u Savskoj, Vrba skoj i Primorskoj banovini i severozapadnim delovima Bosne i Hercegovine. Prema Nemačkim sluzbenim izvorima, u NDH je krajem 1940. godine živelo 1.847.000 Srba, a Hrvata tri miliona. Na teritoriji NDH postojalo je devet srpskih pravoslavnih eparhija, od čega su četiri bile u Hrvatskoj: Slavonska u Pakracu, ZagreBačka, Gornjokarlovačka i Sibenska. Dolaskom dr Ante Pavelića i ustasa na vlast u Hrvatskoj, Srbi su kao narod jednostavno bili potisnuti i podvrgnuti drugom po redu genocidu. To je ozakonjeno Odredbama za odbranu naroda i države, zatim Odredbom o zabrani ćirilice i Naredbom o obeležavanju pravoslavaca sa trakom "P", kao i Odredbom za jezicka pitanja, koja je imala za cilj da iskoreni srpski iz hrvatskog jezika. I kroz sve druge zakone koje je donosila vlada NDH, teror i genocid nad Srbima bio je legalizovan. Prema podacima specijalne komis ije Srpske pravoslavne crkve, samo u 1941. godini stradalo je 400.000 Srba u NDH. Dr Antun Miletić u svojoj monografiji o Jasenovcu tvrdi da je samo u ovom logoru smrti ubijeno 700.000 Srba. Prema podacima Komesarijata za izbeglice u vladi Milana Nedića iz NDH je u Srbiju deportovano 400.000 ljudi među kojima je bilo i 82.000 dece, dok Nemački izvori pominju upola manji broj izbeglih Srba. U samoj NDH pokršteno je, prema izveštajima zagreBačkog Kaptola 250.000 pravoslavaca, a zaklano je 250 srpskih svest enika i monaha, dok ih je 450 proterano ili izbeglo iz Hrvatske. Spaljeno je i unisteno, kako tvrdi istoričar umetnosti dr Dinko Davidov, preko pet stotina crkava. A 23 pravoslavna hrama su pretvorena u katolička. Dr Dinko Davidov tvrdi da su hrvatske komunističke vlasti i u FNRJ nastavile sa uništavanjem pravoslavnih hramova po Hrvatskoj. Na teritoriji Dalmatinskog zaleđa od 1947. do 1957. godine potpuno je sravnjeno sa zemljom 57 seoskih crkava, koje su tokom rata bile samo neznatno ostećene. O tome postoji i zvanična odluka Narodno-oslobodilackog odbora u Udbinama. A biskupa dr Antuna Aksamovića, koji je srpske crkve pretvarao u katoličke, odlikovali su i dr Ante Pavelić 1943. godine, ali i Josip Broz Tito 195 7. godine Ordenom bratstva i jedinstva. Stvaranjem "avnojske" Jugoslavije u Jajcu 1943. godine, Srbi su u Hrvatskoj povratili status državotvornog naroda, ali nisu mnogo poboljšali svoj nacionalni položaj. Popis stanovništva izvršen 1948. godine pokazao je da se u Hrvatskoj od 3,7 miliona žitelja, samo 543.739 stanovnika ili oko 15 % izjasnilo kao Srbi. Taj broj se nije mnogo promenio ni narednih decenija. Prema popisu iz 1981. godine, Srba u Hrvatskoj je bilo 531.502, jer im je natalitet bio dosta nizak, a dosta njih su se od 1961. godine izjašnjavali kao Jugosloveni. Tako je srpsko učešće u hrvatskoj populaciji palo 1981. godine na samo 11,5 odsto. Srbi su tada činili veliku većinu, između 80 i 90 odsto, samo u opštinama Donji Lapac, Vojnić, Dvor, zatim Knin i Gracac sa sedamdeset i Glina, Kostajnica i Benkovac sa više od pedeset odsto stanovništva. Trećinu su činili u komunama Ogulin, Pakrac, Daruvar, Podravska Slatina, a nešto manje u Drnisu, Gospiću, Karlovcu, Novskoj, Belom Manastiru, Orahovcu i Grubiskom Polju. Do 20 odsto bilo ih je u Osijeku, Novoj Gradiski i Sisku, a do 15 odsto u Rijeci, Donjem Miholjcu, Nasicama i Slavonskoj Pozegi. Etn icki, Srbi su pokrivali prostor od Dalmatinske Zagore, preko Like, Korduna i Banije, Moslavine, Bilogore, Slavonije i Baranje. U
75
samom Zagrebu bilo ih je zvanično 37.988, nešto više od 10 odsto, a u ostalih devetnaest opština Srbi su bili manjina ispod jedan odsto (Petrović, 1990). Izuzev velikih gradova gde su Srbi, uglavnom, živeli u centru, ostala područja pripadala su najnerazvijenijim oblastima Hrvatske, sa najnizim republickim dohotkom po stanovniku. Društveni plan razvoja Hrvatske od 1966. do 1970. godine označio je petnaest komuna kao nerazvijene, a među njima jedanaest naseljenih pretežno Srbima, ali hrvatska vlada nikada nije obezbedila dovoljno sredstava za razvoj tih oblasti. Ta ekonomska zaostalost je neminovno uticala i na iseljavanje Srba iz Hrvatske. Prema analizama d r Ruze Petrović, između 1971. i 1981. godine iselilo se 157.530 Srba iz Hrvatske. Jedan od uzroka tako snaznoj migraciji bio je i neizvestan politički položaj Srba u ovoj republici. Srbi u Hrvatskoj, unutar druge Jugoslavije, nisu imali kulturnu autonomiju, mada je takva ideja bila zagovarana tokom rata, u vreme stvaranja kontura buduće FNRJ. Tu ideju lansirao je Mosa Pijade, ali je Josip Broz nije prihvatio, kao što slican plan Dušana Brkića, Rada Zigića i Danice Opacić, sedamdesetih godina, nije hteo da prihvati ni dr Vladimir Bakarić. Odmah iza rata Srbi su septembra 1945. godine u Zagrebu odrzali svoj prvi kongres, na kome je bilo 30.000 ljudi. Tada je izabran i Glavni odbor, kao vrhovno srpsko političko predstavnistvo. U to vreme hrvatski Srbi su bili donekle institucionalizovani. Imali su Klub Srba većnika ZAVNOH-a, Centralnu biblioteku Srba u Hrvatskoj, Muzej Srba u Hrvatskoj i list "Srpska rijec", koji je štampan ćirilicom. Sredinom pedesetih to srpsko glasilo je promenilo ime u "Prosvjeta", kada je osnovano istoimeno srpsko kulturno društvo. Ogranci "Prosvjete" postojali su u Zadru, Kninu, Rijeci, Karlovcu. Međutim, već kod prvog hrvatsko-srpskog međunacionalnog sukoba početkom sedamdesetih, to društvo je zabranjeno kao "leglo srpskih nacionalista". Od pojave "maspoka", ali i nakon njegovog gašenja, u Hrvatskoj su srpska reč i ćirilica, nezvanično, bile ukinute, a sa njima i sve zvanične srpske institucije, dok su iz školskih udžbenika izbacivana poglavlja o srpskoj istoriji. Za obnovu pravoslavnih hramova zagreBačka vlada nikada nije imala para, dok je istovremeno podizala nove katoličke katedrale i obnavljala stare, čak i po Vojvodini. Ovo gusenje srpskog kulturnog i nacionalnog identiteta je potpomognuto prećutnom politikom SKH i SKJ, kao i ugledn ih srpskih političara u Hrvatskoj. Sa jačanjem intencija o povratku srpske državnosti i srpstva u političkom životu SFRJ, došlo je najpre u Kninskoj krajini, do narastanja srpske nacionalne svesti. Pod rukovodstvom Dušana Starevića, u Benkovcu je obnovljen rad kulturno-prosvetnog društva "Prosvjeta", a u Kninu je narodni poslanik Jovan Opacić osnovao Srpsko kulturno društvo "Zora". Godine 1989, Krajisnici su u svom selu Kosovo proslavili 600 godina od Kosovske bitke i tako dali svoj doprinos proslavi na K osovu Polju. U Kninu je već postojao Srpski radio, kao i lokalni srpski list. Na osnovu 43. amandmana na Ustav Hrvatske 27. juna 1990. godine, Skupština opštine Knin donela je odluku o formiranju Zajednice opština severne Dalmacije i Like, što je fakticki bio zvanican predlog zagreBačkim vlastima za uvođenje srpske autonomije u Hrvatskoj. Tom prilikom je lider tek osnovane Srpske demokratske stranke dr Jovan Rasković javno istakao da je tzv. "Zajednica opština baza za uspostavljanje političkog, a i terit orijalnog jedinstva srpskog naroda i korak ka modernoj autonomiji, kakvih ima dosta u Evropi" ("Duga", 1990). Dr Milan Babić, tadašnji predsednik opštine Knin je odricao da je tu reč o stvaranju srpske države, govoreći da se samo radi o reakciji Srba na kroatizam i na torturu većine u hrvatskom Saboru. Kada je, 25. decembra 1990. Ustav Hrvatske i Sabor 25. juna 1991. godine proglasio stvaranje nove nezavisne države Hrvatske, u kojoj nije bilo mesta za srpski narod kao državotvorni, došlo je do oruzanih sukoba i otcepljenja, prvo te Zajednice opština, a potom delova zapadne Slavonije, Srema i Baranje i do stvaran ja nove srpske države - Republike Srpske Krajine 19. decembra 1991. Ona pokriva teritorijalni prostor bivše Hrvatske od Dalmatinskog Zagorja i Kninske krajine, Posavine do Baranje, na kome u sesnaest opština živi nešto više od 360.000 stanovnika, uglavnom srpskog porekla. Od nove Hrvatske odvojena je "ruŽičastim zonama", koje drzi UNPROFOR, odnosno regularne vojne jedinice OUN. Statistički godišnjak Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine registrovao je u Dravskoj banovini 6.745 pravoslavaca, u Primorskoj 138.375, u Savskoj 517.191 i Vrbaskoj banovini čak 600.529 žitelja pravoslavne vere. Prema popisu stanovnika FNRJ iz 1948. godine u Hrvatskoj je bilo 543.795 Srba i 2.871 Crnogorac, dok je 1981. popis zabeležio 531.502 Srbina i čak 9.818 Crnogoraca. Prema popisu iz 1991. godine, u trenutku raspada SFRJ, u Hrvatskoj je bilo 581.663 ili 12,2 odsto Srba. U samom Zagrebu ih je bilo oko 60.000, u Osijeku 20.000, Rijeci i Zadru po 15.000, Karlovcu 18.000, po 12.000 u Vinkovcima, Pakracu, Petrinji i Novoj Gradiski i po desetak hiljada u Ogulinu, Dvoru, Vrgin Mostu, Splitu, Bjelovaru, Sisku i u Istri. Građanski rat u bivšoj Jugoslaviji doneo je Srbima, koji su ostali unutar Hrvatske, treći genocid. Samo tokom 1991, spaljeno je i unisteno mnogo srpskih sela u zapadnoj Slavoniji, dok su njihovi stanovnici prognani (Izveštaj Helsinske komisije, 1992). Naredbe za raseljavanje Srba izdavali su krizni stabovi opština. Informativni centar Srpskog sabora iz Beograda ima podatke o raseljavanju 24 srpska sela u Slavonskoj Pozegi i proterivanju srpskog zivlja pod kontrolom 113. brigade ZNG. Od avgusta 1990. do juna
76
1992. godine u Hrvatskoj je optuzeno oko 20.000 lica, od čega su 70 odsto Srbi ("Amnesty International", 1992). U Dubrovniku i Splitu suđeno je Srbima po grupama od dvadeset lica. Samo javni tuzilac Vladimir Seks krivicno je progonio 25.000 Srba tokom 1992. i 1993. godine. A po podacima Vojina Dabića, u Hrvatskoj je likvidirano najmanje 14.000 srpskih civila, od kojih su mnogi baceni u 80 masovnih grobnica koje su Hrvati iskopali. Prema procenama Srpskog demokratskog foruma najmanje desetak hiljada Srba u Hrvatskoj nasilno je pokršteno u katolike i promenilo svoja prežimena. Od ovih činjenica o etničkom cisćenju i genocidu nad Srbima nije mogla da se distancira ni sama hrvatska vlada i Sabor, na kome je doduše, u mnogo manjem broju, priznato da je bilo proganjanja i organizovane likvidacije Srba. Da bi pred međunarodnom javnosću skinula odgovornost za genocid, hrvatska vlast je zvanično krajem 1993. godine pokrenula istragu protiv Tomislava Mercepa, saborskog zastupnika, ali i komandanta specijalne jedinice MUP-a Hrvatske, zbog likvidacije hiljadu Srba u Pakrackoj poljani. Posle takvih pogroma u Zagrebu je ostalo samo tridesetak hiljada Srba, u Osijeku desetak, Zadru pet. U ovom gradu je Srbima oteta licna imovina vredna 4,5 miliona maraka, a prema podacima srpske crkve u Osijeku je opljackan pravoslavni hram sa knjigama i ikonama vrednim 200 miliona maraka. Uz to, u ovom ratu unisteno je i oko dve stotine srpskih crkava i manastira u Hrvatskoj. Da bi zaštitili svoj nacionalni, politički, kulturni i građanski integritet, Srbi su odmah posle otcepljenja Hrvatske od SFRJ, počeli da osnivaju svoje stranke i udruženja. Neka od njih su bila pod direktnom kontrolom i uticajem hrvatske vlasti, ali i kao takva su u sustini zastupala interese srpskog naroda unutar nove države Hrvatske. U Zagrebu postoji Srpska narodna stranka, koju vodi potpredsednik hrvatskog Sabora Milan Đukić, zatim Zajednica Srba u Hrvatskoj na čijem celu je Milan Skorić i Srpski de mokratski forum, koji vodi Milorad Pupovac. Zadarsku Srpsku demokratsku stranku predvodi profesor Branko Marjanović, a Srpsku narodnu stranku u Osijeku vodi Branislav Vorkapić. U Rijeci je sedište Zajednice Srba za Istru, Rijeku i Gorski Kotar, ali i Zajednice Srba u Hrvatskoj, koju vode Zdravko Rodović i Borislav Arsenijević. Izuzev Srpskog demokratskog foruma, koji izdaje svoj Bilten, a i Zajednice Srba u Istri koja štampa "Srpski glasnik", ostale organizacije ("Prosvjeta" - Zagreb) nemaju još svoje g lasilo. Većina ovih predstavnika hrvatskih Srba održava veze sa Republikom Srbijom i vladom Republike Srpske Krajine. Nekih naznaka ima, naročito posle obećanja grupe zastupnika u Saboru, pa i samog dr Franje Tuđmana, da će Srbima vratiti status naroda, ali ona su sudeći po mnogo cemu izrecena pre sa namerom da se povrati izgubljena Kninska krajina i Baranja u sastav Hrvatske, nego da bi se zaista resio status Srba koji su ostali unutar Hrvatske. U svom izveštaju Savetu bezbednosti UN o stanju u Hrvatskoj (mart 1993), generalni sekretar Butros Butros Gali navodi da je samo u Krajinu i Srbiju proterano, 251.000 hrvatskih Srba (Bilten OUN, 1993). Nešto veću brojku iznosi i Ivan Zvonimir Cicak iz Zagreba, predstavnik međunarodne humanitarne organizacije "Helsinki Voc" za Hrvatsku, sredinom 1993. godine dopisniku "Njujork Tajmsa", da je iz nove i nezavisne države Hrvatske moralo da ode 280.000 Srba i da su hrvatske vlasti od 1991. godine do tada digle u vazduh ili spalile 10.000 pretežno srpskih kuća. Makedonija "Polazeći od istorijskog nasleđa makedonske Samuilove države, kao i od istorijskog zajedništva makedonskog naroda sa Albancima, Turcima i pripadnicima etničkih manjina i od zajedničke borbe za slobodu... " Ovom recenicom počinje preambula Ustava Republike Makedonije, koji je usvojen 1991. godine u skopskom Sobranju. U nastavku ovog konstitutivnog akta nove makedonske samostalne države, član 78. nalaze i obrazovanje posebnog Saveta za međunacionalne odnose koji sačinjavaju Makedonci, Albanci, Turci, Vlasi, Romi, ali ne i Srbi. I kada govori o samoj državi Makedoniji, ovaj Ustav kao državotvorne narode pominje najbrojnije žitelje ove republike, Makedonce, Albance, Turke, i najmalobrojnije Rome i Egipćane, ali ne i Srbe. Time je Makedonija zvanično odredila novi status Srbima u ovoj republici, kojim su svedeni na marginalnu etničku grupu. Statistički godišnjak Kraljevine Jugoslavije posle popisa 1931. godine registrovao je u Vardarskoj banovini 1.046.039 stanovnika pravoslavne vere. Prvi popis u FNRJ 1948. godine je, međutim, u Makedoniji zabeležio prisustvo samo 29.721 Srba i 2.348 Crnogoraca; po popisu iz 1981. godine bilo je 44.468 Srba, odnosno 3.920 Crnogoraca, kao i Jugoslovena 14.000. Poslednji popis stanovništva 1991. godine registrovao je 44.000 Srba i 10.000 Jugoslovena, i oko 2.000 Crnogoraca. Po mišljenju advokata Gojka Vojvodića, ranijeg predsednika Udruženja Srba i Crnogoraca, u Makedoniji ima oko 300.000 ljudi srpskog porekla. Početkom osamdesetih, po njegovoj proceni, u ovoj republici su Srbi činili čak 14 odsto stanovništva. Zvanično, međutim, taj broj nije nikada potvrđen. Dobar deo Srba je asimilovan a neki su proglašeni Makedoncima. Neki Srbi da bi izbegli pokrstavanje pisali su se kao Jugosloveni. Srba najviše ima u Skoplju -21.342, Kumanovu - 11.697, Đevđeliji - 1.287, Tetovu - 1192, Negotinu - 1.085 i Titovom Velesu - 1.084, dok Gojko Vojvodić tvrdi da u Kumanovu i Skopskoj Crnoj Gori ima najmanje duplo više srpskog zivlja.
77
U novijoj istoriji prostor Vardarske Makedonije bio je veliko popriste bitaka protiv turskih, bugarskih i Nemačkih osvajaca, protiv kojih su se borili i Srbi i Makedonci. Za makedonske nacionaliste novijeg datuma, ti Srbi su bili samo osvajaci makedonske zemlje. Kada je, naime, državnim dekretom 1968. godine stvorena Makedonska pravoslavna crkva, svi srpski manastiri i crkve su prisvojeni i prepušteni zubu vremena. Manastir Matka je, na primer, pretvoren u turisticki kamp. Bogorodicina crkva u selu Susice je opljackana, dok je crkva Sveti Nikola u selu Ljuboten sačuvana kao ruina. Skrnaveći tuđu veru i tuđu istoriju, makedonski nacionalisti su stvarali svoju veru i svoju istoriju. Mnogi skopski nacionalisti i funkcioneri su "kaznjavali" srpski zivalj tako što su ih i fakticki drzali u ekonomskoj izolaciji. U selima Cucer, Gornjane, Banjane, Kuceviste, Mirkovce, Brodac, Pobozje, Gluvo, Umin Dolu, Donje Konjare, Novo Selo, Staro Nagoricino, Cekerce nema industrijskih objekata, a time ni posla. Srbi su u potrazi za boljim životom napuštali svoja ognjišta. Škole su im opustele, jer je u ovim srpskim selima i dece sve manje. Tokom 1992. u tim skolama bilo je samo 1.545 đaka i 112 ucitelj a. Da paradoks bude veći, u nekim skolama, kao na primer u selu Cekerce, ucitelj je Makedonac i član nacionalisticke stranke VMRO. Makedonski premijer Nikola Kljusev imao je obicaj da kaze (1991) kako je Makedonija jedina republika u kojoj svi narodi i nacionalne manjine imaju svoja prava i slobode. I Albanci, i Turci, i Romi, i Grci, i Srbi. Premijer je, međutim, prećutkivao činjenicu da je bilo zabranjivano Srbima bilo kakvo političko organizovanje. U Makedoniji su još 1991. svoje stranke i organizacije imali Turci - Demokratski savez, Romi- Partija za emancipaciju, Vlasi -Demokratski savez, Albanci - PDP i NDP, Egipćani - Savez Egipćana, pa čak i bosanski muslimani - SDA za Makedoniju. Srbima je samo dozvoljeno da u okviru svog udruženja neguju foklornu tradiciju. U vreme referenduma o samostalnoj makedonskoj državi, u jesen 1991. godine, glasanje u srpskim selima je izvršeno pod strogom kontrolom policije. A u selo Cekirce je dosla i ekipa inspektora SDB iz Kumanova. Zbog ispisivanja srpskih simbola po asfaltu i nosenja srpske zastave u policiji su batine dobili Nenad Dimković i Zivko Gurmesević ("Intervju", 1992). Makedonski Srbi uglavnom žive u Skopskoj Crnoj Gori. Srbi, dakle, predstavljaju nacionalnu manjinu, sa svim političkim pravima. A ona podrazumevaju pravo na sopstveni jezik, veru, informisanost, kulturni i tradicionalni život. Srbima u Makedoniji je malo od toga omogućeno. Formalno Srbi imaju sva prava, a fakticki ona su im uskraćena. Srbi su 1993. imali i nekoliko osnovnih skola navodno na srpskom jeziku, u kojima nastavu drze državni ucitelji. Oni to, međutim, čine na makedonskom jeziku i sa makedonskim udžbenicima. Srbi u Makedoniji imaju srpske pravoslavne crkve. Ona u Kucevistu je, na primer, podignuta još u XIV veku, ali država Makedonija ne dozvoljava da se u njoj drzi verska služba. Tokom 1993. godine, Srbi su makedonskom Sobranju uputili i nekoliko predloga za pokretanje srpskih i ćirilicnih glasila, pre svega, novina na srpskom jeziku, ali makedonska vlast je odgovorila da za to nema para, mada finansira siptarske i bugarske listove. I napokon, Makedonci u 1993. Srbima nisu dali ni dozvolu za rad Kola srpskih sestara i Kulturno-prosvetnog društva Sveti Sava - rekao je Bozidar Despotović predstavnicima humanitarne organizcije za ljudska prava "Helsinki Voc" kada su u leto 1993. dola zili u Skoplje. Tek u zimu 1994, Srbi su dobili svoju emisiju "Vidik" u okviru TV programa. Antisrpska kampanja pokrenuta u Makedoniji prilikom raspada SFRJ, nastavljena je i kasnije. Srbima je bilo zabranjeno da se okupljaju na javnim mestima i politički deluju. Udruženje Srba i Crnogoraca u Makedoniji okuplja naše ljude od marta 1992. godine kada je i osnovano u Kumanovu. Zadatak mu je da brine o kulturnom i nacionalnom identitetu našeg naroda na tom području. Zbog toga je predsednik Branka Kuves iz Odbora za obrazovanje zvanično zatrazila od Skoplja da 1993. u jesen otvori u Skopskoj Crnoj Gori skolu na srpskom jeziku. Takva skola je postojala ranije u Kucevistu u crkvi Sveti Sava (Bugari i Makedonci su je rušili dva puta u dva svetska rata, a ucitelji Spasoje Pi rković i Ana Milić, kao i prota Atanasije Petrović su ubijeni). Posle rata skola je opet proradila, ali na makedonskom jeziku. Kada je odbornik Mile Durancić 1946. tražio da se nastava izvodi na srpskom, ubijen je zajedno sa Petkom Vidinićem i Zaretom Đakovićem. U vreme druge Jugoslavije, Srbi su samodoprinosima u Skopskoj Crnoj Gori podizali škole, ambulante, vodovod i gradili puteve. Radili su u gradskoj industriji, a živeli od seoske poljoprivrede. Miništarstvo za obrazovanje Makedonije je septembra 1993. pismeno izvestilo srpsko Udruženje da će otvoriti nastavu na srpskom jeziku u selu Kuceviste, ako u razredu bude više od 15 đaka. Ako to zaista bude ispunjeno, Srbi bi mogli da traze i otvaranje razreda na srpskom u nekoj srednjoj skoli u Skoplju. Ovo je veliki uspeh Udruženja Srba i Crnogoraca u Makedoniji, koje ima svoje odbore u Skoplju, Kumanovu, Josifovu, Gostivaru, Vucidolu, Skopskom Polju, Tetovu, Demir Kapiji i Kavadarcima. Demokratska partija Srba u Makedoniji osnovana je krajem 1991. u Kumanovu, ali joj je dozvola za rad izdata tek marta 1992. godine. Makedonska vlada je avgusta 1993. godine ponudila Demokratskoj partiji Srba iz Skoplja da, u prisustvu Gerda Arensa, predstavnika KEBS-a, potpise Dogovorni zapisnik. Tim dokumentom makedonska vlada obećava
78
Srbima u Makedoniji da u roku od 18 meseci resi status srpske manjine, zaštiti njena prava, obezbedi obavezno obrazovanje i nesmetano informisanje na srpskom jeziku. Srbi se zauzvrat obavezuju da će izaći na predstojeće izbore i da će učestvovati u popisu stanovništva 1994. godine, koji će biti pod kontrolom međunarodne javnosti. Ovaj dokument je potpisao dr Boro Ristić, predsednik Srpske demokratske stranke. Na Skupštini DPS u Kumanovu, međutim, delegati su osudili taj potez dr Bore Ristića, jer je olako pristao na makedonska obećanja i iskljucili su ga iz stranke. Za novog pred-sednika je izabran D Miletić. Takvu odluku je podržao i Nebojsa Tomović, predsednik Udruženja Srba i Crnogoraca u Makedoniji. Na tom skupu je odluceno da srpski simboli budu grb sa četiri ocila, himna "Boze prav de" a zastava srpska trobojka. Dr Bora Ristić je, međutim, formirao svoju srpsku zajednicu. Odluceno je da posle otvaranja srpske škole u Kucevistu od makedonskih vlasti treba tražiti i bogosluženje na srpskom jeziku, pre svega u Kucevistu i Skoplju, a zatim ići na ustavno rešenje položaja srpskog naroda u Makedoniji i njegovo prisustvo u Savetu za međunacionalne odnose. Slicne zakljucke doneo je i Izvrsni odbor Udruženja Srba i Crnogoraca koji je zvanično oktobra 1993. podneo dva amandmana na Ustav Makedonije u kojima se traži status naroda za srpski zivalj u Makedoniji i učešće njihovih pred stavnika u državnim institucijama. Slovenija Srbi i Crnogorci su se masovnije pojavili na tlu Slovenije još 1530. godine kada su, bezeći od turske najezde, u manjem broju naselili severnu stranu Zumberackih planina, a na jugu, u većem broju, prešli Kupu, usli u Dolenjsku i naselili Belu krajinu. Među prvima u Belu krajinu stigle su porodice Vrlinića sa Cetine, Husić iz Boke, zatim Kordića, Selikovića, Radojcića, Vignjevića, Vranesevića i Jankovića iz Unca i Glamoca, ali i iz Peći i Vranja. Udomili su se podno planine Bukovlja na Kupi i osn ovali sedam naselja: Bojanci, Marin Do, Perudika, Adlesići, Paunovići, Zunići i Vinice. Formiranjem Austro-Ugarske ova mesta, sa ukupno 450 domova, počela su tek da jacaju i da se razvijaju. Pravoslavci u Bojancima su dobili status crkvene opštine, svoj hram i sveštenika. Tu je podignuta 1880. godine i prva osnovna skola na srpskom jeziku. Crkva, doduše drvena, podignuta je i u mestu Marin Do. Prvi srpski ucitelj bio je Slobodan Zivojinović iz Sapca, a poslednji Mihajlo Spirić 1964. godine, kada je osm oljetka zatvorena, navodno, zbog malog broja srpskih đaka. U Zumberku, pak, srpski uskoci su se pojavili na slovenackoj strani tokom XVII veka (Mala enciklopedija, 1986). Puna četiri veka pravoslavci su u Beloj krajini živeli izolovano od slovenackog društva, zenili se među sobom i tako uvećavali domaćinstva, ali i svoja imanja. Pred Drugi svetski rat u Beloj krajini je živelo oko 7.000 Srba i Crnogoraca. U to vreme su se pojavili i mešoviti brakovi. Prema Statističkom godišnjaku Kraljevine Jugoslavije, 1931. godine u Dravskoj banovini bilo je 6.745 pravoslavaca. Tokom NOB-a, ovi Krajisnici su mahom otišli u partizane. Ovde na Kupi je još 1942. godine stvorena prva slobo dna teritorija u Sloveniji, a zatim i prvi narodnooslobodilacki odbor (Filipović, 1969). Prema popisu stanovništva, 1948. godine u Sloveniji je registrovano 7.048 Srba i 521 Crnogorac. Srbi i Crnogorci su Sloveniju u poslednjih pet decenija naseljavali dva puta. Prvi put tokom i odmah posle rata, kada se u ovoj republici zateklo nekoliko hiljada partizana i komunističkih kadrova. Drugi talas doseljavanja naisao je dvadeset i pet godina kasnije, kada su iz Srbije, Crne Gore i BiH krenuli mnogi da u najbogatijoj jugoslovenskoj republici nađu bolji život. Od 1948. do 1981. godine u Sloveniju se doselilo 111.905 stanovnika. Njih 22 odsto stiglo je iz Srbije, skoro 2 odsto iz Crne Gore, a me đu 30 odsto iz BiH bilo je dosta i pravoslavaca. U ukupnom broju žitelja Slovenije oni su činili tek nešto više od 3 odsto. Prema popisu stanovništva iz 1981. godine, u Sloveniji je bilo 3.217 Crnogoraca i 42.182 Srba, a deset godina kasnije, 47.911 (Statistički godišnjak Jugoslavije, 1991). Kako je u Sloveniji, kao i u ostalim republikama u to vreme, bilo dosta Jugoslovena, zatim neprijavljenih radnika i članova njihovih porodica, D Marojević, član Srpske demokratske stranke Slovenije i lider Stra nke za ravnopravnost građana procenio je 1991. godine da u Sloveniji ima čak 100.000 pravoslavnih građana. Po njemu, najviše ih je bilo u industrijskim centrima LJubljani 17.695, Mariboru 3.090, Kopru 1.938, Kranju 2.895, Celju 2.069 i Jesenicama 1.861. Većina je bila zaposlena u industriji. Najmanje Srba i Crnogoraca u Sloveniji devedesetih godina bilo je upravo u Beloj krajini - Metlika 104. Ostali su se asimilirali. Crkve i škole su im zatvorene, a Srpski dom pretvoren u vatrogasnu stanicu i magac in. Nešto malo pravoslavnih starosedelaca, nekoliko desetina, bilo je i u Zumberku. Na incijativu oficira JNA 1953. godine srpska skola je otvorena i u LJubljani. Bila je to zapravo skola "Prezihov Voranc" sa pararelnom nastavom na slovenackom i srpskom jeziku. Krajem osamdesetih godina u njoj je bilo oko 6.000 đaka, dece došljaka ili neslovenaca, kako su to Ljubljančani voleli da kazu. Zbog losih nastavnih kadrova i programa, ova skola nije ostavila većeg traga u kulturnom životu Srba i Crnogoraca u Sloveniji, pa je već početkom devedesetih godina, zbog navodnog nedostatka ucenika nast ava na srpskom jeziku ukinuta. U gradskom parku Tivoli, posle Drugog svetskog rata, podignuta je i pravoslavna crkva Sveti Ćirilo i Metodije, koja je okupljala krajem osamdesetih oko deset hiljada vernika. Međutim, pored oca Perana
79
Boškovića i đakona Jovana Patocana, u Sloveniji je u tuđim i iznajmljenim crkvama službu održavalo još četrdesetak pravoslavnih sveštenika. Hram Svetog Ćirila i Metodija je i danas jedina srpska crkva u Sloveniji. Srbi i Crnogorci su postali građani drugog reda, izjavio je Dragoslav Ognjanović iz Vevce u listu "Svet" septembra 1989. godine. Zbog te izjave on je ostao bez posla u ljubljanskoj "Iskri". Uostalom, Srbi, Crnogorci, pa i Slovenci koji u to vreme nisu isli "ljubljanskim marsom", bili su sklanjani. Na inicijativu akademika Vladimira Dedijera da se ispita položaj ne-Slovenaca odgovoreno je mrznjom i novim optužbama. I kada je 1989. godine u Beloj krajini Odbor za zaštitu Srba u Bojancima i Marin Dolu zatraz io slobodu jezika, veroispovesti i nacionalnog opredeljenja, CK SK Slovenije i RK SSRN su tu inicijativu proglasili huskaskom i remetilackom. U RSUP-u je tim povodima i napravljen poseban spisak nepodobnih Srba i Crnogoraca. Zbog svojih napora da zaštiti došljake i njihove porodice od progona i ukidanja njihovih ljudskih prava, D Marojević, predsednik Stranke za ravnopravnost građana, dva puta je hapšen i saslusavan, a treći put je ostao i bez zaposlenja. Rad Srpskog kulturnog društva "Sava", koje je osnovano 1989. godine, jednostavno je bio zabranjen. Vrhunac te slovenacke netrpeljivosti prema Srbima i Crnogorcima pokazao se 1991. godine, kada je policija u LJubljani zabranila miting Srba i Crnogoraca i kada je tokom građanskog rata ubijeno četrdeset vojnika i starešina JNA, a potom iz Slovenije proterano 30.000 pravoslavaca i trideset i četiri pravoslavna sveštenika. Na dan "razdruživanja Slovenije od SFRJ", 25. juna 1991. godine pored Ustavnog akta o samostalnosti i nezavisnosti, Ustavnog zakona o sprovođenju tog akta i Deklaracije o nezavisnosti, delegati slovenacke Skupštine su usvojili i Zakon o državljanstvu, po kome ne-Slovenci imaju pravo na državljanstvo na osnovu dozvole stalnog boravka. Veliki broj njih, tačno 165.994, iskoristilo je to pravo da žive kao građani Slovenije sa dvojnim državljanstvom. Među njima se našlo i 22.288 lica iz Srbije i 4.694 iz Crn e Gore. Slovenacki nacionalisti, međutim, nisu bili zadovoljni ovim rešenjem pa su krajem 1993. zahtevali izmenu Zakona o državljanstvu, tako da bi državljanstvo mogli da dobiju samo dosljaci oženjeni Slovencima, dobrog materijalnog stanja, sa znanjem slovenackog jezika i koji odgovaraju slovenackim nacionalnim interesima. Uporedo sa ovim zahtevom podnet je i predlog da se ukinu dotadašnje odredbe o dvojnom državljanstvu, cime bi trebalo stvoriti "nove Slovence", a otarasiti se ne-Slovenaca. Ovakvi zakonsk i propisi predlozeni su posle dvogodišnje antisrpske kampanje u Sloveniji, koja je u određenim trenucima dostizala i krajnje histericni nivo. Prvo su za sve žitelje SRJ uvedene obavezne vize, zatim su iz Slovenije proterani svi srpski privredni predstavnici. Potom je izvršen napad na srpske institucije u Sloveniji sa ciljem da se spreci rad Udruženja Srba u LJubljani, koje od marta 1991. vodi dr Radomir Nikolić, jer je zvanično zahtevao nastavu u skolama na srpskom jeziku, slobodu veroispovesti i informis anja Srba i Crnogoraca, kao i Jugoslovena srpskog porekla. Srbi u Sloveniji čak nemaju status ni manjina budući da se vode kao "ostali". Prema podacima mitropolita ljubljansko-zagreBačkog gospodina Jovana, početkom 1994. godine u Sloveniji je bilo oko 30.000 Srba. Pored crkveno-školske opštine u LJubljani, na čijem celu je bio inzenjer Vasilije Đurović, na okupljanju srpskog zivlja radilo je još nekoliko društava. Srpsko-krajisko udruženje "Mir" vodio je u LJubljani Radomir Jelcić, a Kulturno informativni centar "Pupin" Živorad Andrejić. U Kranju je na čelu Srpskog društva "Sveti Sava" bio biznismen D Milić, dok su u Celju i Pošto jni radila srpska udruženja "Vuk Karadžić", odnosno "Nikola Tesla" (predsednik je Gojko Lazić). Đorđe i Radmila Lazić vode u LJubljani "Prvu srpsku dramsku sekciju", a Kolo srpskih sestara vodi Dušanka Vukadinović. Tu je tek otvoren Srpski kulturni centar "Slobodan Milošević" i Udruženje Srba opštine Kljuc, koje vodi Slavko Branković. Većina ovih srpskih institucija održava direktne veze sa Republikom Srbijom. Slovenija je u zimu 1993. godine predala mitropolitu Jovanu dokument iz koga se vidi da ova Republika prihvata srpsku crkveno-školsku opštinu Sveti Ćirilo i Metodije kao sastavni deo Srpske pravoslavne crkve.
SRBI - VISOKI STRUCNJACI U DIJASPORI Polazna pretpostavka je da je, u najvećoj meri, odnos Srba visokih stručnjaka u dijaspori prema Otadžbini pozitivan i da ih svako ko se njima bavi mora tretirati kao značajan činilac opšteg budućeg razvoja zemlje matice. Isto tako, polazi se od pretpostavke da će se, u godinama koje dolaze, emigracija naučnika iz otadžbinskih zemalja nastaviti i sledstveno zasluziti veću pažnju naše javnosti. Migracija visokih stručnjaka je, inače, svojstvena svim zemljama. Ona je u "prirodnoj" razmeri odgovor na specificne zahteve pojedinaca i pojedinih država koje nameće prvenstveno razvoj nauke i tehnologije. Migracija stručnjaka u savremenim uslovima je, isto tako, odgovor na nove strukturne promene u svetskoj privredi, odgovor na neostvarena očekivanja pojedinaca generisana ekonomskim razvojem i novim tehnologijama a podsticana informativnom tehnologijom, ali i reakcija na unutrašnje neresene probleme. Ona se prevashodno tretira kao ekonomska kategorija.
80
Sudeći po mnogo cemu, a prvenstveno po pocetnim rezultatima dugoročnog i opseznog istraživanja, odlazak naših mladih i stručnih ljudi u inostranstvo, kao i u slučaju mnogih drugih manje razvijenih zemalja, postao je jedan od najtezih problema. To, pre svega, zbog toga što u našem slučaju nije reč o tzv. "prirodnom odlivu", koji je normalan, pa i pozeljan, već o prekomernom, galopirajućem. Taj odliv će, kako stvari stoje, u narednim godinama imati, bez sumnje, dalekosezne posledice. Stoga ta pojava priv laci punu pažnju strucne i naučne javnosti, državnih organa i političkih struktura. Prekomerni "odliv" stručnjaka iz SR Jugoslavije nesumnjivo predstavlja ozbiljan problem srpske i jugoslovenske svakodnevne prakse. Rezultati istraživanja, izvršenih u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, pokazuju da je problem vrlo ozbiljan. Naime, iz univerzitetskih, istraživačkih i razvojnih organizacija, koje su krajem 1993. i početkom 1994. godine dostavile informacije o tome, u inostranstvo je, u periodu 1979-1993. godine, otišlo 1.060 naučnika i istraživača. Među njima je bilo 251 lice sa akademskom titulom doktora nauka, 215 magistara i 594 diplomaca. Značajno je istaći da su u toku 1993. godine naše anketirane univ erzitete, samostalne naučne i istraživačke institute i druge istraživačke jedinice napustila, radi odlaska u inostranstvo, 223 istraživača. Pod pretpostavkom da se i iz onih univerzitetskih, naučnih, istraživačkih i razvojnih institucija koje se nisu odazvale anketi, a čiji broj prelazi petinu (24%) ukupnog broja na teritoriji Republike Srbije, "odliv" stručnjaka u inostranstvo kretao u istoj srazmeri, ukupan broj onih koji su otišli u inostranstvo, u analiziranom 15godišnjem periodu, iznosio bi oko 1.400. To je više od 9% ukupnog broja naučnih radnika zaposlenih u Republici Srbiji. "Odliv" naučnika i stručnjaka u inostranstvo, čije je kretanje praćeno u periodu od 15 godina, pokazuje osobito od 1990. godine - sve veći intenzitet. U stvari, samo u poslednje četiri godine (1990-1993) u inostranstvo je otišlo 67% ukupnog broja svih koji su registrovani u univerzitetskim, naučnim, istraživačkim i razvojnim institucijama. još ocitija je činjenica da samo na 1993. godinu otpada 21% ukupnog broja otišlih u inostranstvo u 15-godišnjem periodu. Ako se 1990. uzme kao baza, indeks "odliva" je u 1991. godini bio 143, u 1992. godini 151, a u 1993. godini 177. Treba istaći i to da je 1993. godine, u vreme kada su sankcije koje je uveo Savet bezbednosti UN bile u punom jeku, u inostranstvo otišlo 68 doktora nauka i 58 magistara. Najviše je otišlo iz Instituta "Mihailo Pupin" i Instituta za nuklearna istraživanja "Vinča". Ko odlazi? Odlaze svi, ali u najvećem broju mladi naučni radnici iz oblasti fizike, matematike, elektronike i hemije. Najznačajnija je grupa starosne dobi između 30 i 36 godina života, koja je i najbrojnija. Preko jedne petine (23,6%) ukupnog broja otišlih činili su doktori nauka, a jednu petinu gotovo (20%) magistri. Dakle, preko 43% ukupnog broja otišlih posedovali su magistarske i doktorske titule. Kako i zasto odlaze? naši naučnici odlaze u inostranstvo na razne načine. U 32,5% slučajeva anketiranih otišlo je inostranstvo na specijalizaciju, 36,7% radi zaposlenja, a u 29,8% slučajeva na neki drugi način. Inače, motivi odlaska u inostranstvo su brojni - ekonomski, društveni, bezbednosni, politički i drugi. Anketom su dobijeni samo delimični odgovori na pitanje motiva za odlazak. Ranija istraživanja su pokazala da su materijalni razlozi značajni, ali ne i najbitniji. Međutim, poremećeni odnosi u monetarnoj i finansijskoj sferi nisu bili najpogodniji za prikupljanje informacija o zaradama, osobito pri inflaciji kakva je bila u vreme ankete. Anketa je bila koncipirana tako da se dobiju informacije druge vrste koje ranija istraživanja nisu dala. Stambeni problem je u jednom i to manjem broju slučajeva bio uzrok odlaska u inostranstvo. Od ukupnog broja onih koji su odgovorili na pitanje "da li je imao reseno stambeno pitanje?" u preko dve trećine slučajeva je odgovor bio "da". Dosadasnja istraživanja više autora, uključujući i autora ove studije, pokazala su da razloge "odliva" visokoobrazovanih kadrova iz Jugoslavije treba tražiti prvenstveno u: - protivrecnostima društveno-ekonomskog razvoja zemlje koje suzavaju prostor za produktivno zapošljavanje stručnjaka i za njihovu punu afirmaciju; - neizvesnim uslovima i mogućnostima profesionalnog usavršavanja i napredovanja; - nedostatku odgovarajuće klime u zemlji koja podstice stvaralacke impulse i afirmise natprosečne sposobnosti pojedinih stručnjaka; - neadekvatnim materijalnim uslovima za život i rad, kao i uslovima stanovanja mladih stručnjaka; - nepostovanju institucije konkursa pri zapošljavanju i kriterijuma sposobnosti; slabostima kadrovske politike; - nedostatku organizovane brige o natprosečnim kadrovima kod svih društvenih subjekata; - bekstvu iz potencijalne ratne opasnosti, ili da bi se izbegao odlazak u rat; i - ekonomske sankcije i neizvesnost njihovog skidanja. Kuda odlaze? Najveći broj odlazi u SAD (26,1%). Slede Kanada (18,3%), Australija (7,7%), a zatim evropske zemlje - Velika Britanija (6,1%), SR Nemačka (4,8%), Francuska (3,8%), Švajcarska (3,5%), Italija i Holandija. Danas se često iznose procene o mladim strucnjacima koji su napustili Srbiju nakon početka etničkih sukoba i građanskog rata na teritoriji bivše SFRJ. Niko, međutim, ne poseduje tačne podatke koliko je
81
visokoobrazovanih ljudi napustilo Srbiju od juna 1991. godine. Ni statistike imigracionih zemalja još nisu dostupne. Poznato je, međutim, da je ukupan broj izdatih useljeničkih viza u 1993. godini naglo povećan. Izdato je, naime, oko 12.000 useljeničkih viza - za Kanadu (preko 7.000), Australiju (oko 3.00 0), SAD (oko 1.100) i druge useljeničke zemlje. Među njima je veliki broj mladih i obrazovanih ljudi. U literaturi se pominju četiri grupe mera u cilju sprečavanja migracije visokoobrazovanih radnika iz zemalja u razvoju u razvijene zemlje: preventivne, restriktivne, restaurativne i kompenzacione. Pri tome se one međusobno ne iskljucuju. Dosadasnja iskustva drugih zemalja su pokazala da je prva grupa mera dala najbolje rezultate. Prema tome, osnovni elementi politike trebalo bi da se zasnivaju na podsticajnim, a ne na restriktivnim merama. Mere bi se morale odnositi na unapređenje istraživačkog razvojnog sistema naše Republike uopšte (poboljšanjem materijalne osnove rada i nagrađivanja) i na unapređenje organizovanosti naučnoistraživačkih institucija. U isto vreme, potrebno je preduzimati mere radi uspostavljanja i unapređenja veza sa nasim naučnicima i strucnjacima u inostranstvu, kao i mera i preporuka za njihovo uključivanje u naučno-tehnoloske programe u zemlji, razume se kada to uslovi budu dozvolili. Ove mere su iz domena migracione politike, koja je deo spoljne politike zemlje. S obzirom na situaciju u kojoj se SR Jugoslavija sada nalazi, selektivni pristup problemu se nameće kao imperativ. Prioritet u politici razvoja bi trebalo dati optimalnim, društvenim poduhvatima: - izbor razvojnih prioriteta koji daju efekte na kraći rok; - radikalno bi morala da se poboljša materijalna situacija naučnih i istraživačkih institucija u kojima je bila veća ucestalost odlaska istraživača u inostranstvo; - sustinska promena u tretmanu nauke i naučnih radnika (koja nije samo u većem ulaganju u opremu i ostalo, već i veće korisćenje domaćeg naučnog rada). U traženju odgovora na pitanje o mogućnosti proširenja obima i oblika saradnje naših naučnika koji žive i rade u SAD sa maticom, dr Grečić je izvršio anketu među naučnicima i strucnjacima koji su ukljuceni u kompjutersku mrezu. Anketi se, bez prethodne najave i bez ikakve pripreme - za vrlo kratko vreme - odazvalo 11% statističke mase. Uz određene rezerve, odgovori koji su dobijeni izražavaju - u najvećoj meri - stav celine prema Srbiji i Jugoslaviji. Rezerve su se javile zbog činjenice da to nije sluc ajni uzorak, već su pitanja poslata svima pa su oni koji su u tom trenutku bili slobodni i voljni odgovorili. Međutim, to ne bi trebalo bitno da utice na zakljucke koji proističu iz ove ankete. U ovoj kratkoj anketi postavljeno je šest pitanja. Prvo pitanje se odnosilo na naučnu oblast u kojoj rade u SAD. Drugo pitanje na duzinu boravka u SAD. Treće pitanje je glasilo: "Da li smatrate svoj sadasnji rad, a posebno budući, značajnim za razvoj Sjedinjenih Država?" Četvrto, "Da li smatrate da bi ste mogli na neki način da doprinesete razvoju zemlje porekla?". Peto, "Da li ste zainteresovani za ono što se događa u nauci Srbije Jugoslavije?", i, šesto, "Da li imate neku sugestiju vezanu za saradnju sa zemljom porekla?" Uz pitanja su bila data i kratka objasnjenja. Na prvo pitanje dobijena je veoma sarolika slika delatnosti u kojima ovi ljudi rade. Samo se po sebi razume, preko četiri petine radi u prirodnim naukama: elektrotehnika, kompjuterske nauke i fizika vode na listi delatnosti. Kada je reč o duzini boravka u SAD, treba reći da je i tu jedno sarenilo - od godinu dana do 28 godina. Prosek je 6,6 godina. Činjenica je da su svi koji su se odazvali anketi, rođeni u našoj zemlji. Preko tri četvrtine anketiranih smatra svoj rad u SAD značajnim za razvoj ove zemlje; 15% smatra da njihov rad ne predstavlja doprinos razvoju te zemlje, a oko 10% anketiranih je odgovorilo da je to veliko pitanje i da taj doprinos zavisi od mnogo faktora. Ono što je najznačajnije u saradnji naših naučnika u inostranstvu sa zemljom porekla, odnosno sa zemljom u kojoj su rođeni i u velikoj meri i skolovani jeste pitanje da li oni smatraju da bi mogli na neki način da doprinesu razvoju zemlje porekla. Kao što je već receno, odgovor je dobijen od samo nešto više od jedne desetine ukupnog broja na kompjuterskoj mrezi, ali svi anketirani su odgovorili pozitivno. To sugerise zaključak da među nasim naučnicima u inostranstvu postoji velika spremnost za saradnju s a naučnim i drugim institucijama u zemlji. Isto tako, svi anketirani su odgovorili da su zainteresovani za ono što se događa u nauci Srbije/Jugoslavije (teškoće, dostignuća, novi projekti i sl.) i da bi želeli i dalje da se o tome informisu. Nešto preko polovine anketiranih je dalo svoju adresu na koju zeli da dobije postu, ostali su naveli da te informacije žele da dobiju elektronskom postom. Na poslednje, šesto, pitanje u 75,8% slučajeva je odgovorilo da imaju sugestija, a u 24,2% da nemaju. Međutim, i oni koji su naveli da nemaju sugestija vezanih za saradnju sa zemljom porekla, u najvećem broju su izneli po nešto što prakticno znaci stav prema oblicima saradnje sa Srbijom/Jugoslavijom. Anketirani naučnici i istraživači koji žive i rade u SAD dali su više sugestija. Ovde će biti navedene samo neke.
82
1. Definisanje načina komuniciranja sa naučnicima izvan zemlje. Naime, predlaže se formiranje Centra preko koga bi strucne asocijacije u Srbiji i Crnoj Gori mogle da stupe u kontakt sa nasim strucnjacima u inostranstvu. Isto tako, predlažu formiranje jedne nevladine komisije za saradnju sa ljudima izvan zemlje. 2. Korisćenje i razvijanje informacionih sistema. Oni smatraju da bi postojeća e-mreza "idealno mogla da se iskoristi za razmenu informacija o potrebama naših institucija..." 3. Izražavaju spremnost za saradnju oko nabavke literature (knjige, članci iz časopisa, radovi sa konferencija i sl.) koja je deficitarna u Jugoslaviji. 4. Sugerisu organizovanje seminara i letnjih kurseva (za obucavanje kadrova) koje bi drzali naši strucnjaci koji rade u inostranstvu; organizovanje konferencija i okruglih stolova. 5. Rad na zajedničkim projektima, objavljivanje zajedničkih radova. 6. Organizovano stipendiranje studenata u inostranstvu. 7. Stvaranje određenih fondacija (Serbian-American Enterprise Fund), po ugledu na poljsko-američke, ili Mađarsko-američke, za finansiranje preduzetničkih poduhvata u Srbiji/Jugoslaviji koji bi bili od koristi i za američku privredu (naravno, po ukidanju sankcija). Isto tako, uspostavljanje istraživačkih programa i fondova, "koji bi se distribuirali na bazi kvalifikovanosti projekata i istraživača" uz korisćenje metodologije "evaluacije" NSF (National Scientific Foundation), pre svega, radi zdrave konkure ncije. 8. Redovno informisanje o naučnim tokovima putem biltena koji može biti distribuiran preko elektronske mreze i sa jednog punkta u SAD za one koji nemaju pristup mrezi. Posledice prekomernog odlaska naučnika i visokoobrazovanih kadrova iz naše zemlje u inostranstvo su nedovoljno istražene. Ima, međutim, dovoljno argumenata za potvrdu teze da "odliv" visokih stručnjaka predstavlja obrnuti transfer tehnologije. Jer, Jugoslavija u velikoj meri "izvozi" stvaraoce novih tehnologija, a uvozi tehnoloska resenja. Ona tim "odlivom", pored ulozenih sredstava u odgoj i obrazovanje, gubi i na polju nauke, medicine, kao i u industriji i privredi uopšte. Nisu, međutim, sagledani ni gu bici koje Jugoslavija ima što na biroima za zapošljavanje godinama ceka veliki broj visokoobrazovanih i visokostručnih kadrova, bez da je ulozila veće napore za njihovo produktivno angažovanje. Radi ublažavanja problema o kojima je rec, aktivnost državnih i privrednih faktora bi trebalo da bude usmerena u tri pravca. Prvo, rešenje problema bi trebalo tražiti u daljim sistemskim promenama koje će obuhvatiti poboljšanje materijalne osnove rada i zivljenja i sistema društvenih vrednosti. Resenja bi trebalo da obuhvate i brigu o natprosečnim kadrovima - kroz praćenje profesionalnog razvoja najboljih studenata na univerzitetima, stipendiranje, pomoć pri zapošljavanju, održavanje kontakata univerzite ta sa bivšim studentima, evidentiranje naučnih radnika i stručnjaka koji odlaze na rad u inostranstvo. Izgradnja stimulativne poreske politike, kreditne politike, posebno za rešavanje pitanja stanova za stručnjake i drugo. Podsticanje i prijem mladih istraživača u istraživačko-razvojne centre i institute. Postovanje institucije konkursa pri zapošljavanju i kriterijuma sposobnosti kako bi daroviti mladi strucnjaci mogli da dođu na prava mesta. Jednom reci, stvaranjem povoljnih uslova za rad najtalentovaniji h u zemlji, približno onih koje dobijaju u inostranstvu. Drugo, pored stvaranja uslova za zadržavanje i povratak u zemlju, pažnju treba usmeriti i na saradnju sa visokim strucnjacima i uspešnim privrednicima iz naše zemlje u inostranstvu, na njihovo angažovanje u zajedničkim poslovnim poduhvatima, projektima, kao i niz drugih oblika zajedničkog rada. Pri tome bi se preko naučnih institucija koje se ovom problematikom bave mogla koristiti pozitivna iskustva drugih, osobito novoindustrijalizovanih zemalja Az ije, a i nekih evropskih. Posebno treba preispitati i dograditi migracionu politiku SRJ i zaključivanje sporazuma između naše zemlje i zemalja prijema jugoslovenskih "profesionalaca". U okviru tih sporazuma se mora obezbediti redovan protok informacija o jugoslovenskoj migraciji u zemlje prijema. Međunarodno Udruženje koje okuplja visokostrucne ljude prevashodno našeg porekla, tj. naučnike, inzenjere i druge stručnjake, nosi naziv Društvo za negovanje uspomene na Nikolu Teslu (Tesla Memorial Society), i deluje više od petnaest godina. Cilj društva je da postuje i ovekoveci uspomene i ideale velikog naučnika i pronalazaca srpskog roda Nikole Tesle, preko organizovanja odgovarajućih akademskih konferencija, davanja stipendija i drugih različitih kulturnih aktivnosti. U čl. 2. Statuta ovog Društva j e zapisano da je ono "nepolitička i nedobitna organizacija posvećena naučnim, kulturnim i humanistickim teznjama". Ono deluje na svim kontinentima i broji nekoliko hiljada članova. Međutim, među njima je samo 12% članova srpskog porekla. Počasni predsednik Društva je ing. Vilijam Terbo, nećak Nikole Tesle, a izvrsni sekretar profesor u penziji Nikola Kosanović (druga generacija iseljenika iz Like) koji je svojim entuzijazmom dao veliki doprinos njegovom razvoju. Gospodin Kosanović je urednik glasila D rustva "Newsletter".
NEGOVANJE ETNIČKOG IDENTITETA I SARADNJA S OTADŽBINOM
83
Srpski iseljenici su odlazili u prekomorski svet etnički sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasleđem. Dolazak u nove životne sredine, znacio je, u stvari, dva osnovna životna opredeljenja (Joncić, 1980). Prvo, najvaznije je bilo usmeriti se na što brze i što povoljnije uključivanje u novu društvenu sredinu, po cenu etničke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na stari zavicaj, održavanje etničkog kulturnog porekla i, radi toga, odr-zavanje veza sa stari m zavicajem (Joncić, 1980). Društveno okupljanje Srba u prekomorskim zemljama počinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se odigravalo u "salunima" i u bratskim, duhovnim, društvenim organizacijama i kulturnim udruženjima. Unutar doseljeničkih kolonija organizuju se bratski pansioni, zborovi (horovi), pozorisne druzine, biblioteke, sportski klubovi, dobrotvorne organizacije, savezi mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Međutim, najmasovnije okupljanje je prilikom održavanja v erskih obicaja, u crkvenoškolskim opštinama. Pero Slijepčević, u knjizi Srbi u Americi objavljenoj 1917. u Ženevi, pored ostalog pise: "Svoju nacionalnu svest pokazali su američki Srbi već dovoljno u svome radu.... Cim su našoj zemlji počele da prete velike opasnosti, Srbi u Americi počeli su da osnivaju razne dobrotvorne fondove, da joj pomognu" (str. 91). "Burna vremena i ratovi, od 1908. pa naovamo, uopšte su, više nego ista drugo, podigli srpsku nacionalnu svest u Americi" (str. 91). Slicne zakljucke iznosi i Luka M. Pejović (1934) u knjizi Srbi u St. Luisu: "Kod Srba je jako razvijena nacionalna svest, te iako su se zenili 'tuđinkama' deca se ipak osećaju Srbima. Taj jak osećaj rasnog instinkta i nacionalne svesti učinio je dosta da se narod održao kao duhovna i nacionalnokulturna celina" (str. 18). Srbi su zadržali niz simbola etničkog identiteta u prekookeanskim zemljama. Prežimena i imena su najneposredniji simbol etničkog identiteta, mada je dosta njih promenilo ime, ili prilagodilo prežime. Jedan od simbola etničkog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Ona igra značajnu ulogu ne samo kao nukleus okupljanja članova već i negovanja etničkog identiteta. Sklapanje brakova je, isto tako, značajan faktor očuvanja i negovanja etničkog identiteta. Srbi i Srpkinje, osim sa partnerkama i partnerima u istoj etničkoj grupi, sklapaju brakove i sa pripadnicima i pripadnicama drugih etničkih grupa, često iste veroispovesti. Krsna slava je, isto tako, karakteristično obeležje Srba u dijaspori. Anketa, koju je dr Grečić izvršio 1986. u SAD (180 ispitanika), pokazuje da Srbi u 84,2% slučajeva pripremaju nacionalnu hranu kod kuće, Hrvati u 88,9% slučajeva, a Slovenci u 92,9% slučajeva. Na pitanje "da li pretežno kupujete robu ili korištite usluge firmi koje vode ili rade u njima Jugosloveni?", sa "da" je odgovorilo 33,3% ukupnog broja srpskih ispitanika, 48,6% hrvatskih i 57,1% slovenackih. Udeo anketiranih koji ne odlazi na bogosluženje je kod Srba 21%, Slovenaca 17,8%, a Hrvata 13,9%. Ove činjen ice pokazuju da etnička grupa nije tako homogena. Kod dece anketiranih ta etnička homogenost je još slabija. U 91% slučajeva (oni koji imaju oženjenu i udatu decu) deca anketiranih su u braku sa supruznicima druge nacionalnosti. Objasnjenje ovih odgovora bi trebalo tražiti i u tome što Srpska pravoslavna crkva nije tako uticajna i stroga kao što je, na primer, katolička ili druge; da je crkva dugo bila podeljena; da su Srbi više rastrkani po Americi nego što je, na primer, slučaj sa Slovencima; da dugo nisu održavali prisnije veze sa zemljom maticom, pošto ni ona nije imala etničku politiku prema Srbima u dijaspori. Tu bi trebalo tražiti i objasnjenje zasto su se Srbi više nego drugi narodi bivše SFRJ izjašnjavali kao Jugosloveni. Srbi koji žive kao nacionalne manjine u starim susednim zemljama, osim u Albaniji, održavaju i neguju svoju nacionalnu samobitnost, koristeći iste ili slicne simbole kao što to čine i Srbi iseljenici. U velikoj meri su sačuvali jezik, zahvaljujući raznim oblicima samoorganizovanja. Srbi - gostujući radnici i građani na privremenom radu i boravku u inostranstvu, naročito u evropskim zemljama, dosta tesno su vezani za zemlju maticu i izražavaju vidljivo svoju nacionalnu pripadnost iz više razloga. Najznačajniji su: geografska blizina, status koji u tim zemljama uživaju, brojnost i koncentracija u određenim područjima. Klubovi predstavljaju vrlo značajne centre okupljanja ovih kao i SPC. Srpska pravoslavna crkva - raskol i ujedinjenje Najveći broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od značajnih obeležja srpskog iseljeništva u prekookeanskim zemljama. Treba, međutim, reći i to da Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska isključivost (Babić, 1990). Iako je crkva središte okupljanja i očuvanja etničkog i nacionalnog identiteta, njena misija se ne iscrpljuje u zadovoljenju samo verskih potreba iseljenika, već i u organizovanju različitih aktivnosti koje bi trebale da omoguć e očuvanje jezika, kulture, obicaja i ostalih socio-kulturnih vrednosti zemlje porekla. Međutim, SPC se u dijaspori 1963. godine podelila. Naime, odnosi izemeđu crkve (majke) i njene eparhije u Severnoj Americi nisu bili dovedeni u pitanje do 1962. godine kada je eparhijski episkop Dionisije dao izjavu da ta eparhija treba da postane nezavisna. Pošto je njegova izjava primljena sa negativnom reakčijom od strane vodećih etničkih organizacija, naročito sveštenstva, episkop
84
Dionisije reaguje tako da daje no vu izjavu u kojoj navodi da eparhija "jeste i ostaje kanonski deo Srpske pravoslavne crkve čiji je poglavar Srpski patrijarh" (Vrga, 1975). Prva izjava episkopa Dionisija bila je odmah razmatrana u Srpskom arhijerejskog sinodu na osnovu optuzbi koje su dosle u velikom broju od nekih delova sveštenstva i mnogih istaknutih vernika protiv njegovog "najneprikladnijeg licnog stava i zloupotrebe Crkve". U junu 1962. godine, zvanična delegacija SPC iz Beograda učinila je posetu Americi sa ciljem da dobije informacije iz prve ruke o stanju u eparhiji. U septembru iste godine, episkop Dionisije ponavlja svoju nameru da prekine sa crkvom majkom ako ne bu de unapređen u rang mitropolita, sa novim episkopima koji će biti potčinjeni njemu. On takođe zahteva da se sve optuzbe protiv njega odbace. Na sastanku u novembru 1962. godine, Udruženje sveštenstva severnoameričke eparhije izražava sumnju da episkop Dionisije zeli da sačuva jedinstvo u eparhiji i vezu sa crkvom majkom. Eparhijsko izvrsno telo, sastavljeno od vernika, 17. aprila 1963. godine, prihvatilo je deklaraciju u kojoj se kaze: "Čitav eparhijski izvrsni odbor sa episkopom Dionisijem na čelu, jednoglasno i jasno ostaje za duhovno, hijerarhijsko i kanonsko jedinstvo sa Svetom crkvom u Jugoslaviji" (Vrga, 1975). U deklaraciji se takođe navodi da bi samo Sveti arhijerejski sinod i Sabor mogli da presude što se tice optuzbi protiv episkopa Dionisija. Dok je napetost rasla između episkopa i sveštenstva, Sveti arhijerejski sabor, na zasedanju odrzanom od 25. aprila do 11. maja 1963. godine, odlučio je da se formiraju tri eparhije, od ranije eparhije za SAD i Kanadu, kao odgovor na "zahtev srpske Crkve", kao i zbog velicine i proštranstva na kojoj se nalazila ranija Eparhija. U posebnoj odluci Sveti arhijerejski sabor daje instrukcije Svetom sinodu, kao svom izvrsnom organu, da suspenduje episkopa Dionisija sa svih funkcija i iz administracije eparhije dok se optuzbe ne ispitaju i on, eventualno, ne saslusa. Episkop Dionisije je odbacio odluku Svetog arhijerejskog sinoda, izjavljujući: "Ja ne priznajem ovu komunističku odluku iz Beograda". Zatim, episkop Dionisije je objasnio da je formiranje tri nove eparhije zahtevao i tražio Titov režim, "koji koci rad ove Eparhije i zeli da pođarmi ovaj deo slobodnih Srba preko episkopa njemu lojalnih". Novoimenovane episkope triju novo-formiranih eparhija, episkop Dionisije je pozvao da se odreknu crkve majke i pridruze njemu. Tokom 1962. i početkom 1963. godine, episkop Dionisije je bio bez podrške u nameri da stekne "nezavisnost" eparhije od crkve majke. Međutim, s vremenom, Srbi u Americi počinju da se dele, a deli se i sveštenstvo. Već do jula 1963. godine bilo je sasvim jasno koje srpske organizacije i vodeće ličnosti su na kojoj strani. U isto vreme, kontroverznost se pomera od religijskog vrha i vodećih ljudi u srpskoj etničkoj zajednici prema članstvu crkve. Episkop Dionisije je sazvao Crkveni sabor od 6. do 9. avgusta 1963. godine, sa ciljem da se razmotri novonastala situacija, koja je proistekla iz reorganizacije Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi i iz imenovanja novih episkopa. Sabor je usvojio rezoluciju koja zahteva "povlacenje svih odluka koje je Crkva proglasila u vezi sa episkopom Dionisijem; povlacenje svih novoimenovanih episkopa sa teritorije SAD i Kanade; prekid kanonsko hijerarhijskog jedinstva sa Crkvom majkom u otadžbini i održavanje samo d uhovnog jedinstva molitve... " (Vrga, 1975). Sabor se, isto tako, sastao i 12. do 14. novembra 1963. godine kada je usvojio znatno ostriju rezoluciju i izabrao episkopa koji će pomoći gospodinu Dionisiju. Potpuni prekid jedinstva Srpske pravoslavne crkve u SAD i Kanadi je formalizovan. Četiri meseca kasnije, 15. marta 1964. godine, Sveti arhijerejski sabor je lisio episkopa Dionisija episkopskog i monaškog cina. Jedini način da se odredi naklonost crkvenog članstva u konfliktu između episkopa Dionisija i crkve majke bilo je glasanje u svakoj parohiji pojedinacno. U pojednim parohijama je odmah po imenovanju novog episkopa sprovedeno izjašnjavanje, u drugim je glasanje izvršeno do kraja 1963. godine, a u ne kima je to izjašnjavanje odgođeno za kasnije. Izjašnjavanje je dovelo do podele parohijana na dve grupe. Za njih se u literaturi sreću razni nazivi. Međutim, grupa koja je ostala privrzena crkvi-majci i priznavala postojeću crkvenu hijerarhiju pominjala se (od druge grupe) kao "federalci" (prema federalnoj komisiji za verska pitanja koja je postojala u SFRJ), a grupa sa episkopom Dionisijem na čelu (koja je kako je tada govorila predstavljala slobodnu Srpsku pravoslavnu crkvu) kao "raskolnici". Pošto su protivnici episkopa Dionisija stalno izražavali ideju jedinstva Srpske pravoslavne crkve u Americi sa crkvom-majkom u Jugoslaviji, smatrani su unitaristickom frakčijom, a oni koji su sledili Dionisija autonomaskom frakčijom. Posle podele, kontakti između ove dve frakcije bili su ograniceni, a u mnogim slučajevima i prekinuti. Nisu imali više ni zajedničku službu, niti druge verske obrede. Nakon što je rasčinjen, episkop Dionisije je proglasio Slobodnu srpsku pravoslavnu crkvu. Dvadesetdevetogodišnji raskol naneo je mnogo stete crkvi. Bila je to crkvena - može se reći i politička - a nikako verska podela. "Krivili su jedni druge, a svi su se osećali krivim" - ističe u jednoj izjavi Slobodan Pavlović, biznismen iz Čikaga. Mira i Slobodan Pavlović su se među prvima zauzeli oko pomirenja i otklanjanja raskola. Na sreću srpskog naroda, on je bar formalno okončan 1992. godine, na praznik Sretenja Gospodnjeg kada su Patrijarh srpski gospodin Pavle i mitropolit novogracanicki gospodin Irinej služili Svetu arhijerejsku liturgiju, u
85
Sabornoj crkvi u Beogradu, označavajući da je zvanično prestala da postoji podela u Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Kao kruna svega, Njegova svetost patrijarh srpski gospodin Pavle posetio je krajem 1992. godine Srbe u Americi i pozvao vernike na slogu i jedinstvo. U susednim zemljama, kod srpske nacionalne manjine, raskol crkve nije došao do izražaja, ali je bio evidentan u drugim evropskim zemljama, mada je u Evropi duhovni život Srba bio širomašniji. To je, pre svega, rezultat odnosa vlasti prema strancima. Oni su više od trideset godina tretirani kao građani na privremenom boravku, iako je dobar deo njih primio i državljanstvo doticnih zemalja. U svetu danas ima 225 do 300 parohija Srpske pravoslavne crkve, u kojima sluzi 195 do 200 sveštenih lica, 12 manastira, oko 200 svetovnih objekata - zadužbina i spomen-kuća i skola (Milanović, M. 1990). Iseljeničke asocijacije Srb Net (Serb-Net) je srpska politička asocijacija koja je nastala krajem osamdesetih godina kao reakcija na jačanje srpske državnosti u SFRJ i kao odraz potrebe ujedinjenja i zajedničkog delovanja američkih Srba u prekookeanskim zemljama. Ideju o ujedinjavanju svih srpskih iseljeničkih organizaicja i udruženja u jednu asocijaciju iznela je prva kongresmen Helen Delić-Bentli na posebnom sastanku srpskih lidera u dijaspori, koji je odr-zan 1989. godine u Baltimoru. Taj predlog podržao je Robert Rade Stojanović (Bob Stone), predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga, zajedno sa još desetak organizacija i predstavnicima Srpske pravoslavne crkve iz Kalifornije. Odlukom većine na ovom skupu je osnovana Srpsko-američka nacionalna informativna mreza (Serb Net). Članice ove asocijacije su od poznatijih organizacija Srpski narodni savez, Srpska narodna odbrana, Srpski kulturni klub "Sveti Sava", Kolo srpskih sestara, Kulturni klub "Jovan Dučić", Srpsko narodno udruženje "Srpska matica", Svetska srpska zajedni ca i Srpska pravoslavna crkva. Srb Net je za svoj rad dobio blagoslov vladike Hristofora iz Los Anđelesa i vladike Irineja iz Libertivila. U Izvrsnom odboru, najvišem organu Srb Neta, još na sastanku u Baltimoru, sedeli su Helen Delić-Bentli, predsednik, Bob Ston, predsedavajući, Bogdan Maglić, Slavko Paunović, Miloš Dobrijević, potpredsednici, Milan Visnjić, blagajnik Jelena Pavicević, sekretar, Nikola Trklja, koordinator, Ana Pavicević-Harkins, koordinator i Džordž Bogdanović, direktor. Asocijacija ima desetak hiljada organizovanih članova. Pored toga, Srb Net ima i Srpsko-američki informativni centar u Čikagu, koji vodi Džordž Bogd anić i Odbor za humanitarnu pomoć u Pitsburgu, sa Bobom Stonom na čelu. Kako je zapisano u dokumentima ove asocijacije, glavni zadatak Srb Neta na tlu SAD je ujedinjenje srpskih iseljenika pod devizom "Samo sloga Srbina spasava" u borbi za očuvanje nacionalnog identiteta u Americi i u borbi za opstanak svih Srba sveta. Ti zadaci se sprovode kroz rad srpskih organizacija članica, a posebno kroz list "Amerikanski Srbobran", dok posebni centri Srb Neta brinu o političkom marketingu, kulturnoj afirmaciji, a z atim i o medijskoj promociji srpskog naroda, kao i o humanitarnoj pomoći, neophodnoj borcima i izbeglicama u Otadžbini. Kao pomoć u borbi za istinu o Srbima angažovane su za milion dolara tokom 1993. godine i dve američke agencije "Mac Dermont O'Nil Association" i "David Kini Company". I u humanitarne akcije ukljucene su mnoge američke firme i sami građani SAD. Računa se da je Srb Net, samo tokom 1993. godine poslao u Otadžbinu pomoć u vrednosti od tri miliona dolara. Svoj doprinos afirmaciji srpskog naroda lideri Srb Neta su dali posebno organizovanjem, u više navrata, velikih demonstracija naših iseljenika u Vašingtonu, Los Anđelesu i Njujorku. Prilikom prvih nastupa čelnika Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u Njujorku, u OUN, članovi ove asocijacije su tokom 1992. pomogli srpskim delegacijama sa Pala i iz Knina da što bolje obave svoje diplomatsko-političke pošlove. Tom prilikom su im organizovali i susrete sa grupama američkih Srba. Tokom jeseni 1993. godi ne, uz finansijsku podršku Srpske pravoslavne crkve, Otadžbinu je posetila prva delegacija Srb Neta. Nju je predvodila Ana Pavićević-Harkins, predsednik Odbora iz Pitsburga, koja je sa sobom u Srbiju dovela i cetvoricu američkih kongresmena i senatora. Njihova poseta je doduše bila nezvanična, ali značajna i vrlo korisna za razumevanje tadašnjeg stanja i prilika u Otadžbini. Kako su, u međuvremenu, zbog zauzetosti Srb Net napustili Helen DelićBentli i Bogdan Maglić, rukovodeću ulogu preuzeo je Bob St on. Sabor srpskog ujedinjenja osnovan je na kongresu u Klivlendu, 7. decembra 1990. godine po ideji princa Andrije Karađorđevića i njegovog prijatelja Dragoslava Đorđevića, profesora iz Kalifornije. Ovom osnivačkom skupu prisustvovalo je oko 350 delegata iz čitavog sveta, koji su zvanično bili predstavnici svoje baze od najmanje deset članova. Za predsednika Sabora srpskog ujedinjenja u Klivlendu je izabran Miroslav-Majkl Đorđević, biznismen iz San Franciska, za sekretara Momcilo Tasić, a za potpredse dnike Miloš Milenković, Majlo Popović, Nik Petrović, Dejan Marković, Nadezda Rakić. Prvobitni zadatak ove asocijacije je bio ujedinjenje i okupljanje svih Srba sveta oko programa finansijske pomoći mladim srpskim intelektualcima u obrazovanju, a potom i uspostavljanje sirih ekonomskih i kulturnih veza s Otadžbinom. Sa zaoštravanjem situacije na Balkanu, a posebno nakon raspada SFRJ i izbijanja građanskog rata ciljevi ove asocijacije su se umnogome promenili. Pored ujedinjenja Srba u dijaspori sa Srbi ma u matici Srbiji, glavni pravci delovanja su
86
bili zaštita i zastupanje srpskih interesa u američkoj administraciji i medijima, kao i organizovanje humanitarne pomoći srpskim rodoljubima i izbeglicama. Sabor srpskog ujedinjenja je registrovan kao iseljenička kulturna asocijacija, u kojoj je članstvo doborovoljno i zbog neprofitnog karaktera oslobođeno plaćanja poreza na sve finansijske rashode. Za svoj rad Sabor godišnje trosi oko 400.000 američkih dolara. Asocijacija okuplja srpske iseljenike svih uzrasta, bez obzira da li su već članovi nekih organizacija i ima svoje odbore širom SAD, Kanade, Australije, Velike Britanije i Zapadne Evrope. Za četiri godine postojanja broj članova i simpatizera Sabora srpskog ujedinjenja je narastao čak na desetak hiljada, a broj regionalnih odbora na dvadeset. Poslednji je otvorio dr Mihailo Vukas u Švedskoj u zimu 1993. godine. Radi koordinacije rada, boljeg organizovanja kao i ostvarenja osnovnih ciljeva i zadataka, na ovako velikom prostoru tokom 1992. godine, ovaj kongres iseljenika otvorio je još četiri svoje kancelarije. Pored Centralne kancelarije u San Francisku, koju vodi Jelena Kolarević, otvorena je Srpska kancelarija u Vašingtonu, a za direktora je postavlj ena Danijela Sremac. Srpsku kancelariju u Londonu vodi Radomir Putniković, a u Srpskoj kancelariji u Beogradu direktor je Slavka Drašković. Na pošlovima političkog i medijskog marketinga Sabora srpskog ujedinjenja u SAD, pored ovih direkcija, radi posebno "Zurnal javnih pošlova" i "Glas Sabora", organi ove asocijacije, a i američka agencija "Manatos & Manatos". Odlukom Sabora specijalne akcije istraživanja porekla neistina o srpskom narodu u SAD vodi izvrsni direktor Mirjana Samardzija. Posebnim zalaganjima predsednika Miroslava Majkla Đorđevića i njegovih saradnika, Sabor je ostvario i određene kontakte, ali i uticaje u američkom političko m vrhu. Organizovao je desetak javnih tribina u američkim medijima o Srbima i dvadesetak demonstracija u Los Anđelesu, Njujorku, Čikagu, Vašingtonu i slanje oko pet hiljada protestnih pisama predsedniku Bilu Klintonu i uglednim američkim senatorima i kongresmenima. Trenutno se u Saboru, bez mnogo medijske galame, priprema objavljivanje posebne knjige o srpskom narodu, na engleskom jeziku, čiji je autor jedan ugledni američki profesor. Za četiri godine rada ove nadstranacke organizacije, koja se zvanično nije mesala u politički život u Otadžbini, Sabor srpskog ujedinjenja je održao četiri kongresa u Klivlendu 1990. godine, u Čikagu 1991, u San Dijegu 1992. i Njujorku 1993. godine. Na tim svesrpskim saborima u dijaspori iznesena je i utvrđena srpska strategija i metodi njenog predstavljanja u zapadnom svetu. Kongresima su prisustvovali i ugledni američki političari Dzim Mudi, Helen Delić-Bentli, Bil Barton, novinari Stiv Pleter, Piter Br ok i Zak Merlino, profesor Radza Tomas i članovi dinastije Karađorđević, princ Aleksandar II i princeza Katarina. Rad Sabora srpskog ujedinjenja podržava i Srpska pravoslavna crkva u Americi i Srbiji, a i mnogi srpski intelektualci i političari. U proleće 1991. godine posebna delegacija od dvadesetak članova ovog srpskog kongresa, predvođena tadašnjim predsednikom Miroslavom Majklom Đorđevićem posetila je Srbiju, Bosnu, Krajinu i Kosmet i razgovarala sa vodećim ličnostima srpskog naroda. Rezultat te posete je bila Bela knjiga o Srbima, u kojoj su date analize i zakljucci o situaciji u Otadžbini, ali i o vrstama pomoći koju mogu dati Srbi u dijaspori. Tim povodom, Sabor srpskog ujedinjenja je na svojim kongresima usvojio nekoliko političkih r ezolucija u kojima se javno osuđuju antisrpski stavovi u međunarodnim institucijama i medijima, genocid nad Srbima u Bosni i Hrvatskoj i daje podrška pravu na samoopredeljenje srpskog naroda u bivšoj BiH i bivšoj Republici Hrvatskoj, kao i procesu demokratizacije u SRJ. Na kongresu u Njujorku, oktobra 1993. godine, posebno je od OUN zahtevano ukidanje sankcija prema SRJ i povećanje humanitarne pomoći Srbiji i Crnoj Gori, kao i Srbima u krajinama. Tada su formirani i posebni komiteti Sabora za skidanje s ankcija i za humanitarnu pomoć, čije je vođstvo povereno dr Vojkanu Joksimoviću i princezi Katarini Karađorđević. Ova asocijacija nije, međutim, ni jednog trenutka zapostavila ni svoju prvu obavezu: finansiranje skolovanja talentovane srpske dece. U Americi se zahvaljujući Saboru obrazuje sezdesetak mladića i devojaka iz Otadžbine, koji bi posle studija trebalo da se vrate natrag da pomognu razvoju srpske nauke i privrede. Otvorena je, takođe, i mogućnost jacanja ekonomske saradnje samog Sabora i njegovih članova sa privrednicima u Otadžbini. Na četvrtom Saboru srpskog ujedinjenja u Njujorku, posle reorganizacije ove najaktivnije iseljeničke asocijacije, izabran je i novi Izvrsni odbor, na čijem celu je novoizabrani predsednik profesor dr Nikola-Nik Petrović iz Meksika, a njegovi potpredsednici su Dusica Protić i Ron Radaković. Dugogodišnji lider Miroslav Majkl Đorđević je zadržao specijalno mesto u upravi, a izabrano je i još petnaest regionalnih predsednika odbora od Aljaske preko SAD i Kanade do Evrope, Australije i Južne Amerike. Slede ći, peti po redu, Sabor je zakazan za jesen 1994. godine u Detroitu, a sesti bi, kako se planira, trebalo da se odrzi u Beogradu. Treba reći i to da su tokom aprila 1994. godine u poseti otadžbinskim zemljama bili sledeći članovi Sabora srpskog ujedinjenja: Miroslav Majkl Đorđević, potpredsednik, Momcilo Tasić, član, i Zarko Bilbija, član Sabora. Oni su posetili Beograd, Pale i Knin da bi se na licu mesta informisali o situaciji u otadžbinskim zemljama i o tome informisali Izvrsni odbor Sabora srpsko g ujedinjenja. Nedugo zatim, početkom maja, potpredsednik Sabora, Majkl Đorđević je govorio i u američkom Kongresu. Naime, gospodin Đorđević je u spoljnopolitičkom komitetu Predstavnickog doma opsezno i vrlo objektivno objasnio bosanski problem, kao "problem iz pakla" podvlaceći da "politika koju Sjedinjenje Države vode prema Srbima nije samo kontraproduktivna već i duboko
87
neprincipijelna i ne pristaje velikoj američkoj naciji i njenoj istorijskoj demokratskoj tradiciji" ("Politika", 14. V 1994). To m prilikom je predlozio Komitetu resenja koja bi bila prihvatiljava za rasplet bosanskog sukoba i ukidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Srpski nacionalni savez (SNS) formiran je u Australiji 1990. godine kao asocijacija koja ima zadatak da objedini srpsku iseljeničku koloniju na "petom kontinentu". Na prvoj osnivačkoj sednici članstvo u ovom savezu su potvrdili predstavnici svih srpskih organizacija Srpske narodne odbrane, Srpskog kulturnog kluba "Sveti Sava", Udruženja boraca Jugoslovenske kraljevske vojske "Draža Mihailović", Četničkog pokreta "Ravna gora", Kulturnog kluba "Njegoš", Srpskog nacionalnog centra, Srpskog društva "Zora" i Sr pske pravoslavne crkve, eparhije australijsko-novozelandske sa vladikom Longinom na čelu. Za prvog predsednika Srpskog nacionalnog saveza izabran je biz-nismen i nacionalni aktivista Dragoslav Rancić, a za sekretara Đorđe Cović, obojica iz Sidneja. Oni su ujedno bili i čelnici odbora SNC za državu Novi Južni Vels, dok je za predsednika odbora u državi Viktorija izabran inzenjer Vladimir Savić iz Melburna. Osnovni zadatak ove srpske asocijacije je bitka za očuvanje i razvoj srpstva na australijskom tlu, gde hrvatska emigracija i ustase imaju dosta jako uporiste, i posebno organizovanje humanitarne pomoći srpskom narodu u Otadžbini. SNS je tokom 1991. godine održao dvadesetak manifestacija u svim australijskim gradovima pod nazivom "Dani srpske solidarnosti" na kojima je sakupljeno više od 100.000 dolara. Takvih manifestacija srpskog duha i patriotizma bilo je najmanje po četiri puta svake naredne godine i u njima su dosta često učestvovali i gosti iz Otadžbine: akademik Matija Bećković, dr Veselin Đur etić, episkop Atanasije Jevtić, princ Tomislav Karađorđević, ali i mnogi predstavnici australijskih vlasti. Na političkom planu, Srpski nacionalni savez je prvi put 1991. godine imao direktan kontakt sa predsednikom australijske vlade Bobom Houkom. Delegacija australijskih Srba, koju je predvodio advokat Ilija Višković je tom prilikom premijeru Bobu Houku u Kanberi predala promemoriju. U njoj se jasno kaze da naši iseljenici, kao lojalni građani postuju zakone Australije, ali dizu svoj glas protiv medijske i političke antisrpske kampanje, bojkota srpske istine i stavova srpskih doseljenika, kao i podrške koju australijske vlasti daju hrvatskim nacionalistima u Hrvatskoj i na "petom kontinentu". Sa tim stavovima Srpskog nacionalnog saveza upoznati su bili i senatori Bolkus, Hil i Evans, odgovorni za imigraciona pitanja, informisanje i spoljnu politiku, kao i sidnejski kongresmen Dzon Njumen, koji često zastupa srpske stavove u političkom vrhu Australije. Tokom 1992. i 1993. godine na izborima u Srpskom nacionalnom savezu došlo je do velikih kadrovskih promena. Za predsednika je izabran Ilija Glišić, direktor državne poste u Sidneju, dok su lideri ove asocijacije za državu Viktoriju, Južnu i Zapadnu Australiju i glavni grad bili Slavko Nedeljković iz Melburna, Slavko Govedarica iz Sidneja, Boro Sajcić iz Perta i Borislav Pupovac iz Kanbere. Mlađi i agilniji, novi rukovodioci asocijacije organizovali su u Sidneju izdavanje specijalnog Srpskog biltena, koj i se salje na dve stotine australijskih adresa i otvaranje srpskog nacionalnog radija "F 2000", preko kojih se siri istina o srpskom narodu. SNS je u više navrata držao i masovne demonstracije u Sidneju, Melburnu, Pertu i Kanberi protiv australijskih vlasti i njihove diskriminacione politike prema Srbima. Na protestnom mitingu u glavnom gradu Australije, u leto 1993. godine, bilo je oko dvadeset hiljada srpskih iseljenika, što se može smatrati najmasovnijim skupom Srba u dijaspori u poslednjih dvadeset godi na. Na ovim skupovima iskazana je puna podrška pravu srpskog naroda da se bori za svoju samostalnost na Balkanu i spremnost da se Srbima u Otadžbini pomogne. Bez obzira na udaljenost Australije od srpske matice, koja iznosi dvadeset hiljada kilometara, Srpski nacionalni savez je preko svojih izaslanika redovno svakog meseca slao humanitarnu pomoć Srbima u Bosni i Srpskoj Krajini. Da bi se animirao što veći broj australijskih Srba, a posebno mladih, SNS je organizovao i posebna sportska takmicenja. Zahvaljujući aktivnostima princa Tomislava Karađorđevića u ove humanitarne akcije uključili su se i mnogi australijski Grci, Makedonci, pa i sami Australijanci. Tokom 1994. godine Srpski nacionalni savez u Australiji je oformio tzv. srpski lobi i pojacao svoju aktivnost na sirenju istine o Srbima, a posebno na traženju podr-ske australijskih vlasti za skidanje sankcija protiv Srbije i Crne Gore. Delegacija Srpskog nacionalnog saveza nikada nije zvanično posetila otadžbinu, ali su pojedini aktivni članovi, na primer, sekretar Đorđe Cović i urednici srpskog radio programa Vojkan Gavrilović i Toma Banjanin bili u Kninu, odnosno na Palama i u Beogradu. Tom prilikom uspostavljeni su direktni kontakti sa srpskim rukovodstvima u Srbiji, Republici Srpskoj i Republici Srpskoj Krajini, što je doprinelo boljem povezivanju australijskih Srba sa Otadžbinom. Na Kongresu srpskih intelektualaca koji je odrzan 22. i 23. aprila 1994. godine u Beogradu, srpske intelektualce iz Australije zastupali su Ilija Glišić, predsednik SNS i Peter Radan. Svetska srpska zajednica. - Krajem 1989. godine u Švajcarskoj je profesor ekonomije dr Mihailo MIša Milošević zajedno sa dr Bogdanom Maglićem iz SAD i grupom intelektualaca iz Beograda osnovao Svetsku srpsku zajednicu. Njena isključiva namera je bila da patriotski organizuje Srbe u dijaspori i štiti i zastupa fundamentalne srpske interese. Prvi predsednik Zajednice bio je dr Bogdan Maglić, dr MIša Milošević je bio generalni sekretar Komiteta, a članovi ovog izvrsnog organa bili su Matija Bećković, Mio drag Perisić, Jovan Rasković i Atanasije Jevtić. Ova srpska asocijacija je kao svoje članove registrovala nekoliko srpskih klubova
88
iz Kanade, Australije i Zapadne Evrope. Tokom 1990. godine u Beogradu je otvorena i kancelarija SSZ, a planirano je i otvaranje zastupnistva i u Londonu i Frankfurtu. Odlukom srpskih vlasti u Sremskim Karlovcima, u ustupljenom prostoru dvorca "Stefanel", 1991. godine je otvoren i poseban Institut srpskog naroda SSZ. Svoje prve akcije SSZ je sprovodila u okviru OUN u Ženevi, gde se raspravljalo o položaju Albanaca na Kosmetu, a potom i o ulozi Srba u raspadu SFRJ. Tokom 1993, SSZ je organizovala u više navrata demonstracije Srba u mnogim svetskim metropolama, a potom i okrugli što o Srbima u Albaniji, Mađarskoj i Sloveniji. Kako je u međuvremenu došlo do razlaza oko sustinskih ideja, SSZ su napustili i predsednik dr Bogdan Maglić, a i članovi Komiteta, pa je dr MIša Milošević preuzeo rukovodeće mesto u ovoj srpskoj asocijaciji. Svetska srpska zajednica je danas najveća krovna organizacija Srba u dijaspori. Prema podacima dr Mise Miloševića, ova asocijacija okuplja oko 750 srpskih klubova i udruženja sa blizu 250.000 članova sa svih meridijana sveta. Zvanično, Svetska srpska zajednica u dijaspori ima svoje poverenike u tridesetak država. Trenutno radi na ujedinjavanju srpske kolonije na severu Italije, gde živi dosta Srba, uglavnom radnika i članova njihovih porodica koji su se doselili u poslednjih pet godina u Milano i okolinu. Klubovi i organizacije Glavni politički organ, koji je u SFRJ vodio računa o organizovanju jugoslovenskih građana na radu u zemljama Zapadne Evrope, bila je Savezna konferencija Socijalistickog saveza radnog naroda Jugoslavije (SK SSRNJ). Mada se zaklinjala u princip samoorganizovanja, odnosno u pravilo da naši ljudi u tuđini treba sami sebi da prave društvene i kulturne organizacije, SSRNJ, a i Savez komuništa Jugoslavije su direktno, preko konzularnih predstavništava uticali na rad jugoslovenskih klubova i udruženja. Kako je taj uticaj rastao, tako je rastao i broj tih klubova, iako je talas migracije radne snage iz SFRJ postepeno opadao. Ta pravilnost se najbolje vidi u činjenici da je, na primer, 1977. godine u dvanaest najrazvijenijih evropskih imigracionih zemalja bilo svega 248 jugoslovenskih klubova. Najviše ih je radilo u Nemačkoj - 95, Švedskoj 65 i Austriji - 26, a najmanje u Zapadnom Berlinu - 1. Jedanaest godina kasnije, 1988. godine, međutim, broj jugoslovenskih klubova se ucetvorostrucio na 848. Tada ih je najviše bilo, opet, u Nemačkoj - 394, Švedskoj 122, Francuskoj - 99, Austriji - 94, a najmanje u Norveškoj i Luksemburg u - po tri. Najveći porast novih klubova zabeležen je u Holandiji, jer je uvećan za deset puta, od 2 na 21. Analizom naziva ovih klubova, koji su imali i nacionalna obeležja, može se zaključiti da Srbi i Crnogorci nisu imali pravo ili nisu želeli, da ističu svoju naciju. Tako se događalo da su, na primer, Hrvati, Slovenci i Makedonci imali svoje klubove, čak i ribolovacka i planinarska društva, a da su Srbi, koji su većina u Švedskoj, imali samo tri srpska društva "Svetozar Marković", "Srbija" i "Sinđelić". Zauzvrat, "Vuk Karadžić", "Nikola Tesla" i "Mladen Stojanović" proglašeni su jugoslovenskim. Srpska imena korisćena su u dijaspori u nazivima klubova samo tamo gde je njihov osnivač bila Crkva ili srpska emigracija. Država SFRJ i SKJ su se, međutim, i prema njima odnosili kao prema državnim neprijateljima. Rukovodstvo Srbije je to ćutke prihvatalo, a time čak i zvanično odobravalo ovo političko pokrstavanje srpstva u jugoslovenstvo. Prema podacima DKP naše zemlje, iz 1993. godine, srpska dijaspora ima 690 organizacija. Argentina ima 14 klubova i svi su jugoslovenskog karaktera, dok ih u Australiji ima 106. Najviše ih je u državi Novi Južni Vels - 47 i u državi Viktorija - 26. Na petom kontinentu postoji desetak srpskih pravoslavnih crkava i dva manastira, Kalenić kod Kambere i Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. Gotovo sve srpske institucije u Australiji zadržale su nacionalni karakter, mada ih ima desetak koje se dice svojim jugoslovenstvom. U Austriji radi 65 "gastarbajterskih" organizacija. Najviše ih je u zoni Beca - 30, Salcburga -18 i Volfsberga 17. Polovina njih je srpske, a pola jugoslovenske orijentacije. Belgija ima četiri, a Luksemburg samo jedno udruženje naših radnika. U Danskoj ih je 7, a u Italiji samo 5. Od toga su dva crkvena, jedno u Rimu i drugo u Trstu, dok su institucije u Milanu pred početak građanskog rata ugasene. Norveška ima 3 udruženja jugoslovensko-Norveškog prijateljstva, a Holandija dvadesetak i sva su jugoslov enske orijentacije. U Francuskoj radi 68 organizacija naših radnika, od čega ih je najviše u zoni Pariza - 26 i Strazbura - 24. Njihova nacionalna orijentacija je polovicna, kao i u Švajcarskoj, gde postiji 18 klubova. Najviše ih je oko Ciriha - 10 i Berna - 5. Nemačka kao zemlja sa najvećim brojem "gastarbajtera" i članova njihovih porodica iz SR Jugoslavije ima 154 organizacije. U Stutgartu i okolini ih je najviše, čak 68, u Frankfurtu 29, Minhenu 28, Diseldorfu 24, Hamburgu 14, Bonu 7 i Berlinu 4. Jugoslovenska orijenta čija je prisutna još u 60% ovih udruženja i klubova. Jugoslovenstvo je dominantno (70%) i u Švedskoj, gde radi 95 naših organizacija najviše u Stokholmu 18, Geteborgu 16 i Malmeu 8. Sjedinjene Države Amerike imaju pedesetak nacionalnih iseljeničkih organizacija cisto srpskog karaktera. Najviše ih je u Klivlendu 15, Čikagu 12 i Mičigenu 10. To je zemlja u kojoj ima najviše, devedesetak srpskih pravoslavnih hramova, od kojih su najpoznatiji manastiri Sveti Sava u Libertivilu i Gracanica u blizini Čikaga, a najstarija pravoslavna crkva podignuta je u Dzeksonu tačno pre što godina. U Kanadi postoji, takođe,
89
devedesetak srpskih organizacija i crkava. U nekim državama, kao što su Novi Zelan d, Južna Afrika i Južna Amerika, ima ih manje i uglavnom su jugoslovenskog karaktera. U Hrvatskoj postoje tri srpske organizacije, u Sloveniji pet, u Mađarskoj jedna i Rumuniji i Makedoniji po dve. Jedino Srbi u Albaniji nemaju nikakvu organizaciju. Interesantno je da od srpskih imena, među nasim organizacijama najčešće se koriste imena Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića, pa Nikole Tesla i Petra Petrovića Njegoša. Prisutno je i ime " Sloga", kao i Karađorđe, a u crkvenim hramovima i klubovima Sveti Sava. Kod organizacija jugoslovenske orijentacije i dalje se koristi kovanica "Bratst vo-jedinstvo", zatim "Jugoslavija", "Domovina", "29. novembar", ali i imena E. Kardelja, R. Koncara, V. Vlahovića, V. Rolovića. Generalni sekretar Svetske srpske zajednice dr Mihailo MIša Milošević je u više navrata potvrdio činjenicu da je oko svih organizacija u dijaspori okupljeno jedva 300.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena. Takvu procenu, svojevremeno, dao je i Dragoslav Đorđević, osnivač Sabora srpskog ujedinjenja iz SAD, koji smatra da u tzv. srpskim pošlovima u Americi i čitavoj dijaspori, ucestvuje jedva do deset odsto naših ljudi. Ovaj podatak pokazuje da je većina naših iseljenika, "gastarbajtera" i "manjinaca" naci onalno pasivna. To ujedno znaci da je i danas glavni zadatak svih srpskih organizacija i asocijacija da aktiviraju preostalih devedeset odsto Srba i Crnogoraca u dijaspori i ukljuce ih u proces očuvanja i razvijanja srpskog nacionalnog identiteta i u Otadžbini i u tuđini. S obzirom na činjenicu da su zahvaljujući, ponajviše, ratnom stanju na Balkanu i masovnom, ali pojedinacnom odzivu iseljenika da pruze humanitarnu pomoć svom zavucaju, odnosi između matice i dijaspore vrlo bliski, stvoreni su uslovi da se konačno i izgradi most između otadžbinskih i raseljenih Srba. Od 12. do 14. maja 1994. godine, na inicijativu Srba iz Nemačke, Savezno miništarstvo za rad, zdravstvo i socijalnu politiku, Savezni koordinacioni odbor za humanitarnu pomoć i Crveni krst Jugoslavije organizovali su prvi Sabor davalaca humanitarne pomoći iz srpskih zemalja i dijaspore. Saboru je prisustvovalo oko 120 delegata humanitarnih organizacija iz dijaspore i predstavnici Republike Srpske, Republike Srpske Krajine i SR Jugoslavije. Posle dvodnevne diskusije, Sabor je usvojio prepuruke za rad human iratnih organizacija u Otadžbini i dijaspori i uputio protest Generalnom sekretaru UN Butrosu Galiju zbog zabrane uvoza humanitarne pomoći u SR Jugoslaviju sa zahtevom da se sankcije prema Srbiji i Crnoj Gori ukinu. Srpska štampa Prva štamparija, a i prva knjiga na srpskom jeziku, pojavili su se još 1493. odnosno 1494. godine na Obodu kod Cetinja kada je izdat Oktoih. Međutim, kada je krajem XVIII veka u južnoj Ugarskoj formirana jaka srpska nacionalna celina, glavni kulturni centri našeg naroda preselili su se u Bec, Pestu i Veneciju. U ovim gradovima skolovao se veliki broj Srba i Crnogoraca, koji su želeli da imaju svoje novine i knjige, ali za to nisu imali dozvolu mletackih, beckih i ruskih vlasti. Štamparija za srpska glasila i literaturu nalazila se 1755. prvo u rukama Dimitrija Teodosija iz Janjine, a potom 1769. Josifa Kucbeka iz Beca da bi je tek 1792. godine odlukom cara Leopolda II otkupio i jedan Srbin Stefan Novaković iz Peste. Istorija srpske štampe počinje izdavanjem časopisa "Slaveno-serbskij magazin" koji je osnovao Zaharije Orfelin. Magazin je štampao Grk Dimitrije Teodosije u Veneciji 1768. godine. Časopis je bio "sobranije raznih socinenij i perevodov", na 96 strana, sa devet poglavlja pouka za decu, omladinu, vernike, odrasle i šest prikaza raznih knjiga. Prvi list na srpskom jeziku objavljen je u Becu 1791. godine kao "Serbskija novini povsednevija ", a kasnije samo "Serbskija novini". Izdavač i štampar je opet bio Grk, srpski prijatelj Markides Puljo. I pre nego što su se posle godinu i po dana ove novine ugasile, Stefan Novaković je avgusta 1792. izdao drugi srpski list "Slaveno-serbskije vjadomošti" sa razumljivom građanskom azbukom. List je objavljivao sve do decembra 1794. godine vesti iz života srpskih vojnika i skolaraca u Becu, ali i srpskog zivlja u Vojvodini, Beogradu i Zemunu. Zbog nedovoljnog broja pretplatnika, samo stotinu, Novaković je, međutim, morao ovaj list da ugasi ( Bjelica, 1968). Kada su u prvoj polovini XIX veka socijalne promene zahvatile i Srbe u Vojvodini, ali i u Crnoj Gori, gde je njihov narodni pokret najviše došao do izražaja baš na polju kulture, ugarski Srbi su otvorili svoje škole, citaonice, pozorista i štamparije, a Crnogorci su uz osmoljetku dobili i prvi štampani crkveni kalendar "Grlica". Srbijanci su se još sa Turcima nadmudrivali oko unutrašnje samouprave. Dva studenta, Dimitrije Davidović i Dimitrije Frusić su u Becu 1. avgusta 1813. štampali "Novine serbske iz carstvujusćega grada Viene". Pored ovog lista, koji je u početku izlazio dva puta nedeljno, sam Davidović je izdavao od 1815. i književni almanah "Zabavnik". I ovo glasilo je, kad je afirmisano kao dnevni list "Novine serbske" okupljalo becke intelektualce srpskog porekla i afirmisalo srpsku kulturu, ali i vitestvo. Dvadesetak godina kasnije i Teodor Pavlović je, doduše u Pesti, uređivao prvo 1832. "Letopis Matice Srpske", a potom 1835. "Serbskij narodni list", 1838. "Serbske narodne novine" i 1845. ca sopis "Dragoljub". Cim je dobio dozvolu, Pavlović je 1835. u Pesti pokrenuo i prvi ilustrovani "Serbskij narodni list". Tako je Teodor Pavlović postao rodonačelnik političke i revijalne štampe, ali u srpskoj dijaspori, Vojvodini koja je imala kulturnu autonomiju, pod vlašću Mađarske vlade. U burnoj 1848. godini Kosta Bogdanović, ugledni publicista je u Pesti izdao "Vestnik" kao glasilo srpskih radikalista, a dr Danilo Medaković je u Sremskim Karlovcima počeo da uređuje "Napredak" kao organ
90
srpskih na cionalista iz društva "Srpski napredak". Bio je to prvi srpski list štampan van Srbije po pravopisu Vuka Karadžića. U Srpskoj Vojvodini, pod Habsburzima, dr Danilo Medaković je dva puta nedeljno od 1852. godine u Novom Sadu izdavao i "Srpski dnevnik" kao srpski odgovor beckom apsolutizmu (Skerlić, 1911). Kada je, međutim, 1860. godine Srpska Vojvodina ukinuta, četiri godine kasnije, zabranjen je i "Srpski dnevnik". Njegov nekadasnji saradnik, Svetozar Miletić je usred Peste pokrenuo 1866. novi srpski politički list "Zastava", čija je redakcija kasnije premeštena u Novi Sad. I ovo glasilo "cistog, nepomirljivog nacionalizma srpskog" bilo je stalno pod udarom beckih vlasti, kao i njegov urednik, koji je više puta hapšen. Sledeći ideje Svetozara Miletića, srpski podmladak je 1867. pokrenuo "Pancevac", a u Novom Sadu 1870. list "Mlada Srbadija". Kada je pancevacki dnevnik zabranjen, njegov osnivač Jovan Pavlović je u Zemunu 1874. počeo da štampa novu novinu "Graničar". Pod pritiskom Zapada i Rusije i turska vlada je tih godina donela dekret o osnivanju srpskih štamparija i glasila u BiH, ali u formi zvaničnih i sluzbenih listova Carigrada. U leto 1866. godine u Sarajevu je pokrenut ćirilicni nedeljnik "Bosanski vjesnik". Urednik je bio njegov zemunski štampar Ignjat Sopron, a glavni saradnik Miloš Mandić-Novinar, koji su na turskom i srpskom jeziku izdavali i list "Bosna", a kasnije isto dvojezicni "Sarajevski cvjetnik". U Mostaru je 1876. štampan i drugi sluzbeni list "Neretva" za Hercegovinu, takođe, na turskom i srpskom jeziku. Nakon što je Austro-Ugarska 1878. okupirala BiH, u njoj je pokrenuto dvadesetak listova, ali su na razvoj srpske nacionalne svesti najviše uticali literarni listovi "Bosanska vila" i "Zora". Njihovi pokretaci u Sarajevu su bili srpski ucitelji Mikasinović, Sumonja i Kasiković, a u Mostaru pisci Vladimir Ćorović i Aleksa Santić. Tiraži svih tih novina nisu bili mnogo veliki, jer su se kretali od pet stotina do dve hiljade, ali su bili znaca jni za sirenje srpskog jezika, kulture i svesti van matice Srbije. Pred Prvi svetski rat u Sarajevu je izlazilo čak pet dnevnika, a najuticajniji srpski listovi su bili "Srpska rijec" i nedeljnik "Narod", a u Banja Luci politički magazin "Otadžbina", koji je od 1907. vodio Petar Kocić. Zbog toga što su dizali bunu protiv narodnog ugnjetavanja svi ovi srpski glasnici su bili guseni i zabranjivani, a posebno Kocićev. U to vreme i u Makedoniji je 1908. počeo da izlazi list "Vardar" kao glasilo srpske kolonije, ali pod uticajem našeg konzula i diplomate Zivojina Balugdzića. Novina je negovala nacionalnu tradiciju, ali i širila srpstvo. Takvu koncepciju je imao i "Srpski jug", koji je pokrenut u Skoplju 1914. Jedno vreme njegov glavni urednik je bio i Branislav Nusić. I kada su tokom ratova, srpski vojnici i dobrovoljci izbegli na Krf, uz pomoć vlade Kraljevine Srbije, oni su pokrenuli svoj list "Srpske novine" 1916. go dine. Slicna izbeglička glasila su pokrenuta i u Parizu, Bizerti, Ženevi, Njujorku i Solunu. Najvažniji od njih je bila solunska "Pravda", u kojoj je pored naredbi, ukaza, ratnih i političkih vesti, bilo čak mesta i za literarne dodatke (Bjelica, 1968). Početak srpske štampe u Americi obelezio je izlazak "Grčko-rusko-slovenskih novina" 1871. godine u San Francisku, gde je dve godine pre toga otvorena i prva srpska, tj. Slovenska citaonica. Potom su u ovom kalifornijskom gradu štampani 1892. godine listovi "Draskova Sloga", "Slavjanska sloga" i "Srbin Amerikanac". Prvi Srbin, profesionalni novinar bio je Velimir Celović iz Risna, Boka Kotorska, koji je još 1859. u San Francisku organizovao štampanje prvih iseljeničkih novina, ali na italijanskom jeziku - L 'eco Della Patria (Eterović, 1985). I list "Sloboda" je stvoren u San Francisku avgusta 1893. godine. Prvi njegovi urednici su bili Veljko Radojević i Lazar Radulović, obojica Bokelji. Novina je ugasena 1906. zajedno sa štamparijom koja je nestala u požaru. Srbi i Crnogorci iz Kalifornije su pokrenuli marta 1909. "Srpski glasnik", čiji su urednici bili Boža Ranković, Milan Nikolić i Spiro Radojcić. U međuvremenu, 1903. godine Veljko Radojević je u Oklandu štampao list "Srpska nezavisnost" sa urednik om Prokom Jovkićem. Ovaj drugi talas srpske štampe u rasejanju, nastavljen je pokretanjem novih glasila na prostorima Severne Amerike. U Pueblu, država Kolorado, još 1901. Mitar Saban iz Niksića pokrenuo je list "Srbin", a u Sent Luisu, država Misuri, Milivoje Buzadzić je 1908. štampao "Srpski svijet" i Mile Jeftić "Borbu Balkana". Crnogorac Mitar Saban je bio i glavni rednik "Amerikanskog Srbobrana", zvaničnog organa Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", koji je formiran na skupštini u Mek-Kisportu i sa sedištem u Pitsburgu 1901. godine. Zvanični organ ove srpske asocijacije 1901. bio je "Srbin", koji je 1905. promenio ime u "Amerikanski Srbobran". Sve do 1916. godine ova novina je izlazila kao nedeljnik, a od tada kao dnevni list. Posle Mitra Sabana, ovaj srpski dnevnik vodili su i Cedo Pavić, Milivoje Buzadzić, Pero Budisavljev ić, Miloš Mrvos, Budimir Grahovac, a najduze Branko Dajicić. Poslednjih decenija glavni urednik je Robert (Rade) Stojanović, poznatiji kao Bob Ston, inače predsednik Srpskog narodnog saveza iz Pitsburga. Kada je u Čikagu 1903. godine osnovan i Prvi srpski bratski dobrotvorni savez pokrenut je njegov list "Ujedinjeno srpstvo", ali tri godine kasnije. U glavnom gradu države Ilinois 1903. je formiran i Prvi crnogorski savez, a potom i Srpskocrnogorski savez, čiji je organ poluzvanično bio nedeljnik "Balkan " koji je izlazio od 1908. godine. Ujedinjenjem prva tri saveza u Klivlendu 1909. godine nastao je Savez sjedinjenih Srba "Sloga", u kome se neko vreme angažovao i Mihailo Pupin. Delegati iz Pitsburga nezadovoljni radom ove asocijacije, opet su, 1910. obnovili rad Srpskog pravoslavnog saveza "Srbobran", dok je Mihailo Pupin sa svojim pristalicama formirao Savez "Svesna Srbadija". Razbijanjem ove asocijacije 1920. godine nastaje i Srpski savez "Sloboda",
91
ali ostaje i Savez sjedinjenih Srba "Sloga". Ujedinjavanjem 1929. godine saveza "Srbobran " i saveza "Sloboda" nastao je novi Srpski narodni savez čiji je zvanični organ bio upravo list "Amerikanski Srbobran". Ova novina koja se uređuje i štampa u Pitsburgu, uporedo na srpskom i engleskom jeziku, i danas se predstavlja u zaglavlju kao "najstariji i najuticajniji srpski list, nedeljnik u Americi i kao oficijalni organ Srpskog narodnog saveza". List više od devedeset godina neguje srpsku kulturu i tradiciju, kako svojim napisima iz pera najangažovanijih intelektualaca među američkim Srbima, ali i iz otadžbine, tako i pokretanjem mnogih kulturnih, humanitarnih, pa i političkih akcija posebno među srpskim iseljenicima u SAD i Kanadi. Na američkom kontinentu tiraž ovog lista dostizao je i dvadeset hiljada. Iz lista "Amerikanski Srbobran", međutim, posle rascepa unutar Sjedinjenog saveza Srba "Sloga" u Njujorku 1909. godine stvorena je zasebna novina "Srbobran". Nju su vodili Cedo Pavić, Bozo Ranković, Dušan Trbuhović, Petar Lubarić, Bozo Martinović, Milan Jeftić i Milan Trivunac (Sotra-Gaćin ović, 1990). U Njujorku su još 1901. godine Đorđe Miletić i Dušan Popović izdavali list "Srpska straza", koji je jedno vreme nosio i ime "Leskovac". Cedo Pavić je u ovom gradu 1906. uređivao "Srpski američki glasnik", a Radoje Jovanović i Sava Zec "Radnik", dok je jedan srpski nacionalista od 1910. štampao anarhisticki list "Volja". Njujorcanin Đorđe Leskova je pokrenuo ilustrovani magazin "Ratnik". Cikaska braća Ivan i Đuro Palandacić izdavali su tih godina dva lista "Ujedinjeno srpstvo" i "Jugoslavija". Sv estenik Petar O. Stijacić je izdavao "Balkan", a uređivao mesečnik "Otadžbina" u Čikagu, gde je štampao i još nekoliko sokolskih i crkvenih publikacija u kojima je podržavao srpstvo. Ovaj Trebinjac je sa Dušanom Trbuhovićem i Petrom Sekulovićem, ocem glumca Karla Maldena, pokrenuo i nekoliko letopisa o srpskoj istoriji. U Geri, država Indijana, pod urednistvom Uroša Dučića od 1909. izlazio je i list "Srpska narodna odbrana". Stevo Bogdanović iz Spokena, država Vašington štampao je visokotiražni list " Slobodna Tribina" 1908, a u Detroitu su izlazile "Srpske novine". Crnogorski doseljenik u Americi, Jovan Tomović-Joso je 1901. štampao list "Rodoljub", a njegovi zemljaci Pavicević i Sekulić su u Njujorku 1911. izdali "Amerikanski Glas Crnogoraca". Novinu "Narodna MIšao" pravio je u Bjuti, država Montana, Jovan Đonović, a "Oslobođenje" u Čikagu, štampao je Todor Bozović. I jedni i drugi su u svojim izdanjima negovali srpsku veru i tradiciju, ali i pokazivali svoju odanost Otadžbini. Kada su se na Balkanu zahuktali srpski oslobodilacki ratovi, na američkom tlu je do slo do daljeg bujanja iseljeničke štampe. Zvanični organ Crvenog krsta postao je list "Srpski dnevnik", čiji su osnivači bili S. Ranković i Mihailo Pupin. Njihovi neistomisljenici, Đorđe Stojić i Dušan Silaski, štampali su, mada kratko, "Dnevni glasnik" i satiricni list "Bic". U prvim decenijama XX veka izlazili su još i listovi "Jugoslovenskoamerikanski glasnik" i "Serbian Herald" u San Francisku i "Narodna sloboda" u Vest Seneki, "Nova Srbija" u Los Anđelesu, "Slobodna tribuna" u Sijetlu, "Srpski a mericki glasnik" i "Sokol" u Njujorku i "Jugoslovenska zastava" u Čikagu. U Kanadi je 15. jula 1916, kada je osnovana Srpska narodna odbrana kao brana frankovackom hrvatstvu, Gaja Vasiljević inicirao osnivanje prvog srpskog lista "Kanadski glasnik". Njega je uređivao narodni poslanik, Crnogorac, Mićun Pavicević, a izdavač je bio Spiro Hutalarević. Jedan drugi Crnogorac, Joso Duletić pokrenuo je tada i srpski dnevnik "Otadžbina". Prvi srpski sveštenik, arhimandrit Sevastijan Dabović je 1905. godine u Čikagu uređivao "Glasnik srpske crkve u Americi". U Njujorku je 1906. izl azio magazin "Vera i razum", a 1915. "Vesnik", čiji je urednik bio prota Sava Vojvodić, U Geri, Indijana, "Srpsku crkvu" je 1923. izdavao sveštenik Petar O. Stijacić. Između dva rata, kad je u Ameriku došao novi talas pravoslavnih doseljenika sa Balkana, odnosno Kraljevine Jugoslavije, u štampi su se pojavili mnogi srpski listovi: "Yugoslav Review" u Čikagu, "Yugoslav Jadran", "Slav American", "National Herald", "Iseljenik", "Slavonic Alliance Monthly", "Montenegrin Mirror" u San Francisku, "Oslobođenje" u Los Anđelosu, "Sloboda" i "Patnje Srbije" u Njujorku, "Serbian News", "Srbadija" i "Slobodna rec" u Pitsburgu. U Sijetlu je štampana "Slobodna tribuna", a u Detroit u "Slobodna MIšao" i "Crnogorac". Većina ovih listova bili su glasnici određenih iseljeničkih udruženja, društava i saveza, ali i političkih stranaka i pokreta. Malo ih je bilo privatnih, a još manje komercijalnih. Tako je, na primer, Srpski savez "Sloboda" 10. oktobra 1927. godine u svom istoimenom listu zagovarao srpstvo nasuprot sve više narastajućem jugoslovenstvu. Pred sam Drugi svetski rat 1940. godine u Geri, dr Paja Radošavljević je, kako svedoci Milena Sotra-Gaćinović, pokrenuo list "Reflekto r". još krajem decembra 1934. godine u Torontu, Bozidar Marković izdavao je list "Glas Kanade" u tiražu od 15.000 primeraka. Prve kalendare "Amerika" i "Petar Veliki" 1906. i 1908. pak izdavao je "Palandeć Public" u Čikagu, dok je srpske almanahe "Srbija" radio 1919. i Vid Vujić u Njujorku. Većina ovih srpskih novina izlazila je kratko, ali i dovoljno dugo da ostave trag u iseljeničkoj svesti i kulturi, jer je njihov prevashodni zadatak bio očuvanje srpstva. To je, uostalom, najbolje u svojoj izjavi na prvoj strani "Glasa Kanade" napisao urednik Bozidar M. Marković: "... Nas list sluziće našem narodu i iseljeništvu, štitiće njegove interese i braniće cast imena našeg. Sirićemo Ljubav i slogu, strogo, bez Milošti osuđivati sejace mrznje i nesloge. Nas list će biti budni cuvar svih naših svetinja i narodnih dobara...
92
Često, vrlo često, glas našeg naroda, glas pravde, nije se mogao cuti. Osetili smo da treba da podignemo svoj glas..." (Marković, 1965). Revolucionarne promene, narastanje socijalistickih ideja, a posebno jačanje jugoslovenstva, imalo je za posledicu, u ovom međuratnom periodu i buđenje radničkog pokreta i napredne štampe. Prvi glasnik socijalista u SAD bio je list "Radnička straza", koji je izasao još 1907. godine u Pitsburgu. Bio je to list Saveza radničkih klubova. Vodio ga je Licanin, Milan Glumac, doseljenik iz Kalesije kod Zvornika. A među pokretacima je, pored mnogo Hrvata, bilo i još nekoliko zagreBačkih Srba: Nikola Banjanin i Bl agoje Zigić. U međuvremenu, srpski socijalisti su 1911. štampali "Narodni glas", koji je uređivao Blagoje Savić. Američke vlasti su 1918. zabranile "Radničku strazu" zbog radikalizma, ali je Toma Kutuzović umesto nje pokrenuo socijalisticko glasilo "Znanje". Kada se 1934. godine ojacao i aktivirao Jugoslovenski socijalisticki savez, odnosno Jugoslovenski politički klub, u Čikagu su socijaldemokrate štampali i list "Narodni glasnik". Godinu dana kasnije, Srbi su pokrenuli još jedan list " Slobodna rec", čiji je zvanični urednik bio Jozo Rajnović, a nezvanični Nikola Kovacević iz Pitsburga i saradnici Stevan Dedijer, Mirko Marković i Srđa Prica. Kada je početkom 1936. došlo do okupljanja svih antifasistickih organizacija na Vidovdan u Čikagu, stvoren je pod okriljem Kominterne i Vidovdanski pokret Srba u SAD. Njegov zvanični organ je bio baš list "Slobodna rec", dok je Jugoslovensku socijalisticku radničku federaciju u Americi zastupala novina "Radnička borba". Prva novina kanadskih socijalista bio je zapravo informativni bilten "Nezaposleni radnik", koji je sapirografisan 1929. godine u Vankuveru. Iz njega će hrvatsko krilo da stvori "Borbu", a srpsko, okupljeno oko Srpskog prosvetnog saveza 1936. godine pokreće list "Pravda". Kada je i ova novina zabranjena, urednici Jovan Đajić, Maksim Bijelić i Bogoljub Stevanov pokrenuli su 1941. godine "Srpski glasnik" u Kanadi, koji je imao tiraž oko tri hiljade. Do početka pedesetih u SAD je izlazilo sezdesetak srpskih novina. Najviše ih je bilo u Kalifornij i - 17 i Njujorku - 14, manje u Vašingtonu - 11 i Ilinoisu - 10, a najmanje u Pensilvaniji - 5, Mičigenu i Misuriju - po 2 i Montani i Koloradu -po jedan (Etereović, 1985). Balkanski iseljenici u udaljenoj Južnoj Americi su se najčešće opredeljivali prvo kao Južni Sloveni, a potom kao Jugosloveni. To se osećalo i u njihovim glasilima. Prvi njihov list bio je "Iskra slavjanske slobode", koji je štampan još 1883. godine, sa ciljem da okupi Južne Slovene u borbi protiv austro-ugarskog jarma na Balkanu. Početkom XX veka u Antofagasti je izasla "Sloboda", a cim je izbio Prvi svetski rat i list "Pokret", koji je, takođe, negovao slobodarske tradicije. U Boliviji je 1916. izlazila "Jugoslavija", a tokom Drugog svetskog rata u Argentini je štampan "Jugoslovenski iseljenički vjesnik" i u Paragvaju list "Jugoslavija". Među urednicima bili su i znameniti srpski novinari Jakov Bosnić-Bogatela, Petar Rosić i Petar Andrijić. Na petom kontinentu, krajem dvadesetih godina australijski socijalisti počeli su da izdaju "Borbu". To je bio zvanični organ Borbenog radničkog pokreta, koji je često zabranjivan, pa je i njegov list menjao ime u "Pravdu", "Oganj", "Iskra". U redakciji u Broken Hil u radili su Toma Katić i Ivan Viskić. Kada je iz ovog pokreta tridesetih izrastao Savez jugoslovenskih iseljenika u Australiji 1934, uz saglasnost vlasti Ivan Kosović je počeo da uređuje list "Napredak". U njemu su pored Veljka Vlahovića i Petra Todorića bili mnogi drugi australijski Srbi i srpski socijalisti. Na Novom Zelandu, pak, socijalisticki opredeljeni jugoslovenski iseljenici su štampali dva lista 1910. godine "Nadu" i 1913. "Slavenski glasnik" (Marković, 1975). Na evropskom tlu, socijalisti, a kasnije i komunisti iz Jugoslavije imali su mnogo više uticaja na pokretanje proleterske štampe. Stamenko Radojković je, na primer, pod uticajem KP Francuske u Parizu 1924. štampao "Glas" u šest hiljada primeraka, a potom i "Ćeliju". Tri godine kasnije u Becu je uređivao "Balkansku federaciju" koja je, kao i mnoga druga glasila socijalista i komuništa, vrlo malo uticala na razvoj srpskog nacionalnog identiteta, a najviše na sirenje internacionalizma i jugoslovenstva. Do ponovnog ozivljavanja nacionalne štampe među iseljenim Srbima došlo je tokom Drugog svetskog rata, uporedo sa narastanjem otpora prema fasizmu, ali i prema komunizmu i jugoslovenstvu. Pojava tzv. ratne srpske emigracije imala je za posledicu i fizicku, ali i duhovnu revitalizaciju Srba u dijaspori. U takvim uslovima dolazi do trećeg buđenja srpske javne reci. Prve štampane emigrantske novine, prema svedočenju majora Miodraga Đorđevića, izasle su 1945. godine u ratnim logorima severne Nemačke i zval e su se "Rodoljub". U italijanskom lageru Forli, međutim, iste 1945. godine Borivoje Karapandzić je počeo da uređuje "Šumadijski vesnik", a kada je prebačen 1946. u logor Eboli izdavao je i časopis "Pod maslinama". Bili su to zapravo, literarni listovi. Prve "Srpske novine", Karapandzić je zajedno sa četničkim vojvodama Đujićem i Jevđevićem štampao upravo u logoru. U Napuljskom bazenu, srpski emigranti su imali još dve književne novine "Luca" i "Sesti septembar", a u Eboliju i listove "Sejaci", "Ra vnogorska Jugoslavija", "Trojka", "Sloboda", "Jugoslovenske novine". Ratni emigranti, skloni pisanju i slikanju, imali su tu i Klub književnika i umetnika. Njegovi članovi su bili pisci Veroljub N. Dinić, dr Milutin Devr-nja, Mihajlo-Mićo Vlahović, Milutin Manojlović, dr Mateja Matejić, Ratko Parezanin i sam Borivoje Karapandzić. Kada je ovaj geometar i novinar iz Valjeva i član ljotićevog Srpskog dobrovoljackog korpusa prebačen sa srpskim izbeglicama iz Italije u čuveni Nemački Munster Lager uređiv ao je list "Vihor". U ovom logoru srpski emigranti su objavljivali i literarni list "Pod borovima" kao i srpske časopise "Sloga" i "Život i rad". Borivoje Karapandzić je, kada se
93
1948. godine, nasao na slobodi, u Lingenu na Emsu, izdavao emigrantski Bilten za politička i kulturna pitanja. Iz njega je kasnije nastao polumesečni list "Iskra" koji danas izlazi u Birmingemu (Lopušina, 1991). Emigranti koji su se uselili u Englesku, izdavali su 1947. godine u Londonu list "Ravna Gora" i časopis "Glas Ravne Gore ". U Parizu je dr Milutin Devrnja početkom 1948. godine, nakon dolaska iz Nemačkog logora, učestvovao u organizovanju i štampanju "Četničkog glasnika". Stevan D. Trivunac je u Francuskoj u to vreme počeo sa izdavanjem srpskog lista "Radikal", koji je bio zvanični organ Narodne radikalne stranke u emigraciji, a potom i "Oslobođenje" list srpskih boraca za slobodu i demokratiju, kako je pisalo u njegovom zaglavlju. Srpski ratni emigranti, koji su od vlasti u FNRJ okarakterisani i kao politički i neprijateljski emigranti, izvršili su u dijaspori ogroman uticaj na rad već postojećih nacionalnih organizacija, a i na njihova glasila. Taj uticaj se ponajviše ogledao u jacanju antikomunizma, antijugoslovenstva, ali i velikosrpstva i cetnistva u radu, pre svega, Srpske narodne odbrane i Srpskog kulturnog kluba Sveti Sava, tako da su i njihova glasila u FNRJ proglašavana četničkim i neprijateljskim, ali i subverzivno-propa gandnim. Tako u knjizi Osnovi državne bezbednosti, izdate u Beogradu 1987. godine, pise: "Rukovodstvo SNO je organizator štampanja i rasturanja brosura i pamfleta. Glasila ove emigrantske organizacije su listovi "Sloboda" - štampa se u Čikagu kao nedeljnik u 2.000 primeraka, "Kanadski Srbobran" - list izlazi u Hamiltonu, Kanada, "Glas kanadskih Srba" štampa se tri puta nedeljno u Vindzoru, Kanada, u oko dve hiljade primeraka i "Beli orao", koji se štampa u Minhenu i izlazi desetodnevno u oko 500 primeraka . Organizacija SKK Sveti Sava izdaje glasilo "Srpska borba", koji se štampao u Čikagu, a od 1971. godine u Velikoj Britaniji. " Mnogi od ovih listova graficki su bili dosta slicni "Američkom Srbobranu", velikog formata, sa velikim zaglavljem i štampani pola na srpskom, pola na engleskom jeziku. Tako su, na primer, "Glas kanadskih Srba" uređivali supruznici Dragasević, s tim da je Bora pripremao srpsku, a Draga Dragasević englesku sekciju. Izuzetak je bio list srpskih muslimana iz Kanade "Bratstvo", koji je pokrenuo i uređivao od 1954. godine Alija Konjhodzić. Ovaj jedini ilustrovani "mesečni časopis za jačanje nacionalno-politi ckog jedinstva Srba pravoslavnih i muslimana u emigraciji" izlazi i danas u Torontu na ćirilici i pod urednistvom Milenka Đurovića-Viliama. A kada je Udruženje boraca kraljevske jugoslovenske vojske "Draža Mihailović" registrovano 1950. u SAD kao udruženje izbeglica, njegov zvanični glasnik bio je list "Ravnogorski borac", koji je štampan u Čikagu jednom mesečno u 3.000 primeraka. Ogranci ovog udruženja u Švajcarskoj izdavali su "Bilten srpskog nacionalnog kluba", a u Briselu list "Napred za slobodu". U Argentini je izlazila novina "Srpska zastava", kao i časopis "Demokratski forum", koji je bio organ Srpskog nacionalnog odbora. Organizacija srpskih četnika "Ravna Gora", sa sedištem u Geri, osnovana je 1952. godine, kada je i štampano glasilo njene Centralne uprave list "Srbija" u oko 2.000 primeraka. Frakcija jevđevićevaca izdavala je u Čikagu mesečnik "Srpske novine" u 15.000, a frakcija đujićevaca izdavala je u Milvokiju "Četničke novine" u oko hiljadu primeraka (Đorđević, 1987). Poseban značaj emigrantske srpske štampe bio je u tome što je uspela da spoji nacionalna i verska osećanja iseljenih Srba i Crnogoraca sa ideološkim i političkim interesima ljudi u dijaspori. U njoj je srpstvo bilo oliceno u Srpskoj pravoslavnoj crkvi i njenim poglavarima Svetom Savi, Gavrilu Doziću, Nikolaju Velimiroviću, vladikama Dionisiju, Kristoforu i Irineju, ali i u gerilskoj borbi i stradanju generala Draže Mihailovića, kao i u izbegličkoj sudbini članova dinastije Karađorđević. To su ujedno bila i tri temelja srpske sloge i jedinstva u dijaspori, na kojima je srpska emigrantska štampa insistirala. Njen uticaj na kulturni život srpskih iseljenika bio je jak, naročito u SAD, Kanadi, Velikoj Britaniji i Australiji. Na petom kontinentu, po uzoru na "Amerikanski Srbobran", ali i na listove "Sloboda" i "Srbija", na primer, iza Drugog svetskog rata pokrenuto je i štampano nekoliko srpskih novina: "Sloga", "Glas Srba", "Australijski Srbobran" i "Srpski glasnik". Istovremeno, sva ta emigrantska, pa i i seljenicka štampa je shodno posebnom Zakonu o izdavačkoj delatnosti i Zakonu o sprečavanju zloupotrebe slobode štampe, bila zabranjena za unosenje, preštampavanje i citanje u SFRJ, a time i u Srbiji i Crnoj Gori. Taj snazan uticaj emigracije u iseljeničkoj štampi osećao se sve do početka sedamdesetih godina kada je, sa nadolazećim talasom ekonomskih migranata iz Jugoslavije, došlo do četvrtog buđenja štampe u srpskoj dijaspori. Ovog puta, međutim, taj proces je bio indirektno iniciran, pa i kontrolisan iz Beograda. A to je bila neposredna posledica uspostavljanja dobrih političkih i diplomatskih odnosa između SFRJ i zemalja imigracije, sklapanja ugovora o međudržavnoj saradnji kojima je dozvoljeno formiranje klubova Jugoslovena, a time i štampanje njihovih glasila. Dve zemlje su u tome bile dosta tipicne: Francuska i Švedska. U Parizu je 1915. osnovan Univerzitetski odbor srpske mladezi, kome je presedavao Luj Lijar i koji je izdavao list na ćirilici "Omladinski bilten". Godinu dana kasnije, sa radom je počelo i obnovljeno studentsko društvo "Zora", a i njegov ekonomsko-politički nedeljnik "Nova Srbija". Mada je Francuska posle Prvog svetskog rata zbog obnove imala velike potrebe za stranom radnom snagom, ona je svoje granice za doseljenike širom otvorila tek 1922. godine. Tada je u ovoj zemlji već živelo i radilo 60.000 Jugoslovena, koji su okupljeni oko četrdesetak klubova i udruženja, izdavali čak tridesetak novina i časopisa, uglavnom i sa izrazitom jugoslovenskom idejom pa se tako dogodilo da je cisto srpsko društvo "Zora"
94
preraslo u Jugoslovensko studentsko udruženje sa 200 članova, koje je štampalo i svoj "Glasnik". Rađanje novih listova posebno je potakla aktivnost KPJ u Francuskoj, gde su izlazili i listovi "Glas" i "Proleter". U njima su kao urednici i novinari radili mnogi Srbi: Stamenko Radojkić, Voja Dimitrijević, Branko Sotra, Koca Popović, Rodoljub Čolaković, Pavle Savić, Marko Ristić. Glasilo naših iseljenika su bile "Pariske novosti", a neko vreme na čelu jugoslovenske kolonije u Francuskoj bio je Srbin Mihajlo Gluscević. Pored ovih listova štampani su i "Jugopres", "Glas jugoslovens kih iseljenika" i "Klasna borba". Rad na okupljanju Jugoslovena u Francuskoj komunisti su nastavili intenzivno i posle Drugog svetskog rata, kada je na čelo jugoslovenske zajednice došao Rudi Supek. I pre nego što je 1946. u Parizu odrzan prvi kongres Udruženja Jugoslovena, komunisti su počeli da štampaju iseljeničko glasilo "Nova Jugoslavija". Te godine, međutim, pri prvoj Srpskoj pravoslavnoj opštini u Parizu, koju je vodio dr Mihajlo Gluscević sa Ivanom Ivanovićem, pokrenut je i list "Srpski glas". Njegovi urednici su bili Milorad Dra sković i Voja Lazić. Svoje novine "Seljačka demokratija" imao je i srpski advokat Dimitrije Lazarević, kasnije osnivač časopisa "Istina o Jugoslaviji", koji je izlazio na francuskom jeziku, dok je Vladan Vladisavljević vodio list "Slobodna tribina". U Parizu je u to vreme štampan i "Glas srpske zemljoradničke zadruge" i "Glas naroda". Burne 1948, i u Francuskoj je došlo do cepanja jugoslovenskih udruženja i saveza, a samim tim i njihovih glasila, tako da je stvorena nova organizacija "Bratstvo-jedinstvo ", koja je bila lojalna Titovoj vlasti. Članovi ove asocijacije su izdavali obnovljeni list "Nova Jugoslavija", kao i novinu "Bratstvo-jedinstvo", koje su vodili Dragoslav Mihailović i Milja Asanović. Lider ove grupacije Jugoslovena bio je Srbin Marko Ristić. Oni komunisti, uglavnom Srbi i Crnogorci, koji su se opredelili za Moskvu i Staljina imali su svoja glasila "Jugoslovenski vesnik" i "Glas jedinstva": staljinisti su bili samo jedna grupa u srpskoj političkoj emigraciji u Parizu. Drugu struju predst avljali su nezavisni demokrati Desimir Tosić, Vlasta Stojanović i Zivko Topalović, koji su posle prve Konferencije saveza "Oslobođenje" izdali i svoj list "Sindikalac". Ova novina je zvanično bila glasilo slobodnog jugoslovenskog radničkog saveza u inostranstvu. Malo je tačnih podataka o novinama koje su Jugosloveni izdavali u Francuskoj i to iz dva razloga. Prvi je što su listove pravili i pojedinci i udruženja, i u Parizu, ali i u malim gradovima, čak i nasim skolama. A drugi je što istraživači nisu ovom pitanju poklanjali previše prostore, jer su se najviše bavili prebrojavanjem Jugoslovena. Dosta često je pominjan podatak da je u Francuskoj štampano u poslednja tri veka oko 140 listova, na francuskom ili nekom od jugoslovenskih jezika. Najviše ih je bilo na srp skom (170) jer se i naša inteligencija, uglavnom, i skolovala u Parizu i Marselju. Većina tih glasila izlazila je posle Prvog svetskog rata, kada je Francuska mnogim Srbima postala druga domovina: "Nove srpske novine", "La Patrie Serbe", "Le Serbie", "Bulletin de presse serbe", "Srpski orlić", "Skerlić", "Ucitelj", "Domovina", "Eho Beograda", "Iskra", "Sloga", "Dimitrovac", "Sluzbeni list III srpskog odelenja". U tim novinama radili su Velibor Gligorić, Milan Bogdanović, Branislav Nusić, Jaksa Prodanović, Milan Grol, Aleksandar Arnautović. Sredinom sedamdesetih, pod uticajem SK SSRN Jugoslavije u Švedskoj je formiran Savez jugoslovenskih klubova i druzenja, čiji je zvanični organ bio "Jugoslovenski list". Izlazio je u početku neredovno, a potom mesečno, u tiražu od tri hiljade primeraka, na srpsko-hrvatskom jeziku i latinici. Redakcija i štamparija su se nalazile u Stokholmu, a među urednicima su bili i Dušan Femić i Andrija Jovicić. Štampa jugoslovenskih, a time i srpskih i crnogorskih radnika na privremenom radu u inostranstvu, ne može s e okarakterisati kao masovna, jer u nju nisu ulagana velika, ni državna, ni klupska, a ni pojedinacna sredstva. Problem informisanja nove generacije srpskih migranata država SFRJ je rešavala sedamdesetih i osamdesetih godina izvozom i besplatnim deljenjem jugoslovenske štampe po klubovima i savezima, a ne njihovim pokretanjem i štampanjem u inostranstvu. Za ekonomske migrante, posebno u Evropi i Velikoj Britaniji, odgojenim na jugoslovenstvu, postojeća emigrantska i iseljenička štampa nije bila suviše inte resantna, pa novo useljavanje Srba i Crnogoraca iz SFRJ nije uticala na porast tiraža tih novina. A to je ujedno i znacilo pomanjkanje nacionalne srpske svesti među novim iseljenicima i na Starom kontinentu, ali i u prekookeanskim državama. U Australiji je, na primer, jedan spretni Grk još sedamdesetih godina počeo da štampa latinicom, na srpsko-hrvatskom jeziku list "Novosti", koji je i fakticki bio kopija beogradskih novinskih izdanja. I to su bile novine namenjene Jugoslovenima, u kojima se nije osećao srpski duh, pravoslavna vera i tradicija. Tek krajem osamdesetih, kada je došlo do burnih događaja na Kosmetu i kada je stvoren pokret za povratak srpske duhovnosti i državnosti, a posebno kada je izbio građanski rat u SFRJ 1991, u dijaspori je došlo do petog buđenja srpske štampe. Uporedo sa tim došlo je i do osnivanja novih srpskih klubova, udruženja, društava, saveza i posebno humanitarnih fondova. Taj proces je bio najizraženiji tamo gde je srpska štampa bila najmanje razvijena, u Australiji. Pored "Sloge" iz Perta, koja je postojala sedamde set godina i nekoliko verskih novina, kao što su bili "Eparhijski Vesnik" i "Mladi srpski sokoli", na "petom kontinentu" nije bilo uglednijeg srpskog lista sa visokim tiražom i uticajem. Verovatno je zato 1990. godine građevinar, biznismen i izdavač, doseljenik iz Srbije, Đorđe Marinković u Melburnu pokrenuo srpski informativno-politički, ali i komercijalni "Srpski glas" - jedan i jedini srpski list na australijskom tlu - kako pise u njegovom zaglavlju. List je počeo sa tiražom od tri
95
hiljade primeraka i jednim novinarom, Radom Berakom. U nedostatku kadrova, uglavnom se bavio preštampavanjem beogradskih listova i magazina, da bi nakon uvođenja sankcija prema SRJ 1992. godine, urednistvo počelo samostalno da funkcionise. Izlazio je dva puta nedeljno, utorkom i petkom, na ćirilici i sa ponekim tekstom na engleskom jeziku. Na početku 1994. godine "Srpski glas" je već dostigao tiraž od 10.000 primeraka. Danas ima dvadesetak novinara i saradnika iz Australije, SRJ i srpskih krajina i predstavlja, pored "Ame rikanskog Srbobrana", najprofesionalniji politički list Srba i Crnogoraca u dijaspori. List neguje srpsku veru, kulturu i tradiciju. Informise srpsko iseljeništvo o zbivanjima u Australiji, SRJ i srpskim krajinama, a posebno o svetskim događajima koji imaju oDraža na događaje na Balkanu. Zalaze se za nacionalno pomirenje i slogu u srpskom narodu, uz izraženu podršku političkoj opoziciji i u SRJ, ali i u krajinama. Zbog naraslih potreba za informacijama urednistvo je na pragu 1994. godine počelo da izdaje i prvi ćirilicni dvonedeljnik u Australiji - "Srpski svet". U to vreme, u Australiji je Organizacija srpskih četnika "Ravna Gora" iz Kabramate u Sidneju, štampala mesečnik "Suvobor". Ovaj srpski četnički časopis uređivao je Zivojin Marinković. Radiša M. Nikasinović je uređivao i izdavao list "Srpski glasnik". Bile su to sapirografisane novine grupe srpskih četnika Draže Mihailovića, bez većeg ugleda i tiraža među australijskim Srbima i Crnogorcima. U Sidneju je član Srpskog nacionalnog saveza, Đorđe Cović tokom 1993. izdao tri broja prvog ilustrovanog list a za Srbe u svetu "Svetska Duga", koji se zbog malog prodajnog tiraža ugasio. Sredinom 1993. grupa beogradskih doseljenika mlađe generacije, pokrenula je i list "Srpska sloga", ali ni on nije dugo zivo. Braća Rade i Stevan Radovanov, čelnici Srpskog kluba u Kanberi, su 1991. godine počeli da izdaju mesečnik "Srpska država", u skromnoj tehnici i takvog citalackog dometa. Na američkom tlu, novi list pokrenuo je prvi 1991. godine sveštenik Mihailo V. Mikić iz Indijanopolisa. Njegove nezavisne srpske novine zvale su se "Srbobran". Sabor srpskog ujedinjenja, nova i velika iseljenička asocijacija, počeo je te godine da izdaje svoj mesečnik "Unity Herald", dvojezicno na srpskom i engleskom. Urednik je bila LJiljana Obradović-Knezević iz Njujorka, dok je direktorka Danijela Sremac iz Srpske kancelarije u Vašingtonu, takođe jednom mesečno, izdavala na engleskom "Zurnal javnih p oslova" ove asocijacije. Kako je taj list zvanično dostavljen svim američkim institucijama u Vašingtonu, to je ujedno bio i jedini srpski list koji se citao u Beloj kući, Senatu i Kongresu. Mlade izbeglice i doseljenici iz Srbije u Njujorku su štampali kulturni časopis "Hello Belgrade": Izdavač i glavni urednik je bio Uroš Pejanović. Od kulturnih časopisa u SAD najpoznatiji je bio "Serb World", dvomesečnik koji je već devet godina izlazio u Arizoni. Urednik i izdavač je bila Meri Niklanović Hart, potoma k prve generacije srpskih iseljenika iz Tusona. Časopis je štampan na engleskom jeziku u hiljadu primeraka i predstavlja svojevrsnu enciklopediju srpske baštine u Americi. A u Kaliforniji, tačnije u Los Anđelesu, gospodin Mića Radenković, poznat takođe kao cuvar srpskog duhovnog blaga u SAD, počeo je krajem 1993. godine da izdaje ćirilicni nedeljnik "Srpska stvarnost" o svom trosku. List rumunskih Srba "Nasa Rec" osnovan je 1989. godine. Njegov izdavač je bio Demokratski savez Srba i Karasevaka u Rumuniji. Redakcija se nalazila u Temisvaru, gde je novina i štampana kod Trgovinskog društva "Helikon" - Banat. Glavni urednik lista 1993. godine bio je Srboljub Mišković, a predsednik Izdavačkog saveta DSSKR bio je Slavomir Gvozdenović. DSSKR je izdavao i kulturni časopis "Književni život", čiji je glavni i odgovorni urednik bio ugledni pesnik i narodni poslanik Slavomir Gvozdenović. Srbi u Rumuniji su imali i svoj jednocasovni program na Radio-Temisvaru, koji je uređivao Milomir Todorov. Sva ova tri glasila su se na svoj način bavila aktuelnim informacijama iz života Srba i Karasevaka u Rumuniji, od politike preko kulture do sporta, ali i vestima iz Otadžbine, ponajviše o zbivanjima na srpskim ratištima. I srpski patrioti iz Francuske su početkom devedesetih u okviru svog saveza u Parizu pokrenuli list "Glas Srba", čiji je urednik bio Miloš Blazević. U Švajcarskoj je već izlazio "Beogradski list", u Holandiji "Nezavisni srpski glasnik" i "Bilten" Srpskog kulturnog kluba u Cirihu. U Švedskoj je posle transformacije Jugoslovenskog saveza u Svesrpsko-jugoslovenski savez i njihov "Jugoslovenski list", koji je već postojao osamnaest godina, samo promenio ime u "Nas list". Srpskim iseljenicima su bile namenjen e tokom 1993. godine i neke novine koje su uređivane u samom Beogradu, a i Kragujevcu. Nedeljnik "Pogledi" je u Kanadi štampao svoje inostrano izdanje, a "Politika", "Politika Ekspres", "Vecernje novosti" i "Borba" izdavali su u Frankfurtu, Becu i Torontu svoja evropska i američka izdanja dnevnih listova. Uz pomoć Narodne biblioteke Srbije u Beogradu je pripreman i štampan "Glas", list Svetske srpske zajednice iz Ženeve, a u glavnom gradu Srbije se nalazila i redakcija lista "Spone" koji je u Frankfurtu s tampao srpski Humanitarni fond gospodina Milorada Vidića. Neko vreme, urednici Ivan Miladinović i Zoran Bogavac su u zgradi "Beograđanke" drzali redakciju prvog svetskog srpskog tabloida "Srpski reporter". Zbog nedostatka sredstava, ovaj list se posle tri broja ugasio. Tokom 1994. i redakcija magazina "Intervju" je, takođe, izvršila pripreme za štampanje ovog dvonedeljnika na američkom tlu. Nazalost, zbog sankcija, a i nemogućnosti organizovane distribucije, ovi listovi su imali nepoznate tiraže i utic aje na iseljene Srbe i Crnogorce u Evropi i Kanadi, gde su najviše i distribuirani.
96
Izdavačke kuće Srba u dijaspori Kako se vlast u Jugoslaviji iza Drugog svetskog rata bojala srpske političke emigracije, tako je bila nepoverljiva i prema svemu što je u obliku knjige štampano u srpskoj dijaspori. Srpski pisci u emigraciji bili su pod stalnom diplomatsko-obavestajnom prismotrom, kao i njihova dela. U galeriji "ljudi sa greskom", koji su živeli i stvarali u emigraciji, a koji su bili sastavni deo kulture, valja pomenuti Dragisu Vasića, Slobodana Jovanovića, Jovana Dučića, vladiku Nikolaja Velimirovića, Miloša Crnjanskog, Borivoja Karapandzića i dr Lazu Kostića, dr Zivka Topalovića, dr Đoku Stepancevića, dr Uroša Stankovića, Jakova LJotića, Ratka Parezanina, dr Mateju Matejića i mnoge druge. Ovi srpski intelektualci su, ujedno, bili i pokretaci srpskih izdavačkih kuća u dijaspori. Tako je S rpsku religijsku biblioteku "Svećenik" u Minhenu još 1952. godine osnovao episkop zicki dr Nikolaj Velimirović. Vladika je za urednika uzeo protojereja Aleksu Todorovića, koji je za 25 godina rada štampao knjige sa religioznim, nacionalnim i literarnim sadržajem, ali i kapitalna dela Nikolaja Velimirovića. Biblioteka je zvanično imala 45 izdanja srpskih knjiga. Književno-naučno društvo "Srpska MIšao" je 1954. u Australiji osnovao dr Uroš Stanković, predratni advokat iz Zemuna, koji je oko sebe okupio znatan broj srpskih pisaca. Za 23 godine rada, dr Stanković je objavio 60 dela srpske proze, poezije, istorije, nacionalne i kulturne problematike. Dr Uroš Stanković je, cim je emigrirao, još 1947. godine u Austriji otvorio srpsku izdavačku kuću "Danas". U njoj je za kratko vreme, ali na Nemačkom jeziku, objavio zbirku srpskih pripovedaka pod našlovom Zemlja Srbin ova prica. Dr Uroš Stanković je kasnije na "petom kontinentu" izdavao i naučni časopis "Tamo daleko" i godišnjak "Letopis". Zeleći da popuni nedostatak enciklopedijskih edicija među Srbima u "slobodnom svetu", dr Stanković je objavio dve knjige, kao i "Srpski istorijski leksikon". Prva knjiga štampana u izdavačkoj kući "Srpska MIšao" 1956. godine bila je zbirka Pesme izgnanika Milana M. Petrovića, a druga 1957. godine istorijska studija dr Miodraga Al. Purkovića Kćeri kneza Lazara. Poslednja izdanja u ovoj kući Beli labud dr Miloša Sekulića i Duhovno stvaralastvo srpske emigracije Borivoja M. Karapandzića štampana su 1978. godine. Čitava Biblioteka "Srpska MIšao" i danas se nalazi u Melburnu, u posedu gospođe Jelene Miletić, u srpskom manastiru Sveti Sava u Ilejnu kod Melburna. I mada je gospođa Miletić u više navrata predlagala da se ova Biblioteka preda SANU i prenese u Beograd, u glavnom gradu Srbije za to, uopšte, nije bilo interesovanja. Izdavačko preduzeće "Iskra" iz Minhena osnovao je 1950. godine Jakov V. LJotić, predratni diplomata Kraljevine Jugoslavije i duhovni predvodnik Srpskih dobrovoljaca u "slobodnom svetu". Za 28 godina postojanja ova kuća je izdala 35 našlova viđenijih Srba u svetu. Pored dvonedeljnog lista "Iskra", Jakov V. LJotić je štampao i svoju najpoznatiju knjigu posvećenu majci Memoari LJubice Vl. LJotić. U ovoj srpskoj izdavačkoj kući svoja dela su objavljivali dr Miroslav Spalajković, dr Bozidar Purić, dr D joko Slijepčević, Ratko Parezanin, Bosko M. Kostić. Jedno od popularnijih bio je i Ipsonski dnevnik Stojana Vuksića, koji je objavljen 1987. godine i predstavlja klasiku srpske iseljeničke literature u dijaspori. Kanadsko štamparsko-izdavačko preduzeće "Avala" u Vind-zoru, Ontario, osnovao je iza Drugog svetskog rata Pero Bulat sa dvojicom srpskih privrednika. Pored lista "Glas kanadskih Srba", ova kuća je štampala dvadesetak raznih dela iz istorije, nauke i beletristike. Među njima posebno mesto zauzima delo novinarke Olge B. Marković Doseljavanje Srba u Kanadu i njihova aktivnost, koja je 1963. godine dobila godišnju nagradu Srpske narodne odbrane. U to vreme, predsednik SNO u Kanadi je bio Velimir Tosković. Među saradnicima "Avale" bili su poznati pisci Mihailo Petrović, Slobodan Jovanović, Adam Pribićević, Radoje Knezević, Ana Milanović-Zivadinović, ali i dr Fran Erjavec, autor knjige Srbi i Slovenci. Izdavanjem srpskih knjiga u emigraciji bavio se i Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga. U vreme kada je urednik bio profesor Jovan Bratić, sedamdesetih godina, ova redakcija je štampala dela Mihajla i Jovana Dučića, Mila Radakovića, Branka Pekića, Luke Hristiforovića. Pored knjiga iz nacionalne istorije, "Amerikanski Srbobran" je štampao istorijske citanke i bukvare, ali je najzapazeniji po izdanju poslednje zbirke Pesama Jovana Dučića iz 1943. godine (Karapandzić, 1978). I u redakcijama projugoslovenske orijentacije, gde je uticaj Srba bio vrlo jak, štampana su dela srpskih emigranata. Takav je slučaj bio sa urednistvom redakcije "Nasa rec" u Londonu. Ova izdavačka kuća je formirana, kako tvrdi njen osnivač Desimir Tosić, sa ciljem da se povezu srpske, ali i jugoslovenske socijalnokulturne zadruge u Cirihu, Briselu, Parizu, Ženevi, Salcburgu i Londonu. Za dvadesetak godina postojanja ova kuća je štampala 30 knjiga raznih autora. Među poznatijim piscima za "Nasu rec" su pisali Zivko Topalović, profesor Ivan Avakumović, zatim dr Bogoljub Kocović, kao i Milovan Đilas i Gojko Đogo, a i dr Vojislav Seselj. Milovan Đilas je u Londonu štampao svoje tri knjige. Nesavršeno društvo je štampao na srpskom jeziku 1970. godine, a Novu klasu i Vlast dve godine kasnije. Urednistvo "Nase reci" je štampalo Đogova Vunena vremena, Seseljevu studiju šta da se radi, zbog kojih su obojica bili proganjani osamdesetih godina u Jugoslaviji. Najviše pozornosti međunarodne, ali i srpske jav nosti, međutim, izazvalo je izdanje dr BogoLjuba Kocovića Žrtve drugog svetskog rata iz 1985. godine.
97
Krajem pedesetih godina u Čikagu, a potom i u Klivlendu, grupa srpskih intelektualaca, koje je predvodio novinar i biznismen Đorđe Đelić, osnovala je Američki institut za balkanska pitanja. U okviru njegove izdavačke delatnosti štampano je i tridesetak našlova srpske publicistike i istoriografije. Među piscima najprisutniji je bio dr Lazo M. Kostić kome su štampana dela Ćirilica i srpstvo 1963. godine, Sporni predeli Srba i Hrvata 1957. godine, Istina o hrvatskoj tisućletnoj državnosti 1967. i O srp skom ustavu 1990. godine. Te godine je objavljena i politička studija Jovana Dučića Verujem u Boga i srpstvo. Značajan doprinos sirenju srpske kulture putem knjige dale su i velike iseljeničke organizacije Srpska narodna odbrana i Srpski kulturni klub "Sveti Sava". Ove srpske asocijacije u dijaspori izdavale su knjige znamenitih Srba na američkom, australijskom i evropskom kontinentu. Tako su, na primer, knjige dr Laze M. Kostića Njegoš i Crnogorci iz 1963. godine, O srpskom imenu iz 1965. i Primeri hilja dugodišnje kulture Hrvata iz 1953. godine, izdate od strane SNO u Kanadi, Australiji i SAD. Dok je knjigu Kojim putem dr Slobodana Draškovića izdao SKK "Sveti Sava" u Čikagu 1967. godine. Pored toga, svoja posebna izdanja u vidu knjiga imale su i mnoge redakcije srpskih novina i biltena. Izuzev "Amerikanskog Srbobrana", "Iskre" i "Nase reci", specijalna izdanja imali su i "Kanadski Srbobran", "Bratstvo", Bilten Srpskog nacionalno-kulturnog kluba u Švajcarskoj i Srpski narodni univerzitet u Milvokiju. Mnoge knjige bile su izdate i od strane Srpske pravoslavne crkve, odnosno njenih eparhija u dijaspori. Mihailo Vlahović je 1974. godine u štampariji SPC za Veliku Britaniju i Zapadnu Evropu, u Diseldorfu, štampao svoj putopis Na putu za Svetu Goru sa deset svojih najlepsih pesama. Među crkvenim delima, pored izdanja posvećenih religijskim pitanjima, u dijaspori je objavljeno i tridesetak spomenica o srpskim pravoslavnim crkvama, od kojih je, svakako, vrlo značajna ona iz 1984. godine posvećena manastiru Grac anica u Libertivilu, kod Čikaga. U srpskoj dijaspori bilo je i nekoliko komercijalnih izdavačkih kuća. Među njima, jedna od najstarijih je bila ona koju su vodila braća Palandacić iz Čikaga i braća Jovanović iz Njujorka. Izdavastvom se u novije vreme bavi Radomir Putniković iz Londona. Vrlo značajno mesto u srpskoj kulturi imaju i privatna izdanja samih pisaca ili njihovih donatora, sponzora i dobrocinitelja. U Klivlendu, na primer, izlazi "Književni vesnik" -povremenik za književnost, umetnost i kulturu. Njegov glavni urednik, gospodin Borivoje M. Karapandzić je po mnogima jedan od najvećih zivih pisaca danas u dijaspori. Svoja najpoznatija dela Građanski rat u Srbiji 1941-1945, Dnevnik jednog emigranta, Spomenica srpskih dobrovoljaca, Kocevje-Titov najkrvaviji zločin i Jugoslovensko krvavo proleće 1945. štampao je iz sopstvenih sredstava. Najplodniji pisac Lazo M. Kostić je, međutim, pored ličnih izdanja Krađa srpskog jezika 1964. godine, O zastavama kod Srba 1960. godine i čija je Bosna 1955. godine, imao i sponzore. Miloš Kovac iz SAD, Miloš Samardzić iz Kanade, Mihailo D. Milanović i Gasa Baden iz Švajcarske su, na primer, finansirali štampanje Kostićevih knjiga Krivosijski ustanak 1869. godine, odnosno Etnički odnosi BiH i Istorijska i slicna prava na BiH. Dr Pavle Topalovi ć iz Nju Džersija je sa prijateljima, na primer, 1980. godine izdao knjigu Sinovi izdane Srbije, prvo memoarsko delo srpskog komandosa Nikole Kavaje. Najveći broj srpskih pisaca u dijaspori pripadalo je generaciji tzv. ratnih emigranata. još 1946. godine u logoru Eboli, u Italiji, pripovedac Veroljub N. Dinić iz okoline Leskovca, vodio je srpski Klub umetnika i književnika. Slicnu asocijaciju, Udruženje srpskih pisaca, krajem četrdesetih godina u Londonu, formirao je književnik Miodrag Al. Purković, čiji je predsednik bio sve do 1976. godine. Sa njima država Jugoslavija, odnosno republike Srbija i Crna Gora nisu sve do početka devedesetih godina imale nikakvih zvaničnih i sluzbenih kontakata. Mnoge knjige koje je, na primer, Borivoje M. Karapandzić slao SANU vraćale su mu se sa napomenom "urucilac nepoznat". Poslednje tri godine, međutim, na inicijativu akademika Predraga Palavestre, u SANU su odrzana dva savetovanja o srpskoj književnosti u emigraciji. Time je zvanično, prvi put u poslednjih pedesetak godina, uspostavljena direktna veza između duhovnog stvaralastva Srba u rasejanju i Srba u Otadžbini. Srbi su u dijaspori, posebno u SAD, štampali srpske studije. Naime, pre petnaest godina Srbi su u Kolumbusu osnovali sekciju Severnoameričkog društva za srpske studije, kao deo Američkog društva za razvoj slovenskih studija (American Association for Advencement for Slavic Studies). Ovo Društvo je početkom osamdesetih godina izdavalo publikaciju "Serbian Studies". Publikaciju je uređivao prof. Nikola Moravcević iz Čikaga, a članovi Uređivačkog odbora su bili prof. Dimitrije Đorđević, Mateja Matejić, Vasa Mihailović, Olga Nedeljković i Ljubica Popović. Srbi u dijaspori, kao komponenta ekonomske saradnje sa Otadžbinom, doskora nisu bili predmet ozbiljnijih rasprava, a ni posebnih istraživanja. Razlozi su verovatno objektivne, ali i subjektivne prirode. Dosad se više pažnje posvećivalo takođe vaznim pitanjima negovanja kulturnog nasleđa iseljenika, manjinaca i građana na privremenom boravku, kao i očuvanju etničkog identiteta Srba u dijaspori. Međutim, vreme u kome zivimo nameće potrebu da se ti ljudi tretiraju, kad je god moguće, kao spona za razvoj saradnje u oblasti nauke i tehnologije, trgovinske razmene visih oblika privredne saradnje i intenzivnije komunikacije u smislu transfera znanja, kapitala i roba. Ta saradnja na duzi rok treba da ima komponentu povratne sprege kretanja ljudi u oba pravca. Na to opominju primeri iz istorije.
98
Jedan od prvih malobrojnih Srba koji su se odlučili za preookeansku avanturu bio je Nikola Jovanović, kasnije prvi srpski diplomatski predstavnik u SAD. Nikola Jovanović je rođen 1853. godine u Požarevcu. Sa 16 godina, 1869. godine, odlazi u Ameriku, gde kasnije studira u Njujorku i Nju Džersiju. Pored studija, on dosta putuje po Americi, pa je kasnije, 1884. i 1885. godine, objavio svoje utiske s putovanja, u dve knjige: O nasima preko mora i Feniks grad. Ambicija mladog Jovanovića da postane rudars ki inzenjer bila je prekinuta ubrzo nakon što je 1876. godine Srbija ušla u rat s Turskom, i Nikola se vratio u domovinu. Za vreme rata, pored ostalog, sluzio je i kao prevodilac inostranim ratnim dopisnicima. Srpska vlada ga, kasnije, salje u London da posreduje u diplomatskom konfliktu između Srbije i Engleske, koji je nastao kao reakcija Velike Britanije na prevrat iz 1903. godine u Beogradu. Jovanović je doprineo da se ponovo uspostave diplomatski odnosi između Srbije i Velike Britanije, 1906. godin e. Konačno, Nikola Jovanović je 1908. godine poslat u SAD za prvog srpskog diplomatskog predstavnika, gde je ostao do 1911. godine. Njegova glavna aktivnost u Americi bila je usmerena prema već probuđenom interesu kod poslovnog sveta za Srbiju. Za vreme carinskog rata između Srbije i Austrije 1906-1911. godine, američke firme se sve više interesuju za ulaganje kapitala u Srbiju ("Serb Vorld", 1982). Mihailo Pupin je ostao u istoriji poznat ne samo kao profesor i naučnik, već i kao patriota obe domovine, a iznad svega ponos naroda iz kojeg je potekao. naše narode je neizmerno zadužio svojim humanizmom i rodoljubljem, osobito zaslugama koje je stekao kao počasni generalni konzul Srbije u Njujorku, od 1911. do 1920, predsednik Srpskog narodnog saveza u SAD, organizator u prikupljanju materijalnih sredstava, opreme i medicinske pomoći, dobrovoljaca iz SAD za ratove od 1912. do 1918. godine, kao i ucesnik na Mirovnoj konferenciji u Parizu. Za vreme pedesetodnevnog rada u Parizu, Pupin je mnogo doprineo tome da svi članovi američke delegacije potpuno razumeju jugoslovenske težnje i zelje. Pupin je svojim ličnim poznanstvom s predsednikom Vilsonom i ministrom spoljnih pošlova Lansingom, mnogo doprineo da u sastav države SHS uđu Dalmacija, zapadna Slovenija, deo Slavonije i Baranja i njegov rodni Banat. On je zaslužan za afirmisanje jugoslovenskog pitanja pred američkom javnosću i političarima, osobito mnog obrojnim kontaktima koje je imao s uglednim ličnostima američkog života. Primera radi, Srpska narodna odbrana pod vođstvom Mihaila Pupina, sakupila je novac za Crveni krst u Srbiji i Crnoj Gori i to: u toku balkanskih ratova, 313.947 dolara, a od 1914. do 1916. godine još 913.044 dolara. U ratovima od 1912. do 1918. godine preko 20.000 Srba iz Amerike otišlo je "tamo daleko" da se bori zajedno sa srpskom i crnogorskom vojskom protiv osvajaca. Oko 15% ukupnog broja iseljenika je napustilo rudnike i fabrike u Americi pevajući "Rado ide Srbin u vojnike", sa ciljem da ide preko okeana i pomaogne svojoj braći u otadžbini. Dr S. Drašković (1967), u knjizi Kojim putem?, pored ostalog, kaze: "Mi smo svoju nezapamćenu tragediju, nacionalnu, biološku, političku, kulturnu itd., doživeli zato što smo dozvolili da nas u Jugoslaviji, pre rata, za vreme mira, drugi duhovno razbiju, zbune i oslabe." Američki Srbi, na primer, dali su svoj doprinos i razvoju Amerike uopšte i razvoju Otadžbine. Tu se, pre svega, misli na one koji su svojim delom - u oblasti nauke, prosvete, kulture, umetnosti i drugim - dali doprinos razvoju i napretku Amerike. Kad se govori o doprinosu razvoju Amerike, ime Nikole Tesle se ne može momoići. Cime je, zapravo, Tesla Ameriku i covecanstvo zadužio uopšte? Engleski profesor Kap, povodom obeležavanja stogodišnjice Teslinog rođenja, odgovorio je na ovo pitanje, na vrlo slikovi t način: "Daleko u istoriji anonimni genije pronasao je tocak. To je bilo jedno od najkorisnijih dela koje je jedan čovek bilo kada dao svome rodu. Ovaj pronalazak bio je mozda sasvim ocigledan; ali pronalazak jednog nevidljivog tocka, koji je napravljen ni od čega drugog nego od magnetnog polja, bio je daleko od očiglednog i to je ono što dugujemo Tesli. To je moglo da ponikne samo u jednom briljantnom intelektu" ("Galaksija", specijalno izdanje, septembar 1984). Godine 1892, Tesla je, posle posete Londonu i Parizu gde je držao predavanja, došao i u Beograd. U Beogradu ga je pozdravio pesnik Jovan Jovanović Zmaj koji je za tu priliku napisao pesmu "Pozdrav Nikoli Tesli" (Prof. Nikola Pribic, The Human Side of Scientist, Serb World, No. 2, 1983). Inače, Galupova anketa ukazuje da više od dve trećine svih Amerikanaca oseća da su ovu zemlju unapredili talenti i kultura njenih useljenika (Lucia Mouat, The Ćristian Science Monitor, 1990). Pored velikana srpskog porekla koji su živeli i radili na američkom tlu, kao što su Mihailo Pupin, Nikola Tesla, Paja Radošavljević, vladika Nikolaj Velimirović, Jovan Dučić, pažnju zasluzuju i mnogi savremeni Srbi u SAD i drugim zemljama, koji daju ne mali doprinos i o kojima je bilo dosta reci. Kada se govori o odnosu prema srpskom pitanju, treba reći i to da se u Americi, kao i u drugim delovima sveta, veliki broj Srba do sada izjašnjavao kao Jugosloven. Tome su doprinele i zemlje destinacije svojom politikom i statističkim obuhvatom "po zemlji porekla". Sada kada je "međunarodna zajednica" učinila veliku nepravdu jugoslovenskim narodima, a posebno srpskom, pomoć dijaspore Otadžbini je od izuzetnog značaja, ne samo materijalno već i politički i na svaki drugi način (Nedeljković, 1994). Profesor Nedeljković je mišljenja da
99
i "otadžbinska vlada treba da u krugu stručnih savetnika i saradnika redovno ima na raspolaganju i tim iz dijaspore: i za politička, i za privredna, i za kulturna pitanja."
OTADŽBINSKA POLITIKA PREMA SRBIMA U DIJASPORI Prema svom karakteru, seobe i spoljne migracije uopšte mogu biti pozeljne, ali i nepozeljne kako za pojedinceucesnike u njima tako i za otadžbinsku zemlju, odnosno zemlje destinacije, sve u zavisnosti od njihovih uzroka, oblika ispoljavanja, tokova, intenziteta i, razume se, njihovih efekata - ekonomskih, socijalnih, političkih i drugih. One otuda moraju biti predmet politike određene države, naročito spoljne politike. Od ukupnog broja anketiranih Srba u SAD, 1986. godine, na pitanje "da li su iseljenici značajni za dobre odnose između zemlje njihovog porekla i SAD?", 73,7% je odgovorilo da jesu. Cini se da bi trebalo više koristiti iskustva drugih zemalja u saradnji sa njihovim ljudima u inostranstvu. Naročito su značajna iskustva azijskih novoindustrijalizovanih zemalja, Indije, Kolumbije, NR Kine, a i nekih drugih kao što su na primer Grčka, Mađarska, Poljska. Ove zemlje pokusavaju da okupe delove svoje nacije u inostranstvu, naročito visoke stručnjake koji rade u razvijenim zemljama na bazicnim istraživanjima mikroelektronike, molekularne biologije i slično. One su osnovale i posebna tela koja rade na takvom okupljanju. Ono što Srbija treba da učini jeste preduzimanje mera i aktivnosti na unutrašnjem planu i insistiranje na preispitivanju, dogradnji i mozda redefinisanju politike prema iseljeništvu, građanima gostujućim radnicima i drugima, tj. da preispita migracionu politiku uopšte. Kada je reč o iseljeničkoj inteligenciji, neophodno je saciniti savremeni srpski Ko je ko?, u cilju uspostavljanja i negovanja odnosa Otadžbine i dijaspore. Na individualnom nivou, dakle, sa stanovista pojedinaca, migranti uglavnom dobijaju u ekonomskom i socijalnom pogledu. Oni, u zemlji prijema, zarađuju više, pa im se pruža mogućnost da poboljšaju kvalitet života - svoj i članova svojih porodica, mada ima slučajeva da migracije dovode i do nekih negativnih uticaja, osobito u porodičnom životu. Na nacionalnom nivou, sa stanovista zemlje porekla spoljne migracije, u normalnim okolnostima, donose prevashodno devizne doznake i smanjuju nezaposlenost. Da bi se ti osnovni efekti učinili što je moguće povoljnijim za zemlju porekla, aktivnosti vlade u premigracionoj, migracionoj i postmigracionom fazi su od izuzetnog značaja. Aktiviranjem sluzbi u zemlji i ozivljavanjem aktivnosti u sopstvenim konzulatima u zemljama prijema, uticaj zemlje porekla će bez sumnje doprineti da koristi koje ona ostvaruje bu du što povoljnije i pomoć migrantima veća ili, pak, stete koji eventualno proističu iz migracija budu što je moguće manje. U slučajevima povratka koji je veoma značajan segment migracione politike, vlada mora pruziti, preko svojih sluzbi, konsultantske usluge povratnicima o mogućnostima investiranja njihovih usteđevina (razume se u normalnim okolnostima funkcionisanja države) i time podstaći osobito prioritetne sektore koji su od najveće koristi za razvoj zemlje u celini. Prema tome, fenomen migraci je, kako privremene radi zaposlenja tako i permanentne, predstavlja kompleks od izuzetnog uticaja na društvenu i privrednu strukturu zemlje porekla. Najnoviju etapu spoljnih migracija SR Jugoslavije karakterišu: - usporavanje regularnog zapošljavanja građana SR Jugoslavije u inostranstvu; - povećanje neregularnih nedokumentovanih migracionih tokova, koji obuhvataju tražioce azila, izbeglice, rad "na crno" i drugo. Efekti najnovijih spoljnih migracija se oDražavaju u: - demografskoj sferi (depopulacija, osobito ruralnih područja); smanjenje stope rasta stanovništva, budući da migranti napuštaju zemlju porekla u doba fertiliteta; - ekonomskoj (doznake i njihov značaj za platni bilans i razvoj zemlje, ali i povećanje obima "sive" ekonomije - neformalnog sektora nacionalne privrede, povećanje udela intelektualne migracije itd.); - društvenoj sferi (u toku adaptacije, pa i kasnije, migranti teze da reprodukuju život svoje etničke zajednice, idealizirajući mnoge njene aspekte; migranti često shvataju svoju situaciju znatno različitom od one koju vide domaći posmatraci, tj. domaće stanovništvo koje se često konfrontira strancima, dolazi do ksenofobije, što sve otezava integraciju migranata u društvo zemlje prijema; tako, u većini slučajeva, integracija vodi gubitku identiteta (kulturnog, političkog, lingvistickog itd.) migranata;< P> - povratak migranata u zemlju porekla. Migraciona politika treba da obuhvati niz akcija, mera i deklaracija u vezi sa društveno-ekonomskim razvojem, sa specificnim uticajem migranata, brojem ucesnika u migracijama, njihovom obrazovnom strukturom, geografskom distribučijom i, što je najvaznije, posledicama migracionih kretanja. Potrebno je determinisati strategiju i ciljeve u vezi sa potrebama tržišta rada, posebno kada je reč o sprezi između migracije i politike zapošljavanja, između migracije i transfera deviznih doznaka, između migracije i politike privrednog razvoja. Isto tako, treba da se definišu subjekti koji će je realizovati. To, naravno, zahteva,
100
odgovarajuće programe, precizno određene ciljeve i jasno naznacene institucionalne odgovornosti, sa adekvatnim zakonskim i administrativnim standardima. Prema tome, politika mora da obuhvati sve tipove migracija, uključujući i imigraciju iz drugih zemalja, s tim što će se u okviru nje pojedini segmenti regulisati posebnim propisima. Ona mora da bude artikulisana na saveznom nivou, da migrante tretira po kriterijumu državljanstva i ljude koji su poreklom iz ove države, da obuhvati nacionalne i druge manjine, sve obrazovne i profesionalne strukture i sve zemlje destinacije sa kojima je naša država imala zaključene neke sporazume ili ne. Njeno sprovođenje moraju pratiti strucne sluzbe, koje će na kraju godine podneti odgovarajuće izveštaje, a koji treba da se ucine dostupnim javnosti. "Sto se tice diplomatskih i konzularnih predstavništava, ona se još nisu snasla u novim prilikama. Ako su nekad bila zastupnistva režima, koja dosledno sprovode i nameću određenu politiku, sad su gotovo bez ikakve političke uloge, ponekad zbunjenija od naroda u rasejanju, bez samosvesti i bez kompasa, pa zato sa sve manje ugleda i autoriteta" (Nedeljković, 1994). A obican nas svet u rasejanju još očekuje "od predstavnika svoje Države da imaju stav i da znaju pravac, da mu objašnjavaju stanje i budu moral ni oslonac". naša predstavnistva su - ističe prof. Nedeljković - previše obuzeta brigom o sopstvenoj sudbini... a ne vode narodnu brigu i da moralno zrace. Diplomatska predstavnistva bi morala da predstavljaju "svetionike" i da budu "ishodista organizacije". Uloga naših ambasada i konzulata u drugim zemljama je danas mnogo veća i znatno teza. Jer, ona treba da "okupljaju sve patriotske snage, sve duhovne i stvaralacke sile, sve naše ljude dobre volje, zabrinute za sudbinu otadžbine, da ih organizuju, usk lađuju, usmeravaju" (Nedeljković, 1994). Profesor Nedeljković je mišljenja da oni koji se ne uklapaju u ove "neodlozne pošlove - treba da se povuku... a da se zadrze samo pozr-tvovani i kompetentni strucnjaci, koji shvataju duh vremena i spremni su da se žrtvuju". Za neke akcije koje iziskuju finansijska sredstva trebalo bi tražiti sponzore. Tu, pre svega, treba uvrstiti dopunske škole, klubove i slično koje takođe treba da se reformisu. "Raskol je kob srpske istorije ... nikakva stranacka borba ne bi smela da pomuti našu savest, a ona je uveliko muti i pomracuje". I pored vrlo nesrećnog sticaja okolnosti u Evropi i u svetu, biće da je "glavni uzrok svih naših današnjih nevolja i nedaća u nama samima, a ne izvan nas...; mi smo najpre sami izdali sebe, ponizili se i ponistili, pa su nas drugi tek potom prikovali za sramni stub" (Nedeljković, 1994). Iz toga ovaj ugledni profesor s pravom izvlaci zaključak da najpre treba procistiti i preo braziti nacionalnu svest "jer nam ništa drugo ne može pomoći nego potpuna izmena čitavog našeg načina mišljenja i ponasanja u vezi s nacionalnim stvarima". To, pre svega, zbog toga što su mnogi Srbi "dovedeni dotle da se stide svog imena, zaziru od svog porekla i osećaju krivicu što su Srbi". Spasti moral u ovom nesrećnom vremenu je dužnost svakoga od nas, osobito intelektualaca. Međutim, pored moralnog preporoda, politika bi morala da se usmeri i na zaustavljanje biološkog propadanja. Neophodna je elementarna biološka obnova. To znaci da bi politika morala da bude usmerena ka podsticaju nataliteta. Pored moralnog i fizickog, duhovni preporod jeste isto toliko značajan pa nema potrebe to posebno dokazivati. Dakle, sopstvena kultura predstavljala je i predstavlja značajan činilac nacionalnog identiteta, ali i značajnog entiteta u evropskoj civilizaciji. "Razmisljajte o tome, jer treba da opstanete, da se ne utopite, a da se skladno uklopite, ne gubeći svoj duh, nego ga oplođujući duhom koji vas sa svih strana zapljuskuje. Ako u sebi nosite sopstveno blago duhovno, ako ga predate svojoj deci, nećete potonuti" (Nedeljković, 1994). S tim u vezi, postavlja se pitanje za drugu i sledeće generacije: kako sačuvati srpski jezik? Naročito je to aktuelno gde nema uslova za dopunske škole i gde Srpska pravoslavna crkva ne može to da nadomesti. Koliko tu mogu da dopiru sredstva javnog informisanja: televizija, radio, štampa, časopisi, knjige i slično? Zasluzuju pažnju, svakako, i drugi simboli. Krsna slava je odlika Srba koja zasluzuje značajnu pažnju. Skrnavljenje nacionalnih svetinja i omalovazavanje tradicij e neizbezno su doveli do slabljenja i bolesti svesti. "Nasi preci, u svim srpskim zemljama, oni koje Branko pominje u svome Kolu, premda su živeli u različitim državama, imali su ono što savremenici naši često nemaju: kristalno jasnu svest o srpskom duhovnom i sudbinskom jedinstvu" (Nedeljković, 1994). Bili su oni samosvesni Srbi: Srbi iz Srbije ili Crne Gore, iz Bosne i Hercegovine, iz Baranje, Bačke i Banata, iz Srema i Slavonije, iz Like, Banije i Dalmacije. Za sve je postojala matica srpska. Ali se ne sme ni pomisliti da se vidici zatvaraju i da se ne pos tuju kulturne tekovine i drugih naroda. Dakle, ne sme se oponasati isključivost. Na to nas poziva istorija. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljeništvu. Ne smemo naše iseljenike i građane na privremenom boravku u inostranstvu zvati u pomoć samo kad su ratovi, katastrofe, zemljotresi i slično. Pitanja iseljeništva i privremeni boravak u inostranstvu su isprepletena pa ih je teško razdvojiti. Teznja naše zemlje za uključivanjem u evropsko tržište rada podrazumeva obavezu stvaranja uslova za slobodnu cirkulaciju strane radne snage u našoj zemlji, sprečavanje ilegalnog zapošljavanja stranaca, novi odnos prema tražiocima azila i izbeglicama itd. Novi izbeglički
101
talas iz Jugoslavije obavezuje da se utvrdi politički i zakonodavni odnos prema njima. Osim toga, treba razmotriti i položaj građana SR Jugoslavije u Sloveniji, Hrvatskoj i ostalim otcepljenim republikama koje će, takođe, imati obavezu da pitanja iz ove oblasti usklade s novom evropskom migracionom politikom. Cini se, stoga, da ovaj kompleks pitanja prevazilazi koncepciju i okvire koje ima Miništarstvo za Srbe izvan Srbije i da bi valjalo razmisliti o takvom Miništarstvu na saveznom nivou, poput onih koje imaju druge zemlje. Naime, gotovo celokupna aktivnost tog Miništarstva bila je, sa razlogom, usmerena na Srbe u bivšim jugoslovenskim republikama (Još pre nego što su nastali etnički konflikti i građanski rat), a i dalje su ostali zapostavljeni Srbi u drugim državama, naročito u prekookeanskim. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Treba podsetiti da su, odmah po uspostavljanju diplomatskih odnosa Kneževine Srbije i Sjedinjenih Država Amerike, 4. oktobra 1882. godine za pocasne članove, prve srpske organizacije u SAD, Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva izabrani Kralj Milan I, Kralj Aleksandar I, Knjaz Nikola I i Knez Danilo ("Život i rad Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva u San Francisku", Okland, 1905). Ovo sugerise zaključak da su odnosi srpskih vladara prema iseljeničkim organizacijama ranije bili daleko bolji. Ti odnosi će se, nema sumnje, ponovo unaprediti. Za koje će se vreme to desiti, ostaje da se vidi.
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Činjenice izložene i analizirane u osam poglavlja nameću i nekoliko zaključaka. 1. Srpsko nacionalno biće, shvaćeno u sirem smislu reči - kao srpski narod, uz obuhvatanje srpske i crnogorske nacije, uz njegove delove koji žive kao nacionalne manjine u susednim zemljama, etničke grupe u mnogim drugim državama, iseljenike ili, pak, gostujuće radnike i članove njihovih porodica, u savremenim svetskim razmerama predstavlja relativno malu grupu ljudi. Njegove četiri petine žive na prostorima otadžbinskih zemalja, a jedna petina u dijaspori. Prvi talas iseljavanja bio je na zapad i sever; drugi na istok; treći - prvi ekonomski -u Ameriku; četvrti - ratna i poratna politička migracija Srba prevashodno u prekookeanske zemlje; peti talas - odlazak "na privremeni rad i boravak", i sesti - bekstvo Srba iz neizvesne situacije nastale etničkim sukobima i građanskim ratom na prostorima bivše, druge Jugoslavije, kao i katastrofalnom ekonomskom krizom, početkom devedesetih godina, u kome visokoobrazovana radna snaga zauzima najveći deo. 2. Seobe srpskog naroda su sastavni deo njegove novije istorije. Iako su svojstvene većini naroda sveta, seobe srpskog naroda su u velikoj meri bile rezultat sukoba interesa evropskih i svetskih sila na balkanskom geopolitičkom i strateškom prostoru na kome je živeo, naročito tokom poslednja tri veka. U poslednjem stoleću, koje karakterišu ekonomski motivisane seobe naroda uopšte, iseljavanje Srba iz zemlje matice je proporcionalno bilo manje nego kod nekih drugih naroda. Do Prvog svetskog rata, među sr pskim iseljenicima malo je bilo Srbijanaca. Većinu su činili Srbi iseljeni sa teritorija koje su bile pod Austro-Ugarskom monarhijom. 3. Po završetku Prvog svetskog rata i Mirovne konferencije u Parizu, Srbi koji su živeli kao manjina, pre svega, u Austro-Ugarskoj, sticu novi status. Većina njih ulazi u novu prvu Državu SHS, kao konstitutivni narod, ali jedan manji deo ostaje u susednim zemljama kao nacionalna manjina, s tim što se ugovorima njegov status, bar formalno, regulise. Za vreme Drugog svetskog rata i u razdoblju posle njega, sve do 1989. godine kada počinje raspad tzv. realsocijalizma, srpska manjina u susednim zemljama, u Ru muniji i Mađarskoj, o Albaniji i da ne govorimo, nije bila u zavidnoj situaciji. To je, dakle, vreme kada se i najviše asimilirala u većinske narode pod parolom izgradnje "socijalistickog društva". Početak devedesetih godina nosi sobom buđenje nacionalizma i samoorganizovanje manjina u tim zemljama. 4. Srbi danas žive u oko 90 zemalja na svih pet kontinenata. Ne računajući teritoriju SR Jugoslavije i srpskih krajina, izvan matice, u rasejanju, Srba ima najviše na američkom kontinetu, a potom u Zapadnoj Evropi. U drugoj Jugoslaviji, kada su počeli etnički sukobi i građanski rat na njenim prostorima, živelo je približno 9,5 miliona Srba. Raspadom SFRJ, ako se ne računaju države matice, najviše Srba izvan Srbije i Crne Gore ostalo je u Bosni i Hercegovini. Na osnovu zvaničnih statistika, izjava srpskih nacionalnih lidera u dijaspori, procena diplomatsko-konzularnih predstavništava i sinteze iznesenih procena u dostupnoj literaturi iz ove oblasti, autori procenjuju ukupan broj Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla u svetu, u 1994. godini na približno 11,5 miliona, i to: A. Otadžbinske zemlje 9,200.000 B. Prekomorske zemlje 860.000 C. Evropske imigracione zemlje 740.000 D. Stare i nove susedne zemlje 350.000 Prema tome, na američkom kontinetu živi najviše, blizu 650.000 Srba, Crnogoraca i Jugoslovena srpskog porekla. Oni su, na američkom kontinentu, u najvećem broju koncentrisani u centralnom i istočnom delu SAD -
102
Ilinois, Indijana, Mičigen, Minesota, Ohajo, Pensilvanija, kao i na kanadskoj strani u provinciji Ontario, zatim u državi Njujork i Nju Džersi, na zapadu u državama Kalifornija i Vašington. Oni koji su došli u SAD u novije vreme koncentrisani su oko velikih industrijskih i trgovačkih centara - Njujorka i Čikaga. Od južnoameričkih zemalja Srbe su najviše privlačile Argentina i Čile. U Australiji Srbi žive u okolini Melburna, Sidneja, Perta i Kanbere, dok su na Novom Zelandu nastanjeni u Oklandu i njegovoj okolini. U Evropi Srbi su našli zaposlenje upravo u onim zemljama koje su posle Drugog svetskog rata i zaposljavale najviše stranaca - SR Nemačka, Austrija, Francuska, Švajcarska i Švedska. Od starih susednih zemalja, najviše Srba ima u Rumuniji, a u novim susednim zemlja situacija još nije jasna, jer je, usled građanskog rata, na teritoriji bivše druge Jugoslavije bio veliki egzodus naroda koji je naročito pogodio Srbe. Najviše Srba je otišlo iz Hrvatske. 5. Status Srba u svetu je trojak. Srbi su građani zemalja glavnih imigracionih prekomorskih zemalja, shodno imigracionim politikama doticnih država (u manjem broju i u Evropi), zatim građani naše zemlje koji imaju privremeni boravak (kao rezultat politike evropskih zemalja koja je vođena posle Drugog svetkog rata) i građani susednih zemalja koji vekovima žive u njima, ali koji su sačuvali svoj nacionalni identitet. Status iseljenih Srba zavisi od politike svake zemlje koja se vremenski i prostorno raz likuje. 6. Dalji tokovi savremene seobe Srba zavisiće od niza činilaca ekonomske, ali i druge prirode. Kako stvari stoje, uzroci savremene seobe Srba se neće tako brzo otkloniti. "Push" faktori će, očigledno, još duge imati uticaj na dalji tempo seoba Srba. Međutim, i imigracione politike glavnih zemalja useljenja su od bitnog značaja. Kada je reč o klasičnom vidu migracije, tj. iseljavanju, postoji tesna i uzajamna zavisnost dveju glavnih komponenti imigracione politike: regulisanje useljenja i integracija. Z emlje klasične imigracije su još dvadesetih godina ogranicile godišnji broj useljenja i, kasnije, uvele kontrolu strukture imigracionih tokova. Nijedna od njih, međutim, nije obustavila imigraciju. Kanada, Australija i Novi Zeland su, cak, podsticale imigraciju u dugom vremenskom periodu. Zajednička karakteristika svih klasičnih imigracionih politika je, dakle, kontrola useljenja, locirana uglavnom u ambasadama i konzulatima u zemljama porekla migranata. Kontrola se vrši imigracionom vizom, koja kvalifikuje migrante za useljenje. 7. Do početka sedamdesetih godina, u inostranstvo je pretežno odlazila manje kvalifikovana radna snaga. Razume se, i među ranijim iseljenicima je bilo, istina u manjem broju, i onih sa visokim obrazovanjem koji su se u nauci i prosveti vinuli na najvisi nivo. Bilo ih je više koji su stekli svetsku slavu, kao što su bili Nikola Tesla, Mihailo Pupin, i mnogi savremeni stvaraoci, mislioci i pedagozi. Međutim, tokom sedamdesetih, a naročito od sredine osamdesetih godina, udeo visokoobrazovanih i visokostručni h u ukupnom broju onih koji odlaze se neprekidno povećava i krajem osamdesetih godina dostiže četvrtinu ukupnog broja onih koji odlaze u prekomorske zemlje. Sankcije Saveta bezbednosti UN protiv SR Jugoslavije su, u velikoj meri, izazvale galopirajući rast "odliva" naučnika i stručnjaka. Inače, autori procenjuju da je u poslednjih dvadesetak godina u inostranstvo otišlo oko 25.000 srpskih visokoobrazovanih ljudi. U prekomorskim zemljama, od svih generacija srpskih iseljenika, više od jedne desetine su visokoobrazovani. 8. Srbi su u svet odlazili etnički sasvim formirani, ili u procesu intenzivnog formiranja, sa svojim kulturnim nasleđem. Dolaskom u nove životne sredine oni su imali, u stvari, dva osnovna životna opredeljenja. Prvo, najvaznije je bilo usmereno na što brze i što povoljnije uključivanje u novu društvenu sredinu, po cenu etničke asimilacije. Drugo opredeljenje bilo je usmereno na Otadžbinu, održavanje svog etničkog kulturnog porekla i, radi toga, na održavanje veza sa starim krajem. Društveno okupljanje Srba u svetu počinje sa grupnim doseljavanjem na te prostore. Ono se vrši, najpre, u "salunima" i u bratskim, duhovnim, društvenim organizacijama i kulturnim udruženjima. Unutar doseljeničkih kolonija, Srbi organizuju horove, pozorisne druzine, biblioteke, sportske klubove, dobrotvorne organizacije, saveze mladih i organizacije zena, koji se ujedinjuju u regionalne i nacionalne organizacije. Srbi su u klasičnim iseljeničkim zemljama, zadržali niz simbola etničkog identiteta. Prežimena i imena su najneposredniji simbol etničkog identiteta, mada dosta njih menja imena ili prilagođava prežimena. Jedan od simbola etničkog identiteta je i porodica i manifestacije vezane za nju. Sklapanje brakova u okviru etničke grupacije je, isto tako, značajan faktor očuvanja i negovanja etničkog identiteta. Najveći broj srpskih iseljenika se okuplja u okviru crkvenih eparhija. Veroispovest je jedno od značajnih obeležja Srba u dijaspori. Međutim, Srbima nije svojstven verski fanatizam, pa time ni verska isključivost. Nazalost, vernici su se u dijaspori 1963. godine podelili. Dvadesetdevetogodišnji raskol naneo je veliku štetu Crkvi. Na sreću srpskog naroda, on je bar formalno okončan 1992. godine. U dijaspori deluje i oko 690 srpskih klubova i organizacija. Uz to, Srbi izdaju svoje novine, imaju svoje radio i TV casove i štampaju svoju nacionalnu literaturu. Najznačajnije izdavačke kuće u dijaspori bile su: Književnonaučno društvo "Srpska MIšao" u Australiji; Izdavačko preduzeće "Iskra" iz Minhena; kanadsko štamparsko-
103
izdavačko preduzeće "Avala" u Vindzoru; Srpski narodni savez, tj. "Amerikanski Srbobran" iz Pitsburga, "Nasa rec" iz Londona; Američki institut za balkanska pitanja, kao i izdavačka aktivnost pojedinaca ili donatora, sponzora i dobrocinitelja. 9. Uprkos brojnim oblicima okupljanja i negovanja nacionalnog identiteta, asimilacija srpske manjine, srpskog iseljeništva, pa i članova porodice, naročito druge generacije, gostujućih radnika je očigledna. Brojnost Srba u pojedinim delovima sveta je za negovanje nacionalnog identiteta i saradnju s Otadžbinom vrlo značajna, ali ne i presudna. Jer, njihova snaga nije samo u broju već u njihovoj aktivnosti i angažovanosti. 10. Otadžbinska politika prema Srbima u dijaspori nameće se kao imperativ razvoja buduće saradnje između Srba u matici sa onima u dijaspori. Neophodna je, prema tome, mirnodopska strategija prema iseljeništvu, građanima - gostujućim radnicima, pa i manjinama u susednim zemljama. Uprkos nastojanju Srba iz dijaspore, u razdoblju dužem od jednog veka, njima se dugo u matici nije posvećivala odgovarajuća pažnja. U poslednjih 50 godina o Srbima u dijaspori je malo pisano, a i veze sa njima su bile slabe. Sada je krajnje vreme da se posle pola veka približi srpska matica i dijaspora. Duhovno objedinjenje među Srbima je već oglašeno, patriotske veze su uspostavljene, a ideološka netrpeljivost je smanjena. Stoga, Srbi danas sebe doživljavaju kao jedno nacionalno biće.
