KUMBITI: Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo ng Rehiyon 13 Caraga
KABANAT KABAN ATA AI 1
ANG SULIRANIN AT KALIGIRAN NITO
Panimula Bawat lahi ng mga tao ay may sariling kultura, may sariling ientia na maaling maaling makilala makilala ng bawat bawat isa! Kung natural natural lamang lamang sa bawat bawat isa ang magkaroon ng sariling wika, natural lamang in na magkaroon ang bawat isa ng sariling sariling "anitikan! "anitikan! Marami Marami nang mga ayuhan ayuhan at maging maging mga #ili"inong #ili"inong iskolar ang nagtangkang "ag$aralan ang mga kultura at itinutok ang ibayong aten atensi siyo yon n u"an u"ang g ma"a ma"atu tuna nay yang ang ang ang mga mga #ili #ili"i "ino no ay may iba% iba%tt iban ibang g "aniniwala sa iba%t ibang okasyon! Maraming "angkat etniko ang naninirahan lalo na sa Minanao ahil makiki makikita ta natin natin ang mga Maguin Maguinan anao ao,, Maran Maranao, ao, Tausug, usug, &ama &ama Ma"un, Ma"un, 'amal, (akan, Manobo, 'anggil, Melebugan"on, Ba)ao, T*boli, +igaon$on, Talaanig at iba "a! 'a bawat "angkat etniko etniko na ito ay may kanya$kanyang kanya$kanyang mga "aniniwala, "amahiin at traisyong sinusuno -iki#ili"ino.! /ng mga mananaliksik ay nagsagawa ng isang "ag$aaral tungkol sa kasal ng mga Manobo kung saan ito%y isinagawa sa Rehiyon 13, Caraga! /ng Caraga ay
isang rehiyon ng Pili"inas na
matatag"uan
sa
hilagang
silangang bahagi ng "ulo ng Minanao! 0abuo ito sa bisa ng Republic Act noo ong Pebrero Pebrero 3, 3, 122 na ina"ruba ina"rubahan han ni Pangulo Pangulong ng #iel #iel 4! No. 7901 7901 no Ramos! Ramos! /ng Rehiyon Rehiyon ay binubuo ng limang . lalawigan: lalawigan: /gusan /gusan el 0orte, /gusan el 'ur, 'urigao el 0orte, 'urigao el 'ur at 5inagat Islan6 anim 7. naman naman ang mga lungso lungso ito ito katula katula ng6 Butuan Butuan,, 'uriga 'urigao, o, Bayuga Bayugan, n, Cababaran, Tan Tanag ag at Bislig! /ng sentro ng Rehiyong Rehiyong ito ay ang 8ungso ng Butuan! /ng mga Manobo ay matatag"uan lamang sa "robinsiya ng /gusan el 'ur "artikular sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis Barangay Culi., 8a Pa9 Barangay Bataan. at 8oreto Barangay Poblaion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at Manawe. /gusan /gusan el 'ur, 'ur, Rehiyon 13, Caraga! 2
ANG SULIRANIN AT KALIGIRAN NITO
Panimula Bawat lahi ng mga tao ay may sariling kultura, may sariling ientia na maaling maaling makilala makilala ng bawat bawat isa! Kung natural natural lamang lamang sa bawat bawat isa ang magkaroon ng sariling wika, natural lamang in na magkaroon ang bawat isa ng sariling sariling "anitikan! "anitikan! Marami Marami nang mga ayuhan ayuhan at maging maging mga #ili"inong #ili"inong iskolar ang nagtangkang "ag$aralan ang mga kultura at itinutok ang ibayong aten atensi siyo yon n u"an u"ang g ma"a ma"atu tuna nay yang ang ang ang mga mga #ili #ili"i "ino no ay may iba% iba%tt iban ibang g "aniniwala sa iba%t ibang okasyon! Maraming "angkat etniko ang naninirahan lalo na sa Minanao ahil makiki makikita ta natin natin ang mga Maguin Maguinan anao ao,, Maran Maranao, ao, Tausug, usug, &ama &ama Ma"un, Ma"un, 'amal, (akan, Manobo, 'anggil, Melebugan"on, Ba)ao, T*boli, +igaon$on, Talaanig at iba "a! 'a bawat "angkat etniko etniko na ito ay may kanya$kanyang kanya$kanyang mga "aniniwala, "amahiin at traisyong sinusuno -iki#ili"ino.! /ng mga mananaliksik ay nagsagawa ng isang "ag$aaral tungkol sa kasal ng mga Manobo kung saan ito%y isinagawa sa Rehiyon 13, Caraga! /ng Caraga ay
isang rehiyon ng Pili"inas na
matatag"uan
sa
hilagang
silangang bahagi ng "ulo ng Minanao! 0abuo ito sa bisa ng Republic Act noo ong Pebrero Pebrero 3, 3, 122 na ina"ruba ina"rubahan han ni Pangulo Pangulong ng #iel #iel 4! No. 7901 7901 no Ramos! Ramos! /ng Rehiyon Rehiyon ay binubuo ng limang . lalawigan: lalawigan: /gusan /gusan el 0orte, /gusan el 'ur, 'urigao el 0orte, 'urigao el 'ur at 5inagat Islan6 anim 7. naman naman ang mga lungso lungso ito ito katula katula ng6 Butuan Butuan,, 'uriga 'urigao, o, Bayuga Bayugan, n, Cababaran, Tan Tanag ag at Bislig! /ng sentro ng Rehiyong Rehiyong ito ay ang 8ungso ng Butuan! /ng mga Manobo ay matatag"uan lamang sa "robinsiya ng /gusan el 'ur "artikular sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis Barangay Culi., 8a Pa9 Barangay Bataan. at 8oreto Barangay Poblaion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at Manawe. /gusan /gusan el 'ur, 'ur, Rehiyon 13, Caraga! 2
Isa sa mga "inakamalaking selebrasyon sa tribo ng mga Manobo ay ang kanila kanilang ng kasal kasal o tinata tinatawa wag g na kumbi kumbiti! ti! Ito%y Ito%y nagsis nagsisimu imula la sa buya buya ng "ami "amily lya a ng lalak lalakii sa "ami "amily lya a ng baba babae e kung kung saan saan ito ito ay maga magala lang ng na tinatanggihan hanggang hanggang magkaroon magkaroon ng kasunuan kasunuan "ara sa kumbiti! 8ahat ng kamag$ kamag$ana anak k ng lalaki lalaki ay mag$aa mag$aamba mbagan gan na tinata tinatawa wag g na kagun kagun at ito ito maitaka ang kasal hanggang sa maabot nila ang halaga na hiningi sa "arte ng babae! babae!
+abang +abang nag$aambag nag$aambagan an ang "amilya "amilya ng lalaki, ang "amilya "amilya ng
babae naman ay abala sa "aghahana ng a"a ! 0agtata"os ang "roseso sa isang marangyang marangyang kasal! /ng kumbiti kumbiti sa kanila ay isang sistema sistema kung saan ang ugnayan ng "amilya ng lalaki at babae ay kinakailangan!!
Palala!a" n Suli#anin /ng "ananaliksik na ito ay "inamagatang, ;KUMBITI: Kasaysayan Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo ng ng Rehiyon 13 Caraga< ay naglayong naglayong masagot ang mga sumusuno na katanungan:
1! /nu$ano ang mga makakala" na im" im"ormasyon tungkol sa kasaysayan kasaysayan at "aniniwala ng kasal ng mga Manobo= ! /nu$ /nu$an ano o ang ang kaiba kaibaha han n ng "anin "aniniw iwal ala a ng kasal kasal ng mga Mano Manobo bo noon at ngayon= 3! Paano Paano ma"ahalaga ma"ahalagahan han ang mga mga im"ormasy im"ormasyong ong makakala makakala" " ukol sa "anini "aniniwa walan lang g ito= ito=
Pa"aan Pa"aano o ma"ana ma"anatili tili ang "aniniw "aniniwala alang ng ito at
maisaokumento=
$e%&#ip%i'on at La'unin
/ng "ananaliksik na na ito ay isang "aglilikom, "agtatala, "agtatala, at "agsusuri!
3
An Panla!at na La'unin a' an ma %umu%uno"(
1! Matu Matugu guna nan n ang ang "ang "angan anga gail ilan anga gan n ng mga mga mag mag aara aarall na may may "agmamahal sa wika, "anatilihing lalo na sa mga "aniniwala sa kasal ng mga Manobo na siyang bahagi ng "anitikan ng Rehiyon 13 C/R/>/ at nang buong Pili"inas man! ! Makaka Makakala" la" ng mga im"ormas im"ormasyo yon n o atos ukol ukol sa kasay kasaysay sayan an at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo at malaman ang kaibahan sa noon at ngayon! 3! U"ang U"ang ma"ah ma"ahala alagah gahan, an, ma"anit ma"anitili ili at maisa maisaoku okumen mento to ang mga naka nakala la" " o nak nakolek olekta tang ng ato atos s ng mga mga Mano Manobo bo "art "artik ikul ular ar sa kasaysayan
at
"aniniwala
ng
kanilan lang
kasal
sa
tatlong
Munisi Munisi"a "ali lia a ng 8oreto 8oreto,, 8a Pa9 at 'an 8uis, 8uis, /gusan /gusan el 'ur, 'ur, Rehiyon 13, Caraga! ?! U"ang U"ang malaman malaman ang ang mga "aniniw "aniniwala ala sa kasal kasal ng mga Manobo Manobo na tinata tinatawa wag g na Kumbit Kumbitii kung ito%y "atuloy "a rin bang isinasagawa hanggang sa kasalukuyang "anahon! Ka!alaa!an n Pa)aa#al
/ng mga mananaliksik ay nagsagawa ng isang "ag$aaral tungkol sa Kumbiti ng mga Manobo u"ang mai"reserba ang kasaysayan at "aniniwala ng tatlong Munisi"alia ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga!
Magiging ka"aki$"akinabang ka"aki$"akinabang ang "ag$aaral na ito sa mga mag$aaral mag$aaral lalo na sa kursong /B Phili""ine 8iterature na ang layunin ay mabigyang "ag "ag"a" "a"ahal halaga aga
ang
mga mga
katu katutu tubo bon ng
lite litera ratu tura ra
at
matu matugu gun nan
ang ang
"angangailangan ng mga mag$aaral na may "agmamahal sa wika at kultural na "agkakakilanlan!
4
Malaki rin ang maiaambag ng "ag$aaral na ito sa mga guro lalo na%t nagtuturo ng mga asignaturang Panitikan maging 'osyolohiya, /ralimg Panli"unan at iba "ang araling kaugnay nito sa"agkat ito ay nagbibigay ng higit na "ang$unawa at "ag"a"ahalaga sa "anrehiyong "anitikan!
Para
sa
karaniwang
mambabasa,
ang
mga
mananaliksik
ay
naghahanga na maka"agbigay ng lakas ng loob at mga im"osmasyon sa mga mambabasa u"ang lumawak ang kanilang kaalaman tungkol sa mga "aniniwala at kultura ng Rehiyon 13 Caraga! Ito rin ay maka"ag"a"ayaman sa mga nakolektang "anikan na mula sa iba%t ibang etnikong gru"o ng Pili"inas!
'a mga ayuhan o i @ Manobo, kailangang suriin at "urihin ang "aniniwala sa kasal na ito u"ang lalong maiintinihan ang tribong ito bilang mga mamamayang may sariling kaisi"an, "angara", ahikain at mga mithiin!
Para sa mga binanggit na barangay ng tatlong Munisi"alia ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga, bata man o matana ay kailangang malaman na ang kanilang tribo ay mayaman sa "amanang kultura na maaari nilang mai"agmalaki! Kultura na kailangang ma"anatili at ma"ahalagahan u"ang hini mabaon sa limot o mawawala man lamang ahilan sa im"luwensiya ng mga ayuhan!
Sa&la* at Limita%'on n Pa)aa#al
/ng "ananaliksik na ito ay sumasaklaw lamang sa "aglilikom, "agtatala at "agsusuri ng "aniniwala sa kasal ng mga Manobo sa tatlong Munisi"alia ng /gusan el 'ur katula ng 'an 8uis "artikular sa Barangay Culi),
8a Pa9 (Barangay Bataan) at 8oreto (Barangay Waloe, Mambaos,
Manawe at Kasapa) sa Rehiyon 13 C/R/>/! 5
/ng mga mananaliksik ay gumamit ng isang talatanungan u"ang makakala" ang mga atos!
8abing
alawang
1.
luma
na
Manobo
sa
bawat
tatlong
Munisi"alia ng 8a Pa9, 8oreto at san 8uis, /gusang el 'ur ang sumagot sa mga katanungang ibinigay! 0aka"okus ang "ag$aaral sa nakuhang sagot ng mga Manobo tungkol sa kasaysayan at "aniniwala ng kanilang kasal!
$epini%'on n ma Te#minolo!i'a U"ang mas maunawaan ng mga mambabasa ang "ag$aaral na ito, narito ang mga terminolohiyang ginagamit ng mga Manobo lalo na sa kanilang "aniniwala sa kasal! Apa Abat Bu'a Kumbiti Pana&in
) $ $ $ $
hanaan sa kasal isang bagay na ginagamit sa kasal "anuyo o "akiki"agsuno sa "amilya ng "akakasalan kasal6 isang "ormal na seremonya! ang tawag sa "agbibigay ng serbisyo "ara ma"akasalan ang babae
Timo%o
$
"uleras braelet.
+abo'an
$
isang uri ng tela na ginagamit o inilalagay sa ikinakasal!
$utlo
$
bahi sa "ag$aasawa
Pan"i*ata
$
isang "aniniwala rin na kung saan ito%y "antawag sa tagabantay
Ka!imunan $
araw ng "agaaos o "araan ng kanilang "agaraos ng ka"istahan
Paumpu&an $
isang "agsubok na hahara"in ng lalaki sa babae
IP
$
Inigenous Peo"le o mga luma
Apuan
$
altar
,a%u%uan
$
"abuya na inibigay sa ina ng babaeng ikakasal
Kaun
$
Dowry o bagay na binibigay ng lalaki sa babae
Pa!i"a%on %a ,a'an"o na Bato
$
isa sa mga "inkamataas na 6
"arusang i"a"ataw sa babae kung sakaling siya%y umayaw sa kasalan at maaaring siya%y "a"atayin!
KABANATA II
,GA KAUGNA- NA LITRATURA AT PAG)AARAL
'a kabanatang ito, ilalaha ng mga mananaliksik ang mga nagawang "ag$aaral tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo! 0a"ag$ alaman ng mga mananaliksik na marami na ring "ag$aaral ang mga nagawa "atungkol sa mga gru"o ng lahi sa buong ka"uluan!
,a Kauna' na Lite#atu#a
'a "agsasagawa ng "ananaliksik "atungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo, uunahin muna nating alamin ang kahulugan ng Kumbiti. 7
/yon sa -iki"eia Anylo"eia:
/ng kumbiti ay isang kasunuan ng "uso, iwa, at isi"an, ay ginagawa at i"inagiriwang bilang simbolo ng "ag"a"ahayag sa li"unan o komunia ng "ag$iisang ibib ng alawang tao! Magkakaiba ang anyo ng "agiriwang at traisyon sa bawat lugar sa muno,
at
kaalasang
ayon
sa
kultura,
"angkat
etniko,
"ananam"alataya, "aniniwala, lahi, at bansa ng mga ikinakasal!
'a mga "aunla na bansa, lalo na ang nasa sub$ 'aharan /ria,sa >itnang 'ilangan, +ilagang /ria, at Timog /sya, ang "ag$ aasawa ay "atuloy na isinsaayos ng "amilya at maalas ay batay sa "ang$ ekonomiyang "agsasaalang$alang: ngunit ang uri ng "ag"a"akasal na ito ay may iba%t ibang negatibong kahihinatnan lsen, DDE.! /ng "akiki"agsuno ng kasal sa Timog /sya at sub$ 'aharan /ria ay na"atibay sa "amamagitan ng kanilang mga kaugalian, katula ng ote o bigay$kaya 5almia at 8awrene, DD.!
/yon sa U0ICA#, kalahati ng mga babae sa ibang bansa ay nag$ asawa na sa ea na 1E ahil sa kahira"an, traisyon, at "ag$uuyok ng "amilya! /ng sitwasyon sa Pili"inas ay halos ka"areho sa iba "ang umuunla na bansa! Ito ay may tinatayang 1?F ng mga kababaihan ang "uma"asok na sa "ag$aasawa ng ea 1E Tan, DDD.!
/ng "akiki"agkasuno na namamagitan sa mga magulang "ara sa kanilang mga anak ay isa sa mga matatanang kaugalian sa Iloos -iki"eia.!
Ito ang tinatawag na child bethrotal.
+ini matutuloy ang
kasunuang ito ka"ag may namatay sa i"inagkasuno at kung ang alawang "amilya ay nagkaroon ng alitan!
Mata"os ang kum"irmasyon nang
"ag"a"akasal, ang magkabilang "artio ay narara"at na maghati "ara sa 8
gagastusin sa kasa o ang tinatawag na 5ote! Kinakailangang magbigay ng kalabaw ang lalaki kung siya ay mayaman.,limang ulo ng baboy na tumitimbang ng 1DD kilos bawat isa, maraming bilang ng manok, kambing, at baboy u"ang litsunin, at alawang kaban ng malinis na bigas!
/ng susuno na a"at ayusin ng mga ikakasal ay ang sab$ong owry. na kinabibilangan ng mga sumusuno: ka"iraso ng lu"ang sinasaka, isang hayo" na "antrabaho gaya ng baka o kalabaw, isang bagong bahay na gawa sa kawayan, kugon, at kahoy, mga alahas at ang halaga ng 0amasusuan!
/ng 0amasusuan ay ang anyos o "abuya na ibinibigay sa ina ng babaing ikakasal! Karaniwan ay nagkakahalaga ito ng limang libong "iso ,DDD!DD.! /ng amit "angkasal ay sasagutin in ng "artio ng lalaki na ma"a"angasawa ng babae! /ng mga Iloano ay naniniwala sa signos ng mga bituin 9oia. kaya sila ay mahilig na kumunsulta sa kalenaryo na may "angalan ng mga santo, "ari, at obis"o!
Pinakamainam na araw nang
"ag"a"akasal ay may "etsang 17, , ?, at E ng alinmang buwan maliban sa Pebrero at kung ang "etsa ay sumasabay sa kabilugan ng buwan o bago "a maging bilog ito! Tatlong araw bago ang kasalan, ang tahanan ng babaing ikakasal ay inaayos at "inagaganang mabuti! Itinatayo ang Ramaa o Pala$ "ala lugar kung saan may lilim. sa isang bahagi ng maluwang na bakuran! Ito rin ang lugar kung saan iaraos ang sayawan mata"os ang kasalan! Magtatayo rin ng isang "ansamantalang kusina at lahat ng gagamiting kasangka"an at kubyertos ay kinakailangang hiniram lamang, kabilang na ang uu"ahang sasakyan ng mga ikakasal mula sa kanilang kamag$anak o kaibigan!
'a "aghahana naman ng "ag"a"akasal, "agkata"os ng seremonyas, "uma"anhik ang mga bagong kasal nang magkasabay sa kanilang magiging tirahan nang may hawak na kanilang may sini! Kung mauunang humakbang ang babae, sinasabing ang kanyang asawa ay magiging hawak 9
niya sa leeg! +ini maaaring mamatay ang sini ng kanila ahil kung ang kanila ng lalaki ay mahihi"an ng hangin at mamamatay, siya ang mauunang bawian ng buhay! 'abay silang luluho sa isang ginawang altar sa sala kung saan umaawit ang mga matatanang kababaihan ng Te 5eum, 8auamus at 'alGe Regina!
'a kasalan ng taga 'anta 8uia (Wikipedia) ay nagsasagawa ng Tagnawa bayanihan.! Tutulong ang mga kamag$anak at kaibigan u"ang kung sila naman ang ikakasal ay may "ag"a"akita rin ng ganitong "agganti! 'a entraa ng tahanan ng lalaking ikinasal ay may nakabiting Baki o mga basket na "uno ng kinusot na abo ng kawayan! Pag"asok ng bagong kasal at ng hanay ng mga alalay ay may nakatoka na u"ang gu"itin ang lubi at sabay na liligwak ang abo ng baki!
Pagsa"it ng gabi, isang malaking sayawan ang
magagana" at iaraos ang Parwa o ang "agsasabit ng "erang "a"el sa amit ng mga ikinasal habang sila ay nagsasayaw!
/ng sala"ing
makukulekta ay unang Hi"onH ng mag$asawa u"ang "agsimulan nila nang maayos na buhay! Kung hini makakayanan ng lalaking mag"a"akasal ang lahat ng "re"arasyong nabanggit, isa lamang ang maaring maging solusyon$ ang "agtatanan! 'ubalit iniiwasang mangyari ito alang$alang sa eliaesa!
/ng kakaibang kaugalian ng taga Iugao, Mountain ProGine o ang 0orthern Mountain tribes (Wikipedia) ay kilala rin sa katawagang Abgan kalinga. o Pangis Tingguian. na nagagana" sa he Betrothal !ouse! Para sa mga Igorot, noon "a man ay nakagawian na nila ang li"e#in o trial marriage,
mga "agsubok na "agaaanan bago "a man ang aktuwal na
"ag"a"akasal!
May mga log o /gamang (communal house) ang bawat
baryo ng mga Igorot kung saan natutulog ang mga kababaihan! /to naman ang lugar na tinutulugan ng mga kalalakihan ! Ito ay tila isang bahay na yari sa 0i"a na may iisang lagusan! 'a log naninirahan ang mga kaalagahan kung saan ito rin sila inaalaw ng kanilang mga manliligaw!
5ito
nagagana" ang Ca#i#sing, ang unang estao ng "agliligawan na mahig"it na 10
binabantayan ng mga namumuno sa log! Ka"ag umating ang sanaling nagkakagustuhan na ang alaga at binata ay maari na silang magtabi sa "agtulog sa loob ng log! 'ubalit hini "a sila maaaring mag"akasal hangga*t hini "a nagaalang$tao ang babae! /ng "agbubuntis ng babae ang siyang senyales na maaari na silang mag"akasal ng lalaking kanyang iniirog o iniibig!
/ng kaugalian ng "aninilbihan ay sinusuno "a rin sa rehiyon ng Biol Wikipedia). Tinatawag itong Manugang 'ystem! 'a oras na nagkasuno ang "artio ng lalaki at ng babaing nais niyang makaisang$ibib, sinisimulan na aga ang "aninilbihan! /ng lalaki ay tumutulong sa buki at sa mga gawaing bahay u"ang "atunayan ang wagas niyang "agmamahal!
0agkukum"uni
siya ng mga nasisirang bahagi sa bahay, naghuhugas ng mga "lato, nagsisibak at nag$iigib! 5e"ene sa kanilang na"agkasunuan kung hanggang kailan maglilingko ang lalaki sa kanyang "inakamamahal!
May isang kakatwang kaugalian ang mga taga$Batangas (Wikipedia) bago suma"it ang araw ng kasalan! /ng buong "artio ng lalaki kabilang na ang kanyang mga magulang, kamag$anak, mga abay, ninong, ninang, at iba "ang may kinalaman sa naturang kasalan ay nag"u"rusisyon "a"unta sa bahay ng babaeng ikakasal! 5ala nila lahat ang mga sangka" at rekao na gagamitin "ara sa hanaan$ mula sa mga baka, manok, gulay at bigas hanggang sa sawsawan ay bitbit nila sa naturang "rusisyon! Pagkata"os ng seremonyas ng kasal sa simbahan, sinasalubong ang mga bagong kasal sa "amamagitan ng "agsasaboy sa kanila ng mga "era at bulaklak!
'a
hanaan, nilalagyan ng minatamis ang bibig ng mga bagong kasal at i"a"asa sa mga ninang at ninong ang unang "agkain na isinilbi "ara sa kanila! Mata"os kumain, ang bagong kasal na babae ay mag$iikot u"ang mamigay ng sigarilyo sa mga matatana! Mata"os kumain ng lahat, uu"o ang mga bagong kasal sa magkabilang ulo ng mesa kung saan may tig$isang "lato na "uno ng sigarilyo! Maglalagay ng "era sa "lato ng babae ang "artio ng 11
lalaki at gayunin naman ang "artio ng babae na maglalagay ng "era sa "lato ng lalaki! Ibibigay lahat ng lalaki sa kanyang asawa ang "erang nakalagay sa kanyang "lato! Kinabukasan, iaraos naman ng mga bagong kasal ang kaugaliang tinatawag na Mangangatok ! Pu"unta sila sa bahay ng kanilang mga kamag$anak u"ang muling tumangga" ng "era bilang regalo sa "agsisimula ng kanilang bagong buhay may$asawa!
Para naman sa mga traisyunal na kaugalian sa Cebu (Wikipedia), ang kaugalian ng "aghingi ng kamay ng babae sa kanyang mga magulang ay hini lamang ganoon kaali!
/ng buong "artio ng lalaki ay "u"unta sa
bahay ng kanyang nililiyag na may kasamang mga musikero,at may bitbit na alak, "agkain at mga regalo! 'a "ag$uusa" tungkol sa etalye ng kasal ay may hinirang na Mamamae at 'agang na sinasabing may angking kakayahan sa "akiki"agbalitaktakan!
I"ini"risinta nila ang alawang "artio at may
ka"angyarihan sila sa usa"in na may kinalaman sa kontrata ng "agbibigay ng ote!
Ka"ag sila ay nagkasuno na, ito ang kaugaliang tinatawag na
Pamalaye na susunan naman ng malaking gastusan "agkata"os!
'a Iloano (Wikipedia) ay tinatawag itong Tam"a, o ang "ormal na "akiki"agkasuno, ang 5anon! Para sa mga Tagalog, ito ay Pamanhikan! Pasagulinaman sa mga Palawenos at Ka"amalai "ara sa mga Maranaos!
'a 8eyte (Wikipedia), sa hali" na magbigay ng ote, ang isang lalaking naghahanga na ma"angasawa ang kanyang iniirog ay tumutulong sa mga gawaing bahay bilang "ag"a"atunay ng kanyang kata"atan! Isang taon ang itatagal ng "agbibigay serbisyo ng lalaki! kilala sa katawagang Paninilbihan o 'ubok sa Katagalugan, at sa Biol naman ay Pamianan!
/ng isa "ang lumang kaugalian sa hilagang 8eyte (Wikipedia) ay ang "araa na tinatawag na henbabayehan at henlalakihan! Tatlong araw itong isinasagawa! Isang salu$salo "ara sa babaing ikakasal ang henbabayahan 12
kung saan ang mga kaibigan at kamag$anakan lamang ng babae ang imbitao at gayunin naman sa henlalakihan! Mag"a"araa ang mga magulang ng lalaki kasama ang ilang kamag$anak at kaibigan "atungo sa bahay ng babaeng ikakasal sa oras ng "ananghalian!
May mga ala silang
ta"ayan na "uno ng tuba, basket na may mga suman, mga "utaheng gaya ng manok, baboy at sariwang isa! Mata"os ang isang masayang salu$salo, magkakasama nilang "u"untahan ang lugar na "agarausan ng seremonya u"ang ihana ito! 'a araw ng kasal, sakay ng karwahe ang babae at sa kanyang likuran naman ang lalaki na nakahawak sa tali ng kabayo na "inalamutian ng magaganang ekorasyon! +abang isinasagawa ang seremonyas ng kasal, labintatlong barya ang ibibigay ng "ari sa lalaki at ilalagay naman ito ng lalaki sa "ala ng babaeng kanyang "akakasalan! Isusuot "agkata"os ang singsing sa aliri ng babae!
Pinaniniwalaan nilang isang masamang senyales kung mahuhulog ang singsing at kahit isang barya man lang!
Pagkata"os ng seremonyas,
sasabuyan ng butil ng bigas ang bagong kasal na sumasagisag ng "agkakaroon nila ng isang masaganang buhay! 'a hanaan naman ay "inaniniwalaang ka"ag may nabasag na baso o "lato ay magkakaroon ng maraming anak ang mga bagong kasal! Mata"os ang hanaan, sasamang "auwi ang babae sa bahay ng kanyang mga biyenan at ang lalaki naman ay sa mga magulang ng babae! Magtatabi lamang ang bagong mag$asawa makali"as ang a"at hanggang siyam na araw!
Isinasagawa ang "agbibigay ng babala o ang Balaihan sa Morong, Ri9al (Wikipedia) bago ikasal ang magkasuyo! Magsisimula ang Balaihan mata"os na maayos ang kasunuan ng mga magulang hanggang sa araw ng kasal!
5araan ang lalaki sa "agsubok na ibibigay ng mga magulang ng
babae! Bibigyan siya ng isang buko na kailangang hatiin niya ng "antay sa gitna! Ka"ag naging "antay ang kanyang "agkakahati, nangangahulugan lamang na ta"at ang kanyang layunin sa babaing kanyang "akakasalan! 13
Ka"ag hini ito naging "antay, lalabas na hini siya ta"at at mamasamain ito ng mga magulang ng babae! I"inagbabawal in nang mahig"it "ara sa mga nalala"it nang ikasal ang "ag$alis$alis ng bahay, ang "agtatrabaho ng mabigat at ang "aghawak ng matatalim at matutulis na bagay! Kung ang lalaki ay nag"a"atayo ng bahay "ara sa kanyang ma"a"angasawa, a"at niyang um"isahan ito sa umaga at sa "anahon lamang na bilog ang buwan! 'a "aggawa naman ng hagan ng bahay, bibilangin ng lalaki ang mga baytang ng bahay mula sa ibaba "aitaas habang "aulit$ulit na sinasambit ang mga katagang oro, "lata, mata gol, silGer, lea.! Ka"ag nata"at sa salitang mata ang huling baytang ay kinakailangang gumawa na naman siya ng "anibagong hagan!
/ng hanaan ay sa bahay ng babae a"at na gawin! 0aglalagay ang mga tao ng isang arko na gawa sa niyog sa may tarangkahan ng bahay! Pu"utulin ang arko ng mga kamag$anak ng mga ikakasal bago sila "umasok sa bakuran! 0aniniwala sila na ang bilang ng mga taga bago tuluyang ma"utol ang arko ang siyang bilang ng magiging su"ling ng mag$asawa!
Bago suma"it ang araw ng kasal, isang malaking "iging ang iinaraos kung saan may magagana" na sayawan! Mag"a"alitan ng talum"ati sa "agitan ng tugtog at "agsasayaw! 'inasabing u"ang magkaroon ng maganang ka"alaran ang mga ikakasal, ilalagay sa "agitan ng mga ngi"in ng babae ang isang sam"ung sentimo at kukunin naman ito ng lalaki sa "amamagitan ng kanyang mga labi!
'a rehiyong Pangasinan (Wikipedia) sa umaga ginagana" ang seremonyas ng kasal!
Pagating ng mga bagong kasal sa bahay na
"agarausan ng hanaan, aabutan sila ng isang matanang babae at lalaki ng tig$isang kanila na may sini! 'umisimbolo ang kanila sa katauhan ni +esus sa kanilang buhay na siyang ilaw at gabay sa kanilang bagong buhay na magkasama nilang tatahakin! Magsasayaw ang mag$asawa sa saliw ng 14
musikang ariosa habang tumutugtog ang bana ng musiko ng Pangasinan loGe songs na may "amagat na $ngabalayan.
/yon sa 'ukbalan blogs"ot na nai$"ost ni Ramy, may mga kaugalian sa kasal ang mga Katutubong /gta sa Jue9on at /urora! 'a araw ng kasal nagtatag"o ang magiging mag$asawa at ang kanilang mga kaanak! /ng Pinuno ng tribu ang naghahana ng seremonya ng kasal! Magkatabing uu"o ang lalaki at babae na ikakasal sa hara" ng kanilang mga magulang at sa magkakasal sa kanila! 0gunit bago gana"in ang seremonya ng kasal ay nag$ iiskrema muna ang tatay ng babae at tatay ng lalaki! Kailangan na makuha ng tatay ng lalaki ang hawak ng nanay ng babae! Ka"ag naagaw na ang banila ay saka "a lamang gagana"in ang seremonya ng kasal!
-alang
takang oras kung kailan maagaw ang banila!
/ng mga sinaunang "aniniwala sa kasalan ay hini "a rin nawawala sa mga Pili"ino gaano man ka moerno ang "anahon ngayon! /ng "agsuno sa mga lumang kaugalian at "aniniwala hinggil sa "agaraos ng kasal ay isang nakamulatan nang kaugalian at traisyon na "atuloy "a ring sinusuno kahit "a niluma na ng "anahon!
Kauna' na Pa)aa#al
Maliban sa aklat, ang mga mananaliksik ay karamihang nakakuha ng mga im"ormasyon sa website o -iki"eia kaugnay sa kasaysayan
at
"aniniwala ng kasal! Ito ay kanilang isinaayos$ayos at ma"atunayang ito ay may kaugnayan sa kanilang "ag$aaral! Isa na rito ay:
/ng "ag$aaral na giinawa ni Partrige DD.,
ang "ag$aasawa ng
mga +uyo ay itinuturing na isang banal na ti"an sa "agitan ng mga babaing bagong kasal at ang lalaking ikakasal! /ng unang mga "angunahing hakbang 15
sa kasal ng mga +uyo ay kasunuang "ag"a"akasal o bethrotal !
/ng
kasunuang "ag"a"akasal o bethrotal ay nagsasangkot ng "agtatatag ng isang ti"an sa kasal! /yon sa kasal kaugalian at traisyon ng mga Muslim >abriel , DD., ay nag$uulat na ang Islam hini tula ng ibang relihiyon ay malakas na tagataguyo ng kasal! 'a Islam, walang lugar "ara sa buhay na walang asawa tula ng, halimbawa, sa mga Romanong Katolikong "ari at mare! 'a Islam ang "ag$aasawa ay isang tungkuling "anrelihiyon at isang moral na nagbabantay "ati na rin sa mga sosyal na "angangailangan!
/yon kay Rai Mihael, ang kaugalian ng kasal ng Inia ay karamihang nakaayos sa "amamagitan ng mga magulang!
I"ina"akita nila ito bilang
kanilang mga res"onsibilia u"ang makahana" ng narara"at na babae lalaki "ara sa kanilang mga anak!
'ila ay naghahana" minsan sa
"amamagitan ng "agsangguni sa mga "ahayagan at mas maalas sa "amamagitan ng kakilala ng mga kaibigan at "amilya! 'ila ay karaniwang tumingin sa isang tao mula sa "arehong komunia aste., at isang tao na may katula na katangian ng eukasyon!
/ng mga Iniana ay maalas
magtanong sa "astors u"ang matulungang maghana" ang mga ito na angko" na ka"ares "ara sa kanilang mga anak sa "amamagitan ng kanilang "agsangguni htt":www!weeingtraitions! Inian!om, D1D.!
/ng mga ginawa nila ay may kaugnayan sa gagawing "ananaliksik ng mga may$aka tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo sa Rehiyon 13, Caraga!
16
KABANATA III
,TO$OLO+I-A NG PAG)AARAL
>inamit sa "ananaliksik na ito ang "araang "alarawan! 'a "araang ito, inilalaha ang kasaysayan o "inagmulan ng mga Manobo at sa kanilang "aniniwala sa kasal! >umamit in ang mga mananaliksik ng interbyu sa mga "iling res"onenete sa "ag$aaral na ito!
Lo&al
Makikita sa ma"a ang kabuuang barangay ng 8a Pa9 at 8oreto at ilan sa mga barangay ag "inuntahan u"ang kunan ng atos sa "ag$aaral na ito! /ng mga nasabing Munisi"alia 'an lui9 Barangay Culi., 8a Pa9Barangay Bataan. at 8oreto Barangay Poblaion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at Manawe. lalawigan ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga! 17
'ayang ibinagahagi ng mga mananaliksik ang lokasyong ito u"ang tiyak na matunton ng mambabasa ang "inagkunan ng im"ormasyon!
A.
An Ka!uluan n Salitan ,anobo at Ka%a'%a'an Nito
'ino at ano nga ba ang nga Manobo= 'aan ba talaga sila nagmula at anu$ano ang kanilang mga kaugalian na mag"ahanggang ngayon ay "atuloy "a ring umiiral sa komunia=
'isimulan natin sa kung ano ba ang ibig sabihin ng salitang H ,anoboH! Maraming mga sagot "atungkol sa kung ano nga ba talaga ang ibig sabihin ng
salitang
Manobo!
/ng
isa
ay
nagsasabing:
ang
Manobo
ay
nangangahulugang *tao* o *mga tao*6 ikalawa ay ito raw ay nagmula sa salitang HMansubaH mula sa salitang *man* na nangangahulugang %tao% at %suba% na ang ibig sabihin ay %ilog *, ibig sabihin ang salitang HMansubaH ay nangangahulugang Htaong ilog H sa"agkat karamihan sa kanila ay makikitang nakatira sa tabi ng mga ilog6 ang ikatlo ay nagsasabi na ito raw ay nagmula sa salitang HBanoboH, isang reek na kasalukuyang umaaloy sa Ilog Pulange alawang kilometro "ababa ng Cotabato City6 at ang ikaa"at ay nagsasabi na ito ay galing sa salitang HmanH na ang ibig sabihin naman ay H&irst o aboriginalH at Htu"uH na ang ibig sabihin ay H pagtubo o paglaki H! /ng mga Manobo ay nagmula sa mga taong lagalag mula sa kanlurang bahagi ng Tsina!
Karamihan sa kanila ay nakatira sa tabing$ilog,
tabi ng mga burol at sa talam"as sa maraming bahagi ng Minanao! 'inasabing sila ay unang nanirahan sa mga lambak ng Ilog Pulangi subalit naghiwa$hiwalay sa "agating ni 'hari Kabungsuan ahil sa "agtanggi ng ilan sa relihiyong Islam!
18
/ng karaniwang inustriya ng mga Manobo ay ang kaingin! /ng "angunahing hana"buhay ng mga manobo ay "agtatanim ng "alay at mais! Marunong in silang mangisa, "angangaso at "agkuha ng H"ulotH! 5ahil ito, nabuhay ang nga Manobo sa isang sagana at matiwasay na "amumuhay! 'ubalit, ang ilang nanirahan ng "ermanente ay natuto at nakuntento na lang sa "agtatanim ng niyog at "agoo"ra! 0auuri
sa
a"at
ang
manggagawa at mga ali"in!
mga
manobo:
ang
bagani,
baylan,mga
/ng mga bagani ay ang mga manirigma na
lumalaban sa nga igmaan at nagtatanggol sa "amayanan6 ang mga baylan ay ang mga babae o lalaking "ari at manggagamot6 ang mga manggagawa ay ang mga magasasaka at ang mga ali"in ay ang mga nakuha o mga nabihag nilang mga kalaban! "ati mga katutubo ay "wee ring maging ali"in kung sila*y na"arusahan sa kanilang "agkakasala! Pinamumunuan sila ng tatlo hanggang a"at na timuay o bai babaeng atu. e"ene sa lawak at "agkakala"it$la"it ng mga baranggay! 'ubalit, ang mga Manobo ay walang sistema ng "amunuan hanggang sa kalagitnaan ng ika$D siglo! /ng mga Manobo ay maraming "aniniwala! Ilan ito ay ang "aniniwala ng kasal! Kaalasang isang kasunuan sa "agitan ng mga magulang! Ito ay nagsisimula sa ginsa "aki$usa". ng "amilya ng babae sa "amilya ng lalaki kung saan ito ay magalang na tinatanggihan hanggang magkaroon ng kasunuan "ara sa kagun briewealth.! 8ahat ng kamag$anak ng lalaki ay mag$aambagan "ara sa kagun hanggang sa maabot nila ang halaga ng kagun! /ng araw ng kasal ay maitataka lamang kung mata"os nang maabot ang halaga nang kagun! +abang nag$aambagan ang "amilya ng lalaki, ang "amilya ng babae naman ay abala sa "aghahana ng a"a hanaan ng kasal.! 0agtata"os ang "roseso sa isang marangyang kasal!
/ng kasal sa
kanila ay isang sistema kung saan ang ugnayan ng "amilya ng lalaki at babae
19
ay kinakailangan!
/ng "agkakaroon ng maraming asawa, bagama*t
kaalasan lang kung mangyari ay hini i"inagbabawal!
Kung ma"a"ansin siyam lamang ang mga ethno$linguistika gru"ong ito, ngunit sa ibang artikulo at babasahin ang gru"o ng mga 8uma ay binubuo ng 1L ethno linguistikong gru"o tula ng 'ubanon, Manobo, T%Boli, B%laan, Tiruray, Bagobo, Manaya, +igaonon, Mansaka, Tagakaolo, Bukinon, 5ibabawon, Banwaon, Ubo, Mamanua, Talaanig
at Manguangan!
/ng mga "aglalarawan ng mga tribung matatag"uan sa Minanao ay may mga limitaong "inagkukunan, marami ring mga tribu ang wala "ang mga literature at "agsasalarawan ng kanilang kultura! htt":manobotribe!blogs"ot!omDDEDL!html.! B.
P#o%e%o n Ka%al n ma ,anobo
/yon sa nakala" na mga im"ormasyon ng mga mananaliksik sa tatlong Munisi"alia na binanggit, ito%y naglalaha na may iisang "roseso lamang!
/ng kasal naman ay kaakasang isang kasunuan sa "agitan ng mga magulang! Ito ay nagsisimula sa ginsa "akiusa". ng "amilya ng babae sa "amilya ng lalaki kung saan ito ay magalang na tinatahggihan hanggang magkaroon ng kasunuan "ara sa kagun briewealth.! 8ahat ng kamag$anak na lalaki ay mag$aambagan "ara sa kagun hanggang maabot nila ang halaga ng kagun! /ng araw ng kasal ay maitataka lamang kung mata"os nang maabot ang halaga nang kagun! 'a araw bago ang kasal ay hini maaaring magkita ang babae sa lalaki, "ara matuloy ang kanilang kasal!
20
Bago ang kumbiti na magagana" ito%y may traisyon,
ang mga
Manobo kung "a"ano susuyuin ng lalaki ang "amilya ng babae ito ay ang gumawa ng "itong L. lubi uway. na "inag$uugnay na ibibigay sa ibang 5atu na ang ibig sabihin ng "itong L. lubi ay nagsisimbolo ng "itong L. araw bago arating ang isang 5atu na siyang gagawa ng "agbubuya!
/.
Ka%a'%a'an &un ba&it na&a&a!i*a)!i*ala' an ma ,anobo at
an &a%a'%a'an "in %a pa&i&ipa&a%un"uan %a &a%al
T+ TAL O KA,AN$UAN) A SOUT+RN AGUSAN ,ANOBO PI/ This is a story as tol by my 8olo 5atu Pere9 o 8a"a9, /gusan el 'ur. to my Mama an to us, her hilren! a beautiul tale o our anestry as who we are as "eo"le! a story o our tribe! 8ong beore the oming o the '"aniars to Minanao, /gusan 4alley was then a Gast woolan inhabite by seGeral tribal grou"s o the Manobos! 5ierent Garieties o trees grew in these Gast orests suh as narra, yakal, bagras, an other big trees now etint ue to illegal logging an mining atiGities in the area! In the mist o these natural >o giGen bounties is the big RiGer alle /gusan! There are many tributaries to this Gast water system! #rom Com"ostela 4alley, the Monkayo RiGer, -awa RiGer rom Bayugan, 'imulao RiGer rom 8oreto an /gawan RiGer rom 8a Pa9 all meeting at 'abang >ibong in Talaogon! The water lows own to the great China 'ea "assing through the City o Butuan, then the kingom o Batwan an on to Masao then the kingom o Masawa! Closer to Monkayo liGe the Taghimayat Tribe o the Manobo anestry! These "eo"le aoring to the Minonas or Gillage elers ame rom the kingom o the Ma)a"ahit an the 'hri 4isha)a Am"ire o 'outheast /sia who 21
reahe Minanao in searh or eonomi hunting grouns rossing through lan briges! The Gast woolan was inhabite by warring Manobo tribes eah heae by a 5atu whose untions were that o a Bagani, >eneral o the /rmy, Chie o -arriors, a Baylan the Gillage shaman, "riest an meiine man who haGe iret aess being meium with the gos an iwatas goo s"irits. an busaos eGil s"irits. an an /"o, a Manigaon eler. who ats as the Chie &ustie o the 'u"reme Court, the inal &uge o all the ases that are to be settle in the Gillage! The 5atu thereore was the most "owerul man, in his hans lies tri"artite "owers with no hek an balane that o s"iritual, military an "ower oGer the &ustie system ! -hile the women o all the househol hores like ooking, washing lothes, leaning the house, aring or small hilren, the men were busy looking or oo, onsiste o hunting wil boars an other eible animals an birs in the orests, "roteting omiile eonomi areas suh as marshlans ommonly alle ;"angano"anan< ;ug"a$anan tu mga koonon< a swam"y area where lots o oo an be oun, or it is the aboe o muish haluan., atish hito., eel Kasili. an wil boars! In this "lae too an be oun stum"e o rotten trees, habitat o their aGorite ;abato<$ milk worms rom ea trees$ a Gery eliious eliay, Gery highly "roteinous eaten by Manobos o all ages$ kis an aults alike! The tribe is "rotete by Baganis$ warriors$ almost all the men are baganis$ they liGe an eist to "rotet the welare o the tribe! (oung teen age boys are baganis in re attire! They are the new reruits traine or battle! I a warrior has kille one enemy, he an eorate his shirt with a blak ban! The number o blak bans eorate in his re shirt signiies the number o enemies he has kille!
22
I in ase in a battle with another tribe, one is able to hit with his s"ear a ea man in the house then he is entitle to wear a blak shirt ;naglinugom on< or he has s"eare an kille what the ;busao< eGil s"irit, s"irit o eath. alreay has kille! The ranks an seniority o res"onsibilities in the tribe is known by the number o blak bages one wear oGer his re shirt! But the )uge, the /"o, the elerly Minonas or Counil o Alers usually wear white shirts with bages o blak an re olors telling stories o his lie , his amily an tribe! The 5atu howeGer wore white shirt with ierent olors o bages oGer it! +is onNuest written in his shirt woGen by some story teller o the Gillage$ re releting warare an blak releting eath! 'o, as the tale goes, in this u""er "ortion o /gusan, the braGe Taghimayats was rule by /"o Toow, a shaman, a war general an Chie &ustie o the Gillage!Babaylan, bagani an an /"o Manigaon!. +is shirt was Gery olorul with bakro" o white an bages o re an blak! +e has a beautiul, harming, intelligent, obeient, inustrious wie, Bae 'abuyakan Tisay! Tisay is as sweet as the re bush roses that grow along the eGer "owerul /gusan RiGer in the /gawan "ortion! The ou"le has two kis$ a boy alle Uto ay an a girl name Kamanuan! These two kis are the lie an light o the Gillage! They are the uture leaers o /gawan! Uto ay was aroun our summers ol, Kamanuan, oler by two summers!! ourse, there is no winter in /gusan, but they haGe rainy ays, an muh more heaGier rainy ays! 'ummer is always a welome time when the sun is always u" the whole ay, "assionately kissing oGer the Gast woolans! Uto$ay an Kamanuan "laye a lot, roaming reely aroun the Gillage an they are well loGe by the tribe!
23
Bae 'abuyakan Tisay staye in the house, being the irst wie an the Nueen o the tribe! 'he is being tene to be the other our wiGes o /"o Toow, all relatiGes an two are sisters o 'abuyakan! 5uway "lural marriage o one man an our women is an institution among Manobos , the at that the tribe has more women than men! Men being early eath asualties in onstant warare engage in by the tribe!. The our other wiGes o 5atu Toow serGe in the "alae as ooks, launrywomen, housekee"er, are or the hilren, entertain guest an Gisitors i any an atten to the nee o 5atu Toow i the Jueen is inis"ose to o so! ther Baganis an men in the Gillage "ratie uway as this is their ustomary law regaring marriage! / man must be res"onsible or the tening o at least iGe women in the tribe! 'o, eGery aternoon, when the sun is not anymore hot Uto$ay an Kamanuan go to the stum" o a ea tree oGerlooking the riGer! #rom this stum", they took turns in )um"ing to the ee" still riGer o the /gusan! This atiGity o the kis has beome aily ritual or the entire summer months! /ll the nature surrouning /gusan inluing the aGor o the 5iwatas, the goo s"irits has known this atiGity an a""arently a""roGes together with the noing o the heas o the little iaas an rikets on to" o the 5urian an the marang trees an the ierent Garieties o birs inluing the migratory birs rom other ountries ho""ing la9ily rom twig to branhes o the trees in the Gast woolan! Then, one ay, the sun a""ears gloomy! Clou ormation seems to threaten the smile o the ha""y sun, oretelling that something oreboing unwante eGent might ha""enO seemingly Uto ay an Kamanuan i not bother to are to notie the hange in senery aroun them or going to that stum" o the tree uring summer ha been an aition an a ritual or the two kis! /""arently, the ay will not be om"lete without it!
24
'o, Uto ay was the irst to iGe! -hile Kamanuan waite or Uto ay to emerge out rom the ee" riGer! Then one Uto ay get out rom the water, Kamanuan takes the turn to iGe! This has been the "roess o the game! Then it was Kamanuan%s turn to iGe, an she i! Uto ay waite or her to get out o the waters! Uto ay waite an waite!!waite an waite!! the seons turn to minutes!! the minutes to hoursO Uto ay was alreay a""rehensiGe!! -hat has ha""ene to her sister= -hy has she not got out o the waters till now= Is she rowne= Is she ea= Many Nuestions "lay in Uto%s min!! an there are no sure answers! But the sun was about to set an no Kamanuan has got out o the waters! The Giinities an surrouning areas starts to arken! Uto was alreay arai!! running he went homeO ringing with ear! -hat will ather an mother o now= -here%s his sister= Bae 'abuyakan Tisay met Uto halway own the roa! +er olorul skirt bearing olors o re, blak an white telling o stories o warare an how the amily ha esa"e an surGiGe swaye reahing the groun as she ran towar Uto asking him Nuestions o what ha ha""ene! -hat took them so long to return home an where is Kamanuan= Uto has a har time o"ening his mouth an between sobs an alling tears with shaking boy, he sai that 5uan oGe rom the stum" o the tree, he waite or her to ome out o the waters but that was the last time he saw her! 'he neGer got out o the waters again! The sun was halway own the sky when 5uan oGe an now the sun has set an 5uan neGer emerge again! Bae 'abuyakan Tisay run to where her husban was, together with the rest o the /"os an the Baganis an tol them o 5uan%s "reiament! The whole Gillage was in ommotion! The gong was beaten inorming the inhabitants that something ba has ha""ene in their Gillage! The manigaons an the minonas gathere together seeking wisom rom the iwatas an rom eah other as to what to o an how this issue be aresse! Then /"o 'uay, a minona sai: ; we will haGe to ask 5atu Buaa o the nearby Gillage, 25
to o the task or us$ or among all atus, he is the only one with the "ower, the skill to swim to that ee"est "art o the riGer an staye there or long an to know where an what ha""ene to 5uan!< 'o, emissaries were sent to 5atu Buaa telling him o the "reiament o 5uan an asking him i he oul hel" , that whateGer it is he will ask as "ayment or this giganti task o ining 5uan will be giGen to him with aitional oers attahe to the awar ! 5atu Buaa met 5atu Toow with their men an onglomerate themselGes near the stum" o the tree where 5uan oGe! / ritual was mae inGoking the s"irits o the rooile o the riGer, rom there Buaa iGe! Buaa s"ent many hours uner water ! Many o the Gillagers were wee"ing , rying out lou, inGoking the 5iwatas or the saety o Kamanuan! The soun o the gongs an the rums ontinue till the wee hours in the morning! 0oboy sle"t in the Gillage ee"t or the small kis an hilren! The men an women were in ull alert, heart beating in antii"ation as to what has ha""ene to their little "riness! It was about early morning that Buaa ame out o the riGer , in his arms lay the lim" but aliGe boy o Kamanuan! The "eo"le shoute with )oy It was a great ay or eGery boy +ow the "eo"le re)oie! They "raise 5atu Buaa or a eat unsur"asse, that is bringing the lie bak o their beautiul little "riness! The gongs an rums beat now )oyully announing to one an all that the "riness is oun an there is a reason or great re)oiing in the Gillage The Manigaons, minonas, baganis o the two tribes gathere aroun 5atu Buaa reay to listen to what trans"ire uner water! 5atu Buaa was giGen buyot bettle nut or hewing "ut in between his right teeth "rotruing in the lower li"., starte to narrate his esa"ae uner water! Uner the inluene o the Buaa '"irit s"irit o the rooile go. the 5atu narrate the eGent in a orm o a hant tu$om.: ;hO ohO ohO own uner , I saw Kamanuan in the la" o a Gery big lumo mermai o the riGer, the s"irit o the riGer /gusan.! The lumo was 26
singing lullaby to the "riness or her to go to slee"! 'oon Kamanuan ell aslee", but it took a long time or the lumo to all aslee"! 'he was wathing Kamanuan areully it was about awn when the lumo all aslee"! I , Buaa hi in the uner water bushes, when I saw that the 8umo ha allen aslee"! I immeiately swam silently towars where Kamanuan was, areully I snathe her rom the la" o the lumo who was sounly snoring, an brought her u" towars the surae o the waters lim" but Gery muh aliGeO< The Gillage men starte hanting thanks to the goo iwatas o the riGer agusan an the woolans!! 5atu Toow aske 5atu Buaa what will be the "ri9e or suh onNuest , twenty boars, twenty hiken, twenty saks o gabi taro.! twenty women slaGes!! what will satisy Buaa= 5atu Buaa shook his ma)esti hea an sai: ; I on%t want any o what you oer me! /ll I want is that when Kamanuan reahes womanhoo iniate by menarhe I want that she be wee to my son 'uni!< 5atu Toow )ust like any gentleman seale the "at o agreement with 5atu Buaa, giGing honor to his wor that whateGer be the "ri9e that Buaawoul like to get ater he is able to saGe Kamanuan will be grante to him! 'o the "at was seale! In ue time Kamanuan was to marry Prine 'uni o the Buaa Tribe! The ritual or betrothal was "erorme oering the liGes o the two hilren to the 5iwatas that in a""ro"riate time they will beome man an woman an the Tribes o the Taghimayat an the Buaas will be one! /ter that heart "al"itating inient, time an seasons beame normal one again or the Manobos o /gusan! Uto now growing to manhoo, an soon being reruite to the baganishi"! (oung Kamanuan howeGer, eGery night is being Gisite by the lumo, the go o the riGer agusan telling her to go bak to the stum" o the tree or in it is an oil whih she has to use eGeryay or her hair an or her skin! /t irst Kamanuan was Gery a""rehensiGe, but she annot anymore ontain the instrutions o the lumo but to om"ly or it a""eare nightly in her nightmarish reams!
27
Kamanuan oun a )ar o oil at the oot o the stum"! Religiously, Kamanuan ollowe the lumo%s instrution that is to a""ly the oil to her skin an to her hair eGery time she bathe in the Gast /gusan RiGer! Thus, Kamanuan grow u" to be so white skinne that eGen the oo she ate oul be seen "assing through her throat! +er hair so long that it reahes to the groun, whih she orme into a beautiul bun hanging at the right sie o her ae an bangs o hair on the orehea iniating that the girl is a Girgin! #or i the bun is on the let sie the girl now is marrie to one husban an i the bun is at the bak iniating that she is marrie by uway! seon , thir or ourth wie o The 5atu. Priness Kamanuan then was the most beautiul girl oun in the Manobolan that time! Many men were enthralle by her an woul like to "ursue her with aror! But alas, her ate ha been seale or in "ro"er time she woul be wee to 'uni the only son o 5atu Buaa! But who an eGer itate the heart= Kamanuan ell in loGe not with 'uni but with 'uney, the son o 5atu Mati! The loGe was so arous that eGen the birs an the bees want to )oin with the two when eGer they went aroun the highly oreste lans o /gusan! The lowers bloome wheneGer the two "asse by! /n as they say, aairs like this an neGer be ke"t a seret! /t irst , whis"ers went aroun the GillageO ;"sst, 5o you know, Kamanuan an 'uney are in loGe with eah other!! + /"o, 5iwatas !! what will be the reation o 5atu Buaa an Prine 'uni i they learne this=O!< The whis"ers beame lou Goies o antagonism! 0o, this annot ha""en! The gos will not allow this to ha""en! This is in)ustie to the Buaa TribeO a breah o ontrat, an ines"iable at! /n so as the tale went on, Buaa ame to hear o the newsO +e stom"e his eet in a saGage outrage! Toow shoul not allow this to ha""en! -hat has ha""ene to the ontrat mae the time Kamanuan 28
was saGe by Buaa uner water that she was to marry Prine 'uni! 'o, the Buaas "lanne a magahat against the tribe o Toow! The orer was to kill all o Toow%s "eo"le! But like all Manobos that time, all hilren are betrothe but "arents let alone their hilren most o the time an Gery little "arental onern is being giGen to their kis! Toow was the last "erson to know o Kamanuan%s aair, but too lateO 0o amiable settlement oul be mae or in the baganis law!! any in)usties ommitte by any Manobo shoul always be "unishe with eath! 'o, the warare starte, killings were mae in the name o the tribe, Buaa killing Toow%s men! Toow%s men killing Buaa%s "eo"le!! men, women, hilren, not s"aring any one inluing their animals! /gusan was in ba sha"e, AGen those belonging to other tribes annot ontain the warare! Toow eie to "ut Kamanuan into aution!! 5uan was "ut into "ubli biing, but no man will take her now! 'he was onsiere aurseO Buaa will not take her or the Buaas belieGe that only her eath an "ay the honor an ignity o the tribe besmirhe by her re"utation o alling in loGe with another man an not to his betrothe! Knowing this "reiament o Kamanuan, Prine 'uney ae all the obstales o warare an hatre, took her beloGe Kamanuan an together they ought or their loGe an together they ie in the hans o the Buaas! The tragey i not en with the eath o the loGer! 0ow the tribe o 'uney are in re an blak!! the warare esalate!! bloo or bloo!!honor or honorO )ustie or )ustieO in the name o loGe an tribal ignityO Many in /gusan so tire o the warare moGe out o the Gast /gusan 4alley! Those who reahe 8ake 8anao beame the Maranaws! Those who reahe Cotabato beame the Maguinanaos, others went to Butuan an beame the 8a"aknons! There were those who went to ar 5aGao an beame the Bagobo! 29
To this ate, warare is still in the bloo o the Manobos in /gusan!! / little in)ustie against their omain will ause blooshe or still in their Geins run the bloo an ee" esire or )ustie an reGenge! I there is no )ustie in this earth ee"t warare, then in eath there is, or eGen how many "eo"le ha been kille by a Manobo, there is no one"t o hell!! In eath, /ll will go to "araise, where the go Maubuyan liGes, near Bukinon!!-here oo aboun, lan9ones as big as the hea o a baby, orn oun a"lenty, rie, mu ish, eGerything "roGie or an there is no nee to ight !True loGe, real loGe is in "araise with Maubuya an as the tale ens, there 'uney an Kamanuan liGe ha""ily eGer ater! htt":manobo"riness!wor"ress!omD111D1Lthe$tale$o$kamanuan$a$ southern$agusan$manobo$e"i
$.
In%t#umenton Ginamit %a Pananalap n $ato%
/ng sumusno ay ang mga instrumentong ginamit sa "angangala" ng mga atos sa "ag$aaral na ito katula ng ta"e reorer, Giyu, amera, bol"en at "a"el! /ng lahat ng mga isinalaysay ng mga res"onent ay ni$ rekor u"ang tiyak na walang nakaligtaang im"ormasyon!
/ng ilang mga
im"ormasyon na maaaring isulat ay isinulat na lamang!
.
Pamama#aan
Pananalap n ma $ato%
/ng "amaraang "alarawan ang ginamit ng mga mananaliksik u"ang makuha ang im"ormasyon tungkol kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo! Personal na "inuntahan ng mga mananaliksik ang mga nabanggit na lugar o baranggay sa tatlong Munisi"alia ng 8a Pa9, loreto at 'an 8uis 30
noong unang linggo ng 'e"tembre, D13 at humingi siy ang "ahintulot mula sa mga Mayor ng tatlonglungso, /ng Chietain at ng ilang 5atu sa mga nabanggit na barangay!
>inawan kaaga ng mga sekretarya ng Mayor sa naturang mga tatlong Munisi"alia ang kahilingan ng mga mananaliksik sa tulong ng "isyales ng 0CIP u"ang may mahawakang katibayan ang mga mananaliksik sa "aghingi ng mga im"ormasyon mula sa mga Manobo ng mga nabanggit na barangay ng tatlong Munisi"alia ng lalawigan ng /gusan el 'ur!
.
,apa n tatlon ,uni%ipali"a" 8oreto, 8a Pa9 at 'an 8ui9, /gusan
el 'ur. 1. La Pa2 Au%an "el Su# Mula sa -iki"eiang Tagalog, ang malayang ensiklo"eya Ba'an n La Pa2 Au%an "el Su#
31
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 8a Pa9! Ban%a Re!i'on Lala*ian $i%t#ito ,a ba#ana' Pama!alaan 3 Punon)ba'an La&i 3 Kabuuan Popula%'on D1D. 3 Kabuuan 4ip /o"e Kau#ian n &ita
Pili"inas QIII Caraga. /gusan el 'ur Mag$isang 5istrito ng /gusan el 'ur 1 Renato '! Mue9 1,?E1!1 km L1!E7 sN mi. ,1? EDE Unang Klase
/ng Ba'an n La Pa ay isang unang klaseng bayan sa lalawigan ng /gusan el 'ur , Pili"inas! /yon sa senso noong DDD, m ay popula%'on iton 502660 tao sa 3,L? na kabahayan! ,a Ba#ana' /ng bayan ng 8a Pa9 ay nahahati sa 1 mga barangay! •
Bataan
•
Comota
•
+ala"itan
•
8angasian
•
smea, 'r!
•
Poblaion
•
'agunto
•
4illa Pa9
•
/ngeles
•
Kasa"a II
•
8yia
•
Panagangan
•
'abang /gawan 32
•
'an Patriio
•
4alentina
htt":tl!wiki"eia!orgwiki8aSPa9,S/gusanSelS'ur
5. Lo#eto2 Au%an "el Su#
Mula sa -iki"eiang Tagalog, ang malayang ensiklo"eya Ba'an n Lo#eto
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 8oreto! Ban%a Re!i'on Lala*ian $i%t#ito ,a ba#ana' Pama!alaan 3 Punon)ba'an La&i 3 Kabuuan Popula%'on D1D. 3 Kabuuan
Pili"inas QIII Caraga. /gusan el 'ur Mag$isang 5istrito ng /gusan el 'ur 1L Romeo ! Magaan, 'r! 1,?7!L? km 7?!LL sN mi. 3?,?2 33
4ip /o"e Kau#ian n &ita
EDL Unang Klase
/ng Ba'an n Lo#eto ay isang ika$3 klaseng bayan sa lalawigan ng /gusan el 'ur , Pili"inas! /yon sa senso noong DDD, m ay popula%'on iton 128 tao sa ,L na kabahayan!
Mga Barangay /ng bayan ng 8oreto ay nahahati sa 1L na mga barangay! •
Binuayan
•
'anto Tomas
•
&ohnson
•
4iolanta
•
Magau
•
-aloe
•
0ueGa >raia
•
Kasa"a
•
Poblaion
•
Kati"unan
•
'an Isiro
•
Kauswagan
•
'an Mariano
•
'anto 0io
•
'an 4iente
•
'abu
•
'anta Teresa
htt":tl!wiki"eia!orgwiki8oreto,S/gusanSelS'ur
. San Lui%2 Au%an "el Su# Mula sa -iki"eiang Tagalog, ang malayang ensiklo"eya
Ba'an n San Lui%
34
Ma"a ng /gusan el 'ur na nag"a"akita sa lokasyon ng 'an 8uis! Ban%a Pili"inas Re!i'on QIII Caraga. Lala*ian /gusan el 'ur Mag$isang 5istrito ng /gusan el 'ur $i%t#ito ,a ba#ana' Pama!alaan 3 Punon)ba'an &ose ! Chua, 'r! La&i 3 Kabuuan 2D!D km 377!22 sN mi. Popula%'on D1D. 3 Kabuuan 3D,?? 4ip /o"e E11 Kau#ian n &ita Unang Klase
/ng Ba'an n San Lui% ay isang ika$3 klaseng bayan sa lalawigan ng /gusan el 'ur , Pili"inas! /yon sa senso noong DDD, m ay popula%'on iton 52901 tao sa ?,L?3 na kabahayan!
Mga Barangay /ng bayan ng 'an 8uis ay nahahati sa na mga barangay! 35
•
/nislagan
•
5oa #laGia
•
Baylo
•
Mahagsay
•
Coaliion
•
Maha"ag
•
Culi
•
Mahayahay
•
0ueGo Traba)o
•
Muritula
•
Poblaion
•
Poliar"o
•
'anta Ines
•
'an Isiro
•
Balit
•
'an Pero
•
Binialan
•
'anta Rita
•
Ceilia
•
'antiago
•
5imasalang
•
-egguam
•
5on /le)anro )ingggoy onsigna
•
5oa Maima
•
5on Pero
htt":tl!wiki"eia!orgwiki'anS8uis,S/gusanSelS'ur
36
KABANATA I:
PRSNTAS-ON2 PAGSUSURI AT INTRPRTAS-ON
/ng bahaging ito ng "ananaliksik ay naglalaha ng mga naging resulta o kinalabasan ng isinasagawang "ag$aaral mula sa naging kabuuang "roseso ng "agkala" ng atos at im"ormasyon!
/ng kabanatang ito ay nahahati sa
tatlong bahagi ng Paglalaha ng 'uliranin! Ilalaha sa unang bahagi ang mga nakala" na im"ormasyon tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo! 'a ikalawang bahagi naman ay maitukoy ang "agkakaiba ng "aniniwala ng kasal ng mga Manobo noon at ngayon at sa "angatlo o "anghuling bahagi ay ang ma"ahalagahan ang mga im"ormasyong nakala" at ma"anatili at maisaokumento! /ng kabanatang ito ay naglalaha ng mga "resentasyon, "agsusuri at inter"retasyon ng atos! Tala!ana'an 1 Ta*a %a &a%al n ma ,anobo at an Pinamulan Nito
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto La Pa San Lui%
Tawag
Pinagmulan
Kumbiti Kumbiti Kumbiti
'a mga 0inuno 'a mga 0inuno 'a mga 0inuno
'a Talahanayan 1, i"inakita na ang tawag sa kasal ng mga Manobo sa tatlong Munisi"alia ay iisa lamang, ito ay ang salitang ;Kumbiti< at ang "inagmulan nito ay nagmula "a sa kanilang mga ninuno!
Tala!ana'an 5
37
Salitan Betrothal n ma ,anobo
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto La Pa San Lui%
Katawagan sa salitang Betrothal ng mga Manobo Buya Panuyo Panuyo
'a Talahanayan , ito ay nag"a"akita na ang salitang Betrothal ng mga Manobo sa 8oreto ay Buya, sa 8a Pa9 at 'an 8uis naman ay iisa ang katawagan lamang, ito ay ang Panuyo! 0ag"a"akita lamang na may iba%t ibang katawagan kahit iisa lamang ang kanilang lahi o "inagmulan!
Tala!ana'an U#i at Pamama#aan n &a%al noon at na'on
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
U#i at Pamama#aan n Ka%al Noon Na'on >umamit "a rin sila sa 'a ka"atagan kung kanilang "agbubuya
traisyong saan ang mga Manobo ay
naninirahan@
nag"a"akasal na sila sa simbahan! 'a
itaas
kung
ng
saan
bunok
ang
mga
Manobo ay naninirahan @
may
siyam
na"u%t
"ursyento 2DF. "a rin ang
sumusuno
kanilang
sa
seremonyang 38
kumbiti! >umagamit "a rin sila 0ag"a"akasal sa bahay
La Pa
ng traisyong "anuyo /ng iba ay sa simbahan San Lui%
>umagamit
nag"a"akasal sa 5aaan na sa legal na
sila
kanilang "roseso, ang "roseso, sa simbahan seremonyang kumbiti
na
gagana"in
ang
kasalan at a"at labing walong
1E.
gulang
"ataas
taong ang
babae at lalaki na a"at ikakasal!
/yon sa Talahanayan 3, ang uri at "amamaraan ng kasal ng mga Manobo noon ay iisa lamang! >umagamit sila ng seremonyang Kumbiti sa "amamagitan ng "agbubuya at "anunuyo! Uri at "amamaraan ng kasal ng mga Manobo sa 8oreto ay nag"a"akasal na sila sa simbahan ngunit sa itaas na bahagi ng bunok ay may siyam na"u%t "orsyento 2DF. "a rin ang gumagamit ng seremonyang Kumbiti ngunit sa mga Manobo ng 8a Pa9 ay nag"a"akasal sa bahay at mayroon in sa simbahan! 5aaan na sa legal na "roseso at sa simbahan na iaaos ang kasalan sa 'an 8ui9!
Tala!ana'an ; Taon n lala&i at babae pa#a %a pa)aa%a*a
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
/ng
Noon lalaki ang
mas Kahit
matana kay sa babae
Na'on bata "alang,
maaari ng i"a$ubaya sa 39
?D taon "ataas.
mga magulang ng lalaki 1$ taon.
Puberty /ge
Puberty age
1L$12 taong gulang
1 @ 1L taong gulang 5e"ene sa ea, at 5e"ene rin sa
La Pa
a"at ang
lalaki
ang magulang
nga
mga
mas matana kay sa magulang ng babae, at
San Lui%
babae
e"ene sa "ag$uusa"
Puberty age
ng alawang "artio! Puberty age
3D "ataas
! 3D "ataas
'a Talahanayan ?, nagsasabi na ang taon ng lalaki at babae "ara sa "ag$aasawa ay a"at ang lalaki ang nakakatana kay sa babae, "wee ring nasa tamang ea ang lalaki at sa babae naman ay kahit bata "alang ay maaari ng i"aubaya sa magulang ng lalaki kahit na may ea isang taon hanggang limang taon at "wei na ring na sa tamang taon o gulang na ang babae na ang "inag$uusa"an ay sa Munisi"alia ng 8oreto!
'a 8a Pa9
naman e"ene sa ea at a"at ang lalaki ang mas matana kay sa babae at sa babae naman e"ene rin sa magulang ng babae at e"ene sa "ag$ uusa"an ng alawang "artio!
May tatlum"ung ea naman ang lalaki sa
'an 8uis na maaari ng mag$asawa katula na rin sa babae!
Tala!ana'an ,a pababao n %e#emon'a o #it*al n &a%al n ,anobo %a &a%alu&u'an pana!on
8alawigan ng 40
/gusan el 'ur Lo#eto
Pababao n Se#emon'a o #it*al n &a%al n ma ,anobo Meron ng kaibahan ang "amamaraan ng kanilang kasal! /ng kumbiti noon ay walang Marriage Contract samantalang ngayon ay mayroon
ng
nakarehistro
marriage
contract !
na
simbahan
sa
/t
ito%y
at
sa
Munisi"alia!
'a buki kung saan ang ibang Manobo ay naninirahan,
sinusuno "a rin nila ang
seremonyang kumbiti, buki o ka"atagan,
ngunit sa ibaba ng sumusuno na sila sa
"atakaran o batas ng "amahalaan!
La Pa
'a simbahan na sila ikakasal at sinusuno na rin nila ang "atakaran o batas ng "amahalaan at kinakailangan na rin ang marriage contract !
San Lui%
Katula "a rin ng 8oreto sinusuno na rin nila ang "atakaran ng "ang $gobyerno at may marriage ontrat na rin u"ang ito%y legal na kasal at legal na mag$asawa!
'a Talahanayan , nagsasabi na ang tatlong Munisi"alia ay may magka"arehong sagot na ang seremonya o ritwal ng mga Manobo sa kasalukuyan ay may "agbabago na, na kung saan ang mga Manobo ay nag"a"akasal na sa simbahan u"ang silang maging legal na mag$asawa at "amilya! Pero sa 8oreto nagsasabi na ang Manobo ay naninirahan sa buki
41
ay "atuloy "a ring sumusuno sa kanilang seremonya na kung tawagin ay Kumbiti!
Tala!ana'an 8 Kata*aan n %alitan Dowry %a ma ,anobo
8alawigan ng /gusan el 'ur
Iban &ata*aan o Salita n $o*#' abat o abatan bogoy kagun
Lo#eto La Pa San Lui%
'a Talahanayan 7, ang mga katawagan ng dowry sa tatlong Munisi"alia: 8oreto ito ay ang tawag na ;abat o abatan<, sa 8a Pa9 ito ay ;bogoy< at sa 'an 8uis naman ito ay ang tinatawag na ;kagun
Tala!ana'an 7 Taon n a%a*an babae na maaa#in pumi%an %a pamil'a n lala&i.
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
Taon n Babae
Puberty age
May isang taon hanggang limang taong gulang 1$.
May labing alawang 1. taon hanggang labing
42
limang 1. taon La Pa San Lui%
5e"ene sa "agbubuya ng alawang "amilya 0oon may labing alawang 1. taong gulang
na maaari ng "umisan ang asawang babae sa "amilya ng lalaki! 0gayon may labing walong 1E. taong gulang
na ahil sa batas ng Re"ublika ng Pili"inas na sinusuno!
'a Talahanayan L,
nagsasabi na ang taon ng babae na maaaring
"umisan sa "amilya ng lalaki ay may kasukatan at kaibahan sa tatlong munisi"alia! /t ito%y nage"ene na rin sa "amilya ng bawat "arte kung kailan ito nagkaroon ng "agbubuya!
Tala!ana'an 6 Sino an na&i&ipa%un"o %a &a%al2 an ma maulan n babae o lala&i<
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
Na&i&ipa%un"o ,aulan lala&i o babae Magka"arehong "arte ng lalaki at babae! Meron ing ang lalaki ang "u"unta sa bahay ng babae ka"ag sila%y naki"agsuno u"ang ito%y magsilbi sa mga magulang ng babae at ito ay ang tinatawag na 'anakin.
La Pa
/ng
magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno sa
mga magulang ng babae! San Lui%
/ng magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno!
43
'a Talahanayan E, ang Munisi"alia ng 8oreto ay nagsasabi na may kaibahan ang "amamaraan ng "akikisuno sa kasal at ito ay ang magka"arehong "arte! /ng Munisi"alia naman ng 8a Pa9 at 'an 8uis ay may magka"arehong sagot na ang magulang ng lalaki ang nakiki"agsuno "ara sa kasal!
Tala!ana'an 9 U#i at pamama#aan n pabibia' n Dowry
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
U#i n $o*#'
Pera, hayo"
mga
Pamama#aan n Pabibia' 'anakin "ara
uri
ng
katula
ng
ma"asa kanya ang
Baboy,
"ag$ibig ng babae at
Kabayo!
ito%y aabot ng isang
Baka, Kalabaw, Mga
kagamitang
taon
/rmas, 5amit, 8u"a,
hanggang
alawang taon!
Bahay, Pulseras at La Pa
iba "a Pera, mga hayo"
uri
ng
katula
ng
ma"asa kanya ang
Baboy,
"ag$ibig ng babae at
Kabayo!
ito%y aabot ng isang
Baka, Kalabaw, Mga
kagamitang
/rmas, 5amit, 8u"a,
"ara
'anakin
taon
hanggang
alawang taon!
Bahay, Pulseras at iba "a 44
San Lui%
Pera, hayo"
mga
uri
ng
katula
ng
ma"asa kanya ang
Baboy,
"ag$ibig ng babae at
Kabayo!
ito%y aabot ng isang
Baka, Kalabaw, Mga
kagamitang
/rmas, 5amit, 8u"a,
'anakin
taon
"ara
hanggang
alawang taon!
Bahay, Pulseras at iba "a
'a Talahanayan 2,
nagsasabi na ang uri at "amamaraan ng
"agbibigay sa kasal ay magka"areho lamang sa tatlong munisi"alia ng tribong Manobo!
Tala!ana'an 10 Patulo' pa #in ban i%ina%aa*a n &atutubon ,anobo an Betrothal !anan %a &a%alu&u'an pana!on<
8alawigan ng /gusan el 'ur
Pinapatulo' na i%ina%aa*a an Betrothal n ma ,anobo !anan %a &a%alu&u'an
Lo#eto
pana!on. 'a mga Manobo na tumitira sa itaas ng bahagi ng bunok, "atuloy "a rin nilang sinusuno o isinasagawa ang "amamaraan ng kanilang "akikisuyo ng lalaki sa babae!
'a ka"atagan naman kung saan karamihan in sa Manobo naninirahan, halos hini na nila sinusuno o isinasagawa, ahil nga binigyan
La Pa
na sila ng kalayaan ng kanilang mga magulang! Kaunti na lamang ang sumusuno sa 45
"amamaraan ng kanilang "akikisuyo lalo na%t sila%y
naninirahan
"amahalaan
ng
8a
sa
ka"atagan!
Pa9
/ng
ay gumawa
ng
hakbang na sila%y magkaroon ng Aukasyon at ang ilang mga "aniniwala lalo na sa kasal ay unti$unti
ng
nawawala!
Para
sa
mga
makabagong henerasyon, mas "i"iliin "a nila na sumusuno sa "amamaraan ng kasal ayon San Lui%
sa Batas Re"ublika ng Pili"inas! 'a mga Manobo na tumitira sa itaas ng bahagi ng bunok, "atuloy "a rin nilang sinusuno o isinasagawa ang buya
'a ka"atagan naman kung saan karamihan in sa Manobo naninirahan, halos hini na nila sinusuno o isinasagawa, ahil nga binigyan na sila ng kalayaan ng kanilang mga magulang!
'a Talhanayan 1D, nagsasabi na ang betrothal sa 8oreto at 'an 8uis ay "atuloy "a ring isinasagawa yaong mga Manobo na naninirahan sa itaas ng bahagi ng bunok, "ero sa ka"atagan ay kaunti nalang ang nagsasagawa ng ganitong "amamaraan ng buya, ahil nga sa batas ng 5'-5 na kanilang sinususno at ito%y mga Manobong nabibilang sa lugar na sibilisasyon!
Tala!ana'an 11 Kaamitan n Kumbiti
8alawigan ng /gusan el 'ur
Gamit %a Kumbiti 46
Lo#eto
Tribong kasuutan 0ilutong bigas na isusubo sa bawat isa na kinakasal, "ati na rin sa bawat magulang ng
La Pa
"amilya! 0ilutong bigas na isusubo sa bawat isa na kinakasal, "ati na rin sa bawat magulang ng
San Lui%
"amilya! >umamit ng haboyan Pagbibigay ng masusuan sa mga magulang ng babae!
'a Talahanayan 11, ay naglalaha ng kasagutan "ara sa gamit ng seremonya sa kumbiti na ang tatlong munisi"alia ay may iba%t ibang kagamitan na ginagamit sa kumbiti , ito ay ang "agsusubo ng nilutong bigas sa alwang kinakasal katula ng mga magulang at isang masusuan ang ibibigay sa "amilya ng babae at isang tribong kasuutan!
Tala!ana'an 15 A#a* n ipan"i#i*an an &a%al n ma ,anobo
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
A#a* n pa"i#i*an %a Kumbiti 5e"ene sa kaya ng lalaki minsan talong 3. araw hanggang limang . araw!
May isang 1.araw lang!
Kung may "itong L. baboy ang "arte ng lalaki, ang kumbiti ay aabot ng isang linggong "agiriwang!
La Pa
Isang arawn lang, e"ene sa kaya ng "amilya ng lalaki 47
San Lui%
Tatlong 3. araw hanggang isang linggo ang "agiriwang ng kumbiti.
'a Talahanayan 1, nagsasabi na ang araw ng "agiriwang sa kumbiti ay tatagal ng tatlong 3. araw hanggang isang linggo kung kaya ng lalaki ang ganitong araw ng "agiriwang ng sinasabing Kumbiti.
Tala!ana'an 1 Suman)a'on ba an binata at "alaan ,anobo %a u#i at pamama#aan n &a%al o betrothal?
8alawigan ng /gusan el 'ur Lo#eto
U#i at Pamama#aan n Ka%al Lala&i Babae +ini sumasangayon +ini sumasangayon
La Pa
+ini sumasangayon
+ini sumasangayon
San Lui%
+ini sumasangayon
+ini sumasangayon
'a Talahanayan 13, ito%y nagsasaa tungkol sa kung sasang$ayon ba ang mga binata at alaga sa uri at "amamaraan ng "ag"a"akasal ng mga Manobo! 'a talahanayan na ito ay nakasaa na ang mga binata at alaga ay hini sumasang$ayon sa uri ng kanilang "ag"a"akasal!
Tala!ana'an 1; ,a mananali&%i& na "uma&o %a ba'an pa#a %a &a%al n ma ,anobo
8alawigan ng
,a mananali&%i& na "uma&o %a ba'an pa#a %a 48
/gusan el 'ur Lo#eto La Pa San Lui%
&a%al n ma ,anobo wala wala wala
'a Talahanayan 1?, inilaha nila na ang mananaliksik lamang ang siyang kauna$unahang nag aaral sa Kumbiti ng mga Manobo! 'a mga nakala" na atos ng
mga mananaliksik nabigyan ng mga
kasagutan ang talatanungan na kung saan buong "usong inihayag ng mga Manobo ang kanilang mga nalalaman at higit sa lahat, at "ara na rin sa kaalaman ng mananaliksik na ang ganitong uri at "amamaraan sa kumbiti lalo na%t ang mga Manobo ay naninirahan sa ka"atagan, ay hini na gaanong sinusuno sa kasalukuyan!
/ng kanilang namulatang traisyon ay unti @ unti ng naglaho ahil malaki ang kanilang "aniniwala na mas gugustuhin nila ang batas ng Pamahalaang Pili"inas sa"agkat ito ay legal!
KABANATA : LAGO,2 KONKLUS-ON AT RKO,N$AS-ON
Laom 49
/ng "ananaliksik na ito ay "inamagatang Kumbiti( Ka%a'%a'an at Panini*ala n ma ,anobo %a Re!i'on 12 /a#aa.
Ito ay nahahati sa
limang bahagi! /ng unang bahagi ay tungkol sa suliranin na kina"a"alooban ng "animula, "aglalaha ng suliranin, kahalagahan ng "ag$aaral at "agbibigay katuturan sa mga katawagang ginagamit! /ng ikalawang bahagi ay ang kaugnay na literatura at "ag$aaral, kung saan ang mananaliksik ay nagbasa ng mga gawin at "ag$aaral na may kaugnayan sa kanyang ginawang "ananaliksik!
Karamihan sa kanyang
nakala" na im"ormasyon ay nagmula sa website /ng ikatatlong bahagi ay ang metoolohiya ng "ag$aaral! >inamit ng mananaliksik ang "araang "alarawan at interbyu! >umamit rin siya ng ta"e reorer at itinala ang mga nakala" na im"ormasyon o sa kanilanng mga sagot sa talatanungan! May labing alawang 1. luma na Manobo sa bawat tatlong Munisi"alia ng 8a Pa9, 8oreto at san 8uis, /gusang el 'ur ang sumagot sa mga katanungang ibinigay! 0aka"okus ang "ag$aaral sa nakuhang sagot ng mga Manobo tungkol sa "amamaraan at "aniniwala ng kanilang kasal! /ng
ikaa"at
na
bahagi
ay
ang
"resentasyon,
"agsusuri
at
inter"retasyon sa mga nakala" na im"ormasyon! 0asagot naman nila ang labing$a"at na mga tanong tungkol sa kanilang kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo! 'a katunayan, may inihanang maraming tanong ang mga mananaliksik ngunit sa kaahilanang ang ;"agbubuya<
ay hini na
gaanong isinasagawa ng mga Manobo lalo na%t yaong mga naninirahan sa ka"atagan ahil sa im"luwensiya ng mga ayuhan!
/ng mga inihanang
tanong ay hini masyaong nasagot! 0a"ag$alaman in ng mga mananaliksik na ang ;"agbubuya< ay isinasagawa lamang sa lugar kung saan "awang mga Manobo lamang ang naninirahan at ito%y matatag"uan sa kaitaas$tasang bunok ng tatlong
50
Munisi"alia na ayaw ng "ahintulutan ng "amahalaaan ng mga o"isyales at tauhan ng nasabing 0CIP at mga Munisi"alia ahil ito%y "inamugaran na ng mga rebele! 'a mga im"ormasyong nakala" ng mga mananaliksik mula sa "akiki"anayam sa mga naninirahanan sa tatlong 3. sumusuno na Munisi"alia, ang 'an lui9 "artiular sa Barangay Culi., 8a Pa9 Barangay Bataan. at 8oreto Barangay Poblaion, -aloe, Mambaos, Kasa"a at Manawe. ng /gusan el 'ur, Rehiyon 13, Caraga, ito nila na"ag$alaman lalo na%t yaong mga Manobo na nainirahan sa itaas ng bunok ay i"inag"atuloy "a rin ang "agsasagawa ng ;"agbubuya o kumbiti< at hini iniina kung ilang taon ang babae kung i"inagkasuno sa lalaki! Kahit anu"aman, ito%y bahagi ng kanilang kultura, "aniniwala at traisyon na kailanma%y walang kara"atan ang sinuman na sila%y "agtawanan o kutyain bagkus sila%y mahalin at mai"aama na sila%y tao rin na katula nating may kara"atang mamuhay sa bansang sinilangan!
Kon&lu%'on
Pagkata"os ng "ag$aaral na ito, na"agtanto ng mga mananaliksik na:
1! /ng mga Manobo na naninirahan sa ka"atagan ay hini na gaanong isinasagawa ang "akiki"agkasunuan sa kasal o "agbubuya ahil na rin sa im"luwensiya ng mga ayuhan lalo na%t ang mga bagong henerasyon! Kung ito man ay i"inag"atuloy "a ring isinasagawa, ito%y yaong mga Manobo na naninirahan sa itaas ng bunok na "awang mga ka"wa Manobo lamang ang naninirahan oon! 51
! +ini na masyaong isinasagawa ang "akiki"agkasunuan sa kasal ng mga bagong henerasyon ahil ang tatlong nabanggit na Munisi"alia ay may "rogramang, ;'holarshi"< "ara sa kanila lamang u"ang sila%y magkaroon ng eukasyon at magkakaroon in ng magana at esenteng trabaho!
Mas nanaisin nilang susunin ang batas ng
Pili"inas tungo sa kasal kaysa kanilang nakagisnang "amamaraan ahil ito%y legal at iisa lamang ang magiging asawa ng lalaki!
3! 0a"ag$alaman in nila na malaki na talaga ang kaibahan sa "aniniwala ng kasal ng mga Manobo noon at ngayon!
5ahil ito%y resulta ng
"agkawatak$watak ng mga Manobo at ahil na rin na ang ibang Manobo ay ninanais nilang tumira sa ka"atagan u"ang maranasaan in nila ang buhay mayroon sa ka"atagan!
/ng mga Manobo na
gustong tumira sa mga bulubunukin ay may sarili ing ahilan! 5ahilan na ayaw nilang maim"luwensiyahan ang kanilang mga namulatang kultura, "aniniwala at traisyon! 0atatakot silang maglaho ang kanilang kultura at magagalit sa kanila ang kanilang mga ninuno ahil hini nila ito na"ahalagahan!
Re&omen"a%'on
Pagkata"os ang masusing "ag$aaral sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo, inirekomena ng mga mananaliksik ang mga sumusuno:
1! 0a ang kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Mnobo ay maging bahagi ng Panitikan ng Rehiyon 13 Caraga o sa Pili"inas man, sa lalong ikauunawa sa kanilang kultura! 52
! Palawakin "a ang "ag$aaral na ito lalo sa na sa mga tunay na Manobo!
3! Bigyang iin ng 5e"A sa kanilang "rogramang ;natiGe tongue< na bahagi ng kanilang "rograma ang mga iba "ang iyalekto sa Pili""inas u"ang hini maglalaho man lamang ahil sa im"luwensiya ng ayuhan bagkus ito%y isang lunsaran sa "agtuturo u"ang mai"akita at mai"aama ang iwa ng "ag"a"ahalaga na makukuha na siyang aan sa "agkakaisa at "aagkakaunawaan!
?! Iminumungkahi rito ng mga mananaliksik na sa abot ng kanilang makakaya, ito%y mai"reserba nila at maisaokumento ang mga nakala" na im"ormasyon alang$alang sa kanilang kursong /B Phili""ine 8iterature na ang "ag$aaral ng mga 8uma sa Rehiyong Caraga ay bahagi nito!
Bago man ito maglaho, ang i"inaglabang kultura,
traisyon at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo sa mahaba$habang "anahon, kailangang ito%y maisaokumento at mai"reserba u"ang bigyang tugon at "arangal ang mga kanunununuang bumuo nito!
KABANATA :I
BIBLI-OGRAPI
Bernales, R!/! et!al! DDE.. Kritikal na pagbasa at lohikal na pagsulat tungo sa pananaliksik (batayan at sanayang#aklat sa ilipino , antas tersyarya, alinsunod sa Komisyon sa *along Mataas na +dukasyon) ! 4alen9uela City: Mutya Publishing +ouse, In!
The 0ew Book o Knowlege /ng Bagong /klat ng Kaalaman., nasa wikang 53
Ingles, >rolier Inor"orate, 12LL, I'B0 D$L1L$DDE$E
Inte#net
-iki"eia Anylo"eia htt":www!santa!goG!"hiIoossurmstaluiabelies!html 'antagoG !hinango noong +unyo ?,DDE. htt":asiarei"e!om"hiweing!html /siarei"e! hinango noong +unyo ?,DDE. htt":www!weingsatwork!om -eingsatwork! hinango noong +unyo ?,DDE. htt":buyganenia!omblog="L Buyganenia! hinango noong +unyo ?,DDE. htt":subkalan!blogs"ot!om htt":www!weeingtraitions! Inian!om, D1D
KABANATA :II
APN$IKS A /ng nilalaman ng liham na ito ay katula na rin sa liham na i"a"aala "ara sa mga Mayor ng tatlong Munisi"alia6 8a Pa9, 8oreto at 'an 8uis, /gusan el 'ur at "ara na rin sa mga Barangay Ka"itan at Chietain.
Re"ublika ng Pili"inas /ARAGA STAT UNI:RSIT /m"ayon, 8ungso ng Butuan
54
'e"tembre 1L, D13
$O,INA$OR ,. GO,4 5irektor, 0CIP Rehiyon 13, Caraga Kaalan = alan $i#e&to# Gome(
Maganang araw "o
Kami "o ay mga mag$aaral ng Caraga 'tate UniGersity C'U., /m"ayon, 8ungso ng Butuan!
Isa "o sa mga kursong "angangailangan ng mga
/signaturang #ili"ino 1DD Kasaysayan ng Panitikan sa Pili"inas ng Iba%t ibang Panahon. at #ili"ino 1D1 5ula at Panulaan. ng Kursong /B Phili""ine 8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, D13 @ D1?, ay "ananaliksik tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo ngayong arating na ktubre ? @ L, D13 Biyernes at 8inggo. "artikular sa tatlong munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/ng isa "o sa mga layunin ng aking "ananaliksik ay ,abi'an papapa!alaa an ma &atutubon lite#atu#a n Re!i'on 1 /a#aa at matuunan
an
pananailanan
pamama!al %a *i&a at &ultu#al na
n
ma
ma)aa#al
pa&a&a&ilanlan.
na
ma'
U"ang maging
makatotohanan ang nabanggit na layunin, kailangan "o naming "untahan ang mga katutubong matatag"uan sa Rehiyong Caraga at isa na "o rito ang mga nabanggit na Munisi"alia
u"ang makakala" at maisasaokumento
ang kanilang mga natatanging literatura lalo na sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
55
'a "amamagitan "o nito, magalang "o kaming humihiling sa inyo na kami "o%y inyong "ahintulutan na makaao"$"ala ang mga ka"ati nating Manobo na matatag"uan sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/asahan "o ninyo na kayo%y aming bigyan ng ko"ya kung anumang literaturang nakala" ko "artikular sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
Marami "ong salamat sa "atuloy ninyong "agsu"orta at "agmamahal sa wika at literatura!
8ubos na gumagalang,
,a ,a)aa#al n AB P!ilippine Lite#atu#e Caraga 'tate UniGersity /m"ayon, 8ungso ng Butuan
APN$IKS B 8iham Para sa mga Mayor ng tatlong Munisi"alia6 8a Pa9, 8oreto at 'an 8uis, /gusan el 'ur at "ara na rin sa mga Barangay Ka"itan at Chietain.
Re"ublika ng Pili"inas /ARAGA STAT UNI:RSIT /m"ayon, 8ungso ng Butuan
'e"tembre 1L, D13
56
>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
Kaalan = alan ,a'o#>>>>>>>>>>>>>>>>>(
Maganang araw "o
Kami "o ay mga mag$aaral ng Caraga 'tate UniGersity C'U., /m"ayon, 8ungso ng Butuan!
Isa "o sa mga kursong "angangailangan ng mga
/signaturang #ili"ino 1DD Kasaysayan ng Panitikan sa Pili"inas ng Iba%t ibang Panahon. at #ili"ino 1D1 5ula at Panulaan. ng Kursong /B Phili""ine 8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, D13 @ D1?, ay "ananaliksik tungkol sa kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng Manobo ngayong arating na ktubre ? @ L, D13 Biyernes at 8inggo. "artikular sa tatlong munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/ng isa "o sa mga layunin ng aking "ananaliksik ay ,abi'an papapa!alaa an ma &atutubon lite#atu#a n Re!i'on 1 /a#aa at matuunan
an
pananailanan
pamama!al %a *i&a at &ultu#al na
n
ma
ma)aa#al
pa&a&a&ilanlan.
na
ma'
U"ang maging
makatotohanan ang nabanggit na layunin, kailangan "o naming "untahan ang mga katutubong matatag"uan sa Rehiyong Caraga at isa na "o rito ang mga nabanggit na Munisi"alia
u"ang makakala" at maisasaokumento
ang kanilang mga natatanging literatura lalo na sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
'a "amamagitan "o nito, magalang "o kaming humihiling sa inyo na kami "o%y inyong "ahintulutan na makaao"$"ala ang mga ka"ati nating Manobo
57
na matatag"uan sa mga Munisi"alia ng 'an 8uis, 8oreto at 8a Pa9, /gusan el 'ur!
/asahan "o ninyo na kayo%y aming bigyan ng ko"ya kung anumang literaturang nakala" ko "artikular sa mga "amahiin, "aniniwala at ritwal ng kasal ng katutubong Manobo!
Marami "ong salamat sa "atuloy ninyong "agsu"orta at "agmamahal sa wika at literatura!
8ubos na gumagalang,
,a ,a)aa#al n AB P!ilippine Lite#atu#e Caraga 'tate UniGersity /m"ayon, 8ungso ng Butuan
APN$IKS /
ktubre ?, D13 >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>
,a!al namin Re%pon"ente(
Maalab na Pagbati Kami "o ay mga mag$aaral ng Caraga 'tate UniGersity C'U., /m"ayon, 8ungso ng Butuan!
Isa "o sa mga kursong "angangailangan ng mga
58
/signaturang #ili"ino 1DD Kasaysayan ng Panitikan sa Pili"inas ng Iba%t ibang Panahon. at #ili"ino 1D1 5ula at Panulaan. ng Kursong /B Phili""ine 8iterature, nitong Unang 'emestre, Taong /kaemiko, D13 @ D1?! Kasalukuyan "o kaming sumusulat ng isang "ananaliksik na "a"el hinggil sa Betrothal : Kasaysayan at Paniniwala ng mga Manobo sa Rehiyon 13 Caraga!
Kaugnay nito,
inihana
"o naming
ang
kwestoneyr
na
ito
u"ang
maka"angala" ng mga atos na kailangan "o ng aming "ananaliksik!
Kung gayon, mangyaring sagutan ng buong kata"atan ang mga sumusuno na aytem! Tinitiyak "o naming magiging kum"eensiyal na im"ormasyon ang iyong mga kasagutan!
Marami "ong salamat!
,a ,a)aa#al n AB P!ilippine Lite#atu#e Caraga 'tate UniGersity /m"ayon, 8ungso ng Butuan
$i#e&%'on( Punan ng angko" na im"ormasyon
o atos ang mga
sumusuno na "atlang! Kung may "ag"i"ilian, salungguhitan lamang ang salita at lagyan ng tsek ang "atlang na tumutugon sa inyong sagot! Kung nangangailangan ng "aliwanag ang tanong, maaaring isulat ang sagot sa nakalaang salungguhit!
1! Pangalan "syunal.SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS ! Kasarian
8alaki
Babae
Aa
E @ 11
17 $ 12
1 = 1
D @ "ataas
3! Astao 'ibil
Binata5alaga
BiyuoBiyua 59
May$asawa ?! +ana"buhay
Mayroon
+iwalay -ala Ka"ag mayroon, anong uri=
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS
! Puwee "o ba naming malaman kung ano ang "inanggalingan ng mga katutubong Manobo= Ka"ag ang sagot mo ay o @ i"aliwanag mo! SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
7! 'a anong ahilan kung bakit ito ang na"ili ninyong lugar 'an 8uis, 8a Pa9, 8oreto. na maging tirahan= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
L! Pwee "o ba naming malaman kung anong katawagan ang salitang kasal "ara sa inyo= /no naman kaya ang "inagmulan ng salitang ito= 60
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
E! Pamilyar "o ba kayo sa salitang Betrothal = SSSSSSSS 2! Maaari niyo "a bang isalaysay sa amin ang kasaysayan ng inyong kasal o tinawag na Betrothal =
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1D!/no ang masasabi ninyo sa inyong uri at "amamaraan ng kasal noon at ngayon= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
11! Para sa inyo, ilang taon ang maaaring mag$aasawa ang lalaki o babae=
61
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1!'a "agkamulat ng inyong isi"an, ganito na ba ang uri o "amamaraan ng kasal ng iyong mga ninuno= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
13! Meron ba kayong na"a"ansin na may konting "agbabago ang ginawang seremonya o ritwal ng inyong kasal sa kasalukuyan= Ka"ag o ang inyong sagot, i"aliwanag! SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1?!'a uri at "amamaraan ng inyong kasal, meron ba kayong tinatawag na dowry katula ng ginagawa ng mga Muslim= I"aliwanag! 62
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1!'a Betrothal, Ilang taon ang babae na maaaring "umisan sa "amilya ng mga lalaki= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
17! 'a Betrothal, sinong karaniwang nakiki"agsuno sa kasal, ang mga magulang ba ng mga babae o lalaki= i kaya%y ang lalaking gustong mag"a"akasal sa babae at siya ang nakiki"agkasuno sa mga magulang nito= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1L!/ng Betrothal ba ay ginagamit o isinasagawa "a ng mga katutubong Manobo sa kasalukuyang "anahon= 63
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
1E!/no naman kaya ang mga gamit sa seremonya ng kasal kung may ikakasal= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
12!Ilang araw kaya i"agiriwang ang inyong kasal= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
D!Para sa mga binata%t alaga, kayo ba%y sumasang$ayon sa uri at "amamaraan ng inyong kasal o ng berothal =
64
SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
3! Meron na bang mga mananaliksik na umako sa inyong lugar at kumuha ng mga atos o interbyu tungkol sa betrothal gaya ng aming ginagawa ngayon= SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
?!/no "o ang mararamaman ninyo na nai"amahagi ninyo ang inyong mga "aniniwala, seremonya, ritwal at kasaysayan ng inyong kasal= Ka"ag o ang sagot, i"aliwanag! SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS SSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSSS!
65
! Marami "ong salamat sa inyo! /asahan "o ninyo na gawin namin ang aming makakaya na maisaokumento ang inyong mga ibinigay na atos u"ang ito%y ma"anatili, ma"ahalagahan u"ang hini mabaon sa limot o mawawala man lamang ahilan sa mga im"luwensiya ng mga ayuhan! /t "ara naman sa mga i Manobo, kailangang "urihin ang kasaysayan at "aniniwala sa kasal ng mga Manobo u"ang maging bahagi ng Panitikan ng Caraga at ng buong Pili"inas man sa lalong ikauunawa ng kulturang Manobo!
APN$IKS $
,AIKLING TALA NG BU+A- NG ,GA ,ANANALIKSIK
Pangalan:
/+ARISS B. ?UINTO
Tirahan:
P) Uppe# $oonan2 Butuan /it'
/raw ng Ka"anganakan: ne#o 162 199 Aa : 50 Kasarian: Babae
66
$UKAS-ON(
Alementarya:
$oonan lementa#' Sc!ool $oonan2 Butuan /it'
Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
Butuan /it' Sc!ool o@ A#t% an" T#a"e%2 Butuan /it'
Taong 0ata"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
$OLL- LO: S. /ASTRO
Tirahan:
P) B#'. Pob. Ba'uan /it' Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Ab#il 12 1991 Aa :
55
Kasarian:
Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Ba'uan /ent#al lementa#' Sc!ool Ba'uan /it' 67
Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
Au%an "el Su# /ollee% Ba'uan /it'2 Au%an "el Su#
Taong 0ata"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
GNA P. RI:RA
Tirahan:
Guita%2 Lo#eto2 Au%an "el %u#
/raw ng Ka"anganakan6 Aa :
Set'emb#e 562 199;
19 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Guita% lementa#' Sc!ool Lo#eto2 Au%an "el Su#
Taong 0ata"os:
5008) 5007 68
'ekunarya:
Sto. Toma% National +i! Sc!ool2 Lo#eto2 Au%an "el Su#
Taong 0ata"os:
5010) 5011
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
LSLI ,A L. $LA /RU4
Tirahan:
P) 7 B#'. Lima!a2 Butuan /it'
/raw ng Ka"anganakan: O&tob#e2 52 1991 Aa : 51 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
On -iu /ent#al lementa#' Sc!ool Butuan /it' 69
Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool2 Butuan /it'
Taong 0ata"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
LO:L- T. LABA
Tirahan:
P)1 San I%i"#o2 Bi%li /it' Su#iao "el Su#
/raw ng Ka"anganakan:
Peb#e#o 2 199
Aa : 16 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
San I%i"#o lementa#' Sc!ool
70
Banan2 Bi%li /it'2 Su#iao "el Su# Taong 0ata"os:
5008)5007
'ekunarya:
$e La Salle Do!n Bo%co /ollee ,anao'2 Bi%li /it'
Taong 0ata"os:
5010)5011
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
:LIN$A ARIOLA
Tirahan:
P) B#'. ,aninalao La% Niee% Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
ne#o 12 199;
Aa : 19 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
,aninalao lementa#' Sc!ool 71
,aninalao2 La% Niee%2 Au%an "el No#te Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
Lina'ao National +i! S!ool La% Niee%2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
DOANA LOU . :ILLOSA
Tirahan:
P)B Re%o#ection2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
ne#o 192 199
Aa : 50 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Butuan /ent#al lementa#' Sc!ool 72
Butuan /it'2 Au%an "el No#te 0ata"os:
Taong
500) 5008
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
$LAILA+ . +ONRA$A
Tirahan:
P)8 Libe#ta"2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
$e%'emb#e 12 1969
Aa : 5 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Butuan /ent#al lementa#' Sc!ool 73
Butuan /it'2 Au%an "el No#te 0ata"os:
Taong
5001) 5005
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
500) 508
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan: RGIN SALARS Tirahan:
P)B Re%o#ection2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
ne#o 192 199
Aa : 50 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Kitc!a#ao /ent#al lementa#' Sc!ool 74
Kitc!a#ao2 Au%an "el No#te Taong 0ata"os:
5008) 5007
'ekunarya:
Immaculate +ea#t o@ ,a#' Aca"em'2 Inc. /ebu /it'2 /ebu
Taong 0ata"os:
5010) 5011
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
K,BRL-N GRA-
Tirahan:
%pe#ana2 Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan:
,a'o 552 1991
Aa : 55 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
%pe#ana lementa#' Sc!ool %pe#ana2 Au%an "el Su# 75
Taong 0ata"os:
5005) 500
'ekunarya:
Ba'uan /omp#e!en%ie National +i! S!ool Ba'uan2 Au%an "el Su#
Taong 0ata"os:
5008) 5007
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
A,ILA DAN /. AL:AR
Tirahan:
Ampa'on2 Lun%o" n Butuan Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
Ao%to 552 1995
Aa : 51 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
76
Alementarya:
Ampa'on /ent#al lementa#' Sc!ool Butuan /it'2 Au%an "el No#te
0ata"os:
Taong
500) 5008
'ekunarya:
at!e# U#io% +i! Sc!ool Ampa'on2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lu%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
DSSIL R. T:S
Tirahan:
Lo#eto2 Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan:
+ul'o ;2 199
Aa : 50 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Lo#eto lementa#' Sc!ool Lo#eto2 Au%an "el Su# 77
Taong 0ata"os:
500) 5008
'ekunarya:
Lo#eto National +i! S!ool Lo#eto2 Au%an "el Su#
Taong 0ata"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
DSSARI N. BTITO
Tirahan:
,a!oan'2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
+un'o 82 199
Aa : 50 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Rie#%i"e /ent#al lementa#' Sc!ool 78
Lun%o" n Butuan2 Au%an "el No#te Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool A.$ /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso :
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
A$LINA P. $AGO/
Tirahan:
,a!u&"am Tubo"2 Su#iao "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
$e%'emb#e 12 1991
Aa : 55 Kasarian: Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Tubo" lementa#' Sc!ool 79
Tubo"2 Su#iao "el No#te Taong 0ata"os:
500) 5008
'ekunarya:
Tubo" National +i! S!ool Tubo"2 Su#iao "el No#te
Taong 0ata"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
/+ARSS ,IT/+ A. BARRIOS
Tirahan:
P)7 Lau#ente St. Pob. Bi%li /it' Su#iao "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Aa :
51
Aoo%to 572 1995
Kasarian:
Babae
$UKAS-ON(
Alementarya:
Bi%li /ent#al lementa#' Sc!ool 80
Lun%o" n Bi%li2 Su#iao "el Su# Taong 0ata"os:
500;) 500
'ekunarya:
/aite State Unie#%it' NAI/ /ampu%C Naic /aite2 Lun%o" n ,anila
Taong 0ata"os:
5006)5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
RONILO L. ,A+INA-2 D#.
Tirahan:
// $oonan2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
Ao%to 12 199
Aa : 50 Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
Ambao lementa#' Sc!ool 81
Ambao2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
500;) 500
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool A.$ /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an Au%an "el No#te
Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
AUSTINO G. ,UN$A 2 D#.
Tirahan:
P)5 Kinamlutan2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Ka"anganakan:
ne#o 172 199
Aa : 50 Kasarian: Lala&i Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
Kinamlutan lementa#' Sc!ool 82
Butuan /it'2 Au%an "el No#te Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
500;) 500
'ekunarya:
Butuan /it' Sc!ool o@ A#t% an" T#a"e D.Ro%ale% Aenue2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
5006) 5009
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
DAPPRSON B. /AÑA
Tirahan:
P)8 B#'.16 Ob#e#o2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Ka"anganakan:
ne#o 12 199;
Aa : 19 Kasarian: Lala&i Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
Ob#e#o lementa#' Sc!ool 83
Butuan /it'2 Au%an "el No#te Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
500) 5008
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool A.$ /o#ato St. Butuan /it'2 Au%an Au%an "el No#te
Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A# A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
RAN/IS RU$OLP+ $. TIBA-AN
Tirahan:
P) Panaanan2 La Pa Au%an "el Su#
/raw ng Ka"anganakan: Ka"anganakan:
Peb#e#o 182 199;
Aa : 19 Kasarian: Lala&i Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
$oña A"ela lementa#' Sc!ool 84
Panaanan2 La Pa2 Au%an "el Su# Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
500) 5008
'ekunarya:
Panaanan National +i! S!ool Panaanan2 La Pa2 Au%an "el Su#
Taong Taong 0ata"os: 0a ta"os:
5009) 5010
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
DDO,AR AL:AR $ LON
Tirahan:
Saint Do%ep! Sub.2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan: Ka"anganakan:
O&tob#e 162 1967
Aa : 58 Kasarian: Lala&i Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
Reme"io% lementa#' Sc!ool 85
Butuan /it'2 Au%an "el No#te Taong 0ata"os:
1996) 1999
'ekunarya:
Au%an National +i! S!ool A.$. /o#ato St.2 Butuan /it'2 Au%an "el No#te
Taong 0ata"os:
5007) 5006
Kolehiyo:
/a#aa State Unie#%it' ,ain /ampu%C Ampa'on2 Lun%o" n Butuan
Kurso (
Bac!elo# o@ A#t% in P!ilippine Lite#atu#e Kasalukuyang kinukuhang kurso.
Pangalan:
RAN/IS P. ,/O,PAL
Tirahan:
T./alo Et.2 Butuan /it' Au%an "el No#te
/raw ng Ka"anganakan:
Nob'emb#e 552 1995
Aa : 51 Kasarian: Lala&i
$UKAS-ON(
Alementarya:
Tuba' /ent#al lementa#' Sc!ool 86
