Koridor Vc - Vc Lot3 Studija Utjecaja Na Okolinu

J.V. C. LOTTI & ASSOCIATI – SPT

____________________________________________________________________________

Bosna i Hercegovina Ministarstvo komunikacija i transporta

Projekat “ Autoput na Koridoru Vc” LOT 3 – Dionica Sarajevo jug (Tar čin) - Mostar sjever

STUDIJA UTICAJA NA OKOLINU (SUO)

PROJECT No.: 0 1 2 3 4 revision

176.A.001

02/2006 ISSUE FOR COMMENTS 06/2006

date

description

GOIC GOIC

prepared

COLTELLACCI BARONCINI COLTELLACCI BARONCINI

checked

approved

J.V. C. LOTTI & ASSOCIATI - SPT

1

SADRŽAJ 1.0 NETEHNIČKI REZIME ...............................................................................................5

1.1 Svrha i cilj projekta ............................................................................................................... .......................................................................................................................... ........... 5 1.2 Ciljevi Studije uticaja na okolinu .................................................................................................... .................................................................................................... 6 1.3 Društveno-ekonomski značaj Projekta .......................................................................................... .......................................................................................... 6 1.4 Opis okoline koja bi mogla do ći pod uticaj Projekta.................................................................... 8 1.4.1 Stanovništvo u zoni uticaja ......................................................................................................... ......................................................................................................... 8 1.4.2 Klimatske i meteorološke karakteristike karakter istike ..................................................................................... 9 1.4.3 Geologija i hidrogeologija ......................................................................................................... 10 1.4.4 Flora .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 11 1.4.5 Fauna ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 12 1.4.6 Zaštićeni dijelovi prirode ................................................................................................ ........................................................................................................... ........... 12 1.4.7 Buka.......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 13 1.4.8 Pejzaž ........................................................................... ....................................................................................................................................... ............................................................ 13 1.4.9 Divljač i lovstvo ......................................................................................................................... 13 1.4.10 Kulturno-historijsko nasljeđe ..................................................................................................... ..................................................................................................... 14 1.5 Osnovni potencijalni uticaji na okolinu ....................................................................................... 14 1.5.1 Društveni uticaji (stanovništvo i naselja) .................................................................................. .................................................................................... 14 1.5.2 Uticaj na kvalitet zraka ........................................................................... .............................................................................................................. ................................... 15 1.5.3 Uticaj na geološku sredinu ........................................................................... ........................................................................................................ ............................. 16 1.5.4 Uticaj na vode ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... 16 1.5.5 Uticaj na floru ................................................................................................................... ............................................................................................................................ ......... 16 1.5.6 Uticaj na faunu ............................................................................................................... .......................................................................................................................... ........... 17 1.5.7 Uticaj na zaštićene dijelove prirode .......................................................................................... .......................................................................................... 17 1.5.8 Uticaj buke ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ 17 1.5.9 Uticaj na pejzaž........................................................................... ......................................................................................................................... .............................................. 18 1.5.10 Uticaj na divlja č i lovstvo ........................................................................................................... ........................................................................................................... 18 1.5.11 Uticaj na kulturno-historijsko nasljeđe ............................................................................ ...................................................................................... .......... 19 1.6 Osnovne predložene mjere ublažavanja ..................................................................................... 20 1.6.1 Stanovništvo ...................................................................................... ............................................................................................................................. ....................................... 20 1.6.2 Kvalitet zraka .................................................................... ............................................................................................................................ ........................................................ 22 1.6.3 Geologija................................................................................................................................... ................................................................................................................................... 23 1.6.4 Vode.......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 23 1.6.5 Flora .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 24 1.6.6 Fauna ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 24 1.6.7 Zaštićeni dijelovi prirode ................................................................................................ ........................................................................................................... ........... 24 1.6.8 Buka.......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... 24 1.6.9 Pejzaž ........................................................................... ....................................................................................................................................... ............................................................ 25 1.6.10 Divljač i lovstvo ......................................................................................................................... 26 1.6.11 Kulturno-istorijsko naslje đe ....................................................................................................... ....................................................................................................... 26 1.7 Sistem monitoringa............................................................................................... monitoringa........................................................................................................................ ......................... 28

2.0 UVOD ....................................................................................................................... 29 2.1 Osnove za izradu Studije uticaja na okolinu ............................................................................... 29 2.2 Zakonska regulativa ...................................................................................................................... 30 2.2.1 Direktive EU u oblasti zaštite okoline........................................................................................ 30 2.2.2 Međunarodne konvencije k onvencije i protokoli ......................................................................................... ......................................................................................... 31 2.2.3 Okolinsko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini ...................................................................... ...................................................................... 32 2.2.4 Standardi procjene ............................................................................................. .................................................................................................................... ....................... 35 2.3 Metodologija izrade Studije uticaja na okolinu ........................................................................... 39

3.0 OPIS PREDLOŽENOG PROJEKTA ......................... ............. ......................... ......................... ......................... ...................... ......... 42 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Generalni opis projekta ................................................................................................................. ................................................................................................................. 42 Svrha i cilj projekta ................................................................................................................. ........................................................................................................................ ....... 42 Pozadina projekta .......................................................................................................................... 42 Podaci i prostorno planska dokumentacija razmatranog područja ......................................... 43 Društveno-ekonomski značaj projekta ........................................................................................ ........................................................................................ 43

_________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


2

3.6 Ispitivane alternative alt ernative i karakteristike autoputa ........................................................................... 45 3.7 Tehnički opis projekta prema Idejnom projektu ......................................................................... 50 3.8 Sistem odvodnje i tretman voda.................................................................................... ................................................................................................... ............... 59 3.9 Otpadni materijali i emisije ..................................................................................... ........................................................................................................... ...................... 60 3.9.1. Opis radova ................................................................................. ............................................................................................................................... .............................................. 60 3.9.2 Upravljanje materijalima ........................................................................................................... 62

4.0 OPIS OKOLINE KOJA JE POD UTICAJEM PROJEKTA ........................... ............. .......................... ............ 66 4.1 Stanovništvo i naselja ................................................................................................................... ................................................................................................................... 66 4.1.1 Karakteristike .......................................................................... ............................................................................................................................ .................................................. 66 4.1.2 Stanovništvo i demografija ........................................................................... ........................................................................................................ ............................. 66 4.1.3 Sistem naselja............................................................................. naselja........................................................................................................................... .............................................. 70 4.1.4 Pristup obrazovanju, zdravstvenim i drugim uslugama ............................................................ 72 4.1.5 Sektor ekonomskih aktivnosti ................................................................................................... ................................................................................................... 73 4.1.6 Stanovništvo u zoni uticaja ....................................................................................................... ....................................................................................................... 80 4.2 Klimatske i meteorološke karakteristike ..................................................................................... 82 4.3 Geomorfološke karakteristike ...................................................................................................... 87 4.4 Geološke, inženjersko-geološke i geotehničke karakteristike .................................................. 88 4.5 Hidrološke i hidrogeološke karakteristike .......................................................................... .................................................................................. ........ 92 4.6 Tlo i poljoprivredno zemljište ....................................................................................................... ....................................................................................................... 94 4.7 Flora ....................................................................... .............................................................................................................................................. ....................................................................... 137 4.8 Fauna............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 143 4.9 Pejzaž ............................................................................... ............................................................................................................................................ ............................................................. 146 4.10 Zaštićeni dijelovi prirode................................................................................... ............................................................................................................. .......................... 149 4.11 Kulturno-historijsko naslje đe ...................................................................... ..................................................................................................... ............................... 149 4.11.1 Uvodno razmatranje ....................................................................................... ............................................................................................................... ........................ 149 4.11.2 Identifikacija kulturnih dobara u kontaktnoj zoni ..................................................................... ..................................................................... 150 4.11.3 Arheološki lokaliteti ................................................................................................................. ................................................................................................................. 152 4.11.4 Groblja, nekropole, pojedinačni očuvani nadgrobnici, sepulkralni spomenici spome nici ........................ 153 4.11.5 Graditeljske cjeline - kompleksi i ansambli ............................................................................. ............................................................................. 154 4.11.6 Urbana jezgra, jezgra , ruralne cjeline, aglomeracije .......................................................................... 154 4.12 Lovstvo ................................................................................... ......................................................................................................................................... ...................................................... 161 4.13 Stanje komunalne buke ..................................................................................... ............................................................................................................... .......................... 166 4.14 Stanje kvaliteta zraka ................................................................................ ................................................................................................................... ................................... 168 4.15 Infrastruktura...................................................................................................... ................................................................................................................................ .......................... 169 4.16 Ugroženost od mina........................................................ mina..................................................................................................................... ............................................................. 175 4.17 Pokrivenost lokaliteta servisima za zbrinjavanje otpada ........................................................ 176

5.0 OPIS MOGUĆIH ZNAČAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLINU .................. ............... ... 182

5.1 Osnove za procjenu uticaja na okolinu ..................................................................................... 182 5.2 Socijalni uticaji (stanovništvo i naselja) .................................................................................. ...................................................................................... 187 5.2.1 Uticaji u periodu izgradnje ............................................................................. ...................................................................................................... ......................... 187 5.2.2 Uticaji u periodu ekspoloatacije .............................................................................................. .............................................................................................. 190 5.3 Uticaj na mikroklimu ................................................................................. .................................................................................................................... ................................... 192 5.3.1 U toku perioda izgradnje ............................................................................. ......................................................................................................... ............................ 192 5.3.2 U toku perioda eksploatacije ....................................................................................... ................................................................................................... ............ 192 5.4 Uticaj na geološku sredinu ......................................................................................................... 192 5.5 Uticaj na vode ..................................................................... ............................................................................................................................... .......................................................... 193 5.5.1 U toku perioda izgradnje ............................................................................. ......................................................................................................... ............................ 193 5.5.2 U toku perioda eksploatacije ....................................................................................... ................................................................................................... ............ 193 5.6 Uticaj na zrak .............................................................................................................. ................................................................................................................................ .................. 194 5.6.1 Uvod........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 194 5.6.2 Opis zagađujućih materija i njihovi uticaji u ticaji na ljude ljud e i okolinu ................................................... 194 5.6.3 Opis metodologije ................................................................................................................... ................................................................................................................... 197 5.6.4 Rezultati ...................................................................... .................................................................................................................................. ............................................................ 198 5.6.5 Zaključci .......................................................................... .................................................................................................................................. ........................................................ 199 5.7 Uticaj na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor.......................................................................... 201 5.8 Uticaj na floru ............................................................................................................................... ............................................................................................................................... 205



3

5.8.1 Uticaji u toku perioda izgradnje .................................................................................. ............................................................................................... ............. 205 5.8.2 Uticaji u toku perioda eksploatacije ........................................................................................ ........................................................................................ 205 5.9 Uticaj na faunu ............................................................................................................................. ............................................................................................................................. 206 5.9.1 Uticaji u toku perioda izgradnje .................................................................................. ............................................................................................... ............. 206 5.9.2 Uticaji u toku perioda eksploatacije ........................................................................................ ........................................................................................ 206 5.10 Uticaj na pejzaž ............................................................................................................................ ............................................................................................................................ 206 4. Dionica koja ko ja odgovara viaduktu na km 25+350 ................................................................................ ................................................................................ 212 5.11 Uticaj na zaštićene dijelove prirode ...................................................................................... ........................................................................................... ..... 215 5.12 Uticaj na kulturno historijsko naslje đe ...................................................................................... 216 5.12.1 Potencijalno štetni uticaji ........................................................................................................ 216 5.12.2 Pozitivni uticaji / potencijalna poboljšanja ............................................................................... 220 5.13 Uticaj na lovstvo........................................................................................ lovstvo........................................................................................................................... ................................... 220 5.14 Uticaj od buke...................................................................... ............................................................................................................................... ......................................................... 221 5.14.1 Uticaji u toku perioda izgradnje .................................................................................. ............................................................................................... ............. 221 5.14.2 Uticaji u toku perioda eksploatacije ........................................................................................ ........................................................................................ 223 5.15 Uticaji vibracija ............................................................................................................. ............................................................................................................................. ................ 225 5.16 Uticaji na infrastrukturu .............................................................................................................. .............................................................................................................. 225

6.0 OPIS MJERA ZA UBLAŽAVANJE NEGATIVNIH UTICAJA NA OKOLINU ......... 227

6.1 Opšte mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu .......................................................... .......................................................... 227 6.2 Posebne mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu ..................................................... 227 6.2.1 Stanovništvo ...................................................................................... ........................................................................................................................... ..................................... 227 6.2.2 Geologija................................................................................................................................. ................................................................................................................................. 230 6.2.3 Vode........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 230 6.2.4 Zrak ......................................................................................................................................... ......................................................................................................................................... 246 6.2.5 Tlo ...................................................................................... ........................................................................................................................................... ..................................................... 246 6.2.6 Flora ........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 247 6.2.7 Fauna ...................................................................................................................................... ...................................................................................................................................... 249 6.2.8 Pejzaž ........................................................................... ..................................................................................................................................... .......................................................... 251 6.2.9 Zaštićeni dijelovi prirode ................................................................................................ ......................................................................................................... ......... 253 6.2.10 Kulturno-historijsko nasljeđe ................................................................................................... ................................................................................................... 253 6.2.11 Divljač .............................................................................. ..................................................................................................................................... ....................................................... 273 6.2.12 Buka........................................................................................................................................ ........................................................................................................................................ 274 6.2.13 Vibracije .............................................................................. .................................................................................................................................. .................................................... 275 6.2.14 Infrastruktura ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... 275 6.3 Tehničke mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu..................................................... 276 6.4 Pregled procjenjenih troškova ...................................................................................... ................................................................................................... ............. 279

7.0 RAZMATRANE ALTERNATIVE I OKOLINSKI RAZLOZI ZA IZBOR DATOG RJEŠENJA ......................... ............ .......................... ........................... ........................... ......................... ............ 281 7.1 Uvod ........................................................................... .............................................................................................................................................. ................................................................... 281 7.2 Definicija alternativa .................................................................................................................... .................................................................................................................... 282 7.2.1 Opšta razmatranja .................................................................................................................. 282 7.2.2 Izbor zadovoljavajuće alternative............................................................................. ............................................................................................ ............... 284

8.0 NAZNAKE POTEŠKOĆA KOD IZRADE STUDIJE UTICAJA NA OKOLINU ....... 287 9.0 PREKOGRANIČNI UTICAJ ................................................................................... 288 10.0 SISTEM I METODOLOGIJA MONITORINGA ........................... .............. ........................... ........................... ...............289 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6

Mjere za okolinsku implementaciju ...................................................................................... ............................................................................................ ...... 289 Tim za upravljanje okolinom ....................................................................................... ....................................................................................................... ................ 289 Program rada .................................................................................................................. ................................................................................................................................ .............. 290 Radne aktivnosti .......................................................................................................................... .......................................................................................................................... 290 Plan aktivnosti ............................................................................................................... .............................................................................................................................. ............... 290 Plan monitoringa fizi čke i biološke okoline .............................................................................. .............................................................................. 290

11.0 VANREDNI USLOVI .............................................................................................. 298 11.1 Veze između okolinskog upravljanja i smanjenja nesre ća ...................................................... 298



4

11.2 Okolinsko zakonodavstvo.......................................................................... ........................................................................................................... ................................. 298 11.3 Okolinska politika i planiranje .................................................................................................... .................................................................................................... 299 11.4 Osposobljenost za prevenciju nesre ća u Bosni i Hercegovini ............................................... ............................................... 299

12.0 REZULTATI STUDIJE UTICAJA NA OKOLINU .......................... ............. ......................... ......................... ............. 304 13.0 PRILOZI .................................................................................................................307 13.1 13.2

Rezultati Prethodne procjene uticaja na okolinu i Rješenje o izradi Studije uticaja na okoliš Izvještaj o obilascima terena (fotografije i identifikacioni listovi o kulturno-historijskom nasljeđu)

13.3

Foto dokumentacija (prilog uz poglavlje 4.9 Pejzaž)

13.4

Karte 13.4.1 Situacija odobrene varijante 3 autoputa na Koridoru Vc, 1:25.000 13.4.2 Geološka karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.3 Hidrološka karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.4 Inžinjersko-geološka karta, karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.5 Sintezna karta postojećeg stanja okoline i potencijalnih uticaja Projekta, 1: 5.000 (18 sekcija) 13.4.6 Karta predloženih mjera ublažavanja, 1: 5.000 (18 sekcija) sekcija)

13.5 13.6

13.4.7 Karta infrastrukturne/transportne mreže i minska polja, polja, 1: 50.000 Sintezna tabela potencijalnih uticaja i mjera ublažavanja Tehničke mjere ublažavanja (Prilog poglavlju 6.3 Tehničke mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu)



1.0

NETEHNIČKI REZIME

1.1

Svrha i cilj projekta

5

Autoput na Koridoru Vc je dio Trans-evropske mreže kopnenih koridora i on povezuje u svojim krajnjim tačkama centralni dio obale Jadranskog mora sa Budimpeštom u Mađarskoj. Kroz BiH, trasa Koridora Vc dužine oko 330 km ide pravcem sjever-jug, srednjim dijelom države sa najpovoljnijim prirodnim uslovima-dolinama rijeka Bosne i Neretve. Transportni Koridor Vc na potezu kroz BiH uključuje: E-put E-73 Šamac-Doboj-Sarajevo-Mostar-Čapljina-Doljani, koji preko luke Plo če ima izlaz • na Jadransko more, dok se na sjeveru spaja u Budimpešti, željeznička pruga Šamac-Doboj-Sarajevo-Mostar-Čapljina-Metković, • aerodromi Sarajevo i Mostar, • plovni putevi i pristaništa na rijekama Savi, Bosni i Neretvi. • UNDP iz Ženeve predložio je inicijativu i plan za poboljšanje mreže autoputeva u Evropi. U projekat je uključen i autoput Balti čko more-Jadransko more (Baltic-Adriatic) sa nazivom TEM. Na trećoj Panevropskoj konferenciji o transportu koja predstavlja zemlje Evropske unije i Međunarodne organizacije u pitanjima razvoja infrastrukture u Evropi, održanoj u Helsinkiju 1997. godine, usvojena je "Helsinška deklaracija" koja predvi đa potrebu za još 10 dodatnih panevropskih koridora, uključujući autoputeve. Tom deklaracijom, takođe je utvrđen i usvojen pravac ovih 10 transevropskih koridora i njihovih ogranaka. Izbor pravca rute kroz BiH definiran je pod stavkom Vc Pan-evropskog koridora (Budimpešta-OsijekSarajevo-Ploče). Povezivanje BiH sa Evropom je odlu čujući faktor, a pokretanje izgradnje autoputa na Koridoru Vc je u tom pravcu. Svrha ovog projekta je i omogu ćavanje bolje povezanosti Bosne i Hercegovine sa susjednim zemljama i regionima, što bi istovremeno omogućilo stabilizaciju i podsticaj razvoja zemlje u cjelini. Bolji uslovi pružanja transportne usluge znače i bolje uslove života i rada lokalnog stanovništva. Vijeće ministara Bosne i Hercegovine odlu čilo je da izgradi dio panevropskog autoputa na Koridoru Vc. Troškovi izgradnje dijela koridora koji će prolaziti kroz BiH procjenjuju se na približno 5 milijardi Eura. U skladu sa tom odlukom Ministarstvo komunikacija i transporta BiH objavilo je me đunarodni tender u vezi sa obezbje đenjem konsultantskih usluga za "Pripremu plansko-studijske dokumentacije (PPSD)" na Koridoru Vc, podjeljenu u 6 različitih Lotova. Cilj PPSD je definisanje optimalnih tehni čkih rješenja za Koridor Vc, njegove ekonomske i finansijske izvodljivosti i najbolje procedure za uklju čenje privatnog finansiranja u investiranje i upravljanje autoputem. Da bi se olakšalo finansiranje izgradnje autoputa i da bi se iskoristila efikasnost privatnog sektora, Vijeće ministara će takođe procijeniti resurse javnih-privatnih-dioni čarskih preduzeća za finansiranje, u formi DBOT (projektuj, gradi, koristi, prenesi) koji treba da se ustanove kroz studiju planiranja i studiju izvodljivosti u okviru "Pripreme plansko-studijske dokumentacije" koja je u toku. Cilj izrade PPSD bi trebalo da potvrdi ekonomsku opravdanost izgradnje autoputa u cjelini, kao i njegovih dijelova, kao i uslove pod kojim se autoput može smatrati profitabilnim, tako da bi se studija izvodljivosti mogla koristiti za odre đivanje stepena interesovanja za dodjelu koncesije za cijelu trasu autoputa kroz BiH raspisivanjem međunarodnog tendera. PPSD bi trebala poslužiti kao osnova za podnošenje zahtjeva za izdavanje urbanisti čke saglasnosti za dijelove autoputa. Sekundarni cilj je privla čenje stranih investicija, početak investicionog ciklusa otvaranjem građevinskih radova na više tačaka te omogućavanje razvoja pratećih aktivnosti uz trasu izgrađenog autoputa. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


6

Intenziviranje priprema i početak izgradnje ovog autoputa biće ključni pokretač privrednih aktivnosti i omogućit će uključenje BiH u glavne saobraćajne tokove i globalni evropski ekonomski sistem. Izgradnjom autoputa ostvarit će se racionalno povezivanje bosansko-hercegovačkih prostora sa susjednim državama i regijama i postići stabillizirajući i razvojni efekti za zemlju. Poboljšanje uslova transporta će poboljšati kvalitet života što će se manifestovati kroz: • smanjenje dužine puta i vremena putovanja roba i putnika u odnosu na postojeće dionice, • smanjenje troškova prevoza robe i putnika, • smanjenje štetnih uticaja na okolinu, usmjeravanjem dijela saobraćaja sa postojeće relevantne

mreže na buduću trasu autoputa • povećanje zaposlenosti, • valorizaciju geosaobraćajnog položaja BiH, • povećanje konkurentnosti privrede na gravitacionom područ ju koridora, • pokretanje novih projekata i povećanje privatnih investicija u regionalnoj ekonomiji. Studija uticaja na okolinu, dakle, predstavlja jedan od veoma važnih segmenata PPSD i omogućava sveobuhvatno vrednovanje projekta autoputa sa aspekta uticaja na životnu okolinu.

1.2

Ciljevi Studije uticaja na okolinu

Studija uticaja na okolinu (SUO) je usmjerena na sistematsku identifikaciju i procjenu stvarnih i potencijalnih uticaja predloženog projekta autoputa na Koridoru Vc na fizi čke, hemijske, biološke, kulturne, socijalne i ekonomske komponente cjelokupne okoline. Osnovni cilj procesa SUO je podsticanje ugrađivanja okolinskih aspekata u proces planiranja i donošenja odluka što na kraju, treba da rezultira aktivnostima koje su okolinski prihvatljivije. SUO je proces i alat za planiranje projekata i donošenje odluka. Svrha procjene uticaja na okolinu je: integriranje okolinskih aspekata u planiranje razvojnih aktivnosti; uzimanje u obzir na pravi na čin okolinskih i drugih troškova te koristi od projekta koji donosi ekonomski razvoj; osigurati da se neobjašnjivi negativni uticaji izbjegnu ili umanje u ranoj fazi procesa planiranja; identifikovanje i pojačavanje potencijalnih koristi od projekta; omogućavanje izrade okolinske i socio-ekonomske studije paralelno sa analizom tehničke i ekonomske opravdanosti projekta; obezbjeđenje donosiocima odluka svih podataka o okolinskim troškovima, konfliktima i koristima koje projekat ima zajedno sa podacima o njegovoj tehničkoj i ekonomskoj opravdanosti u ključnim momentima razvoja projekta; osiguranje transparentnosti projekta; omogućavanje učešća svih zainteresiranih strana (životne zajednice, vlast, investitori, NVO, donatori itd.) u procesu SUO; uspostavljanje sistema za ublažavanje negativnih uticaja i monitoring; unapređenje međusektorske veze; i očuvanje socijalne, historijske i kulturne vrijednosti ljudi i njihovih životnih zajednica. -

1.3

Društveno-ekonomski Društveno-ekonomski zna č čaj aj Projekta

Bosna i Hercegovina čini velike napore da postane dio evropskog i svjetskog privrednog i transportnog sistema. Jedan od načina da se to postigne je uključivanje u panevropske transportne integracije. Prvi korak na tom putu ostvaren je verificiranjem Koridora Vc kroz BiH, koji će BiH povezati u smjeru sjever-jug sa Hrvatskom i Mađarskom, odnosno Centralnom Evropom. Put će voditi preko Osjeka u Hrvatskoj i prelaziti u BiH preko rijeke Save sjeverno od Odžaka. Trasa kroz BiH će povezivati glavne industrijske centre Doboj, Zenicu, Sarajevo i Mostar. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


7

Transport i unapređenje transportne infrastrukture, generalno, ima važnu ulogu u održivom društveno ekonomskom i privrednom napretku društva. Na drumski transport u BiH otpada preko 95% kretanja roba i putnika unutar države. Efikasan i jeftin drumski transport stoga je suštinski za potporu lokalnoj, regionalnoj i me đunarodnoj trgovinskoj i ekonomskoj razmjeni. To je takođe bitan faktor u unapređenju integracije nacionalno podjeljene zemlje. Razvoj Koridora drumskog transporta u BiH je vrlo važan za poboljšanje životnog standarda stanovništva i ublažavanje siromaštva. Izgradnja autoputa na Koridoru Vc može se smatrati opravdanom sa stanovišta društveno ekonomskog značaja iz više razloga. U zoni Koridora Vc nalazi se preko 50% stanovništva BiH koji ostvaruju oko 60% cjelokupnog bruto nacionalnog dohotka, a bolji uslovi pružanja transportnih usluga znače i bolje uslove života i rada lokalnog stanovništva, odnosno poboljšanje socijalne strukture. Nova trasa će, dakle, djelovati na intenziviranje brojnih djelatnosti na Koridoru Vc, pa je nužno voditi računa o realnim pretpostavkama razvoja onih privrednih djelatnosti koje se, na područ ju BiH u srednjoročnom planu kreiraju kao prioriteti: poljoprivreda, turizam, energetika, drvoprerađivačka industrija, ali i onih koji zahtjevaju posebnu pažnju, a vezani su za lokalno područ je, kao što su: vodoprivreda, elektroprivreda, šumarstvo. Takođe, adekvatnije će se koristiti prirodne i izgrađene, kao i istorijske vrijednosti područ ja. Transport obezbjeđuje posredničke usluge koje olakšavaju međudjelovanje proizvodnih djelatnosti. Mikroekonomski mehanizmi, pomoću kojih se koristi od investicija u transport pretvaraju u pove ćanje dohodka, prepoznaju se sasvim dobro. Investicije u transport smanjuju trošak pribavljanja ulaznih elemenata za proizvodnju (sirovine, energija, radna snaga, poluproizvodi, informacije itd.) sa različitih lokacija, direktno smanjujući troškove proizvodnje. Smanjeni trošak proizvodnje i poboljšani kvalitet transportnih usluga takođe reduciraju krajnju cijenu proizvoda i tako unapređuju regionalnu i međunarodnu trgovinu, omogućujući komercijalizaciju poljoprivrede, specijalizaciju industrije, te povećanje proizvodnje i zaposlenost kroz iskorištenje različitih privrednih grana. Investicije u transport doprinose, takođe, privrednoj raznolikosti što omogućava iskorištenje usmjerenih privreda i povećava sposobnost privrede da podnosi rizike. Na mnogo na čina kroz kroz ove mehanizme, transport doprinosi ekonomskom rastu. Razvoj autoputa na Koridoru Vc imaće uticaj na različite aspekte privrede na lokalnom, regionalnom i državnom nivou. Ovdje je razvoj privrede vezan za bolju putnu povezanost i posljedično, za unapređenje privredne i društvene okoline. Unapređenje saobraćajnih veza će nastupiti na međuopćinskom, međuregionalnom (kantonalnom) i državnom nivou, kao i na međunarodnom nivou, imajući u vidu buduću realizaciju cijele Transevropske mreže koridora u budućnosti. Trasa autoputa na Koridoru Vc predstavlja novu kapitalnu razvojnu mogućnost, koja će u narednom periodu preuzeti ulogu generatora društveno ekonomskog razvoja. Autoput će ne samo omogućiti adekvatnije korištenje prirodnih i stvorenih resursa na ovom podru č ju, nego će omogućiti i strukturalno prenošenje i razvoj onih funkcija i djelatnosti koje su kompatibilne autoputu, a koje neposredno uti ču na ekonomski razvoj. Razmatrani prostor na Koridoru Vc biće područ je preko kojeg se usmjeravaju evropski tokovi ljudi i dobara, te intenzivno razvijaju brojne privredne aktivnosti, ostvaruje saradnja sa susjednim centrima proizvodnje i potrošnje, što će omogućiti da ovo područ je postane jedan od razvijenijih dijelova BiH i jedan od značajnijih inicijatora i nosioca op ćeg privrednog razvoja Bosne i Hercegovine. Prostor na Koridoru će biti povezan sa drugim turističkim i poljoprivrednim područ jima, a predstavljat će i područ je koje prednjači po stepenu zajedničkih ulaganja između domaćih i inostranih partnera. Koridor će takođe obezbijediti ekonomski razvoj šireg područ ja na cijeloj svojoj dužini što će omogućiti obezbjeđenje životnih uslova stanovništva na nivou razvijenih regija, odnosno država Evropske unije.


8


1.4

Opis okoline koja bi mogla do ć ć i pod uticaj Projekta

1.4.1

Stanovništvo u zoni uticaja

Stanovništvo u zoni uticaja je ono koje je u direktnoj i indirektnoj zoni uticaja. Dok su efekti na stanovništvo koje živi u blizini autoputa, koji treba da bude izgra đen, uglavnom negativni (uticaji buke i zagađenja zraka), na stanovništvo u zoni indirektnog uticaja se o čekuju pozitivni efekti, zbog boljeg transporta, smanjenja troškova i uštede vremena. Stanovništvo u zoni indirektnog uticaja je stanovništvo u onim općinama preko kojih autoput prelazi. Tabela 1. Stanovništvo u zoni indirektnog uticaja OPĆINA

Hadžići Konjic Jablanica Mostar-ukupno Ukupno – Zona indirektnog uticaja

STANOVNIŠTVO 20.169 30.040 13.065 105.454 168.728

Prema koridoru koji je definisan kao oblast direktnog uticaja (širine 2 km), predložena trasa uti če direktno na stanovništvo naselja, sela i gradova. Sela i naselja pored kojih usvojena alternativa 3 direktno prolazi, data su u donjoj tabeli i prema tim podacima, ukupni broj ljudi koji živi u oblasti direktnog uticaja je oko 22.000. Tabela 2. Stanovništvo u zoni direktnog uticaja OD km

DO km

0+000

1+825

2+750

6+000

7+250

9+325

12+375

23+825

DUŽINA NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJA STANOVNIŠTVO (km) PROLAZI AUTOPUT 1,83 Tarčin - Do 2.245 - Smunica - Vrbanja 3,25 Raštelica 811 Vukovi ći 2.649 - Džanići 2,08 639 Oblast Ivan Sedla Bradina - Gornja Bradina 1.448 - Polje - Gradac 11,45 Podorašac (km 12,3-15,…) - Ribići (km 13,5) - Vrbljani (km 14,5) - Podkanjina (km 15,5) 1.487 - Kanjina (km 16) - Borovac (km 16,5) - Živašnica - Ovčari (km 17,5-18,5) Oblast Donjeg Sela (sve do mosta preko Jablaničkog jezera) 1.288 - Repovica (km 19) - Galjevo (km 18)


9


OD km

24+075

32+175

39+000 50+375 53+125 54+500

DO km

31+250

34+500

42+625 52+750 53+750 60+000

DUŽINA (km)

7,18

2,33

3,63 2,38 0,63 5,50

NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJA PROLAZI AUTOPUT - Čovići (km 18,5) - Jurići (km 20) - Gredina (km 19,3) - Cerići Pokojište Čelebići (km 24,07) - Matići - Ušanovići - Seljani (km 26,75) Ostrožac (km 31) - Zakaljača (km 28) - Vode (km 28,5) - Ribići (km 28,75 - Ćosići (km 29) - Osište (km 30) - Jasike (km 29,8) Jablanica - Dobrigošće - Donje Paprasko - Gornje Paprasko - Donja Jablanica Djevor - Glogošnice - Šanica Bijela Grabovica Mostar sjeverna oblast - Lajpur - Zeleni Dol - Bresnica - Vala - Lijeska - Makanovina

UKUPNO * = procijenjeno stanovništvo 1.4.2

STANOVNIŠTVO

285 1.416

1.525

5.954

1.282 400 * 200 *

500 *

22.129

Klimatske i meteorološke karakteristike

U područ ju projekta, godišnja prosječna temperatura kreće se od 7,2 °C (Ivan Sedlo) do 14,6 °C (Mostar) sa apsolutnim maksimumom od 33,6 °C (Ivan Sedlo) do 40,8°C (Mostar) i apsolutnim minimumom od –26,2°C (Ivan Sedlo) do –10,9°C (Mostar). Padavine u područ ju se bilježe na 11 kišomjernih stanica. Prosje čan broj kišnih dana varira između 117 za Sarajevo, 170 dana na Ivan sedlu, do 134 u Mostaru. Godišnje padavine se kre ću od 1000 mm (Sarajevo) do 2300 (Grabovica). Sniježne padavine su najizraženije u zimskom periodu, a nikako ih nema od juna do septembra. Režim ovih padavina se takođe razlikuje u pojedinim oblastima. Prosječan godišnji broj dana sa snježnim pokrivačem raste sa nadmorskom visinom i najmanji je u Mostaru 1,6 dana, a najveći je na Ivan Sedlu 76 dana. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


10

U zoni Hadžića taj broj iznosi oko 50, a zatim dolinom rijeke Zujevine, prema Tar činu, i dalje prema Ivan Sedlu, broj dana sa snježnim pokrivačem ≥10 cm postepeno raste, na svakih 100 metara za 8 dana. Broj dana sa snježnim pokriva čem ≥50 cm je 0 od Mostara pa do Jablanice, a zatim se kre će od 1,9 u Konjicu do 19 na Ivan Sedlu, a idući od Ivan Sedla prema Hadžićima opada do 5 dana. Područ je grada Mostara je izrazito vjetrovito. vjetrovito. Tihog vremena ima manje od 20% godišnje ili vjetrovitog preko 80%. Prosječna godišnja jačina vjetra je ispod 3 po Boforu ili oko 4 m/s. Izrazito preovlađuje vjetar sjevernog kvadranta poznat pod nazivom «bura». Preko 170 dana ima pojavu jakog, a oko 50 dana olujnog vjetra. U širem rejonu Salakovca vjetar je zastupljen sa 50 %. Najviše su zastupljeni vjetrovi sjevernog kvadranta, a drugi po broju pojava je južni vjetar. Prosječna brzina vjetra je oko 4 m/s. U širem rejonu Grabovice preovladava sjeverni vjetar, a na drugom mjestu je vjetar iz južnog kvadranta. Na vjetar otpada više od 60 % i ja čina vjetra iznosi 3 stepena Boforove skale ili 4 – 5 m/s. Jak vjetar se javlja u preko 100 dana godišnje. U ovom broju pojave vjetrova na olujni vjetar otpada 30 %. U rejonu Konjica preovladavaju vjetrovi iz pravaca jugo-istok i sjevero-zapad, dok su ostali pravci znatno manje zastupljeni i rezultat su dnevne smjene vjetrova. U toku prosje čne godine na vjetar otpada manje od 30 %, a na tišine više od 70 %. Prosječna jačina vjetra iznosi oko 3 stepena Boforove skale. Na vrhu Bjelašnice vjetar je zastupljen sa 95 % u toku godine, dok na tišine otpada samo 5 %. Preovladavaju vjetrovi iz sjevernog i južnog kvadranta. Prosječna jačina sjevernog vjetra iznosi 6 stepeni Boforove skale, a južnog 7 stepeni Boforove skale. U rejonu Sarajeva preovladavaju istočni, odnosno zapadni vjetrovi, dok su ostali pravci znatno manje zastupljeni i rezultat su dnevne smjene vjetrova. U toku prosječne godine na tišine otpada manje od 30 %, a na vjetar više od 70 %. Prosječna jačina vjetra iznosi oko 3 stepena Boforove skale. 1.4.3

Geologija i hidrogeologija hidrogeologija

Geomorfološka građa terena duž razmatranog područ ja je vrlo raznovrsna i morfometrijski neujednačena zbog vrlo promjenljivog litofacijalnog sastava geoloških formacija, složenih tektonskih odnosa, neotektonske aktivnosti i raznovrsnog ponašanja stijenskih masa u površinskoj zoni raspadanja pod dejstvom egzogenih agenasa. Na osnovi toga može se konstatovati, da se geomorfološka građa duž razmatranog koridora razlikuje po vremenu nastanka, građi, pravcu pružanja, rasprostranjenosti, obliku i visini, što je sa inženjerskogeološkog aspekta izuzetno značajno radi korektne kategorizacije istražnog prostora prema stepenu složenosti inženjersko-geoloških uslova. Generalno posmatrano, oko 90 % istraživanog prostora spada u brdsko - planinski reljef, sa nadmorskim visinama do 500 i preko 500 m, a svega oko 10 % u ravničarski, sa nadmorskom visinom do 500 m. Na proučavanom terenu sve stijene se mogu podijeliti na dvije osnovne grupe: čvrste i mekane stijene i nevezana tla. Čvrste stijene zauzimaju veliko prostranstvo na proučavanom terenu, odnosno zauzimaju sjeverne i južne dijelove terena. Grade stabilne dijelove terena. Mekane stijene zauzimaju središnji prostor proučavanog terena. Mekane stijene i tla grade stabilneuslovno stabilne i nestabilne dijelove terena. Tla-pokrivači su generalno tanki-male debljine, ali obzirom na linijski karakter objekta, značajniji dio trase će biti položen u njima. Erozioni procesi registrovani su u okviru neogenog i verfenskog polifacijalnog kompleksa i u trijaskim dolomitima.



11

Na osnovu analize gra đe terena duž razmatranog koridora, morfoloških i morfometrijskih karakteristika, sa aspekta stabilnosti mogu se izdvojiti slijedeće kategorije terena i to: stabilni, uslovno stabilni i nestabilni tereni. Stabilni tereni izdvojeni su na najvećem dijelu trase autoputa u ravničarskim dijelovima terena, na zaravnjenim prevojnim sedlima, u brdsko - planinskim terenima izgrađenim od čvrstih karbonatnih stijena mezozojske starosti i u ostalim litofacijalnim sredinama gdje se substrat nalazi na površini terena ili je površinski pokrivač manje debljine od 2,0 m. Ocjenjuje se da oko 50% trase puta spada u ovu kategoriju Uslovno stabilni tereni zastupljeni su na padinskim dijelovima gdje se u površinskim uslovima nalaze kvartarni pokrivači eluvijalno - deluvijalnog i deluvijalnog porijekla izgrađeni od pjeskovitih glina pomješanih sa drobinom matičnog substrata i debelih naslaga drobinskih (osulinskih) materijala u podnožjima strmih padinskih strana. Nestabilni tereni nalaze se u zonama izdvojenih umirenih i aktivnih klizišta, gdje je morfološka dispozicija kliznog procesa slabije izražena. Na avionskim snimcima se ovakve pojave lako prepoznaju po karakterističnoj geometriji i valovitom terenu. To su prostori u kojima bi klizni proces u fazi izvo đenja zemljanih radova mogao biti reaktiviran. Najveći dio terena kroz koji prolazi usvojena trasa pripada slivu rijeke Neretve, odnosno Jadranskog mora, dok sjeverni i sjeveroistočni dijelovi Lot-a 3 pripadaju slivu rijeke Bosne (odnosno Save i Crnog mora). Vododjelnica između ova dva regionalna slivna područ ja je orografska i leži u zoni Ivan planine. Sa ekološkog aspekta, vode regije u gornjim tokovima rijeka su čiste. Zbog otopljenog krečnjaka vode su "tvrde". Mada raspolaže obiljem vode, regija je poznata kao "suho i žedno" područ je. Osnovni razlog tome je neravnomjeran raspored padavina tokom godine iako one u prosjeku iznose oko 1500 mm (gotovo 50% više od prosjeka BiH). Ka kanjonu Neretve kao najdubljem erozionom bazisu u prou čavanom terenu usmjerene su sve podzemne vode i površinski tokovi. Rijeka Neretva sa desne strane prima Trešanicu kod Konjica, Doljanku kod Jablanice te nizvodnije Divu Grabovicu i Drežanku. Važnije lijeve pritoke su: Bijela (Konjička), Idbar, Glogošnica i Mostarska Bijela. Na rijeci Neretvi izgra đene su tri hidroelektrane (HE): HE Jablanica, HE Grabovica i HE Salakovac. Izdanci podzemnih voda – povremeni i stalni izvori te vrela u sjevernom dijelu prou čavanog područ ja su uglavnom manje izdašnosti koji rijetko prelaze 10 l/s, što ukazuje da u razmatranoj zoni terena ne postoje značajnije akumulacije podzemnih voda, odnosno radi se o manje značajnim pojavama podzemnih voda. 1.4.4

Flora

Bosna i Hercegovina za sada nije pripremila Crvenu knjigu flore, već je sačinila Popis rijetkih, ugroženih ugroženih i endemičnih biljnih vrsta (Šilić1996), prema / IUCN 1983, 1994 /. Kroz vegetacijski dekor često susrećemo bijelu imelu. U nižim spratovima malinu, na livadama, pašnjacima, uz rubove šuma, uz potoke i druga mjesta susrećemo različite, ugrožene, osjetljive, a uz to i privlačne biljke kao i vrste koje nisu prije obitavale na ovim prostorima (neofite). Na stacionaži oko Konjica, odnosno na dijelovima iznad tunela na dolomitima, karakteristi čna je i prisutna drastična degradacija termofilnih lišćarskih listopadnih šuma. Idući prema akumulaciji Jablanica nailazimo na hercegovačke šume sladuna i cera. Dalje prema jugu nalazi se dio kojeg zatvaraju planine Hercegovine: Prenj, Čvrsnica i Čabulja koje pripadaju Visokoprenjskom sektoru, a ovdje treba spomenuti endemične sastojine subplaninske šume munike koje se javljaju na planinama oko Neretve, odnosno u različitim ekosustavima izdvojene fitocenoze munike. U širem okruženju srednjeg i sjevernog kanjona rijeke Neretve, oslanjaju ći se na novije autore (Lovrić i sar. 2002) pominju se značajnije termofilne biljne vrste. U kraškim vapnenačkim kamenjarima u submediteranskom područ ju susrećemo sastojine tilovine, koje čine zajednicu zaštićenu Zakonom o šumama FBiH, 20/02. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


12

Svojim završnim dijelom ili dodirnom to čkom s Lot-om 4, ulazi se u submediteranski dio, koji karakterizira zajednica medunca i bjelograba. Zajednice zmijka i trave hrđobrade vezane su uz submediteranski i mediteransko-montani pojas tj. područ je rasprostranjenosti medunca. 1.4.5

Fauna

Na područ ju trase dionice budućeg autoputa prisutni su različiti tipovi staništa: šumarci, livade, kamenjari te više tipova vodenih staništa. S obzirom na raznolikost staništa prisutan je veliki broj različitih životinjskih vrsta što čini ovaj prostor iznimno bogatim u pogledu biološke raznolikosti s jedne strane, a sa druge vrlo ranjiva i osjetljiva staništa na svako buduće fragmentiranje ovih prostora. Reptili Na širem područ ju izgradnje buduće autocesta fauna gmazova je relativno bogato zastupljena i u ovom dokumentu se navode samo najtipičniji predstavnici. Vodozemci Od vodozemaca susrećemo veliku zelenu žabu, zelenu krastaču, crnog daždevnjaka kao zaostatak stare glacijalne faune itd. Ribe U širem okruženju ispitivanog područ ja buduće trase, osobito u podnožju Prenjskog masiva, rijeku Neretvu te njene umjetne akumulacije (Jablanička, Grabovačka i Salakovačka) kao glavnog recipijenta za prihvat svih okolnih voda, karakteriše osebujna ihtiofauna sa nekoliko endema, karakterističnih samo za Jadranski sliv. Porodica /Salmonida/ -od salmonida nalazimo Neretvansku mekousnu pastrmku i glavaticu , koje su ujedno i endemi, zatim poto čnu pastrmaku, kao i introduciranog lipljena, te gagicu i peša. Sisari Poseban značaj među sisavcima imaju predstavnici velikih zvijeri, od kojih su najzna čajniji vuk i sme đi medvjed. Centralno mjesto zauzimaju populacije divokoze. 1.4.6

ćeni ni dijelovi prirode Zašti ć e

Prema Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) trasa autoputa Vc u širini od 2 km (analizirani koridor) zahvata prostor koji je zaštićen navedenim zakonom. Područ je planina Prenj, Čvrsnica, Čabulja sa rijekom Neretvom prema najoštrijim naučnim kriterijima predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost. Geomorfološke karakteristike, hidrološke specifičnosti, glacijalni fenomeni, flora i fauna sa nizom endemskih vrsta samo su dio vrijednosti koje visoko rangiraju ovo područ je u okviru strogih kriterija za proglašenje ovog područ ja nacionalnim parkom. Trenutno ovo područ je ima status značajnog prostora prirodne baštine (parkovi prirode Prenj, Čvrsnica, Čabulja), a na osnovu čl.30 Zakona o zaštiti i korištenju kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa (Sl.list SRBiH br.20/85) po kojem sve što je evidentirano kao dobro prirodne baštine ima tretman zaštićenog dobra. Prema Zakonu o prostornom uređenju (Sl.novine FBiH, br. 52/02, član 16. i član 80.) i Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) dat je prijedlog za utvr đivanje područ ja ″PrenjČvrsnica-Čabulja″ područ jem od značaja za Federaciju Bosne i Hercegovine i proglašenje zašti ćenim područ jem – nacionalnim parkom. Nacrtom Prostornog plana Bosne i Hercegovine za period od 1981. do 2000. god. status prirodnog nasljeđa ima i pećina Kuhija. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

13


1.4.7

Buka

Na osnovu saobraćajnih podataka duž postojećeg puta M17, izračunati teoretski nivo buke za različite dionice puta su: Tabela 3. Dionica Tarčin Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica

Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica Potoci

Prosječan Prosječna saobraćaj brzina 25 m (vozila/h) (km/h)

297 264 290 250 250

45 45 45 45 45

60,95 60,49 60,85 60,27 60,27

> 50 dB(A)

Leq dB(A) 50 m

100 m

m

56,09 55,63 55,99 55,41 55,41

51,23 50,77 51,13 50,55 50,55

115 110 115 105 105

Na bazi ovih podataka, postojeća osnovna kritična područ ja u pogledu buke kada se radi o područ jima sa ljudskim receptorima (kao što su stambeni objekti, škole, bolnice) na udaljenost do 50 m od sadašnje trase M17 su: Izdvojeni objekti duž puta u blizini mjesta: Smucka i Prosnica; Donja Raštelica; Rosulje; Lijeha; Jabuke; Šiljovine; Okruglova ča; Podorašac; Živašnica; Lokve; Ostrožac; Donje Seline; -

Naseljena područ ja: Vukovići; Barakuša/ Njiva; Bradina; Kartinac; Česme/ Kruševica; Radešine; Prisoje/ Bašča;

-

Urbani sistemi područ ja Konjic; Čelebići/ Vrtla; Jablanica.

1.4.8

Pejzaž

Osnovni elementi pejzaža u analiziranom područ ju su: Prirodni sistem (šuma) Sistemi nastali ljudskim djelovanjem (poljoprivredno zemljište, naselja i infrastruktura) Sistem naselja je snažno povezan sa sistemom transporta i, preko toga, sa prirodnom morfologijom. Uopće, pejzaž područ ja interesovanja izgleda kao nastavak i cjelina je sa postojećim prirodnim okolinskim karakteristikama. Tako je ovaj pejzaž u vrlo osjetljivoj ravnoteži sa karakterističnim vrijednostima (prirodnim i stvorenim od strane čovjeka). 1.4.9

č i lovstvo Divlja č

Trasa dionice TEM-a-koridor Vc na prostoru Bosne i Hercegovine prolazi podru č jima međusobno različitim, po prirodnim karakteristikama, na kojima su formirana lovišta koja zauzimaju različite biotope u kojima obitavaju stabilne populacije vuka i medvjeda koji se nalaze na vrhu prehrambene piramide, te divokoze balkanske podvrste. Zakonom o lovstvu, utemeljenom na načelima vlasništva, lovno gospodarstvo definisano je kao jedan od načina korištenja zemljišta, u komplementarnom smislu sa poljoprivredom i šumarstvom, što posebno dolazi do izražaja na širem prostoru autoputa gdje su ove tri cjeline u vrlo zna čajnom interaktivnom odnosu. Širi prostor ispresijecan mnogobrojnim prirodnim vodotocima i ostalim vodenim površinama uz bogatstvo šuma, po svojim prirodnim osobinama vrlo je kvalitetan za lov i lovno gospodarstvo. Na područ ju utjecaja objekta lovišta su ustanovljena na teritorijalnom principu općinskih granica formiranih poslije Daytonskog sporazuma, i to: -

Na područ ju općine Hadžići: lovište ″Ormanj″ (11.388 ha)



-

14

Na područ ju općina Konjic i Jablanica: lovište ″Tetrijeb″ (27.600 ha) Na područ ju sjevernog dijela grada Mostara (Mostar-sjever): lovište ″Divojarac″ (50.000 ha)

đe 1.4.10 Kulturno-historijsko Kulturno-histo rijsko naslje đ e

Povoljni prirodno-geografski uslovi u ve ćim područ jima doline Neretve su nesumnjivo, glavni razlog zbog kojeg, na tim prostorima, možemo pratiti kontinuitet naseljavanja ljudi od najstarijih vremena do danas. O tome svjedoče brojni materijalni ostaci – kako dosad otkriveni pokretni nalazi i sitni arheološki materijal, tako i prisutni in situ, ostaci graditeljskog naslije đa, kultnih ili nadgrobnih spomenika. Kao ilustrativan primjer možemo navesti da veći broj arheoloških lokaliteta obrađenih u ovoj Studiji, predstavlja višeslojna nalazišta, na kojim ponekad registrujemo i nadzemne strukture - manje ili više očuvana dobra graditeljskog naslijeđa ili, pak, nadgrobnike. Nakon ubiciranja konkretnih lokacija, na kartama se čak mogu omeđiti pojedina područ ja s prostornim kontinuitetom, u kojim je primijetna posebno visoka koncentracija pojedinačnih, tačkasto raspoređenih nalazišta, ostataka graditeljskog naslijeđa ili grobalja iz različitih perioda. To jasno dokazuje da su te zone, u različitim epohama, neprekidno bile mjesta gdje su se ljudi naseljavali, gradili, poštivali svoje kultove i umirali. Imajući to u vidu, logično je da, pored raznolikosti u hronološkoj pripadnosti materijalnih ostataka, u razmatranoj zoni možemo registrovati i najrazličitije vrste kulturnih dobara – od arheoloških lokaliteta, preko grobalja i nekropola do pojedinačnih objekata graditeljskog naslijeđa. Nije ravnomjerna ni koncentracija materijalnih ostataka naslije đa u različitim područ jima; ona izrazito varira, od zone do zone. Tako, naprimjer, u dolini Neretve - na dionici trase koja prolazi kroz Donje Selo, Breber, Pokojište, Čelebiće, a u blizini Orahovice, Ribića, Radešina, Ostrožca, nailazimo na veliku prostornu zastupljenost dobara baštine. Me đutim, u zoni Mostar-sjever, koja zahvata dolinu rijeke Suhave, jugozapadne padine Prenja i dolinu Bijele, autoput najvećim dijelom potpuno zaobilazi naseljena mjesta, te je samim tim logi čno da, unutar ovog obuhvata ne nalazimo spomenike graditeljskog naslijeđa ili druge historijske strukture. Na tabelama u tekstu SUO, jasno se može pratiti vrlo različita prostorna zastupljenost dobara baštine od dionice do dionice trase, što je rezultat geografske raznolikosti i prirodnih specifičnosti mikroregija, te, shodno tome, i razli čite geneze čovjekovih nastambi – od prahistorije, pa sve do danas.

1.5

Osnovni potencijalni uticaji na okolinu

1.5.1

Društveni uticaji (stanovništvo i naselja)

Uticaji u toku perioda izgradnje Istraživanje u pogledu društveno-ekonomskog stanja duž autoputa pokazuje da je direktni uticaj na stanovništvo kritično pitanje povezano sa indirektnim uticajima na stambena područ ja kao što su: buka, uticaj na pejzaž, istorijska mjesta i arheološka nalazišta, uticaj na kvalitet zraka. Dalja analiza uticaja na društveno-ekonomsku okolinu u periodu izgradnje kako je predstavljeno u daljem tekstu, obuhvatila je, takođe, terenske analize, konsultovanje literature, statističkih podataka, kao i drugih izvještaja i dokumentacije. Potencijalni uticaji projekta autoputa na društveno-ekonomsku okolinu u periodu izgradnje identifikovani su i analizirani u pogledu na: vrstu uticaja (pozitivan ili negativan); prirodu uticaja (direktan ili indirektan); snagu i važnost (mali, srednji, veliki itd.), te obim/lokaciju uticaja. Indikatori koji su ocjenjivani za period izgradnje: 1. Stanovništvo i naselja: - Uticaj na razvojne perspektive naselja - Stanovništvo pod direktnim uticajem gra đ e vinskih radova đevinskih _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


15

- Preseljavanje/izmještanje ljudi 2. Društvena struktura i kulturne vrijednosti: - Društveni poreme ć aji ć aji 3. Vrijednost posjeda: - Uklanjanje ku ć ća i drugih objekata - Gubitak poljoprivrednog zemljišta 4. Sigurnost: - Nesre ć e vinskih radova/mehanizacije će usljed gra đ đevinskih 5. Ekonomski razvoj: Uticaji u toku perioda eksploatacije Analize uticaja na društveno-kulturnu okolinu uključivali su i terenske analize, konsultovanje literature, statističkih podataka, kao i drugih izvještaja i dokumentacije. Potencijalni uticaji projekta autoputa na društveno-ekonomsku okolinu u periodu eksploatacije identifikovani su i analizirani u pogledu na: vrstu uticaja (pozitivan ili negativan); prirodu uticaja (direktan ili indirektan); snagu i važnost (mali, srednji, veliki itd.), te obim/lokaciju uticaja. Indikatori koji su ocjenjivani za period eksploatacije: 1. Stanovništvo i naselja: - Stanovništvo pod direktnim uticajem izgra đ e nog autoputa đenog 2. Društvena struktura i kulturne vrijednosti: - Društveni poreme ć ćaji aji - Uticaji na mjesta kulturnog naslje đ a đ a 3. Pristup javnim službama: - Lakši pristup obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, transportu, urbanim centrima 4. Sigurnost: - Smanjenje broja nesre ć ć a usljed poboljšanja puta i boljeg projekta - Pove ć an a n broj nesre a usljed pove ć a ne motorizacije i ve ć ć ć ć ćane će brzine putovanja 5 Ekonomski razvoj. 1.5.2

Uticaj na kvalitet zraka

Predloženi autoput će jako smanjiti prisustvo zagađujućih materija uzrokovanih saobraćajem na M 17. Zapravo, emisije od M 17 u 2013. sa izgradnjom novog puta će biti 30, 95 % od sadašnjih emisija za PM10 i 31, 05 % za druge zagađujuće materije. Ovo predstavlja vrlo važan napredak za lokalno stanovništvo zato što M17 prolazi kroz urbana naselja i sela koja su stvarno pod uticajem. Međutim, može se očekivati povećano zagađenje zraka u šumskim i poljoprivrednim podru č jima preko kojih prelazi novi put. Izra čunate emisije za novi put su niže nego sadašnje emisije od puta M 17 za sve zagađujuće materije osim NOx. Vrijednosti nisu tako visoke da bi se očekivali značajni uticaji na biljke koje su prisutne u područ ju predviđenom za nacionalni park. U isto vrijeme, usvajanjem Zakona o zaštiti zraka u F BiH (Službene novine F BiH, 33/03), te implementacijom provedbenih propisa koji se odnose na ovaj zakon, očekuje se značajan pomak u sistemu upravljanja kvalitetom zraka. Osim toga, o čekuje se da će emisije zagađujućih materija u narednom periodu biti smanjene kao rezultat napretka tehnologije u oblasti motoristike i smanjenja potrošnje goriva, optimizacije sagorijevanja i tretmana izduvnih gasova u katalitičkim konverterima. K tome, promijeniće se i zakonska ograničenja, npr. dizel goriva za motorna vozila neće se moći koristiti kao goriva od 1. januara 2010. ukoliko je sadržaj sumpora ve ći od 0.2 %, a od 1. januara 2015. ukoliko je sadržaj sumpora veći od 0.1%. Emisije olova će se smanjiti kao rezultat primjene bezolovnog benzina, kako to propisuje Zakon o zaštiti zraka. Prema ovom zakonu, od 1. januara 2010. zabranjeno je korištenje olovnog benzina.



1.5.3

16

Uticaj na geološku sredinu

Terenskim istražnim radovima (bušenjem i geofizikom) naišlo se na zone koje u geološkom pogledu nemaju povoljne karakteristike za fundiranje pojedinih objekata. Jedna od takvih dionica je u selu Džanići na bušotini S-03. Na ovoj bušotini u intervalu od 15,3 do 18,0 m došlo je do propadanja alata kaverna i pojave muljevitog materijala, pa je zbog toga došlo do pomjeranja trase puta. Osim toga, ovde treba spomenuti i klizišta mada imaju malo rasprostranjene u odnosu na dužinu trase, a najve ći broj klizišta se nalazi u širem područ ju Donjeg Sela u polifacijalnom neogenom kompleksu. Najveći broj izdvojenih pojava je svrstan u umirena klizišta i na taj na čin je definisana aktivna i potencijalna opasnost u fazi izgradnje puta, mada kod linijskih objekata, zavisno od položaja trase umirena klizišta treba tretirati kao nestabilna područ ja. Sipari imaju znatno rasprostranjenje i formirani su na strmim padinama. Sipari –koluvij u pogledu stabilnosti u prirodnim uslovima su u stanju grani čne ravnoteže i zasjecanjem ili opterećenjem ovih terena može biti uzrok pojava nestabilnosti – naročito u kanjonu rijeke Bijele. U karbonatnim stijenama koje su tektonski više oštećene i kavernoznim, odnosno rasjednim zonama su mogući povremeni kratkotrajni prodori znatni koli čina podzemne vode u tunelima u određenim hidrogeološkim periodima reda veličine procjenjene od 10-100 l/s, mada je generalno nivo podzemnih voda ispod nivelete puta. 1.5.4

Uticaj na vode

Otvaranje velikih gradilišta uvijek ima negativnih posljedica na okolinu. Naravno da se izvođač radova mora pridržavati svih tehničkih propisa, a naročito u svom odnosu prema vodi. Osnovni zahtjev je da se ne ugrozi kvalitet podzemnih i površinskih voda, što bi imalo trajne posljedice, kako na vodosnabdijevanje tako i na floru i faunu otvorenih vodotoka. Mora se takođe voditi računa o odlaganju viška materijala kako se nebi ugrozili proticajni profili otvorenih vodotoka. Isto tako izgradnja mostova mora strogo voditi računa kako o privremenoj tako i trajnoj zaštiti otvorenih tokova. U toku eksploatacije autoputa primarni zadatak je poduzimanje adekvatnih mjera za sprije čavanje zagađenja kako površinskih tako i podzemnih voda. Tehni čkim rješenjem se mora obezbijediti tretman oborinskih voda (koje se zagađene teškim uljima i olovom, spiraju sa kolovoznih traka), kako iste nebi kontaminirale prirodne tokove. 1.5.5

Uticaj na floru

Procjena uticaja na relevantno područ je je provedena u pogledu na sljedeće faktore: 1) uticaj na cijeli prirodni sistem duž zemljišnog koridora i 2) potencijalni uticaji na biljke i staništa (u toku razli čitih faza izgradnje). Uticaji u toku perioda izgradnje Glavni direktni uticaji predstavljeni su sje čom i destrukcijom vegetacijskog pokrivača, kako kako u područ jima kojima autoput prolazi, tako i na mjestima rada gradilišta, kao i na mjestima skladištenja materijala. Međutim, biće mnogo indirektnih uticaja: štete na vegetaciji izazvane razli čitim agensima (ulje, naftini derivati iz teške mehanizacije, različit hemijski i drugi otpad, kao i prašina od iskopa podloge, - kako na mjestima gdje autoput prolazi po tlu, tako i tamo gdje će biti izgrađeni vijadukti -, isparljiva organska jedinjenja tokom asfaltiranja), povećan uticaj zagađenja zraka na okolnu vegetaciju, kontaminacija vegetacije u vodotocima, mogući negativni efekti na vodonosnim slojevima usljed izgradnje tunela, mogući požari itd. Uticaji u toku perioda eksploatacije _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


17

Identifikovana je serija uticaja, kao što su zaga đenje zraka od saobraćaja i njegove posljedice na okolinu ili dalju okolinu; smanjenje kvaliteta zemljišta duž autoputa (stanje kvaliteta pašnjaka, vo ćnjaka i okolne šume), sa negativnim efektima na prorje đivanje vegetacije i smanjeni biodiverzitet unutar područ ja blizu autoputa; stalna opasnost od curenja nafte i naftnih derivata (naročito u slučaju nesreća), požar. 1.5.6

Uticaj na faunu

Procjena uticaja na relevantno područ je je provedena u pogledu na sljedeće faktore: 1) uticaj na cijeli prirodni sistem duž zemljišnog koridora i 2) potencijalni uticaji na životinjske vrste i staništa (u toku različitih faza izgradnje). Uticaji u toku perioda izgradnje Smanjen biodiverzitet faune duž i oko područ ja interesovanja (kao posljedica uništavanja staništa, poremećaja ekološke ravnoteže, prekid prirodnih koridora koje koristi fauna, vizuelni uticaj građevinskih radova i proizvedena buka), uticaj na vodenu faunu u vodotocima, na pedofaunu (male životinje koje žive u tlu), uticaj izgradnje tunela na moguću podzemnu faunu. Uticaji u toku perioda eksploatacije Ovi uticaji mogu se sažeti kako slijedi: povre đivanje i stradavanje životinja usIjed saobraćaja, buke, zagađenja zraka i vode, smanjeni biodiverzitet u područ ju u blizini autoputa. 1.5.7

ćene ene dijelove prirode Uticaj na zašti ć

Prema Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) trasa autoputa Vc u širini od 2 km (analizirani koridor) zahvata prostor koji je zaštićen navedenim zakonom. Trasa autoputa Vc svojim središnjim i južnim dijelom prolazi kroz podru č je predloženo za proglašavanje nacionalnim parkom, a koje trenutno ima status parka prirode i prolazi neposredno uz pećinu Kuhija. Predviđeni negativni uticaji su neznatni, budući da je projektnim rješenjem prolaz kroz ovo područ je uglavnom predviđen tunelima. Slijedi opis potencijalnih uticaja na glavne komponente zaštićenih područ ja pod uticajem projekta. 1.5.8

Uticaj buke

Uticaji u pogledu buke u toku izgradnje mogu se razmatrati sa dva gledišta: •

Buka koju proizvodi oprema na gradilištu tokom izvo izvođenja građevinskih radova (teške građevinske mašine, eventualno miniranje pri izgradnji tunela), kao i radovi u pozajmištima materijala i kamenolomima; • Buka koju izaziva saobraćaj mašina i kamiona pri izvođenju radova. Trenutno nema nikakvih informacija o područ jima gdje će se izvoditi radovi, opremi i dinamici radova, pa nije moguće napraviti predviđanja o buci koja će se emitovati sa gradilišta, niti o njenom uticaju na naselja. Uklapanje nove trase autoputa (u 2013. god.) će uključivati dvije razli čite situacije: 1. Smanjenje nivoa buke, zbog smanjenog protoka saobraćaja duž postojeće trase puta M17. U stvari, prosječni saobraćaj će biti smanjen sa maksimalno 297 vozila/sat na 112 vozila/sat na dionici Tar čin – Konjic iIi sa maksimalno 250 vozila/sat na 24 vozila/sat na dionici P. Jablanica – Potoci. Ovo smanjenje saobraćaja obuhvata smanjenje nivoa buke što će poboljšati situaciju sa zaga đenjem bukom na postojećoj trasi puta M17. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


18

2. Povećanje saobraćaja na novoj trasi će uzrokovati emisiju zaga đenja bukom u nekim područ jima koja trenutno nemaju ovu vrstu problema (ruralna područ ja, prirodne zone) zbog pretpostavljenog maksimalnog prosječnog opterećenja od 477 vozila/sat (dionica P. Jablanica – Potoci). Na bazi predviđenih nivoa buke, osnovni kritični ljudski receptori su oni locirani na manje od 100 m od trase. 1.5.9

Uticaj na pejzaž

Uticaji u toku perioda izgradnje Osim što će pejzaž biti izmijenjen novim objektima, koji se podižu u toku izgradnje, gra đevinske aktivnosti utiču na pejzaž, samo privremeno. U toku građevinskih radova na projektu, neka područ ja će biti privremeno iskorištena za postavljanje gradilišta. Iako korišteno samo privremeno, područ je će izgubiti svoj vegetacijski pokrivač, produktivnost tla i originalnu morfologiju. Lokalizirani značajni uticaji na pejzaž će se najvjerovatnije desiti na mjestima izgradnje petlji, mostova, vijadukta i tunela. Lokalna pozajmišta materijala, depoi i odlagališta suvišnog iskopanog materijala će takođe imati štetan uticaj na pejzaž. Zatim će građevinski radovi donijeti sa sobom seriju nepovoljnih uticaja na pejzaž, među kojima su najuočljivije sljedeće dvije tačke: -

Privremeni kampovi za građevinske radnike, pristupni putevi gradilištu i gradilišta; sve će to štetiti postojećim pejzažima tih područ ja, utičući na njihovu harmonizaciju i proizvode ći njihovo vizuelno izobličenje;

-

Buka, prašina i otpadne vode proistekle iz gra đevinskih radova i građevinskih vozila zagadi će lokalne puteve i objekte, utičući na pejzaž i izgled.

Uticaji u toku perioda eksploatacije Pri određivanju položaja autoputa trebalo je posvetiti maksimalnu pažnju da se ne podijele i ne naruše dolinski naseobinski i poljoprivredni sistemi, kao ni prirodni sistemi brdovitih i planinskih podru č ja. Pejzažni sistem dolina je veoma delikatan. Ovo je rezultat stare i neprekinute kulture lokalnih zajednica koja je kombinacija stambenih naselja, kulturno-historijskog nasljeđa, poljoprivredne aktivnosti i prirodne vegetacije. Takođe, nakon što su pretrpjeli znatne transformacije i intenzivan proces nazadovanja, ova područ ja predstavljaju odlučujući faktor za razvoj održive lokalne ekonomije. To je zbog toga što oni garantuju okolinski kvalitet i razvoj i mogu pomoći turističku privredu. Drugi glavni resurs ovog područ ja je predstavljen prirodnim sistemima šumskih područ ja i riječnim staništima. Za ove ekosisteme izgradnja autoputa je faktor visokog rizika. Tako, trasa i objekti autoputa su trebali da budu procijenjeni na bazi generalnog uticaja na pejzaž, naročito u pogledu na njegovu ekološku efikasnost. č i lovstvo 1.5.10 Uticaj na divlja č

Uticaj na lovišta će se odražavati većim ili manjim smanjivanjem lovne površine pojedinog lovišta. Ukupno smanjenje lovne površine na cijeloj trasi (zona 300 m) iznosi 2.212 ha. Daljnji negativni uticaj prisutan je kod onih lovišta kojima autoput nepovoljno presijeca lovište na dva ili više dijelova, tako da preostali dio više nije racionalno uklju čiti u domicilno lovište, odnosno, ako je površina izdvojenog dijela ve ća, tada je neophodno ostvariti dobru povezanost između tako stvorenih dijelova. Ovaj vid negativnog uticaja prisutan je u manjoj ili većoj mjeri kod gotovo svih lovišta. Osim direktnog gubitka površina zbog samog autoputa, treba imati u vidu i površine ograđenog zaštitnog pojasa uz autoput koje lovište također ne obuhvata. Osim toga, autoput direktno narušava ekološke uslove staništa, a prema kojima je određeno brojno stanje divljači koje na navedenom područ ju može prirodno obitavati bez većeg uticaja na okoliš i ostale životinjske vrste. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


19

S druge strane trasa autoputa presijeca stoljetne prirodne migracijske puteve pojedinih vrsta divljači. Ovdje treba istaknuti prije svega divokozu, koja po svojim biološkim odnosno etološkim karakteristikama ima areal kretanja na desetke, pa i stotine kilometara udaljenosti. Budući da se na planinama Prenj, Čabulja i Čvrsnica nalaze najkvalitetnija staništa ove divljači, koja divokoza sezonski napušta, vrlo je važno što tačnije utvrditi njihove migracijske puteve. Ovo praktično znači da će nakon konačnog trasiranja autoputa na terenu, trebati provesti redefiniciju postojećih granica lovišta, kako bi ona ostala jedna zaokružena neprekinuta prirodna cjelina. Generalno, prelaskom autoputa kroz lovišta, a posebno ograđeno lovište i uzgajalište divlja či, javlja se problem migracije divljači (dnevno i sezonsko), problem uznemiravanja divlja či i problem mogućeg fizičkog ugrožavanja i krađe. Također je prisutan problem stradavanja divljači u pokušaju prelaska autoputa, koji će postojati unatoč ogradi. Uticaj na divljač ogledat će se i kroz smanjenje životne površine (površine za staništa, površine za hranjenje i napajanje, površine za kretanje), te kroz teže komuniciranje prilikom dnevnih ili sezonskih migracija. đe 1.5.11 Uticaj na kulturno-historijsko kulturno-histori jsko naslje đ e

Potencijalni negativni uticaji Za procjenu kvaliteta i kvantiteta štetnih uticaja koje izgradnja i korištenje autoputa mogu imati na konstatovana dobra, relevantni podaci su : Prostorni odnos – blizina trase (distanca mjerena u horizontalnom i vertikalnom smjeru) Vrsta dobra (nadzemna struktura, strukture i nalazi ispod kote terena, i sl.) Stanje dobra (dobro, konstruktivno nestabilno, i sl.) Vrsta objekta niskogradnje na autoputu (tunel, most, vijadukt, i sl.) Među navedenim informacijama, «ranjivost» kulturnog dobra najviše je određena udaljenošću od autoputa, te smo, u procesu određivanja »rating-a ugroženosti», definirali pojas najvišeg stupnja rizika – prvu uticajnu zonu, određenu fizičkim kontaktom i dometom svih vrsta fizi čko - dinamičkih i hemijskih uticaja koji mogu degradirati materiju, te mogu ćnostima sagledivosti u zajedničkoj vizuri («vizuelnog zagađenja») i devastacije kulturološko-historijskog ambijenta (karaktera). Zona «visokog rizika» obuhvatila je pojas od 200 - 300 metara od trase na desnu i lijevu stranu, u ovisnosti od konkretne morfologije terena, vrste putnog objekta i vrste dobra. -

Generalno govoreći, štetni uticaji na registrovana dobra mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe: Uticaji na fizičku strukturu – degradacija materije Uticaji na estetski / vizuelni kvalitet, historijski ili kulturološki karakter dobra. Uvjetno se može definirati i treća grupa, koja, po mehanizmu degradacije, može pripadati i jednoj i drugoj. Ona bi obuhvatila uticaj na ambijent, odnosno, okruženje, što je - vrlo često, neodvojiv dio dobra baštine. Ovo je posebno važno u slu čajevima prirodno-graditeljskih ili ruralnih cjelina, ili vernakularne arhitekture, jer je kvalitet prostora rezultat i prirodne i artificijelne komponente, odnosno, njihove pune komplementarnosti. Štetni efekti najveće «težine» i najjačeg potencijala u zoni visokog rizika, tokom izgradnje, usmjereni su na degradaciju fizičke strukture evidentiranih dobara. U toku eksploatacije, međutim, relevantni su i štetni efekti druge grupe, koji se odnose na vizuelni kvalitet, historijski ili kulturološki karakter objekta, lokaliteta ili cjeline. Štetni efekti u eksploataciji dobivaju na zna čaju u reološkom posmatranju. Ako uzmemo u obzir faktor vremena, možemo konstatovati da proces korištenja autoputa može izazvati posljedice koje su u početku bezazlene, a potom, u kretanju po vremenskoj osi – tokom dugotrajne eksploatacije - postaju sve ozbiljnije. Potrebno je napomenuti, da se sve navedeno o mogućim štetnim uticajima na evidentirana ili kategorizirana dobra, odnosi i na dobra koja su zasad nepoznata, neistražena, neevidentirana. Mogućnost otkrivanja novih arheoloških nalazišta tokom izvođenja radova nije mala, te je ovaj segment posebno tretiran u poglavlju o mjerama ublažavanja i preporukama. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


20

Pozitivni uticaji / potencijalna poboljšanja Procjena pozitivnih uticaja nije detaljno ura đena za svaki pojedinačan slučaj, utoliko što potencijalna poboljšanja statusa, pa i stanja naslijeđa, uzrokovana izgradnjom autoputa, ne iziskuju koncipiranje projektnih rješenja koja su predmet ovog projekta. Uz detaljnu analizu, evaluaciju i razradu, procjena može poslužiti kao «input» i osnova za neke aspekte budućih razvojnih, prostornih i urbanističkih planova, ili drugih projekata. Pozitivni efekti se, generalno, mogu očekivati u periodu korištenja autoputa. Jedan od osnovnih pozitivnih efekata je fizi č čka ka dostupnost . Pristup velikom dijelu registrovanih lokaliteta naslije đa danas je moguć samo preko dugih i zamornih lokalnih puteva niskog ranga. I sa aspekta očuvanja naslijeđa, odsustvo komunikacije ima negativan predznak, jer može uzrokovati stagnaciju razvoja, uvećati migraciju mla đe populacije i pogodovati otsustvu svake kontrole od strane nadležnih službi zaštite. Sela u živopisnom prirodnom okruženju, pored kojih nerijetko nalazimo srednjovjekovne stećke ili ostatke fortifikacijskih struktura, tako, vrlo često samo «vegetiraju», slabeći ekonomski, što je vrlo daleko od principa revitalizacije i savremene integrirane zaštite. U naseljenim zonama, izgradnja autoputa nesumnjivo će rezultirati i razvojem servisnih djelatnosti, ugostiteljstva, trgovine i najrazličitijih pratećih sadržaja. To je drugi pozitivan efekat - efekat privrednog razvoja. Ekonomsko jačanje i opći socio-ekonomski razvoj područ ja direktno su proporcionalni operativnim aspektima promocije, popularizacije i prezentacije naslije đa. Ukoliko želimo aktivno štititi kulturno dobro: uključiti ga u suvremeni život, prezentirati ili koristiti, moramo obezbijediti odgovarajuću ekonomsku osnovu i okruženje, a posjetiocu / korisniku, ponuditi i prateće sadržaje. Treći efekat je efekat informacije i komunikacije .

1.6 Osnovne predložene mjere ublažavanja 1.6.1

Stanovništvo

Stanovništvo i naselja: Uticaj na perspektivu razvoja naselja: -

Potrebno je planirati mjere prije početka građevinskih radova, radi uspostavljanja novih komunikacijskih struktura naselja gdje su tradicionalni načini komunikacije poremećeni autoputom. Ovo je moguće izvesti nadvožnjacima/podvožnjacima;

-

Općine/gradovi sa petljama autoputa (Konjic i Jablanica) treba da ažuriraju urbanističke planove i odrede područ ja za svoje širenje, u skladu sa lokacijama i mogućim uticajima petlji i vezama sa autoputom. Razvojne planove za industrijska/stambena područ ja treba revidirati i ažurirati.

Stanovništvo pod direktnim uticajem: -

Mjesta građevinskih kampova moraju biti odabrana tako da ne dolaze u konflikt sa postoje ćim naseljima; Lokalni organi vlasti treba da preduzmu mjere da bi se izbjeglo pretvaranje kampova u stalna naselja;

Preseljenje/ izmještanje stanovništva: Kada je neizbježno izmještanje, treba sačiniti planove preseljenja. Osnovni koraci plana preseljenja obuhvataju sljedeće:  

Objašnjenje organizacionih odgovornosti; Organizacija učešća zajednice;



    

21

Terenski obilazak; Analiza pravnog okvira; Vrednovanje i kompenzacija izgubljene imovine; Pravo vlasništva nad zemljištem, sticanje i prenos; Plan, praćenje i vrednovanje implementacije.

Društvena struktura: Društveni poremećaji nastali zbog građevinskih kampova Generalno, građevinski kamp treba da bude smješten u manje osjetljivim područ jima. Nadalje, izvo đač ima obavezu da se pridržava lokalnih pravila. Lokacije gra đevinskih postrojenja i kampova moraju se planirati u saradnji sa lokalnom zajednicom. Treba poštovati lokalna pravila prilikom izgradnje kampova. Da bi se obezbijedili gra đevinski kampovi, privremeni radovi i način života građevinskih radnika ne smiju negativno uticati na obližnje zajednice; treba izbjegavati da radnici koriste resurse koje uobičajeno koristi lokalno stanovništvo. Društveni poremećaji zbog zagušenja saobraćaja Poduzimanje mjera upravljanja saobraćajem u područ jima presjecanja postojećeg puta. Kretanje materijala treba da se planira u skladu s tim. Vrijednost imovine: Uklanjanje kuća i drugih objekata U skladu sa državnim zakonodavstvom za eksproprijaciju, treba sljediti naredne korake: 

















Detaljno snimanje mjesta, tako da budu pokazane lokacije svih posjeda koji mogu doći pod uticaj projekta; Izrada detaljnog projekta za objekat, do nivoa koji omogućava definisanje zahtjeva u pogledu zemljišta; Priprema planova podjele, koji pokazuju odnos između plana autoputa i zemljišta ili objekata koji treba eksproprisati; Federalno ministarstvo prostornog uređenja i okoliša treba da prihvati prijedlog; Iz katastra/registra općine treba obezbijediti kopiju zemljišnog plana. To treba da se provjeri u odnosu na najnovije informacije dobijene snimanjem terena; Treba dostaviti odgovarajuće detaljne katastarske brojeve parcela Vlada Federacije Bosne i Hercegovine objavljuje javni interes i obezbje đuje sredstva za eksproprijaciju Potrebno je informisati općine o izvođenju projekta, a od općina treba zatražiti da obezbijede timove za izvođenje eksproprijacije zemljišta i objekata; Procjenitelji treba da urade snimanje terena



Općinske vlasti provode odluke Postavlja se zahtjev za prijevremeni ulazak u posjed prije izdavanja pravomo ćnog rješenja od Federalnog ministarstva za prostorno uređenje i okoliš Ulaz u posjed se obezbjeđuje za predstavnike odgovornih organa vlasti



Sporovi o kompenzaciji pred općinskim organima



Sporovi o kompenzaciji pred sudom







22

Gubitak poljoprivrednog zemljišta: Eksproprijacija poljoprivrednog zemljišta treba da prati gornju proceduru. Nadalje, u toku izgradnje treba preduzeti sljedeće mjere: Izvođač se mora obavezati da izvodi radove tako da se ne bi dešavalo nepotrebno ili neodgovarajuće remećenje pristupa do javnih ili privatnih puteva i staza koje vode prema ili od posjeda, te njihovo korištenje i zauzimanje. 













Privatno vlasništvo se neće koristiti za skladištenje, obilazne puteve i druge građevinske objekte i postrojenja bez pismenog odobrenja vlasnika ili zakupnika i njegove isplate ako je potrebno. Izvođač će takođe odabrati, urediti i, po potrebi, platiti za mjesta obilaženja, skladišta opreme ili drugih potrebnih građevinskih radova. Nakon završetka radova, korišteno područ je treba očistiti i obnoviti tako da vlasnik bude zadovoljan. Svi dugoročni gubici poljoprivrednog zemljišta treba da budu kompenzirani u skladu sa zakonom. Ukoliko je zemljište zauzeto duže od jedne sjetvene sezone, gubitak usjeva treba kompenzirati na odgovarajući način. U slučaju korištenja pašnjaka, područ je treba rehabilitirati ponovnim zasijavanjem, kako bi se minimizirali poremećaji i gubici. Nakon završetka autoputa treba garantovati pristupne puteve lokalnim poljoprivrednim posjedima.

Sigurnost Nesreće usljed građevinskih radova/mehanizacije Generalno, sigurnosna pravila za gradilišta treba odrediti kroz ugovorne obaveze. 





Da bi se smanjili rizici od nesre ća tokom izgradnje (obilazni putevi itd.) treba postaviti znakove upozorenja koji određuju ograničenje brzine, ograde oko gradilišta; ako je potrebno, osvjetljenje treba postaviti i na obilaznim putevima, pristupnim putevima glavnom kampu, kamenolomu i drugim mjestima vezanim za izgradnju. Obilaznice i pristupni putevi treba da budu redovno održavani po odgovarajućim standardima (obezbjeđivanje “ležećih policajaca” gdje je potrebno). Treba odrediti ograničenje brzine građevinskog saobraćaja, ograđivanje kamenoloma i pozajmišta, zabraniti pristup javnosti mjestima rada teške mehanizacije, odgovarajuća obuka radnika u pogledu sigurnosti. Aktivnosti skladištenja i izgradnje treba da se regulišu i jasno odrede u ugovornim dokumentima da bi se izbjegla opasnost ili ometanje postojećeg saobraćaja.

Ekonomski razvoj Da bi se osigurala mogućnost zapošljavanja lokalnog stanovništva, izvođač treba maksimalno da koristi lokalnu radnu snagu. Mora se osigurati da izvođač zaposli veći udio lokalne radne snage i, po potrebi, obezbijedi njihovu obuku. Ovo uklju čuje konsultacije sa lokalnim vlastima o uspostavljanju lokalnih radnih odnosa. 1.6.2

Kvalitet zraka

Područ je interesovanja u pogledu novog autoputa karakteriše planinska orografija i rijetka naseljenost. Zapravo vrlo je malo objekata u blizini projekta. Oni su prisutni uglavnom na tri tačke: 1. U blizini blizini mjesta Smucka (od km 0+950 do km 1+150); 2. U blizini Jablaničkog jezera (od km 21+150 do km 22+150); 3. Oko km 24+700 _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


23

Neki infrastrukturni objekti već postoje u ovim zonama, a naročito su važni postojeći put od Sarajeva do Konjica i željeznička pruga. Za receptore 1., 2. i 3. nije potrebno poduzimati nikakve mjere ublažavanja jer je postavljanje panela za apsorpciju zvuka ili stvaranje zvu čnih zavjesa za smanjenje prenošenja zvuka dovoljno za zadržavanje zagađujućih materija. Nadalje, predloženi autoput je lociran u područ ju predviđenog Nacionalnog parka koje karakterišu šume i poljoprivredne zone. Izračunate emisije za novi put nisu toliko visoke da bi se očekivao značajan uticaj na biljke koje se nalaze u ovom parku 1.6.3

Geologija

Na dijelovima trase autoputa gdje je visina kosine veća od 8 –10 m treba predvidjeti jednu ili više bermi širine 3 – 4 m. Kosine u polifacijalnim kompleksima mogu će je izvesti sa nagibom 2 :1, a u krečnjacima sa nagibom 3 :1. U deluvijalno-eluvijalnim naslagama, odnosno na poslednjih 2 do 5 m, nagibe kosina treba treba ublažiti na 1,5 :1. Čitave kosine treba prekriti putarskom mrežom, jer su pored deluvijalno-eluvijalnih naslaga i mekši članovi kompleksa neotporni na djelovanje vode i mraza, odnosno lahko se raspadaju i spiraju. Ovde je važno napomenuti da su istražnim radovima: bušenjem i geofizikom dobijene dublje zone degradiranosti osnovne stijene permskih, permotrijaskih, verfenskih i miocenskih sedimenata vezanih glinovitim vezivom, tako da se u ovim sredinama velikim zasjecanjima može do ći do nestabilnosti kosina.

Takođe u cilju zaštite kosina treba predvidjeti obodni kanal, kojim bi se skupljale površinske vode sa padina iz zaleđa kosina i kontrolisano odvodile do najbližeg vodosabirnika. Ukoliko se predvi đa izrada kosina sa nagibima strmijim od predloženih, njihova stabilnost se mora dodatno osigurati, naprimjer: potpornim zidovima, ankerima, AB rebrima i sl. Izvođenje portalnih kosina u krečnjacima je znatno povoljnije, jer su oni u manjoj mjeri fizičkomehanički degradirani preko kojih leži tanji deluvijalno-eluvijalni pokriva č i sipari, ili ga uopšte nema. Uz pažljivo miniranje, moguće je izvesti portalne kosine sa nagibom od 3:1 do 4:1. Gornje rubne dijelove kosina, potrebno je izvesti sa blažim nagibom i zaštiti ih od atmosferskih uticaja, odnosno od spiranja i osipanja. Ukoliko je neophodno, nagibi kosina mogu biti i strmiji, uz minimalne mjere osiguranja. 1.6.4

Vode

Izgradnja autoputa ne ugrožava površinske tokove jer su projektovani mostovi visoko iznad velikih voda te njihova konstrukcija ne mijenja hidrauličke uslove tečenja. Isti slučaj je i sa predloženim propustima koji omogućavaju nesmetano proticanje manjih vodotoka kroz projektovane nasipe. Naravno da u periodu izgradnje može doći do povremenih mjenjanja uslova oticanja. Što se tiče prevencije zagađenja, moraju se preduzimati zakonom predviđene mjere. Periodična kontaminacija vodnih sistema, površinskih i podzemnih voda može se (uz strogu kontrolu) dešavati samo unutar gradilišta i samo tokom pojedinih vrsta radova. Osnovne stavke u pogledu mjera prevencije zagađenja vode unutar područ ja izgradnje, koje se moraju analizirati su: 1. Sprečavanje kontaminacije vodnih sistema od hemijskih supstanci koje se koriste na gradilištu; 2. Sprečavanje kontaminacije od odlaganja otpada na privremenim depoima; 3. Preporuke za aktivnosti koje se odnose na isporuku goriva prema skladištima i za tankovanje goriva; 4. Uređaji za odvodnju i tretman otpadnih voda; 5. Održavanje mehanizacije na gradilištu. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


24

Kada se radi o periodu eksploatacije, treba primijeniti mjere za zaštitu voda. Osnovne mjere za kontrolu i zaštitu od zagađenja voda su: - Postojanje uređaja za odvodnju i tretman otpadnih voda; - Periodična provjera sistema za prikupljanje, tretman i odvodnju oborinskih voda; 1.6.5

Flora

Mjere ublažavanja imaju za cilj mininimiziranje i eliminisanje negativnih uticaja projekta (kako u toku izgradnje, tako i u toku korištenja infrastrukturnog objekta). Mjere ublažavanja su važne za identifikaciju odgovarajućih mjera koje mogu osigurati puno uklapanje projekta u postojeći okolinski kontekst. Sadnja autohtone vegetacije (drveća, žbunja i trave) duž autoputa i u okolnim područ jima, radi kompenzacije sječe vegetacije, unapređenja vizuelnog efekta okolnog područ ja i zaštite od prašine. Zaštita starijeg drveće na gradilištima, pristupnim putevima i duž vodotoka. Vraćanje gradilišta i pristupnih puteva u prirodno stanje. Kontrola zagađenja zraka i praćenje stanja vegetacije okolnih vodotoka, uključujući provjeru statusa flore i vegetacije, tla, te mjere zaštite od požara. 1.6.6

Fauna

Mjere ublažavanja imaju za cilj mininimiziranje i eliminisanje negativnih uticaja projekta (kako u toku izgradnje, tako i u toku korištenja infrastrukturnog objekta). Identifikacija odgovaraju ćih mjera može osigurati puno uklapanje projekta u prvobitni okolinski kontekst. Sadnja autohtone vegetacije duž autoputa i u okolnim područ jima, radi ponovnog kreiranja staništa za faunu; podizanje zaštitnih ograda na mjestima gdje divlje životinje prelaze autoput; kontrola buke sađenjem dodatne vegetacije (redovi i rubovi) na mjestima gdje se dokaže negativan uticaj na životinje; dovoljan broj prelaza za životinje i njihovo dobro održavanje radi nesmetanog prolaza divlja či ispod autoputa; obezbjeđenje zaštite otvorenih vodotoka duž trase (građevinski radovi u vodi uz pomoć tehnika bioinženjeringa; ponovno pošumljavanje obalnog pojasa u slučaju sječe, izbjegavanje zamućivanja vodotoka, izgradnja propusta za vodu u slučaju transferzalnih prepreka), monitoring biološkog i hemijskog statusa vode u okolnim vodotocima radi zaštite vodene faune; dobro planirane interventne mjere u slučaju nesreća; vođenje evidencije o mjestima i načinima povređivanja ili stradavanja ljudi i životinja, da bi se mogle unaprijediti mjere zaštite i blagovremeno izbjeći takvi aksidenti. 1.6.7


U pojasu širine 1,00 km obostrano od ose planiranog autoputa, se nalazi prostor koji je zaštićen u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode. Područ ja, koja su ocijenjena kao izuzetna prirodna vrijednost, treba sačuvati kao takva, te obezbjediti zaštitu da se pri realizaciji projekta autoputa ne naruši prvobitno stanje istih i uticaj projekta svesti na optimalni minimum. Predviđeni negativni uticaji se, počev od faze projektovanja, pokušavaju svesti na minimum, te je već projektnim rješenjem prolaz kroz ovo područ je uglavnom predviđen tunelima. Ovo područ je, koje je evidentirano kao dobro prirodne baštine, se tretiralo kao zaštićeno dobro. 1.6.8

Buka

Propisima Bosne i Hercegovine, koje treba poštovati mogu se dodati: -

Itinereri transportnih kamiona moraju se pažljivo proučiti da bi se, što je mogu će više, izbjeglo ometanje zbog buke i vibracija, a onda se moraju striktno poštovati; Naročito damperi moraju raditi što je moguće dalje od postojećih naselja;



-

25

Za radne aktivnosti koje se moraju odvijati na udaljenostima manjim od 200 m od naseljenih područ ja, radovi treba da se vrše samo tokom dana (od 6.00 do 22.00 sata) ili treba da se zaklone protuzvučnim zaslonima; Planiranje aktivnosti na gradilištu treba da se prouči tako da se obezbijedi zaštita od bu čnih aktivnosti; Skladišta materijala na gradilištu treba da budu uređena tako da djeluju kao zvučna barijera prema naseljima; Sistem za apsorpciju buke koji se obezbijedi za mehanizaciju treba redovno održavati.

U toku perioda eksploatacije neophodni su sistemi za smanjenje buke za izdvojene objekte kod stacionaža: km 1+425 - km 2+050; km 2+400; km 7+950 – km 8+250; Izrada specijalnog kolovoza, od izuzetno glatkog asfalta koji obezbje đuje glatku površinu i tako redukuje emisiju buke od kotrljanja, znatno je skuplja nego standardni asfaltni kolovoz, a takođe je skuplja nego postavljanje protuzvučnih barijera. Glatka površina puta može smanjiti emisije buke u prostoru za oko 2 do 3 dB (A) u poređenju sa standardnim kolovozom. 1.6.9

Pejzaž

U toku perioda izgradnje Kao što je ranije rečeno, u ovoj fazi projekta ta čne lokacije gradilišta nisu još definisane, pa je tako nemoguće dati mjere ublažavanja uticaja na pejzaž. Međutim, generalno: -

Vidljive smetnje kao što su oblaci prašine od izgradnje mogu se ublažiti primjenom prakse dobrog upravljanja gradilištem kao što je prskanje vodom nezastrtih dijelova radnih puteva i gradilišta;

-

Otvoreni usjeci treba da budu ponovno ozelenjeni što je prije moguće, što je poželjno i iz razloga sprečavanja erozije tla;

-

Degradirano zemljište treba sanirati nasadima zelenila ili kroz poljoprivrednu upotrebu.

U toku perioda eksploatacije Priroda promjene topografije usljed projekta je trajna. Međutim, uticaji na pejzaž mogu se ublažiti do određene mjere zelenim pojasevima oko objekata i izgledom arhitekture, pomo ću kojih se objekti integriraju u okolinu. TEM standard preporučuje da se, gdje je to moguće, poprave i koriguju nepoželjni vizualni efekti kroz primjenu odgovarajućih pejzažnih mjera. Zasijavanje trave i šipražja daje kratkoročni efekat pokrivanja područ ja ogoljenog tla i izloženih padina. Sađenje drveća i grmlja neće odmah dati efekat u pogledu pejzaža, nego ono treba da raste oko 10 godina da bi se primijetio značajan zaštitni efekat. Za dionicu dionicu kroz područ je parka Prenj treba predvidjeti primjenu obrazovnih mjera usmjerenih na informisanje javnosti koja putuje o postojanju i važnosti zaštićenog područ ja i o razlozima zbog kojih ne treba hraniti divlje životinje, kidati biljke, bacati otpatke itd. Obnova zemljišta U poljoprivrednim područ jima, realizacija infrastrukture može izazvati promjenu kontinuiteta poljoprivrednog tla sa posljedicama moguće promjene uslova korištenja zemljišta od strane poljoprivrednika. Kontinuitet obrade zemljišta, naročito u pogledu kretanja poljoprivrednih mašina će biti predmet narednih faza projekta, kao i realizacija propusta i prolaza koji će obezbijediti neprekidnost mreže poljoprivrednih puteva. Što se tiče problema koji se odnose na potencijalne uticaje na sistem parcelisanja poljoprivrednog fonda, intervencije će biti naglašene i analizirane tek u narednoj, kona čnoj, detaljnoj fazi planiranja, na _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


26

bazi preciznog ispitivanja postoje će strukture zemljišta i organizacije poljoprivrednih gazdinstava koja postoje u datom područ ju. Zapravo, studija projekta, kao i detaljne studije eksproprijacije u okviru sljedeće faze projekta, koje se odnose na posebne osobine poljoprivrednog područ ja preko kojeg se prelazi, mogu sadržavati određenije mjere ublažavanja ili okolinske kompenzacije koje bi se, budući da nisu strogo ili nužno povezane sa položajem autoputa, posebno odnosile na podjelu sistema poljoprivrednog zemljišta. Poseban odnos strukture poljoprivrednih gazdinstava i organizacije mjera ublažavanja ili kompenzacionih aktivnosti omogućiće korištenje preostalih područ ja poljoprivrednog fonda, koja su u direktnom dodiru sa trasom autoputa, izbjegavajući stvaranje marginalnih područ ja u pogledu poljoprivrednih djelatnosti, te usitnjavanje i ekstremne promjene okolinskih ekosistema koji postoje duž teritorije preko koje se prelazi (sistem vodotoka za reklamaciju zemljišta, sistem ograda izme đu polja i duž putne infrastrukture). U vezi sa bližim određivanjem odgovarajuće upotrebe zemljišta koje donosi prihod, a u pogledu kompenzacije, na teritoriji preko koje se prelazi, bi će neophodno prioritetno provjeriti mogućnost intervencije na ponovnom ujedinjavanju i/ili ponovnoj dodjeli zemljišnog fonda okolnim gazdinstvima, koja će biti konačna, radi kontrole parcelisanja sistema posjeda. Što se tiče drugih područ ja između padina brda i nasipa (npr. km 1+250 – km 2+750; km 7+700 – km 7+900; km21+600 – 21+950; km 28+550 – km 28+625; km 38+800 – km 39+887) situacija u pogledu morfologije može biti ublažena intervencijom nasipanja i korištenjem viška materijala iz iskopa. č i lovstvo 1.6.10 Divlja č

Radi eliminisanja negativnosti proizišlih iz izdvojenosti manjih ili ve ćih dijelova lovišta iz cjeline lovišta, potrebno je izvršiti preraspodjelu prostora lovišta, kako se ti mani dijelovi lovišta ne bi nalazili odvojeno od cjeline, na suprotnoj strani autoceste. Kod lovišta koja su podijeljena na veće cjeline, potrebno je ostvariti njihovu adekvatnu međusobnu vezu. Kako bi se umanjio negativni uticaj na divljač, potrebno je na sadašnjim i/ili budućim migracijskim pravcima omogućiti kretanje u prihvatljivim uslovima, dakle uspostaviti koridore za prelazak divlja či preko autoputa, a kako bi se na taj način ublažila degradacija staništa i omogućila kolika-tolika mogućnost nost dnevnog i sezonskog migriranja. Predlaže se stoga, kod vodotoka koji su presje čeni trasom autoputa, formiranje zona za divljač kojima bi se divlja č mogla neometano kretati. Posebno je potrebno ostvariti dobru komunikaciju smjerom istok-zapad i obrnuto. Osnovne građevine kojima se mogu ostvariti potrebni komunikacijski koridori su: propusti za vodu, prolazi i prijelazi radi spajanja postoje ćih tokova kretanja ljudi i saobra ćaja, vijadukti, mostovi i posebne građevine za omogućavanje kretanja životinja. đe 1.6.11 Kulturno-istorijsko Kulturno-istori jsko naslje đ e

Potencijalno, štetni efekti - bilo da se odnose na degradaciju materije kulturnog dobra ili umanjenje vizuelnih kvaliteta i devastaciju njegovog historijsko-kulturološkog karaktera, moraju biti izbjegnuti, neutralizirani ili minimizirani (dovedeni na mjeru u kojoj ne mogu predstavljati nikakav rizik po naslijeđe) implemetacijom zaštitnih mjera koje podrazumijevaju tehnička rješenja, smjernice, preporuke i monitoring. U izvedbenoj fazi projekta, zaštitne mjere bi prema analizama datim za svaki pojedinačan slučaj u ovoj studiji, trebalo detaljno razraditi na operativnoj razini, odnosno, primijeniti. Zaštitne mjere podijelili smo u tri grupe: o

o

o

zaštitne mjere u projektovanju zaštitne mjere tokom izvođenja radova zaštitne mjere u eksploataciji



27

Op ć će zaštitne mjere Ove mjere podrazumijevaju primjenu svih, razli čitim zakonima propisanih mjera za osiguranje gradilišta, zaštitu ljudi i objekata tokom izvođenja, kao i primjenu propisanih standarda i normativa, da bi se izbjegli štetni efekti tokom eksploatacije autoputa. Jednim dijelom, provođenje ovih mjera regulirano je drugim poglavljima ove studije i specifi čnim segmentima Izvedbenog projekta autoputa. Ono obezbjeđuje da vrijednosti buke, vibracija, aerozagađenja, budu u rangu dozvoljenih, da nemaju negativnih posljedica, odnosno, da zaštita na radu, organizacija i tehnologija gradilišta, budu u skladu sa zakonskim propisima. Mjere se primjenjuju u Prvoj uticajnoj zoni, a ako se procijeni potrebnim, i na drugim specifi čnim pozicijama, odnosno, u cijelom obuhvatu (1 km desno i lijevo od trase). Provođenje općih mjera regulirano je - u drugom segmentu, važećom zakonskom regulativom iz oblasti zaštite kulturno-historijskog naslijeđa. U tom smislu, opće zaštitne mjere podrazumijevaju - prije svega, zabranu uništavanja ili oštećivanja dobara baštine ili potencijalnih dobara. Stoga, općim mjerama možemo smatrati: o

o

zabranu izravnog prelaska trase preko lokacije dobra zabranu svih aktivnosti vezanih za tehničko - tehnološke zahtjeve izvođenja radova, koje mogu uništiti ili oštetiti dobro baštine (formiranje pristupnih puteva, deponovanje materijala, stacioniranje teške mehanizacije, kranova, i sl. na arheološkim lokalitetima, itd.)

Ove mjere primjenjuju se u cijelom obuhvatu (1 km desno i lijevo od trase). Posebne zaštitne mjere Odnose se na ublažavanje i eliminaciju štetnih uticaja u Prvoj uticajnoj zoni. Kako je navedeno ranije, u Prvoj uticajnoj zoni, registrovan je određeni broj nalazišta, grobalja, i objekata / cjelina graditeljskog naslijeđa. Međutim, uvijek moramo računati i s mogućnošću, da se, tokom radova otkriju, i zasad nepoznata (zatrpana) arheološka nalazišta, ili druga potencijalna dobra baštine, kojim, tokom istraživanja nije bilo mogu će pristupiti. U tom smislu, posebne zaštitne mjere mogu se podijeliti na: Posebni zaštitni režim – specificirane mjere Mjere ublažavanja u sklopu specifičnog zaštitnog režima podrazumijevaju eliminaciju ili neutralizaciju konkretnih štetnih efekata, koji se očekuju na konkretnim, evidentiranim (poznatim) pozicijama, i date su za svaku konfliktnu tačku zasebno. Primjenjuju se na specificiranim pozicijama u Prvoj zoni. Posebni zaštitni režim – preventivne mjere Preventivne mjere podrazumijevaju zaštitne postupke i procedure kojih se treba pridržavati radi prevencije degradacije nepoznatih (neevidentiranih) arheoloških nalazišta, objekata (cjelina graditeljskog naslijeđa) nadgrobnika, i degradacije poznatih (evidentiranih) dobara do kojih može doći u slučaju izmjena trase nakon završetka ove studije. Mjere u sklopu preventivnog režima podrazumijevaju: -

Kontrolni arheološki i konzervatorski pregled po iskolčenju trase, metodologijom brzog rekognosciranja (rapid survey)

-

Obavještavanje nadležne službe zaštite naslije đa u slučaju otkrivanja bilo kakvih arheoloških nalaza prilikom zemljanih radova kao i zaustavljanje radova do uvida i daljih uputa službe zaštite.

Ponavljanje procedure identifikacije konfliktnih tačaka i propisivanja mjera ublažavanja u slu čaju svake korekcije / pomjeranja trase, sve do konačnog usvajanja (Praktički: svaki put kad se, u toku izrade i nakon okončanja ove studije, izmijeni određena dionica trase, mora se provjeriti da li to pomjeranje ugrožava neku poziciju naslijeđa u zoni od 1km desno i lijevo od trase). _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


28

1.7 Sistem monitoringa

Mjere monitoringa zaštite okoline u periodu izgradnje uglavnom se odnose na ublažavanje i poboljšanje uticaja i građevinske aktivnosti koje se očekuju od izvođača. Ovo uključuje obnovu ili zaštitu pozajmišta, revegetaciju ogoljenih područ ja, čišćenje šiblja sa što manjim oštećenjem pejzaža, propisno upravljanje otpadom, kao i druge obaveze. Cilj okolinskog tima je da pomogne izvo đačima radova da zadrže osjetljivost u vezi sa problematikom zaštite okoline, ispoštuju ugovorne obaveze i imaju fleksibilnost u odgovoru na pitanja koja su vezana za okolinu. Uticaji projekta puta na okolinu, su kratkog dometa i dugoročni. Uticaji malog dometa uglavnom uključuju građevinske aktivnosti. Praćenje ovih aktivnosti zahtjeva obraćanje pažnje na sljedeće: -

Prikupljanje odgovarajućih podataka od strane vladinih agencija,; Podesni institucijalni angažman i komunikacije sa odgovarajućim institucijama; Da je obezbjeđeno osoblje neophodno za obavljanje posla; Odgovarajući finansijski i tehnički resursi; Sposobnosti prikupljanja, blagovremene obrade i analize informacija.

Uticaji koje treba pratiti: - Izmještanje stanovništva; - Ponovno naseljavanje i kompenzacija; - Zagađenje izazvano izgradnjom; - Korištenje zemljišta i vode; - Gradska infrastruktura. Uz probleme vezane za izgradnju, tim okolinskog upravljanja uspostavlja sisteme pra ćenja uticaja velikog dometa, uglavnom razvojnih uticaja. Neophodna je procjena organizacionih kapaciteta radi prikupljanja traženih podataka i provođenja odgovarajućih analiza.



2.0

UVOD

2.1

Osnove za izradu Studije uticaja na okolinu

29

Procjena uticaja na okolinu (PUO) ima za cilj da sistematski identificira i procjeni stvarne i potencijalne uticaje predloženog projekta autoputa na Koridoru Vc na fizi čke, hemijske, biološke, kulturne, socijalne i ekonomske komponente cjelokupne okoline. Osnovna svrha procesa PUO je podsticanje ugra đivanja okolinskih aspekata u proces planiranja i donošenja odluka što na kraju, treba da rezultira aktivnostima koje su okolinski prihvatljivije. PUO je proces i alat za planiranje projekata i donošenje odluka. Svrha procjene uticaja na okolinu je: -

integriranje okolinskih aspekata u planiranje razvojnih aktivnosti; uzimanje u obzir na pravi na čin okolinskih i drugih troškova te koristi od projekta koji donosi ekonomski razvoj;

-

osigurati da se neobjašnjivi negativni uticaji izbjegnu ili umanje u ranoj fazi procesa planiranja;

-

identifikacija i pojačavanje potencijalnih koristi od projekta;

-

omogućavanje izrade okolinske i socio-ekonomske studije paralelno sa analizom tehničke i ekonomske opravdanosti projekta;

-

obezbjediti donosiocima odluka sve podatke o okolinskim troškovima, konfliktima i koristima koje projekat ima zajedno sa podacima o njegovoj tehničkoj i ekonomskoj opravdanosti u ključnim momentima razvoja projekta;

-

osigurati transparentnost projekta;

-

omogućiti učešće svih zainteresiranih strana (životne zajednice, vlast, investitori, NVO, donatori itd.) u procesu PUO;

-

uspostavljanje sistema za ublažavanje negativnih uticaja i monitoring; unapređenje međusektorske veze; i

-

-

očuvanje socijalne, historijske i kulturne vrijednosti ljudi i njihovih životnih zajednica. Procjena uticaja na okolinu za projekat Autoput na Koridoru Vc, Lot 3 – Dionica Sarajevo-jug (Tarčin) – Mostar-sjever je urađena u dvije faze: -

•

Prethodna procjena uticaja na okolinu

•

Studija uticaja na okolinu.

Prethodnom procjenom se utvrđuje potreba za provođenje kompletne procedure PUO i izrade Studije uticaja na okolinu (SUO) za projekat autoputa. Predmet Prethodne procjene uticaja na okolinu, imajući u vidu da je riječ o ranoj fazi projektovanja, te da razmatrane trase nisu bile na potrebnom nivou tehničke razrađenosti, je bio širi prostorni obuhvat osnovnog koridora. Dokumentacija Prethodne procjene uticaja na okolinu razmatrala je sedam mogućih alternativa (uključujući nultu alternativu – bez intervencije). Cilj prethodne procjene je obuhvatao: •

sagledavanje stanja okoline područ ja autoputa na Koridoru Vc za Lot 3,

•

sagledavanje potencijalnih uticaja na okolinu i mogućih gubitaka kvaliteta okoline,

•

identifikaciju uticaja koji se moraju izbje ći zbog zakonskih zahtjeva ili vrijednih kvaliteta prirodnog i kulturnog nasljeđa,

•

ublažavanje uticaja za koje ne postoji obaveza izbjegavanja.



30

Projekat autoputa se, na osnovu čl. 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoliš i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgra đ eni i pušteni u rad samo ako đ eni imaju okolinsku dozvolu ("Službene novine Federacije BiH", br. 19/04), nalazi na listi onih za koje je, prije izdavanja okolinske dozvole, obavezna procjena uticaja na okolinu. Procedura procjene uticaja projekta na okolinu podrazumjeva konsultacije sa javnošću, poslovnim ljudima i aktivistima u zajednici, izabranim čelnicima i nevladinim organizacijama. Javne rasprave se održavaju tokom svih faza okolinske procjene i provode se iz razloga što zainteresirane strane mogu imati svoj interes u projektu. U okviru procedure Prethodne procjene uticaja na okolinu, a saglasno čl. 36. Zakona o zaštiti okoliša, dokumentacija za Prethodnu procjenu uticaja na okolinu za projekat Autoput na Koridoru Vc, Lot 3, bila je dostupna svim zainteresovanim na web stranici Federalnog ministarstva prostornog ure đenja i okoliša (http://www.fmpuio.gov.ba) (http://www.fmpuio.gov.ba) te dostavljena na razmatranje subjektima navedenim u Rješenju o izradi Studije uticaja na okolinu. Federalno ministarstvo prostornog uređenja i okoliša u saradnji sa Ministarstvom komunikacija i prometa Bosne i Hercegovine, organizovalo je javne rasprave o Prethodnoj procjeni uticaja na okolinu izgradnje autoputa na Koridoru Vc, dionica Lot 3, u op ćinama na koje projekat ima uticaj (Hadži ći, Konjic, Jablanica i Mostar). Nakon javnih rasprava Federalno ministarstvo je donijelo Rješenje o izradi Studije uticaja na okolinu, broj UPI/03/02-23-4-52/05 od 20.7.2005. godine, koje je dato u prilogu 12.1. Rješenje je doneseno na osnovu čl. 58. i 59. Zakona i čl. 3. i 4. Pravilnika. Rezultati multikriterijalne analize, a zatim dobijeno mišljenje gra đana i institucija na javnim raspravama o Prethodnoj procjeni i Rješenja Federalnog ministarstva su osnov za izradu Studije Studije uticaja na okolinu. SUO definiše zahtjeve i preporuke za ispunjenje okolinskih standarda u fazama izgradnje i eksploatacije autoputa, kao uslov za dobivanje okolinske dozvole od nadležnog ministarstva (Federalnog ministarstva prostornog uređenja i okoliša) za realizaciju projekta. Okolinska dozvola ima za cilj predviđanje uticaja i dokazivanje preduzetih mjera. Studija uticaja na okolinu je pripremana istovremeno sa izradom Idejnog projekta što je omogućilo da se okolinski zahtjevi u potpunosti ugrade u projekat.

2.2

Zakonska regulativa

Procjena uticaja na okolinu je pripremljena u skladu sa Projektnim zadatkom i relevantnim zakonodavstvom, ponuđenim metodološkim pristupom kao što je ukratko opisano u poglavljima koja slijede. 2.2.1

Direktive EU u oblasti zaštite okoline

Zakonodavstvo Evropske Unije postoji uglavnom u obliku direktiva, a ne u obliku zakona. Ovo zna či da se uglavnom ne odnosi na nadležne upravne organe ili javnost zemalja EU, nego da predstavlja ciljeve koje treba ugraditi u zakonodavstvo zemalja članica (država, entiteta, kantona i dr.). Od kada je Evropska zajednica započela sa razvojem okolinske politike (1972.god.), Evropska unija je donijela oko 200 pravnih dokumenata. Najveći dio je donijet u formi direktiva, a znatno manji u formi propisa. Oblast zaštite okoline, u uobičajenom tehničkom smislu, je podijeljena u više okolinskih sektora (kvalitet zraka, otpad, voda, priroda). Na takav način može se sistematizirati i odgovarajuće zakonodavstvo. Međutim, pojedinačno zakonodavstvo može se podijeliti samo teorijski, jer je zaštita okoline cjelovit i nedjeljiv sistem. To može imati za svrhu jasniji i sistematičniji uvid. Za razliku od zakonodavstva vezanog za određeni sektor, horizontalno zakonodavstvo u oblasti zaštite okoline, obuhvata tzv. horizontalne mjere vezane za različita pitanja, koje se provlače kroz različite sektore u oblasti okoline. Ovo ne reguliše specifičnosti pojedinih sektora, nego ima više proceduralni karakter i odnosi se na sve sektore. Najvažnije direktive EU u oblasti zaštite okoline su: _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


-

31

Direktiva Vijeća 97/11/EC od 3. marta 1997. kojom se mijenja i nadopunjuje Direktiva 85/337/EEC o procjeni uticaja određenih javnih i privatnih projekata na okolinu; Direktiva Vijeća 96/61/EC od 24. septembra 1996. koja se odnosi na integrisano spre čavanje i kontrolu zagađenja (IPPC direktiva); Direktiva Vijeća 96/82/EC od 9. decembra 1996. o kontroli rizika od velikih nesreća koje uključuju opasne supstance – tzv. Seveso II direktiva; Direktiva 2001/42/EC Evropskog Parlamenta i Vije ća od 27. juna 2001. o procjeni uticaja određenih planova i programa na okolinu; Direktiva 2003/4/EC Evropskog Parlamenta i Vije ća od 28. januara 2003. o javnom pristupu informacijama o okolini i ukidanju Direktive Vije ća 90/313/EEC; Direktiva 2003/35/EC Evropskog Parlamenta i Vije ća od 26. maja 2003. kojom se omogućuje učešće javnosti u izradi nacrta odre đenih planova i programa koji se odnose na okolinu i kojom se Direktive Vijeća 85/337/EEC i 96/61/EC mijenjaju i dopunjuju u pogledu učešća javnosti i prava na pravnu zaštitu – izjava Komisije.

2.2.2

đunarodne narodne konvencije i protokoli Me đ u

Pregled međunarodnih multilateralnih ugovora koji se direktno odnose na okolinu, kojima je država Bosna i Hercegovina pristupila: OKVIRNA KONVENCIJA UJEDINJENIH NACIJA O KLIMATSKIM PROMJENAMA, Rio de Ženeiro, 1992. Stupila na snagu: 21.03.1994. (Službeni glasnik BiH, 19/00)

•

Strane se obavezuju na međusobnu suradnju u cilju sprečavanja štetnih klimatskih promjena i njihovih mogućih djelovanja na okolinu. Potpisnici se tako đe obavezuju na ograničavanje emisija antropogenih i plinova koji izazivaju efekat staklenika, na na čin da se u prvoj fazi ograniči emitovanje istih, a potom i reducira koncentracija CO2 na nivo koji omogućava normalan razvoj. KONVENCIJA O PREKOGRANI ČNOM ZAGA ĐIVANJU ZRAKA NA VELIKIM UDALJENOSTIMA, Ženeva 1979. Stupila na snagu: 16.03.1986. (Službeni list R BiH 13/94, Službeni list SFRJ MU 11/86)

•

Prenos zagađujućih tvari na velike udaljenosti, problem kiselih kiša i degradacija šuma, ukazali su na potrebu usklađenog međunarodnog djelovanja, što je rezultiralo donošenjem ove Konvencije. Konvencijom se određuje zajedničko djelovanje svih njenih članica u cilju postepenog smanjenja koncentracije zagađujućih tvari (SO2, NOx i VOC) u atmosferi. Konvenciju slijede četiri protokola: EMEP, NOx, SO2 i VOC Protokol. BAZELSKA KONVENCIJA O NADZORU PREKOGRANI ČNOG PROMETA OPASNOG OTPADA I NJEGOVOM ODLAGANJU, Bazel, 1989. Stupila na snagu: 05.05.1992. (Službeni glasnik BiH, 31/00) Konvencija predstavlja odgovor međunarodne zajednice na probleme izazvane globalnom proizvodnjom otpada, koji je opasan za ljude i okolinu jer je štetan, otrovan, eksplozivan, korodiraju ći, zapaljiv, eko-štetan ili infektivan. Konvencija je proizašla iz brige o transportu opasnog otpada iz industrijski razvijenih zemalja u zemlje u razvoju. Konvencija je uglavnom posvećena uspostavljanju sistema kontrole za prekogranični promet opasnog otpada. Konvencija nudi okvir za identifikaciju, informacije i kontrolu upravljanja opasnim otpadom na način koji je prihvatljiv sa aspekta okoline.

•

KONVENCIJA O BIOLOŠKOJ RAZNOLIKOSTI, Rio de Ženeiro, 1992. Stupila na snagu: 29.12.1993. (BiH se pridružila 26.08.2002., ratificirana 04.10.2002.)

•

Ovo je temeljna konvencija koja ustanovljava novi koncept zaštite prirode, proširuju ći ovu djelatnost na očuvanje sveukupne biološke raznolikosti i osiguranje održivog korištenja prirodnih resursa. Konvencija određuje biološku raznolikost (unutar vrsta i ekoloških sistema). Zbog toga, ona obuhvata _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


32

sve oblike života koji sami po sebi predstavljaju vrijednost koju treba očuvati, bez obzira posjeduju li još neke druge posebne vrijednosti koje im pripisuje čovjek. KONVENCIJA O MO ČVARAMA OD ME ĐUNARODNOG ZNAČAJA, OSOBITO KAO STANIŠTA PTICA MOČVARICA, Ramsar, 1971. Stupila na snagu 1975. Ova konvencija predstavlja okvir za me đunarodnu saradnju sa ciljem “razumnog” korištenja močvara. Konvencija obavezuje zemlje članice na opšte očuvanje močvara na njihovom teritoriju, kao i na posebne obaveze koje se tiču močvara sa Popisa močvara od međunarodnog značaja. Osim toga, države moraju provoditi zaštitu mo čvara utemeljenjem prirodnih rezervata, od kojih najmanje jedan treba da bude predložen za Ramsar popis. •

KONVENCIJA O ZAŠTITI SVJETSKE KULTURNE I PRIRODNE BAŠTINE, Pariz, 1972. Stupila na snagu: 17.12.1975.

•

Cilj ove konvencije je u prvom redu identifikacija, zaštita, o čuvanje, popularizacija i prenošenje kulturne i prirodne baštine budućim generacijama. Pregled međunarodnih multilateralnih ugovora (konvencija, protokola) od većeg značaja za okolinu, koje BiH nije potpisala: • KONVENCIJA O PROCJENI PREKOGRANI ČNIH UTICAJA NA OKOLINU, Espoo, 1991. Stupila na snagu: 1997. Ova konvencija se odnosi na poduzimanje mjera za sprečavanje, smanjenje i regulisanje značajnih negativnih uticaja, planiranih aktivnosti na okolinu preko granica države. •

UNECE KONVENCIJA O PRISTUPU INFORMACIJAMA, SUDJELOVANJU JAVNOSTI U ODLUČIVANJU I PRISTUPU PRAVOSU ĐU PO PITANJIMA OKOLINE, Aarhus, 1998.

Konvencija reguliše sljede će elemente pristupa informacijama: određivanje definicija, informacije o okolini dobivene od strane organa vlasti, osnovna načela slobodnog pristupa informacijama o okolini, obaveze organa vlasti da sakupljaju i ažuriraju ove informacije, obaveza da se informacije o okolini učine transparentnijim, razlozi za odbijanjem zahtjeva za davanjem informacija, troškovi informisanja. KYOTO PROTOKOL, Kyoto, 1997. Protokol iz Kyota reguliše obaveze pojedinih zemalja članica, stranaka Okvirne konvencije o klimatskim promjenama, na bazi mandata Berlinske konferencije o smanjenju emisije CO 2 u periodu 2008.-2012., u odnosu na nivo iz 1990. godine. •

2.2.3

Okolinsko zakonodavstvo u Bosni i Hercegovini

Ustav Bosne i Hercegovine je usvojen kao Aneks 4, Okvirnog mirovnog ugovora, koji je usvojen u Dejtonu, u novembru 1995., a potpisan kasnije, u januaru 1996. u Parizu. U skladu sa Ustavom, Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacija Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republika Srpska (RS). Ustav Bosne i Hercegovine ne reguliše eksplicitno pravo na okolinu, ali u Članu III.3 stoji da sve funkcije i ovlasti koje nisu eksplicitno stavljene u nadležnost institucija državnog nivoa, treba da se provode na nivou entiteta. Federacija je složen entitet koji se sastoji od deset kantona, svaki sa više općina. Svaki kanton ima svoj ustav, zakone, parlament i vladu. Republika Srpska nema kantona, a administrativna vlast je podjeljena između Republike i općina. U skladu sa Ustavom FBiH (usvojen 30. marta 1994.), politika zaštite okoline i iskorištavanje prirodnih resursa su u nadležnosti entiteta (FBiH i RS) i kantona ( Član III.2.). Ovlasti mogu biti realizirane zajednički ili posebno, ili od strane kantona uz koordinaciju federalnih vlasti. U oba entiteta, postoji ministarstvo nadležno za okolinu: U FBiH je to Federalno ministarstvo prostornog uređenja i okoliša, a u Republici Srpskoj Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju. Svaki od deset kantona FBiH ima Ministarstvo za okolinu, a Federacija i kantoni su zajednički odgovorni za okolinu. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


33

2.2.3.1 Novo zakonodavstvo iz oblasti okoline U skladu sa Dejtonskim mirovnim sporazumom, sva zakonska regulativa koja je bila na snazi u bivšoj Socijalističkoj Republici Bosni i Hercegovini, a koja nije u suprotnosti sa Ustavom, ostaje i dalje na snazi dok drugačije ne odredi nadležni organ vlasti Bosne i Hercegovine. Novi set okolinskih zakona, definisan novim zakonskim okvirom Evropske unije (finansijski i tehni čki potpomognuti od strane Evropske komisije) je sljedeći: 1) 2) 3) 4) 5) 6)

Zakon o zaštiti okoline Zakon o zaštiti prirode Zakon o zaštiti voda Zakon o zaštiti zraka Zakon o upravljanju otpadom Zakon o fondu za zaštitu okoline

Set okolinskih zakona je usvojen u Republici Srpskoj: Službeni glasnici RS 50/02, 51/02 i 53/02 i Federaciji, objavljen u Službenim novinama Federacije Bosne i Hercegovine, br. 33/03 od 19.07.2003. Na ovaj način su BiH entiteti dobili primarno zakonodavstvo u oblasti okoline. Osim zakona, važno je napomenuti, da je usvojen i međuentitetski Nacionalni plan aktivnosti u oblasti okoline (NEAP) za BiH. Dokument je rezultat rada dvije uvažene grupe stru čnjaka iz cijele BiH, a usvojen je na oba entitetska parlamenta u istovjetnom tekstu. Pored seta okolinskih zakona na teritoriji Federacije, u okviru prostornog uređenja i građenja, donešeni su slijedeći zakoni vezani za zaštitu okoline: -

Zakon o prostornom uređenju (Službene novine FBiH, 52/02) Uredba o jedinstvenoj metodologiji za izradu dokumenata prostornog uređenja (Službene novine F BiH 63/04); Zakon o prostornom uređenju (Službene novine Kantona Sarajevo, 7/05); Zakon o prostornom planiranju i korištenju zemljišta na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (Službene novine FBiH, 18/06)

Oba entitetska ministarstva su pokrenula aktivnosti na pripremi provedbenih propisa (podzakonskih akata), koji će omogućiti implementaciju usvojenih zakona. U daljem tekstu daju se do sada objavljeni provedbeni propisi. 2.2.3.2 Provedbeni propisi koji se odnose na set okolinskih zakona Zakon o zaštiti okoline -

-

-

-

-

Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okolinu i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgrađeni i pušteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Službene novine F BiH, 19/04); Pravilnik o uvjetima i kriterijima koje moraju ispunjavati nosioci izrade Studije utjecaja na okoliš i visini naknade i ostalih troškova nastalih u postupku procjene utjecaja na okoliš (Službene novine F BiH, 68/05); Pravilnik o rokovima za podnošenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zaštiti okoliša (Službene novine F BiH, 68/05); Pravilnik o uvjetima za podnošenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zaštiti okoliša (Službene novine F BiH, 68/05); Pravilnik o izradi godišnjih/polugodišnjih programa inspekcije zaštite okoliša (Službene novine F BiH, 68/05); Pravilnik o sadržaju izvještaja o stanju sigurnosti, sadržaju informacija o sigurnosnim mjerama i sadržaju unutrašnjih i spoljnih planova intervencije (Službene novine F BiH, 68/05).

Zakon o upravljanju otpadom Pravilnik o uvjetima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvo đača i prodavača na operatera sistema za prikupljanje otpada (Službene novine F BiH, 9/05); _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


-

-

34

Pravilnik o izdavanju dozvole za ativnosti male privrede u upravljanju otpadom (Službene novine F BiH, 9/05); Pravilnik o kategorijama otpada sa listama (Službene novine F BiH, 9/05); Pravilnik o postupanju sa otpadom koji se ne nalazi na listi opasnog otpada ili čiji je sadržaj nepoznat (Službene novine F BiH, 9/05); Pravilnik o sadržaju plana prilagođavanja upravljanja otpadom za postojeća postrojenja za tretman i odlaganje otpada i aktivnostima koje preduzima nadležni organ (Službene novine F BiH, 9/05); Uredba o finansijskim garancijama kojima se može osigurati prekogranični promet otpada (Službene novine F BiH, 41/05).

Zakon o zaštiti zraka Pravilnik o monitoringu kvaliteta zraka (Službene novine F BiH, 12/05); - Pravilnik o monitoringu emisija zagađujućih materija u zrak (Službene novine F BiH, 12/05); - Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta zraka (Službene novine F BiH, 12/05); Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Službene novine F BiH, 12/05); - Pravilnik o uslovima za rad postrojenja za spaljivanje spaljivanje otpada (Službene novine F BiH, 12/05); - Pravilnik o graničnim vrijednostima emisije u zrak iz postrojenja za sagorijevanje (Službene novine F BiH 12/05); Pravilnik o graničnim vrijednostima emisije zagađujućih materija u zrak (Službene novine F BiH, 12/05); Pravilnik o ograničenju emisije u zrak iz postrojenja za spaljivanje bio-mase (Službene novine F BiH, 34/05); Pravilnik o postepenom isklju čivanju supstanci koje ošte ćuju ozonski omotač (Službene novine F BiH, 39/05). Zakon o zaštiti prirode -

Pravilnik o uspostavljanju sistema praćenja, namjernog držanja i ubijanja zaštićenih životinja (Službene novine F BiH, 46/05); Pravilnik o uspostavljanju i upravljanju informacionim sistemom za zaštitu prirode i vršenje monitoringa (Službene novine F BiH, 46/05).

2.2.3.3 Ostali važni pravni akti koji se odnose na okolinu -

-

-

-

-

Pravilnik o posebnom režimu kontrole djelatnosti koje ugrožavaju ili mogu ugroziti okolinu (Službeni list SR BiH, 2/76, 26/88); Zakon o komunalnim djelatnostima (Službeni list SR BiH, 20/90); Zakon o komunalnim djelatnostima (Službene novine Kantona Sarajevo, 31/04) Pravilnik o minimalnim uslovima za uklanjanje i konačnu dispoziciju komunalnog, industrijskog i drugih vrsta otpada (Službeni list SR BiH, 34/91); Zakon o zaštiti kulturno-historijske i prirodne baštine (Službeni list SR BiH, 20/85); Zakon o zaštiti dobara koja su odlukama Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika proglašena kao nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine (Službene novine F BiH, 2/02); Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti dobara koja su odlukama Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika proglašena nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine (Službene novine F BiH, 8/02, 27/02); Odluka o izmjeni kriterija za proglašenje dobara nacionalnim spomenicima (Službeni glasnik BiH, 15/03); Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika – Odluke (Službeni glasnik BiH, 43/03); Zakon o šumama (Službene novine F BiH, 20/02); Zakon o izmjenama i dopunama zakona o šumama (Službene novine F BiH, 29/03); Zakon o izmjeni zakona o šumama (Službene novine F BiH, 37/04); Zakon o poljoprivrednom zemljištu (Službene novine F BiH, 2/98); Uputstvo o utvrđivanju dozvoljenih količina štetnih i opasnih materija u zemljištu i metode njihovog ispitivanja (Službene novine F BiH, 11/99); Odluka o davanju saglasnosti za ratifikaciju me đunarodne konvencije za zaštitu bilja (Službeni glasnik BiH, 10/03); Zakon o kvalitetu zraka (Službene novine Kantona Sarajevo, 10/99);



-

-

-

35

Zakon o zaštiti od buke (Službene novine Kantona Sarajevo, 10/99); Zakon o izmjenama i dopunama zakona o zaštiti od buke (Službene novine Kantona Sarajevo, 32/01); Zakon o vodama (Službene novine F BiH, 18/98); Odluka o utvrđivanju granica osnovnih slivnih podru č ja na teritoriji SR BiH (Službeni list SR BiH, 7/77); Odluka o granicama vodnih područ ja (Službene novine F BiH, 37/98); Pravilnik o vrstama, načinu i obimu mjerenja i ispitivanja iskorištene vode, ispuštene otpadne vode i izvađenog materijala iz vodotoka (Službene novine F BiH, 48/98, 36/00; ispravka 35/01, 20/03, 56/04); Pravilnik o uslovima za odre đivanje zona sanitarne zaštite i zaštitnih mjera za izvorišta voda koje se koriste ili planiraju da koriste za piće (Službene novine F BiH, 51/02); Uredba o klasifikaciji voda međurepubličkih vodotoka, međudržavnih voda i voda obalnog mora Jugoslavije (Službeni list SFRJ, 6/78); Odluka o maksimalno dopuštenim koncentracijama radionukleida i opasnih materija u međurepubličkim vodotocima, međudržavnim vodama i vodama obalnog mora Jugoslavije (Službeni list SFRJ, 8/78); Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora Jugoslavije u granicama Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (Službeni list SR BiH, 19/80); Uredba o kategorizaciji vodotoka (Službeni list SR BiH, 42/67); Zakon o cestama Federacije Bosne i Hercegovine (Službene novine F BiH, 6/02); Zakon o zaštiti i spašavanju ljudi i materijalnih dobara od prirodnih i drugih nesreća (Službene novine F BiH, 39/03); Zakon o lovstvu (Službeni list SR BiH, 7/77); Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o lovstvu (Službeni list SR BiH, 30/90); Zakon o lovstvu (Službene novine F BiH, 4/06).

2.2.4

Standardi procjene

Zakon o zaštiti prirode (Službene novine F BiH, br.33/03) Zakon se zasniva na zakonodavstvu Evropske unije (EU) iz oblasti zaštite okoline i na pristupu koji koriste zemlje članice EU prilikom regulisanja i upravljanja zaštitom okoline. Radi interesa i saradnje sa drugim zemljama i učešća u međunarodnim organizacijama, Bosna i Hercegovina je, izradom i usvajanjem ovog zakona, preduzela neophodne korake ka međunarodnoj saradnji. Ovim zakonom uređuju se uslovi i način obnove, zaštite, očuvanja i održivog razvoja: pejzaža, prirodnih područ ja, biljaka, životinja i njihovih staništa, minerala i fosila i drugih komponenti prirode na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine, nadležnosti tijela koja vrše poslove iz oblasti zaštite prirode, planiranje zaštite prirode, opšte i posebne mjere za zaštitu prirode, informacioni sistem, nadzor, finansiranje zaštite prirode i kaznene mjere za pravna i fizička lica. Zakonom su predviđene opšte mjere zaštite okoline (zaštita pejzaža, zaštita divljih životinja i biljaka, “Crvena lista”, zaštita staništa) i posebne mjere zaštite prirode (zaštita područ ja, zaštita divljih vrsta i zaštita minerala i fosila), upravljanje zašti ćenim područ jima, aktivnosti i djelovanja u zaštićenom područ ju, uključivanje u međunarodnu ekološku mrežu - Program NATURA 2000. Zakon o zaštiti voda (Službene novine F BiH, 33/03) Osnovni razlozi za donošenje Zakona o zaštiti voda su: -

potreba za usklađivanjem propisa o zaštiti voda sa novim tokovima u zaštiti okoline i op ćim promjenama u ekonomskom i pravnom sistemu, kao i potreba prilagođavanja zahtjevima EU, primjena mjera kako bi se obezbijedilo da je ljudima dostupna dovoljna količina vode odgovarajućeg kvaliteta za zadovoljavanje osnovnih potreba stanovništva i privrede, primjena mjera kojima će se spriječiti dalje smanjivanje kvaliteta vode i težiti dobrom ekološkom stanju.

Ovim zakonom uređuje se zaštita voda, obala i vodnog zemljišta: planiranje i programiranje zaštite voda, organizacija zaštite voda, nadzor, finansiranje i kazne za prekršaje za pravna i fizička lica. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

36


Zaštita voda, obala i vodnog zemljišta obuhvata o čuvanje, prilagođavanje i održavanje količine voda i donošenje odluka o upotrebi i opterećenju voda. Cilj Zakona o zaštiti voda je osiguranje održivog korištenja voda (u cilju o čuvanja i poboljšanja njihovog kvaliteta), osiguranje očuvanja prirodnih procesa i prirodne ravnoteže voda, akvatičnih i semiakvatičnih ekosistema i pejzažnih karakteristika voda i, u saradnji sa organima nadležnim za upravljanje vodama, očuvanje i reguliranje koli čine voda za razne vrste korištenja u cilju provo đenja njihovih ekonomskih, društvenih i ekoloških funkcija. U dijelu o zabranama i ograničenjima reguliše se: - Ispuštanje otpadnih voda (Član 22); - Ograničenje korištenja umjetnog gnojiva i sredstava za zaštitu biljaka (Član 23); - Nagomilavanje, odlaganje materijala ili objekata (Član 26); - Izgradnja postrojenja, prevoz, pretovar i skladištenje opasnih supstanci (Član 27); - Ograničenje opterećivanja voda radi zaštite akvatičnih i semiakvatičnih organizama (Član 29); - Ekološki prihvatljiv protok (Član 31); - Uklanjanje materijala (Član 32); - Režim zaštite voda (Član 36). Procedura za izdavanje vodne saglasnosti definirana je u članovima 43-46 Zakona o zaštiti voda. Vodna saglasnost je upravni akt koji izdaje organ nadležan za izdavanje vodne saglasnosti za direktno korištenje vode i vodnih resursa. Vodna saglasnost jedan je od uslova za izdavanje dozvola za opterećenje, u skladu sa propisima prostornog uređenja i građenja i uslov je za izdavanje okolinske i ostalih dozvola koje propisuju posebni zakoni. Voda se može koristiti bez prethodno pribavljene vodne saglasnosti u slu čaju zaštite od požara, radi poduzimanja hitnih i sanitarnih mjera. U svrhu kategorizacije voda urađeni su detaljni testovi. Urađeni su na osnovu Uredbe o klasifikaciji voda i voda obalnog mora Jugoslavije, unutar granica SR Bosne i Hercegovine (Službeni list SR BiH, br.19/80). U skladu sa korištenjem i nivoom čistoće, vode su podjeljene u 4 klase: Tabela 4. Pregled parametara sa grani č nim vrijednostima posebnih kategorija voda, karakeristike č nim površinskih voda na osnovu gore navedene Uredbe o klasifikaciji voda Br 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

PARAMETAR Rastvoreni kisik mg/l minimum Saturacija sa kisikom u % Petodnevna biohemijska potrošnja kisika BPK5 u mg O 2 Hemijska potrošnja kisika (HPK) iz KMnO 4 u mg O2 Suspendovane materije u mg/l, do Suhi ostaci filtrirane vode u mg/l, do pH vrijednost Vidljive otpadne materije

9.

Klasa I 8 90-105

10 350 6,8-8,5 nema

Klasa II 6 75-90 2 10 30 1000 5,8-8,5 nema

Boja

nema

nema

10.

Miris

nema

nema

11.

Najvjerovatniji broj koliformnih klica do

12.

Toksične materije, promjena temperature i drugi pokazatelji štetnosti

/l, do /l, do

Klasa III 4 50-75 4 12 80 1500 6,0-9,0 nema slabo primjetna slabo primjetan

Klasa IV 3 30-50 7 20 100 1500 6,0-9,0 nema

-

preko 200.000 Ne smiju da postoje iznad propisane granice u bilo kojoj klasi 1.000

100.000

200.000

Zakon o zaštiti zraka (Službene novine F BiH, 33/03) Ovim zakonom uređuju se tehnički uslovi i mjere za spre čavanje ili, gdje to nije izvodljivo, smanjivanje emisija u ambijentalni zrak prouzrokovanih ljudskim aktivnostima koje se moraju poštivati u procesu proizvodnje na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine, planiranje zaštite kvalitete zraka, posebni _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

20 40

37


izvori emisija, katastar emisija, kvalitet ambijentalnog zraka, nadzor i kazne za prekršaje za pravna i fizička lica. Zakon, osim osnovnih odredbi, pojmova i definicija principa zaštite kvaliteta zraka, sadrži i odredbe o: - planiranju zaštite kvaliteta zraka, - posebnim izvorima emisija - katastar emisija, - kvalitetu zraka Studija o zraku je integralni dio dokumentacije kod izdavanja okolinske dozvole za izvore emisija. Za izvore emisija za koje je potrebna okolinska dozvola, podnosilac zahtjeva izrađuje posebnu Studiju o zraku, u kojoj opisuje očekivane emisije u zrak i njihov uticaj na okolinu. Nadležno ministarstvo neće zahtijevati izradu studije o zraku od podnosioca zahtjeva kome se za izvor emisije daje okolinska dozvola, na osnovu Studije o uticaju na okolinu, pod uslovom da su tom studijom obra đeni i podaci koji se zahtijevaju Studijom o zraku. Za izvore emisija u zrak za koje nije potrebna okolinska dozvola, urbanisti čkom saglasnošću, građevinskom dozvolom i upotrebnom dozvolom utvrđuju se dozvoljene emisije u zrak. Sljedeća tabela prikazuje set standarda kvalitete zraka prihvaćen od strane Kantona Sarajevo, Federacije BiH i Evropske komisije. Tabela 5. Važe ć ć i standardi o kvalitetu zraka Kantona Sarajevo, Federacije BiH i Evropske komisije Zagađujuće supstance

Prosje čni period

Sumpordioksid (SO2)

godišnji prosjek prosjek 24 sata

Azotdioksid (NO2)

Kanton Sarajevo*

50 μg/m3 125 μg/m3


50 μg/m3 300 μg/m3

Granične vrijednosti kvaliteta zraka Federacija BiH** Evropska komisija

20 μg/m3 (eco) 90 μg/m3 (hu) 60 μg/m3 (hu)

20 μg/m3 (eco)1) 125 μg/m3 (hu)1)

∗∗

∗∗

∗∗

40 μg/m3 (hu)1) 200 μg/m3 (hu) (18x)1) 3)

godišnji prosjek

-

30 μg/m3 (eco)

30 μg/m3 (veg)1)

Ugljenmonoksid (CO)

prosjek 8 sati

10 mg/m3

10 mg/m3 (hu)2)

Crni dim (BS)/PM10#


50 μg/m3 125 μg/m3

30/50 μg/m3 (hu)

Azotni oksidi (NO x)

∗∗

∗∗

40 μg/m3 (hu) 1) 50 μg/m3 (hu) (35x) 1) 4)

∗

Zakon o kvalitetu zraka; Službene novine Kantona Sarajevo, 10/99. Prema ovom Zakonu granična emisijska vrijednost je ukupna koncentracija polutanata u zraku koja po dosadašnjim saznanjima nema štetne uticaje na zdravlje i sposobnost ljudi kao ni na okolinu u kvalitetnom i kvantitativnom smislu.

∗∗

Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta zraka; Službene novine FBiH, 12/05 Zaštićeni ekološki faktori: hu-ljudsko zdravlje (human health), eco-ekosistemi (ecosystems), veg-vegetacija (vegetation)

1) 2) 3) 4) #

Direktiva Vijeća 1999/30/EC Direktiva Vijeća 2000/69/EC (18x) ne smije biti prekoračena više od 18 puta u kalendarskoj godini (35x) ne smije biti prekoračena više od 35 puta u kalendarskoj godini PM10 – čestice prečnika ispod 10 μm

Zakon o upravljanju otpadom (Službene novine F BiH, 33/03) Cilj ovog zakona je podsticanje i osiguranje najvažnijih uslova radi sprečavanja nastajanja otpada, prerade otpada za ponovnu upotrebu i reciklažu, izdvajanje sirovinskog materijala i njihovo korištenje za proizvodnju energije i sigurno odlaganje otpada.


38


Ovim zakonom uređuju se: - sve kategorije otpada (osim radioaktivnog otpada, gasova gasova ispuštenih ispuštenih u atmosferu i otpadnih voda), - sve vrste aktivnosti u upravljanju otpadom, operacije i postrojenja Odredbe ovog zakona primjenjuju se i na: - otpad nastao iskorištavanjem resursa, ekstrakcijom, tretmanom i iskorištavanjem mineralnih sirovina i radom kamenoloma, - tečni otpad, - životinjski otpad i drugi neopasni materijali prirodnog porijekla, koji se mogu koristiti u poljoprivredne svrhe, - odloženi eksploziv, osim ako to nije regulirano posebnim propisom. Zakon o Fondu za zaštitu okoline (Službene novine F BiH, 33/03) Ovim zakonom, osniva se Fond za zaštitu okoline Federacije Bosne i Hercegovine, utvrđuje ustrojstvo, organizacija, upravljanje i rukovođenje Fondom, imovina i poslovanje Fonda, izvori, namjena i na čin korištenja sredstava Fonda, te uređuju druga pitanja u vezi sa pribavljanjem i upravljanjem sredstvima Fonda. Fond je finansijska organizacija, sa statusom pravnog lica i upisuje se u sudski registar. Djelatnost Fonda je prikupljanje i distribucija finansijskih sredstava za zaštitu okoline, na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine. Zakon o buci (Službene novine Kantona Sarajevo, 10/99) Ovim zakonom utvrđuju se dozvoljeni nivoi buke, mjere zaštite od buke i način mjerenja buke; granični nivoi buke usklađeni sa namjenom prostora i vremenom dana, tako da ne ugrožavaju život i rad ljudi, a posebno njihovo zdravlje; nadzor nad provođenjem ovog zakona, kao i druga pitanja od zna čaja za zaštitu od buke. Standardi za nivoe uticaja buke Do današnjeg dana standardi za nivoe buke nisu specificirani od strane Vlada Bosne i Hercegovine. Jedini definirani standardi za buku dati su u Zakonu o zaštiti od buke Kantona Sarajevo. Odnosni standrdi dati su u sljedećoj tabeli: Tabela 6. Dozvoljeni nivoi vanjske buke Područje (zona)

I II III IV V VI

Namjena podru čja

Bolničko-lječilišno Turističko, rekreacijsko, oporavilišno Čisto stambeno, vaspitno-obrazovne i zdravstvene institucije, javne zelene i rekreacione površine. Trgovačko, poslovno, stambeno i stambeno ć ajne uz saobra ć ajne koridore , skladišta bez teškog transporta. Poslovno, upravno, trgovačko, zanatsko, servisno (komunalni servis) Industrijsko, skladišno, servisno i saobraćajno područ je bez stanova

Najviši dozvoljeni nivoi buke dB(A) Ekvivalentni nivoi L eq Vršni nivo dan noć L1 45 40 60 50 40 65

55

45

70

60

50

75

65

60

80

70

70

85

Leq dB(A) je srednja energetska vrijednost buke promjenljivog nivoa, ekvivalentna buci kontinuiranog nivoa, mjerenoj u trajanju od najmanje 15 minuta u periodima od 06-22 sati (danju) i od 22-06 sati (noću). L1 označava nivo buke koji je prekoračen u trajanju od 1% ukupnog vremena mjerenja, odnosno perioda dan ili noć. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


39

Zakon o šumama (Službene novine F BiH, 20/02) Prema ovom zakonu, pod šumom, koja predstavlja ekosistem, se podrazumijeva zemljište pokriveno drvećem ili šumskim grmljem čija površina prelazi 500 m2 i čija širina je najmanje 10 m. Šume se sastoje od: šumskih rasadnika, plantaža šumskih stabala, otvorenih prostora za dalekovode i druge javne infrastrukturne objekte u šumama, korištenih na osnovu prava prelaska preko tuđeg zemljišta, šumskih puteva, i drugih vidova šumskog transporta i infrastrukture za zaštitu od požara, dijelova zemljišta za pošumljavanje, područ ja za rekreaciju, kao i jezera, površinskih vodotoka i drugih površinskih voda i močvara koje su u nadležnosti posebnih zakona. Na šumskom zemljištu se mogu graditi jedino objekti vezani za upravljanje šumom. Kantonalno ministarstvo daje odobrenje sa zahtjevom da zgrade i drugi objekti budu na udaljenosti od 100 m od ivice šume. Članovi 2-7 ovog zakona se primjenjuju na zgrade, puteve, dalekovode, površinske kopove i druge objekte koji će se izgraditi u šumi ili unutar 50 m od ivice šume. Vlasnik je obavezan da ispoštuje proceduru dobivanja odobrenje za objekat, a u skladu sa važe ćim zakonima u tom regionu (Član 4, paragraf 1-2). Zakon o zaštiti i korištenju kulturno-historijske i prirodne baštine (Službeni list SR BiH, 20/85) Zabranjeno je izvoditi radove koji mogu oštetiti spomenik, kao i praviti izmjene koje mogu oštetiti njegovu autentičnost i osnovne karakteristike. Unutar cijeline spomenika mogu se izvoditi aktivnosti koje ne prouzrokuju bilo kakvu promjenu osnovnih elemenata. Unutar arheološkog nalazišta nisu dozvoljene nikakve aktivnosti (izuzev aktivnosti vezanih za arheološka istraživanja, izvođenih od strane nadležne organizacije). Unutar memorijalnog spomenika nisu dozvoljene aktivnosti koje mogu dovesti u opasnost osnovne karakteristike, svrhu i funkciju spomenika. U blizini spomenika kulture, spomeničke cjeline i spomen-obilježja, utvrđuju se, po potrebi, zaštićene zone sa odgovarajućim zaštitnim mjerama. Na arhitektonsko-građevinskim objektima uspostavljenima po propisima historijske restauracije, kao i na objektima savremene kreativne aktivnosti koji predstavljaju posebnu kulturnu, historijsku i naučnu vrijednost, nisu dozvoljene aktivnosti koje bi dovele u opasnost osobine tih dobara. U nacionalnom parku, memorijalnom područ ju, parku prirode i predjelu sa posebnim prirodnim ljepotama, zabranjene su sve aktivnosti koje bi prouzrokovale značajne promjene prirodnih i drugih vrijednosti kao i speifi čnosti područ ja u cjelini. Takođe su zabranjene aktivnosti koje nisu u skladu sa karakteristikama, svrhom i funkcijom tog regiona. U rezervatu prirode i područ jima prirodnih znamenitosti i rijetkosti, zabranjene su aktivnosti koje mogu uništiti prirodni razvoj ili prouzrokovati oštećenja osnovnih prirodnih odlika.

2.3

Metodologija izrade Studije uticaja na okolinu

Procjena uticaja na okolinu za projekat Autoput na Koridoru Vc, Lot 3 – Dionica Sarajevo-jug (Tarčin) – Mostar-sjever je urađena u dvije faze u skladu sa zakonskom legislativom Federacije BiH (Zakon o zaštiti okoliša, Sl. novine F BiH, br. 33/03): •

Prethodna procjena uticaja na okolinu i

•

Studija uticaja na okolinu.

Predmet Prethodne procjene uticaja na okolinu, imajući u vidu da je riječ o ranoj fazi projektovanja, te da razmatrane trase nisu bile na potrebnom nivou tehničke razrađenosti, je bio širi prostorni obuhvat osnovnog koridora. Dokumentacija Prethodne procjene uticaja na okolinu razmatrala je sedam mogućih alternativa (uključujući nultu alternativu-bez intervencije) i predata je investitoru aprila 2005. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


40

Cilj prethodne procjene obuhvatao je: -

sagledavanje stanja okoline područ ja autoputa na Koridoru Vc za Lot 3,

-

sagledavanje potencijalnih uticaja na okolinu i mogućih gubitaka kvaliteta okoline,

-

identifikaciju uticaja koji se moraju izbjeći zbog zakonskih zahtjeva ili vrijednih kvaliteta prirodnog i kulturnog nasljeđa, ublažavanje uticaja za koje ne postoji obaveza izbjegavanja.

-

Studija uticaja na okolinu (SUO) za navedeni projekat je rađena na osnovu Rješenja o izradi Studije uticaja na okolinu, broj UPI/03/02-23-4-52/05 od 20.7.2005. godine izdatog od strane Federalnog ministarstva prostornog uređenja i okoliša, a radi vo đenja daljeg postupka procjene uticaja na okolinu u cilju izdavanja okolinske dozvole. Sadržaj studije je uskla đen sa navedenim rješenjem, a koji je djelimično korigovan od strane Investitora. Prilikom izrade studije uzete su u obzir primjedbe, prijedlozi, sugestije i mišljenja organa uprave, javnih preduzeća, nevladinih organizacija. Izrada SUO bazirala se na nekoliko povezanih aktivnosti, koje su se odvijale u nekoliko faza: •

Priprema istraživanja, koja obuhvatala organizaciju radnog tima (različitih stručnjaka za okolinu), organizaciju obilaska terena, definiranje metodologije za pribavljanje potrebnih podataka iz primarnih i sekundarnih izvora te detaljan plan rada na SUO;

•

Analize zakona o zaštiti okoline u Bosni i Hercegovini, direktiva EU, kao i drugih međunarodnih konvencija relevantnih za oblast zaštite okoline;

•

Analiza dokumentacije prostornog planiranja;

•

Prikupljanje i analiza svih podataka relevantnih za pitanja okoline potrebnih za izradu SUO;

•

Definiranje i analiza potencijalnih alternativa, definiranje ciljeva te izbor optimalne alternative;

•

Izrada dva seta sinteznih karata u razmjeri 1:5000; prvi set predstavlja postoje će stanje i potencijalne uticaje, a drugi set su karte sa mjerama ublažavanja negativnih uticaja;

Plan monitoringa stanja okoline po svim segmentima djelovanja; Pristup i metodologija izrade SUO bazirali su se na analizi podataka iz primarnih i sekundarnih izvora. Podaci iz primarnih izvora prikupljani su tokom terenskog dijela istraživanja, a odnose se na cijelo područ je istraživanja. Analiza sekundarnih izvora obuhvatala je prikupljanje i analiziranje dostupnih podataka i informacija iz institucija i javnih preduzeća relevantnih za stanje okoline, te podataka iz ranije urađenih studija, programa i planova, kako bi se izrada SUO bazirala na što relevantnijim podacima. Opis okoline koja bi mogla biti ugrožena projektom ura đena je sa različitih aspekata: socioekonomskog, klimatskog i meteorološkog, geomorfološkog, geološkog, inžinjersko-geološkog i geotehničkog, hidrološkog i hidrogeološkog, pedološkog i poljoprivrednog, flore i faune, šumarstva i lovnih područ ja, pejzaža, zaštićenih područ ja, kulturno-historijskog nasljeđa, stanovništva i naseljenih područ ja, infrastrukture, stanja buke i kvaliteta zraka, ugroženosti minsko-eksplozivnim sredstvima. •

Kao rezultat aktivnosti na izgradnji autoputa za Lot 3 identificirani su, analizirani i vrednovani pozitivni i negativni okolinski uticaji za faze projektovanja, izgradnje i eksploatacije autoputa kao i direktni i indirektni uticaji na: stanovništvo, klimu, vodu, tlo i poljoprivredno zemljište, floru i faunu, ekosisteme, pejzaž, kulturno-historijsko nasljeđe, lovstvo, zrak i infrastrukturu. Analiza uticaja planiranog autoputa na okolinu je pokazala, da se s obzirom na karakter uticaja i njihov značaj, može smatrati da izgradnja autoputa uzrokuje pozitivne i negativne uticaje na okolinu kao rezultat izgradnje njegovih fizičkih objekata, građevinskih aktivnosti i korištenja. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


41

Mjere za ublažavanje negativnih uticaja obuhvataju širok dijapazon potrebnih aktivnosti u okviru svakog od analiziranih uticaja i to u fazi projektovanja, izgradnje i eksploatacije autoputa. Ove mjere sistematizovane su u dvije osnovne grupe: opšte i tehničke mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu. S obzirom na moguće identificirane potencijalne negativne uticaje tokom izgradnje i eksploatacije autoputa metodologija izrade SUO predviđa i donošenje programa monitoringa dugoročnih uticaja autoputa na okolinu i predloženih mjera zaštite okoline. Zadatak je državne organizacije koja upravlja autoputem da uspostavi okolinski monitoring. Svrha monitoringa je pre ćenje emisija zagađujućih materija (u zrak, vode, tlo....), te promjene parametara okoline (kvalitet zraka, nivo buke, kvalitet vode u rijekama, promjene kvaliteta tla). Sistem monitoringa ima za cilj i provjeru svih sistema od kojih zavisi kvalitet okoline (pre čišćavanje otpadnih voda koje se sakupljaju na putu, održavanje tih uređaja, pravilnost djelovanja u slučaju akcidenata - izlijevanja kemikalija na autoputu i sl.. Na bazi rezultata monitoringa poduzimaju se dodatne organizacione ili investicione mjere. Okolina i nesreće koje se dešavaju međusobno su povezane tako da degradacija okoline utiče na prirodne procese mijenja osnovne resurse čovječanstva i povećava njihovu ranjivost. U tom smislu Studija uticaja na okolinu predviđa vandredne uslove i rizik od neadekvatnih mjera zaštite, rizik od akcidenata u toku izgradnje i održavanja, rizik od udesa kod transporta opasnih tereta, rizik od prirodnih katastrofa. Iako je vjerovatnoća događanja akcidentnih situacija navedenih tipova obi čno mala i u funkciji je više faktora, posljedice istih su znatne i ozbiljne, što je ustvari i razlog analize ovog uticaja u procesu procjene uticaja autoputa na okolinu.



3.0

OPIS PREDLOŽENOG PROJEKTA

3.1

Generalni opis projekta

42

Predmet ove Studije je dionica puta između Sarajeva Jug (Tar č in) i Mostara Sjever – Lot 3 (približno č in) 60 km). Ova dionica je dio Koridora Vc koji povezuje u svojim krajnjim tačkama centralni dio obale Jadranskog mora sa Budimpeštom u Mađarskoj. Kroz BiH, trasa Koridora Vc dužine oko 330 km ide pravcem sjever-jug, sredjim dijelom države sa najpovoljnijim prirodnim uslovima-dolinama rijeka Bosne i Neretve. Transportni Koridor Vc na potezu kroz BiH uključuje: E-put E-73 Šamac-Doboj-Sarajevo-Mostar Šamac-Doboj-Sarajevo-Mostar--Čapljina-Doljani, koji preko luke Plo če ima izlaz na Jadransko more, dok se na sjeveru spaja u Budimpešti, željeznička pruga Šamac-Doboj-Sarajevo-Mostar-Čapljina-Metković, aerodromi Sarajevo i Mostar, plovni putevi i pristaništa na rijekama Savi, Bosni i Neretvi.

• • • •

3.2

Svrha i cilj projekta

Intenziviranje priprema i početak izgradnje ovog autoputa biće ključni pokretač privrednih aktivnosti i omogućit će uključenje BiH u glavne saobraćejne tokove i globalni evropski ekonomski sistem. Poboljšanje uslova transporta će poboljšati kvalitet života što će se manifestovati kroz: • smanjenje dužine puta i vremena putovanja roba i putnika u odnosu na postojeće dionice, • smanjenje troškova prevoza robe i putnika, • smanjenje štetnih uticaja na okolinu, usmjeravanjem dijela saobraćaja sa postojeće relevantne • • • •

3.3

mreže na buduću trasu autoputa povećanje zaposlenosti, valorizaciju geosaobraćajnog položaja BiH, povećanje konkurentnosti privrede na gravitacionom područ ju koridora, pokretanje novih projekata i povećanje privatnih investicija u regionalnoj ekonomiji.

Pozadina projekta

Koridor Vc predstavlja dio pan-evropske transportne mreže koji je prihvaćen od svih zanteresovanih zemalja na Konferenciji u Helsinkiju 1997. i ponovo potvr đen u toku narednih evropskih konferencija. Koridor Vc uključuje tri zemlje: Mađarsku, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, povezuju ći luku Ploče na Jadranskoj obali sa Budimpeštom i križajući se sa Koridorom X na dionici Zagreb-Beograd. Vijeće ministara Bosne i Hercegovine odlu čilo je da izgradi dio panevropskog autoputa na Koridoru Vc. Bosanskohercegovački dio Koridora Vc dug je oko 330 km i troškovi izgradnje se procjenjuju na približno 5 milijardi Eura. U skladu sa tom odlukom Ministarstvo transporta i komunikacija BiH objavilo je me đunarodni tender u vezi sa obezbijeđenjem konsultanstskih usluga za “Pripremu plansko-studijske dokumentacije (PPSD)” za Koridor Vc, podijeljenu u 6 razli čitih Lotova. Cilj PPSD je definisanje optimalnih tehni čkih rješenja za Koridor Vc, njegove ekonomske i finansijske izvodljivosti i najbolje procedure za uklju čenje privatnog finansiranja u investiranje i upravljanje autoputem. Da bi se olakšalo finansiranje izgradnje autoputa i da bi se iskoristila efikasnost privatnog sektora, Vijeće ministara je odlučilo da procijeni resurse javnih-privatnih-dioničarskih preduzeća za finansiranje, u formi DBOT (projektuj, gradi, koristi, prenesi) koja treba da se ustanovi kroz studiju planiranja i studiju izvodljivosti u okviru “Pripreme plansko-studijske dokumentacije” koja je u toku. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


3.4

43

Podaci i prostorno planska dokumentacija razmatranog podru č č ja

Prostornim planom Bosne i Hercegovine za period 1981.-2000. godine su detaljno interpretirana sva bitna obilježja prostora i određene buduće funkcije prostora u urbanim i vanurbanim područ jima, obrađeni su svi osnovni prostorni sistemi, zašti ćene vrijednosti, prostori graditeljskog nasljeđa itd. U pomenutom planu naglašena je potreba realizacije "ceste najvišeg ranga" na pravcu Sjever-Jug, što predstavlja sadašnji autoput na Koridoru Vc. Prostorni planovi općina, koji predstavljaju prvu generaciju planskih akata prostornog uređenja u BiH, uglavnom su poštovali postavke o izgradnji autoputa i djelimi čno sačuvali koridor od bespravne i druge izgradnje. Pregled prostorno-planske dokumentacije odnosi se na analizu stanja prostorno-planske i urbanisti čke dokumentacije općina kroz koje prolazi Koridor Vc. Dio autoputa koga tretira Lot 3 prolazi kroz cjelovitu teritoriju općina Konjic i Jablanica i manje dijelove teritorije općina Hadžići i Mostar. Na višem nivou razmatran je Prostorni plan BiH za period 1981.-2000. (2015.) kojim je predviđena izgradnja autoputa na Koridoru Vc. Usvojeni i zašti ćeni Koridor, koji je unesen i u prostorne i urbanističke planove općina, u najvećoj mogućoj mjeri je ispoštovan i u slučaju trase koja je predmet ove Studije. Na dionici koja se proteže kroz masiv Prenja, razmatrana trasa unekoliko prostorno, ali ne i koncepcijski odstupa od trase Koridora iz Prostornog plana. Izvršeno je definisanje kriterija faktora ograničenja koji su uzeti u obzir u Studiji, a oni su obuhvatili elemente zaštite prirodnih vrijednosti i rijetkosti, vodnih resursa, kulturno-historijskog nasljeđa, urbanih struktura, industrijskih kompleksa, energetskih objekata, poljoprivrednog zemljišta visoke vrijednosti itd. Na taj način ne samo da se ne narušava prostorno-planski nego ni koncept zaštite okoline Koridora koji je postavljen prostornim planom. Pored Prostornog plana u obzir su uzeti i Strategija prostornog uređenja Federacije BiH i NEAP – Nacionalni akcioni plan za okoliš BiH. Na nižem nivou razmatranja po pojedinim općinama analizirani su prostorni i urbanistički planovi općina kroz koje prolazi razmatrana trasa: -

Prostorni plan Kantona Sarajevo Prostorni plan općine Hadžići Urbanistički plan općine Hadžići Prostorni plan zajednice općina Konjic-Jablanica-Prozor Prostorni plan općine Konjic Urbanistički plan općine Konjic Prostorni plan općine Jablanica Prostorni plan općineMostar Urbanistički plan Sjeverne kotline Mostara.

Uvid u ovu dokumentaciju omogućio je kvalitetnu analizu predloženog rješenja trase u smislu upoređivanja elemenata iz prostorno-planske dokumentacije sa stvarnim stanjem elemenata prostora uz verifikaciju informacija kroz obilaske terena. Predložena trasa autoputa u načelnoj je saglasnosti sa urbanističkim i prostornim planovima općina Hadži ć Mostar kroz koje prolazi, što nije slučaj sa Jablanicom za Jablanicom za koju prvobitno nije bio ći, i, Konjic i Mostar kroz predviđen priključak na planirani autoput.

3.5

Društveno-ekonomski Društveno-ekonomski zna č a čaj j projekta

Bosna i Hercegovina čini velike napore da postane dio evropskog i svjetskog privrednog i transportnog sistema. Jedan od načina da se to postigne je uključivanje u panevropske transportne integracije. Prvi korak na tom putu ostvaren je verificiranjem Koridora Vc kroz BiH, koji će u smjeru sjever jug povezati sa Hrvatskom i Mađarskom, odnosno Centralnom Evropom. Put će voditi preko Osjeka u Hrvatskoj i prelaziti u BiH preko rijeke Save sjeverno od Odžaka. Trasa kroz BiH će povezivati glavne industrijske centre Doboj, Zenicu, Sarajevo i Mostar. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


44

Transport i unapređenje transportne infrastrukture, generalno, ima važnu ulogu u održivom društveno ekonomskom i privrednom napretku društva. Na drumski transport u BiH otpada preko 95% kretanja roba i putnika unutar države. Efikasan i jeftin drumski transport stoga je suštinski za potporu lokalnoj, regionalnoj i me đunarodnoj trgovinskoj i ekonomskoj razmjeni. To je takođe bitan faktor u unapređenju integracije nacionalno podjeljene zemlje. Razvoj koridora drumskog transporta u BiH je vrlo važan za poboljšanje životnog standarda stanovništva i ublažavanje siromaštva. Izgradnja autoputa na Koridoru Vc može se smatrati opravdanom sa stanovišta društveno ekonomskog značaja iz više razloga. U zoni Koridora Vc nalazi se preko 50% stanovništva BiH koji ostvaruju oko 60% cjelokupnog bruto nacionalnog dohotka, a bolji uslovi pružanja transportnih usluga znače i bolje uslove života i rada lokalnog stanovništva, odnosno poboljšanje socijalne strukture. Nova trasa će, dakle djelovati na intenziviranje brojnih djelatnosti na Koridoru Vc, pa je nužno voditi računa o realnim pretpostavkama razvoja onih privrednih djelatnosti koje se, na područ ju BiH u srednjoročnom planu kreiraju kao prioriteti: poljoprivreda, turizam, energetika, drvoprerađivačka industrija, ali i onih koji zahtjevaju posebnu pažnju, a vezani su za lokalno područ je, kao što su: vodoprivreda, elektroprivreda, šumarstvo. Takođe, adekvatnije će se koristiti prirodne i izgrađene, kao i istorijske vrijednosti područ ja. Transport obezbjeđuje posredničke usluge koje olakšavaju međudjelovanje proizvodnih djelatnosti. Mikroekonomski mehanizmi, pomoću kojih se koristi od investicija u transport pretvaraju u pove ćanje dohodka, prepoznaju se sasvim dobro. Investicije u transport smanjuju trošak pribavljanja ulaznih elemenata za proizvodnju (sirovine, energija, radna snaga, poluproizvodi, informacije itd.) sa različitih lokacija, direktno smanjujući troškove proizvodnje. Smanjeni trošak proizvodnje i poboljšani kvalitet transportnih usluga takođe reduciraju krajnju cijenu proizvoda i tako unapređuju regionalnu i međunarodnu trgovinu, omogućujući komercijalizaciju poljoprivrede, specijalizaciju industrije, te povećanje proizvodnje i zaposlenost kroz iskorištenje različitih privrednih grana. Investicije u transport doprinose, takođe, privrednoj raznolikosti što omogućava iskorištenje usmjerenih privreda i povećava sposobnost privrede da podnosi rizike. Na mnogo načina kroz ove mehanizme, transport doprinosi ekonomskom rastu. Razvoj autoputa na Koridoru Vc imaće uticaj na različite aspekte privrede na lokalnom, regionalnom i državnom nivou. Ovdje je razvoj privrede vezan za bolju putnu povezanost i posljedično, za unapređenje privredne i društvene okoline. Unapređenje saobraćajnih veza će nastupiti na međuopćinskom, međuregionalnom (kantonalnom) i državnom nivou, kao i na međunarodnom nivou, imajući u vidu buduću realizaciju cijele Transevropske mreže koridora u budućnosti. Trasa autoputa na Koridoru Vc predstavlja novu kapitalnu razvojnu mogućnost, koja će u narednom periodu preuzeti ulogu generatora društveno ekonomskog razvoja. Autoput će ne samo omogućiti adekvatnije korištenje prirodnih i stvorenih resursa na ovom podru č ju, nego će omogućiti i strukturalno prenošenje i razvoj onih funkcija i djelatnosti koje su kompatibilne autoputu, a koje neposredno uti ču na ekonomski razvoj. Razmatrani prostor na Koridoru Vc biće područ je preko kog se usmjeravaju evropski tokovi ljudi i dobara i intenzivno razvijaju brojne privredne aktivnosti, ostvaruje saradnja sa susjednim centrima proizvodnje i potrošnje, što će omogućiti da ovo područ je postane jedan od razvijenijih dijelova BiH i jedan od značajnijih inicijatora i nosioca op ćeg privrednog razvoja Bosne i Hercegovine. Prostor na Koridoru će biti povezan sa drugim turističkim i poljoprivrednim područ jima, a predstavljat će i područ je koje prednjači po stepenu zajedničkih ulaganja između domaćih i inostranih partnera. Prostor na Koridoru će obezbijediti ekonomski razvoj šireg podru č ja na cijeloj svojoj dužini što će omogućiti obezbjeđenje životnih uslova stanovništva na nivou razvijenih regija, odnosno država Evropske unije. Prostorne granice istraživanja u SUO Šira uticajna oblast Projekta, (koju možemo uzeti kao granicu podru č ja istraživanja) koja se smatra za najpogodniju za projekat Koridora Vc autoputa, obuhvata dva kantona Federacije Bosne i Hercegovine: _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

45


Sarajevski kanton , obuhvata 9 općina: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad, Ilidža, Vogoš ća, Hadžići, Ilijaš i Trnovo. Kanton pokriva teritoriju od 1.277 km2 i prema podacima koji su prikupljeni u 2004 godini, ima 401.687 stanovnika. Hercegova č čko-neretvanski ko-neretvanski kanton , obuhvata 8 općina: Čapljina, Čitluk, Jablanica, Konjic, Neum, Prozor, Ravno i Stolac, te grad Mostar. Pokriva teritoriju od 4.401 km2, a prema podacima iz 2004. ima 224.535 stanovnika. Ekonomski centar regije je Mostar, udaljen 130 km od Sarajeva, 180 km od Dubrovnika, 160 km od Splita, 430 km od Zagreba i 530 km od Beograda. Oblast direktnog uticaja za socio-ekonomsko okruženje određena je otprilike 1km u širinu na obje strane trase. To znači da se smatra da je područ je od 2 km pod direktnim uticajem puta. Prema tome, stanovništvo u zoni direktnog uticaja, za razmatrane dionice koridora Vc autoputa izme đu Tarčina i Mostara-sjever, procijenjeno je na sljedeći način: naseljena oblast u zoni direktnog uticaja odabrane alternative 3 se procjenjuje da broj stanovnika koji su pod direktnim uticajem iznosi 22.000.

3.6

Ispitivane alternative i karakteristike karakteristike autoputa

Budući da autoput prolazi kroz planinsko podru č je, izbor trase je bio uslovljen analizom nekoliko opcija. Iz ovog razloga, Projektant je pripremio prvu multikriterijalnu analizu I, koja je dio Tehničke studije, kako bi odlučio o najoptimalnijim koridorima za novi autoput. Nakon ove analize identifikovani su najbolji koridori, Koridor 2B i 3, uklju čujući i Koridor 4, koji za Ministarstvo predstavlja bazni koridor, te dodatne varijante trasa koje su identifikovane unutar odabranih koridora. Multikriterijska analiza II (MCA II) je predstavljena u okviru podataka Izvještaja Prethodne studije izvodljivosti. Ovo ažuriranje takozvane MCA II je pokazalo da preferirana altermativa 3 može imati takođe i opciju različitih priključnih tačaka sa Lotom 4, uzimaju ći u obzir dvije razli čite veze koje su predložene od strane preduzeća IGH. U Izvještaju iz Idejnog rješenja predstavljena je revidirana multikriterijska analiza (MCA III), koja uzima u obzir prilagođavanje trasre, kao i predloženu tačku spajanja sa Lot 4. Cjelokupan cilj studije i projektne dokumentacije za autoput je razmatranje potrebe poboljšanja kvaliteta transporta, saobraćajnog kapaciteta i sigurnosti kroz izgradnju autoputa punog profila. Prijedlog za MCA III uslijedio je nakon Protokola 3 koji je dogovoren od strane rukovodilaca ugovora za 4 lota Koridora Vc, koji predviđa četiri osnovna kriterijuma: tehničke i operativne karakteristike; troškovi investiranja; prostorno planiranje i okolinske karakteristike, te vrijeme i uslovi građenja. MCA III analiza je takođe koristila i rezultate (karte i informacije) proizišle iz Studije dokumentacione podloge za planiranje i tri moguće odabrane alternative. Glavni podaci za istraživane alternative predstavljeni su u sljedećoj tabeli: Tabela 7. Alternativa

2B 3 4

Opis

Prati rijeku Neretvu poslije Jablanice, 70% koridora su mostovi i tuneli Nakon Konjica prolazi daleko od Neretve, 70 % koridora su mostovi i tuneli Poslje Konjica odlazi u planine, 60 % koridora su mostovi iI tuneli

Dužina (km)

Petlje

Br. mostova

Br. tunela

62+616

Tarčin, Konjic i Jablanica

32

34 (max 4.269m)

59+700

Tarčin, Konjic i Jablanica

22

35 (max 6.400m)

55+700

Tarčin i Konjic

31

34 (max 8.982 m)

Sve alternative počinju od iste tačke blizu Tarčina i imaju istu krajnju tačku, na sjeveru Mostara. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


46

Početna tačka je određena u saradnji sa projektantskom kućom IPSA, pokušavajući razumjeti kako će put koristiti sarajevskoj zoni u budućnosti; tako su moguće dvije različite veze, a zahvaljuju ći ovoj početnoj tački: 1) direktna veza sa Sarajevom koja prati postojeći put, ili novi put koji će biti izgrađen i koji će unaprijediti postojeći put na standard autoputa; 2) direktna veza sa mjestom Visoko skraćujući time trasu Koridora Vc. Kraj Lota 3 se nalazi na sjeveru Mostara i nakon ove tačke moguće je zaobići grad Mostar sa lijeve ili sa desne strane Neretve. Takođe, u ovom slučaju koordinate krajnje tačake Lota 3 i početne tačke Lota 4 su dogovorene sa IGH, ali su indicirane dvije mogu će tačke spajanja, u zavisnosti od dijela trase obilaznice grada Mostar. Uzimajući u obzir gore navedeno, odlučeno je u prvom stadijumu uzeti minimalni radijus (R) od 700 m u okviru uobičajenih sekcija, i R ≥1.250 m u sekciji tunela za koridore 2B, 3 i 4 radi obezbje đenja dovoljne preglednosti, bez proširenja poprečnog presjeka. Što se tiče širine cijevi tunela za sve koridore, ona zavisi od dužine tunela. Za tunele koji su kraći od 500 m svaka cijev je u osnovi široka 12,35 m (2 kolovozne trake + traka za nužno zaustavljanje), dok je za duže tunele, svaka cijev je u osnovi široka 10,45 m (2 kolovozne trake), ali zone parkiranja su obezbijeđene na svakih 500 m. U prvoj sekciji do 26-tog km, sve alternative prate isti put i dužina glavnih objekata (mostovi, vijadukti i tuneli) ne zavise od radijusa, jer teška morfologija regiona zahtjeva okomito presjecanje planina i dolina. Svi kriteriji projektovanja prate TEM standarde. Dvije odvojene kolovozne trake imaju po dvije saobraćajne ajne trake (širina 3,75 m) i zaustavnu traku (širine 3,25 m, sa trakom za korištenje u hitnim slu čajevima širine 2.50 m) i centralnu razdjelnicu minimalne širine od 4.00 m sa sigurnosnim pregradama.


47


0 0 2

180

0 4 1

L I F O R P I N C E R P O P I N L A M R O N N O I T C E S S S O R C L A C I P Y T

0 0 1

l e n n a h k c l a r a j a d i i o z n z e e p p a r a r T T

500

0 4 0 1 4

l e n n a h k c a l r a a d i j i o z n z e e p p a r a r T T

1 m e a g ž a a n n i a r r e D D

0 0 0 2 0 3

k y i n l l v u i l G S

% 0 1

m c 0 4 m c m e s c 4 a b e 0 s 1 e r n u e s t o o m a c c b s g 5 t d e n r l i a h r e h s a d e i n p s u r A W B C

0 0 1 r a e n v a 0 d l a k 5 u t s a r 2 o u h a t S Z

5 2 2 5 2

e n a a a n 5 l 0 z k 0 7 i c o a r 5 0 3 f t V a 1 0 r 0 T 1

e n a a l n a g j a k 5 i c a 7 n t i r 3 k t a e t r r P e v O 5 2 0 5 e v 0 7 r 2 1 e i n s l e s j e a r d j l z a a o p r 5 t R 0 7 n 0 e 2 1 C 5 2 e n a a l n j a 5 g n a c k 7 i i a k r 3 a t t t r r e P e v O

% 5 . 2

r e t e a k w s n e r c e i a e p o j f r i b o i c u p r r a s o z o i t i e l t c t k s l e l e a l n a o a o W c K k

0 5

0 5 e s r u j o o l c s g i c n u i r j a a b e a W H

0 e 0 n a a 0 0 a n k 0 1 5 l z a 5 7 i c o r 1 3 f t V a r T

% 5 . 2

5 2 r a e n v a 0 d l a k 5 u t 0 5 s a 2 r 0 2 o u t h a 3 2 S Z 0 0 5 0 1 0 0 3

m c 0 m c 1 m a 0 c g 4 j m o 4 o l l j c d s o 5 o i l s j o p k s i c l n s a u i n o j t l p v a i a b s f m a o s a A T H N

% 4

% 4

k l a r e j a n i n n a h t c n e d m e g n e i L S

0 0 2

% 4 a d a r g l o i a r a n j d r o a b u d G O 1 m

600

0 0 4 1 4

l e n n a h c k a l r a a d i j i o z n z e e p p a r a r T T

1 m

0 0 1 0 4 1 0 0 2

180

Parametri trase Usvojeni su slijedeći kriterijumi, a u skladu sa TEM standardima: •

Minimalni radijus od R = 700 m i R preglednosti

•

Prenosne krivine (spiralne) imaju parametar (A >R/3) tako da je:

≥

1.250 m u tunelima radi obezbjeđivanja dovoljne

rxs = A2 gdje je: r = radijus krivine _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

48


s = dužina prelaznice u krivinu •

Podužni nagibi su manji od 4 %,

•

Normalni poprečni nagib je između 2,5 i 7 %

•

Zaustavna daljina (Sd) je razmatrana bez uticaja podužnog nagiba u ovoj fazi, i data je kako sljedi: -

•

Ds = 120 km/h Ds = 100 km/h

Sd = 200 m Sd = 150 m

Minimalni radijusi vertikalne krivine su: -

Konkavni Konveksni

R ≥ 10.000 m R ≥ 30.000 m

Slobodna visina je uvijek veća od 4,50 m. Tabela 8. Objekti Tunel Most/ vijadukt Mostovi i nasipi >2m Usjeci i nasipi 2 < m

Broj 35 22

Ukupna dužina (m) ~38.500 ~3,800 15,868 4,229

% od ukupne

Max dužina (m)

63% 6%

6,400 460

Općine preko kojih prelazi autoput Tar č čin in Prilaz područ ju Tarčina uzeo je u obzir prisustvo dvije važne transportne infrastrukture, a to su Magistralni put M17 i željeznica . Početna tačka je locirana na poziciji dovoljno visokoj kako bi se omogućio prelaz preko postojećeg puta. Nakon km 1+500 dolina postaje uža. Prostor izme đu željezničke pruge i magistralnog puta je minimalno dovoljan za smještaj autoputa. Najkritičniji dio je na km 2+300, gdje je željeznički nasip širi. Dijafragmat od bušenih šipova i kratki tunel u otvorenom iskopu su predloženi na ovom dijelu: ovim rješenjem sprije čio bi se uticaj na postojeću željezničku prugu. Za ostale dijelove predviđen je novi nasip za željeznicu (vidi sliku dole). Na km 2+800 vijaduktom se prelazi preko postojećeg puta a zatim trasa prelazi na drugu stranu doline. Tunel Ivan jug - Bradina Na km 9+300 nalazi se jedan od najkritičnijih dijelova čitave trase: veoma komplikovano ukrštanje na tri različite pozicije i na razli čitim visinama: postojeći magistralni put M17, postojeća željeznička pruga i potok. Od ove tačke trasa se spušta prema Konjicu sa nagibom od 3 do 3.5 %, što predstavlja najmanji potreban nagib kako bi se došlo do petlje u Konjicu. Zapravo, niži nagib isključuje realizaciju petlje, dok viši nagib izistkuje pove ćanje troškova transporta i smanjuje projektovanu brzinu za penjanje teretnih vozila. Nekoliko terenskih istraživanja ovog područ ja je izvedeno u cilju boljeg razumjevanja okolinskog konteksta i kako bi se minimalizovao uticaj na najvažnijim područ jima.



49

Konjic Najveće izmjene u odnosu na Idejno rješenje su napravljene između km 19+600 i km 21+100: predhodna trasa Idejnog rješenja je bila previše blizu grada Tuk Draga, prelaze ći preko nekoliko zgrada. Tunelski by-pass je projektovan kako bi se izbjeglo rušenje zgrada. Od km 21+200 sadašnja trasa prati trasu Idejnog rješenja do petlje u Konjicu (km 21+500 – 22+000). Relativno ravničarsko područ je je izabrano za petlju kako bi se smanjili radovi na rampama: uspostavljeni su kontakti sa opštinom Konjic kako bi se odabralo najpovoljnije podru č je koje je dovoljno udaljeno od grada. Autoput se zadržao na visokom nivou kako bi obezbjedio rampama prolaz ispod. Značajna promjena je napravljena na poziciji mosta na Jablaničkom jezeru. Njegova sadašnja pozicija je 100 m južnije, kako bi se izbjegla grupacija zgrada na lijevoj obali rijeke. Među drugim prednostima ovog rješenje, zamjena prirodnog tunela sa vještačkim (km 22+600 – 22+900) i prelazak preko željezničkog mosta na kopnu umjesto na rijeci su najznačajniji. elebi ć i Č elebi ć i Značajne primjedbe su bile napravljene na uticaj trase iz Idejnog rješenja na 25+300. Na tom područ ju nalazi se dolina u čijem je sjevernom dijelu, u blizini malog vodopada, smješten mali grad sa nekoliko restorana i ribnjaka kao i za okolinu veoma značajno ruralno područ je sa antičkim selima, smještenih u južnom dijelu. Predhodni prelazak preko doline je bio suviše blizu grada. Odabran je drugi prelaz, oko 200 m južnije, gdje dvostruki zavoj rijeke i kosina formiraju «slijepo» zatvoreno područ je, s toga ova trasa umajnuje vidljivost vijadukta iz okolnog područ ja. Od ovog područ ja do km 28+200 postoji još jedna važna varijacija, za poprečni presjek i situaciju trase: direktan tunel od km 25+400 do km 27+800 (2.400m) umjesto velike krivine na sjeveru sa dva tunela (1.000m i 1.400m) i mostom između njih. Evidentno je da je solucija sa jednim tunelom jeftinija i kraća. U isto vrijeme, dužina vijadukt na km 27+900 je smanjena sa 500m-dužine/90m-visine na 250mdužine/65m-visine, kako bi se smanjio uticaj na prelijepu nezagađenu dolinu koju treba preći. Na km 29+100, nalazi se ulaz u jedan od najvažnijih tunela na projektu (3.600m). Horizontalna krivina na sredini tunela je izmještena. Jablanica Trasa je od km 32+700 do km 40+500 konceptualno jednostovna: uglavnom prati ovu prvu dolinu do Jablanice, silazeći nagibom od 4%, pa se opet penje sa stalnim nagibom od 4%, pravcem druge doline koja vodi do planine Prenj. Značajan trud je uložen kako bi se poboljšala trasa na ovom kriti čnom dijelu, odnosno kako bi nagib bio jednak maksimalno dopuštenom. Konkretno, dugi (1.400-1.500m) vijadukt predstavljen u Idejnom rješenju, strogo označen kao negativan uticaj sa aspekta Studije uticaja na okolinu, je pomjeren poboljšanjem trase. Pozicija petlje u Jablanici je takođe promjenjena tako što je pomjerena na drugu stranu doline, što je rezultiralo samo jednim prelaskom rijeke. Mjesto Glogosnica će se obići tunelom. Drugi veoma značajan elemenat sa aspekta Studije uticaja na okolinu je zaštita doline pri ulazku u planinu Prenj. To je netaknuti dio prirode koji se mora očuvati koliko je to moguće. Jedno od rješenja može biti pove ćanje dužine tunela Prenj tako što će se pozicija sjevernog portala izmjestiti na km 39+000. U ovom slučaju dužina tunela bi se pove ćala na skoro 7,5 km, pa je stoga ova solucija odbačena, kao i zbog neophodnosti prelazka preko doline vijaduktom koji ima negativan uticaj. Na km 40+100 počinje najduži tunel na Lot-u (6.300m), ispod planine Prenj. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


50

Horizontalna krivina na km 43+600 je dodata kako bi se ograničila dužina tangente iz sigurnosnih razloga (vozači ubrzavaju na dugim tangentama). Južni portal je smješten na km 46+400. Bitnije prirodno obilježje koje ima uticaja na trasu je duboka dolina koja po činje u Bijeloj (oko km 51+400) u pravcu istok-zapad a koja se mora premostiti.

3.7

Tehni č k čki i opis projekta prema Idejnom projektu

Dionica 1 – od Tar č kog jezera (km 0+000 – km 24+500) čina ina do Jablani č č kog Početna tačka, čije su koordinate dogovorene sa projektantima nadležnim za Lot 2, nalazi se na sjeverozapadnom dijelu područ ja Tarčina, na nadmorskoj visini od 661 m. Prva 2 km trase biće na nasipu (prosječna visina nasipa oko 8 m) zbog pozicije završne ta čke Lot-a 2. Ovo ne treba smatrati velikim nedostatkom, jer u svakom slu čaju, na ovoj dionici postoji neophodnost prelaska preko nekih postojećih puteva, uključujući magistralni put M17. U prva 3 km, trasa slijedi postoje ći infrastrukturni koridor koji sačinjavaju put M17 i željezni čka pruga za Ploče. Oko km 3+000, trasa prelazi preko puta M17 i približava se Ivan planini, prolazeći kroz manji tunel, dužine oko 300 m. Ulaz u tunel Ivan je smješten na stacionaži km 4+500. Ukupna dužina ovog tunela je 3.190 m. Vertikalna trasa mijenja nagib u tunelu, nastavljaju ći naniže prema Konjicu, sa zapadne strane puta M17, sa konstantnim nagibom od 3.39%. Zbog morfologije područ ja, od km 8+500 do km 20+000, autoput predstavlja smjenu tunela i mostova (10 tunela i 9 mostova, max. dužina tunela 1.880 m, max. dužina mosta 250 m). Kritična tačka je prelazak preko doline na stacionaži km 9+300. Postojeći put i željeznička pruga snažno ograničavaju trasu. Odabrano rješenje prelazi preko postojećeg puta , a ispod željezničke pruge. Trasa prati Jablaničko jezero duž njegove sjeverne obale od km 20+000 do km 23+100 gdje prelazi jezero preko mosta koji nadvisuje postojeći željeznički most. Petlja Konjic je smještena oko stacionaže km 21+700, na ravnom područ ju 220 m sjeverno od obale Jablaničkog jezera. Nakon prelaska Jablaničkog jezera kroz 320 m dugačak tunnel, trasa nastavlja prema zapadu, prema Jablanici, probijajući se kroz brdo Karevice. Ukupna dužina dionice (od Tarčina do mosta preko Jablaničkog jezera ) je 24,50 km, od čega je 10,85 km u krivini. Minimalni radijus horizontalnih krivina za ovu dionicu je 1000 m i visinska razlika terena je 339 m (max. nagib i=3,93%). Dionica 2 – od Jablani č kog jezera do doline rijeke Bijele (km 24+500 – km 47+650) č kog Od stacionaže km 24+500, autoput nastavlja prema Jablanici u pravcu jugozapada. Do Jablanice predviđaju se dva dugačka tunela. Prvi je dug 2.300 m, a drugi 3.600 m. Trasa dolazi do Jablanice na stacionaži km 36+000. Predloženo je da petlja za Jablanicu bude u dolini rijeke Glogošnice, oko 5 km daleko od grada Jablanice, a pripadajući lokalni prklju čni putevi će biti detaljno prostudirani u sljedećoj fazi Projekta. Nakon jablaničke petlje, trasa se penje u pravcu juga, prateći dolinu rijeke Suhave. Duga čki tunel (6.400 m) kroz planinu Prenj počinje na ~km 40, a završava na stacionaži km 46+400, u dolini rijeke Bijela, koja je pritoka rijeke Neretve. Ukupna dužina ove dionice je 33,15 km, od čega su 8,45 km krivine. Minimalni radijus krivine za ovu dionicu je 1.000 m a ukupna razlika nadmorske visine je 43 m (maksimalni nagib i=3,95%).



51

Dionica 3 – od doline rijeke Bijele do Mostara sjever (km 47+650 – km 60+400) Posljednja dionica prati dolinu rijeke Bijele približno 3 km, a onda nastavlja u pravcu jugoistoka, slijedom mostova i tunela da bi na stacionaži km 60+400 dosegla završnu tačku. Najvažnije obilježje u ovoj dionici je veoma duboka dolina na stacionaži km 51+700. Rješenje tunel/visoki most/tunel je neophodno radi iznalaženja odgovarajućeg kompromisa između visine i dužine mostova i dužine dva tunela . Tako: •

Ako trasa ide prema sjeveru, most je kraći, ali se povećava dužina trase i tunela,

Ako je uzdužni profil niže, most je kraći i niži, ali su tuneli duži Izvođenje lučnoga mosta preporučuje se radi smanjenja poteškoća uzrokovanih visinom mosta. Čini se da je najbolje rješenje izvođenje 420 m dugog luka ili sličnog “specijalnog” mosta sa tunelima dugim 2.150 m-i 1.050 m. Ukupna dužina ove dionice je je 20,50 km, od čega je 3,47 km krivina. Minimalni radijus krivine za ovu dionicu je 1.000 m, a ukupna razlika visine 141 m (max. nagib i=3,95%). •

Petlje Ovim Projektom su predviđene dvije petlje, za korištenje od strane glavnih urbanih područ ja koja se nalaze duž trase autoputa: Konjic Konjička petlja (km 21) nalazi se na sjeverozapadu grada, u zoni koja je veoma slabo naseljena i brdovita do mjesta sa kojeg se vidi Jablaničko jezero. Pojedini infrastrukturni objekti već postoje u područ ju, kao lokalni put od Jablanice do Mostara i željeznica. Zona koja je odabrana za petlju gotovo je ravna, ne predviđaju se hidraulički problemi i moguće je povezati petlju sa gradom uz pomoć malog vijadukta na rijeci Neretvi. Jablanica Jablanička petlja se nalazi (km 37) na jugu grada, u zoni koja je veoma slabo naseljena, brdovita do mjesta gdje se vidi sa Neretve. Pojedini infrastrukturni objekti već postoje u područ ju, kao put Jablanica - Mostar i željeznička pruga. Zona koja je odabrana za petlju gotovo je ravna, ne predviđaju se hidraulički problemi i sama petlja može se jednostavno povezati sa gradom i postojećom saobraćajnicom, nadvožnjakom koji prelazi preko željezničke pruge. Karakteristike koje se ti č ču eksploatacije autoputa Na osnovu uputa Investitora i dogovora sa projektantima nadležnim za druge Lot-ove, razli čiti su poprečni presjeci kratkih tunela (ukupne dužine < 500 m) i dugih tunela (ukupne dužine > 500 m). Poprečni presjek tunela treba da obezbijedi dovoljno prostora za neophodne saobraćajne instalacije i tehničku opremu. Ventilaciona i druga oprema, kao ni znakovi, ne smiju smanjiti prostor odvijanja saobraćaja. Poprečni presjek kratkih tunela ima iste karakteristike kao kod tipi čnog poprečnog presjeka trase na otvorenom prostoru koji je sa dvije trake širine 3,75 m i trakom za hitno zaustavljanje širine 3,25 m, dok je kod dugih tunela, zbog smanjenja gra đevinskih troškova, traka za hitno zaustavljanje zamijenjena bankinom širine 1,75 m. Minimalni gornji zazor od 4,50 m treba da bude obezbije đen u tunelima cijelo vrijeme tokom njihove eksploatacije. Geometrijske karakteristike oba tunela su prikazane na slikama. Za kratke tunele, unutarnji radijus na vrhu presjeka iznosi 7,00 m, unutarnji radijus na stranama presjeka iznosi 6,40 m i radijus ispod svoda tunela iznosi 18,00 m. Ukupna unutrašnja svijetla površina presjeka iznosi 98 m2. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

52


Dugi tuneli imaju unutarnji radijus od 5,67 m i radijus ispod svoda od 17,50 m. Ukupna unutrašnja svijetla površina presjeka iznosi 80 m2. Tabela koja sljedi rezimira dužine različitih vrsta objekata. Tabela 9.

Ukupna dužina objekata Ukupna dužina tunela Ukupna dužina trase bez objekta i tunela

m ~3.800 ~38.500 ~17.400

% od ukupne dužine 6% 64% 29%

Sljedeće Tabele 10 i 10a rezimiraju glavne predložene objekte :


53


Tabela 10. Pregled mostova Oznaka mosta

~stacionaža

~dužina mosta (m)

M1

2+900

210

M2

4+050

200

M3

8+000

90

M4

9+400

60

M5

10+100

120

M6

10+900

230

M7

12+700

140

M8

15+800

170

M9

16+300

110

M10

17+700

80

M11

18+500

170

M12

19+700

190

M13

22+500

120

Jablaničko jezero

23+200

390

M14

25+300

90

M15

27+900

230

M16

28+500

60

M17

28+900

180

M18

33+800

90

M19

48+900

130

Bijela rijeka

51+300

460

M20

58+900

310


54


Tabela 10a: Pregled tunela Broj tunela

~stacionaža

~dužina tunela

T1

3+300

300

T2

4+530

3190

T3

8+250

1090

T4

9+400

600

T5

11+070

1550

T6

12+800

1880

T7

14+850

810

T8

15+800

280

T9

17+200

1220

T10

17+900

500

T11

18+650

930

T12

19+840

1270

T13

22+250

180

T14

22+650

230

T15

23+500

310

T16

23+900

670

T17

24+750

510

T18

25+430

2350

T19

28+070

150

T20

28+500

270

T21

29+200

3670

T22

33+000

340

T23

33+400

120

T24

34+300

540

T25

35+500

400

T26

36+890

140

T27

37+300

1050

T28

39+180

790

T29

40+100

6360

T30

48+400

500

T31

49+540

1610

T32

51+650

1140

T33

53+550

2150

T34

56+100

670

T35

56+950

770



55

Nosivi sistemi i izgradnja tunela

Projektovana su dva razli čita nosiva sistema, kao garancija adekvatnog otpora naprezanju i deformaciji stijena. Probijanje tunela u “čvrstim stijenama”, budući da je tlo stabilno i uslovi rada uglavnom povoljni, izvodi se korištenjem nosivog sistema predstavljenog u narednoj slici (poprečni presjek zvani “stabilna sredina“).

Osnovni nosivi sistemi projektovani da obezbijede neophodnu sigurnost tokom svih faza eksploatacije tunela su: 

Kratkoročni (prokopavanje tunela) -



ČELIČNE REMENATE 2 IPN 180 (razmak 1,2 m) PRSKANI BETON (debljina 25 cm) MOGUĆA ČELIČNA SIDRA (L=4,5 m, uzdužni međurazmak L=1,2 m) MOGUĆE DRENAŽNE CIJEVI

Dugoročni (vijek trajanja autoputa) -

BETONSKI OBRNUTI LUK (debljina 85 cm) BETONSKA OBLOGA (debljina 85 cm)

Probijanje tunela u “mekanim stijenama i tlima”, kojima se smatraju stabilna/uslovno stabilna i nestabilna tla, izvedeno je primjenom nosivog sistema predstavljenog u narednoj slici (popre čni presjek zvani “nestabilna sredina“). U poređenju sa gore navedenim “čvrstim stijenama”, ovdje su uslovi za izgradnju relativno manje povoljni.



56

Osnovni nosivi sistem projektovan da obezbijedi neophodnu sigurnost tokom svih faza eksploatacije tunela: 



Kratkoročni (prokopavanje tunela) - ČELIČNA REBRA 2 IPN 180 (1.2 m razmak) - PRSKANI BETON (debljina 30 cm) - ČELIČNE CIJEVI ZAŠTITNOG LUKA (L=14 m, preklop L=6 m) POVRŠINSKI ARMIRANI KONSTRUKTIVNI ELEMENTI OD FIBERGLASA (L=14 m, preklop L=6 m) - MOGUĆE DRENAŽNE CIJEVI Dugoročni (vijek trajanja autoputa) - BETONSKI OBRNUTI LUK (debljina minimalno 85 cm) - BETONSKA OBLOGA (debljina minimalno 85 cm)

Metod rada

Prilikom odvijanja radova na prokopavanju tunela, treba uzeti u obzir sve situacije rizične po učesnike izgradnje i obezbijediti dobro ponašanje konstrukcije tokom vijeka trajanja autoputa. Izgradnja svih dijelova tunela, datih na poprečnom presjeku “stabilna sredina”, treba da bude realizovana na sljedeći način: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Polaganje 6 drenažnih cijevi, cijevi, ukoliko je potrebno (ako postoji voda) Početak prokopavanja punog poprečnog presjeka (polja 1,2-2,4 m) Obezbjeđenje čeličnih sidra, po potrebi (zavisi od stanja stijene) Izrada sloja prskanog betona (debljina 5 cm) Montaža dviju čeličnih remenata IPN 180 svakih 1,2 m Izrada sloja prskanog betona (debljina 20 cm, ukupna širina 25 cm) Izrada obrnutog luka


57


8) Polaganje hidroizolacije 9) Izrada sloja betonske obloge Sve faze izvođenja tunela, navedene u poprečnom presjeku “nestabilna sredina”, treba realizovati u skladu sa sljedećom metodologijom: 1) Izrada sloja prskanog betona na početku prokopa (debljina 10 cm) 2) Priprema otvora za postavljanje konstruktivnih elemenata rađenih od fiber stakla 3) Obezbjeđivanje konstruktivnih elemenata rađenih od fiber stakla 4) Učvršćivanje rubova terena prokopa čeličnim cijevima zaštitnog luka 5) Polaganje 6 drenažnih cijevi, cijevi, ukoliko je potrebno (ako postoji voda) 6) Početak prokopavanja punog poprečnog presjeka (minimalno 1 m, u ovisnosti od stanja stijene) 7) Obezbjeđenje čeličnih sidra, ako je potrebno (zavisi od stanja stijene) 8) Izrada sloja prskanog betona (debljina 5 cm) 9) Montaža dviju čeličnih remenata IPN 180 svakih 1,2 m 10) Izrada sloja prskanog betona (debljina 25 cm, ukupna širina 30 cm) 11) Izrada obrnutog luka 12) Polaganje hidroizolacije 13) Izrada sloja betonske obloge. Standardi u projektovanju

Kao što je navedeno u Opštem izvještaju Tehni čke studije, TEM standardi su predloženi i usvojeni sa Investitorom i drugim učesnicama na Projektu (firme IPSA i IGH). Najvažniji dijelovi dogovora koje treba slijediti pri projektovanju su : a)

Standardi za određivanje brzine

Projektovana brzina Vp i maksimalni uzdužni nagib: 

120 km/h

za

4% nagiba (Rminkv = 12.000 m proračunato po 3B STANDARDIMA)



100 KM/h

za

5% nagiba (Rminkv = 6.000 m proračunato po 3B STANDARDIMA )

Ukoliko podužni nagib iznosi 5 %, onda treba objasniti razloge ovog izbora i proanalizirati eventualnu neophodnost treće trake. - projektovana brzina Vr min = Vp Vr max = najveća brzina dozvoljena BiH Zakonom o autoputevima - dabrana brzina Vr max = 120 km/h b)

Elementi Standarda za određivanje projektovane brzine

poprečni nagib kolovoza: linijska deformacija q = 2.5 % krivine q = 2.5 – 7 % (prema centru krivine) kontra nagib u krivini: kada je R>4000 m (za Vr = 120 km/h) kada je R>2500 m (za Vr = 100 km/h) (min) preglednost traka za hitno zaustavljanje Pz 200 m (Vr = 120 km/h) tačka 3.1.9.4 TEM standarda 150 m (Vr = 100 km/h) tačka 3.1.9.4 TEM standarda traka za ubrzavanje P1 400 m (Vr = 100 km/h ) ili bolje 600, ali samo za min. radijus kod kružnih krivina sa prelaznim krivinama standarda standarda

Rmin = 650 m (Vp = 120 km/h) u skaladu sa tačkom 3.1.5.1 TEM Rmin = 450 m (Vp = 100 km/h) u skaladu sa tačkom 3.1.5.1 TEM


58


Razno

kružne krivine bez prelaznih krivina mogu se koristiti ako: R>3.000 m (Vp = 120 km/h) R>2.000 m (Vp = 100 km/h).

c)

Detalji poprečnog presjeka autoputa: širina saobraćajne trake = 3,75 m, širina ivičnjaka saobraćajne trake = 0,25 m, širina trake za hitno zaustavljanje = 2,50 m (asfaltni put), širina spore trake = 3,50 m (min), min L=1.000 m, širina centralne razdjelnice = prema TEM standardima (4,0 m /3,0 m), širina nasipa = min 1 m + bočni kanal ili trapezasti kanal, a prema projektovanim dimenzijama, minimalna širina berme u nasipu od 2,5 m (zavisi od drenaže i geomehaničkih karakteristika materijala), minimalna širina berme u usjeku od 3,0 m (zavisi od geomehani čkih elemenata, po potrebi može biti šira), izgled berme na stranama nasipa zavisi od njegovog projekta. Drenaže na bočnim padovima nasipa treba izbjegavati u slučaju loših geotehničkih uslova materijala, slobodnostojeći profili min. 4,50 + 0,20 m.



     







d)

Standardi za tunele poprečni presjek tunela uključuje traku za hitno zaustavljanje, za tunele maksimalne dužine 500 m, tuneli minimalne dužine 500 m, nemaju traku za hitno zaustavljanje, ali imaju proširenje za hitno zaustavljanje na svakih 500 m, vezni prolazi se nalaze na svakih 500 m za automobile (u prolazu) i za pješake na svakih 250 m, povezujući dvije cijevi tunela, za svaki tunel, projektovana brzina iznosi 120 km/h i svi elementi projekta treba da budu usklađeni sa tim, za tunele u teškim građevinskim uslovima i u krivinama (velika prostorna ograničenja i planinska područ ja), treba dati alternativno rješenje u idejnom projektu (ograničenja brzine ili proširenja dijelova sekcije zbog smanjene preglednosti), a koje treba biti odobreno od strane Investitora 









e)

Mostovi i vijadukti

treba predvidjeti trake za hitno zaustavljanje na svim mostovima i vijaduktima trase autoputa, koristiti polumontažni sistem gradnje, obezbjediti drenažni sistem, projektovati trotoare na svakom nadvožnjaku i svakom prolazu u blizini naselja. Ostali elementi projektovanja su: autoput: sukladno TEM metodama i standardima (februar, 2002.) ostali putevi: sukladno državnim propisima iz 1981. 

  

Projektovanje objekata Sukladno Projektnom zahtjevu, projektovanje različitih objekata kao što su mostovi, potporni zidovi, propusti, i dr. biće usklađeno sa sljedećim normama. EUROKOD 1 EUROKOD 2 EUROKOD 3 EUROKOD 4 EUROKOD 5 EUROCOD 6

Osnova za projektovanje Projektovanje konstrukcija od armiranog i prednapregnutog betona Projektovanje čeličnih konstrukcija Projektovanje spregnutih konstrukcija Projektovanje drvenih konstrukcija Projektovanje zidanih konstrukcija



EUROCOD 7 EUROCOD 8 EUROCOD 9

59

Projektovanje geotehnike Projektovanje seizmike Projektovanje aluminijskih konstrukcija

Materijali koji se upotrebljavaju upotrebljavaju

Kvalitet materijala koji se upotrebljavaju treba da odgovara Evropskim standardima (vidi CEN Direktiva o građenju 89/106/EEC). Uslovi korištenja zemljišta u toku izgradnje i eksploatacije autoputa

Zbog važnosti radova, izgradnja dionica Sarajevo-Mostar bi trebalo da bude podijeljena u tri lota, tako da će vjerovatno tri različita izvođača raditi u tom područ ju. Prevashodno, biće neophodno postavljanje glavnog grališta za svaki lot, smještanje kancelarija, radionica i skladišta, te postrojenja (drobilica, betonara i asfaltne baza) i površina za pripremu. Evidentno je da svaki izvo đač mora pronaći raven teren površine od oko 2 ha, nedaleko od postoje ćeg puta M17. Za dionicu između Tarčina i Konjica, najpovoljnije mjesto je na po četku lota, nedaleko od Tarčina. Za dionicu između Konjica i Jablanice, istraživanje nije tako lagano zbog priropde područ ja. Za dionicu između Jablanice i Mostara, najpovoljnije područ je bi bilo ono na kraju lota, u ravnici sjeverno od Mostara. Sljedeća neophodnost će biti organiziranje kretanja duž gradilišta, radi obezbje đenja komunikacije opreme i materijala između glavnih postrojenja i mjesta gradnje. U ovu svrhu Izvođač treba da, što je više moguće, koristi postojeće puteve i pruge, otvarajući priključke sa putem u izgradnji, odakle se nastavlja ka različitim gradilištima, koristeći put koji se gradi. Takođe je moguće da će se morati graditi novi privremeni putevi, u slučaju da postojeći ne budu dovoljni, ali po našem mišljenju, ova aktivnost ne može uzrokovati uticaj na okolinu jer se postojeća situacija može lako ponovno uspostaviti. Kod svakog prilaza tunelu ili vijaduktu, mora se napraviti radna platforma koja će omogućiti izgradnju. Veličina ovih platformi je ograničena (od 200 do 500 m2); u svakom slučaju Izvođač mora predložiti plan rada koji osigurava ponovno uspostavljanje sadašnje situacije nakon završetka radova.

3.8

Sistem odvodnje i tretman voda

Vode sa kolovoza prikupljaće se putem slivnika projektovanih na pravilnim razmacima u skladu sa hidrauličkim proračunom slivnika. Dalje se voda putem kolektora smještenog u razdjelnom pojasu, odvodi do mjesta ispuštanja. Kao recipijenti najčešće se koriste obližnji postojeći vodotoci. Voda prikupljena na ovaj način sadrži znatne količine zagađivača. Najčešće su to čvrste čestice, koje su posljedica trošenja kočionih obloga vozila, te razni naftni derivati (motorno ulje i pogonsko gorivo) koji se zbog različitih uzroka izlijevaju na kolovoz. Navedeno uslovljava da se voda prije kona čnog ispuštanja tretira na odgovarajući način, da bi se popravio njen kvalitet. U tu svrhu, predviđeno je da se duž otvorene trase postavljaju lagune i separatori u skladu sa proračunatim količinama vode. Takođe, oborinske vode na mostovima će se sa površine sakupljati pomo ću mostovskih slivnika i dalje, kroz vertikalni i horizontalni cijevni sistem do separatora lociranih na odgovaraju ćim mjestima uz stubove mosta. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

60


Potrebno je predvidjeti postavljanje taložnika čvrstih čestica, ukoliko nije integrisan u sam separator. Zapremina taložnika treba da bude 10-20 puta veća od usvojenog proticaja na koji je dimenzioniran separator. Kapacitet separatora određuje se u zavisnosti od proračunatih količina vode. Stepen prečišćavanja vode u smislu otklanjanja zauljenih čestica definisan je po klasama. Za tretman vode sa asfalta koristiće se separatori klase I i II. Separatori moraju biti opremljeni ispustima za uzimanje uzoraka radi kontrole. Separatori i taložnici su izra đeni od armiranog betona, ali se nabavljaju kao gotovi elementi. Za njih je potrebno iskopati rupu u prirodnom materijalu, te izvršiti nasipanje sloja pjeskovitog materijala granulacije 0-4mm i debljine 10-15 cm. Ostale detalje o ugradnji i spajanju u sistem odvodnje, preuzeti iz uputstva koje daje proizvođač. Lagune su predviđene da se postavljaju u blizini naseljenih mjesta, kao poboljšana mjera tretmana vode. Projektom je predviđen jedan tip lagune, za koji su sra čunati proticaji za sve faze pre čišćavanja. Pored dijela za otklanjanje naftnih derivata, laguna posjeduje i taložnik čvrstih čestica. Projektni proticaj lagune iznosi oko 120 l/s. Lagune su predviđene da se prave od armiranog betona i prave se na licu mjesta prema detaljima iz projekta.

3.9

Otpadni materijali i emisije

3.9.1.

Opis radova

Različiti radovi će biti izvedeni u toku perioda izgradnje, a otpadni materijali I emisije koje će oni stvarati predstavljeni su i razvrstani po kategorijama, kako slijedi: - Koli č ina materijala iskopa iz tunela č ina Procijenjena količina materijala iskopa iz tunela je sljedeća: Tabela 11. Tarčin Tunel u stabilnoj sredini Tunel L< 500 m Tunel 500< L< 3.000 m Tunel L>3.000m Tunel u nestabilnoj sredini Tunel L< 500 m Tunel 500< L< 3.000 m Tunel L>3.000m Ukupni iskop po dionici Ukupni iskop tunela

Konjic - Jablanica Jablanica - Mostar

m3 m3 m3

288.750 1.484.736 -

351.175 1.690.752 -

175.175 1.448.032 1.557.907

m3 m3 m3 m3 m3

203.775 229.992 795.648 3.002.901

2.041.927 8.225.942

3.181.114

- Zemljani radovi Prva operacija je skidanje površinkog sloja zemlje buldozerom, sakupljanje te utovar i odvoženje viška materijala sa gradilišta. Iskop zemlje velike tvrdoće vrši se bagerima, sa direktnim utovarom u kamione i odvoženjem u područ ja predviđena za nasipanje. Istim principom se vrši iskop zemlje prosječne tvrdoće. Nasipanje zemljom zahtijeva nivelisanje zemlje istovarene sa kamiona upotrebom bagera, te, nakon toga, njeno sabijanje valjkom. Ozelenjavanje nasipa travom se sastoji od nasipanja plodnim tlom pomo ću kašike rovokopača i ravnanja buldozerom. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

61


Procijenjena količina iskopa zemljišta je: Tabela 12. Tarcin Tarcin Kategorija tla I - IV m3 V - VI m3 Ukupni iskop po dionici m3 Ukupni iskop za zemljane m3 radove -

990.801,78 843.830,53 1.834.632,31

Konjic Konjic - Jablanica Jablanica Jablanica Jablanica - Mostar 5.622.573,58 7.398.850,06 13.021.423,64

1.000.833,72 667.288,04 1.668.061,76

16.524.117,71

Gornji sloj autoputa

Izrada habajućeg sloja (završnog sloja) sastoji se od istovara materijala sa kamiona, razastiranja i izravnavanja buldozerom, te valjanja valjkom. Isti postupak se primjenjuje i kod izrade temeljnog podložnog sloja od drobljenog kamena. Izrada sloja agregata vezanog cementom sastoji se iz miješanja u mašini za doziranje betona. Pomenutom metodom se skladišti i ugrađuje. Zaštita površina kationskom emulzijom može se izvoditi cisternom i raspršivačima. Toplovaljani podložni sloj je mješavina asfalta sa bitumenom i drobljenim agragatom. Mješavina se prethodno pripravlja i transportuje do gradilišta kamionima opremljenim sistemima zagrijavanja, gdje se pretovara i doprema do mjesta ugradnje, potom razastire i valja posebnim valjcima za asfalt. Podložni sloj se radi kao ispuna veznog materijala i drobljenog agregata, a po istoj metodi. Habaju ći sloj od bitumeniziranog betona se radi po istoj tehnologiji. - Sporedni putevi Temeljni sloj od drobljenog kamena se izvodi ravnanjem buldozerom i nabija transportnim valjkom. Zaštita površina kationskom emulzijom može se izvoditi cisternom i raspršivačima. Osnovni sloj od mješavine asfalta se izvodi po posebnoj, gore navedenoj tehnologiji, koja se primjenjuje za slojeve na priklju čcima sporednih puteva. -

Kanali i drenaže

Montažni drenažni kanali će biti izvedeni pomoću dizalice instalirane na bageru. Linijski kanali zahtijevaju mašinski iskop. Pokrivanje kanala montažnim poklopnim elementima se vrši podizanjem istih kranom. -

Branici i barijere

Branici i barijere se montiraju lako pristupačnim kranom na točkovima. - Znakovi i natpisi na putevima Treba da se postave: držači za znakove, oznake granice (km), uređaj mjerenja frekvencije saobraćaja, horizontalna signalizacija, a koriste se dizalice na točkovima i mašine za obilježavanje. -

Mostovi i vijadukti

Mostovi i prolazi uglavnom imaju dupli raspon, a nosiva konstrukcija su, u principu, prednapregnute montažne grede. Metodologija građenja će biti: - čišćenje korita radi obezbjeđenja odvodnje vode; - postavljanje zagata na jednoj ili obadvije obale, istovremeno kad se radi i ispuna, ili ili sa kratkim talpama; - iskop zemlje za temelje, uz paralelno isušivanje isušivanje tla, a do dubine projektom predviđenog nivoa; - izrada oplate, armiranje i betoniranje potporne konstrukcije od armiranog betona; - postavljanje nosivih blokova; - montaža prednapregnutih armiranobetonskih greda; - uklanjanje zagata; _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


-

62

betoniranje nosača, izvođenje kolovoza, pločnika i branika; zaštita korita potpornom konstrukcijom od betonskih ploča; priprema pristupa.

Vezano sa izvođenje mostova, potrebno je: - izvođenje zagata i iskopa za potpornu konstrukciju u plitkim vodama; - ukloniti zagate pri prosječnom nivou vode, kako ne bi došlo do prevelikog opterećenja vodotoka muljem; - beton za betoniranje obezbjediti i pripremiti van gradilišta; - pripremiti montažne grede u specijalizovanim radionicama. - Propusti Vezano za izgradnju novih propusta, nephodna je upotreba armiranog betona, koristeći standardne tehnologije: iskop, izrada oplate, armiranje i betoniranje. U periodu faze izvođenja građevinskih radova, treba odrediti sljedeće organizacione mjere unutar tehničkih specifikacija: -

3.9.2

obilježavanje katastarskih granica gradilišta, radi definisanja granice gradilišta; adekvatno uređenje pristupnih puteva do lokacije gradilišta, koriste ći što je moguće više postojeće puteve kao kolnik za opremu; izrada dinamičkog plana, uzimajući u obzir dinamiku izvođenja radova, te vrijeme dostave materijala koji se priprema izvan gradilišta (beton, mješavina asfalta), kako bi se uskladili dinamički planovi baza za pripremu materijala van gradilišta i onih sa opremom na lokaciji samog puta; svrha ovoga je sprečavanje situacija da se ve ć pripremljeni materijal mora odbaciti, s obzirom na osjetljivost područ ja; čuvanje i osiguranje postrojenja i opreme u područ ju gradilišta; obezbjeđenje opreme neophodne za propisno izvođenje radova. Upravljanje materijalima

Za ralizaciju dionice puta će se koristiti dvije grupe materijala: -

Lokalni materijali; Građevinski materijali;

Posebnu grupu predstavljaju goriva i maziva za opremu i transportna sredstva, a koje obezbje đuju vlasnici mehanizacije, i to van gradilišta. Mjere za ispravno upravljanje materijalima su grupisane kako sljedi: - mjere osiguranja kvaliteta koje sadrže ateste i dokumentaciju o kvalitetu, rezultate ispitivanja uzoraka tla, uzetih na licu mjesta; - mjere obezbjeđenja potrebnih količina, navedenih u otpremnici, vaganje ili mjerenje uzoraka ili ukupne količine; - posebne mjere sprečavanja oštećenja odgovarajućim pokrivanjem i skladištenjem; - mjere zaštite od krađe, sistematičnim vođenjem evidencije; - mjere pravilnog korištenja namjenske mehanizacije: utovarivača kamiona, mašina za nabijanje, kranova i dr.; - mjere zaštite na radu kod svih prenosa, utovara, istovara, koje se provode prema pravilima posebne obuke i uz zaštitnu opremu; - mjere kontinuiranog održavanja i raščišćavanja regionalnih i gradilišnih puteva, izravnavanjem grejderima, popunjavanjem rupa, prskanjem; - mjere izbjegavanja zagađenja prašinom i prahom, korištenjem pokrivenih transportnih sredstava.


63


- Saobra ć ćaj aj u toku radova Saobraćaj u toku radova obuhvata vozila neophodna za transport građevinskog materijala, za transport otpada koji je nastao u toku izvođenja radova kao i drugih srodnih aktivnosti (transport goriva za opremu, transport vode i hrane za radno osoblje, transport nadzornih organa i dr). Radna ruta je određena sljedećim elementima: -

količina materijala kojeg je potrebno dopremiti na gradilište; vrste materijala koje treba da budu dovežene: zemlja, drobljeni kamen, kamen, cement, beton, bitumenozna emulzija, asfalt- beton, montažni betonski elementi, boja za obilježavanje, idr; vrste postojećih vozila (kapacitet) i specifična potrošnja goriva; period trajanja izvođenja pojedinih vrsta radova; dozvoljena prosječna brzina: 40 km/h; period trajanja utovara/istovara: između 5-10 minuta.

- Upravljanje materijalima U ovoj fazi planiranja, potrebno je uraditi okvirni predmjer i predra čun radova, a u koji je uklju čena procjena utroška građevinskog materijala. Određena količina iskopanog materijala će biti iskorištena za izgradnju nasipa. Očekivane količine materijala koji će se ponovno iskoristiti su: Tabela 13. Ukupni iskop iz tunela za dionicu Iskop zemljanog materijala za dionicu Predviđene količine iskopanog materijala za podizanje nasipa Bilans

3

Tarčin

Konjic Konjic - Jablan Jablanica ica Jablan Jablanica ica - Mostar Mostar

m

3.002.901,00

2.041.927,00

3.181.114,00

m3

1.834.632,31

13.021.423,64

1.668.061,76

m3

2.390.035,50

181.243,80

667.954,00

m3

2.447.497,81

14.882.106,84

4.181.221,76

Ukupni višak materijala je 21.510.826,41 m 3. Za ovu količinu biće predviđen pravilan smještaj i iskorištenje. U isto vrijeme treba odrediti potencijalne kamenolome i područ ja pozajmišta. Svrha nasipa je da nosi konstrukciju puta. Nasipi treba da budu čvrsti, trajni i laki za održavanje. Postojanost i stabilnost nasipa obezbjeđuju: - visok kvalitet temeljnog tla; - korištenje odgovarajućih materijala; - uklanjanje površinskih voda; - nasipanje do visine, visine, tako da, posteljica posteljica puta bude iznad nivoa podzemnih voda ili normalnog nivoa rijeka u tom područ ju; - neophodni drenažni radovi za vrijeme gradnje; - nabijanje tla do potrebne stišljivosti. Najveći dio nasipa se ispunjava uobičajenim materijalom iz lokalnih pozajmišta koji se nalaze u analiziranom područ ju, a ne kamenom. Kao što se može zakljućiti iz početnih dostupnih informacija o izgradnji, predviđaju se značajne količine materijala (21.510.826,41 m3) preostalog od operacija iskopa tla i izgradnje tunela. U ovoj fazi projekta, da bi se obuhvatili uticaji ovako velike koli čine materiajla od zemljanih radova, Studija nudi različita rješenja. Ta alternativna rješenja su sljedeća: 1. Ponovna upotreba materijala na drugim dionicama trase radi spravljanja betona za oblogu tunela i za stubove vijadukta; 2. Ponovna upotreba materijala radi organizovanja sljedećih intervencija oblikovanja pejzaža: _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


64

-

Duž nove trase, kao što je to slučaj sa operacijom nasipanja u područ ju Tarčina (km 1+ 150 – km 2+700) U slučaju oblikovanja zemljišta kod petlje u Jablanici km 36+530 ili na podru č ju predviđenog parkinga u blizini Bradine (km 7+700 – km 8+000); 3. Ponovna upotreba materijala za izgradnju drugih dionica Lot 3 ili izgradnju unutar drugih lotova. U tom slučaju, mora se osigurati odgovarajuća organizacija u saradnji sa Ministrastvom prometa i komunikacija ; 4. Korištenje viška materijala za sanaciju pozajmišta materijala materijala u područ ju interesovanja, kao što je slučaj za područ je Podorašca. U ovom slučaju treba uspostaviti odgovarajuću organizaciju u skladu sa federalnim zakonodavstvom, između lokalne uprave i vlasnika pozajmišta. - Nastajanje otpada. Upravljanje otpadom Otpad nastao kao rezultat izgradnje i eksploatacije puta se dijeli po periodima nastajanja, a kako slijedi: 1. Otpad nastao za vrijeme perioda izvođenja radova 2. 1.

Otpad nastao za vrijeme perioda eksploatacije

Period izvođenja radova

Inertni i bezopasni otpad Izgradnja temelja puta zahtijeva iskop i odvoz sa gradilišta viška iskopane zemlje loše kvalitete (laporasta zemlja, zemlja sa visokim procentom biorazgradivog materijala) koji treba da bude transportovan do lokalnog odlagališta otpadnog materijala. Za kolovoz i druge konstrukcije ceste, se koriste granulati – tucanik, drobljeni kamen i pjesak - kao i drugi materijali, kao cement ili asfalt-beton, opeka, te neki prefabrikovani elementi. Glavni Izvođač radova zaključuje ugovore o odlaganju otpada sa lokalnim komunalnim preduzećima. Vlastiti otpad, stvoren od strane uposlenika na gradilištu, kao: papir, kese, plastika, boce, li čni otpad, odlaže se u kontejnere, čija količina se određuje kao 0,3 kg/osoba/dan. Što se tiče upravljanja čvrstim otpadom u toku izgradnje, preporuke su sljedeće : -

-

Zalihe materijala preostale nakon izgradnje nasipa treba da se ponovno iskoriste nakon prosijavanja; Ostaci materijala će biti transportovani na mjesta za navoženje otpada gdje se moraju obezbijediti fertilizing radovi fertilizacije radi obnavljanja takvih područ ja za proizvodnju. Alternativno, preostali materijal bi se mogao koristiti kao pokrivni materijal na op ćinskim i gradskim deponijama radi smanjenja emisija u atmosferu i sprečavanje pristupa ljudima i životinjama; Metalni otpad treba po mogućnosti ponovno koristiti; Korišteni rastvori elektrolita će prvo biti neutralizirani, a onda odloženi na najbližu gradsku deponiju; Vršiće se povrat stare nafte i ona će biti preuzeta od strane odgovarajućih preduzeća, na osnovu licitacije, a u skladu sa zakonom.

Toksi č čni ni i opasni otpad Toksične i opasne materije mogu biti: goriva (dizel), maziva i sumporna kiselina, neophodna za funkcionisanje mehanizacije, kao i boja za obilježavanje puta. Dovoz goriva za mehanizaciju izvodi se auto- cisternama. Mehanizacija koja se doprema na gradilište, treba biti u dobrom stanju, sa izvršenim tehničkim pregledom i promjenjenim uljem i mazivima. Promjena maziva se vrši nakon svake radne sezone, u posebnim radionicama, gdje će se, također, mijenjati hidrauličko i ulje u mjenjačkoj kutiji. Radnje vezane za održavanje, promjenu akumulatora i autoguma, se obavljaju u posebnim radionicama, a ne na gradilištu. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


65

Boja za obilježavanje se dostavlja u zapečaćenim kontejnerima i istovarena odgovarajućom mehanizacijom. Prazni tankovi će biti vraćeni proizvođačima ili distributerima. 2. Period eksploatacije Inertni i bezopasni otpad Tokom eksploatacije saobraćajnice, pojavljuje se otpad specifi čan za cestovni saobraćaj, ali i otpad zbog neodgovarajućeg ponašanja učesnika u saobraćaju, kao što je bacanje otpadaka iz auta u vožnji ili posebno na parking prostorima. Ovaj otpad je taložnog karaktera. Otpad sa tla uz cestu, kao i otpad sa parking prostora treba da odvoze institucije nadležne za održavanje cesta. Na osnovu podataka o saobraćaju, ovaj otpad se procjenjuje na oko 4 m3 godišnje. Sa odvodnjom vode sa kolovoza, posebno nakon prve kiše, sapiraju se razli čiti otpadi sa saobraćajnice (gorivo, ispuštena maziva, tragovi praha od kočenja) i odvode se u bočne šahtove i separatore. Sva ova rješenja projektant treba da razradi u Izvedbenom projektu, pošto ista zahtijevaju detaljne elemente kao što su uzdužni nagib puta, mjesta šahtova za odvodnju vode i dr. Što se ti če separatora: -

materija sakupljena u njima liči na mulj koji se izdvaja kod tretmana otpadnih voda, a potencijalna toksičnost materije proističe iz velike koncentracije teških metala; separatori se prazne i čiste periodično, a mulj se uklanja na krajnjim lokacijama u ekološka odlagališta ili u obližnje stanice za tretman otpadnih voda; predviđa se da će godišnja sakupljena koli čina mulja iznositi oko 68 m 3 duž ceste, a prema saobraćajnim uslovima 2010.

Toksi č čni ni i opasni otpad Radovi na održavanju puta, zahtjevaju korištenje i nekih vrsta materijala koji spadaju u grupu toksi čnih i opasnih supstanci. Najčešće korišteni proizvodi su: - dizel– gorivo korišteno za opremu kod većine transportnih vozila; - benzin; - maziva (ulja, vazelin); - boje i lakovi, razređivači - koriste se za održavanje, zaštitu i markiranje. Mogu se pojaviti problemi kada firme nadležne za održavanje i popravljanje puteva koriste ove proizvode i rukuju njima. Uposlenici ovih firmi se moraju pridržavati posebnih radnih propisa kako bi se radovi izvodili u uslovima potpune sigurnosti. Spremnici koji se koriste moraju biti popravljeni i korišteni na odgovarajući način.


66


4.0

OPIS OKOLINE KOJA JE POD UTICAJEM PROJEKTA

4.1

Stanovništvo i naselja

4.1.1

Karakteristike

Šira uticajna oblast projekta, koja se smatra za najpogodniju za projekat Koridora Vc autoputa, obuhvata dva kantona Federacije Bosne i Hercegovine: Sarajevski kanton, obuhvata 9 općina: Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo, Novi Grad, Ilidža, Vogoš ća, Hadžići, Ilijaš i Trnovo. Kanton pokriva teritoriju od 1.277 km 2, i prema podacima koji su prikupljeni u 2004 godini, ima 401.687 stanovnika. Hercegovačko-neretvanski kanton, obuhvata 8 općina: Čapljina, Čitluk, Jablanica, Konjic, Neum, Prozor, Ravno i Stolac, te grad Mostar. Pokriva teritoriju od 4.401 km2, a prema podacima iz 2004. ima 224.535 stanovnika. Ekonomski centar regije je Mostar, udaljen 130 km od Sarajeva, 180 km od Dubrovnika, 160 km od Splita, 430 km od Zagreba i 530 km od Beograda. OPĆINE SARAJEVSKOG KANTONA

OPĆINE HERCEGOVA ČKONERETVANSKOG KANTONA

Šira zona interesovanja pokriva oblasti općina: Hadžići, Jablanica, Konjic i Mostar. 4.1.2

Stanovništvo i demografija

U 2004. Federacija BiH je imala 2,3 miliona stanovnika. Šire podru č je uticaja razmatrane alternative obuhvata Hadžiće, Jablanicu, Konjic i Mostar-sjever koje zajedno imaju oko 168.000 stanovnika (7,2% od ukupnog broja u FBiH) na ukupnoj površini od 2.900 km2. Četiri općine obuhvataju 327 naselja/gradova i imaju gustinu naseljenosti od 58,2 stanovnika na km 2, što je malo iznad federalnog prosjeka od 57,8 stanovnika na km2. Tabela 14. Stanovništvo u široj interesnoj oblasti 2003 / 2004 Općina Hadžići Jablanica Konjic

2

Broj naselja

km

62 33 168

273 301 1.169

Gustina Gustina Stanovnika Stanovnika naseljenosti naseljenosti (2003) (2004) 2003 2004 20.055 20.169 73,5 73,9 13.047 13.065 43,3 43,4 29.908 30.040 25,6 25,7


67


Mostar Šira uticajna oblast-ukupno FBiH

64

1.175

105.357

105.454

89,7

89,7

-

2.918

168.367

168.728

58,0

58,2

-

25.947

2.317.842

2.324.712

89,3

89,6

IZVOR: FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE-Federalni zavod za statistiku, 2003, 2000

Oblast direktnog uticaja za socio-ekonomsko okruženje određena je otprilike 1km u širinu na obje strane trase. To znači da se smatra da je područ je od 2 km pod direktnim uticajem puta. Prema tome, stanovništvo u zoni direktnog uticaja, za razmatrane dionice koridora Vc autoputa izme đu Tarčina i Mostara-sjever, procijenjeno je na sljedeći način: naseljena oblast u zoni direktnog uticaja odabrane alternative 3 je predstavljena u donjoj tabeli i procjenjuje se da broj stanovnika koji su pod direktnim uticajem iznosi 22.000. Tabela 15. Stanovništvo u direktnoj interesnoj oblasti OD KM

DO KM

0+000

1+825

2+750

6+000

7+250

9+325

12+375

23+825

24+075

31+250

DUŽINA NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJE STANOVNIŠTVO (KM) PROLAZI AUTOPUT 1,83 Tarčin - Do 2.245 - Smunica - Vrbanja Raštelica 3,25 811 Vukovi ći 2.649 - Džanići Oblast Ivan Sedla 2,08 639 Bradina - Gornja Bradina 1.448 - Polje - Gradac 11,45 Podorašac (km 12,3-15,…) - Birići (km 13,5) - Vrbljani (km 14,5) - Podkanjina (km 15,5) 1.487 - Kanjina (km 16) - Borovac (km 16,5) - Živašnica - Ovčari (km 17,5-18,5) Oblast Donjeg Sela (sve do mosta preko Jablaničkog jezera) - Repovica (km 19) - Galjevo (km 18) 1.288 - Čovići (km 18,5) - Jurići (km 20) - Gredina (km 19,3) - Cerići Pokojište 285 7,18 Čelebići (km 24,07) - Metići 1.416 - Ušanovići - Seljani (km 26,75) Ostrožac (km 31) - Zakaljača (km 28) - Vode (km 28,5) 1.525 - Ribići (km 28,75) - Ćosici (km 29)


68


OD KM

DO KM

DUŽINA (KM)

32+175

34+500

2,33

39+000

42+625

3,63

50+375 53+125 54+500

52+750 53+750 60+000

2,38 0,63 5,50

UKUPNO * = procijenjeno stanovništvo -

NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJE STANOVNIŠTVO PROLAZI AUTOPUT - Osište (km 30) - Jasike (km 29,8) Jablanica - Dobrigošće - Donje Paprasko 5.954 - Gornje Paprasko - Donja Jablanica Djevor - Glogošnica 1.282 - Šanica Bijelo 400 * Grabovica 200 * Mostar sjeverna oblast - Lajpur - Zeleni Dol - Bresnica 500 * - Vala - Lijeska - Makanovina 22.129

Struktura domicilnog stanovništva i demografski trendovi

Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, struktura stanovništva po općinama znatno se promijenila. U toku rata desilo se mnogo prisilnih migracija unutar, kao i iz i prema podru č ju projekta. Ukupni broj stanovnika se u nekim podru č jima smanjio dok je u nekim područ jima prirodni priraštaj bio usporen nepovoljnom situacijom, visokim stepenom nezaposlenosti i ekonomskom situacijom. Tri najbrojnije nacionalnosti Hrvati, Srbi i Bošnjaci žive u projektnom podru č ju. Postojeća situacija je rezultat posljednjeg rata (1992-1995), mijenjanja strukture stanovništva, ubijanja velikog broja stanovnika i izazivanja migracija izbjeglica iz jednog regiona u drugi, zavisno od nacionalne pripadnosti. Brojke iz 2004. pokazuju da je projektno područ je koje obuhvata općine Jablanica, Konjic, Hadži ći i Mostar imalo ukupno 169.000 stanovnika. Bošnjaci su daleko najbrojnija nacionalnost. Samo podru č je Mostara u cjelini pokazuje skoro uravnotežen broj Bošnjaka (47,4 %) i Hrvata. (48,3 %). U 2004. godini na teritoriji projektnog područ ja 20,7 % stanovništva pripadalo je starosnoj grupi 0-14, 70.0 % je bilo u starosnoj grupi 15-64, dok je 9,3 % stanovnika bilo starije od 65 godina. Glavne demografske i nacionalne karakteristike projektnog područ ja, u poređenju sa kantonalnim i federalnim nivoom date su u donjoj tabeli: Tabela 16. Stanovništvo i struktura stanovništva (30.06.2004) Općina

UKUPNO

Jablanica % Konjic % Mostar-ukupno % Hadžići %

13.065 30.040 105. 105.45 4544 20.169

Starosna struktura Nacionalnost (%) 0-14 15-64 65 + Bošnjaci Bošnjaci Hrvati Hrvati Srbi Ostali Ostali 1.978 15,1 5.422 18,0 18.3 18.377 77 17,4 4.166 20,7

9.180 70,3 21.103 70,2 73.0 73.051 51 69,3 14.092 70,0

1.907 14,6 3.515 11,7 14.0 14.026 26 13,3 1.872 9,3

97,5

1,5

0,9

0,2

90,8

6,2

2,9

0,1

47,4

48,3

3,5

0,8

92,4

2,0

3,5

2,1


69


Šira uticajna oblastukupno UKUPNO FBiH

168. 168.72 7288

30.0 30.004 04 117. 117.66 6611

2.49 2.493. 3.44 4400

453. 453.46 4677 1.75 1.752.6 2.663 63 287. 287.31 3100 1.79 1.796. 6.59 5944 561.1 561.146 46 111. 111.57 5722 24.1 24.128 28

%

18,2

70,3

21.3 21.364 64 11,5

64,6

72,1

31,7

22,5

3,2

4,5

0,8

1,0

IZVOR: FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE-FEDERALNI HERCEGOVINE-FEDERALNI ZAVOD ZA STATISTIKU, 2003, 2004,JunI 2004

Vitalne karakteristike: U 2003. godini u projektnom područ ju stepen prirodnog priraštaja na 1000 stanovnika iznosio je 2,4. Najveći priraštaj bio je u op ćini Hadžići sa stepenom prirodnog priraštaja od 4,3 na 1000 stanovnika, dok je najniži bio u Jablanici, samo 0,5 na 1000 stanovnika. Tabela 17. Prirodni priraštaj stanovništva u FBiH Živorođeni

Umrli

Prirodni priraštaj

Broj mrtvorođenih na 1000 živorođenih

12,8 12,9 12,3 11,4 10,5 9,9

6,9 7,5 7,9 7,7 8,1 8,0

5,9 5,5 4,5 3,7 2,4 1,9

14,0 12,4 11,0 10,1 9,7 7,6

Rođeni i umrli na 1000 stanovnika Godina FBiH

1996 1997 1998 1999 2000 2001

Tabela 18. Prirodni priraštaj stanovništva u projektnoj oblasti Jablanica Hadžići Konjic Mostar Prosječno u projektnom području

2003

0,5 4,3 2,3 2,3 2,4

IZVOR: FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE -FEDERAlNI ZAVOD ZA STATISTIKU , 2003, 2004, JunI 2004

Migracije: Projektno područ je suočavalo se u toku posljednjih 10 do 14 godina, od po četka rata, sa visokim stepenom migracija. Zabilježeno je nekoliko vrsta migracija u proteklom periodu: prisilne migracije nesrpskog stanovništva u Federaciju BiH od sredine 1992. i tokom cijelog rata, migracije domicilnog stanovništva iz grada Sarajeva; prisilne migracije bošnja čkog stanovništva iz Srednjebosanskog u Zeničko-dobojski kanton unutar Federacije i u obrnutom smijeru za Hrvatsko stanovništvo. Nakon potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, polako ali evidentno po čeo je suprotan proces kretanja: proces povratka izbjeglica i raseljenih lica njihovim predratnim domovima. Međutim, u nekim slučajevima činilo se da je to jednosmjerni povratak ili povratka nije uopšte bilo, zbog onih koji su se vraćali da bi izdali ili prodali svoje posjede. Druga vrsta migracija počela je u poslijeratnom periodu: migracija mladih i obrazovanih ljudi u potrazi za boljim mogućnostima i uslovima života. To je dovelo do sveobuhvatnog "odliva mozgova". Kada su jednom napustili zemlju, malo je vjerovatno da će se ti mladi ljudi vratiti. Nadalje, evidentna je rastuća migracija iz ruralnih područ ja i manjih gradova u urbane centre. Posebno grad Sarajevo privlači čak i cijele porodice i one napuštaju njihove ranije sredine gdje su bili bez osnovnih uslova za život, odgovarajućeg zaposlenja i mogućnosti ostvarivanja dohotka.



4.1.3

70

Sistem naselja

Osnovne karakteristike općina i njihovih urbanih naselja u projektnoj oblasti su opisane u tekstu koji slijedi: Op ć i: Općina Hadžići sastoji se iz oko 62 naseljena mjesta u kojima živi 20.169 stanovnika. ćina ina Hadži ć ć i: Ukupan broj domaćinstava je oko 5.572. Prosječna gustina naseljenosti iznosi 73,8 stanovnika po kvadratnom kilometru. Uz to, kada se promatra starosno-polna struktura stanovništva može se vidjeti da je u starosnoj dobi do 14 godina oko 4.169 stanovnika i to 2.228 muških, a 1.941 ženskih. U starosnoj dobi od 15 do 64 godine je oko 14.092, dok je sa 65 godina i više 1.872 stanovnika. Ovdje treba napomenuti da u ovom sadašnjem ukupnom broju stanovništva i domaćinstava participira i 429 porodica sa 1.344 raseljena lica, od čega je 386 porodica sa 1.233 raseljena lica sa drugih područ ja BiH, a 43 porodice sa 111 članova interno raseljenih lica. Općinu Hadžići konstituiraju Hadžići, Pazarić i Tarčin kao urbana područ ja koja se sastoje od manjih urbanih zona oko ovih naselja. Kada se analizira problem stanovanja uočava se tendencija postepenog uobličavanja sistema individualne stambene izgradnje sa gustinom naseljenosti od 40 do 120 stan./ha i mješovite izgradnje sa gustinom naseljenosti 120 do 220 stanovnika na jednom hektaru. Na više atraktivnih lokacija od Mostarskog raskrš ća do Tarčina planski se razvilo više radnih zona, odnosno radnih kapaciteta iz oblasti industrije, građevinarstva, skladišta i male privrede proizvodnog karaktera. U ovom kontekstu neophodno je ista ći da se nakon rata (poslije 1995. godine) na teritoriji općine Hadžići zatekao značajan broj izbjeglica koje su odlu čile da tu nastave život, te je došlo do izgradnje novih individualnih stambenih objekata. U sjevernom i sjeveroistočnom dijelu općine Hadžići su oblasti sa najvećom gustinom stanovništva. U dolinsko-kotlinskom proširenju rijeke Zujevine locirano je urbano naselje Hadžići koje sa prigradskim naseljima ima više od 2/3 ukupnog stanovništva sa teritorije općine. Uz to, gusto su naseljena i dolinska proširenja pritoka rijeke Bijela, odnosno Lepenice, gdje je smješteno naselje Tarčin. Ovakva struktura naselja posljedica je prirodnih i ekonomskih mogu ćnosti nosti za stanovništvo, kao i djelovanja niza socijalno-ekonomskih procesa od industrijalizacije, preko prelaska sa poljoprivredne na nepoljoprivredne djelatnosti, što je dovelo do porasta urbanizacije. Izgradnja fabrika, privatnih firmi, zdravstvenih, obrazovnih, kulturnih i drugih institucija u predratnom i postratnom razdoblju stimulirajuće su djelovali na koncentraciju stanovništva. Ovi procesi su doveli do depopulacije planinskih područ ja, dok se niža područ ja i doline sve više naseljavaju, što vodi društveno-ekonomskom prosperitetu Općine. 2 Op ć ćina ina Konjic : Po svojoj površini od 1.300 km Konjic je najveća općina u Federaciji Bosne i Hercegovine. Po zadnjem popisu stanovništva iz 1991.godine, na podru č ju ove općine živjelo je 43.634 stanovnika, smanjujući se na 30.040 u 2003., uz prosječnu gustinu naseljenosti od 25,7 stanovnika po km2. U ovom ukupnom broju stanovnika učestvuje i 2.559 raseljenih osoba u 2004 godini. U starosnoj strukturi prisutno je 5.420 stanovnika do 15 godina i oko 24.600 stanovnika preko 15 godina. Polnu strukturu karakterizira balans broja muškaraca i žena uz malu prednost muške populacije. Smatramo značajnim istaći da u gradskoj zoni općine Konjic postoji oko 5.400 domaćinstva sa oko 11.500 stanovnika. Obzirom na svoj položaj, demografski i ekonomski razvoj, Konjic predstavlja subregionalni centar mostarske regije. Smješten je između dva gradska centra, Mostara i Sarajeva. Ima različite mogućnosti za dinamičan razvoj, imajući u vidu široku oblast koja mu gravitira, prirodne i stvorene vrijednosti, gustinu mreže rijeka, ljudske i druge potencijale. Oblast općine je smještena na granici izme đu sarajevske i mostarske regije, izme đu najviših planinskih masiva Prenja i Bjelašnice. Oblast op ćine pripada Dinarskim planinama i karakterizira je razvijen reljef. 37% površine Općine obuhvata područ je na visinama između 1.000 i 1.500 m.n.m. Nešto manje površine su na visinama 50-1.000 m.n.m, ili 30% teritorije. Samo 18% regije čine oblasti na niskoj koti od 200-50 m.n.m. Ovi dijelovi su ograničeni uglavnom uz tok rijeke Neretve.



71

Prostorni i urbanistički plan općine Konjic je odre đen osnovnim naznakama koje se odnose na prostor, njegovu primjenu i funkciju, smjernice urbanizacije i prostornog planiranja sa akcentom na postoje ćim i budućim putnim pravcima između Sarajeva i Ploča. Sistem naselja uz infrastrukturne sisteme, je veoma kompleksan i dinami čan sistem specifične strukture, koji je formiran na osnovu prostorne dispozicije gradova i opštinskih centara, zajedno sa brojnim malim i patuljastim naseljima. Ovi kompleksni sistemi su odre đeni različitim okolnostima, sastavljeni su ili dekomponovani po svojoj strukturi, veli čini i prostornoj određenosti. Općinu Konjic karakteriše izuzetno fragmentirana mreža naselja, u kojoj su stvorene i kategorije naselja do 400 stanovnika. U ovakvim naseljima živi 46% ukupnog stanovništva općine. Izuzetno monocentričan razvoj sa vojnom industrijom kao baznim faktorom razvoja, prouzrokovao je snažnu polarizaciju prema centru općine. Da bi se smanjila koncentracija stanovništva u gradu Konjicu, predviđena su tri sekundarna općinska centra: Glavatičevo, Buturović Polje i Bradina/Odžak (kao centri lokalnih zajednica). Imajući u vidu ograničene mogućnosti širenja, uvjetovane geomorfološke karakteristike i izuzetan pritisak migracije na grad Konjic, neophodno je intenzivno razvijanje sekundarnih centara: Buturović Polje, Glavatičevo i potencijalno Bradina, koji bi prema konceptu sistema naseljavanja trebali da imaju zadatak da rasterete opštinske centre, da obezbijede raspodjelu funkcija i ujednače razvoj cijele općine u skladu sa njihovim značajem. Op ć ćina ina Jablanica : Prema popisu stanovništva iz 1991.godine u općini Jablanica živjelo je 12.891 stanovnika. Raspoloživi podaci pokazuju da, je u Jablanici 2003. god. živjelo 2.980 doma ćinstava sa ukupno 13.074 stanovnika, pri čemu u ovaj broj ulazi i 947 raseljenih lica. U kolektivnom smještaju – kampu smješteno je oko 70 porodica sa 199 lica, od čega je 78 mladih između 14 i 26 godina. Gustina naseljenosti iznosi 43 stanovnika po kvadratnom kilometru. Kada se posmatra starosno-polna struktura stanovništva uočava se da u ukupnom broju stanovništvo do 14 godina participira sa 1.979, dok 11.095 stanovnika ima preko 14 godina. Do sada je obnovljeno oko 250 prijeratnih domova koji su u ratu devastirani, te je za obnovu ostalo još oko 200 kuća. Oblast općine Jablanica je smještena u središtu BiH. Kroz ovu oblast prolaze najzna čajnije kopnene saobraćajnice u BiH (željezni čka pruga Sarajevo-Ploče i put Sarajevo-Jadransko more). Jablanica je smještena na značajnom putu koji omogućava vezu do Zagreba preko Banja Luke. Geo-saobraćajna pozicija Jablanice je veoma povoljna. Dominiraju naselja sa manjim brojem stanovnika. Ukupni broj od 4.012 stanovnika je 1991 god. živio u naseljima sa 400 stanovnika. Nasuprot tome, koncentracija stanovništva u gradu dostiže otprilike 30% od ukupnog broja stanovnika. Monocentrični razvoj općine uzrokovao je u snažna polarizaciona kretanja kroz migraciju prema centru. Ova pojava je uzrokovala formiranje velikog broja malih sela sa slabo pokretnim, starijim stanovnicima. Uska dolina Neretve uslovila je izdužen oblik centra op ćine Jablanica. Grad se rasprostire duž Neretve, prateći sobraćajnicu Mostar-Sarajevo i Mostar-Prozor Sjeverni dio Mostara (Mostar sjever): sjever) : Prema popisu stanovništva iz 1991, na područ ju grada Mostara 1991. godine živjelo je 126.628 stanovnika, a 2003. godine 103.751 stanovnik. Podru č je interesovanja pripada sjeverozapadnom ruralnom područ ju. Ono obuhvata dio Salakovca, Donje Drežnice, Jasenjana Gornjih, Ravna i Prigrađana. Područ je sada ima 574 stanovnika, te je gustina naseljenosti jako mala. Ostale informacije odnose se više na šire podru č je Mostara i nisu ovdje razmatrane, pošto ne pripadaju proučavanom područ ju. Prema direktivama koje su usvojene u Prostornom planu BiH za ovo područ je je predviđen policentričan razvoj. U skladu sa morfološkim i drugim karakteristikama, Prostorni plan se fokusira na oblast mostarskog bazena sa najvećom koncentracijom stanovništva. U ovom kontekstu, stanovništvo i funkcije općine su planirane na sljedeći način: 

Sjeverni bazen Bijelog Polja, sa procijenjenim brojem stanovnika od 36.000 u 2015 god.



 

72

Centralni bazen Mostara sa procijenjenim brojem od 103.200 stanovnika u 2015 god. Južni bazen Biš će Polja i Jasenice sa procijenjenim brojem od 36.000 stanovnika u 2015.

Sjeverni bazen Bijelog Polja, kojeg autoput dotiče, predviđen je za poljoprivredni razvoj, malu hidroenergetsku privredu, podizanje stambenih naselja i rekreaciju. Mreža naselja je razbijena i određena je kao ograničavajući faktor razvoja i otežavaju ća komponenta ne-ekonomskih aktivnosti. Tako su komplikovani snabdijevanje naselja neophodnom infrastrukturnom mrežom i racionalna organizacija oblasti op ćine. Ekonomska moć i materijalna pozadina koja je u Mostaru postignuta prije rata nosi obimne troškove komunalnog snabdijevanja, što dolazi od izuzetno razbijene mreže naselja. 4.1.4

Pristup obrazovanju, zdravstvenim i drugim uslugama

Op ć ćina ina Hadži ć ći i : U općini Hadžići ne postoji nijedna bolnica, ve ć jedan dom zdravlja (poliklinika) i dvije ambulante. Dio stanovništva koristi medicinske usluge u Sarajevu. U ovoj općini ima sedam redovnih osnovnih škola (tri centralne i četiri područne), sa 87 odjeljenja, (3.577 učenika) i jedna osnovna škola za učenike sa posebnim potrebama (4 odjeljenja, 51 učenik). U redovnim osnovnim školama zaposleno je 136 osoba, a u osnovnoj školi za u čenike sa posebnim potrebama 13 osoba. Pored toga, u Hadžićima egzistira i jedan srednjoškolski centar sa 31 odjeljenjem. U osnovnim školama razred broji prosječno 10 učenika više nego što je dozvoljeno pedagoškim standardima, a ta situacija uzrokovana je nedostatkom materijalnih sredstava. U općini Hadžići postoje domovi kulture u Tarčinu i Pazariću u kojima se događaju društvene i kulturne aktivnosti. Pored toga, postoje dvije sportske dvorane, tri školske sale, jedan fudbalski stadion i nekoliko manjih sportskih terena za sportsko-rekreativne aktivnosti. Posebno mlađi ljudi koriste kulturnu/rekreacijsku/sportsku ponudu Sarajeva. Op ć ćina ina Konjic : Općina Konjic pruža zdravstvene usluge u opštoj bolnici i 8 podru čnih ambulanti u kojima radi 30 ljekara, 4 stomatologa, 1 biohemi čar, 184 medicinska radnika i 59 ostalih radnika. Pored toga, tu je i jedna privatna poliklinika i 10 privatnih ordinacija. Općina Konjic ima 30 osnovnih škola sa 144 odjeljenja, u kojima je zaposleno 202 radnika. Postoji jedan srednjoškolski centar, kao i dječ je obdanište sa 10 uposlenih radnika. U sektoru obrazovanja zaposleno je ukupno oko 300 radnika. Kulturne aktivnosti u Konjicu upražnjavaju se u domu kulture; kino dvorana može se koristiti i kao ljetno kino, gdje se održavaju i pozorišne predstave. U sportskoj dvorani «Konjičanka» održavaju se različite kulturne manifestacije. U sklopu Narodnog univerziteta postoji i biblioteka koja raspolaže sa fondom od oko 35.000 knjiga, kao i izložbeni prostor. Za sportsko-rekreativne aktivnosti na raspolaganju su fudbalski stadion i sportska sala. Op ć ćina ina Jablanica : U Jablanici egzistira jedan dom zdravlja (poliklinika) sa dvije podru čne ambulante (u Ostrošcu i Glogošnici) za primarnu zdravstvenu zaštitu. Pored toga postoje i tri apoteke. Oko 1.300 učenika se školuje u 6 osnovnih škola, od kojih je jedna centralna, a ostale su podru čne. Pored toga, postoji i jedna srednja škola. Oko 300 studenata iz Jablanice studira izvan svoje općine. U op ćini Jablanica postoji spomen-muzej «Bitka na Neretvi». Tako đe, tu je i kino sala. Jablanica ima fudbalski stadion, rukometno igralište, kao i mala igrališta (seoska igrališta i igralište u sklopu srednje škole), te sportsku dvoranu pri osnovnoj školi. Sjeverni dio grada Mostara (Mostar sjever): sjever): U oblasti koja pripada općini Mostar-sjever, postoji samo jedna ambulanta, koja se nalazi u Donjoj Drežnici, te dvije osnovne škole (u Donjoj Drežnici i Prigrađanima). Nema podataka o kulturnim aktivnostima, osim o postojanju sportskih terena u Salakovcu i Drežnici. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


73

U projektnom područ ju nema univerziteta; najbliži univerziteti su dva univerziteta u Mostaru i Univerzitet u Sarajevu. 4.1.5

Sektor ekonomskih aktivnosti

Prije rata, ekonomski razvoj zemlje bio je odre đen planskim metodama bivšeg političkog sistema. U tom sistemu BiH je bila glavni snabdjeva č sirovinama i energijom, na osnovu čega je u zadnja dva desetljeća bila razvijana prera đivačka industrija. Kao takva, BiH je bila nerazvijenije podru č je bivše Jugoslavije sa obimom proizvodnje po glavi stanovnika 15% ispod svjetskog prosjeka. Ipak, industrija je bila snažno izvozno orjentisana i imala pozitivan izvozni bilans, izvozeći 2/3 proizvodnje, od čega je 65 % išlo u visokorazvijene evropske zemlje. Područ je Projekta je visokointegrisano područ je smješteno na jugu i jugoistoku Bosne i Hercegovine. Ono obuhvata 3.000 km2, dok se broj stanovnika procjenjuje na 168.000. Najve ći privredni centar u regionu je Mostar (sa 105.000 stanovnika) geografski smješten u centralnom dijelu regije. Drugi važni privredni centri su Trebinje, Konjic, Jablanica, Livno i Široki Brijeg. Zaštitni znak područ ja je rijeka Neretva, koja formira lijepu dolinu i prirodnu vezu između planinskog sjevera i mediteranskog juga. Neretva nije samo hidrografski, nego je i energetski potencijal. Duž njenog toka vodi put M-17 i željeznica pravcem sjever-jug. Klima je pogodna za uzgoj mediteranskih kultura (agrumi, smokve, šipak, breskve, trešnje, kajsije, dunje, kivi itd.), rano povrće, hortikulturno bilje i cvije će. U planinskom područ ju, najčešće vrste voća su jabuka, kruška i šljiva. Ljekovito bilje u ovom područ ju je dobrog kvaliteta sa visokim sadržajem eteričnih ulja. Med je takođe poznat po dobrom kvalitetu. Stočarstvo je aktivnost tipična za planinsko područ je, mada je smanjena u posljednje vrijeme. Rijeke i jezera su prikladne za razvoj ribarstva i rekreaciju, kao i za ribnjake i ribogojilišta. Poslijeratni period karakteriše razvoj srednjih i malih preduze ća sa značajnim nivoom domaćih i stranih investicija, potpomognutih različitim nevladinim organizacijama, EU, USAID i drugim donatorskim inicijativama. Administrativna struktura Strateški položaj Bosne i Hercegovine je određen transferzalom sjever-jug (unutrašnjost-Jadransko more ili Budimpešta-Zenica-Sarajevo-Mostar-Jadransko More) od međunarodne važnosti (Koridor Vc). Pristup moru ide duž Neretve i preko luke Plo če. Generalno, Bosna i Hercegovina ima i imala je vrlo važnu stratešku poziciju i podijeljena je na različite administrativne jedinice. - Makroekonomske karakteristike Bruto nacionalni dohodak za Federaciju Bosne i Hercegovine ispoljava stabilan porast u posljednih nekoliko godina, sa prosječnom stopom rasta od 8,1% između 1998. i 2003. i sa najve ćim porastom između 2001. i 2003.


74


Tabela 19. Bruto doma ć im cijenama za posljednjih 5 godina u BiH ći proizvod po teku ć ć im 1998. 1999. 2000. 2001. Bruto domaći proizvod 000 KM 5.606.073 6.142.147 6.722.631 7.273.874 Bruto domaći proizvod 000 USD 3.182.737 3.348.496 3.172.699 3.328.090 GDP po stanovniku u odnosu na standardnu kupovnu mo ć Bruto domaći proizvod po stanovniku, u KM 2.001 2.187 2.400 2.577 Bruto domaći proizvod po stanovniku, u USD 1.136 1.192 1.133 1.179 Prosječni godišnji rast GDP 9,6 9,5 8,2 9,2 IZVOR FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE – FEDERALNI ZAVOD ZA STATISTIKU

2002. 7.942.665 3.824.473

2003 . 8.268.120 4.769.611

2.805

2.912

1.350

1.680

4,1

8,1

Struktura GDP po vrstama aktivnosti ukazuje na opadanje udjela poljoprivrednog sektora, blagi porast u sektoru rudarstva, transporta i komunikacija, dok industrijski sektor pokazuje blago neujedna čen trend. Međutim, udio poljoprivrednog sektora u odnosu na ostale sektore je velik u FBiH. Tabela 20. Bruto doma ć ć i proizvod po vrsti privredne aktivnosti (ukupna bruto vrijednost po aktivnostima i bruto doma ć ć i proizvod-izraženo u %) ‘000 KM 1998 1999 2000 2001 VRSTA AKTIVNOSTI A Poljoprivreda, lov i šumarstvo 10,9 9,2 7,2 7,2 B Ribarstvo 0,0 0,0 0,0 0,0 1,9 2,1 2,3 2,1 C Rudarstvo 12,4 10,6 11,2 11,8 D Industrijska proizvodnja vodosnabdijevanje 5,8 6,4 6,0 6,2 E Struja, gas i vodosnabdijevanje F Građevinarstvo 5,9 5,0 4,6 3,8 G Trgovina; popravka motornih vozila, li čnih i 9,8 9,8 8,7 9,8 proizvoda za doma ćinstvo H Ugostiteljske usluge 1,8 1,9 1,8 1,7 skladištenje i komunikacija 8,1 9,2 9,0 9,3 I Transport, skladištenje 3,3 3,1 3,6 3,3 J Finansijsko posredovanje 2,3 2,2 2,3 2,1 K Nekretnine, izdavanje, poslovni servisi L Javna administracija, odbrana, obavezna soc. 11,5 11,4 12,6 12,6 zaštita M Obrazovanje 5,0 5,6 5,5 5,2 N Zdravstvena i socijalna zaštita 4,0 4,7 4,8 4,6 2,0 2,0 2,0 2,0 O Drugi društveni i individualni servisi Ukupno po aktivnostima 84,8 83,3 81,5 81,5 FISIM (-) 1,9 1,8 2,0 2,0 Ukupna bruto vrijednost (osnovne cijene) 82,9 81,5 79,6 79,5 Porezi na proizvode i usluge i uvoz umanjen za 17,1 18,5 20,4 20,5 subvencije (+) Bruto domaći proizvod (GDP) po tržišnim 100,0 100,0 100,0 100,0 cijenama IZVOR: FEDERACIJA BOSNE I HERZEGOVINE – FEDERALNI ZAVOD ZA STATISTIKU

2002 6,9 0,0 2,3 11,5 5,2 3,5

2003 6,5 0,0 2,3 12,0 5,5 3,7

10,4

10,5

1,7 9,0 3,6 2,2

1,8 9,3 3,9 2,5

13,2

11,2

5,2 4,8 2,0 81,5 2,4 79,1

5,1 5,0 2,0 81,4 2,8 78,6

20,9

21,4

100,0

100,0

Bruto domaći proizvod, dostignut u op ćinama projektne oblasti dat je u donjoj tabeli. U pore đenju sa onim na nivou FBiH, Jablanica, a naro čito Mostar, pokazuju GDP po stanovniku veći od nacionalnog prosjeka.


75


Tabela 21. Bruto doma ć ći proizvod po op ć ćinama inama (2003.) GDP (2003.)

FBiH ukupno Hadžići Jablanica Konjic Mostar

GDP u KM

GDP po stanovniku (KM)

FBiH = 100

7.942.660 61.947 51.690 93.062 617.811

3.425 3.089 3.962 3.112 5.864

100 90,2 115,7 90,8 171,2

- Ekonomski sektor u oblasti uticaja Poljoprivreda i ribarstvo Poljoprivreda je jedna od ključnih aktivnosti u ruralnim oblastima i glavna djelatnost ruralne populacije. Veoma je važan faktor za održavanje ravnoteže i zaštitu okoline. Poljoprivredno okolinski uslovi u BiH su pogodni za poljoprivrednu proizvodnju. Međutim, poljoprivreda se takođe suočava sa neophodnošću otklanjanja ratnih šteta i prelazom sa centralno planirane na tržišnu ekonomiju. Sa izuzetkom proizvodnje krompira, BiH nije dostigla zadovoljenje svojih potreba u proizvodnji nijednog od značajnijih poljoprivrednih prozvoda. Poljoprivredna proizvodnja i ribarstvo su druga po važnosti aktivnost u regionu, iako formalna zaposlenost u ovom sektoru ne potkrepljuje ovu tvrdnju. Koncentriran na poljoprivredni kompleks Hepok i Fabriku duhana Mostar, region je bio važan izvoznik posebnih proizvoda (vo će, grožđe, vino, cvijeće, duhan i njegovi proizvodi). 

Op ć i: Općinu Hadžići karakterišu mala poljoprivredna gazdinstva sa malim parcelama od ćina ina Hadži ć ć i 0,10-4,00 ha koje proizvode značajne količine hrane. Poljoprivredne zone smještene su oko urbanog područ ja. Poljoprivreda je usmjerena na proizvodnju povrća (krompir), žitarica (raž i zob), a od 2003. godine počinje ekološki kontrolisana proizvodnja heljde na 9.200 ha, na područ ju Raštelice, te oko urbanih područ ja. Na teritoriji općine Hadžići voćarstvo je u toku rata doživjelo tešku devastaciju, a od vrsta voćnih stabala najzastupljenija su: šljiva, jabuka i kruška. Realizacijom projekta Kantona Sarajevo zasa đeno je do sada 28 voćnjaka sa oko 4.000 sadnica, a na lokalitetu Koščan zasađen je moderan voćnjak površine 1,20 ha. Nedavno su uspostavljene firme koje su specijalizirane za otkup i sušenje ljekovitog bilja i šumskog voća. Stočarstvo ima važnu ulogu u ovoj op ćini. Prerada mesa već postoji, dok su postrojenja za preradu mlijeka u fazi planiranja. Op ć n e Konjic i Jablanica : Op ćine Konjic i Jablanica, zbog njihovih prirodno-geografskih karakteristika ći ine spadaju u kategoriju brdovito-planinskog područ ja gdje kvalitetno zemljište zauzima samo trećinu ukupne površine. Nadalje, izgradnja akumulacija hidroelektrana smanjila je plavljenjem zemljište pogodno za poljoprivredu. Zbog teritorijalnih karakteristika općine Konjic, tamo ne postoje ve ća poljoprivredna područ ja, nego je poljoprivredna proizvodnja organizovana na pojedinačnim poljorivrednim gazdinstvima. Stočarstvo je zastupljeno na planinskim padinama Bjelašnice, Visočice i Prenja. Područ je Jablanice po svojoj geomorfološkoj građi pripada brdsko-planinskom područ ju, uključujući neke dijelove sa izrazito planinskim karakteristikama. Šume pokrivaju 61,2% površine, dok poljoprivredno zemljište obuhvata 32,6% površine općine. Prema važećoj klasifikaciji, općina Jablanica ima malu površinu koja spada u kategoriju poljoprivrednog zemljišta I i II kategorije, a većina područ ja pripada kategorijama III i IV (zemljišta sa znatnim nedostacima). Prema tome, može se zaklju čiti da općina Jablanica nema razvijenu poljoprivredu, a da postoje mogućnosti za napredno stočarstvo. U Jablanici ne postoje poljoprivredni kombinati, niti postoji poljoprivredna proizvodnja na ve ćim površinama. Ponovo, poljoprivreda je uglavnom u okvirima porodičnih gazdinstava. Međutim, jedan od _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


76

strateških ciljeva općine Jablanica je razvoj poljoprivrede, te je Poljoprivredni institut iz Sarajeva izradio Strategiju razvoja poljoprivrede općine Jablanica, 2003. godine. Sitna poljoprivredna gazdinstva na nadmorskim visinama 200-700 m.n.m. su pogodna za uzgoj kontinentalnog voća (jabuka, šljiva, trešnja, kruška, dunja, orah, lješnjak itd.) kao i jagodi častog voća. Raznovrsnost i bogatstvo ljekovitog bilja na podru č ju općine Jablanica nameću potrebu za definiranjem osnovnih strateških ciljeva u oblasti eksploatacije, uzgoja i prerade ljekovitog bilja. U specifičnim uslovima općine Jablanica (reljef, nagibi, struktura zemljišta itd.) sto čarska proizvodnja na najvećem dijelu općine, praktično je jedini način korištenja zemljišta kao poljoprivrednog resursa. Sjeverni dio grada Mostara (Mostar sjever): sjever): Poljoprivreda je za ovo podru č je značajna privredna djelatnost. Značajnije mogućnosti poljoprivredne proizvodnje postoje i u individualnom sektoru u Salakovcu, Jasenjanima i Donjoj Drežnici. U Gornjoj Drežnici je mogu će planirati proizvodnju kasnog povrća kao i proizvodnju povrtlarskog sjemena. Raspoložive površine za podizanje plantaža su ograničene i planirane u područ ju Željuše, Salakovca i južnije, na Gubavici i Hodbini. Stočarske zone postoje u Ravnima i Gornjim Jasenjanima. Do sada, vrijedne poljoprivredne površine bile su zašti ćene od intenzivne urbanizacije. Međutim, neophodno je implementirati planirane mjere za zaštitu i unapređenje poljoprivrednog zemljišta. Poljoprivredna proizvodnja i ribarstvo su bile druga po važnosti aktivnost u regionu, te je region bio važan izvoznik posebnih proizvoda (voće, grožđe, vino, cvije će, duhan i njegovi proizvodi). Industrija Manje industrijske zone smještene su u blizini Konjica, Jablanice i Mostara. Izvjestan broj prijeratnih industrijskih zona sa potrebnom infrastrukturom je neiskorišten poslije rata. Stara industrijska postrojenja su na razmjerno visokovrijednim lokacjama i još uvijek imaju infrastrukturu i postrojenja. Takođe, postoje nove lokacije sa investiranim resursima, proizvodnjom i zaposlenima. Postoji nedostatak znatnijeg postratnog ulaganja i raste zabrinutost za razvoj novih ekonomskih pretpostavki, što je uzrokovano vakuumom u novom ekonomskom sistemu. 

Napuštene lokacije bi se mogle analizirati, a preostali kapital može biti procijenjen. Ovo bi pomoglo urbanizaciji gradova i organizaciji korištenja zemljišta, što bi bila olakšica za investitore. Hercegovačka privreda razvija se od Drugog svjetskog rata uz sistematsko zanemarivanje potencijala u agrarnom sektoru u privatnom vlasništvu u ruralnim oblastima, te jak razvoj prera đivačke industrije u državnom vlasništvu u gradovima. Uz razvoj novih sektora (industrija aluminija, metaloprerađivačka industrija, tekstilna i vojna industrija) razvile su se i tradicionalne aktivnosti (poljoprivreda, zanatstvo, trgovina). Organizovani su u industrijske konglomerate i klastere. Struktura tržišnog sektora prije rata bila je sljedeća: rudarstvo i industrija sačinjavali su 57,8% domaćeg proizvoda regiona i obuhvatali su 47% od ukupnog broja zaposlenih osoba. Proizvodnja boksita, uglja, kamena za beton i asfalta, ukrasnog kamena, kao i eksploatacija gline i sedre koja je kasnije napuštena dominirali su rudarskom industrijom. Prerađivački sektor obuhvatao je proizvodnju aluminija, metalne konstrukcije, proizvode za različite namjene u metaloprerađivačkoj industriji, industriji alata, tekstilnu industriju, industriju namještaja, avio i elektronsku industriju. Uz poljoprivrednu proizvodnju, ove aktivnosti su bile glavni stub razvoja i unaprijeđenja izvoza koji je imao pozitivan bilans. Vode će privredne organizacije bile su: tvornica Aluminijum, avio i metaloprerađivačka industrija ''Soko'' (sve u Mostaru), ''Igman'' Konjic, ''Unis'' Mostar, Industrija alata Trebinje, tekstilna industrija « Đuro Salaj» Mostar, proizvodnja namještaja Mostar i Konjic, industrija granita Jablanica. Energetski sektor Ukupni hidroenergetski potencijal Bosne i Hercegovine, procjenjen je na 6.100 MW i uglavnom raspoređen slivovima rijeka Drine, Neretve i Trebišnjice. Manje od 40% ovih potencijala je do sada iskorišteno. Oko 40% proizvodnje energije na državnom nivou potiče od hidroenergetskih potencijala. 

Analize pokazuju da povećano korištenje hidroenergije ne samo da je opravdano sa ekonomskog stanovišta, nego će imati i pozitivne posljedice po okolinu, u poređenju sa povećanom upotrebom termičke energije (energije uglja). Izgradnja vještačkih akumulacija mogla bi takodje biti prednost s obzirom na zaštitu od poplava i omogućiti novi sistem irigacije. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

77


Sistem za proizvodnju električne energije u hidroelektranama izgrađenim na Neretvi, Trebišnjici i Cetini zasniva se na 8 hidrocentrala i jednom rudniku uglja. Devet centrala je izgra đeno na tri vodotoka i koriste otprilike 60% ukupnog vodnog potencijala regije. Hidrološke karakteristike sliva Neretve i hidroenergetskih postrojenja u područ ju Projekta pokazana su u slijedećim tabelama: Tabela 22. Hidrološke karakteristike sliva rijeke Neretve RIJEČNI SLIV

POVRŠINA (km2)

DUŽINA RIJEKE

PROSJEČAN PROTOK (m3/h)

Neretva-ušće Neretva(kraj Lot-a 3)

8,200 4,200

230 130

250 180

Tabela 23. Hidroenergetska postrojenja u projektnom podru č č ju HIDROELEKTRANE ELEKTRANA

Ukupno za BiH Jablanica Grabovica Salakovac Mostar

LOKACIJA

FBiH Hercegovačkoneretvanski kanton

RIJEKA

Neretva Neretva Neretva Neretva

VRSTA POSTROJENJA

DA PA PA PA

KORISNA ZAPREMINA hm3

INSTALISANA SNAGA MW

2.043

2.064

288 5 16 6

3 X 25 + 3 X 30 2 X 58.5 3 X 70 3 X 25

Napomena: P=površinski tok; DA= derivaciono akumulaciono postr.; DP=derivaciono proto čno; RHE=reverzibilno; RHE=reverzibilno; PA=akumulaciono Ć E ELEKTROPRIVREDE BIH IZVOR: ELEKTROPRIVREDA BIH 2003 JAVNO PREDUZE Ć

Općina Hadži ć ći ima i ima svoju transformatorsku stanicu koja se napaja iz HE Jablanica. Općina Jablanica se Jablanica se napaja iz HE Jablanica i HE Grabovica. Istraženi su i potvrđeni dodatni potencijali za izgradnju mini hidroelektrana. Postojeća distributivna mreža je u dobrom stanju. Mostar-Sjever se napaja dalekovodom 2 x 110 KV iz HE Jablanica – Mostar I (Raštani I i II), dalekovodom 220 KV Mostar III (Jasenica) – HE Salakovac, dalekovodom 220 KV Mostar III (Jasenica) - RP Jablanica (Bokulja), dalekovodom 35 KV HE Grabovica – HE Salakovac, dalekovodom 10 KV HE Grabovica – Drežnica –Jasenjani, te dalekovodom Donji Jasenjani –Gomila (Repetitor)-Gornji Jasenjani. Cijela općina Konjic je elektrificirana. Hidroenergetski potencijal općine Konjic dolazi iz dijela HE na Neretvi (instalisane snage od 382 MW i prosječne godišnje proizvodnje od 1.072 GWh). Neophodno je istaći da postoje potencijali za izgradnju novih hidroelektrana u područ ju Projekta, što bi povećalo hidropotencijal sa 25% na 38%. Ne postoji proizvodnja drugih vrsta energije u ovom područ ju-solarna energija se ne koristi, a nema ni gasovoda. Gra đ e vinska industrija đevinska Zbog visokih investicija, građevinska industrija je aktivnost koja je sa 10-12% u privrednoj aktivnosti područ ja. U prvim dekadama njenog razvoja oslanjala se na investicije u regionu, dok u zadnja dva desetljeća zapošljava 1/3 svojih kapaciteta van regije, BiH i bivše Jugoslavije. 

Transportna privreda Prema Federalnom zavodu za statistiku, broj registrovanih privatnih i javnih vozila u projektnom područ ju je sljede ći: 


78


Tabela 24. Registrirana privatna i javna vozila u projektnoj oblasti OPĆINA

PRIVATNI AUTOMOBILI 2002 2002

Hadžići Konjic Jablanica Mostar (ukupno)

2003 2003

AUTO AU TOBU BUSI SI 2002 2002

KAMI KAMION ONII

2003 2003

2002 2002

2003 2003

381 393 1 28

MOTOC OTOCIK IKLI LI 2002 2002 2003 2003

OSTA OSTALI LI 2002 2002

3285 3602 147 7

3 3 41 3837 146 1

2 51 17

5 58 19

51 3 3 83 114

13 4 16

11 6 6

136 134 28

23786

21905

97

97 9 7 25 68 2162

210

1 40

91

2003 2003

21 295 22 22

UKUP UK UPNO NO 2002 2002

200 2003 3

3 817 4 184 16 66

38 91 45 79 16 22

53 534 26752 24838

U općinama je u 2005. bilo registrovano transportnih preduzeća kako slijedi: U Hadžićima nema registrovanih transportnih preduzeća. Glavno odredište transporta roba zavisi od opredjeljenja firme i lokacije klijenta. Glavne destinacije su Mostar i Sarajevo, Sarajevo, drugi gradovi u Federaciji i susjednim državama. Što se tiče prevoza putnika, glavne destinacije su Mostar i Sarajevo, kada je riječ o općinama Konjic, Jablanica i Hadžići. Konjic: 5 privatnih prevozničkih preduzeća za transport tereta (“Transport roba u drumskom saobraćaju”) i 3 preduzeća za prevoz putnika (“Gradski i prigradski prevoz putnika”). Jablanica: 6 privatnih prevozničkih preduzeća za transport tereta (“Transport roba u drumskom saobraćaju”) koja imaju između 1 i 4 zaposlena i 3 preduzeća za prevoz putnika (“Gradski i prigradski prevoz putnika”) od kojih 2 mala privatna preduzeća i jedno javno sa 20 zaposlenih. Mostar Sjever: U Salakovcu registrirano je jedno privatno prevozničko preduzeće, a nema preduzeća za transport putnika. Međutim, treba reći da u cijelom gradu Mostaru postoje dva javna preduzeća za prevoz tereta, sa 92 odnosno 127 zaposlenih. Turizam Turistički kapaciteti u područ ju projekta su još uvijek nerazvijeni, ali područ je posjeduje brojne potencijale. Postojeća raznolikost kulture i tradicije i raspoloživi resursi predstavljaju komparativnu prednost regiona i podržavaju ideju da ovaj region ima mnoge realne razvojne mogu ćnosti ako se budu koristile na odhgovarajući ekonomičan način. Ekološki turizam postaje sve važniji dajući važnost spoznavanju i razumijevanju prirode, netaknute ljudskim aktivnostima. Očigledno, ova vrsta turizma je jako osjetljiva na promjene prirodnog okruženja i stanja zaštite okoline. 

Turistička tražnja ide u pravcima autenti čnih sredina i ima stalne tendencije pove ćanja. Što se tiče projektnog područ ja, pristup uvođenja ekološkog turizma, seoskog turizma, sportskog i rekreacionog turizma, religioznog turizma itd. Sve više dobija na značaju. Turizam, u ovom prostoru treba da postane važan elemenat kulturnog povezivanja i zbližavanja kako na lokalnom nivou, tako na regionalnom i međunarodnom nivou, a tako realizirani koncept treba da postane nezaobilazni dio upoznavanja i očuvanja vrijedne prirodne i kulturno-istorijske baštine. Op ć ćina ina Hadži ć ći i : Po svom geografskom položaju, te prirodnim i potencijalima prostori općine Hadžići imaju preduslove da postanu atraktivna turistička destinacija koja razvija zimski, ekološki i seoski turizma. Prednosti turistički orijetisanog razvojnog koncepta se ogledaju u sljedećem: - dobra infrastrukturna povezanost sa Sarajevom, preostalim prostorom države BiH i širim međunarodnim okruženjem (blizina aerodroma, magistralni put M-17 i željeznička pruga SarajevoPloče), - raznovrsne prirodne ljepote, - bogatstvo kulturnog i istorijskog nasljeđa, - mogućnost razvoja različitih vrsta turizma na malom geografskom prostoru. Prirodne karateristike u područ ju općine Hadžići daju mogućnost razvoja sljedećih vrsta turizma: zimski turizam (Igman, Bjelašnica, Šavnici); seoski turizam (Mrtvanje, Ljubovčići, Korča); planinski _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


79

turizam (Šavnici-Podgradina, turizam (Šavnici-Podgradina, Šavnici-Stanari, Šavnici-Opservatorij, Šavnici-Hranisava, Šavnici-Mehina Luka); speleološki turizam (pećine Megara i Kuhija); sportsko-rekreativni turizam (podru turizam (područ ja Igmana i Bjelašnice). Trenutno stanje turističkih kapaciteta i turizma na područ ju općine nije zadovoljavajuće. Rat je učinio svoje tako da sada na područ ju Igmana imamo «mrtve» skakaonice sa «mrtvom» infrastrukturom (osim saobraćajnica). U jedan razvojni koncept uklapaju se globalni projekti Bjelašnica I i Bjelašnica II, koji su ve ć djelimično realizirani. Ovi projekti bi omogućili povratak turista te revitalizaciju smještajnih i drugih kapaciteta. Op ć Jablanica: sadašnje destinacije kao što su Međugorje i Neum su poznate i afirmisane ćine ine Konjic i Jablanica: sadašnje na turističkom tržištu. Organizuje se povratak turista u prijeratne turističke centre-Mostar, Blagaj sa vrelom Bune, Počiteljem, Jablanicu i područ ja prirodnih resursa kao što su Boračko i Blidinje jezero. Rijeka Neretva sa prekrasnim pritokama (Rama, Rakitnica, Konji čka Ljuta, Šištica, Neretvica, Drežanjka) i jezerima (Boračko, Blidinja, Jablani čko), kao i brojnim nekropolama stećaka (Konjic i ostali) su spomenici prirodnog i kulturno-istorijskog nasljeđa «nulte» kategorije. Važan saobraćajni položaj šireg analiziranog područ ja u Koridoru Vc za dionicu Tarčin-Mostar omogućuje ovom područ ju da uspostavi prepoznatljivu turističku ponudu. Glavni centar ovog područ ja je predstavljen svojim prirodnim i kulturnim nasljeđem. Zbog toga se dugoročni razvoj turizma ne bi mogao ni zamisliti bez zaštite prirodnih resursa i stvaranja mogućnosti za njihovo kvalitetno poboljšanje. Osnovni turisti čki resursi odnose se na geološku važnost područ ja, riječne tokove, floru i faunu i lokalotete prirodnog nasljeđa. Osnovni resursi za razvoj turizma su sljedeći: Turistički potencijali koji se odnose na vodne resurse Turistički potencijali planinskih područ ja Turistički potencijali kulturnog i istorijskog naslje đa. Turističke atrakcije i objekti u širem područ ju su sljedeće: -

Jablani č čko ko jezero (sa obalom i mjestima Čelebići, Buturović Polje, Lisičići): sportovi na vodi, sportski ribolov, seoski turizam, lovišta, Ribići (pećina sa jezerom); moteli, apartmani, pansioni, sobe u privatnom smještaju, kućna radinost, auto kampovi, turističke i sportske aktivnosti na vodi; gastronomska ponuda,

-

Rakitnica: Najprivla Rakitnica: Najprivlačniji kanjon Južne Evrope, morfološki fenomen, prirodni rariteti flore i faune, endemske vrste i relikti, bogatstvo neistraženih pećina, sportski ribolov; turisti čki avanturizam, planinarenje, sportovi na vodi,

-

Bokševica-Buturovi ć ć Polje: Estuarij Neretve u Jablani čko jezero, sportski ribolov, sport i sportska rekreacija, zabava, ljekovito bilje, gljive, lov-Lovačko udruženje «Neretvica» (lovačka kuća),

-

Bitovnja: Šumski kompleks: privlačna visoravan, planinski putevi, lov, turistička veza sa područ jem Pogorelice (Fojnica), Prenj: budući nacionalni park (Igman, Bjelašnica, Prenj) ili Prenj-Čvrsnica (Čabulja), planinarenje, planinarski domovi, planinski biciklizam, foto safari, Tisovica-Jezerce-Rujište (zimski turizam) izvori pitke vode, vertikalna povezanost preko Idbra,

-

Šunje-Podorašac : Rijeka Trešanica (bifurkacija), bogatstvo voća (Sedmica trešnje); pećine, med, rakija,

-

Bradina-Repovci : izvor i rijeka Kraljuš čica, riječni rakovi, eko-turizam, gradina Lis, spomen ploča Tito – Nehru, Idbar-dolina Idbar č čice: ice: rijeka i selo Idbar, ribogojilišta, vertikalni uspon do Tisovca (Prenj), sportski ribolov, avanturistički turizam, planinarenje, Grad Konjic, Neretva i Jablani č čko ko jezero: Stari most i Stari grad, reljef i hram Boga Mitrasa, stećci, spomen kuća-muzej Zuke Džumhura, važnije turističke, kulturne i sportske manifestacije,

-


80


multietnički objekti sakralne arhitetkture, kulturna, sportska i umjetnička kao i druga udruženja, muzej drvorezbarstva, gastronomska ponuda. Sjeverni dio grada Mostara (Mostar sjever): vrlo sjever): vrlo bogata vegetacija i fauna, raznolikost geomorfoloških oblika planina Čvrsnica i Čabulja, postojanje važnih površina pod šumom kao i drugi uslovi će dovesti da ovo područ je bude nacionalni park sa posebnim uslovima zaštite, gdje naročito treba pomenuti područ je Diva Grabovice. Prirodni uslovi područ ja (padine Čabulje i Čvrsnice) pokazuju mogućnosti turističkog razvoja vezanog za rekreaciju, lov i ribolov. U akumulacionim jezerima Salakovac i Grabovica ima osam ribogojilišta sa širokim mogućnostima unapređenja ribolovnog turizma. Gradska uprava će razvijati: -

planinski turizam (Ruište, Diva Grabovica, Prenj, Čvrsnica), seoski turizam-agroturizam, sportski turizam, vodeni turizam, privredni dani i događaji, lov i ribolov.

Pomenuta područ ja nemaju predratni smještaj; zbog toga imamo ponudu malih planinskih kuća koje ne mogu ugostiti veće grupe turista. 4.1.6

Stanovništvo u zoni uticaja

Stanovništvo u zoni uticaja je ono koje je u direktnoj i indirektnoj zoni uticaja. Dok su efekti na stanovništvo koje živi u blizini autoputa, koji treba da bude izgra đen, uglavnom negativni (uticaji buke i zagađenja zraka), na stanovništvo u zoni indirektnog uticaja se o čekuju pozitivni efekti, zbog boljeg transporta, smanjenja troškova i uštede vremena. Stanovništvo u zoni indirektnog uticaja je stanovništvo u onim općinama preko kojih autoput prelazi i definisano je na sljedeći način: Tabela 25. Stanovništvo u zoni indirektnog uticaja OPĆINA

Hadžići Konjic Jablanica Mostar-ukupno Ukupno – zona indirektnog uticaja

UKUPNO 20.169 30.040 13.065 105.454 168.728

Prema koridoru koji je definisan kao oblast direktnog uticaja (širine 2 km), predložena trasa uti če direktno na stanovništvo naselja, sela i gradova. Sela i naselja pored kojih alternativa 3 direktno prolazi data su u donjoj tabeli i prema tim podacima, ukupni broj ljudi koji živi u oblasti direktnog uticaja je oko 22.000. Tabela 26. Stanovništvo u zoni direktnog uticaja OD km

DO km

0+000

1+825

2+750 7+250

6+000 9+325

DUŽINA NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJA (km) PROLAZI AUTOPUT 1,83 Tarčin - Do - Smunica - Vrbanja 3,25 Raštelica Vukovi ći - Džanići 2,08 Oblast Ivan Sedla

STANOVNIŠTVO

2.245 811 2.649 639


81


OD km

DO km

DUŽINA (km)

12+375

23+825

11,45

24+075

31+250

7,18

32+175

34+500

2,33

39+000

42+625

3,63

50+375 53+125 54+500

52+750 53+750 60+000

2,38 0,63 5,50

NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJA STANOVNIŠTVO PROLAZI AUTOPUT Bradina - Gornja Bradina 1.448 - Polje - Gradac Podorašac (km 12,3-15,…) - Ribići (km 13,5) - Vrbljani (km 14,5) - Podkanjina (km 15,5) 1.487 - Kanjina (km 16) - Borovac (km 16,5) - Živašnica - Ovčari (km 17,5-18,5) Oblast Donjeg Sela (sve do mosta preko Jablaničkog jezera) - Repovica (km 19) - Galjevo (km 18) 1.288 - Čovići (km 18,5) - Jurići (km 20) - Gredina (km 19,3) - Cerići 285 Pokojište Čelebići (km 24,07) - Matići 1.416 - Ušanovići - Seljani (km 26,75) Ostrožac (km 31) - Zakaljača (km 28) - Vode (km 28,5) - Ribić (km 28,75 1.525 - Ćosići (km 29) - Osište (km 30) - Jasike (km 29,8) Jablanica - Dobrigošće - Donje Paprasko 5.954 - Gornje Paprasko - Donja Jablanica Djevor - Glogošnice 1.282 - Šanica 400 * Bijela 200 * Grabovica Mostar sjeverna oblast - Lajpur - Zeleni Dol - Bresnica 500 * - Vala - Lijeska - Makanovina


82


OD km

DO km

DUŽINA (km)

NAZIV NASELJA / SELA KROZ KOJA PROLAZI AUTOPUT

STANOVNIŠTVO

UKUPNO * = procijenjeno stanovništvo

4.2

22.129

Klimatske i meteorološke karakteristike karakteristike

Osnovni klimatski parametri, kao što su koli čina i raspored padavina i temperatura zraka, obra đeni su za pet meteoroloških stanica (Sarajevo, Ivan Sedlo, Konjic, Jablanica i Mostar). Temperatura zraka U područ ju projekta, godišnja prosječna temperatura kreće se od 7,2 °C (Ivan Sedlo) do 14,6 °C (Mostar) sa apsolutnim maksimumom od 33,6 °C (Ivan Sedlo) do 40,8°C (Mostar) i apsolutnim minimumom od –26,2°C (Ivan Sedlo) do –10,9°C (Mostar). Ukupni godišnji broj dana sa mrazom se kreće od 117 na Ivan Sedlu do 22 u Mostaru. Prosječno, prvi dan sa mrazom je 16. oktobar na Ivan Sedlu, a 2. decembar u Mostaru. U prosjeku, posljednji dan sa mrazom je 27. april za Ivan Sedlo, a 28. februar za Mostar. Jedan od osnovnih parametara za klimatsku karakterizaciju ovog područ ja je temperatura zraka, kako je predstavljeno u sljedećoj tabeli. Tabela 27. Temperature zraka zra ka (°C) (°C) Stanica

Minimum (januar)

Maksimum (August)

Srednja godišnja

SARAJEVO

-5,7

21,3

9,5

IVAN SEDLO

-7,7

18,7

7,2

KONJIC

22,9

10,8

JABLANICA

-3,5 -2,7

24,2

11,7

MOSTAR

1,4

28,2

14,6

Na sljedećoj slici, dat je unutargodišnji raspored srednjih mjese čnih temperatura zraka u širem područ ju Sarajevo-Mostar. Distribucija srednjih temperatura zraka u toku godine 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 I

II

III

IV

V

VI

V II

V III

IX

X

B u tm ir -A e ro dr o m

H a d ži ž ić i

Iv a n S e d lo

K o n jic

J a b la n ic a

G r a b o v ic a

S a la k o v a c

M o sta r

XI

X II


83


Padavine Prosječne godišnje padavine na posmatranom potezu su obrađene na bazi podataka dobijenih od Federalnog Meteorološkog Zavoda Sarajevo sa Meteoroloških stanica navedenim u Tabeli 27 i to za razmatrani istorijski period od 1961. do 1990. god. Uočljivo je da su prosje čne godišnje padavine u Sarajevu 932 mm, postepeno se pove ćavajući prema Jablanici, tako da u Konjicu iznose 1.449 mm, u Jablanici 1.799 mm, a u Mostaru 1.515 mm. Tabela 28. Prosje č ne i godišnje padavine (mm) čne ne mjese č č ne Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul

Stanica

Aug Sep Okt Nov Dec

God

Klimatološka

SARAJEVO

71

67

70

74

82

91

80

71

70

77

94

85

932

IVAN SEDLO

115 135 135 132 104 107

82

99 99

110 134 169 149

1469

KONJIC

121 140 145 123

87

83

57

83

105 144 196 164

1449

JABLANICA

158 173 182 148 104

92

51

98

113 182 272 225

1799

MOSTAR

165 151 150 127 102

78

43

74

96

151 200 179

1515

Kišomjerna

Tarčin

98

105 113 117 107 104

88

100 101 121 156 128

1338

Gornja Bijela

179 189 199 166 114 101

63

97 97

134 206 281 254

1983

Boračko jezero

170 169 176 153 101 100

56

85

112 173 242 209

1746

Ostr strožac ožac

126 137 137 158 158 141 141

95

58

92

105 105 159 230 172 172

1568 1568

Grabovica

230 223 255 193 130 107

61

114 147 231 349 295

2335

Salak alakov ovac ac

167 157 164 137 137 103 103

50

76

1612 1612

96

76

89

153 153 247 247 193 193

Unutargodišnji raspored srednjih mjese č čnih nih padavina (mm) 360 36 0 330 33 0 300 30 0 270 27 0 240 24 0 210 21 0 180 18 0 150 15 0 120 12 0 90 60 30 0 I

II

Butmirtmir-Ae Aero rod drom

I II Had Hadžić i

IV T arčin

V

VI

I v an Sedlo

VI I Ko n jic

VI I I Jablan ica

IX Gr abo v ica

X

XI

Sa lak o v ac

XI I Mo st a r

Maritimni pluviometrijski režim sa glavninom padavina u jesen i zimi, preovladava u južnom i središnjem dijelu posmatranog poteza (Mostar-Konjic). U sjevernom dijelu poteza ( Tar čin – Ivan sedlo) pluviometrijski režim je izmijenjen uticajem kontinentalnog pluvijometrijskog režima, što je izraženo povećanjem padavina u toplijim periodima godine. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

84


Maksimalne dnevne padavine Vjerovatnoća pojave maksimalnih dnevnih padavina za različite povratne periode su date u Tabeli 29. Tabela 29. Dnevni maksimum po povratnim periodima za pojedine kišomjerne stanice (mm) Povratni period (godina) 2 10 50 100

Sarajevo

Ivan Sedlo

Konjic

Jablanica

Mostar

45,6 68,5 91,8 102,8

65,9 105,0 151,0 174,5

72,9 100,6 130,4 144,7

100,9 174,0 263,1 309,5

74,2 96,5 116,1 124,4

Kratkotrajne kiše Kako bi se procijenile dnevne varijacije intenziteta padavina, ra čunate su krive Intenzitet-TrajanjeUčestalost, na bazi vrijednosti zabilježenih na četiri meteorološke stanice u projektnom područ ju. Proračuni su provedeni za kratke kiše trajanja: 10, 20, 30, 60 i 300 minuta, a rezultati proračuna, koje je proveo Federalni meteorološki zavod Sarajevo (METEOB&H), kao jedini oficijelni organ, se pokazuju u slijedećoj Tabeli 30: Tabela 30. Intenzitet padavina (mm/min) Sarajevo Trajanje

Ivan Sedlo

Konjic

Mostar

2 god

10 god

50 god

100 god

2 god

10 god

50 god

100 god

2 god

10 god

50 god

100 god

2 god

10 god

50 god

100 god

10 min

0,88

1,43

2,30

2,95

1,46

2,44

4,05

5,16

1,32

2,08

3,16

3,94

1,48

2,75

4,79

5,89

20 min

0,62

1,05

1,74

2,23

1,00

1,64

2,73

3,50

0,93

1,45

2,19

2,73

1,08

1,90

3,19

4,05

30 min

0,50

0,86

1,48

1,87

0,81

1,34

2,22

2,75

0,71

1,12

1,79

2,18

0,84

1,43

2,42

3,03

60 min

0,33

0,57

0,98

1,24

0,53

0,87

1,45

1,80

0,45

0,71

1,13

1,38

0,52

0,89

1,50

1,88

300 min

0,11

0,16

0,24

0,28

0,16

0,24

0,36

0,43

0,12

0,20

0,28

0,33

0,14

0,22

0,33

0,40

Sniježne padavine Kao pojava, najizraženije su u zimskom periodu, a nikako ih nema od juna do septembra. Režim ovih padavina se takođe razlikuje u pojedinim oblastima. Prosječan godišnji broj dana sa snježnim pokrivačem ≥10 cm raste sa nadmorskom visinom i najmanji je u Mostaru 1,6 dana, a najveći je na Ivan Sedlu 76 dana. U zoni Hadžića taj broj iznosi oko 50, a zatim dolinom rijeke Zujevine, prema Tar činu, i dalje prema Ivan Sedlu, broj dana sa snježnim pokrivačem ≥10 cm postepeno raste, na svakih 100 metara za 8 dana. Broj dana sa snježnim pokrivačem ≥30 cm takođe se kreće od 0 u Mostaru, 2,9 u Jablanici pa do 39 na Ivan Sedlu, a idući od Ivan Sedla prema Hadžićima opada do10 dana. Broj dana sa snježnim pokriva čem ≥50 cm je 0 od Mostara pa do Jablanice, a zatim se kre će od 1,9 u Konjicu do 19 na Ivan Sedlu, a idući od Ivan Sedla prema Hadžićima opada do 5 dana. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


85

Relativna vlažnost Relativna vlažnost vazduha je klimatološki elemenat elemenat koji je u direktnoj vezi sa temperaturom vazduha i oblačnosti. Ima suprotan hod od hoda temperature zraka u toku godine. U analiziranom područ ju relativna vlažnost je: -

U rejonu Mostara prosječna godišnja vrijednost relativne vlažnosti iznosi 62 %. Minimalna srednja mjesečna vrijednost je u julu i iznosi 52 %, a maksimalna srednja mjesečna vrijednost u novembru i iznosi 70 %. Prosječna godišnja vrijednost relativne vlažnosti u područ ju Salakovca je 66%. Prosječna godišnja vrijednost relativne vlažnosti za Jablanicu iznosi 76 %. Minimalna srednja mjesečna vrijednost je u avgustu i iznosi 69 %, a maksimalna srednja mjese čna vrijednost je u decembru i iznosi 84 %. U rejonu Konjica prosječna godišnja vrijednost relativne vlažnosti iznosi 79 %. Minimalna srednja mjesečna vrijednost je u mjesecu julu i iznosi 71 %, a maksimalna srednja mjese čna u decembru 89 %. Na Ivan Sedlu prosječna godišnja vrijednost iznosi 81 %. Minimalna srednja mjesečna vrijednost je u avgustu i aprilu i iznosi 74 %, a maksimalna srednja mjese čna vrijednost iznosi 91 % u mjesecu decembru. Na vrhu Bjelašnice prosječna godišnja vrijednost iznosi 83 %. Minimalna srednja mjesečna je u mjesecu avgustu i iznosi 74 %, a maksimalna srednja mjesečna je u mjesecima: januar, mart, novembar i decembar i iznosi 87 %.

Sa porastom nadmorske visine raste i relativna vlažnost vazduha. Potrebno je napomenuti da su obrađeni podaci o relativnoj vlažnosti na potezu nizvodno od Jablanice uzeti iz perioda kada još nisu bili izgrađeni objekti: HE Grabovica, HE Salakovac i HE Mostar, pa je za o čekivati da su vrijednosti relativne vlažnosti veće usljed prisustva akumulacija. Oblačnost Značaj ovog klimatološkog elementa ogleda se u tome što on direktno utiče na sunčevo zračenje (smanjujući ga), a samim tim uti če i na temperaturu vazduha. Ovaj parametar je u alternaciji sa potencijalnom insolacijom. Za razmatrani potez, godišnji hod oblačnosti pokazuje minimalnu vrijednost u julu i maksimalnu u februaru, izuzev Konjica u januaru. Zimski mjeseci su najobla čniji, a ljetni su najvedriji, proljetni mjeseci su oblačniji od jesenjih. Kolebanja broja vedrih i oblačnih dana su jako izražena od godine do godine. Za područ je Mostara u toku prosječne godine bude 91 vedar dan i 105 tmurnih. Godišnja oblačnost iznosi 52 %, maksimalna oblačnost je u februaru i iznosi 64 %, a minimalna u julu 33 %. Tmurno vrijeme preovladava u područ ju Salakovca jer je godišnja oblačnost 55%. Najvedriji mjesec je august sa oblačnošću 35%, a najtmurniji decembar sa oblačnošću od 70%. U rejonu Konjica u toku prosječne godine ima 147 oblačnih i 67 vedrih dana, što znači da u Konjicu preovladava oblačno vrijeme. Za mjesece juli i avgust se može reći da su vedri. Insolacija Podaci o ovom parametru osmatrani su na MS: Bjelašnica, MS Sarajevo, Mostar i Ivan Sedlo. Generalno se može reći da je dužina trajanja sijanja Sunca najve ća u ljetnim mjesecima (julu i avgustu), a najmanja u zimskim mjesecima (decembar, januar i februar). Za područ je Mostara, dnevno trajanje sijanja Sunca u prosječnoj godini traje 6 sati, u januaru 3 sata, a u julu 10 sati. Za područ je Konjica, najveće relativno trajanje sijanja Sunca je u ljetnim mjesecima sa maksimumom u avgustu kada ono iznosi 60 – 65 %, a minimum je u decembru, kada iznosi svega 25-30% od mogućeg trajanja sijanja Sunca. Za područ je Ivan Sedla, dnevno trajanje sijanja Sunca u 1978. godini traje 3,14 sati, u februaru 0,81 sata, a u julu 5,83 sati. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

86


Za rejon Bjelašnice, dnevno trajanje sijanja Sunca u 1977. godini traje 4,99 sati, u januaru 1,54 sata, a u julu 8,3 sata. Za rejon Sarajeva dnevno trajanje sijanja Sunca u 1977. godini traje 5,04 sati, u januaru 1,75 sata, a u julu 8,67 sati. Vjetar Za analizu vjetra na tretiranoj dionici Tarčin-Mostar korišteni su podaci sa 4 klimatološke stanice: MS Mostar, MS Jablanica, MS Konjic, MS Sarajevo. Na posmatranoj dionici zbog izraženog reljefa vjetar je veoma promjenljiv po pravcu i po brzini. Područ je grada Mostara je izrazito vjetrovito. Tihog vremena ima manje od 20% godišnje ili vjetrovitog preko 80%. Prosječna godišnja jačina vjetra je ispod 3 po Boforu ili oko 4 m/s. Izrazito preovla đuje vjetar sjevernog kvadranta poznat pod nazivom «bura». Preko 170 dana ima pojavu jakog, a oko 50 dana olujnog vjetra. U širem rejonu Salakovca vjetar je zastupljen sa 50 %. Najviše su zastupljeni vjetrovi sjevernog kvadranta, a drugi po broju pojava je južni vjetar. Prosječna brzina vjetra je oko 4 m/s. U širem rejonu Grabovice preovladava sjeverni vjetar, a na drugom mjestu je vjetar iz južnog kvadranta. Na vjetar otpada više od 60 % i ja čina vjetra iznosi 3 stepena Boforove skale ili 4 – 5 m/s. Jak vjetar se javlja u preko 100 dana godišnje. U ovom broju pojave vjetrova na olujni vjetar otpada 30 %. U rejonu Konjica preovladavaju vjetrovi iz pravaca jugo-istok i sjevero-zapad, dok su ostali pravci znatno manje zastupljeni i rezultat su dnevne smjene vjetrova. U toku prosje čne godine na vjetar otpada manje od 30 %, a na tišine više od 70 %. Prosječna jačina vjetra iznosi oko 3 stepena Boforove skale. Na vrhu Bjelašnice vjetar je zastupljen sa 95 % u toku godine, dok na tišine otpada samo 5 %. Preovladavaju vjetrovi iz sjevernog i južnog kvadranta. Prosječna jačina sjevernog vjetra iznosi 6 stepeni Boforove skale, a južnog 7 stepeni Boforove skale. U rejonu Sarajeva preovladavaju istočni, odnosno zapadni vjetrovi, dok su ostali pravci znatno manje zastupljeni i rezultat su dnevne smjene vjetrova. U toku prosječne godine na tišine otpada manje od 30 %, a na vjetar više od 70 %. Prosječna jačina vjetra iznosi oko 3 stepena Boforove skale. Vrijednosti brzina vjetra su dostupne na klimatološkim stanicama duž trase kako je pokazano u sljedećim tabelama. Tabela 31. Godišnje u č estalosti vjetrova po smijerovima (u %) č estalosti Stanica

SARAJEVO

Bez Bez vjetra

N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

23,9

3,0

3,0

17,8

13,1

7,0

7,4

14,6

10,2

2,2

2,9

2,8

4,3

2,5

2,4

2,3

17,4 6,4 6,8 2,2 3,7

3,0 2,2 1,8 3,5 2,5 3,6

17,1 1,7 3,7 2,6 3,8

11,9 1,7 6,6 2,9 1,6

14,8 3,9 1,5 2,5 2,9

5,7 2,4 2,2 2,3 5,2

15,0 2,4 2,2 2,1 2,3

7,6 2,7 5,0 2,4 3,1

1,1 24,2 4,6

1,1 18,8 4,7

1,4 6,2 4,0

1,3 4,3 2,0

1,5 9,6 2,6

1,6 11,3 2,5

1,4 6,4 2,4

1,2 9,0 3,1

IVAN SEDLO

8,3

KONJIC

68,5

JABLANICA

73,9

MOSTAR

10,2


87


Tabela 32. Mjese č čne ne prosje č čne ne brzine vjetra (m/s) Station

Jan Feb Mar Apr Maj Jun

J ul

Aug Sep Okt Nov Dec God

SARAJEVO IVAN SEDLO KONJIC JABLANICA MOSTAR

2,1

2,3

2,5

2,5

2,2

2,0

1,9

1,9

1,9

2,1

2,3

2,2

2,2

3,2 2,2 2,2 3,7

3,4 2,3 2,4 3,7

3,5 2,3 2,2 3,4

3,4 2,3 2,4 3,0

2,9 2,3 2,2 2,7

2,4 2,2 2,1 2,7

2,2 2,3 2,1 3,0

2,1 2,2 2,1 2,9

2,4 2,3 2,1 2,9

2,6 2,4 2,2 3,1

3,3 2,2 2,2 3,3

3,1 2,2 2,2 3,6

2,9 2,3 2,2 3,2

Vrijednost brzine vjetra su posebno kriti čne na izlasku iz Kanjona Neretve od Grabovice prema Mostaru, gdje imamo čestu pojavu bure. Ove vrijednosti se u hladnijem dijelu godine kre ću od 30 pa do 45 m/s (Graf 8), a i učestalost se kreće od 4 do 5 puta u toku jednog mjeseca. Meteorološka stanica Mostar: Godišnja distribucija maksimalnih brzina vjetra (m/s) 40 35 ) s / m ( d e e p s m u m i s k a M

30 25 20 15 10 5 0 I

4.3

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

Geomorfološke karakteristike karakteristike

Geomorfološka građa terena duž razmatranog područ ja je vrlo raznovrsna i morfometrijski neujednačena zbog vrlo promjenljivog litofacijalnog sastava geoloških formacija, složenih tektonskih odnosa, neotektonske aktivnosti i raznovrsnog ponašanja stijenskih masa u površinskoj zoni raspadanja pod dejstvom egzogenih agenasa. Na osnovi toga može se konstatovati, da se geomorfološka građa duž razmatranog koridora razlikuje po vremenu nastanka, građi, pravcu pružanja, rasprostranjenosti, obliku i visini, što je sa inženjerskogeološkog aspekta izuzetno značajno radi korektne kategorizacije istražnog prostora prema stepenu složenosti inženjersko-geoloških uslova. Na osnovu aerofoto snimaka, geohronološki posmatrano, može se, reći da su osnovne morfotektonske forme (cjeline), nastale u fazi tercijarnog ubiranja, makro i mikro morfološke cjeline u toku neotektonske aktivnosti kroz pleistocen i kvartar, a savremene forme reljefa veoma složenim intenzivnim radom egzogenih sila, radom riječne i jezerske vode, abrazijom, erozijom, hemijskom korozijom, radom lednika, dejstvom vjetra, temperaturnih promjena i dr. Generalno posmatrano, oko 90 % istraživanog prostora spada u brdsko - planinski reljef, sa nadmorskim visinama do 500 i preko 500 m, a svega oko 10 % u ravničarski, sa nadmorskom visinom do 500 m. Prema genetskim tipovima izdvojene su generalno dvije kategorije reljefa zavisno od karaktera neotektonske aktivnosti i to: geomorfološke jedinice u fazi neotektonskog spuštanja i geomorfološke jedinice u fazi neotektonskog izdizanja. Fluvijalni i denudaciono akumulacion reljef pripadaju fazi neotektonskog spuštanja, dok gravitaciono-deluvijalni, eroziono-denudacioni, kraško-erozioni i glacijalni reljef pripadaju fazi neotektonskog izdizanja. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


4.4

88

Geološke, inženjersko-geološke i geotehni č k karakteristike čke e karakteristike

Proučavani teren od Tarčina do Mostara generalno pripada dvjema geotektonskim jedinicama i to: Središnjim i Spoljašnim Dinaridima. Granica izme đu ove dvije geotektonske jedinice se nalazi u zoni Jablanice, a smjer pružanja je dinarskog pravca. Počev od Tarčina pa do Jablanice teren je izgra đen od paleozojskih stijena sa probojima magmatita, zatim od mezozojskih klastita i karbonata, miocenskih sedimenata, te tankog kvartarnog pokrivača. Južno od Jablanice u građi proučavanog terena dominiraju karbonatne stijene trijaske, jurske i kredne starosti, kao i kvartarni fluvioglacijani sedimenti i sipari. U inženjerskogeološkom smislu na proučavanom terenu sve stijene se mogu podijeliti na dvije osnovne grupe: čvrste i mekane stijene i nevezana tla. Čvrste stijene zauzimaju veliko prostranstvo na proučavanom terenu, odnosno zauzimaju sjeverne i južne dijelove terena. Grade stabilne dijelove terena i uslovi izgradnje objekata su u njima generalno povoljni. Litološki tipovi su predstavljeni slijede ćim jedinicama: krečnjacima kriptokristalastim, uslojenim i rje đe bankovitim do masivnim sa podređenim proslojcima dolomita, gornje trijaske, jurske i kredne starosti dolomitima kriptokristalastim, uslojenim, rjeđe masivnim i bankovitim koji su u pripovršinskim zonama grusirani, srednje do gornjo trijaske starosti škriljavim laporovitim kre čnjacima, uslojenim i dijelom metamorfisanim, permo-trijaske starosti. Litološki kompleksi grade većim dijelom stabilne a podređenije uslovno stabilne dijelove terena, dok pokrivači na kompleksima grade stabilne dijelove terena. Uslovi za građenje u određenoj mjeri su nepovoljniji u odnosu na naprijed navedene stijenske mase. Ova konstatacija proističe iz litološkog sastava, tektonske oštećenosti i dejstva egzogenih faktora u toku vremena. Predstavljene su slijedećim jedinicama i to: -

-

krečnjacima i nešto podređenije dolomitima od tanko slojevitih do bankovitih, srednje trijaske, jurske i kredne starosti paleozojskim kompleksom-hlorit muskovitskim i sericitskim škriljcima, alevrolitima, liditima i probojima porfirita. Ovaj kompleks je sekundarno ubran i uškriljen vulkanogeno-sedimentnom formacijom-rožnacima, glincima, pješčarima, tufovima i krečnjacima, srednje trijaske starosti jablanički kompleks predstavljen škriljavim laporovitim kre čnjacima-kalkšiferima, donje trijaske starosti. Rjeđe se javljaju škriljci, laporci i glinci listaste do plo časte teksture. Karakteristična je djeljivost i raspadanje u sitne ploče.

Mekane stijene zauzimaju središnji prostor proučavanog terena. Mekane stijene i tla grade stabilneuslovno stabilne i nestabilne dijelove terena. Tla-pokrivači su generalno tanki-male debljine, ali obzirom na linijski karakter objekta, značajniji dio trase će biti položen u njima. Predstavljene su slijedećim litološkim kompleksima i to: krupnozrnim konglomeratima, pješčarima, glincima i bigrovitim krečnjacima permske starosti podinskim brečama i konglomeratima cementovani glinovitom i gvož đevitom materijom, pješčarima, laporcima i glinama, miocenske starosti pješčarima, laporcima, glincima i pjeskovitim krečnjacima, donje trijaske starosti. Listaste i pločaste su teksture i podložni su procesima površinskog raspadanja. Tla na proučavanom terenu imaju malo rasprostranjenje, a kao veće izolovane partije pojavljuju se oko Tarčina, Konjica (aluvion Neretve) i Jablanice i rijeke Bijele (fluvioglacijalne terase). To su krupnozrne nevezane stijene i predstavljene su slijedećim litološkim kompleksima i to: -

šljunkovima, pjeskovima i bigrovitim krečnjacima, male debljine-pokrivači, aluvijalne i jezerske tvorevine slabozaobljenim i nezaobljenim valucima od krečnjačkog materijala, a sadrže i ostatke eruptivnih stijena - fluvioglacijalni sedimenti oko Jablanice imaju veliku moćnost krečnjačka i dolomitska pjeskovita drobina, lokalno vezana u padinske breče-deluvijum i sipari.



89

Od inženjerskogeoloških fenomena duž odabrane trase puta, daljinskom detekcijom, inženjerskogeološkim kartiranjem i istražnim terenskim radovima konstatovane su slijedeće pojave: raspadanja stijena, erozioni procesi, klizišta i manja područ ja nestabilnosti terena. Kod klizišta utvrđeni su najvećim dijelom ožiljci aktivnih i umirenih klizišta u geološki mla đim formacijama, prije svega u neogenim naslagama i površinskim pokrivačima različitog genetskog porijekla. Procesi raspadanja stijena naročito su izraženi u dolomitima gdje zbog procesa grusifikacije dolazi do transformacije čvrste stijenske mase u pjeskovitu frakciju, grus. Grusirana područ ja su češća uz rasjedne strukture gdje intenzivnije razlamanje pri mehaničkim pokretima dovodi do brže fizičke degradacije stijenske mase pod uticajem egzogenih agenasa i bržeg raspadanja u grus. Pored dolomita procesi raspadanja su utvrđeni u verfenskom polifacijalnom kompleksu Jablanice i u neogenim konglomeratima sa glinovitim glinovitim vezivom. Erozioni procesi registrovani su u okviru neogenog i verfenskog polifacijalnog kompleksa i u trijaskim dolomitima. Predstavljaju oblasti u kojima dolazi do planarnog spiranja udruženog sa jaružanjem. jaružanjem. To su uglavnom strmiji ogoljeni dijelovi terena bez ili sa rijetkom vegetacijom na kojima se zapažaju brojni linijski tokovi i manja to čila kojima se transportuje erodovani detritus. Jaružanje je prisutno i kao individualna pojava posebno u čelenkama lokalnih potoka ponekad udruženo sa pojavama klizanja tla u površinskim pokrivačima. Klizišta duž odabrane trase autoputa, u odnosu na njenu ukupnu dužinu imaju relativno malo teritorijalno rasprostranjenje. Ona su uglavnom pozicijski vezana za određene geološke sredine sa složenom polifacijalnom građom podložnom procesima površinskog raspadanja u pokrivače sa nepovoljnim geomehaničkim svojstvima. Najveći broj ovih pojava izdvojen je u okviru srednjeg i gornjeg miocena (1M2,3) Jablaničkog neogenog bazena, a rjeđe u okviru verfenskog kompleksa i permotrijasa. U neogenim sedimentima je najveći broj izdvojenih pojava stavljen u umirena klizišta i na taj na čin je definisana aktivna i potencijalna opasnost u fazi izgradnje puta, mada kod linijskih objekata, zavisno od položaja trase umirena klizišta treba tretirati kao nestabilna podru č ja. Klizišta se javljaju i u eluvijalno-deluvijalnim pokrivačima i kori raspadanja geološkog substrata. Ona nastaju u fazi morfogenetskog oblikovanja reljefa nakon prestanka neogene faze sedimentacije kada u nedovoljno dijegenetski konsolidovanim tvorevinama dolazi do naglašenih gravitacionih procesa pri neotektonskim pokretima. Na osnovu analize gra đe terena duž razmatranog koridora, morfoloških i morfometrijskih karakteristika, sa aspekta stabilnosti mogu se izdvojiti slijedeće kategorije terena i to: stabilni, uslovno stabilni i nestabilni tereni. Stabilni tereni izdvojeni su na najvećem dijelu trase autoputa u ravničarskim dijelovima terena, na zaravnjenim prevojnim sedlima, u brdsko - planinskim terenima izgrađenim od čvrstih karbonatnih stijena mezozojske starosti i u ostalim litofacijalnim sredinama gdje se substrat nalazi na površini terena ili je površinski pokrivač manje debljine od 2,0 m. Ocjenjuje se da oko 50% trase puta spada u ovu kategoriju Uslovno stabilni tereni zastupljeni su na padinskim dijelovima gdje se u površinskim uslovima nalaze kvartarni pokrivači eluvijalno - deluvijalnog i deluvijalnog porijekla izgrađeni od pjeskovitih glina pomješanih sa drobinom matičnog substrata i debelih naslaga drobinskih (osulinskih) materijala u podnožjima strmih padinskih strana. Nestabilni tereni nalaze se u zonama izdvojenih umirenih i aktivnih klizišta, gdje je morfološka dispozicija kliznog procesa slabije izražena. Na avionskim snimcima se ovakve pojave lako prepoznaju po karakterističnoj geometriji i valovitom terenu. To su prostori u kojima bi klizni proces u fazi izvo đenja zemljanih radova mogao biti reaktiviran. U pogledu seizmičnosti terena i izbora referentnog osnovnog stepena seizmičnosti dovgovoreno je, da se u odnosu na karakter objekta, dužinu vijeka njegovog trajanja i usvojeni rizik od 10%, usvoji seizmička karta za povratni period od 500 godina. Za proučavano područ je i pomenuti povratni period od 500 godina dobijena su područ ja sa maksimalnim intenzitetom očekivanih zemljotresa stepena i vjerovatnosti pojave od 63% koja se kreću u dijapazonu od 7-90 MCS seizmičke skale. Sjeverni dio proučavanog terena od Tarčina pa do Jablanice iznosi sedam stepeni seizmičke skale. Kao što je već ranije navedeno u litostratigrafskom smislu duž razmatrane trase i koridora izdvojeni su: paleozojski kristalasti škriljci i klastiti silur-devonske, permske i permotrijaske starosti kao i magmatiti, _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


90

mezozojski kompleks izgrađen od donjotrijaskih klastita, srednje i gornje trijaskih, jurskih i krednih krečnjaka i dolomita, zatim heterogeni kompleks neogenih sedimenata i kvartarnih naslaga. U daljem tekstu se daju inženjerskogeološki uslovi duž usvojene varijante 3 sa kategorizacijom iskopa. Na stacionaži od 0,00 km do približno Bradine do 7,25 km, u gra đi terena učestvuju jezerski, permski, permotrijaski i verfenski sedimenti. Početak trase je položen u jezerskim sedimentima u čijoj bazi se nalaze permski sedimenti predstavljeni krupnozrnim konglomeratima sa ulošcima pješ čara i glinaca.Tanki aluvioni predstavljeni su šljunkovima i pijeskovima-debljine do par metara. Tuneli su sa manjim nadslojem i izgra đeni su od permotrijaskih sedimenata predstavljeni sivim i zelenim laporovitim škriljavim krečnjacima, zatim dolaze verfenski bijeli i crveni kvarc liskunoviti pješ čari i pjeskoviti krečnjaci. Verfenski sedimenti su navučeni na paleozojski kompleks-kvarc sericitske škriljce. Stari tunel na Ivanu je imao problema sa stabilnoš ću zbog pojava gipsa, a isto se može o čekivati i u projektovanom tunelu-pojave gipsa i anhidrida, odnosno razlaganja stijena. Pored standardnih mjera potrebno je predviđeti odgovarajuće mjere prilikom iskopa u tunelu. Zbog reversnog rasjeda takođe oko 7 km jače je oštećena stijenska masa. Slojevi zaliježu ka ulaznom portalu i tektonski su jako oštećeni. Usjeci i zasjeci će se izvoditi u pokriva čima i zoni znatno ošte ćene osnovne stijenske mase (meke i čvrste), koje su na inženjerskogeološkoj karti izdvojeni kao litološki tipovi. Na ovoj dionici u tunelima ne očekuju se značajniji prodori voda. U verfenu uslijed velike debljine rastresitog pokriva ča može doći do pojava lokalne nestabilnosti. Iskop tunela u permotrijaskim sedimentima po GN-206 procjenjuje se da je 3 kategorija 70% i 4 kategorija 30%, dok je u tunelu na navlaci-reversnom rasjedu procjenjeno da je 3 kategorija 60% i 4 kategorija 40%. Od Bradine (7,25 km) do cca 12,35 km do permskih naslaga u gra đi je zastupljeni paleozojski kompleks predstavljen hlorit muskovitskim i sericitskim škriljcima, argilošistima i alevrolitima, liditima, filitima sa probojima porfirita (od 9,5 km – 10,1 km), a duž kontakta ima znatni oštećena. Jako sekundarno su ubrani i dominantna je uškriljenost koja će biti mjerodavna za određivanje pokosa kao i oštećenosti enosti stijenske mase obzirom na ubranost i i mogu će proboje duž trase. Po GN-206 iskop će se izvoditi u stijenama sledećih kategorija: 2 kategorija-20%, 3 kategorija-60% i 4 kategorija 20%. Zasjeci i usjeci mogu se generalno formirati sa pokosima 1:1,5-2 (glina i pokrivači) do 1:1 i 2:1 (mekane stijene), a vrlo rijetko 3:1 ili više što zavisi i od dubine iskopa. Duž iskopa tunela o čekuje se stalna smjena litoloških članova. Ne očekuje se prodori voda osim uobičajenih pojava-vlaženja, curenja i kapanja u tunelima. Na stacionaži od 8,05-8,45 m se ulazi u manju zonu permskih škriljavi krečnjaka. Po GN-206 procjenjuje se da 30% pripada 2 kategoriji, a 70% pripada 3 kategoriji. Od 12,7 do 18,0 km trasa je položena u kampilskim pjeskovito-laporovitim krečnjacima-manjim dijelom i srednje trijaskim masivnim dolomitima. U pripovršinskom dijelu dolomiti su zahva ćeni grusifikacijom od 1,0 do 10,0 m, tako da se mogu kopati ru čno i mašinski bez eksploziva. U dubljim dijelovima masiva dolomiti su svježiji i čvršći. Od 18,0 km do cca 24,00 km trasa je položena u polifacijalnom kompleksu sedimenata srednje do gornje miocenske starosti, a predstavljena je podinskim brečama i konglomeratima koji su vezani glinovitim, gvožđevitom i rjeđe karbonatnim vezivom kao i pješčarima. Pomenetu sedimenti se naizmjenično smjenjuju, što je utvrđeno bušenjem. Osim toga javljaju se i proslojci glina. Pokrivači su velike debljine, teren je dobro provlažen, padine su uslovno stabilne do nestabilne (manja lokalna klizišta) i jedno ve će klizište (klizište Jezerine-sjeverno od trase puta). Česta je smjena različitih članova koji su u pripovršinskom dijelu degradirani. Zalijeganje je relativno povoljno u smislu formiranja zasjeka i usjeka-slojevi padaju po uglom od 8-20 0 (jedna strana povoljna, a druga nije-blaži pokosi). Po GN-206 procjenjeno je 3 kategoriji pripada 70% i 4 kategoriji 30%. Prilikom iskopa ne očekuju se značajne količine voda. Fundiranje mosta u Čelebićima je potrebno izvesti u osnovnoj stijenskoj masi koja ima zadovoljavajuću nosivost, a ne u površinskim pokriva čima. Geomehanička bušotina S- 23 koja je bušena u koritu Jablaničkog jezera na 5,8 m je nabušila šljunak, a na 9,7 m osnovnu stijenupolifacijalni kompleks. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


91

Na stacionaži od 24,0 km – kod Čelebićkog mosta pa do 25,3 m imamo naizmjenično smjenjivanje kampilskih pjeskovito-laporovitih krečnjaka i srednje trijaskih krečnjaka i dolomita sa tanjim pokrivačima.. Od 25,3 m do 29,9 m odabrana varijanta puta je položena u stijenama ladini čke vulkanogenosedimentne formacije, a predstavljena je uslojenim kalkarenitima, crvenim raspadnutim rožnacima, spilitima, tufovima, a podređeni su alevroliti i glinci. Samo jednim malim dijelom i to na stacionaži od 28,2 m do 28,5 m ulazi se u naprijed opisani polifacijalni kompleks sedimenata srednje do gornje miocenske starosti koji ovde i isklinjavaju. Slijedeća dionica od 29,9 km do 32,7 m se nalazi u srednje trijaskim krečnjacima i dolomitima sa tanjim pokrivačima. To su čvrste stijene procjenjuje se po GN-206 da 50% pripada 2 kategoriji i 50% 3 kategoriji. Od 32,7 km do 37,3 km trasa je položena u kampilskim slojevima tkz. jablani čkom kompleksu koji je predstavljen škriljavim laporovitim krečnjacima-kalkšiferima, svjetlo-mrke do žućkaste boje, škriljave, pločaste do tanko-slojevite teksture. Rjeđe se javljaju hlorit-sericitski škriljci, škriljavi laporci i glinci. Kalkšiferi preovlađuju, ali se mjestimi čno sreće i ritmična naizmjenična promjenjivost litološkog sastava kao i kod fliša. Karakteristi čna je pločasta i iverasta djeljivost stijena u površinskim uslovima na presjecima folijacije i klivaža. Zalijeganje slojeva je relativno povoljno. Pružanje slojeva je upravno na trasu, stim što su sekundarno ubrani a padni uglovi se kreću između 200 i 500. Za formiranje pokosa je dominantna ispucalost i klivaž. U verfenu će biti blaži, a u kampilskom katu strmiji-što se može uočiti i duž puta u zoni Jablanice. O čekuju se procjedne vode u verfenu, a u krečnjacima pretežno veće količine. Po GN-206 procjenjuje se da u jablani čkom kompleksu 60% pripada 3 kategoriji, a 40% pripada 4 kategoriji. Od 37,3 km do kraja - 59,7 km trasa puta je položena u karbonatima, a duž trase se superpoziciono ulazi od srednje do gornje trijaskih dolomita ka jurskim i krednim kre čnjacima sa proslojcima dolomita. Generalno zalijeganje slojeva je ka jugu, jugoistoku i istoku pod uglom od 20-40 0. Dominantni su lokalni rasjedi i kraljušti-navlake koje presjecaju trasu puta kod Glogošnice i Bijelog potoka. Stijenska masa je relativno najpovoljnijih karakteristika ito sa aspekta izgradnje objekata. Samo jednim malim dijelom ito na stacionaži od 42,2 - 43,8 km trasa puta je položena u sedimentima ladiničke vulkanogeno-sedimentne formacije koja je predstavljena krečnjacima, crvenim raspadnutim rožnacima, spilitima, tufovima, a podređeni su alevroliti i glinci. Ovde je još važno napomenuti da u intervalu od 43,4 - 43,8 km stijena je tektonski jako degradirana i ošte ćena jer se nalazi u zoni većeg rasjeda sa kretanjem blokova. Zbog velikog nadsloja (oko 850 m) na ovim dubinama postoji specifično naponsko stanje, te se pri izvođenju podzemnih radova mogu očekivati visoki prvenstveno tektonski, kao i hidrodinamički i litostati čki pritisci, pa i povišene temperature. Osim toga važno je ista ći i fluvioglacijalne sedimente koji na stacionaži od 46,3 – 47,5 imaju veliku zastupljenost i prave strme, okomite litice 20-30 m u nekoliko nivoa u riječnom koritu Bijele, a iznad i ispod ovih litica padina doline je u aktivnim siparima. Uočava se slojevitost u višim dijelovima sedimentnog sloja tj. naslage brečokonglomerata. Ulomci u brečokonglomeratima su krečnjaci i dolomiti jurske i kredne starosti, kao i dolomiti (kre čnjaci) trijaske starosti. Vezivo je glinovito-boksiti čno i limonitično. Veza je male čvrstoće, odlomci se lahko odvajaju od matriksa. Slojevi su debljine od 10 do 20 cm pa do 1 m, u nepravilnoj izmjeni i isklinjavanju. Sipari imaju znatno rasprostranjenje (posebno od 59,0 km pa do kraja trase) i formirani su na strmim padinama i mogu nepovoljno uticati na stabilnost prilikom iskopa. Kategorije iskopa–generalno po GN-206 je: 70% 2 kategorija, 20% 3 kategorija i 10% 4 kategorija. Ove kategorije mogu varirati zavisno od konkretnih geoloških uslova. U tunelima je potrebno obratiti pažnju na tektonski oštećene zone, gdje se u karstu javljaju kaverne većih dimenzija ispunjene glinovitim materijalom-crvenicom. Obzirom na hipsometrijski položaj trase na erozioni bazis Neretve i pojavu stalnih vrela duž iste, hidrogeološki kolektori-sprovodnici i rezervoari, odnosno nivoi podemnih voda u karbonatnom masivu se očekuju znatno ispod nivelete varijante puta. U tektonskim oštećenim i kavernoznim zonama, rasjednim zonama su mogući povremeni kratkotrajni prodori znatni količina podzemne vode u tunelima u određenim hidrogeološkim periodima reda veličine procjenjene od 10-100 l/s.. Ovi tuneli spadaju u lake tunele u odnosu na geološki sastav _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


4.5

92

Hidrološke i hidrogeološke karakteristike karakteristike

Hidrološke karakteristike šireg razmatranog područ ja su detaljno opisane i obrađene u posebnoj knjizi “Hidrološki i hidrauli čki izvještaj”. Najve ći dio terena kroz koji prolazi usvojena trasa pripada slivu rijeke Neretve, odnosno Jadranskog mora, dok sjeverni i sjeveroistočni dijelovi Lot-a 3 pripadaju slivu rijeke Bosne (odnosno Save i Crnog mora). Vododjelnica između ova dva regionalna slivna područ ja je orografska i leži u zoni Ivan planine. Rijeka Neretva izvire pod Gredaljem na koti 1.300 mnm, sjevero-zapadno od planine Čemerno. Do grada Konjica slivna površina iznosi 1.390 km 2, dužina glavnog toka približno 84 km, sa prosje čnim padom 12 ‰. Do grada Mostara, slivna površina je 4.331 km2, dužina glavnog toka približno 150 km, sa prosječnim padom 8 ‰. Od ukupne površine, na orografsku otpada 2.494 km2, a na hidrografsku 1.837 km2. Najviša tačka u slivu je 2.228 mnm, a najniža 57 mnm. Gustina mreže površinskih tokova, data kao odnos dužine tokova i slivne površine, do profila HE Mostar iznosi 0,12 km/km2. Od prirodnih jezera na slivu, iako nisu pod direktnim uticajem autoputa, veličinom se ističu Blidinje i Boračko jezero, a od vještačkih, najvažnija su jezera uz hidroelektrane na Neretvi: Jablanica, Rama (na pritoci), Salakovac, Grabovica i Mostar. Sliv Neretve je izrazito reljefan, što znači da su orografija i geomorfologija jako naglašeni. U svom gornjem toku Neretva teče nepristupačnim uskim kanjonom sa okomitim stijenama do 600 m visine. U svom srednjem toku, od Donje Jablanice do Salakovca, usjekla je veli čanstven kanjon dubine i do 1.000 m, a na nekim lokacijama nije širi od 10 m. Rijeku Neretvu možemo smatrati kraškom rijekom, iako njeni izvori nisu u kršu. Oko 80 % površine u hidrogeološkom pogledu, ima tipične kraške odnose. Ka kanjonu Neretve kao najdubljem erozionom bazisu u proučavanom terenu usmjerene su sve podzemne vode i površinski tokovi. Rijeka Neretva sa desne strane prima Trešanicu kod Konjica, Doljanku kod Jablanice te nizvodnije Divu Grabovicu i Drežanku. Važnije lijeve pritoke su: Bijela (Konjička), Idbar, Glogošnica i Mostarska Bijela. Kraška vrela su raspoređena uglavnom duž srednjeg kanjonskog toka, u i oko riječnog korita Neretve. Zbog izrazite ogoljenosti prostora, krečnjačkog sastava tla i ljudske aktivnosti stvoreni su na tom prostoru raznovrsni fenomeni površinske i podzemne hidrografije. Brojne su ponornice, podzemni tokovi, kraška vrela, estavele i drugi hidrografski fenomeni golog krša. Važno je napomenuti da izgradnja Koridora nema direktnih uticaja na hidrološke uslove u većim otvorenim tokovima jer se isti prelaze visoko trasiranim mostovima, dok će odvodnja presječenih manjih potočića i vododerina biti rješena adekvatnim propustima kroz nasip autoputa. Stijenske mase koje izgrađuju izučavani teren veoma su heterogene i kompleksne kako po litološkom sastavu, strukturno-tektonskim karakteristikama, strukturi poroznosti, vodopropusnosti i drugim osobinama bitnim za definisanje hidrogeoloških karakteristika. Obzirom na hidrogeološku funkciju stijenskih masa, generalno se mogu izdvojiti kao propusne i nepropusne stijenske mase. U sjevernom dijelu izučavanog terena i približno do zone Jablanice, teren je izgra đen od vodonepropusnih, propusnih i podređenije vodopropusnih stijenskih masa, dok u južnom dijelu terena – približno od Jablanice dominiraju izrazito vodopropusne karstifikovane stijenske mase. U okviru južnog karbonatnog dijela terena egzistiraju podzemne vododjelnice koje su često zonarnog karaktera. Izdanci podzemnih voda – povremeni i stalni izvori te vrela u sjevernom dijelu prou čavanog područ ja su uglavnom manje izdašnosti koji rijetko prelaze 10 l/s, što ukazuje da u razmatranoj zoni terena ne postoje značajnije akumulacije podzemnih voda, odnosno radi se o manje značajnim pojavama podzemnih voda. U južnom dijelu terena postoje velika povremena karstna vrela kao i ponori sa povremenim i stalnim uviranjem vode u zoni akumulacije Salakovac. Cirkulacija se odvija duž tektonskih i strukturno predisponiranih zona. Pojedina od značajnijih vrela su kaptirana – Perutac, vrelo Milješ čak je potopljen na Aleksinom Hanu Grabovičkom akumulacijom. Crno oko je kaptirano za potrebe HE Grabovice, a _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


93

Crno vrelo kod Vidikovca je povremenog karaktera. Treba napomenuti da nabrojana vrela nisu u široj zoni koridora usvojene varijante. Šire proučavano područ je izgrađeno je od stijenskih masa koje se me đusobno razlikuju prema hidrogeološkim osobinama i funkcijama. Hidrogeološka kategorizacija izvršena je prema važećem Upustvu, a na osnovu hidrogeoloških odlika i funkcija litostratigrafskih jedinica. Sve stijenske mase su na osnovu propusnosti podijeljenje na dvije kategorije i to: propusne i nepropusne stijenske mase. Unutar svake kategorije izdvojene su vrste-grupe stijenskih masa i to uglavnom na osnovu vrste poroznosti i to: •

Stijene intergranularne poroznosti dobre vodopropusnosti koje su predstavljene rječnim šljunkovima, siparima na padinama dolina, kamenitim kre čnjačkim drobinama i fluvioglacijalnim terasnim sdimentima. To su mase dobre vodopropusnosti sa koeficijentom filtracije Kf = 1x10-1 do1x10-2 cm/s. Ove stijenske mase svu vodu koja nastaje od padavina ili topljenja snijega brzo sprovode u stijensku sredinu koja leži ispod njih, te u hidrogeološkom pogledu nisu od značaja.

•

Stijene intergranularne poroznosti i/ili pukotinske poroznosti slabe do srednje vodopropusne, uvrstili smo su jezerske i miocenske sedimente zastupljene konglomeratima, zaglinjenim šljunkovima, brečama, pješčarima sa proslojcima glina i laporaca. Ove naslage imaju malo rasprostranjenje na izučavanom prostoru

•

Stijene pukotinsko-kavernozne poroznosti predstavljene su krečnjacima i dolomitima trijaske, jurske i kredne starosti. Na proučavanom područ ju zauzimaju centralne i južne dijelove i imaju najveće rasprostranjenje. One se u cjelini mogu smatrati dobro vodopropusnim, do različitog stepena skaršćenim, u kojima se podzemne vode kreću koncentrisanim podzemnim kanalima, a dreniranje se vrši putem kraških vrela ka erozionom bazisu rijeke Neretve.

•

Stijene pukotinske i vrlo podređeno kavernozne poroznosti predstavljene su permotrijaskim škriljavim krečnjacima, srednje trijaskom i vulkanogeno-sedimentnom formacijom. Naizmjeni čno smjenjivanje stijena sa promjenjivim hidrogeološkim funkcijama uslovljava akumuliranje voda u krečnjačkim stijenama koje u vidu izvora male izdašnosti isti ču na različitim hipsometrijskim nivoima.

•

Stijene prslinsko-pukotinske poroznosti pretežno vodonepropusne predstavljene su donje trijaskim i miocenskim sedimentima, te probojima magmatskih stijena. U okviru ove grupe mogući su lokalni diskontinuirani vodonosnici na manjim dubinama.

•

Praktično vodonepropusne stijene su predstavljene paleozojskim škriljcima i filitima, silurdevonskim kvarc-liskunovitim škriljcima, alevrolitima, pješčarima i glincima, te klastičnim sedimentima donjeg trijasa. Imaju veliko rasprostranjenje i debljinu u sjevernom dijelu terena. Uglavnom su bez vodonosnika, a pojava izvora vezana je za rasjedne i površinske degradirane zone.

Nivoi podzemnih voda, odnosno zone cirkulacije u južnom karstnom dijelu se nalaze na znatno nižim nivoima ispod nivelete usvojene varijante puta, dok se u bazisnim tunelima iskopom može ući u zone horizontalne pa i sufozione cirkulacije podzemnih voda. Sa ekološkog aspekta, vode regije u gornjim tokovima rijeka su čiste. Zbog otopljenog krečnjaka vode su "tvrde". Mada raspolaže obiljem vode, regija je poznata kao "suho i žedno" područ je. Osnovni razlog tome je neravnomjeran raspored padavina tokom godine iako one u prosjeku iznose oko 1500 mm (gotovo 50% više od prosjeka BiH).



4.6

94

Tlo i poljoprivredno zemljište

Od početne tačke dionice autoputa za Lot 3, 0+000.00 ili od tačke spajanja sa susjednom dionicom, pa do tačke 1+ 800,00 u ravnom dijelu analizirane bafer zone, zastupljeni su fluvisoli duboki, sa visokim procentualnim sadržajima koloidnih mehaničkih elemenata. Navedena mehanička frakcija predstavlja osnov produktivnosti poljoprivrednih tala, jer je ova frakcija nosilac mineralne hranidbene komponente, neophodne za biljnu proizvodnju. U ovoj zoni recentni fluvisoli su pretežno zastupljeni na kvartarnim šljuncima i glinama. Ovo su vrlo kvalitetna tla, sa vrlo mo čnim solumom, koji ima značajne fizičke dubine, veće od 1,5m, a fiziološke dubine su znatno veće od 2,0m. U okvirima navedene stacionaže, a duž zastupljenih lokaliteta, u širinama ve ćim od 200m, u odnosu na osovinu trase, sa lijeve i desne strane, tla su ravna i predstavljaju realno najkvalitetnije poljoprivredne zemljišne prostore. Kvartarne recentne fluvisole, koji su u ovom potezu dominantno zastupljeni, karakterizira sliv vodotoka Kalašnica koji značajno meandrira i koji predstavlja najvažniji faktor vodnog režima ovog tla. Pomenuti vodotok uvjetuje prisustvo podzemnih voda koje tokom godine, poduprtim kategorijama kapilarnih voda, snabdijevaju tlo potrebnim količinama vode i obezbjeđuju nesmetano odvijanje biljnih fizioloških procesa. Treba ovdje istaknuti da pored obrazloženog hranjenja tla usponskim kapilarnim vodama, ovaj vodotok služi za navodnjavanje poljoprivrednih kultura, čime se obezbjeđuje koncept intenzivne proizvodnje s više proizvodnih ciklusa u toku jedne kalendarske godine. Pored ovakvog, izuzetno važnog, poljoprivrednog značaja, ovaj vodotok, uz karakterističan meandrirajući tok predstavlja važnu kariku u širokom diverzitetu faune i okolne flore.

Na gornjoj fotografiji, dat je prikaz meandriraju ć eg vodotoka u obuhvatu agro zone II i u okvirima II ć eg upotrebene kategorije.

U poljoprivrednom kontekstu, zona od 0+000.00 do 1+800.00 predstavlja najvažniji prirodni resurs i najvažniji ekonomski potencijal naselja u bližem okruženju (Do, Opute, Vrbanja, Smucka). _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


95

Pored elaboriranog dijela koji predstavlja agro zonu II, II, odnosno zonu intenzivne poljoprivredne proizvodnje, a koja je u obuhvatu II i III upotrebne kategorije poljoprivrednog zemljišnog prostora, okolni zemljišni prostor, sve do rubova analizirane bafer zone, obuhvaćen je agro zonom III, sa pripadajućim; IVb i V upotrebnom kategorijom zemljišnog prostora, u kojima su zastupljene inklinirane poljoprivredne površine, koje alterniraju od vještačkih livada do parcela sa širokorednim usjevima. Ovakav poljoprivredni zemljišni prostor, zastupljen je do kraja analizirane bafer zone (ukupno 2 km lijevo i desno od osovine kolovoza). ornjoj .

Na gornjoj fotografiji prikazan je poljoprivredni zemljišni prostor u obuhvatu agro zone II i II upotrebne kategorije

Gornja fotografija daje prikaz najkvalitetnijeg pioljorivrednog zemljišnog prostora u agro zoni II koji je pbuhva ć en II upotrebnom kategorijom. Ovom zonom pro ć ć en ći i ć e trasa autoputa, a tu je planirana izgradnja petlje „Tar č in“. i n“. č Ravni dijelovi poljoprivrednog zemljišnog prostora, u agro zoni II (>ili= 200m), predstavljaju dijelove koji su direktno ugroženi trasom. Prolazak trase onemogučit će jednostavne i uobičajene načine komunikacija vlasnika i korisnika, sa njihovim poljoprivrednim posjedima. Analizirano iz aspekta _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


96

intenzivne poljoprivredne proizvodnje, zemljišni prostor u obuhvatu ove dionice, bit će direktno ugrožen. Ugroženost zemljišnog prostora će se ogledati u nemogučiti, realizacije intenzivne poljoprivredne proizvodnje, trajnim uništenjem većeg dijela poljoprivrednog zemljišnog prostora i promijenjenih načina pristupa preostalom poljoprivrednom prostoru. Posebno je važno istaknuti, da će ekološki koncept poljoprivredne proizvodnje (takozvana «organska» poljoprivredna proizvodnja), biti nemoguće realizirati, jer se radi o apsolutnoj blizine saobračajnice poljoprivrednim proizvodnim prostorima. Certifikati za takav vid poljoprivredne proizvodnje u ovim prostorima, neće se moći dobiti. Sljedeća važna dionica obuhva ćena je poljoprivrednim zemljišnim prostorom, kroz koji prolazi trasa od stacionaže 3+100.00 do stacinaže 4+630.00 koja predstavlja tačku ulaza u tunel «Ivan». U ovom dijelu bafer zonom obuhvaćena je serija tala u kojoj su zastupljeni; Eutri čni kambisoli na laporcima i krečnjacima, Eutrični kambisoli na glincima i laporcima, Distri čni kambisoli na filitima, škriljcima i glinama i Distrični kambisoli na glincima. Kompletna serija zastupljenih tala predstavlja potencijalno dobre poljoprivredno-proizvodne prostore. Zemljišni prostori u kojima su zastupljeni Eutri čni kambisoli predstavljaju prostor koji se u zemljišnom kontekstu uvrštava u prirodne resurse koji imaju primarnu namjenu za peoizvodnju hrane. Svaki od zastupljenih tipova tala u okviru navedene dionice ima vrlo dabra fizi čka svojstva. Pozitivni karakter fizičkih svojstava se pove ćava, s povećanjima dubina tla. Cijela serija zastupljenih tala ima dubok fizički i fiziološki profil (>1,2m). U poljoprivrednom smislu u dijelu sa navedenim stacionažama, prevladavaju vješta čke livade. Sa kulturama vještačkih livada alterniraju oranice i to pretežno na manje nagnutim pozicijama.



97

Sa predhodne tri fotografije prikazani su poljiprivredni prodstori III agro zone, sa zastupljenim IVb i V upotrebnom kategorijom. Najkvalitetnije oranične površine eksponirane su jugu i jugozapadu. Dio ovih poljoprivrednih zemljišnih prostora bit če trajno oduzet ili će biti značajno oštećen, formiranjem usjeka na stacionažama; 3+100.00 do 3+250.00; 3+250.00; 3+690.00 do 3+790.00; 3+790.00; 4+050.00 do 4+170.00; 4+170.00; 4+440.00 do 4+630.00). 4+630.00). Smatramo da poljoprivredni prostor koji se nalazi u dijelovima iznad tunela, od stacionaže 4+620.00 i dalje do prijevoja Ivan Sedlo, neće biti ugrožen direktnim utjecajima projekta.



98

Poljoprivredni zemljišni prostor u zoni prijevoja Ivan sedlo. Obuhvata agro zonu III u kojoj dominiraju V upotrebne kategorije. Privremeno će biti oštećen i ugrožen poljoprivredni proizvodni prostor od mehanizacije koja bude angažirana na iskopu tunela i od deponija iskopanog geološkog materijala i to u široj zoni ulaza/izlaza tunela (4+620,00 i 7+660,00). Sljedeća zona poljoprivrednog zemljišnog prostora, koja bi mogla biti ugrožena projektom, počinje od stacionaže 7+660.00 koja predstavlja ulaz/izlaz tunela «Ivan», a završava se ulazom u tunel «Bradina», na stacionaži 8+360.00. 8+360.00. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


99

U ovom dijelu prostora, koji ima karakter poljoprivrednih zona, zastupljena je agro zona III i djelimično agro zona II. U obuhvatu ovih agro zona zastupljene su IVa i IVb upotrebna kategorija zemljišnog prostora. U cijelom prostoru zastupljena su Antropogenizirana koluvijalna tla. Karakteristike fizičkih i hemijskih svojstava ovih tala su neujednaćene i dosta variraju na vrlo malim udaljenostima. Pretežno su skeletna tla neujednačene močnosti soluma, a spadaju u formu srednje dubokih i plitkih tala. Dodatni kvalitet ovim tlima daje vodotok koji protiće dijelom ovog prostora.

Gornje dvije fotografije predstavljaju potez Bradina i zonu IVa upotrebne kategorije koja je iznimno uvrštena u agro zonu II. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


100

Prethodne dvije fotografije predstavljaju agro zonu III sa IVb upotrebnim kategorijama zemljišnog prostora, koje su na trasi autoputa.



101

Prethodne dvije fotografije predstavljaju lokacije izlaza/ulaza u tunel „Ivan“ sa podru č jima gdje ć e se deponovati iskopani materijal.



102

Prethodnom fotografijom je ilustrovana lokacija vijadukta „Ivan“ na stacionaži 8+000,00 do 8+200,00 i ulaza u tunel na stacionaži 8+210,00. Poljoprivredni sistemi upravljanja zemljišnim prostorom u ovom dijelu, ekstenzivnog su karaktera ve ć više od 50 godina. Od poljoprivrednih kultura zastupljene su trajne livade, koje se u jesen i rano proljeće koriste za ispašu sitnih papkara. Direktni negativni utjecaji projekta bit će u zoni usjeka na stacionaži od 7+660.00 do 8+000.00. 8+000.00. Pored ovih utjecaja negativni efekti projekta bit će izraženi na lokacijama gdje će biti smještena mehanizacija koja će služiti za iskop geološkog materijala iz tunela, a za duže vrijeme će biti izvan primarne namjene tla i zemljišni prostor na kome će biti deponovan iskopani materijal. U okvirima bafer zone zastupljeni su pored poljoprivrednih zemljišnih prostora i šumski prostori.

Prethodna fotografija ilustruje ulaz/izlaz iz tunela na stacionaži 9+240,00 i vijadukta na stacionaži od 9+300,00 do 9+360,00. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


103

Naredna, zona, sa karakterističnim tlima i važnim popljoprivrednim zemljišnim prostorom počinje od stacionaže 10+450.00 a završava se na stacionaži 11+490.00, 11+490.00, koja predstavlja tačku ulaza u tunel «Zukići». Zastupljena tla su u široj zoni vrlo ujednačena, iz automorfnog odjela i tipski su to Distrični kambisoli na filitima i mikašistima razli čite podtipske i varijetetske pripadnosti. Radi rezistentnosti primarnih minerala (prevladava grupa primarnih alumo-silikatnih minerala), koji su zastupljeni u ovim tlima, i lističave mineraloške strukture, najvažnije njihovo fizi čko svojstvo je, lagan mehanički sastav. Posljedica ovakvog stanja je ekstremna senzibilnost ovih tala na eroziju uzrokovanu vodom. Erozija je naročito izražena na južnim i jugozapadnim ekspozicijama. Fizičke dubine ovih tala su male i umjerene (ne prelaze u najvećem broju slučajeva 80 cm) dok su u poljoprivrednoj zoni, fiziološke dubine znatno veće. Iz aspekta poljoprivredne proizvodnje ovaj prostor je kategorisan kao agro zona III, sa IVb, V i VI upotrebnom kategorijom zemljišnog prostora. Bez obzira na nisku potencijalnu rangiranost zemljišnog prostora (najčešće su zastupljene V i VI kategorija), realno se ova tla vrlo intenzivno koriste. Poljoprivredni dijelovi koji će biti direktno ugroženi projektom imaju karakter naizmjeničnih kultura livada i oranica. Ovi zemljišni prostori nalaze se u zonama zasjeka na stacionažama od 10+450.00 do 10+750.00 i od 11+050.00 do 11+500.00. 11+500.00.

Gornja fotografija ilustruje zonu usjeka na stacionaži od 10+450,00 do 10+750,00.



104

Gornja fotografija ilustruje poziciju u zoni nasipa u kojoj ć e biti trajno uništen poljoprivredni prostor na stacionaži od 11+050,00 do 11+500,00.



105

Prthodne dvije fotografije ilustruju poljoprivredne zemljišne prostore koji ć e biti ošte ć ćeni eni ili trajno uništeni za formiranje usjeka. Ovo je tako đ e r pozicija po č etka vijadukta na stacionaži od 10+550,00 do đer č etka 10+750,00.

Gornja fotografija ilustruje zonu ispod vijadukta na stacionaži od 10+750,00 do 11+050,00 koja ć e biti indirektno ugrožena projektom. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


106

Gornja fotografija ilustruje poljoprivredni prostor iznad koga ć e prolaziti vijadukt na stacionaži od 10+750,00 do 11+050,00.

Gornja fotografija ilustruje zonu iznad ulaza/izlaza u tunel na stacionaži 11+500,00. _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


107



108

Prethodnih pet fotografija prikazuju poljoprivredni zemljišni prostor iznad tunela na stacionaži od 11+500,00 do 12+600,00. Ovo je obuhvat agro zone III sa V i VI upotrebnom kategorijom. Pozicija 11+500.00, 11+500.00, predstavlja ulaz u tunel «Markovac». Poljoprivredni prostori u zoni iznad tunela neće biti direktno ugroženi projektom. U analiziranoj bafer zoni nalazi se još poljoprivrednog prostora koji će na indirektan način biti ugrožen projektom. Pozicije dva vijadukta koja se nalaze u ovoj poljoprivrednoj zoni i mjesto ulaska u tunel ukazuju na mogučnost značajnih oštećenja zemljišnog _________________________________________ ___________________________________________________________ ________________________________________ __________________________________________ ____________________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


109

prostora koji će nastati trajnim uništenjem proizvodnih svojstava u toku realizacije projekta i to dugoročnim privremenim oštečenjima koja će nastati, kao posljedica realizacije projekta. Posredni, negativni utjecaji u ovoj poljoprivrednoj zoni, naročito će biti izraženi na vočkaricama, tokom izgradnje i tokom korištenja projekta. Za ovu poljoprivrednu zonu vočarske vrste, kao i medonosne vrste, imaju tradicionalno veliki značaj. Posebno je to važno podvući jer su ovi prostori pod uticajima submediteranskih klimatskih elemenata.



110

Gornji panoramski prikaz daje uvid u podru č č ja od izlaza/ulaza tunela na stacionaži 10+000,00 sa usjecima i vijaduktom na stacionaži od 10+550,00 do 10+750,00 ulaza/izlaza tunela na stacionaži 11+500,00.

______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


111

Od stacionaže 11+500.00 projekt se razvija serijom dužih tunela, kratkih zasjeka i usjeka sa šest vijadukata, te završnom stacionažom 20+130.00, 20+130.00, koji predstavlja izlaz/ulaz tunela, za ovaj analizirani dio. U ovoj zoni nema interesantnih poljoprivrednih prostora, prvenstveno radi zastupljenih tipova tala koji su uvjetovani geološkim supstratima. Cijelom dionicom u okviru bafer zone zastupljene su Rendzine na dolomitima. Za cijelu analiziranu dionicu osnovni problem i direktni negativni utjecaj, predstavljat će lokacije sa kampovima za gradilišta, gra đevinska mehanizacija, te iskopani i deponovani geološki materijal u zonama tunela. Zemljišni prostor od stacionaže 20+130.00 do stacionaže 23+150.00 predstavlja, navrjedniji i najosjetljiviji poljoprivredni prostor, koji u obuhvatu projekta pripada općini Konjic. U ovom dijelu, zastupljena je serija tala koja je definirana kao Antropogenizirani eutrični kambisoli na konglomeratima i krečnjacima. Mjestimično su zastupljene autohtone i alohtone crvenice koje imaju najveće potencijalne i realne proizvodne mogučnosti. Ova tla u prethodnim analizama nisu kartografski izdvajana radi manjih površina na kojima su prisutna. Radi njihove visoke proizvodne vrijednosti, ovom prilikom, crvenice (Terra rossa) konstatujemo kao realno prisutni prirodni resurs.

Alohtona crvenica na najproduktivnijih tala u ovoj

konglomeratima kao predstavnik poljoprivrednoj zoni.

Gornja fotografija predstavlja šire podru č e č je u zoni stacionaže od 20+130,00 do 20+500,00 koje ć e direktno biti ugroženo projektom. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


112

Na gornjoj fotografiji, dat je panoramski prikaz poljoprivrednog zemljišnog prostora u obuhvatu agro zone II, sa zastupljenim; II, III i IVb upotrebnom kategorijom. Ovo je zona u obuhvatu petlje „Konjic“, na stacionaži od 21+550,00 do 22+050,00, u kojoj ć e biti uništene i trajno ošte ć ćene ene poljoprivredne površine.



113

Prethodne tri fortografije ilustruju poljoprivredne prostore u obuhvatu II upotrebne kategorije, koje ć e e biti pod indirektnim negativnim utjecajima projekta na stacionaži od 22+050,00 do 22+700,00. Mineraloški sastav i mehanička struktura ovih tala, rezultiraju odlična hemijska svojstva, a zbir navedenih svojstava obezbjeđuje trajne visoke potencijalne i realne proizvodne mogučnosti. Jedini proizvodni ograničavajući faktor može biri nedostatak vode u toku ljetnih mjeseci, ali se ovaj nedostatak lahko otklanja sistemima navodnjavanja, koje je moguće instalirati radi neposredne blizine Jablaničkog jezera. Može se kazati da ova zona predstavlja kompaktan poljoprivredni zemljišni prostor koji je uvršten u agro zonu II, sa zastupljenim II, III, IVb i V upotrebnom kategorijom poljoprivrednog zemljišnog prostora. Direktni negativni utjecaji projekta na ovaj poljoprivredni prostor, ogledaju se u fizičkom presjecanju najkvalitetnijih lokacija. U ovoj zoni je planirana izgradnja petlje «Konjic», koja bi obuhvatila zemljišni prostor II kategorije, u dijelu projekta na stacionaži od 21+550.00 do 22+000.00. 22+000.00. Direktni negativni utjecaji na pojoprivredni zemljišni prostor, dodatno se ogledaju u formiranju usjeka, nasipa i izgradnje petlje. Pored ovih utjecaja, direktni negativni utjecaji manifestovat će se kao prekidanje ustaljenih komunikacionih veza sa poljoprivrednim posjedom. Značajni negativni utjecaji obuhvataju pojas do 200.00 m, sa lijeve i desne strane projekta, u ovoj poljoprivrednoj zoni. Indirektni negativni utjecaji odražavat će se na cijelu analiziranu bafer zonu, koja samo u manjem dijelu u rubnim prostorima predstavlja šumske zajednice. Radi povoljnih geografskih pozicija ovog poljoprivrednog zemljišnog prostora, koji je pod snažnim utjecajima submediteranske klime, južnih ekspozicija i proizvodnih karakteristika tala, trajni negativni utjecaji odrazit će se na nemogučnost uvrštavanja ovog izuzetnog poljoprivrednog prostora, u zone za koje je moguće dobiti certifikat o ekološki kontroliranoj poljoprivrednoj proizvodnji. Kao trajnu potencijalnu ugroženost navodimo mogučnost kontaminacije tla koje u ovom poljoprivrednom prostoru, a u okvirima analizirane bafer zone, predstavlja stanište vrijednih medonosnih biljaka. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


114

Potencijalno ugroženi poljoprivredni zemljišni prostori nalaze se i na lijevoj obali Jablani čkog jezera, jer su ovi prostori sjeveroistočno eksponirani, odnosno eksponirani su prema trasi projekta.

Na gornjoj fotografiji dat je prikaz zona indirektnih negativnih utjecaja na lijevoj obali Jablani č kog kog jezera. Predstavljen je obuhvat stacionaže od 22+000,00 do 22+700,00.



115

Predhodne dvije fotografije predstavljaju zone indirektnih negarivnih utjecaja na desnoj obali Jablani č kog jezera u obuhvatu stacionaža od 22+000,00 do 23+750,00. č kog Sljedeća poljoprivredna zona koja ne obuvata velike zemljišne prostore, nalazi se u dijelu koji je određen stacionažama od 23+400.00 do 25+460.00. 25+460.00. U ovom dijelu zastupljena su tla tipski definirana kao kalkokambisoli na dolomitima i krečnjacima. Ovo su umjereno duboka tla, koja na saharoidnim dolomitima imaju dublji fiziološki profil. Zastupljeni kalkokambisoli imaju odlična fizička i hemijska svojstva pa u skladu s dobrim svojstvima imaju i dobru realnu i potencijalnu proizvodnost. Radi karakteristične krečnjačko-dolomitne orografije ovo su zone sa manjim parcelama, koje su pretvorene u izvrsne vrtne prostore, koji su u neposrednoj blizini stambenih naselja.

Gornje dvije fotografije daju prikaz malih vrtnih poljoprivrednih površina u selu Hasanovi ć ći, i, na stacionaži od 24+600,00 do 25+400,00, koje ć e indirekto biti ugrožene polutantima nakon sagorijevanja fosilnih goriva. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


116

,Dati panoramski niz fotografija predstavlja poljoprivredni prostor u agro zoni III, sa zastupljenim III, IVb i V upotrebnom kategorijom. Neposredno iznad prikazanog prostora prolazit ć e trasa projekta te ć e na taj na ć in cijeli prostor biti indirektno ugrožen. ć in



117

Za naprijed istaknute vrtne prostore u predmetnoj zoni vrijedi činjenica da su tu tla u potpunosti antropogenizirana i da se koriste za proizvodnju hrane. Neposredni negativni utjecaji koji će se manifestovati predloženim projektom, bit će, oštećenja karakteristične okoline u neposrednom okruženju. Posredni negativni utjecaji ogledat će se u stalnoj opasnosti od kontaminacije tla i poljoprivrednih proizvoda, polutantima koji su proizvod sagorijevanja fosilnih goriva. Stacionaža 25+460.00 predstavlja poziciju u kojoj se projekt razvija kroz tunel, do stacionaže 27+550.00. 27+550.00. Ovo je zona zemljišnog prostora na koji projekt nema direktnih negativnih utjecaja. Manje enklave poljoprivrednog zemljišnog prostora, koji se nalazi neposredno iznad zone tunela, imaju sjeverne i sjeveroistočne ekspozicije na koje ne će biti većih indirektnih utjecaja.

Gornja fotografija predstavlja poljoprivredni zemljišni prostor u agro zoni III sa zastupljenim V i VI upotrebnom kategorijom. Ovo je zona iznad ulaza/izlaza tunela na stacionaži 25+460,00, na koju projekt ne bi trabalo da ima indirektne utjecaje. Zemljišni prostor kojim prolazi projekt, od stacionaže 27+550.00 do stacionaže 29+350.00 predstavlja izmiješane komplekse poljoprivrednog i šumskog prostora. Radi karakterističnog reljefa, ovaj je poljoprivredni prostor u obuhvatu agro zone III, sa sa malim površinama IVb kategorije, a prostorom dominira VI upotrebna kategorija. Tla zastupljena u ovom dijelu u okvirima bafer zone, tipski pripadaju kalkokambisolima i koluvijalnim tlima na krečnjacima i krečnjačkim konglomeratima. Ovo su dosta sleletna i porozna tla. Na više nagnutim dijelovima, vrlo su plitka, a na umjereno i malo nagnutim dijelovima umjereno su duboka tla. Prisustvo skeleta i visoka poroznost daje osnovna proizvodna obilježja ovim tlima, pa se radi toga ove zone klasificiraju u kategoriju kserotermnih staništa. Bez obzira na slaba fizi čka svojstva, serija ovih tala karakterizira se dobrim hemijskim svojstvima koja poboljšavaju njihova potencijalna proizvodna svojstva. Poljoprivredni prostor odlikuje se proizvodnjom povrtnih kultura i kulturama vo čnjaka, koje su međusobno izmiješane, a zastupljene kulture prevashodno su uvjetovane karakteristikama reljefa. Sistemi proizvodnje prilagođeni su malim površinama i submediteranskim klimatskim utjecajima. Ovdje je također tradicionalno zastupljena proizvodnja meda. Radi ovoga, postoji mogučnost potencijalne ugroženosti medonosnih biljaka, tokom izgradnje i tokom korištenja projekta polutantima nastalim sagorijevanjem fosilnih energenata. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


118

Gornja fotografija predstavlja zonu ulaza/izlaza tunela na stacionaži 27+550,00 i tunela na stacionaži od 27+690,00 do 27+770,00 sa usjecima na stacionaži od 27+770,00 do 27+850,00 i zonom vijadukta sa stacionažom od 27+850,00 do 28+275,00. Prikazane zone djelimi č čno no ć e direktno biti ugrožene (usjeci), a ve ć ć i dio negativnih utjecaja imat ć e indirektzni karakter.

Gornjom fotografijom dat je prikaz poljoprivrednih prostora u zoni ispod vijadukta na stacionaži od 27+850,00 do 28+275,00 koja ć e biti indirektno ugrožena predloženim projektom.



119

Predhodne dvije fotografije ilustruju poljoprivredne prostore sa kulturama mješovitih vo č čnjaka njaka i livada, koji ć e biti pod indirektnim negativnim utjecajima na stacionaži od 27+800,00 do 29+350,00.



120

Na gornje dvije fotografije prikazani su lokaliteti na kojima su locirane košnice za p č čele. ele. Indirektni negativni utjecaji vjerovatno ć e imati odraza na proizvodnju meda koja je tradicionalna u ovim krajevima.



121

Gornje dvije fotografije predstavljaju lokaciju ulaza/izlaza tunela na stacionaži 29+350,00 koja ć e biti direktno ugroženo predloženim projektom. Za dionicu projekta u intervalu stacionaža 27+550.00 do 29+350.00, 29+350.00, ne očekuju se značajni, neposredni negativni efekti na poljoprivredni zemljišni prostor. Ovakvu konstataciju potkrepljujemo činjenicom da su usjeci locirani u zonama šuma (27+550.00-27+680.00; 27+770.00-27+850.00; ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


122

28+275.00-28+350.00; 28+550.00- 28+675.00; 28+720.00-28+790.00), a dva vijadukta (27+850.0028+275.00; 28+360.00-28+550.00) prelaze iznad poljoprivrednih površina. Za ove poljoprivredne prostore mogući su posredni negativni utjecaji tokom korištenja projekta, od polutanata nastalih tokom sagorijevanja fosilnih energenata. Direktni privremeni negativni utjecaji na zemljišni prostor, mogući su u fazi realizacije projekta kada se očekuju velike količine iskopa geološkog materijala i njegovog deponovanja u širim zonama stacionaža 27+550.00 i 29+350.00. 29+350.00. Od stacionaže 29+350.00 projekt se realizira tunelom, odnosno ima formu tunela, koji se završava na stacionaži 32+950.00. 32+950.00. Cijela navedena dionica, koja ima formu tunela, nema nikakvih direktnih utjecaja na poljoprivredni zemljišni prostor i na tla zastupljena u ovom dijelu. Ovom prilikom iznosimo kostataciju da se u zonama na površini, ispod kojih prolazi trasa tunela, nalaze zemljišni prostori koji su mješavina poljoprivrednih i šumskih sistema. Poljoprivredni sistemi su u potpunosti u kulturama prirodnih livada brdskog i planinskog tipa. Tla zastupljena u zoni ovog tunela su kalkokambisoli i koluvijalna tla na krečnjacima, različitih dubina i distrični kambisoli na škriljcima. Dubine tala proizvod su reljefskih osobenosti terene i stepena karstifikovnosti geološkog supstrata.



123

Predhodne č etiri etiri fotografije ilustruju poljoprivredni zemljišni prostor u zoni iznad tunela na stacinaži od 29+350,00 do 32+950,00 na koje predloženi projekt ne ć će imati ni direktni ni indirektni negativni utjecaj. Izlazne/ulazne tačke tunela, sa ranije navedenim stacionažama (29+350,00 do 32+950,00) u širem obuhvatu zemljišnog prostora, imat će karakter direktno ugroženih zona. Posebno se ova konstatacija odnosi na okruženje Dragan sela, koje će biti okruženo infra strukturom neophodnom za realizaciju projekta.



124

Gornja fotografija predstavlja poljoprivredni zemljišni prostor ispod sela Krstac, koji u širem smislu predstavlja lokaciju ulaza/izlaza tunela na stacionaži 32+950,00. Za ove dijelove se o č ekuju neznatni č ekuju indirektni negativni utjecaji. U zonama Dragan sela i Ravna, nalaze se karakteristični uski pojasevi poljoprivrednog zemljišnog prostora. Ovo su recentne tvorevine nastale deponovanjem najsitnijih elemenata erodovanog materijala nošenog proljetnim i jesenjim bujičnim vodama. Kompletna zona ovih tala, koja se nalazi neposredno uz vodotok i nešto izvan neposredne zone vodotoka, u potpunosti je antropogenizirana, jer predstavlja jedini vrijedni poljoprivredni zemljišni prostor.

Gornja fotografija prikazuje koluvijalne i fluvijalne nanose i poljoprivredni zemljišni prostor u zoni Dragan sela. Ovdje se o č e ni direktni i ve ć čekuju ekuju odre đ đeni ć i indirektni negativni utjecaji predloženog projekta. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


125

Gornje tri fotografije predstavljaju uske zone fluvisola uz vodotoke koji su u potpunosti antropogenizirani i predstavljaju najvrjedniji poljoprivredni prostor. Ovo su zone indirektnih negativnih utjecaja planiranog projekta. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


126

Poljoprivredni prostor direktno ugrožen projektom u ovoj zoni, nalazi se na mjestima završetaka tunela i zasjeka terena. Prva ta čka kojom je poljoprivredni prostor direktno ugrožen je na stacionaži 33+500.00 koja predstavlja tačku završetka tunela. Ovo je zona nagnutih intenzivnih livada i karakterističnih stablimičnih vočnjaka.

Na gornje dvije fotografije dat je prikaz zone nagnutih livada i stablimi č n jaka u agro zoni III na čnih nih vo č čnjaka stacionaži usjeka od 33+620,00 do 33+970,00. Ovo su poljoprivredni zemljišni prostori koji ć e biti direktno ugroženi planiranim projektom. Serija zasjeka zemljišnog prostora, koja se izmjenjuje sa manjim vijaduktima i tunelima, po činje od stacionaže 33+500.00 a završava se stacionažom 35+740.00. 35+740.00. Bez obzira što navedena dionica projekta, fizički ne oštećuje niti uništava poljoprivredni zemljišni prostor, smatramo da će tokom gradnje i korištenja projekta negatvni utjecaji, imati direktni karakter. Direktni negativni utjecaji na koje ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


127

se misli u ovom slučaju odnose se na buku i na kontaminaciju, jer je ovdje u pitanju uska i vrlo zatvorena kotlina koju nadvisuju dijelovi Prenja.



128

Prethodnih pet fotografija ilustruju morfologiju uske kotline u kojoj su zastupljene zone poljoprivrenog prostora za stacionažu od 33+500,00 do 35+700,00. Sljedeći dio poljoprivrednog zemljišnog prostora koji će biti direktno ugrožen, počinje od stacionaže 36+050.00, 36+050.00, a završava se na stacionaži 37+050.00 U ovom dijelu zastupljena su koluvijalna tla na kre čnjacima sa elementima fluvisola na kvartarnim šljuncima. Ovo su plitka i vrlo skeletna tla. Postoje manji dijelovi tla koji nisu jako skeletni, pa se takvi zemljišni prostori koriste za poljoprivrednu proizvodnju. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


129

Predhodne dvije fotografije predstavljaju zonu u kojoj je planirana gradnja petlje „Jablanica“. Ovo je poljoprivredni prostor direktno ugrožen negativnim utjecajima radi trajnog uništenja zemljišnog prostora. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni prostor u ovoj zoni, bit će napravljeni izgradnjom petlje «Jablanica». Manji poljoprivredni zemljišni prostori, koji su djelimično već oštećeni bujičnim tokovima Suhave, ali koji imaju veliki zna čaj za stanovnike Glogošnice, predstavljaju dijelove koji će biti pod direktnim negativnim utjecajima projekta. Direktni negativni utjecaji obuhvataju dijelove zemljišnog prostora u kome se nalaze male poljoprivredne parcele. Trajna oštećenja će nastati formiranjem zasjeka koji će imati negativne utjecaje na poljoprivredne parcele, ali će više negativne posljedice imati na ukupni pejzaž, koji je u ovom dijelu impresivan. ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


130

U ovoj zoni, usjeci se nalaze na dvije lokacije, a prvi po činje od stacionaže 37+800.00 do 37+920.00, 37+920.00, zatim drugi usjek koji je u kontinuitetu od stacionaže 38+640.00 do 40+030.00. 40+030.00.

Na predhodnoj fotografiji, dat je prikaz zone tunela na stacionaži 37+650,00 do 37+800,00, č ija ija izgradnja ć e imati direktne negativne posljedice na okolni poljoprivredni zemljišni prostor



131

Predhodne č etiri etiri fotografije prikazuje oštešeni poljoprivredni prostor buji č čnim nim tokovima Suhave ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


132

Gornje dvije fotografije daju prikaz poljoprivrednog prostora koji ć e biti direktno ugrožen formiranjem usjeka na stacionaži od 38+650,00 do 40+030,00

Stacionaža 40+030.00 predstavlja poziciju početka/završetka tunela «Prenj». Od navedene stacionaže pa do stacionaže 57+100.00, 57+100.00, projekt se razvija serijom tunela, zasjeka i vijadukata.



133

Gornja fotografija predstavlja poziciju ulaza/izlaza za tunel „Prenj na stacionaži 40+030,00



134

Prethodne č eiri eiri fotografije predstavljaju elemente u okruženju ulaza/izlaza tunela „Prenj“. Na ove elemente se o č ekuju manji indirektni utjecaji planiranog projekta. č ekuju ______________________________________ __________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ______________________ ___ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


135

Panoramski prikaz na gornjim fotografijama predstavlja šire okruženja ulaza/izlaza tunela „Prenj“ U ovom dijelu nema poljoprivrednog zemljišnog prostora, a ovo su zone duga čkih tunela, pa su i posredni utjecaji na površinu zemljišnog prostora mali. Na cijeloj dionici koja je obuhva ćena prethodno navedenim stacionažama, dominiraju litosoli, vrlo plitki kalkomelanosoli i mjestimi čno koluvijalna tla karstnih vrtača. Od stacionaže 57+100.00 do stacionaže 58+950.00, 58+950.00, zastupljen je uvjetni poljoprivredni prostor i na ovaj dio projekt može imati vrlo male posredne utjecaje. Od stacionaže 58+950.00 do stacionaže 59+750.00, 59+750.00, u zoni Podgorana, koja predstavlja završnu ta čku projekta, trasa prolazi kroz poljoprivradni zemljišni prostor u agro zoni III, koji se prepli će sa slabijim šumskim staništima na kojima su zastupljene šikare crnog graba i žbunoliko rastinje drače. U zoni Podgorana, zastupljena su koluvijalana tla i koluvijalne crvenice na šljuncima. U ovom dijelu se očekuju direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor formiranjem usjeka i nasipa. Želimo istaknuti, da završni dijelovi trase sa bafer zonom, doti ću poljoprivredne prostore Željuše, u kojima su zastupljene vrlo kvalitetne alohtone crvenice. Jugozapadne ekspozicije i mediteranski klimatski utjecaji, povećavaju značaj ovog dijela poljoprivrednog zemljišnog prostora, na koji predloženi projekt može imati manje indirektne negativne utjecaje. Stacionaža 59+750,00 predstavlja završnu tačku za LOT3 koja se nalazi u poljoprivrednom zemljišnom prostoru uvrštenom u agro zonu III.


J.V. C. LOTTI & ASSOCIATI - SP

136

Panoramski prikaz na gornjim fotografijama predstavlja podru č č je agro zone III, u kojoj ć e biti manji direktni negativni utjecaji radi formiranja usjeka i nasipa. O č ekuju se indirektni negativni utjecaji na poljoprivrene prostore u zoni Dubrava nakon ja č ih udara vjetra iz pravca Porimske drage. č ekuju č ih

______________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________ _________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


4.7

137

Flora

Obuhvat Predmetna trasa prolazi područ jem općina Tarčin, Konjic, Jablanica i Mostar. Istraživano područ je dijela buduće auto ceste od Tarčina do dodirne točke u sjevernom dijelu Mostara prolazi kroz manje ili više naseljena područ ja, zahvata različita staništa (šumska, brdska s pašnjacima), premoštavajući slatkovodne bazene-umjetna jezera i lokve, prateći neke rječice i potoke, da bi u nekim dijelovima trase fragmentiralo i obradive površine. Osim toga na trasi ima dosta tunela, a najduži je upravo na područ ju budućih granica Nacionalnog Parka Prenj-Čvrsnica-Čabulja. Karakteristično za ovaj Lot je to da sami po četak dijela dionice u hidrološkom smislu pripada Crnomorskom slivu a ostali dio Jadranskom slivu. Centralno mjesto zauzima rijeka Neretva sa svojim pritokama koju dodiruju obronci masiva Vranice, Bjelašnice, Prenja, Čvrsnice i Čabulje. Rijeka Neretva pored bogastva u flornom i faunističkom elementu pruža kao resurs značajan turistički potencijal sa različitih aspekata eko turizma (sportsko-ribolovni, rafting, vožnja kajaka i sl.). Osjetljive to č čke ke na budu ć ćoj oj autotrasi Lot-a 3: Rječica Kalašnica s prirodnim plodištima potočne pastrmke izuzetno važna za ovaj predio Bosne i sliva Crnomorskog mora gdje ova riječica zajedno s drugim (Kor čom,Bijelom i Crnom rijekom), odlazi prema Fojnici i rijeci Bosni; -

Prirodni prijelaz divljači na potezu Bjelašnica-Lisin-Vranica; Šumski kompleksi na dolomitima oko Konjica;

-

Petlja Konjic; Umjetna akumulacija Jablanica (utjecaj na mješovitu populaciju riba);

-

Rječica Bašćica (utjecaj na prirodna plodišta, endemičnih i drugih salmonidnih riba);

-

Kanjon Bašćice (osjetljiva mjesta za visoku divlja č); Petlja Jablanica (ihtiološki utjecaj na prirodna i umjetna staništa potočne pastrmke);

-

-

Kanjon Draganjke, Bijele i Suhave su mjesta zna čajnih utjecaja na visoku divljač poglavito (divokoza, medvjed, vuk, srna);

-

Sistem tunela i vijadukata (ulazi i izlazi), sa zonama užeg i šireg utjecaja na floru i faunu u Prenjskom sektoru odnosno u zoni budućeg Nacionalnog Parka;

Utjecaj na podzemne resurse pitke vode Prenjskog masiva. Gradnja buduće autoceste u ovom područ ju mora uvažavati sve navedene vrijednosti, tako da se u svim planiranim aktivnostima, predvide odgovarajuće i učinkovite mjere zaštite, kako bi te aktivnosti bile komplementarne za sve aspekte življenja i razvoja ovih prostora. -

Zapravo potrebito je sačiniti Mjere zaštite tijekom pripreme zahvata, Mjere zaštite tijekom izvođenja zahvata, s Programom praćenja stanja okoliša. Flora i vegetacija Sama dionica prolazi kroz kontinentalni dio zemlje prate ći vegetaciju (stacinaže-: autohtonog i naseljenog crnog bora (Pinus nigra), obične bukve (Fagus sylvatica L.) i običnog graba (Carpinus betulus ), prošarane običnom brezom (Betula pendula Roth), gorskog brijesta (Ulmus glabra huds.), bagrema (Robinia pseudoacacia inroduciranog bagrema u predprošlom stoljeću), - stacionaže 00 + 000- 1+ 750, 1 + 750 – 3 + ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


138

500, 3 + 500 – 6 + 950, 6 + 950 – 10 + 450 i hrasta cera (Qercus cerris) u višim stacionažama, dok se u nižim u termofilnim lišćarsko listopadnim šumama javlja sladun (Quercus frainetto) i medunac (Quercus pubescens ), divlji kesten (Aesculus hippocastanum), sastojine obične lijeske (Corylus avelliana.), obični orah (Junglans regia), sastojine malolisne lipe (Tilia cordata ), divlja jabuka (Malus sylvestris), rašeljka (Prunus mahaleb), satojine gorskog javora (Acer pseudoplatanus), drijena (Corinus mas), sastojine crne johe (Alnus glutinosa Gaertn.-uz rječice i potoke s topolom trepetljikom (Populus tremula), jablan (Populus nigra ), i bijelom vrbom (Salix alba) gdje ova vrsta oko riječica i potoka u pojasu termofilnih lišćarskih listopadnih i mezofilnih hrastovo-grabovih šuma nalazi svoj optimum), sastojine borovice (Juniperus communis), karakteristična za brdski i gorski pojas. Kroz vegetacijski dekor susrećemo često i bijelu imelu (Viscum album ), u nižim spratovima susrećemo malinu (Rubus ideus), na livadama, pašnjacima uz rubove šuma uz potoke i druga mjesta susrećemo različite, ugrožene,osjetljive, a uz to i privlačne biljke kao i neofite, vrste koje nisu prije obitovale na ovim prostorima (pridošlice).- stacionaže, 10 + 450–12 + 600,12 + 600 – 17 + 300,17 + 300 – 20 +150. Na stacionaži oko Konjica odnosno na dijelovima iznad tunela na dolomitima karakteristična je i prisutna drastična degradacija termofilnih lišćarskih listopadnih šuma cera s prošaranim sastojinama crnog bora, stacionaže 20 + 150 – 23 + 550. Idući prema akumulaciji Jablanica nailazimo na hercegovačke šume sladuna i cera (Quercetum confertaecerris hercegovinicum)., stacionaže 23 + 550 – 26 + 650, 26 + 650 – 31 + 000, 31 + 000 – 34 + 500, 34 + 500 – 37 + 950, 37 + 950 – 41 + 400. Kod buduće Jablaničke petlje u izravnom okruženju srećemo slijedeće vrste: -

uz rijeku ide bjela vrba (Salix alba ), rakita (Salix purpurea ), barska (Salix cinerea), jasika (Populus tremula ),

-

uz rubove i više ide lijeska obična (Corylus avellana), bjelograbić (Carpinus orientalis), obični grab (Caroinus betulus), bijela joha (Alnus incana)crni grab (Ostrya carpinifolia), pojedinačne sastojine cera (Quercus cerris), sladun (Quercus frainett), bijela joha (Alnus incana), klen (Acer campestre), makljen (Acer monospessulanum), gorski javor (Acer pseudoplatanus), crni jasen (Fraxinus exelsior), gorski jasen (Fraxinus ornus) divlja trešnja (Cerasus avium), rašeljka (Cerasus mahaleb), divlja kruška (Pirus burgsd.), sastojine introduciranog crnog bora (Pinus nigra), i nešto alpskog bora (Pinus halepensis) koji je nestru čno pošumljavan na ovim lokalitetima i vrlo teško podnosi uvjete temperatura ovog područ ja, susrećemo niske habituse kleke (Juniperus communis), također na ovom lokalitetu u nižim spratovima pojavljuju se i pojedina čne sastojine drače (Palurus spina christi), uočeni su i primjerci obične smokve (Ficus carica), dok tilovinu (Petteria ramentacea) ne srećemo na ovim lokalitetima već nešto južnije gdje se pojavljuje u kanjoskoj flri srednje Neretve, ruža (Rosa spinossima), kurika (Evonymus verrucosa), a na livadama i osun čanim mjestima šumsku jagodu, malinu (Rubus ideus), a mjestimično i borku (Daphne blagyana), itd.

-

dalje od buduće petlje prema planinskom područ ju i izvoru Bijele, javlja se klekovina bora (Pinus mugo), ispod dalje nešto tise (Taxus bacata), sastojine munike (Pinus heldeichii), gorski javor na 1000m n.v. idr.

Šira zona utjecaja na utjecaja na stacionažama, (37 +950 – 41 + 400, 41 + 400 – 53 + 200 i 53 + 200 – 57 + 600), kojeg zatvaraju planine Hercegovine: Prenj, Čvrsnica i Čabulja pripadaju Visokoprenjskom sektoru gdje su karakteristične vegetacijske jedinice: - Oxytro-pidion prenje - Carici-Dianthetum freynii - Gentianetum dinaricae hercegovinicum - Seslerietum juncifoliae hercegovinicum - Amphoricarpi-Campanuletum hercegovinae - Elyno-Edraianthetum serpyllifolii-hercegovinicum - Festucetum pungentis hercegovinicum - Saxifragetum prenjae hercegovinicum i druge. Endemične biljne vrste koje karakterišu ovaj sektor su: ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


-

139

Dianthus prenjus Euphorbia hercegovina Dianthus freynii Saxifraga prenja Amphoricarpus autariatus Campanula hercegovina Edraianthus hercegovinus Gentiana dinarica Oxytropis prenja Leontodium nivale-hercegovinus i druge.

Ovi endemi su na Popisu (Šilić 1996). Svakako ovdje treba pridodati endemične sastojine subplaninske šume munike koje se javljaju na planinama oko Neretve (Pinus heldreichii Christ.), odnosno javlja se u različitim ekosustavima izdvojene fitocenoze munike Pinetum heldreichii hercegovinicum na planinama prenjskog sektora,čineći zaseban ekotip P. heldreichii var. Leucodermis (Ant.) Markg. Nadalje u široj zoni utjecaja završnih stacionaža Lot-a 3 je i skup hercegova čkih fitocenoza (Pinetum heldrechii hercegovinicum) (Horvatić 1963) zastupljen na Prenju, Čvrsnici i Čabulji, gdje se munika nalazi pojedinačno ili grupimično unutar više fitocenoza visokoplaninskih rudina ili u zajednicama subalpinske bukve i šuma krivulja. U ovom dijelu areala munika izgrađuje (prema Fukareku 1966) slijedeće fitocenoze: -

Amphoricarpo-Pinetum leucodermis Fuk. 1966 opisana je sa Prenja, gdje zauzima izložene i vrlo uske dolomitne grebene, sa vrlo strmim padinama, na nadmorskoj visini od 1300 do 1800 m. Odlikuje se brojnim endemnim vrstama, među kojima su karakteristi čne za zajednicu. Amphoricarpus neumayeurei, Dianthus prenjus, Thesium auricilatum, Hieracium villosum.

-

Pored kserofilnih vrsta kamenjarskih fitocenoza, ve ći udio imaju i vrste iz sveze Orno-Ericion H-i ć. U nekim sastojinama se nalazi i crni bor (Prenj-Ruište).

-

Zajednice Senecio-Pinetum leucodermis Fuk. 1966. zauzima na Prenju relativno povoljnjija staništa i odlikuje se nizom endemnih vrsta za zajednicu Senecio vissianianus i Sesleria coerulans. Od vrsta crnoborovih šuma sveze Orno-Ericion česte su Calamagrotis varia, Scabiosa leucophylla, Erica carnea, Brachypodium pinnatum i dr.

Nešto niže do 700 m n. v., na obroncima ovih planina susrećemo zajednicu Carpinetum Orientalis petterietosum Bleč., na južnijim i toplijim ekspozicijama, da bi na samoj završnici Lot-a susreli zajednicu Carpinetum orientalis paliuretosum Fuk., gdje se u literaturi spominje i kao posebna zajednica Paliuretum adriaticum H-ić, 1963 i uvijek se javlja niže, često u blizini ljudskih naselja na zemljištu jako erodiranom, sa blokovima krečnjaka na površini a u našem slučaju na samoj završnici dionice na crvenicama i posmeđenim crvenicama oko Bijelog polja gdje se naseljavaju kserofiti sa vrstama kao što su kovilje (Stipa bromoides) i žalfija (Salvia officinalis), koji obrazuju poznatu i široko rasprostranjenu zajednicu Stipo-Salvietum H-ić, nastavljajući se na dionicu Lot-a 4 s drugim karakterističnim zajednicama uzduž budućeg autoputa. Svojim završnim dijelom ili dodirnom to čkom s Lot-om 4, ulazi u submediteranski dio naslanjajući se na svezu Ostryo-Carpinion koju karakterizira zajednica medunca i bjelograba (Querco-Carpinetum (Querco-Carpinetum orientalis). Zajednice zmijka i trave hrđobrade (red Scorzonero-Chrysopogonetalia) vezane su uz submediteranski i mediteransko-montani pojas tj. područ je rasprostranjenosti medunca. Također u ovom dijelu je značajna zajednica Seslerio-Ostryetum Carpinifoliae, dok se u kanjonu rijeke Neretve javlja zajednica javora i lipe (Aceri-Tilietum mixtum). U širem okruženju srednjeg i sjevernog kanjona r. Neretve oslanjaju ći se na novije autore (Lovrić i sar.2002) pominju se značajnije termofilne biljne vrste ( Anthericum liliago subsp.balcanicum- u kamenjarama i siparišta kanjona srednje Neretve, kao i Aristolochia lutea i Asplenium csiki u kanjonu Drežnice. Na osunčanim kanjonskim dijelovima stijena sjeverne Hercegovine Ceterach javorkeanum, zatim Cymbalaria ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


140

pallida na kanjonskim stijenama srednje Neretve, zatim Sedum orientale balkanski subendem na submediteranskim stijenama i točilima karakterističan za srednji tok r.Neretve i Drežnice. U krškim vapnenačkim kamenjarama u submediteranskom područ ju susrećemo sastojine tilovine (Petteria ramentacea), čineći zajednicu Petterietum ramentaceae, koja je zaštićena Zakonom o šumama FBiH 20/02. U zajednci Qerco-Carpinetom orientalis dolazi šmrika Juniperus oxycedrus, dok se u sjevernijm dijelovima javlja drugi Juniperus communis-borovica s lijeskom i nekim drugim zajednicama na nešto većoj nadmorskoj visi. Dostupna literatura vezana za kanjon Neretve potiče još od (Beck i sar. 1903-1983) i (Lakušić i sar. 1987, Stefanović 1987, Redžić i sar. 1992). Zna č čajniji ajniji indikatori prizemnog sloja šumskih fitocenoza s osvrtom na zna čajnije zajednice u zoni šireg utjecaja na dionici Lot-a 3: Šuma crnog bora red-Ericio-pinetalia -

Erica carnea Sedum album Melitis melissophylum Campanula rotundifolia Carex digtata i dr.

Šuma graba, bukve i javora (red Fagetalia ) Geum urbanum Anemone nemorosa Veronica chamaedrys Lllium ursinum Euphorbia amygdaloides Carex silvatica Anemona hepatica Asarum europaeum Polypodium vulgare Poa bulbosa Valeriana montana Saxifraga rotundifolia Rosa pendulina Valeriana officinalis i dr. Termofilne listopadne šume submediteranskog i kontinentalnog područ ja Reda-quercetalia pubescentis Teucrium chamaedrys. Geranium sanguluneum Pallurus spina christi Viola canina Thymus serpyllum Colutea arborescens Gallium purpureum Clinopodium vulgare Petetia ramentacea Juniperus oxycedrus Bosna i Hercegovina za sada nije pripremila Crvenu knjigu flore, ve ć je sačinila Popis rijetkih i ugroženih i endemičnih biljnih vrsta (Šili ć1996), prema / IUCN 1983,1994 /. -

______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

141


Tabela 33. Neke livadske vrste koje se nalaze na listi za Crvenu Knjigu Bosne i Hercegovine u široj zoni utjecaja na gornjim stacionažama Domaći naziv Ljupka Ljubica

Latinski naziv Viola elegantula Schott

Bosanski ljiljan

Bosnian lily

Brđanka,Moravka

Lilium bosniacum G.Beck Arnica montana L.

Zlatan

Lilium martagon L.

Purple martagon lily

Udovčica

Scabiosa leucophylla Borb. Galanthus nivalis L.

Snowdrop

Visibaba

Engleski -

Montain tabaco

Status Ugrožena vrsta na spisku za Crvenu knjigu Endemična vrsta na spisku za Crvenu knjigu Ugrožena vrsta na spisku za Crvenu knjigu Ugrožena vrsta na spisku za Crvenu knjigu Endemična vrsta na spisku za Crvenu knjigu Ugrožena vrsta na spisku za Crvenu knjigu

Tabela 34. Neke livadske vrste koje karakteriziraju ta staništa svojom bojom oblikom i drugim specifi č čnostima nostima isklju č čivo ivo vezano za po č četne etne stacionaže Domaći naziv Šafran,Kaćun Kohov Encijan Proljetni Encijan Livadni Zvončić Ptičija Grahovica Šumska Svjećica Proljetna Jagorčevina Obična Borovica, Kleka Kaljužnica, Žutenica Žuti Zvjezdan,Svinjđuša Ivanjsko,Cvijeće Kaćunak Medeni Mošusni Sljez Dubačac Divlja Grašica LJepica Livadska Udovica Ranilist,Ranjenik Crvena Lazarkinja Šareni Karanfil Kiprovina, Vrbica Zečiji Trn Konjski Trn Bodilica Vrijesak Mrazovac Šumarica,Obična Berberina Šumska Jagoda Zečije Šapice Panonska Djetelina Sunčica Ivančica Kunica

Latinski naziv Crocus vernus (L.) Hill.) Gentiana acaulis L. Gentiana verna L. Campanula glomerata L. Vicia cracca L. Gentiana asclepiadea L. Primula veris L.subsp. columnae(Ten) Luudi) Juniperus communis L.) Caltha palustris Lotus corniculatus L. Galium verum L. Orchis ustulata L. Malva moschata L. Teucrium chamaedrys Coronilla varia L. Lychnis viscaria L. Knautia arvensis (L.) Coult.) Stachys officinalis (L.) Trev.) Asperula cynanchica L. Dianthus deltoides L. Epilobium angustifolium L. Ononis spinosa L. Cirsium eriophorum L. Scop. Cirsium acaule L. Calluna vulgaris(L.) Hull) Colchicum autumnale L. Anemone nemerosa L. Fragaria vesca L. Antennaria dioica L.( Gearten Trifolium pannonicum Jacq.) Filipendula vulgaris Moench) Leucanthemum vulgare Lam. Achillea millefolium L.

Engleski naziv Spring crocus Koch,s gentain Spring gentian Clustered bellflower Tufted vetch Willow gentian Cowslip, paigle Common juniper Marsh marigold Common birds foot Yellow galium Dark-winged orchis Musk mallow Common germander Crown vetch Clammy lychinis Field-scabious Betony Squuinancy-wort Maiden pink Willow-herb Bocks-hauhechel Spear-thistle Dwart-charline-thistle Common heather Meadow saffron Wood anemone Wild strawberry Cat,s-foot Hungarien clover Dropwort Oxeye daisy Common yarrow


142


Kravljak Kopitnjak Obična Borovnica Vranilova Trava Širokolisni Grahor Repuh Žućkasta Celinščica Obična Runjika Ranjenica Uskolisna Mlje čika Modri Kotrljan Piskavac Veliki Zvončić

Carlina acanthifolia All Asarum europaeum L. Vaccinium myrtillus L. Origanum vulgare L. Lathyrus latifolius L. Patasites hybridus L. Prunella laciniata L. Hieracium pilosella L. Anthyllis vulneraria L. Euphorbia cyparissias L. Eryngium amethystinum L. Succisa pratensis Moench Campanula rapunculoides L.

Asarabacca Blue-berry Wild-majoram Everlasting pea Umbrela leaves Cut-leaved self-heal Mouse-ear Lady,s fingers Cypres spurge , Devil s clover Creeping bellflower

Najveći dio buduće trase autoputa prolazi kroz pojas klimatogenih šuma /Querco-Carpinetum/ gdje su edifikatorske vrste: 1. Quercus cerris/ cer 2. Quercus frainetto/ sladun 3. Quercus pupescens/ medunac 4. Acer obtusatum/ javor gluhač 5. Ostria carpinifolia/ crni grab 6. Fraxinus ornus/ crni jasen 7. Pinus nigra/crni bor 8. Evonymus/ kurika Kako buduća autocesta dijelom zahvata planine riječnih kanjona u Hercegovini značajno je pripomenuti tipične zajednice na različitim ekosustavima i nadmorskim visinama: Do 800 m -

Ostryo-Quercetum cerris Castaneo-Quercetum confer. Seslerio-Ostryetum/ strmine Saturejo-Andropogonetum / travnjaci Drypterido-Seselietum/točila Teucrio-Campanuletum/ stijene

Dno kanjona do 500 m -

Querco-Carpinetum orientalis Orno-Quercetum cerris Phyllyreo-Carpinetum orien./na strminama Festuco-Poetum bulbose/travnjaci Moltkio-Inuletum candidae/stijene

Endemi hercegovačkog endemičnog centra planine Prenj koji se mogu na ći u područ ju užeg pojasa oko buduće autoceste: Euphorbiaceae / Euphorbia hercegovina (300- 740 m. n.v., dolomiti na Prenju i oko Konjica) Caryophyllaceae/ Silene rezdorffiana (200-900 m n. v., kanjoni Neretve) Brassicaceae/ Alyssum moellendorfianum (270-800 m n. v., dolomitne padine Prenja i Konjica) Apiaceae/ Seseli hercegovinum (140-300 m. n. v., rasprostranjenje ograničeno na dio područ ja toka rijeke Neretve od Prislapa u dolini Neretvice na sjeveru, do ušća Drežnice u Neretvu na jugu, te je izraziti endem Prenja i Čvrsnice i naseljava pukotine stijena i kamenjare Lamiaceae / Thymus richardii subsp. Richardi (=T. Aeropuntactus) (280-1.200 m. n. n., dolomiti bliže i dalje okolice Konjica, i Acionis orontia (dolomiti oko Konjica). ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

143


4.8

Fauna

Na područ ju trase dionice budućeg autoputa prisutni su različiti tipovi staništa: šumarci, livade, kamenjari te više tipova vodenih staništa. S obzirom na raznolikost staništa prisutan je veliki broj razli čitih životinjskih vrsta što čini ovaj prostor iznimno bogatim u pogledu biološke raznolikosti s jedne strane a sa druge vrlo ranjiva i osjetljiva staništa na svako buduće fragmentiranje ovih prostora. Tabela 36. Porodica

Rovke/Scoricide Glodavci/Rodentia

Psi/Canidae Kune/Mustelidae Medvjedi/Ursidae Mačke/Felidae Svinje/Suidae Šupljorošci/Bovidae Jeleni/Cervidae Fauna ptica/AVES/ Jastrebovi/Accipitridae

Sokolovi/Falconidae Gnjetlovi/Phasianidae Kokošice/Rallidae Šljuke/Scolopacidae Golubovi/Columbidae Kukavice/Cuculidae Sove/Strigidae Vodmari/Alcedinidae Lastavice/Hirundinidae

Vrsta

Vel.potkornjak-Rinolopus ferum-equ. Mal.potk.Rhinolopus hipposideros Obi. Zec Lepus europaeus Vjeverica-Sciurus vulgaris L. Obični š. miš Apodemus sylvaticum L. Štakor-Rattus r. frugivorus L. Veliki puh-Glis glis Sivi vuk-canis lupus L. Lisica-Vulpes vulpes L. Jazavac-Meles meles L. Lasica-Mustela nivalis L. Kuna zlatica-Martes martes L. Smeđi m.-Ursus arctos L. Divlja mačka-Felis silvestris Schreber Ris-Lynx linx L. Divlja svinja-Sus scrofa L. Divokoza –Rupicarpa rupicarpa balcanica Srna-Capreolus capreolus L. Eja liv.-Circus pygargus L. Kobac-Accipiter nisus L. Jastreb-Accipiter gentils L. Škanjac-Buteo buteo L. Suri orao-Aquila chrysaetos L. Vjetr.-Falco tinnunculus L. Prepelica-Coturnix coturnix L. Kamenjarka-Alectoris graeca Meisner Šljuka-Scolopax rusticola L. Divlji g.-Columba livia Gmelin Golub grivinjaš-Columba palumbus L. Kukavica-Cuculus canorus L. Ćuk-Otus scops L. Ušara-Bubo bubo L. Šumska sova-Strix aluco L. Vodmar-Alcedo althis L. Žune-Zelena ž.-Picus viridis L. Poljska ševa-Alauda arvensis L. Lastav-Hirundo rustica L. Bregunica-Riparia riparia L.

Strogo ćeno/ no/ zašti ć e Bernska konvencija

ćeno/ no/ Zašti ć e Bernska konvencija

+ +

+

+ + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + +


144


Pastirice/Motacillidae

Palčići/Troglodytidae Popići/Prunellidae Drozdovi/Turididae

Sjenice/Paridae Vuge/Oriolidae Svračci/Laniidae Vrane/Corvidae

Čvorci/Sturnidae Vrapci/Passeridae

Zebe/Fringillidae Strnadarice/Emberizidae

Planinska trepteljka-Anthus spinololetta L. Gorska pastirica-Matacilla cinerea Tunstall. Palčić-Troglodytes troglodytes L. Alpski popić-Prunella collaris Scopoli. Crvendać-Erithacus rubecula L. Slavuj-Luscinia megarhynchos Brehem. Kos-Turdus merula L. Drozd imelaš-Turdus viscivorus L. Drozd bravenjak-Turdus pilaris L. Velika sjenica-Parus major L. Mrka sjenica-Parus lugubris Temminock Oriolus oriolus L. Sivi svračak-Lanius minor Gmelin Veliki svračak-Lanius exubitor L. Šojka-Garrulus glandarius L. Svraka-Pica pica L. Siva vrana-Corvus corone cornix L. Gavran-Corvus corax L. Čvorak-Sturnus vulgaris L. Vrabac-Passer domesticus l. Poljski vrabac-passer montanus L. Zeba-Fringlla coelebs L. Češljugar-Carduelis carduelis L. Žuta str.-Emberizia citrinella L. Str. Vrtna-Emberiza hortulana L.

+ + + + + + + + + + + + + + + + +

+ + +

Ovdje je navedena razina zaštite za nabrojene vrste u sukladu s Bernskom Konvencijom koju Bosna i Hercegovina zajedno sa drugim konvencijama CBD (konvencija o biološkoj raznolikosti), i drugim treba da ratificira u nadolazećem razdoblju. Fauna gmazova /Reptilia/ Na širem područ ju izgradnje buduće autoceste fauna gmazova je relativno bogato zastupljena i u ovom dokumentu se navode samo najtipičniji predstavnici. U početnom dijelu prvih stacionaža karakteristi čna je šarka, dok u srednjem i završnom dijelu je poskok/Vivipera ammodytes ammodytes L., dok u šikarama često srećemo blavora /Ophisarus apodus/, uz riječne ekosustave susrećemo ribaricu Natrix tessellata Laurenti, i bjeloušku Natrix natrix Pallas, zatim pjegavu crvenkapicu Elaphe longisima Laurenti, smukulju Coluber austriaca Laurenti. Poskok i šarka su opasne i među najopasnijim na cijelim dinaridima dok ostale su poluotrovnice i ne predstavljaju opasnost za čovjeka. Uzduž trase susrećemo neke vrste guštera/mrki ljuskavi g.-Algyroides nigropunctatus Dumeril i Bibron, zatim običnog zelembaća Lacerta viridis Laurenti.itd. Od kornjača /Testudines/ susrećemo običnu čančaru Testudo hermani Gmelin. Od vodozemaca /Amphibia/, veliku zelenu žabu Rana ridibunda Pallas iz porodice /Ranidae/, zelenu krastaču Bufo viridis iz porodice /Bufonidae/, crnog davždenjaka iz porodice /Salmandridae/ Salamandra atra Laur kao zaostatak stare glacijalne faune itd. Fauna riba/PISCES/ Početnu stacionažu prati slivno područ je rijeke Korče gdje riječica Kalašnice zauzima posebnu pozornost, koja preko rijeke Lepenice i Fojnice pripada slivu rijeke Bosne odnosno Crnomorskom slivu.Razdjelnica dva ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


145

glavna sliva nalazi se na planini Ivan. Na južnim obroncima planine Ivan trasa prelazi rijeku Trešanicu te se pruža njenom desnom stranom do Konjica da bi zatim prešla umjetnu akumulaciju Jablanica. U ovom dijelu buduća trasa zahvata najuzvodnije djelove ve ćih lijevih pritoka r. Neretve (Idbar, Glogošnica i Bijela). U širem okruženju ispitivanog područ ja buduće trase osbito u podnožju Prenjskog masiva rijeku Neretvu te njene umjetne akumulacije (Jablanička, Grabovačka i Salakovačka kao glavnog recipijenta za prihvat svih okolnih voda), karakteriše osebujna ihtiofauna sa nekoliko endema karakterističnih samo za Jadranski sliv. Najznačajniji izvori i rječice su : U širem okruženju buduće autoceste, nalazi se Bukovica, sa izvorom ispod Čičave i Kule, Bijela, sa tokom kroz istoimenu dolinu sa izvorištem u Rakovu Lazu, i Doljanka, sa izvorom ispod Risovca, Diva Grabovica, sa izvorištem na isto čnoj strani Čvrsnice u podnožju Vilinca i Drežanka koja predstavlja najveći i najduži vodotok Neretve na ovom područ ju,a vode prima sa područ ja Čvrsnice, Vrana i Čabulje. Dok u užem područ ju budući autoput prati sliv Kor če s riječicom Kalašnicom, zatim Idbarčicom /Bašćanicom u Idbarskoj dolini, sa izvorom ispod Rakova Laza, Draganjkom i Bijelom u usjeku Bijele na izlasku iz kanjona Bijele, zatim Glogošnicu sa zapadne strane Prenja, sa izvorom ispod Glogova, i Bijelu sa istoimenim kanjonom u sjevernom dijelu općine Mostar. U užem i širem područ ju zahvata buduće autoceste s ihtiološkog stajališta zanačajne su slijedeće vrste: Porodica /Salmonidae/ Od salmonida Neretvanska mekousna pastrmka (Salmothymus obtustirostris oxyrhynchus), lavatica (Salmo marmoratus) koji su ujedno i endemi, zatim poto čna pastrmka (Salmo trutta m. Fario), kao i introducirani lipljen te gagica i peš. Porodica /Cyprinidae/ Od ciprinida zastupljeni su kljen (Leuciscus cephalus albus), strugač (Leuciscus svallize) šaran (Cyprinus carpio), i neke ubačene vrste kao posljedica nestručnog poribljavanja (babuška i smuđ). Važno je napomenuti da su neke pritoke Neretve u njenom gornjem toku izrazito pastrmske s endemičnim vrstama (Rakitnica, Ljuta, Neretvica, Bijela i Idbar), odnosno tipi čni lokaliteti plodišta i regrutacije prirodne endemične i druge mlađi za sve okolne vode te se mora posvetiti posebna pozornost prilikom odre đenih aktivnosti prilikom zemljanih i drugih radova pogotovu u doba mrijesta i ishrane mlađi na ovim prostorima. Izgradnjom brana na srednjoj Neretvi bez ostavljanja ribljih staza sprije čen je prirodni protok gena za pomenute endemične vrste, te svaki novi infrastrukturalni zahvati na ovim prostorima bez adekvatnih mjera zaštite mogu dodatno narušiti ekološku ravnotežu jedinih preostalih prirodnih plodišta za ove iznimno važne i jedinstvene vrste u Europi i šire. U ovom dokumentu fauna kukaca /INSECTA/, nije posebno obrađivana već se navode samo zastupljenost nekih porodica. Dvokrilci / Diptera/, komarci / Culicidae/, obadi / Tabanidae/, leptiri / Lepidoptera/, sovice / Noctuidae /, kornjaši / Coleoptera/, opnokrilci / Hymenoptera, raznokrilci / Heteropotera/ idr. Temeljem dosadašnjih istraživanja na područ ju šireg obuhvata budućeg autoputa obitavaju slijedeće životinjske zajednice sa tipičnim predstavnicima iz različitih porodica. Fauna sisavaca (Mammalia) Poseban značaj među sisavcima imaju predstavnici velikih zvijeri, od kojih je vuk (Canis lupus), sme đi medvjed (Ursus arctos L.), gdje centralno mjesto zauzimaju populacije divokoze iz porodice Bovidae (Rupicarpa rupicarpa X R. R. Balcanica).



146

Pejzaž

Uvod Osnovni elementi pejzaža u analiziranom područ ju su: -

Prirodni sistem (šuma) Sistem nastao ljudskim djelovanjem (poljoprivredno zemljište, naselja i infrastruktura)

Sistem naselja je snažno povezan sa sistemom transporta i, preko toga, sa prirodnom morfologijom. Uopće, pejzaž područ ja interesovanja izgleda kao nastavak i cjelina je sa postojećim prirodnim okolinskim karakteristikama. Tako je ovaj pejzaž u vrlo osjetljivoj ravnoteži sa karakteristi čnim vrijednostima (prirodnim i ljudskim). Prirodni sistem U analiziranom područ ju prirodni uslovi predstavljaju jednu od najvažnijih karakteristika. Šumski okolinski sistem koji je analiziran u podru č ju interesovanja obuhvata različite tipove i nivoe šumske vegetacije koje pokazuju izrazite karakteristike. Šumski okolinski sistemi sadrže prirodne sisteme koji su pretpjeli znatne promjene pod uticajem čovjeka u obliku transformacije u sisteme za proizvodnju hrane. Na jako degradiranim mjestima važni dijelovi ovih šumskih sistema prilagođenih za proizvodnju hrane su pretvoreni iz oraničnih kultura u kulture višegodišnjih livada ili pašnjaka zbog visokog stepena degradacije koji je dostignut još prije rata. Morfologija šireg područ ja je tipična za planinske predjele (riječne doline, planinski visovi i brda). Vrhovi planinskih lanaca predstavljaju tipičan primjer nenaseljenog alpskog područ ja. Uprkos dominantnom prisustvu planinskih geomorfoloških formacija, cijeli prostor karakterišu takođe brdska, brdsko-planinska i uska područ ja riječnih dolina, koje posjeduju posebnu ekološku vrijednost. Važan ekološki sistem za područ je interesovanja je sistem rijeke Neretve koja izvire pod Dinarskim Alpama i pripada slivu Jadranskog mora. Dolina rijeke Neretve zajedno sa oazama kraških polja, ljevkastim formacijama, depresijama, brdima i brežuljcima, te brojnim formacijama golog krša, predstavlja reljef niske Hercegovine. Postojeći vegetacijski resursi su sistemi šuma, livada i pašnjaka. Zemljište prilago đeno za proizvodnju hrane se koristi u okviru proizvodnje na porodičnim gazdinstvima, koja je prilično neujednačenog karaktera i smjenjuje se sa prirodnim, livadskim i pašnjačkim sistemima. Zbog značajnih geomorfoloških, geoloških, pedoloških, hidroloških i klimatskih karakteristika, šumski sistemi na relativno malim područ jima posjeduju velik stepen raznolikosti: od visokih listopadnih, crnogoričnih i miješanih šuma, do izuzetno degradiranih šuma i šikara. Područ je općine Hadžići sastoji se iz velikog broja ekosistema unutar malog podru č ja. Primarni ekosistem ovog područ ja je šuma, koja se, u zavisnosti od uslova i klime, odnosno nadmorske visine, pojavljuje u odgovarajućim visinskim/klimatskim pojasevima ekosistema. Šumske sastojine sa crnim johom, hrastom i grabom prisutne su u nižim dijelovima. Iznad najnižeg pojasa hrasta i graba izražena su područ ja bukve, podijeljena na Bjelašnici u tri dijela: pojas brdskih bukovih šuma, pojas bukve i jele i pojas podplaninske bukove šume. Na dionici od Tarčina do Bradine postoje područ ja visokovrijednog zemljišta, sa dominantno padinskim dijelovima, koja su zadržana u dobrom stanju zahvaljujući sistemu gazdovanja. Južno od Bradine, nalazi se zemljište visokog kvaliteta, predstavljeno posebno vrijednim lokacijama u blizini Jablani čkog jezera i duž vodotoka, na područ ju aluvijalnih terasa. Vrlo važna su, takođe, i područ ja planinskih zaravni sa zemljištem koje se do sada nije obra đivalo. U cijelom područ ju primjenjuje se ekstenzivni način gazdovanja, zbog karaktera zemljišta, nepovoljne pozicije posjeda i usitnjenosti zemljišnih posjeda razasutih na raznim lokacijama. Područ je između Konjica i kraja dionice, naro čito u kanjonskim i podru č jima klisura, karakterišu sipari. Karakteristični oblici šumske vegetacije su često degradirani ili su zaštitnog karaktera. Od kraja rata pa do sada, unapređuju se biološki aspekti ovih podru č ja. Zbog odsustva intenzivne ispaše, ova područ ja već postaju ekološki važne zone. Međutim, zemljište pod šumom i drugom prirodnom vegetacijom (npr. divlje ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


147

borovnice, divlje maline, divlje jagode, gljive, trave, cvije će) su prilično nedovoljno uređene, nedovoljno korištena i definitivno neeksploatisane. Šume su uništene zbog neučinkovitosti državne kontrole i zakašnjelog plana pošumljavanja od koncesionara. U toku su ilegalne aktivosti koje se odnose na sje ču drveta i odvoženje bez ikakvih legalnih mjera na licu mjesta ili bilo kakvih kaznenih posljedica kao što je oduzimanje. Slivno područ je rijeke Neretve u općinama Konjic i Jablanica može se podijeliti u četiri ekositema: ekosistem “Mugho Pine Tree” (pinion (pinion mughi ); ); šume pod-alpskog područ ja; visoke miješane šume i brdska područ ja (između 280 m i 700 m). Zapravo, kako je prikazano u prethodnim poglavljima prirodne vrijednosti područ ja su mnogobrojne i treba ih zaštititi na razne načine. Prostornim planom Republike, donesenim 1982. god. utvrđuje se sljedeće: -

-

Područ ja Igmana i Bjelašnice treba da budu proglašena Nacionalnim parkovima, kao i planine Prenj, Čvrsnica, Čabulja i Vran (dijelovi op ćina Jablanica, Konjic i Prozor); Područ je Glavatičeva: (Konjic); Jablaničko jezero: (sve tri općine -Konjic, Jablanica i Prozor); Jezero Grabovica (dio Jablanice), treba da budu proglašene područ jima prirodnih ljepota/rekreacionim podru č č jima; Podru č (kulturnoč je Jablanice (općina Jablanica) treba da bude proglašeno memorijalnim podru č č jem istorijskim područ jem); Klisura Prenja u Prenja u dolini rijeke Neretve treba da bude zaštićena kao geomorfološki prirodni rezervat ; Kanjon Diva Grabovice, poznat po svojoj izuzetnoj ljepoti i rijetkoj flori i fauni, treba da bude zaštićen kao geomorfološki prirodni rezervat ; Tok rijeke Neretve treba da bude proglašen prirodnim rezervatom prirodnih predjela ; Hajdučka vrata (Mijatov prolaz) na planini Čvrsnica treba da bude zaštićen kao spomenik prirode .

Sistem nastao ljudskim djelovanjem (poljoprivreda i sistem naselja) Analizirano područ je može se podijeliti u tri osnovna tipa ljudskih sistema: Prvi dio trase karakterističan je po dolini Tar čina koja se polako uzdiže u brežuljkaste oblike do planinskog prevoja Ivan Sedlo smještenog u planinskoj zoni. Izme đu Tmora i Sevida, rijeka Bijela je usjekla duboki kanjon zvani Tuhelj kojim nastavlja u pravcu sjevera. Tamo se spaja sa Crnom rijekom, čineći rijeku Lepenicu. Općina Hadžići ima relativno malu površinu u područ ju trase, ali je ovo područ je pogodno za poljoprivredu i stočarstvo. Naselja iz predhistorije (gradine) na teritoriji sadašnje općine Hadžići bila su locirana na obroncima Ormanja, Bjelašnice i Igmana, te duž rijeke Zujevine. Među arheološkim nalazištima su hronološki nedefinisana Tinovo brdo, Gradelj i Gradina (Gradac). Arheološki podaci ukazuju na dva srednjevjekovna grada, Hadžići i Tuhelj u blizini Tarčina kao na centre manjih administrativnih jedinica. Što se tiče općine Konjic, karakteristični su resursi poljoprivrednog i šumskog zemljišta. Procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije su znatno uticali na transformaciju namjene i korištenja zemljišta uopće. Najradikalnije prostorne reperkusije, u smislu transformacije pejzaža, su one nastale izgradnjom tri hidroelektrane na Neretvi, sa njihovim akumulacijama. Zbog činjenice da općine Konjic, Jablanica i Prozor, sa njihovim prirodno-geografskim karakteristikama spadaju u brdsko-planinsko područ je u kojem zemljište dobrog kvaliteta čini samo jednu trećinu ukupnog prostora, uticaj akumulacija hidroelektrana na prirodne uslove nakon potapanja postaje još složeniji, jer one utiču na formiranje i razvoj sistema naselja. Poljoprivredno zemljište obuhvata manje dijelove područ ja općina Konjic i Jablanica. Prema ustanovljnoj klasifikaciji, op ćina Jablanica posjeduje neznatnu površinu zemljišta koje koje pripada poljoprivrednom zemljištu I i II kategorije (zemljište pogodno za uzgoj svih vrsta usjeva; vrlo mala erozija ili bez erozije; pogodno za intenzivnu obradu, voćarstvo, vrtlarstvo itd.). Ostalo područ je pripada III i IV kategoriji (tla sa značajnim nedostacima). Zbog svog prirodnog položaja, Jablanica je, još od davnih vremena, interesantna za življenje i formiranje ljudskih naselja. Najstarija arheološka nalazišta pokazuju da je ovo područ je bilo naseljeno još od željeznog doba, iako je pravi procvat doživjelo u toku rimskog perioda i srednjeg vijeka, što dokazuju lokaliteti sa ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


148

nekropolama stećaka i gomilama. Jedini karavani putovali su kroz ovo podru č je iz Dubrovnika prema srednjoj Bosni, po putevima koji vode dolinom rijeke Vrbasa. Takođe u općini Konjic, otkriveni su mnogi lokaliteti iz predhistorijskog perioda, od antike, kasnog antičkog perioda i srednjeg vijeka. U ovom područ ju pronađeni su srednjevjekovni nadgrobni spomenici-stećci na 149 nekropola. Postojeći sistem naselja općine Jablanica se razvija u uslovima relativno malog broja stanovnika i njihove prilično značajne koncentracije u općinskom centru. S tim u vezi funkcionalni razvoj ostalih naselja u Općini je u većoj mjeri uslovljen njihovom urbanom opremom nego brojnošću vlastitog stanovništva. U Op ćini Jablanica se pet mjesnih zajednica mogu smatrati sastavnim dijelom općinskog centra ili linearnim aglomeracijama koje se formiraju oko njega. To su : Donja Jablanica, Gornja kolonija, Jablanica, Lug i Mirci. Među postojećim naseljima-centrima mjesnih zajednica, ulogu sekundarnog općinskog centra već sada ima Ostrožac. Mada se ne isti če brojnošću stanovništva, Ostrožac raspolaže relativno dobrom urbanom opremom i povoljno je lociran na magistralnom putu Sarajevo-Mostar. Neka zana čajnija naselja imaju funkciju centra zajednice sela kao što su Doljani, Glogošnoca i Slatina i kao takve ih treba tretirati. Sa ukupno 149 naselja Konjic se odlikuje izrazito usitnjenom mrežom naselja. Pored pet gradskih Mjesnih zajednica u Općini ima još 23 seoske. Čak 20 njih ima manje od 2.000 stanovnika. Vrlo je problematično da se za tako malobrojno stanovništvo u tako mnogobrojnim Mjesnim zajednicama obezbijedi sva društvena oprema za zadovoljavajući život na selu. U posljednjem dijelu trase, u tretmanu šumarstva, ekonomske šume su izostavljene iz II i I kategorije režima zaštićenih šuma, a prihvaćene su u kategoriju proizvodno-zaštitnih šuma. Ostale vrijedne šume su stavljene pod treći režim zaštite koji dopušta organizirane planske aktivnosti. Pomenuta šumska područ ja obuhvataju sjeverozapadni masiv (masiv Čvrsnice i Čabulje) i sjeveroistočne masive (masiv Velež-Prenj) općine Mostar. U ovom područ ju identificirana su sljedeća arheološka arheološka nalazišta: Truheljkina stijena u Drežnici (srednjovjekovni natpis Mastana Bubanjića) i zaštićena područ ja: naselje Diva Grabovica, koje nije potpuno istraženo; nosi elemente intaktnog stanja ruralne-seoske cjeline sa značajnim etno sadržajima. U sjevernom dijelu Mostara-Bjelopoljska kotlina, stanovništvo živi uglavnom u individualnim stambenim objektima i naseljima smještenim u dolini i obodno-Vrapčići, Potoci, Vojno, Željuša, Prigra đani, Podgorani, Kuti-Livač i Humi-Lišani. Karakteristika postoje će urbanizacije su male gustine naseljenosti, nedovoljna opremljenost u saobraćajnoj, kulturnoj i društvenoj infrastrukturi te neplanska izgradnja. Dosadašnji način spontane izgradnje prouzrokovao je i nametnuo potrebu da se najveći dio naselja treba sanirati kroz dalju rekonstrukciju, dogradnju, nadogradnju, interpolaciju objekata, izgradnju saobraćajne, komunalne i društvene infrastrukture. Najobimnija izgradnja je usmjerena na područ je Potoci i dio Vrapčića. Na ovim područ jima su predviđeni svi tipovi izgradnje, od kolektivne izgradnje, preko dvojnih i zgrada u nizu, do individualnih objekata i vikendica, ili ku ća za privremeno korištenje. Predviđeni tip izgradnje je i poljoprivredno stanovanje za koji se predviđa djelomična komunalna mreža. Analizirani pejzaž pokazuje dvije različite situacije osjetljivih vrijednosti. Prva je vezana za postoje ći poljoprivredni sistem i za njega vezane objekte. Pejzaž je rezultat ubrzanog procesa industrijalizacije koji je uzrokovao intenzivnu deagrarizaciju prvobitnog sistema poljoprivrede. Ova deagrarizacija nije bila praćena odgovarajućom urbanizacijom; ustvari migracije deagrarizovanog stanovništva se takođe odvijala prema predgrađima postojećih naselja, naročito duž novoizgrađenih modernizovanih puteva. Ovaj fenomen je prouzrokovao veliki problem u pogledu racionalne organizacije sistema naselja, a takođe i ukupnog prostornog planiranja. Na većem dijelu proučavanog područ ja, korištenje poljoprivrednog zemljišta u smislu obrade, ograničeno je na područ je ravnice u glavnim i sekundarnim dolinama. Privatno zemljište duž trase autoputa je male površine što onemogućava ekonomski održivu poljoprivrednu proizvodnju. Neobrađene površine se povećavaju, bivaju zatravljene i pretvorene u stalne kulture prirodnih livada. U isto vrijeme trajno izgubljeno poljoprivredno zemljište je, takođe, ono kome je dodijeljena druga namjena-izgradnja naselja, puteva, fabrika itd. Glavna osjetljiva poljoprivredna područ ja je dolina južno od Tarčina (km 0+000 – km 3+250), oko naselja Rosulje (km 7+700 – km 8+350), sjeverna obala Jablaničkog jezera (km 20+150 – km 22+300), u dolini rijeke Draganke (km 36+050 – km 37+650) i u dolini Potoka (km 38+650 – km 40+000). ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


149

Drugi pejzažni sistemi su oni vezani za prirodne šume koje pokrivaju glavninu podru č ja interesovanja. Ova područ ja predstavljaju važan prirodni i ekološki resurs koji treba da bude zaštićen i sačuvan. Duž predložene trase, dionice koje koje pokazuju ovu vrstu osjetljivosti su u blizini naselja Čelebići (km 24+600 – km 25+450), iznad naselja Čosići (km 27+550 – km 29+350), u blizini Dragan Sela (km 33+500 – 34+550) i u dolini Bijele (km 46+600 – km 48+700).

Zašti ć e ćeni ni dijelovi prirode

Prema Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) trasa autoputa Vc u širini od 2 km (analizirani koridor) zahvata prostor koji je zaštićen navedenim zakonom. Područ je planina Prenj, Čvrsnica, Čabulja sa rijekom Neretvom prema najoštrijim naučnim kriterijima predstavlja izuzetnu prirodnu vrijednost. Geomorfološke karakteristike, hidrološke specifičnosti, glacijalni fenomeni, flora i fauna sa nizom endemskih vrsta samo su dio vrijednosti koje visoko rangiraju ovo područ je u okviru strogih kriterija za proglašenje ovog područ ja nacionalnim parkom. Trenutno ovo područ je ima status značajnog prostora prirodne baštine (parkovi prirode Prenj, Čvrsnica, Čabulja), a na osnovu čl.30 Zakona o zaštiti i korištenju kulturno-historijskog i prirodnog nasljeđa (Sl.list SRBiH br.20/85) po kojem sve što je evidentirano kao dobro prirodne baštine ima tretman zaštićenog dobra. Prema Zakonu o prostornom uređenju (Sl.novine FBiH, br. 52/02, član 16. i član 80.) i Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) dat je prijedlog za utvrđivanje područ ja ″PrenjČvrsnica-Čabulja″ područ jem od značaja za Federaciju Bosne i Hercegovine i proglašenje zaštićenim područ jem – nacionalnim parkom. Nacrtom Prostornog plana Bosne i Hercegovine za period od 1981. do 2000. god. status prirodnog nasljeđa ima i pećina Kuhija.

Kulturno-historijsko naslje đ e đe 4.11.1 Uvodno razmatranje

Svaka građena struktura, bilo da se radi o visokogradnji ili niskogradnji, uvijek - na odre đeni način, utiče na okolni prostor. Mehanizmi, manifestacije i posljedice tog uticaja mogu biti vrlo razli čiti, a registrujemo ih u procesu nastajanja strukture i (ili) tokom njenog korištenja. Ako posmatramo uticaj u obrnutom smjeru, možemo konstatovati da je veliki broj karakteristika svakog tehničkog sistema u oblasti građevinarstva, determiniran upravo svojstvima lokacije. Tako, odnos «gra «građena struktura - okoliš», okoliš», ima interaktivan karakter. Pozitivan «feed-back», odnosno, pozitivni efekti ove interakcije, znače: izgrađeni objekat postao je «organski» dio okoliša i živi svoj život u harmoniji s njim. Ako nije tako; ako je interakcija = devastacija objekta ili okruženja – onda, projekat nije zadovoljio jedan od elementarnih imperativa i ciljeva. U slučaju izgradnje autoputa - novog elementa u postojećem prirodnom i graditeljskom kontekstu, kulturnohistorijsko naslije đe, tretirano je kao jedna od «rizičnih grupa» - grupa izloženih potencijalno štetnim uticajima. U procesu evaluacije različitih varijanti trase, i konačno, samog projektovanja, ono je smatrano jednim od ograničavajućih faktora. Polazeći od takve postavke problema, definirali smo osnovne ciljeve istraživanja: istraživanja: Identifikacija konfliktnih tačaka na relaciji: trasa autoputa →pojedinačan objekat naslijeđa; prirodno-graditeljska, urbana, ruralna, grobljanska cjelina; arheološki lokalitet; memorijal ili spomenobilježje. Pod konfliktnim ta čkama podrazumijevali smo pozicije gdje uticaji koje će izgradnja ili korištenje autoputa imati na okoliš, mogu biti negativni, odnosno, potencijalno štetni, za bilo koji aspekt konstatovanog kulturnog dobra (fizički ili nematerijalni). o



150

Uticaje koji nisu negativni po karakteru, tj., pozitivne efekte, obradili smo odvojeno, utoliko što oni ne zahtijevaju provođenje posebnih zaštitnih mjera, i predstavljaju svojevrsnu osnovu za prezentaciju i popularizaciju naslijeđa, odnosno, integriranu zaštitu i razvoj turizma. o

Iznalaženje tehničkih rješenja i davanje preporuka usmjerenih na neutralizaciju (eliminaciju) štetnih uticaja, odnosno, njihovih, potencijalno štetnih posljedica (tehnička rješenja i preporuke mogu varirati od preporuka za pomjeranja trase na određenoj dionici, do različitih vrsta mitigacionih mjera).

Iz postavljenih ciljeva, proizašli su zadaci istraživanja, koje smo formulirali na slijedeći način: 1. Utvr đ i vanje prisustva prisustva - identifikacija evidentiranih kulturnih dobara u kontaktnoj zoni 1, koja mogu biti đivanje ugrožena izgradnjom autoputa 2. Utvr đ i vanje prisustva - identifikacija kulturnih dobara u kontaktnoj zoni koja mogu biti ugrožena đivanje izgradnjom autoputa, a nisu evidentirana evidentirana - obrađena u literaturi 3. Identifikacija i klasifikacija mogu ćih mehanizama djelovanja i ustanovljavanje mogu ć ćih ih posljedica štetnih uticaja ( uticaja ( potencijalnih uzročnika devastacije kulturnog dobra) 4. Zoniranje Zoniranje - utvrđivanje prostornog dometa razli č uticaja u eksploataciji autoputa, odnosno, čitih itih štetnih uticaja u rizičnog prostornog obuhvata u izgradnji 5. Utvr đ i vanje konkretnih ta č a ka konflikta i konflikta i analiza svakog pojedinačnog slučaja đivanje čaka 6. Definiranje zaštitnih mjera i mjera i preporuke za svaki pojedinačni slučaj. U ovom poglavlju, obra đ e ni su zadaci opisani pod ta č kama 1 i 2; u poglavlju» 5.11- Opis mogu ć đeni č kama ćih ih zna č čajnih ajnih uticaja...», zadaci opisani pod ta č kama 3 i 4, a u poglavlju »6.2.10. opis mjera za ublažavanje...», zadaci č kama opisani pod ta č čkama kama 5 i 6. 4.11.2 Identifikacija Identifikaci ja kulturnih dobara u kontaktnoj zoni

Povoljni prirodno-geografski uslovi u ve ćim područ jima doline Neretve, su, nesumnjivo, glavni razlog zbog kog, na tim prostorima, možemo pratiti kontinuitet naseljavanja ljudi od najstarijih vremena do danas. O tome svjedoče brojni materijalni ostaci – kako dosad otkriveni pokretni nalazi i sitni arheološki materijal, tako i prisutni in situ, ostaci graditeljskog naslijeđa, kultnih ili nadgrobnih spomenika. Kao ilustrativan primjer možemo navesti da ve ći broj arheoloških lokaliteta obrađenih u ovoj Studiji, predstavlja višeslojna nalazišta, na kojim ponekad registrujemo i nadzemne strukture - manje ili više očuvana dobra graditeljskog naslijeđa ili, pak, nadgrobnike. nadgrobnike. Nakon ubacivanja konkretnih lokacija, na kartama se čak mogu omeđiti pojedina područ ja s prostornim kontinuitetom, u kojim je primijetna posebno visoka koncentracija pojedinačnih, tačkasto raspoređenih nalazišta, ostataka graditeljskog naslije đa ili grobalja iz različitih perioda. To jasno dokazuje da su te zone, u različitim epohama, neprekidno bile mjesta gdje su se ljudi naseljavali, gradili, poštivali svoje kultove i umirali. Imajući to u vidu, logi čno je da, pored raznolikosti u hronološkoj pripadnosti materijalnih ostataka, u razmatranoj zoni možemo registrovati i najrazli čitije vrste kulturnih dobara – od arheoloških lokaliteta, preko grobalja i nekropola do pojedinačnih objekata graditeljskog naslijeđa. Nije ravnomjerna ni koncentracija materijalnih ostataka naslijeđa u različitim područ jima2); ona izrazito varira, od zone do zone. Tako, naprimjer, u dolini Neretve - na dionici trase koja prolazi kroz Donje Selo, Breber, Pokojište, Čelebiće, a u blizini Orahovice, Ribića, Radešina, Ostrožca, nailazimo na veliku prostornu zastupljenost dobara baštine. Međutim, u zoni «Mostar Sjever», koja zahvata dolinu rijeke Suhave, jugozapadne padine Prenja, i dolinu Bijele, autoput najvećim dijelom potpuno zaobilazi naseljena mjesta, te je samim tim logično da, unutar ovog obuhvata ne nalazimo spomenike graditeljskog naslije đa ili druge 1

Kontaktna zona-pojas od jednog kilometra desno i lijevo od trase. To je bilo područ je istraživanja. 2 Mislimo na istraživano područ je – aproksimativno, pojas od jednog kilometra desno i lijevo od trase (varijanta 3).



151

historijske strukture. Na priloženim tabelama, jasno se može pratiti vrlo razli čita prostorna zastupljenost dobara baštine od dionice do dionice trase, što je rezultat geografske raznolikosti i prirodnih specifičnosti mikroregija, te, shodno tome, i različite geneze čovjekovih nastambi – od prahistorije, pa sve do danas. Neupitno je da svi konstatovani materijalni ostaci predstavljaju svjedo čanstva određenih perioda antropološke historije, i u tom smislu, svi oni imaju određenu vrijednost. No, neupitno je i da ta vrijednost nije kvalitativno niti kvantitativno jednaka za sva mnogobrojna dobra koja se nalaze u istraživanom prostornom obuhvatu. U tom smislu, bilo je potrebno definirati kriterijume na osnovu kojih će se konkretno, pojedinačno dobro uvrstiti i obraditi u okviru ove Studije. Polaze ći od njene svrhe i ciljeva, ciljeva, jedinstveni kriterijumi bili su postojeći status zaštite i prisustvo određene vrijednosti. Shodno tome, uvjeti da tretiramo određeni objekat, cjelinu ili lokalitet, bili su: o

o

Da je dobro pravno zaštićeno (registrovano kao nacionalni spomenik) spomenik) ili evidentirano (kroz literaturu, spiskove evidencije, i sl.) Da je dobro registrovano tokom terenskog istraživanja vršenog na različitim dionicama trase, pri čemu je ustanovljeno da ono posjeduje određenu vrijednost (potencijalno dobro baštine)– bilo da je ta vrijednost historijska, dokumentarna, tipološka, kulturološka, arhitektonska, ambijentalna, vrijednost u izvornosti, ili druga.

U tumačenju pojma nacionalni spomenik prema Zakonu o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti dobara koja su odlukama Komisije za zaštitu nacionalnih spomenika proglašene nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine (Godina IX -Broj 27, 28. juna/lipnja 2002. godine), godine), a na osnovu uvida u Listu dobara koje je Komisija proglasila nacionalnim spomenicima u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Op ćeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, i Listu dobara upisanih na Privremenu listu nacionalnih spomenika, (uvid u podatke ažurirane s 27.11.2005.), u razmatranom pojasu širine dva kilometra uz varijantu 3 trase autoputa, nema kulturnih dobara koja su proglašena spomenicima kulture, niti dobara upisanih na Privremenu listu. Sva dobra obrađena ovom Studijom imaju status dobara III kategorije i evidentiranih dobara dobara - registriranih u literaturi, istraživačkim studijama, katalozima ili spiskovima evidencije, odnosno, dobara koja imaju određeni vrijednosni potencijal, potencijal, te, teoretski, postoji mogućnost da, kroz odgovarajuću stručno- naučnu valorizaciju i administrativnu proceduru, u budućnosti, dobiju i viši status zaštite. Nakon istraživanja raspoložive dokumentacione osnove, te terenskog rekognosciranja metodom «rapid survey», identificirano je -kako je ve ć napomenuto - prisustvo velikog broja dobara različite vrste i hronološke pripadnosti. U ovisnosti od specifikuma konkretnog područ ja, i u skladu s potrebom obezbjeđivanja relevantnih informacija, sačinjena je klasifikacija, zasnovana na op ćeprihvaćenoj nomenklaturi (osnovna podjela na arheološke lokalitete, jezgra/cjeline, i pojedina čne objekte), te dalje razvijana s blagim modifikacijama, radi navedenih razloga. Postupak izrade evidencije kulturno-historijskog naslijeđa, vršene u zadatoj zoni za potrebe Studije uticaja na okoliš koridora Vc, na dionici Tar čin – Mostar Sjever, sa stru čno-naučnog i pravno- administrativnog aspekta, bio je odre đen gore navedenim elementima. Metodološki je, međutim, bio determiniran i dopunskim kriterijumom – kriterijumom relevantne informacije. informacije. Pri formiranju metodološkog istraživačkog modela i modela prikaza podataka, jedan od osnovnih kriterijuma za prikupljanje i selekciju informacija, bio je kriterijum potrebnog podatka, u kontekstu potencijalnih uticaja izgradnje i korištenja autoputa. U tom smislu, izbor informacija dat u «jezgru podataka» (evidencionom kartonu), nije slučajan, iako je «Data Core Sheet» prili čno uobičajena metodološka konstrukcija - standardizovana forma koja omogu ćava povezivanje i razmjenu i u međunarodnim razmjerama, selekcija informacija datih u kartonu, ima svoj cilj, jasan u kontekstu Studije. Naprimjer, podatak o vrsti dobra nalazi puni smisao pri razmatranju mogućih štetnih uticaja, jer su nadzemne strukture i supstrukcije / zatrpane strukture ugrožene na sasvim drugačiji način, različitim vrstama radova i u različitim etapama izgradnje i korištenja. S ovim je, usko vezana i informacija o starosti dobra; podatak o hronološkoj pripadnosti, daje elementarne «inpute» i za informaciju o stupnju očuvanosti same materije - fizičke građe spomenika. Konačno, u rubrici «napomene s terena» date su opaske koje mogu biti posebno zna čajne s aspekta potencijalnog konflikta; ako je, recimo, konstatovano da je neki objekat s ambijentalnom vrijednošću ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


152

konstruktivno u lošem stanju i, to treba ra čunati s povećanim stupnjem «ranjivosti» i u fazi izgradnje i u fazi korištenja. U daljem tekstu dati su tabelarni pregledi i primjer evidencionog kartona s prikazom rezultata istraživanja, dok naredne fotografije s kratkim opisima, predstavljaju ilustrativan osvrt na različite kategorije prema uspostavljenoj klasifikaciji dobara, prisutne u istraživanoj zoni. Svi evidencioni kartoni, sa detaljnim podacima, nalaze se u prilogu 13.2. Za širu zonu (1 km lijevo i desno od trase), urađeno je istraživanje dokumentacije i terensko istraživanje, te su prikupljeni podaci obra đeni u anketnim listovima. Za prvu uticajnu zonu izvršena je pojedina čna analiza za svaku konfliktnu poziciju i ona se nalazi u poglavlju 6.2.10. 4.11.3 Arheološki lokaliteti

(ostaci arhitekture ili sepulkralnih spomenika in situ, konstatovano postojanje kulturnog sloja, površinski nalazi, pokretni nalazi, i sl.) Razmatrana zona obiluje lokalitetima koje možemo datirati u različite periode prahistorije, Rimsko doba ili srednji vijek. Područ je Općine Konjic posebno je bogato ovim nalazištima. U širem obuhvatu Donjeg Sela nalazi se višeslojni arheološki lokalitet pod nazivom Breber- prema dosadašnjim rekognosciranjima, odnosno, navodima u literaturi, datiran u periode antike i srednjeg vijeka. P. Anđelić piše: «Jedna «Jedna okrnjena stela bez natpisa upotrijebljena je po drugi put kao nadgrobni spomenik na srednjovjekovnoj nekropoli u Donjem Selu, na lokalitetu Breber. U neposrednoj blizini su ruševine srednjovjekovne crkve gdje su svojevremeno kao spolia nadjene stele sa natpisima i bez natpisa.(...)Višekratnim provjeravanjem ustanovio sam da se širi lokalitet zove Breber, samo mjesto sa ruševinama crkve zove se Crkvina, i sve skupa pripada Donjem Selu, a ne Homolju ..«, ..«, (Breber (Crkvina), P. An đ e li ć đeli ć, 1961., 334-335.)

Breber, nedaleko od srednjovjekovne nekropole na Š ć epanovoj epanovoj ledini

Na širem područ ju sela Homolja, smještenog na desnoj obali Neretve, lociran je lokalitet Gradina, datiran u izvorima u bronzano ili željezno doba. I po toponimu možemo vidjeti da se radi o nekoj vrsti fortifikacijske strukture - na zapadnom obronku Koznika, locirana je prahistorijska gradina . «Na « Na platou i u podnožju nailazi se na brojne ulomke keramike. Po veli č ini i prirodnom položaju ovaj lokalitet spada me đ č ini đu najve ć će i najbolje utvr đ e ne prahistorijske gradine u ovom kraju..» kraju..» P. Anđelić, 1975., 26.; Arh.leksikon, tom II. đene


153


Pogled prema Homoljskoj Gradini s puta Homolje - Breber č ni čuvani vani nadgrobnici, sepulkralni spomenici 4.11.4 Groblja, nekropole, pojedina č ni o č u

Pored velikog broja srednjovjekovnih nekropola, na ispitivanom područ ju nalazimo i dosta muslimanskih grobalja različite starosti, a povremeno i na usamljene nišane ili parove. Neki od njih su vrijedni kao reprezenti starije faze, koju karakteriziraju uklesani simbolički motivi, dimenzije i forma.

Usamljeni stari nišani na putu od Galjeva za Konjic, uz cestu. Prema uklesanim simboli č kim kim motivima i oblikovanju, pripadaju starijim nišanima. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


154

4.11.5 Graditeljske cjeline - kompleksi i ansambli

Utvrde i utvrđeni gradovi Srednjovjekovni grad Tuhelj kod Tarčina, podignut je u kasnom srednjem vijeku, na istaknutom uzvišenju nad desnom obalom rijeke Bijela. U izvorima se navodi da je gabarit utvrđenja približne veličine 50X20m; da unutar njega raspoznajemo konture nekoliko manjih objekata i zaštitni usjek, dok su sa lijeve strane rijeke Bijela, vidljivi i temelji manje utvrde. P. An đelić, 1963, 175-176, 189-191.; Arh.leksikon, tom II. 4.11.6 Urbana jezgra, ruralne ruralne cjeline, cjeline, aglomeracije aglomeracije

Ruralne cjeline Jedna od karakteristika istraživanog područ ja je velika zastupljenost objekata građenih u tipičnom ruralnom maniru uže regije, koja je često smještena u slikovitom prirodnom okruženju.

Ć osi ći, osi ć i , ruralna cjelina


155


Prirodno - graditeljske cjeline i vernakular Vrlo prepoznatljiva autohtona, «narodna» arhitektura, često, potpuno inkorporirana u prirodno okruženje i gotovo srasla s njim, karakteristična je za veliki broj podru č ja oko Konjica i Jablanice.

Dragan Selo, manji stambeni i gospodarski objekti

Pojedinačni objekti Stambeni objekti Iako na razmatranom područ ju ne nalazimo objekata graditeljskog naslijeđa koje možemo valorizirati kao objekte visoke arhitektonske vrijednosti, a reprezentativni stambeni i javni objekti zaobiđeni su trasom autoputa, ipak se, i u ispitanoj zoni registruju objekti ambijentalne vrijednosti ili skromne ambijentalne vrijednosti.

Selo Ravna, stambeni objekat ambijentalne vrijednosti ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

156


Selo Vrbljani, stambeni objekat ambijentalne vrijednosti

Tabela 37

NAZIV / lokacija

Pregled objekata, lokaliteta i cjelina kulturno-historijskog naslije đ đ a smještenih u široj kontaktnoj zoni (1 km od trase desno i lijevo) ŠIFRA

SEKCIJA 1

OPIS

TARČIN Borak Borak

2/13 1/19

Tarčin I

1/377

Tarčin II

1/378

Tuhelj

1/389

Gromiljače Carina Carina

1/166 S/1 S/2

NAZIV / lokacija Bradina

ŠIFRA 6/11 1/25

Nekropola sa 5 stećaka (2 ploče, 2 sanduka i 1 sljemenjak). 1. Prahistorijska gradina. Bronzano i željezno doba. 2. Srednjovjekovna nekropola od osam stećaka- na gradini. gradini. Prahistorijska ostava.Starije željezno doba (oko 500.g.st.e.) Sadrži osam željeznih kopalja različitih dimenzija Srednjovjekovna nekropola. Kasni srednji vijek. (sačuvan stećak u obliku sanduka, orijentiran S-J.) Srednjovjekovni grad. Kasni srednji vijek. RAŠTELICA Ostaci rimske građevine.Rimsko doba, I-III st. Tradicionalni šehidski nišani Tradicionalni šehidski nišan SEKCIJA 3 OPIS BRADINA Iznad naselja Gornja Bradina, uz seosko pravoslavno groblje, nekropola sa 57 stećaka. U južnom kraju nekropole je


157


Ivan-sedlo NAZIV / lokacija Zukići Kaursko Groblje (Crkvina) Vrbljani NAZIV / lokacija

5/15 ŠIFRA 6/12 1/367 6/15 1/188 6/16 1/354 ŠIFRA

ostatak starog muslimanskog groblja. Spomen – obilježje žrtvama fašizma SEKCIJA 4 OPIS ZUKIĆI Skupina sa 51 stećkom (45 sanduka i 6 sljemenjaka) 1.Srednjovjekovna nekropola, 2.Ostaci rimske arhitekture 3.Miljokaz Skupina sa 3 stećka SEKCIJA 5 VRBLJANI

OPIS

Vrbljani

S/5

1. Ruralna cjelina 2. Pojedinačni stambeni objekti ambijentalne vrijednosti PODORAŠAC

Kraljica

6/14 1/204 1/275

Nekropolica sa tri stećka

6/32 1/185

Skupina stećaka

Podorašac

Kanjina NAZIV / lokacija

ŠIFRA

Fragmenti rimske stele (gornji dio stele s poluležećim lavovima i Atisom u sredini) KANJINA

SEKCIJA 6

OPIS

DONJE SELO Breber (Crkvina)

1/30

Breber -Šćepanova ledina Gradac

1/ 30a

1. Tragovi rimskog mauzoleja i nekropole 2. Ruševine srednjovjekovne crkve Srednjovjekovna nekropola

6/28 1/101

1.Srednjovjekovna nekropola 2. Neolitsko naselje 3. Rimsko naselje GALJEVO

Gradina Galjevo

1/113 S/16

Prahistorijska gradina Tradicionalni šehidski nišan HOMOLJE

Gradina

1/118 S/17

Prahistorijska gradina 1. Autohtone ruralne aglomeracije 2. Pojedinacni stambeni objekti ambijentalne vrijednosti SEKCIJA 7 OPIS CERIĆI

NAZIV / lokacija Cerići , Munara, Trebeda

ŠIFRA 1/35

1.Ostaci rimskog naselja. 2.Rimski spomenik 3.Vizantijski novac.


158


Razice - Stećak

S/ 18

Razice - Stećak

S/ 19

Ušće Orahovice

1/336

Šušnjata Glavica 1/325 (Orahovica– Lončari) Orahovica 1 6/29 1/257 Orahovica 2 6/31 1/258 Slana voda 1/307 Paradžici

6/30

Gornja Orahovica

6/105 1/259

Grebine Pokojište Krvavo PoljeTerzića Luka

6/124 1/148 S/3 1/327 (6/98)

Zelovo polje

1/366

Čelebići, lokacija potopljene originalne pravoslavne crkve pod Jablaničkim jezerom

5/16_OR

NAZIV / lokacija

ŠIFRA

1. Srednjovjekovni spomenik 2. Stari muslimanski nadgrobnici - nišani Objekat skromne ambijentalne vrijednosti ORAHOVICA 1. Praistorijsko naselje 2. Rimsko naselje 1. Prahistorijska gradina Skupina stećaka, djelimično potopljena Jablaničkim jezerom. Skupina od 6 stećaka, nekropola jpotopljena Jablaničkim jezerom. 1. Prethistorijsko naselje 2. Rimska zgrada Nekropola sa 15 stećaka, potopljena Jablaničkim jezerom. GORNJA ORAHOVICA 1. Nekropola sa 5 stećaka 2. Autohtone ruralne aglomeracije POKOJIŠTE Nekropola sa 9 stećaka Manja grupacija stambeno -poljoprivrednih objekata 1. Prahistorijski tumulus 2. Srednjovjekovni spomenik ČELEBIĆI 1.Prahistorijska nekropola s tumulima 2. Rimska nekropola Potopljeni ostaci objekta

SEKCIJA 8

OPIS

ČELEBIĆI

Čelebići, lokacija pravoslavne crkve izgrađene umjesto potopljene originalne Mravinjac

5/16_SAD Crkva s fragmentima od potopljenih struktura

Nekropola sa sedam stećaka. Potopljena ili dislocirana

Ćupine (Mravinjac)

6/21 1/248 1/46 6/20 1/47 1/53

Seljani Pliješ

5/1 5/2

Staro muslimansko groblje. Staro muslimansko groblje (pojedinačne skupine starih nišana)

Čelebići 1 Čelebići 2

1. Iliro-grčki novac i republikanski rimski novac Nekropola sa 109 stećaka, potopljena Jablaničkim jezerom. 1. Prahistorijsko kultno mjesto SELJANI


159


RADEŠINE Kiseljača . Radešine 1 (Radeško polje) Gradina

1/189 6/18 1/288 1/128

Radešine 2

6/19

NAZIV / lokacija

ŠIFRA

Grad

1/96

Gromile-Široka Ribići 2 (Gaj)

1/156 1/297

NAZIV / lokacija Dragan - Selo

ŠIFRA S/7

NAZIV / lokacija

ŠIFRA

Ravna

S/8

Podkula

4/10 1/273 4/11 1/293 4/12 1/10

Ravna Biešćak

Rimska građevina ,rimska stela s natpisom. Nekropola sa 78 stećaka ,potopljena Jablaničkim jezerom. 1. Prahistorijska gradina 2. Rimska utvrda Skupina sa 6 stećaka, potopljena Jablaničkim jezerom. SEKCIJA 9 OPIS RIBIĆI 1. Rimska utvrda. 2. Srednjovjekovni grad. 1. Tragovi rimskog naselja. 1. Ostava srednjovjekovnog novca SEKCIJA 10 OPIS DRAGAN SELO 1. Vodenice 2. Autohtone ruralne aglomeracije SEKCIJA 11 OPIS RAVNA 1. Autohtone ruralne aglomeracije 2. Pojedinacni stambeni objekti ambijentalne vrijednosti Skupina sa 7 stećaka Skupina sa 4 stećka Skupina sa 20 stećaka. DJEVOR

Tulac

4/13 1/332

Nekropola sa 20 stećaka DONJA JABLANICA

Lokve, Jablanica

Donja 4/14 1/225

2 stećka GLOGOŠNICA

Glogošnica

S/9

Glogošnica Donja Jablanica Glogošnica

4/15 S/20

NAZIV / lokacija

1. Staro muslimansko groblje 2. Staro muslimansko groblje 3. Ostaci autohtone starije kaldrme, suhozidova osamljen stećak (lokalitet) stari most SEKCIJA 12

ŠIFRA

OPIS

RAVNA Šanica, Klanac

4/16

3 stećka

Primjer evidencionog kartona (Svi anketni listovi su u prilogu 13.4) ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

160


KORIDOR VC Environmental Environment al Study - CUL CULTURAL TURAL HERITAG HERITAGE E Studija Studij a uti uticaja caja na okoli okolišš - KUL KULTURN TURNO O NASLIJEÐE

Data Da ta Core Sheet Sheet / Evidencioni Evid encioni karton Itinerary No

Municipality / Opcina

Konjic

3

Location / Lokacija

Vrbljani Šifra / Code

Name of the Property / Naziv dobra (ime, toponim, uži lokalitet, i sl.) Vrbljani

Kind of Property / Vrsta dobra groblja, nekropole, pojedinacni ocuvani nadgrobnici, sepulkralni spomenici

Chronological Chronolo gical Affiliation Affiliation / Hronološka determinacija

Kasni srednji vijek 1/354 (6/16) Notes or field observati observations ons / Napomene ili zabilješke s terena

Description / Opis

srednjovjekovna nekropola Skupina od 3 stecka u formi sl jemenja jemenjaka ka s postoljima. tolji ma. Dva primjerka dekorisana. dekorisana.

Tere erenskim nskim rekognosciranjem registrovani registrovani nadgrobnici in situ. Nisu u kriticnom stanju, jedino je plastika ugrozena jer, trosenjem povrsinskog sloja, postepeno gubi formu. Takodjer, nadgrobnici su mjestimicno smaknuti i odvojeni od postolja. Radi Ra di se o cjelini s izuzetnom kulturno-historijskom i prirodnom vrijednoscu:srednjovjekovni nadgrobnici u relativno dobrom stanju,atra atraktivna ktivna geolosko-morfoloska slika, ocuvan prirodni ambijent.

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Prva uticajna zona

Identifikacioni foto - snimak snimak

Autor / Izrada evidencije: Mr Nermina Nermina Mujezinovi c, dia Datum terenskog rekognosciranja 15.10.2005. Obilazak terena Mr Nermina Mujezinovic, dia 15.10.2005., Foto N. Mujezinovi ć


161


4.12

Lovstvo

Trasa dionice TEM-a-koridor Vc na prostoru Bosne i Hercegovine prolazi područ jima međusobno različitim, po prirodnim karakteristikama, na kojima su formirana lovišta koja zauzimaju razli čite biotope u kojima obitavaju stabilne populacije vuka i medvjeda koji se nalaze na vrhu prehrambene piramide, te divokoze balkanske podvrste. Zakonom o lovstvu, utemeljenom na načelima vlasništva, lovno gospodarstvo definisano je kao jedan od načina korištenja zemljišta, u komplementarnom smislu sa poljoprivredom i šumarstvom, što posebno dolazi do izražaja na širem prostoru autoputa gdje su ove tri cjeline u vrlo značajnom interaktivnom odnosu. Širi prostor ispresijecan mnogobrojnim prirodnim vodotocima i ostalim vodenim površinama uz bogatstvo šuma, po svojim prirodnim osobinama vrlo je kvalitetan za lov i lovno gospodarstvo. Uvažavajući navedeno, ocjena je da su pojedina lovišta šireg prostora autoputa nadprosječna u okvirima Bosne i Hercegovine, odnosno pripadaju visokim bonitetnim razredima za uzgoj divlja či (bogata su vodom, vegetacija je bujna i imaju dovoljno ostalih bitnih elemenata kao što su hrana i mir). Usvojena varijanta budućeg autoputa – koridora Vc prostorno je uglavnom smještena u 2 (dva) kantona: Sarajevski i Hercegovačko-neretvanski, a prolazi kroz 3 (tri) općine: Hadžići, Jablanica, Konjic i sjeverni dio grada Mostara (Mostar-sjever), a u kojima su formirana data lovišta. Zakonski je lovstvo regulisano Zakonom o lovstvu (Službeni list SR BiH br. 7/77 SR BiH), Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o lovstvu (Službeni list SR BiH br. 30/90) i Zakonom o lovstvu (Službene novine Federacije BiH br. 4/06) . Na područ ju utjecaja objekta lovišta su ustanovljena na teritorijalnom principu općinskih granica formiranih poslije Daytonskog sporazuma, i to: - Na područ ju općine Hadžići: lovište ″Ormanj″ (11.388 ha) - Na područ ju općina Konjic i Jablanica: lovište ″Tetrijeb″ (27.600 ha) - Na područ ju sjevernog dijela grada Mostara (Mostar-sjever): lovište ″Divojarac″ (50.000 ha) Navedeno je prikazano u tablicama koje slijede, a u kojima je dat me đusobni odnos lovišta. Nakon tablica dat je detaljan opis svakog lovišta. Tabela 38. Me đ u sobni odnos lovišta đusobni Udjel smanjenja (stup.8 / stup.7)

ha 7

Smanj. lovne površine (zona 300 m) ha 8

Dionica autoputa Lot 3 u lovištu Kanton / ćina Op ć i na ili grad

Lovište

1 2 Sarajevski kanton / Općina Ormanj Hadžići Hercegovačkoneretvanski kanton / Općina Tetrijeb Jablanica Hercegovačkoneretvanski kanton / Divojarac Sjeverni dio grada Mostara

Od stacionaže m 3

Dužina Do Dužina u stacionaže dionoce lovištu m m m 4 5 6

Površina lovišta

ha 9

00+000

7+000

29.830

7.000

11.388

420

3,7%

29+830

42+950

13.120

13.120

27.600

787

2,9%

42+950

59+700

16.750

16.750

50.000

1.005

2,0%



162

Opis odnosa lovišta i trase

Lovište Ormanj kojim upravlja Udruženje građana (U.G.) Lovačko društvo ″Bjelašnica″, sa sjedištem u Hadžićima, nalazi se u granicama Općine Hadžići i obuhvata povezan kompleks šuma i šumskog zemljišta sjeverno od magistralnog puta Sarajevo-Mostar i kotlinu područ ja Tarčina. Na sjeveru granica lovišta se poklapa sa granicom Općine Hadžići dok na južnoj strani lovište graniči sa lovištem ″Bjelašnica″. Lovište je smješteno u južnom dijelu Sarajevskog kantona i sjeverozapadnom dijelu Općine Hadžići, uz granice koje se u ovom dijelu poklapaju, a koje su ujedno sjeverozapadna i jugouzapadna granica lovišta. Lovište je smješteno sjeverno od planinskog masiva Bjelašnica i isto čno od planinskog prevoja Ivan Sedlo u pravcu sarajevske kotline. Isto obuhvata povezan kompleks šuma i šumskog zemljišta sjeverno od putnog pravca Sarajevo-Mostar. Obzirom da cijelom dužinom lovišta prolazi magistralni put M17 i gustu mrežu lokalnih šumskih puteva, lovište ima veoma povoljan geoprometni položaj. Počevši od krajnjeg zapadnog dijela lovišta teren je raš članjen na brojne grebene i uvale sa potocima koje rijeka Kalašnica uvodi u Bijeli potok. Reljefom dominiraju Greben Šljemena sa vrhovima Tmor i Vis. Srednji dio ovog dijela lovišta je brežuljkastog karaktera sa vrhovima srednje visine i nekoliko većih potoka orjentisanih u pravcu sjevera koji se u Tar činu ulijevaju u Bijeli potok. Ve ći dio ovog područ ja čine umjereno strme padine eksponirane jugu i jugoistoku (70%). Idući dalje prema centralnom dijelu lovišta to jest prema istoku, orografski se isti če krečnjačko dolomitni masiv Doljanske stijene sa vrhovima koji se umjereno strmim padinama spuštaju do rijeke Zujevine. Na ovom dijelu javljaju se manji potoci i veći broj vrela. Sjeverno od Hadžića nastaju brežuljkasti tereni ispresjecani manjim potocima i nizom manjih izvora koje sabire vodotok Drozgometve i u Hadžićima uvodi u rijeku Zujevinu. U ovom dijelu lovišta nalazi se ve ći broj pištalina i manjih izvora koji samo u ekstremno sušnom periodu presuše. Površina lovišta je 11.388 ha, od čega je lovno produktivna površina 10.828 ha, a lovno neproduktivna 560 ha. Tip lovišta je brdsko-planinski. Šume i šikare zauzimaju 6.820 ha površine lovišta, preostali prostor po namjeni su oranice (1.839 ha), livade i pašnjaci (1.887 ha), vo ćnjaci i vrtovi (15 ha), dok golet, krš i i vodene površine zauzimaju 267 ha. Upravo ovakva struktura površina lovišta izvor su obilja hrane za sve vrste divljači. Proljetno stanje i brojnost divljači u lovištu dato je u tablicama 36 i 37. Lovište Tetrijeb kojim upravlja Lovačka organizacija ″Tetrijeb″, sa sjedištem u Jablanici, nalazi se u Hercegovačko-neretvanskom kantonu, u granicama Općine Jablanica, čija je granica ujedno i granica lovišta, a graniči sa lovištima Konjic, Prozor-Rama, Posušje i Mostar. Površina lovišta je 27.600 ha. Tip lovišta je brdsko-planinski. Struktura površina lovišta izvor su obilja hrane za sve vrste divljači. Proljetno stanje i brojnost divljači u lovištu dato je u tablicama 36 i 37. Lovište Divojarac kojim upravlja Lova čko društvo ″Divojarac″, sa sjedištem u Mostaru, a granice lovišta su ujedno i granice bivše opštine Mostar-Sjever (sadašnje područ je Grada Mostara – gradsko područ je Sjever). Lovište graniči sa sledećim lovištima: ″Tetrijeb″ iz Jablanice, ″Jarebica kamenjarka″ iz Mostara, ″Jarebica″ iz Mostara, ″Golub″ iz Blagaja, te ″Srndač″ iz Nevesinja. Površina lovišta je 50.000 ha. Proljetno stanje i brojnost divlja či u lovištu dato je u tablicama 36 i 37. Navedeno je prikazano u tablicama koje slijede, a u kojima je dat pregled divlja či koja obitava u lovištima na područ ju Lot 3, te brojnost divljači po pojedinim lovištima.


163


Tabela 39. Divlja č č koja obitava u lovištima na podru č č ju Lot 3 ći naziv Doma ć

Mrki medvjed Medvjed Divokoza Srna Divlja svinja Zec Lještarka Poljska jarebica Jarebica kamenjarka Šumska šljuka Šljuka Bjeloglavi sup Golub grivnjaš Golub Patka gluhara Divlja guska Orao (suri) Jastreb kokošar Jastreb Soko sivi Vjetruša Škanjac mišar Šumska sova Sova Gavran Vjeverica Koka lještarka Vuk Lisica Kuna zlatica Kuna bjelica Tvor Jazavac Lasica Velika lasica Mala lasica Veliki puh Obični puh Divlja mačka Siva vrana Vrana Svraka Čavka Kreja Divlja patka Guska Divlja guska Liska Čaplja Ronac Lunja

Latinski naziv

Ursus arctos L. arctos L.

Rupicapra rupicapra balcanica L. balcanica L. Capreolus capreolus L. capreolus L. Sus scrofa L. scrofa L. Lepus europaeus L. europaeus L. Tetrastes bonasia L. bonasia L. Perdix perdix L. perdix L. Alectoris graeca Meissner. graeca Meissner. Scolopax rusticola L. rusticola L. Columba polumbus L. polumbus L. Anas platyrhyncos L. platyrhyncos L. Aquila chrysaetus L. chrysaetus L. Accipter gentilis L. gentilis L. Falco peregrinus L. peregrinus L. Falco tinnuculus L. tinnuculus L. Buteo buteo L. buteo L. Strix aluco L. aluco L. Corvus corax L. corax L. Sciurus vulgaris L. vulgaris L. Tetrastes bonasia L. bonasia L. Canis lupus L. lupus L. Vulpes vulpes L. vulpes L. Martes martes L. martes L. Martes foina E. foina E. Mustela putorius L. putorius L. Meles meles L. meles L. Mustela erminea L. erminea L. Mustela nivalis L. nivalis L. Glis glis L. glis L. Felis silvestris Sch. silvestris Sch. Corvus cornix L. cornix L. Pica pica L. pica L. Corvus monedula L. monedula L. Garrulus glandarius L. glandarius L.


164


Kobac Galeb Rovac Gnjurac Sojka Ptice pjevice Tabela 40. Brojnost divlja č či u i u pojedinom lovištu Lovište či Vrsta divlja č i

Mrki medvjed Medvjed Divokoza Srna Divlja svinja Zec Lještarka Poljska jarebica

Ormanj 4 Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna 40 52 294 62 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Jarebica kamenjarka

Divljač nije prisutna

Šumska šljuka

Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Šljuka


Bjeloglavi sup

Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divlja č nije prisutna

Golub grivnjaš Golub Patka gluhara

11

Tetrijeb

Divojarac

Ukupno

Divljač nije prisutna 20 300 470 500

24 20 1.300 860 752

20 Divljač nije prisutna 1.000 350 200 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač nije prisutna

3.000

3.294


62


1.700

1.700


4.500

4.500



1.000

1.000

25

Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna


Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

1.500

25 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 1.500


11 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 70 6 180

Divlja guska



Orao Jastreb kokošar Jastreb

Divljač nije prisutna 6 Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna

Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 70 Divljač nije prisutna 180


3400

3400



Soko sivi Vjetruša



165


Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 2 Divljač nije prisutna 10 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Velika lasica



Mala lasica



Veliki puh

Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju


Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 500




350




1.000 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Škanjac mišar Šumska sova Sova Gavran Vjeverica Koka lještarka Vuk Lisica Kuna zlatica Kuna bjelica Tvor Jazavac Lasica

Obični puh Divlja mačka Siva vrana Vrana Svraka



Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna

Divljač nije prisutna 150 750

Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 2 150 760


380

380





20

20


350

350

Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna


Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 250 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač nije prisutna

Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 250 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divlja Divljač č prisu prisutna tna,,

ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 500 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 350 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju 1.000 Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju


166


Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Čavka

Kreja Divlja patka


Guska

Divlja č nije prisutna

Divlja guska


Liska


Čaplja


Ronac






Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju


Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Lunja



Kobac



Galeb



Rovac



Gnjurac



Sojka



Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač nije prisutna Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju Divljač prisutna, ali nema podatka o brojnom stanju

Ptice pjevice Okvirno brojno stanje divljači dobiveno je od lova čkih organizacija koje gospodare pojedinim lovištem na područ ju utjecaja objekta (navedeni brojevi nisu izvod iz planova gospodarenja, pa ih treba uzeti sa rezervom od 10 – 15% u mogućim odstupanjima od stvarnog brojnog stanja na terenu).

4.13

Stanje komunalne buke

Jedinica za mjerenje nivoa buke je decibel (dB) koji se bazira na logaritamskoj tablici. U akustici decibel se najčešće upotrebljava za poređenje zvučnog pritiska u zraku sa referentnom vrijednošću. Referentna vrijednost je 20x10-6 Pa, što je osjet sluha mlade zdrave osobe, a odgovara otprilike zvuku kucanja sata na 7 m udaljenosti. Akustičari upotrebljavaju dB skale zbog toga što se razmatrane količine nalaze unutar velikog ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

167


raspona. Logaritamska skala to područ je komprimira. Drugi razlog je taj što ljudski sluh interpretira glasno će logaritamskim, a ne linearnim omjerima. To u praktičnom smislu znači da će se npr. intenzitet udvostručenog izvora (npr. udvostručeno opterećenje saobraćaja) pokazati kao povećanje od +3 dB. Sa strane receptora, subjektivni utisak ljudskih bića da se buka udvostručila zahtijeva povećanje od oko +10 dB. Općenito, promjene koje su manje od 1 dB ne smatraju se zna čajnim. U većini evropskih zemalja prihva ćen je kriterij ISO R 1999, po kome je prihvatljiva doza buke, pri kojoj ne će nastati oštećenje sluha, izlaganje buci od 90 dB (A) za vrijeme od 8 sati. U slučaju izloženosti buci od 93 dB(A), maksimalno dopušteno vrijeme koje neće oštetiti sluh je 4 sata. Pošto su ljudska bića osjetljiva na zvukove što zavisi od njihove frekvencije, postoji konvencija da se koristi krivulja podešavanja frekvencije kako bi se dobila mjera za nivo buke koji je nezavisan od frekvencije, označen kao dB(A). Jedan od najznačajnijih uticaja izazvanih saobraćajem jeste izloženost buci ljudi koji žive u naseljima u blizini trase puta. Buka je po defeniciji neželjeni zvuk jer ošte ćuje sluh, onemogućava govornu komunikaciju, remeti koncentraciju pa uzrokuje pad efikasnosti rada, a uz to ošte ćuje ljudsko zdravlje. Istraživanja izvršena u Evropskoj Zajednici otkrivaju da veliki dio stanovništva osje ća nelagodnost zbog buke koju izaziva cestovni saobraćaj. Poznato je da prevelika buka loše utiče na zdravlje, koncentraciju i raspoloženje. Različiti ljudi različito doživljavaju saobraćajnu i buku industrijskih postrojenja. Zbog toga je izuzetno teško ta čno ustanoviti na koji način, i u kojoj mjeri, ona narušava zdravlje ljudi. Izlaganje buci i stres od buke mogu izazvati razne bolesti kod ljudi kao što su problemi sa cirkulacijom, tvrdo ća sluha ili problemi sa nervnim sistemom. Nedavna medicinska istraživanja čak pokazuju korelaciju negativnih uticaja buke sa srčanim anim infarktima. Primjeri nivoa buke uobičajenih zvukova u okolini su: •

Sirena hitne pomoći na tri metra

140 dB(A)

•

Uzlijetanje avion na 100 metara

110 – 120 dB(A)

•

Pneumatski čekić

90 – 110 dB(A)

•

Restoran pun gostiju (unutra)

65 – 75 dB(A)

•

Ured sa mnogo službenika (unutra)

60 – 65 dB(A)

•

Normalan razgovor

40 – 60 dB(A)

•

Tihi dnevni boravak

30 – 40 dB(A)

•

Tiha spavaća soba noću

20 – 30 dB(A)

•

Tihi vrt

30 dB(A)

U datom trenutku, u područ ju interesovanja, osnovni izvor zagađenja bukom je saobraćaj na magistralnom putu M17 od Sarajeva do Mostara. Kao što je već rečeno (u poglavlju 8) ne postoje podaci o nivou buke u područ ju interesovanja, niti za put M17, niti za novu trasu. Inače, privatne kuće se nalaze duž puta M17 na 50% dužine dionice. Izgradnja nove trase će, tako, omogućiti prelazak dijela saobraćaja iz stambenih područ ja u manje osjetljiva područ ja duž trase. Vlada FBiH do danas nije odredila standarde za nivoe buke. Zbog toga su standardi koji se primjenjuju na novi autoput oni usvojeni za Kanton Sarajevo (vidi poglavlje 2.2.4). Po tom standardu, s obzirom na mješovitu funkciju područ ja (trgovačka, poslovna, stambena sa objektima u blizini saobraćajnih koridora, skladišta bez teškog transporta), duž M17, klasifikacijska zona IV će se koristiti za provjeru sadašnjeg nivoa buke. Za ovu zonu, najviši dozvoljeni nivo buke su 60 dB(A) po danu i 50 dB(A) u toku noći.


168


Na osnovu saobraćajnih podataka3 duž postojećeg puta M17, izračunati teoretski nivo buke4 za različite dionice puta su: Tabela 41. Dionica Tarčin Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica

Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica Potoci

Prosječan Prosječna saobraćaj brzina 25 m (vozila/h) (km/h)

297 264 290 250 250

45 45 45 45 45

60,95 60,49 60,85 60,27 60,27

> 50 dB(A)

Leq dB(A) 50 m

100 m

m

56,09 55,63 55,99 55,41 55,41

51,23 50,77 51,13 50,55 50,55

115 110 115 105 105

Na bazi ovih podataka, postojeća osnovna kritična područ ja u pogledu buke kada se radi o područ jima sa ljudskim receptorima (kao što su stambeni objekti, škole, bolnice) na udaljenost do 50 m od sadašnje trase M17 su: Izdvojeni objekti duž puta u blizini mjesta: Smucka i Prosnica; Donja Raštelica; Rosulje; Lijeha; Jabuke; Šiljovine; Okruglova ča; Podorašac; Živašnica; Lokve; Ostrožac; Donje Seline; Naseljena područ ja: Vukovići; Barakuša/ Njiva; Bradina; Kartinac; Česme/ Kruševica; Radešine; Prisoje/ Bašča; -

4.14

Urbani sistemi područ ja Konjic; Čelebići/ Vrtla; Jablanica.

Stanje kvaliteta zraka

Procesi sagorijevanja od industrije, saobraćaja i grijanja objekata uglavnom proizvode emisije zagađujućih materija. U ranijim godinama, industrijski sektor je bio glavni uzrok zaga đenja zraka. Zbog razaranja industrije tokom rata i otežanog procesa obnove, znatno se smanjila koli čina zagađenja u poređenju sa prijeratnim godinama. Što se tiče zagađenja zraka, odnosno kvaliteta zraka u područ ju autoputa Koridora Vc (dionica Sarajevo jug (Tarčin)–Mostar sjever) ne postoje pokazatelji za određivanje sadašnjeg stanja, kako je rečeno u poglavlju 8. Osnovna zagađenja zraka su, zapravo, izvedena iz podataka o zagađenju na postojećem putu, zbog velikog intenziteta saobraćaja. Na osnovu sadašnjih saobraćajnih tokova (prosječni dnevni promet PDP) iz

3

čin) Podaci potiču iz dokumenta Saobraćajna studija Lot 6 Sarajevo jug (Tar č i n) – Granica jug - Koridor V , urađenog od strane Instituta građevinarstva u Zagrebu u septembru 2005. Ove informacije su o prosječnom dnevnom prometu PDP duž postojeće trase M17 (2004.) i buduće trase M17 (2013.) u slučaju da ne bude intervencije, te duž predložene alternative trase (2013.) 4 Analize se elaboriraju na bazi sljedećeg umjerenog dnevnog prometa i proračunavaju pomoću sljedeće usvojene formule (izvor ENEA) Leq (dB(A)) = leq (Q,V,d) – A(divergencija) – A (zemlja) gdje Leq (dB(A)) = 9,1 log (Q eq) – 6,5 log (d) + 51,2 Qe =α(V) Ql + β(V) Qp+ γ (V) Qc Qp protok lakih vozila Ql protok teških vozila Qc protok motocikla α β γ faktori proporcionalnosti od brzine toka d referentna udaljenost A(divergencija) smanjenje nivoa buke d(B) u ovisnosti od divergencije A (zemlja) smanjenje nivoa buke d(B) u ovisnosti od zemlje


169


Saobra ć a jna studija Lot 6 Sarajevo jug (Tar č in) – Granica jug - Koridor V 5, bilo je moguće definisati teorijske ćajna č in) podatke o PM10 i drugim polutantima (CO, NOx, CO2, COV)6. Tabela 42. Broj vozila izražen kroz Prosje č an dnevni promet (Saobra ć a jna studija Lot 6 Sarajevo jug č an ćajna (Tar č in) – Granica jug - Koridor V). č in) od Tarčin Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica

do Konjic Ostrožac Jablanica P. Jablanica Potoci

PDP 7.122 6.343 6.953 6.003 6.003

Dužina (km) 20,0 13,0 8,0 3,5 24,0

Tabela 43. Sadašnje emisije u zrak duž puta M17 (2004.)(g/km/h ) i (g/h) Scenarij

Tok A>B (vozila/h)

Tok B>A (vozila /h)

M 17 u 2004.

136

136

Scenarij

Tok A>B (vozila/h)

Tok B>A (vozila/h)

M 17 u 2004.

136

136

Emisije (g/km/h) CO 1615

COV 257

PM10 7

CO2 43102

NOx 435

Emisije (g/h) CO 110604

COV 17596

PM10 449

CO2 2952493

NOx 29765

Nova trasa će smanjiti zagađujuće materije u zraku oko urbanih naselja i sela koja su im trenutno izložena (zbog velikog smanjenja međunarodnih saobraćajnih tokova i teretnog saobraćaja), dok se povećanje zagađenja zraka može očekivati u prirodi.

4.15 -

Infrastruktura

Elektro mreža

Izgrađena mreža dalekovoda i trafostanica za distribuiranje električne energije revitalizirana je djelimično i uz donacije međunarodne zajednice. Ona je sada funkcionalna i udovoljava potrebama, mada ne u prijeratnim kapacitetima. Niskonaponska, tj. korisnička elektro-mreža regije je zadovoljavajuća jer nema neelektrificiranih naselja. Za distribuciju i proizvodnju električne energije regije, trenutno su zadužena javna preduzeća (Elektrodistribucija BiH i Elektroprivreda HZHB). Na područ ju općine Hadžići nema izvora ni primarnih ni sekundarnih oblika energije, nego se snabdjevanje energijom ostvaruje preko sistema za kontinuiranu dobavu i distribuciju (elektroenergetski i gasni sistem), kao i punktova za skladištenje i prodaju tečnih i čvrstih goriva. Stanje elektro-mreže na područ ju Općine Hadžići je relativno zadovoljavaju će, s tim da je neophodno napomenuti da gradska područ ja i područ ja koja su poslije rata rekonstruisana imaju stabilno napajanje električnom energijom. Seoska područ ja često imaju problema sa napajanjem elektri čnom energijom u uslovima vremenskih neprilika. Područ je Općina Konjic i Jablanica snabdijevaju se elektri čnom energijom iz elektroenergetskog sistema preko primarnih 110 i 35 kV dalekovoda, te primarnih napojnih tačaka (110/x 35/x kV) te elektrodistributivne razdjelne mreže. Na ovom područ ju je HE Jablanica, čije postrojenje se nalazi na sjevernom ulazu u grad.

5 6

Urađeno od strane Instituta građevinarstva u Zagrebu u septembru 2005. Urađeno pomoću posebnog softvera SPT


170


Usvojeno rješenje energetskog korištenja gornjeg toka rijeke Neretve predviđa novu koncepciju koja u realnoj mogućoj mjeri uvažava prostorne probleme Općine Konjic. Usvojeno rješenje podrazumijeva izgradnju četiri pribranske elektrane u lancu HE Ulog, HE Ljubu ča, HE Glavatičevo i HE Konjic.Realizacija ovog hidroenergetskog projekta koncipirana je u dvije faze i do sada je urađena projektna dokumentacija, bez naznaka da li će i kada doći do realizacije projekta. Od energetskih izvora koji se iskorištavaju na područ ju Općine Mostar, hidroenergija i ugalj, na podru č ju Sjeverne kotline egzistiraju dva hidroenergetska kapaciteta, HE Salakovac i HE Mostar. Kroz podru č je prolaze dalekovodi naponskog nivoa 400kV, 220 kV, 110 kV te distributivni 35 kV. Srednjenaponska mreža Sjeverne kotline napaja se iz TS 35/10 kV “Bijelo Polje” i djelomično iz TS 35/10 kV “Vrapčići”. Trasa planiranog autoputa na više mjesta se križa sa postojećim dalekovodima za distribuciju električne energije. Uticaji planiranog autoputa na elektroenergetsku mrežu su uglavnom tehničke prirode, jer u slučaju nezadovoljavanja propisanih konstrukcijskih i položajnih uvjeta kod izgra đenih nadzemnih i podzemnih kablovskih dalekovoda zahtjeva rekonstrukciju, kako bi se zadovoljili propisani uslovi. Ti uslovi su: propisana udaljenost stubova dalekovoda, propisana minimalna visina vodova od završnog sloja asfalta od kolovoznih traka, te mehanička zaštita podzemnih kablovskih vodova od mehani čkog opterećenja promjenjivog inteziteta koji bi mogao oštetiti podzemne kablovske dalekovode. Iznimno rijetke ali teoretski mogu će su situacije da se pri elementarnim nepogodama ve ćih razmjera zbog rušenja stuba kablovi sruše na kolovozne trake. U tom kontekstu su pobrojane konfliktne tačke, mjesta gdje nadzemni dalekovodi prenosnih i distribucijskih naponskih razina dolaze u dodir sa planiranom cestom, bilo da ista prolazi blizu nje, bilo da je presijeca ili ide paralelno s njom . Postojeći elektroprenosni i distribucijski dalekovodi križaju se, ili vode paralelno ili se približavaju trasi planiranog autoputa u zonama sljedećih stacionaža : Tabela 44. Koridor Trasa

Konfliktne tačke u vezi sa elektro-mrežom: križanje s trasom – stacionaže: stacionaže: km. 6+400-6+600 (tunel); 7+550-7+700 (tunel); 9+050-9+150 (tunel); 9+550-9+800 (tunel); 10+100-10+200* 10+800-11+000* 12+800-13+000* 14+150-14+250 (tunel); 18+100-18+150 (tunel); 18+800-18+850 (tunel); 21+350-21+500* 22+900-23+000; 23+350-23+550* 23+750-23+900; 24+200-24+300 (tunel); 24+950 (tunel); 25+300; 36+600* *napravljen projekat izmještanja

blizina trase – stacionaže: km. 2+150; 4+950 (tunel); 9+200-9+300 (tunel); 10+200-10+450; 10+300-10+800; 12+700-12+800; 36+400-36+500; 36+700-36+800;

Idući ka jugu, prema kraju trase (spojne tačke sa Lotom 4) nema kontaktnih tačaka trase predviđenog autoputa i dalekovoda elektro mreže.


171


Vodosnabdjevanje i kanalizacioni sistemi Mnoga su pitanja vezana za snabdijevanje vodom i njenu raspodjelu. Generalno govoreći, količine resursa su daleko iznad stvarnih potreba i zahtjeva, ali postojeća infrastruktura neadekvatno i nedovoljno usmjerava vodu do krajnjih korisnika. -

Organizovanim snabdijevanjem vode putem vodovodne mreže pokriveni su korisnici uskih središta op ćinskih centara i većih naselja područ ja. Periferni dijelovi istih koriste alternative: lokalne, kapilarne izvore ili cisterne (čatrnje). Snabdijevanje vodom na prostoru Općine Hadžići se vrši vodovodnim sistemom kojim upravlja JKP «Komunalac» Hadžići ali samo u gradskim i nekim seoskim područ jima. Stanovništvo ostalih naseljenih mjesta napaja se iz seoskih vodovoda, gdje snabdijevanje vodom nije zadovoljavaju će jer se u tim vodovodnim sistemima ne vrši redovna kontrola vode, održavanje i hlorisanje. Općine Jablanica i Konjic imaju solidne kapacitete za pokrivanje potreba kvalitetnom vodom, one koji se trenutno koriste i koji su u planu za korištenje. Pored glavnih izvorišta op ćinskih centara, kraških vrela: Ljuta, Crno vrelo i Vrtla za Konjic, Komadinovo vrelo za Jablanicu u pokrivanju potreba mora se računati i na lokalna izvorišta seoskih vodovoda. Pomenuta izvorišta (od kojih neka nisu u tretiranoj) zoni pokriće dobar dio ukupnih potreba ali za veći dio ruralnih dijelova općina ostaju i dalje oslonac snabdijevanja vodom, brojna manja lokalna izvorišta. Razvoj vodovodnog sistema sjeveroistočnog dijela Mostarske kotline planiran je u sklopu jedinstvenog vodovodnog sistema Mostarske kotline, koji je koncipiran na bazi vodnih resursa visokokvalitetnih voda ovog područ ja, a baziran je na izvorištima: Salakovačka vrela, Potoci i Studenac. Izvorište Potoci se uvodi u vodovodni sistem gravitacijom, a Salakovački izvori i Studenac putem pumpanja. Može se reći generalno, da trasa autoputa neće ugroziti vodovodne sisteme ovoga područ ja i da će se eventualne konfliktne tačke rješavati u sljedećim fazama projekta. Tabela 45. Koridor Trasa

Konfliktne tačke u vezi sa vodovodnom vodovodnom mrežom: križanje s trasom – stacionaže: stacionaže: km. 0+850-0+950; 1+000-1+050;

blizina trase – stacionaže: km. 0+000-0+250;

Kanalizacioni sistem na sistem na područ ju Općine Hadžići nije na zadovoljavaju ćem nivou. Karakterišu ga dva slivna područ ja, tako da se odvodnja otpadnih voda ne može riješiti jednim glavnim kanalizacionim kolektorom. Na područ ju Tarčina je zaseban kanalizacioni sistem, izgra đen samo za gradsko jezgro, i otpadne vode se iz sistema izlijevaju u rijeku Bijela. Neophodno je izgraditi pre čistač. Seoska područ ja uglavnom ne posjeduju kanalizacionu mrežu, nego se odvođenje otpadnih voda vrši u septičke jame. Rješenja kanalizacije su već izgrađena, za Jablanicu mješoviti, a za Konjic separatni sistem, uz neophodan prethodni tretman industrijskih otpadnih voda. Kanalizacija Jablanice i dijela prigradskih naselja gra đena je kao mješoviti sistem za zajedni čko odvođenje otpadnih i kišnih voda. Mada je kanalizacijom obuhvaćen veći dio stanovništva Jablanice, kanalizacioni sistem je nepotpun i nedostaju mu odgovarajući uređaji za prečišćavanje. Odvođenje otpadnih voda odnosno dispozicija fekalija i dalje se uglavnom vrši putem nužni čkih i septičkih jama ili se nekontrolisano upušta u vodotoke. Kanalizacije sada prihvataju i otpadne vode prigradskih naselja, a o čekuje se da će se ta tendencija u daljem razvoju sistema i nastaviti. Na ostalim dijelovima područ ja može se očekivati da će, poslije masovne izgradnje seoskih vodovoda, morati uslijediti i akcija na rješavanju otpadnih voda, izgradnjom seoskih kanalizacija. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

172


Naselja na prostoru sjeveroistočnog dijela Mostarske kotline, kao dio Op ćine Mostar, nemaju izgrađen sistem javne kanalizacije, te se problem otpadnih voda na ovim prostorima rješava putem disponiranja u tlo i potoke, koji se ulijevaju u rijeku Neretvu. Može se reći da planirani autoput neće ugroziti postojeće i planirane manje seoske kanalizacione sisteme, samim tim što uglavnom zaobilazi naseljena područ ja ili ide iznad njih i sl. Telekomunikacije Tretirano područ je interesovanja podijeljeno je na dva sistema fiksne i mobilne telefonije: HT Mostar i BH Telekom. Značajan dio teritorije regije je također pokriven ERONET-om (operater Hrvata u BiH) -

Prema Generalnom planu telefonske mreže bivše države, teritoriju svakog općinskog područ ja odgovara čvorno telefonsko područ je. U gradu-sjedištu Općine nalazi se čvorna telefonska centrala, a krajnje telefonske centrale se nalaze u sekundarnim i općinskim centrima. Općina Hadžići pripada mrežnoj grupi Sarajevo dok Općine Konjic i Jablanica pripadaju mrežnoj telefonskoj grupi Mostar, koji je sjedište tranzitne telefonske centrale. Trasa planiranog autoputa na nekoliko mjesta se križa sa postojećim kablovima telekomunikacionh vodova, glavnim optičkim kablom. Uticaji planiranog autoputa na podzemne kablovske telekomunikacione vodove uglavnom su tehničke prirode, jer je za sve vodove potrebna rekonstrukcija i postavljanje u zaštitne cijevi, zbog sprečavanja oštećenja telekomunikacijskih kablova usljed mehani čkih oštećenja promjenjivog inteziteta kojim autoput djeluje. U tom kontekstu su pobrojane konfliktne ta čke, mjesta gdje telekomunikacioni kablovi dolaze u dodir sa planiranim autoputem, bilo da prolaze blizu njega, bilo da ga presijecaju. Tabela 46. Koridor Trasa

Konfliktne tačke u vezi sa TK mrežom: križanje s trasom – stacionaže: stacionaže: km. 2+750+3+050; 3+700-3+750; 4+700-4+900; 7+400; 8+750; 23+050-23+100;

blizina trase – stacionaže: km. 4+450-4+650;

Trasa predviđenog autoputa idući dalje prema jugu i spojnoj tačci sa Lotom 4, ne dolazi u konflikt sa postojećom putnom mrežom. Transportne infrastrukture Putna mreža -

Područ je interesovanja presječeno je po pravcu sjever-jug magistralnim putem M17. M17 trenutno predstavlja glavnu putnu vezu između Bosne i Hercegovine i pripada djelu presjeka puta/željeznice E-73 (Budimpešta) Mohacs-Beli Manastir-Osijek- Đ Đakovo-Doboj-Zenica-Sarajevo-Opuzen (Ploče) što predstavlja Pan-Evropski Koridor V, ogranak C. Ovaj ogranak ima važnu ekonomsku ulogu jer morska luka Ploče predstavlja glavnu morsku kapiju za uvoz-izvoz roba za Bosnu i Hercegovinu. Područ je interesa nalazi se između Tarčina i Sjevernog Mostara. M 17 prolazi kroz gradove Konjic i Jablanica pravcem koji praktično prati rijeku Neretvu. Još jedna važna veza u prou čavanom područ ju je magistralni put M 16-2 koji polazi od M 17 u Jablanici, idući prema Sjevero-zapadu a u pravcu Bugojna. Preostali dio mreže sačinjavaju regionalni i lokalni putevi koji imaju ulogu rasporeda saobra ćaja na lokalnom i polu-lokalnom nivou. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


173

Generalno gledajući ceste nisu ni blizu evropskih standarda, i iznimno loše tehni čke karakteristike puteva uzrokuju visoke troškove prevoza.Ovaj podatak upućuje na potrebu poboljšanja cestovne mreže izgradnjom novih i moderniziranjem postojećih cesta. Najvažniji cestovni pravac-magistrala koja prolazi dolinom rijeke Neretve od čvorišta sa Jadranskom magistralom u Opuzenu (RH) kroz Mostar, Sarajevo i dalje ka sjeveru dolinom rijeke Bosne do državne granice na Savi oznake je M-17.Projektiran je trasom staroga, «austrijskoga» puta 50tih godina dvadesetog stoljeća, izgrađen 60tih, i moderniziran više puta shodno mogućnostima. Redovno održavan,adekvatne horizontalne i vertikalne signalizacije ipak nije odgovaraju ći frekvenciji prometa i voznim karakteristikama savremenih vozila pa je «spor». Na primjer, za razdaljinu od 130 km (Mostar-Sarajevo) treba cca 2.5 sata vožnje, stoga što cesta velikim dijelom prolazi kroz naselja (izgra đena je samo jedna obilaznica oko Mostara) pa nije moguća veća prosječna brzina (oko 50 km/h). Drugi magistralni pravac-Jadranska magistrala dužinom od samo 20tak km prolazi područ jem regije u jedinoj BiH pomorskoj Općini-Neumu.Treći vodi u pravcu sjever-jug dolinom rijeke Drine. Ako se uzme u obzir sve ovo gore navedeno, izgradnja Koridora autoputa Vc bila bi više nego povoljna za rješenje unutarnjih komunikacija tako i povezanosti sa Evropom. Hadži ć ći – putna mreža Osnovnu mrežu puteva čine magistralni, regionalni te lokalni koji su me đusobno povezani u jedinstven sistem. Koridor magistralnog puta M-17, Sarajevo-Mostar prati dolinu rijeke Zujevine i dalje kreće ka Tarčinu i Raštelici, te tunelu Ivan, gdje je i granica Kantona. Kriti čne tačke na ovom putu su : Mostarsko raskršće, Zovik, prolaz kroz Pazarić sa dijelom puta prema Tarčinu. Regionalni putevi su: Mostarsko raskršće-Kiseljak, put Hadžići-Igman,Bjelašnica i dalje, te Tarčin Sastavci-Kreševo Konjic – putna mreža Općina Konjic povezana je sa ostalom putnom mrežom preko magistralnog puta Sarajevo- Ploče(M17). Sa susjednim Općinama povezana je regionalnim putevima koji nisu modernizovani. Mreža kategorisanih putnih saobraćajnica je nerazvijena. Gustina putne mreže 26,5 km/100km2 znatno je rjeđa od one u BiH koja je u 1991. god. iznosila 40,8 km/100 km2. Lokalni putevi su loši i sa rizikom prohodni za osobna vozila. Jablanica- putna mreža Općina Jablanica je dobro povezana magistralnim putevima prema Pločama (jug) i prema Banja Luci (sjeverzapad). Regionalnu i lokalnu mrežu puteva bi trebalo razvijati, kako zbog same saobraćajne infrastrukture, tako i ukupnog razvoja tih područ ja. Mostar Sjever-putna mreža Saobraćajna povezanost ovog dijela sa Mostarom i zemljom je magistralnim putem Sarajevo-More kao putem Potoci-Humi-Lišani-Podgorani-Prigrađani-Salakovac koji su ujedno i koridori javnog gradskog saobraćaja. Trase postojeće putne mreže se križaju sa trasom predviđenog autoputa, ili idu paralelno s njim ili mu se približavaju u zonama sljedećih stacionaža:


174


Tabela 47. Koridor Trasa

Konfliktne tačke u vezi sa putnom mrežom: križanje s trasom – stacionaže: stacionaže: km. 1+100-1+150; 1+700-1+800; 2+250; 2+850-3+100; 3+950-4+050; 6+250-6+350 (tunel); 6+450-6+600 (tunel); 6+900-6+950; 7+350-7+400 (tunel); 7+900-7+950; 8+100-8+150; 9+350; 10+750-10+800; 13+100-13+150; 13+800-13+900 (tunel); 14+200-14+300 (tunel); 18+000-18+050 (tunel); 18+200(tunel); 19+050-19+100 (tunel); 20+850-20+950 (tunel); 21+750; 22+000; 22+450; 22+600; 23+350; 23+550-23+650 (tunel); 23+800; 23+900-24+050 (tunel); 25+350; 27+500-27+550 (tunel); 36+400-36+800 (petlja); 36+900-37+000;

blizina trase – stacionaže: km. 1+850-2+150; 2+250-2+500; 2+650-2+850; 3+100-3+200; 6+350-6+600 (tunel); 24+400-24+600; 37+000-37+200;

Trasa predviđenog autoputa idući dalje prema jugu i spojnoj tačci sa Lotom 4, ne dolazi u konflikt sa postojećom putnom mrežom. Željezni č čka ka mreža Željeznička veza između Konjica i Mostara je dionica željezničke linije Sarajevo-Čapljina koja je dio PanEvropskog koridora V, ogranak C, npr. Linija (Plo če) Mostar, Sarajevo, Doboj-Bosanski Šamac (Budimpešta). Linija je jednotračna, elektrificirana i dužina dionice između Konjica i Mostara iznosi otprlike 62km. Ova linija je stavljena u funkciju 1966. god. Ona služi prometu vozova prema i od Morske Luke Ploče u Hrvatskoj na Jadranskom Moru. 1990. god to je bila veoma prometna linija, u prometu je bio 41 voz na dan. Odgovorna organizacija za sektor željeznica u vezi sa infrastrukturom i funkcionisanjem su Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine (ŽF BiH) Ova dionica prolazi kroz teren koji nije prilago đen funkcionisanju vozova. Prolazi kroz planinsko područ je sa ograničenim tehničkim mogućnostima za polaganje trase. Maksimalni uspon iznosi 14 % a minimalni radius ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

175


krivine 300 m duž dionice.Ovo je nametnulo ograni čenje brzine na ispod 80 km/h za redovni saobra ćaj. Dionica Bradina-Konjic sagrađena je u okviru vrlo teških terenskih uslova sa velikim brojem objekata i tunela, dubokim zasjekom i visokim nasipima. U periodu 1966-1991, nije bilo sveobuhvatne zamjene infrastrukturnih elemenata, osim gore navedenog redovnog održavanja, koje samo uključuje parcijalnu zamjenu. Za vrijeme neprijateljskih dejstava (1992-1995) infrastruktura je bila potpuno uništena i počela da funkcioniše nakon završetka neprijateljskih dejstava. Nije bilo redovnog održavanja što je dovelo do daljeg opadanja operacionih mogućnosti linije. Shodno navedenom došlo je do ograničenja brzine na linijama zbog prethodnog stanja kolosjeka. Broj vozova koji su sada u funkciji u domenu projekta je 11 dnevno, sa 4 putnička voza i 7 teretnih vozova. Trenutno je u toku Projekat Obnavljanja Željeznica finansiran od strane EIB/EBRD u Bosni i Hercegovini. Njegov osnovni cilj je rehabilitacija “Pan Evropskog Koridora” (sa Hrvatske granice preko Sarajeva do Jadranske luke Ploče.) Ovaj projekat uključuje ukupni Koridor Vc kao i željeznicu između Konjica i Mostara. Tri glavne oblasti aktvnosti ovog projekta su: a) popravak i obnova najozbiljnijih infrastrukturnih šteta i nedostataka radi obezbjeđenja funkcionisanja klju čnih željezničkih koridora; (b) pomoć u vezi sa restruktuiranjem radne snage i (c) pomoć jačanju institucionalnih struktura u sektoru željeznica. Hadži ć ći i Kroz cijelu teritoriju Op ćine Hadžići prolazi željezni čka pruga Sarajevo-Ploče.Ovo je uz magistralni put kičma razvoja uz koju su nastala naselja. Na područ ju Općine Hadžići nalaze se putničke i teretne stanice koje služe za brži i kvalitetniji transport i pružaju velike mogućnosti. Konjic, Jablanica Što se tiče prevoza putnika i roba o čekivano je povećanje istoga za skoro 50% u periodu od 1981. do 2000.god u Općinama Konjic i Jablanica do čega nije došlo iz poznatih razloga.Prostornim planom je bila predviđena izgradnja trase novog dijela pruge Pazarić-Konjic kako bi se izbjegla «Bradinska rampa». Mostar (Sjever) Jedan od bitnih preduslova za dalji planski i smišljeni razvoj sjeverne kotline mostarskog podru č ja je pravilna postavka, a zatim i realizacija putne mreže. Međutim, kroz najvredniji dio polja predviđena je trasa auto-puta, koja presjeca obradivo zemljište i odvaja naselja, te stvara komunikacijsku prepreku za pravce istok-zapad. Izgradnja auto-puta, pri tome, ne isključuje potrebu za daljim korištenjem magistralnog puta Sarajevo-Ploče. Postojeća trasa željezničke pruge se križa ili ide paralelno sa predvi đenom trasom autoputa, ili se približava istoj u zonama sljedećih stacionaža: Tabela 48 Koridor Trasa 3

Konfliktne tačke u vezi sa željezni čkom mrežom: križanje s trasom – stacionaže: stacionaže: km. 9+250-9+300; 22+950-23+100;

blizina trase – stacionaže: km. 2+150-2+850

Trasa predviđenog autoputa, idući dalje prema jugu, i spojnoj ta čci sa Lotom 4, ne dolazi u konflikt sa željezničkom prugom.

4.16

Ugroženost od mina

Kao posljedica ratnih dejstava, na teritoriji Bosne i Hercegovine su ostala minska polja. Ona su djelimično registrovana i zvanično locirana. Organizacija za deminiranje BH MAC, je sačinila kartu minskih polja koja pokazuje očišćena područ ja, sumnjiva područ ja, rizična i još uvijek minirana područ ja. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


176

Mapa se može smatrati samo orjentacionom, jer postoji mogućnost da, zbog ratnih dejstava, nije bilo vremena za prikupljanje preciznih podataka o lokaciji minskih polja. Čak i danas, u mirnodopsko vrijeme, veliki broj ljudi, često djece, strada od mina.

Zbog tektonskih pomjeranja zemljišta i uticaja voda, što je stalan prirodni proces, realno je o čekivati pomjeranje mina. Tako se dijelovi označenih minskih polja deformišu bez mogućnosti praćenja. Bez obzira koliko se ovoj problematici posve ćuje pažnje, koncetracija mina je velika, jer se deminiranje obavlja presporo u odnosu na broj stradalih i sporo u odnosu na evidentirani broj mina koje treba ukloniti. Karta "Karta minske situacije" za područ je Sarajevo-Mostar, u razmjeri 1:50.000, urađena od BH MAC SARAJEVO, štampana 14.02.2005 kao zvanični izvor podataka, sadrži sljedeće napomene: •

Simboli približno predstavljaju minska polja.

•

Samo 60% minskih polja je identifikovano do danas.

Karta pokazuje područ ja sa nepoznatim prisustvom mina i neeksplodiranih sredstava. U svim drugim područ jima potrebno je preduzeti mjere opreza. Ažurirane informacije mogu se dobiti u MAC, Regionalni centar Sarajevo i EUFOR-ovom odjelu za mine. Prema ovoj karti, u projektnom područ ju identikovana su brojna minska polja, sumnjiva i rizična područ ja. Može se zaključiti da su samo najviši dijelovi planina Prenj i Čvrsnica slobodni od mina, dok sva ostala područ ja pripadaju izvjesnoj kategoriji moguće kontaminacije minama. Na karti projektnog područ ja, moguća i identifikovana minska polja locirana su oko urbanih podru č ja: Hadžići, Konjic, Salakovac, Mostar, zatim duž rijeke Neretve na dionici Jablanica-Mostar i na obroncima planina, te ulazeći u planinsko područ je Prenj (na dijagonalnom potezu Konjic-Mostar) •

4.17

Pokrivenost lokaliteta servisima za zbrinjavanje otpada

Jedan od najznačajnih problema savremenog svijeta pa i Bosne i Hercegovine u oblasti zaštite okoline je problem koji se javljaja u vezi sa upravljanjem otpadom, koji uslijed sve ve će proizvodnje i potrošnje, proistekle usljed razvoja i civilizacijskog napretka, postaje njen najvažniji i stalni problem. Koncept hijerarhijske šeme upravljanja otpadom ukazuje da je najefikasnije rješenje za okolinu smanjenje stvaranja otpada. Međutim, tamo gdje dalje smanjenje nije praktično primjenljivo, proizvodi i materijali mogu biti ponovno iskorišteni, bilo za istu ili drugu namjenu. Ukoliko ta mogu ćnost ne postoji, otpad se dalje može iskoristiti kroz reciklažu ili kompostiranje, ili za dobijanje energije. Samo ako ni jedna od prethodnih opcija ne daje odgovarajuće rješenje otpad treba odložiti na deponiju. Bitan cilj svih napora koji se odnose na odlaganje otpada mora biti, prije svega, zaštita čovjeka i okoline od štetnih uticaja koje uzrokuju prikupljanje, transport, tretman, skladištenje i konačno odlaganje. Konačno zbrinjavanje otpada znači prikupljanje, razvrstavanje, transport i tretman, njegovo skladištenje i odlaganje iznad ili ispod zemlje, te načine transformacije koji su potrebni za njegov tretman (reciklaža i ponovna upotreba) i obnavljanje (sekundarne sirovine i/ili proizvodnja energije). Upravljanje otpadom, bilo komunalnim, opasnim ili neopasnim industrijskim otpadom, medicinskim otpadom, zastarjelim lijekovima ili kontamiranim mjestima je jedan od okolinskih prioriteta Bosne i Hercegovine. Mada postoji mogućnost za reciklažu i ponovnu upotrebu, pošto većinu otpada čine sekundarne sirovine kao što su papir, staklo, metal i plastika, op ćenito se ne koristi niti jedna od ovih tehnika upravljanja otpadom. Organski otpad bi se mogao kompostirati i koristiti kao gnojivo. Glavni problem sa razdvajanjem komunalnog otpada je taj što ne postoji oprema za preradu razdvojenih komponenti (papir, staklo, metal, organski otpad). U projektnom područ ju najveći problem predstavlja postojanje velikog broja ilegalnh odlagališta. Svaka od općina u predloženoj trasi planiranog autoputa ima javno ili polujavno komunalno preduzeće koje je angažovano na transportu i odlaganju čvrstog otpada. Ova preduzeća su suočena sa mnoštvom problema (ekonomski, institucionalni) i nemaju riješen status i osiguranje elementarnih uslova za funkcionisanje. Bave se prikupljanjem otpada i njegovim deponovanjem, bez bilo kakvog tretmana, na većinom neuređenim ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

177


odlagalištima. Za sada općinska preduzeća nisu u mogu ćnosti da obuhvate cjelokupnu populaciju u općinama, a skoro da ne postoji prikupljanje u ruralnim podru č jima; zbog toga postoje brojna ilegalna odlagališta duž puteva, u napuštenim rudnicima ili uz rijeke. Deponije ili odlagališta su u mnogim slu čajevima provizorni, bez zadovoljavanja sanitarnih normi i standarda . Na taj način postižu se suprotni okolinski efekti, koji imaju za posljedicu degradaciju i kontaminaciju tla, vodenih resursa, pogoršanje kvaliteta zraka i pojavljivanje raznih zaraznih bolesti. Pored toga, korištenjem neuređenih odlagališta gubi se vrijedno obradivo i građevinsko zemljište i ugrožava biodiverzitet. Za sada u državi Bosni i Hercegovini ne postoji organizovano sakupljanje opasnog otpada, sem registrovanih pojedinih firmi koje uglavnom sakupljaju ovaj otpad u saradnji sa firmama iz inostranstva, niti posjeduje ijedno adekvatno postrojenje za tretman opasnog otpada. Takav otpad se transportuje u druge zemlje na obradu posredstvom transportera i kompanija koje su ovlaštene za takvu vrstu otpada. Odvoz čvrstog otpada i smeća sa područ ja općine Hadži ć i vrši JKP "Rad", Sarajevo, i to uglavnom iz ć i centralnih gradskih područ ja Hadžića, Pazarića i Tarčina. Na rubnim područ jima seoskih naseljenih mjesta stvorene su "divlje deponije" smeća, kojih na područ ju općine ima oko 150. Općina Konjic je do prije rata odlagala svoj otpad na odlagalištu "Ovčari". Postoji Projekat sanacije ove deponije sa ciljem stvaranja mogućnosti daljeg nastavka odlaganja otpada na ovu deponiju. Danas se otpad odlaže na dvije aktivne deponije. Jedna je u gradu na lokalitetu "Repovački potok" tzv. Gradac, a druga aktivna deponija Vrabač, nalazi se s desne strane regionalnog puta Konjic-Boračko jezeroGlavatičevo, par kilometara udaljena od grada Konjic. Deponija Gradac je ustvari odlagalište otpada od energane, a i Javno komunalno preduze će je koristilo ovu deponiju do iznalaženja lokacije Vraba č. U zimskim uslovima na deponiju Vraba č nije moguće odvoziti otpad pa se on odlaže na deponiju Gradac (oko jedan mjesec u godini). Dolazak na deponiju je osiguran dovoljno širokim makadamskim putem. Najbliži vodotok je Repovački potok. On je kanalisan i zaštićen betonskim tunelom. Nedaleko od deponije nalazi se nadvožnjak pruge Mostar – Sarajevo. Na deponiju se dovozi mješoviti otpad. U blizini deponije se nalaze naselja Roma, koji povremeno selektiraju otpadno željezo i druge materijale za svoje potrebe. Deponija nije ograđena, a otpad se istovara slobodno u procjep. Zatrpavanje inertnim materijalom nije uočeno tako da se na samoj deponiji osjeća neugodan miris koji se širi.

č ki Deponija Gradac na lokalitetu Repova č ki potok

Deponija Vrabač je novija deponija i smještena je van grada. Nalazi se s desne strane regionalnog puta Konjic-Boračko jezero-Glavatičevo. Betonskim podzidima zaštićen je ulaz sa puta na deponiju. Na deponiji nema stražarske kučice već samo garaža za gusjeničara. U procjepu gdje se odlaže otpad izgra đena je ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

178


makadamska cesta koja služi za dovoz novog otpada kojeg gusjeni čar gura ka nižim terasama. Na deponiju se dovozi mješoviti otpad (plastika, boce, glomazni otpad, otpad od životinja itd.) koji se ne selektira prije odlaganja. U blizini deponije u drugom procjepu nalazi se potok koji je u zoni mogu će kontaminacije. On je zaštićen izgrađenim drvenim branama koje sprečavaju rasipanje otpada sa deponije u vodotok.

č na regionalnom putu Konjic Bora č č ko Deponija Vraba č ko jezero

Deponija je okružena bukovom šumom. Specifično je da ovu deponiju presjecaju dalekovodi, tako da postoji mogućnost izbijanja požara. Udaljenost deponije od najbližeg naseljenog mjesta je oko 500 metara. Trajnost ove deponije se predviđa na 15 godina.

č Detalj sa garažom i dalekovodom na deponiji Vraba č

U općini Konjic danas egzistiraju firme kao što su: "Koni" i "Olma" koje prikupljaju otpadna ulja i "Konjic karton" koja prikuplja papir i kartonsku ambalažu. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

179


Kada su u pitanju čišćenje divljih deponija, uklanjanje glomaznog i drugog otpada, općina kontinuirano poduzima akcije kao što je čišćenje rijeke Neretve, kako u samom gradu tako i dijela kanjona gdje se u ljetnjem periodu organizira sve atraktivniji rafting. Dodatni problem kada je u pitanju problematika otpada na podruć ju općine Konjic jest i nagli porast turističkih i ugostiteljskih objekata na Jablaničkoj akumulaciji gdje se pored ostalog stvara i tzv. vikend otpad. Na ovim lokalitetima zadnjih godina dolazi do povećanja organskog otpada koji pospješuje eutrofikaciju vodene akumulacije, što opet dovodi do cvjetanja (alge i akvatične biljke pretjereno rastu) i obrastanja, mjenjajući na taj na čin ekološku ravnotežu. Pojavljuje se nova vegetacija koja mjenja i estetski izgled pejzaža, s jedne strane, a s druge postaje i ograni čavajući faktor za normalan razvoj dosadašnje flore i faune ovih ekosistema. Posebnu pažnju treba posvetiti nekontrolisanom odlaganju otpada u blizini izvorišta, što može imati dalekosežne posljedice, u smislu smanjenja kapaciteta izvorišne pitke vode po čemu je ova općina jedna od najpoznatijih u Bosni i Hercegovini. Izgradnja regionalne deponije, što je i stav meritornih ljudi u op ćinskom odjelu koji se bave zbrinjavanjem otpada, dalje od osjetljivih područ ja je dobra osnova za unapređenje i očuvanje prirode i okoline ovih prostora. Buduća strategija u ovoj općini mora ići u pravcu zaštite prirodnih resursa ovih prostora, u prvom redu pitke vode, a kao posljedicu te zaštite u budu ćnosti bi imali korist ne samo stanovnici ovih prostora ve ć i daleko šire (regije, države). Aktivna deponija općine Jablanica smještena je na lokalitetu "Bukovo". Udaljena je 5 km od Jablanice, s lijeve strane regionalnog puta R 419 Jablanica – Prozor-Rama, na udaljenosti od 1 km. Otpad se odlaže u prirodni rascjep okružen vegetacijom graba. Na dnu prirodne uvale nalazi se riječica Rama, a na suprot deponije preko rječice na udaljenosti 2 km zračne linije od deponije nalazi se selo Zlate.

ćine Deponija Bukovo aktivno odlagalište otpada op ć i ne Jablanica

Površina ove deponije je oko 4.500-5.000 m2, a popunjena je oko 10%. Slobodna procjena vijeka trajanja ove deponije je približno 80 godina. Ova deponija je neuređena, osim što se povremeno gura otpad niz usjek ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

180


i zatrpava zemljom. Nisu vršene nikakve druge aktivnosti u zadnjih 25 godina od kada općina Jablanica koristi ovu deponiju. Okolna sela odlažu svoj otpad direktno u korito rje čice Rame što stvara lošu sliku sa ekološkog i vizuelnog stanovišta. Rješavanjem zbrinjavanja otpada na ure đen način ovi prostori bi se mogli u budućnosti koristiti za razvoj eko turizma koji u susjednim državama ima sve veći značaj.

ćini Divlja deponija zaseoka Zlati u op ć i ni Jablanica

Selo Lug odlaže svoj otpad direktno u korito rijeke Neretve

Na područ ju općine Jablanica Komunalno preduzeće d.o.o. Jablanica, sakuplja i odvozi otpad, pokrivajući oko 1.500 domaćinstava. Dnevni prosjek otpada je 5-7 kg po doma ćinstvu, odnosno na deponiju se dnevno ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


181

odveze 10 tona otpada. Otpad se sakuplja u kontejnere zapremine 1.100 litara. Broj kontejnera je 220 koji su postavljeni u različitim zonama općine, a prazne se 2-3 puta sedmično specijaliziranim vozilima Komunalnog preduzeća. U mostarskoj regiji mostarskoj regiji se nalazi jedna legalna deponija i više divljih odlagališta otpada. Sam grad Mostar ima dva komunalna preduzeća. Preduzeće "Parkovi", nema uređenu deponiju za mjesto konačnog odlaganja i preduzeće "Komos" koji je vlasnik deponije Uborak. Deponija Uborak je uređena (donatori su uložili nekoliko miliona dolara u ovu deponiju). Svi tehnološki postupci vezani za upravljanje otpadom kao što su prikupljanje, skladištenje i odlaganje otpada treba da su u skladu sa direktivama Evropske unije i za iste je neophodno koristiti najnovija tehnološka i ekološka saznanja usvojena u razvijenim državama Evrope.



5.0

OPIS MOGUĆIH ZNAČAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLINU

5.1

Osnove za procjenu uticaja na okolinu

182

Konsultant je prikupio podatke, izvještaje i studije vezane za socio-ekonomsku i fizi čku okolinu, prostorno planiranje i pitanja transporta, kao i pripadajuće karte. Niže su predstavljeni do sada prikupljeni dokumenti: Socio-ekonomski podaci Konsultant je do sada prikupio i analizirao podatke koji se ti ču društvene i privredne sredine kako je dolje rezimirano: -

Geografski podaci Administrativna podjela područ ja Projekta Gradovi i sela kroz koje se prolazi Državni demografski i trendovi naseljenosti u zadnjih 10 godina Naseljenost i gustina naseljenosti kantona i op ćina Prosječne godišnje vrijednosti promjena u gradskoj i seoskoj populaciji Korištenje zemljišta Klima Socio-ekonomski indikatori Makro-i mikro-ekonomski podaci Obrazovanje Indeksi cijena Indikatori tržišta rada (nivoi aktivnosti, odnos zaposlenost/nezaposlenost) – Regionalni i sektorski raspored: prosječan prihod po glavi; nominalna neto primanja po aktivnostima; cijena radne snage Troškovi domaćinstva Aktivne lokalne jedinice, obrt, investicije Informacije o poljoprivredi/šumarstvu, industriji, turizmu, trgovini, ostalim uslugama, transportu

Setovi podataka su predstavljeni u Izvještaju Tehničke studije . Korišteni izvori i dokumenti procijenjeni radi pribavljanja gore pomenutih setova podataka nabrojani su kako slijedi: Bosna i Hercegovina – Državna agencija za statistiku Bosne i Hercegovine: Statisti Hercegovine: Statistički bilten 3 - 2004 Plaće, šumarstvo, građevinarstvo, transport i komunikacije, turizam, hoteli i restorani, stanovništvo, trgovina; Statistički bilten 2 - 2003 Demografija -

Federacija Bosne i Hercegovine – Federalni zavod za statistiku: Opći i geografski podaci o BiH; Statistika o populaciji, Industrijska proizvodnja, Transport i Komunikacije FBiH, Poljoprivreda, Registrovani poslovni subjekti, Obrazovanje, Zapolenost/nezaposlenost, Socijalna zaštita; Studija praćenja životnog standarda u 2001. god. u Bosni i Hercegovini

-

GTZ – German Technical Cooperation: Detaljni vremenski intervali cijena goriva u Evropi– Bosna i Hercegovina Zemlje: Klima Klima i atmosfera; Ekonomski indikatori; Stanovništvo, World Resources Institute – Trendovi Zemlje: Zdravlje i blagostanje ljudi

-

Vlada Bosne i Hercegovine: Procjena Hercegovine: Procjena održivog razvoja u Bosni i Hercegovini– Izvještaj BiH za Svjetski samit o održivom razvoju (WSSD)

-

žavna agencija za statistiku (BHAS); Republi č ki zavod za statistiku Republike Srpske (RSIS); Zavod Dr žavna č ki za statistiku Federacije BiH (FIS); Svjetska banka (WB): Socijalna zaštita u Bosni i Hercegovini, 2001: Mjerenje i rezultati

-

Evropska Komisija – Uprava za Zapadni Balkan: Država Bosna i Hercegovina Dokument o strategiji 2002-2006



183

-

Evropska Komisija – Glavna uprava za ekonomske i finansijske poslove; Privremeni izvještaj: Zapadni Balkan u tranziciji

-

Vije ć ć e ministara Bosne i Hercegovine– Odjel za planiranje ekonomske politike i implementaciju srednjoro č ne razvojne strategije BiH: Dokument BiH: Dokument o strategiji smanjenja siromaštva u BiH č ne

-

UNDP BiH: Izvještaj BiH: Izvještaj o humanom razvoju Bosne i Hercegovine– Milenijski razvojni ciljevi 2003

-

Bosna i Hercegovina - Federacija Bosne i Hercegovine: Federalni Hercegovine: Federalni zavod za programiranje razvoja: Analiza promjena u strukturi stanovništva FBiH (bosanski jezik) Analiza ekonomskih trendova od 1999 do 2002 (bosanski jezik) Makro-ekonomija Hercegovačko-Neretvanske županije/kantona (bosanski jezik): Makroekonomski Pokazatelji Federacije BiH i Hercegovačko-neretvanskog; kantona za 2003 i 2004 Makro-ekonomija Sarajevskog kantona (bosanski jezik): Makroekonomski pokazatelji Federacije BiH i Kantona Sarajevo za 2003 i 2004 Socio-ekonomski Pokazatelji po kantonima i općinama FBIH (bosanski jezik): Federacija Bosna i Hercegovine- Reforme za konsolidaciju Prof. Midhat Aganović, Želimir Jovanović, Sarajevski Univerzitet: Prostorne strukture i regionalna politika Bosne i Hercegovine   



  

Da bi obezbijedili sve neophodne podatke, konsultovali smo Federalni zavod za statistiku, Ministarstvo za rad i socijalnu politiku, te magistarske teze sa Ekonomskog i fakulteta politi čkih nauka.Većina podataka pronađena je u Federalnom institutu i u magistarskim tezama Fakulteta političkih nauka. Stanovništvo – prikupljeni su statistički podaci o broju stanovnika, starosnoj strukturi, polnoj strukturi, zaposlenosti, gustini naseljenosti i povratku stanovništva. Korištenje zemljišta – definisana su gradska područ ja (istorijska naselja, grupisana stambena naselja, grupisane industrijske zone, miješane zone, javni objekti, zelene površine i parkovi, spontana urbanizacija), poljoprivredna područ ja, šume, pašnjaci, sportsko-rekreaciona područ ja, deponije itd. Infrastruktura – Infrastruktura – prikupljeni su podaci o infrastrukturnoj mreži (elektro, gasna, vodovodna i kanalizaciona), hodroelektranama, termoelektranama, branama i akumulacijama, putnoj i željezničkoj mreži. Procesi promjena – prikupljene su urbanističke studije i planovi (završeni i oni u izradi), geološke karte (stratigrafske karte) i programi javnih radova na lokalnom nivou. U okviru socio-ekonomske studije, provedene su ankete, koji su podnesene lokalnim vlastima, poslovnoj zajednici i nosiocima razvoja Podaci o okolini Geološki podaci Za Tehničku studiju provedena je identifikacija i prikupljanje svih raspoloživih dokumenata i studija. Investitor (Vijeće ministara) dostavilo je Energoinvestu Geološku kartu u mjerilu 1:25.000 (u elektronskoj formi) koja pokazuje šire područ je projektnih trasa. Prethodna priprema kompletne geološke dokumentacije za izgradnju hidroelektrana (Jablanica, Grabovica, Salakovac and Mostar) pomogla je Energoinvestu Sarajevo da analizira geologiju šireg podru č ja koridora projekta. Na osnovu pomenutih činjenica, prikupljena je sljedeća dokumentacija: Osnovna geološka karta, mjerilo 1:100.000 (područ ja Sarajevo, Prozor, Mostar i Kalinovik); Tumač nabrojanih osnovnih geoloških karata; Inženjersko-geološka karta Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), u mjerilu 1: 500.000; Uputstvo za izradu osnovne geološke karte SFRJ, mjerilo 1:100.000; Hidrogeološka karta SFRJ, mjerilo 1:500.000; Uputstvo za izradu osnovne hidrogeološke karte SFRJ, mjerilo 1:100.000; Seizmološka karta SFRJ za povratni period od 500 godina. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


184

Pored gornje dokumentacije, urađena su dva terenska pregleda i upoznavanje terena. Tokom obilaska, analizirane su različite alternative trasa. Pregled terena započeo je od km 0, kod Tar čina. Posebna pažnja je posvećena rizičnim dionicama: onima sa rizikom od klizišta i lokalne nestabilnosti (Dreznica i Aleksin Han), kao i aktivnom klizištu "Kukovi”, 2 km udaljenom od Ostrošca. U stvari, klizište se formiralo nakon izgradnje brane hidroelektrane Jablanica. Velika razlika izme đu maksimalnog i minimalnog nivoa vode izazvala je aktiviranje nožice uslovno stabilne padine. Klizište je utjecalo na drumski saobra ćaj u tunelu "Crnaja", kao i na željeznički tunel koji klizi ka jezeru, usljed složenih procesa poremećaja. Ukazano je na postojanje klizišta na pruzi Sarajevo-Ploče, na dionici Bradina-Konjic, koje je formirano tokom izgradnje oba tunela. U pripremi su sljedeći dokumenti i karte: Složena geološka karta u mjerilu 1:25.000 Geološka karta u mjerilu 1:100.000 Inženjersko- geološka karta u mjerilu 1:25.000 Inženjersko- geološka karta u mjerilu 1:100.000 Hidrogeološka karta u mjerilu: 1:25.000 Seizmološka karta za povratni period od 500 godina, u mjerilu 1:500.000 Tektonska karta u mjerilu 1:100.000 Generalni izvještaj-tekst Geološka klasifikacija stijena i tla bi će urađena u skladu sa Uputstvom UNESCO-a. Vodni resursi Podzemne vode: Osnovni pravci tokova podzemnih voda dati su u okviru Tehni čke studije (Hidrogeološka karta). Ovi pravci su odre đeni ranijim istraživanjem (obilježavanjem pomo ću boje) u toku izrade osnovne hidrogeološke karte. -

Površinske vode: Vodni bilansi osnovnih vodotoka i glavnih pritoka iz domena velikih voda dati su u Hidrološkom i hidrauli č k om izvještaju za potrebe Idejnog projekta. Dati su takođe maksimalni nivoi čkom vode jezera pod normalnim radnim uslovima, kao i ekstremni novoi koji bi nastali u slu čaju razaranja brana po domino efektu.

Kvalitet zraka Podaci o kvalitetu zraka su traženi od Federalnog meteorološkog zavoda Bosne i Hercegovine, a dobijeni su rezultati mjerenja kvaliteta zraka samo za meteorološke stanice Mostar i Ivan Sedlo. Ove dvije meteorološke stanice su smještene u podru č ju planiranog autoputa ali trenutno radi samo meteorološka stanica Mostar. Meteorološka stanica Ivan Sedlo prestala je sa radom početkom rata i još nije u funkciji. - Meteorološka stanica Mostar: Prikupljeni podaci praćenja zagađenja zraka iz meteorološke stanice Mostar sadrže statistički obrađene podatke o koncentraciji SO2 i dima za sljedeće periode: od 1975/1976 do 1991/1992 od 1999/2000 do 2001/2002 



-

Meteorološka stanica Ivan Sedlo: Prikupljeni podaci praćenja zagađenja zraka iz meteorološke stanice Ivan Sedlo odnose se na period januar - decembar 1991. godine. Uključena su mjerenja prosječne mjesečne koncentracije SO2 i NO2, kao i prosječne mjesečne pH vrijednosti padavina u pomenutom periodu.

Buka Do sada, Vlada Bosne i Hercegovine nije odredila standarde o nivou buke. Jedini primjenjivi standardi o nivoima buke dati su u Zakonu o zaštiti od buke usvojenom od Kantona Sarajevo (Službene novine Kantona Sarajevo, broj 10/99). Ovaj Zakon propisuje nivoe buke, mjere zaštite od buke i načine mjerenja buke; granične vrijednosti buke prema namjeni prostora i dobu dana, tako da ona ne ugrožava život i rad ljudi, naročito njihovo zdravlje. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


185

Elementi vodene i suhozemne ekologije (flora, fauna, ekosistem) e kosistem) Biološki resursi: Biološki resursi ovog područ ja (flora i fauna područ ja), opisani su u različitim dokumentima o ekologiji bivše Jugoslavije. Obimna i detaljna analiza ekosistema trebalo bi da čini dio projektne dokumentacije. -

Ugrožene životinje: Vlada Bosne i Hercegovine ne posjeduje zvani čnu listu ugroženih životinja. Različite liste flore i faune formirane su da bi ih okvalificirale kao ugrožene. Zakon koji bi mogao obezbjediti zvanično priznavanje i zaštitu ovih životinja još ne postoji. Ugrožene životinje su identificirane i nabrojane u tabeli "Ugrožene vrste u BiH". Svjetski centar za pra ćenje i zaštitu životinja sa sjedištem u Velikoj Britaniji karakteriše deset vrsta sisara, deset vrsta ptica, jednu vrstu gmizavaca, šest vrsta riba i sedam vrsta beskičmenjaka u BiH BiH kao jako ugrožene, ugrožene ili ranjive.

Zaštićena područja Prirodne vrijednosti: Prema Zakonu o prostornom planiranju, prirodnim nasljeđem smatra se sljedeće: Prirodna područ ja, kao što su: nacionalni parkovi, regionalni parkovi, istorijska područ ja i područ ja prirodnih ljepota, područ ja za rekreaciju, morska obala, obale rijeka i jezera, planinska i primorska područ ja za rekreaciju, Spomenici prirode i ostale prirodne znamenitosti i rijetkosti, Prirodni rezervati. 





Kulturno-historijske vrijednosti Studija istorijskih vrijednosti sadrži dostatan pregled situacije, valorizaciju, kategorizaciju, kao i ciljeve zaštite najvrijednijih kulturno-historijskih spomenika od praistorije do drugog svjetskog rata, zajedno sa najvažnijim novijim memorijalnim spomenicima (do Dejtonskog sporazuma). Analiza je urađena na bazi pozitivnih zakonskih propisa i preporuka (međunarodnih, državnih i republičkih) koji regulišu ovu oblast. Podaci o prostornom planiranju Podaci prikupljeni u svrhu izrade analiti čko-dokumentacione osnove za Studiju podloga i planiranja za Koridor Vc (dionica Tarčin-Mostar sjever) preuzeta je iz ranije izrađenih dokumenata prostornog planiranja, kao i iz različitih studija i statisti čkih podataka. Osnovna baza podataka pripremljena je u skladu sa važe ćim «Zakonom o prostornom planiranju-Metodologija za izradu dokumenta prostornog planiranja» i ti podaci bi trebalo da budu pregledani i uzeti u obzir pri izboru najpovoljnijih trasa ili trase autoputa. Prema tome, ispunjena je zakonska obaveza, jer će podaci biti predstavljeni na na čin kompatibilan sa formom u kojoj se uobičajeno izrađuju prostorni planovi (korištenje podataka je moguće u GIS formatu-Geografski informacioni sistem). Uspostavljena je saradnja sa osobama koje su uključene u prostorno planiranje u općinama Hadžići, Konjic, Jablanica i Mostar. Oni su na izvoru informacija koje se odnose na planiranje i razvojne trendove na posmatranim područ jima, što je od velikog značaja za projekat. Podaci su uzeti iz sljede ćih prostorno planskih dokumenata: -

Prostorni plan za Konjic, Jablanicu i Prozor, ura đen 1985. od Instituta za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu. Urbanistički plan Konjica Regulacioni plan «Centar» Regulacioni plan «Stari grad» Regulacioni plan «Lijeva obala» Regulacioni plan «Boračko jezero» Prostorni plan posebnog područ ja za izgradnju HE Konjic (planirane).



186

Studije izrađene za općinu Konjic: Razvoj proizvodnje hrane na područ ju općine Konjic (1992. god.) Strategija ekonomskog razvoja općine Konjic (1996. god.) Strategija ekonomskog razvoja općine Konjic – voda kao osnovni faktor za razvoj op ćine (2001. god.) Program privrednog i društvenog razvoja Hercegovačko neretvanske županije/ kantona (2002. god.) Regionalna strategija ekonomskog razvoja (2004. god) EU RED. Urbanistički plan Jablanice za period 1988-2010, sačinjen od Urbanističkog zavoda BiH, Sarajevo Regulacioni plan užeg područ ja gradskog jezgra Studije izrađene za općinu Jablanica: Strategija razvoja poljoprivrede, 2003. god., Strategija razvoja turizma kao razvojne osnove, Intenzitet prometa na mreži magistralnih i regionalnih puteva u Hercegovačko-neretvanskoj županiji/kantonu u toku 2003. god. (Ministarstvo prometa i komunikacija). Prostorni plan za grad Sarajevo za period od 1986. do 2000. i do 2015. (dio koji se odnosi na Hadžiće) Prostorni plan za grad Sarajevo za gradsku zonu Hadžića za period od 1986. do 2000. i do 2015. Urbanistički plan za Tarčin. Prostorni plan općine Mostar do 2000.- sačinjen 1982. od Zavoda za prostorno uređenje Mostara Urbanistički plan Sjeverne doline Mostara za period od 1986. to 2015., iz aprila 1990. Prostorni plan za općinu Mostar (2000. god.)-Separat o saobraćaju, sačinjen 1987. Iz gore pomenute dokumentacije izdvojeni su podaci za sljedeća područ ja: stanovništvo, korištenje zemljišta, infrastruktura, prirodni spomenici, objekti kulturnih i društvenih aktivnosti (školstvo, zdravstvena zaštita, kultura, religiozne aktivnosti itd.). Pomenuti podaci su predstavljeni u nacrtima karata i biti će predati u okviru dijela projekta o uticaju na okolinu. Karte Konsultant je obezbjedio sljedeće karte: -

“Prostorni planovi za općinu Konjic, općinu Jablanica i općinu Prozor, analitičko-dokumentacione osnove", Institut za arhitekturu, urbanizam i prostorno planiranje Arhitektonskog fakulteta u Sarajevu, juli 1985.

-

“Nacrt Prostornog plana Bosne i Hercegovine za period od 1981. do 2000.", Socijalistička Republika Bosna i Hercegovina, Izvršno vijeće Skupštine Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 23. januar 1982. PROSTORNI PLAN BOSNE I HERCEGOVINE 1981.-2000.; mjerilo 1:1.000.000

-

                

Hipsometrijska skala Geologija Naknada poljoprivrednog zemljišta Razmještaj industrije Mineralni resursi i pojave mineralnih, termalnih i termo-mineralnih voda Turizam i rekreacija Šumarstvo Drumski i željeznički saobraćaj Telekomunikacije, PTT i radio-televizijske komunikacije Saobaraćajna infrastruktura Energetska infrastruktura Projekcije prostornog planiranja Korištenje zemljišta Sistem infrastrukture Prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti Vodoprivreda i energetika Karta istorijskih vrijednosti prirodnih ljepota (mjerilo 1:200.000)


187


5.2

Socijalni uticaji (stanovništvo i naselja)

5.2.1

Uticaji u periodu izgradnje

Istraživanje u pogledu društveno-ekonomskog stanja duž autoputa pokazuje da je direktni uticaj na stanovništvo kritično pitanje povezano sa indirektnim uticajima na stambena područ ja kao što su: buka, uticaj na pejzaž, istorijska mjesta i arheološka nalazišta, uticaj na kvalitet zraka, kako je opisano u drugim poglavljima. Dalja analiza uticaja na društveno-ekonomsku okolinu u periodu izgradnje kako je predstavljeno u daljem tekstu, obuhvatila je, takođe, terenske analize, konsultovanje literature, statističkih podataka, kao i drugih izvještaja i dokumentacije. Potencijalni uticaji projekta autoputa na društveno-ekonomsku okolinu u periodu izgradnje identifikovani su i analizirani u pogledu na: vrstu uticaja (pozitivan ili negativan); prirodu uticaja (direktan ili indirektan); snagu i važnost (mali, srednji, veliki itd.), te obim/lokaciju uticaja. Indikatori koji su ocjenjivani za period izgradnje: 1.

2. 3. 4. 5.

Stanovništvo i naselja: - Uticaj na razvojne perspektive naselja - Stanovništvo pod direktnim uticajem gra đ e vinskih radova đevinskih - Preseljavanje/izmještanje ljudi Društvena struktura i kulturne vrijednosti: - Društveni poreme ć ćaji aji Vrijednost posjeda: - Uklanjanje ku ć ć a i drugih objekata - Gubitak poljoprivrednog zemljišta Sigurnost: - Nesre ć e vinskih radova/mehanizacije će usljed gra đ đevinskih Ekonomski razvoj:

Sljedeći uticaji u periodu izgradnje su detaljno identifikovani: Stanovništvo i naselja: 



Uticaj na razvojne perspektive naselja: Naselja ili gra đevinsko zemljište u koridoru Alternative 3, kroz koja prolazi autoput bez postojanja petlje, biće pogođena presijecanjem tradicionalne naseobinske strukture, uključujući i prekid društvene kohezije. Mjesta petlji će uticati na karakteristike razvoja naselja zbog mogućeg širenja elemenata naselja duž pristupnih puteva autoputu. Petlje Alternative 3 bi će u Konjicu i Jablanici. Ovaj uticaj je dugoro čan i zahtijeva mitigacione mjere u pogledu usvajanja urbanističkih planova općina pod uticajem. Stanovništvo pod direktnim uticajem građevinskih radova: Građevinski radovi će na stanovništvo iz područ ja pod direktnim uticajem, djelovati u pogledu buke, zagađenja zraka i prašine koju izazivaju (vidi takođe buka i atmosfera). Nadalje, poremećaji će biti vezani za građevinske kampove u blizini naselja i zagušenja saobraćaja. Izgradnja novog autoputa će direktno uticati na stanovništvo na sljede ćim dionicama: Tabela 49. Stanovništvo / naselja na koje uti č e vinski radovi ču gra đ đevinski OD km 0+000 2+750 7+250 12+375

DO km 1+825 6+000 9+325 23+825

DUŽINA (km) 1,83 3,25 2,08 11,45

NAZIV NASELJA/ SELA KROZ KOJE SE PROLAZI Tarčin: Do, Smucka, Vrbanja Raštelica, Vukovi ći, Džanići Područje Ivan Sedla: Bradina, Gornja Bradina, Polje, Gradac, Podorašac (km 12,3-15): Ribići (km 13,5), Vrbljani (km 14,5), Podkanjina (km 15,5), Kanjina (km 16), Borovac (km 16,5), Živašnica, Ov čari (km 17,5-18,5), Područje Donjeg Sela (do mosta preko Jablani čkog jezera): Repovica (km 19), Galjevo (km 18), Čovici (km 18,5), Jurići (km 20), Gredina (km 19,3), Ceri ći, Pokojište


188


OD km 24+075

DO km 31+250

32+175 39+000 50+375 53+125 54+500

34+500 42+625 52+750 53+750 60+400

DUŽINA (km) NAZIV NASELJA/ SELA KROZ KOJE SE PROLAZI 7,18 Čelebići (km 24,07): Matići, Ušanovi ći, Seljani (km 26,75), Ostrožac (km 31): Zakaljača (km 28), Vode (km 28,5), Ribi ći (km 28,75, osići (km 29), Osište (km 30), Jasike (km 29,8) Jablanica: Dobrigošće, Donje Paprasko, Gornje Paprasko, Donja Jablanica 2,33 Devor: Glogošnica, Šanica, 3,63 2,38 Bijelo 0,63 Grabovica Područje Mostar Sjever: Lajpur, Zeleni Dol, Bresnica, Vala, Lijeska, Makanovina 5,90

Uticaj će biti vezan za period izgradnje (kratkoročan) i zahtijeva ublažavanje. 

Preseljavanje/izmještanje stanovništva zbog izgradnje autoputa: Izgradnja autoputa će zahtijevati eksproprijaciju i preseljenje ljudi iz nekih podru č ja. Identificirane dionice autoputa koje prolaze i direktno kroz naselja i područ ja koja će vjerovatno biti predmet aktivnosti na preseljenju ljudi nabrojane su u tabeli ispod. Ovaj uticaj je dugoročan i zahtijeva mitigaciju. Tabela 50. Podru č č ja koja bi mogla biti predmet preseljenja Od km 0+800 4+100 8+000 13+375 14+000 14+450 16+250 18+300 24+075 27+400 28+825 29+875 33+000 39+375 53+125 58+375

Do km 1+100 4+375 8+375 13+65 14+300 14+625 16+625 23+825 26+750 28+125 29+175 30+550 33+350 39+875 53+750 58+625

Ime naselja / Sela Tarčin - Smucka Đanići (Raštelica) Bradina Ribići Vrbljani Podorašac Borovac Područ je Donjeg Donjeg Sela: Sela: Repovica, Repovica, Gradina, Cerići Čelebici, - Ušanovici, - Seljani, Zakaljača Ćosići, Ribići Ostrožac Dobrigošće Glogošnica Grabovica Makanovina

Društvena struktura i kulturne vrijednosti Društveni poremećaj: Izgradnja autoputa će zahtijevati gra đ e vinske kampove i većina zaposlenih će, đevinske vjerovatno, živjeti u privremenim objektima. Kampovi mogu naškoditi lokalnom društvenom sistemu na različite načine, tj. mogu potaknuti nepoželjne vidove ponašanja. Iako se očekuje korištenje lokalne radne snage tamo gdje je ona na raspolaganju, izvođači radova na projektu će vjerovatno uposliti polukvalifikovanu i kvalifikovanu radnu snagu koja dolazi sa strane. Nije neuobi čajen broj od 150-250 takvih radnika. Dolazak 150-250 radnika, uglavnom muškaraca, u kampove može imati jak uticaj na lokalnu zajednicu. Generalno su kampovi dobro prihvaćeni zbog mogućnosti zaposlenja za lokalnu radnu snagu. Mala je mogućnost nacionalnih konflikata, međutim, povremeni i lični konflikti mogu se očekivati iz različitih razloga, često zbog opijanja. Više raspoloživog novca kod terenskih radnika može izazvati lične konflikte. Ako se poduzmu brižljive mjere planiranja, informisanja i druge mjere ublažavanja, društveni problemi koji se tiču konflikata između radnika i lokalne zajednice biće minimalni. Indirektni poremećaji u toku izgradnje su vjerovatni i u naseljima kroz koja autoput direktno ne prolazi. Ovi uticaji se odnose na zagušenje saobra ćaja u toku izvođenja radova na mjestima petlji/nadvožnjaka ili ukrštanja sa postojećim putevima. Treba da budu primjenjene mitigacione mjere, kao što su upravljanje saobraćajem ili druge mjere za minimiziranje ovih uticaja. Lokacije petlji/nadvožnjaka koje će vjerovatno biti izložene ovim uticajima su: petlje u Konjicu i Jablanici, raskrsnice sa postoje ćim putevima na stacionažama: 1+800, 4+225, 8+175, 9+425, 23+750-24+050 (most preko Jablaničkog jezera), 25+37526+125.




189


Vrijednost imovine Uklanjanje kuća i drugih objekata: Izgradnja autoputa će zahtijevati eksproprijaciju i u nekim podru č jima kuće će morati biti uklonjene. Identificirane su dionice autoputa koje prolaze direktno kroz naselja, i koja bi, shodno tome, bila predmet eksproprijacije. Uklanjanje ku ća i objekata je vjerovatno u dolje nabrojanim naseljenim područ jima. Ovaj uticaj je dugoročan i zahtijeva mitigaciju. Treba provesti detaljne analize potreba za eksproprijaciju u skladu sa odgovarajućom zakonskom regulativom. 

Tabela 51. Podru č č ja koja ć e vjerovatno biti predmet eksproprijacije Od km 0+800 4+100 8+000 13+375 14+000 14+450 16+250 18+300 24+075 27+400 28+825 29+875 33+000 39+375 53+125 58+375

Do km 1+100 4+375 8+375 13+65 14+300 14+625 16+625 23+825 26+750 28+125 29+175 30+550 33+350 39+875 53+750 58+625

Ime naselja / sela Tarčin - Smucka Đanići (Raštelica) Bradina Ribići Vrbljani Podorašac Borovac Područ je Donjeg Sela: Repovica, Gradina, Ceri ći Čelebići, - Ušanovići, - Seljani, Zakaljača Ćosići, Ribići Ostrožac Dobrigošće Glogošnica Grabovica Makanovina

Prema procjeni Konsultanta, otkup i kompenzacija zemljišta takođe podrazumjeva uklanjanje kuća i drugih objekata. Procjena kompenzacije i broja kuća koje treba da budu uklonjene za Alternativu 3 je data kako slijedi: Tabela 52. Objekti Objekti, pokretnosti 

OTKUP ZEMLJIŠTA I KOMPENZACIJA Jedinica kom kom

Koli čina 42 30

Gubitak poljoprivrednog zemljišta: Zbog potpuno nove izgradnje autoputa doći će do uticaja na vlasništvo poljoprivrednog zemljišta. Uticaj na poljoprivredno zemljište je veliki i treba da se razmatra za cijelu dužinu dionice autoputa. Ovo je dugoročni uticaj i zahtijeva mitigaciju, te treba provesti detaljnu analizu eksproprijacionih zahtjeva u skladu sa odgovarajućom legislativom. Izgradnja autoputa uzrokovaće gubitak poljoprivrednog zemljišta tamo gdje je planirana trasa autoputa. Tu će gubitak zemljišta biti trajan i potrebne su mitigacione mjere. U projektnom područ ju identifikovano je zemljište korišteno za poljoprivredu koje će biti pogođeno izgradnjom: Tabela 53. Pogo đ e no poljoprivredno podru č đeno č je Od km 0+000 3+750 5+075 9+750 +000 10+400 12+875 16+250

Do km 2+500 +000 5+325 10+500 8+000 11+750 14+300 16+625

Duži Dužina na (km) (km) 2,50 1,25 0,25 0,75 1,00 1,35 1,43 0,38

Kate Katego gori rija ja I − − − − − − − −

Kate Katego gori rija ja II ili ili III III x x x x x x x x


190


17+375 18+375 24+075 27+400 31+875 35+500 36+750 39+375 40+500 45+700 48+625 53+125 55+000

17+750 23+825 26+750 31+250 33+40 36+50 39+000 39+875 42+500 46+375 50+825 53+750 56+000

0,38 5,45 2,68 3,85 1,53 1,00 2,25 0,50 26,53 50,55 99,85 199,45 398,15

x x x x x x x x x x x x x

− − − − − − − − − − − − −

Nadalje, autoput će prekinuti postojeće objekte i pristupne puteve do tih područ ja. Pristup vlasnicima do njihovog poljoprivrednog zemljišta treba da bude zagarantovan kroz obezbjeđenje lokalnih pristupnih puteva i s tim u vezi potrebne su mitigacione mjere. Prema procjenama Konsultanta, ukupni gubitak zemljišta zbog izgradnje autoputa određen je za Alternativu 3 kako slijedi: Tabela 54. Ukupni gubitak zemljišta Lokacija zemljišta Zemljište u planinskoj zoni Zemljište u ruralnoj zoni Zemljište u urbanoj-nenaseljenoj urbanoj-nenaseljenoj zoni Zemljište u urbanoj naseljenoj zoni

Koli čina (ha) 70,00 60,00 15,00 4,00

Doći će, takođe, do privremenog gubitka poljoprivrednog zemljišta u toku izgradnje zbog pristupnih puteva ka gradilištu, građevinskih kampova, skladišta, asfaltnih baza itd. Još nisu identificirana mjesta gradilišta, međutim odgovarajuće planiranje treba da bude unaprijed urađeno i kompenzacija treba da bude plaćena na bazi vrijednosti jednogodišnjih ili dvogodišnjih usjeva, zavisno od vremena korištenja područ ja. Sigurnost Nesreće zbog građevinskih radova/mehanizacije: Radovi na izgradnji će izazvati nezgode radi građevinskog saobraćaja i mehanizacije koja se koristi tokom radova. Nadalje, vozači na lokalnim putevima koji su u dodiru sa autoputem u izgradnji najpodložniji su saobraćajnim nezgodama i zagušenju saobraćaja, te su potrebne mjere.ublažavanja. 

Ekonomski razvoj 

U toku perioda izgradnje, autoput će imati pozitivan efekat na ekonomski razvoj područ ja radi stvaranja mogućnosti za kratkoročno zaposlenje na građevinskim radovima. Građevinski radovi će privući ljude u područ je na relativno dug period. Lokalni snabdjevači mogu profitirati od dotoka radnika na mjesto gradnje, a razvijaće se i aktivnost sticanja dohotka, što može ostati tako i nakon završetka radova. Mjere ublažavanja koje se odnose na obaveze izvo đača bi mogle potpomoći i olakšati pozitivnu prirodu ovoga uticaja.

5.2.2

Uticaji u periodu ekspoloatacije

Analize uticaja na društveno-kulturnu okolinu uklju čivali su i terenske analize, konsultovanje literature, statističkih podataka, kao i drugih izvještaja i dokumentacije. Potencijalni uticaji projekta autoputa na društvenoekonomsku okolinu u periodu eksploatacije identifikovani su i analizirani u pogledu na: vrstu uticaja (pozitivan ili negativan); prirodu uticaja (direktan ili indirektan); snagu i važnost (mali, srednji, veliki itd.), te obim/lokaciju uticaja. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


191

Indikatori koji su ocjenjivani za period eksploatacije: 1. Stanovništvo i naselja: - Stanovništvo pod direktnim uticajem izgra đ enog autoputa đ enog 2. Društvena struktura i kulturne vrijednosti: - Društveni poreme ć ćaji aji - Uticaji na mjesta kulturnog naslje đ a đa 3. Pristup javnim službama: - Lakši pristup obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, transportu, urbanim centrima 4. Sigurnost: - Smanjenje broja nesre ć ć a usljed poboljšanja puta i boljeg projekta - Pove ć an broj nesre ć ć an ć a usljed pove ć ćane ane motorizacije i ve ć ć e brzine putovanja 5. Ekonomski razvoj Sljedeći uticaji u periodu eksploatacije su detaljno identifikovani: Stanovništvo i naselja: Stanovništvo pod direktnim uticajem eksploatacije autoputa: Populacija će biti direktno pod uticajem eksploatacije novog autoputa zbog buke i zaga đenja zraka, kako je opisano u prethodnim poglavljima 5.6 Uticaji na zrak i 5.14 Uticaji od buke. O vaj vaj uticaj će zahtijevati mjere ublažavanja radi minimiziranja poremećaja i uticaja na zdravlje populacije koja živi u blizini autoputa. Društvena struktura i kulturne vrijednosti Društveni poremećaj: Završetak i eksploatacija autoputa će imati direktan uticaj u pogledu društvenih poremećaja u slučajevima prolaska kroz naseljena područ ja. Tradicionalni sistemi i funkcije naselja, kao i komunikacija među stanovnicima će bit poremećena i prekinuta. Ovaj uticaj je dugoročan, te zahtijeva ublažavanje. Naselja koja trpe takav uticaj odgovaraju naseljima navedenim u poglavlju 5.2.1 “Stanovništvo i naselja pod direktnim uticajem gra đ e vinskih radova” . đevinskih Uticaji na mjesta kulturnog naslje đa: Tokom eksploatacije, put ne će degradirati kulturne resurse, jer većina spomenika i područ ja važnih nalazišta ostaju izvan puta i neće trpjeti uticaj eksploatacije autoputa. Štaviše, pozitivan uticaj je smanjenje obilaznog saobraćaja postojećim putevima, što smanjuje mogu će negativne uticaje zbog aerozagađenja. S druge strane, lokaliteti će biti pristupačniji i prepoznatljiviji zbog bolje transportne infrastrukture. Nisu potrebne mitigacione mjere. Pristup javnim službama Lakši pristup obrazovnim i zdravstvenim ustanovama, transportu, urbanim centrima: Unapređenje puteva može snažno uticati na pristupačnost ustanova i usluga, pošto put obezbjeđuje krucijalnu vezu između fizičkih resursa i korisnika u ruralnim i prigradskim centrima. Razmatrani put je važan za obezbje đenje mogućnosti unapređenja transporta na lokalnom i regionalnom nivou. Međutim, kako je ovo autoput, poboljšanje lokalnog pristupa biće ograničeno. Može se reći da autoput unapređuje pristup obrazovnim ili zdravstvenim ustanovama koje se nalaze u Sarajevu ili Mostaru, ali će se to unapređenje ticati samo ljudi koji si mogu priuštiti automobil ili korištenje javnog putničkog transporta. Sigurnost Smanjenje broja nesreća usljed poboljšanja puta i unapređenja projekta/povećanje broja nesreća usljed povećane motorizacije i brzine putovanja: Realizacija autoputa donije će smanjenje broja nesreća zbog bolje izvedbe puta, njegovog trupa, kolovoza i signalizacije, te zbog izbjegavanja gusto naseljenih područ ja i teških terena postojeće trase. S druge strane, projekat će doprinijeti povećanju broja nesreća zbog veće brzine puovanja i povećane motorizacije. U toku eksploatacije puta, nesreće bivaju izazvane na različite načine: prekomjerna brzina, nepažnja/nemar, nepropisno preticanje, mehanički defekti, prepreke na putu, neiskustvo vozača, ometanje od strane putnika i ostalo. Saobraćajne nesreće na autoputu će u budućnosti vjerovatno više zavisiti od intenziteta saobraćaja, nego od uslova na putu. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


192

U toku eksploatacije, novi put može poboljšati cjelokupnu sigurnost saobraćaja, ali moraju se razvijati hitna reakcija i sposobnost pružanja usluga. Znatni sigurnosni problemi vezani za saobra ćaj u toku eksploatacije puta očekuju se oko petlji. Potrebne su mitigacione mjere na unapređenju opšte sigurnosti i hitne reakcije. Ekonomski razvoj Novi autoput će generalno imati pozitivan efekat na ekonomski razvoj podru č ja zbog: - Stvaranja mogućnosti zaposlenja vezanog za poslove na održavanju/upravljanju u fazi eksploatacije; - Stvaranje mogućnosti za sticanje dohotka u toku eksploatacije puta, usljed razvoja pratećih ekonomskih aktivnosti duž autoputa, naročito u područ jima petlji; - Bolje veze između velikih ekonomskih centara Sarajeva i Mostara; Alternativa prolazi kroz područ je sa potencijalima za razvoj turizma i pratećih usluga, razvoj industrije, šumarstva radi postojanja velikih podru č ja ekonomskih šuma. Autoput može podržati različite mogućnosti ekonomskog razvoja, kao što je na primjer razvoj/revitalizacija nekorištenih industrijskih područ ja. Bolje transportne veze mogu privući nove investicije i podržati održivi razvoj urbanih podru č ja. Zbog pozitivne prirode ovog uticaja, nisu potrebne mitigacione mjere.

5.3

Uticaj na mikroklimu

5.3.1

U toku perioda izgradnje

Evidentno je da će tokom izgradnje, koja obićno traje duži vremenski period, doći do lokalnih i povremenih promjena mikroklime kao posljedica veće koncentracije prašine. Ovo se naročito odnosi na mjestima gradnje većih objekata(mostova i tunela), ali to ni u kom slučaju nemože imati trajne posljedice. 5.3.2

U toku perioda eksploatacije

Nakon izgradnje autoputa će doći do izvjesnih promjena uslovljenih kako novosagra đenim objektima: nasipima, usjecima, mostovima i tunelima, tako i eventualnim prosjecanjima šuma. Ovo se u prvom redu odnosi na lokalna strujanja zraka, promjene temperature zbog povećanih asfaltnih površina, tako i povećanja koncentracije zagađenja zraka zbog gustine saobraćaja. Međutim, sve ove promjene su lokalnog karaktera i posljedica toga nemože biti izmjena mikroklime.

5.4 Uticaj na geološku sredinu

Terenskim istražnim radovima (bušenjem i geofizikom) naišlo se na zone koje u geološkom pogledu nemaju povoljne karakteristike za fundiranje pojedinih objekata. Jedna od takvih dionica je u selu Džani ći na bušotini S-03. Na ovoj bušotini u intervalu od 15,3 do 18,0 m došlo je do propadanja alata - kaverna i pojave muljevitog materijala, pa je zbog toga došlo do pomjeranja trase puta. Osim toga, ovde treba spomenuti i klizišta mada imaju malo rasprostranjene u odnosu na dužinu trase, a najveći broj klizišta se nalazi u širem područ ju Donjeg Sela u polifacijalnom neogenom kompleksu. U ovome kompleksu najveći broj izdvojenih pojava je svrstan u umirena klizišta i na taj na čin je definisana aktivna i potencijalna opasnost u fazi izgradnje puta, mada kod linijskih objekata, zavisno od položaja trase umirena klizišta treba tretirati kao nestabilna područ ja. Sipari imaju znatno rasprostranjenje i formirani su na strmim padinama. Sipari –koluvij u pogledu stabilnosti u prirodnim uslovima su u stanju granične ravnoteže i zasjecanjem ili opterećenjem ovih terena može biti uzrok pojava nestabilnosti – naročito u kanjonu rijeke Bijele. U karbonatnim stijenama koje su tektonski više oštećene i kavernoznim, odnosno rasjednim zonama su mogući povremeni kratkotrajni prodori znatni koli čina podzemne vode u tunelima u određenim ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


193

hidrogeološkim periodima reda veličine procjenjene od 10-100 l/s, mada je generalno nivo podzemnih voda ispod nivelete puta.

5.5

Uticaj na vode

5.5.1

U toku perioda izgradnje

Otvaranje velikih gradilišta uvijek ima negativnih posljedica na okolinu. Naravno da se izvo đač radova mora pridržavati svih tehničkih propisa, a naročito u svom odnosu prema vodi. Osnovni zahtjev je da se ne ugrozi kvalitet podzemnih i površinskih voda, što bi imalo trajne posljedice, kako na vodosnabdijevanje tako i na floru i faunu otvorenih vodotoka. Mora se takođe voditi računa o odlaganju viška materijala kako se nebi ugrozili proticajni profili otvorenih vodotoka. Isto tako izgradnja mostova mora strogo voditi računa kako o privremenoj tako i trajnoj zaštiti otvorenih tokova. 5.5.2

U toku perioda eksploatacije

U toku eksploatacije autoputa primarni zadatak je poduzimanje adekvatnih mjera za spriječavanje zagađenja kako površinskih tako i podzemnih voda. Tehničkim rješenjem se mora obezbijediti tretman oborinskih voda (koje se zagađene teškim uljima i olovom, spiraju sa kolovoznih traka), kako iste nebi kontaminirale prirodne tokove. Smatra se da je uticaj saobra ćaja tokom vremena na kvalitet tekućih voda mali, tako da se ne može očekivati unapređenje kvaliteta vode sa unaprijeđenjem uslova saobraćaja i izgradnje infrastrukture, sve dok se ne uklone ili minimiziraju drugi izvori zaga đenja. U horizontima dubljih akvifera, izgradnja autoputa ne predstavlja faktor rizika sa stanovišta zagađenja. U ovoj situaciji, važna opasnost za podzemne vode odnosi se na kvalitativnu promjenu proizvedenu zagađenjem od onečišćenih supstanci koje mijenjaju fizički, hemijski i biološki kvalitet vode. Značajnija kontaminacija se može desiti u prisustvu zaga đujućih materija u vodama koje teku površinom puta i u slučajevima nesreća ili propusta u teretnom saobraćaju ili transportu specijalnih tečnih materija. U stvari, potencijalne zagađujuće materije, ako se njima ne rukuje propisno i ako se ispuštaju direktno u vodotoke, mijenjaju njihovu klasu kvaliteta. Postoje ć e nja vode ći i potencijalni izvori zaga đ đenja Osnovni izvori zagađenja vode u toku faze eksploatacije projekta su: - direktno odlaganje na vodenoj površini zagađujućih materija koje proizvode vozila; - ispuštanje netretiranih voda u površinske tokove; u ovom slučaju otpadnim vodama se smatraju vode koje dolaze sa površine puta, kao npr. kišnica koja sapire puteve i slijeva se u korito rijeke; - ispuštanje zagađene vode ili hemijskih jedinjenja usljed saobraćajnih nesreća cisterni za transport opasnih supstanci na putu. Glavno zagađenje površinskih voda kao rezultat korištenja puta dešava se u kišnim periodima zbog sapiranja čvrstih čestica i drugih rastvorljivih jedinjenja koja se privremeno nalaze na kolovozu. Zagađujuće materije transportovane kišnicom se onda slijevaju u kanale/rigole duž puta, a onda se prazne u neutralne vode, odnosno u odgovarajuće površinske vode preko kojih put prelazi. Veličina protoka i priroda zagađujućih supstanci koje potiču od saobraćajnih nezgoda, a potencijalno zagađuju površinske i podzemne vode ne mogu se lako izračunati. Za slučajeve nesreća, osnovne, a nekada i jedine mjere za minimiziranje rizika od zagađenja voda, sastojaće se u brzini preduzimanja mjera na ograničavanju širenja i prikupljanju zagađujuće materije koja curi. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


194

Voda usljed oluje, sakupljena sa površine puta je glavni izvor zagađenja. Tokom kišne sezone, naročito tokom jakih kiša, površine i nasipi puta prikupljaju vodu, koja se onda odvodi rigolima i kanalima duž trase puta. Problem može nastati kada padne "prva kiša" (jaka kiša nakon dugog vremena) u vidu sapiranja površine puta na kojoj se nalaze zaga đujuće materije, kao što su: nesagorjeli ostaci goriva iz izduvnih gasova, ostaci habanja guma (naročito kod naglog kočenja), metalni ostaci kao rezultat trošenja vozila, curenje ulja i mineralnih maziva, ostaci nastali habanjem kolovoza. Zimi tako đe može biti supstanci protiv smrzavanja: postoji čitava paleta čvrstih ili tečnih proizvoda koji ističu na put u slučaju nezgoda.

5.6

Uticaj na zrak

5.6.1

Uvod

Zadatak ovog poglavlja je analiza uticaja na zrak u toku perioda eksploatacije projekta “Autoput na Kridoru Vc” Lot 3 - dionica Sarajevo jug (Tarčin) - Mostar sjever, putem kompjuterske obrade teorijskih podataka o osnovnom zagađenju zraka. 5.6.2

đuju ju ć ć ih Opis zaga đ u ih materija i njihovi uticaji na ljude i okolinu

Zadatak ovog poglavlja je opis zagađujućih materija i definisanje njihovog uticaja na ljude, životinje i biljke kroz opis svake od zagađujućih komponenti. 5.6.2.1 Glavne zagađujuće materije Sagorijevanjem benzina i drugih hidrokarbonskih goriva u vozilima proizvodi se nekoliko osnovnih zagađujućih materija. Relevantne zagađujuće materije koje se emituju iz motora vozila su: Ugljenmonoksid (CO); Ugljendioksid (CO 2); Sumpordioksid (SO2); Azotni oksidi (NOx): azotmonoksid (NO), azotdioksid (NO2); Olovo (Pb) (ako se koristi gorivo koje sadrži olova); Čađ iz dizel goriva (crni ugljik); Čestice (uključujući čađ i čestice koje potiču od abrazije guma i disperzije čestica sa površine puta); Benzen. Količina emisije zagađujućih materija iz vozila zavisi od različitih faktora kao što su:        

Za pojedinačna vozila: Vrsta i snaga motora; Vrsta i sastav goriva; Stepen sagorijevanja; Prisustvo opreme za kontrolu emisije (tj. katalizatora); Stvarna brzina vozila. Cjelokupan saobraćaj: Protok saobraćaja (broj vozila na sat ili na dan); Sastav vozila po vrstama (tj. brojnost kamiona, prosječna starost i stvarno stanje motora); Karakteristike toka saobraćaja na pojedinim dionicama autoputa (prosječna brzina, slobodni protok ili saobraćajna gužva); Karakteristike puta (npr. nagib).     

  





195

U prisustvu svjetlosti, azotni oksidi reaguju sa ugljovodonicima i formiraju klasu sekundarnih zaga đujućih materija, fotohemijske oksidante, među kojima su ozon i peroksiacetilnitrat (PAN) koji nadražuje oči. Azotni oksidi takođe reaguju sa kisikom iz zraka, stvarajući azotdioksid, smeđi gas neprijatnog mirisa. 5.6.2.2 Uticaji zagađenja zraka na ljude, životinje i biljke Ugljenmonoksid Ugljenmonoksid (CO) je toksičan gas, koji se u atmosferu emituje kao rezultat procesa sagorijevanja. Takođe nastaje oksidacijom ugljovodonika i drugih organskih spojeva. U evropskim urbanim podru č jima 90% ugljenmonoksida proizvodi se usljed emisija koje potiču od drumskog saobraćaja. Ugljenmonoksid opstaje u atmosferi u trajanju od jednog mjeseca prije nego što konačno oksidira u ugljendioksid. Ugljenmonoksid utiče na ljude tako što se veže sa hemoglobinom, ograni čavajući na taj način transport kiseonika kroz tijelo. Negativan uticaj ugljenmonoksid (CO) može imati i pri relativno malim koncentracijama. Trovanje ugljenmonoksidom izaziva poremećaj ravnoteže, probleme sa očima, slabljenje koncentracije, probleme sa disanjem i glavobolju. Koncentracija CO u hemoglobinu do 2% može se smatrati beznačajnom dok se koncentracije veće od 2,5% smatraju kritičnima. Uticaj CO na biljke nije značajan. Ugljendioksid Ugljendioksid (CO2) je staklenički gas i utiče na globalnu klimu jer doprinosi efektu staklenika. Efekat staklenika je zagrijavanje Zemljine površine i nižih slojeva atmosfere što se poja čava sa povećanjem koncentracije ugljendioksida u atmosferi. Atmosfera dozvoljava visokom procentu zraka vidljive svjetlosti od Sunca da dopre do površine Zemlje i da je zagrijava. Dio ove energije Zemljina površina isijava u obliku dugotalasne infracrvene radijacije, od čega veliki dio apsorbuju molekule ugljendioksida i vodene pare u atmosferi, te se vraća nazad na zemlju kao toplina. Postoji gruba analogija između opisanog i efekta koji proizvode staklene plo če staklenika, koje prenose svjetlost vidljivog spektra ali zadržavaju toplinu. Zarobljavanje ove ifracrvene radijacije uzrokuje zagrijavanje Zemljine površine i donjih slojeva atmosfere u većoj mjeri nego što bi to inače bio slučaj. Bez ovog zagrijavanja usljed efekta staklenika, prosječna temperature Zemlje bila bi samo oko -73 ºC (-100 F), te bi pod tim uslovima čak i okeani bili zale đeni. Nasuprot tome, neobuzdani efekat staklenika kao onaj koji je otkriven na planeti Veneri rezultirao bi površinskim temperaturama do 500 ºC (932 F). Zahvaljujući povećanoj količini atmosferskog ugljendioksida, uzrokovanoj široko zastupljenom sagorijevanju fosilnih goriva (uglja, nafte i prirodnog gasa) u modernim industrijskim društvima, efekat staklenika na Zemlji može se intenzivirati, što može rezultirati dugoro čnim klimatskim promjenama. Azotni oksidi Oksidi azota, azotmonoksid i azotdioksid su poznati pod zajedničkim imenom NOx. Oni nastaju na visokim temperaturama u procesu sagorijevanja oksidacijom azota u zraku ili gorivu. Glavni izvor NOx je drumski saobraćaj koji je odgovoran za polovinu emisije u Evropi. Koncentracije azotmonoksida i azotdioksida su stoga najveće u urbanim područ jima, gdje je saobraćaj najgušći. Drugi važni izvori su elektrane, toplane i industrijski procesi. Uticaj azotmonoksida na ljude sli čan je uticaju ugljenmonoksida; istiskivanje kisika iz krvotoka ugrožava snabdijevanje organskih tkiva krvlju. Velika koncentracija azotmonoksida u krvi izaziva smrt. Me đutim, azotmonoksid (NO) u zraku jedva da je škodljiv, dok su velike koncentracije azotdioksida (NO2) toksične i izazivaju probleme sa disanjem. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


196

Dakle, azotdioksid smatra se toksičnijim među jedinjenjima azota. Azotna i azotasta kiselina nastaju na vlažnim površinama disajnih puteva. Peroksidacija lipida dešava se na ćelijskim membranama i mnoge strukturalne i funkcionalne molekule se ošte ćuju slobodnim radikalima. Naro čito snažni slobodni radikali nastaju kada azotdioksid oksidira lecitin u ćelijskim membranama. Efekat azotdioksida na zdravlje razlikuje se kod zdravih ljudi i onih sa oboljenjem pluća. Izlaganje koncentraciji od 1.5-5 ppm azotdioksida uzrokuje otežano disanje. Ugljovodonici Sagorijevanje goriva u motoru automobila stvara brojne ugljovodonike uključujući parafine, naftene, olefine i aromate. Najveću zabrinutost izazivaju emisije policikličnih aromatskih ugljovodonika koji izazivaju kancer. Uticaj ugljovodonika na biljke je vrlo kompleksan. Njihova visoka koncentracija može izazvati odumiranje cvata i listova. Sumpordioksid Drumski saobraćaj samo u maloj mjeri doprinosi zagađenju zraka sumpordioksidom. Najčešći izvori sumpordioksida uključuju sagorijevanje fosilnih goriva, topioničarstvo, proizvodnja sumporne kiseline, prerada drvne celuloze u papir, spaljivanje otpadaka i proizvodnja elementarnog sumpora. Sagorijevanje uglja je najveći izvor sumpordioksida i iznosi oko 50% godišnje globalne emisije, dok sagorijevanje nafte daje sljedećih 25-30%. Reaguje na površini različitih čvrstih čestica iz zraka, rastvoriv je u vodi i može oksidirati unutar vodenih čestica iz zraka. U kontaktu sa vodenom parom ili vodenom vezom za zagađujućim česticama, stvara se sumporasta kiselina koja se brzo razlaže stvarajući kisele rastvore. Smatra se da je zagađenje sumpordioksidom opasnije (DANNOSO) pri visokim koncentracijama čestica i drugih zagađujućih materija. Ovo je poznato pod nazivom “koktel efekat”. Vodena para u disajnim putevima, kao i sluz, te epitelna te čnost u bronhijalnim zidovima apsorbuju sumpordoksid stvarajući sumpornu kiselinu i bisulfate. Ovo rezultira poremećajem u disanju. Simptomi izlaganja sumpordioksidu su poremećaj disanja, dyspnoea, iritacija nosa i grla. Uticaj sumpordioksida na biljke je znatan. Izaziva oštećenja hlorofila, kao i nekih tkiva. Neke vrste crnogoričnih šuma su izuzetno osjetljive na sumpordioksid i ne mogu podnijeti koncentracije više od 0,05 mg/m3. Ova zagađujuća materija ima najveći uticaj na konstrukcije. Sumpordioksid u dodiru sa vlagom tvori sumpornu kiselinu i tako može uništiti organske materijale ili oštetiti kulturna/istorijska dobra. Olovo i njegova jedinjenja Čestice olova u zraku rezultat su aktivnosti kao što su sagorijevanje fosilnog goriva, industrije za preradu metala i spaljivanje otapada. Njegova najveća industrijska upotreba je u proizvodnji akumulatora. Istraživanja koja se odnose na ovaj problem pokazuju da čovjek unosi značajnu količinu olova i njegovih jedinjenja putem hrane, vode i zraka. Stalna izloženost izaziva hronično trovanje i gubitak apetita, stomačne probleme, zamor, vrtoglavicu, probleme sa bubrezima i gubitak svijesti. Toksično dejstvo olova na vegetaciju je malo. Koncentracija olova u biljkama je u snažnoj zavisnosti od sadržaja olova u tlu. esti č Č esti čna na

tvar Čestična tvar je generalni naziv za mješavinu čvrstih čestica i kapljica tečnosti koje se nalaze u zraku. Njihov hemijski i fizički sastav se mijenja u zavisnosti od lokacije, godišnjeg doba i vremena. Čestice imaju širok dijapazon prečnika: • Čestice sa prečnicima manjim od 2,5 μm su FINE ČESTICE PM 2,5. Emituju se usljed sagorijevanja goriva ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

197


•

Čestice sa prečnicima manjim od 10 μm su LEBDEĆE ČESTICE PM 10. One se emituju iz izvora kao što su vozila koja se kreću po nezastrtom putu, te postupaka rukovanja materijalom, drobljenja ili mljevenja.

Čestice izazivaju veliku zabrinutost zato što su dovoljno male da prodru duboko u plu ća, gdje mogu izazvati upalu i pogoršati stanje kod ljudi koji ve ć imaju oštećenje srca i plu ća. Smatra se da čestice lako pronalaze put iz pluća u krvotok, što vodi do sistemskih upalnih promjena koje mogu uticati na sposobnost krvi da koagulira. One takođe mogu unositi u plu ća površinski apsorbovana kancerogena jedinjenja. Stoga one potencijalno predstavljaju značajnu opasnost po zdravlje. Mala pove ćanja koncentracije čestica u zraku povezuju se sa povećanjem na nivou epidemije stepena smrtnosti i obolijevanja od srčanih i plućnih bolesti u gradskim sredinama sa više od milion ljudi. 5.6.3

Opis metodologije

Cilj ovog poglavlja je opis metodologije korištene za analizu uticaja predloženog projekta autoputa, dionica Sarajevo jug (Tarčin) – Mostar sjever na atmosferu. 5.6.3.1 Obuhvat Područ je interesovanja u pogledu novog autoputa karakteriše planinska orografija i rijetka naseljenost. Zapravo vrlo je malo objekata u blizini projekta. Oni su prisutni uglavnom na tri tačke: • • •

U blizini mjesta Smucka (od km 0+950 do km 1+150); U blizini Jablaničkog jezera (od km 21+150 do km 22+150); Oko km 24+700

Neki infrastrukturni objekti već postoje u ovim zonama, a naročito su važni postojeći put od Sarajeva do Konjica i željeznička pruga. Nadalje, predloženi autoput je lociran u podru č ju predviđenog nacionalnog parka koje karakteriziraju šume i poljoprivredna područ ja. Novi put je dug 60, 4 km i tuneli zauzimaju ~64 % ukupne duljine. 5.6.3.2 Izvori emisija Izvore emisije za predloženi projekat autoputa predstavljaju vozila koja će koristiti novi put (dionica Sarajevo jug (Tarčin) – Mostar sjever). Informacije o broju vozila potiču iz Saobraćajne studije Lot 6 Sarajevo jug (Tarčin) – Južna granica - Koridor V, urađene od strane Građevinskog instituta u Zagrebu u septembru 2005. Ove informacije se odnose na Prosječan dnevni promet PDP na sadašnjoj trasi puta M17 (2004. god.) i na trasi puta M17 u budu ćnosti (2013. god.) u slučaju da ne bude intervencije i sa intervencijom te na trasi predložene alternative (2013. god.).Sintezni pregled podataka je dat u Tabeli 55. Tabela 55. Broj vozila izražen kroz Prosje č an dnevni promet (iz Saobra ć ajne studije Lot 6 Sarajevo jug (Tar č č an ć ajne čin) in) – Južna granica - Koridor V). Od Tarčin Konjic Ostrožac Jabl ablani anica P. Jablanica

Do

2004

Kon Konjic Ostrož rožac Jablanica P. Jabla blanica Potoci

M 17 7.122 6.3 6.343 6.953 953 6.003 003 6.003

PDP (Prosječan dnevni promet) 2013 bez intervencije, 2013 sa intervencijom, teži scenarij teži scenarij M 17 M 17 Novi put 10.528 2.692 10.000 10. 10.180 2.3 2.376 10.048 10. 10.706 2.902 10.048 10. 10.002 4.796 10.048 048 10.002 568 11.456

Dužina (km) M 17 20 20,0 13,0 3,0 8,0 3,5 24,0

Novi put 17,0 11,0 1,0 5,5 2,5 2,5 21,6


198


5.6.3.3 Procjena emisije Analize emisija koje potiču od vozila vršene su na bazi sljedećeg srednjeg dnevnog saobraćaja, korištenjem modela za predviđanje emisija aerozagađenja koje se odnose na drumski saobraćaj koje su urađene od STP s.r.l. Za obradu korišteni su sljedeći ulazni podaci: Tabela 56. Ulazni podaci korišteni za obradu Scenarij M 17 u 2004. M 17 u 2013. bez novog puta M 17 u 2013. sa novim putem Novi put u 2013.

Brzina A>B (km/h) 45

Brzina A>B (km/h) 45

214

45

45

42

42

45

45

220

220

100

100

PGDP

68,5

6.505

68,5

10.272

5.136

5.136

214

68,5

2.020

1.010

1.010

57,6

10.562

5.281

5.281

Korišteno pogonsko gorivo: • Benzin • Bezolovni benzin • Dizel • Propan gas 5.6.4

Tok Tok Tok Tok A>B B>A A>B B>A (voz./dan) (voz./dan) (voz./h) (voz./h) 3.253 3.253 136 136

Dužina (km)

65% 15% 18% 2%

Rezultati

Tabela 57 pokazuje faktore emisije CO, COV, PM10, CO 2 i NOx za jedan kilometar u g/h za četiri različita scenarija: M 17 u 2004., M 17 u 2013. bez novog puta, M 17 u 2013. sa novim putem, novi put u 2013. godini. Rezultati kompjuterske obrade 7 su prikazani u sljedećoj tabeli: Tabela 57. Faktori emisije CO, COV, PM10, CO 2 2 i NOx za ukupnu dužinu u g/km/h. Scenarij M 17 u 2004 2004 M 17 u 2013. 2013. bez novog novog puta puta M 17 u 2013. sa novim putem Novi Novi put put u 2013 2013..

Tok A>B Tok B>A (vozila/h) (vozila/h) 136 214 42 220

136 214 42 220

Emisije (g/km/h) CO COV PM10 CO2 NOx 1.615 1.615 257 7 43. 43.102 102 435 2.550 2.550 406 10 68.062 68.062 686 501 80 2 13.385 135 1.582 1.582 216 11 73.46 73.4655 1.123 1.123

Slično, Tabela 58 pokazuje faktore emisije CO, COV, PM10, CO2 i NOx u g/h za ukupnu dužinu dvaju puteva za dva različita scenarija: M 17 u 2004., M 17 u 2013. bez novog puta, M 17 u 2013. sa novim putem, novi put u 2013.

7

Urađeno po posebnoj SPT s.r.l. softverskoj obradi


199


Tabela 58. Faktori emisije CO, COV, PM10, CO 2 2 i NOx za ukupnu dužinu u g/h. Tok A>B Tok B>A (vozila/h) (vozila/h)

Scenario M 17 u 2004 2004.. M 17 u 2013. bez novog puta M 17 u 2013. sa novim putem Novi Novi put u 2013. 2013.

136 136 214

136 136 214

42

42

220

220

Emisije(g/h) CO COV PM10 CO2 NO NOx 110. 110.60 6044 17.5 17.596 96 449 449 2.95 2.952. 2.49 4933 29.7 29.765 65 174 174.654 27.786 786 709 709 4.6 4.662.26 .261 47.002 34.346 91.1 91.106 06

5.464 12.42 12.4277

139 623 623

916.839 9.243 4.23 4.231.5 1.590 90 64.65 64.6577

Kao što je rečeno u Poglavlju 8.0, ne postoje pokazatelji za određivanje sadašnjeg stanja zagađenja; zapravo, kvalitet zraka se sistematski ne mjeri već godinama u Bosni i Hercegovini. Što se tiče mjerenja kvaliteta zraka, teorijske podatke je moguće razumjeti poređenjem sa faktorima emisije u Hrvatskoj za sektor drumskog saobraćaja. Ovi podaci su dio ETC-ACC Pregleda emisija za indikatore 2004. (emisije 1990-2002.) Evropske agencije za okolinu. Radi ovog poređenja, razmatrali smo dvije osnovne zagađujuće materije: ugljenmonoksid (CO) i azotne okside (NOx). Tabela 59. Faktori emisije u Hrvatskoj za sektor drumskog saobra ć aja (Evropske agencije za okolinu) za okolinu) ć aja Materija NOx CO

Jedinica mg mg

Ime Hrvatsk Hrvatskaa Hrvatsk Hrvatskaa

2002 EEA sektor 33.780, 33.780,00 00 Drumski Drumski saobra saobraćaj 191.900 191.900,00 ,00 Drumsk Drumskii saobra saobraćaj

Kompjuterski dobijene godišnje emisije CO i NOx za M 17 u 2004. su: Za azotne okside (NOx) je 260,7414 mg/god, što je 0,77 % ukupne proizvodnje NOx u sektoru drumskog saobraćaja u Hrvatskoj; • Za ugljenmonoksid (CO) je 968,891 mg/god, što je 0,50 % ukupne proizvodnje CO u sektoru drumskog saobraćaja u Hrvatskoj. Ovo poređenje pokazuje da su izračunati faktori emisije vrlo niskih vrijednosti •

5.6.5

čci i Zaklju č c

Kao što je pokazano na sljede ćim graficima, predloženi autoput će jako smanjiti prisustvo zaga đujućih materija uzrokovanih saobraćajem na M 17. Zapravo, emisije od M 17 u 2013. sa izgradnjom novog puta će biti 30, 95 % od sadašnjih emisija za PM10 i 31, 05 % za druge zagađujuće materije. Ovo predstavlja vrlo važnan napredak za lokalno stanovništvo zato što M17 prolazi kroz urbana naselja i sela koja su stvarno pod uticajem. Međutim, može se očekivati povećano zagađenje zraka u šumskim i poljoprivrednim područ jima preko kojih prelazi novi put. Izračunate emisije za novi put su niže nego sadašnje emisije od puta M 17 za sve zagađujuće materije osim NOx. Vrijednosti nisu tako visoke da bi se o čekivali značajni uticaji na biljke koje su prisutne u područ ju predviđenom za nacionalni park. U isto vrijeme, usvajanjem Zakona o zaštiti zraka u F BiH (Službene novine F BiH, 33/03), te implementacijom provedbenih propisa koji se odnose na ovaj zakon, o čekuje se značajan pomak u sistemu upravljanja kvalitetom zraka. Osim toga, o čekuje se da će emisije zagađujućih materija u narednom periodu biti smanjene kao rezultat napretka tehnologije u oblasti motoristike i smanjenja potrošnje goriva, optimizacije sagorijevanja i tretmana izduvnih gasova u katalitičkim konverterima. K tome, promijeniće se i zakonska ograničenja, npr. dizel goriva za motorna vozila ne će se moći koristiti kao goriva od 1. januara 2010. ukoliko je sadržaj sumpora veći od 0.2 %, a od 1. januara 2015. ukoliko je sadržaj sumpora veći od ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

200


0.1%. Emisije olova će se smanjiti kao rezultat primjene bezolovnog benzina, kako to propisuje Zakon o zaštiti zraka. Prema ovom zakonu, od 1. januara 2010. zabranjeno je korištenje olovnog benzina. Emissions of CO

200000 150000

g/h

100000 CO 50000 0 M 17 in 2004 2004 M 17 in 2013 M 17 in2013

New road in

without new with new road

2013

road

Emissions of COV 30000 25000 20000

g/h 15000 10000 COV

5000 0 M 17 in

M 17 in

M 17

New road

2004

2013

in2013

in 2013

w ithou ithoutt

w ith ith new

new new road road

road

Emissions of PM10 800 700 600 500

g/h

400 300 PM10

200 100 0 M 17 in

M 17 in

M 17

2004

2013

in2013 with

New road in 2013

without new new road road


201


Emissions of CO2

5000000 4000000 3000000

g/h

CO2 2000000 1000000 0 1

2

3

4

Emissions of NOx

70000 60000 50000

g/h

40000 30000

NOx

20000 10000 0 M 17 in 2004 M 17 in 2013 M 17 in2013 New road in without new with new road

2013

road

5.7

Uticaj na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor

Tlo spada u kategoriju najznačajnijih prirodnih resursa uopće. Posebna važnost i specifičnost tla kao prirodnog resursa, u savremenom analitičkom konceptu, definirana je njegovom neobnovljivošću ili vrlo teškom i sporom obnovljivošću. Radi ovakvog značaja tla, naše analize za potrebe predmetnog projekta, imaju važnost u; i) ekološkom, ii) proizvodnom, iii) socijalnom i iv)ekonomskom kontekstu. Želimo na samom početku kazati i podcrtati bez ikakvih rezervi da će tla, koja svojim proizvodnim funkcijama opslužuju esencijalne ljudske potrebe, pretrpjeti određene negativne utjecaje u dijelovima usvojene trase kojom će prolaziti predloženi projekt. Negativni utjecaji na tlo, imat će dvostepeni karakter. Stepenovani negativni utjecaji na tlo, odražavat će se kao direktni negativni utjecaji i indirektni negativni utjecaji. Direktni negativni utjecaji na tlo, dešavat će se tokom izgradnje objekata i kolovoznih traka planiranih projektom. Pored značajnih negativnih utjecaja navedenih elemanata iz projekta, direktni negativni utjecaji na tlo, dešavat će se u dijelovima zemljišnog prostora gdje budu realizirani; deponije iskopnih geoloških materijala, skladišta građevinskih materijala, građevinske baze, servisni prostori, kampovi izvo đaća radova, različita tehnološka postrojenja i slični objekti koji će biti podignuti za potrebe realizacije projekta. Direktni negativni utjecaji na tlo, pojavit će se u zonama ulaza i izlaza na autoput, jer su ovo lokacije sa širokim prostornim obuhvatima i različitim objektima koji se realizuju u tlu i na tlu. Pored direktnih negativnih utjecaja, dešavat će se u kontinuitetu, indirektni negativni utjecaji na tlo tokom korištenja autoputa i pratećih infrastrukturnih i drugih objekata, koji su u njegovom obuhvatu. Negativni ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


202

indirektni utjecaji, promatrani u širem kontekstu, bit će uzrokovani postojanjem autoputa kao objekta u prostoru, koji će izmijeniti sisteme komunikacija, i u periodu korištenja autoputa. Indirektne negativne utjecaje na tlo, uzrokovat će kontaminirajući faktori (kontaminenti, polutanti), razli čitih formi i različitih intenziteta, a koji će imati kumulativni karakter do popunjavanja pufernih svojstava tla. Nakon popunjavanja prirodnih pufernih svojstava tla, dugoročni indirektni negativni utjecaji na tlo, dobivaju karakter direktnih negativnih utjecaja. Radi navedenih potencijalnih opasnosti indirektnih negativnih utjecaja, treba jako imati u vidu definirane pozicije indirektnih negativnih utjecaja i širine zona sa indirektnim negativnim utjecajima na tlo. Kvalitetna i duboka tla u realnom zemljišnom prostoru, koja imaju dobra proizvodna svojstva i duboki solum, koriste se za proizvodnju hrane. Takvi prirodni zemljišni prostori predstavljaju primarnu upotrebnoproizvodnu namjenu za tla, pa se taj prostor definira kao poljoprivredni zemljišni prostor. Predloženi projekt će u prethodno navedenom kontekstu, poljoprivrednog zemljišnog prostora, imati direktnih negativnih utjecaja, najmanje na dva značajna lokaliteta. Nakon detaljnih analiza cjelokupne trase, u čijim okvirima se predlaže realizacija projekta, a posebno za dijelove trase koji prolaze kroz najkvalitetniji poljoprivredni zemljišni prostor, smatramo da bi se određenim izmjenama i tehničkim rješenjima, znatno ublažili direktni negativni utjecaji na dati poljoprivredni zemljišni prostor. Direktni negativni utjecaji projekta na poljoprivredni zemljišni prostor očitovat će se u fizičkom nestanku dijelova poljoprivrednih parcela, zatim u fizičkom presijecanju velikih parcela i nestanku kontinuiteta takvih parcela. Veliki direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor, manifestovat će se izmjenjenom mrežom komunikacija sa proizvodnim površinama. Na lokacijama koje graniće sa vodotocima direktni negativni utjecaji bit će ispoljeni kroz potpuno promijenjeni ambijent i smanjenu biološku različitost. Sasvim je izvjesno da će se na dijelovima poljoprivrednog zemljišnog prostora zna čajno umanjiti mogučnosti irigacionih potencijala, a time će direktno biti umanjeni i ekonomski efekti od poljoprivredne proizvodnje. Indirektni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor javljat će se kao oblik promijenjenih proizvođačkih navika. Sljedeća važna osobenost indirektnih negativnih utjecaja bit će promjena kvalitete poljoprivrednih proizvoda i karaktera poljoprivredne proizvodnje u zonama utjecaja indirektnih negativnih utjecaja na tlo. Ovakva postavka indirektnih negativnih utjecaja na poljoprivrednu proizvodnju znaći, da će, primjerice, zone sa prvim proizvodnim razredom, odnosno zone sa mogučnošću proizvodnje ekološki certificiranih proizvoda, izgubiti takve mogučnosti radi kontaminirajućih efekata duž zone utjecaja autoputa. Naprijed prikazani modeli direktnih i indirektnih negativnih utjecaja na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor, uvjerili su nas u neophodnost prikaza stacionaža na kojima će se dešavati direktni negativni utjecaji. Pored stacionaža sa direktnim negativnim utjecajima, duž cijele trase predvi đene projektom, obrazložit ćemo uže i šire zone potencijalnih negativnih utjecaja na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor. Trasa autoputa predviđena projektom, od stacionaže 0+150.00 do stacionaže 1+750.00 prolazi kroz kvalitetna tla i najbolji poljoprivredni prostor. Pored dijelova saobračajnice koja prolazi kroz tla i poljoprivredni zemljišni prostor, u ovoj zoni, projektom je predvi đena petlja, odnosno izlaz i ulaz na autoput. Predvi đena projektna rješenja imala bi direktne negativne utjecaje ne tlo i na poljoprivredni zemljišni prostor, koji bi trajno nestao i bio smanjen vjerovatno za oko 50% (precizna mjerenja budućih trajno uništenih površina nisu još vršena). Trajno uništavanje poljoprivrednog proizvodnog zemljišnog prostora, vjerovatno će negativno utjecati na stanovništvo koje je u posjedu parcela i na njihov socijalni status, jer je dio stanovništva snažno orjentisan na poljoprivrednu proizvodnju. Indirektni negativni utjecaji očekuju se u poljoprivrednom zemljišnom prostoru od stacionaže 0+000.00 do stacionaže 2+100.00, i to lijevo i desno od trase autoputa za širinu pojasa do 500m. Zna čajniji indirektni negativni utjeceji, mogu se očekivati za pojas do 250m širine, sa lijeve i desne strane autoputa. U dijelu stacionaže 2+150.00 do 2+350.00 sa lijeve strane projekta očekuju se snažniji potencijalni negatuvni utjecaji u pojasu do 250m. Slabiji negatini utjecaji, o čekuju se u pojasu do 500m, u poljoprivrednom zemljišnom prostoru, sjeverno i sjevero-istočno eksponiranom, koji ustvari predstavlja povoljne pozicije za deponovanje kontaminirajućih polutanata. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


203

Na stacionažama; od 3+050.00 do 3+250.00; od 3+700.00 do 3+800.00; od 4+050.00 do 4+170.00 i od 4+440.00 do 4+630.00, odrazit će se direktni negativni utjecaji na tlo, njegovim trajnim gubitkom i to u ukupnoj širini do 100m u odnosu na osovinu autoputa. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor odrazit će se u istoj širini pojasa i to na na čin da će za tu površinu biti trajno smanjene proizvodne površine. U zoni stacionaže od 4+440.00 do 4+630.00, direkti negativni utjecaji će se odraziti prekidom kontinuoteta poljoprivrednih parcela. Potencijalni negativni utjecaji imat će ve ću ukupnu zonu obuhvata na desnoj strani. Naročito će biti izložene većim rizicima parcele koje su na udaljnostima manjim od 200m od osovine autoputa. To su parcele na relativno ravnim potezima ili koje nisu na jako nagnutim potezima, pa imaju veći proizvodni značaj. Navedeni potencijalni utjecaji odnose se na poljoprivredne parcele južne i jugozapadne ekspozicije, koje predstavljaju šire područ je naselja Raštelica donja. Stacionaže projekta od 7+660.00 do 8+000.00 i od 8+230.00 do 8+360.00 imat će negativne utjecaje na tlo na taj način da će u pojasu do 100m širine, nestati vrlo kvalitetna i duboka tla. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor, odrazit će se u zonama ovih stacionaža, na taj način da će se trajno smanjiti proizvodni prostor. Aktuelna su razmišljanja da se u široj zoni stacionaže od 4+440.00 do 4+630.00, sa desne strane planiranog projekta, izgradi veliko odmorište sa potpunom infrastrukturom. Ukoliko dođe do realizacije ovakve ideje, to će značiti da će dodatno biti trajno izgubljeno tlo i značajan poljopivredni proizvodni prostor. Snažniji potencijalni negativni utjecaji na tlo, bit će u zoni 150m do 200m, lijevo i desno od osovine autoputa, a manifestovat će se kontaminacijom tla razli čitim polutantima iz zone kolovoza. Isti elementi imat će potencijalne negativne utjecaje sa istim širinama obuhvata na poljoprivredni zemljišni prostor. Slabiji potencijalni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor imat će širine obuhvata ve će od 500m, a bit će pod direktnim utjecajima najčešćih i najjačih pravaca puhanja vjetrova. Promatrano iz socijalnog i okolinskog aspekta, važan poljoprivredni zemljišni prostor, nalazi se u obuhvatu trase na koji će direktne negativne utjecaje imati sljedeće stacionaže; od 10+450.00 do 10+750.00; i od 11+050.00 do 11+500.00. Na ovim stacionažama javit će se fizički gubici tla u širini pojasa do 100m, što će predstavljati direktne negativne utjecaje ne tlo. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor odrazit će se u smanjenju poljoprivrednih površina koje su u ovoj zoni, vrlo zna čajne za okolno stanovništvo, bez obzira na njihove slabije bonitetne vrijednosti. Indirektni negativni utjecaji imat će kontaminirajući karakter na tlo, a na poljoprivredni prostor će se odražavati u smanjenoj kvaliteti proizvoda, naroćito voća i meda. Značajniji potencijalni utjecaji o čekuju se u širini pojasa koji bi trebalo da bude širi na lijevoj strani, a vjerovatno će obuhvatati zonu veću od 200m. Slabiji negativni potencijalni utjecaji, očekuju se u pojasu do 500m. Stacionaže od 17+600.00 do 17+900.00 i od 18+300.00 do 18+700.00 predstavljaju zone iz kojih se mogu očekivati određeni potencijalni negativni utjecaji sa slabijim djelovanjem na okolni poljoprivredni prostor. Sretna okolnost je da u ovim zonama prevladavaju šumski vegetacijski sistemi koji će značajno ublažavati potencijalne negativne utjecaje. Sljedeća važna poljoprivredna zona koja će biti ugrožena direktnim i indirektnim negativnim utjecajima, planiranog projekta, počinje od stacionaže 19+500.00, a završava se na stacionaži 22+720.00. Na ovom dijeelu u zoni stacionaža od 21+550.00 do 22+000.00 planirana je izgradnja ulaza i izlaza (petlja za grad Konjic). Radi ekspozicija, klimatskih utjecaja, fizičkih i hemijskih svojstava zastupljenih tala i karakteristika zastupljenih geoloških supstrata, ovaj poljoprivredni prostor ima veliki značaj za stanovništvo koje je nastanjeno u ovom okruženju i u čijem se posjedu nalaze ovi poljoprivredni prostori. U dijelovima prethodno navedenih stacionaža gdje će se formirati; zasjeci, usjeci ili nasipi, do ći će do fizičkog nestanka tla u širinama do 100m, u odnosu na osovinu trase autoputa. Ovakvi fizički nestanci predstavljat će direktne negativne utjecaje na tla. U zoni izgradnje izlaza i ulaza na autoput, i prate ćih objekata, širine direktnih negativnih utjecaja i fizičkog nestanka tla, imat će obuvat i do 600m. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor, odrazit će se kroz značajno smanjenje proizvodnih ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


204

površina, promjenu komunikacijskih navika sa proizvodnim prostorom i vjerovatno poskupljenje proizvodnje poljoprivrednih proizvoda po jedinici površine. Potencijalni negativni utjecaji bit će važni za ovaj prostor u pojasu do 200m od osovine autoputa. Ve ći značaj potencijalnih negativnih utjecaja bit će na lijevoj strani, prema Jablaničkom jezeru, jer su u tim dijelovima zastupljene visoke upotrebne kategorije poljoprivrednog prostora. Slabiji potencijalni negativni utjecaji, očekuju se i na lijevoj obali Jablaničkog jezera u poljoprivrednim prostorima koji su eksponirani ka planiranom projektu. Potencijalni negativni utjecaji koji se mogu o čekivati u ovoj poljoprivrednoj zoni, manifestovat će se na povrtnim kulturama, vočarskim vrstama i kod p čelara. Maksimalne udaljenosti na kojima se očekuju potencijalni negativni utjecaji, nalaze se na udaljenostima i do 1000m od osovine autoputa. Naredna zona, sa manjim poljoprivrednim zemljišnim prostorom, koje u proizvodnom smislu ima karakter vrtova ili okučnica, nalazi se u koridoru do 200m od osovine autoputa i to u dijelovima sa stacionažama 23+450.00 do 24+000.00, zatim od stacionaže 24+600.00 do stacionaže 25+500.00. U navedenim dijelovima značajni će biti potencijalni negativni utjecaji od kontaminenata koji će nastajati kao produkti sagorijevanjem pogonskih goriva automobila. Slabiji potencijalni negativni utjecaji, javljat će se na većim udaljenostima u zoni sa prethodno navedenim stacionažama, i to na livadskim površinama koje seu eksponirane ka autoputu. U široj zoni Ribi ća, poljoprivredni zemljišni prostor, ima karakter izmiješanosti sa šumskim sistemima, što je uvjetovano plastičnošću reljefa. Trasa autoputa u navedenom prostoru nema direktne negativne utjecaje na poljoprivredni zemljišni prostor. U ovom dijelu, očekuju se jaći potencijalni negativni utjecaji na pojedinačne poljoprivredne parcele, jer su one na takav na čin zastupljene u prostoru. Navedeni, ja ći, potencijalni negativni utjecaji mogu ći su na stacionažama od 27+800.00 do 28+750.00, u širini koridora koji neće prelaziti 200m. Sljedeća zona poljoprivrednog zemljišnog prostora koja nema velike ukupne površine, ali koja ima veliki značaj da stanovništvo koje se nalazi nastanjeno u tom prostoru, nalazi se u kanjonsko klisurastom dijelu terena kojim prolazi trasa planiranog projekta. U ovom dijelu trase počevši od stacionaže 33+500.00 pa do stacionaže 34+500.00, mogući su snažni potencijalni negativni utjecaji. Širina koridora sa mogućim snažnim potencijalnim potencijalnim negativnim utjecajima, na lilijevoj strani autoputa, u nekim dijelovima, može biti šira i od 200m. Na desnoj strani ovi će utjecaji imati manju širinu obuhvata, koja po našim procjenama neće prelaziti 100m. Mogu se očekivati negativni potencijalni utjecaji i u zoni stacionaže od 35+100.00 do stacionaže 35+740.00, iako se ova dionica ne nalazi u vizuelnom dosegu poljoprivrednih zemljišnih prostora. Zona petlje «Jablanica», imat će direktne negativne utjecaje na tlo i na poljoprivredni zemljišni prostor. Direktni negativni utjecaji na tlo, odrazit će se kao njegov trajni fizi čki gubitak. Direktni negativni utjecaji na poljoprivredni zemljišni prostor, odraziti će kao gubitak ovih površina, u dijelu koji vrlo oskudjeva sa proizvodnim površinama. Potencijalni negativni utjecaji neće prelaziti širinu obuhvata veću od 150m. Po našim procjenama nešto veći potencijalni negativni utjecaji mogu se očekivati na lijevoj strani planiranog projekta. U kanjonskom dijelu Suhave, zastuplene su vrlo male poljoprivredne površine, koje imaju karakter pojedinačnih parcela. Ukupni poljoprivredni zemljišni prostor, u ovom dijelu trase, nalazi se sa desne strane planiranog projekta i nije širi od 200m. Direktnih negativnih utjecaja na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor, bit će sasvim malo, i to u dijelu sa stacionažama od 38+700.00 do 38+850.00. U kanjonskom dijelu Suhave očekuju se jaći indirektni negativni utjecaji, u vidu kontaminacije tla i poljoprivrednog zemljišnog prostora, produktima sagorijevanja pogonskih goriva iz motora automobila, dijelovima materija nakon kočenja i ostacima od trošenja guma. Pošto ukupna širina poljoprivrednog prostora ne prelazi 200m, negativni potencijalni utjecaji se očekuju na njegovoj cijeloj širini. Povečani potencijalni negativni utjecaji u kanjonskom dijelu Suhave, o čekuju se od gasova koji će ventilacionim sistemima biti izbacivani iz velikog tunela koji će ići ispod Prenja. Od stacionaže 38+850.00 do završetka dionice za LOT3, planirani projekt, koji je obuhvaćen analizama, nema kontakte sa tipičnim poljoprivrednim zemljišnim prostorima. U tom smislu nemože se davati procjena direktnih negativnih utjecaja, jer ih praktički neće ni biti. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


205

Procjenjujemo da će i potencijalni negativni utjecaji biti slabi, jer se u zonama zasjeka i u zonama vijadukata, mjestimično (npr. Stacionaže od 53+500.00 do 53+950.00; od 55+800.00 do 56+050.00; od 57+100.00 do 57+500.00) nalaze ekstenzivni poljoprivredni zemljišni prostori. Karakteristike ovakvih ekstenzivnih poljoprivrednih enklava jesu u tome da su te površine okružene niskim i degradiranim šumama, koje će značajno adsorbovati kontaminirajuće polutante, sa lijeve i desne strane planiranog projekta, u širinama do 200m, koje su značajne za ovaj aspekt analiza.

5.8

Uticaj na floru

Procjena uticaja na relevantno područ je je provedena u pogledu na sljedeće faktore: 1) uticaj na cijeli prirodni sistem duž zemljišnog koridora i 2) potencijalni uticaji na biljke, i staništa (u toku različitih faza izgradnje). 5.8.1

Uticaji u toku perioda izgradnje

Glavni direktni uticaji predstavljeni su sječom i destrukcijom vegetacijskog pokrivača, kako u područ jima kojima autoput prolazi, tako i na mjestima rada gradilišta, kao i na mjestima skladištenja materijala. Međutim, biće mnogo indirektnih uticaja: štete na vegetaciji izazvane različitim agensima (ulje, naftini derivati iz teške mehanizacije, različit hemijski i drugi otpad, kao i prašina od iskopa podloge, kako na mjestima gdje autoput prolazi po tlu, tako i tamo gdje će biti izgrađeni vijadukti, isparljiva organska jedinjenja tokom asfaltiranja), povećan uticaj zagađenja zraka na okolnu vegetaciju, kontaminacija vegetacije u vodotocima, mogući negativni efekti na vodonosnim slojevima usljed izgradnje tunela, mogući požari itd. Uticaji na floru tokom perioda izgradnje su: -

-

5.8.2

Uticaj na šumske komplekse, Uticaj na trajan gubitak šume izazvanim zaposjedanjem šumsko-proizvodnih površina budu ćim autoputom, što se opet reflektuje na vodni režim i hidroenergetski sustav, stvaranje kisika i pročišćavanje atmosfere, rekreacijske, turističke i zdravstvene funkcije, Uticaj na fragmentaciju šumskih sastojina uz dodatne šumske ceste, jer će mnoge postojeće biti prekinute planiranim zahvatom, Uticaj lakozapaljivih materijala i otvoreni plamen na šumske ekosustave, Uticaj izgradnje prolaza za divlja č na okolnu floru, Uticaj neofita i još nekih vrsta koje prije nisu obitovale na utohtonu vegetaciju u podru č ju namjeravanog zahvata, . Uticaj prilikom proboja svih predvi đenih tunela na trasi na podzemne objekte te možebitnu podzemnu floru, Uticaj izgradnje vijadukata na biljna staništa, Uticaj suvišanog materijala, posebno ispod vijadukata, koji neće biti upotrebljen u graditeljskim aktivnostima, na biljni pokrov, Uticaj komunalnog, građevinskog, opasnog i drugog otpada na biljni pokrov, Uticaji u toku perioda eksploatacije

Identifikovana je serija uticaja, kao što su zagađenje zraka od saobraćaja i njegove posljedice na okolinu ili dalju okolinu; smanjenje kvaliteta zemljišta duž autoputa (stanje kvaliteta pašnjaka, vo ćnjaka i okolne šume), sa negativnim efektima na prorjeđivanje vegetacije i smanjeni biodiverzitet unutar područ ja blizu autoputa, stalna opasnost od curenja nafte i naftnih derivata (naročito u slučaju nesreća), požar. Flora, vegetacija Najveći utjecaj na floru i vegetaciju o čitovat će se u smanjenju staništa, tj, područ ja na kojima obitavaju biljne vrste i zajednice, te narušavanje prirodnog krajobraza, osobito izgradnjom pristupnih puteva, parkirališta, uslužnih objekata i odlagališta materijala. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


206

Šume -

5.9

Utjecaj lakozapaljivih materijala osobito u onim dijelovima i u ljetnim razdobljima na podru č ja izrazito osjetljiva na šumske požare (kulture crnog i alpskog bora) Štetni utjecaji nastaju i nakon puštanja obilaznica u promet ( emisijom štetnih tvari iz prometa, ekcesima u prometu (izlijevanje štetnih tekućina, požari i sl.), odbacivanjem štetnih otpadaka i dr.

Uticaj na faunu

Procjena uticaja na relevantno područ je je provedena u pogledu na sljedeće faktore: 1) uticaj na cijeli prirodni sistem duž zemljišnog koridora i 2) potencijalni uticaji na životinjske vrste i staništa (u toku različitih faza izgradnje). 5.9.1

Uticaji u toku perioda izgradnje

Smanjen biodiverzitet faune duž i oko područ ja interesovanja (kao posljedica uništavanja staništa, poremećaja ekološke ravnoteže, prekid prirodnih koridora koje koristi fauna, vizuelni uticaj građevinskih radova i proizvedene buke), uticaj na vodenu faunu u vodotocima, na pedofaunu (male životinje koje žive u tlu), uticaj izgradnje tunela na moguću podzemnu faunu. Uticaji na faunu u toku perioda izgradnje su slijedeći: -

5.9.2

uticaji skidanja površinskog sloja zemljišta (humusa), na pedofaunu, fragmentaciju prostora, i životinjski svijet različitih niša, smanjenje staništa, remećenje ekološke ravnoteže, ugrožavanje endemičnih, strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta životinja, smanjenje biološke raznolikosti, utjecaj prilikom proboja svih predviđenih tunela na trasi na možebitnu podzemnu faunu. Uticaji u toku perioda eksploatacije

Ovi uticaji mogu se sažeti kako slijedi: povre đivanje i stradavanje životinja usIjed saobra ćaja, buke, zagađenja zraka i vode, smanjeni biodiverzitet u područ ju u blizini autoputa. na stradavanje divljači, ugrožavanje endemičnih, strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta životinja, otežanu migraciju pojedinih životinjskih skupina (poradi razmjene gena, portage za hranom i vodom i dr.), smanjenje biološke raznolikosti. -

5.10

Uticaj na pejzaž

Uticaj u periodu izgradnje Osim što će pejzaž biti izmijenjen novim objektima, koji se podižu u toku izgradnje, i gra đevinske aktivnosti utiču na pejzaž, međutim, samo privremeno. U toku građevinskih radova na projektu, neka područ ja će biti privremeno iskorištena za postavljanje gradilišta. Iako korišteno samo privremeno, podru č je će izgubiti svoj vegetacijski pokrivač, produktivnost tla i originalnu morfologiju. Lokalizirani značajni uticaji na pejzaž će se najvjerovatnije desiti na mjestima izgradnje petlji, mostova, vijadukta i tunela. Lokalna pozajmišta materijala, depoi i odlagališta suvišnog iskopanog materijala će takođe imati štetan uticaj na pejzaž. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


207

Zatim će građevinski radovi donijeti sa sobom seriju nepovoljnih uticaja na pejzaž, me đu kojima su najuočljivije sljedeće dvije tačke: -

Privremeni kampovi za građevinske radnike, pristupni putevi gradilištu i gradilišta; sve to će štetiti postojećim pejzažima tih područ ja, utičući na njihovu harmonizaciju i proizvodeći njihovu vizuelnu disfiguraciju;

-

Buka, prašina i otpadne vode proistekle iz građevinskih radova i građevinskih vozila zagadi će lokalne puteve i objekte, utičući na pejzaž i izgled.

Kao što je već rečeno, sadašnja nemogućnost lociranja gradilišta ne dozvoljava tačno lociranje područ ja uticaja. U isto vrijeme, moguće je identifikovati da se glavna gradilišta smještaju na ulazima u tunele, područ ja petlji i nekoliko vijadukta i mostova duž trase. Privremeni uticaji u toku perioda izgradnje obuhvataju narušavanje pejzaža (Narušavanje kontinuiteta pejzaža, Narušavanje vizuelnog kontinuiteta) i degradacija kulturnih resursa. Uticaj u periodu eksploatacije Pri određivanju položaja autoputa treba posvetiti maksimalnu pažnju da se ne podijele i ne naruše dolinski naseobinski i poljoprivredni sistemi, kao ni prirodni sistemi brdovitih i planinskih područ ja. Pejzažni sistem dolina je veoma delikatan. Ovo je rezultat stare i neprekinute kulture lokalnih zajednica; koja je kombinacija stambenih naselja, kulturno-istorijskog nasljeđa, poljoprivredne aktivnosti i prirodne vegetacije. Takođe, nakon što su pretrpjeli znatne transformacije i intenzivan proces opadanja, ova podru č ja predstavljaju odlučujući faktor za razvoj održive lokalne ekonomije. To je zbog toga što oni garantuju okolinski kvalitet i razvoj i mogu pomoći turističku privredu. Drugi glavni resurs ovog područ ja je predstavljen prirodnim sistemima šumskih područ ja i rije čnim staništima. Za ove ekosisteme izgradnja autoputa je faktor visokog rizika. Tako, trasa i objekti autoputa treba da budu procijenjeni na bazi generalnog uticaja na pejzaž, naročito u pogledu na njegovu ekološku efikasnost. Dakle, pejzaž područ ja koje se tiče projekta je već znatno promijenjeno zbog prisustva trase autoputa. Pojava uticaja na pejzaž prepoznaje se u dva oblika: -

uticaj na fizičku strukturu i estetiku pejzaža (poremećaj kontinuiteta pejzaža, Promjena vrijednosti pejzaža);

-

uticaj na vizualnu ugodu pejzaža koju izaziva kod posmatra ča (poremećaj kontinuiteta pejzaža, razvoj područ ja za odlaganje, degradacija kulturnih resursa).

U pogledu ranijih pitanja, promjene po stepenu i veličini, nastale zbog izgradnje objekata u sadašnjem ravnom i homogenom pejzažu su najočigledniji uticajni faktori. Što se tiče domaćih receptora (odnosno ljudi koji žive u lokalnim selima i naseljima), smatra se da će oni biti najosjetljivija grupa receptora, što je posljedica njihovih vlasni čkih interesa i trajne izloženosti projektu nakon njegovog završetka. Takođe, i budući korisnici puta mogu se smatrati receptorima; međutim, prolazna priroda njihovog doživljaja pogleda svrstava njihovu osjetljivost mnogo niže od onih koji su trajno izloženi pogledima na objekte i na saobraćaj preko njih. Projekat će znatno izmijeniti pejzaž, kako za gotovo cijelu dužinu trase, osnovni trup puta nije u visini preovlađujućeg nivoa terena. Naročito će dionica sa visokim nasipima (više od 3 m), te vijadukti i mostovi autoputa znatno promijeniti topografiju. Vrsta i nivo uticaja su, me đutim, različiti na različitim dionicama projekta, saglasno različitoj osjetljivosti pejzaža i prisustvu receptora. Izgradnja puta teško može izmijeniti glavne osjetljive poljoprivredne i prirodne pejzaže. Dionice koje imaju uticaj na kontinuitet pejzaža su: km 2+800 - km3+200 km 4+200 – km 4+500 u blizini Džanića km 7+750 – km 7+900 km 10+300 – km 10+750 ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

208


km 17+600 – km 17+950 km 18+250 – km 18+700 km 24+550 – km 24+700 km 28+200 – km 28+450 km 34+850 – km 35+500 Dionice sa glavnim uticajima (u pogledu vizuelnih i funkcionalnih poremećaja) sa promjenom poljoprivredne vrijednosti pejzaža su: pejzaža su: km 0+000 - km 2+700 što odgovara dolini Smucke (vidjeti sliku 1); km 7+700 – km 7+950 što odgovara poljoprivrednom zemljištu u blizini naselja Rosulje; km 21+100 – km 22+150 što odgovara poljoprivrednom zemljištu na obalama Jablani čkog jezera (petlja Konijc) (vidjeti sliku 2); km 27+750 – km 28+500 što odgovara poljoprivrednom zemljištu u blizini sela Ćosići; km 57+600 – km 58+700 km 58+960 – km 59+560 Dionice koje posjeduju glavne pejzažne vrijednosti su najviša podru č ja planina Prenj, Čvrsnica i sjeverni dijelovi Čabulje.Ta područ ja treba da budu predmet posebne brige u okviru Prostornog plana BiH, kako je već rečeno, zbog obilja endemskih i reliktnih vrsta flore i faune, kao i geomorfoloških pojava. Područ ja koja imaju promjene prirodne promjene prirodne vrijednosti pejzaža su pejzaža su sljedeća: km 25+250 – km 25+374 km 29+050 – km 29+150 km 32+800 - km 33+050 km 33+300 – km 33+450 km 33+500 – km 34+300 km 35+900 – km 36+900 km 37+050 – km 37+300 km 38+400 – km 39+100 km 46+300 – km 49+550 km 51+150 – km 51+650 km 52+750 – km 53+600 km 55+600 – km 57+000 km 57+850 – km 59+687

(vidjeti sliku 6) (vidjeti sliku 7) (vidjeti sliku 8) (vidjeti sliku 9)

Generalno, treba predvidjeti poreme ć a je vizuelnog kontinuiteta na mjestima koja odgovaraju sljedećim ćaje mostovima i vijaduktima (vidi prilog Karte: Uticaji i mjere ublažavanja):


209


Table 57 Mostovi i vijadukti duž trase koji mogu uzrokovati poreme ć ćaj aj vizuelnog kontinuiteta Početak 2+800 4+000 7+950 9+350 10+045 10+754 12+700 17+700 18+400 19+650 22+150 22+450

Kraj 3+200 4+200 8+200 9+400 10+197 11+150 12+750 17+750 18+550 19+750 22+250 22+650

Početak 23+000 24+300 25+250 27+850 28+450 28+850 33+325 33+750 48+950 51+150 58+700

Kraj 23+360 (vidjeti sliku 3) 24+400 25+374 ( vidjeti sliku 4) 28+000 ( vidjeti sliku 5) 28+500 29+000 33+425 33+900 49+050 51+650 ( vidjeti sliku 9) 59+025

Pejzažni uticaji u pogledu razvoja područ ja između nagiba brda i nasipa predviđaju se na sljedećim dionicama: -

km 1+400 - km 2+750 što odgovara selu Smucka; km 3+100 – km 3+200; km 7+750 – km 7+950; km 21+600 – km 21+950 što odgovara predviđenoj petlji Konjic; km 28+550 – km 28+625; km 35+900 – km 36+900 što odgovara predviđenoj petlji Jablanica; km 38+350 – km 39+150 što odgovara potpornom zidu u dolini Potoka.


210


1. Dionica koja odgovara selu Smucka (km 0+100 - km 1+500)

Buduća osovina autoputa

Buduća osovina autoputa Visoki nasip

2. Područ je petlje u Konjicu (km 21+800)


211


3. Dionica koja odgovara mostu na Jablaničkom jezeru (km 23+000- km 23+360)


Južni ulaz u tunel km 23+000

Sjeverni ulaz u tunel km 23+360


212


4. Dionica koja odgovara viaduktu na km 25+350


FUTURE AXIS

5. Dionica koja odgovara viaduktu na km 27+900




6. Dionica koja odgovara dolini Draganka (km 35+900 – km 36+900) i području petlje u Jablanici (km 36+100)

7. Dionica koja odgovara dolini Potok (km 38+400 – km 39+100)

______________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________ _________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

213


214

8. Dionica koja odgovara dolini rijeke Bjele (km 46+400 - km 49+500)


9. Dionica koja odgovara mostu na Bijeloj (oko km 51+400)



215


5.11

Uticaj na zašti ć ćene ene dijelove prirode

Prema Zakonu o zaštiti prirode (Sl.novine FBiH, br. 33/03, član 27. i član 30.) trasa autoputa Vc u širini od 2 km (analizirani koridor) zahvata prostor koji je zaštićen navedenim zakonom. Trasa autoputa Vc svojim središnjim i južnim dijelom prolazi kroz podru č je predloženo za proglašavanje nacionalnim parkom, a koje trenutno ima status parka prirode i prolazi neposredno uz pećinu Kuhija. Predviđeni negativni uticaji su neznatni, budu ći da je projektnim rješenjem prolaz kroz ovo podru č je uglavnom predviđen tunelima. Slijedi opis potencijalnih uticaja na glavne komponente zaštićenih područ ja pod uticajem projekta. Pejzaž

Osnovni potencijalni uticaji bili bi predstavljeni: fragmentacijom staništa (degradacija usljed uticaja prepreka prepreka i uznemiravanja ekosistema); vizuelnim uticajem u toku faze izgradnje i eksploatacije. -

na prohodnost

Atmosfera

Osnovni potencijalni uticaji bi bili predstavljeni zaga đenjem zraka, bukom i prašinom u toku faza izgradnje i eksploatacije. Flora i vegetacija

Potencijalni uticaji u toku izgradnje su različiti. Glavni direktni uticaji predstavljeni su kroz sje ču i razaranje vegetacijskog pokrivača, kako u područ jima kroz koja prolazi autoput, tako i u područ jima izvođenja građevinskih radova i odlaganja viška materijala. Vegetacija zaštićenih područ ja je svojstvena kontinentalnom dijelu zemlje. Među uobičajenim vrstama, nalaze se: obična bukva (Fagus (Fagus sylvatica ), ), obični grab (Carpinus (Carpinus betulus ), ), gorski brijest (Ulmus (Ulmus glabra ), ), hrast lužnjak (Quercus (Quercus robur ), ), medunac (Quercus pubescens ), ), lijeska (Corylus (Corylus avellana ), ), obični orah (Junglans regia ), ), malolosna lipa (Tilia (Tilia cordata ), ), divlja jabuka (Malus (Malus sylvestris ), ), sastojine gorskog javora (Acer pseudoplatanus ), ), drijen (Cornus (Cornus mas ), ), sastojine crne johe (Alnus (Alnus glutinosa ), ), borovica (Juniperus (Juniperus communis ), ), topole (Populus (Populus tremula i tremula i Populus nigra ), ), vrba (Salix (Salix alba ) Međutim, bilo bi i mnogo potencijalnih indirektnih uticaja: -

Šteta na vegetaciji od različitih agenasa (nafta, naftini derivati iz građevinskih mašina, različite hemikalije i drugi otpad, kao i prašina od iskopa, kako tamo gdje autoput ide po tlu, tako i tamo gdje će biti izgrađeni vijadulti, isparljivi organski spojevi u toku asfaltiranja autoputa);

-

Kontaminacija vegetacije vodotoka; Mogući negativni uticaji na vodonosni sloj usljed izgradnje tunela.

Potencijalni uticaji u toku eksploatacije predstavljeni su: smanjenjem kvaliteta zemljišta, zagađenje zraka i prašina duž autoputa, prorjeđivanje vegetacije i smanjenje biodiverziteta unutar područ ja u blizini autoputa; -

stalna opasnost od curenja nafte i naftnih derivata (naročito u slučajevima nesreća);

-

vatra.

Fauna

U zaštićenim područ jima budućeg autoputa, prisutne su različite vrste staništa: šumarci, livade, kamenjari, kao i različite vrste vodenih i šumskih staništa. U pogledu različitosti staništa, veliki je broj različitih, što ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


216

područ je čini izuzetno bogatim u pogledu biološke raznolikosti, kao iranjivim iosjetljivim na svaku buduću fragmentaciju područ ja Osnovni potencijalni uticaji u toku faze izgradnje ogledaju se u: -

-

smanjenju biodiverziteta faune duž i oko područ ja interesovanja (usljed razaranja staništa, poremećaja ekološke ravnoteže, prekida prirodnih koridora koje fauna koristi, vizualni uticaj građevinskih radova i buke koju oni proizvode), poremećaj u vodenoj fauni u i pored vodotoka; poremećaj pedofaune (male životinje koje žive u tlu);

poremećaj moguće podzemne faune (u toku izgradnje tunela). Stradavanje i povređivanje životinja u divljini (naro čito malih ptica i životinja pri prelasku preko autoputa) je osnovni potencijalni uticaj u fazi eksploatacije. -

5.12

Uticaj na kulturno historijsko naslje đ e đe

5.12.1 Potencijalno Potencijaln o štetni uticaji

Za procjenu kvaliteta i kvantiteta štetnih uticaja koje izgradnja i korištenje autoputa mogu imati na konstatovana dobra, relevantni podaci su : -

Prostorni odnos – blizina trase (distanca mjerena u horizontalnom i vertikalnom smjeru) Vrsta dobra (nadzemna struktura, strukture i nalazi ispod kote terena, i sl.) Stanje dobra (dobro, konstruktivno nestabilno, i sl.) Vrsta objekta niskogradnje na autoputu (tunel, most, vijadukt, i sl.)

Među navedenim informacijama, «ranjivost» kulturnog dobra najviše je određena udaljenošću od autoputa, te smo, u procesu određivanja »rating-a ugroženosti», definirali pojas najvišeg stupnja rizika – prvu uticajnu zonu, određenu fizičkim kontaktom i dometom svih vrsta fizičko - dinamičkih i hemijskih uticaja koji mogu degradirati materiju, te mogućnostima sagledivosti u zajedničkoj vizuri («vizuelnog zagađenja») i devastacije kulturološko-historijskog ambijenta (karaktera). Zona «visokog rizika» obuhvatila je pojas od 200 do 300 metara od trase na desnu i lijevu stranu, u ovisnosti od konkretne morfologije terena, vrste putnog objekta i vrste dobra. Generalno govoreći, štetni uticaji na registrovana dobra mogu se podijeliti u dvije osnovne grupe: -

Uticaji na fizi čku strukturu – degradacija materije Uticaji na estetski / vizuelni kvalitet, historijski ili kulturološki karakter dobra

Uvjetno se može definirati i treća grupa, koja, po mehanizmu degradacije, može pripadati i jednoj i drugoj. Ona bi obuhvatila uticaj na ambijent, odnosno, okruženje, okruženje, što je - vrlo često, neodvojiv dio dobra baštine. Ovo je posebno važno u slučajevima prirodno-graditeljskih ili ruralnih cjelina, ili vernakularne arhitekture, jer je kvalitet prostora rezultat i prirodne i artificijelne komponente, odnosno, njihove pune komplementarnosti. Štetni efekti najveće «težine» i najjačeg potencijala u zoni visokog rizika, tokom izgradnje, izgradnje, usmjereni su na degradaciju fizičke strukture evidentiranih dobara. U toku eksploatacije, eksploatacije, međutim, relevantni su i štetni efekti druge grupe, koji se odnose na vizuelni kvalitet, historijski ili kulturološki karakter objekta, lokaliteta ili cjeline. cjeline. Štetni efekti u eksploataciji dobivaju na značaju u reološkom posmatranju. Ako uzmemo u obzir faktor vremena, možemo konstatovati da proces korištenja autoputa može izazvati posljedice koje su u početku bezazlene, a potom, u kretanju po vremenskoj osi – tokom dugotrajne eksploatacije - postaju sve ozbiljnije. Potrebno je napomenuti, da se sve navedeno o mogućim štetnim uticajima na evidentirana ili kategorizirana dobra, odnosi i na dobra koja su zasad nepoznata, neistražena, neevidentirana. Mogućnost otkrivanja novih arheoloških nalazišta tokom izvođenja radova nije mala, te je ovaj segment posebno tretiran u poglavlju o mitigacionim mjerama i preporukama. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

217


Štetni uticaji u toku perioda izgradnje Štetni uticaji u toku izgradnje ovise o faktorima koje smo naveli u prednjem tekstu, i mogu se, za prvu uticajnu zonu, generalno, podijeliti u nekoliko grupa, prema vrstama dobara: Tabela 60. Poznata / evidentirana arheološka nalazišta

Iskopi, zasijecanje terena i sve vrste zemljanih radova

Deponovanje materijala

Dosad nepoznata arheološka nalazišta

Visokogradnjapojedinačni objekti, cjeline

Može do ć ći i do poreme ć ćaja aja kulturnih slojeva, ošte ć ćivanja ivanja ili potpunog uništavanja postoje ć ih ć ih arheoloških nalaza svih vrsta

Može do ć ći do potpunog uništavanja potencijalnih arheoloških nalaza i devastacije lokaliteta, usljed nepostojanja podataka i ranije neistraženost i Uništavanje Uništavanje površinskih potencijalnih nalaza, ako površinskih su prisutni nalaza

Bušenje, miniranje i ostale «agresivne» tehnologije iskopa u čvrstim stijenskim masama

Može do ć ći i do poreme ć ćaja aja kulturnih slojeva, ošte ć ćivanja ivanja ili potpunog uništavanja postoje ć ih ć ih arheoloških nalaza u površinskom sloju -npr., na ulazima u tunele

Može do ć ći do potpunog uništavanja nalaza na, dosad nepoznatim arheološkim lokalitetima u površinskom sloju (npr., na ulazima u tunele) usljed neistraženost i i nepostojanja podataka.

Komunikacija i organizacija gradilišta, formiranje pristupnih puteva, kretanje teže mehanizacije

Uništavanje površinskih nalaza, ako su prisutni

Uništavanje potencijalnih površinskih nalaza

Tehnologije su pra ć ćene ene vibracijama, koje, mogu uzrokovati pojavu pukotina ili druge deformacije. Posebno u slu č čajevima ajevima objekata sa nezadovoljavaj u ć ćim im stanjem o č čuvanosti, uvanosti, ti su poreme ć a ji ćaji opasni jer vode ka daljoj, rapidnoj fizi č čkoj koj degradaciji. Fizi č k a čka ošte ć ćenja enja i devastacija ambijenta, u ovisnosti od udaljenosti

Groblja i pojedinačni nadgrobnici

Prirodno-graditeljske cjeline

Pomjeranja, tonjenje nadgrobnika, u ovisnosti od položaja zasjeka u odnosu na groblje i inženjerskog eološke kategorije i geol. sastava tretirane stijene Devastacija ambijenta(u ovisnosti od udaljenosti )

Devastacija ambijenta (u ovisnosti od udaljenosti )

Tehnologije su pra ć ćene ene vibracijama, iji se štetni č iji efekt i na materiju mogu manifestirati pucanjem, pomjeranjem iz ležišta, tonjenjem, i sl.

Fizi č čka ka ošte ć enja i ć enja devastacija ambijenta, u ovisnosti od udaljenosti

Devastacija ambijenta (u ovisnosti od udaljenosti, vrste deponovanog materijala ) Tehnologije su pra ć ćene ene vibracijama, č iji iji se štetni efekti na materiju mogu manifestirati na razli č čite ite na č čine, ine, u ovisnosti od udaljenosti, te karakteristka konkretnog dobra.

Fizi č čka ka ošte ć ćenja enja i devastacija ambijenta, u ovisnosti od udaljenosti


218


Svaki od navedenih uticaja je, u zoni rizika, prisutan u manjoj ili većoj mjeri; djeluje dominantno ili u kombinaciji s ostalim. Stoga je analiza vršena odvojeno za svaku konkretnu poziciju Štetni uticaji u toku perioda eksploatacije Štetni uticaji u toku perioda eksploatacije ovise o faktorima koje smo naveli u prednjem tekstu, i u prvoj uticajnoj zoni, mogu se podijeliti u veće grupe prema vrstama dobara: Tabela 61.

Štetni efekti motornog saobraćaja sa fizičkodinamičkim mehanizmima djelovanja

Poznata / evidentirana arheološka nalazišta

Visokogradnjapojedinačni objekti, cjeline

Groblja i pojedinačni nadgrobnici

Prirodno-graditeljske cjeline

Kod lokaliteta sa nadzemnim ostacima in situ: štetni efekti vibracija na materiju, u ovisnosti od udaljenosti i geološkog sastava terena.

Mogu se manifestovati kroz štetne efekte vibracija na fizi č čku ku strukturu objekata u ovisnosti od udaljenosti i geološkog sastava terena.

Mogu se manifestovati kroz štetne efekte vibracija na fizi č k u čku strukturu nadgrobnika, u ovisnosti od udaljenosti i geološkog sastava terena.

Fizi č čka ka ošte ć ćenja enja

Fizi č k a ošte ć e nja čka ćenja

Mogu se manifestovati kroz štetne efekte vibracija na fizi č čku ku strukturu objekata u ovisnosti od udaljenosti i geološkog sastava terena, te štetne / efekte buke u zonama s izraženo ekološkim karakterom i vrijednom prirodnom komponentom. Fizi č e nja čka ka ošte ć ćenja

Dejstvo zaga đ i va č điva ča a na prirodne gra đ e vinske đevinske materijale tokom duljeg vremenskog perioda

Izmjena kvaliteta vazduha - hemijsko dejstvo zagadjiva č ča a na prirodni kamen, tokom duljeg vremenskog perioda. Devastacija kulturno- historijskog karaktera; Funkcionalna neusaglašenost, mogu ć ćnost nost vizuelne neusaglašenosti i estetske degradacije

Mogućnost direktnog fizičkog kontakta

Fizi č k a čka ošte ć ćenja, enja, ukoliko postoje nadzemne strukture Štetni uticaji Dejstvo motornog zaga đ i va č điva ča na saobraćaja s nadzemne hemijskim strukture, ako mehanizmima postoje djelovanja Devastacija

historijskog i kulturološkog karaktera

Devastacija kulturno- historijskog karaktera. Ako postoje nadzemni ostaci in situ, mogu ć ćnost nost vizuelne neusaglašenosti, estetske degradacije

Devastacija kulturno- historijskog karaktera; Mogu ć ćnost nost vizuelne neusaglašenosti, estetske degradacije

Izmjena kvaliteta vazduha - hemijsko dejstvo zagadjiva č ča na prirodne gra đ e vinske materijale i đevinske itavu prirodnu cjelinu, č itavu tokom duljeg vremenskog perioda Devastacija izraženog ekološkog karaktera gra đ e nih struktura i đenih o č čuvanog uvanog prirodnog okruženja; Mogu ć ćnost nost vizuelne neusaglašenosti i estetske degradacije

Svaki od navedenih uticaja je, u zoni rizika, prisutan u manjoj ili većoj mjeri; djeluje dominantno ili u kombinaciji s ostalim. Stoga je analiza vršena odvojeno za svaku konkretnu poziciju


219


Tabela 62.

Pregled objekata, lokaliteta i cjelina kulturno-historijskog naslije đ đa smještenih u Prvoj uticajnoj zoni

NAZIV / lokacija Ivan-sedlo Kaursko Groblje (Crkvina)

ŠIFRA 5/15 6/15 1/188

Vrbljani Vrbljani

6/16 1/354 S/5

Breber (Crkvina)

1/30

Breber -Šćepanova ledina Cerići , Munara, Trebeda

1/ 30a 1/35

Razice - Stećak

S/ 18

Razice - Stećak Grebine

S/ 19 6/124 1/148 S/3 1/366

Pokojište Zelovo polje Čelebići, lokacija potopljene originalne pravoslavne crkve pod Jablaničkim jezerom Čelebići, lokacija pravoslavne crkve izgrađene umjesto potopljene originalne Mravinjac

5/16_OR

Ćupine (Mravinjac) Dragan - Selo

Ravna

S/8

Podkula

4/10 1/273 4/11 1/293 4/12 1/10 S/9

Ravna Biešćak Glogošnica

1. Ruralna cjelina 2. Pojedinačni stambeni objekti ambijentalne vrijednosti 1. Tragovi rimskog mauzoleja i nekropole 2. Ruševine srednjovjekovne crkve Srednjovjekovna nekropola 1.Ostaci rimskog naselja. 2.Rimski spomenik 3.Vizantijski novac. 1. Srednjovjekovni spomenik 2. Stari muslimanski nadgrobnici - nišani Objekat skromne ambijentalne vrijednosti Nekropola sa 9 stećaka Manja grupacija stambeno -poljoprivrednih objekata 1.Prahistorijska nekropola s tumulima 2. Rimska nekropola Potopljeni ostaci objekta

5/16_SAD Crkva s fragmentima od potopljenih struktura

6/21 1/248 1/46 6/20 1/47 1/53 S/7

Čelebići 1 Čelebići 2

OPIS Spomen – obilježje žrtvama fašizma 1.Srednjovjekovna nekropola, 2.Ostaci rimske arhitekture 3.Miljokaz Skupina sa 3 stećka

Nekropola sa sedam stećaka. Potopljena ili dislocirana 1. Iliro-grčki novac i republikanski rimski novac Nekropola sa 109 stećaka, potopljena Jablaničkim jezerom. 1. Prahistorijsko kultno mjesto 1. Vodenice 2. Autohtone ruralne aglomeracije 1. Autohtone ruralne aglomeracije 2. Pojedinacni stambeni objekti ambijentalne vrijednosti Skupina sa 7 stećaka Skupina sa 4 stećka Skupina sa 20 stećaka. 1. Staro muslimansko groblje 2. Staro muslimansko groblje 3. Ostaci autohtone starije kaldrme, suhozidova


220


Glogošnica Donja Jablanica Glogošnica

4/15 S/20

osamljen stećak (lokalitet) stari most

5.12.2 Pozitivni uticaji / potencijalna potencijalna poboljšanja

Procjena pozitivnih uticaja nije detaljno analizirana za svaki pojedinačan slučaj, utoliko što potencijalna poboljšanja statusa, pa i stanja naslijeđa, uzrokovana izgradnjom autoputa, ne iziskuju koncipiranje projektnih rješenja koja su predmet ovog projekta. Uz detaljnu analizu, evaluaciju i razradu, procjena može poslužiti kao «input» i osnova za neke aspekte budućih razvojnih, prostornih i urbanističkih planova, ili drugih projekata. Pozitivni efekti se, generalno, mogu očekivati u periodu korištenja autoputa. Jedan od osnovnih pozitivnih efekata je fizička dostupnost. dostupnost. Pristup velikom dijelu registrovanih lokaliteta naslijeđa danas je moguć samo preko dugih i zamornih lokalnih puteva niskog ranga. I sa aspekta očuvanja naslijeđa, odsustvo komunikacije ima negativan predznak, jer može uzrokovati stagnaciju razvoja, uvećati migraciju mlađe populacije i pogodovati otsustvu svake kontrole od strane nadležnih službi zaštite. Sela u živopisnom prirodnom okruženju, pored kojih nerijetko nalazimo srednjovjekovne stećke ili ostatke fortifikacijskih struktura, tako, vrlo često samo «vegetiraju», slabeći ekonomski, što je vrlo daleko od principa revitalizacije i savremene integrirane zaštite. U naseljenim zonama, izgradnja autoputa nesumnjivo će rezultirati i razvojem servisnih djelatnosti, ugostiteljstva, trgovine i najrazličitijih pratećih sadržaja. To je drugi pozitivan efekat - efekat privrednog razvoja. razvoja. Naime, ekonomsko jačanje i opći socio-ekonomski razvoj područ ja direktno su proporcionalni operativnim aspektima promocije, popularizacije i prezentacije naslijeđa. Ukoliko želimo aktivno štititi kulturno dobro: uključiti ga u suvremeni život, prezentirati ili koristiti, moramo obezbijediti odgovaraju ću ekonomsku osnovu i okruženje, a posjetiocu / korisniku, ponuditi i prateće sadržaje. Treći efekat je efekat informacije i komunikacije. komunikacije. Mnogi lokaliteti naslije đa smješteni su u zonama koje ni na koji način nisu promovirane niti afirmirane kao ciljne tačke kulturnih ili turisti čkih itinerera, te egzistiraju daleko od stvarnog života i razvoja: zaboravljeni, često zapušteni, i prepušteni slučajnim i stihijskim dejstvima pojedinaca. U tom smislu, proces korištenja frekventnog autoputa treba shvatiti i kao vanrednu mogućnost za prezentaciju i afirmaciju kulturnih, historijskih, prirodnih, etnoloških, tradicionalnih i svih drugih vrijednosti područ ja, te osmišljeno, dugoročno marketinško djelovanje turističkih zajednica, zasnovano na potencijalu baštine. Duž čitave dionice moguće je, putem vizuelnih komunikacija, ponuditi odgovarajuće informacije, te tako, afirmirati vrijednosti naslijeđa. Uz pretpostavku da će se izvršiti korekcije trase na kritičnim pozicijama, treba provesti odgovarajuće mjere ublažavanja, tako da zasad nepoznata i potencijalna arheološka nalazišta ne će biti ni na koji na čin devastirana. Gore navedeni efekti mogu imati svoj puni učinak u smislu poboljšanja statusa, pa i stanja naslijeđa u istraživanoj zoni.

5.13

Uticaj na lovstvo

Mogući uticaji izgradnje autoputa manifestovat će se kroz dva aspekta. Prvi je uticaj autoputa na lovišta kao prostorne jedinice, a drugi je uticaj na divljač u neposrednom i širem okruženju. Uticaj na lovišta će se odražavati većim ili manjim smanjivanjem lovne površine pojedinog lovišta. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


221

Za svako lovište, presje čeno trasom ili u njezinoj neposrednoj blizini, prilikom analize odnosa i uticaja autoputa promatrane su granice lovišta, te zone širine 300 m, računajući od ruba asfalta. Nakon toga izračunate su površine i to pojedinačno za lovište i ukupno. Ukupno smanjenje lovne površine na cijeloj trasi (zona 300 m) iznosi 2.212 ha. Daljnji negativni uticaj prisutan je kod onih lovišta kojima autoput nepovoljno presijeca lovište na dva ili više dijelova, tako da preostali dio više nije racionalno uklju čiti u domicilno lovište, odnosno, ako je površina izdvojenog dijela veća, tada je neophodno ostvariti dobru povezanost između tako stvorenih dijelova. Ovaj vid negativnog uticaja prisutan je u manjoj ili većoj mjeri kod gotovo svih lovišta. Osim direktnog gubitka površina zbog samog autoputa, treba imati u vidu i površine ogra đenog zaštitnog pojasa uz autoput koje lovište također ne obuhvata. Osim toga, autoput direktno narušava ekološke uslove staništa, a prema kojima je određeno brojno stanje divljači koje na navedenom područ ju može prirodno obitavati bez većeg uticaja na okoliš i ostale životinjske vrste. S druge strane trasa autoputa presijeca stoljetne prirodne migracijske puteve pojedinih vrsta divljači. Ovdje treba istaknuti prije svega divokozu, koja po svojim biološkim odnosno etološkim karakteristikama ima areal kretanja na desetke, pa i stotine kilometara udaljenosti. Budu ći da se na planinama Prenj, Čabulja i Čvrsnica nalaze najkvalitetnija staništa ove divljači, koja divokoza sezonski napušta, vrlo je važno što tačnije utvrditi njihove migracijske puteve. Ovo praktično znači da će nakon konačnog trasiranja autoputa na terenu, trebati provesti redefiniciju postojećih granica lovišta, kako bi ona ostala jedna zaokružena neprekinuta prirodna cjelina, a u skladu sa Zakonom o lovstvu (Sl.list SRBiH, br.7/77) čiji čl.25. nedvosmisleno govori da «se granice lovišta određuju na površinama zemljišta ili voda, koje predstavljaju prirodnu i zaokruženu lovnoprivrednu cjelinu i na kojima postoje ekološki i drugi uslovi .......». č Uticaj na divlja na divlja č

Prelaskom autoputa kroz lovišta, a posebno ograđeno lovište i uzgajalište divlja či, javlja se problem migracije divljači (dnevno i sezonsko), problem uznemiravanja divlja či i problem mogućeg fizičkog ugrožavanja i krađe. Također je prisutan problem stradavanja divlja či u pokušaju prelaska autoputa, koji će postojati unatoč ogradi. Uticaj na divljač ogledat će se i kroz smanjenje životne površine (površine za staništa, površine za hranjenje i napajanje, površine za kretanje), te kako je napisano kroz teže komuniciranje prilikom dnevnih ili sezonskih migracija. Sezonske migracije očekivane su za jelensku divljač. Benzinske stanice, odnosno odmarališta, nemaju većih negativnih uticaja na divljač, iako bi trebalo izbjegavati njihovo projektovanje pokraj većih šumskih kompleksa.

5.14

Uticaj od buke

5.14.1 Uticaji u toku perioda izgradnje

Uticaji u pogledu buke u toku izgradnje mogu se razmatrati sa dva gledišta: • •

Buka koju proizvodi oprema na gradilištu tokom izvođenja građevinskih radova (teške građevinske mašine, eventualno miniranje pri izgradnji tunela), kao i radovi u pozajmištima materijala i kamenolomima; Buka koju izaziva saobraćaj mašina i kamiona pri izvođenju radova.

Trenutno nema nikakvih informacija o područ jima gdje će se izvoditi radovi, opremi i dinamici radova, pa nije moguće napraviti predviđanja o buci koja će se emitovati sa gradilišta, niti o njenom uticaju na naselja. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


222

Buka predstavlja sveprisutan okolinski faktor za kojega je teško uspostaviti grani čne tolerancije između potrebnog i štetnog nivoa, zavisno od veličine fizičkih faktora (fizička buka, osobenost prijemnika i drugi vanjski promjenljivi faktori). Uticaj buke na ljudski organizam zavisi od niza faktora: -

faktori koji se odnose na buku: intenzitet, frekvencija, vrijeme djelovanja, djelovanja, karakteristike buke (kontinuirana ili sa prekidima); - faktori koji se odnose na ljudski organizam: starost, aktivnost, fizičko stanje, individualna osjetljivost; - faktori koji se odnose na mjesto djelovanja: veličina prostora, konfiguracija terena i građevinski objekti itd. Općenito, uticaji buke zavise od karakteristika i složenosti aktivnosti koje se obavljaju. Buka manje utiče na aktivnosti koje su jednostavne, koje se ponavljaju i koje su monotone. Izlaganje buci bi moglo izazvati različite vrste refleksnih reakcija, naročito ako je buka neočekivane ili nepoznate prirode. Na ove reakcije reaguje vegetativni nervni sistem, a poznate su kao stresne reakcije. Da bi ograničili mogući uticaj zvučnog zagađenja na zdravlje ljudi, predlažu se sljedeće mjere: -

oprema koja radi unutar granica funkcionalnih parametara; praćenje nivoa buke radi uvođenja korekcionih mjera za prekomjerno zvučno zagađenje.

Gradilište će stvarati probleme u pogledu emisije buke i vibracija, vezano bilo za radne aktivnosti, bilo za kretanje materijala. Da bi se tačno predstavili različiti aspekti buke koju stvaraju razni uređaji, razmatraju se tri nivoa: - izvori buke; - buka izbliza ; - buka iz daljine. Svaki od ova tri nivoa praćenja ima svoje osobine. U slučaju izvora buke, svaki ure đaj se mora odvojeno razmatrati, tako da se pretpostavi njegovo postavljanje na otvorenom prostoru. Ova faza razmatranja omogućuje da se razumiju inherentne karakteristike izvora odvojeno od njegove radne okoline. Neophodna su mjerenja buke na izvoru, kako radi pore đenja zvučnih nivoa mašina iste kategorije, tako i radi dobijanja informacija koje se odnose na akusti čnu moć mašina različitih kategorija. U slučaju buke iz blizine, činjenica je da svaka mašina treba biti smještena u okruženju koje može mijenjati njene akustične osobine. Zbog toga je predmet interesovanja akustični nivo dobijen na udaljenosti od nekoliko metara pa do 10 m od izvora. Za tačnu interpretaciju podataka, biće potrebno da udaljenost na kojoj se vrši mjerenje prati vrijednost promatranog nivoa akustičnog pritiska. U slučaju uslova otvorenog prostora, ovaj nivo akusti čnog pritiska može se poja čati u blizini izvora (odbijanja) ili prigušiti prirodnim i vješta čkim zaslonima koji se nalaze između izvora i tačke mjerenja. Kada se mjerenja iz blizine vrše na određenoj udaljenosti od mašina, tada buka izbliza ustvari predstavlja buku grupe mašina, a rijetko buku koja potiče od izolirane mašine. Ako su u slučaju prva dva nivoa posmatranja akustične karakteristike snažno zavisne od prirode i mjesta mašina, buka iz daljine (>200 m od izvora) jako zavisi od dodatnih vanjskih faktora, kao što su: - vremenske pojave, a naročito: brzina i pravac vjetra, gradijent temperature i vjetra; - veći ili manji stepen apsorpcije akustičnih talasa u tla, tzv. fenomen “efekat tla”; - apsorpcija zraka u ovisnosti od pritiska, temperature, relativne vlažnosti; - aktivnosti na terenu; - vegetacije. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

223


Na ovom nivou studije, razmatranja o buci generalno se odnose na cijeli analizirani Projekat. Izgradnja autoputa povlači korištenje teških mašina, koje svojim kretanjem izazivaju vibracije. Ovim mašinama treba dodati i dampere koji, čak i prazni, imaju veliku masu. Građevinske mašine i transportna vozila su glavni izvori buke i vibracija u periodu izgradnje Projekta. Oni su uglavnom locirani u središnjem dijelu gradilišta. Sljede ća tabela pokazuje generalni intenzitet izvora buke građevinskih mašina koje se obično koriste. Tabela 63. Intenzitet buke gra đ e vinskih mašina koje se obi č n o koriste. đevinskih čno đevinske evinske mašine Naziv gra đ Bager Buldozer Dizalica Malj nabijač Mikser za beton Vitlo Valjak Teški kamion Mašina za zakivanje

Nivo buke dB(A) 80 - 100 80 - 100 75 - 95 90 - 110 75 - 90 95 - 105 75 - 90 70 - 80 85 - 100

Biće zabilježene situacije u kojima je moguće da se, tokom rada, pojavi neophodnost nastavka praćenja zvučnih nivoa i eventualno postave zvučne barijere. U pogledu transportnih aktivnosti, što se ti če saobraćaja izvan gradilišta, on bi trebao da se odvija izvangradskim pravcima. Tokom izgradnje, buka na izvoru i u okolnom područ ju ima akustične karakteristike koje su u skladu sa prirodom i lokacijom opreme. Na buku u udaljenim područ jima, koja nije interesantna za ovu procjenu, utiče više vanjskih faktora, kao što su brzina i pravac vjetra, temperatura i gradijent vjetra, apsorpcija zvučnih talasa od zemljišta/tla (efekat zemljišta/tla), apsorpcija od zraka (u zavisnosti od pritiska, temperature, relativne vlažnosti, frekvencije buke), oblika zemljišta i tipa vegetacije. 5.14.2 Uticaji u toku perioda eksploatacije

Zbog svjesne percepcije i upliva na razne aktivnosti, buka je zaga đivač okoline koji najviše uznemirava. Trenutno, što se tiče buke od saobraćaja, 40% evropske populacije izloženo je različitim nivoima, od najmanje 55 dB(A), a 20% je izloženo buci od 65 dB(A) i više. Tokom nekoliko sljedećih godina očekuje se znatan porast opterećenja bukom, više tokom noćnih sati nego u toku dana. Generalno, nivo buke zavisi od frekvencije saobraćaja, odabranih transportnih sredstava i kvaliteta puteva. Pored uznemirujućeg uticaja, buka je opasna i po zdravlje. Razlikujemo dvije vrste uticaja: Oštećenja sluha zbog buke U slučaju oštećenja sluha zbog buke, poznati su uzrok i posljedica. Ošte ćenje sluha je jedino definirano oštećenje zdravlja izazvano bukom u klasičnom smislu. Prema dosadašnjim saznanjima, oštećenje sluha zdravog uha nastupa nakon duže izloženosti buci iznad 90 dB(A). Takvoj buci ljudi su izloženi samo na radnom mjestu. Osim toga, poznata su oštećenja sluha bukom samo kod ljudi koji imaju neki bu čan hobi, kao npr. streljaštvo, a u novije doba to su posjetioci i zaposleni u disco klubovima. Ekstraauralno djelovanje buke Pod pojmom “ekstraauralno djelovanje buke” podrazumjevaju se sve reakcije čovjeka na buku, izuzev reakcija samog slušnog sistema. Te reakcije dokazuju se odgovarajućim fizikalnim, hemijskim ili psihološkim metodama. Ekstraauralno djelovanje karakterizirano je činjenicom da ljudski organizam reagira na svaki zvu čni podražaj, i to, u različitim područ jima, kao što su neuralno, vegetativno, hormonalno ili psihičko. Razlog za to leži u psihosomatskoj organizaciji čovjeka, u organizaciji centralnog nervnog sistema i njegovim višestrukim vezama sa sistemom hormonalnih žlijezda. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

224


Postoji niz regulacijskih krugova koji se brinu za održavanje potrebnih napetosti i ravnoteže tokova u organizmu, pri promjeni vanjskih uslova ili onih u samom organizmu. U literaturi koja obra đuje problematiku uticaja buke na čovjeka nailazi se na niz dokaza o fiziološkom djelovanju buke u emocionalno neutralnoj situaciji loboratorijskog eksperimenta. Dokazane su reakcije budnog čovjeka na buku nivoa iznad 65 dB (A), a kod čovjeka koji spava i kod nižih nivoa. Uočene su: želučane smetnje, proširenje zjenica, prolazni porast krvnog pritiska, opadanje tjelesne temperature, amplitude pulzacije prstiju, koja ima za posljedicu smanjenje prokrvljenosti kože zbog suženja perifernih krvnih sudova, te pojačano izlučivanje hormona nadbubrežne žlijezde. Neophodno je naglasiti da su reakcije organizma na buku jednake onima kako organizam reagira na strah. Na buku reagira vegetativni nervni sistem koji nema svojstvo privikavanja. Zato se na buku ne može priviknuti. Ono što se obično naziva tim imenom posljedica je psihi čkog privikavanja na buku, koje se može u svako vrijeme prekinuti nastupom bolesti, duševnog opterećenja itd. Naročito štetan po zdravlje je poremećaj sna zbog buke. Kod bolesnih ljudi to naročito dolazi do izražaja. Uklapanje nove trase autoputa (u 2013. god.) će uključivati dvije različite situacije: 1. Smanjenje nivoa buke, zbog smanjenog protoka saobraćaja duž postojeće trase puta M17. U stvari, prosječni saobraćaj će biti smanjen sa maksimalno 297 vozila/sat na 112 vozila/sat na dionici Tar čin – Konjic iIi sa maksimalno 250 vozila/sat na 24 vozila/sat na dionici P. Jablanica – Potoci, kako je dato u sljede ćoj tabeli. Tabela 64. Nivoi buke duž puta M17 (2013. god.) Dionica Tarčin - Konjic Konjic - Ostrožac Ostrožac - Jablanica Jablanica - P. Jablanica P. Jablanica - Potoci

Prosječna Prosječni brzina promet8 (km/h) (voz./h) 112 45 45 99 45 45 45

121 200 24

Leq dB(A) 9

> 50 dB(A)

25 m

50m

100m

(m)

57,10

52,24

65

56,61 57,40 59,39 50,95

51,75 52,54 54,52 46,09

47,38 46,89 47,68 49,66 41,23

60 70 95 25

Ovo smanjenje saobraćaja obuhvata smanjenje nivoa buke što će poboljšati situaciju sa zagađenjem bukom na postojećoj trasi puta M17. 2. Povećanje saobraćaja na novoj trasi će uzrokovati emisiju zagađenja bukom u nekim područ jima koja trenutno nemaju ovu vrstu problema (ruralna područ ja, prirodne zone) zbog pretpostavljenog maksimalnog prosječnog opterećenja od 477 vozila/sat (dionica P. Jablanica – Potoci). Na bazi predviđenih nivoa buke, 8

Podaci potiču iz dokumenta Saobraćajna studija Lot 6 Sarajevo jug (Tar č čin) i n) – Granica jug - Koridor V , urađenog od strane Instituta građevinarstva u Zagrebu u septembru 2005. Ove informacije su o prosječnom dnevnom prometu PDP duž postojeće trase M17 (2004.) i trase M17 u budućnosti (2013.) u slučaju da ne bude intervencije, te duž predložene alternative trase (2013.) 9 Analize se elaboriraju na bazi sljedećeg umjerenog dnevnog prometa i proračunavaju pomoću sljedeće usvojene formule (izvor ENEA) – Agencija za nove tehnologije, energiju i okolinu - Italija Leq (dB(A)) = leq (Q,V,d) – A(divergencija) – A (zemlja) gdje Leq (dB(A)) = 9,1 log (Q eq) – 6,5 log (d) + 51,2 Qe =α(V) Ql + β(V) Qp+ γ (V) Qc Qp protok lakih vozila Ql protok teških vozila Qc protok motocikla α β γ faktori proporcionalnosti od brzine toka d referentna udaljenost A(divergencija) smanjenje nivoa buke d(B) u ovisnosti od divergencije A (zemlja) smanjenje nivoa buke d(B) u ovisnosti od zemlje ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

225


osnovni kritični ljudski receptori su oni locirani na manje od 100 m od trase, kako je pokazano u sljede ćoj tabeli. Tabela 65. Nivoi buke duž nove trase (2013.) Prosječna Prosječni Dionica brzina promet8 (km/h) (voz./h) Tarčin - Konjic 100 417 Konjic - Ostrožac 100 419 Ostrožac - Jablanica 100 419 Jablanica - P. Jablanica 100 419 P. Jablanica - Potoci 100 477

Leq dB(A)9 25m 69,14 69,15 69,15 69,15 69,67

50m 64,27 64,29 64,29 64,29 64,81

> 50 dB(A) 100m 59,41 59,43 59,43 59,43 59,95

(m) 380 380 380 380 410

Dakle, biće pogođena neka naselja i izolovani objekti duž planirane trase, a naročito: -

Izolovani objekti koji odgovaraju stacionažama km 1+425; km 2+050; km 2+400; km 7+950 – km 8+250; Sistemi naselja Smucka (km 0+900 – km 1+100); Hasanovići (km 24+550 – km 24+700) i oni koji odgovaraju km 21+100 – km 22+150 (petlja Konjic).

5.15

Uticaji vibracija

Na ovom nivou Studije ne postoje podaci o uticajima vibracija u periodu izgradnje. Ipak, mogu će je predvidjeti neke probleme na mjestima tunela kod korištenja eksploziva u toku izgradnje tunela, kao i stubova vijadukta i mostova gdje izrada temelja može proizvesti vibracije. Uticaj vibracija u toku izgradnje rješava se u narednim fazama projektovanja.

5.16

Uticaji na infrastrukturu

Elektroenergetska mreža Trasa planiranog autoputa se na više mjesta križa sa postojećim i planiranim dalekovodima prenosa i distribucije električne energije. Uticaji planiranog autoputa na elektroenergetsku mrežu su uglavnom tehničke prirode, jer u slučaju nezadovoljavanja propisanih konstrukcijskih i položajnih uslova kod izgra đenih nadzemnih i podzemnih kablovskih dalekovoda zahtjeva rekonstrukciju kako bi se zadovoljili propisani uslovi kao što su: propisana udaljenost stubova dalekovoda, propisana minimalna visina provodnika od završnog sloja asfalta, te mehanička zaštita podzemnih kablovskih vodova od mehaničkog opterećenja promjenjivog inteziteta koji bi mogao oštetiti podzemne kablovske dalekovode. Postoje i uticaji nadzemnih dalekovoda i to kod križanja sa autoputem. Prvi se odnosi na rijetke ali teoretski moguće slučajeve da se pri elementarnim nepogodama većih razmjera zbog rušenja stubova, kablovi ruše na kolovoz. Zatim pri redovnom održavanju mreže može doći do kraćih zastoja u prometu. Elektromagnetski uticaji dalekovoda ovih naponskih nivoa uz propisanu minimalnu visinu provodnika od kolovoza te uz kratkoću zadržavanja vozila ispod dalekovoda pri prolazu su u potpunosti zanemarivi. Uz ostvarenje neophodnih rekonstrukcija na elektroenergetskoj mreži (koje su predmet posebnog elaborata), trasa planiranog autoputa je prihvatljiva sa aspekta elektroprivrede.



226

Telekomunikacijska mreža Trasa planiranog autoputa na cijeloj svojoj dužini križa se na više mjesta s podzemnim kablovskim vodovima različitih rangova i izvedbi nepokretne telekomunikacijske mreže. Uticaji planiranog autoputa na podzemne kablovske vodove uglavnom su tehničke prirode, jer je za sve vodove potrebna rekonstrukcija i postavljanje u zaštitne cijevi, zbog spre čavanja oštećenja telekomunikacijskih kablova usljed mehaničkog opterećenja promjenjivog inteziteta kojim autoput djeluje i na kablovske telekomunikacijske vodove. Uz ostvarenje neophodnih mjera zaštite i s tim povezanih rekonstrukcija trasa planiranog autoputa je prihvatljiva sa aspekta nepokretne telekomunikacijske mreže. Transportna mreža Autoput, kao najviši nivo uređenja putne mreže ujedno ima i najveća ograničenja u pogledu položaja ili funkcionalne organizacije u prostoru i čini ga krutim elementom u prostoru. Najveći poremećaji i ograničenja nastaju u pogledu uticaja na funkcionalnu organizaciju prostora tako da je uticaj na transportni-prometni sistem značajan i mora se prilagoditi novim ograničenjima koja nameće način korištenja planiranog autoputa. Budući da je autoput ograđen i nije moguć bilo kakav prelazak preko njega tako su i cestovni prilazi na autoput ograničeni na nekoliko čvorišta koji su planirani u skladu sa standardima koji definišu njihove minimalne međusobne udaljenosti.Transportna mreža saobraćajnica koju presijeca planirani autoput treba da bude po svojoj ulozi u kompletnoj transportnoj mreži podre đena planiranom autoputu. Znači, primjena elemenata oblikovanja prelaza postojećih kategoriziranih cesta je ovisna o njihovoj kategoriji i ulozi u prometnoj mreži. Najveći uticaj planiranog autoputa očekuje se na sistem postojećih poljskih i šumskih puteva (nekategorizovani putevi). U nekim slu čajevima će se poremetiti postojeća funkcionalna organizacija prostora i to prvenstveno pristup poljoprivrednim površinama. Trasa planiranog autoputa neće značajnije uticati na funkcionisanje lokalnih transportnih sistema ukoliko se obezbijedi potreban broj prolaza za automobile i pješake u konstrukciji samog autoputa.



6.0

OPIS MJERA ZA UBLAŽAVANJE NEGATIVNIH UTICAJA NA OKOLINU

6.1

Opšte mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu

227

Cilj ovog poglavlja je rezimiranje glavnih mjera ublažavanja koje predlaže Konsultant. Svrha sljede ćih mjera ublažavanja je da se eliminišu, ili u svakom slu čaju umanje potencijalni okolinski uticaji izazvani Projektom. Takođe, Konsultant predlaže mjere ublažavanja u toku faze izgradnje. Mjere ublažavanja u fazi projektovanja 1. Uključivanje u planove fizičkih barijera protiv buke 2. Korištenje arhitektonskih rješenja koja se se “stapaju” sa pejzažom 3. Predviđanje odlagališta 4. Predviđanje odgovarajućih oznaka na putu, uključujući osvjetljenje 5. Pomjeranje trase gdje je moguće, radi izbjegavanja izuzetnih područ ja identifikovanih prethodnim istraživanjem 6. Obezbjeđenje prelaza koji su dobro isprojektovani i locirani 7. Uključivanje zaustavnih traka i/ili popločanih bankina i sigurnih prelaza 8. Pomjeranje trase radi izbjegavanja močvara 9. Pomjeranje trase radi izbjegavanja važnih migracionih puteva 10. Predviđanje radova na odvodnji radi smanjenja rizika, prema prethodnom istraživanjima 11. Planiranje trase državne saobraćajne rute u skladu sa lokacijama osjetljivih, jedinstvenih i sličnih područ ja 12. Snimanje vektorske ekologije u podru č ju rada i poduzimanje koraka za izbjegavanje stvaranja staništa gdje god je to moguće. Mjere ublažavanja u fazi izgradnje 13. Sakupljanje i recikliranje maziva 14. Postavljanje i upotreba opreme za kontrolu zagađenja zraka 15. Periodično kvašenje privremenih puteva vodom ili lakim uljima 16. Zaštita osjetljivih površina malčovanjem ili tekstilom, te zasađivanje erodibilnih površina što je moguće prije 17. Periodični zdravstveni pregledi radnika sa liječenjem po potrebi 18. Uspostavljanje servisa sa sanitaciju biljka i životinja, te odgovarajućih kontrolnih mjesta 19. Zabraniti krivolov kroz ugovor o zaposlenju.

6.2

Posebne mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu

6.2.1

Stanovništvo

Stanovništvo i naselja: Uticaj na perspektivu razvoja naselja: -

-

Potrebno je planirati mjere prije početka građevinskih radova, radi uspostavljanja novih komunikacijskih struktura naselja gdje su tradicionalni na čini komunikacije poreme ćeni autoputom. Ovo je moguće izvesti nadvožnjacima/podvožnjacima; Općine/gradovi sa petljama autoputa (Konjic i Jablanica) treba da ažuriraju urbanističke planove i odrede područ ja za svoje širenje, u skladu sa lokacijama i mogućim uticajima petlji i vezama sa autputom. Razvojne planove za industrijska/stambena područ ja treba revidirati i ažurirati.



228

Stanovništvo pod direktnim uticajem: Mjesta građevinskih kampova moraju biti odabrana tako da ne dolaze u konflikt sa postojećim naseljima; Lokalni organi vlasti treba da preduzmu mjere da bi se izbjeglo pretvaranje kampova u stalna naselja; Mjere ublažavanja vezane za zrak: vidi 6.2.4; Mjere ublažavanja vezane za buku: vidi 6.2.12. Preseljenje/ izmještanje stanovništva: Kada je neizbježno izmještanje, treba sa činiti planove preseljenja. Osnovni koraci plana preseljenja obuhvataju sljedeće: Objašnjenje organizacionih odgovornosti Organizacija učešća zajednice Terenski obilazak Analiza pravnog okvira Vrednovanje i kompenzacija izgubljene imovine Pravo vlasništva nad zemljištem, sticanje i prenos Plan, praćenje i vrednovanje implementacije.

      

Stanovništvo koje se izmješta treba da bude (i) kompenzirano za njihov gubitak u punom iznosu prije stvarnog izmještanja; (ii) potpomognuto prilikom izmještanja, kao i u toku prelaznog perioda u novom mjestu boravka; i (iii) podržano u njihovim naporima za poboljšanje prijašnjeg životnog standarda, mogućnosti sticanja dohotka, proizvodnog nivoa ili barem njihovog obnavljanja. Posebnu pažnju treba posvetiti potrebama najsiromašnijih grupa koje treba preseliti. Učešće zajednice u planiranju i provođenju preselenja treba ohrabriti i uspostaviti odgovarajuće modele društvene organizacije. Postojeće društvene i kulturne institucije doseljenika i njihovih domaćina treba podržati i iskoristiti u najvećoj mogućoj mjeri. Doseljenici treba da se društveno i ekonomski integrišu u lokalne zajednice, tako da se smanje štetni uticaji na njih. Najbolji na čin postizanja ove integracije je planiranje preseljenja u područ ja koje će imati koristi od projekta, uz konsultaciju sa budu ćim domaćinima. Treba obezbijediti zemljište, stambene objekte, infrastrukturu i druge vidove kompenzacije različitim kategorijama oštećenog stanovništva, etničkim manjinama i seljacima koji uživaju pravo na korištenje nad zemljištem i drugim resursima oduzetim radi projekta. Odsustvo legalnog prava tih grupa na zemlju ne treba da bude prepreka za kompenzaciju. Društvena struktura i kulturne vrijednosti: -Društveni poremećaji nastali zbog građevinskih kampova Generalno, građevinski kamp treba da bude smješten u manje osjetljivim podru č jima. Nadalje, izvođač ima obavezu da se pridržava lokalnih pravila. Lokacije gra đevinskih postrojenja i kampova moraju se planirati u saradnji sa lokalnom zajednicom, Treba poštovati lokalna pravila prilikom izgradnje kampova, Da bi se obezbijedili gra đevinski kampovi, privremeni radovi i na čin života građevinskih radnika ne smiju negativno uticati na obližnje zajednice; treba izbjegavati da radnici koriste resurse koje uobičajeno koristi lokalno stanovništvo. -Društveni poremećaji zbog zagušenja saobraćaja 

 

Poduzimanje mjera upravljanja saobraćajem u područ jima presjecanja postojećeg puta. -Uticaji na mjesta kulturnog nasljeđa 



 

Odrediti pravila i načine očuvanja i obnavljanja ostataka kulturnog nasljeđa pronađenih u toku i zgradnje, Odrediti tačan lokalitet važnih nalazišta, Odrediti moguća osjetljiva mjesta prije početka projekta da bi se izbjegli građevinski radovi/iskopi na ovim lokalitetima,



 



229

Izvođač treba da bude unaprijed informisan o tačnoj lokaciji nalazišta, Ugovorna dokumentacija vezana za građevinske radove treba da sadrži pravila za o čuvanje i obnavljanje kulturnih ostataka otkrivenih za vrijeme izgradnje i posebne mjere zaštite specifičnih osobina ili naknadne radove za kojima se može ukazati potreba, Kretanje materijala treba planirati u skladu sa navedenim.

Vrijednost imovine -Uklanjanje kuća i drugih objekata U skladu sa državnim zakonodavstvom za eksproprijaciju, treba sljediti naredne korake: Detaljno snimanje mjesta, koje pokazuje lokacije svih posjeda koji mogu do ći pod uticaj projekta; Izrada detaljnog projekta za objekat, do nivoa koji omogućava definisanje zahtjeva u pogledu zemljišta; Priprema planova podjele, koji pokazuju odnos izme đu šeme autoputa i zemljišta ili objekata koji treba eksproprisati; Federalno ministarstvo za prostorno uređenje i okoliš treba da prihvati prijedlog; Iz katastra/registra općine treba obezbijediti kopiju zemljišnog plana. To treba da se provjeri u odnosu na najnovije informacije dobijene snimanjem terena; Treba dostaviti odgovarajuće detaljne katastarske brojeve parcela; Vlada Federacije Bosne i Hercegovine objavljuje javni interes i obezbje đuje sredstva za eksproprijaciju; Potrebno je informisati općine o izvođenju projekta, a od općina treba zatražiti da obezbijede timove za izvo đenje eksproprijacije zemljišta i objekata; Procjenitelji treba da urade snimanje terena; Općinske vlasti provode odluke; Postavlja se zahtjev za prijevremeni ulazak u posjed prije izdavanja pravomo ćnog rješenja od Federalnog ministarstva za prostorno uređenje i okoliš; Ulaz u posjed se obezbjeđuje za predstavnike odgovornih organa vlasti; Sporovi o kompenzaciji pred općinskim organima; Sporovi o kompenzaciji pred sudom. 





 

 



  

  

-Gubitak poljoprivrednog zemljišta: Eksproprijacija poljoprivrednog zemljišta treba da prati gornju proceduru. Nadalje, u toku izgradnje treba preduzeti sljedeće mjere: 













Izvođač se mora obavezati da izvodi radove tako da se ne bi dešavalo nepotrebno ili neodgovarajuće remećenje pristupa do javnih ili privatnih puteva i staza koje vode prema ili od posjeda, te njihovo korištenje i zauzimanje; Privatno vlasništvo se neće koristiti za skladištenje, obilazne puteve i druge gra đevinske objekte objekte i postrojenja bez pismenog odobrenja vlasnika ili zakupnika i njegove isplate ako je potrebno; Izvođač će takođe odabrati, urediti i, po potrebi, platiti za mjesta obilaženja, skladišta opreme ili drugih potrebnih građevinskih radova; Nakon završetka radova, korišteno područ je treba očistiti i obnoviti tako da vlasnik bude zadovoljan; Svi dugoročni gubici poljoprivrednog zemljišta treba da budu kompenzirani u skladu sa zakonom. Ukoliko je zemljište zauzeto duže od jedne sjetvene sezone, gubitak usjeva treba kompenzirati na odgovarajući način; U slučaju korištenja pašnjaka, područ je treba rehabilitirati ponovnim zasijavanjem, kako bi se minimizirali poremećaji i gubici; Nakon završetka autoputa treba garantovati pristupne puteve lokalnim poljoprivrednim posjedima.



230

Sigurnost -Nesreće usljed građevinskih radova/mehanizacije  





Generalno, sigurnosna pravila za gradilišta treba odrediti kroz ugovorne obaveze; Da bi se smanjili rizici od nesreća tokom izgradnje (obilazni putevi itd.) treba postaviti znakove upozorenja koji određuju ograničenje brzine, ograde oko gradilišta; ako je potrebno, osvjetljenje treba postaviti i na obilaznim putevima, pristupnim putevima glavnom kampu, kamenolomu i drugim mjestima vezanim za izgradnju. Obilaznice i pristupni putevi treba da budu redovno održavani po odgovarajućim standardima (obezbjeđivanje “ležećih policajaca” gdje je potrebno); Treba odrediti ograničenje brzine građevinskog saobraćaja, ograđivenje kamenoloma i pozajmišta, zabraniti pristup javnosti mjestima rada teške mehanizacije, odgovarajuća obuka radnika u pogledu sigurnosti; Aktivnosti skladištenja i izgradnje treba da se regulišu i jasno odrede u ugovornim dokumentima da bi se izbjegla opasnost ili ometanje postojećeg saobraćaja.

Ekonomski razvoj Da bi se osigurala mogu ćnost zapošljavanja lokalnog stanovništva, izvođač treba maksimalno da koristi lokalnu radnu snagu. Mora se osigurati da izvo đač zaposli veći udio lokalne radne snage i, po potrebi, obezbijedi njihovu obuku. Ovo uključuje konsultacije sa lokalnim vlastima o uspostavljanju lokalnih radnih odnosa. 6.2.2

Geologija

Na dijelovima trase autoputa gdje je visina kosine veća od 8 –10 m treba predvidjeti jednu ili više bermi širine 3 – 4 m. Kosine u polifacijalnim kompleksima mogu će je izvesti sa nagibom 2 :1, a u krečnjacima sa nagibom 3 :1. U deluvijalno-eluvijalnim naslagama, odnosno na poslednjih 2 do 5 m, nagibe kosina treba treba ublažiti na 1,5 :1. Čitave kosine treba prekriti putarskom mrežom, jer su pored deluvijalno-eluvijalnih naslaga i mekši članovi kompleksa neotporni na djelovanje vode i mraza, odnosno lahko se raspadaju i spiraju. Ovde je važno napomenuti da su istražnim radovima: bušenjem i geofizikom dobijene dublje zone degradiranosti osnovne stijene permskih, permotrijaskih, verfenskih i miocenskih sedimenata vezanih glinovitim vezivom, tako da se u ovim sredinama velikim zasjecanjima može doći do nestabilnosti kosina.

Takođe u cilju zaštite kosina treba predvidjeti obodni kanal, kojim bi se skupljale površinske vode sa padina iz zaleđa kosina i kontrolisano odvodile do najbližeg vodosabirnika. Ukoliko se predviđa izrada kosina sa nagibima strmijim od predloženih, njihova stabilnost se mora dodatno osigurati, naprimjer: potpornim zidovima, ankerima, AB rebrima i sl. Izvođenje portalnih kosina u krečnjacima je znatno povoljnije, jer su oni u manjoj mjeri fizičko-mehanički degradirani preko kojih leži tanji deluvijalno-eluvijalni pokriva č i sipari, ili ga uopšte nema. Uz pažljivo miniranje, moguće je izvesti portalne kosine sa nagibom od 3:1 do 4:1. Gornje rubne dijelove kosina, potrebno je izvesti sa blažim nagibom i zaštiti ih od atmosferskih uticaja, odnosno od spiranja i osipanja. Ukoliko je neophodno, nagibi kosina mogu biti i strmiji, uz minimalne mjere osiguranja. 6.2.3

Vode

6.2.3.1 U toku perioda izgradnje U posebnoj knjizi (Hidrološki i hidrauli čki izvještaj) je pokazano da izgradnja autoputa fizički ne ugrožava površinske tokove jer su projektovani mostovi visoko iznad velikih voda te njihova konstrukcija ne mijenja hidrauličke uslove tečenja. Isti slučaj je i sa predloženim propustima koji omogućavaju nesmetano proticanje manjih vodotoka kroz projektovane nasipe. Problem erozije i nanosa će se riješiti slijedećim radovima u slivu: ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


-

231

pregrade u koritima, deponijskog karaktera, antierozioni radovi biološkog karaktera (pošumljavanje),

administrativne antierozione mjere. Naravno da u periodu izgradnje može doći do povremenih mjenjanja uslova oticanja. -

Što se tiče prevencije zagađenja, moraju se preduzimati zakonom predviđene mjere. Periodična kontaminacija vodnih sistema, površinskih i podzemnih voda može se (uz strogu kontrolu) dešavati samo unutar gradilišta i samo tokom pojedinih vrsta radova. Osnovne stavke u pogledu mjera prevencije zagađenja vode unutar područ ja izgradnje, koje se moraju analizirati su: 1. Sprečavanje kontaminacije vodnih sistema od hemijskih supstanci koje se koriste na gradilištu; 2. Sprečavanje kontaminacije od odlaganja otpada na privremenim depoima; 3. Preporuke za aktivnosti koje se odnose na isporuku goriva prema skladištima i za tankovanje goriva; 4. Uređaji za odvodnju i tretman otpadnih voda; 5. Održavanje mehanizacije na gradilištu. Zaštita kvaliteta voda Postoji mogućnost da se, tokom iskopa tla i nasipanja materijala, kontaminirani ostaci/suspendovane čvrste tvari oslobađaju u površinske vode. Međutim, prihvatanjem prakse dobrog upravljanja ovo neće dovoditi do značajnog štetnog uticaja. Sve građevinske aktivnosti vezane za projekat će se uskladiti sa najboljom praksom upravljanja gradnjom. Na gradilištu kišnica spira uskladištene gra đevinske materijale (naročito praškaste), a fine čestice se rasipaju po okolnom zemljištu. Tako, morfologija lokalnog zemljišta uti če na raspodjelu zagađenja u datom područ ju. Da bi se izbjegle sve neugodnosti koje nastaju zbog privremenog skladištenja gra đevinskog materijala, preporuka je da se platforme za skladištenje opreme kanalima za zadržavanje. Takođe, radovi koji se izvode u blizini potoka neizbežno će vode opterećivati muljem. Posebna pažnja se mora posvetiti zaštiti nagiba da bi se izbjeglo gubljenje materijala (naro čito maltera) koji može povećati bazičnost vode. Međutim, relativno mali broj radova na vodotocima neće imati veliki uticaj na kvalitet voda u regiji. Tretman otpadnih voda Nije poznata lokacija gradilišnih objekata ili stalnih rezervi materijala koji će biti korišteni tokom gradnje razmatrane dionice puta, pa prema tome, u ovom trenutku nema potrebe za posebnim uređajima za prikupljanje i tretman otpadnih voda. Bujične vode mogu sapirati privremene zalihe građevinskih materijala, pa se prema tome, preporučuje njihova zaštita zaštitnim kanalima koji okružuju podru č je skladišta. Ove kanale treba periodično čistiti da bi se izbjeglo za čepljenje. Stepen isticanja i koncentracije zaga đ u ju ć đuju ć e materije u odnosu na važe ć ću okolinsku legislativu Što se tiče mogućnosti zagađenja vodene mase, pretpostavlja se da ono neće biti značajno, ako se prihvati dobra praksa upravljanja gradilištem. Goriva i druga hemijska jedinjenja će se skladištiti na sigurnom mjestu, bez pristupa javnosti i u posebnim rezervoarima, prema važe ćim propisima za svako jedinjenje. Otpadne vode koje nastaju pranjem građevinskih i transportnih vozila će se prikupljati u kanalima i taložiti prije ispuštanja. Po potrebi, talog će se ispumpavati u cisterne i transportovati do najbliže stanice za tretman otpadnih voda. Gdje bude moguće, uspostaviće se zatvoreni prostori, manjim kanalima izolovani od glavnog vodotoka, radi ublažavanja zamućenja površinske vode nizvodno od radova. Voda ispumpana iz iskopa će se ispuštati u prirodne recipijente, pomoću taložnika koji imaju zadatak da smanje koncentraciju suspendovanih čestica, te zamućenje vode i eroziju riječnog korita.



232

6.2.3.2 U toku perioda eksploatacije U pomenutoj knjizi (Hidrološki i hidrauli čki izvještaj) je pokazano da izgradnja autoputa fizi čki ne ugrožava površinske tokove jer su projektovani mostovi visoko iznad velikih voda te njihova konstrukcija ne mijenja hidrauličke uslove tečenja. Isti slučaj je i sa predloženim propustima koji omogu ćavaju nesmetano proticanje manjih vodotoka kroz projektovane nasipe. Predloženi radovi za sprečavanje erozije i pronosa nanosa iz perioda izgradnje se u toku eksploatacije svode na redovno održavanje izvedenih mjera. Kada se radi o periodu eksploatacije, treba primijeniti mjere za zaštitu voda. Osnovne mjere za kontrolu i zaštitu od zagađenja voda su: - Postojanje uređaja za odvodnju i tretman otpadnih voda; - Periodična provjera sistema za prikupljanje, tretman i odvodnju oborinskih voda; Voda Mora se posvetiti posebna pažnja zaštiti i održavanju kvaliteta podzemnih i površinskih voda. U ovom slu čaju moraju se razmotriti sljedeće mjere: Kanali duž puteva treba da prikupljaju kišnicu koja dolazi sa površine puta; Mulj prikupljen iz kanala i iz komora dekantera će se transportovati na posebnu deponiju ili do postrojenja za tretman otpadnih voda, radi tretiranja zajedno sa muljem koji nastaje kao rezultat procesa koji se odvijaju u ovom postrojenju; Stalno praćenje će omogućiti poboljšanje rješenja koja su prihvaćena u ovom projektu; Drenažni sistem u osnovi nasipa puta mora ublažiti svako moguće klizanje zemljišta; Raspršivači/disipatori protoka će biti zaštićeni kamenom i betonskim elementima; Mora se utvrditi koji su dijelovi puta zabranjena područ ja, dozvoljena samo za transport opasnih supstanci. Ove mjere su povezane sa mjerama koje postavlja nadležni organ za javno zdravstvo i javna preduzeća za vodovod.  

   

Tretman otpadnih voda Tretman otpadnih voda sprečava prekoračenje graničnih vrijednosti indikatora koji su određeni važećom okolinskom legislativom. Potrebni su takođe neki komentari o tretmanu otpadnih voda: 





Voda koja dolazi sa površine puta će se prikupljati u kanalima duž puta; prije oticanja radi ispuštanja u tokove dolazi do izvjesnog taloženja, radi postizanja sedimentacije čvrstih čestica nošenih vodom; Dotok će se dešavati tokom kišnog perioda, tako da će proticaj svih vodotoka biti ve ći od normalnog, pa će razblaženje doprinijeti opadanju koncentracije; ova voda će imati povećanu zamućenost, tako da se za izvjesno vrijeme neće moći koristiti u domaćinstvu; Budući Tehnički projekat će detaljno analizirati sva mjesta ispusta duž puta i predložiće se odgovarajuće mjere da bi se osiguralo da kvaliteta vode koja odlazi u prirodno riječno korito zadovoljava nivo zagađenja nametnut državnim propisima.

Olujne vode koje otiču sa površine puta će se odvoditi u glavne odvodne kanale. Prema tome, vode je neophodno prečistiti i njihovo zagađenje dovesti do graničnih vrijednosti. Sa jakim padavinama, velike količine vode otiču sa površine puta; odvedena voda sadrži razli čite zagađujuće supstance, čestice, te druge vrste opasnih supstanci i druge vrste opasnih supstanci raspršenih po cijelom putu. U skladu sa odredbama koje su date u Uputstvu o putevima i okolini, koje je uradila Svjetska banka, za prikupljanje površinskih voda sa nagiba puta, mogu se prihvatiti sljedeća rješenja: Ovo rješenje se usvaja za neosjetljiva područ ja, ali nije korisno za zaštitu okoline Zatravljeni površinski kanali da bi se Ovo rješenje se usvaja u osjetljivim područ jima, ali nije pospješio proces infiltracije korisno za zaštitu okoline. Makrofitne lagune Makrofitne lagune koje osiguravaju bolje Ovo rješenje se usvaja u osjetljivim područ jima. filtriranje Potpuni tretman: nepropusno dno lagune, Ovo rješenje se usvaja u jako osjetljivim područ jima; eliminacija uljnih produkata i upotreba međutim zahtijeva stalno održavanje makrofita. Direktno ispuštanje u okolinu


233


6.2.3.3 Sistemi prečišćavanja prikupljenih oborinskih voda i njihove lokacije U sklopu Idejnog projekta koridora Vc, Lot 3, dionica Tarčin-Mostar, potrebno je bilo voditi računa o tretmanu voda prikupljenih sa saobraćajnih površina. Vode sa kolovoza prikuplja će se putem slivnika projektovanih na pravilnim razmacima u skladu sa hidrauli čkim proračunom slivnika. Dalje se voda putem kolektora smještenog u razdjelnom pojasu, odvodi do mjesta ispuštanja. Kao recipijenti najčešće se koriste obližnji postojeći vodotoci. Voda prikupljena na ovaj način sadrži znatne količine zagađivača. Najčešće su to čvrste čestice, koje su posljedica trošenja kočionih obloga vozila, te razni naftni derivati (motorno ulje i pogonsko gorivo) koji se zbog različitih uzroka izlijevaju na kolovoz. Navedeno uslovljava da se voda prije konačnog ispuštanja tretira na odgovarajući način, da bi se popravio njen kvalitet. U tu svrhu, predviđeno je da se duž otvorene trase postavljaju lagune i separatori u skladu sa proračunatim količinama vode. Takođe, oborinske vode na mostovima će se sa površine sakupljati pomoću mostovskih slivnika i dalje, kroz vertikalni i horizontalni cijevni sistem do separatora lociranih na odgovarajućim mjestima uz stubove mosta. Potrebno je predvidjeti postavljanje taložnika čvrstih čestica, ukoliko nije integrisan u sam separator. Zapremina taložnika treba da bude 10-20 puta veća od usvojenog proticaja na koji je dimenzioniran separator. Kapacitet separatora određuje se u zavisnosti od proračunatih količina vode. Stepen prečišćavanja vode u smislu otklanjanja zauljenih čestica definisan je po klasama. Za tretman vode sa asfalta koristiće se separatori klase I i II. Separatori moraju biti opremljeni ispustima za uzimanje uzoraka radi kontrole. Separatori i taložnici su izrađeni od armiranog betona, ali se nabavljaju kao gotovi elementi. Za njih je potrebno iskopati rupu u prirodnom materijalu, te izvršiti nasipanje sloja pjeskovitog materijala granulacije 04mm i debljine 10-15 cm. Ostale detalje o ugradnji i spajanju u sistem odvodnje, preuzeti iz uputstva koje daje proizvođač. Lagune su predviđene da se postavljaju u blizini naseljenih mjesta, kao poboljšana mjera tretmana vode. Projektom je predviđen jedan tip lagune, za koji su sra čunati proticaji za sve faze prečišćavanja. Pored dijela za otklanjanje naftnih derivata, laguna posjeduje i taložnik čvrstih čestica. Projektni proticaj lagune iznosi oko 120 l/s. Lagune su predviđene da se prave od armiranog betona i prave se na licu mjesta prema detaljima iz projekta. Lokacije objekata za prečišćavanje po stacionažama su date u sljedećoj tabeli:

LAGUNE (km) 0+350 0+850 1+350 1+850 2+350 21+630 21+870 22+225 36+320 36+580 58+080 58+650 ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

234


SEPARATORI (km) 2+ 7 3 0 3 2+ 9 8 0 3+ 6 0 0 3 3+ 4 2 0 3+ 9 0 0 3 3+ 7 3 0 4+ 2 0 0 3 3+ 9 0 0 7+ 7 0 0 3 4+ 3 0 0 8+ 2 2 0 3 5+ 5 0 0 9+ 4 0 0 3 7+ 0 2 0 1 0 +2 5 0 3 7+ 0 8 0 1 0 +4 8 0 3 8+ 3 2 0 1 1 +0 5 0 3 8+ 6 5 0 1 2 +7 8 0 3 9+ 9 6 0 1 4 +8 9 0 4 6+ 5 8 0 1 6 +0 0 0 4 6+ 9 2 0 1 6 +4 0 0 4 7+ 1 8 0 1 7 +7 8 0 4 7+ 7 8 0 1 8 +6 3 0 4 8+ 2 0 0 1 9 +8 2 5 4 8+ 3 5 0 2 2 +6 3 0 4 8+ 8 7 0 2 2 +9 5 0 4 9+ 0 5 0 2 3 +4 0 0 5 1+ 1 6 0 2 3 +8 0 0 5 2+ 8 0 0 2 4 +5 5 0 5 3+ 1 7 0 2 5 +2 8 0 5 6+ 0 3 0 2 8 +0 5 0 5 6+ 9 0 0 2 8 +4 0 0 5 9+ 0 5 0 2 9 +1 3 0 5 9+ 7 0 0 Lagune, taložnici i separatori, su hidrotehnički objekti koji zahtjevaju održavanje i čišćenje. U protivnom oni nakon određenog vremena počinju da gube svoju funkciju. U nastavku su dati grafički prikazi navedenih objekata.



235

Osnova i presjek lagune za tretman oborinskih voda



236

Detalj koalescentnog separatora sa obilaznom vodom ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

237


¸ Detalj koalescentnog separatora ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


238

Taložnik krutih čestica ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


239

Lamelni separatori ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


240

6.2.3.4 Sistem za zbrinjavanje voda u tunelima Svrha ovog paragrafa je dimenzioniranje i verifikacija dispozicije sistema odvodnje voda u tunelima na projektu “Autoput na Koridor Vc” – Lot 3 dionica Sarajevo jug (Tarčin) Mostar sjever. Radi zaštite površinskih i podzemnih voda korišten je projektni kriterij koji ne ugrožava hidrološku osjetljivost ispitivanog područ ja. Sistem za zbrinjavanje voda predviđa i odvodnju prirodnih voda sa kolovoza. Za vode sa kolovoza koje predstavljaju veći rizik od zagađenja (isticanje ulja i goriva iz rezervoara vozila koja se zaustavljaju) predviđen je zatvoreni sistem sa kanalom i PVC granom. Prije krajnjeg odredišta, ove vode se vode cijevima, do postrojenja za tretman radi otklanjanja ulja. Posebni sistem u kome se zadržavaju ulja prikupljena sa kolovoza u toku padavina je neophodan kako bi se zadovoljile potrebe za zaštitom obližnjih akvifera. Vode prirodne drenaže se vode kroz cijevi direktno do prijemnih tijela. Drenažni sistem se sastoji od dva cijevovoda (prečnika Φ150, izrađenih od PVC, mikroporoznih), smještenih na vanjskoj strani svoda koji se uvode u tunelski slivnik na svakih 36,00 m, koji se tako đe sastoji iz cijevi (pre čnika Φ300) smještene na zasvođu obrnutog luka.



241

Taložnik Bazen za taloženje onečišćenih voda radi se od armiranog betona i kvadratnog je ili pravougaonog oblika. Ima posebnu funkciju da akumulira vode sa površine puta, pune suspendovanih čestica i mineralnih ulja. Dimenzije bazena zavise od projektnog protoka. Rukovanje i održavanje su jednostavni: bilo bi neophodno periodično čišćenje poklopca, crpljenje ulja akumuliranog na površini i mulja nataloženog na dnu bazena putem cisterne i transport do provjerenih jama ili do postrojenja za prečišćavanje.


242


Hidrauli č čka ka studija Hidrauličke procjene su izvedene u skladu sa jednolikim kretanjem, primjenjujući Gauckel – Strickler-ovu formulu: 2

Q = K S ⋅ Ω ⋅ R 3 ⋅ i

gdje: Q

Iskazan proticaj

K S

Koaficijent hidrauličke hrapavosti, izražen u

[m / sec] [m / sec]

R

Hidraulički radijus

[m]

i

Pad dna ogranka

[m m]

Ω

Hidraulički poprečni profil

m

3

13

2

Obzirom da su cjevovodi napravljeni of P.V.C.-a i da su vode bogate suspendovanim supstancama, za koaficijent K s s uzeta je vrijednost 70. Padovi dna ogranaka su uzeti kao padovi nivelete relativnih segmenata cesta. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


243

Hidraulička mjerenja uklju čuju ustanovljenje maksimalnog proticaja, koji odgovara ispunjenosti od 100%, mjenjajući padove dna ogranka. Prečnik ogranka (Φ 300) je isti za oba drenažna sistema: prirodni (čiste vode) i vještački (onečišćene vode). Iz ovog razloga mjerenja važe za oba drenažna sistema.


244


DEFLUKSIONA RAZMJERA CJEVOVODA

Φ

300


245


0 3 0

0 2 8

0 2 6

0 2 4

0 2 2

0 2 0

0 1 8

0 1 6

% 0 0 , 5

% 0 5 , 4

% 0 0 , 4

% 0 5 , 3

% 0 0 , 3

) m m ( 0 % 4 h 0 1 5 , 2

0 1 2

0 1 0

8 0

6 0

4 0

% 0 0 , 2

% 0 5 , 1

% 0 0 , 1

% 0 5 , 0

2 0

0 0 2 2

0 2 0

0 1 8

0 1 6

0 1 4

0 1 2

0 1 0

8 0

6 0

4 0

2 0

0

) c e s / l ( Q



6.2.4

246

Zrak

Područ je interesovanja u pogledu novog autoputa karakteriše planinska orografija i rijetka naseljenost. Zapravo vrlo je malo objekata u blizini projekta. Oni su prisutni uglavnom na tri tačke: 4. U blizini blizini mjesta Smucka (od km 0+950 do km 1+150); 5. U blizini Jablaničkog jezera (od km 21+150 do km 22+150); 6. Oko km 24+700 Neki infrastrukturni objekti već postoje u ovim zonama, a naročito su važni postojeći put od Sarajeva do Konjica i željeznička pruga. Za receptore 1., 2. i 3. nije potrebno poduzimati nikakve mjere ublažavanja jer je postavljanje panela za apsorpciju zvuka ili stvaranje zvučnih zavjesa za smanjenje prenošenja zvuka dovoljno za zadržavanje zagađujućih materija. Nadalje, predloženi autoput je lociran u područ ju predviđenog Nacionalnog parka koje karakterišu šume i poljoprivredne zone. Izračunate emisije za novi put nisu toliko visoke da bi se o čekivao značajan uticaj na biljke koje se nalaze u ovom parku 6.2.5

Tlo

Aspekt ublažavanja direktnih i indirektnih negativnih utjecaja odnosno efekata, na tlo i na poljoprivredni zemljišni prostor, ima složen i kontinuiran pristup. Složenost mjera ublažavanja sastoji se u činjenicama da je neophodno primjenjivati mjere koje su kombinovane sa projektantskim i tehnološkim elementima. Kontinuitet se sastoji u tome da je mjere ublažavanja neophodno primjenjivati tokom izvođenja projekta, odnosno tokom izgradnje različitih dijelova projekta, kao i tokom korištenja autoputa. Sve mjere ublažavanja negativnih utjecaja trebat će se stalno pratiti i unaprjeđivati. Trebat će se uvoditi nove, dodatne mjere ublažavanja, kao rezultat stalnog praćenja negativnih utjecaja, naročito u periodu korištenja autoputa, i nastojati takvim dodatnim mjerama, sve pojave negativnih utjecaja svoditi na minimum. Aktivnosti ublažavanja negativnih efekata, moraju se provoditi u fazama izgradnje autoputa i prate ćih objekata i u fazi korištenja autoputa i pratećih objekata. Tokom izvođenja građevinskih radova, kao mjere ublažavanja negativnih utjecaja, izvo đaći radova će trebati realizovati predložene mjere minimiziranja destrukcije tla i zauzimanje poljoprivrednog prostora. Sve deponije materijala, pozajmišta materijala, baze građevinske mehanizacije sa radionicama, radničke kampove i slične objekte treba formirati na lokacijama koje ne predstavljaju zone sa dubokim fertilnim tlom i koje nisu u obuhvatu poljoprivrednog zemljišnog prostora. Ovakav prostup predstavljao bi najkvalitetniju mjeru ublažavanja negativnih utjecaja na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor, tokom izgradnje autoputa. Na lokacijama na kojima bi se moralo raditi neko skladište, baza građevinskog materijala, servisna radionica za građevinsku mehanizaciju ili neki sli čni privremeni bjekti, kao mjere ublažavanja negativnih utjecaja na poljoprivredni zemljišni prostor, trebat će graditi zavjese koje će štititi taj prostor od nepoželjnih kontaminenata. Pored takvih zavjesa na lokacijama gdje će dolaziti do čestih prohoda teških građevinskih mašina i kamiona, trebat će instalirati postrojenja za kišenje i onemogučiti da prašina ometa poljoprivrednu proizvodnju. Za tlo, kao prirodni resurs, bitno je da se kao najvažnija mjere ublažavanja realizira koncept njegovog vračanja u stanje u kome je bilo prije po četka radova, ukoliko nije došlo do potpunog njegovog uništenja izgradnjom nekog trajnog objekta. Dakle, kao logičnu realizaciju predloženog koncepta, za lokacije koje će biti oštećene ili trajno uništene, trebat će prije početka građevinskih radova u potpunosti odstraniti fertilni dio ili pedosferu i deponovati je na lokaciju, sa koje će nakon završetka radova biti moguće dovoziti tlo i korigovati oštećene lokacije, nanošenjem tla u koli činama koje će obezbijediti nesmetan rast i razvoj biljaka. Ovaj koncept ublažavanja negativnih efekata na tlo, trebat će realizirati na cijeloj dionici za LOT3, na stacionažama gdje bude dolazilo do direktnih negativnih utjecaja, kako je to prikazano u poglavlju 5.7. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


247

Građevinski objekti, kao mjere ublažavanja negaivnih efekata na poljoprivredni zemljišni prostor, predlažu se na stacionaža na kojima će dolaziti do direktnih negativnih utjecaja na tlo i na poljoprivredni zemljišni prostor. Ove objekte trebat će realizirati kao komunikacijska poboljšanja sa poljoprivrednim prostorom. Predlažu se projektantska riješenja kao recimo prolazi ispod ili iznad autoputa, koji bi poljoprivrednu proizvodnju ostavili u rentabilnim okvirima. Predlaže se također, kao važna mjera ublažavanja negativnih efekata na tlo i poljoprivredni zemljišni prostor, izgradnja spefifičnih kombinovanih građevinskih objekata u vidu barijera. Barijere bi bile betonske ili metalne do određenih visina, sa nadgradnjom određenim vrstama pleksiglasa, koje bi onemogućavale kontaminaciju tla i poljoprivrednog zemljišnog prostora, bilo kakvim kontaminentima sa autoputa. Navedene barijere pružale bi izvrsnu mjeru ublažavanja negativnih posljedica na stacionažama koje se navedene u poglavlju 5.7 a koje zna čajno ugrožavaju najkvalitetnije poljoprivredne proizvodne zemljišne prostore. Ublažavanje indirektnih negativnih utjecaja trebat će realizirati formiranjem zaštitnih vegetacionih pojaseva, koji će za svaku lokaciju imati potrebne dimenzije, forme i strukturu biljnih vrsta. Posebna pažnja biljnim zaštitnim pojasevima bit će posvećena u najvrjednijim poljoprivrednim zemljišnim prostorima, na stacionažama koje su navedene u dijelu 5.7. Zaštitni pojasevi koji će imati prorodni odnosno biljni karakter, a koji će ublažavati kontaminirajuće posljedice od produkata sagorijevanja pogonskih goriva i drugih kontimenanata koji potiću sa autoputa, predstavljaju najvažniju ekološko-ambijentalnu mjeru ublažavanja indirektnih negativnih efekata. U okviru predloženog projekta date su tri lokacije sa izlazima i ulazima na autoput, a nalaze se u poljoprivrednim zonama. Tu su predložene biološke mjere blažavanja negativnih utjecaja formiranjem špalira ili redova odgovarajućih grmolikih i žbunolikih biljnih vrsta. Ovakvi biljni sistemi ublažavanja negativnih efekata u zonama petlji, predlažu se radi velikih površina koje zauzimaju petlje i radi malih brzina kojima se vozila kreću u zonama petlji. Smatra se da bi se ovakvim sistemima ostvarili visoki efekti ublažavanja negativnih utjecaja na poloprivredni zemljišni prostor. Precizne pozicije stacionaža sa predloženim mjerama ublažavanja date su na karti, uz koju je data legenda sa simbolima za pojedine mjere ublažavanja. 6.2.6

Flora

Mjere ublažavanja imaju za cilj mininimiziranje i eliminisanje negativnih uticaja projekta (kako u toku izgradnje, tako i u toku korištenja infrastrukturnog objekta). Mitigacija je važna za identifikaciju odgovarajućih mjera koje mogu osigurati puno uklapanje projekta u postojeći okolinski kontekst. Sadnja autohtone vegetacije (drveća, žbunja i trave) duž autoputa i u okolnim područ jima, radi kompenzacije sječe vegetacije, vegetacije, unapređenja vizuelnog efekta okolnog područ ja i zaštite od prašine. Zaštita starijeg drveće na gradilištima, pristupnim putevima i duž vodotoka. Vraćanje grailišta i pristupnih puteva u prirodno stanje. Kontrola zagađenja zraka i pra ćenje stanja vegetacije okolnih vodotoka, uklju čujući provjeru statusa flore i vegetacije, tla, te mjere zaštite od požara. 6.2.6.1 Mjere ublažavanja tokom pripreme i perioda izgradnje Mjere ublažavanja u toku perioda pripreme Prije početka gradnje odabrati mjesta za odlaganje građevinskog i otpadnog materijala, mjesta za parkiranje te pretakališta za gorivo, s ciljem zaštite okoline i prirode; -

Svi privremeni objekti u funkciji gradilišta moraju biti locirani izvan osjetljivih zona budu ćeg Nacinalnog Parka Prirode; Sačuvati starije primjerke šume na dijelovima trase gdje je to moguće; Prije početka gradnje treba odabrati mjesta za odlaganje građevinskog i otpadnog materijala, mjesta za parkiranje i manevarsko kretanje mehanizacije, te pretakališta goriva, radi zaštite biljnog pokrova;



248

-

Nužno je razviti strategiju zaštite podzemnih staništa (nailazak na podzemnu floru) koju treba primjeniti u trenutku nailaska na njih prilkom proboja svih tunela koji su na ovom Lot-u poprili čito zastupljeni u kvalitativnom i kavantitativnom smislu (broj i dužina);

-

Kod ostavljanja prolaza ako ne postoji prirodna zaštita, treba posaditi autohtonu vegetaciju tako da se potpuno utopi u krajolik, preko kojih bi divljač i životinje nesmetano i neplašljivo prelazile;

-

Prilikom projektiranja mostova, voditi računa o oblikovanju mosta, s ciljem što boljeg uklapanja u riječni ili jezerski ambijent;

-

Voditi računa da gradnja mosta ima minimalan utjecaj na okolinu, odnosno da se ne naruši postojeća prirodna ravnoteža, kanjona i drugih mjesta;

-

Od biljnih vrsta za uređenje različitih površina uzduž autoputa te oko objekata za dodatne usluge, koristiti vrste koje se javljaju u sustavu zajednica na širem područ ju trase.

Mjere ublažavanja tokom perioda izgradnje U toku izvođenja zemljanih radova, humusni sloj kontrolirano deponirati i kasnije koristiti za uređenje pokosa i zelenog pojasa pored puta ili koristiti za druge potrebe sukladno s propisima; -

Ograničiti kretanje teške mehanizacije prilikom izgradnje autoputa, kako bi devastirana površina bila manja, odnosno koristiti postojeću mrežu puteva, koju nakon završetka radova treba sanirati;

-

Kontrolirano zbrinjavanje komunalnog, građevinskog, opasnog i drugog otpada na odlagališta uz suglasnost nadležnih komunalnih poduzeća uzduž trase, odnosno osigurati nepropusne kontejnere za otpad i izričito voditi računa o privremenom i trajnijem odlaganju u okoliš;

-

Višak materijala iz iskopa ugraditi u nasipe ili deponirati, a nikako „zaravnati“ u sklopu prirodne vegetacije, kako bi se smanjilo daljnje širenje korovnih i neofitskih vrsta;

-

Obavezno i djelotvorno zaštititi tlo (osobito poljoprivredno s većom bonitetnom klasom), od imisija krutih čestica na način da se podignu zaštitni vegetacijski pojasevi uz samu trasu autoputa, kako bi se što bolje izoliralo tlo u zoni predviđenog utjecaja; Urediti pokose uz autoput kako bi se spriječilo izvaljivanje stabala na novonastalim rubovima i klizanje tla. Ovo se posebno odnosi na tunele i prostore oko početka i završetka vijadukta; Ublažavanje šteta na šumi koje mogu nastati prilikom izgradnje autoputa mogu se izbje ći pažljivim radom i poštivanjem propisanih mjera i postupaka pri gradnji. Ovo se prvenstveno odnosi na oštećivanje rubnih stabala i njihova korjenja. Da bi se to sprije čilo, potrebito je odmah nakon prosjecanja trase uspostaviti šumski red, tj. ukloniti panjeve, izraditi i izvesti svu posje čenu drvnu masu. Pri tome treba voditi računa da se posjeku i izrade sva ošte ćenja i slomljena stabla, kako ne bi postala izvor zaraze. Ovo se posebno odnosi na kulture alpskog i crnog bora koji su osobito osjetljivi na ozljeđivanje, a ovim zajednicama u posljednjih pedesetak godina bliže naseljima vršena su pošumljavanja na nekim mjestima budućeg autoputa. Zapravo šta se dešava, uspostavljanjem šumskog reda omogućit će se preostalim stablima, osobito onima na novonastalim rubovima, da brže izgrade novi zaštitni rub koji će moći zaštititi sastojinu od izravnih, ali i neizravnih štetnih utjecaja; Za ove aktivnosti osobito kod kr čenja šuma prema Federalnom Zakonu o šumama treba uraditi i procjenu utjecaja na okoliš zahvata;

-

-

-

Osobitu pažnju treba posvetiti rukovanju lakozapaljivim materijalima i otvorenim plamenom kako ne bi došlo do šumskih požara. Poštovati sve propise i postupke o zaštiti šuma od požara. Nakon izgradnje treba postaviti znakove koji upozoravaju na ograničenje korištenja vatre, odnosno na opasnost od požara; Prilikom premoštenja vodenih ekosustava sačuvati postojeću vegetaciju;

-

Osigurati biospelološki nadzor prilikom proboja svih predviđenih tunela na trasi;

-



249

-

U slučaju nailaska na podzemne objekte i podzemnu floru obavezno je obustaviti radove dok ekipa biospelologa ne utvrdi zatečeno stanje lokaliteta i ne definira vrijednost, te potrebite mjere zaštite podzemne flore i njenih staništa;

-

Osigurati trajnu mogućnost praćenja stanja podzemne flore i staništa otkrivenih tijekom proboja tunela (koje biospelolozi ocjene zna čajnim), te uključiti potrebne mjere zaštite podzemne flore i staništa; Suvišan materijal, posebno ispod vijadukata, koji neće biti upotrebljen u graditeljskim aktivnostima, mora biti dislociran na za to predviđene lokacije na kojima je sagledan utjecaj na floru; Pri izgradnji prolaza za divljač sačuvati okolnu floru koja se nalazi u blizini objekta kako bi se divljač i na taj način, prirodnim tokom vodila ka prolazu.

-

Hortikulturalnim mjerama pospješivati naseljavanje i razvoj authtone vegetacije, na svim mjestima gdje projektom nije predviđena sadnja (nasipi i dr.), u protivnom će se razvijati neofiti i još neke vrste koje prije nisu obitovale .

6.2.6.2 Mjere ublažavanja u toku perioda eksploatacije -

Odabir prikladnih lokacija i načina skladištenja kemikalija koje se koriste pri održavanju autoputa (sol, gnojiva, pesticidi itd), radi zaštite vodene i druge flore;

-

Izbjegavanje soli za otapanje i ostalih kemikalija koliko je to moguće;

-

U suradnji s nadležnim Federalnim i Županijskim/Kantonalnim vlastima formirati odgovaraju će obučene i opremljene ekipe za hitne intervencije te izraditi odgovarajuće operativne planove hitnih intervencija u različitim akcidentnim situacijama;

-

Privremene građevine (asfaltne baze, betonare, parkirališta za mehanizaciju isl.) izvesti izvan vodozaštitnih područ ja ili, ako to nije moguće, uz odgovarajuće mjere zaštite podzemnih voda, prema istim kriterijima kao i za sami autoput; Ukoliko rezultati praćenja stanja poljoprivrednog zemljišta pokažu povećanu razinu teških metala, znači da zaštita vegetacijskim pojasevima nije dobro sprovedena ili da nije djelotvorna. U tom slučaju treba postupiti u skladu s Pravilnikom o zaštiti poljoprivrednog zemljišta od one čišćenja štetnim tvarima, odnosno ako izmjerene vrijednosti prelaze maksimalno dozvoljene količine štetnih tvari, takva će tla kao onečišćena trebati izdvojiti iz fonda poljoprivrednih tala i pretvoriti ih u šumska tla. Pored toga, trebati će hitno utvrditi razloge uslijed kojih je došlo do one čišćenja okolnog tla, te izvršiti rekultivaciju vegetacijskog zaštitnog pojasa, a ako će trebati izvršiti i primjenu sredstava izrađenih na bazi zeolita, koja mogu vezati teške metale, učiniti i to;

-

-

6.2.7

U redovito održavanje površina razdijeljenog pojasa, površine oko petlji i prate ćih uslužnih objekata, potrebito je uključiti uklanjanje korovne flore; Fauna

Mjere ublažavanja imaju za cilj mininimiziranje i eliminisanje negativnih uticaja projekta (kako u toku izgradnje, tako i u toku korištenja infrastrukturnog objekta). Mjera ublažavanja je važna za identifikaciju odgovarajućih mjera koje mogu osigurati puno uklapanje projekta u prvobitni okolinski kontekst. Sadnja autohtone vegetacije duž autoputa i u okolnim područ jima, radi ponovnog kreiranja staništa za faunu; podizanje zaštitnih ograda na mjestima gdje divlje životinje prelaze autoput; kontrola buke sa đenjem dodatne vegetacije (redovi i rubovi) na mjestima gdje se dokaže negativan uticaj na životinje; dovoljan broj prelaza za životinje i njihovo dobro održavanje radi nesmetanog prolaza divljači ispod autoputa; obezbjeđenje zaštite otvorenih vodotoka duž trase (građevinski radovi u vodi uz pomo ć tehnika bioinženjeringa; ponovno pošumljavanje obalnog pojasa u slu čaju sječe, izbjegavanje zamućivanja vodotoka, izgradnja propusta za vodu u slučaju transferzalnih prepreka), monitoring biološkog i hemijskog statusa vode u okolnim vodotocima radi zaštite vodene faune; dobro planirane interventne mjere u slu čaju nesreća; vođenje evidencije o ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


250

mjestima i načinima povređivanja ili stradavanja ljudi i životinja, da bi se mogle unaprijediti mjere zaštite i blagovremeno izbjeći takvi akcidenti. 6.2.7.1 Mjere ublažavanja u toku pripreme i perioda izgradnje Mjere ublažavanja u toku perioda pripreme -

Kako buduća trasa prolazi dijelom uz važne vodene ekosustave s biološkog stajališta, prilikom projektiranja osobitu pažnju posvetiti odvodnji na senzitivnim zonama (mjesta gdje obituju endemične vrste riba odnosno njihova plodišta i prostore iz kojih se regrutuju);

-

Svi privremeni objekti u funkciji gradilišta moraju biti locirani izvan osjetljivih zona budu ćeg Nacinalnog Parka Prirode; Prije početka radova nužno je razviti strategiju zaštite podzemnih staništa (podzemna fauna) koju treba primjeniti u trenutku nailaska na njih prilkom proboja svih tunela koji su na ovom Lot-u popriličito zastupljeni u kvalitativnom i kavantitativnom smislu (broj i dužina); Propusti za životinje te zeleni mostovi su nužni zbog smanjenja negativnog utjecaja u smislu razdvajanja populacija zaštićanih vrsta životinja, odnosno otežavanja ili onemogućavanja protoka gena unutar populacija pojedinih vrsta, a posebice vuka, medvjeda i divokoze da ne bismo načinili pogrešku kao u slučaju gradnje hidrocentrala na srednjoj Neretvi za što nije bilo sluha tako da nisu ostavljeni propusti za ribe i ostale pomenute vrste; Na prijelazima vodotoka osigurati permanentno suhi dio kojom sitna dlakava divlja č može komunicirati ispod autoceste i tijekom povišenog vodostaja;

-

-

-

Kod ostavljanja prolaza ako ne postoji prirodna zaštita, treba predvidjeti sadnju autohtone vegetacije koja bi se trebala u potpunosti uklopiti u postoje ći krajolik, preko kojih bi divlja č i životinje nesmetano i neplašljivo prelazili;

-

S ciljem onemogućavanja izlaska životinja i divlja či na cestu duž cijele trase autoputa neophodno je predvidjeti dovoljno visoke ograde, gdje se donji dio mora fiksirati za tlo.

Mjere ublažavanja u toku perioda izgradnje -

U toku izvođenja zemljanih radova, humusni sloj kontrolirano deponirati i kasnije koristiti za uređenje pokosa i zelenog pojasa pored puta, ili koristiti za druge potrebe sukladno s propisima (zaštita pedofaune);

-

Osigurati biospelološki nadzor prilikom proboja svih predviđenih tunela na trasi; U slučaju nailaska na podzemne objekte obavezno je obustaviti radove dok ekipa biospelologa ne utvrdi zatečeno stanje lokaliteta i ne definira vrijednost, te potrebite mjere zaštite podzemne faune;

-

Osigurati trajnu mogućnost praćenja stanja podzemne faune i staništa otkrivenih tijekom proboja tunela (koje biospelolozi ocjene značajnim), te uključiti potrebne mjere zaštite podzemne faune i staništa;

-

Tijekom izgradnje vijadukata nužno je što manje utjecati na stanište, jer će i za vrijeme izgradnje ti migracijski koridori biti korišteni za prelaženje životinja;

-

Suvišan materijal, posebno ispod vijadukata, koji neće biti upotrebljen u graditeljskim aktivnostima, mora biti dislociran na za to predviđene lokacije na kojima je sagledan utjecaj na okolinu i prirodu (uglavnom se misli na prirodni prolaz divljači);

-

U suradnji s lova čkim udrugama koje djeluju u područ ju budućeg zahvata na terenu, razmotriti ustaljene staze i premete divlja či kako bi se na vrijeme poduzele sve mjere za sprije čavanje šteta koje mogu nastati naletom vozila na divljač, te kako bi se dotična mjesta pravilno označila prometnom signalizacijom; Odrediti putne pravce i koridore za kretanje ljudi i vozila, zaštititi areal od nepotrebnih i nekontroliranih ulazaka i kretanja po lovištu;

-



251

-

Pri izgradnji prolaza za divljač sačuvati okolnu floru koja se nalazi u blizini objekta kako bi se divljač i na taj način, prirodnim tokom vodila ka prolazu;

-

U suradnji s lovačkim udrugama izmjestiti zatečene objekte na budućoj trasi (čeke, hranilišta) na druge lokacije ili nadomjestiti novima.

6.2.7.2 Mjere ublažavanja u toku perioda eksploatacije -

Tijekom korištenja autoputa zaštita voda (vodena fauna) se postiže na način održavanje sustava odvodnje, izborom prikladnih lokacija za objekte službe održavanja te i na izbor materijala koji se pri tome koristi;

-

Donošenje određenih Pravilnika koji reguliraju ove aktivnosti; Odabir prikladnih lokacija i načina skladištenja kemikalija koje se koriste pri održavanju autoputa (sol, gnojiva, pesticidi itd);

-

-

-

-

6.2.8

Izbjegavanje soli za otapanje i ostalih kemikalija koliko je to moguće; Osigurati redovito čišćenje i kvalitetno održavanje svih uređaja i opreme za zaštitu voda te u suradnji s lokalnom zajednicom definirati način zbrinjavanja materijala nastalog čišćenjem i održavanjem ovih uređaja, u skladu s zakonom o otpadu; U suradnji s nadležnim Federalnim i Županijskim/Kantonalnim vlastima formirati odgovaraju će obučene i opremljene ekipe za hitne intervencije te izraditi odgovarajuće operativne planove hitnih intervencija u različitim akcidentnim situacijama; Privremene građevine(asfaltne baze, betonare, parkirališta za mehanizaciju isl.) izvesti izvan vodozaštitnih područ ja ili, ako to nije moguće, uz odgovarajuće mjere zaštite podzemnih voda, prema istim kriterijima kao i za sami autoput; U svrhu sprječavanja stradavanja ljudi i divlja či, služba održavanja autoputa dužna je evidentirati stradavanje divljači kako bi se na vrijeme reagiralo poduzimanjem dodatnih mjera zaštite; Uočena oštećenja ograde sanirati u najkraćem mogućem roku; Ukoliko se pokaže da su uprkos ogradi stradavanja divljači u prometu i prometne nezgode učestale, poduzeti dodatne mjere zs sprječavanje navedenih pojava postavljanjem kemijskih repelenata za odbijanje divljači. Pejzaž

U toku perioda izgradnje Kao što je ranije rečeno, u ovoj fazi projekta tačne lokacije gradilišta nisu još definisane, pa je tako nemoguće dati mjere ublažavanja uticaja na pejzaž. Međutim, generalno: -

Vidljive smetnje kao što su oblaci prašine od izgradnje mogu se ublažiti primjenom prakse dobrog upravljanja gradilištem kao što je prskanje vodom nezastrtih dijelova radnih puteva i gradilišta;

-

Otvoreni usjeci treba da budu ponovno ozelenjeni što je prije moguće, što je poželjno i iz razloga sprečavanja erozije tla; Degradirana područ ja treba sanirati nasadima zelenila ili kroz poljoprivrednu upotrebu.

-

U toku perioda eksploatacije Priroda promjene topografije usljed projekta je stalna. Međutim, uticaji na pejzaž mogu se ublažiti do određene mjere zelenim pojasevima oko objekata i izgledom arhitekture, pomo ću kojih se objekti integriraju u okolinu. TEM standard preporučuje da se, gdje je to moguće, poprave i koriguju nepoželjni vizuelni efekti kroz primjenu odgovarajućih pejzažnih mjera. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


252

Zasijavanje trave i šipražja daje kratkoročni efekat pokrivanja područ ja otvorenog tla i izloženih padina. Sađenje drveća i grmlja neće odmah dati efekat u pogledu pejzaža, nego treba da raste oko 10 godina da bi se primijetio značajan zaštitni efekat. Za dionicu kroz područ je predloženog nacionalnog parka Prenj treba predvidjeti primjenu obrazovnih mjera usmjerenih na informisanje javnosti koja putuje o postojanju i važnosti zašti ćenog područ ja i o razlozima zbog kojih ne treba hraniti divlje životinje, kidati biljke, bacati otpatke itd. Obnova zemljišta U poljoprivrednim područ jima, realizacija infrastrukture može izazvati promjenu kontinuiteta poljoprivrednog tla sa posljedicama moguće promjene uslova korištenja zemljišta od strane poljoprivrednika. Kontinuitet upravljanja zemljištem, naročito u pogledu kretanja poljoprivrednih mašina će biti predmet narednih faza projekta, kroz realizaciju propusta i prolaza koji će obezbijediti neprekidnost mreže poljorivrednih puteva. Što se tiče problema koji se odnose na potencijalne uticaje na sistem parcelisanja poljoprivrednog fonda, intervencije će biti naglašene i analizirane tek u narednoj, kona čnoj detaljnoj fazi planiranja, na bazi preciznog ispitivanja postojeće strukture zemljišta i organizacije poljoprivrednih gazdinstava koja postoje u datom područ ju. Zapravo, detaljni projekti i studije o eksproprijaciji u sljedećoj fazi projekta, koje se odnose na posebne osobine poljoprivrednog područ ja preko kojeg se prelazi, mogu sadržavati određenije mitigacione mjere ili okolinske kompenzacije koje bi se, ne striktne ili nužno povezane sa položajem autoputa, posebno odnosile na podjelu sistema poljoprivrednog zemljišta. Poseban osvrt na postojeću strukturu poljoprivrednih gazdinstava pri organizaciji aktivnosti mitigacije ili kompenzacije će dozvoliti upotrebu poljoprivrednog područ ja između nagiba i nasipa izbjegavaju ći stvaranje marginalnih poljoprivrednih područ ja, te usitnjavanje i ekstremne promjene okolinskih sistema koji postoje duž teritorije preko koje se prelazi (sistem vodotoka za reklamaciju zemljišta, sistem ograda između polja i duž putne infrastrukture). U vezi sa bližim odre đivanjem odgovarajuće upotrebe zemljišta koje donosi prihod, a u pogledu kompenzacije, na teritoriji preko koje prelazi autoput, bi će neophodno prioritetno provjeriti mogućnost intervencije na ponovnom ujednačavanju i/ili ponovnoj dodjeli zemljišnog fonda okolnim gazdinstvima, koja će biti konačna, radi kontrole parcelisanja sistema posjeda. Ova aktivnost predviđa se oko stacionaža km 0+000 - km 1+750, što odgovara područ ju kod Smucke. Što se tiče drugih područ ja između padina brda i nasipa (km 1+400 – km 2+750; km 7+700 – km 7+950; km21+150 – 22+150;što odgovara petlji u Konjicu; km 38+350 – km 39+150) situacija u pogledu morfologije može biti ublažena intervencijom nasipanja, korištenjem viška materijala iz iskopa. Višak materijala može se koristiti za predviđeni parking prostor u blizini Bradine (km 7+700 – 8+000). Intervencije u pogledu okolinskog i pejzažnog uklapanja Morfologija područ ja interesovanja pokazuje posebnu vizuelnu osjetljivost na prisustvo objekata autoputa kao što su mostovi i vijadukti. Problemi vezani za vijadukte i mostove bi se mogli riješiti u narednim fazama projekta, kroz predviđanje objekata sa malim brojem stubova obloženih lokalnim kamennom. Iste obloge bi se mogle predvidjeti za dionice sa potpornim zidovima (km 1+750 – km 2+763, km 38+000 – km 39+887, km 48+067 – km 48+554). Intervencije radi okolinskog i pejzažnog uklapanja usmjerene su na realizaciju elemenata zaklanjanja autoputa kroz stvaranje zelenih zavjesa duž usjeka i zasjeka autoputa. Intervencije će se kalibrirati prema tipu autoputa (prema visini nasipa) i stvaranjem područ ja sa šibljem. Intervencije ozelenjavanja će takođe biti neophodne na ulazima u tunele, radi ublažavanja promjena na zelenom pokrivaču planinskih padina. Predložene intervencije, u skladu sa mjerama ublažavanja koje se odnose na floru, a koje su pokazane na kartama u prilogu 13.4, su: - Uređenje zajednica drveća i grmlja duž rijeke - Ozelenjavanje petlji i područ ja između kosina brda i nasipa - Uređenje pojasa grmlja - Ponovno davanje prirodnog izgleda područ ju. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ________________________ _____ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


6.2.9

253


U pojasu širine 1,00 km obostrano od ose planiranog autoputa, se nalazi prostor koji je zašti ćen u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode. Područ ja, koja su ocijenjena kao izuzetna prirodna vrijednost, treba sačuvati kao takva, te obezbjediti zaštitu da se pri realizaciji projekta autoputa ne naruši prvobitno stanje istih i uticaj projekta svesti na optimalni minimum. Predviđeni negativni uticaji se, po čev od faze projektovanja, pokušavaju svesti na minimum, te je već projektnim rješenjem prolaz kroz ovo područ je uglavnom predviđen tunelima. Ovo područ je, koje je evidentirano kao dobro prirodne baštine, se tretiralo kao zaštićeno dobro. đe 6.2.10 Kulturno-historijsko Kulturno-hist orijsko naslje đ e

Potencijalno štetni efekti - bilo da se odnose na degradaciju materije kulturnog dobra, ili umanjenje vizuelnih kvaliteta i devastaciju njegovog historijsko-kulturološkog karaktera, moraju biti izbjegnuti, neutralizirani ili minimizirani (dovedeni na mjeru u kojoj ne mogu predstavljati nikakav rizik po naslijeđe) implemetacijom zaštitnih mjera koje podrazumijevaju tehnička rješenja, smjernice, preporuke i monitoring. U izvedbenoj fazi projekta, zaštitne mjere bi prema analizama datim za svaki pojedinačan slučaj u ovoj studiji, trebalo detaljno razraditi na operativnoj razini, odnosno, primijeniti. Zaštitne mjere podijelili smo u tri grupe: o o o

zaštitne mjere u projektovanju zaštitne mjere tokom izvođenja radova zaštitne mjere u eksploataciji

Navedene kategorije označavaju etape vezane za izgradnju autoputa tokom kojih treba primijeniti zaštitne mjere, odnosno, razvojne faze Projekta u kojim se intervenira da bi se štetni efekti sprije čili, neutralizirali ili minimizirali. minimizirali. Praktično, to znači slijedeće: ako, smo, naprimjer, već tokom faze projektovanja utvrdili da određeni arheološki lokalitet može biti uništen jer je preko njega predvi đen prelazak trase, tada se i zaštitne mjere moraju primijeniti ve ć tokom projektovanja. U tom slučaju, one će se sastojati u upozorenju i preporuci za korekciju trase, koju treba izvršiti tako da kulturno dobro bude van dometa štetnih uticaja. Ili: ako pretpostavljamo da će iskop tunela ili ve će zasijecanje u kompaktnim stijenskim masama (npr., jedri krečnjaci), biti izvršeno putem miniranja (što je standardna tehnologija u ovakvim slučajevima), pa vibracije mogu ugroziti spomenik lociran u neposrednoj blizini, tada će se zaštitne mjere morati primijeniti tokom izgradnje (iako, još u fazi tehnološke pripreme ili projektovanja, treba isprojektovati konstrukcije za zaštitu od vibracija). Druga podjela mjera ublažavanja izvršena je na osnovu o čekivanog intenziteta štetnih uticaja, odnosno prostornog odnosa trase i dobra baštine. Dobra locirana u Prvoj uticajnoj zoni izložena su različitim štetnim efektima čiji kvantitet i kvalitet varira u ovisnosti od blizine trase, funkcionalnog tipa, stanja fizičke strukture i vrste kulturnog dobra. Zbog toga smo izvršili analizu svakog pojedinačnog slučaja, te definirali konkretne zaštitne mjere za svaku poziciju u Prvoj uticajnoj zoni. Dobra koja se nalaze izvan obuhvata Prve uticajne zone nemaju visoki stupanj ranjivosti, ali podliježu primjeni općih zaštitnih mjera, reguliranih zakonskom regulativom. Imajući u vidu gornje navode, možemo konstatovati da se zaštitne mjere, na osnovu kvantiteta i kvaliteta očekivanih štetnih uticaja, mogu podijeliti na:



•

254

Opće zaštitne mjere Podrazumijevaju primjenu svih, različitim zakonima propisanih mjera za osiguranje gradilišta, zaštitu ljudi i objekata tokom izvođenja, kao i primjenu propisanih standarda i normativa, da bi se izbjegli štetni efekti tokom eksploatacije autoputa. Jednim dijelom, provođenje ovih mjera regulirano je drugim poglavljima ove studije i specifi čnim segmentima Izvedbenog projekta autoputa. Ono obezbjeđuje da vrijednosti buke, vibracija, aerozagađenja, budu u rangu dozvoljenih da nemaju negativnih posljedica, odnosno, da zaštita na radu, organizacija i tehnologija gradilišta, budu u skladu sa zakonskim propisima. Mjere se primjenjuju u Prvoj uticajnoj zoni, a ako se procijeni potrebnim, i na drugim specifičnim pozicijama, odnosno, u cijelom obuhvatu (1 km desno i lijevo od trase). Provođenje općih mjera regulirano je- u drugom segmentu, važećom zakonskom regulativom iz oblasti zaštite kulturno-historijskog naslijeđa. U tom smislu, opće zaštitne mjere podrazumijevaju - prije svega, zabranu uništavanja ili oštećivanja dobara baštine ili potencijalnih dobara. Stoga, općim mjerama možemo smatrati: zabranu izravnog prelaska trase preko lokacije dobra zabranu svih aktivnosti vezanih za tehničko - tehnološke zahtjeve izvođenja radova, koje mogu uništiti ili oštetiti dobro baštine (formiranje pristupnih puteva, deponovanje materijala, stacioniranje teške mehanizacije, krana, i sl. na arheološkim lokalitetima, itd.) Ove mjere primjenjuju se u cijelom obuhvatu (1 km desno i lijevo od trase). -

•

Posebne zaštitne mjere Odnose se na ublažavanje i eliminaciju štetnih uticaja u Prvoj uticajnoj zoni. Kako je navedeno ranije, u Prvoj uticajnoj zoni, registrovan je odre đeni broj nalazišta, grobalja, i objekata / cjelina graditeljskog naslije đa. Međutim, uvijek moramo računati i s mogućnošću, da se, tokom radova otkriju, i zasad nepoznata (zatrpana) arheološka nalazišta, ili druga potencijalna dobra baštine, kojim, tokom istraživanja nije bilo mogu će pristupiti. U tom smislu, posebne zaštitne mjere mogu se podijeliti na: Posebni zaštitni režim – specificirane mjere Mjere ublažavanja u sklopu specifičnog zaštitnog režima podrazumijevaju eliminaciju ili neutralizaciju konkretnih štetnih efekata, koji se očekuju na konkretnim, evidentiranim (poznatim) pozicijama, pozicijama , i date su za svaku konfliktnu tačku zasebno. Primjenjuju se na specificiranim pozicijama u Prvoj zoni. Posebni zaštitni zaštitni režim – preventivne preventivne mjere Podrazumijevaju zaštitne postupke i procedure kojih se treba pridržavati radi prevencije degradacije nepoznatih (neevidentiranih) arheoloških nalazišta, objekata (cjelina graditeljskog naslije đa) nadgrobnika, i degradacije poznatih (evidentiranih) dobara do koje može do ći u slučaju izmjena trase nakon završetka ove Studije. Mjere u sklopu preventivnog režima podrazumijevaju: Kontrolni arheološki i konzervatorski pregled po iskol čenju trase, metodologijom brzog rekognosciranja (rapid survey); -

Obavještavanje nadležne službe zaštite naslije đa u slučaju otkrivanja bilo kakvih arheoloških nalaza prilikom zemljanih radova, kao i zaustavljanje radova do uvida i daljih uputa službe zaštite;

-

Ponavljanje procedure identifikacije konfliktnih ta čaka i propisivanja mitigacionih mjera u slučaju svake korekcije / pomjeranja trase, sve do konačnog usvajanja (Praktički: svaki put kad se, u toku izrade i nakon okončanja ove Studije, izmijeni određena dionica trase, mora se



255

provjeriti da li to pomjeranje ugrožava neku poziciju naslijeđa u zoni od 1km desno i lijevo od trase).


257


5.Analiza i izbor tehnologije iskopa u skladu sa stupnjem ranjivosti dobra- preduzimanje mjera za zaštitu od svih faktora koji mogu štetno uticati na materiju ili izmijeniti njena svojstva (konstrukcije za zaštitu od vibracija, i sl.) Komunikacija, organizacija gradilišta, formiranje pristupnih puteva, kretanje teže mehanizacije

mogu biti indikacije strukturalnih poreme ć ćaja aja uzrokovanih izvo đ e njem đenjem radova 5.Analiza i izbor tehnologije iskopa u skladu sa stupnjem ranjivosti dobra- preduzimanje dobra- preduzimanje mjera za zaštitu od svih faktora koji mogu štetno uticati na materiju ili izmijeniti njena svojstva konstrukcije za zaštitu od vibracija, i sl.) Zabranjen prelaz U slu č Zabranjen prelaz pristupnih čaju aju konstatovanja pristupnih puteva, lokaliteta: zabranjen prelaz puteva, odlaganje otpada i odlaganje otpada i pristupnih puteva, stacioniranje teške stacioniranje teške odlaganje otpada i mehanizacije na lokalitetu mehanizacije na lokalitetu stacioniranje teške mehanizacije na lokalitetu

Zabranjen prelaz pristupnih puteva, odlaganje otpada i stacioniranje teške mehanizacije na lokalitetu

________________________________________ ___________________________________________________________ _________________________________________ ________________________________________ ___________________________ _________ Ministarstvo komunikacija komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

258


Tabela 67. Mjere ublažavanja u toku eksploatacije Fizička oštećenja na materiji pukotine, i sl.

Motorni saobraćaj: fizičkodinamički efekti

Motorni saobraćaj: mogu ćnost direktnog fizičkog kontakta Motorni saobraćaj: hemijski efekti Nova funkcija i vizuelna agresivnost novoizgrađene

Izmjene na površini materije – razni oblici hemijskog raspadanja

Devastacija kulturnohistorijskog karaktera ili prirodnog okruženja ; Funkcionalna neusaglašenost, mogućnost vizuelne neusaglašenosti i estetske degradacije

1. Konstrukcije za zaštitu od vibracija uzrokovanih motornim saobra ć ćajem ajem tokom korištenja autoputa 2.Monitoring – posmatranje dinami č čkih kih efekata motornog saobra ć ćaja aja kroz dulji vremenski period. Prema standardima i tehni č čkim kim propisima za zaštitu ljudi i objekata, pri projektovanju ovakvih objekata,

Buka i aerozagađenje u zonama s izraženo ekološkim karakterom, i kulturološki vrijednim zonama koje raspolažu značajnim turisti čkim potencijalom (umanjenje interesa posjetilaca)

Po potrebi, ukoliko su konstatovane razine iznad zakonski propisanih dozvoljenih vrijednosti, na temelju odgovaraju ć ih ć ih standarda i normativa, izvode se konstrukcije za zaštitu od buke.

Monitoring – pra ć enje ć enje efekata izmjene kvaliteta vazduha kroz dulji vremenski period .

PO potrebi: Monitoring – pra ć ćenje enje efekata izmjene kvaliteta vazduha kroz dulji vremenski period 1. Preporuka za pomjeranje / korekciju dionice trase 2. Postupna rekultivacija


259


strukture u prostoru

autohtonom vegetacijom, op ć ća revitalizacija ambijenta 3. Dizajniranje i oblikovanje konstrukcija u skladu s kulturnim identitetom i krajolikom - konsultativno u č češ eš ć će e konzervatora i pejzažista



260

Analiza mogućih štetnih uticaja na objekte, lokalitete i cjeline kulturno-historijskog naslijeđa, smještene u Prvoj uticajnoj zoni, sa PRIJEDLOGOM MJERA

______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

261


KORIDOR VC Environmental Environment al Stud Studyy - CUL CULTURAL TURAL HERITAGE Studija Studi ja uticaja uticaja na okoli okolišš - KUL KULTUR TURNO NO NASLIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MIT MITIGATI IGATION ON MEASURES & RECCOMM RECCOMMENDA ENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PRE PREPO PORU RUKE KE Location / Lokacija

Bradina

Kritiična dio Krit dioni nica ca P 131 - P 134

Šifra / Code

Name of the Property / Naziv dobra (ime, toponim, uži lokalitet, i sl.)

Bradina

5/15

Stacionaža

Description / Opis

Spomen - obilježje žrtva Spomen rtvama ma fašiz izma ma

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Objekatt niskogradnje Objeka ni skogradnje

6+500.00 -6+650.00

h =130-140 v min =147, =147,36 36 (P131-tun (P131-tun el) v max=151,67 (P133-tunel) (P133-tunel) Napomena Napo mena: v se odnosi na visinsku razliku pri h=0

tunel

Ocekivane vrste uticaja i štetni efekti Ocekivane efekti / Environmental Environmental Impact Effects Effects u eksploataciji u izgradnji

Spomen plo č a se nalazi Spomen nalazi na relativno relativno velikoj udaljenosti udaljenosti od trase ( h2 + v 2 + prirodn i pad terena, jer je visinska razlika izmedju terena i nivelete mjerena na mjestu prolaska trase). S obzirom da se radi o mikrolokaciji (tačka u prostoru), činjenici da je na dionici dionici projektovan tunel, i činjenici da je vrijednost ovog mjesta u dokumentarno-historijskom dokumenta rno-historijskom karakteru karakteru a ne u historijskoj strukturi o čuva uvanoj noj in situ situ ili u ambije ambijentu ntu / pejz pejzaažu, ne mogu se oč eki ekivat vatii neki neki posebni š tetni uticaji.

!

i j n s d n a o r i t g a i z d u n j e n m a m v o o t c k e c j e r R o p d u n a s e r u s a e m n o i t a g i t i M j i / i c e a k t u a r o o l p p s e r k p e i u e t i t š a z e r e j M

Op će zaštitne zaštitne mjere koje se preduzimaju u svim sluu čajevima sl

Spomen plo č a se nalazi Spomen nalazi na relativno relativno velikoj udaljenosti udaljenosti od trase (h2 + v2 + prirodni p ad terena, jer je visinska razlika izmedju terena i nivelete mjerena na mjestu pro laska trase).. S obzirom da se radi o mikrolokaciji trase) mikrolokaciji (tač ka u prostor u), č injenici da je na dioni ci projektovan tunel, i činjenici da je vrijednost ovog mjesta u dokumentarnohistorijskom karakteru karakteru a ne u historijskoj strukturi oč uvanoj in in situ ili u ambijentu ambijentu / pejzaž u, ne mogu se oč ekiva ekivatiti neki posebni š tetni uticaji. - 1 4 7 , 3 6 - 1 5 0 , 6 - 1 5 1 , 6 7 - 1 4 8 , 8 2

784.75 932.11

785.14 935.74

785.46 937.13

785.72 934.54

6 . 5 50.00

6 . 6 50.00

P131

P132

P133

P134

Visinska razlika kote terena i projektovane kote nivelete Minimalna i maksim maksimalna alna visinska razlika kote terena i proje. kote nivelete Najkritičnija dion Najkriti dionica ica s aspekta asp ekta polo položaja /ugro/ugroženosti lokaliteta / dobra 15.10.2005., N.Mujezinovi Mr Nermina Nerminafoto Mujezinovic, dia ć

Autor Mr Nermina Mujezinovic, dia ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

262



ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMM RECCOMMENDA ENDATI TIONS ONS / UTICAJ UT ICAJ NAOKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PRE PREPO PORU RUKE KE Location / Lokacija

Vrbljani

Krititična dio Kri dionic nicaa P275- P263

Šifra / Code

1/188 (6/15)

Stacionaža


Description / Opis

Kaursko groblj e (Crkvina) (Crkvina)

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Objekatt niskogradnje Objeka nisk ogradnje

13+700.00 -13+100.00

h: 0 - 150, 150,200 200 i viš e; ulaz= ulaz=20 200-6 0-600 00 i viš e v min= 13,68 (P271-tunel) v max=81,8 (P264(P264-tun tun el)

tunel

Ocekivane Ocekiva ne vrste uticaja i štetni efekti efekti / Environmental Environmental Impact Effects Effects u eksploataciji u izgradnji

- Štetni efekti velikih zemljanih radova na iskopu tunela (što se posebno odn osi na ulaze): ulaze): poremećaj ili uništavanje potencijalnih arheoloških nalaza u površinsko j zoni zoni (s obzirom na postojanje dvije nekropole na ovom područ ju,nalaz rimskog milj okaza, fragmente rimske arhitekture i konstatovane rims ke puteve u široj zoni, moguće je i otkrivanje novih nalaza u zoni raspadanja stijene (tla:na kriti čnoj dionici i na kontaktu s njom. - dinamički udar: štetni efekti efekti vibracija prilikom iskopa (miniranja (miniranja,, buš enj enja, a, isl. isl.)) na fizi fizičku strukturu strukturu nadgrobni nadgrobnika ka

! s n o i t a d n e m m o c c e R d n a s e r u s a e m n o i t a g i t i M / e k u r o p e r p i e t i t š a z e r e j M

i j n d a r g z i i u j n a v o t k e j o r p u

-štetni efekti -štetni efekti vibracija na fizi fizi čku strukturu nadgrobnika, -uticaj izmjene kvaliteta vazduha na materiju - h emijsko dejstvo zagadjiv zagadjivaača na prirodni kamen, kamen, tokom tokom dužeg dužeg vremenskog perioda - vizuelni kontakt i buka-eventualni posjetioci lok aliteta -neusagla -neus aglaš enost funkcija i karaktera karaktera frekventnog frekventnog autoputa sa kulturološ ko-historijsk ko-historijskim im karakterom karakterom lokaliteta lokaliteta - naruš avanj avanjee prirodnog ambijenta u neposrednom kontaktu kontaktu

619.89 700.00

- 8 1 , 8

618.20 700.00 50.00

- 8 0 , 0 8

616.50 696.58

-Preporuka za korekci -Preporuka korekciju ju trase na kritič noj dionici kako bi lokalitet bio van dometa potencijalno š tetnih uticaja. -Detaljno -Det aljno arheološko rekog nosciranje šireg pojasa prije i tokom iskolčenja trase, trase, dalje preporuke o arheolo arh eološ kim istra istraži van vanjima jima u skladu skladu s rezulta rezultatima tima rekognosciranja. -Kontinuiran nadzor arheologa prilikom svih zemljanih radova u š iroj zoni -I-Izvodje zvodjenje nje konstrukcija konstrukcija za zaš titu od dinamič kog udara, i, imaju imajuć i u vidu potencijal potencijal i moguću namjenu u budu ćnosti (kult (kulturni urni itinerer itinereri,i, naslije naslijeđ e, e,eko eko turizam), turiza m), po potrebi, i konstrukcija za za zaš titu od buke -Monitoring -Moni toring - postavljanje postavljanje repera repera i prać enje rada rada postojećih pukotina i prslina, odnosno, posmatranje posmatranje svih eventualnih eventualnih pomjeranja, i, opć enito, promjena promjena i an o mal i j a d o k oj ih ih može doći to k o m i zvo đen ja ja

- 7 4 , 0 2 - 6 4 , 7 7

- 4 8 , 4 3

i j i c a t a o l p s k e u

1 3 . 2

614.80 688.82 50.00

613.10 677.87

611.41 660.24

1 3 . 3 50.00

1 3 . 4

- 3 3 , 2

609.71 642.91

- 2 5 , 4 1

608.01 633.42 50.00

- 1 3 , 6 8

-Postepena rekultivacija pejza pejzaž a (autohtona vegetacija vege tacija),), op ć a revitalizacija revitalizacija ambijenta ambijenta -Po potrebi monitor ing - reperi, mjerne stanice.

1 3 . 1

- 8 0 , 1 1

606.32 620.00

1 3 . 5

- 1 4 , 2 6

604.62 618.88 50.00

- 3 4 , 1 3

602.92 637.05

- 4 4 , 1 1

601.22 645.33 50.00

- 4 4 , 7 9 - 4 6 , 3

599.53 644.32

1 3 . 6 1 3 . 7

P263

P264

P265

P266

P267

P268

P269

P270

P271

P272

Visinska razlika kote terena i projektovane kote nivelete Minimalna i maks maksimalna imalna visinska razlika kote terena i proje. kote nivelete

P273

P274

Najkritičnija dionic Najkriti dionica as aspekta asp ekta polo položaja /ugro/ugroženosti lokaliteta / dobra

P275

597.83 644.13 50.00 P276 15.10.2005., N.Mujezinovi Mr Nerminafoto Mujezinovic, dia ć


263


KORIDOR VC Environmental Environment al Stud Studyy - CUL CULTURAL TURAL HERITAG HERITAGE E Studija Studij a uti uticaj caja a na okoli okolišš - KULTURN TURNO O NAS NASLIJEÐE LIJEÐE

ENVIRONMENTAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES MEASURES & RECCOMMENDATIONS RECCOMMENDATIONS / UTICAJ UT ICAJ NAOKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PREP PREPO ORU RUKE KE Location / Lokacija

Vrbljani

Krititična dio Kri dionic nicaa P278 - P275

Šifra / Code


1/354 (6/16)

Description / Opis

Vrbljani

srednjovjekovna nekropola

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekatt niskogradnje Objeka ni skogradnje 13+850.00 - 13+700.00

h =0 (presijecanje (presijecanje u horizontalno j matrici) v min=44,79 (P275-tunel) v max=54,71 (P278-tunel)

tunel

Ocekivane Ocekiva ne vrste uticaja i štetni efekti efekti / Environmental Impact Impact Effects Effects u eksploataciji u izgradnji

-zemljani radovi u š iroj zoni (na dionici ulaza u tunel P258-P -zemljani P258-P257) 257) - buka-eventualni posjetioci lokaliteta mogu izazvati izazvati poremeć aj ili uništavanje uništavanje potencijalnih potencijalnih arheoloških arheoloških-ne -neusagla usaglaš enost funkcija i karaktera karaktera frekventnog autoputa autoputa nalaza. nala za. Budu Buduć i da se radi o dvije srednjovjekovne nekropole nekropole koje sa kulturološ ko-historijskim karaktero karakterom m lokaliteta lokaliteta (tunel (tunel se pro prote težu na većoj pov povrrš ini s prost prostorn ornim im konti kontinuit nuitet etom, om, na koj kojoj oj neposredno ispod lokaliteta) su prisutni i nalazi iz rimskog dob a, preporuke se daju za za š iru zonu. -Bezz obzira -Be obzira na to š to je minimalna minimalna visinska visinska razliku razliku izme između tjemena tjemena tunela i kote terena terena 44, 44,79m 79m,, potrebno je, je, (i prema va važ eć im zakonsk za konskim im propisima propisima), ), uze uzetiti u obzir obzir moguć e fizi fizič koko-dina dinami mič ke š tetne uticaje miniranja i ostalih iskopa u stijenskoj masi 1

!

s n o i t a d n e m m o c c e R d n a s e r u s a e m n o i t a g i t i M / e k u r o p e r p i e t i t š a z e r e j M

- 4

u j n a v o t k e j o r p i i j n d a r g z i u

Preporuka za korekciju trase kako bi lokalitet ,4 7 bio van dometa svih potencijalno potencijalno š tetnih 9 uticaja. - -Detaljno arheološko rekognosciranje šireg 4 6 , pojasa prije i tokom iskolč enja trase trase,, dalje 3 prepor pre poruke uke o arheo arheolo loš kim istra istraži va vanji njima ma u - skladu s rezultatima rekognosciranja. 5 -Kontiniuran nadzor arheologa prilikom svih ,1 2 2 zemljanih radova u zoni -Pre -P redu duzima imanje nje opć ih mjer mjeraa za za za zaš tit tituu od - 5 vibracija (izvodj (izvodjenje enje zaš titnih konstrukcija) 4 -Monitoring - postavljanje repera i posmatranje ,7 1

Po potrebi monitoring - reperi, mjerne stanice. i j i c a t a o l p s k e u

599.53 644.32

3 . 7

597.83 644.13

596.13 647.35

50.00

1 3 . 8

594.44 649.15

50.00

P275

P276

P277

P278

Visinska razlika kote terena i projektovane kote nivelete Minimalna i maks Minimalna maksimalna imalna visinska razlika kote terena i proje. kote nivelete Najk ajkriti ritičnija dionic dionicaa s aspekta asp ekta polo položaja /ugro/ugrož enosti lokaliteta / dobra 15.10.2005., 15.10.20 05., foto N.Mujezinovi N.Mu jezinovi Mr Nermina Nermina Mujezinovic, dia ć


264


KORIDOR VC Environmental Environment al Study - CUL CULTURAL TURALHERITAG HERITAGE E Studija Studij a uti uticaja caja na okoli okolišš - KULTURN TURNO O NAS NASLIJEÐE LIJEÐE

ENVIRONMENTAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES MEASURES & RECCOMMENDA RECCOMMENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJE MJERE RE I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija

Vrbljani

Šifra / Code


Vrbljani

S/5

Description / Opis

1. ruralna cjelina 2. poje pojedina dinačni stamben stambenii objekti ambijentalne vrijednost

Krititična dio Kri dionic nicaa P 288 - P 278

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekatt niskogradnje Objeka 14+350.00 -13+850.00

h =0 (presijecanje (presijecanje u horizontalnoj matr ici) v min=13,77 (P281-tunel) v max=99,56 max =99,56 (P288(P288-tunel tunel )

tunel

Ocekivane vrst vrstee utic uticaja aja i štetni efekti efekti / Envir Environmental onmental Impact Effects u eksploataciji u izgradnji

Iskopi u kompaktnim stijenskim masama, ovisno o primijenjenoj -štetni -šte tni efekti vibracija vibracija na fizi fizič ku strukturu objekata tehnologiji (vrsta eksploziva, itd.), uzro č nici su vibracija razli;itih razli;itih karaktera n e u s a g l a š e n o s t zo n e (ekološk i, r ur aln i ja čina, koje mogu u nekim nekim slu čajev ajevima ima izaz izazvati vati pojavu pojavu pukotina ili ambijent ) sa novom funkcijom druge deformacije i promjene na materiji dobra. Ako se radi o č vrstim stijenama stijena ma velikih velikih tvrdoća i izra izražene ispucalosti ispucalosti u stijenskoj stijenskoj masi, masi, može doć i i do “ pr preeko kopa pa” - is isko kopa pa “ su suvi viš no nogg pr prof ofililaa” , š to je op opaasn snoo na mjestima gdje je m ala visinska razlika izmedju tjemena tunela i kote terena. terena. S ovog aspekta najugrož eniji je profil P 281, 281, a i č itavoj dionici P280-P284 P280-P284 treba posvetiti paž nju (neke od gradjevina datiraju iz austrougarskog austrougarskog perioda perioda i nisu u dobrom stanju oč uvanosti uvanosti,, pa bi - ovakvi ova kvi pore poreme mećaji vodil vodilii ka dalj daljoj, oj, rap rapidnoj idnoj fiz fiziičkoj degr degrada adaciji. ciji. 5 4

!

i j n s d n a o r i t g a i z d u n j e n m a m v o o t c k e c j e o R r p d u n a s e r u s a e m n o i t a g i t i M i j / i c e a k t u a r o o l p p s e r k p e i u e t i t š a z e r e j M

- Preporuka za korekciju t r as e na širem potezu tako da lokalitet bude van dometa štetnih uticaja - Pažljiv izbor od odgov govaara raju juće te tehn hnolo ologij gije is isko kopa pa i poduzimanje mjera za zaštitu objekata od svih faktora koji mogu štetno uticati na materiju ili izmijeniti njena svojstva- izvodjenje odgovaraju odgovara juć ih konstrukcija za za zaštitu štitu od fiziičkofiz ko-din dinam amiič kih uti utica caja ja - Monitoring - post avljanje repera i posmatranje: praćenje eventua eventualne lne pojave pojave pukotina, pomjeranja, ili bilo kakvih anomalija koje mogu biti indikacije strukturalnih poremeć aja aja..

, 7 1

- 4 2 , 6 7

- 2 0 , 9 5 - 1 3 , 7

594.44 649.15

592.74 635.41

591.04 611.99

589.34 603.11

7

1 3 . 9 50.00

1 4 . 0

P278

P279

P280

P281

- 1 8 , 9 9

587.65 606.64

50.00

P282

- 2 7 , 4

585.95 613.41

1 4 . 1

P283

584.25 617.80

50.00

P284

582.56 630.35

P285

- 6 1 , 1 8

1 4 . 2

580.86 642.04

50.00

P286

- 7 7 , 3 8

579.16 656.54

- 9 9 , 5 6

577.46 677.02

6

-U ovisnosti od visinske razlike i horizontalne udaljenosti,i, po po trebi: monitoring udaljenost posmatranje posmatra nje dinami dinamič kih efekata efekata motornog saobraćaja aja,, i prać enje efeka efekata ta izmjene izmjene kvalite kvaliteta ta vazduha kroz dulji vremenski period. - Postupno Postupno vrać anje kara karakteristika kteristika prirodnog prirodnog ambijenta ambije nta rekultivacijom rekultivacijom pejzaž a, autohtone autohtone vegetacije, itd.

50.00

- 3 3 , 5 5 - 4 7 , 7 9

1 4 . 3 50.00

P287

Visinska razlika kote terena i projektovan projektovane e kote nivelete Minimalna i maksima visinska razlika kote terena i proje. kote ni velete Najkritičnija dion Najkriti dionica ica s aspekta asp ekta polo položaja /ugr /ugr ženosti lokaliteta / do

P288

15.10.2005., N.Mujezinovi Mr Nerminafoto Mujezinovic, dia ć


265


KORIDOR VC Environmental Study - CUL CULTUR TURAL AL HERIT HERITAGE AGE Studija Studi ja uticaja uticaja na okoli okolišš - KULTURN TURNO O NAS NASLIJEÐE LIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMMENDA RECCOMMENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OK OKOL OLIIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija

Donje Selo

Šifra / Code


1. 1/30

1. Breber (Crkvina)

2. 1/ 30a

2. Bre Brebe berr - Šćepa pano nova va le ledin dinaa

Kritiična dio Krit dionic nicaa

Stacionaža

P 375 - P 391

18+700.00 19+500.00

Description / Opis 1. Tragovi Tragovi ri mskog mauzoleja i nekrop.,fragmenti srednjovjekovne crkve 2. Srednjovjekovna nekropola

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Objekatt niskogradnje Objeka nis kogradnje h 0-20 0-2000 i vi vi š e (tunel tangira tangira š iri lokalitet u horizontalnoj matrici) v min =18,78 (P375) (P375) v max=114,81 (P384)

tunel

Ocekivane vrste uticaja i štetni efekti efekti / Environmental Impact Impact Effects u izgradnji u eksploataciji

-Tehnologije -Tehnolog ije iskopa u kom kompaktnoj paktnoj stijenskoj masi masi (bušenje,miniranje, isl.) isl.) -rezultiraju -rezulti raju dinam dina mičkim udarom udarom, koji može, u ovisnosti ovisnosti od vrste eksploz eksploziva, iva, udaljenos udaljenosti, ti, itd., biti Mo Mogu gućnos nostt uticaja vibracija od motorn motornog og saobra saobraćaja u uzročnik značajnijih oštećenja ma materije terije objeka objekata ta i dru drugih gih historijskih struktu struktura. ra. Sa Sa zoni ulaza stanovi stan ovišta polo položaja struktu struktura ra kon konstatov statovan anih ih na teren terenu, u, najkriti najkriti čnija je dionica dionica P 379 379 P 385. Visinska razlika izmedju kote terena i kote nivelete na ovoj dionici je od min 58,2mdo max max 114,81 114,81m, m, što znači da se evidentir evidentirani ani materij materijalni alni ostaci nalaze u zoni zoni dome do meta ta fizičko-d ko-dinam inamiičkih uticaja, uticaja, te da su izravn izravnoo izlo ženi njihovom nji hovom štetnom štetnom dejstvu. -Iskopi,i sve sve vrste zemljanih radovau sloju raspadanja raspadanja stijene stij ene (tla) mogu mogu uzrokovati porem po reme ećaj ili i li uništav uništavanje anje postoje postojećih i pote potencijalnih ncijalnih arheološ arheoloških kih nalaza. nalaza. U tom smislu smislu su ulazi u tunel pose posebno bno ugro ugro žene zone, zone, zbog minimalne minimalne distance izmedju terena i nivelete, kao i zbog zbog toga što se pri iskopima, naulazima, pored pored substrata, substrata, zna čajnij ajnijee tretira i sloj tla. -Preporuka za pomjeranje -Preporuka pomjeranje trase trase na već u udaljenost od lokaliteta, van dometa š tetnih uticaja i j -Analiza tehnologije tehnologije iskopaiskopa- pril prilago agođavanje tehnologije n d vrijednosti materijalnih ostataka na terenu i izrada a r odgova ovaraju rajućih zaštitnih konstru konstrukcija kcija za neu neutralizaciju tralizaciju g odg z i uticaja vibracija i u -Detaljno arheološko rekognosciranje u široj zoni, s s j posebnim poseb nim akcentom akcentom na podru područja oba ulaza u tunel. n n o a v i t o -Probno sondiranje i zaštitna arheološka iskopavanja, u a t zonama a ovisno od rezultata rezultata detaljnog d k obimu i u zonam e n j arheološkog g rekognosciranja i sniman snimanja ja / e o arheološko e m r -Nadzor -Nadz or arheologa pri prili likom kom iskopa tunela,odno tunela,odnosno,svih sno,svih k m p u u zemljanih radova koji se odnose na sloj raspadanja stijene r o o c (tlo), (tl o), u n jom čitavoj široj zoni i na kontaktu s njom c p

!

e e r R p d i n e a t i t s š e a r z u s e r a e i j e i j M m c a n t o a i o t l a p g s i t i k M e u

1 8 , 7

3 3 , 6 8 4 1 , 3 2 4 9 , 1 8 5 8 , 2

6 8 , 2

8 1 , 2 3 9 0 , 3 9 1 0 4 , 2 2

1 1 4 , 8 1

-Monitoring po potrebi - pra ćenje pomjeranja, pojave pukotina i općeg stanja materije / lokaliteta

429.81 448.59

P375

8

1 0 4 , 5 9 2 , 5 8 1 , 6 8 6 7 , 3 9

5 2 , 0 6 3 5 , 5

2

428.11 461.79

50.00

P376

1 8 426.42 467.74 . 8

P377

424.72 473.90

P378

50.00

1 8 423.02 481.22 . 9

P379

421.33 489.53

P380

50.00

1 9 419.63 500.86 . 0

P381

417.93 508.32

P382

50.00

1 9 416.23 520.45 . 1

P383

414.54 529.35

P384

50.00

1 9 412.84 517.34 . 2

P385

411.14 503.64

P386

50.00

1 9 409.45 491.13 . 3

P387

407.75 475.14

P388

50.00

1 9 406.05 458.11 . 4

P389

404.35 439.87 50.00

P390

15.10.20 15.10.2005., 05., N.Mujezinovi N.Mu jezinovi Mr Nermina Nerm inafoto Mujezinovic, dia ć 2 0 , 2 5

402.66 422.91

P391


266


KORIDOR VC Environmental Study - CUL CULTUR TURAL AL HER HERITAG ITAGE E Studija Studi ja uticaja uticaja na okoli okolišš - KUL KULTURN TURNO O NAS NASLIJEÐE LIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMM RECCOMMENDA ENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OK OKO OLIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija

Cerici

Krititična dio Kri dionic nicaa

Šifra / Code

1/35


Description / Opis

1.Ostaci rimskog 1.Ostaci ri mskog naselja naselja.. 2.Rimski 2.R imski spomenik-žrtvenik Cer i ći, Munara, Trebeda Trebeda i okol ni posvecen Jupiteru prostor 3.Vizantijski bakreni novac.

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekatt niskogradnje Objeka nis kogradnje

P451 -P450; P450 -P447 22+500.00 -21+450.00usjek-tunel- usjek i nasip P447 - P435;P435 - P434 - vijadukt - usjek i nasip P434 - P430

h 200 200-- 60 6000 i viš e v min=0,61 (P440-nasip) (P440-nasip) v max=43,87 (P448-tunel)

Ocekivane vrste uticaja i štetni efekti Ocekivane efekti / Environmental Impact Impact Effects Effects u izgradnji u eksploataciji

-Iskopi,i sve vrste zemljanih radova radova u sloju raspadanja raspadanja stijene (tla) mogu uzrokova uzrokovatiti porem po reme ećaj ili il i un uništavan ištavanje je postojećih i po potencijalnih tencijalnih arheološ arheoloških kih nalaza. nalaza. U tom smislu smislu su posebno posebno ugro ugrožene zone zone zasijecanja,ali i zone sa iskopima za fundiranje oslonaca oslonaca vijadukta i ulazi u tunel, pa i zone nasipanja nasipanja spadaju spadaju u podru čja visoke ranjivosti, te je posvetitititi posebnu posebnu pa pa žnju. čitavoj dionici potrebno posve S obzirom na to da su na Munari i Trebedi i okolnom prostoru konstatovani t ragovi veće rimske nase naseobine obine - zidova zidova i cigala na više mjesta, te da da je u široj zoni pronađen žrtvenik posve posvećen Jupiteru usekun sekundarnoj darnoj upotrebi i vizantijski vizantijski bakreni bakreni novac iz kasnoanti kasnoantičkog doba, doba, zonu treba smatrati smatrati potencijalnim arheolo arheolo škim nalazi na lazištem tem..

!

i j n d a r g z i i u s j n n o a i t v o a t d k e n j / e o r e m k m p u u r o o c c p e e r R p i d n e a t i s t š e a r z u s e r a e i j e i j M m c a n t o a i o t l a p g s i t i k M e u

-Detaljno arheološko rekognosciranje u široj zoni -Probno sondiranje i zaštitna arheološka iskopavanja, u obimu i u zonama ovisno od rezultata detaljnog arheološkog arheološko g rekognosciranja i sniman snimanja ja -Kontinuiran nadzor arheologa prilikom svih zemljanih radova koji se odnose na sloj raspadanja stijene (tlo), u čitavoj široj zoni i na kontaktu s njom i konsultativno učešće ar arhe heolo ologa gapr prii izvo izvođen enju ju čita itave ve dionice onice

8 , 1 9

336.47 328.28 50.00

P430

4 , 7 7

2 1 334.77 330.00 . 5

P431

333.07 342.03 50.00

P432

2 1 331.38 327.92 . 6

P433

329.68 319.37

P434

8 , 9 6

3 , 4 6

1 0 , 3 1 1 0 , 1 8

6 , 2 9

50.00

2 1 . 7

P435

326.29 320.00 50.00

P436

2 1 324.59 322.76 . 8

P437

322.89 320.10 50.00

P438

2 1 321.19 317.89 . 9

P439

0 , 6 1

319.50 318.81 50.00

P440

5 , 1 5

317.80 322.95

8 , 7 8

1 , 8 3

2 , 7 9

3 , 3

U ovisno ovisnosti sti od nalaza nalazaarhe arheolo oloških istraživanja

327.98 317.80

2 2 . 0

P441

316.10 324.88 50.00

P442

1 4 , 6 6

2 2 314.41 329.07 . 1

P443

1 8 , 1 8

312.71 330.89 50.00

P444

2 2 311.01 310.62 . 2

P445

4 , 9 8

309.31 304.33 50.00

P446

2 7 , 4

307.66 335.06

0 , 3 9

4 3 , 8 7 2 7 , 4 9

1 6 , 5 5

6 , 4 4

2 2 . 3

P447

306.13 350.00 50.00

P448

2 2 304.73 332.22 . 4

P449

303.45 320.00 50.00

P450

2 2 302.30 308.74 . 5

P451


267


KORIDOR VC Environmental Study - CULTURA Environmental TURAL L HERIT HERITAGE AGE Studija Studi ja uticaja uticaja na okoli okolišš - KULTURN TURNO O NASLIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONM ENTAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMM RECCOMMENDA ENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJE MJERE RE I PREP PREPO ORU RUKE KE Location / Lokacija

Ceri ći

Kriti Kr itična dioni dionica ca P 420 - P 430

Šifra / Code

1. S/ 18 2. S/ 19


Description / Opis 1. Srednjovjekovni spomenik i stari muslimanski muslima nski nad nadgrobni grobnicici-ni niš ani

Razi Ra zice ce - Ste Stećak

2. Objekat Objekat skromn e ambijentalne vrijednosti

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekat niskogradnje h =10-200 v min=0,05 (P426-usjek) (P426-usjek) v max=24,34 (P421(P421-usjek usjek )

20+950.00 -21+450.00 usjek i nasip

Očekivane vrste uticaja i š tetni efekti efekti / Environmental Impact Effects u izgradnji u eksploataciji -Veća zasijecanja terena, u ovisnosti od geolo geolo škog sastava, sastava, mogupodrazumijevati agresivne - štetni dinamički efekti mo motorno tornogg sao saobra bra ćaja tehnolog tehn ologije ije iskop i skopaa koje rezultiraju dinami čkim efektimaefektima- štetnim uticajem, uticajem, jer je j e potencijalni potencijalni oštećenja fizi fizi čke stru struktu kture re uzročnik oštećen enja ja mate materije rije spo spom men enika ika.. S ovog ovog stanov stanoviišta najkriti najkriti čnija je dionica dionica P 421 421 - P - direktna izloženost pojačanom dejstvu 423,ali su i potezi P424-P42 P424-P426, 6, te P420, P420, takodjer takodjer podru podru čja vrlo visoke ranjiv ranjivosti. osti. zagadjivača -Sve vrste zemljanih radova u slu čaju malih malih horizontalnih udaljenosti lokaliteta od trase - uticaj na ambijent, neusaglašenost karaktera podrazum pod razumijevaju veliku vjerova vjerovatno tnoćudirektn direktnog og fizi čkogkonta kontakta kta (u smis smislu lu prek prekopa “ opa ”mikrolokacije s novom funkcijom ć suvišnogprofila zasjek zasjeka, a, uticaja uticaja meha ehanizacije, nizacije, itd.)-odn itd.)-odnosn osno, o, mogu mogu ćnost ve ćih o šte enja s fizičko-m ko-meha ehani ničkim me mehan hanizmo izmom m djelov djelovanja anja.. S ovog ovog stano stanovi vi šta (zna čajnija visina zasjeka+minimalna horizontalna udaljenost) udaljenost) najkriti najkriti čnija je dionica P 421 421 - P 423, 423, gdje su evidentiran evide ntiranii materijalni ostaci u zoni ekstremnog ekstremnog dejstva dejstva fizi čko-din ko-dinam amii čkih uticaja. -Iskopi,i sve sve vrste zemljanih radova radova u sloju raspadanja raspadanja stijene (tla) mogu uzrokovati poremeećaj ili uništavanje potencij porem potencijalnih alnih arheoloških arheoloških nalaza. Sobzirom na postoje eć strukture, nije nemoguće, prilikom prilikomradova, otkrivanje eventualno zatrpanih nadgrob nadgrobnika nika ili drugi nalaz. -Analiza tehnologije tehnologije iskopaiskopa- prilago đavanje tehnologije I 353.44 371.69 50.00 P420 i C I j vrijednosti materijalnih ostataka na terenu i izrada n N 2 odgova ovaraju rajućih zaštitnih konstrukcija konstrukcija za za neutralizac neutralizaciju iju d odg O I a 1 r uticajavibracija P421 351.74 367.08 D . g J 0 z i -Detaljno arheološko rekognosciranje u široj zoni O i N -Probno sondiranje i zaštitna arheološka iskopavanja, u Visinska razlika kote u Č 350.05 361.56 50.00 P422 I s j obimu i u zonama ovisno od rezultata detaljnog n I terena i projektovane T n a R 2 o arheološkogg rekognosciranja i snimanja arheološko i kote nivelete t v K o 1 a t -Nadzor arheologa prilikom svih zemljanih radova koji se P423 348.35 352.24 A k d . N e odno 1 n j odnose se nasloj raspadanja stij stijene ene (tlo) (tlo),, u čititavoj avoj široj zoni i e E / o r na kontaktu s njom S m e 346.65 347.50 50.00 P424 A k m p - Projektovanje usjeka sa konstrukcijom ko nstrukcijom za za š titu tit u o od d R u u r o T 2 vibracija vibrac ija od motornog motornog sobra sobraćaja obzirom na postojanje o c čnija dionica Najkriti Na jkriti dio nica s L c I p e 1 evidentiranih materijal materijalnih nih ostatakai mogu mogu ći negativan negativan P425 344.95 346.83 e aspekta asp ekta polo položaja /ugro/ugro- F r R . O 2 č dinam din am i ki utica uticaj j p ženosti lokaliteta / dobra R i d P - 1 8 , 2 5

!

- 2 4 , 3 4 - 1 1 , 5 1

- 3 , 8 9

- 0 , 8 5

- 1 , 8 8

n e a t i t s š e a r z u e s a i r e e j i j M m c a n t o a i o t l a p g s i t i k M e u

-Konstrukcija usjeka -Konstrukcija usjeka sa zaštitom oddinami čkih efekata efekata motorno mo tornogg saobraćaja -Monitoring - pra praćenje izmjena izmjena na na materiji materiji,, u smislu smislu pomjeranja, pom jeranja, raspadan raspadanja, ja, pucan pucanja ja kam kamena, ena, te pojave dosad neregistrovanih površinskih anomalija anomalija

- 0 . 0 5

+ 1 , 9 2

343.26 343.31 50.00

341.56 339.64

2 1 . 3

- 1 , 8 7

339.86 341.73 50.00

+ 5 , 4

338.17 332.69

+ 8 , 1 9

336.47 328.28 50.00

8

2 1 . 4

P426

P427

P428

P429

I N Ž U D O P

Minimalna i maksimalna visinska razlika kote terena i projektovane kote nivelete

P430

Autor Mr Nermina Mujezinovic, dia


268


KORIDOR VC Environmental Study Study - CUL CULTUR TURAL AL HER HERITAG ITAGE E Studija Studi ja uticaja uticaja na okoli okolišš - KUL KULTURN TURNO O NAS NASLIJEÐE LIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMM RECCOMMENDA ENDATI TIONS ONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija

Pokojiste

Krititična dio Kri dionic nicaa P 464 - P 463 P 463 - P 462 P 462 - P461

Šifra / Code

1. 1/148 1/148 (6/1 (6/124) 24) 2. S/3

Stacionaža


1. Grebine 2. Poko okojiji šte

Description / Opis 1. Srednjovjekov Srednjovjekov na nekropola s o čuva uvanim nim ost ostac acima ima steć ak akaa in situ 2. Ruralna Ruralna aglomeracija skromn e ambijentalne vrijednosti

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Objekatt niskogradnje Objeka ni skogradnje

23+150.00 -23+100.00 23+100.00 -23+050.00 23+050.00 -23+000.00

vijadukt usjek tunel

h= cca 200 v min=3,3 (P463-vijadukt-ulaz) (P463-vijadukt-ulaz) v max=48,49 (P461-tunel)

Ocekivane Ocekiva ne vrste uticaja i štetni efekti efekti / Environmental Environmental Impact Effects Effects u eksploataciji u izgradnji

Štetni efekti na nadgrobnike i ruralne aglomeracije u kon takt - zoni: zoni: Dominaci Dominacija ja u odnosu na cjelovit prirodni i kulturni Komunikacije, organizacija i tehnologija gradilišta- uspostavljanje krajolik , trajna devastacija devastacija ambijenta pristup nih puteva, prolaz teške mehanizacije, mehanizacije, nekontrolirano (Budući da razmatrani razmatrani lok alitet predstavlja relativno odlaganje otpada i materijala iz iskopa- mogu ća oštećenja postojeće fizičke strukture. Prilikom zasijeca zasijecanja nja terena, iskopa tunela(ulazi!) tunela(ulazi!)ii o čuvan prirodni ambijent u kojem egzistiraju materijalni ostaci srednjeg vijeka i recentniji objekti temeljnih jama za fundiranje oslo naca vijadukta, i svih zemljanih autohtone gradnje, gradnje, potrebno je povesti računa o radova koji tretiraju sloj tla, prilikom iskopa,mogu će je otkrivanje pejzaža ža.. eventualno zatrpanih zatrpanih nadgrobn ika i drugi h nalaza nalaza u površinskom o čuvanju cjelovitog prirodnog i kulturnog pejza Novoprojektovane Novoproje ktovane konstrukcije ne smiju biti sloju (iznad su bstrata), te, njihov a devastacije, poremećaj ili uništavanje (potencijalni arheološki nalaz - fragmenti agresivne, agre sivne, niti smiju vizua vizualno lno d ominirati) zidova,pokretni materijal, kulturni sloj , itd. ) I 2 - C -Detaljno -De taljno arheološko rekog nosciranje i snimanje u I 4 3 8 N 297.65 346.14 P461 široj zoni , 4 O . I 9 -Probna sondažna arheološka istraživanja u obimu 0 D s i J - n j i na dionici u ovisn osti od izvještaja o detaljnom deta ljnom 2 O n o 1 i d N rekognosciranju, odnosno, sistematska arheološka , 8 297.87 319.67 t P462 a 50.00 a Č I r istraživanja po potrebi,u ovisnosti od rezultata d T g I n z detaljnog rekognosciranja (probnih istraživanja) R 2 e i i + K m 3 -Kontinuiran nadzor arheologa tokom 3 u A , P463 3 298.16 294.86 m j N n izvo đenja,prilikom svih zemljanih radova koji se . o a 1 c E v odnose na površinski sloj- do geološkog supstrata, c S + o e t A 2 e će granice biti tačno d efinira efinirane ne R k u široj zoni, čijije 5 R , e nakon detaljnog r ekognoscir anja. Poseban 298.45 273.18 P464 T 2 d j Poseban akcent 50.00 7 o n L I r na isko pe, zasijecanje, izvođenje temelja vijadukta a F p s O ć -Op e mitigacione mjere koje se odn ose na zaštitu u e R r P od buke i vibracija svih osjetljivih artificijelnih / u I s N a gr a đenih struktur a u kontakt zoni Ž e U -Prelaz pristupn ih puteva, odlaganje otpada i m D n stacioniranje teške mehanizacije ne smije se vršiti O o P i na lokalitetu nekropole t

!

a g i t i M / e k u r o p e r p i e t i t š a z e r e j M


Pažljivim dizajniranjem predvidjenih konstrukcija niskogr adnje adnje-- posebno, oblikovanjem vijadukta i mostovske konstrukcije (proporcija, materijal, forma), može se izb izbje jeći agresi agresivnost vnost konstruk konstrukcija cija i vizualna dominacija.

Minimalna lna i mak maksimalna simalna Visinska razlika kote Najkriti Najkritičnija dion dionica ica s Minima terena i projektovane asp aspekta ekta polo položaja /ugro/ugro- visinska razlika kote ženosti lokaliteta / dobra terena i proje. kote nikote nivelete velete 15.10.20 15.10.2005., 05., N.Mujezinovi N.Mu jezinovi Mr Nermina Nerm inafoto Mujezinovic, dia ć


269


KORIDOR VC Environmentall Study - CUL Environmenta CULTURAL TURAL HERITAGE Studijaa uti Studij uticaja caja na okoli okolišš - KULTURN TURNO O NASLIJEÐE

ENVIRONMENT ENVIRON MENTAL AL IMP IMPACT ACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES MEASURES & RECCO RECCOMM MMENDA ENDATIONS TIONS / UTICAJ UT ICAJ NAOK OKO OLIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJ MJER ERE E I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija eb ići Čel eb

Krititična dio Kri dioni nica ca

Šifra / Code 1. 1/366 2. 6/20 3. 5/16_OR 4. 6/30

Stacionaža

Name of the Property / Naziv dobra (ime, toponim, uži lokalitet, i sl.) 1. 2. 3. 4.

Description / Opis 1.prahistorijska i rimska nekropola s tumulima 2. potopljena potopljena nekropola nekropola sa 109 109 steć aka 3. lokacija potopljene originalne pravoslavne crkve 4. nekropola sa 15 steć aka - potopljena

Zelovo Polje Čel eleb ebii ći 2 eleb ebii ći Čel Paradžici

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost Uda ljenost od t rase, metara metara Objekatt nisk ogradnje Objeka

23+550.00 - 23+150.00 P464-P472; P472-P476 23+750.00 - 23+550.00 P476-P477;P477-P478 23+800.00 - 23+750.00 23+850.00 - 23+800.00

most; usjek; tunel; usjek h=70-700 i više; 50-300 50-300;100-700 ;100-700;; 120-700 i viš e vmin=7,98 (P473-usjek) vmax=29,87 (P469-most)

Ocekivane vrste uticaja i š tetni efekti efekti / Environmental Environmental Impact Effects Effects u eksploataciji u izgradnji

-Zemljani radovi: zasijecanje terena, -Zemljani terena, iskopi tunela (ulazi!), iskopi temeljnih jama za za fundiranje oslonaca mostovske konstr ukcije, izvodjenje stupova mos ta (betoniranje,i sl.), sl.), te svi zemljani radovi ko ji tretiraju površins ki s loj- sloj tla, na č itavoj dionici dodira i u š iroj zoni; -Komunikacije: -Komunika cije: uspostavljanje uspostavljanje pristupnih puteva, puteva, kretanje teš ke mehanizacije, odvoz materijala iz iskopa, i -Nekontrolir -Ne kontrolir ano formiranje deponija u zonama iskopa mogu izazva izazvatiti poremeć aj ili uništava uništavanje nje postoje postojeć ih (dosad (dosad konstatovanih)i pot encijalnih arheoloških nalaza (fragmenata (fragmenata zidova,pokretnih nalaza, kulturnih slojeva, i t.d.), kao i ostataka in situ (potopljene kamene strukture srednjovjekovnih nadgrobnika itd.) 298.45 -Detaljno -De taljno arheološko rekognosci ranje u široj zoni prijee početka izv prij izvoođ en enja ja rad radova ova (na (nakon kon iskol iskolč en enja ja 298.73 trase), s posebnim akcentom na zone predvidjenih s iskopa, zasijecanja terena i pozicije temeljnih jama, n 299.02 o gdje se predviđaju betonski betonski ili drugi radovi radovi na i i t j a izvoo đenj enjuu stupova stupova mosta. mosta. n izv d d 299.30 n Probna- sondažna , o d n o s n o, za šti tna arheološka a e r iskopavanja, iskopava nja, u ovisnosti od izvješ taja o rezultatima rezultatima m g z 299.59 m i detaljnog rekognosciranja. Specifikacija i obim o u radova i prostorni obuhvat c obuhvat istraž ivanja u skladu skladu s c 299.87 e izvješ taje tajem m o detaljnom detaljnom arheološkom arheološkom R rekognosciranju u š iroj zoni d 300.16 n -Nadz -N adzor or arheologa arheologa tokom izvođ enja enja,, s posebnim a akcentom na sve zemljane radove koji se odno se na s e 300.44 r površinsk i sloj - sloj tla, na sve radove pod pod vodom u s (potopljene strukture u korit u), te na tehnologiju i a 300.79 e organizaci organi zaciju ju gradili š ta -komunikacije, -komunikacije, formiranje formiranje m privremenih deponija u zonama iskopa, u č itavoj n 301.30 o široj zoni i na kontaktu s njom. i t -Prelaz -Pre laz pristupni h puteva, odlaganje otpada i a g 301.98 i stacioniranje teške mehanizacije ne smije se vršiti t i na arheološkom lokalitetu M + 2 5 , 2 7

!

+ 2 8 , 7 3

+ 2 9 , 0 2 + 2 9 , 3 + 2 9 , 5 9 + 2 9 , 8

273.18

270.00

270.00

270.00

270.00

270.00

7

+ 2 1 , 0

279.16

+ 1 4 , 2 7

286.17

+ 1 0 , 8 9

289.90

- 7 , 9 8

309.28

- 1 1 , 7

313.72

4

/ e k u r o p e r p i e t i t š a z e r e j M


Opće mitigacione mjere, a posebne posebne mjere mjere u ovisnost i od rezultata probnog, i, eventualnog, zaštitnog iskopavanja.

- 9 , 1 4

302.82 311.96

- 2 1 , 1 6

303.84 325.00

- 1 6 , 2 6

305.01 321.27

- 1 0 , 6 3

50.00

2 3 . 2 50.00

2 3 . 3 50.00

2 3 . 4 50.00

2 3 . 5 50.00

2 3 . 6 50.00

2 3 . 7 50.00

2 3 . 8

P464

P465

P466

P467

P468

P469

P470

P471

P472

P473

P474

P475

Visinska razlika kote terena i projektovane kote nivelete Minimalna i mak Minimalna maksimalna simalna visinska razlika kote terena i proje. kote nivelete

P476

P477

Najkritičnija dionic Najkriti dionicaa s aspekta asp ekta polo položaja /ugro/ugroženosti lokaliteta / dobra ć 15.10.2005., 15.10.2005 ., foto N.Mujezinovi

306.24 316.87 P478 15.10.2005 15.10.2005., ., foto N.Mujezinovi 50.00 Mr Nermina Nermina Mujezinovic, dia ć

Autor Mr Nermina Mujezinovic, dia


270


KORIDOR VC Environmental Environment al Stud Studyy - CUL CULTURAL TURAL HERITAG HERITAGE E Studija Studij a uti uticaj caja a na okoli okolišš - KUL KULTUR TURNO NO NASLIJEÐE

ENVIRONMENTAL ENVIRONMEN TAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES MEASURES & RECCOMMENDATIONS RECCOMMENDATIONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJE JERE RE I PREP PREPO ORU RUKE KE Location / Lokacija

Dragan Selo

Šifra / Code


S/7

Draganska rijeka, rij eka, Dragan Dragan Selo

Description / Opis

1. Vodenice 2. Autohtone ruralne aglomeracije

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Krititična dio Kri dionic nicaa Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekatt niskogradnje Objeka ni skogradnje P 668 - P 671 33+350.00 - 33+500.00 tunel h =135-285-do 500 P 671 - P672 33+500.00 - 33+550.00 usjek i nasip v min=4,23 (P672-nasip-vijadukt) (P672-nasip-vijadukt) P 672 - P 673 33+550.00 -33+600.00 vijadukt v max=39,68 (P669-tunel) Očekivane vrste uticaja i štetni efekti efekti / Environmental Impact Impact Effects Effects u izgradnji u eksploataciji

- sagledivost u širem obuhvatu - nasip i vijadukt

-Iskop tunela i veća zasijecanja terena u kompaktnim kompaktnim stijenskim masam masama, - am ambij bijent ent devastiran zemljanim radovima i podrazum podra zumijijevaju evaju tehno tehnologij logije e iskopa koje rezulti rezultiraju raju dinam dinamiičkim efektima efektima--štetnim iskopima uticajem utica jem,, jer su jak jake e vibra vibracije cije po poten tencija cijalni lni uzročnik oštećen enja ja fizičke stru struktu kture. re. S obzirom da je minimalna horizontalna udaljenost na dionici kontakta 135m, a minimalna visinska razlika terena i nivelete 19,92, lokalitet jeste u zoni uticaja, ali ne u rangu rangu ekstremno ekstremno ugro ugroženih objekata. objekata. - Devastacija ambijenta usljed radova

!

-Opće zaštitne mjere mjere koje sepred preduzim uzimaju aju u sklopu sklopu

i j Pro Projekta, jekta, vezano vezano za dinami dinamičke uticaje n d - Oblikovanje i dizajniranje konstruktivnih elemenata a r vijadukta i nasipa u skladu s karakterom prirodnog i g z graditelj graditeljskog skog amb ambijenta, ijenta, posmatrano posmatrano u široj zoni i i -Vra pr vobitno stanje nakonn završetka radova nako radova ćanje u prvobitno u s j iskopa iskop a i bu š enja izm izmije ije š tanje p privrem rivremen enih ih dep deponija, onija, n n a o v pristupnih puteva, i sl. i t o a t d k e n j / e o e m r k m p u u r o o c c p e e r R p i d n e a t i t s -Rekultivacija -Re kultivacija podru područja - vraćanje prirodn prirodnee vegetac vegetacije ije i š e a r op prirodno g amb ambijenta ijenta z u ća revitalizacija prirodnog s e r a e i j e i j M m c a n t o a i o t l a p g s i t i k M e u

- 3 1 , 9

321.45 353.43

8 - 3 9 , 6

320.32 360.00

- 2 4 , 1 6

319.19 343.35

- 1 9 , 9 2

318.06 337.98

8

+

4 , 2 3

316.93 312.70

+

2 3 , 2 4

315.80 292.56

50.00

3 3 . 4 50.00

3 3 . 5 50.00

3 3 . 6

P668

P669

P670

P671

P672

P673

I C I N O I D J O N Č I T I R K A N E S A R T L I F O R P I N Ž U D O P

Minimalna lna i mak maksimalna simalna Najkritičnija dion dionica ica s Minima Visinska razlika kote Najkriti aspekta ekta polo položaja /ugro/ugro- visinska razlika kote terena i projektovane asp kote nivelete ženosti lokaliteta / dobra terena i proje. kote nivelete


271


KORIDOR VC Environ Envi ronmental mental Study - CUL CULTURAL TURALHERITAGE Studija uti Studija uticaja caja na okoli okolišš - KULTUR TURNO NO NASLIJEÐE

ENVIRONMENTAL IMP ENVIRONMENTAL IMPACT ACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES MEASURES & RECCOMMENDATI TIONS ONS / UTICAJ UT ICAJ NAOK OKOL OLIIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PRE PREPO PORU RUKE KE Location / Lokacija

Ravna

Krititična dio Kri dionic nicaa P 703 - P 705 P705 - P 708

Šifra / Code 1. S/8 2.4/12(1/10) 3. 4/10 (1/273) 4. 4/11(1/293)

Name of the Property / Naziv dobra (ime, toponim, toponim, uži lokalitet, i sl.) 1.Razli 1.Ra zličiti lokaliteti lokaliteti u selu Ravna 2. B i e š ć a k 3. Podkula 4. Ravna

Description / Opis 1. Autoht one ruralne aglomeracije, pojedina poje dinač ni stamben stambenii objekti ambijentalne vrijednosti 2. Srednjovjekovna nekropola 3. Srednjovjekovna nekropola 4. Srednjovjekovna nekropola

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekat Obje kat ni skogradnje 35+100.00 - 35+200.00 35+200.00 - 35+350.00

h =85=85-15 1500 i viš e v min=0,91 (P704-usjek) v max=31,25 (P708-vijadukt)

usjek i nasip vijadukt

Očekivane vrste uticaja i š tetni efekti efekti / Environmental Impact Effects u izgradnji u eksploataciji

- sagledivost u širem obuhvatu - nasip i vijadukt -Veća zasijecanja zasijecanja terena, u ovisnosti od geološkog sastava, mogu - ambijent devastiran zemljanim radovima i podrazum podra zumijijevati evati agresivne tehnologije iskopa iskopa koje rezult rezultiraju iraju dinami dinamičkim iskopima efektim efe ktimaa-štetnimutica uticajem jem, jer je po poten tencijaln cijalnii uzroč nik ošteć en enja ja mate aterije rije spomenika. S ovog stanovišta je relevantan profil P 703, 703, gdje se radi o jač em zasijecanju, a i ulazu u tunel. -Iskopi,i sve vrste zem zemljljanih anih radovau sloju raspadanja raspadanja stijene stijene (tla) mogu mogu uzrokovatiti poremećaj ili uzrokova ili uništavanje potencijalnih potencijalnih arheoloških nalaza. nalaza. S obzirom obzirom na postojeće strukture, nij nije e nemoguć e, pril prilikom ikom radova radova,, otkrivanje even eventualno tualno zatrpanih nadgrobnika ili drugi nalaz. - Devastacija Devastacija ambijenta ambijenta usljed radova(erozija kosina, uništavanje vegetacije vegetacije i prirodnog ozračja autohtone arhitekture, koje je od nje neodvo neodvojivo) jivo) -Detaljno arheološko arheološ ko rekognosciranje i snimanje u široj zoni -Probna sondažna arheološka istraživanja u obimu i na dionici u ovisn osti od izvještaja o detaljnom i j n rekognosciranju d -Kontinuiran nadzor arheologa tokom a s r izvođenja, enja,prilikom prilikom svih zemljanih radova radova u široj zoni, n g z o i koji se odnose na površinsk i slojsloj tl a. Poseban Poseban i t i a j u akcent na zasijecanje i izvo đenje temelja vijadukta d n n -Oppće za -O zaš titne mjere mjere koje se preduz preduzimaju imaju u sklopu sklopu / e a v Projekta, veza vezano no za dinami čke uticaje o e m t k m k - Oblikovanje i dizajniranje konstruktivn ih elemenata u e r o j o c o vijadukta i nasipa u skladu s karakterom prirodnog i c p e r ambijenta, posmatrano u široj zoni, p graditeljskog ambijenta, e r R p d u posebno na dionici P704-P705 (izlaz s vijadukta na i n nasip). e a t i t s -Vra -V raćanje u prvobitno stanje stanje nakon nakon zavr zavr šetka radova radova š e a r iskopa i bu š enja enj a izm izmije ije š tanje pr privrem ivremenih enih de deponija ponija, , z u s pristupnih puteva, i sl. e a r e e j -Rekultivacija -Rek ultivacija podru područja - vraćanje prirodn prirodne e vegeta vegetacije cije i M m i j opća revitalizacija prirodnog n i prirodno g am ambijenta bijenta o

!

c i t t a a a g o i t i l p M s k e u

- 1 9 , 1 4 - 0 , 9 1 + 9 , 0 9 + 1 2 , 4

261.14 280.28

259.16 260.07

257.18 248.09

255.21 242.74

7

+ 1 7 , 3 2 + 3 1 , 2 5

253.23 235.91

251.25 220.00

3 5 . 1 50.00

3 5 . 2 50.00

3 5 . 3 50.00

P703

P704

P705

P706

P707

P708


Minimalna lna i maksim maksimalna alna Visinska razlika kote Najkriti Najkritičnija dion dionica ica s Minima terena i projektovane asp aspekta ekta polo položaja /ugro/ugro- visinska razlika kote kote nivelete ženosti lokaliteta / dobra terena i proje. kote nivelete


272



ENVIRONMENTAL ENVIRONME NTAL IMPACT IMPACT EFFECTS , MITI MITIGA GATI TION ON MEASURES & RECCOMMEN RECCOMMENDATIONS DATIONS / UTICA UT ICAJJ NA NA OKO KOLI LIŠ, ZAŠTITN TITNE E MJER JERE E I PREP PREPOR ORUK UKE E Location / Lokacija

Glo logo gošni nica ca

Krititična dio Kri dionic nicaa P 752 - P 753 P 753 - P 754 P 754 - P 756 P 756 - P 757

Šifra / Code

1.4/15 2. S/9


1. Evidentiran Evidentiran srednjovj ekovni spomenik (nema ostataka ostataka in situ) s itu) 2. Dva stara muslimanska groblja, ostaci autohtone starije kaldrme i suhozidova

Glo logo gošni nica ca

Prostorni odnos trase i kulturnog dobra Udaljenost od trase, metara Stacionaža Objekatt niskogradnje Objeka nisk ogradnje most 37+550.00 - 37+600.00 nasip i usjek 37+600.00 - 37+650.00 tunel 37+650.00 - 37+750.00 tunel i usjek 37+750.00 - 37+800.00 Očekivane vrste uticaja i štetni

u izgradnji

h =75-200 v min=4,34 (P753-most/nasip) v max=45,09 (P755-tunel)

efekti / Environmental Impact Effects efekti u eksploataciji

Pri iskopima tunela u kompaktnim stijenskim masama, primjenjuju se tehnolo teh nologije gije (miniranje, (miniranje, bu bušen enje, je, i sl.) koje rezultiraju rezultiraju dinam dinamičkim efek efektima tima--štetnim uticajem utica jem,, jer je pote potencijalni ncijalni uzročnik oštećenja mate aterij rije e spo spom men enika. ika. Sovo ovog g stanovi stan ovišta sukritični profil profilii P 75 754-P 4-P757 757. -Iskopi,i sve vrste zemljanih radova u sloju raspadanja raspadanja stijene stijene (tla) (tla) mogu mogu uzrokovati uzroko vati poreme poremećaj ili ili uništavanje potencijal potencijalnih nih arheoloških arheoloških nalaza. S obzirom obzirom na postojeći nalaz srednjovjekovnog spomenika, nije nemoguće, prilikom radova, rado va, otkrivanje even eventualno tualno zatrpanih zatrpanih nadgrobn nadgrobnika ika ili ili drugih struktura. S ovog stanovi stan ovišta su kriti kritični profil profilii P 752-P 752-P754, zbogblizine nalaz nalaza a stećka i zem zemljanih radova rad ova kod kod kojih kojih se tretira površinski sloj. - Devastacija Devastacija ambij ambijenta enta usljed radova radova (uništavanje vegetacije, vegetacije, radovi u koritu i na obalama - konstrukcija oslonaca) +

-Preporuka za pomjeranje -Preporuka pomjeranje trase na već u udaljenost 3 0 od navedenih lokaliteta - odmicanje od naselja, , 6 odnosno, mikrolokac mikrolokacije ije kapele kapele i aktivnog aktivnog katoli katolič kog 8 + i groblj a, jer tu dolazi do trajne devastacije ambijenta 4 j -Detaljno -De taljno arheološko rekog nosciranje i snimanje u , n 3 d široj zoni 4 a s r -Probna sondažna arheološka istraživanja u obimu i g - n z 1 o i 9 detaljnom i t i na dionici u ovisn osti od izvještaja o detaljnom , 4 a u rekognosciranju 2 d j n n -Kontinuiran nadzor arheologa tokom - / e a v 4 o izvo đenja,prilikom svih zemljanih radova e m t 5 k m k -Opće za , z a š titne mjere koje se preduzimaju preduzim aju u sk sklopu lopu 0 u e r o 9 j Projekta, Projek ta, veza vezano no za dinamič ke uticaje o c o c p e r - Posebno paž ljivo oblikovanje oblikovanje mostovske mostovske p - Posebno e 3 r R 5 p d u konstrukc ije, te usjeka i nasipa u skladu s , i n 9 karakterom prirodnog ambijenta e a 2 t i t s -Vra -V ra sta nje nakon z zavr avr š etka radova ć anje u prvobitno stanje - 1 š e a r iskopa i buš enja - izmiješ tanje privreme privremenih nih deponija, deponija, , 0 z u 7 s pristupnih puteva, i sl. e 2 r a e e j -Rekultivac -Re kultivacija ija podr podru u ja vra anje an je prirodn prirodne e ve vegeta getacije cije i č ć M m i j opća revitalizacija prirodnog n i prirodnog ambijenta ambijenta o

!

c i t t a a a g o i t i l p M s k e u

Description / Opis

- poremećaj vizura (šir (širii obuhvat obuhvat - stari most) most) - narušavanje vrlo lijepog prirodnog ambijenta uz rijeku - neusaglašenost mjerila (vizuelna dominacija) i funkcije (tri groblja na malom prostoru; na Morića groblju i groblju uz kapelu ima starih nišana)

192.14 161.46

193.30 188.96

194.62 214.04

196.11 241.20

197.77 233.69

199.59 210.31

50.00

3 7 . 6 50.00

3 7 . 7 50.00

3 7 . 8

P752

P753

P754

P755

P756

P757


Minimalna i mak maksimalna simalna Najkritičnija dion dionica ica s Minimalna Visinska razlika kote Najkriti aspekta ekta polo položaja /ugro/ugro- visinska razlika kote terena i projektovane asp kote nivelete ženosti lokaliteta / dobra terena i proje. kote nivelete



273

č 6.2.11 Divlja č

Tokom priprema, izgradnje i korištenja potrebno je preduzeti sljedeće mjere zaštite: -

Radi eliminisanja negativnosti proizišlih iz izdvojenosti manjih ili većih dijelova lovišta iz cjeline lovišta, potrebno je izvršiti preraspodjelu prostora lovišta, kako se ti mani dijelovi lovišta ne bi nalazili odvojeno od cjeline, na suprotnoj strani autoceste. Kod lovišta koja su podijeljena na veće cjeline, potrebno je ostvariti njihovu adekvatnu međusobnu vezu. - Kako bi se umanjio negativni uticaj na divljač, potrebno je na sadašnjim i/ili budu ćim migracijskim pravcima omogućiti kretanje u prihvatljivim uslovima, dakle uspostaviti koridore za prelazak divlja či preko autoputa, a kako bi se na taj način ublažila degradacija staništa i omogućila kolika-tolika mogu ćnost dnevnog i sezonskog migriranja. Predlaže se stoga, kod vodotoka koji su presječeni trasom autoputa, formiranje zona za divlja č kojima bi se divljač mogla neometano kretati. Posebno je potrebno ostvariti dobru komunikaciju smjerom istok-zapad i obrnuto. - Osnovne građevine kojima se mogu ostvariti potrebni komunikacijski koridori su: propusti za vodu, prolazi i prijelazi radi spajanja postoje ćih tokova kretanja ljudi i saobra ćaja, vijadukti, mostovi i posebne građevine za omogućavanje kretanja životinja. Navedene građevine moraju se graditi na način da, pored osnovne funkcije, omoguće neometano kretanje životinja i komunikaciju između istočnih i zapadnih dijelova lovišta. Budući da su staništa u lovištima Prenja, Čvrsnice i Čabulje za pojedine vrste divlja či iznadprosječno kvalitetna, te da su dnevne i sezonske migracije divljači vrlo izražene, potrebno je u projektnoj dokumentaciji predvidjeti uspostavu prijelaza za divljač, kao i za ostale životinjske vrste. Uvidom u projektnu dokumentaciju trase autoputa, analizirane su vrste koridora za divljač, i to: - Samostalni prolazi za divlja č - Prolaz za divljač u sklopu drugih objekata - Mogući prolazi divlja či preko objekata koji imaju drugu funkciju Samostalni prolazi za divlja č č Samostalni prolazi za divlja č ili tzv.zeleni koridori su objekti koji prolaze iznad ili ispod autoputa, a čija je osnovna namjena omogućiti migraciju divlja či i ostalim životinjskim vrstama tj.prelaz sa jedne na drugu stranu ceste, kako bi zadovollili svoje biološke potrebe. Treba napomenuti da će divokoze radije prelaziti autoput iznad njegovog nivoa, nego ispod, pa bi i ovu činjenicu trebalo uzeti u obzir pri projektovanju, ukoliko to dopuštaju uslovi nenarušavanja pejzaža, finansije i dr. Ukoliko ima mogućnosti bilo bi poželjno predvidjeti i nešto veću širinu prolaza ili prijelaza (50-75 m). Na promatranoj trasi autoputa nije potrebno predviđati samostalne prolaze za divlja č, budući da su konstruktivni elementi iste, većim dijelom tuneli i vijadukti. Tuneli i vijadukti omogu ćavaju neometano odvijanje migracija. Prolaz za divlja č č u sklopu drugih objekata Na budućem autoputu predviđeni su prolazi za divlja č u sklopu drugih objekata, kao što su vijadukti, mostovi preko rijeka i sl. Takvih objekata je ukupno 22 i na njihov se položaj ne može uticati. Treba voditi ra čuna da se pri projektovanju ostavi dovoljno prostora za nesmetano kretanje i prolaz divljači i ostalih životinjskih vrsta. Ovim se povećava i sigutnost u saobra ćaju koji će se odvijati autoputem tj. izbjegava se mogu ćnost sudara vozila pri velikim brzinama sa divlja či, što može biti kobno. Naime, ukoliko se divljači onemogući prolaz, ona će instiktivnim nagonom pokušati preći autoput preskačući zaštitnu ogradu, a divokozama standardna visina ograde ne predstavlja veći problem. Iz tog razloga na mjestima na kojima postavljamo prolaze za divlja č potrebno je podići višu zaštitnu ogradu i to visine minimalno 3 m i dužine po cca 500 m sa obje strane prolaza. Divljač treba zelenim pojasom i visokom žičanom zaštitnom ogradom (visine min.3 m) usmjeriti na prolaze ispod mostova i vijadukata. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


274

Mogu ć ći prolazi divlja č č i preko objekata koji imaju drugu funkciju Objekti koji imaju drugu funkciju, a preko kojih su mogući prolazi za divlja č, su pločasti propusti, manji nadvožnjaci i sl. Oni su u pravilu manjih dimenzija, ali u svakom slu čaju je potrebno pri projektovanju maksimalno iskoristiti dati slobodni prostor i na tim mjestima omogućiti životinjama prolaz, te tako smanjiti učinak fragmentacije staništa. Još jednom treba naglasiti sigurnosne aspekte na mjestima prelaza životinja, a to je podizanje nešto više žičane zaštitne ograde oko višenamjenskih objekata odnosno prolaza. U donjem dijelu ograde potrebno je žicu dobro učvrstiti i fiksirati za tlo, kako bi se onemogućilo provlačenje sitne divljači (zečevi, lisice, jazavci), ali i divljih svinja. Na mjestima na kojima se predviđa prolaz divljači, divljač treba navesti u takve prolaze sadnjom zelenih ograda autohtonim biljem odnosno drvećem. Na taj im je način omogućena minimalna izolacija od buke i osvjetljavanja, pruža im se relativan osjećaj sigurnosti, a takav se prolaz boljer uklapa i u pejzaž. Tunelski prolaz za životinje koji se Studijom o utjecaju na okoliš predvi đaju za žabe i vodozemce, koristit će i sitna divljač za provlačenje ispod ceste. To se odnosi na jazavce, lisice, kune, lasice i dr., stoga je njihova izgradnja uvelike opravdana i neophodna. 6.2.12 Buka

U toku perioda izgradnje Mjerama zaštite od buke sprečava se nastajanje buke, odnosno smanjuje postoje ća buka na granične vrijednosti nivoa buke. Kao opšti zahtjev mjera ublažavanja, od izvo đača radova se zahtijeva da aktivnosti koje stvaraju prekomjerne nivoe buke (rad u pozajmištima materijala i kamenolomima), ograniči na radne dane u sedmici i u toku dana, a oprema koja stvara visoke nivoe buke treba da je prigušena ili zaštićena kada radi na udaljenosti od 200 m od naselja ili vjerskog objekta. Propisima Bosne i Hercegovine, koje treba poštovati mogu se dodati: - Itinereri transportnih kamiona moraju se pažljivo proučiti da bi se, što je mogu će više, izbjeglo ometanje zbog buke i vibracija, a onda se moraju striktno poštovati; - Naročito damperi moraju raditi što je moguće dalje od postojećih naselja; - Za radne aktivnosti koje se moraju odvijati na udaljenostima manjim od 200 m od naseljenih područ ja, radovi treba da se vrše samo tokom dana (od 6.00 do 22.00 sata) ili treba da se zaklone protuzvučnim zaslonima; - Planiranje aktivnosti na gradilištu treba da se prouči tako da se obezbijedi zaštita od bučnih aktivnosti; - Skladišta materijala na gradilištu treba da budu uređena tako da djeluju kao zvučna barijera prema naseljima; - Sistem za apsorpciju buke koji se obezbijedi za mehanizaciju treba redovno održavati. U toku perioda eksploatacije Jedan od osnovnih zadataka procjene u pogledu buke je istraživanje efekata mjera ublažavanja radi izbjegavanja štetnih uticaja buke u osjetljivim područ jima (stambena područ ja ili pojedinačni stambeni objekti) duž planiranog puta. Smanjenje buke može se postići različitim pristupima: • • •

Smanjenje prenosa buke postavljanjem zvučnih barijera, Smanjenje emisije buke na njenim izvorima (vozila, površina puta), Smanjenje uticaja buke u naseljenim područ jima montažom prozora za zaštitu od buke na individualnim objektima.

Općeniti redoslijed za implementaciju ovih mjera bi bilo prvo postavljanje zvu čnih barijera; drugo bi bila eliminacija izvora, a tre će eliminacija kod receptora. Najzna čajnija mjera ublažavanja je izgradnja zvu čnih barijera. Na bazi mjerenja nivoa buke, mogu se ustanoviti sljedeće mjere: ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


275

-

Smanjenje prenošenja buke postavljanjem panela za apsorpciju zvuka ili pravljenje zelenih zavjesa od grmlja i drveća;

-

Smanjenje emisije buke na izvorima pomoću mogućeg smanjenja brzine ili korištenjem “tihih” kolovoza (drenažni asfalt).

U fazi detaljnog projekta, kada se bude znala ta čna lokacija i visina panela, mora se o tome uraditi detaljnija studija. Zapravo, paneli su najvažnija i najefikasnija mitigaciona mjera protiv buke. Kako put prelazi uglavnom po nasipima, tanki zidovi za prevenciju buke se smatraju isplativijim nego veliki objekti nasipa koji bi štitili od buke. Zvu čna barijera visine 2 m može smanjiti buku na ukupno ugroženom područ ju za oko 56%, a barijera visine 4 m za oko 80%. U ovoj fazi projekta, ova vrsta sistema za smanjenje buke bila bi potrebna u sistemima naselja: -

Smucka (km 0+900 – km 1+100); Hasanovići (km 24+550 – km 24+700); km 21+100 – km 22+150 (petlja Konjic).

Na područ jima sa malom gustinom naseljenosti ili u slučajevima izolovanih pojedinačnih objekata, izvan zatvorenog seoskog područ ja, postavljanje protuzvučnih zidova obično nije ekonomski opravdano, jer je broj zaštićenih objekata nesrazmjeran utrošenom radu i sredstvima. Za tako raštrkane kuće u poduč ju uticaja, preporučuje se postavljanje prozora koji smanjuju buku (pasivna zaštita od buke). U ovoj fazi projekta, ova vrsta sistema za smanjenje buke potrebna je za izdvojene objekte kod stacionaža: km 1+425 - km 2+050; km 2+400; km 7+950 – km 8+250; Izrada specijalnog kolovoza, od izuzetno glatkog asfalta koji obezbje đuje glatku površinu i tako redukuje emisiju buke od kotrljanja, znatno je skuplja nego standardni asfaltni kolovoz, a tako đe je skuplja nego postavljanje protuzvučnih barijera. Glatka površina puta može smanjiti emisije buke u prostoru za oko 2 do 3 dB (A) u poređenju sa standardnim kolovozom. 6.2.13 Vibracije

Ne predviđaju se mjere ublažavanja na ovom nivou projekta. 6.2.14 Infrastruktura

U fazi pripreme i gra đ e nja autoputa potrebno je provođenje određenih mjera zaštite infrastrukturnih objekata đenja autoputa s kojima se autoput križa. Elektroenergetska mreža Mjere zaštite kod postojeće i planirane elektroenergetske mreže već su sadržane u posebnim propisima za izgradnju elektroenergetskih mreža koji sadrže propisanu zaštitu ljudi, imovine i okoline. Mjere zaštite odnose se i na zaštitu kablovskih vodova na mjestima križanja sa autoputem i priključcima na autoput. Važna mjera zaštite okoline je izgradnja javne rasvjete na na svim priključcima na autoput, što znatno povećava sigurnost prometa, dakle smanjuje mogućnost prometnih nezgoda i štetnost djelovanja na okoliš. Telekomunikacijska mreža Mjere zaštite telekomunikacijskih kablovskih vodova nepokretne telekomunikacijske mreže obuhvataju zaštitu telekomunikacujskih kablovskih vodova i stim u vezi potrebnih rekonstrukcija u skladu s posebnim propisima. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


276

Transportna mreža Planirani autoput presijeca postojeće puteve različitog ranga na više mjesta. Da bi se ublažili uticaji koji nastaju prolaskom autoputa provode se mjere u fazi pripreme i izgradnje samog autoputa kao i u fazi eksploatacije istog. Radi se Plan upravljanja saobraćajem: planiranje lokacija znakova-mjere upravljanja saobraćajem, (odbojnici) koji treba da budu izgrađeni/postavljeni. Ovo se provodi u fazi pripreme projekta i periodu izgradnje. -

Identifikuju se kritična područ ja i grade "ležeći policajaci" i ta čke prelaza; Informišu se susjedstva unaprijed o trasi obilaznih puteva i radi se termin plan za planirane poslove; Blagovremeno se postavljaju saobraćajni znakovi i upozorenja na gradilištu; Popravljaju se obilazni putevi nakon izgradnje; Održava se funkcionalnost lokalnih puteva; Koriste se tihi kolovozi (izuzetno glatki asfalt).

Osim gore navedenih mjera, osnovna mjera koja obezbjeđuje nesmetano funkcionisanje svakodnevnog života je izgradnja i korištenje prolaza koji se ostavljaju na potrebnim mjestima u trupu autoputa. Mjere tokom korištenja Mjere zaštite ostalih infrastrukturnih objekata tokom korištenja autoputa svode se na redovnu kontrolu tehničke ispravnosti i redovno održavanje kako eventualna neispravnost uzajamno ne bi imala negativne posljedice na okolinu, zdravlje ljudi i imovinu.

6.3

Tehni č k čke e mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu

Pejzaž

Planiranje skupa mjera okolinskog uklapanja u pejzaž, vezano za realizaciju projekta autoputa, smatra se fundamentalnom fazom za nastavak ponovnog osposobljavanja okolinskih karakteristika pejzaža u kontekstu procjene intervencija i poboljšanja neobičnih elemenata. Okolinsko uređenje bazira se na bližem određenju radova na restauraciji koji omogućuju obnovu područ ja obuhvaćenih realizacijom projekta i poboljšanje elemenata koje su oni izazvali. Svrha je ponovno uspostavljanje kontinuiteta postojećih simbola i pogleda u realizaciji radova i davanje pejzažnih vrijednosti elementima projekta. Korištenje zelenila nema samo svrhu da ponudi estetsko poboljšanje, nego bi, tako đe, trebalo da postigne rekonstrukciju prirodnih elemenata, koji, kako je ranije primijećeno, predstavljaju sporadične pojave. Ova vrsta intervencija pripada sistemu okolinskog obnavljanja koje obuhvata sve intervencije ura đene u svrhu spontane obnove autohtone vegetacije. Svrha je potpomoći početak razvojnog procesa radi unapređenja sposobnosti prirodnog sistema kroz intervencije sa postojećom vegetacijom. Cilj ovoga je ponovno sklapanje pejzaža i opažajnih cjelina, a naro čito strukture prirodnog sistema. Ustvari vegetacija ima temeljnu ulogu u otklanjanju neusklađenosti pejzaža u područ ju intervencije. Prva faza planiranja okolinsko-pejzažnih intervencija podrazumijeva preliminarnu analizu u svrhu proučavanja postojećih karakteristika elemenata koji su prirodni, a ne nastali ljudskom aktivnošću i generalnih potencijala transformacije i razvoja ispitivane teritorije. Za ostvarivanje ovog cilja, treba analizirati bioklimatske i geomorfološke karakteristike područ ja, a takođe i osnovne raspoložive tipove vegetacije. Ovaj aspekt je istinski važan u planiranju intervencija koje će poštovati karakteristične prirodne elemente, radi odgovarajuće obnove i ponovnog osposobljavanja dijelova zemljišta koji su bili izloženi radovima i postupcima potrebnim za njihovu realizaciju (građevinski radovi na gradilištu, radni putevi izgrađeni radi izvođenja radova na infrastrukturi itd.). ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


277

Što se tiče životinjskih zajednica, one naro čito osjetljivo reaguju na sastav biljnih skupina, jer prisustvo arboralnih elemenata i elemenata šikare i njihova lokacija obezbjeđuje mogućnosti njihove ishrane i skrivanja. Vegetacijski aspekt ima važnu ulogu u uspjehu uklapanja pomoću dodataka. Rezultati “vještačkog bilja” pripadaju ponovno uspostavljenoj dinamičkoj strukturi, čija ravnoteža treba posebno da se uzme u obzir. Planiranje intervencija ozelenjavanja realizira se sa svrhom otpo činjanja razvoja spontanih procesa koji bi u budućnosti mogli postati neovisni i sposobni da razviju i naglase sposobnosti prirodnih sistema. Slijedeći ovaj cilj, neophodno je organizirati posebne intervencije radi uspješnog prevazilaženja kritične faze početnog oporavka, koja je obično duga i teška. Ove aktivnosti treba da podrže, gdje god je to mogu će, obnovu autohtone vegetacije i faune, radi prelaženja sistema u prirodnije stanje. U ovom kontekstu, izgradnja infrastrukture koja predvi đa intervencije ozelenjavanja znači priliku za ostvarivanje ponovnog osposobljavanja teritorije gdje su se vršili radovi. Na teritoriji preko koje se prelazi, u pogledu na poljoprivredne ekosisteme, treba procijeniti intervencije unapređenja, uvođenjem elemenata koji mogu povećati raznolikost, te povećanjem heterogenosti (ograde, pojasevi, grmlje itd). U pogledu konfiguracije (travnate oblasti, drveće ili šikare) uzeti su u obzir sljedeći aspekti: - Veličina raspoloživog područ ja - Sastav i oblik područ ja - Ograničenja koja se odnose na infrastrukturu u izgradnji - Veza gradilišta sa okolnim područ jem Projektovanje i raspored biljaka planira se tako da odgovara prirodnim oblicima, podržavaju ći najviše pejzažno uklapanje u okolno područ je, uz postizanje skladne veze novog i postoje ćeg. Imajući u vidu linearni aspekt i nedostatak prostora, preferira se sadnja žbunja, zbog očitog ograničenog prostora za sadnju stabala. Takođe, u ovom slučaju, poštujući što je više moguće prirodni raspored cjeline, da bi se izbjegao osjećaj vještačkog izgleda, predlažu se nehomogeni nizovi sadnica. Jasno je da će ovaj nasad u fazi puštanja korjena i početnog rasta svakako izgledati vještački, jer ga je proizveo čovjek, te da će ostavljati utisak nepovezanosti i tako biti druga čiji od ostatka postoje ćih zajednica. Međutim, sistem će biti u mogućnosti da se vremenom neovisno razvije, dajući na kraju, što je moguće više, prirodan izgled. Izbor vrsta vegetacije Izbor vrsta vegetacije, koje treba primjeniti, predložen je uglavnom na temelju proučavanja literature koja se odnosi na područ je autoputa i analiziranja preostalog pojasa zemlje pokrivene vegetacijom. Kod izbora vrsta vegetacije uzimaju se u obzir sljedeća uputstva: - Klimatske karakteristike područ ja - Koherentnost sa lokalnom florom i vegetacijom - Razvoj bio-diversiteta - Korjenje - Prisustvo na tržištu - Minimalno održavanje - Estetska i prirodna vrijednost - Strukturalna funkcionalnost - Karakteristike uslova mjesta sadnje Poznavanje klime i potencijala područ ja treba uzeti u obzir, u stvari oni omogućuju projektovanje u smjeru prirodnog pristupa, minimizirajući dejstvo uticaja. Poštuju ći identitet lokalne vegetacije, potrebno je izvršiti izbor vrste flore, a u skladu sa geomorfološkim i klimatskim uslovima područ ja. Takva flora definitivno predstavlja vegetaciju koja bi opstala na ukupnom podru č ju, ukoliko se ljudi sa, svojim aktivnostima, ne bi ponovno i kontinuirano mješali u prirodni proces razvoja područ ja. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


278

Studija raznolikosti i razvoja nivoa vegetacije koju nalazimo u drugim prirodnim podru č jima sa istim geomorfološkim i klimatskim karakteristikama, omogućava indirektno vrednovanje prikladnosti određene vrste vegetacije. Postojeće vrste vegetacije, koje rastu spontano, najbolje se ukorijenjuju, privikavaju na okolinu i najotpornije su na vanjske uticaje (nagli mraz, suša, štetočine itd.). Stoga, upotreba ovih vrsta, znači generalno manje troškove njege i održavanja i smanjenje primjene hemijskih supstanci, kao što su umjetno gnojivo i sredstva protiv parazita u fazi sadnje. Korištenje odabranih vrsta na bazi ovih principa, otkriva promjenu lokanog biodiverziteta: ustvari, početak prirodne dinamike će promovirati evoluciju biljne biocenoze, spontanim unošenjem novih vrsta. Kod odabira vrsta lokalne flore, dolazi do selekcije, sa posebnim osvrtom na razli čita tipološka područ ja, kao ekspozicija, nagib, obilje vode i dr. U situacijama, u kojima projektovani objekti zahtijevaju daljnje intervencije, poštuju ći standarde obnove lokalne okoline, kao što su zaštita ili kamuflaža, vrsta vegetacije će biti odabrana, tako da odgovori određenim zahtjevima (dimenzija krošnje, brzina rasta, i dr.). Intervencije bioniženjeringa (vidi Prilog 13.6) U pejzažnom i okolinskom projektovanju zadaci od primarnog značaja mogu se realizirati intervencijama i planiranjem bioinžinjeringa. Bioinženjering podrazumijeva projektovanje uz primjenu tehnoloških postupaka sa biljnim i nekim specifi čnim materijalima (npr. geotekstil, biomat, žičana mreža, kamen, drvo, slama), kako bi se riješile pojave erozije i ispiranja. Osnovni ciljevi bioinženjerskih intervencija su: Tehnološko – funkcionalni (konsolidacija da bi se izbjeglo ispiranje i erozija) Prirodnjački (projektovanje se ne odnosi samo na zelenilo, nego i na rekonstrukciju paraprirodnih ekosistema primjenom autohtonih vrsta) Pejzažni Ekonomski (objekti projektovani prirodnim inženjeringom su ekonomski konkurentni i predstavljaju alternativu koja poštuje tradicionalno). Bioinženjerske intervencije se primjenjuju na sljedeće kategorije: Pokrivanje radi sprječavanja ispiranja (zasijavanje, usjevni madrac i pokrivanje rogozinom) Stabiliziranje (zasađivanje žbunja, talea, fašine, bilje, itd.) Konsolidacija (žive ograde, žive rešetke, gabionade, zeleni madraci, itd.) Posebne (zaštita od odrona kamenja, radovi na zaštiti od vjetra). Bioinženjering je podijeljen u tri različite interventne oblasti, koje se mogu sažeti u: -

Realizacija biotipskih i para-prirodnih ekosistema Provođenje konsolidacije radi sprječavanja ispiranja i erozije Intervencije na lokalnoj fauni, imajući u vidu zagarantovani kontinuitet staništa. Predložene intervencije, u skladu sa mjerama ublažavanja koje se odnose na floru, a koje su pokazane na kartama u prilogu 13.4, su: Uređenje zajednica drveća i grmlja duž rijeka Ozelenjavanje petlji i područ ja između kosina brda i nasipa Uređenje pojasa grmlja Ponovno davanje prirodnog izgleda područ ju. Ovaj tip intervencija se može predvidjeti tako da odgovara uslovima na ulazu u tunele. -


279


Ozelenjavanje duž trupa puta (vidi Prilog 13.6) Širina površina koje su ispod ili iznad nasipa zavisi od njegove visine. Okolina se podvrgava jednostavnom zatravljivanju, zasađivanju grmova ili artikulisanijim biljnim vrstama koje podrazumijevaju niže ili viso čije grmove. Ozelenjavanje žbunjem i livadama sa grmljem, primjenjuje se za dovođenje u prvobitno stanje nagiba na nasipima srednje visine, u nejednakim redovima i različitim visinama. Ovakva tipologija ozeljenavanja predstavlja dinamičniji proces od običnog zatravljivanja lokalnom vegetacijom. Žbunje i livade sa grmljem imaju estetsku funkciju u projektu pejzaža, ali i prouzrokuju konsolidaciju zemljišta. Nadalje, one vode okolinskom poboljšanju jer prisutnost lokalnih vrsta u široj oblasti čini podesan način povezivanja područ ja različite okolinske vrijednosti. Posebno se treba osvrnuti na ruralne oblasti, te žive ograde i žbunje, koji predstavljaju vrstu ekološkog koridora za biljne vrste koje ne vole otvorene prostore i sklonište za one koje rastu na zemljištu pod kulturama. Ova mitigaciona mjera je pokazana u kartama iz priloga 13.4 kao Sadnja pojasa grmlja . Buka

(vidi Prilog 13.6) Za ublažavanje uticaja buke, na ovom nivou projekta predlaže se podizanje neprozirnih barijera. Barijera je visoka 3 m sa armiranobetonskim nosa čima. Šematski prilog protuzvučne barijere je dat u Prilogu 13.6 .

6.4

Pregled procjenjenih troškova

U sljedećoj Tabeli, dat je pregled troškova mitigacionih mjera po dionicama. Očigledno, pokazane vrijednosti su orjentacione, jer je trenutno moguće samo predviđanje cijena, što će biti provjereno u narednim fazama projektovanja, kada će biti razrađene detaljne karakteristike Projekta. Tarčin – Konjic Protuzvučne barijere Ozelenjavanje oko ulaza u tunele Pojasevi žbunja Stabilizacija i ozelenjavanje (kosine i erozija) Ozelenjavanje građevinskih kampova i pozajmišta Ozelenjavanje petlje UKUPNO

Pregled procijenjenih troškova Euro KM 450.000 877.500 1.440.000 2.808.000 1.440.000 2.808.000 4.320.000 8.424.000 2.160.000 4.212.000 720.000 1.404.000 10.080.000

19.656.000

Konjic – Jablanica Protuzvučne barijere Ozelenjavanje oko ulaza u tunele Pojasevi žbunja

Pregled procijenjenih troškova Euro KM 263.077 513.000 720.000 1.404.000 1.584.000 3.088.800


280


Stab tabilizacija i ozelenjavanje nje (kosine i erozija) Ozelenjavanje građevinskih kampova i pozajmišta Ozelenjavanje petlje

2.160.0 0.000 2.160.000 720.000

4.212.0 2.000 4.212.000 1.404.000

UKUPNO

7.344.000 7.

14.320.800

Jablanica – Mostar Protuzvučne barijere Ozelenjavanje oko ulaza u tunele Pojasevi žbunja Stabilizacija i ozelenjavanje (kosine i erozija) Ozelenjavanje građevinskih kampova i pozajmišta Ozelenjavanje petlje UKUPNO UKUPNO Lot3

Pregled procijenjenih troškova euro KM 1.080.000 2.106.000 1.440.000 2.808.000 4.320.000 8.424.000 2.160.000 4.212.000 9.000.000

17.550.000

26.424.000

51,526.800


281


7.0

RAZMATRANE RAZMATRANE ALTERNATIVE I OKOLINSKI RAZLOZI ZA IZBOR DATOG RJEŠENJA

7.1

Uvod

Projekat dionice puta koju obuhvata Lot 3, u pogledu ograničavajućih i stimulativnih faktora, razmatrao je sedam alternativa autoputa (uključujući i Osnovni koridor koncipiran u Prostornom planu B&H). Procjenjujući prednosti i nedostatke svake od alternativa, konačni izbor je poštovao, ne samo tehničke elemente trase puta, nego i uticaj trase na razvoj šireg područ ja Koridora, kao i uticaj na prostorni razvoj naseobinskih struktura, demografske tokove, okolinske, estetske i druge uslove. U procesu odabira konačne trase, uzeti su u obzir uticaj autoputa na područ je unutar Koridora, sa aspekta prirodnih odlika, razvojnih mogućnosti i ograničenja, prostornih ograničenja za razvoj naselja, uspostavljanja dodirnih tačaka, uticaja na razvoj poljoprivrede, vodoprivrede, kao i komunalnih infrastrukturnih sistema, prirodnih vrijednosti i kulturno-istorijskog nasljeđa. U tom smislu, u toku proučavanja, Konsultant je razvio dvije multikriterijske analize šest mogućih alternativa, da bi odabrao najpovoljniju alternativu trase. Osnovni objekti (vijadukti, mostovi i tuneli) nabrojani su za sve alternative. Osnovni podaci izu čavanih alternativa dati su u sljede ćoj tabeli: Tabela 68. Dužina (km) -

Koridor

Alternativa

Opis

Petlje

Mostovi

Tuneli

0

0

-

Da se procjeni

Da se procjeni 39 (max 3.800m) 32 (max 4.250m) 35 (max 6.400m) 27 (max 9.150m) 12 (max 12.070m)

1

1

oko 70

Da se procjeni

63+800

34

60+400

Tarčin, Konjic i Jablanica Tarčin, Konjic i Jablanica Konjic i Jablanica

3

3

Bez intervencije Unapređenje postojećeg puta do standarda autoputa Prati rijeku Neretvu poslije Jablanice Slična 2A, ali udaljenija od rijeke Neretve Nakon Jablanice prolazi daleko od rijeke Neretve

4

4

Ne prolazi pored Jablanice

56+050

Tarčin i Konjic

31

5

5

Dolazi do Mostara kroz dugački tunel

45+350

Tarčin i Konjic

8

2

2A 2B

62+900

32 22

Sve alternative počinju od iste tačke, u blizini Tarčina i imaju istu krajnju ta čku, u sjevernom Mostaru. Početna tačka je određena u pokušaju da se razumije kako će putevi u budućnosti služiti zoni Sarajeva, tako da su sa ovom početnom tačkom moguće dvije različite veze: -

direktna veza sa Sarajevom koristeći postojeći put, ili možda, novi put koji će biti izgrađen tako da zadovolji važeće standarde autoputa; direktna veza sa gradom Visoko, koja bi skratila Koridor Vc.

Kraj Lot-a 3 je smješten u sjevernom Mostaru, te je nakon tog mjesta moguće zaobići grad na desnoj ili na lijevoj strani rijeke Neretve. Uopšteno, projektovana brzina na cijeloj dužini je 120 km/h, prema preporukama TEM. Ostali parametri, kao što su horizontalni/vertikalni minimalni radijusi i maksimalni nagib usvojeni su na bazi preporuka za izgradnju autoputeva u Evropi (prema TEM) za sve proučavane alternative, da bi se dobile uporedne cijene na bazi istih ulaznih podataka. Kada se odabere najpogodnija trasa, biće urađene analize mogućih standardnih umanjenja radi procjene mogućnosti smanjenja koštanja projekta. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


282

Uzimajući u obzir gore navedeno, odlučeno je da u ovoj prvoj fazi bude usvojen minimalni radijus (R) od 1000 m u normalnim dionicama i radijus R od 1250 m u dionicama tunela, da bi se garantovala dovoljna vidljivost bez proširenja poprečnog presjeka. Što se tiče tunela, svaka cijev treba da bude široka 12,75 m u osnovi. U prvom dijelu svih alternativa (dionica od stacionaže 0-26 km), dužina glavnih objekata (mostovi, vijadukti i tuneli) ne zavisi od vrijednosti radijusa. Ova činjenica je evidentna zbog toga što složena morfologija tog područ ja zahtijeva praćenje usjeka, jer sve varijante prelaze okomito kroz planine i doline. Svi projektni kriteriji treba da zadovoljavaju standarde TEM.

7.2

Definicija alternativa

7.2.1

Opšta razmatranja

Analizirane alternative su: -

Osnovni koridor, konceptualiziran Prostornim planom SR BiH, je takođe bio predmet analize. Ova alternativa prati postojeći put koji vodi prema Konjicu prelazi Jablaničko jezero, prolazi tunelom kroz planinu Prenj prema jugu i ulazi u Bjelopoljsku dolini.

-

Alternativa 0 ili “ništa se ne radi”, koja ne podrazumijeva intervenciju na postojećem magistralnom putu M17.

-

Alternativa 1 prikazuje mogućnost izgradnje autoputa koji prati postojeću trasu magistralnog puta M17. Alternativa 2A; Ovom trasom, od petlje u Tarčinu do petlje u Konjicu, u dužini od približno 21 km, trasa ide po lijevoj/isto čnoj strani postojećeg puta. Izbjegavajući nepovoljne geotehničke uslove terena jednim tunelom i mostovima, trasa vodi do Konjica. Nakon ovoga, trasa prelazi Jablaničko jezero vijaduktom. Da bi se izbjegli vrlo nepovoljni geotehnički uslovi u blizini Ostrošca, trasa, 3.800 m dugim tunelom, prevladava prostor do petlje u Jablanici. Nakon ove petlje, trasa prati postojeći magistralni put i prelazi rijeku Neretvu sa dva mosta. Nakon toga, planinski dio prevladava se tunelima i izlazi u Bjelopoljsku dolinu kod Mostara. Kod alternative 2B ispitane su brojne posebnosti, karakteristike i sadržaji, koji se tiču prostora od petlje u Tarčinu do Bjelopoljske doline. Od petlje Tar čin do petlje u Konjicu, dionica dužine 21 km leži duž lijeve, istočne strane postojećeg puta, koristeći tunele i mostove. Preko vijadukta, trasa prelazi preko Jablaničkog jezera i koriste ći duži tunnel, zbog nepovoljnih geoloških uslova, formira petlju Jablanica. Nakon toga, trasa ne prati rijeku Neretvu, nego vodi kroz planinsko poduč je i, kroz tunel, do Bjelopoljske doline. Alternativa 3; od Tarčina do petlje u Konjicu, u dužini od približno 21 km, trasa se proteže po lijevojistočnoj strani postojećeg puta. Savladava geomehanički nepovoljan teren pomoću mostova i tunela. Kao i kod prethodne trase, nakon petlje u Konjicu, trasa prelazi Jablaničko jezero preko vijadukta, i onda, kroz duži tunel savladava teren do petlje u Jablanici.

-

-

-

Alternativa 4; Ovom alternativom, od Tarčina trasa se spaja sa postoje ćim sistemom puteva i onda savladava teren do petlje u Konjicu, kroz tunele i preko mostova. Kona čno, nakon petlje u Konjicu ona prelazi Jablaničko jezero koristeći visoki vijadukt. Trasa ne opslužuje Jablanicu, pošto ulazi u Bjelopoljsku dolinu kroz duži tunel.

-

Alternativa 5; Od Tarčina, trasa se lako povezuje sa sistemom postojećih puteva, i onda, kroz 12 km dugačak tunel kroz planinu Prenj, mijenja pravac, vode ći preko mostova duž zapadne-desne strane rijeke Neretve, završava u Bjelopoljskoj dolini. Osnovni podaci o objektima za svaku analiziranu alternativu dati su u sljedećoj tabeli:


283


Tabela 69. ALTERNATIVA

Alternativa 2A Alternativa 2B Alternativa 3 Alternativa 4 Alternativa 5

OBJEKTI (BROJ) TUNELI MOSTOVI 39 34 32 32 35 22 27 31 12 8

UKUPNA DUŽINA (m) TUNELI MOSTOVI 36.170 8.200 41.710 6.700 38.500 3.800 26.980 6.600 29.800 2.600

MAKSIMALNA DUŽINA (m) TUNELI MOSTOVI 3.800 1.160 4.240 1.040 6.400 850 9.150 720 12.070 960

Alternativa 0 Alternativa ne radi se ništa, odnosno alternativa koja znači situaciju “bez projekta” u toku vijeka trajanja projekta. Alternativa 1 Poboljšanje postojećeg puta do standarda autoputa. Alternativa 2A Ukupna dužina trase je gotovo 63.800 m. Po činje u blizini grada Tar čina (nadmorska visina terena od 657,50) i lako se povezuje sa postoje ćim sistemom puteva. Završava se u sjevernom dijelu grada Mostara (nadmorska visina od 160,00 m) sa ukupnom razlikom u nadmorskoj visini od 497,50 m. Maksimalna nadmorska visina je 793,70, na stacionaži 6+100. Uzdužni nagib je stalno manji od 4%, a maksimalan je 3,73 %. Od Tarčina (km 0) do petlje u Konjicu (km 21), trasa prolazi uglavnom duž lijeve strane (istočne) postojećeg puta sa nizom tunela (ne dužih od 2 km) i mostova (ne dužih od 400 m), pošto je morfologija podru č ja složena. Nakon petlje u Konjicu ova alternativa prelazi Jablani čko jezero preko važnog vijadukta, smještenog u blizini postojećeg željezničkog mosta. Između Jablaničkog jezera i petlje kod Jablanice (km 37), ova alternativa sadrži dugačak tunel, dužine gotovo 3.800 m, da bi se izbjeglo geološki složeno mjesto Ostrožac, gdje se mogu uočiti neka aktivna klizišta. Nakon petlje u Jablanici, alternativa u svom početnom dijelu slijedi rijeku Neretvu, koju prelazi na dva različita mjesta (naročito drugo mjesto predstavlja poteškoću). Nakon posljednjeg prelaza preko rijeke, ovo rješenje prelazi preko planina kroz niz tunela (ne dužih od 3.800 m) i mostova (ne dužih od 1.160 m). Alternativa 2B Ukupna dužina ove trase je gotovo 62.900 m. Ona po činje u blizini grada Tarčina (nadmorska visina od 657,50 m) i lako se veže za postoje ći sistem puteva. Završava se na sjeveru grada Mostara (nadmorska visina od 160,00 m), sa ukupnom razlikom u visini od 497,50 m. Maksimalna nadmorska visina je 793,70, na stacionaži 6+100. Podužni nagibi su stalno manji od 4%, a maksimalni je 3,73 %. Od Tarčina (km 0) do petlje kod Konjica (km 21), trasa prolazi uglavnom po lijevoj strani (istočnoj) postojećeg puta kroz niz tunela (ne dužih od 2 km) i mostova (ne dužih od 400 m) zbog teške morfologije terena. Nakon petlje kod Konjica, ova alternativa prelazi Jablaničko jezero preko važnog vijadukta, smještenog u blizini postojećeg željezničkog mosta. Između Jablani Jablaničkog jezera i petlje kod Jablanice (km 37), ova alternativa ima važan tunel od gotovo 4.240 m, da bi se izbjeglo geološki teško mjesto Ostrožac, gdje je moguće primjetiti neka aktivna klizišta. Nakon petlje kod Jablanice, alternativa ne prati rijeku Neretvu zbog toga što je ovo rješenje razvijeniji oblik alternative 2A. Stoga, ova alternativa pokušava da izbjegne prelaz preko rijeke Neretve, ulazeći u planinsko područ je. Ova trasa savladava planinu kroz niz tunela (ne dužih od 3.800 m) i mostova (ne dužih od 800 m). Alternativa 3 Ukupna dužina ove trase je 60.400 m. Po činje u blizini grada Tarčina (nadmorska visina od 657,50 m) i lako se veže za postojeći sistem puteva. Završava se na sjeveru grada Mostara (nadmorska visina od 160,00 m), ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


284

sa ukupnom razlikom u visini od 497,50 m. Maksimalna nadmorska visina je 793,70, na stacionaži 6+100. Podužni nagibi su stalno manji od 4%, sa maksimalnim nagibom od 5% na kratkoj dionici. Od Tarčina (km 0) do petlje kod Konjica (km 21), trasa prolazi uglavnom po lijevoj strani (istočnoj) postojećeg puta kroz niz tunela (ne dužih od 2 km) i mostova (ne dužih od 400 m) zbog teške morfologije terena. Nakon petlje kod Konjica, ova alternativa prelazi Jablani čko jezero preko važnog vijadukta, smještenog u blizini postojećeg željezničkog mosta. Između Jablaničkog jezera i petlje kod Jablanice (km 37), ova alternativa ima važan tunel od gotovo 3.800 m da bi se izbjeglo geološki teško mjesto Ostrožac, gdje je moguće primijetiti neka aktivna klizišta. Nakon petlje kod Jablanice, trasa ne prati rijeku Neretvu, nego ide direktno u planine kroz tunel duga čak 6.400 m. Nakon dugačkog tunela, trasa prelazi planine kroz niz tunela (ne dužih od 3.800 m) i mostova (ne dužih od 800 m). Alternativa 4 Ukupna dužina ove trase je 56.050 m. Po činje u blizini grada Tarčina (nadmorska visina od 657,50 m) i lako se veže za postojeći sistem puteva. Završava se na sjeveru grada Mostara (nadmorska visina od 160,00 m), sa ukupnom razlikom u visini od 497,50 m. Maksimalna nadmorska visina je 793,70, na stacionaži 6+100. Podužni nagibi su stalno manji od 4%, sa maksimalnim nagibom od 4,95% na kratkoj dionici. Od Tarčina (km 0) do petlje kod Konjica (km 21), trasa prolazi uglavnom po lijevoj strani (istočnoj) postojećeg puta kroz niz tunela (ne dužih od 2 km) i mostova (ne dužih od 400 m) zbog teške morfologije terena. Nakon petlje kod Konjica, ova alternativa prelazi Jablani čko jezero preko važnog vijadukta, smještenog u blizini postojećeg željezničkog mosta. Ova alternativa je kraća nego alternative 2A, 2B i 3, ali ne opslužuje grad Jablanicu. Ona obuhvata veoma dugačak tunel od 9.150m, pošto ovo rješenje direktnije prolazi kroz planine. Ova alternativa se završava u sjevernom Mostaru, naizmjenično tunelima i mostovima (ne dužim od 720 m). Alternativa 5 Ukupna dužina ove trase je gotovo 45.350 m. Po činje u blizini grada Tarčina (nadmorska visina od 657,50 m) i lako se veže za postojeći sistem puteva. Završava se na sjeveru grada Mostara (nadmorska visina od 160,00 m), sa ukupnom razlikom u visini od 497,50 m. Maksimalna nadmorska visina je 797,47, na stacionaži 6+192. Podužni nagibi su stalno manji od 4%, sa očekivanim maksimumom od 4,10% na kratkoj dionici. Ova alternativa približno prati trasu ostalih alternativa alternativa samo u prvih 8 km, i onda, nakon postoje ćeg tunela Ivan, mijenja svoj put da bi prešla na desnu (zapadnu) stranu postojećeg puta. U zoni Ovčara, poznatoj po postojanju klizišta, ova alternativa se odvaja od postojećeg puta radi izbjegavanja ovih geoloških problema. Ova trasa prelazi rijeku Neretvu (km 21) i onda ulazi u dolinu prateći teren, te ima vrlo dugačak tunel (12 km) da bi prešla planine. Ova trasa završava na istom mjestu kao i druge alternative. Ovo rješenje je kra će ali ne opslužuje grad Jablanicu, a tunel u dužini od 12 km je vrlo težak za izgradnju i održavanje, zbog problema sigurnosti koji dugački tuneli predstavljaju. 7.2.2

će alternative Izbor zadovoljavaju zadovoljavaju ć

Opći cilj studijske i projektne dokumentacije za autoput je da razmotri neophodnost unapre đenja kvaliteta transporta, kapaciteta i sigurnosti saobraćaja u koridoru kroz izgradnju autoputa punog profila. Iz tog razloga, Konsultant je uradio multikriterijsku analizu koja je objašnjena u daljem tekstu. Održivost investicije autoputa uključuje različite ciljeve: “nuđenje odgovarajućeg nivoa usluga po zahtjevima transporta”, “očuvanje prirodnih i istorijskih resursa zemlje”, “osiguravanje društvene prihvatljivosti života u zajednici u područ ju uticaja objekta infrastrukture”. Svaki kriterij je izražen vrijednostima nekoliko parametara koji najbolje predstavljaju uticaj svake od alternativa po pojedinom kriteriju. Parametri su predstavljeni promjenljivim vrijednostima. Njih ne treba da ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


285

bude previše, ali mogu da budu alternativni (postizanje jednog cilja u većoj mjeri bi moglo djelimi čno spriječiti postizanje drugog cilja). Primjena MKA III na Sarajevo – Mostar podrazumijeva: • •

Na osnovu MKA I i II izabrane projektne alternative: (Alt2B i Alt3); Alt3) ; Osnovni koridor (Alt4) koridor (Alt4) kao Koridor predložen Prostornim planom BiH.

Ciljevi projekta u pogledu njegove politike, preuzeti iz navedenih opštih ciljeva autoputa Sarajevo – Mostar, sačinjavaju KRITERIJE MKA: 1. Nova infrastruktura treba da odgovara povećanim transportnim zahtjevima u pogledu broja vozila i nivoa usluga. Drugim riječima, predložena alternativa treba da bude efikasna u nuđenju povećanog kapaciteta transporta na višem nivou usluga. Ovaj cilj tehničke učinkovitosti (koji (koji odgovara na transportne zahtjeve ) zahtjeve ) je preveden kao TRANSPORTNI kriterij (pove kriterij (povećani obim saobraćaja, ponuđeni kapacitet, smanjeno vrijeme transporta), ovdje nazvan TEHNI Č ČKE KE I OPERATIVNE KARAKTERISTIKE. 2. Nova infrastruktura treba da bude projektovana tako da optimizira ekonomske resurse, u pogledu ekonomske efikasnosti (odgovor (odgovor na zahtjeve tržišta ). ). EKONOMSKI kriterij uključuje troškove investicije, tekuće troškove tokom vijeka trajanja objekta i uštede na troškovima transporta. Ovdje je nazvan kriterijem INVESTICIJSKIH TROŠKOVA. TROŠKOVA . Izgradnja nove infrastructure će donijeti poremećaj sadašnjih saobraćajnih uslova i okolnog stanovništva za vrijeme trajanja perioda izgradnje, te je stoga dodat i četvrti kriterij: VRIJEME I USLOVI IZGRADNJE. 3. Novi objekat infrastrukture treba da donese znatnu korist stanovništvu područ ja kroz koje prolazi i da osigura društvenu prihvaćenost investicije. Drugim rije čima, kriterij PROSTORNOG PLANIRANJA pokušava da minimizira poremećaj u urbanim podru č enim podru č . Nova č jima i zašti ć enim č jima infrastruktura treba da sačuva prirodnu i kulturnu baštinu teritorije. OKOLINSKI KRITERIJ vodi računa o očuvanju pejzaža, vode, zraka, resursa zaštićenih područ ja, te o minimiziranju presjecanja i erozije teritorije. Ovi faktori su objedinjeni kao kriterij PROSTORNOG PLANIRANJA i OKOLINSKIH KARAKTERISTIKA. Težina koja treba biti data svakom od kriterija MKA je, naravno, izbor javnosti, a prema ciljevima postavljenim u strategiji razvoja transporta zemlje. Ovdje Konsultant predstavlja osnovni prijedlog koristeći međunarodne pretpostavke: A) TEHNIČKI I OPERATIVNI kriterij 40% B) Kriterij INVESTICIJSKIH TROŠKOVA 30% Kriterij VREMENA I USLOVA IZGRADNJE 10% C) PROSTORNI kriterij 20% Osjetljivost se kontroliše pomoću različitih distribucija ocjene. Rezultati MKA II pokazuali su da koridori 2 i 3, preferirana rješenja za nastavak sljede ćih faza Projekta. U stvari, opcije 4 i 5, sa veoma dugim tunelima, donose razne probleme kod upravljanja i visoke rizike u slučaju nesreće. Mora se, takođe, primjetiti da je trošak upravljanja duga čkim tunelima jako visok, stoga, čak i kod manjih troškova izgradnje, cjelokupna investicija bi bila skuplja. Konsultant takođe želi da doda da koridori 2 i 3 imaju prednost opsluživanja postoje ćih gradova duž trase i, zbog blizine postojećem putu, mogu se otvarati i u sekcijama, dok direktna trasa nema tu prednost. Pošto je opcija 2B evolucija opcije 2A, Konsultant je predložio da se nastavi studija sa opcijama 2B i 3, da bi se u drugoj fazi multikriterijskom analizom ustanovila preferirana opcija. Sukladno tome, varijante 2B i 3, uklju čujući alternativu 4 kao bazni koridor čine predmet Multikriterijske analize III. Rezultati dobijeni pomoću MKA III dati su u sljede ćoj tabeli:


286


Tabela 70. Osnovni kriterij operativnost Alternativa A) Tehnička operativnost B) Investicioni Investici oni troškovi trase

Vrijeme izgradnje/uslovi izgradnje/uslovi C) Prostorno plan.& Okoli Okolina na

Alt 2B

40 % A) Tehnička operativnost operativnost 30 % B) Investicioni Investicioni troškovi 10 % Vrijem Vrijeme e izgradnje/uslovi izgradnje/uslovi 20 % C) C) Prostorno plan.& Okoli Okolina. na.

38.2 Alt Al t 3

Alt 4

Osjetljivost

35 % A) Tehnička operativnost 35 % B) Investicioni Investicioni troškovi 15 % Vrijem Vrijeme e izgradnje/uslovi izgradnje/uslovi 15 % C) Prostorno plan.& Okoli Okolina. na.

37.1 56.6

51.1

Osjetljivost

35.9 58.8

47.3

40 % Ocjena 40 % 10 % 10 %

3 62.0

46.2

1 2

Preferirana alternativa predstavljena je kao Alternativa 3. 3.



8.0

287

NAZNAKE POTEŠKO ĆA KOD IZRADE STUDIJE UTICAJA NA OKOLINU

Nedostatak podataka o kvalitetu zraka i nivou buke, duž postojeće trase puta M -17 i predložene trase autoputa je naročiti nedostatak postojećih okolinskih podloga. Za kvalitet zraka zatraženi su podaci od Federalnog meteorološkog zavoda Bosne i Hercegovine (FMZBiH) i dobijeni su rezultati praćenja kvaliteta zraka koji se odnose na Meteorološku stanicu Mostar i Stanicu Ivan Sedlo. Ove dvije meteorološke stanice se nalaze na područ ju projekta, ali je sada u funkciji samo Meteorološka stanica Mostar, dok je stanica na Ivan Sedlu prestala sa radom početkom rata i još uvijek nije u funkciji, te podaci nisu ažurirani. Stanica Mostar Rezultati praćenja zagađenja zraka u područ ju projekta, dobijeni od MS Mostar obuhvataju statističku obradu koncentracija sumpordioksida i dima u periodima: o

-

1975/76. do 1991/92. 1999/00. do 2001/02.

Stanica Ivan Sedlo Rezultati praćenja zagađenja zraka na MS Ivan Sedlo odnose se na period januar-decembar 1991. Za ovaj period obuhvaćena su mjerenja prosječne mjesečne koncentracije sumpordioksida, azotdioksida i prosječne mjesečne pH vrijednosti padavina. o

Ne postoje drugi podaci o mjerenju kvaliteta zraka u podru č ju projekta. Autor ovog dijela Studije uticaja na okolinu svjestan je činjenice da su ovi podaci striktno lokalni i zastarjeli, te ne mogu da se primijene na cjelokupno područ je intervencije. Stoga, zbog malog broja izmjerenih podataka, teško je govoriti o sadašnjem nivou zagađenosti na područ ju ove dionice Koridora Vc.



9.0

288

PREKOGRANIČNI UTICAJ

Ovo poglavlje je usmjereno na harmonizaciju izgradnje sa me đunarodnim obavezama FBiH u pogledu smanjenja prekograničnih okolinskih uticaja. Za harmonizaciju gradnje sa međunarodnim obavezama FBiH u pogledu smanjenja prekograničnih okolinskih uticaja, predlaže se Espoo konvencija. Konvencija UN o procjeni okolinskog uticaja u prekograničnom kontekstu, tzv. Espoo konvencija potpisana je 1992. godine. Ona zahtijeva da se procjena proširi i preko granica izme đu strana Konvencije kada planirane aktivnost može izazvati značajne nepovoljne prekogranične uticaje. Konvencija je bila odgovor na narastaju ću zabrinutost o prekograničnim emisijama i hitnosti procjene okolinskog uticaja kao sredstava za smanjenje negativnih okolinskih efekata novih aktivnosti. U slučaju proučavanog Projekta Lot-a 3, (Dionica Sarajevo jug (Tarčin) – Mostar sjever), prekogranični okolinski uticaji nisu relevantni zbog velike udaljenosti od granice sa Hrvatskom.



10.0

289

SISTEM I METODOLOGIJA MONITORINGA

Monitoring se obavlja u cilju procjene bilo koje promjene okoline, kao i zaštite Ministarstva trasporta i komunikacija BiH (MTKBiH) i ostalih zainteresovanih strana od neosnovanih optužbi. Od strane Ministarstva trasporta i komunikacija BiH (MTKBiH) se za ovaj projekat predlaže okolinski nadzor. Nadzorni organ treba da daje kratkoročna uputstva, od početka do završetka izgradnje, sve do konačnog raščišćavanja terena. Praćenje projekta ili programa i njegovog okruženja predstavlja alat za odlu čivanje, a ne konačnu svrhu. Praćenje obavlja okolinski tim i Agencije za zaštitu okoline. Pra ćenje uključuje maksimalno korištenje informacija, sakupljenih postojećim redovnim kanalima, radi efikasnosti resursa i radi izbjegavanja dodatnog opterećenja organizacije koja prikuplja informacije.

10.1

Mjere za okolinsku implementaciju

Mjere monitoringa zaštite okoline u periodu izgradnje uglavnom se odnose na ublažavanje i poboljšanje uticaja i građevinske aktivnosti koje se o čekuju od izvođača. Ovo uključuje obnovu ili zaštitu pozajmišta, revegetaciju ogoljenih područ ja, čišćenje šiblja sa što manjim oštećenjem pejzaža, propisno upravljanje otpadom, kao i druge obaveze. Cilj okolinskog tima je da pomogne izvođačima radova da zadrže osjetljivost u vezi sa problematikom zaštite okoline, ispoštuju ugovorne obaveze i imaju fleksibilnost u odgovoru na pitanja koja su vezana za okolinu. Uticaji projekta puta na okolinu, su kratkog dometa i dugoro čni. Uticaji malog dometa uglavnom uklju čuju građevinske aktivnosti. Praćenje ovih aktivnosti zahtjeva obraćanje pažnje na sljedeće: -

Prikupljanje odgovarajućih podataka od strane vladinih agencija,; Podesni institucijalni angažman i komunikacije sa odgovarajućim institucijama; Da je obezbjeđeno osoblje neophodno za obavljanje posla; Odgovarajući finansijski i tehnički resursi; Sposobnosti prikupljanja, blagovremene obrade i analize informacija.

Uticaji koje treba pratiti: -

Izmještanje stanovništva; Ponovno naseljavanje i kompenzacija; Zagađenje izazvano izgradnjom; Korištenje zemljišta i vode; Gradska infrastruktura.

Uz probleme vezane za izgradnju, tim okolinskog upravljanja uspostavlja sisteme pra ćenja uticaja velikog dometa, uglavnom razvojnih uticaja. Neophodna je procjena organizacionih kapaciteta radi prikupljanja traženih podataka i provo đenja odgovarajućih analiza.

10.2

Tim za upravljanje okolinom

Cilj grupe koja prati vlastiti program je da odredi adekvatne prethodne i trenutne zadatke radi planiranja budućih aktivnosti. Kada se radi o projektu puta, ove procjene se odnose na pitanja vezana za radno osoblje, finansijsku podršku, resurse, napredak programskih aktivnosti i promjene planova rada. Praćenje uključuje tromjesečni plan rada, koji se po potrebi ažurira, i održavanje tromjese čnih sastanaka po potrebi, da bi se predočili problemi, predložila rješenja i pomoglo u realizaciji izvođenja radova.



10.3

290

Program rada

Program rada na zaštiti okoline ima sljedeće ciljeve: -

10.4

Primjena mjera zaštite okoline u toku i nakon realizacije projekta; Ukazivanje na okolinska pitanja od strane nadležnih organizacija i zvani čnika u kontekstu dugoročnog planiranja i upravljanja projektom; Organizaciono jačanje MTKBiH

Radne aktivnosti

Radne aktivnosti zaštite okoline na projektu podrazumijevaju četiri područ ja: - Uspostavljanje veza, komunikacija i radnih aranžmana; - Provođenje mjera sprečavanja ili ublažavanja problema i pove ćavanje koristi vezano za projekat autoputa; - Aktivnosti praćenja; - Obuka uposlenika MTKBiH. Veći dio posla uklju čuje praćenje aktivnosti izvođača, koordinaciju mjera ublažavanja i mjera poboljšanja. Okolinski koordinator organizuje aktivnosti specifičnih radova i organizacija nadležnih za njihovu realizaciju.

10.5

Plan aktivnosti

Početne aktivnosti okolinskog tima uključuju: Pripremu materijala za obuku u radionicama, prije početka same obuke; Širenje informacija o projektu; Mnoge aktivnosti okolinskog tima uklju čuju koordinaciju, podršku i poticaj, više nego njihovo zna čajnije učešće. -

Neki od zadataka započinju paralelno sa izgradnjom trase. Ovo uključuje sljedeće aktivnosti: -

10.6

Uspostavlljanje radnih odnosa i aranžmane monitoringa sa izvođačima; Pomoć pri planiranju odmorišta i uslužnih centara; Povratna informacija informacija od savjetodavne grupe o organizaciji, početnim naporima i budućim programskim prioritetima.

Plan monitoringa fizi č k čke e i biološke okoline

Tlo i erozija MTKBiH trebao bi da vrši okolinski nadzor u toku izvođenja radova (okolinski inspektor), sukladno mjerama ublažavanja preporučenim u Poglavlju 6. U periodu izvođenja radova, kantonalno tijelo nadležno za održavanja vrši nadzor sa aspekta erozije. -

Vegetacija i fauna Svrha ovog programa je praćenje uticaja projekta u periodu izgradnje i nakon završetka projekta. Pra ćenje komponenata vezanih za kopnenu vegetaciju i faunu, biće ugovoreno sa zainteresovanim ministarstvom i agencijama za zaštitu okoline. -

Ugrožavanje bukom i prašinom Nadležnost MTKBiH (okolinskog nadzora) ili inženjera na gradilištu je da osigura izvršavanje odgovaraju ćih mjera kontrole. -



291

Raš č čiš iš ć ćavanje avanje Nakon završetka radova na projektu puta, neophodno je raščišćavanje i obnavljanje mjesta gradilišta. -

Praćenje će trajati kratko, u periodu raščišćavanja gradilišta, a u cilju obezbje đenja realizacije preventivnih mjera u domenu zaštite okoline.


292


ć enje/monitoring Tabela 71. Pregled zahtjeva za pra ć enje/monitoring kvaliteta okoline

Faza projekta

Kategorija

Indikatori

Lokacija

Erozija tla

Priroda tla, nagibi padina, vegetacijski pokrivač, klimatski uslovi

Sva područ ja pod uticajem gradnje

Vegetacija

Predgrađevinska

Epifitski lišajevi

Metod

Trajanje

Vizuelni i deskriptivni, uzorkovanje i analiza tla

(Nije primjenljivo)

Prirodno područ je u blizini objekata

Odobreni standardi uzorkovanja i analize

Učestalost

Jedamput prije izgradnje

2-3 dana


1-2 dana

Dva puta godišnje (jednom u proljeće, jednom u jesen) prije izgradnje

Fauna

Vodeni beskičmenjaci

Svi vodotoci u vezi sa izgradnjom


Polazni kvalitet zraka i stanje buke

SO2, Pb, TSP, NOx, CO Ambijentalna buka

Mjesta su nabrojana u tekstu iza tabele

Prenosiva oprema za praćenje kvaliteta zraka i buke priznatog proizvođača

U toku 1 sata, sa prijepodnevnim vršnim protocima saobraćaja


Polazni uslovi kvaliteta vode

pH, boja, miris, suhi ostatak od filtrirane vode u mg/l,

Osjetljivi bunari u okolini objekata van gradilišta

Potvrđeni standardi uzorkovanja i analize

(Nije primjenljivo)


Svrha

Definisanje svih potrebnih mjera zaštite Definisanje postojećeg biološkog stanja šumskih područ ja koja bi bila pod uticajem projekta Definisanje postojećeg biološkog stanja šumskih područ ja koja bi bila pod uticajem projekta Definisanje polaznog stanja u odnosu na koje će se procjenjivati uticaj Projekta Definisanje polaznog stanja u odnosu na koje će se

_________________________________________________________________________________ ______________________________________________________ _____________________________________________________ ___________________________ _ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu

Potrebna stručnost Stručnjak za inženjersku geologiju sa iskustvom u terenskom monitoringu

Odgovornost

Procijenjena cijena

MTKBiH

Botaničar sa iskustvom u terenskom monitoringu

MTKBiH

Kupovina osnovne opreme

Zoolog sa iskustvom u terenskom monitoringu

MTKBiH


MTKBiH

(uglavnom kupovina opreme)

Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom terenskog monitoringa Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom terenskog

293


Faza projekta

Kategorija

Indikatori

Lokacija

Metod

Fekalni koliformi (E.coli), ukupni koliformi, vidljivi otpadni materijal Ukupno suspendovane čvrste čestice, rastvoreni kisik


Erozija tla

Nagibi konstrukcije, konfiguracija usjeka, priroda tla

Sva područ ja pod uticajem gradnje

Vizuelni i deskriptivni

Vegetacija

Epifitski lišajevi






Čišćenje gradilišta

Sva područ ja, na i izvan gradilišta, koja treba da se čiste kao dio građevinskog područ ja

Građevinska

Fauna

Pregled gradilišta

Trajanje

Učestalost

Svrha

procjenjivati uticaj Projekta

Vizuelni i opisni, po listi provjere

Potrebna stručnost monitoringa i analize

Odgovornost

Stručnjak za inženjersku geologiju sa iskustvom u terenskom monitoringu

MTKBiH

Procijenjena cijena

(Nije primjenljivo)

Tri puta

Definisanje svih potrebnih zaštitnih mjera

2-3 dana


Definisanje okolinskog opterećenja šumskih područ ja

Botaničar sa iskustvom u terenskom monitoringu

MTKBiH


1-2 dana

Dva puta godišnje (jednom u proljeće, jednom u jesen) prije izgradnje

Definisanje zagađenja i uticaja koji mijenjaju stanje vodotoka


MTKBiH

Kupovina osnovn opreme

12 puta svake godine

Obezbjeđivaje poštovanja zakona BiH, opštih standarda «najbolje prakse» i da se obezbijede adekvatno

Stručnjak za okolinu sa iskustvom u vezi sa gradilištima, inspekcijom i znanjem o zdravstvenim i sigurnosnim

MTKBiH

…

(Nije primjenljivo)


294


Faza projekta

Kategorija

Indikatori

Generalne građevinske aktivnosti Asfaltne baze i dozirke itd.

Kampovi i objekti za održavanje

Lokacija

Metod

Trajanje

Učestalost

Sva mjesta u vezi sa izgradnjom Sva dozirna, asfaltna i druga proizvodna postrojenja Svi građevinski kampovi i postrojenja za održavanje


(Nije primjenljivo)

6 puta svake godine


(Nije primjenljivo)

12 puta svake godine


(Nije primjenljivo)

4 puta svake godine


Tokom 1 sata, sa prijepodnevnim vršnim protokom saobraćaja

Uslovi kvaliteta zraka i buke


Mjesta su nabrojana u tekstu iza tabele Osjetljivi bunari u okolini objekata van gradilišta

Uslovi kvaliteta vode

pH, boja, miris, suhi ostatak od filtrirane vode u mg/l Fekalni koliformi (E.coli), ukupni koliformi, vidljivi otpadni materijal Ukupno suspendovane čvrste čestice, rastvoreni kisik



(Nije primjenljivo)

Svaka 3 mjeseca

Svaka 3 mjeseca

Svrha

zdravlje i sigurnost

Potrebna stručnost zahtjevima

Da se utvrdi veličina svih uticaja projekta

Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom terenskog monitoringa

Da se utvrdi veličina svih uticaja projekta

Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom terenskog monitoringa i analize


Odgovornost

MTKBiH

Procijenjena cijena

…

296


Faza projekta

Kategorija

Vegetacija

Fauna

Indikatori

Lokacija

Metod

Epifitski lišajevi





Uslovi kvaliteta zraka i buke


Mjesta su nabrojana u tekstu iza tabele Bunarevi koji su nizvodno najbliži ispustima drenaža puta

Uslovi kvaliteta vode

pH, boja, miris, suhi ostatak od filtrirane vode u mg/l, do ... Fekalni koliformi (E.coli), ukupni koliformi, vidljivi otpadni materijal Ukupno suspendovane čvrste čestice, rastvoreni kisik

Bunarevi koji su nizvodno najbliži ispustima drenaža puta

Trajanje

Učestalost

Svrha

Potrebna stručnost Botaničar sa iskustvom u terenskom monitoringu

2-3 dana

Jednom godišnje

Da se definiše okolinsko opterećenje


1-2 dana

Dva puta godišnje (jednom u proljeće, jednom u jesen)

Definisanje zagađenja i uticaja koji mijenjaju stanje vodotoka



Tokom 1 sata, koji odgovara vršnim saobraćajnim tokovima

Svaka 3 mjeseca

Da se snime uticaji operacije, uključujući unapređenje urbane okoline koje proističe iz projekta

Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom terenskog praćenja

Da se ustanove svi dugoročni uticaju projekta

Sposoban stručnjak za okolinu sa iskustvom u terenskom monitoringu i analizi


(Nije primjenljivo)

Svakih 6 mjeseci


Odgovornost

Procijenjena cijena

MTKBiH


MTKBiH


MTKBiH

…

297


Faza projekta

Kategorija

Pejzaž

Indikatori

Održivost pejzažnih nasada

Lokacija

Sva mjesta koja su bila predmet pejzažne sadnje unutar projekta, uključujući nasade za mitigaciju buke

Metod

Vizuelni pregled

Trajanje

1 dan

Učestalost

3 puta svake godine, uslovljeno klimatskim uslovima i periodu rasta

Svrha

Potrebna stručnost

Odgovornost

Da se osigura održavanje zasađenih površina te da se zamijene sve osušene sadnice

Pejzažista sa iskustvom sa nasadima i održavanjem javnih površina

MTKBiH

Procijenjena cijena

Uticaj na kvalitet zraka Samo je nekoliko objekata u susjedstvu sa Projektom. Oni se nalaze uglavnom na tri tačke: 1. U blizini sela Smucke (od km 0+950 do km 1+150); 2. U blizini Jablaničkog jezera (od km 21+150 do km 22+150); 3. U blizini stacionaže km 24+700 Uticaj buke Dakle, neka naselja i izolovani objekti duž planirane trase će biti pod uticajem, a naročito: - Izolovani objekti koji odgovaraju stacionažama km 1+425; km 2+050; km 2+400; km 7+950 – km 8+250; - Sistem naselja Smucka (km 0+900 – km 1+100); Hasanovići (km 24+550 – km 24+700) i ona koja odgovaraju stacionaži km 21+100 – km 22+150 (petlja Konjic).



11.0

VANREDNI USLOVI

11.1

Veze izme đ đu okolinskog upravljanja i smanjenja nesre ć ća a

298

Okolina i nesreće su po sebi povezane. Degradacija okoline uti če na prirodne procese, mijenja osnovne resurse čovječanstva i povećava njihovu ranjivost. Ona pogoršava uticaj prirodnih opasnosti, smanjuje opštu otpornost i stavlja na kušnju tradicionalne strategije rješavanja problema. Usto, učinkovita i ekonomična rješenja za smanjenje rizika mogu se previdjeti. Prakse koje štite integritet prirode i osiguravaju pametnu upotrebu prirodnih resursa mogu obezbijediti rješenja za smanjenje osjetljivosti, od čega će korist imati i okolina i zajednice podložne nesrećama. Iako su prepoznate veze između smanjenja nesreća i okolinskog upravljanja, malo je istraživanja i rada na donošenju politike poduzeto po tom pitanju. Koncept korištenja okolinskih alata za amanjenje nesreća još nema svoju široku primjenu u praksi. Okolinsko upravljanje može postati ekonomično sredstvo za smanjenje nesreća, istovremeno služeći i mnogim drugim svrhama uklju čujući očuvanje biodiverziteta, mjere ublažavanja štetnih globalnih okolinskih promjena i smanjenje siromaštva. Dublja analiza o tome šta transformiše prirodni događaj u ljudsku i ekonomsku nesreću otkriva da su fundamentalni razvojni problemi sa kojim se susre će područ je obično isti oni problemi koji doprinose njegovoj osjetljivosti na katastrofalne učinke prirodnih opasnosti. Osnovni uzroci ranjivosti se mogu sažeti u sljedećem: −

Brza urbanizacija;

−

Uporno širenje urbanih područ ja;

−

Zloupotreba prirodnih resursa;

−

Javna politika;

−

Nedostatak investicija u infrastrukturu.

Razvojna politika i politika borbe protiv nesre ća su u mnogome usmjerene na hitni odgovor, dok je vrlo malo ulaganje sredstava u prevenciju opasnosti i mjere ublažavanja. Da bi se smanjila šteta od nesreća u nekom područ ju, potreban je sveobuhvatniji pristup koji obuhvata kako smanjenje rizika prije nesreće, tako i oporavak poslije nesreće. To se propisuje novim načelima i institucionalnim uređenjem koji podržavaju efikasnu akciju. Takav pristup uključuje sljedeći skup aktivnosti: − − − − −

11.2

Analiza rizika radi identifikacije vrsta rizika sa kojima se ljudi suo čavaju i razvojnih investicija, kao i njihove veličine; Prevencija i ublažavanje koji se odnose na strukturalne izvore ranjivosti; Prenošenje rizika radi disperzije finansijskog rizika u vremenu i među različitim činiocima; Pripremljenost na hitne situacije i odgovor na njih da bi se pove ćala spremnost zemlje da ih brzo i efikasno rješava; Oporavak i rekonstrukcija nakon nesreće radi potpore efikasnom oporavku i zaštiti protiv budućih nesreća.

Okolinsko zakonodavstvo zakonodavstvo

U svom poglavlju, o integrisanju okoline i razvoja u odlu čivanju, Agenda 21 kaže, ”zakoni i propisi prilagođeni specifičnim uslovima zemlje su među najvažnijim instrumentima za transformaciju okoline i razvoja u akciju”. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


299

Okvirno okolinsko zakonodavstvo uglavnom se bavi međusektorskim pitanjima. Ovo uključuje uspostavljanje okolinskih standarda, korištenje ekonomskih instrumenata u okolinskom upravljanju, procedure procjene uticaja na okolinu, učešće javnosti, obrazovanje i institucionalnu koordrinaciju. Državni okolinski zakoni daju neke smjernice za implementaciju okolinski opravdanog planiranja smanjenja nesreća. Ti načini treba da se istraže da bi okolinski zakoni i strategije smanjenja nesre ća podržavali jedni druge. Svrha okolinskih zakona je da daju odgovor na zahjeve za smanjenje nesreća eksplicitno kroz oja čavanje zaštite onih prirodnih ekosistema koji imaju zaštitnu funkciju. Postojeći zakonski instrumenti i teku ći rad na održivom razvoju su tako đe primjereni smanjenju nesreća. Na primjer Konvencija o Alpama iz 1989. stavlja akcenat na prirodne opasnosti i odnosi se na planiranje korištenja zemljišta, očuvanje tla i pejzaža, upravljanje vodama, šumarstvo i poljoprivredu. Posebne obaveze u pogledu smanjenja uticaja prirodnih i od strane čovjeka izazvanih nesreća, planiranje korištenja zemljišta, upravljanje slivovima i rano upozoravanje, se predviđaju u budućim regionalnim sporazumima o planinskim ekosistemima.

11.3

Okolinska politika i planiranje

Kao što je to slučaj u okolinskom zakonodavstvu, okolinska politika i politika borbe protiv nesre ća treba da se međusobno podržavaju kao dio plana održivog razvoja. Stvaranju državnog okolinskog akcionog plana je standardiziran proces koji se široko koristi. Neke od osobina integrisane okolinske i politike borbe protiv nesreća uključuju: − − − − − − − −

Procjenu okolinskih uzroka pojave opasnosti i osjetljivosti na opasnost; Procjenu okolinskih postupaka koji mogu smanjiti osjetljivost; Procjenu okolinskih posljedica postupaka za smanjenje opasnosti; Razmatranje okolinskih službi u procesu donošenja odluka; Interdisciplinarni pristup koji će osigurati korištenje nauke u planiranju smanjenja nesreća i odlučivanju; Partnerstvo i regionalni pristup korištenju zemljišta i očuvanju prirode; Razumne alternative u pogledu korištenja resursa; Savjete i informacije radi uključivanja činilaca u povećanje kvaliteta okoline.

Politike upravljanja vodama kao što je naplata vode i regulacija hidroenergije nude primjere okolinske politike sa pozitivnim uticajem na smanjenje nesreća. One mogu biti kreirane tako da promovišu održivo korištenje vode i dopuštaju prilagođavanja u ovisnosti od sezonskih prognoza da bi se izbjegle poplave. Politika koja promoviše održivo upravljanje ogrjevnim drvetom i razvoj alternativnih izvora energije može smanjiti sječu šuma i doprinijeti kontroli poplava, lavina i klizišta.

11.4

Osposobljenost za prevenciju nesre ć ća u Bosni i Hercegovini

Profil nesreća Prema Zakonu o zaštiti i spašavanju ljudi i materijalnih dobara od prirodnih i drugih nesre ća (Službene novine FBiH, 39/03), prirodne, tehničko-tehnološke i druge nesreće podrazumjevaju: zemljotres, poplavu, sniježne nanose, lavine, gomilanje leda na velikim vodotocima, klizišta, slijeganje zemljišta, suše, bure, grad, mraz, veliki požari, ekspanzije gasa, saobraćajne nesreće, rušenje brana na akumulacijama, epidemije među ljudima i životinjama, zarazne bolesti, katastrofi čne pojave biljnih bolesti i šteto čina, radiokativno i drugo zagađenje zraka, vode, zemljišta i hrane, rudarske nesreće, slijeganje zemljišta usljed rudarske eksploatacije, kao i drugi sli čni događaji koji mogu ugroziti zdravlje i živote velikog broja ljudi i koji mogu prouzrokovati znatne materijalne štete.



300

Zemljotresi Lokacija/ podru č č ja pod uticajem Teritorija Bosne i Hercegovine predstavlja jednu od najaktivnijih seizmoloških područ ja na Balkanskom poluostrvu, koje je dio Mediteransko-transazijskog seizmološkog područ ja. Najčešći i najjači zemljotresi su se dešavali u podru č ju planine Dinare, donjeg toka rijeke Neretve, Boka Kotorske, Dubrovnika, Podrinja, Šumadije, Metohije i Skoplja i bili su vrlo razorni. Područ ja IX stepena seizmičnosti su smještena u područ ju u blizini zapadne granice sa Republikom Hrvatskom, npr.: pravac Sinj – Makarska – ostrvo Hvar – poluostrvo Pelješac– ostrvo Mljet do Boka Kotorske, te Ulcinj – Skadar – Podgorica – Gacko – Mostar, kao i područ je Banja Luke. Ostali dijelovi teritorije Bosne i Hercegovine su karakteristi čni po tome što se maksimalna jačina potresa uglavnom kreće od VII to VIII stepeni MCS. Postoji mogućnost pojave razornih zemljotresa u sljedećem stoljeću, naročito u područ jima oko Banja Luke, Livna i jugoistočne Hercegovine. Trusna zona Banja Luke je seizmički jedno od najaktivnijih područ ja u BiH i šire. Posebne mjere pripravnosti Zbog akcidentnog karaktera zemljotresa, neophodno je neprestano posmatrati seizmičke aktivnosti cijele trusne zone i šire, koriste ći mrežu seizmoloških stanica. U tu svrhu, nakon katastrofalnog zemljotresa 1969., u Banja Luci izgrađena je moderna seizmološka stanica za istraživanje zemljotresa u regiji. U toku rata uništene su lokalne seizmološke stanice koje su postojale u široj regiji. Na sli čan način, instrumenti koji su bili instalirani u seizmološkom centru u Banja Luci ne mogu se više koristiti na odgovarajući način, zbog lošeg održavanja, nedostatka rezervnih dijelova i zastarjele opreme (30 godina). Klizišta i slijeganje zemljišta Lokacija/ podru č č ja pod uticajem Bosna i Hercegovina je karakteristična po raznolikosti pravca pružanja litostratigrafskih struktura terena, visokom stepenu tektonskih i seizmoloških aktivnosti, kompleksnim geološkim osobinama, raznolikim karakteristikama reljefa i klimatskim karakteristikama, različitim padovima vodotoka i značajnom uticaju ljudskih aktivnosti na teren. Sve pomenuto, u odre đenoj mjeri utiče na geološke karakteristike terena. Klizišta predstavljaju naročito veliku opasnost za materijalna dobra i ljudske živote u Bosni i Hercegovini. Imaju ći na umu činjenicu da 80% teritorije BiH spada u kategoriju brežuljkastog, planinskog i planinsko-mediteranskog područ ja, pojave klizišta u planinskim dijelovima Bosne i Hercegovine su vrlo česte. Podzemni tokovi i podzemne vode povećavaju njihovu učestalost. Aktiviranje klizišta u Bosni i Hercegovini se često dešava zbog povećane količine podzemnih voda u proljeće. Međutim, nekada su uzrokovana nelegalnom i neplanskom izgradnjom. Radovi na rekonstrukciji su vrlo mali, a preventivne aktivnosti i aktivnosti na ublažavanju potencijalnih nesre ća su vrlo rijetke. Broj klizišta je znatno porastao u toku rata, kao i njihove posljedice zbog nekontrolisane eksploatacije šuma iminerala, što utiče na promjenu vodnih izemljiišnih režima, kao i zbog nelegalne i neplanske izgradnje. Slijeganje tla u Bosni i Hercegovini je najčešće uzrokovano podzemnom eksploatacijom minerala. Najugroženije područ je u Federaciji BiH je Tuzla – kao posljedica ekploatacije soli. Uzimajući u obzir dugoročno prisustvo i specifičnost ovog problema, u Tuzli su razvijeni posebni metodi planiranja u svrhu ublažavanja posljedica slijeganja tla. Faktori koji doprinose osjetljivosti Dugotrajne i obilne kiše i poplave. Posebne mjere pripravnosti Zadatak geologije je da posmatra, istraži i predvidi razvoj modernih geoloških procesa, klizišta itd. i, u slu čaju njihove pojave, da da odgovarajuće upozorenje radi poduzimanja odgovarajućih koraka na njihovom ublažavanju. Praćenje i istraživanje rizika od slijeganja tla i klizišta ima za svrhu informisanje javnosti, da bi ista mogla poduzeti efikasne i organizovane radnje u slučajevima slijeganja tla ili klizišta. Treba da budu oformljene tehnički osposobljene i uvježbane spasilačke ekipe. Sredstvo procjene: stalno praćenje.



301

Poplave Lokacija/ podru č č ja pod uticajem Reljef Bosne i Hercegovine je karakterističan po relativno strmim padinama, što rezultira nejednakom odvodnjom uz nejednake padavine. Naročito su kritični planinski tokovi sa nižih planina, koje oblikuju dolinu rijeke Save, kao i gornji tok direktnih pritoka rijeke Save. Poplave u velikim kraškim poljima su rezultat razlike izme đu dotoka i oticaja vode putem procje đivanja podzemnih voda, površinskim vodotocima i kroz tunele. U zadnjih deset godina, međutim, zapaženi su trendovi smanjenja vrijednosti prosječnih godišnjih protoka vode. Ovi trendovi su razvijeni razvijeni na bazi sliva sliva Crnog mora, a naročito na bazi sliva Jadranskog mora. Uzimajući u obzir zastarjele podatke o vodnom režimu u Bosni i Hercegovini, oko 2.500 km2 (oko 60% svih ravnica i nizina) je ugroženo. Prema informacijama iz Prostornog plana Republike Bosne i Hercegovine, izgra đeno je 450 km nasipa, oko 210 km drenaža, oko 450 km parcijalne regulacije vodotoka i 23 pumpne stanice kapaciteta 120 m 3 /sec. Većina sistema izrađenih u svrhu zaštite od poplava je oštećena u toku rata. Generalno govoreći, prema ukupnim godišnjim padavinama i oticajima (površinske i podzemne vode), Bosna i Hercegovina spada u područ ja bogata vodom. Klimatski, geografski i drugi relevantni faktori nepovoljno djeluju na hidrološki režim u svim aspektima i za ve ćinu vodotoka, svrstavajući ih tako u veoma neujednačene, ne samo u prostoru, nego i u vremenu. Zbog neujedna čenog rasporeda padavina i nepovoljnih hidroloških karakteristika, u prošlosti je u Bosni i Hercegovini 2.617 km2 ili 5,12% teritorije bilo izloženo poplavama. Ove padavine su se odnosile na podru č ja gdje se voda izlijeva iz riječnih korita i plavi okolno područ je, i na područ ja gdje je bitnije trajanje poplava (jedan dan ili više) kao i njihova učestalost (jednom ili više puta tokom godine). Velike vode ugrožavaju oko 250.000 ha zemljišta, što je oko 4% ukupne teritorije BiH, ili 60% ravnica. Samo u toku 1976. godine, bile su plavljene 43 općine (od njih 109 po popisu). U toku petogodišnjeg perioda (1976.-1980.) desile su se tri katastrofalne poplave u različitim periodima godine, što znači jedna svake druge godine. Ni poplave koje su se desile drugih godina nisu zanemarljive, kao ni šteta koju su prouzrokovale. Faktori koji doprinose osjetljivosti Dugotrajne i obilne kiše i topljenje snijega. Posebne mjere pripravnosti Praćenje i istraživanja rizika od poplava, informisanje informisanje javnosti, radi poduzimanja efikasnih i organizovanih mjera u slučaju poplava. Planiranje treba poduzeti, kako na lokalnom, tako i na državnom nivou. Na č čini ini procjene Vrsta, intenzitet, dužina, učestalost poplava (poplave koje se javljaju svakih 5 godina svakih 10-20 godina, katastrofalne poplave koje se javljaju jednom u 50 godina). Nanosi snijega i lavine Lokacija/ podru č č ja pod uticajem Broj sniježnih dana u godini, sa sniježnim padavinama većim od 0.1 cm (samo registrovane pojave), se kreće od samo 4 dana u Hercegovini u dolini Neretve, dok taj broj iznosi 60 na vrhovima hercegova čkih planina. Maksimum od 80 sniježnih dana se dešava na planinskim vrhovima Srednje Bosne. Najniža vrijednost u planinskim područ jima Srednje Bosne je 30 sniježnih dana godišnje. Manje od 20 sniježnih dana godišnje je vrijednost za region Banja Luke, Doboja, Ugljevika, pa do rijeke Save. Prosje čna maksimalna debljina sniježnog pokrivača u južnoj Hercegovini je 5-10 cm. U dijelu Hercegovine sjeverno od Mostara, najveće vrijednosti visine sniježnog pokriva ča kreću se od 40 cm u nižim dijelovima, do iznad 200 cm na planinskim vrhovima. Iste vrijednosti važe i za region srednje Bosne, do ravnica uz Savu, gdje se te vrijednosti kreću u dijapazonu između 30 i 40 cm. Slična situacija je takođe i u dolinama rijeka Vrbas, Bosna i Drina. U većim gradovima Federacije Bosne i Hercegovine, u toku novembra 1999. god. registrovane su sljedeće vrijednosti sniježnih padavina: Biha ć 105 cm, Bugojno 85, Sarajevo 83, Tuzla 65, Livno 64, Zenica 51 i Mostar 37 cm. ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


302

Sa sigurnošću možemo predvidjeti da bi 50 cm novog snijega izazvalo probleme u funkcionisanju saobraćaja. U Sarajevskom kantonu, prema procjeni opasnosti od prirodnih nesre ća, ta granica je 30 cm. Iskustvo pokazuje da je 5 cm novog snijega tokom 12 sati (u nekom zemljama je to 2 cm po satu) dovoljno za davanje javnog upozorenja – proglašenje prirodne nepogode. U planinskim područ jima Federacije Bosne i Hercegovine (Bjelašnica, Igman, Ivan, Karaula, Čvrsnica, Podvelež) sniježni pokrivač može iznositi od 1 do 2,5 m. Posebne mjere pripravnosti Praćenje i istraživanja rizika od sniježnih nanosa i lavina, informisanje javnosti, radi poduzimanja efikasnih i organizovanih mjera u slučaju sniježnih nanosa i lavina. Treba formirati tehnički opremljene i obučene ekipe za spašavanje. Rušenje brana na akumulacijama Lokacija/ podru č č ja pod uticajem Imajući u vidu da je nekoliko brana izgra đeno na rijeci Neretvi, a u pogledu važnosti problema, primjenjuju se odgovarajući propisi: − − −

Tehnički propisi za projektovanje i izgradnju brana, Uputstvo za tehnički monitoring visokih brana, Pravilnik o tehničkim standardima za seizmološko osmatranje visokih brana.

Program aktivnosti U cilju zaštite ljudi i materijalnih dobara, naročito za nizvodne dijelove visokih brana i akumulacija za koje postoji potencijalna opasnost, neophodno je dosljedno primjenjivati sljedeća tehnička pravila, uputstva i pravilnike, koji regulišu: − − −

Fizička osmatranja, Geološka osmatranja, i Seizmološka osmatranja.

U područ ju akumulacija i prostoru neposredno oko budućih brana, prije projektovanja i izgradnje, treba definisati sljedeće situacije i trendove koji se odnose na tipove brana: klimatske trendove, hidrološke trendove, seizmološke trendove, a treba da budu organizovana neprestana fizička, geodetska, seizmološka, klimatska i hidrološka osmatranja. Treba da se vrši permanentna analiza i interpretacija rezultata , koji treba da se porede sa projektnim parametrima, sve u cilju blagovremene prevencije mogućih incidenata vezanih za brane i akumulacije. Dva su registrovana slučaja u vezi sa branama, koja su se desila na HE Mostar (1995) i HE Jajce II (1996). Državna politika, planovi i projekti Državna politika djelovanja u slu č čaju aju katastrofa Na državnom nivou u Bosni i Hercegovini nema ustanovljene i jedinstvene politike djelovanja u slu čaju katastrofa, niti ima jedinstvenih institucija zaduženih da djeluju u takvim slu čajevima. Trenutno, planovi i projekti sistema civilne zaštite su postavljeni na entitetskom nivou. Osnovni zadaci sistema civilne zaštite su: prevencija, spremnost (na akciju u slu čaju katastrofa), ublažavanje šteta (smanjenje negativnih uticaja katastrofa), pomoć i spašavanje, obezbjeđenje osnovnih životnih potrepština, oporavak i revitalizacija. Planovi civilne zaštite i spašavanja se prave na nivou odgovaraju ćih ovlaštenih entitetshih vlasti, lokalnih zajednica, preduzeća i ostalih organizacija. Federacija Bosne i Hercegovine U Federaciji Bosne i Hercegovine ne postoji usvojeni projekat za smanjenje negativnih uticaja katastrofa, ali u općinama u kojima postoji djelimi čno organizovana struktura civilne zaštite, postoje planovi za civilnu zaštitu i spašavanje od uticaja prirodnih nesreća, u skladu sa odredbama zakona o prirodnim nesrećama. Na federalnom nivou, zakonska i izvršna regulativa koja se tiče aktivnosti u slučajevima katastrofa je trenutno u pripremi.



303

Zakonodavstvo Program za minimiziranje opasnosti od atmosferskih, hidroloških i seizmoloških katastrofa za Bosnu i Hercegovinu je izrađen u toku 1998-1999 sukladno odgovarajućim programima i preporukama Svjetske meteorološke organizacije i Programa UN međunarodne decenije za smanjenje uticaja prirodnih nesreća. Međutim, zbog nedostatka sredstava, realizacija ovog programa nije još počela. U Federaciji Bosne i Hercegovine, pored već postojećeg Zakona o odbrani (Službene novine FBiH, 15/96) koji reguliše oblast civilne zaštite, vlada Federacije Bosne i Hercegovine je pripremila i usvojila Propis o organizaciji, sadržaju i provođenju mjera za zaštitu i spašavanje ljudi i materijalnih dobara (Službene novine FBiH, 27/98). Pored toga, Federacija Bosne i Hercegovine primjenjuje Zakon o zaštiti od prirodnih nesre ća (Službeni list SR BiH, 40/90) i Zakon o vodnim resursima Službene novine FBiH, 18/98). Informisanje javnosti i svjesnost o mogu ć nosti katastrofa ć nosti Svijest javnosti o potencijalnim opasnostima je relativno visoka. Obrazovanje i upu ćivanje stanovništva o aktivnostima koje treba poduzimati u pojedinim slučajevima opasnosti se vrši posredstvom masovnih medija i rada na terenu. Takođe, postoji svijest (u javnosti i me đu vlastima) o neophodnosti formiranja i opremanja nekih dijelova sistema radi prevencije i pripravnosti u slučaju katastrofa, ali je praktična realizacija takvih projekata ograničena nedovoljnim materijalnim i finansijskim sredstvima. Osmatranje, informisanje javnosti i sistem uzbunjivanja Sistem osmatranja i obavještavanja u Federaciji Bosne i Hercegovine (sistem za upozoravanje gra đana i pravnih lica) je organizovan kao integralni dio Federalnog ministarstva odbrane unutar njegovog štaba i kantonalnih i općinskih službi i odjela. Njegove obaveze u budućnosti (prateći promjene i amandmane Zakona o odbrani) će postati dio nadležnosti Federalne direkcije za civilne poslove, kantonalnih direkcija civilnih poslova i odjela civilne odbrane u općinama. Takva organizacija će stvoriti odgovarajuće uslove za nadležne organe civilne zaštite i omogućiti blagovremeno upozoravanje stanovništva o nadolazećim prirodnim nesrećama kroz odjele Ministarstva informisanja.



12.0

304

REZULTATI STUDIJE UTICAJA NA OKOLINU

Prva faza Studije uticaja na okolinu, ra đena je u skladu sa trasom definisanom u Izvještaju iz Idejnog rješenja predatog u junu 2005 godine. Na bazi okolinske analize trase utvrđena su sljedeća glavna kritična područ ja: 1. Poljoprivredni sistem; 2. Pejzaž; 3. Prirodna i zaštićena područ ja; 4. Vodni resursi i hidrogeologija. Ponaosob: 1. Poljoprivredni sistem: U posmatranom područ ju, poljoprivredne zone su druge po važnosti u pogledu korištenja zemljišta, nakon šumskih područ ja. U stvari, za doline, brežuljkasta područ ja ili obronke planina, obrada zemljišta je najvažniji privredni sektor i pejzažna karakteristika. Izgradnja autoputa bi mogla izazvati neke privremene i trajne uticaje kao što je gubitak poljoprivrednog zemljišta, gubitak proizvodnje, dohotka, pogoršanje postoje ćih komunikacijskih veza, pogoršanje stanja seoskih zajednica, ugrožavanje individualnih posjeda. Kritična područ ja poljoprivrednog sistema: km 0+000 – km 1+800 (Tarčin) km 3+100 – km 4+630 km 7+660 – km 8+360 (u blizini Rosulja) km 10+450 – km 11+490 (u blizini naselja Šunji) km 20+130 – km 23+150 (Jablaničko jezero) km 23+400 – km 25+460 (Čelebići) km 27+550 – km 29+350 (iznad sela Ćosići) 2. Pejzaž Uticaji na pejzaž su važni za ovo područ je koje je vrlo osjetljivo. Prelazak preko područ ja posebnog kvaliteta, bez direktnog dodira pojedinačnih vrijednih resursa, povećava njihovu pristupačnost, ali rizikuje da proizvede negativne uticaje kao što je prekid kontinuiteta pejzažnih cjelina, izmjenu ili gubitak vrijednosti, stvaranje područ ja između nagiba i nasipa. Tako će predložena trasa morati biti evaluirana na bazi op ćeg uticaja na pejzaž (strukturalnog-na njegovu ekološku efikasnost-vizualnog i kulturnog, na društvene zajednice). Kritična pejzažna područ ja su: km 0+000 – km 3+250 (Tarčin) km 7+700 – km 8+350 (u blizini Rosulja) km 20+150 – km 22+300 (Jablaničko jezero) km 23+150 23+150 – km 23+550 (most preko Jablaničkog jezera) km 24+600 – km 25+450 (Čelebići) km 27+550 – km 29+350 (iznad sela Ćosići) km 36+050 - km 37+650 (dolina Draganke) km 33+500 – 34+550 (u blizini Dragan Sela) km 38+650 – km 40+000 (dolina Potoka) km 46+600 – km 48+700 (dolina Bijele) ______________________________________ ___________________________________________________________ __________________________________________ ________________________________________ ____________________________ _________ Ministarstvo komunikacija i transporta Bosne i Hercegovine 02/2006 Projekat autoputa na koridoru Vc, Lot 3 Sarajevo jug – Mostar sjever Rev. 1 Idejno rješenje, Idejni projekat i ostale studije Studija uticaja na okolinu


305

3. Prirodna i zaštićena područ ja Visoki procenat ispitanog područ ja (Konjic-Mostar) će biti dio predloženog Nacionalnog parka tako da se ono treba smatrati osjetljivim područ jem. Zapravo, uticaj autoputa može uzrokovati neke privremene i trajne uticaje na prirodne komponente kao što je uklanjane vegetacije, uklanjanje/izmjena grani čnih cenoza, uklanjanje/izmjena životinjskih staništa, prekid/modifikacija ekološke teritorije. Kritična područ ja koja se tiču ovog predmeta su: -

riječni sistem rijeke Neretve i njenih pritoka područ ja Parka prirode Prenj, Čvrsnica i Čabulja na teritoriji općina Konjic i Jablanica.

4. Vodni resursi i hidrogeologija U smislu geološki i hidrogeološki kriti čnih oblasti, najve ći dio Koridora Lot 3 prolazi kroz planinsku oblast sa lokalnim nestabilnostima tla, odronima i klizištima (Drežnica i Aleksin Han, kao i aktivno klizište “Kukovi”, 2 km od Ostrošca). Riskantni nagibi su opaženi u oblastima koje idu od Jasike, Ostrošca do Vrtlišta, (dolina Neretve, sjeverozapadno od Jablanice). Naročito, od km 18+500 do km 25+000, trasa je položena na sedimentnom kompleksu, srednje do gornje miocenske starosti, koji je predstavljen supstratom breče i konglomerata, povezanim glinenom i gvožđevitom masom. Osim toga, mjestimično se pojavljuju pješ čari i lapori. Pokrivači su veoma debeli, tlo je vlažno, nagibi su uslovno stabilni i postoje manja klizišta (klizište “Jezerine”-sjeverno od trase puta). Najveći problemi u upravljanju zemljištem su erozioni procesi nastali usljed dejstva vode. U južnim oblastima, erozija je pod snažnim uticajem vjetra. Trenutno je oko 2/3 ispitanih ekosistema ugroženo visokim stepenom erozije, izazvane ljudskom aktivnoš ću i degradacijom. Osobito, postojeći put od Sarajeva do Mostara koji je smješten u neretvanskoj dolini, prolazi kroz podzemne i površinske tokove u velikom procentu. Na istočnoj strani, ova situacija se popravlja. Od km 25+000 u blizini Čelebića do km 30+500, srednje do više miocenske naslage se tanje, a povučena trasa autoputa površno dotiče kampilske naslage od km 26+500. Od 26+500 – 27+500, zastupljene su vulkanogeno-sedimentne serije, predstavljene bazaltnim stijenama, tufovima, crvenim raspadnutim rožnacima, a podređeni su alevroliti i gline. Prethodno opisane kontaktne granice su veoma nepovoljne u odnosu na izgradnju puta. Na dionici od km 25+500 – 27+800, predviđen je tunel dužine 2.350 m, sa nadslojem od 130-260 m. Tunel će biti izgrađen u stijenama vulkanogeno-sedimentnih formacija. Procjedne vode se očekuju u verfenima, a veće količine vode se očekuju pretežno u krečnjacima. Na dionici 29+200,00 – 32+750,00 km, u jablaničkom kompleksu, predviđen je tunel dužine 3.650 m, sa nadslojem od 550 m. U određenim oblastima sinklinalne strukture, zavisno od pozicije trase u odnosu na osu sinklinale kao npr., na dionici oko Stajskog Gvozda, mogu se očekivati veći pritisci iz stropa. To se generalno opaža na nekim drugim lokacijama i detaljnije će biti istraženo u budućim fazama. Na osnovu ovih preliminarnih rezultata Studije uticaja na okolinu i zahtjeva sa javnih rasprava o Prethodnoj procjeni uticaja na okolinu, provedenih u junu 2005. godine u općinama Hadžići, Konjic, Jablanica i Mostar, u toku posljednje faze izrade ovog izvještaja, projektanti su, radi smanjenja glavnih okolinskih uticaja na koje je ukazano, predložili neka unapređenja trase (promjena položaja, smanjenje tunela i mostova itd.). Ove korekcije trase posebno definisane u Idejnom projektu mogu se sažeti u sljedećem: -

km 0+000 – km 1+800 - predviđena petlja u Tarčinu se briše, uz poboljšanje razli čitih uticaja na poljoprivredne sisteme i pejzaž; km 3+696 – km 4+414 - trasa se pomjera prema zapadu da bi se izbjegli uticaji geološke prirode;

-

km 7+686 – km 7+950 - trasa se pomjera prema istoku da bi se izbjegli uticaji na hidrogeološke sisteme;

-

km 9+238 – km 9+456 - smanjenje otvorene dionice trase da bi se smanjili geološki uticaji;

-

km 11+050 – km 11+500 - tunel broj 5 je poboljšan izgradnjom vještačkog tunela uz smanjenje različitih uticaja na poljoprivredne sisteme i pejzaž; km 14+612 – km 14+878 - nasip je promijenjen u most da bi se izbjegli uticaji na hidrogeološke sisteme;

-



306

-

km 19+850 – km 21+000 – predviđa se novi dio tunela 12 da bi se izbjegli uticaji na hidrogeološke sisteme i poboljšali različiti uticaji na poljoprivredne sisteme i pejzaž duž Jablaničkog jezera;

-

km 22 + 200 – km 24+000 - trasa se pomjera prema jugu i neki objekti (tuneli, mostovi) se mijenjaju radi izbjegavanja i minimiziranja razli čitih uticaja (poljoprivredni sistemi, pejzaž, hidrogeološki sistemi); km 24+550 – km 25+459 - neki objekti (tuneli, mostovi) se mijenjaju radi izbjegavanja i minimiziranja različitih uticaja (prirodni sistemi, pejzaž, hidrogeološki sistemi); predviđen je novi tunel od km 24+800 do km 25+250; km 27+851 – km 29+150 - neki objekti (tuneli, mostovi) se mijenjaju radi izbjegavanja i minimiziranja različitih uticaja (prirodni sistemi, pejzaž, hidrogeološki sistemi); predviđena su dva nova tunela (br. 17 od km 28+150 - km 28+236, br. 18 od km 28+507 – km 28+785);

-

-

-

km 35+200 – km 37+950 – na lokacijama koje odgovaraju dolini rijeke Draganke, trasa se pomjera jugoistočno i neki objekti (tuneli, mostovi) se mijenjaju radi izbjegavanja i minimiziranja razli čitih uticaja (poljoprivredni sistem u blizini Glogošnice, prirodni sistem, pejzaž, hidrogeološki i geološki sistem);

-

km 39+500- km 40+500 – predviđa se novi tunnel da bi se izbjegli uticaji na hidrogeološke sisteme i pejzaž; U blizini doline Bijele (km 46+595 – km 48+695) trasa se pomjera prema istoku i neki objekti (tuneli, mostovi) se mijenjaju radi izbjegavanja i minimiziranja različitih uticaja (prirodni sistemi, pejzaž, hidrogeološki sistemi); od km 54+300 trasa se pomjera ka istoku i završava na km 60+400 blizu Podgorana.

-

-

Ova Studija uticaja na okolinu odnosi se na ovu okolinski unapređenu i poboljšanu konačnu trasu radi ublažavanja pojedinih okolinskih uticaja duž autoputa.



307

13.0 PRILOZI 13.1 13.2

Rezultati Prethodne procjene uticaja na okolinu i Rješenje o izradi Studije uticaja na okoliš Izvještaj o obilascima terena (fotografije i identifikacioni listovi o kulturno-historijskom nasljeđu)

13.3

Foto dokumentacija (prilog uz poglavlje 4.9 Pejzaž)

13.4

Karte 13.4.1 Situacija odobrene varijante 3 autoputa na Koridoru Vc, 1:25.000 13.4.2 Geološka karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.3 Hidrološka karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.4 Inžinjersko-geološka karta, 1: 25.000 (2 sekcije) 13.4.5 Sintezna karta postojećeg stanja okoline i potencijalnih uticaja Projekta, 1: 5.000 (18 sekcija) 13.4.6 Karta predloženih mjera ublažavanja, 1: 5.000 (18 sekcija) sekcija) 13.4.7 Karta infrastrukturne/transportne mreže i minska polja, polja, 1: 50.000

13.5 13.6

Sintezna tabela potencijalnih uticaja i mjera ublažavanja Tehničke mjere ublažavanja (Prilog poglavlju 6.3 Tehni čke mjere ublažavanja negativnih uticaja na okolinu)


308


Projekat “ Autoput na Koridoru Vc” LOT 3 – Dionica Sarajevo jug (Tar čin) - Mostar sjever

STUDIJA UTICAJA NA OKOLINU (SUO) ENERGOINVEST: Rukovodilac tima: Autori:

Tomislav Goić Izet Čengić Belma Čongo Arifa Fetahagić Amela Vražalica Ermedin Halilbegović Ivan Buntić Nermina Mujezinović Nijaz Musabegović

Grafička obrada:

Vedran Mujanović Enes Hebib Damir Hamza Edin Čanković Amra Durić

Prevod:

Semira Tatarević

Trasa:

TZI – INŽENJERING

C.LOTTI & ASSOCIATI / SPT: Coordinator:

Aldo Coltellacci Serena D¨Ambrogi Bruna Kohan


Koridor Vc - Vc Lot3 Studija Utjecaja Na Okolinu

Recommend Documents