Univerzitet u Beogradu Filozofski fakultet Odeljenje za istoriju umetnosti
Seminarski rad iz predmeta Jakov Orfelin
Evropsko prosvetiteljstvo i delo Jakova Orfelina
Mentor: Dr Miroslav Timotijević
Studenti: Željko Savić SO07/22 Nikola Dimitrijevic SO07/33
Beograd 2011. Ličnost i delo Jakova Orfelina, slikara koji je dao duhovni pečat srpskoj kulturi epohe prosvećenosti dugo je predmet istraživanja istraživača srpske umetnosti XX veka. Mesto koje je zauzeo nije precizno određeno iako su njegov značaj i ugled nesporni. Na početku svog kreativnog rada dospeo je u sam vrh likovnih zbivanja, svojim mladalačkim opusom koji je naglo i burno krajem veka uskovitlao našu umetnost.
1
Kako bismo podrobnije definisali njegov opus, njegov rad i stvaralaštvo, moramo ga posmatrati u kontekstu generalnih socio - političkih okolnosti kao i kulturno umetničkih preokreta koji su zahvatali Evropu u tom periodu. Sa tim u vezi neophono je osvrnuti se na prilike koje su vladale u onovremenoj Francuskoj i Nemačkoj. Naime, sa pokretom prosvećenosti, razuđenim i protivurečnim u sebi, počinje moderno doba u Evropi. To je vreme najkorenitijih promena u sveri ideja i socijanog ponašanja. Stvoren je urbani mentalitet, a evropski gradovi postali su nosioci onoga što zovemo modernizam, modernost, sa jasnom i čvrstom opozicijom prema ruralnom kao tradicijalnom.2 U doprinos ovakvom viđenju, pominje se Pariz koji je postao intelektualna prestonica Evrope, a prosvećenost pokret širok kao renesansa ili reformacija. Utemeljen pre svega, na Volterovim idejama o verskoj toleranciji kao i sveobuhvatnom protivljenju verskom dogmatizmu, Pariz postaje najuticajniji centar svih političkih, društvenih, a samim tim i kulturnih i umetničkih stremljenja. Ipak, iako se Parizu, sa razlogom, pripisuje uloga utemeljivača novog i drugarijeg uredjenja, i prosvetiteljskog utemeljenja, neophodno je napomenuti da se slične, doduše manje radikalne ideje radjaju se i sprovode u Nemačkoj. Zbod Tridesetogodišnjeg rata prosvetiteljstvo nije moglo da prodre u Nemačku pre druge polovine osamnestog veka. No upravo na njegovom tragu utire sebi puteve novi razvitak koji će nemačku misao dovesti do najvećeg sjaja.
1 2
Miroslava Kostić, Jakov Orfelin i njegovo doba, 113 Isto, 21 2
Prosvetiteljstvo u Nemačkoj ne duguje mnogo francuskim intelektualcima, naime pokazatelj je velikih razlika medju misliocima osamnestog veka. Izmedju njih veze nesumnjivo postoje ali su to veze sa velikim i netipičnim figurama francuskog pokreta koji su imali široki uticaj i popularnost istočno od Rajne, sa Monteskjeom i Rusoom. Ideja pokreta u Nemačkoj nije bila bila toliko eksplicitna i isključiva kao u Francuskoj, a težila je zadržavanju postojećeg stanja ili malim promenama unutar već važećeg sistema. Završnim
terezijansko
-
josefinističkim
3
reormacijama
Beč,
centar
germanske katoličke intergralnosti, svetovnog i duhovnog autoriteta, kulturno i obrazovno sedište Habzburške monarhije , izrasta u jednu od najvećih evropskih metropola, čineći vremenom sopstveni obrazac koji utiče na obrasce drugih gradova.
Koristeći povoljan geopolitički položaj na relaciji istok - zapad i
multikulturne elemente, vrednosti i veze, Beč je imao sve predispozice za razvoj kompleksnog i urbanog centra, ishodišta i odredišta brojnih umetničkih i privrednih silnica u širokom okruženju, razvijajući veoma bogatu, baroknu, kosmopolitsku raskoš kulture. Beču se okreće srpska kasnobarokna kultura u okviru koje je razvoj slikarstva u mnogome bio uslovljen promenama koje, poslednje decenije osamnestog veka, zahvataju Habzburšku monarhiju. Sedamdesete godine osamnestog veka, označene su ne samo previranjima u slikarstvu već i u duhovnom životu koje su pratile napuštanje starih ukrajinskih tendencija i prihvatanje novih shvatanja tj. uvođenje terezijansko - jozefinističkih reformi u Vojvodini. U duhu jozefinizma počinje sve oštrija kritika neskromnog života po našim manastitrima, suzbija se klerikalni uticaj koji je uzeo maha, a nastajanjem škola akademija i učenog društva podstiče se prosvetni rad na narodnom jeziku i istoriji. Novi građanski sloj, kod kog raste interesovanje za nemački jezik i književnost,
postepeno
će
se
adaptirati
načinu
življenja
u
jednoj
zapadnoevropskoj državi i postati moćni ekonomsko - politički faktor srpskog
3
Miroslava Kostić, Jakov Orfelin i njegovo doba , 30-31 3
društva.
4
U njemu kao potpuno nova tvorevina javlja se inteligencija koja
oličava moderno shvatanje nacionalne pripadnosti. Preko osnovnog nemačkog, odnosno bečkog kulturnog uticaja na Srbe naseljene u Hazburškoj monarhiji dodiruju francuski uticaji što se pored crkvenih i školskih reformi odrazilo na razvoj slikarstva. Srpsko slikarstvo poslednjih decenija osamnestog veka prestavljalo je skup raznorodnih shvatanja, ali su u osnovi
dominirale
likovne
formulacije
vodećih
majstora
kasnobaroknog
eklekticizma Jakova Orfelina. Kao suštinski razlog odabira Jakova Orfelina kao nosioca ovih promena, uzima se to što u okvirima njegovog rada i umetničkog formiranja ne postoje direktni dodiri sa ranobaroknim slikarstvom koji je odisalo jakim uticajem ukrajinskih majstora. Sasvim sigurno, Jakov Orfelin predstavlja slikara svoga vremena, s obzirom da su u njemu bezdilemno sublimirani uticaji i prirode stvaralaštva najpre Zaharija Orfelina, kao reference kontinualnog slikarstva, a zatim i stilske fuzije karakteristika nemačkih i francuskih majstora. Stoga slobodno možemo reći da u okviru razvoja srpskog baroknog slikarstva sa Jakovom Orfelinom počinje jedan novi period, s obzirom da on prihvata srednjeevropsku kasnobaroknu praksu bez obaveze da je prilagodi potrebama drugačijeg verskog identiteta.
5
Već u prvoj narudžbini se mogu uočiti inventivni segmenti Jakovljevog slikarstva kao i generalne stilske karakteristike vidjene u sveobuhvatnom crkvenom slikarstvu. Na crkvi Sv. Nikole u Kikindi pojavljuje se prošireni amblematski friz, koji svakako predstavlja pouzdana znanja koja je Orfelin stekao na bečkoj Akademiji. Inventvnost ovog ikonostasa može se uvideti ukoliko se uporedi sa delima slikara ranog baroka. Pre svega ovde je reč o stalno prisutnoj zlatnoj dekorativnoj pozadini ranijih majsora, koje se Orfelin oslobadja kao retrospektivnog nasledja i postavlja figure u nedefinisan prostor zatvoren oblacima. Ne trudi se da novostečena iskustva uklopi u vladajuču ranobaroknu piktoralnu poetiku, u čijim je osnovama je počivala ideja o pravoslavnoj baroknoj 4 5
Isto, 111. M. Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo ,115 4
ikoni, već je prihvatio nova znanja oslobodjen svesti o njihovom verskom identitetu. Ovakva shvatanja već ranije su bila prisutna u spskoj baroknoj grafici, ali su u slikarstvu ona stekla punovažnost tek sa pojavom Jakova Orfelina. Karakteristično je i Orfelinovo tumačenje svetlosti, kao potpuno drugačije od shvatanja prethodnika. Iako je kod Orfelina preobražena, nije tumačena simbolično kao retorični kontrast koji za cilj ima izražavanje dramatičnih emocija. Ovde je reč o zemaljskoj, čulnoj svetlosti koja ne dolazi sa neba, niti je odraz božanske intervencije.6 Ova svetlost sada je ravnomerno raspoređena na površini slike, ne ukazujući jasno na svoj izvor. Kada je reč o portretnom slikarskom stvaralaštvu, postoje reprezentativni primeri koji ukazuju na upliv novih tendencija o kojima je blo reči.
Jedan od
takvih primera jeste i portret Stefana Stratimirovića, koji je ujedno i jedini portret za koji je u literaturi precizno utvrdjeno da je Orfelinovo delo. U okviru ovog portreta inventivna slikarska svojstva ogledala bi se u oslobodjenosti od baroknog, alegorijsko – amblematskog tumačenja. Portret u potpunosti odiše izvesnim osećanjem opuštenosti i odstupa od ranijih krutih postavki, a na njemu se mogu uočiti i neoklasicistička shvatanja prisutna i na portretima njegovog savremenika Teodora Ilića Češljara. Oko mitropolita Sefana Stratimirovića, jedna grupa arhijereja prihvata prosvetiteljska shvatanja koja su najčešće vidljiva u težnji za približavanjem crkvene propovedi i slikarstva širim narodnim krugovima. Ako je narod neuk, ne može mu se obraćati učenim govorom, već razumljivim delima i rečima. Prema savetu Stefana Stratimirovića dolazi do posvetovljavanja srpskog vladarskog portreta, koji dobija nacionalni romantičarski pozorišni karakter. Portretiše se nova aristokratija i plemstvo koje čine obrazovani trgovci, ugledni i darežljivi podstrekači književog i kulturnog napretka.7 Ovakva stanovišta mitropolita Stratimirovića mogla bi se posmatrati kao pozadina nastanka i načina izvodjenja pomenutog portreta. Koliko je fuzija francuskog i nemačkog prosvetiteljstva u umetnost, kulturu i život karlovačke mitropolije bila važna za Jakova Orfelina, i koliko joj je sam doprineo, govori i činjenica da je on radio ilustracije za „Istoriju srpskog naroda“ 6 7
M. Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo, 117 M. Timotijević, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umetnosti, 155 5
Jovana Rajića, a jasno je da su istorija kao i enciklopedija, književno pomatrano, bili najznačajniji fenomeni prosvetiteljstva. Navedeni primeri na predhodnim stranicama jesu samo reprezentativni primeri u obimnom opusu stvaralaštva Jakova Orfelina, na osnovu kojih možemo ukazati na inventivna svojstva kasnobaroknog likovnog jezika. U njegovom stvaralaštvu sublimirane su prosvetiteljske ideje, ideje prevazilaženja utvrdjenih ranobaroknih koncepata i svakako njegov autentični stil i slikarski manir. Kao nosilac ovih novih, radikalnih ideja i tendencija okretanja ka zapadnoevropskom slikarstvu i njegovim trendovima, Jakov Orfelin može se posmatrati kao pandan Dositeju Obradoviću i njegovom učinku na polju inkorporiranja prosvetiteljskih ideja u strukture književnog jezika.
LITERATURA: 6
Miroslava Kostić, Jakov Orfelin i njegovo doba, Novi Sad 2007. Miroslav Timotijević, Srpsko barokno slikarstvo, Novi Sad 1996. Miroslav Timotijević, Portreti arhijereja u novijoj srpskoj umetnosti, Zapadnoevropski barok i vizantijski svet, Zbornik radova sa naučnog skupa, Beograd 1991.
7
