GAF Niš Seminarski rad iz predmeta Istorija arhitekture I
STARI VEK
Profesor: Čedomir Vasić Student: Jovana Mitrović
Niš, jun 2008.
1
UVOD
Stari vek je jedno od najbitnijih razdoblja u istoriji ljudske civilizacije. Po stepenu napredka on je čak i premašio mnoge periode koji su došli kasnije. Arh Arhitek itektu turra tog perio erioda da tako akodje dje se smatra tra izuz zuzetno etno napred predn nom, om, i inovativnijom od budućih. Broj naučnih, tehnoloških, i arhitektonskih inovacija tog perioda nije bio premašen sve do savremenog doba. Po prvi put u istoriji nauk nauka a poči počinj nje e da utič utiče e na arhi arhite tekt ktur uru, u, te se mate matema mati tičk čka a i filo filozo zofs fska ka shvatanja počinju primenjivati primenjivati i stavljati u praksu. Jedan od tipičnih primera je pojava proporcionalnosti proporcionalnosti i simetrije na gradjevinama. gradjevinama. Na razvoj današnjih evropskih civilizacija najviše su uticale kulture koje su se u to vreme razvijale u Sredozemlju. Te su kulture bile teritorijalno vrlo bliske, prožimale se i uticale jedna na drugu. Kroz vreme su se smenjivale, ali je svaka bila oreginalna na svoj način zbog različitih uslova i uticaja kojima je bila izložena. Radi boljeg razumevanja starog veka, vrlo je bitno osvrnuti se na period praistorije i podeliti ga na njegove faze, paleolit, mezolit i neolit. U doba paleolita arhitektura praktično nije ni postojala. Ljudi su tada birali birali prirod prirodna na sklon sklonist ista, a, i to najče najčešć šće e pećine pećine,, da u njima njima žive. žive. Naj Najlep lepši ši primerci takvih oblika stanovanja su pećine Altamira u Španiji, i Laskou u Francuskoj, u kojima se takodje moze videti i nekoliko likovnih dela ljudi koji su ziveli u njima. Što se pak mezolita tiče, on se razvio u Dunavskom regionu, gde se razvila i kultura Lepenskog vira, mada se ona vezuje i za početak neolita. U neolitu se javljaju stambene kuće izgradjene od zemlje, kamena ili drveta. Ipak, ove kuće imaju prvenstveno upotrebnu vrednost, tako da je estetska estetska i umetničkoumetničko-arhi arhitekto tektonska nska vrednost vrednost zanemare zanemarena. na. Počeci Počeci prave prave arhitekture u ovom ovom dobu se vezuju vezuju za megalitske megalitske spomenike. Njih međutim nema isključivo na području Sredozemlja. Najveće domete u ovom periodu vezujemo za delove Zapadne Evrope. Kod ovih spomenika vidimo težnju za monumentalnošću, kako će to biti i u arhitekturi Egipta. Upravo se menhiri mogu smatrati pretečama egipatskih obeliska. Dolmeni i kompleksi kao oni u Bretanji Bretanji i Englesko Engleskoj, j, upotrebom upotrebom stuba i grede, grede, definišu definišu princip princip tektonskog tektonskog kompon komponova ovanja nja arhit arhitekt ekton onsko skog g prost prostora ora.. U starom starom veku veku najviš najviše e trago tragova va arhitekture ostavile su civilizacije Medjurečja, Egipta, Grčke i Rima.
2
UVOD
Stari vek je jedno od najbitnijih razdoblja u istoriji ljudske civilizacije. Po stepenu napredka on je čak i premašio mnoge periode koji su došli kasnije. Arh Arhitek itektu turra tog perio erioda da tako akodje dje se smatra tra izuz zuzetno etno napred predn nom, om, i inovativnijom od budućih. Broj naučnih, tehnoloških, i arhitektonskih inovacija tog perioda nije bio premašen sve do savremenog doba. Po prvi put u istoriji nauk nauka a poči počinj nje e da utič utiče e na arhi arhite tekt ktur uru, u, te se mate matema mati tičk čka a i filo filozo zofs fska ka shvatanja počinju primenjivati primenjivati i stavljati u praksu. Jedan od tipičnih primera je pojava proporcionalnosti proporcionalnosti i simetrije na gradjevinama. gradjevinama. Na razvoj današnjih evropskih civilizacija najviše su uticale kulture koje su se u to vreme razvijale u Sredozemlju. Te su kulture bile teritorijalno vrlo bliske, prožimale se i uticale jedna na drugu. Kroz vreme su se smenjivale, ali je svaka bila oreginalna na svoj način zbog različitih uslova i uticaja kojima je bila izložena. Radi boljeg razumevanja starog veka, vrlo je bitno osvrnuti se na period praistorije i podeliti ga na njegove faze, paleolit, mezolit i neolit. U doba paleolita arhitektura praktično nije ni postojala. Ljudi su tada birali birali prirod prirodna na sklon sklonist ista, a, i to najče najčešć šće e pećine pećine,, da u njima njima žive. žive. Naj Najlep lepši ši primerci takvih oblika stanovanja su pećine Altamira u Španiji, i Laskou u Francuskoj, u kojima se takodje moze videti i nekoliko likovnih dela ljudi koji su ziveli u njima. Što se pak mezolita tiče, on se razvio u Dunavskom regionu, gde se razvila i kultura Lepenskog vira, mada se ona vezuje i za početak neolita. U neolitu se javljaju stambene kuće izgradjene od zemlje, kamena ili drveta. Ipak, ove kuće imaju prvenstveno upotrebnu vrednost, tako da je estetska estetska i umetničkoumetničko-arhi arhitekto tektonska nska vrednost vrednost zanemare zanemarena. na. Počeci Počeci prave prave arhitekture u ovom ovom dobu se vezuju vezuju za megalitske megalitske spomenike. Njih međutim nema isključivo na području Sredozemlja. Najveće domete u ovom periodu vezujemo za delove Zapadne Evrope. Kod ovih spomenika vidimo težnju za monumentalnošću, kako će to biti i u arhitekturi Egipta. Upravo se menhiri mogu smatrati pretečama egipatskih obeliska. Dolmeni i kompleksi kao oni u Bretanji Bretanji i Englesko Engleskoj, j, upotrebom upotrebom stuba i grede, grede, definišu definišu princip princip tektonskog tektonskog kompon komponova ovanja nja arhit arhitekt ekton onsko skog g prost prostora ora.. U starom starom veku veku najviš najviše e trago tragova va arhitekture ostavile su civilizacije Medjurečja, Egipta, Grčke i Rima.
2
EGIPAT Hronologija Hronologija kroz celokupnu istoriju Egipta izvršena je preko dinastija koje se Egiptom vladale: Star Staro o cars carstv tvo, o, I-V I-VI dina dinast stij ije, e, zavr završe šeta tak k ujedinjenje Gornjeg i Donjeg Egipta:
pred predin inas asti tičk čkog og
peri period oda a
i
I. 3110 3110-2 -288 884 4 kra kralj lj Men Mena a II. 2884-2 84-27 780 III. III. 2780 2780-2 -268 680 0 Sne Sneif ifru ru IV. IV. 26802680-25 2565 65 Keop Keops, s, Kefre Kefren n i Mikeri Mikerin n V. 2565-2424 VI. 2420-2 20-22 258 Prvi međuperiod međuperiod,, tamne tamne stranice stranice Egipatske Egipatske istorijhe istorijhe ispunjene ispunjene mahom građanskim ratom i unutrašnjim razdorom: VII. 2258-2 58-22 233 VIII. 2233-2 33-22 225 IX. 2225-2168 X. 2168-2134 XI. 2134-2000 Srednje carstvo: XII XII. 2000-1 00-17 786 Drugi međuperiod, vreme upada Hiksa: XII-XVII. 1786-1570 Novo carstvo: XVIII. 1570-1342 Hatšepsut Tutankamon XIX. XIX.
134 1342-12 -1200 Ra Ramzes mzes I
XX.
1200-1085
XXI.
1085-945
XXII. 945-745 XXII XXIII. I. 745745-71 718 8 XXIV XXIV.. 718718-71 712 2 XXV. 712-663 3
XXVI. 663-525 XXVII. 525-405 XXVIII. XXIX.
405-332
332-330,dinastija Ptolomeja koja je na vlast došla kao predtavnik Grčkog osvajača, a potom samoubistvom Kleopatre prekinuta i potom ušla u sastav Rimskog carstva pod carem Oktavijanom Avgustom.
Geografija Stari Egipćani su živeli na teritoriji, koju 90% zauzima pustinja, koju su oni zvali Crvena zemlja. Uslovi u njoj dopuštali su tek postojanje naselja u oazama ili blizu tokova reka. Najpogodnija reka za njihovo obitavanje, bila je naravno reka Nil, prema Herodotu: ,,Egipat je dar Nila’’. Oblast uz Nil zvali su Crna zemlja, po plodonosnom crnom mulju za uzgoj useva.Od drevnih vremena, pa čak i danas, uspeh civilizacije na tom prostoru je zavisio od toga koliko su blagodeti uspevali da izvuku iz reke Nil. Reka Nil nastaje od Belog i Plavog Nila ,koji se spajaju severnije od Kartuma, u Sudanu (slika 1.). Poplava ove reke je označavala početak plodonosne godine donoseći plodonosan crni mulj. Ipak voda je bila preko potrebna i posle poplava, te da bi je doveli do udaljenih područja primenjivali su izgradnju irigacionih sistema (sistema za navodnjavanje). Ovakvi sistemi zahtevali su udruživanje veće grupe ljudi, i to ne samo jedne naseobine. I danas se u literaturi za nastanak prve države u svetu vezuje period u Egiptu kada se više sela udružilo u jednu celinu za potrebe održavanja ovakvih irigacionih sistema.
Slika1.
Populacija Od trenutka uspostavljanja države javila se i potreba za diferencijacijom stanovništva na vođe i podredjeni deo, ali i na deo koji će uspostavljati vezu sa višim silama. Tako se i javila podela, gde je prvi među najvišima bio faraon, zatim su iza
4
njega bili sveštenici i vlastela, činovništvo i zanatlije i poslednji i najponizniji sloj – robovi. Stanovništvo su mahom, po nacionalnosti, činili sami Stari Egipćani, zatim Hiksi, a osvajanjima egipatskih faraona u carstvo su ušli i narodi Nubije, zemlje Kuš.
Gradjevinarstvo U Egiptu se u primitivnoj arhitekturi primenjivalo drvo, i to ono najprisutnije – palmino drvo. Ono je postalo glavni materijal za stambenu izgradnju, što se mođe primetiti po izradi stubova od palminog drveta, a takođe, palmova debla poređana jedno uz drugo činili su tavanicu. Posle nekog vremena primat u primeni materijala preuzima ćerpič. On će se i zadržati kao glavni materijal kod debelih zidova. Egipat je posedovao dobre vrste gline, dok je drvo morao uvoziti iz Libana. Opeka se stoga nije pekla na vatri, već se sušila na suncu. Od ćerpiča su građene stambene kuće, utvrđenja, mastabe (grobnice), nasipi i kanali za navodnjavanje. Kao spojno sredstvo upotrebljavan je materijal od gline, mada nisu retki ni primeri kada se ćerpič polagao u suvo. Ako bismo razmatrali prednosti ćerpiča, svakako bismo naveli njegovu neograničenu primenu u konstrukciji svodova i lukova (Slika 4.15 i 4.16).
Slika 2. Izrada, prenos i upotreba ćerpiča pri izgradnji jedne egipatske kuće Obilatost kamenom je uticala na njegovu veću primenu. U dolini Nila bilo je puno peščara i krečnjaka, dok se u blizini Crvenog Mora granit,diorit,sijenit.Kako u Egiptu nije bilo mermera on je zamenjivan alabasterom. Kamen je zauzimao sve veću primenu sve dok nije postao glavni materijal za gradnju svih vrsta objekata. Interesantno za Egipat, mnogi kameni komadi upotrebljeni su kao monoliti,naručito za izradu nosećih stubova ali i horizontalnih greda. To je i uticalo da glavni konstrukcijski sistem postane arhitravni. Primenjivani su zid, stup i ravne grede. Egipatski arhitekti, mada su poznavali sistem luka i svoda, ovim konstrukcijama nisu dali većeg značaja. Ima međutim i izuzetaka (Slika4.14). Kao sećanje na odbrambene zidove od poplava Nila Egipćani su često primenjivali manji nagib kod zidova (Slika 4.13).Tavanice su bile od kamenih ploča koje su bile oslonjene na kamene subove, od čijeg je raspona zavisila debljina ploča.
5
Tamo gde su tavanice nosile veća opterećenja,kao i za ulaze u piramide, primenjen je sistem kosih ploča (Slika 4.8-11.), Ovaj sistem srećemo u mnogim grobnicama. Ploče su postavljene ukoso ili u više horizontalnih redova pa se opterećenje prenosi na pune zidne mase (Slika 4.12). Pored pomenutih nosećih konstruktivnih sistema, Egipćani su dužnu pažnju posvetili i problematici osvetljenja. Pored običnog osvetljenja kroz tavanicu (Slika4.1), u hramovima je primenje i bazilikarni tip osvetljenja (Slika 4.2). Kod ulaza u hram izbegnut je bilo kakav luk ili svod. Primenjena su vrata oblika izduženog pravougaonika (Slika 4.3 i 4.7). Dovratnici su, kao i nadvratnici rađeni od jednog kamenog granitnog bloka na kome je često bilo dekoracija u vidu imitacije listova palmove grane ili sunčevog diska sa zmijama čuvaricama (Slika 4.4-6).
6
Slika 4. Konstrukcijski sistemi Egipta
7
Arhitektura Priroda je bila uzor Egipćanima za arhitektonske forme. Pored bazičnih formi, kao što su danas celom svetu poznate piramide, oni su pokušali da se sažive sa prirodnim okruženjem. Tako je došlo do geneze egipatskih stubova (Slika 5.).
Egipatski stub ima uvek stupu,stablo i kapitel. Stopa je plitka sa zaobljenim stranama, kružnog oblika i završava se kružnom pločom u širini samog stupca. Stablo nastaje od stupca i vremenom evoluira u stilizovane forme iz egipatske flore, što se dešava i sa kapitelom.Stablo je u osnovi okruglo, mada se prelazilo i na stub oblika snopa stabljika (Slika 6.).Stablo se sužava od strope ka kapitelu. Pri samoj stopi stablo je povijeno što je prepoznatljivi deo gde su predstave graviranog ili bojenog lišća.
8
Kapiteli stubova su uvek iz dva dela : od samog stilizovanog kapitela i abakusa u obliku kamene kocke. Vrste kapitela su izvedene prema njihovoj dekoraciji (Slika 7.).
Lotosovi kapiteli kapiteli
Papirusovi
Palmini kapiteli
Hatorski kapiel Slika 7. Kapiteli Egipatskih stubova
Dekoracija Može se reći da su hijeroglifi, kao vrlo slikovito pismo bili dovoljna dekoracija na zidovima samih egipatskih objekata. Najveća dekoracija bila je izražena u primeni skulpture ili graviranih površina u kamenu. Svi gravirani motivi bili su bojeni i predstavljali su mitološke,religijske i istorijske teme, mahom iz života vladara. Svakako vredna pomena je pojava ritmičkih niša na pojedinim mastabama kakva je bila mastaba u Nakadi (Slika 8.).
9
Slika 8. Mastaba u Nakadi-izgled trenutnog stanja i deo osnove
Arhitektonski spomenici Stambena arhitektura Razmatranjem stambene arhitekture Egipta uvidećemo da je ona različita koliko i staleži u jednoj takvoj despotskoj državi.Arhitektura je raznovrsna, od robovskih kuća –nastambi do velikih kraljevskih palata. Kuće robova posedovale su unutrašnje dvorište iz koga se pristupalo malim prostorijama za zajedničko spavanje (Slika 9.) .
Slika 9. Kuće robova Arheološkim iskopavanjima u gradovima Kahun i Tel-el-Amarni spoznana je i arhitektura slobodnog stanovništva i vlastele tj. gradska arhitektura. Kuće su građene u pravougaonim blokovima, sa više prostorija, gde je glavna smeštena u centru kuće sa većom površinom (Slika 10.).
10
Naravno, najrazvijeniji plan osnove imaju palate faraona koje su uvek u obliku pravilnog pravougaonika .Centralno mesto zauzima unutrašnje dvorište na koje su orjentisane prostorije kao što su Široka i Duboka dvorana ,zatim manje prostorije itd. U okviru palate postojale su posebne odaje za poslugu, zaštitu,staje za stoku.Pored ovog, palata je bila snabdevena i kupaonicama, klozetima,kanalizacijom (Slika11.).
Slika 11. Palata u Tel-el-Amarni
Nadgrobna arhitektura Kako su Egipćani verovali, da bi se obezbedila trajnost duše i u zagrobnom životu, u koji su verovali, bilo je potrebno očuvati telo. Istovremeno za telo u zagrobnom životu, bilo je potrebno obezbediti hranu, odeću i druge stvari teje za njihovo očuvanje, kao i za očuvanje tela bio potreban poseban prostor, u kome bi balzamovano telo ,,obitavalo’’.Tako se javila potreba za grobnicama. Najstariji oblik grobnica, koje su bile privilegija samo za vladajuću klasu, bila je MASTABA. U prevodu na Arapski mastaba znači klupa . Prve Mastabe potiču još iz vremena prve dinastije i njihove ostatke danas srećemo u Dašuru, Memfisu i AbuRošu.
Slika 13. Izgledi i rekonstrukcije egipatskih mastaba Mastabe su građene od ćerpiča. Samo neke, spolja su bile obložene kamenom. Predstavljaju veštački masiv trapezastih strana. Njihova gradnja se satojala od podzemnog i nadzemnog dela.Grobnica je postavljena 30 m duboko u zemlji i do nje vodi sa vrha mastabe jedno okno. Pored njega radi zaštite od pljačke, često je rađeno
11
i drugo lažno okno. Na severnoj strani mastabe su bila vrata za izlazak duče,a u kapelu se ulazilo sa južne strane .
Slika 13. Preseci kroz pojedine mastabe
Slika 14. Rekonstrukcija izgleda mastabe kraljice Merneite Iz mastabe se razvila stepenasta PIRAMIDA, doziđivanjem više manjih mastabi na donjoj. Najstarija stepenasta piramida pripisuje se Ujedinitelju gornjeg i donjeg Egipta - kralju Menesu. Danas najpoznatija i najočuvanija takva piramida je Džoserova piramida u Sakari. Na njoj se vidi da je rađena u dve ili tri faze. Sama piramida nalazi se u okviru kompleksa, u kojem su i palata vladara,kapela i druge prostorije,danas u ruševinama. Velika kompoticija kompleksa je delo prvog nama poznatog graditelja-Imhotepa.
Slika 15. Presek kroz Džoserovu
piramidu.
12
a) d)
b)
c) e)
f)) Slika 16. a)rekonstrukcija džoserove piramide i okoline; b) i c)izgledi današnjeg stanja piramide d) rekonstrukcija kompleksa; e)presek kroz piramidu; f)osnova kompleksa oko Džoserove piramide. Prelaskom sa pravougaonika na kvadrat i ukidanje stepenika , prešlo se i na klasičnu formu piramide. Njoj je , međutim, prethodila forma piramide sa izlomljenim stranicama, kakva je piramida kod Dašura (Slika 17.). Manji stepeni prilikom izgradnje su sakriveni oblogom od granita ili krečnjaka. Uz piramidu je uvek i prisutni hram izdvojen od piramide, ali s’ njom povezan svetim putem. Jezgro piramida je od punog zida od krečnjaka. Manji prostori u piramidi predstavljaju grobne komore, a povezane su hodnicima.Ulaz je bio zazidan i sakriven ispod granitne obloge. Najpoznatije piramide ovog tipa nalaze se u okviru kompleksa piramida iz Gizea, iz vremena starog carstva. Tri najveće piramide su Keopsova ( 148 m) i niže od nje Kefrenova i Mikerinova. Slika 17. Preseci i osnova , izgledi sadašnjeg stanja
a)
Piramide u Dašuru
b)
c)
13
d)
e)
f)
g)
h)
i)
Slika 18. a)Aksonometrija Keopsove piramide;b)Situacioni plan kompleksa piramida u Gizi; c)Olakšana tavanica sa višestrukim ravnim tavanicama od kamena; d)Oplata od granita; e)Sfinga,u pozadini Keopsova piramida; f) i g) izgled i satelitski snimak kompleksa u Gizi; h) Situacioni plan Kefrenove piramide sa pristupnim objektima; i)Rekonstrukcija Keopsove piramide. Iako se sa završetkom Starog Carstva nije prestalo sa gradnjom piramida, ona je postepeno jenjavala a javila se potreba za granjom GROBNICA U STENI. Iako se na ovaj sistem prešo iz razloga sprečavanja pljački, one su se i dalje dešavale. Stoga su i postojali posebni sistemi i elementi za sprečavanje pljački – kameni blokovi,lažni hodnici i vrata, vestibili i prostorije... Ovakvih grobnica najviše je u Biban-ElMoluhu (Dolini kraljeva ), zapadno od tebe. U neposrednoj blizini postojala je i dolina kraljica. Pored najpoznatije Tut-Ank-Amonove grobnice, pažnju zavređuju i grobnice Ramzesa II, Seta, Keopsa, Tutmesa .... Počev od najjednostavnije kvadratne prostorije, odmah iza ulaza, osvetljene sa ulaznih vrata, pa do hipostalne dvorane (sa stupcima). Ova kapela je skulptoralno obrađena, sa prikazima pokojnikovog života u reljefu na zidovima. Sama grobnica je ili ispod kapele ili se u nju dolazilo vertikalnim bunarom. Put, ponegde vodi iz kapele kosinom na niže u grobnicu u masu brda i do 4 km dubine. Svi elementi su u okviru grobnice isklesani direktno – stubovi, niše, prolazi,stepenice.
14
Slika 19. Razvoj egipatske grobnice u steni
Slika 20. Aksonometrijski presek Tutmozisove grobnice i odaja u okviru egipatske grobnice u sten
Hramovi
Poput grobnica u steni Stari Egipćani su gradili i hramove u steni. Svakako najpoznatiji takav hram jeste Abu Simbel koji je danas premešten sa prvobitne lokacije usled gradnje brane kod Asuana. Uodnosu na hramove koji su građeni na ravnici, nedostraje samo dvorište. Ovde se nalaze Mali i Veliki hram koje je podigao faraon Ramzes II i njegova žena Nefertari. Mali hram je bio posvećen boginji Hator, a veliki bogu Amonu-Ra. Fasada hrama podražava pilone hramova u ravnici. Na njoj su četiri isklesane figure Ramzesa II. U unutrašnjosti je prva glavna dvorana koja je ravnog plafona i nosi se na 8 kolosa.Sa strane dvorane se nalaze izdužene prostorije riznica i magacina .Iz ove prostorije se po osi ulazi u manju na četiri jaka kvadratna stupca odakle se dalje ulazi na tri mesta u vestibil u čijem je produžetku prostorija svetilje 4 x 7m. a)
b)
c)
15
f) d)
e)
Slika 20. Abu Simbel: a)osnova kompleksa; b)fasada Ramzesovog hrama c)fasada Nefertarinog hrama d)kolosi Ramzesovog hrama; e)glavna dvorana; f)prostorija ,,svetilje’’
b)
a)
Slika 21. Osnove Hramova u Abu Simbelu: a)Veliki hram Ramzesa II: 1)skulpture Ramzesa II; 2)glavna dvorana; 3)vestibil; 4)manji hramovi; b) Manji hram Nefertari:1)skulpture Nefertari; 2)vestibil; 3) odaje i riznice
Pored hramova u steni značajni su i TERASASTI HRAMOVI, iz ere Srednjeg carstva.Najpoznatiji hramovi ovog tišpa su hram kraljice i boginje Hačepsut i njenog muža Mentuhotepa, koji je kombinovane funkcije, a nalazi se u blizini Tebe.Značaj ova dva hrama je da se po prvi put pojavljuju i rampe i kolonade kao arh. elementi i izražajna sredstva. Hram kraljice Hačepsut ima tri terase i rampe , a sam hram je nastavljen na najvišoj terasi. Hram Mentuhotepa je sa tri strane okružen tremom i nalazi se na terasama na koje se rampom dolazi sa niže terase. Na krovu hrama je bila kamena piramida. U stenovito brdo je uzidan prostor na stupcima. Oba hrama su iskoristila vertikalnu stenu iza njih za monumentalnost slike.Graditelj (neimar) ovih hramova bio je Senmut.
a)
b)
16
c)
d)
e)
Slika 22. Hram kraljice Hatšepsut: a)osnova hrama kraljice Hatšepsut; b)izgled hrama faraona Mentuhotepa; c) i d) izgled hrama kraljice Hatšepsut ; e) Skulpture uz kolonadu hrama kralji
GRČKA
Hronologija Ovde se može govoriti o četiri perioda u okvirima hronoloških granica: • • • •
I period - Geometrijski stil, 1000 - 700. godine p.n.e. II period – Arhajsko doba, 700 - 500 g. p.n.e. III period – Klasično doba, 500 - 338 g.p.n.e. IV period – Helenističko doba, 338 - 146 g.p.n.e.
Za prvi i drugi period nema značajnijih ostataka arhitekture, ali i oni malobrojni ukazuju na grčko stremljenje ka kompoziciji, proporciji, i položaju objekata u prostoru. Mnogo više ova dva perioda su dala u poduhvatima izrada skulptura. Za vreme klasičnog perioda je dostignut najviši stepen originalnosti. Istraživanje srazmera u arhitekturi i stvaranje vizuelnih efekata uvođenjem modula je dostiglo svoj vrhunac. Uveden je i kanon poznat pod imenom Polikletov kanon: Glava je sadržana sedam puta u visini čoveka, u posebnom hramu čuvan je ravan merni štap čije su jedinične mere prihvaćene u svim tadašnjim grčkim zemljama. Helenistički period je ostao upamćen po širenju grčkih uticaja pod tutorstvom Makedonske države koju su osnažili Filip i njegov sin Aleksandar (na Istoku zvani Iskandar) Veliki Makedonski, koji osvaja teritoriju čitavog Persijskog carstva i Egipat.
17
Geografija i populacija Grčka je obuhvatala kontinentalnu teritoriju današnje Grčke, Egejska ostrva i zapadne obale Male Azije, a potom se širi na severne obale, a potom se širi na severne obala Egejskog mora, u Trakiju. Kasnije se putem trgovačkih kolonija Grčka širi i na druge teritorije kao što su obale južne obale Italije i Sicilije koje su nazvane ,,Velikom Grčkom’’. Njihova trgovina je uslovila i razvoj naselja na nekim mestima istočne obale Jadrana. Period ratova i nediferenciranih državnih teritorija, kao i migracija grčkih plemena Doraca i Jonaca biva zaustavljen oko 13. i 12. veka kada bivaju osnivani ,,slobodni gradovi’’ – Polisi. Dva glavna polisa koja su diktirala unutrašnju politiku grčkih teritorija bila su Sparta, dorski polis poznat po ozbiljnosti, disciplini vojske i surovosti vladara, i Atina, puna jonske veselosti i demokratije svih, sem robova. Upravo pod velikim ktitorsvom Atine razviće se religija, jezik i umetnost u 5. i 4. veku p.n.e. sa klasičnom epohom Jelade. Ovde je arhitektura bila odraz bogatsva i moći atinske zajednice. Osnovni principi na kojima počiva su mera, ravnoteža i harmonija. Osnovni principi po kojima je osnovana grčka civilizacija bili su temeljeni na religiji. Grci su verovali u više bogova, koji su za razliku od božanstava drugih civilizacija imali i mane, a likom su bili isti kao ljudi. Slika 1. Politička podela Grčke između država koje su podržavale Spartu i onih koje su bile uz Atinu
Gradjevinarstvo
Prvi period razvoja grčke arhitekture, obeležila je gradnja u ćerpiču i drvetu, dok su krovovi bili slamnati. Stupovi ovog perioda su , čak i kod hramova od drveta. O objektima ovog perioda se , kao što je već rečeno , i dan danas vrlo malo zna. Drvo i slama , kao materijali, u 6. veku bivaju zamenjeni sve većom upotrebom kamena, kojim je i danas Grčka , vrlo bogata. Drvo se koristi u manjoj meri i to samo za tavanice koje moraju biti lake. Glina se koristi za izradu pokrivača i oblaganje. Za cevi vodovoda Grci su upotrebljavali pečenu zemlju.
18
1)
2)
3)
4) 5) Slika 2. Stari grčki hram:1) podužni presek; 2)poprečni presek; 3)osnova 4) i 5) konstruktivni detalj na kome se vidi uticaj na kasniji dorski stil Najprisutnije vrste kamena u Grčkoj su bile: krečnjak, siga i mermer (mramor). Najpoznatije i najveće grčke građevine su građene od pentelijskog mramora. Takvi objekti su bili Erehtejon, Partenon i Propileji. Kameni blokovi nisu velikih dimenzija, sem onih koji su u temeljima građevine. Od davnina se javila potreba za upotrebom paralelopipednih blokova, dok su kiklopski zidovi bili uobičajeni samo za temelje. Zidalo se u suvo, bez upotrebe maltera! Tehnike zidanja koje su najčešće primenjivane u Staroj Grčkoj bile su : • Poligonalni slog (grubi slog , sa čvrstim naleganjem, zaobljeni slog ); • Trapezoidni slog (sa nepravilnim slogom, izodomum- u dva reda jednake visine, pseudoizodomum - ako je visina svakog drugog reda manja); Pravougaoni slog (nepravilan, izodomum, pseudoizodomum). • Kameni blokovi su spajani metalnim spojnim sredstvima. Obrada kamenih blokova je samo delimična, da bi se po transportu i ugrađivanju u objekat oni doradili. Svakom delu objekta je poklanjana puna pažnja. Temelji i zidovi su rađeni od pravilnih tesanika. Fundiranje se rade ili na živoj steni ili na ukopanim kamenim temeljima. Kako bi se povećala stabilnost zidova kod visokih objekata upotrebljavana je tehnika izodomuma tj. zidanje dužnjacima i vezačima. Dužnjaci dopiru do polovine zida dok su vezači postavljeni celom debljinom zida. Odnos debljine prema visini bio je 1:10. Zid je obično celom visinom iste širine, mada se u pogledu dorskog stila oni sužavaju ka vrhu. Stopa zida je od dve niske ploče koje stepenasto ispadaju ispred zidne ravni ili su profilisane. Na njih naležu sokl - ploče koje ispadaju iz glavne mase zida za 10 cm. U zidu je spajanje tesanika izvršeno drvenim čepovima po visini, dok je po dužini to urađeno olovnim spojnicama. Ovori – vrata i prozori su pravougaonog ili trapezoidnog oblika. Mada su dovratnici mogli da budu i sastavni deo zida, nadvratnici su morale biti jake kamene grede jer su otvori bili široki i obezbeđivali dosta svetla i dobar pogled ka unutrašnjosti. Stubovi su sastavljeni iz više delova – njihovi tamburu su spojeni po visini raznim gvozdenim ili drvenim čepovima, dok su spolja na njima urađene kanelure. Stubovi se sužavaju ka vrhu. Tavanica – grčka arhitektura, kao i egipatska izbegava upotrebu svodova i lukova. Osnovni sistem je arhitravni sistem greda koje su prenete sa drvenih konstrukcija i uklopljene su u nove kamene konstrukcije, tako da se može reći da je tavanica sastavljena iz dva dela: Vertikalni, vidljiv na fasadi, sastavljen od elemenata: arhitrava, friza i venca; Horizontalni deo tavanica. Gotovo po pravilu, krovovi su dvovodni. -
19
Kamena konstrukcija Slika 3. Tavanica kod hrama prvog tipa razvoja – Dorskog stila
Slika 4. Arhitravna greda, triglife i metope kod dorskog hrama Partenona Kamene grede su kod kamene konstrukcije oslanjane na zid sa jedne i friz ili arhitrav sa druge strane, a položaji su im ili na osovini ili na sredini razmaka, između stubova.Preko njih je išla neka vrsta kasetirane tavanice, čije su šupljine zatvarane kamenim pločama – kalimatijama. U visini tavaničnih greda na arhitravnoj gredi leži friz koji ih zaklanja. Venac završava građevinu i učvršćuje friz, ograničava krov i zaklanja obimne zidove od slivanja kiše. Arhitrav, friz i venac u klasičnoj arhitekturi čine Glavni venac. Krov u drvenoj konstrukciji nema horizontalnih vezača, već se sve nosi na slemenjaču i rogove koji se oslanjaju na zid i sleme. Rasponi preko 14 m se premošćavaju tako što se unutrašnjost delila na tri broda sa dva reda stubova koji nose zidove ili skraćuju raspone krova. Podovi su bili kameni u vidu kamenih blokova. Polažu se na tlo. Rađeni su i mozaici , prvo od sitnog kamena u malteru, a potom i od raznobojnog mermera
Dekoracija
Značajno mesto u istoriji arhitekture Grčke imaju profili i oni se javljaju kao : • Konstruktivni (podupiranje, nošenja, razdvajanje , ...) • Neutralni ( ulepšavanje, isticanje kontrasta među celinama, .... ) Dakle, sa dvojnom funkcijom
Konstruktivni profili Po obliku i nameni dele se na 1. TRAKE, uloga im je spajanje dva ili više samostalnih delova arhitekture u jenu celinu. Razlikujemo Teniju, Astragale i Toruse. Tenija se obično ukrašava geometrijskim ukrasom npr. meandrom, pletenicom, talasastom linijom, ... (Sl. 20
5.1.).Astragali podsećaju na perle i mogu biti plastični ili bojeni i najprimenjeniji su na jonskom i korintskom stilu. (Sl. 5.2.). Torusi se obično javljaju kod stubova, na njihovim stopama. Mogu biti sa ili bez horizontalnih kontura. (Sl. 5. 3.). 2. IZDUBLJENA OBLICA, priomenjuje se kod stope stuba. Karakteristično, ona je uvek bez dekora. Ideja za njenu upotrebu verovatno je proizašla iz formacije grčkih vaza. (Sl. 5.4.). 3. KIMA, profili stilizovanog lišća. Lišće može biti više ili manje povijeno, vajano ili bojeno. Razlikuju se ehinus, lezbijska i dorska kima. Dorska kima je oblika polupovijenog lista, koji je po obliku i boji jako stilizovan. (Sl. 5. 5.). Ehinus-kima je potpuno povijenog lista, bojenog srcastog oblika ili plstičnog jajastog oblika. Bojena se javlja kod kapitela dorskog stuba , a plastična kod kapitela jonskog stuba i kod friza jonskog stila. (Sl. 5. 6.). Lezbijska kima je oblika previše povijenog lišća. Može biti bojena ili plastična i javlja se kod jonskog i korintskog stila. Povija se na gore, na polovini. (Sl. 5.7.). 4. SIMA, čija je namena završetak krova i oluk za kišnicu. Podražava biljku lotosa ili palme. Može biti bojena ili plastična. (Sl. 5.8.). Na vratu stuba često se sreće ANTEMIJA, u obliku lotosovog cveta. (Sl. 5. 9.). Na vrhu krova ( tj. njegovog venca ) i krajevima javljaju se samostalni ukrasi – AKROTERIJA. (Sl. 5.10.).
Neutrealni ukrasi Njihovi motivi su čovečje figure. Njima se prikazuju motivi iz mitova i legendi. Pored čovečijih figure javljaju se i skulpture lava ili bika. Vajarski radovi se izvode u mramoru, a ponekad i u bronzi. (Sl. 5. 11.).
Hramovi jonskog tipa Jonski stil se veoma razlikuje od Dorskog stila i to po sledećim sekvencama: • Oblik stubova je vitkiji i manje je mase; • Stub leži na stopi; • Kapitel je sa volutama • Arhitrav je izdeljen na horizontalne pojaseve; Friz nema triglife i metope. •
21
Na Jonski stil su uticali elementi nasleđeni iz Male Azije, odakle od Feničana preuzimaju dekoraciju, a od Likijaca konstruktivne elemente. Stil nosi ime po plemenu Joncima koji su ove nasleđene oblike učinili lakšim, vitkijih proporcija i sa bogatijim ukrasima. Po Vitruviju ovaj stil je lepši i to odgovara ženskoj lepoti, dok masivnost dorskih stubova odgovara muškoj snazi. Jonski stil se pojavljuje početkom 6. veka p.n.e. Vremenom se razvijao kroz tri stila: maloazijski, antički, i pozni jonski stil. Arhitrav su obično činile tri trake bez ukrasa. Samo ponekad, na njima se nalazi natpis – friz. On je često ukrašen figuralnim predstavama ili je reljefno obrađen. Venac je zasečen da sprečava podlivanje vode na zidovima. Prisutna je promena tri boje – plava, crvena i bledo-žuta. Česta je i pozlata. Kod objekata jonskog stila ivični stub ima tri volute kako bi se isto sagledao sa svih strana. Kanelure su polukružne i u stubu ih je oko 24. Raspored stubova u osnovi je takav da je njihov međusobni razmak oko 3 prečnika stuba. Istražujući motive jonski red uvodi i čovečije ili životinjske konture, kao što je to slučaj sa Karijatidama – figurama žena, Atlantima – figurama muškaraca. Mada su najpoznatije figure na Erehtejonu na Akropolju, koji je tip jonskog hrama sa Karijatidama, one su prisutne i kod Sifijanske riznice u Delfima. Tipu jonskih hramova u Delfima pripadaju i Korintska i Marsijina riznica.
a)
b) c) Slika 14. a) Sifionska rznica u delfima sa Karijatidama – rekonstrukcija; b) Ostaci stuba Korintske Riznice c) Sirena na postamentu u obliku jonskog stuba.
Slika 15. Friz sa Sifionske riznice u Delfima, u sredini – friz sa timpanona hrama
RIM
Hronologija
Ovde se može govoriti samo o okvirnim hronološkim granicama: • Od 640. do 510. g.p.n.e. Rim je bio etrurska provincija, arhitektura je bila slaba
22
Kraljevsko doba – nastavak eterurske umetnosti • Doba republike, arhitektura se razvija pod grčkim uticajem • Doba carstva , kada se arhitektura razvija pod uticajima sa orijenta i sopstveni razvoj U pogledu teritorijalnog razvoja značajni su sledeći periodi: 3 – 2 . vek p.n.e, period razvoja grada Rima na Apeninskom poluostrvu • • 2.v.p.n.e. – 2.v.n.e, period imperije i razvoja rimske kulture • 2.v.n.e. – 5.v.n.e. raspad cartva Rimljana i pad zapadnog rimskog carstva •
Ipak, početak Rima se vezuje za 8.v.p.n.e. , kada je bio etrurska provincija.U 5. v.p.n.e. se on oslobađa od jačih uticaja Etrurije i postaje grad – država. Posle perioda jačanja unutrašnje ekonomije, Rim u 1.v.p.n.e. kreće u osvajanja teritorija oko Sredozemnog mora koje polako pretvaraju u svoje ,, jezero’’. Rim zauzima teritorije svih napred pomenutih civilizacija i u svoju kulturu usađuje njihove tekovine. Za Rim, posebno značajno je grčko nasleđe. Poredeći grčku i rimsku arhitekturu mora se naglasiti da je grčka arhitektura jača u skladu proporcija, lepoti oblika, ali je Rimska u pogledu koncepcije i konstrukcije prevazišla grčku. U Rimu je remek delo čitava arhitektonska kompozicija.
Geografija i populacija
Pravim Rimljaninom smatrao se , u rimskoj Imperiji , samo onaj ko je rođen u samom Rimu. Takav pojedinac je u društvu imao mnogo povlastica i mogao je znatno da napreduje. Pripadnici drugih regija i zemalja bili su državljani drugog reda, pa čak i robovi. Eventualno , bilo je pojedinaca – vazala kojima su Rimljani ostvarivali posrednu vladavinu nad narodima tih pojedinaca. U rimsko carstvo ušli su : Grci, Etrurci, Trakijci, Iliri, Kelti ( Skordisci,Helveti, Briti i Gali),Egipćani, Kartaginjani i Feničani, Persijanci, Asiro-Vavilonci, Jevreji itd. Rimsko carstvo bilo je najveće carstvo koje je vladalo civilizovanom Evropom ikada. Ono je u sebi sadržalo najveći broj naroda i manjina ikada. Posedovanje ogromne radne snage izražene u robovima, ali i građenje pod upravom države omogućili su brzu i organizovanu izgradnju. Brzo građenje bilo je osnova za civilozovanje naroda na teritorijama koje su tek osvojene i za njihovo bolje kontrolisanje. Ipak razvrat u rimskom društvu, brzo je uslovio i njegov raspad. Interesi raznih pojedinaca, od generala pa do carskih porodica, česti ustanci raznih naroda, i robova, upadi varvara uticali su da lagani raspad i postepeno smanjivanje teritorije sa konačnim nestankom zapadnog rimskog carstva, i nastavkom hiljadugodišnjeg vizantijskog carstva sa većinskim grčkim narodom, rimsko carstvo iščili sa karti Evrope.
Slika 1. Teritorije Rimske imperije
Gradjevinarstvo
23
Rasprostranjenost Rimske Imperije je omogućila uticajima arhitektura svih naroda prodre u delovanje Rimljana u pogledu granje, kako u vidu arhitekture, tako i same građevine. Među materijalima bili su najprisutniji: Opeka, koja se koristila u raznim veličinama i oblicima: kvadratna, pravougaona, trougaona,... U upotrebi su ploče od pečene gline za oblaganje zidova kupatila; šuplje opeke; cevi od pečene gline za vodovod i kanalizaciju. Retko se sreću u upotrebi i gleđosane i bojene opeke. Kamen , gde su najčešće korišćene vrste: mermer (mramor), bazalt, granit, krečnjak, tuf, ... Malter ima veliku ulogu u konstrukciji, posebno svoda i kupole. Pored običnog maltera koristi se i krečni malter. Drvo nalazi mesto u drvenim konstrukcijama krova i tavanica, a u upotrebi su sledeće vrste drveta: hrast, brest, lipa, bor, orah,.... Primena metala postaje ogromna kako gvožđa, tako i olova. Zlato i srebro bili su samo u funkciji ukrasa ili isticanja moći Imperije. Bakar i bronza su bili veoma . Olovo je korišćeno za vodovodne cevi koje su se lako pravile od njega oblikovanjem oko drvenog debla. Takva upotreba je od Rimljana nasleđena u Evropi sve do XIX veka, kada je upotreba dokazana kao štetna po zdravlje. Staklo se koristi za prozore u vidu ploča ili svodova, za mozaik. Ovo je bila jedna od najvećih novina u arhitekturi i njenoj estetici. Posebno interesantna je upotreba liva, veoma sličnog današnjem betonu. Ono je omogućilo izradu konstrukcija , posebno svodova i kupola velikh raspona. Liv je u to vreme bio livena masa od šljunka, tucanika koji su bili vezani kračnim malterom. Načini zidanja bili su sledeći: • Opus Kvadratum, kameni zidovi , sa prevezom od tesanika • Opus Incertum, sa zupčastim ojačanjima uglova od opeke Opus Retikularum, mrežasti slog kamena pravilnog oblika • • Opus Kvaziretikularum, mrežasti svod od kamena nepravilnog oblika • Opus Siliceum, kiklopsko zidanje kao u Staroj Grčkoj Opus Tastaceum, zidanje opekom • Opus Latricinum, za zidanje svodova i lukova od kamena, opeke i liva • ili maltera Opus Mixtum, za mešovito zidanje, kakvo je bilo najčešće • • Opus Sektile, za obradu podova oblikovanjem motiva na raznim vrstama kamena • Opus Musivim i Opus Signinum, za mozaike Što se tiče inženjerskih konstrukcija, one se nisu razvile samo pod uticajem grčke kulture, već i pod uticajima Orijenta. Najčešće konstrukcije su bili: Lukovi, koji su najčešće bili od opeke, u jednom ili više slojeva. Nisu • retki bili ni svodovi od kamenih tesanika • Svodovi, poluobličasti i krstasti. Postizani su i ogromni rasponi koji su upravo zbog upotrebe opeke mogli biti takvi. Krstasti svodovi, bili su konstruisani kao unutrašnji presek poluoblica. Izvođenje se vršilo pomoću drvene oplate, slične kao kod današnjeg betoniranja. Kupole, konstruisane od opeke i kamena, mada redak slučaj nije ni • upotreba betona tj. liva koje je svoju vrhunsku moć pokazalo kod konstrusanja kupole Panteona, o čemu će napred biti više reči. • Ravne tavanice, koje posebno u stambenoj arhitekturi nisu retkost, rade se od kamenih greda i drveta. • Krovne konstrukcije dvovodnog krova su usavršene. Njime su često završeni i poluobličasti svodovi, na koje se on naslanja. Pokrivanje krovova je izvršeno crepom, retko u ponekim oblastima pod lokalnim graditeljstvom i kamenim pločama.
24
Posebno izrađeni crepovi bili su namenjeni provetravanju. • Vrata i prozori su bili oivičeni kamenim profilisanim grdama, dok su krila bila izrađivana od stakla, metala, drveta ili njihove kombinacije • Stepeništa su od kamena sa pravim kracima i odmorištem, a leže na svodovima ili zidovima. U svojoj delatnosti Rimljani su uveli i mnoge nove motive: Uvođenje postamenta kod stubova Stubovi bivaju izrađivani neposredno uz zidove ili se grade kao pilastri Arhitrav, friz i venac lome se ka ispadu stuba Razvija se bogata profilacija venca i friza Pored starih uvode se i novi redovi tj. stilovi Profili preuzeti iz Grčke su znatno preciznije izrađivani. Razlog je bio što se prilikom izrade i planiranja ovih arhitektonskih elemenata crtanje vršilo pomoću instrumenata kao što su bili šestar, lenjir, konac, itd. U rimskoj arhitekturi se , za razliku od grčke, često sreće i preterani dekor koji ne odgovara tematici samog objekta. Motivi su : cveće, list, trake, figure, natpisi, ... Polihromija u objektu je postizana pomoću raznobojnog prirodnog kamena. Vršilo se i malterisanje zidova, kako običnim, tako i malterom u boji. Jedan od najlepših primera rada malterom u boji, koje će se zadržati na hrišćanskom Istoku tokom srednjeg veka je freska. Boja je očita i u mozaicima. Radi se i pozlata i oblaganje metalima. Najpoznatije građevine kod kojih je očita upotreba inženjerskih konstrukcija su i do dan danas ostale sačuvane. One su imale određenu ulogu i namenu u rimskom carstvu. To su bile: • Akvadukti, za perenos pitke vode do gradova, sa nizovima lukova. Najlepši primerci su u Francuskoj i u Italiji, danas • Mostovi, građeni po sličnom sistemu kao i akvadukti za prenos robe,ljudi i dobara. • Fortifikacije, sa značajnim udelom građevinskog inžinjerstva u njihovoj razradi i novinama •
1. 2. 3. 4. 5.
Arhitektura I pored toga što su Rimljani osvojili mnoge druge zemlje i što su sebe smatrali mnogo boljim narodom kako u pogledu civilizovanosti, tako i u inženjersko – tehnološkim inovacijama, nisu mogli da negiraju savršenstvo i originalnost tri stila koja se javljaju u grčkoj arhitekturi. Ipak, Rimljani su pokušali da na bazi grčkih stvore svoje stilove i to dodajući nekoliko novina u njima i pri tom vezujući ih za svoje rimsko nasleđe. Samo jedan stil koji je novina je ustvari, izveden iz najsavršenijeg grčkog stila . Stilovi u arhitekturi Rima su sledeći: 1. Dorski stil je prema regionu Toskane, gde je stvorena etrurska kultura, i odatle preuzet ovaj stil dobio ime Toskanski stil. Osnovna razlika između klasičnog grčkog Dorskog i Toskanskog stuba jeste u tome da rimski ima i bazis. Rimski tip dorskog stila je mnogo ukrašeniji. Venac na vrhu postaje zupčast i dobija još i vegetabilne
25
motive na vrhu. Stablo stuba može biti izvedeno sa urezani kanelurama, mada pod uticajem Etrurije često srećemo i stabla koja su čisto okruglog preseka, bez kanelura. Friz ima i triglife i metope, po ugledu na grčki. Stubovi Dorskog rimskog stila su dosta vitkiji u odnosu na grčke, pa verovatno iz estetskih razloga oni imaju i bazu.
2. Jonske volute su bile vrlo inspirativne za Rimljane, ne samo u pogledu rimskog jonskog stila, odnosno njegovog stuba, već i za korintski i kompozitni stil. Kod rimskog jonskog stila arhitrav je ravan i završava se kapljicama koje vise sa friza. Ono što je karakteristčno za jonski stil u rimskoj Imperiji je da on ponekad poseduje i triglife i metope, koje su često dekorisane. Stablo može biti prfilisano kanelurama, mada retkost nisu ni glatka okrugla stabla. Za razliku od grčkih pokazuju veću slobodu i odstupanje od pravilnih oblika. Rimski oblici su konstruisani šestarom , pa se zato svode na delove kruga, a ne na pravilnu volutu koja se jednako uvija. Upravo je ona karakteristična jer je sama po sebi tvrda svojim oblicima i bez unutrašnje napetosti, koja karakteriše grčku arhitekturu.
3. Rimsko – korintski stil je, takođe, preuzet od Grčke. On je potom usavršavan i menjan tokom vremena. Na mestu voluta se kasnije javljaju glava ovnova ili figure. Arhitrav je iz tri pojasa, friz je iste visine kao i arhitrav ukrašen figurama i natpisima. Sima je bogato ukrašena sastoji se iz više delova. Korintski stil je po svom bogatsvu, upravo odražavao imućstvo i moć same Imperije. Rimljani su, za razliku od Grka uveli čvrsta pravila za organizovanje kapitela na stubu. Težnja za bogatstvom oblika dovela je i do promena na gredniku, koji je na frizu imao vrlo bogatu dekoraciju. Njegova spoljna površina je često bila zakrivljena, tako da u tome nema nikakvog logičnog opravdanja.
4. Kompozitni red je jedina novina u arhitekturi Rima. Ipak, on bi vrlo lako mogao i da se smatra
26
samo kao jedna bogatija varijanta ionako bogatog korintskog stila. Razlika je jedino u kapitelu, koji je sastavljen od jonskih voluta na gornjem delu i korintskih stilizovanih listova akantusa na donjem delu u obliku čaše. Oblik abakusa je prilagođen samo kapitelu. Po nekim istoričarima umetnosti, ova nova kompozicija nije uspela.
Spomenici Naravno, najlepši spomenici rimske arhitekture izgrađeni su u samom Rimu. Ipak, to ne treba da znači da se samo na osnovu spomenika i arheoloških ostataka u Rimu treba pratiti arhitektura Imperije. Ostaci poput grada Pompeje, Herkulanima i današnjeg Splita, Gamzigrada, Pule, itd. svedoče o široko rasprostranjenoj arhitekturi istog tipa u celom carstvu. Glavni ostaci rimske arhitekture, ali i urbanizma su:
Forumi Forumi su bili nekada mesta javnog života u jednom gradu , njih su obično ograničavale bazilike i slavoluci, dok su u njihovom centru stajali trijumfalni stubovi koji su bili glavni reperi. Forumi su pogotovu u kolonijama bili pravougaoni ili kvadratni i popločani. Oko njih su tremovi sa kolonadama stubova. U njegovoj blizini su građeni i drugi objekti javne namene. U početku su funkcije okupljanja i trgovine bile obe prisutne na jednom trgu, ali se kasnije one odvajaju. Najpoznatiji trg je RIMSKI, koji je ujedno i najstariji. Izgrađen je postepeno delatnostima najviše Julija Cezara, Oktavijana Avgusta i cara Trajana. Objekti su građeni uz put koji se završava koloseumom. (Slika 7.)
a)
b)
Slika 7. Forum Romanum: a)Osnova; b)Reconstrukcija
Bazilike Bazilike su velike građevine pravougaonog tipa koje će postojazi još duže nego li sama Imperija. Posedovale su mnoštvo stubova unutar i okolo same građevine. Ipak funkcija bazilike nije onakva kakvom je mi danas znamo.Njena funkcija bila je prvenstveno sudska, mada je mogla biti i trgovačka ili administrtivna. Ipak i ona je grčki pronalazak. Osvetljenje se postiže izdizanjem srednjeg broda preko niza stubova i stupaca. Otada je i poznat naziv bazilikarno osvetljanje. Mogle su biti sastavljene iz tri broda, što je i bio najčešći slučaj, mada ih je moglo biti i pet ili da su jednobrodne. Neke su u dnu imale polukružnu apsidu za sudije koja će kasnije poslužiti oltaru sa dolaskom hrišćanstva u periodu tetrarhije.
27
Najpoznatija bazilika iz perioda rimskog carstva je građena upravo u ovom periodu. Možda je zato neki istoričari arhitekture vezuju za Konstantina (rođenog u današnjem Nišu) koji ju je završio, dok je drugi vezuju za Maksencija koji ju je započeo. Građena je u lučnom sistemu. Graćena je po ugledu na prostore u termama i ima devet traveja (Slika 8.).
Slika 8. Faze u izgradnji bazilike Maksencija i Konstantina Terme Terme su bile još jedna vrsta javnih građevina, koje su bile namenjene kupanju, masaži i rekreaciji Rimljana. Vremenom su prošireni sadržaji unutar ovih zdanja i one su u sebi imale i vrt , biblioteke, prostor za skupove itd. Pored Dioklecijanovih termi, jako poznate su bile i Neronove, Konstantinove, Trajanove, Karakaline terme (Slika 9.), itd. Glavni elementi termi bili su: bazen sa hladnom i bazen sa toplom vodom, malko kuptilo, centralnu dvoranu, garderoba, prostorije za atletiku.
Slika 9. Terme Titusa, Trajana, Karakale, Dioklecijana
Pozorišta Rimska pozorišta se ne razlikuju od Grčkih u osnovnij koncepciji. Glavna razlika je bila u tome što se rimska pozorišta uopšte ne prilagođavaju terenu. Zato se gledalište izdiže na na jake zidne konstrukcije u okviru kojih se ostvaruje komunikacija. Glavni događaji se odvijaju na skeni. U početku su pozorišta bila drvena, a potom se rade i od kamena. Najpoznatija pozorišta su Marcelijusovo, Pompejevo (Slika 10.) i u Aspendusu, Atini, Pompeji, u Puli, itd.... a)
b)
c)
28
Slika 10. Pompejevo pozorište: a)Presek; b) Plan; c)Izgled.
Amfiteatri Za borbe životinja i gladijatora u Rimskom carstvu su bili namenjeni Amfiteatri. Oko izdužene arene se ređaju stepeni za gledaoce, ispod kojih se nalaze hodnici za komunikaciju i pomoćne prostorije. U samoj areni je moglo stati oko 50 000 gledalaca. Sedišta su se delila prema društvenoj hijerarhiji. Na vrhu se nalazila galerija. Radi zaštite od Sunca i kiše nad gledalištem su razapinjana platna. Obično su amfiteatri bili na tri nivoa gde su fasade prizemlja bile u dorskom, prvog sprata obrađene u jonskom stilu, fasade drugog u korintskom. Dok je fasada izraćena od mermera, zidovi su građeni od opeke, i krečnjačkih blokova. Arena je bila prekrivena drvetom, iznad koje je nasipan pesak. Najpoznatiji amfiteatar i dan danas u svetu jeste Koloseum i Rimu. Glavni arhitekt Koloseuma je Gaudencije i građen je u periodu 72. – 82. god.n.e. Cela konstrukcija se nosi na stupcima i zidovima, sistem prenosa opterećenja je izvršen preko svodova i lukova. Između stupova i zidova su hodnici, pomoćni prostori i ulazi u gledalište kojih ima 78. Na vrhu Koloseuma je galerija, a u dnu, ispod same arene su građeni podrumi i skladišta, za smeštaj hrane za životinje, kao i njih same, i za gladijatore i njihove spavaonice, kao i teretne dizalice. U najvišem nivou fasade koloseuma nalaze se pilastri , a fasada se završava ukrasnom antikom. (Slika 11.) a)
b)
c)
Slika 11. Koloseum: a) Osnova; b)Današnji ostaci arene; c)Presek kroz amfiteatar
Cirkusi Služili su za odigravanje konjskih trka. Slični su grčkim potkovičastim hipodromima, ali sa spinom – srednjim zidom ukrašenim skulpturama, stubovima i drugim ukrasima, kojima se usmeravala trka na bokove. Ispod sedišta u prizemlju su tremovi, a na spratovima čak i stanovi i radnje. Najpoznatiji cirkus je Maksimus koga je započeo Neron a završio Trajan. Dimenzija je 635 x 150 m (Slika 12.). a)
b)
29
Slika 12: Cicus Maximus: a)Osnova; b)Rekonsruisani izgled Slavoluci i počasni stubovi Ostaci koji su ostali do naših dana su oni od kamena, dok su prvobitni nestali u mnogobrojnim požarima u Rimu i drugim gradovima. Građeni su u čast pobednika generala ili najčešće – rimskih cezara. Kasnije se grade sa jednim ili sa tri prolaza gde je srednji najveći i najširi, dok se ceo slavoluk po celinama deli stubovima sa visokim postamentima po vertikali i vencima i dekorisanim frizevima po horizontali, ali i sa natpisima kome su posvećeni (Slika 13.a)). Počasni stubovi po ideji prate egipatske, ali su ta razliku od prethodnika smešteni u centru trga. Namena im je da veličaju cara, građeni su od kamena. Građeni su u obliku velikog stuba sa postamentom i dorskim kapitelom, iznad koga je kugla na kojoj je careva statua. Najpoznatiji je stub cara Trajana (Slika 13.b)). a) b)
Slika 13.:a)Konstantinov slavoluk b) Trajanov stub Stambena arhitektura Rima ⇒
⇒
⇒
⇒
Najznačajniji tipovi gradkih kuća bile su: Insule su višespratni objekti sa 5 – 6 spratova i više stanova koji su davani u zakup porodicama. Bile su građene od opeke, ali i od liva. Kvadratnog su oblika pa su po analogiji dobile i ime (insula - ostrva), jer se u bloku nalaze između ortogonalnog sistema ulica. Domusi su porodične kuće poreklom iz etrurske i grčke arhitekture. Imaju ili samo prizemlje, mada mogu biti i sa jednim spratom, ali obavezno imaju i atrijum.Ostaci su sačuvani u Pompeji i Herkulanumu. Kuća je zatvorena ka spolja. Nasuprot ulaza nalazi se tablinum – soba za prijem gostiju. Objekat je pokriven četvorovodnim krovom, sa otvorom u sredini kroz koji je prolazila kiša, koja se poto slivala u otvor na podu – impluvijum. Oko dvorišta su odaje, dok su mnoge atrijumske kuće imale i vrt iza, sa peristilom, a ka ulici trgovačke radnje - taberne. Bogatije kuće – Vile rađene su u dva oblika : Rustika i Suburbana. Rustika je građena na imanjima, odnosno velikim gazdinstvima. Suburbana predstavlja kuću za uživanje u blizini naselja. Najpoznatije vile su Havoria u Tivoriju, dok je kod nas značajna vila u Medijani kod Niša (tadašnjeg Naissus-a). U koncept stambenih objekata svrstavamo i raskošne palate – utvrde. Ovo je bio redak slučaj gradnje u arhitekturi Starog Rima. Pretpostavlja se da je u Rim došao kao uticaj sa Orijenta. Najpoznatiji primer je Dioklecijanova palata u Splitu opasana debelim zidovima i kulama na bedemima.Svaka kapija bila je flankirana sa po jednom kulom sa svake strane, što je bio način fortifikacije u antičkom Rimu. Osnova je pravougaona sa dve ulice po osi simetrije i upravljene ka stranama sveta,a to su Kardo (pravca sever - jug) i Dekumanus (istok - zapad). Postoje tri kapije za ulazak u palatu i četvrta na strani ka moru. Kombinacija je rimskog logora orijentalnog utvrđenog grada. Poseduje magacine sa tremom ispred koji su zadnjom stranom pripijeni uz bedeme,
30
kasarne za vojsku i administrativnu upravu sa dvorištem i tremom na ulicama, mauzolej koji je kombinacija kružnog i oktagonalnog tipa, u njegovoj blizini vrt, kapelu,stambene i svečane prostorije sa vestibilom na ulazu u dvorska odeljenja. U Srbiji se nalazi i poznata Galerijeva palata – grad Gamzigrad odnosno Felix Romuliana. Poseduje hramove, palate, administrativne zgrade, mauzolej i utvrđena je bedemima sa dvadeset kula. Godine 1996. počela su i iskopavanja u selu Šar-kamen, gde je utvrđeno postojanje još jedne ovakve palate koja je bila manja ali je sadržavala sve sadržaje vezane za ovaj tip palata, uključujući i terme.
a)
b)
Slika 14. Insule u Ostiji: a) Osnova; b) Rekonstrukcija insula
a)
Slika 15. Forifikacija u Rimu: način uklapanja bedema, kula i kapije b)
c)
31
Slika 16: Dioklecijanova plata u Splitu: a)Osnova kompleksa; b) Rekonstrukcija kompleksa; c) sadržaji u okviru palate a) b)
c)
Slika 17: Gamzigrad - Felix Romuliana: a)Osnova; b)Rekonstrukcija kompleksa; c)Mozaik sa predstavom lavirinta a) b)
c)
Slika 18. Gamzigrad - Felix Romuliana: a) Detalj niše na rekonstruisanoj kapiji palate-grada b) Ostaci atrijuma; c) mozaici Gamzigrada
ZAKLJUČAK Egipatska arhitektura je bila verni odraz egipatskog društva. Ona je odražavala njegovu strogu podeljenost između vođa, slobodnih ljudi podređenim vođi i robova. Stvaranje egipatske arhitekture nije bilo produkt samo društvene strukture, već i posredni produkt irigacionih sistema Nila usled kojih nastaje i cela civilizacija. U mnogim karakteristikama egipatska umetnost je ne kroz vekove, već i kroz milenijume nepromenljiva. Tektonska arhitektura je podrazumevala stub, ravnu gredu i zid. U spoljašnjem izgledu u takvoj arhitekturi dominira horizontala, dok u planu dominira aksijalnost i simetrija. Egipćani u svojoj težnji za besmrtnošću, kako 32
života, tako i njihove slave traže materijale koji bi zadovoljili objekte sa karakteristikama njihove religije. Zato oni i poklanjaju pažnju teškim kamenim blokovima od 500 tona koji su preživeli milenijume i danas nama svedoče o kulturi i arhitekturi Starog Egipta. Težnja i smisao za kolosalnim su i doveli do monumentalnih spomenika. Svaki od njih je spoj ne samo arhitekture, već i slikarstva i skulpture, takođe monumentalnih razmera. Vrlo talentovan narod za umetnost je tako stvorio arhitekturu koja je primala malo uticaja sa strane, a puno je uticala na druge. Najinovativnija i čoveku prilagođena arhitektura je grčka. Klasična grčka arhitektura vuče korene iz egejskih kultura. Kritska, mikenska i trojanska arhitektura su bile osnova za dalji napredak i inovacije u klasičnoj grčkoj arhitekturi. Jedan od najboljih primera kritskih uticaja je preuzimanje megarona i njegovo prilagođavanje raznim namenama u grčkoj arhitekturi, a ne samo da je stambene funkcije, kao što je to u kritskoj. Čovekova veličina je ta kojoj je u velikoj meri podređena i javna i stambena arhitektura. Stub je glavni konstruktivni i dekorativni elemenat. Javljaju se i stilovi koji različito tretiraju ljudske polove u svojoj dekoraciji. Dorski odražava mušku snagu, dok jonski i korintski stil sa svojom vitkošću i ukrasima odražavaju žensku lepotu. U rešavanju problema podupirača i tereta Grci su pribegli tektonskom principu koji reguliše i komponovanje arhitektonskog prostora. U tome su postigli savršenstvo. Jedan od osnovnih ciljeva u grčkoj arhitekturi je da se posmatraču vizuelno dočaravaju sve unutrašnje sile koje deluju u svakom glavnom elementu objekta.Svi delovi tog objekta su izraženi relativnom veličinom donjeg i srednjeg poluprečnika stuba, koja je time postala modularna mera. Stopa nije imala nikakvog udela u proporcionalisanju građevine. Jedini stalni arhitektonski element u grčkoj arhitekturi. Njima se i teži ka postizanju arhitektonskog izraza, ali je upravo i tu slabost - monotonija i nemogućnosti značajnijih varijacija kojima se ne bi narušila celina. Stilski radovi grčke arhitekture će biti zadržani i u arhitekturi Rima koji će pokušati i da ih unapredi. Država koja je bila nemilosrdna prema narodima na osvojenim teritorijama, ali je imala dovoljno dovitljivosti da sve elemente arhitektura tih nacija apsorbuje u svoju je država kojom je upravljalo društvo jednog grada – Rima. Apsolutno sve poznato i na Istoku i na Zapadu ( podrazumevajući pod tim Grčku i Etruriju ), oni preuzimaju s’ obzirom da se centri najvećih teritorija nalaze u okviru osvojenih teritorija rimskog carstava. Ne samo stilski redovi, za koje su osnova bili grčki, oni preuzimaju i konstruktivne sklopove, tehnička rešenja od tih civilizacija. Takav sistem je nametala državna uprava. Naime, moralo je biti zadovoljeno načelo po kojem se vrlo brzo gradilo, a da pri tome svaki novoizgrađeni objekat odražava silu i moć Rima, ali i lepotu ,, njegove’’ civilizacije. Helenistička arhitektura, koja je bila samo ,,produžetak’’ grčke stvorila je preduslove za rimsku. Njenim posredstvom Rimljani i pre osvajanja Međurečja i Iranske visoravni, dolaze u kontakt sa konstrukcionim i stilskim rešenjima koje nude civelizacije današnjeg Bliskog Istoka. Do tada, Rim je pod uticajem Etruraca i Grka gradio isključivo u kamenu, preuzimajući njihove stilske redove i na osnovi najrazvijenijeg u okviru njih – korintskog, oni stvaraju novi kompozitni. Ali dolaskom u kontakt sa civilizacijama Istoka oni shvataju određene prednosti opeke, maltera i liva. Tada se počinje i sa napretkom u konstruktivno – tehnološkom smislu, jer je upotreba takvih materijala omogućila izgradnju objekata sa lukovima i kupolama. Ipak, na zidove takve materijalizacije, oni stavljaju oblogu. Najčešće je od mermera, odražavajući pri tom bogatstvo. Ovaj cilj je postignut uvek kada se upotrebljava mermer različitih boja, kada je postignuta polihromija.Rimljanima je ovo bilo izuzetno lako da rade s’ obzirom da je njihova carevina obuhvatala široko prostranstvo, te da je različite vrste mermera bilo lako naći. Jedno od najoriginalnijih rešenja Rimljana je primena arkada u arhitekturi,ali i u urbanizmu, kada treba da se naglase forumi kakav je forum Septimija Severa u gradu Leptis Magna. Ipak, i njihovo rešenje treba tražiti u okviru helenističke arhitekture. Ali Rimljani mu daju dominantan značaj.
33
