Feministička teorija
Izvor teorije – politički pokret Pokret za osloboĎenje ţena / Neofeminizam / Feminizam II talasa: od 1960ih kontekst: narastanje manjinskih pokreta (ţene=manjina u strukturalnom smislu) “ulazak manjina” (marginalizovanih grupa) u društvenu nauku: • tematski: o njima se govori, više nisu prećutane • personalno: počinju da govore u svoje ime, postaju subjekti
Počeci • Meri Vulstonkraft, Odbrana prava žene (1792)
• Dţon Stjuart Mil, Harijet Tejlor Mil • sifraţetkinje, 1. polovina XX veka (suffrage – pravo glasa) • Harijet Martino; Dţejn Adams prvi talas feminizma: sredina XIX-sredina XX veka ("kulturni feminizam" - teorija "rodnih razlika") drugi talas - 1960e-1990e
Suštinsko obeleţje feminizma: preplitanje teorijskog i aktivističkog dve bitne dimenzije feminističke teorije i ţenskih studija: • teorijska (intelektualna, analitička, istraţivačka, saznajna...) i • aktivistička (politička, edukativna, delatna, pragmatička...) uvek prisutno: njihovo ukrštanje cilj: njihova sinteza preplitanje: prednost ili mana?
Oblici uticaja ţenskog pokreta na sociologiju Ţarana Papić (1949-2002)
•
•
organizacioni: osnivanje sekcija, konferencija o poloţaju ţena i odnosima meĎu polovima; nastanak “ţenskih studija” (prelaz 1960e1970e) tematski i pojmovni: isticanje značaja teme pola; kritika socioloških pojmova; uvoĎenje ţenske perspektive
“Ţenska perspektiva”: tri načina usredsreĎivanja na ţene 1) Ţene su primarni predmet proučavanja - uvek pitanje: A gde su tu ţene? 2) Svet se posmatra iz ţenskog ugla Kako se svet ukazuje ţenama? Kako ga one subjektivno doţivljavaju?
3) Kritičnost i aktivizam u korist ţena umesto distanciranog posmatranja – doprineti stvaranju ravnopravnijeg sveta
Novi pojmovi, redefinicija starih • rod pol=prirodna odrednica, rod=kulturni konstrukt identiteta i uloge • patrijarhat sistem društvenih odnosa dominacije muškaraca nad ţenama i starijih nad mlaĎima, u okviru domaćinstva (pater familias) i društvu uopšte • seksizam (eng. sex = pol) diskriminacija na osnovu pola • kritika malestream (male+mainstream) sociologije prećutkivanje problema polova; prihvatanje stereotipa i predrasuda; esencijalizacija rodne pripadnosti i identiteta
Doprinosi feminizma sociologiji 1) predmetni: skretanje paţnje na dotad zanemarene i nevidljive sfere društvenog ţivota (privatnost, porodicu, domaćinstvo... 2) epistemološki: preispitivanje statusa i karaktera naučnog znanja, kategorija naučne istine i objektivnosti, standarda naučnog rada...
1. Predmetni doprinosi Simon de Bovoar (Simone de Beauvoir), Drugi pol (1949) (egzistencijalistički i fenomenološki feminizam - teorija "rodnih razlika")
»Ţena se ne raĎa kao ţena, već to postaje.«
privatno/javno: preispitivanje podele na društvene sfere • podela nije “prirodna”
1. Predmetni doprinosi: Privatno/javno - nastavak • povezanost porodice kao institucije sa politikom (drţavom, ideologijom) • tematizacija ţenske potčinjenosti u privatnoj sferi (“Lično je političko!”) • podela rada po polu i ţenski neplaćeni rad u domaćinstvu (En Oukli /Ann Oakley/, 1974)
2. Epistemološki doprinosi • kritika pretenzija nauke na univerzalnu istinu: time se prikrivaju odnosi moći • kritika vrednosne neutralnosti: nemoguća, jer predmet sociologije političke prirode • kritika ustoličenog teorijskog diskursa: on je rodno (muški) obeleţen, a ne neutralan
Teorija stanovišta (standpoint) svako znanje se proizvodi iz odreĎene perspektive (stanovišta) ţenski pogled na društvenu stvarnost je istinitiji, zato što su one potčinjene (slično: marksizam) Nensi Hartsok, Elison Dţeger, Sandra Harding Doroti Smit – povezivanje mikro- i makronivoa: - svako iskustvo je lokalno ukorenjeno, partikularno, otelovljeno - “odnosi vladanja” (prakse kontrole i upravljanja) – preteţeno muški i u interesu muškaraca “odnosi vladanja” zahtevaju prevoĎenje u apstraktne, objektivne, uopštene, neutralne, anonimne “tekstove” (i u sociologiji)
Klasifikacija feminističkih teorija - po P.Madu Lengerman i Dţ.Nibruk (Ricer) 1) rodne razlike Kulturni, Biološki, Institucionalni, Interaktivni, Fenomenološki feminizam 2) rodne nejednakosti Liberalni feminizam 3) rodno ugnjetavanje Psihoanalitički, Radikalni feminizam 4) strukturalno ugnjetavanje Socijalistički feminizam, Teorija intersekcionalnosti
Tipovi feminističke teorije 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)
liberalni radikalno feministički marksistički socijalistički psihoanalitički “crni” i teorija intersekcionalnosti postmoderni
1. Liberalni (liberalno-reformistički) feminizam ("rodne nejednakosti")
Dţesi Bernard (Jessie Bernard) • ideja ravnopravnosti: jednaka prava ţenama i muškarcima (univerzalistički princip) • naročito: pravo ţena na ostvarenje izvan porodice i domaćinstva – pravnu jednakost, obrazovanje i profesionalnu karijeru • politički značaj, posebno u ranom razdoblju (SAD: organizacija NOW)
2. Radikalni feminizam ("rodno ugnjetavanje") Andrea Dvorkin (Andrea Dworkin), Ketrin Mekkinon (Catharine MacKinnon), Adrijen Rič (Adrienne Rich) rodne nejednakosti – primarne • patrijarhat je fundamentalna struktura ugnjetavanja • muško nasilje prema ţenama – centralno pitanje • cilj – ujedinjavanje ţena i beskompromisno suprotstavljanje patrijarhalnom poretku • zalaganje za što veće odvajanje i nezavisnost od muškaraca
2. Radikalni feminizam Šulamit Fajerstoun (Shulamith Firestone)
Kejt Milet (Kate Millet)
3. Marksistički feminizam ("strukturalno ugnjetavanje")
Fridrih Engels; Mišel Baret (Michelle Barrett) • kapitalizam i klasne nejednakosti primarne • naročito tematizuju: neplaćeni kućni rad ţena i njegov doprinos očuvanju kapitalističkog poretka (proizvodnja radne snage itd.) • teorijski cilj: analizirati rodno ugnjetavanje u funkciji klasnog • npr.: istraţivanje kompleksa porodica/domaćinstvo (M. Baret)
4. Socijalistički feminizam ("strukturalno ugnjetavanje") ili: teorija “dvostrukog sistema” (dual system): poreci klasne i rodne dominacije su jednako vaţni i treba ih proučavati uporedo Silvija Volbi (Sylvia Walby), Sara Rudik (Sarah Ruddick), Nensi Hartsok (Nancy Hartsock), Doroti Smit (Dorothy Smith) • sinteza marksističkog i radikalnofeminističkog pristupa • proširivanje marksističke analize na emocije, subjektivnost, kulturu • povezivanje mikro- i makro-nivoa
5. Psihoanalitički feminizam ("rodno ugnjetavanje") Nensi Čodorov (Nancy Chodorow), Kerol Giligan (Carol Gilligan)
Julija Kristeva Elen Siksu (Helene Cixous) Lis Irigaraj (Luce Irigaray) • kritički oslonac na Frojda (predmet kritike naročito: Frojdov seksizam) • teza o različitom formiranju muške i ţenske ličnosti u ranom detinjstvu • ideja “staranja” (care) kao osobeno ţenske orijentacije prema drugima
6. Crni feminizam i teorija intersekcionalnosti Andţela Dejvis (Angela Davis) bel huks (bell hooks) Odri Lord (Audrey Lorde) • reakcija na rani (liberalni i radikalni) feminizam • insistiranje na razlikama unutar ţ.roda • crne (i druge rasno manjinske) ţene – dvostruko ugnjetene
6. Teorija intersekcionalnosti intersekcionalnost: ukrštanje različitih strukturalnih nejednakosti (rod, rasa, klasa, starost, globalni poloţaj, seksualno opredeljenje) termin uvela: Kimberle Krenšo (Kimberlé Crenshaw)
povezivanje individualne situacije i makrostruktura Patriša Hil Kolins (Patricia Hill Collins): “matrica ugnjetavanja”
7. Postmoderni feminizam Dţudit Batler (Judith Butler, r. 1956)
• dekonstrukcija kategorija roda, rodnog identiteta, subjekta • nadovezivanje na Fukoa: ideja sprege znanje/moć; napuštanje ideala “istine” • naglasak na jeziku • ideja performativnosti → queer teorija
