Universiteti I Prishtines Fakulteti Juridik Lenda: Financat dhe e drejta fnanciare
Permbledhje
Viti i trete(3-te)
Subjekt I se drejtes fnanciare nderkombetare eshte zakonisht shteti. Me te drejte fnanciare nderkombetare nderkombetare nenkuptojme teresine e normave me te cilat rregullohen marredheniet fnanciarojuridiko fnanciarojuridiko ndershteterore!
Me dispozitat e se drejtes fnanciare nderkombetare do te rregullohen edhe marredheniet fnanciaro-juridike midis organizatave nderkombetare dhe shteteve te caktuara. drejta fnanciare nderkombetare nuk ka karakter universal.
"urime e se drejtes ndekombetare jane: !zakonet nderkombetare" !kontratat nderkombetare" !aktgj#kimet e gj#katave dhe arbitrazheve nderkombetare nderkombetare si dhe aktgj#kimet e gj#katave kombetare $e kane te bejne me bashkepunimin nderkombetare dhe jane te pranuara ne normat e pergjithshme te se drejtes nderkombetare" nderkombetare" !ligjet e brendshme% $e rregullojne $eshtje nga &usha e bashkepunimit nderkombetar" !dispozita te caktuara te organizatave nderkombetare% nderkombetare% $e nuk jane ne kundershtim me parimet e se drejtes nderkombetare. 'asuria kombetare shihet si bashkesia e te gjithe llojeve dhe tipeve te pasurise ne nje shtet. Pasuria shteterore eshte ajo pasuri ku pronesia dhe kontrolli mbi perdorimin mbeten ne duart e shtetit! Pasuria private eshte ajo kur individet kane te drejten te reali#ojne nje perdorim te pranueshem nga sho$eria te prones dhe kane per det%re te evitojne perdorime $e e demtojne sho$erine!
II! &e '%rat Publike Mjetet( me te cilat shteti ploteson nevojat e veta)shteterore( sho$erore*( ne ba#e te kompetencave te tij( I $uajme te h%ra Publike)shtetore*! e e h#rat publike publike sherbejne per plotesimin plotesimin e nevojave publike% publike% sho$erore% sho$erore% te cilat ndr#shojne nga ato personale. e e h#rat shteterore shteterore mbidhen ne para(perjashtimisht para(perjashtimisht dhe ne sasi te vogla% vogla% te h#rat mblidhen ne nat#re). e e h#rat e shtetit jane pjese pjese e vleres vleres se krijuar rishtazi( mblidhen mblidhen nga burime $e perterihen ekonomikisht). ekonomikisht).
+lasifkimi I te h%rave publike:
1.Te hyra burimore dhe te prejardhura, 2. Te hyra juridiko-publike dhe juridiko-private, 3.Te hyrat e rregullta dhe jo te rregullta, 4. Te Te hyra nga personat fzike dhe nga personat juridik, .Te hyrat e kthyeshme dhe te hyrat e pakthyeshme, !. Te hyra te destinuara dhe te hyra te padestinuara, ". Te hyra ne para dhe te hyra ne natyre.
.&e h%ra burimore( jane ato te h#ra $e shteti I realizon me aktivitetin aktivitetin e tij ekonomik ose ne baze te se drejtes se pronesise. p ronesise. *hteti I realizon keto te h#ra ne cilesine e ndermarresit% perkatesisht nga ndermarrjet shteterore ose nga pasura shteterore. e h#ra te prejardhura jane ato te h#ra% $e shteti I realizon ne baze te pushtetit te tij *ovran-ne baze te te ashtu$uajturit sovranitet fnanciar. +eto te h#ra jane te prejardhura nga &orca ekonomike e personave fzike e juridike. ,. &e h%ra juridikopublike( jane ato te h#ra te cilat shteti I realizon ne baze te sovranitetit te tij fnanciar% dhe mund te realizohen sepse shteti ka te drejten ekskluzive per te kr#er veprimet e caktuara% per te cilat jane te interesuar personat fzike dhe juridiko-private% juridiko-private% pa kompenzim te drejtperdrejte personave fzike e juridike% $e jane te det#ruar te ndajne nje pjese te te h#rave(te te ardhurave te veta). e e h#rat juridiko-private juridiko-private shteti I realizon realizon ne baze te aktivitetit aktivitetit te tij ekonomik ekonomik dhe nga pasuria e tij. 3.&e h%rat e rregullta mblidhen ne men#re te vazhdueshme% te interval te caktuara kohore dhe nga burime $e perterihen ekonomikisht. akonisht nga keto te h#ra sherbejne per plotesimin e shpenzimeve te rregullta shteterore dhe &ormohen edhe &onde te caktuara reserve prej te cilave plotesohen nevoja te caktuara kohore jo te rregullta. e e h#rat jo te rregullta% rregullta% mbidhen kohe kohe pas kohe dhe sherbejne sherbejne per mbulimin e shpenzimeve te jashtezakonshme te shtetit. /. &e h%ra nga personat f#ike jane te h#ra% $e shtetasit I ndajne nga te ardhurat e veta per mbulimin e shpenzimeve shteterore(p.sh. shteterore(p.sh. taksat% tatimet% kontratat si ne rastin e huave publike).
&e h%rat nga personat juridik jane jane ato te h#ra% $e shteti I mbledh nga organizatat ekonomike(ndermarrjet ekonomike(ndermarrjet prodhuese% institucionet monetare%
sho$erite e sigurimit)% institucionet dhe personat e tjere juridike(si p.sh. ne tatime% taksa% dogana% hua te det#rueshme% kontrata kontrata tek huate publike). publike). 0.&e h%rat e kth%eshme jane te h#ra $e personat fzike dhe juridike I kane ndare vullnetarisht(dhe rralle det#rimisht)% vetem per fnancim te perkoshem te shpenzimeve% per te cilat shteti zakonisht paguan edhe interesin si cmim per mjetet e huazuara. &e h%rat e pakth%eshme% jane ato te h#ra $e personat fzike dhe juridike I destinojne per fnancimin e nevojave sho$erore sho$erore e $e zakonisht nuk kthehen. *i te h#ra kemi tatimet% taksat% doganat. 1. &e h%ra te destinuara (te paracaktuara)% jane ato te h#ra% per te cilat eshte percaktuar saktesisht se per c&are do te shpenzohen mjetet e mbledhura me aplikimin e secilit instrument fnanciar. fnanciar. &e h%ra te padestinuara)te paparacaktuara*( jane ato te h#ra $e sherbejne per fnancimin e te gjitha nevojave sho$erore-$ellimi sho$erore-$ellimi I I shpenzimit te t#re nuk eshte caktuar me pare. 2. &e h%ra ne para jane tatimet% taksat% huate. &e h%ra ne nat%re jane ato te h#ra $e shteti I realizon realizon ne baze te dhuratave te personave fzike e juridike% perkatesisht ne baze te trashegimit% p.sh. koleksionet e pikturave% skulpturave% te objekteve te caktuara% $e me vendimin e dhuratedhenesit apo te atij $e I le me testament% duhet te sherbejne per $ellimme kulturore% shkencore% pedagogjike etj.
III!,! &atimet atimet atimet jane instrumenti instrumenti themelor fnanciar fnanciar I mbledhjes se te h#rave% h#rave% me te cilat shteti mbulon shpenzimet e veta me $ellim plotesimin e nevojave mbaresho$erore. +arakteristikat +arakteristikat e tatimeve . atimet jane te h#ra derivate te shtetit% ,. atimet jane te h#ra te det#rueshme te shtetit% 3.atimet mblidhen ne interesin public% sherbejne per fnancimin e nevojave mbaresho$erore /. atimet nuk kane kundershperblim te drejteperdrejte
0.atimet paguhen zakonisht ne te holla% 1. atimet(zakonisht) jane te h#ra pa destinacion te shtetit% 2. atimet paguhen sipas parimit territorial. ellimet e tatimit jane #inan$imi % shpenzimeve te rritura shteterore, per realizimin e disa &ellimeve te tjera, te $ilat mund te merren si &ellime fskale te tatimit, shteti perdor tatimet per te rritur eksportin etj eorite eorite per mbledhjen mbledhjen e tatimeve -u$is e(kjo teori bazohet ne pikepamjen se tatimet jane obligim% .&eoria e -u$ise te cilin% disa individe(sunduesit) ua imponojne te mundurve dhe me kete obligim edhe ne men#re te jashtme% mani&estohet nenshtrimi). ,.&eoria e cmimit ( sipas kesaj teorie tatimet jane cmimi per sherbimet $e shteti u ben obliguesve tatimore% ku duke bere keto sherbime shteti ka edhe shpenzime te caktuara% te cilat obliguesit tatimore I fnancojne duhe paguar tatime). shte teori mbizoteruese ne kohen e kapitalizmit liberal. &eoria e cmimit cmimi t para$itet ne shume variante% por literature permend a).teorine e sigurimit(k# variant I trajton tatimet si s i cmim% te cilin obliguesit tatimore ia paguajne shtetit per sherbimet $e iu ben ai a i duke iu siguruar pasurine dhe integritetin fzik te t#re). 4he b).teorine e sh&r#tezimit(sipas kesaj teorie shteti duke mbrojtur kujfjte e jashtem dhe duke rregulluar rregulluar rendin e mbrendshem mbrendshem I siguron obliguesit obliguesit tatimore $e te gezojne pa pengesa pasurine dhe te ardhurat $e realizojne. *a me te medha $e te jete pasuria pa suria dhe te ardh#rat e realizuara% a$ me I madh eshte edhe sh&r#tezimi I t#re). 3. &eoria e sacrifces(niset nga dobia margjinale ose kuftare e te ardhurave te obliguesit tatimor% ngase supozimi se dobia kuftare kuftare vjen duke rene me rritjen rritjen e te ardhurave). +jo teori njohet ndr#she edhe si teoria e obligimit. /. &eoria e riprodhimit te tatimeve (sipas kesaj teorie ars#etimi per pagimin e tatimeve gjendet ne shpenzimin e shumes se mbledhur ne tatime. +jo shume duhet te shpenzohet per kr#erjen e det#rave dhe masave te atilla te shtetit% $e do te kontribuojne per rritjen rritjen e te ardhurave te obliguesve tatimore. 0. &eoria .rganike (kjo teori ars#etimin e gjen per pagimin e tatimeve ne lidhjen organike te shtetit dhe $#tetareve te tij).
&eoria socialiste (*ocialistet utopiste omas Mori% *en-*imoni etj% tatimet 1! &eoria I konsideronin te panevojshme. atimet shihen si instrument I pershtatshem $e do t5I sherbeje klases punetore $e% pas marrjes se pushtetit% ta &undose dhe ta shkaterroje pronen private.) +lasifkimi I tatimeve 1.Tatime direkte'te drejteperdrejta( dhe indirekte'te terthorta(, 2. Tatime subje$tive'personale( dhe obje$tive'reale(, 3. Tatime sintetike dhe analitike, 4. Tatime Tatime per pergjithshme dhe te destinuara, . Tatime kadastrale dhe tari)ore, !. Tatime te supozuara dhe )aktike, ". Tatime sipas vleres dhe spe$ifke, *. Tatime propor$ionale dhe progressive, +. Tatime te rregullta dhe jot e rregullta, 1. Tatime themelore dhe plotesuese, 11. Tatime &endrore dhe lokale.
.&atime direkte)te drejteperdrejta* jane kur ato paguhen ne burim6% para shpenzimit te te ardhurave. 7dersa tatime indirekte(te terthorta)%$uhen ato tatime $e paguhen me rastin e shpenzimit te te ardhurave. ,. &atime subjective)personale*( jane ato lloj tatimesh% ne caktimin e te cilave nuk merret paras#sh &u$ia ekonomike e obliguesve tatimore. 7dersa tatime objective(reale)% objective(reale)% jane ato lloj tatimesh% per percaktimin percaktimin e te cilave nuk merret paras#sh personaliteti I obliguesit tatimor. ek tatimet reale ne percaktimin e det#rimit tatimor nuk merret paras#sh numri I burimeve tatimore tatimore $e sh&r#tezon tatimpaguesi per te n8jerre te ardhurat e tij. 3. &atime sintetike jane ato tatime me te cilat tatohet &u$ia e pergjithshme pergjithshme ekonomike e obliguesit tatimor. e h#rat e obliguesit tatimor nga te gjitha burimet mblidhen dhe duke patur paras#sh cilesite personale te tij% percaktohet edhe lartesia e ngarkimit tatimor 7dersa tatimet analitike% jane ato lloj tatimesh me te cilat tatohet ndonje e ardhur apo pasuri% pavaresisht se kush e ka realizuar apo kush eshte pronar dhe pavaresisht nese obliguesi tatimor realizon te ardhura te tjera apo ka pasuri tjeter.
/. &atime te pergjithshme( jane ato tatime ta time $e sherbejne per fnancimin e te gjitha nevojave shtetore% dhe jane te padestinuara. atime atime te destinuara% jane ato tatime tatime $e destinohen per te mbuluar mbuluar shpenzime te caktuara saktesisht.
kadastrale ( jane ato ne te cilat obligimi tatimor percaktohet ne 0. &atime kadastrale( baze te te dhenave% $e jane regjistruar ne librat kadastrale% ne regjistrat e caktuara% $e permbajne &akte te caktuara juridike $e nuk jane object I ndr#shimeve te shpeshta. &atimet tari-ore jane ato lloje tatime ku llogaritet mbi bazen e elementeve te caktuara $e permban tari&a. Tari)a tatimore eshte pas&yre sistematike e objekteve te tatimit dhe e per&indjeve perkatese tatimore. 1. &atime te supo#uara( jane ato a to tatime ku det#rimi tatimor percaktohet mbi bazen e supozimit se obliguesi tatimor ka realizuar ose ka mundur te realizoje te h#ra ne nje madhesi te caktuar. atime atime &aktike% jane ato tatime tatime ku det#rimi det#rimi per pagimin e t#re t#re percaktohet percaktohet pasi jane bere te njohura te dhenat apo &aktet $e duhen marre marre paras#sh ne kete rast. 2. &atime sipas vleres( tatimi percaktohet duke u nisur nga vlera e vertete e objektit tatimor. tatimor. 9bligimi tatimor percaktohet ne per$indje te caktuar nga baza tatimore. atime atime specifke% specifke% jane ato tatime ku ku det#rimi tatimor caktohet ne baze te disa njesive te mases% ku si baze e mund te merret njesia e gjatesise(metri% gjatesise(metri% centimetri)" njesia e peshes(kilogrami% peshes(kilogrami% toni)" &orca e motorit(numri motorit(numri I kuaj&u$ive)" njesia e vellimit% njesia e siper&a$es s iper&a$es etj.
p roporcionale( e( per$indja tatimore mbetet e pandr#shueshme% :. &atime proporcional pavaresisht nga ndr#shimi I bazes ba zes tatimore. atime atime progressive% progressive% jane ato tatime tek tek te cilat tari&a tatimore tatimore ndr#shon vazhdimisht ne varesi te bazes tatimore%(shembull I tatimeve progressive eshte tatimi mbi te ardhurat personale). ;. &atime te rregullta jane ato tatime $e caktohen dhe mblidhen rregullisht vit pas viti dhe mjetet e mbledhura me to mbulojne shpenzime te rregullta rregullta shteterore. atime atime jo te rregullta% rregullta% mbulojne shpenzimet shpenzimet publike me karakter te
perkohshem. 4et#rimi 4et#rimi per pagimin e tatimeve jot e rregullta rregullta mund te caktohet per nje periudhe te caktuar kohe (nje vit% , apo disa vite).
themelore ( jane ato lloje tatimesh $e sigurojne pjesen me te <. &atime themelore( madhe te te h#rave. atime atime plotesuese% jane tatime tatime $e zene nje vend &are &are te vogel ne keto keto te h#ra e $e me ndr#shimin e kushteve ekonomike% sho$erore% fnanciare% mund te ndodhe $e nje tatim themelor te kthehet ne plotesues dhe anasjelltas. . &atime $endrore dhe locale( klasifkohen ne varesi te &akteve a) kush e cakton obligimin tatimor b) ciles njesi politico-territoriale I takojne mjetet e mbledhura me tatime.
/lementet e &atimit: ubjekti tatimore, perdoret tatimore, perdoret per te treguar ate person fzik ose juridik $e e ka per det#re te paguaje pagua je tatimin% te plotesoj obligimin tatimor. tatimor. aguesi tatimor, eshte tatimor, eshte person fzik ose juridik $e duhet te beje llogaritjen dhe pagimin e tatimit te det#rueshem% pra eshte personi $e kontakton me organet tatimore. aguesi defnitiv % tatimit, eshte tatimit, eshte personi $e per&undimisht bart barren tatimore% pavaresisht dispozitave tatimore. /aranti tatimor, eshte tatimor, eshte personi $e garanton se obliguesi tatimor do te permbshe det#rimin det#rimin e tij tatimor dhe ne rast se k# nuk e ben% do te jete ai% $e do ta paguaje ne vend te tij. 'ushteti tatimor% perdoret per a) njesine politico-territoriale% $e ka te drejte te caktoje obligimin tatimor($e ka sovranitet fnanciar)% b) organet fnanciare $e bejne caktimin dhe pagimin e tatimeve. 0)tesia tatimore ose )u&ia tatimore tatimore tregon mundesine e tij ekonomike per t5iu pergjigjur obligimit te tij tatimor per pagesen pa gesen e tatimit. urimi tatimor, perbehet tatimor, perbehet nga te gjitha ato te mira $e I perkasin obliguesit
tatimor dhe prej te cilave k# paguan tatimin. bjekti tatimor, jane tatimor, jane &akte te caktuara% sende( te luajtshme apo te paluajtshme)% shumat e te hollave% transaksionet juridiko-ekonomike% juridiko-ekonomike% $e perbejne bazen per aplikimin e det#rimit tatimor. aza tatimore, eshte tatimore, eshte konkretizimi konkretizimi cilesor dhe sasior I objektit tatimor e $e ndr#shon ne varesi te llojit te tatimit. jesia tatimore eshte tatimore eshte pjese e bazes tatimore% tatimore% e shprehur ne para ose ne ndonje njesi mase% sipas se ciles percaktohet obligimi tatimor. tatimor. er&indja tatimore, tatimore, eshte eshte nje nga elementet me te rendesishem te tatimit% sepse nga lartesia e per$indjes tatimore varet shuma e tatimit te mbledhur si dhe madhesia e &u$ise ekonomike% $e u mbetet tatimpaguesve pasi paguajne tatimin. orhi tatimor, eshte tatimor, eshte shuma $e obliguesi tatimor e ka per det#re ta paguaje per te plotesuar det#rimin e tij tatimor. Tari)a tatimore eshte tatimore eshte pas$#ra sistematike sistematike e objekteve te tatimit% e njesive tatimore dhe e per$indjeve tatimore. *i elemente te tjera te tatimit kemi edhe vertetimin e tatimit% verejtja tatimore% sht#rja e tatimit% parashkrimi I tatimit% organet tatimore% perjashtimet tatimore% lehtesimet tatimore.
Parimet e &atimit I! Parimet fnanciaropolitike te tatimi: . Mja&tueshmeria(bollshmeria)% Mja&tueshmeria(bollshmeria)% ,. 'ershtatshmeria(elastic 'ershtatshmeria(elasticiteti) iteti) II! Parimet ekonomikopolitike te tatimit: . gjedhja gjedhja e burimit tatimor% ,. gjedhja gjedhja e &ormes tatimore III! Parimet socialpolitike te tatimit: . =niversialiteti =niversialiteti I obligimit obligimit tatimor
,. >arazia e tatimit. tatimit.
I0! Parimet teknikoadministrative te tatimit: . ' 'ercaktueshm ercaktueshmeria eria e obligimit tatimor tatimor ,. 'erl$#eshmeria e pagimit te tatimeve 3. ?iresia ?iresia e mbledhjes se tatimeve.
I! Parimet fnanciaropolitike te tatimi: Me ane te tatimeve mblidhen mjetet $e mundesojne ekzistencen e shtetit dhe realizimin e det#rave te tij% perderisa perderisa parimet e tjera duhet t5u nenshtrohen parimeve fnanciare dhe mund te realizohen vetem atehere a$ sa te jet plotesuar nevoja e shtetit per te h#rat $e sigurojne fnancimin e shpenzimeve gjithnje e me te medha shteterore. shteterore. ollshmeria'mja)tueshmeria(5 *ipas Vagnerit% Vagnerit% k# parim duhet te permbushet plotesisht% prandaj k# parim merr &ormen e nje kushti sine $ua non. batimi I parimit te mja&tueshmerise do te thote se me ane te tatimeve duhet te mblidhen te gjitha mjetet fnanciare $e se bashku me te h#rat e tjera shteterore do te mundesojne fnancimin e te gjitha shpenzimeve te planifkuara te shtetit. batimi I parimit te mja&tueshmerise do te thote se me ane te tatimeve duhet te mblidhen te gjitha mjetet fnanciare $e se bashku me te h#rat e tjera shteterore do te mundesojne fnancimin e te gjitha shpenzimeve te planifkuara te shtetit. 'ershtatshmeria(elasticiteti) +# parim nenkupton mundesine e sistemit tatimor per t5iu pershtatur sa me shpejt dhe sa me me sukses ndr#shimeve te lartesise se shpenzimeve publike.
II! Parimet ekonomikopolitike te tatimit: Me te njejten shume tatimore te paguar zvogelohet edhe &u$ia ekonomike ekonomike e tatimpaguesit. vogelimi I &u$ise tatimore ndikon ne te njejten kohe mbi kerkesen kerkesen dhe prodhimin% p rodhimin% ku tatimet sh&r#tezohen edhe si instrumenta shume
efkase te politikes se cmimeve% por ndikojne si ne vellimin e investimeve ashtu edhe ne strukturen e t#re% pastaj ne lu&ten kunder in@acionit dhe ne vendosjen e ekuilibrit te c5rregulluar ne ekonomi. 6gjedhja e burimit tatimor tatimor 'raktika verteton se eshte me rendesi te jashtezakonshme% jashtezakonshme% si nga pikepamja pikepamja e obliguesve tatimore% ashtu edhe nga pikepamja e ekonomise kombetare kombetare ne teresi% se prej c&are burimesh tatimore do te behet pagimi I obligimit tatimor. 7e baze te parimit ekonomik te tatimit% mund te tatohen vetem ato burime $e perterihen vazhdimisht. eoricieni eoricieni I njohur gjerman gjerman Von Von *tein% ndalon ne men#re men#re kategorike kategorike aplikomin e tatimit real te pasurise% sepse kjo do te shkaktonte a) shkaterrimin e obliguesit tatimor% b) shkaterrimin e burimit tatimor% c) pasoja te demshme per shtetin dhe sho$erine ne teresi.
6gjedhja e )ormes se tatimit tatimit gjedhja e &ormes tatimore ndikon shume ne masen e realizimit te $ellimeve ekonomike ekonomike te tatimit. 9rganet fnanciare duhet te jene shume te kujdesshme ne perzgjedhjen e &ormave tatimore. tatimore.
III!Parimet socialpolitike te tatimit 'arimet social-politike te taimit sipas Vagnerit jane .+arakteri universal I tatimeve ,. >arazia ne tatime. 7niversaliteti % tatimeve 7ga k# parim rezulton se ndr#shimet &etare% klasore% shtresore% percaktimi I ndr#shem politik% gjendja bashkeshortore% etj% nuk duhet te ndikojne ne pagimin e tatimit% madje as ne lartesine e tij% sepse ne te gjitha kushtetutat thuhet se sot te gjithe njerezit njerezit jane te barabarte para ligjit% e kjo barazi ka te beje edhe me pagesen e obligimit tatimor. arazia ne tatime 7e te gjitha sistemet tatimore pranohet se barra tatimore duhet te jete e ndare ne men#re te barabarte ne te gjithe obliguesit tatimore. 7e kapitalizmin liberal @itet per drejtesine drejtesine ne tatime vetem atehere kur obligimi tatimor eshte I pergjithshem% ndersa barra tatimore eshte e ndare ne men#re
te barabarte. 'er barazine ne tatime @itet vetem atehere kur ajo realizohet vite pas viti me pagimin e tatimeve te rregullta. rregullta.
I0! Parimet administrativeteknike te tatimit shte gjithmone ne pajtim me te gjithe parimet e tjera. Aealizimi Aealizimi I suksesshem I parimeve administrative-teknike administrative-teknike te tatimit varet shume nga organet fnanciare $e kane kompetencen per caktimin dhe mbledhjen e tatimeve dhe kontrollin e arketimit te t#re. administrativeteknike te tatimit jane klasifkuar 7e grupin e parimeve administrativeteknike k lasifkuar keto parime 1. er$aktueshmeria e tatimeve, 2. el&yeshmeria e pagimit te tatimeve, 3. 8iresia e mbledhjes se tatimeve.
er$aktueshmeria er$aktueshmeria e tatimeve Me pagimin e tatimeve zvogelohet &u$ia ekonomike ekonomike e obliguesve ob liguesve tatimore% prandaj ndikon ne konsumin e t#re% kursimin% kursimin% investimet% plotesimin e nevojave te caktuara kulturore% kulturore% arsimore% shendetesore% d.m.th. ne pergjithesi ne standartin jetesoj. Me ane te tatimeve mund te ndikonhet edhe ne poziten sho$erore te obliguesve tatimore. 'arimi I percaktueshmerise kerkon kerkon gjithashtu $e obligimi tatimor te jete I caktuar $e me pare% d.m.th. $e obliguesi te dije mbi c5baza do te caktohet det#rimi I tij tatimor perpara se te realizoje realizoje te h#rat. batimi I parimit te percaktueshmerise percaktueshmerise se tatimeve kerkon edhe njohjen e det#rimit tatimor perpara se te linde% sepse ne kete men#re men#re obliguesi tatimor eshte ne gjendje te beje edhe planifkimin e aktivitetit te tij ekonomik. el&yeshmeria el&yeshmeria e pagimit te tatimit 'ad#shim se per obliguesin tatimor% me e pel$#eshme eshte $e obligimin e tij tatimor ta paguaje gjate vitit dhe jo ne fllim te tij% sepse ne kete men#re men#re aim und te realizoje realizoje te h#rat e tij dhe e ka me te lehte ne pagimin e tatimeve. 7je men#re men#re per ta bere sa me te lehte pagimin eshte edhe permbledhja e te gjitha llojeve te tatimeve ne nje apo ne disa @etepagesa duke eliminuar plotesimin plotesimin e nje @etepagese te vecante per cdo lloj tatimi dhe seciles njesi politiko-territoriale. politiko-territoriale. 'er pel$#eshmeri te tatimit mund te @itet edhe atehere kur &ormularet &ormularet $e duhen plotesuar te jene te kuptueshem per
kedo. 8iria e mbledhjes se tatimeve Me ane te tatimeve mblidhen mjetet me te cilat fnancohen shpenzimet shteterore. shteterore. Mbledhja e tatimeve duhet te realizohet me sa me pak shpenzime% sepse nga kjo varet se sa mjete mbeten per te mbuluar shpezimet e tjera% te cilat shteti duhet t5I kr#eje ne baze te kushtetutes% ligjit apo dispozitave te tjera. vogelimi I shpenzimeve per mbledhjen e tatimeve behet ne men#ra te ndr#shme. 7ese k# zvogelim arrihet a rrihet nepermjet nepermjet punesimit te nje administrate te vogel ne numer% por te a&te% organizimit te mire mire te punes% sh&r#tezimit te pajisjeve teknike moderne% moderne% etj. Bteher k# parim nuk bie ne kundershtim me parimet e tjera.
'or% zvogelimi I shpenzimeve per mbledhjen e tatimeve mund te behet edhe ne men#ra te tjera a( 6vogelohet numri % )ormave tatimore 4uke zvogeluar numrin e &ormave tatimore zvogelohen edhe shpenzimet e tatimit% por kjo ndikon ne realizmin e parimit te barazise dhe elasticitetit te tatimeve. b( 6vogelohet numri % lehtesive dhe privilegjeve tatimore Bplikimi I privilegjeve dhe lehtesive tatimore rrit shpenzimet e tatimit% sepse keto kerkojne kerkojne perllogaritje te vecanta dhe ndoshta shtese ne administraten e organeve tatimore. c) ehet nje organizim sa me % mire per $aktimin dhe arketimin e tatimeve dhe kontrollin e mbledhjes se tyre 4uke rregulluar mire procedurat per percaktimin dhe arketimin e tatimeve mund te realizohet edhe mbledhja e t#re me sa me pak shpenzime. d ( 6gjedhja e llojeve te pershtatshme te tatimeve tatimeve *hpenzimet e tatimit varen shume nga llojet e tatimeve $e aplikohen% nga &ormat tatimore. tatimore. *hpenzimet e larta te mbledhjes se tatimeve ndikojne ne $endrimin e obliguesve tatimore dhe rritjen e rezistences se t#re ndaj pagimit te tatimeve.
/-ektet e &atimit &atimit 'er te studiuar e&ektet $e ka aplikimi I tatimeve te ndr#shme dhe I sistemit tatimor ne teresi duhet te studiohen nddr#shimet $e shkakton tatimi per individin dhe per sho$erine ne teresi. 'er te eliminuar apo lehtesuar e&ektet e padeshirueshme te tatimit% obliguesi tatimor do te perpi$et $ eta barte tatimin tek ndonje person tjeter ose t5I shmanget det#rimit te pagimit te tatimit dhe ne $o&te se nuk arrin te kete sukses ai do te perpi$et $e me zvogelimin e shpenzimeve te punes% me organizimin organizimin me te mire te punes% me racionalizimin e punes% t5I rrise te ardhurat dhe ne kete men#re% men#re% pjeserisht apo plotesisht% te anuloje e&ektet e ngarkimit tatimor. tatimor. 7e kete rast behet &jale per trans&ormimin e tatimit ose kompesimin e tatimit.
"artja e tatimeve 'er bartje te tatimeve @asim ateher kur obliguesi tatimor eshte I ndr#shem nga personi $e bart realisht barren barren tatimore% d.m.th. nga paguesi defnitive I tatimit. >artja e tatmit ndodh -kur obliguesi tatimor ben perpjekje $e t5ia kaloje barren tatimore nje personi tjeter me $ellim $e t5I shmange nga vetja e&ektet e padeshiruara te tatimit(zvogelimin tatimit(zvogelimin e &u$ise ekonomike)% ekonomike)% -kur vete ligji ka per $ellim te mundesoje bartjen(kalimin) e barres tatimore nga obliguesi tek nje person tjeter(paguesi defnitive I tatimit). 7e rast se ne vend te nje personi% per shkak te bartjes% si pagues defnitive I tatimit% para$itet nje person tjeter% mund te ndodhe $e $ellimet e tatimit dhe e&ektet e tij te mos perputhen% pra $e politika tatimore te mos realizoje s#nimet e saj. "artja e $ellimshme dhe e pa$ellimshme "artja eshte e $ellimshme( kur vete ligji parashikon pa rashikon mundesine e bartjes se barres tatimore nga obliguesi tek nje person tjeter. ek bartja e &ellimshme perputhen &ellimshme perputhen $ellimet e politikes politikes tatimore me e&ektet e tatimit. 7ese barra tatimore bartet pa u parashikuar nga ligji atehere kemi te bejme pa$ellimshme! ek kjo lloj bartje nuk realizohen $ellimet e me bartje te pa$ellimshme! politikes politikes tatimore dhe kjo mund te sjelle pasoja si per individet% ashtu edhe per sho$erine ne teresi. Me bartjen e pa$ellimshme te tatimit demtohen personat $e jane ne marredhenie pune dhe &avorizohen personat $e shesin produktet e veta ose $e kr#ejne disa sherbime. "artja perpara dhe bartja prapa
Me bartje perpara mund te @asim atehere a tehere kur kur obliguesi tatimor% me ane te cmimit te rritur te produkteve te tij% arrin te barte barren e tatimit tek bleresit e ket#re produkteve produkteve apo sherbimeve. 'rodhuesi 'rodhuesi e llogarit tatimin ne cmimin e prodhimit dhe ne blerjen e produktit produktit paguhet edhe k# tatim. tatim. "artja prapa ndeshet atehere kur bleresi(prodhuesi) arrin ta barte barren tatimore tek &urnizuesi I lendeve te para. 7e kete rast obliguesi tatimor ta timor para$itet si bleres $e ka arritur t5I zbrese cmimin shitesit. "artja e njefshte( e d%fshte dhe e shumefshte "artja e njefshte eshte ateher kur obliguesi tatimor e bart tatimin tek nje person tjeter% $e eshte paguesi defnitive I tatimit. "artja eshte e d%fshte kur personi tek I cili obliguesi tatimor ka kr#er bartjen arrin ta barte perseri tek nje person tjeter. 'er bartje te shumefshte @itet atehere kur bartja behet tek disa persona. 'rodhuesi bart tatimit tek tregtari me shumice% k# e bart tek tregtari me pakice dhe sip agues defnitive I tatimit para$itet konsumatori% I cili e paguan tatimin te per&shire ne cmimin e blerjes se produktit.
1e#istenca ndaj pagimit te tatimeve 'agimi I tatimeve zvogelon &u$ine ekonomike ekonomike te obliguesit tatimor% sidomos te paguesit defnitive. 7e kete men#re shkakton ose mund te shkaktoje ndr#shime edhe ne poziten sho$erore te tij. +# e&ekt $e ka tatimi per obliguesit tatimore lind edhe rezistencen e t#re ndaj realizimit te obligimit te pagimit te tatimeve. Aezistenca ndaj pagimit te tatimeve dhe perpjeka per evitimin ose zbutjen e e&ekteve te tij $e jane te pranishme ne te gjitha sistemet tatimor% vihen re ne pagimin e cdo &orme &o rme tatimore. tatimore. Intensiteti I rezistences rezistences ndaj pagimit te tatimit varet nga shkalla e ngarkimit tatimor% k# sa me I madh te jete ngarkimi I obliguesit tatimor a$ me I larte eshte edhe intensiteti I rezistences ndaj pagimit te tatimeve.
Shmangia nga pagimi I tatimeve)/va#ioni tatimor* *hmangia nga det#rimi I pagimit te tatimeve(evazioni tatimeve(evazioni tatimor)% mund te kushtezohet nga shume &aktore dhe mund te kete pasoja te shumta per obliguesin tatimor. tatimor. +jo shmangie eshte e pranishme ne mase me te madhe apo me te vogel ne te gjithe sistemet tatimore. 7e $o&te se obliguesi tatimor% duke iu shmangur pagimit te tatimit% bie ne kon@ikt me dispozitat juridike% atehehere @itet per evasion te paligjshem tatimor. 'or% pagimi I tatimit mund te evitohet edhe ne ate men#re $e obliguesi tatimor te mos I shkele
dispozitat ligjore dhe ne kete rast kemi te bejme me evasion tatimor te ligjshem.
/va#ioni I paligjshem tatimor 4allojme d# raste te evazionit tatimor te paligjshem ose te palejueshem% e keto jane a) &shehja e plote e tatimit -nuk e para$et te tere *humen e te h#rave te realizuara% pr ate ardhurat $e I nenshtrohen tatimit% -ne $o&te se nuk deklaron te tere pasurine% -ne $o&te se &sheh &akte te caktuara% ngjarje apo veprimtarite $e sherbejne si shkak per tatim% kemi rastin e &shehjes se plote ose totale te tatimit. Mbi &shehjen e tatimit @itet me shpesh atehere kur obliguesi tatimor I shmanget tatimeve direkte. 7e rastet kur obliguesi tatimor I shmanget pagimit te tatimeve indirekte% pervec &shehjes se tatimit gjejme edhe spekulimin. *pekulimi(kontrabanda) *pekulimi(kontrabanda) eshte dukuri e evazionit te paligjshem tatimor me rastin e aplikimit te tatimit te pergjithshem apo tatimeve te posacme ne $arkullim dhe doganave. b) &shehja e pjesshme e tatimit /va#ioni I ligjshem tatimor Mund te para$itet ne disa &orma a) bliguesi tatimor e e nderron vendbanimin ose vendin e ushtrimit te veprimtarise se caktuar ose llojin e veprimtarise ne men#re $e keshtu te zvogeloje obligimin e vet tatimor. tatimor. 9bliguesi tatimor nuk bie ne kon@ikt me dispozitat juridike edhe atehere kur per shka$e tatimore nderron vendbanim dhe ushtron veprimtarine ekonomike ne vendin tjeter. b) 9e zvogelimin e konsumit % d.m.th. duke he$ur dore nga blerja e produkteve te caktuara% te tatuara% te prodhuara ne vend apo te importuara% mund te evitohet obligimi I pagimit te tatimit dhe megjithate obliguesi tatimor ose paguesi defnitive I tatimit te mos bjere ne kundershtim me ligjin. 7ese nuk blihen produktet e tatuara nuk paguhet as tatimi $e h#n ne cmimin e at#re produkteve. c) :vazioni % ligjshem tatimor ekziston ekziston edhe atehere kur behet per$endrimi per$endrimi vertical ne ekonomi nen ndikimin e tatimit. 7ese ne sistemin tatimor aplikohet tatimi mbi $arkullimin shume&azor% ngarkimi tatimor eshte me I ulet per produktet $e kalojne ne pak &aza &a za te tatuara te ciklit te $arkullimit. $arkullimit.
B&tesia B&tesia konkuruese per produkte te njejte te prodhuesve p rodhuesve te ndr#shem eshte me e madhe per produktet e tatuara te at#re prodhuesve $e arrijne arrijne te realizojne realizojne sa me shume &aza te prodhimit >renda te njejtes ndermarrje. d) hmangia nga pagimi % tatimeve mund tatimeve mund te jete rezultat I zbulimit te mangesise ne ligj. Ceshtje te parregulluara ose jot e rregulluara rregulluara ne men#re precise I lejojne obliguesit tatimor $e ne nje mase te madhe ose te vogel te zvogelojne ngarkimin tatimor. 'er evasion te ligjshem tatmor mund te @asim edhe atehere kur obliguesit tatimor nen ndikimin e dispozitave tatimore% bejne ndr#shime te caktuara $e mund te karakterizohen si ndr#shime me karakter teknik ose ekzekutiv% ku me ane te ket#re ket#re ndr#shimeve tentohet te ndikohet ne lartesine e ngarkimit tatimor. 7donjehere edhe $ellimi I vete dispozitave tatimore eshte I tille $e ngjalle te ashtu$uajturin evasion I organizuar me ligj. Me ane te rritjes se ngarkimit tatimor per nje mall te caktuar kerkohet te n8itet prodhimi dhe $arkullimi nje malli tjeter $e mund te zevendesoje te parin.
/va#ion I ligjshem tatimor mund te jete: a) evazion me $ellim ose I organizuar me ligj. b) evasion pa $ellim- kur shmangia e tatimit eshte bere nen ndikimin e tregut ose me perpjekjet e obliguesit tatimor% megjithese k# nuk ka $ene $ellimi I politikes tatimore. vazioni pa $ellim ka ngjashmeri me evazionin e paligjshem tatimor ta timor-- ne te d# rastet e evazioni eshte ne kundershtim me $ellimet $e mund dhe deshirohen te arrihen me ane te tatimit. *hmangia nga tatime- e ligjshme apo e paligjshme- shkakton pamundesi per fnancimin e shpezimeve te planifkuar me mjetet e mbledhura me tatim.
4# jane men#rat per te dale nga kjo situate a) shteti duhet te zvogeloje shpenzimet deri ne *humen e mbledhur realisht me tatime duke he$ur dore pjeserisht apo plotesisht nga fnancimi I nje nevoje te caktuar sho$erore me keto mjete te mbledhura. b) shteti duhet te rrise rrise obligimin tatimor tatimor ne men#re te tille $e kjo rritje te siguroje mjetet e duhura monetare per te realizuar fnancimin e nevojave te caktuara $e me pare. 'or% kjo rritje sigurisht $e do te rendoje vecanerisht mbi obliguesit e ndershem tatimore.
&2&IM/& &IM/ & +.M"/&21/
&atime kombetare jane: a) tatimi mbi vleren e shtuar% b) tatimi mbi te ardhurat% c) akciza% d) tatimet per lojerat e &atit% kazionote dhe hipodromet. &atim eshte pagesa e det#rueshme dhe e pakth#eshme ne bu8hetin e shtetit apo ne bu8hetin e organeve te $everisjes vendore% vendore% e vendosur me ligj dhe $e nuk behet ne shkembim te mallrave dhe sherbimeve te caktuara. 7e kete perkufzim gjejme keto &akte a) tatimet mblidhen ne para% b) jane pages ate det#rueshme% c) jane pa kundershperblim te drejteperdrejte% d) mblidhen ne interest e pergjithshem. &aksa eshte pagese e det#rueshme dhe e pakth#eshme ne bu8hetin e shtetit apo bu8hetin e organeve te $everisjes vendore% e vendosur me ligj dhe $e paguhet nga cdo person% $e ushtron nje te drejte publike publike apo perfton nje sherbim public ne nje territor. 7e kete kuptim% taksat a) jane pagesa% mblidhen ne para% b) jane te det#rueshme. +# eshte nje &akt I pranueshem per nje pjese te taksave% sepse ka disa sherbime $e o&rohen vetem me kerkesen kerkesen e te interesuartit interesuartit dhe me pas kerkohet pagesa e tastes. 4et#rueshmeria 4et#rueshmeria per pagimin e disa taksave eshte e lidhur ngushte me sh&a$jen e vullnetit te taksapaguesit% c) eshte e pakth#eshme% por ne ndr#shimin nga tatimet% ne rastin e taksave perftohet ne men#re te drejteperdrejte nje sherbim I caktuar. ;etyrimi tatimor lind lind kur personi realizon te ardhura% behet pronar I nje pasurie apo kr#en ppagesa% $e ne baze te legjislacionit tatimor jane object I tatimit. 4et#rimi tatimor lind edhe kur te ardhurat apo pronesia mbi pasurine krijohen ne men#re te paligjshme. 4et#rimi tatimor per&shin a) tatimin% b) kamatvonesat% c) gjobat.
7e rastin e nje individi te vdekur% det#rimi tatimor I kalon trashegimtareve trashegimtareve ligjore% ndersa per nje sho$eri te likuiduar% likuidatori eshte pergjegjes per llogaritjen dhe pagesen e det#rimit tatimor.
3e rastin e nje individi( $uhet resident kur: a) ka vendbanim ne ate shtet(p.sh.+osove)% pra ka banese te perhershme% perhershme% ka &amiljen% ka interesa jetesore dhe ekonomike% ekonomike% pavaresisht se mund te punoje ne periudha te ndr#shme jashte vendit apo mund te kete nenshtetesi te huaj% b) ka nenshtetesi dhe ushtron &unksione ne emer te atij shteti(p.sh Aepublikes Aepublikes se sh$iperise)%(ambasada% konsullata% orgabizma nderkombetare)% c) kur $endron $endron ne territorin territorin e atij shteti per nje periudhe periudhe prej me teper se :3 dite gjate nje viti tatimor% me apo pa nderprerje% pavaresisht pavaresisht nenshtetesise apo vendit ku ka interesat interesat jetike te tij. 7e llogaritjen e kesaj periudhe merren merren paras#sh ditet e pranise fzike% pra edhe ditet e mberritjes% largimit apo ditet e pushimit. 7dersa nje person juridik eshte re#ident kur: a( eshte regjistruar si person juridik'sh&iptar( dhe ka seline s eline &endrore'ne
2dministrata 2dministrata tatimore perbehet nga: a( 0dministrate tatimore &endrore'institu$ion &endror ne varesi te 9inistris se #inan$ave(, -;rejtoria e ergjithshme e Tatimeve, -;rejtorite rajonale, -jesi te tjera te saj. b( 0dministrata tatimore vendore5 -6yrat tatimore')unksionojne nen autoritetin e &everisjes vendore(.
1egjistri tatimor eshte nje baze te dhenash unike e subjekteve% $e kr#ejne veprimtari ekonomike tregtare% ku mbahet ne &ormat elektronik% por endra +ombetare e Aegjistrimit I ruan dokumentat edhe ne &ormat shkresor. &atimi mbi vleren e shtuar shte tatim neto gjite&azes dhe tatimi neto shume&azesh ne $arkullim. $arkullim. Me rastin e aplikimit te kesaj &orme te tatimit mbi $arkullimin baza tatimore ne &azen e tatuar eshte vlera plotesuese(e shtuar) ne po ate &aze te ciklit te $arkullimit. $arkullimit. 7ese tatimi I vleres se shtuar behet ne te gjitha &azat e $arkullimit% $arkullimit% atehere k# eshte tatim neto gjithe&azesh. Me rastin e aplikimit te kesaj &orme te tatimit mbi $arkullimin baza tatimore ne &azen e tatuar eshte vlera plotesuese(e shtuar) ne po ate &aze te ciklit te $arkullimit. *huma e tatimit te paguar ne &azen e meparshme nuk h#n ne bazen tatimore te &azes tjeter. atohet vetem vlera plotesuese ne secilen &aze te tatuar te ciklit te $arkullimit. $arkullimit. 7e $o&te se tatmi I vleres se shtuar behet ne te gjitha &azat &a zat e $arkullimit% $arkullimit% atehere k# eshte tatim neto gjithe&azesh. % ne $o&te se nga tatimi eshte perjashtuar perjashtuar ndonje &aze(zakonisht &aze(zakonisht &aza e &undit)% atehere atehere k# eshte tatimi neto shume&azesh ne $arkullim. e d#ja keto &orma te tatimit mbi $arkullimin $uhen tatim mbi vleren e shtuar. atimi atimi mbi vleren vleren e shtuar eshte nje tatim I pergjithshem% pergjithshem% indirect indirect dhe mbi konsumin. I tatueshem eshte cdo person brenda objektit te tatimit. ermi Dperson I tatueshem6 perdoret ne vend te termit Dtatimpagues6. 7e rast se nje person I tatueshem do te perdore perdore per $ellime te veprimtarise se tij ekonomike te tatueshme% mallra mallra $e I prodhon vete% do te trajtohet sikur I &urnizon(shet) keto mallra si pjese te kesaj veprimtarie veprimtarie te tatueshme dhe sikur &urnizohet(ble) &urnizohet(ble) me keto malla per $ellimet e ushtrimit te veprimtarise se tij ekonomike te tatueshme atehere kemi te bejme me Vete&urnizim. Faturat tatimore jane dokumenti baze per atimin mbi vleren e *htuar% ku percaktojne det#rimin det#rimin tatimor te &urnizuesit dhe *humen e tatimit te zbritshem $e do t5I lejohet te kerkoje bleresi I regjistruar per V*E. "or4hi I +e$ shte kur &urnizuesi nuk ka marre nje pagese plotesisht apo pjeserisht per nje &urnizim te kr#er. 'rova kr#esore $e duhet te para$ese shitesi per te vertetuar bor8hin e ke$ eshte vendimi I gj#kates% $e verteton se bleresi I tij eshte debitor dhe ka &alimentuar% prandaj nuk mund ta paguaje vleren e &urnizimit te marre.
&atimi mbi ftimin I nenshtrohen te gjithe personat juridike% vendas dhe te huaj% shteterore shteterore apo private% $e kr#ejne ose do te kr#ejne nje $arkullim te madh dhe $e jane subjekte te tatimit mbi vleren e shtuar% si edhe cdo person tjeter% pavaresisht nga &orma juridike e regjistrimit apo e njohjes se tij. Fitimi I tatueshem eshte ftimi vjetor $e llogaritet mbi bazen e ftimit $e rezulton ne bilancin kontabel. Mekani#mi I llogaritjes se &0S' te pagueshem atimi atimi mbi vleren vleren e shtuar I pagueshem nga nje person I tatueshem tatueshem per nje periudhe tatimore do te llogaritet duke zbritur nga V*E-ja e zbatuar per periudhen tatimore mbi vleren totale te tatueshme te te gjitha &urnizimeve te tatueshme te bera nga k# person% cdo kreditim tatimi te lejuar per kete person per ate periudhe. &0S' e kreditueshme(e zbritshme) eshte shuma e V*E-se $e personi I tatueshem paguan ne momentin $e ia ble mallra apo sherbime >renda vendit% si dhe shuma e V*E-se$e ai ka paguar nga importet e bera% me kushtin $e keto &urnizime t5I sherbejne vetem &urnizimeve te tatueshme $e do te beje k# person I tatueshem. In-ormacioni 9rganet tatimore kane te drejte te kerkojne in&ormacion nga tatimpaguesi ose nga persona te tjere lidhur me te% per cdo &urnizim mallrash apo sherbimesh. Bto kane te drejte te kerkojne cdo document apo regjistrim elektronik te dhenash $e lidhen me &urnizimin. 'o ashtu organet tatimore kane te drejte $e me para$itjen e autorizimit me shkrim te h#jne ne token apo ndertesen ku zhvillohet veprimtatria ekonomike ekonomike dhe te inspektojne token% ndertesen apo dokumentacionin $e I perket asaj veprimtarie.
&atimi mbi te ardhurat atimi atimi mbi te ardhurat ardhurat pershin tatimin mbi te ardhurat personale% tatimi tatimi mbi ftimin si dhe te tatimit te mbajtur ne burim te te h#rave.
&atimi mbi te ardhurat personale atimet atimet mbi te ardhurat ardhurat personale% llogaritet mbi mbi te ardhurat e individeve. individeve. *ubjekte te tatimit mbi te ardhurat personale jane individet rezidente per te gjitha burimet e te ardhurave dhe ata jorezidente per burimet e te ardhurave
te realizuara ne nje shtet.
&e ardhurat e tatueshme 'er $ellime te tatimit mbi te ardhurat personale merren si te ardhura te tatueshem a( agat dhe shperblimet e tjera, ne lidhje me marredheniet aktuale te punes'te ardhurat nga punesimi(= b( Te Te ardhurat &e rrjedhin nga ftimi % ortakut apo % aksionerit ne sho&erine tregtare='ketu behet )jale per te ardhurat &e perftojne individet ne )ormen e ndarjes se ftimit nga ortakerite apo dividentit nga sho&erite tregtare(. $( Te Te ardhurat nga interesat bankare apo ato te perftuara nga letrat me vlere, me perjashtim te interesave te marra nga bonot e thesarit ose letra te tjera me vlere te >everise te emertuara para hyrjes ne )u&i te ketij ligji "( te ardhura nga interesat bankare konsiderohen konsiderohen te gjitha interesat nga llogarite personale apo te perbashketa te individeve% ne banka apo institucione te tjera fnanciare% si dhe te gjitha interesat nga depozitat personale ose te perbashketa perbashketa me a&at apo cdo e ardhurtjeter ardhurtjeter ne &orme interesi. interesi. $( te ardhurat &e rrjedhin nga e drejta e autorit dhe pronesia intelektuale= d( te ardhurat nga enfteoza, huaja dhe &irate% &irate% me perjashtim te rasteve% kur te ardhurat jane realizuar nga zhvillimi I nje veprimtarie tregtare% ne kuptim te legjislacionit tregtare" tregtare" me termin Denfteoze6 kuptohet kontrata me te cilen nje personi I jepet e drejta te perdore dhe te permiresoje nje pasuri te paluajtshme. ardhur nga nfteoza do te konsiderohet shperblimi periodik ne te holla ose ne nat#re $e I paguhet pronarit te pasurise se paluajtshme nga personi $e e merr pronen ne perdorim. 7e rast se marresi ne dorezim I pasurise se paluajtshme kr#en shpenzime per permiresimin permiresimin dhe pershtatjen e kesaj pasurie per nevojat e tij% atehere keto keto shpenzime do te konsiderohen si te ardhura per individin pronar te objektit dhe do te tatohen siku te ishin te ardhura nga enfteoza. : ardhur nga huaja do huaja do te konsiderohet cdo e ardhur e perftuar nga dhenia ne &ormen e huase e mjeteve monetare apo mjete te tjera te ngjashme me to. Te ardhura nga &iraja do &iraja do te konsiderohen te gjitha te ardhurat e perftuara nga dhenia me $ira e tokes% ndertesave apo objekteve $e sherbejne per banim ose aktivitet ekonomik" dh( te ardhurat nga kalimi % se drejtes se pronesise mbi pasurite pa surite e paluajtshme= ne kete grup per)shihen te ardhurat &e perftohen nga shitja e pasurive te
paluajtshme. e( te ardhurat e realizuara nga di)eren$a ndermjet $mimit te shitjes dhe $mimit te blerjes se kuotave ose aksioneve, &e nje ortak ose aksioner zoteron dhe ia shet nje personi personi tjeter, tjeter, )( te ardhura te tjera, &e nuk identifkohen ne )ormat e para&itura ne kete nen, te realizuara nga individe rezidente ose nga persna jorezidente, por me burim ne nje shtet'p.sh.
+alimi I se drejtes se pronesise mbi pasurite e paluajtshme 9e kalim te se drejtes se pronesise kuptohet pronesise kuptohet akti I shitjes apo akti I dhurimit te pasurise se paluajtshme. ?idhur me zbatimin e ligjit per tatimin mbi te ardhurat personale perbejne shkelje Fshehja ndaj organeve tatimore e shumave te mbledhura dhe &alsifkimi I in&ormacionit per te ardhurat% - Mosdokumentimi I te ardhurave% a rdhurave% - Mospermbajtja ose mosderdhja e tatimit mbi te ardhurat personale ne bu8het% - Mospara$itja ose leshimi me vonese I deklarates% - Mospagimi ne a&at I det#rimit tatimor% - *hkeljet e mesiperme kur nuk perbejne veper penale jane kundervajtje kundervajtje administrative dhe denohen me gjobe.
&2&IMI M"I FI&IMI3 atimit atimit mbi ftimin I nenshtrohen nenshtrohen te gjithe personat personat juridike% juridike% vendas dhe te huaj% shteterore apo private% $e kr#ejne ose do te kr#ejne nje $arkullim me te madh se (p.sh. :milion leke) ne nje vit kalendarik dhe $e jane subjekte te tatimit mbi vleren e shtuar% si s i edhe cdo peson tjeter% pavaresisht nga &orma juridike e regjistrimit apo e njohjes se tij% kur k# eshte subjekt I tatimit mbi vleren e shtuar. atimit atimit mbi ftimin I nenshtrohen nenshtrohen te gjithe personat personat fzike% fzike% te regjistruar ne V*E dhe $e nuk jane subjekte te tatimit mbi biznesin e vogel.
5ili eshte ftimi I tatueshem6 Fitimi I tatueshem eshte ftimi vjetor $e llogaritet mbi ba#en e ftimit $e re#ulton ne bilancin kontabel! Fitimi ose e ardhura neto e tatueshme per&a$eson tepricen e te ardhurave totale(te ardhura nga aktiviteti normal dhe te ardhura te jashtezakonshme)% jashtezakonshme)% per&shire vleren vleren e perftimeve perftimeve dhe te avantazheve avantazheve ne nat#re% mbi shpenzimet e kr#era per arritjen dhe ruajtjen e ket#re ket#re te ardhurave. erjashtohen nga tatimi mbi ftimin5 a( rganet e &everisjes &endrore dhe vendore= b( anka >endrore $( ersonat juridike juridike $e $e ushtrojne vetem veprimtari veprimtari te karakterit &etar% humanitar% bamires% shkencor shkencor apo edukativ% pasuria apo ftimi I te cileve nuk perdoret per perftimin e organizuesve apo anetareve te t#re" $( rganiztat e punes'sindikatat, kon)ederatat( apo dhomat e tregtise, industrise ose buj&esise, si dhe organizmat e ngjashme me to% to% $e nuk kane $ellime ftimi% si urdheri I mjekut% dhoma e avokatise% instituti I eksperteve kontabel etj.% pasuria e te cilave nuk perdoret per perftimin e nje individi apo te nje anetari te t#re. d( rganizatat nderkombetare, agjensite e bashkepunimit teknik dhe per)a&esite e tyre% tyre% perjashtimi nga tatimet e te cilave parashikohet nga marreveshje te vecanta" dh) ersonat e parashikuar ne marreveshjet nderkombetare te ratifkuara nga ?uvendi" ?uvendi" e) #onda$ionet ose institu$ionet fnan$iare jo bankare te krijuara ose te trans)eruara me @endim te ?eshillit te 9inistrave % $e kane per $ellim
mbeshtetjen e politikave zhvilluese te $everise nepermjet dhenies se kredive" e) shtepite flmike te prodhimit kinematografk, te li$ensuara dhe te subven$ionuara nga subven$ionuara nga endra +ombetare +ombetare e +inematografse.
Shpen#ime te njohura hpenzime te njohura jane njohura jane ato $e kr#hen per $ellime te biznesit% $e s#nojne sigurimin dhe ruajtjen e te ardhurave. +eto jane te gjitha shpenzimet(per&shire shpenzimet(per&shir e shpenzimet e jashtezakonshme) jashtezakonshme) e biznesit% me perjashtim te at#re $e jane kr#er me $ellim &ormimin dhe rritjen e kapitalit. *hpenzime te njohura jane kr#esisht shpenzimeve te destinuara per te ruajtur eksistencen e kapitalit si burim I te ardhurave dhe per te siguruar ne kohen e duhur ri&ormimin apo zevendesimin e kapitalit% jane shpenzime te zbritshme nga te ardhurat per percaktimin e ftimit te tatueshem. e nje shpenzim te konsiderohet konsiderohet I zbritshem duhet te plotesoje keto kushte a) te kr#er ne interes te drejteperdrejte te veprimtarise ekonomike ose te jete I lidhur me drejtimin normal te aktivitetit te tatimpaguesit" b) te jete kr#er e&ektivisht dhe te mbeshtetet ne dokumenta justifkuese te njohura ligjerisht" ligjerisht" c) te jete pas$#ruar nepermjet nje veprimi kontabel duke pakesuar aktivet neto" d) ne cdo rast shpenzimi duhet te provohet nga tatimpaguesi me dokumentacionin perkates ligjor. *i shpenzime te njohura per e&ekt fskal ligji konsideron konsideron edhe materiale de mallrat publicitare si postera% spote publicitare flmike apo &otografke etj.
Shpen#ime te panjohura hpenzime te panjohura jane panjohura jane ato lloj shpenzimesh $e nuk njihen si te zbritshme nga totali I shpenzimeve $e merren merren paras#sh ne llogaritijen e ftimit te tatueshem dhe si te tilla mund te permendim -kosto e blerjes dhe e permiresimit te tokes -kosto e blerjes% permiresimit% permiresimit% rinovimit dhe rikonstruksionit rikonstruksionit te artiveve% te cilat jane objekt I amortizimit" -cdo zmadhim I kapitalit te sho$erise ose I kontributit kontributit ne ortakeri" -vlera e shperblimeve ne nat#re"
-kontributet vullnetare vullnetare per pensione apo sigurime te tjera" -dividentet apo ndarjet e ftimit per aksioneret apo ortaket" -interesat e paguara nga tatimpaguesi gjate vitit ushtrimot% te cilat e kalojne normen mesatare te interesit , mujor te kredise per tregun bankarG
&rans-erimi I cmimit ermi ermi Atrans)erim % $mimitB ose ose Atrans)erimi % ftmit nepermjet ndryshimit te $mimeveB ka ka te beje kr#esisht me persona te lidhur% si sho$eri% dege apo fliale $e jane pjese te nje grupi kompanish% te nje sho$erie shumekombeshe apo ortakerie% apo $e zoterohen nga I njejti person apo grup personash etj.% te cilat jane te shperndara dhe ushtrojne biznesin ne d# ose me shume shtete% ne te cilat trajtimi tatimor eshte I di&erencuar.
2+5I72&
Bkcizat jane tatime mbi nje numer te kufzuar mallrash per konsum masiv te brendshem% pavaresisht nese prodhohen brenda vendit apo importohen.
&2&IM/& &IM/ & / 89FIS'&2 9FI S'&2 / 81/J&2 &2&IM.1/ 38/1+.M"/&21/ / drejta tatimore nderkombetare I re&erohet rregullave% $e kane te bejne me kon@iktet tatimore te transaksioneve nderkombetare. nderkombetare. urimet e se drejtes nderkombetare per)shijne5
-
C marreveshjet nderkombetare shumepaleshe= ?onventa e @jenes mbi te drejten e traktateve, Traktati Traktati %
/ drejta tatimore nderkombetare rregullon te drejten per te tatuar te kombeve sovrane e $e varen nga juridiksioni I t%re fnanciar! +# term I re&erohet a( te drejtes per legjisla$ion, b( e drejtes per omponim'shtrengim(. Mbitatimi vihet re ne ato raste kur I njejti obligues tatimor% per te njejten periudhe kohe u paguan d# ose me shume tatime te njejtit lloj njesive politiko-territoriale politiko-territoriale te rangut te ndr#shem.
&2&IM/& &IM/ & / 89FIS'&2 9FI S'&2 JU1I8I JU1 I8I+/ +/ &atimi I d%fshte para$itet atehere kur ne ba#e te dispo#itave te organeve tatimore te te njejtit rang( per te njejten periudhe kohe( ngarkohet me te njejtin tatim ose me tatime te te njejtit lloj( I njejti subjekt tatimor ose subjekt tatimor! atimet atimet e d#fshta mund te jene jene ekonomike ekonomike ose juridike. juridike. Bto ekonomike ekonomike I re&erohen tatimev tatimeve e te d#fshta mbi te njejtat te ardhura ne duart e personave te ndr#shem(burre ndr#shem(burre e grua% partnere te ndr#shem% kompani dhe fliale% etj.) atimet atimet e d#fshta juridike juridike kane te bejne me te njejtin objekt tatimor tatimor dhe te njejtin subjekt tatimor% kur ata tatohen sipas d# ose me shume juridiksioneve tatimore. tatimore. atimet atimet e d#fshta juridike juridike jane rezultat rezultat I kon@iktit ndermjet ndermjet d# sistemeve tatimore.
11/ULL2& 11/U LL2& &2&IM.1/ &IM. 1/ 38/1+.M"/&21/ 38/1 +.M"/&21/ 1regullat &atimore 3derkombetare jane: 1regulli I "urimit: k% rregull I atribuon disa lloje te ardhurash vendit te burimit duke u ba#uar ne kritere specifke( e $e #akonisht jane: 1. asuria e paluajtshme, 2. Te Te ardhurat biznesore apo nga sherbimet pro)esionale5 selia e perhershme apo vendi fks, 3. Transporti detar dhe ajror5 vendi % menahimit, 4. Te Te ardhurat nga dividentet dhe interesat, si dhe te ardhurat e drejtuesve5 reziden$a e paguesit, . herbimet e punesimit, si dhe artistet a rtistet e sportistet5 vendi % punesimit, !. agesat e &everitareve dhe pensionet5 sovraniteti, ". Te ardhura te tjera5 reziden$a e marresit. 1regullat e shperndarjes: 7akonisht( rregullat e marreveshjeve I shperndajne te drejtat eksklu#ive apo te kuf#uara per te tatuar ndermjet shteteve( duke perdorur nje ose me shume prej ket%re parimeve shperndares mbi burime te ndr%shme te ardhurash: C e drejta ekskluzive per te tatuar % perket shtetit te burimit te objektit tatimor= C shteti % burimit ka te drejte te kufzoje ose AndajeB Anda jeB tatimin e objektit= C shteti % burimit mund te tatoje plotesisht burimin, por, por, nuk ka te drejta ekskluzive tatimi= C e drejta ekskluzive ekskluzive per te tatuar % perket shtetit te reziden$es reziden$es se subjektit.
C metodes se kreditimit5 kreditim % plote ose kreditim % zakonshem ne shkalle tatimore mesatare ose kuftare. kuf tare.
&raktatet nderkombetare rregullojne marredheniet ndermjet shteteve dhe personave nderkombetare! nderkombetare!
8.232& 8oganat jane nje lloj I vecante I tatimeve te terthorta)indirekte*( terthorta)indirekte*( $e paguhen ne momentin e kalimit te nje malli te caktuar pertej kufrit doganor! doganor! 4oganat paguhen jo vetem per kalimin e mallit pertej kufrit kufrit shteteror% por edhe per $arkullimin e brendshem% pra per kalimin e mallit nga nje vend ne tjetrin(doganat e brendshme) b rendshme) Termi “dogane” ne gjuhen sh&ipe eshte huazuar nga italishtja, &e do te thote Atakse shteterore ne te holla, e $ila mblidhet sipas ligjeve ne )u&i per mallra &e hyjne ose dalin nga nje shtet ne nje shtet tjeter. 'or% tjeter. 'or% k# term nenkupton edhe ;institucionin shteteror<( $e merret me kontrollin e mallrave $e h#jne ose dalin nga nje shtet ne nje shtet s htet tjeter si edhe me caktimin dhe arketimin e taksave te parashikuara per to.
&erminologjia erminol ogjia doganore &agra doganore eshte e drejta e shtetit per te tatuar mallrat me rastin dhe ne castin e kalimit te t#re pertej kufrit doganor. doganor. 8eklarata doganore eshte @etepara$itja e mallit $e I nenshtrohet doganimit. +ete deklarate e para$et para administrates doganore pronari I mallit ose ne emer te tij transportuesi I mallit. +ufri doganor eshte vija doganore me te cilen eshte shenuar rajoni doganor I nje vendi. Bi zakonisht perputhet me kufrin shteteror% shteteror% kurse rajoni doganor per&shine territorin e shtetit. Mbik$%rja doganore per&shin masat $e merren merren per te penguar veprimet e palejueshme me mallin $e I nenshtrohet doganes dhe per te siguruar pandr#shueshmerine e tij derisa e kr#het procedura doganore. Mbik$#rjes
doganore I nenshtrohet malli doganor% udhetaret dhe personeli I mjeteve te transportit dhe bartjes. Malli doganor jane sendet% objektet $e importohen% eksportohen apo kalojne tranzit neper rajonin doganor. doganor. +ontrolli doganor eshte procedura e percaktimit percaktimit te sasise% cilesise dhe vleres se mallit. 3omenklatura doganore eshte lista e mallrave me tari&at doganore dogano re te klasifkuara sipas disa cilesive karakteristike te mallit. &ari-a doganore eshte pas$#ra sistematike e te gjitha objekteve $e I nenshtrohen doganimit dhe e per$indjeve per$indjeve doganore nepermjet te cilave llogaritet tatimi doganor. Maga#inimi doganor eshte sasia e kompensimit kompensimit $e paguhet per mallin e vendosur ne magazinen doganore. Maga#ina doganore sherben per vendosjen e mallit te patatimuar. patatimuar. 1ruget doganore jane rruge tokesore% ajrore dhe detare neper te cilat bartet% transportohet% importohet ose eksportohet malli pertej kufrit doganor. doganor. Bto fllojne ne kufrin doganor dhe marrin &und ne vendet ku behet doganimi I mallit. Sistemi doganor perbehet nga te gjitha dispozitat $e kane te bejne me doganimin e mallit% mbik$#rjen doganore% proceduren proceduren doganore e te tjera dhe $e aplikohen ne nje rajon doganor. 7ona e lire doganore eshte pjesa e territorit shteteror $e eshte nen pushtetin politik% por% jo nen pushtetin doganor te atij shteti. .bliguesi doganor eshte personi fzik ose juridik% I cili e ka per det#re te paguaje doganen dhe te gjitha tagrat e tjera doganore. .rganet doganore jane organe shteterore $e kontrollojne $arkullimin e mallit neper kufjte shteterore dhe $e bejne kontrollin per&undimtar ne kuf. +eto organe ndr#shojne nga organet fnanciare $e bejne caktimin% arketimin arketimin dhe kontrollin kontrollin e mbledhjes se tatimeve te tjera. +undervajtja doganore eshte shkelja e dispozitave doganore. 'er kete shkelje% sipas dispozitave doganore jepen denime te caktuara. 8enimet doganore jane denime $e organet doganore u japin kundervajtesve kundervajtesve te dispozitave doganore sipas procedures procedures administrativondeshkimore. Parashkrimi doganore eshte humbja e se drejtes se arketimit arketimit te doganave dhe tagrave te tjera doganore doga nore pas kalimit te kohes se caktuar prej krijimit te obligimit te pageses se t#re. 5arnet&I1 eshte nje dokument doganor $e leshohet ne baze te marreveshjes marreveshjes doganore te lidhur ndermjet vendeve anetare te 9rganizates per >ashkepunim konomik konomik e hvillim per shpejtimin e
$arkullimit nderkombetar nderkombetar rrugor me ane a ne te thjeshtimit te &ormaliteve doganore. "arriera doganore mund te @asim atehere kur per$indjet tatimore per mallin e importuar ose per mallin $e eksportohet jan a$ te larte sa$e bejne te veshtire ose gati ti pamundur importimin dhe eksportimin e mallit.
3darja e doganave 7darja behet sipas disa kritereve kritereve te ndr#shme 1. ipas drejtimit te e$urise se mallit. 2. ipas &ellimit te aplikimit te doganave. 3. ipas menyres se matjes se obligimit doganor. doganor. 4. ipas menyres se njerrjes se dispozitave doganore. . ipas lartesise se ngarkimit doganor.
,! 8uke marre si kriter drejtimin e levi#jes se mallit: a) dogana importi (jane (jane ato $e paguhen per importin e mallit. +eto dogana aplikohen ne te gjitha sistemet doganore dhe vecanerisht ne vendet e zhvilluara ekonomikisht.)% b) dogana eksporti ( ( jane tatimet $e paguhen per eksportimin e mallit. +eto dogana nuk jane gjithmone te aplikueshme% sepse te gjitha shtetet jane te interesuara interesuara te shtojne eksportin me $ellim $ellim $e te n8isin shkembimet ne tregtine e jashtme.)% c) dogana tranzit ( ( paguhen per transportin e mallit nga nje &akt ne tjetrin neper nje shtet te trete) =! Sipas $ellimit te aplikimit doganat ndahen: a) dogana fnanciare(fskale fnanciare(fskale), ), aplikohen me $ellim $e te mblidhen mjetet monetare per fnancimin e shpenzimeve shteterore. Me kete lloj tatimi sigurohen sasi te mja&tueshme mjetesh monetare. b) dogana ekonomike(mbrojtese), eshte mbrojtja e prodhuesve te vendit dhe e ekonomise ne teresi. ellimi ekonomik ekonomik I doganave sot eshte $ellimi me themelor $e deshiron te arrihet ne aplikimin e t#re. c) dogana antidumping% deshirohet te mbrohen prodhimet e vendit nga vershimi I mallit te lire te importuar. d) dogana represive jane kundermase $e ndermerr shteti si pergjigje e
masave te demshme $e ka marre shteti tjeter. Megjithese keto masa e kundermasa kundermasa nuk bien ne kundershtim me normat e se drejtes nderkombetare ato ndikojne ne ke$esimin e marredhenieve reciproke ndermjet ket#re shteteve.
>! Sipas men%re se matjes se obligimit doganor dallojme: dallojme: a) dogana sipas vleres % paguhen ne per$indje te caktuar nga cmimi I mallit. akonisht merret merret per baze doganimi% cmimi I importit% ne te cilin% krahas cmimit me te cilin eshte blere malli% h#jne edhe shpenzimet e transportit% te ambalazhimit% te sigurimit% ngarkim-shkarkimit ngarkim-shkarkimit dhe gjithe shpenzimet e tjera per sjelljen e mallit ne rajonin doganor te shtetit importues. b) dogana specifke, ngarkimi tatimor percaktohet sipas disa njesive te mases $e jane karakteristike karakteristike per mallin $e I nenshtrohet doganimit. c) dogana te perziera, jane kombinimi I doganave sipas vleres dhe doganave specifke. 3garkimi doganor per doganat e per#iera percaktohet ne ate men%re $e obligimi doganor te normohet ne per$indje)dogana sipas vleres* dhe ne shume absolute( lartesia e se ciles varet nga ndonje njesi e matjes)doganat matjes)doganat specifke* dhe doganimi behet me aplikimin e te d% men%rave! 'er dogana te perziera @asim edhe atehere kur lartesia e doganes peraktohet sipas vleres% por njekohesisht percaktohet edhe shuma me e madhe dhe me e vogel e dogane. d) dogana rresh$itese% rresh$itese% per$indja doganore varet nga cmimi I mallit te importuar. importuar. Me ndr#shimin e cmimit ndr#shon edhe per$indja doganore% pra ndr#shon edhe lartesia e ngarkimit doganor% gje $e nuk ndodh me llojet e tjera te doganave. ?! Sipas men%re se n4jerrjes se dispo#itave dispo#itave doganore dallojme: a) dogana autonome, jane ato lloj doganash $e shteti I aplikon ne caresi te nevojave te tij. b) dogana kovencionale ose kontraktuese, jane rezultat I marreveshjes marreveshjes se d# ose me shume shteteve. 4ispozitat e kesaj marreveshjeje marreveshjeje nuk mund te ndr#shohen ne men#re te njeanshme. @! Sipas lartesise se ngarkimit tatimor tatimor dallojme: a) dogana dierenciale, sho$erohen me per$indje me te larte doganore. *hkaku I aplikimit te per$indjeve doganore di&erenciale di&erenciale eshte ne radhe te
pare I nat#res ekonomiko-politike. b) dogana preerenciale, jane ato ku% me rastin e doganimit aplikohet per$indja me e vogel doganore se ajo e pergjithshmja. Aasti Aasti I posacem I doganave pre&erenciale pre&erenciale eshte aplikimi I klauzoles se kombit me te &avorizuar $e do te thote se shtetet kontraktuese do te sigurojne automatikisht te njejtat privilegje doganore $e do t5ia njihnin ndonje ndo nje shteti tjeter.
&erritori doganor per&shin territorin territorin tokesor% ujerat territoriale% territoriale% ujerat e brendshme dhe hapesiren ajrore te nje shteti. 0ija doganore perbehet nga bregdeti% brigjet e li$eneve e te lumenjve kuftare dhe nga kufjte tokesore me shtetet e tjera. 7ona doganore per&shin ate pjese te territorit doganor ku veprojne autoritetet doganore% si dhe te gjtha zonat ku keto autoritete ushtrojne ushtrojne kontroll kontroll ose mbik$#rje doganore. Me autoritete doganore kuptohen autoritetet e ngarkuara nga rkuara me zbatimin e legjislacionit doganor% si dhe te akteve te tjera ligjore dhe nenligjore% $e lidhen me veprimtarine doganore. Status doganor% do te thote statusi I mallrave te kategorizuara( si p.sh. mallra sh$iptare ose jo sh$iptare). &aksa doganore jane ne pergjithesi taksa ndaj vleres vleres se mallrave te importuara dhe ne disa raste taksa fkse per njeri te mallrave te importuara.
1egjim doganor do te thote: g( venia ne &arkullim te lire, h( tranziti, i( magazinimi doganor, j( perpunimi aktiv, aktiv,
k( perpunimi nen kontroll doganor, doganor, l( lejimi % perkoshem, m( perpunimi pasiv, n( eksportimi.
+UP&IMI I &2+S20/ &aksat jane nje -orme e mbledhjes se te h%rave te shtetit! 'erkufzime te ndr#shme -pjesa me e madhe e taksave para$esin kompensimin per punen e organeve dhe institucioneve shteterore $e kr#ejne me kerkesen e personave private% organizatave ekonomike dhe paleve te tjera. -taksat jane kr#esisht kompensim per sherbime te ndr#shme% $e I bejne organet shteterore dhe institucionet shteterore. -shteti% ne &orme taksash% percakton cmimin monopolist per sherbimet e veta. aksat aksat mund te konsiderohen konsiderohen si nje cmin per sherbimet sherbimet special% $e shteti iu kr#en obliguesve taksore. aksat aksat jane te h#ra monetare monetare te shtetit% ne te cilen cilen per pagimin e t#re t#re aplikohet parimi territorial territorial dhe se te h#rat nga taksat sherbejne per fnancimin e nevojave shteterore dhe jane te h#ra derivative te shtetit. 9bligues per pagesen e taksave jane personat fzike dhe juridike. juridike.
&aksat jane kundershperblim per sherbimin( $e shtet I ben obliguesit taksor e $e mund te jete: a( % zgjedhur lirisht nga obliguesi taksor= b( % imponuar me dispozita obliguesit taksor. /lementi I det%rimit per pagesen e taksave vihet re ne: a) obligimi taksor dhe lartesia e ketij obligimi percaktohen ne men#re te njeanshme nga organi shteteror. b) disa te drejta d rejta dhe veprime mund te realizohen pasi obliguesi taksor te kerkoje procedure e caktuar% te beje veprimin e caktuar. c) obligimi taksor I papaguar do te paguhet me det#rim ne $o&te se obliguesi taksor nuk e kr#en ne men#re te vullnetshme.
+onntribuesit +onntribuesit per taksen e paguar do te marrin kundershperblimin kundershperblimin e caktuar. caktuar. 4et#rimi per pagesen e takses krijohet k rijohet pasi vete obliguesi taksor ta kete iniciuar punen e organit shteteror.
Lartesia e taksave ?artesia e takses do te percaktohet nga lartesia e shpenzimeve $e ben organi shteteror kur kr#en sherbimin e kerkuar. *a me e madhe eshte sasia e shpenzimeve $e kr#en organi shteteror per sherbimin e kr#er% a$ me e madhe eshte edhe lartesia e te hollave $e do te paguhen si takse per kete sherbim. +lasifkimi I taksave Mund t5I ndajme sipas disa kritereve ,! Sipas organeve $e caktojne obligimin taksor ndahen ne: -taksa &e % $aktojne organet shteterore &endrore, -taksa &e % $aktojne njesite me te ngushta politi$o-territoriale'taksa lokale(. =! Sipas organeve $e kr%ejne veprimet( sherbimet( sherbimet( per te cilat paguhen taksat dallojme a( taksa administrative, te $ilat paguhen per punen e organeve dhe institu$ioneve shteterore, shteterore, per sherbimet e te $ilave eshte $aktuar pagesa e takses. Taksat administrative &uhen edhe taksa shteterore. ?eto taksa ndahen ne5 - taksa konsullore, te cilat paguhen per punen e organeve diplomatike dhe konsullore% - taksa doganore, - taksa per mbajtjen e patentave, modeleve, vulave, - taksa kadastrale dhe taksa te tjera qe paguhen me rastin e regjistrimit, b) taksa gjqesore, te cilat paguhen per procedurat gjqesore! c) taksat e nenpunesve, te cilat jane te h#ra te personit $e ka kr#er sherbimin e kerkuar. kerkuar. *ot keto taksa nuk gjenden pothuajse ne asnje vend. >! Sipas men%res se pagese taksat ndahen ne: - taksa qe paguhen drejtperdrejte drejtperdrejte ne te holla,
- taksa qe paguhen nepermjet pullave! ?! Sipas kohes se pageses se taksave dallojme: - taksa qe paguhen perpara krerjes se sherbimit, - taksa qe paguhen pas krerjes se sherbimit!
'U2J2 PU"LI+/ +uptimi I 'uase Publike 'uaja publike)shteterore* publike)shteterore* eshte nje prej instrumenteve fnanciare te te h%rave publike me karakter jofskal)jo te det%rueshem*( pra eshte nje prej -ormave te mbledhjes se te h%rave publike jofskale! jofskale! *hkenca fnanciare I perkufzon huate publike% shteterore shteterore si kontrata% ne baze te te cilave% huadhenesi(personi fzik ose juridik) I jep huamarresit(shtetit) huamarresit(shtetit) nje sasi te hollash ose sendesh% duke percaktuar det#rimin det#rimin e ketij te &undit t5I ktheje keto te holla ose sende ne nje a&at te percaktuar% se bashku me interesin.
+arakteristikat: a( te jete e kthyeshme= b( te kete te per$aktuar a)atin e kthimit= $( te sho&erohet me per&indje interesi. +rediti shteteror eshte raporti pronesorpasuror nepermjet huadhenesit)kreditoritperso huadhenesit)kred itoritperson n f#ik apo juridik* dhe huamarresit)debitoritsht huamarresit)debitoritshtetit*( etit*( $e krijohet kur kreditori I jep debitorit te hollat e veta per nje kohe te caktuar dhe me kushte te caktuara! 7e kete rast debitori(shteti) nuk mund te sillet si pronar I ket#re ket#re te hollave% sepse kreditori mund t5I terhe$e ato kur te doje. "or4hi shteteror per-shin ne vetvete jo vetem det%rimin $e rrjedh nga kontrata per huane shteterore( por edhe det%rime te tjera plotesuese( si pompensim I demit( reparacionet( eksprorimi I pasurise etj! Euaja publike ne fllim behet e h#re publike dhe konsiderohet si shpenzim publik kur kthehet(pagimi I anuiteteve)% kurse bor8hi shteteror
para$itet vetem ne &ormen e shpenzimit. 7je ndr#shim tjeter eshte huaja publike(shteterore) regjistrohet prej mjeteve te subjekteve ekonomike(organizatat ekonomike(organizatat ekonomike% ekonomike% popullsia% bankat a&ariste% etj)% kurse bor8hi publik(shteteror) publik(shteteror) zakonisht regjistrohet te banka $endrore $endrore ose ne boten e jashtme.
'uaja publike publike eshte e h%re e shtetit ;sui generis<( sepse kthimi I huase dhe pagimi I interesit jane shpen#ime te arkes se shtetit! 0lera nominale e huase eshte shuma monetare e huase se shpalur dhe $e shenohet ne obligacion! +ursi I huase eshte cmimi me te cilin shitet k% obligacion ne tregun e kapitaleve monetare! / ardhura nominale e huase eshte per$indja e interesit vjetor te saj dhe $e shenohet gjithashtu ne obligacion! Perparesite dhe mangesite e huave publike Mangesite e huave publike: publike: - pengon zhvillimin ekonomik= - mjetet e mbledhura me hua shpenzohen me pa kriter, kriter, per shkak te lehtesise se mbledhjes= - ky shpenzim pa kriter k riter ndikon negativisht tek personat fzike e juridike ne te gjithe ekonomine= - huaja publike mund te rrezikoje pavaresine e vendit. Perparesite e huave publike publike - Euate publike zakonisht sherbejne per investime a)atgjata, prej te $ilave do te perftojne edhe obliguesit tatimore te ardhshem. - Euaja publike fnan$on shpenzime publike jo te rregullta, te paparashikuara, &e nuk mund te mbulohen me te te hyrat e zakonshme. - epermjet huave publike mblidhen mjete monetare, &e nuk mund te mblidhen me ane te tatimeve, per shkak te ngarkimit tatimor ekzistues apo a)tesise tatimore. - dodh &e shtetet emetojne hua publike ne vend te aplikimit te nje tatimi te ri ose rritjes se barres tatimore ekzistuese.
2net negative te huase h uase publike: -Euaja publike rrit barren ba rren tatimore. -#inan$imi % shpenzimeve shteterore me ane te huase publike vleresohet si mase joso$iale, sepse barra per shlyerjen e saj bie mbi rrethin e gjere te
obliguesve tatimore, nderkohe &e perftuesit jane nje grup % vogel njerezish, huadhenesit. -Euaja publike rrit nitjen e shpenzimeve publike. -9e ane te huave te brendshme mblidhen mjetet monetare nga duart e subjekteve ekonomike me &ellim &e te )or$ohet )u&ia blerese e shtetit. ?eshtu, shteti para&itet si konkurrent % sektorit privat ne ekonomi. Euaja zvogelon o)erten e mjeteve mjeteve ne tregun monetary monetary dhe kjo ndikon ne lartesine e per&indjes se interest'kamates(. interest'kamates(.
+lasifkimi I huave publike 1. Eua te brendshme dhe te jashtme, 2. Eua vullnetare, te detyrueshme dhe patriotike, 3. Eua a)atshkurta, a)atmesme dhe a)atgjata, 4. Eua produ$tive dhe jo produ$tive, . Eua sipas paritetit, pa ritetit, nen paritetin dhe mbi paritetin, !. orh a$tual dhe borh % konsoliduar, konsoliduar, ". Eua kombetare dhe lo$ale, *. Eua ne para dhe ne mall. 'uaja e brendshme dhe huaja e jashtme 'ua te brendshme kemi atehere kur ai $e emeton huane ndodhet ne territorin e shtetit% ndersa kur eshte jashte ketij territor# kemi te bejme me hua te jashtme. 'uate publike te brendshme jane me te -avorshme per nje shtet sepse: a( duke mbledhur mjete monetare nga personat fzike dhe juridike vendas evitohet edhe mundesia me e vogel e huadhenesit te huaj per te ndikuar ne politiken e shtetit huamarres= huamarres= b( shuma e huase dhe interesi % paguar per kete hua, mbetet ne vend dhe keto mjete nuk dalin nga ekonomia kombetare= $( nepermjet huave te brendshme mbidhen mjete monetare, shpenzimi % te $ilave rrit interesin e opinionit publi$ duke bere &e ky k y shpenzim te jete sa me produktiv= d( aktivizohet nje pjese e mjeteve te lira monetare, &e eshte e dobishme si per huadhenesin, ashtu edhe per sho&erine sho&erine ne teresi. &e metat e huave te brendshme: a( emetimi % huave te brendshme mund te kufzohe ne kohe aktivitetin
ekonomik te huadhenesve, per shkak te terhe&jes se mjeteve monetare= b( rritja e kerkeses per mjete monetare mund te sjelle rritje te per&indjes se interest duke shkaktuar pasoja te padeshiruara ne ekonomi= $( shkaktojne rritjen e ngarkimit tatimor dhe ndikojne negativisht ne ndarjen e barabarte te barres tatimore= d( nisin inDa$ionin.
&e mirat e huase se jashtme: Euaja e jashtme lidhet, jo vetem kur eshte e pamundur te emetohet hua e brendshme, por edhe kjo lloj huaje mund te lidhet me kushte me te )avorshme= Euaja e jashtme mundeson pershpejtim te realizimit te &ellimeve te $aktuara politike= 9e ane te mjeteve te mbedhura me hua te jashtme mbulohet def$it buhetor dhe krijohet stabilitet ne ekonomi. &e metat e huave te jashtme: a( 9e&enese huaja e jashtme merret dhe kthehet ne valute te huaje mund te ndikoje negativisht ne bilan$in ekonomik te vendit= b( :metimi % huase se jashtme mund te krijoje varesi nga ekonomia e huadhenesit= $( epermjet huase se jashtme mund te shkaktohet kufzimi % sovranitetit te shtetit.
'uaja vullnetare( te det%rueshme dhe patriotike +ur huadhenesit jane te lire tAI japin shtetit huamarres mjete monetare( me kusht $e k% I -undit tAI ktheje ne a-atin e percaktuar dhe me interes atehere kemi te bejme me hua vullnetare e $e #akonisht jane huate e jashtme. +ur shtetit percakton personat( $e e kane per det%re tAI japin hua( ku lartesia e saj varet nga te ardhurat $e reali#ojne keta persona( f#ike apo juridike atehere kemi te bejme me hua te det%rueshme! 'uate patriotike jane patriotike jane nje lloj tjeter huash( $e jane jane pothuajse te te njejta me huate vullnetare( por I vetmi ndr%shim $endron ne motivin e huadhenesit( $e ne kete rast nuk eshte thjesht interesi personal( dobia material( por ndjenja e patrioti#mit( patrioti#mit( deshira dhe gatishmeria per tAI lene shtetit nje pjese te mjeteve monetare te veta per te
kr%er -unksionet e tij! 'uate a-at shkurtra( a-atmesme dhe a-atgjata +riter I ndarjes se huave ne a&atshkurtra% a&atmesme dhe a&atgjata eshte koha e kthimit te t#re. 3e disa vende huate a-atshkurtra jane huate me a-at ,>vjet( ne disa te tjera k% a-at shkon deri ne @vjet! 'uate a-atmesme kthehen ne a-atin prej > deri ne @ ose deri ne ,@vjet! 3dersa( a-ati I huave a-atgjata arrin mbi ,B ose ,@vjet! Euate a&atshkurtra shteti I emeton% kr#esisht per mbulimin e mosperputhjes ne kohe te te h#rave me shpenzimet. e tilla konsiderohen p.sh. bonot e thesarit% a&ati maksimal I te cilave eshte , muaj. 7e kete ndarje te huase duhet te permendim edhe huate e perjetshme% ku ne keto lloj huash shteti paguan perjetesisht interesin interesin e huase dhe nuk e kthen *humen e emetuar.
'uate productive dhe jo productive +lasifkimi I huave publike ne productive dhe jo productive behet ne varesi te shpenzimit te mjeteve monetare te mbledhura me hua publike. 'ua productive eshte sepse ndikojne drejtperdrejte drejtperdrejte ose terthora#i per perparimin e ekonomise duke mundesuar krijimin e te ardhurave te reja( $e fnancojne shl%erjen e huase( perderisa nuk jane productive ato shpen#ime $e kr%hen ne shendetesi( mjedis etj! 'uate sipas pariteti( nen paritetin dhe mbi paritetin Pariteti I huase tregon bara#ine e kursit te huase me vleren nominale te obligacionit! +ur obligacionet e huase shiten sa vlera nominale e t%re( domethene kur per$indja nominale e interest te huase eshte e barabarte me interesin real te huase( behet -jale per hua sipas paritetit)al pari*! 9e kete hua shteti merr po a& sa do te ktheje. &ek huate nen paritetin)nen pari* obligacionet e huase shiten me pak se shuma e shenuar ne obligacionet e huase! Me kete hua shteti merr me pak mjete sesa duhet te ktheje! 'uaja mbi paritetin)mbi pari* eshte ajo lloj huaje( obligacionet e se ciles shiten me shtrenjte se vlera nominale e t%re! "or4hi actual dhe bor4hi I konsoliduar konsoliduar
"ehet -jale per bor4h actual kur huaja sapo eshte lidhur dhe shteti merr det%rimin per ta shl%er! 7akonisht( si bor4h actual konsiderohen konsiderohen huate a-atshkurtra! a-atshkurtra! *huma e huave te trasheguara kohe pas kohe konsiderohet konsiderohet si bor8h I konsoliduar. konsoliduar. 7e kete lloj bor8hi per&shihen huate a&atgjata. 'ua kombetare dhe vendore)locale* +# lloj klasifkimi mbeshtetet ne madhesine e njesise politico-territoriale% $e emeton huane publike. pub like. akonisht% si debitore ndeshen organet $endrore. Aritja e shkalles se decentralizimit% decentralizimit% ka bere $e si huamarres te para$iten edhe njesite me te vogla politico-territoriale(ornanet politico-territoriale(ornanet vendore te shtetit% $arkut% provinces etj). 'ua ne para dhe mall Euaja mund te emetohet ne te holla apo me gjera te tjera te shkemb#eshme(mall). *ot% huate publike emetohen ne para% vecanerisht huate e jashtme.
M/&.82& / /MISI.3I& /MISI. 3I& &/ 'U2S/ PU"LI+/ metimi I huase publike(shteteror publike(shteterore) e) behet perms emisionit te obligacioneve% te cilat shteti ua jep huadhenesve% respektivisht kreditoreve. kreditoreve.
3e praktike ek#istojne d% metoda te emisionit te huase publike: a* Metoda direkte e emisionit te huase publike )metoda e regjistrimit regjistrimit public te huase h uase ose e subskripsionit*! subskripsionit*! H Aegjistrimi I saj mbeshtetet ne emetimin e huase tek personat fzike dhe juridike. +# reegjistrim reegjistrim behet tek entet shteterore shteterore ose bankat e vendit. 'araprakisht caktohen kushtet e huase% kamata% kohezgjatja e kthimit dhe kushte te tjera te leverdisshme per regjistruesit. regjistruesit. Metoda direkte e emisionit te huase publike zakonisht perdoret perdoret ne shtetet s htetet e zhvilluara ekonomikisht% ne te cilat jane te zhvilluara kursimi dhe tregu fnanciar. +jo metode eshte me efkase% me e mire dhe me racionale per emisionin e huase. 'erparesite 'erparesite e kesaj metode jane mund te siguroje siguroje shuma me te medha te huase huase publike% shteti I shmanget pagimit te komisioneve te medha bankare% gjithashtu shpenzimet e regjistrimit te huase jane me te vogla etj. b* Metoda indirekte e emisionit te huase publike)metoda publike)metoda me ane te
ndermjetesimit ndermjetesimit te bankave ose submisioni* submisioni* Aegjistrimi I huase publike realizohet me ndermjetesimin bankave ose te konsorciumit bankar. 'erparesia 'erparesia $endron se bankat ia paguajne menjehere shtetit *humen e huase% me kete rast I blejne shtetit te gjitha obligacionet e huase. 'or% me vone banka I krijon mjetet me shitjen perseri te letrave te obligacioneve te njejta ne tregun e letrave me vlere. 'ra% ne kete &orme si huadhenes para$itet banka ose grupi I bankave% me te cilen shteti kontrakton huane publike. 'erparesite e kesaj metode jane mundeson &ormimin e mjeteve te huase pa marre paras#sh suksesin per&undimtar te marrjes se huase% ndersa dobesite jane u mundeson bankave $e% pervec shumes se huase dhe kamates% te realizojne edhe ftime te medha nepermjet nepermjet ndr#shimit te cmimit te obligacioneve.
+.30/1SI.3I( +.30/1SI.3I( +.3S.LI8IMI +.3S.LI8IMI 8'/ U3IFI+IMI I 'U2S/ PU"LI+/ +onversioni I huase publike per-a$eson nje operacion fnanciar( te cilin shteti e sh-r%te#on ne situate te caktuara per shnderrimin e nje huaje me kushte te paleverdisshme ne nje hua te re me kushte te leverdisshme! konversioni I huase do te thote ndr%shim I kushteve te huase 'ra% konversioni me $ellim $e te arrihet permiresimi I po#ites fnanciare te shtetit )debitorit*! Me ane te konversionit konversionit nuk zvogelohet huaja publike% por% zvogelohet vetem norma e interest% duke lehtesuar keshtu ngarkesen e huase publike per shtetin. +onsolidimi I huase publike per-a$eson nje operacion fnanciar( me ane te cilit ndr%shohen kushtet e huase publike! +onsolidimi +onsolidimi I huase do te thote bashkimi I disa huave te ndr%shme me norm ate ndr%shme interesi me a-ate te ndr%shme te kthimit etj(! ne nje hua te perbashket me kushte te njejta! +onsolidimi I huase pubike behet per d% ars%e: - per shkak te thjeshtezimit te pro$edurave te kthimit te huase'amortimit te huase(, - per shkak te realizimit te disa lehtesive nga ana e shtetit. Me konsolidim te huase publike shpesh nenkuptohet edhe unifkimi I
huase( pra kur shume hua me kushte te ndr%shme shnderrohen ne nje hua te perbashket( te unifkuar! M/&.82& / 2M.1&I7IMI& &/ 'U2S/ PU"LI+/ 2morti#imi 2morti#imi I huase do te thote kthimi I huase ne -ormen e anuiteteve! +thimi I mjeteve te mbledhura me ane te huase behet nga mjetet e krijuara me ane te tatimeve dhe te h%rave te tjera te rregullta! Llojet kr%esore te pagimit )amorti#imit* te huase publike jane: a( 0mortizimi % drejtperdrejte ndodhe atehere kur huaja u kthehet huadhenesve'poseduesve te obliga$ioneve te huase( ne )ormen e anuiteteve ose ne )ormen e terhe&jes se llotarise. b( 0mortizimi % terthorte behet me shitjen dhe blerjen e obliga$ioneve ne tregun fnan$iar. fnan$iar. hteti % anulon a nulon menjehere ose % ruan obliga$ionet e mbledhura per te rregulluar kurson e obliga$ioneve te huase gjate nderhyrjes ne tregun fnan$iar. fnan$iar. /rumbullimi % obliga$ioneve mund te behet ose prej mjeteve buhetore ose prej mjeteve te )ondeve spe$ial te krijuara per amortizimin amortizimin e huase publike. $( 0mortizimi % kontraktuar ndodh atehere kur, kur, me rastin e regjistrimit te huase eshte $aktuar si a)ati % kthimit te huase 'a)ati % amortizimit te huase(, ashtu edhe a)ati % pagimit te interest ne baze te kontrates per huane publike. ?jo metode % krijon shtetit mundesine &e te in)ormohet &e me perpara per te gjithe elementet e amortizimit te huase 'humen e anuiteteve, datat e pagimit, etj(. d( 0mortizimi automati$ bazohet ne krimin e )ondit te amortizimi a mortizimit, t, te $ilin shteti e fnan$on nepermjet ndarjes se mjeteve per $do vit me &ellim pagimin e anuitetit vjetor vjetor.. 9e ane te )ondit te amortizimit amortizimit rregullisht rregullisht gjate vitit blihen obliga$ionet e huase publike. d( 0mortizimi monetar perdoret kur sh)a&et renia e vleres se valutes se vendit per shkak te inDa$ionit.
"ankrotimi "ankrotimi I shtetit ne kuptimin e ngushte ndodh atehere kur shteti nuk I permbush det%rimet ndaj huadhenesve )mbajtesve te Ceteobligacioneve*! 7e kete men#re shteti shkel te drejten e kreditoreve $e huaja t5u kthehet ne a&at te caktuar dhe me kamate te caktuar. caktuar. +% lloj bankrotimi I shtetit para$itet ne d% -orma:
-bankrotimi haptazi ndodh haptazi ndodh kur shteti re&uzon te plotesoje pjeserisht ose teresisht det#rimin det#rimin e tij% dhe - bankrotimi % )shehur ndodh ndodh kur shteti perkohesisht e nderpret kthimin e huase dhe ben konversionin e det#rueshem te huase. 7derprerja e perkoshme e kthimit te huase $uhet Moratorium. Moratoriumi do te thote sht%rje e a-atit te kthimit te huase( $e 'ra% Moratoriumi ndodh per shkak te ngjarjeve te jashte#akonshme jashte#akonshme si lu-ta( kri#a ekonomike( etj*! >ankrotimi I shtetit shtetit ne kuptimin e gjere ndodhe atehere atehere kur shteti% me det#rim% ben zgjatjen e a&atit te kthimit te huase (kur huate a&atshkurtra I zgjat per disa vite)% duke aplikuar konsolidimin konsolidimin e det#rueshem.
P21IM/& / 'U2S/ PU"LI+/ ,! 3darja e barabarte e barres se huase 4uke fnancuar shpenzimet publike me mjetet monetare te siguruara me a ne te huase publike% shteti duhet te siguroje edhe shperndarje te barabarte te barres barres per shl#erjen e huase. +erkesa per ndarje te drejte te barres per shl#erjen e huase mbeshtetet ne d# parime - pa#-as-#ou-use% do te thote se kompenzimi paguhet kur sh&r#tezohet sh&r#tezohet e mira publike" - intergeneration-e$uit#% barra per shl#erjen e huase duhet te shperndahet midis brezave. *ipas parimit te pare mjetet e bledhura me hua duhet te fnancojne investime a&atgjata% ndersa barra e kesaj huaje duhet te ndahet midis at#re $e perftojne prej ket#re investimeve. 7dersa% sipas parimit te d#te% fnancimi I shpenzimeve jot e rregullta rregullta (lu&ta% &atke$esite nat#rore)% nat#rore)% me ane te mjeteve te mbledhura me hua nuk sjell dobi per brezat e ardhshem.
=! Parimi I rentabilitetit Mjetet monetare% monetare% $e mblidhen me ane te huase publike duhet te investohen per $ellime productive% ne men#re $e te rriten te ardhurat% per te siguruar kthimin e kesaj huaje. Me ane te investimit produktiv% shteti e ka me te lehte te ktheje huane dhe interesin per te. >! Parimi I rritjes ekonomike
?! Parimi I rindarjes se te ardhurave dhe pasurise metimi I huase publike shkakton ndr#shime edhe ne poziten ekonomike ekonomike te tatimpaguesve. Arethi Arethi I t#re eshte shume here me I madh se sa ai I perftuesve nga huaja publike. pub like. 'er 'er kete ars#e shteti duhet te jete I kujdesshem $e emetimi emetimi I nje huaje te mos shkaktoje ndarje te padrejte te te ardhurave dhe pasurise.
S'P/37IM/& PU"LI+/ +UP&IMI I S'P/37IM/0/ PU"LI+/ Shpen#imet publike publike kr%hen per te plotesuar nevojat publike )shteterore( sho$erore*! 3epermjet t%re shteti reali#on det%rat( $e I jane ngarkuar me kushtetute apo ligje ligje. Shpen#imet publike fnancohen nga te h%rat publike te mbledhura me ane te tatimeve( taksave( doganave( si dhe te ardhurat e siguruara nga veprimtaria e pronesia e shtetit! ?artesia e shpenzimeve publike varet varet nga te h#rat ne dispozicion te shtetit. +L2SIFI+IMI I S'P/37IM/0/ PU"LI+/ 7isur nga kritere k ritere te ndr#shme% ne literature fnanciare shpenzimet publike publike klasifkohen ne kete men#re 1. hpenzime te rregullta dhe jot e rregullta, 2. hpenzime produ$tive dhe joproduktive, 3. hpenzime investuese dhe trans)eruese 4. hpenzime te shtytshme dhe jot e shtytshme, s htytshme, . hpenzime material dhe personale, !. hpenzime te organeve &endrore dhe lo$ale, ". hpenzime ne para dhe ne mall.
Shpen#ime te rregullta dhe jo te rregullta +ur behet &jale per nevoja publike $e para$iten vit pas viti dhe $e fnancohen nga te h#rat publike keto shpenzime $uhen shpenzime te rregullta publike. *hpenzimet jot e rregullta mbulohen nga te h#ra jot e rregullta% te cilat mblidhen ne *humen e nevojshme per plotesimin e ket#re shpenzimeve% e
$e zakonisht keto shpenzime fnancohen nga te h#rat e jashtezakonshme. jashtezakonshme.
Shpen#imet productive dhe productive +lasifkimi I shpenzimeve s hpenzimeve publike ne productive(rentable) productive(rentable) dhe joproduktive(jorentabel) joproduktive(jorentabel) eshte I ndr#shem nga ndarja e shpenzimeve shpenzimeve ne te dobishme dhe jot e dobishme% sepse edhe nje shpenzim joproduktiv mund te jete I dobishem. 'randaj% 'randaj% produkti sho$eror sho$eror eshte rezultat rezultat I punes. 'er shembull shpenzimet per arsim% shendetesi% sport% culture nnuk ndikojne drejtperdrejt ne rritjen e produktit sho$eror% te te ardhurave kombetare% por kjo nuk do te thote se nuk ndikojne &are ne kete rritje. rritje. Shpen#imet investuese dhe trans-eruese 'er ndarjen e shpenzimeve ne investuese dhe trans&eruese mbahet paras#sh ndikimi I t#re ne rritjen e te ardhures kombetare. *hpenzimet publike investuese jane ato lloj shpenzimesh s hpenzimesh $e ndikojne ne rritjen e te ardhurave kombetare ne men#re direkte apo indirekte% si p.sh. ndertimi I rrugeve% investimet ne ekonomi. *hpenzimet trans&eruese nuk kontribuojne ne rritjen e te ardhures kombetare. kombetare. *i te tilla mund te permendim kompensimet% kompensimet% subvencionet% shpenzimet per pensione% ndihme sociale% shpenzimet per pagesat e huase% etj. Shpen#ime te sht%tshme sht%tshme dhe jo te sht%tshme sht%tshme *ht#rja ne kohe I dallon shpenzimet ne te sht#tshme s ht#tshme dhe jo te sht#tshme. 4isa shpenzime% $e nuk ndikojne ne thelbin e realizimit te det#res se ngarkuar mund te sht#hen ne kohe% si p.sh kr#erja e meremetimeve% meremetimeve% blerja e pajisjeve te caktuara dhe ketu kemi shpenzime te sht#tshme. 'or% disa shpenzime% $e ndikojne ne thelbin e realizimit te det#res se ngarkuar asesi nuk mund te sht#hen% prandaj $uhen shpenzime publike jot e sht#tshme% si psh. 'agesa e te ardhurave personale te punonjesve. Shpen#ime materiale dhe personale *hpenzimet $e kr#hen per pagesat e punonjesve per punen% $e kr#ejne ata ne permbushjen e det#rimeve det#rimeve ligjore% $uhen shpenzime personale. +eto shpenzime ndikojne drejtperdrejt ne rritjen e &u$ise ekonomike te personave. 7dersa% shpenzime $e kr#en shteti per te blere te mira te caktuara% si per shembull per te ndertuar objekte te caktuara ekonomike ekonomike dhe joekonomike% joekonomike% per te krijuar rezerva material% $uhen shpenzime materiale.
Shpen#ime te organeve $endrore dhe locale 7isur nga organi $e I fnancon% shpenzimet mund te klasifkohen ne shpenzime te organeve $endrore% kur fnancohen nga keto organe% dhe locale% kur fnancohen nga njesite me te vogla territorial% territorial% perkatesisht njesite e $everisjes vendore. Shpen#imet ne nat%re dhe ne para 7e ditet e sotme shpenzimet publike kr#hen ne para% sepse ne kete men#re mund te plotesohen me thjesht dhe me mire nevojat sho$erore. sho$erore. 7e raste te caktuara% ne rrethana te jashtezakonshme mund te plotesohen disa nevoja edhe me ane te shpenzimeve ne nat#re.
S&1U+&U12 / S'P/37IM/0/ PU"LI+/ +jo strukture e pergjithshme perbehet nga a( shpenzime per sigurimet sho&erore b( shpenzimet per arsimin $( shpenzimet ushtarake d( shpenzime per administraten shteterore dhe gjy&esore e( shpenzime per nderhyrjen e drejtperdrejte drejtperdrejte dhe te terthorte te shtetit ne ekonomi )( shpenzime per shken$en g( shpenzime per mjedisin h( shpenzime te tjera.
Shpen#imet per sigurimet sho$erore 7e vendet e zhvilluara industrial% shpenzimet per pensionet% invaliditetin% mbrojtjen shendetesore% shendetesore% zene nje vend te rendesishem ne strukturen dhe vellimin e shpenzimeve publike. 7e rritjen e lartesise se ket#re shpenzimeve kr#esisht ndikon rritja e numrit te siguruar% rritja e numrit te pensionisteve% zgjatja e jetes se s e njerezve% etj. +ujdesi ne rritje $e I kushton shteti personave te moshuar per ndertimin e azileve% reparteve te vecanta neper spitale% mjetet si kompensim per lehonat apo per papunesine e perkoshme perkoshme etj% sigurisht $e ndikojne ne rritjen e ket#re shpenzimeve.
Shpen#ime per arsimin
+eto lloj shpenzimesh perbejne nje nga pjeset me te rendesishme te structures structures se shpenzimeve publike. Aritja e nivelit te shpenzimeve per arsim argumentohet edhe me - rritjen e numrit te n8enesve dhe studenteve dhe zgjatjen e kohes se shkollimit - rritjen e numrit te arsimtareve arsimtareve dhe pedagogeve% rritjen e kualifkimeve kualifkimeve te t#re pro&esionale dhe permiresimin e te ardhurave te t#re - ndertimin dhe mirembajtjen mirembajtjen e institucioneve arsimore - permiresimin permiresimin e kushteve te studimit te n8enesve dhe studenteve
Shpen#ime ushtarake 4uke vleresuar vleresuar shpenzimet ushtarake% shume autore theksojne se eshte shume e rendesishme te vleresohet ndikimi I t#re ne sh&r#tezimin sh&r#tezimin e kapaciteteve prodhuese ekzistuese% ekzistuese% ne zvogelimin e per$indjes se papunesise% permiresimin permiresimin e in&rastructures% in&rastructures% ne shpikjet shkencore dhe aplikimin praktit te t#re. Shpen#ime per administraten shteterore dhe gj%$esore Aritja e numrit te det#rave $e I jane caktuar shtetit dhe zbatimi I t#re ndikon ndjeshem ne rritjen e shpenzimeve te administrates shteterore dhe gj#$esore. Me mjete monetare% mund te realizohen keto det#ra - paguhen nenpunesit shteterore" shteterore" - fnancohen shpenzimet per ndertimin e ambienteve te punes" - sigurohen pajisjet e nevojshme per kr#erjen e det#rave" - fnancohen shpenzime te tjera $e jane te nevojshme per organizimin dhe &unksionimin e suksesshem te administrates shteterore shteterore dhe gj#$esore. Shpen#ime per nderh%rjen e drejtperdrejte dhe te terthorte te shtetit ne ekonomi 7e rritjen e shpenzimeve publike ndikon edhe nderh#rja e shtetit ne men#re te drejtperdrejte dhe te terthorte ne ekonomi. Format e nderh#rjes se shtetit ne ekonomi jane te shumta. 7derh#rja e shtetit ne ekonomine e vendit% jo vetem $e eshte e lejueshme% e mundshme% e deshirueshme dhe e dobishme% por ne shume raste edhe teper e domosdoshme. *hteti merr persiper themelimin dhe drejtimin e ndermarjeve ekonomike si pronar I t#re (duke themeluar ndermarrjet ndermarrjet e reja ose duke nacionalizuar ato ekzistuese)% ne ato raste kur keto para$esin interes interes te madh public dhe nuk mund t5I besohen sektorit privat. *i nderh#rje e shtetit ne ekonomi ne men#re indirekte mund te permendim
garantimin e cmimeve te produkteve te caktuara% lehtesimet e krijuara per sh&r#tezimin e burimeve material e njerezore% njerezore% shitjen e produkteve te caktuara me cmim me te ulet se kostoja e prodhimit% dhenien e ndihmave% kredive lehtesuese apo subvencioneve ne men#re $e te n8itet prodhimi I nje lloji te caktuar malli etj.
Shpen#ime per shkencen hvillimi I ekonomise varet nga perparaimi I teknologjise dhe k# perparim eshte I kushtezuar nga studimet shkencore. 'er kete ars#e ne te gjitha shtetet% nje pjese e shpenzimeve publike destinohen per shkencen. +rahas arsimit% edhe puna shkencore shkencore ndikon ne zhvillimin zhvillimin e ekonomise ekonomise dhe rritjen e produktivitetit produktivitetit te punes. 7e shume shtete kapitaliste nje pjese e konsiderueshme konsiderueshme e studimeve shkencore shkencore fnancohen edhe nga burimet private. Shpen#ime per mjedisin *hpenzime publike te destinuara per mbrojtjen e mjedisit duhet te sigurojne sasi te mja&tueshme te ujit te pijshem% te sigurojne ush$im te shendetshem per njerezit dhe ka&shet% te pengojne prishjen e ekuilibrit nat#ror. Shpen#ime te tjera 'ervec 'ervec shpenzimeve te permendura me lart% shteti perballon edhe lloje te tjera shpenzimesh si shpenzimet per culture% per mbrojtjen sociale% shpenzimet per sportin% per pagimin e huave publike% etj.
/FI+2SI&/&I I S'P/37IM/0/ PU"LI+/ Me efkasitet te brendshem te shpenzimeve publike kuptohet raporti ndermjet dobise nga mjetet e investuara dhe madhesise se mjeteve te investuara.
"UD'/&I
+UP&IMI I "UD'/&I& ermi ermi Dbu8het6 Dbu8het6 eshte me prejardhje prejardhje &ranceze% &ranceze% rrjedh nga &jala e &rengjistes &rengjistes se
vjeter bouge% bougette% balga% $e ka rrenjen rrenjen e keltishtes boulga% bulga $e do te thote cante lekure. 7ormanet ne shekullin I e moren kete &jale me te njejten domethenie ne Bngli. Me kalimin e kohes% &jala bouge% bougette u trans&ormua ne budget. *ipas disa teoricieneve% bu8hetet e para I gjejme ne shekullin V neper $#tete dhe ne shekullin VII edhe neper shtete.
+arakteristikat +arakteristikat e perbashketa perbashketa te te gjithe autoreve per bu4hetin e shtetit: a( uhet para&itet ne )ormen e nje tabele krahasuese midis te hyrave dhe shpenzimeve publike= b( uheti ka karakter planfkues per nje periudhe te ardhshme= $( Te Te hyrat dhe shpenzimet publike para&iten ne ekuiliber midis tyre= d( uheti eshte program &everisjes % shprehur ne shi)ra. "u4heti eshte plan plan te h%rave dhe shpen#imeve shpen#imeve te shtetit( shtetit( $e I pergjigjet nje periudhe kohe te caktuar! 'ermbledhja 'ermbledhja e te h#rave dhe shpenzimeve% pothuajse ne te gjitha shtetet njihet me emrin Dbu8het6.
/ 81/J&2 "UD'/&.1/ / drejta bu4hetore eshte pjese e se drejtes fnanciare( pra pjese e sistemit juridik! / drejta bu4hetore ndahet ne: - e drejte buhetore subjektve= - e drejte buhetore obje$tive. Permbledhja e te gjitha dispo#itave dispo#itave juridike $e rregullojne te drejten e parlamentit per te aprovuar bu4hetin e shtetit dhe per te kontrolluar kontrolluar #batimin e tij( perben te drejten bu4hetore subjektive! +jo e drejte e organit per&a$esues konsiston ne perpilimin% aprovimin dhe zbatimin e bu8hetit te shtetit. / drejta bu4hetore objective perbehet nga te gjitha dispo#itat juridike juridike $e rregullojne ceshtje ceshtje te nat%res nat%res teknke te perpilimit perpilimit((
aprovimt dhe #batimit te bu4hetit te shtetit dhe kontrollit te shpen#meve publike!
32&912 JU1I8I+/ / "UD'/&I& kzistojne pikepamje te ndr#shme ne lidhje me nat#ren juridike juridike te bu8hetit. 4isa autore mendojne mendojne se bu8heti bu8heti nuk eshte nje ligj% por thjesht nje akt administrative. 4sa autore te tjere mendojne se bu8heti eshte pjeserisht ligje e pjeserisht akt administrativ. +a autore te tjere $e e konsiderojne bu8hetin si ligj ne kuptimin &ormal te tij. 7je grup tjeter teorcienesh e konsiderojne bu8hetin si lgj% $o&te ana &ormale% ashtu edhe nga ana material. +eshtu +eshtu heze e konsideron konsideron bu8hetin si nje akt te posacem te administrates shteterore% shteterore% megjithese miratim I tij behet nga parlamenti $e eshte organ legjislativ e jo ekzekutiv. +# grup autoresh e argumenton kete ide me &aktn $e tatimet percaktohen nga ligjet mbi tatmet dhe jo nga bu8heti% per kete ars#e bu8heti si plan I te h#rave% nuk mund te trajtohet si ligj me te cilin aplikohet det#rim I pageses se te h#rave. >u8heti mund te jete ne nje pjese ligj% kurse ne pjesen tjeter akt a kt administrative. 7e ato shtete% ne te cilat det#rimi tatimor caktohet nje here ne vit dhe h#rat mund te mblidhen vetem pasi te jete marre miratimi nga parlamenti mund te thuhet se bu8heti ne kete pjese ka karakterin e nje ligji. 7dersa% pjesa e shpenzimeve ne bu8het ka &ormen e nje akti administrativ. eoricienet eoricienet $e e konsiderojne konsiderojne bu8hetn bu8hetn si ligj vetem nga ana &ormale &ormale e tij% argumentojne me &aktin se bu8het nuk permban norma juridike te det#rueshme ne pergjithesi. pergjithesi. >u8heti ka &ormen e jashtme si ligj% si edhe miratohet nga parlamenti% por nga permbajtja e tij eshte akt administrativ a dministrativ.. 7je grup teoricienesh e konsiderojne bu8hetin si ligj% $o&te nga ana &ormale% ashtu edhe nga ana material. *ipas t#re kjo karakteristike duket duket ne &aktin $e personat $e punojne ne organet shteterore zhvillojne aktivitetin aktivitetin ne emer dhe per shtetin >renda kujfjve dhe jurdiksionit te ligjit. 'er kete kete ars#e bu8heti nuk mund te jete akt administrative% por ligj. shte &akt se ne pjesen e pergjithshme te bu8hetit% zakonsht% percaktohen percaktohen masat per zbatimin e bu8hetit% bu8hetit% te drejtat drejtat dhe det#rmet e organeve kompetente kompetente ne realizmin realizmin e bu8hetit etj%. 'ra% pjesa e pergjithshme e bu8hetit permban norma ne kuptimin &ormal dhe material. 7dersa ne pjesen e vecante te bu8hetit% pavaresisht se nuk kemi dispozita te caktuara% kjo nuk do te thote se mund te tejkalohen shumat e aprovuara. 'jesa e vecante e bu8hetit para$itet ne &ormen e nje tabele% pas$#re sistematike numerike numerike te
ndarjes se shpenzimeve sipas institucioneve apo destinacionit te perdorimit te t#re.
P21IM/& / "UD'/&I& Parimet bu4hetore bu4hetore jane rregulla themelore te cilat duhen respektuar per perpilimin( aprovimin dhe reali#imit te bu4hetit te shtetit! Parimet ndahen ne d% grupe: - parimet tradi$ionale, klasike= - parimet e reja bashkekohore. armet klasike te buhetit te shtetit5 Parimi I unitetit bu4hetor +# parim nenkupton &aktn $e te gjitha te h#rat dhe te gjitha shpenzimet para$iten ne nje document te vetem% ne bu8hetin e shtetit. 7e kete men#re men#re sigurohet mundesia e nje in&ormimi te plote te parlamentit mbi gjendjen e fnancave shteterore. shteterore. batimi I parimit te unitetit bu8hetor krijon mundesine e verifkimit te nevojave publike dhe te h#rave $e do t5I fnancojne keto nevoja.
Parimi I ekuilibrit bu4hetor 'arimi I ekuilibrit bu8hetor kerkon $e te gjitha shpenzimet publike te mbulohen nga te h#rat publike% domethene $e bu8heti te jete ne ekuiliber. +ur te h#rat publke jane me te medha se shpenzimet publike% kemi te bejme me sufcit bu8hetor. 7dersa% kur shuma e te h#rave te realizuara eshte me e vogel se shpenzimet e kr#era kemi te bejme me defcitin bu8hetor. kuilibri bu8hetor mund te jete &ormal-atehere kur te gjitha te h#rat mbulojne te gjitha shpenzimet% pavaresisht nga cilat burime jane mbledhur keto te h#ra apo c5lloj te h#rash jane keto dhe material-atehere material-atehere kur shpenzimet bu8hetore jane mbluar nga te h#ra publike te rregullta. Parimi I periodicitetit te bu4hetit >u8heti I shtetit% si plan I te h#rave dhe shpenzimeve publike miratohet per nje periudhe te caktuar kohe. 7e kete men#re krijohet mundesia e mbledhjes se parlamentit per te sh$#rtuar here pas here situaten fnanciare te vendit% te percaktoje det#rat $e duhen realizuar ne periudhen e ardhshme bu8hetore% si edhe te analizoje a nalizoje e diskutoje det#rat e realizuara ne periudhen e kaluar bu8hetore. >u8het% zakonisht aprovohet aprovohet per nje vit. Mendohet se kjo eshte periudha me
e pershtatshme% sepse nepermjet bu8hetit te shtetit behet rishperndarja e te ardhurave kombetare te realizuara ne ate vit.
Parimi I $artesise bu4hetore >u8heti I nje shteti duhet $e det#rimisht te mbeshtetet ne parimin e $artesise se tij. +jo do te thote $e ne bu8het duhet te pas$#rohen te h#rat sipas burimit te t#re dhe shpenzimet sipas destinimit te t#re. 'arimi 'arimi I $artesise bu8hetore lehteson punen e parlamentt s dhe te opinionit te gjere public per vleresimin vleresimin e realizimit realizimit te politikes bu8hetore te vendit. Parimi I saktesise bu4hetore +# parim do te thote se te gjitha te h#rat dhe te gjitha shpenzimet e parashikuara ne bu8hetin e shtetit duhet te percaktohen sa me $arte $e te jete e mundur. mundur. 'er te realizuar realizuar sa me sakte parashikimin pa rashikimin e te h#rave dhe shpenzimeve ne bu8hetin e shtetit% zakonisht perdoren tre metoda -metoda automatike% automatike% $e do te thote se percaktimi I te h#rave dhe shpenzimeve behet duke patur per baze te h#rat dhe shpenzimet e parashikuara ne bu8hetin e vitit te kaluar" -metoda e rritjes(shume rralle e zvogelimit) te te h#rave dhe shpenzimeve ne krahasim me vitin e kaluar" -metoda e vleresimit dire$t te te hyrave dhe shpenzimeve buhetore per secilin vit bu8hetor. 7e rastin e aplikimit te kesaj metode nuk merren paras#sh praktikat e viteve te kaluara% por organet kompetente% specialistet e bu8hetit% bejne parashikimet e duhura per te h#rat $e do te mblidhen ne ate vit dhe per shpenzimet $e do te mbulohen. Parimi I miratimit paraprak te bu4hetit *hpenzimet publike fnancohen nga te h#rat publike vetem pasi te jete marre miratimi nga parlamenti(kuvendi). parlamenti(kuvendi). 'arlamentit I eshte dhene e drejta $e te vendose per lartesine e shpenzimeve publike si edhe per llojin e t#re. 7e kete men#re men#re parlamenti duke miratuar paraprakisht planin e te h#rave publike $e do te mblidhen dhe destinacionin e perdorimit perdorimit te t#re luan rol vendimtar ne politiken e vendit. Bprovimi Bprovimi paraprak I bu8hetit te shtetit nga parlamenti nuk behet me $ellim $e te kufzohen te drejtat e organeve ekzekutive% ekzekutive% por per te siguruar realizimin e &unksioneve te bu8hetit si edhe per te shmangur arbitraritetet ne zbatimin e tij. +ur bu8heti I shtetit nuk eshte miratuar ne kohen e duhur atehere aplikohet
fnancimi I perkohshem. perkohshem.
8eri ne aprovimin e bu4hetit te ri: -aplikohet buheti % vjeter= -aplikohet buheti % vjeter, vjeter, vetem per nje kohe te kufzuar dhe ne nje shume te kufzuar= -aplikohet buheti % vjeter per nje kohe te kufzuar, por, vetem per shpenzime te $aktuara= -aprovohet nje buhet % perkohshem= aplikohet proje$t-buheti % ri. Parimi I publicitetit te bu4hetit 'arimi I publicitetit pub licitetit ka te beje me te gjitha &azat e perpilimit% aprovmit te bu8hetit si edhe kontrollin e zbatimit te tij. 'arimi I publicitetit u krijon mundesine obliguesve tatimore te njihen me destinacionin e perdorimit te mjeteve monetare $e kane derdhur si tatime. 7e kete men#re sigurohet zvogelimi I rezistences ndaj pagimit te tatimeve. Parimi I teresise bu4hetore *ipas ketij parimi supozohet se ne bu8het para$iten te gjitha te h#rat publike dhe te gjitha shpenzimet publike. e h#rat publike dhe shpenzimet publike% mund te para$iten ne bu8het -ne shume te plote% kur eshte &jala per bu8hetin bruto" -duke zbritur% me pare% te h#rat nga shpenzimet dhe para$itur keshtu tepricen e te h#rave(ose te shpenzimeve) kur eshte &jala per bu8hetin neto. Bplikimi I bu8hetit neto veshtireson veshtireson kontrollin e parlamentit mbi shpenzimin e te h#rave publike% ndersa aplikimi I bu8hetit bruto lehteson perdorimin racional te te h#rave. *huma e te h#rave dhe shpenzimeve publike ne rastin e aplikimit te bu8hetit neto eshte shume me e vogel se sa kur keto jepen ne shumat bruto. Mirepo% k# zvogelim I shumes ne bu8hetin neto eshte vetem fktiv. 7e kete men#re veshtiresohet veshtiresohet e drejta e parlamentit ne kontrollin e te h#rave dhe shpenzimeve publike. Parimi I specifkimit bu4hetor *ipas ketij parimi% organet ekzekutive jane te det#ruara $e mjetet e aprovuara ne bu8het t5I shpenzojne -vetem ne shumen e $aktuar'spe$ifkimi sasior(= -per &ellimin e $aktuar'spe$ifkimi $ilesor(= -brenda kohes se $aktuar'spe$ifkimi kohor(.
a) Specifkimi sasior do te thote se te h#rat publike mund te shpenzohen vetem ne *humen e parashikuara ne bu8het. 'ra% mjetet fnanciare te shpenzuara nuk mund te tejkalojne *humen e percaktuar ne bu8het. +onsiderohet +onsiderohet I respektuar k# parim edhe ne rast se ne fnancimin e ndonje shpenzimi jane kurs#er mjete fnanciare% por me kusht $e te mos jete cenuar cilesia e sherbimit te o&ruar nga k# shpenzim. b* Specifkimi cilesor do te thote se mjetet fnanciare mund te shpenzohen vetem per mbulimin e at#re shpenzimeve $e jane percaktuar ne bu8het. 7e kete men#re men#re evitohet $e pushteti ekzekutiv te ndr#shoje destinacionin e perdorimit te te h#rave publike% destinacion k# I miratuar nga parlamenti. c* Specifkimi kohor do te thote $e mjetet fnanciare te parashikuara ne bu8het mund te shpenzohen vetem brenda kohes per te cilen eshte aprovuar bu8heti. Mosrespektimi I ketij parimi do te krijonte problem ne planifkimin dhe racionalitetin e perdorimit te mjeteve% si dhe kontrollin e perdorimit te t#re.
P/1PILIMI( 2P1.0IMI 8'/ 1/2LI7IMI I "UD'/&I& &/ S'&/&I& 'una per perpilimin dhe aprovimin e bu8hetit te shtetit eshte ngarkuar nga rkuar organeve ekzekutive. ekzekutive. >u8het eshte plan I te h#rave dhe shpenzimeve per nje kohe te caktuar. caktuar. *i instrument fnanciar bu8heti realizon shume &unksione te shtetit% si &unksioni fnanciar% juridik% politik% social% ekonomik% kontrollues% kontrollues% etj. 'erpilimi 'erpilimi I bu8hetit zakonisht bazohet tek parimi institucional dhe rralle tek parimi &unksional. 'arimi institucional nenkupton ndarjen e shpenzimeve ne bu8het sipas sh&r#tezuesve te mjeteve bu8hetore% domethene sipas ministrive% institucioneve apo komiteteve te ndr#shme. +# parim mundeson kontrollin kontrollin e zbatueshmerise se bu8hetit% sepse eshte shume s hume e lehte te identifkohet identifkohet institucioni $e I eshte shmangur zbatimit te dispozitave te ligjit mbi bu8hetin. 7dersa parimi &unksional do te thote destinim I shpenzimit te te h#rave publike duke u nisur nga $ellimet $e deshirohet te arrihen me shpenzimin e t#re% pavaresisht pavaresisht nga organi $e do d o t5I disponoje keto mjete. 'erpilimi 'erpilimi I bu8hetit behet nga organi competent shteteror(ministria shteteror(ministria e fnancave)% mbi bazen e te thenave $e mblidhen nga sh&r#tezuesit e mjeteve bu8hetore. +eta +eta te &undit dergojne te dhenat mbi mjetet monetare $e iu nevojiten per vitin e ardhshem bu8hetor me $ellim $e te realizojne det#rat det#rat e
caktuara ne baze te kompetencave. *h&r#tezuesit *h&r#tezuesit e mjeteve bu8hetore bu8hetore I hartojne keto te dhena sipas nje skeme te percaktuar. percaktuar. +lasifkimi unik I te h#rave dhe shpenzimeve% domethene te h#rat sipas burimeve dhe shpenzimet sipas destinacionit% krijon mundesine per te analizuar lehtesisht aktivitetin fnanciar te shtetit% realizimin e te h#rave publike dhe kontrollin e shpenzimit te mjeteve bu8hetore. *h&r#tezuesi I mjeteve bu8hetore% pas ka perllogaritur nevojat e veta per kr#erjen e shpenzimeve apo edhe realizimin realizimin e te h#rave% ia para$et ate a te organit me te larte shteteror competent% I cili ka te drejte $ eta ndr#shoje(shtoje e plotesoje) kete llogaritje. +# +# organ% pasi ka re@ektuar verejtjet e veta ia dergon materialin organit competent $e merret me bu8hetin% zakonisht ministria e fnancave. Institucioni competent per bu8hetin e sh$#rton propozimin e para$itur si nga ana &ormale ashtu edhe nga ana material% harmonizon te h#rat bu8hetore me shpenzimet bu8hetore dhe perpilon nje document unik ne te cilin jane per&shire te gjitha te h#rat dhe te gjitha shpenzimet e bu8hetit. *h$#rtimi I anes &ormale te bu8hetit ka per $ellim te kontrolloje kontrolloje nese propozimet e para$itura jane perpiluar sipas kerkesave kerkesave teknike% nese jane zbatuar drejte dispozitat perkatese% jane shenuar te dhena te sakta% etj. 7ga ana materiale bu8heti kontrollohet kontrollohet nese jane per&shire te gjitha shpenzimet per realizmin e det#rave te ngarkuara me dispozita ligjore. 9rgani competent per bu8hetin sh$#rton llogarite e mbledhura% analizon% ploteson% ndr#shon pozicionet ne llogari% me $ellm $e te ekuilibrohet ekuilibrohet plani I shpenzimeve me te h#rat e planifkuara per t5u mbledhur me ane te tatimeve% taksave apo lloje te tjera te h#rash. Me pas k# project bu8het I dergohet $everise per miratim. 'asi merret miratimi nga $everia projekti kalon ne parlament per marre &u$ine e ligjit. 7e parlament puna fllon nga miratimi I project bu8hetit ne komisionet komisionet parlamentare. +eto komisione e analizojne dhe vleresojne ne men#re kritike projektin% mund te bejne edhe ndr#shime dhe vetem pas ketij miratimi miratimi projektbu8heti projektbu8heti mund te para$itet per aprovim ne seance plenare.
"u4heti perbehet nga pjesa e pergjithshme dhe pjesa e vecante! Pjesa e pergjithshme permban te dhena mbi shumen e pergjithshme te te h%rave dhe shpen#imeve publike( publike( shumen e -ondit reserve te shtetit( te drejtat dhe det%rimet e organeve kompetente per reali#imin e bu4hetit( masat per ruajtjen e ekuilibrit bu4hetor! 7e pjesen e vecante percaktohen te gjitha te h%rat bu4hetore sipas burimeve( sh-r%te#uesit e mjeteve bu4hetore dhe destinacioni I
perdorimit te ket%re mjeteve)shpen#imet*! mjeteve)shpen#imet*! u8heti realizohet ne vitin per te cilin eshte aprovuar (viti bu8hetor).
7"2&IMI 7"2&IMI I "UD'/&I& 'una per zbatimin e bu8hetit te shtetit fllon me det#rimin e organit competent(Ministrit te Financave)% per n8jerrjen e udhezimit per kete ceshtje. 7e kete udhezim percaktohen rregullat% rregullat% procedurat dhe a&atet $e duhen permbushur nga nepunesit autorizues e zbatues te te gjitha niveleve.
M.3I&.1IMI( 2U8I&IMI I SIS&/MI& "UD'/&.1 8'/ I3SP/+&IMI 'rocesi 'rocesi I monitorimit drejtohet drejtohet nga nepunesi I pare autorizues. 7epunesit autorizues te njesive te $everisjes vendore I para$esinm sa here $e kerkohet% kerkohet% por jo me pak se kater here ne vit% nepunesit te pare autorizues raportet e monitorimit te zbatimit te bu8hetit te shtetit. Ministri I Financave I para$et per in&ormim +eshillit te Ministrave dhe +uvendit nje kopje te raporteve te monitorimit% >renda >renda nje muaji nga per&undimi I a&atit te periudhes se raportimit. Buditimi sistemit bu8hetor kr#het kr#het nga auditimi I brendshem brendshem dhe auditimi I jashtem. e e gjitha njesite e $everisjes $everisjes se pergjithshme pergjithshme jane pergjegjese pergjegjese per ngritjen e nje sistemi s istemi te $endrueshem te mena8himit dhe kontrollit fnanciar dhe te nje &unksioni te pavarur auditimi te brendshem. *ubjekte te auditimit te brendshem jane te gjitha njesite e $everisjes se pergjithshme. Buditimi I brendshem kr#het nga njesi te decentralizuara ne cdo njesi te $everisjes $everisjes se pergjithshme. pergjithshme. +eto njesi njesi I raportojne nepunesit autorizues dhe jane te pavarura ne kr#erjen e &unksioneve audituese. 7jesia
e auditimit nuk eshte pjese e strukturave operative. 7epunesi I pare autorizues ka te drejte drejte te inspektoje ne cdo kohe kohe cdo document dhe s#stem fnanciar te cdo njesie te $everisjes se pergjithshme. Buditimi I jashtem fnanciar kr#het nga +ontrolli I ?arte I *htetit.
&erminologji erminol ogji Financiare Financiar e e ard hur- eshte rritja e pasurise neto% e cila per&undon me arketime kapitale ose korente% me apo pa det#rim kthimi. shpen#im- eshte pakesimi I pasurise neto% e cila per&undon me kr#erjen e pagesave kapitale ose korente% te pakth#eshme me ose pa det#rim kthimi. -ond special- eshte &ondi I krijuar me ligj% I cili ka si burime te ardhurat tatimore ose jotatimore% $e perdoren vetem per fnancimin e &unksioneve apo veprimtarive te vecanta te $everisjes $endrore $endrore apo vendore. $everisje e pergjithshme- teresia e njesive te $everisjes $endrore% $endrore% vendore dhe &ondeve special. Me njesi te &ondeve special do te kuptojne njesine $e krijohet me ligj per te ushtruar &unksione specifke te $everisjes $everisjes $endrore e vendore. -ond I miratuar- kufri maksimal I miratuar me ligjin e bu8hetit vjetor ose me vendim te organeve vendimmarrese te njesive te $everisjes $endrore%
brenda te cilit njesite e $everisjes se pergjithshme kane te drejte te bejne shpenzime. -ond I shperndare- &ondi I miratuar sipas klasifkimit bu8hetor dhe I vene ne dispozicion te njesise se $everisjes se pergjithshme. -ond I detajuar- eshte &ondi I shperndare shperndare sipas klasifkimit bu8hetor% I detajuar ne nivel njesie shpenzimi. -ond I rishpendrare- &ondi $e rezulton nga shtesa e pakesime te balancuara te &ondit te detajuar me pare. -ond re#erve- &ondi $e krijohet k rijohet per te fnancuar shpenzime jot e perhershme dhe te paparashikuara% ne &azen e pergatitjes se bu8hetit. -ondi kontigjence- &ondi I pashperndare% pashperndare% $e krijohet per te mbuluar ris$et e mundshme% per te ardhurat dhe shpenzimet gjate zbatimit te bu8hetit. grant- e ardhura e perftuar ne &ormen e dhurimit% per nje $ellim te percaktuar ose jo% pa kusht kthimi dhe pa interes $e perdoret perdoret per fnancimin e veprimtarive ekonomike. bor4h- shuma e huave te marra ne tregun bankar fnanciar dhe nga pale te treta% persona fzike% juridike juridike ose individe% me kusht kthimi% me ose pa interes% per fnancimin e projekteve te caktuara te investimeve% investimeve% mungeses se perkoshme te likuditeteve dhe te defcitit fscal bu8hetor.