Dzuras -Treci Vitez u Cara Stjepana

Gordana TOMOVI} \URA[ - TRE]I VITEZ U CARA STJEPANA* Apstrakt: Kameni nadgrobni spomenik viteza \ura{a sa Prevlake u Boki Kotorskoj sadrì va`ne podatke za istoriju plemstva u vreme cara Du{ana, kao {to su titula stavilac i tre}i vitez. Analiza izvorne gra|e dopu{ta zakqu~ak da pokojnik nije pripadao ni porodici \ura{evi}a, nije bio ni ~elnik \ura{, niti \ura{ Iliji}, sin zetskog kefalije Ilije, ve} pripadnik lokalnog plemstva koje se uzdiglo do dvorskih titula. Kqu~ne re~i : nagrobni }irili~ki natpis, sredwi vek, vitez, stavilac, Prevlaka. U sedi{tu zetske mitropolije na Prevlaci u Boki Kotorskoj, u ti{ini manastirskog grobqa ispred hrama Sv. Arhan|ela Mihaila, me|u {im{irom, lovorom i ~empresima na{ao je ve~ni mir pre vi{e od {est vekova vitez \ura{, unuk stavilca \ura{a Vran~i}a. O tome svedo~i natpis na kamenoj plo~i, poznat u nauci ve} stopedeset godina, od 1849. kada je prvi put objavqen. Gruba obrada plo~e sa prirodnim nervurama u kamenu, ve}i broj spojenih slova, nepravilna visina redova i slova, zadavali su muke istraìva~ima da pravilno protuma~e sadràj. “Kao da je u nekoj hitwi rezan natpis na \ura{evoj plo~i” - zapisao je Mladen Crnogor~evi} 1893. godine.1 Nejasno}e i nesigurnosti u ~itawu natpisa su otklowene, objavqen je i crte` kopiran sa originala,2 ali o samom pokojniku i wegovoj porodici ima tuma~ewa koja Saop{tewe sa nau~nog simposiona #780 godina Zetske episkopije”, Mihoqska Prevlaka - Beograd, 1999. *

1 M. Crnogor~evi}, Mihoqski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar 10 (1893) 1-73, o \ura{evoj plo~i str. 22 - 27, tab. V ( crte` natpisa). Natpis je objavio , izostavqaju}i deo prvog reda, i \. Stratimirovi}, O pro{losti i neimarstvu Boke Kotorske, Spomenik Srpske kraqevske akademije XXVIII (1895) 16. 2

73.

G. Tomovi}, Morfologija }irili~kih natpisa na Balkanu, Beograd 1974,

Гордана ТОМОВИЋ

106

nisu u skladu sa ~iwenicama koje natpis saop{tava. înilo se opravdanim, povodom obeleàvawa 780 godina od osnivawa Zetske episkopije, u~initi poku{aj da se boqe objasne zanimqive pojedinosti koje otkriva sadràj natpisa. Spomenik poti~e sa starog grobqa na Prevlaci, ali ta~no mesto gde se grob prvobitno nalazio odavno je palo u zaborav. Prenet je u novu crkvu Sv. Trojice i danas se ~uva u lapidarijumu na Prevlaci.3 Nadgrobna plo~a je od ù}kasto-sivog sitnozrnastog tvrdog kamena, duìne 66 cm, {irine 57 cm i debqine 19 cm. Natpis se nalazi u gorwem delu plo~e koji je grubo zagla~an, dok je dowi deo ostao samo pritesan. Preko o{te}ewa i neravnina na kamenu urezan je natpis u {est redova koji zapremaju poqe dugo 29, 5 cm, a {iroko 52 cm. Visina slova varira od 2,5 do 6 cm. Tekst natpisa po~iwe simboli~nom invokacijom u obliku krsta i glasi:

Natpisno poqe nije potpuno obra|eno. Klesar je morao da prilago|ava neravnoj povr{ini raspored slova, pravac redova i slovne oblike. I pored toga, raspoznaje se stil pisma, sa ritmom mawih i ve}ih slova, zapaà se {iroka petqa na slovu A, karakteristi~an oblik slova G koje ga pribliàva slovu R, i drugi oblici slova koji odgovaraju srpskom epigrafskom pismu sredine i druge polovine XIV veka. Tekst je jednostavan, sa odlikama govornog jezika kao {to je: bi, umesto bist, u cara u Stjepana, pisa se i prestavi se, ali, istovremeno, devetnaest ligatura od dva slova i ~etiri od tri slova, odaju pismenost osobe, verovatno iz manastirske obiteqi, koja je sastavila natpis. Iako je kratak, tekst sadrì vi{e podataka koji ga izdvajaju me|u drugim epigrafskim spomenicima. Uz ime pokojnika, umesto uobi~ajenog “ rab boìji” upotrebqen je re|i izraz “rab Hristu”, kao na nadgrobnoj plo~i monaha Vasila (1327) u crkvi Bogorodice Qevi{ke u Prizrenu i u nadgrobnom natpisu kneza Vojislava Vojinovi}a (1363) u manastiru Bawi kod Priboja.4 I mona{ko ime Joakim retko je u nadgrobnim natpisima toga doba. \ura{ Vran~i}, ded Joakima \ura{a, 3

\. Stratimirovi}, nav. delo 16.

4

G. Tomovi}, nav. delo, 49 - 50, br.30 i 74, br. 58.

Ђураш - трећи витез у цара Стјепана

107

imao je titulu stavioca , dvorsko zvawe poznato u XIV veku u Srbiji i u Bosni. Sam \ura{ bio je tre}i vitez, pripadnik odre|enog vite{kog reda u Srpskom carstvu, o kome se zna jedino po ovome spomeniku. U natpisu nije zabeleèna godina \ura{eve smrti, samo dan i mesec, 5. septembar, {to je bilo va`no da bi se znalo kada se daje pomen pokojniku. Budu}i da je bio “tre}i vitez u cara Stjepana”, \ura{ev ìvotni put i dru{tveni uspon odre|en je naj{ire u vreme Srpskog carstva, od 1346 - 1371. godine. Me|utim, iako su oba cara imala titularno ime Stefan, u nadgrobnim natpisima iz tog perioda Du{an se pomiwe kao Stefan, ~e{}e Stepan, a wegov naslednik kao Uro{, stoga se vreme smrti \ura{a i postavqawe plo~e moè ograni~iti na devet godina, od progla{ewa Carstva 1346. do 1355, posledwe godine ìvota cara Du{ana. Za \ura{a Vran~i}a i wegovog unuka viteza \ura{a u nau~noj literaturi vezuju se dve li~nosti poznate iz drugih izvora: prvi je ~elnik \ura{, vlastelin mladog kraqa Du{ana i kraqa Stefana De~anskog, a drugi je \ura{ Iliji}, sin zetskog kneza i kefalije Ilije. Kako se \ura{ Iliji} u izvorima pomiwe do 1362. godine, cene}i da je re~ o istoj li~nosti koja je sahrawena na Prevlaci ispred hrama Sv. Arhan|ela Mihaila, K. Jire~ek je odredio 1362. godinu kao terminus ante quem non za postavqawe nadgrobnog spomenika.5 Iako je upadqivo ponavqawe istog li~nog imena, zbog ~ega se \ura{ Vran~i} i wegov unuk \ura{ povezuju sa poznatom zetskom porodicom \ura{evi}a,6 izgleda da se radi o ~lanovima tri razli~ite porodice. Na to upozorava na~in na koji se isti~e patronimija u natpisu, druga~ija nego u izvorima u kojima se pomiwu navedene li~nosti. êlnik \ura{ sre}e se me|u qudima koji su okruìvali mladog kraqa Du{ana 1325. godine. U~estvovao je u dubrova~koj akciji 1326. godine protiv Branoja, posledweg od Branivojevi}a, koji je, potom, bio zato~en u Kotoru.7 Zabeleèn je kao jedan od svedoka u poveqi o trgovini koju je kraq Stefan Uro{ III De~anski izdao Dubrov~anima na Dawu 25. marta 1326. godine.8 Navedeni podaci pokazuju da je bio me|u uvaènim li~nostima oko srpskog vladara. Me|utim, postoje dva raz5

K. Jire~ek, Istorija Srba I, Beograd 1981, 398 - 399.

6

K. Jire~ek, nav. delo, 398, nap. 40; R. Mihaq~i}, Stavilac , Istorijski ~asopis 23 (1976), 5 - 21, zakqu~uje da je rodona~elnik \ura{evi}a bio stavilac ]ura{ Vran~i}, str.10. 7

S. ]irkovi}, Zeta u dràvi Nemawi}a, u: Istorija Crne Gore II - 1, Titograd 1970, 1- 95, o ~elniku \ura{u , str.70. 8

Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma I- 1, Beograd - Sr. Karlovci 1929, 41, br. 47.


108

loga zbog kojih bi trebalo ~elnika \ura{a izostaviti pri poku{aju odgovora na pitawe ko su bile dve li~nosti iz natpisa sa Prevlake. Kako je upozorio R. Mihaq~i},9 ~elnik \ura{ ne moè se identifikovati sa \ura{em Vran~i}em, jer je ovaj drugi umro sa titulom stavioca, ne dospev{i do titule ~elnika, koji je u srpskoj dràvnoj hijerarhiji imao vi{i rang. Ne moè se izjedna~iti ni sa wegovim unukom, jer Joakim \ura{ nije bio ~elnik, ve} tre}i vitez. Druga li~nost, koja se u literaturi identifikuje sa Joakimom \ura{em, je \ura{ Iliji}. 10 Otac mu je bio Ilija, comes de Çenta, namesnik kraqa Milutina u Zeti od 1318. godine, koji je tri godine kasnije, 1321, postao zetski kefalija. Kao neka vrsta gradona~elnika, kefalija je bio dràvni upravnik odre|ene oblasti sa sedi{tem u gradu, a u wegovoj nadle`nosti je bilo sprovo|ewe reda, bezbednosti i sudstva. Mo}na i ugledna li~nost, Ilija je ostao poznat i posle smrti. Wegov sin \ura{, pomiwe se u izvorima gotovo redovno kao \ura{, sin pokojnog Ilije iz Ra{ke,11 ali nijednom kao vitez. “Plemi}i zetski javqaju se, u XIV veku u javnim aktima s ~itavom svojom porodicom”, zakqu~io je Konstantin Jire~ek upravo na primeru porodice \ura{a Iliji}a.12 Javno isticawe uglednih ~lanova porodice, ~inova i titula predaka, bila je uobi~ajeva pojava u sredwovekovnom dru{tvu, namewena negovawu porodi~ne tradicije i naslednih prava. Tako je bilo nekada u sredwovekovnoj Zeti, a tako je ostalo u Crnoj Gori do dana{wih dana. Upravo stoga, tre}i vitez \ura{, kao monah nazvan Joakim, sahrawen na Prevlaci, ne moè biti \ura{ Iliji}, o kome Mavro Orbin pri~a da je sa ro|acima drào Gorwu Zetu, i da su ga ubili Bal{ini sinovi.13 Tada bi, bez sumwe, u nadgrobnom natpisu bilo zabeleèno ime pokojnikovog oca , poznato ime zetskog kefalije Ilije. U nadgrobnom natpisu Joakima \ura{a nagla{ene su dve va`ne ~iwenice iz ìvota pokojnika i wegove porodice. U woj su postojale dve znamenite li~nosti : ded, stavilac \ura{ Vran~i}, i, ne sin, ve} wegov istoimeni unuk, koji je bio carev tre}i vitez, jedina li~nost poznata sa tom titulom u srpskoj sredwovekovnoj dràvi. Uz li~no ime deda ustalilo se i drugo - Vran~i}, kao prezime, poreklom od nadimka. Vran~i}i su verovatno pripadali porodici lokalne vlastele, ~iji su ~lanovi sluìli na srpskom dvoru, ali koja je nestala, ostav{i bez potomstva. Obojica, i ded i unuk, imali su dvorske ~inove. 10

K. Jire~ek, nav. delo I,260, 243, nap. 32; Isti, nav. delo II, 391.

11

S. ]irkovi}, nav. delo, 67. S. Ljubi}, Listine o dono{ajih izmedju ju`noga slavnstva i Mleta~ke Republike, III, (od godine 1347 do 1358), Zagreb 1872, 304 - 305. 12

K. Jire~ek, nav. delo II, 41.

13

M. Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd 1968, 64, 317.


109

Stavilac je bio dvorski slu`benik koji se starao o hrani na dvoru, imao je pravo na deo ulova ribe, upravqao je kuhiwom ili, kako je re~eno u jednom zapisu, na~elstvovao u ma}upnici, gde se pekao hleb i pripremala se jela za vladarsku trpezu. Kao li~nost odgovorna za svakodnevne potrebe vladara, stavilac je biran iz redova ugledne vlastele. Sama slu`ba omogu}avala mu je da stekne poverewe vladara, zbog ~ega su mu poveravani i drugi odgovorni zadaci. U srpskim izvorima stavilac se prvi put pojavquje 1330. godine u de~anskoj hrisovuqi, kada su na zboru srpske zemqe me|u glavnim predstavnicima crkvene i dràvne uprave stavioci nabrojani na posledwem mestu.14 Poznato je da su dva brata iz iste porodice humske vlastele, sinovi vojvode Vojina, bili stavioci. Milo{ Vojinovi} je kao stavilac upisan me|u svedocima na poveqi kojom je kraq Stefan Du{an 22. januara 1333. godine prodao Dubrov~anima Stonski Rt i Prevlaku.15 Oko 1350. godine na dvoru cara Du{ana bio je stavilac Vojislav, brat Milo{a Vojinovi}a, potowi mo}ni veliki knez sve srpske, gr~ke i pomorske zemqe, kako je zapisano na wegovom nadgrobnom spomeniku u manastiru Bawi kod Priboja.16 I knez Lazar je u vreme cara Du{ana i cara Uro{a imao titulu stavioca. Prema Povesnom slovu o knezu Lazaru “ veliki stavila~ki ~in” dodelio mu je car Du{an.17 Lazar se sa titulom stavioca pojavquje u ugovoru o zameni poseda ~elnika Muse 1363. godine. Za milosnike, koji su se u ime vladara starali o izvr{ewu pravnog ~ina, odre|eni su knez Vojislav i stavilac Lazar. Po ugledu na dvor Nemawi}a, Aleksandar, gospodar Kanine i Valone, imao je, 1368, svog stavioca, neobi~nog imena - zvao se Uje|a, a posle 1377. ta slu`ba je bila ustanovqena i na bosanskom dvoru kraqa Tvrtka I i kraqa Stefana Dabi{e.18 I u Srbiji i u Bosni stavioci su bili iz poznatih i uglednih vlasteoskih porodica. Takva li~nost morao je biti i ded Joakima \ura{a, stavilac \ura{ Vran~i}. Smatra se da je stavilac postao na dvoru kraqa Milutina, po~etkom XIV veka, {to bi zna~ilo da je on prvi po imenu poznat stavilac u srpskoj sredwovekovnoj dràvi.19 14

R. Mihaq~i}, nav. delo 9, 11, nap. 36 i tabela na str. 21.

15

S. Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Srpska kraqevska akademija - Beograd, 1912, 298. 16

G. Tomovi}, nav. delo, 74, br. 58.

17

Iz na{e kwièvnosti feudalnog doba, priredili D. Pavlovi} i R. Marinkovi}, Prosveta -Beograd, 1975, 47-51. 18 R. Mihaq~i}, nav. delo, 12 - 14. M. Blagojevi}, Dràvna uprava u srpskim sredwovekovnim zemqama, Beograd 1997, 34 - 35. 19

R. Mihaq~i}, nav. delo, 9 - 10; M. Blagojevi}, nav. delo, 34 - 35, zakqu~uje da stavilac nije imao neposredne nadle`nosti u dràvnoj upravi, ali je imao uticaj na izvr{ewe odre|enih poslova iz nadle`nosti dràvne uprave.


110

Dok se o slu`bi stavioca i pojedinim nosiocima tog zvawa sada mnogo vi{e zna, titula tre}i vitez, koju je imao Joakim\ura{ u lai~kom svetu, ostala je zagonetka, iako odavno pobu|uje pa`wu istraìva~a. To je najraniji pomen viteza i do sada jedini u srpskoj sredwovekovnoj dràvi Nemawi}a. Sama re~ vitez, dospela je u slovenske jezike kao strani termin, verovatno sli~no kao naziv knez, sa germanskog govornog podru~ja, od starijeg Vithungi, preko withasi. Tako su se u XII veku nazivali kowanici - vitezovi kod Zapadnih Slovena u okolini grada Hale.20 U Srbiju su vitezovi mogli dospeti rano, zajedno sa krsta{ima, sa saskim doseqenicima u XIII veku, a sigurno ih je bilo me|u stranim najamnicima u slu`bi srpskih vladara. Jedan italijanski ratnik u slu`bi srpskog kraqa Milutina, Francisko de Salomone, bio je darivan vojnim pojasem (militari cingulo donatus), i o tome je ostavio natpis na plo~i u crkvi u Trevizu 25. marta 1304. godine.21 Smatra se da je on time bio proizveden za viteza kao pripadnik telesne straè kraqa Milutina.22 U latinskim izvorima, me|utim, ekvivalent vitezu je eques, kowanin, a ne miles, vojnik. Na Zapadu su bili jasno odre|eni zahtevi i moralne norme, formirane pod uticajem crkve, koje je morao da ispuni vlastelin ili vlasteli~i} da bi postao vitez. Prvo je bila obavezna odgovaraju}a obuka kao {titono{e kowanika, zatim posebno vaspitawe i posedovawe potpune opreme, ~esto veoma skupe. Uvo|ewe u vite{tvo, kroz posebnu i dugu ceremoniju, obavqao je po pravilu drugi vitez, poznat po juna{tvu, otac, ro|ak ili vladar, kako je to bio obi~aj u Francuskoj u XII veku. Uvo|ewe u vite{tvo, poznato kao adubman, ozna~avalo je, u stvari, naoruàvawe viteza opremom koju su ~inili: ma~ sa pojasom, mamuze, oklop, {lem, {tit, kopqe i kow.23 Oprema viteza nije se bitno promenila ni posle tri veka. U svom testamentu iz 1475. godine jedan od “ po~tenih vitezova” u bosanskoj dràvi, Pribislav Pohvali} ostavio je ma~, mamuze i pojas onome sinu koji bi postao doktor ili vitez.24 S. ]irkovi}, Vitez, Leksikon srpskog sredweg veka, Knowledge - Beograd, 1999, 83 - 84. 20

21 S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, Zbornik Filozofskog fakulteta 10,1 (1968) 259 - 276, str. 275, nap. 81. 22

M. Dini}, [panski najamnici u srpskoj slu`bi, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 6, Beograd 1960, 15 - 28; S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968), 275. 23 24

@. Kalmet, Feudalno dru{tvo, Veselin Masle{a - Sarajevo, 1964, 128 - 129.

S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968), 261, nap. 10 : “ ... se algun de miei fioli fosse Doctor o Chavalier che habia la mia Spada e mie spironi, e una centura .”


111

O vite{tvu u doba cara Du{ana pruàju podatke dubrova~ki istori~ari Mavro Orbin i Jaketa Lukarevi}, na osnovu nekih danas izgubqenih i nepoznatih izvora. M. Orbin (1601) kaè za Du{ana da je voleo i cenio vaqane qude i bio prema wima {irokogrud. “Stoga je svojim dvorjanima ~esto darovao kowe, novac, zlatne i srebrne opasa~e, ode}u od svile i najfinijeg sukna; hteo je da se lepo obla~e i ve`baju u oru`ju. Prire|ivao je tako|e ~esto vite{ke turnire i pijanke, obdaruju}i one koji su se isticali i druge pobe|ivali. Zato je kraqevstvo Ra{ke u wegovo vreme bilo vrlo slavno i prepuno vaqanih qudi koji su bogatstvom prevazilazili qude drugih kraqevstava.”25 J. Lukarevi} (1605) je odnekud znao da je car Stefan Du{an ustanovio vite{ki red Svetog Stefana (instiutui l’ ordine de ćavalieri, domandato colona di San Stefano..).26 Iako kasna, ova svedo~ewa uklapaju se u sliku o vite{kom duhu Zapada na dvoru cara Du{ana, koji odraàva \ura{eva vite{ka titula. Ostaje nerazja{weno {ta ozna~ava redni broj tre}i u wegovoj tituli, da li odre|eni stepen u vite{kom redu sa pravom na no{ewe odgovaraju}eg odli~ja ili tre}eg viteza po juna{tvu i vite{kim delima na dvoru cara Du{ana. Poznati ugarski Zmajev red vitezova, ustanovqen 1408. godine, imao je u prvom stepenu samo 24 ~lana, dok u drugom stepenu nije bio ograni~en broj pripadnika. Prvom i najvi{em stepenu vitezova Zmajevog reda pripadao je despot Stefan Lazarevi}, sa pravom da i sam proizvodi vitezove.27 Moè se pretpostaviti, da je tre}i vitez \ura{ bio pripadnik tre}eg stepena vite{kog reda Sv. Stefana, koji je ustanovio car Du{an. U svakom slu~aju, imao je pravo na trajno i javno isticawe titule tre}i vitez, sluè}i sa drugim vitezovima caru Stefanu Du{anu kao li~na telesna straà u miru ili oruàna pratwa u ratu. Aktivna slu`ba viteza, na kowu i pod punom opremom, zahtevala je krepko stawe duha i tela. Nemo}an da je obavqa, \ura{ se vratio u kraj odakle je, verovatno, bio rodom, i poput mnogobrojne srpske vlastele, posledwe dane ìvota proveo kao monah, pod okriqem svetog ratnika Arhan|ela Mihaila, u metohiji Svetog Mihaila na Prevlaci.

25

Mavro Orbin, nav. delo, 33 - 34.

26

S. ]irkovi}, Po~teni vitez Pribislav Vukoti}, ZFF 10,1 (1968) 274,

nap.79. 27

M. Antonovi}, Despot Stefan Lazarevi} i Zmajev red, Istorijski glasnik 1-2, (1992), 15 - 23. S. ]irkovi}, Vitez, Leksikon srpskog sredweg veka, Knowledge - Beograd, 1999, 83 - 84.

112



113

Gordana Tomovi} SUMMARY The cyrillic inscription on the tombstone of Djuraš, found in the graveyard around the monastery of Saint Michael on Prevlaka in Boka Kotorska, has been known since 1849. It contains some important data for the history of Serbian medieval chivalry. The deceased was the third knight on the court of the emperor Dušan where his grandfather had the function of stavilac, who was responsable for food . Two other persons have been connected with knight Djuraš by historiographers: ~elnik Djuraš and Djuraš Iliji}, the son of the prince and kefalia Ilija. However, the analysis of historical sources showed that the knight Djuraš was neither of these two, nor he belonged to the family of Djuraševi}i.

Dzuras -Treci Vitez u Cara Stjepana

Recommend Documents