ΙV-Oικολογικές & Περιβαλλοντικές περιπλανήσεις - περιηγήσεις

Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής

Με την Οικολογία & το Περιβάλλον ‘’Περιηγήσεις, Περιπλανήσεις, Απόψεις’’

(IV))

Αθήνα, 2011

- Περιηγήσεις, Περιπλανήσεις, Απόψεις (IV) -

Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής

(ΙV). Με την Οικολογία & το Περιβάλλον ‘’Περιηγήσεις, Περιπλανήσεις, Απόψεις’’ ………..μέσα από επίκαιρα και έγκυρα κείμενα γίνεται προσπάθεια ώστε να σκιαγραφηθούν, μέσα από την οπτική της βιώσιμης ανάπτυξης, τα ζητήματα του περιβάλλοντος στην Ελλάδα και σε ολόκληρο τον κόσμο. Αλλά και για τις συνθέσεις της Φύσης και τις σχέσεις συνύπαρξης της Φύσης με τον ΄Ανθρωπο, με προοπτικές καλύτερης ποιότητας ζωής! Copyright: Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής e-mail: [email protected] ______________________

Ο Θεόδωρος Σ. Κουσουρής, διετέλεσε πάνω από μια δεκαετία εκλεγμένος Διευθυντής στο Ινστιτούτο Εσωτερικών Υδάτων, του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), επιστημονικός σύμβουλος σε ΟΤΑ, αναπτυξιακές & τεχνικές εταιρίες, Δ/ντής ερευνών στο ΕΛΚΕΘΕ, ΕΚΘΕ & ΙΩΚΑΕ. Κατέχει διδακτορικό δίπλωμα στην οικολογία & προστασία του περιβάλλοντος από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Master of Science στους πόρους του περιβάλλοντος από το Salford University, U.K., μεταπτυχιακό δίπλωμα στην περιφερειακή ανάπτυξη από το Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών Επιστημών & μεταδιδακτορική ειδίκευση στην υδρο-οικολογία από το Zurich University, Switzerland. Επιστημονικά άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε έγκυρα διεθνή περιοδικά, έχουν ανακοινωθεί σε διεθνή συνέδρια, συμπόσια και σεμινάρια, ενώ εκλαϊκευμένα κείμενα με περιβαλλοντικό προβληματισμό με σύγχρονες απόψεις δημοσιεύονται στον ημερήσιο έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, σε ιστοχώρους & σε weblogs. Επίσης, έχει συγγράψει βιβλία και εγχειρίδια με οικολογικό και περιβαλλοντικό περιεχόμενο για το σχολείο & το ελεύθερο εμπόριο. Στις ερευνητικές του δραστηριότητες περιλαμβάνονται: υπευθυνότητα και συμμετοχή σε εθνικά & ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα, σχεδιασμός, συνεχή παρακολούθηση και εκτίμηση πορείας περιβαλλοντικών παραμέτρων, συμμετοχή σε πραγματογνωμοσύνες, σε μελέτες σκοπιμότητας & περιβαλλοντικών όρων - επιπτώσεων. Οι εκπαιδευτικές & επιμορφωτικές του δραστηριότητες καλύπτουν αντικείμενα οικολογικών και περιβαλλοντικών ζητημάτων, μεταξύ των άλλων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, Πάτρας, Πολυτεχνείο Κρήτης, εκπαιδευτικών της πρωτοβάθμιας & δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, νέων επιστημόνων, Κέντρων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης κ.ά. __________

- Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

2


Περιεχόμενα Πρόλογος Σελ.4 H Πράσινη Οικονομία στην Οικονομική Κρίση 5 Από τους Αστικούς Χώρους στα Αστικά Οικοσυστήματα (Θύλακες Καινοτομίας 8 στις Πόλεις του Μέλλοντος) Ροδιά και Ρόδι: Γονιμότητα, Ευτυχία και Θάνατος 13 Το Ρεύμα του Κόλπου (Gulf Stream) και οι Κλιματικές Προοπτικές στην Ευρώπη 16 Ο Ποταμός Ηριδανός στην Αρχαία Αθήνα: Γεωγραφικά, Οικολογικά και άλλα Οι Αλκυονίδες Ημέρες: Από τη Συζυγική Αγάπη, στις Βαρομετρικές Πιέσεις και στην Αστρονομία Το Αποτύπωμα του Νερού: Το Μέγεθος της Κατανάλωσης και οι Επιπτώσεις στα Υδατικά Οικοσυστήματα Charles Darwin: Πάνω από 150 Χρόνια μετά την Επανάσταση της Σκέψης για την Καταγωγή μας Έτσι Εξοικονομoύμε Ενέργεια Οι Μελισσοκόμοι της Διπλανής Ταράτσας και η Μαρσαλίνα Η Θάλασσα και ολίγη Ωκεανογραφία Για την Αργώ της Παγκόσμιας Συνεργασίας Με την Αργώ για τις Παγκόσμιες Κλιματικές Αλλαγές Tο Νερό στην Οικονομική Κρίση Λίγες Σκέψεις για την Πράσινη Ανάπτυξη Ο Πεντάλογος της Πράσινης Ανάπτυξης Τσούχτρες και Μέδουσες ενόψει του Καλοκαιριού Η Λαδανιά στη βοτανική, στο μύθο και στην πρακτική Η Αμπελιτσιά -το Ανέγνωρο Δεντρό, οι Κατσούνες και οι Απαγορεύσεις Τα Απολιθωμένα Δάση Και όμως Αγνοούμε τη Βιοποικιλότητα: Σημασία, Έννοιες και Αξίες

19 25 27 30 32 35 40 46 48 50 52 54 57 61 64 67 69

Γλιστρίδα και Κρίταμο: Πόσο τα γνωρίζουμε; Αν οι Μέλισσες Εξαφανιστούν………. Κήποι από το Παρελθόν και …..για το Μέλλον Η Αγριαγκινάρα και Περιβαλλοντικά Οφέλη Τίγρης και …..άλλα Κουνούπια ……για τη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων

74 77 79 84 89 93

Βιβλιογραφικές Πηγές

94

Πρόλογος Στην πέμπτη ηλεκτρονική έκδοση ‘’ (ΙV). Με την Οικολογία & το Περιβάλλον – Περιηγήσεις, Περιπλανήσεις, Απόψεις’’, αναπτύσσονται σύγχρονες απόψεις και επίκαιρες - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

3


περιπλανήσεις, σε σχέση με το περιβάλλον, την οικολογία και την κοινωνία. Η ανάδειξη της τοπικής περιβαλλοντικής προβληματικής, όσο και η πιο πλατιά ενημέρωση και ευαισθητοποίηση για τα κοινά που έχουν να επιδείξουν οι τοπικές κοινωνίες έχουν ζωτική σημασία για να αντιμετωπιστούν τα σημερινά προβλήματα. Όπως προείπαμε και στις προηγούμενες περιηγήσεις και περιπλανήσεις οι καθημερινές μας συνήθειες και ο αστικός τρόπος διαβίωσης οφείλει να ανατραπεί. Υπάρχουν πολλά ζητήματα που χρειάζονται άμεσα τη συμβολή του καθενός για την παραπέρα προώθηση και διεκδίκησή τους. Προαπαιτούμενα σε αυτήν την προσπάθεια της οικοδόμησης της γνώσης και της έγκυρης ενημέρωσης, είναι μεταξύ των άλλων πρακτικές δραστηριότητες και αναζήτηση των εργαλείων ζύμωσης με τα σημερινά ζητήματα που αφορούν το περιβάλλον και την κοινωνία. Ωστόσο, όταν η περιβαλλοντική ενημέρωση είναι έγκυρη και η κοινωνία ενσωματώνει φιλικές προς το περιβάλλον καλές πρακτικές και προωθεί αντίστοιχες συλλογικές δραστηριότητες, τότε μόνο μπορεί να διαμορφώνει στάσεις ζωής για καλύτερο αύριο και αντιστάσεις στα καταναλωτικά πρότυπα. Άλλωστε, η φροντίδα και η έγνοια των ενεργών πολιτών και των εκπαιδευτικών πέρα από τη ζητούμενη ευαισθητοποίηση και τη μάθηση, οφείλει να περιλαμβάνει την έγκυρη περιβαλλοντική ενημέρωση τους, την κινητοποίηση και τη συμμετοχή τους σε δραστηριότητες που αναβαθμίζουν-και όχι μόνο, την ποιότητα ζωής. Επίσης, σε αυτό το βιβλίο εντάσσονται και κείμενα άλλων επιστημόνων για μια πλατύτερη γνώση σε ειδικά θέματα και προβληματισμούς που επεκτείνονται σε ολόκληρο τον κόσμο με επιπτώσεις στην ύπαρξη της ζωής. Ελπίζουμε, τα κείμενα και αυτού του βιβλίου να συμβάλλουν στην ενδυνάμωση της προσπάθειας, όλων εκείνων που προωθούν συμμετοχικές δραστηριότητες, ώστε να διαμορφώνουν τους αυριανούς ενεργούς πολίτες για την ουσιαστική προστασία του περιβάλλοντος και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Δρ. Θεόδωρος Σ. Κουσουρής (2011).

 H Πράσινη Οικονομία στην Οικονομική Κρίση Σε πρόσφατα άρθρα έγκυρων οικονομικών συντακτών, σχετικά με την πορεία της οικονομικής κρίσης, διαπιστώνεται ότι παλιές συνταγές και έννοιες επαναφέρονται στην επικαιρότητα. Εξάλλου, δεν είναι λίγοι εκείνοι που πιστεύουν ότι μια από τις μοναδικές λύσεις στη σημερινή - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

4


συγκυρία της κρίσης είναι το φάσμα του πολέμου, λέγοντας το γνωστό ‘’πατήρ πάντων, πόλεμος’’. Μάλιστα, επισείουν το τετριμμένο ότι ‘’ο πόλεμος ήταν πάντοτε η μόνη λύση για την ανάκαμψη των οικονομιών’’. Όμως μια τέτοια συλλογιστική, πιστεύουμε ότι είναι αδιανόητη στη σημερινή εποχή, παρά τις όποιες κοινωνικές και οικονομικές κρίσεις, αλλά και το στοχευόμενο γκανγκστερισμό ορισμένων ηγεσιών. Ωστόσο, θα ήταν ουσιαστικότερες πιστεύουμε εάν αυτές οι αναλύσεις και τα αντίστοιχα άρθρα να κατευθύνονταν σε μια νέα ανατροπή ιδεών, με ουσιαστικό σχεδιασμό μιας άλλης βιώσιμης ανάπτυξης, με εφαρμόσιμες προοπτικές, της λεγόμενης πράσινης οικονομίας. Οι εμπνευστές και θιασώτες αυτής της κατεύθυνσης μας ‘’προκαλούν’’ όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Η παρουσία τους, με άρθρα και αναλύσεις, άρχισε να γίνεται ακόμη πιο πιεστική, αμέσως μετά την έναρξη της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Και όσα λέγουν και διατυμπανίζουν, βασίζονται τόσο σε τεκμηριωμένες μελέτες, όσο και σε απλουστεύσεις, προσδοκώντας στη μεγαλύτερη δυνατή διείσδυση και απήχηση των απόψεων τους. Σωστά ή λαθεμένα θα δείξει το μέλλον. Ας ανατρέξουμε σε μερικά από τα όντος ελκυστικά επιχειρήματά τους. Διατείνονται ότι ‘’για κάθε ένα ευρώ που σήμερα επενδύουμε στο περιβάλλον, θα δημιουργηθεί όφελος από πέντε ευρώ στο μέλλον. Κάθε χρόνο, η αποκομιδή των απορριμμάτων στην Ελλάδα κοστίζει ένα δισεκατομμύριο ευρώ. Όταν τα απορρίμματα, λόγω της ανακύκλωσης, μειωθούν κατά 40% και μόνο στην Αττική, τότε θα κερδίζουμε άμεσα μέχρι και 44 εκατ. ευρώ το χρόνο. Η παραγωγή των 60.000 τόνων πλαστικού μιας χρήσης που κυκλοφορεί κάθε χρόνο στην Ελλάδα, κοστίζει 300 εκατ. Ευρώ, ενώ η διαχείρισή τους, μετά την απόρριψή τους, κοστίζει πολλαπλάσια. Για κάθε τόνο χαρτιού που ανακυκλώνουμε σώζουμε 17 δέντρα, 32.000 λίτρα νερού, δυο βαρέλια πετρελαίου και ηλεκτρικό ρεύμα πέντε μηνών για ένα σπίτι. Το 40% της ενέργειας στην Ελλάδα καταναλώνεται από τα κτίρια. Η ορθολογική διαχείριση των ακτών μπορεί να φέρει όφελος έως και 7% του ΑΕΠ. Εκτιμάται ότι στην Ε.Ε., μπορούν να δημιουργηθούν 1.000.000 θέσεις εργασίας σε ‘’πράσινους’’ τομείς. Οι συνέπειες των κλιματικών αλλαγών μπορεί να οδηγήσουν σε απώλειες πάνω από 2,5 τρισεκατομμυρίων ευρώ παγκοσμίως, μετά τα μέσα του 21ου αιώνα. Ήδη κάθε χρόνο στην Ε.Ε. για την αποκατάσταση των ζημιών από τις φυσικές καταστροφές που συνδέονται με τις κλιματικές αλλαγές, δαπανώνται περίπου 10 δισεκατομμύρια ευρώ’’. Αντίστοιχα επιχειρήματα και μέτρα, γίνονται επίκαιρα για την αντιμετώπιση της σημερινής οικονομικής κρίσης, και έχουν εκπονηθεί από το οικονομικό επιτελείο του Β. Obama. Αυτά βασίζονται κυρίως σε έξη άξονες: 1. Δημιουργία ενός ταμείου ‘’πράσινων υποδομών’’ για την ενεργειακή βελτίωση των υφιστάμενων κτιρίων, αλλά και φοροαπαλλαγές για τα βιοκλιματικά σπίτια, με στόχο την αναζωογόνηση της οικοδομικής βιομηχανίας. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

5


2. Φοροαπαλλαγές σε επιχειρήσεις που παράγουν αιολική, γεωθερμική και ηλιακή ενέργεια, αλλά και υλικά και εξαρτήματα βελτίωσης της ενεργειακής απόδοσης. 3. Προώθηση νέων ‘’έξυπνων’’ καινοτομιών και τεχνολογιών που θα είναι ικανές να μειώσουν την κατανάλωση ηλεκτρισμού σε όλες τις οικιακές συσκευές, από τα συστήματα κλιματισμού έως τα πλυντήρια ρούχων και τις τοστιέρες. 4. Κατασκευή νέων αποδοτικότερων δικτύων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από τη γεωθερμία, την ηλιακή και την αιολική ενέργεια, διανέμοντας αυτή ακόμη και σε μεγάλα αστικά κέντρα. 5. Αύξηση των επενδύσεων σε ‘’πράσινα’’ μέσα μεταφοράς σταθερής τροχιάς για τη μαζική μετακίνηση. 6. Δημιουργία ενός ‘’πράσινου’’ προγράμματος ενίσχυσης των αυτοκινητοβιομηχανιών, αλλά με αντάλλαγμα και στόχους τη βελτίωση της εξοικονόμησης στην κατανάλωση των καυσίμων των αυτοκινήτων, αλλά και τη μαζική επένδυση σε νέες αποδοτικότερες και καθαρότερες μπαταρίες, αλλά και σε υβριδικούς κινητήρες. Προς την ίδια περίπου κατεύθυνση και η ευρωπαϊκή ένωση μέσω του επιτρόπου Περιβάλλοντος Σ. Δήμας, με την έναρξη της κρίσης, υπογραμμίζει την ανάγκη στροφής των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και βιομηχανιών στη δημιουργία της ‘’πράσινης οικονομίας’’, επισημαίνοντας τα πλεονεκτήματα της. Όπως εξηγεί, ‘’οι πράσινες επενδύσεις παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια ιδιαίτερη δυναμική και θα δημιουργήσουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση περίπου 2 εκατ. θέσεις εργασίες μέσα στην επόμενη δεκαετία. Γι' αυτόν τον λόγο η πράσινη οικονομία δεν αποτελεί ούτε πολυτέλεια, αλλά ούτε είναι και περιττή. Άλλωστε, η σημερινή κρίση επηρεάζει την οικονομία, το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, αλλά και το ίδιο το μέλλον του πλανήτη’’. Και τονίζει ότι ‘’η πράσινη οικονομία δεν είναι πολυτέλεια, με την έννοια του περιττού. Αντίθετα παρέχει τη δυνατότητα για διπλά οφέλη, τόσο στην οικονομία, όσο και στο περιβάλλον. Για παράδειγμα, το σχέδιο ανάκαμψης που ανακοινώθηκε από την Επιτροπή περιλαμβάνει μέτρα ή ενισχύσεις για πράσινα κτίρια, αυτοκίνητα, έργα υποδομής κ.λπ. Μέτρα για το κλίμα και την ενέργεια που παρέχουν κίνητρα για επενδύσεις, καινοτομίες και δημιουργία νέων πράσινων θέσεων εργασίας. Η δέσμη μέτρων για το κλίμα και την ενέργεια, σημαίνει 20% μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, 20% αύξηση του μεριδίου των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και 20% μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας στην Ε.Ε. ως το 2020. Στη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα θα συμβάλει τόσο η λειτουργία του συστήματος εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπών, όσο και ο μηχανισμός - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

6


επιμερισμού των προσπαθειών μεταξύ των κρατών-μελών. Ως προς τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η κάθε χώρα-μέλος της Ε.Ε. έχει συγκεκριμένο στόχο που συνολικά θα συμβάλει στην επιτυχία του ευρωπαϊκού στόχου του 20%. Παράλληλα, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι η λειτουργία του συστήματος εμπορίας θα υποχρεώσει τα κράτη-μέλη, βέβαια και την Ελλάδα, να αναπτύξουν τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Υπολογίζεται, ότι περίπου τα τρία τέταρτα του στόχου θα επιτευχθούν μέσω της λειτουργίας του συστήματος της εμπορίας των ρύπων. Η σημερινή πολύ δυσμενής οικονομική συγκυρία πρέπει να αναδειχθεί ως ευκαιρία για τη δημιουργία της ‘’πράσινης οικονομίας’’ του μέλλοντος. Η πράσινη οικονομία δημιουργεί μεγάλες ευκαιρίες για επενδύσεις, τεχνολογική καινοτομία, απασχόληση. Οι επενδύσεις που γίνονται στις καθαρές τεχνολογίες, με αειφόρο χρήση πόρων και εξοικονόμηση ενέργειας, είναι οικονομικά πιο αποτελεσματικές και αποδοτικές, δημιουργούν νέες θέσεις εργασίας και δίνουν στην ευρωπαϊκή βιομηχανία μια πολύ ισχυρή θέση στον διεθνή ανταγωνισμό. Έχει δε σημασία να γίνει γρήγορα η στροφή αυτή των επιχειρήσεων και της βιομηχανίας’’. Η πράσινη οικονομία συμπεριλαμβάνει απαραίτητα και το μέλλον της απασχόλησης. Και δεν είναι μόνο η εφαρμογή μιας πολιτικής μείωσης των αερίων ρύπων με επιπτώσεις το φαινόμενο του θερμοκηπίου, αλλά και μια ανάπτυξη με περισσότερες θέσεις εργασίας. Για παράδειγμα, δεν είναι ευκαταφρόνητα τα μεγέθη από τον κλάδο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και τη μελλοντική δυναμική τους. Μελέτες του ΟΗΕ και του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας τονίζουν ότι χώρες που θα αναπτύξουν φιλικές προς το περιβάλλον τεχνολογίες, θα μπορούν να απασχολούν

περισσότερους εργαζόμενους, απ’όσο μπορούν να απασχολούν μαζί η

αυτοκινητοβιομηχανία και οι βιομηχανίες παραγωγής εργαλείων. Ωστόσο, καθώς λέγουν οι ειδικοί, τα κίνητρα και η αγορά για την πράσινη οικονομία έχει να αντιμετωπίσει κυρίως τρία προβλήματα και αντιξοότητες. Το πρώτο έχει να κάνει με τη μείωση της έντασης εργασίας, καθώς η λογική μιας οικονομικής ανάπτυξης οφείλει μακροχρόνια να επεκτείνεται και να αυτοτροφοδοτείται. Το δεύτερο πρόβλημα προέρχεται από τη δημιουργούμενη αγορά δικαιωμάτων ρύπανσης που δεν είναι σίγουρο αν θα μπορέσει να πετύχει τους στόχους της, ως προς την αντιμετώπιση των κλιματικών αλλαγών. Σημειώνεται, ότι οι μέχρι σήμερα μηχανισμοί και πολιτικές δεν ήσαν αποδοτικές, ενώ υπάρχει και αρκετή υστέρηση στους ουσιαστικούς τεχνολογικούς τρόπους απορρόφησης του διοξειδίου του άνθρακα, ώστε να αποφευχθεί η κατά 2 βαθμοί, πάνω από τα επίπεδα του πριν απ΄τη βιομηχανική εποχή, θέρμανση του πλανήτη. Το τρίτο πρόβλημα, έχει να κάνει με την ανεύρεση και εξασφάλιση πόρων, για την προώθηση της πράσινης οικονομίας,

με βάση τους οποίους μπορεί να

μεταστραφεί η παραγωγή σε εντελώς διαφορετικούς τύπους οργάνωσης και ουσιαστικά την απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα.

Στη σημερινή όμως συγκυρία της κοινωνικής και

οικονομικής κρίσης είναι αυτό εφικτό να επιτευχθεί και με ποιους μηχανισμούς και εχέγγυα; - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

7


Προς τα πού τελικά θα οδηγηθούμε ως ανθρωπότητα είναι πολύ δύσκολο να προβλεφθεί! (πηγές: Ε.C., International Labour Organization, Wordwatch Institute, U.N).

__________

Από τους Αστικούς Χώρους στα Αστικά Οικοσυστήματα (Θύλακες Καινοτομίας στις Πόλεις του Μέλλοντος) Από J. McGlade ‘’Αντί να καταστρέφουμε τα οικοσυστήματα γιατί να μην αρχίσουμε να τα δημιουργούμε; Διαθέτουμε τις τεχνολογικές δεξιότητες και την ικανότητα σχεδιασμού. Υπάρχουν παραδείγματα του μέλλοντος σε ολόκληρη την Ευρώπη, αλλά πρόκειται για θύλακες καινοτομίας. Πρέπει να προχωρήσουμε από τους θύλακες καινοτομίας στις πόλεις του μέλλοντος.’’ Η καθηγήτρια J. McGlade επαναλαμβάνει συνήθως στις διαλέξεις της. ‘’…….για παράδειγμα, πάρτε το φως. Είναι ένας φυσικός πόρος. Στους ανθρώπους αρέσει να εργάζονται και να ζουν περιβαλλόμενοι από φυσικό φως. Ο κατασκευαστικός τομέας μπορεί εύκολα να κάνει πολύ καλύτερη χρήση του φυσικού φωτός. Ή πάρτε τη δημιουργία κάθετων κήπων. Η δημιουργία κάθετων κήπων σημαίνει την μεταστροφή των πόλεών μας σε βιώσιμα αστικά αγροκτήματα, όπου αναπτύσσονται καλλιέργειες πάνω και μέσα στα κτήριά μας. Η ιδέα των ζωντανών τοίχων και των κάθετων καλλιεργούμενων εδαφών είναι πολύ παλιά, μας πηγαίνει πίσω στους κρεμαστούς κήπους της Βαβυλώνας. Προκαλεί έκπληξη το ότι δεν έχουμε κάνει κάτι περισσότερο γι’ αυτό μέχρι τώρα, αλλά σήμερα υπάρχει μια νέα πιεστική ανάγκη να αλλάξουμε τις συνήθειές μας εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής’’. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες στις πόλεις, οι οποίες προκαλούνται από το σκυρόδεμα και τον ασφαλτοτάπητα, που απορροφούν θερμότητα και την απελευθερώνουν σταδιακά, σημαίνουν μεγαλύτερη εποχή ανάπτυξης και βελτιωμένη απόδοση. Το νερό της βροχής θα μπορούσε να συλλέγεται στις στέγες και δίκτυα σωλήνων θα μπορούσαν να το αφήνουν να σταλάζει μέσω κάθε ορόφου. Τα φυτά θα μπορούσαν επίσης να έχουν μονωτική επίδραση, διατηρώντας τους χώρους ενδιαίτησης εντός των κτιρίων δροσερούς το καλοκαίρι και θερμούς τον χειμώνα. Ο παγκόσμιος πληθυσμός συγκεντρώνεται στις πόλεις μας. 80 τοις εκατό του εκτιμώμενου παγκόσμιου πληθυσμού των εννέα δισεκατομμυρίων ανθρώπων το 2050 αναμένεται να ζουν σε αστικές περιοχές. Πολλές από τις πόλεις μας πασχίζουν να αντεπεξέλθουν στα κοινωνικά και περιβαλλοντικά προβλήματα που προκαλούνται από πιέσεις, όπως: ο υπερπληθυσμός, η φτώχεια, η ρύπανση και η κυκλοφοριακή συμφόρηση. Η τάση προς την αστική διαβίωση είναι προδιαγεγραμμένη να συνεχιστεί. Σε ολόκληρη την υφήλιο, οι πόλεις καταλαμβάνουν μόλις το 2% της επιφάνειας της γης, αλλά αντιπροσωπεύουν - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

8


το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού.(20) Στην Ευρώπη 75% από εμάς ζούμε στις πόλεις. Το ποσοστό αυτό είναι πιθανό να αυξηθεί στο 80% έως το 2020. Οι πόλεις και οι κωμοπόλεις της Ευρώπης σήμερα αντιπροσωπεύουν το 69% της ενέργειας που χρησιμοποιούμε και, ως εκ τούτου, το μεγαλύτερο μέρος των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πόλεων εκτείνονται σε τέτοιο εύρος και έκταση λόγω της εξάρτησής τους από εξωτερικές περιοχές προκειμένου να καλύψουν τη ζήτηση για ενέργεια και πόρους, καθώς και για να διευθετήσουν τα λύματά τους. Μια μελέτη της τοπικής αρχής Greater London Authority εκτιμά ότι το Λονδίνο έχει ένα αποτύπωμα 300 φορές μεγαλύτερο της γεωγραφικής περιοχής που καταλαμβάνει και το οποίο αντιστοιχεί σχεδόν στο διπλάσιο του μεγέθους ολόκληρου του Ηνωμένου Βασιλείου. Η ρύπανση που προέρχεται από τις πόλεις έχει συχνά επιπτώσεις σε περιοχές που βρίσκονται εκτός πόλης. Η κλιματική αλλαγή αποτελεί μια καινούρια και ανησυχητική απειλή για τη ζωή στις πόλεις. Ορισμένες πόλεις θα υποφέρουν σε σημαντικό βαθμό εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Το γεγονός αυτό θα μπορούσε να επιδεινώσει τις κοινωνικές ανισότητες. Οι φτωχοί διατρέχουν συχνά το μεγαλύτερο κίνδυνο και δεν έχουν τους πόρους να προσαρμοστούν. Η κλιματική αλλαγή θα επηρεάσει επίσης το αστικό περιβάλλον: την ποιότητα του αέρα και των υδάτων για παράδειγμα. 9 Από την προσαρμογή στη νέα προσέγγιση. Οι πόλεις μας και οι αστικές περιοχές έχουν πολλά προβλήματα: κοινωνικά προβλήματα, προβλήματα υγείας, περιβαλλοντικά προβλήματα. Ωστόσο, η γειτνίαση των ανθρώπων, των επιχειρήσεων και των υπηρεσιών που σχετίζονται με αυτή καθεαυτή την έννοια της πόλης σημαίνει ότι υπάρχουν επίσης και τεράστιες προοπτικές. Οι αστικές περιοχές προσφέρουν σημαντικές ευκαιρίες για βιώσιμες συνθήκες ζωής. Ήδη η πληθυσμιακή πυκνότητα στις πόλεις σημαίνει συντομότερες μετακινήσεις προς την εργασία και τις υπηρεσίες, μεγαλύτερη χρήση των δημόσιων μεταφορών και μικρότερες κατοικίες που απαιτούν λιγότερο(-η) φωτισμό και θέρμανση. Κατά συνέπεια, οι κάτοικοι των αστικών κέντρων καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια κατά κεφαλή απ’ όση οι κάτοικοι της υπαίθρου. Οι πόλεις μας βρίσκονται επίσης σε μια μοναδική θέση σε σχέση με τον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή και την προσαρμογή σε αυτήν. Τα φυσικά χαρακτηριστικά, ο σχεδιασμός, η διακυβέρνηση και η τοποθεσία μιας πόλης είναι μόνο ορισμένοι από τους παράγοντες που μπορούν να συμβάλλουν όχι μόνο στον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή αλλά και στην προσαρμογή σε αυτήν ή ακόμη να μετριάσουν και τα δύο.



Σαφώς, προσεγγίσεις μηχανικής όπως τα αντιπλημμυρικά φράγματα αποτελούν μόνο ένα μέρος της λύσης. Η προσαρμογή καθιστά επίσης επιβεβλημένη μία επανεξέταση εκ βάθρων του πολεοδομικού διακόσμου και της διαχείρισης της πόλης και πρέπει να «ενσωματωθεί» σε όλες τις συναφείς πολιτικές συμπεριλαμβανομένων της χρήσης γης, της στέγασης, της διαχείρισης υδάτων, των μεταφορών, της ενέργειας, της κοινωνικής ισονομίας και της υγείας. Μέσα από την επανεξέταση του πολεοδομικού διακόσμου, της αστικής αρχιτεκτονικής, των αστικών μεταφορών και του πολεοδομικού σχεδιασμού μπορούμε να μετατρέψουμε τις πόλεις μας και τα αστικά τοπία σε «αστικά οικοσυστήματα» που θα βρίσκονται στην πρώτη γραμμή όσον αυτό αφορά τον μετριασμό των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή (καλύτερες μεταφορές, καθαρή ενέργεια) και την προσαρμογή σε αυτήν (πλωτά σπίτια, κάθετοι κήποι). Ο καλύτερος πολεοδομικός σχεδιασμός θα βελτιώσει, κατά γενικό κανόνα, την ποιότητα ζωής και θα δημιουργήσει νέες ευκαιρίες απασχόλησης μέσα από την τόνωση της αγοράς νέων τεχνολογιών και της πράσινης αρχιτεκτονικής. Η λύση έγκειται στον σχεδιασμό πόλεων με τρόπους ώστε να διευκολυνθεί η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας ανά κάτοικο, η χρήση μέσων όπως αυτών των βιώσιμων αστικών μεταφορών και των κατοικιών χαμηλής ενεργειακής κατανάλωσης. Οι νέες τεχνολογίες για την ενεργειακή απόδοση και τους ανανεώσιμους πόρους, όπως είναι η ηλιακή ή η αιολική ενέργεια και τα εναλλακτικά καύσιμα, είναι επίσης σημαντικές δεδομένου ότι παρέχουν την ευκαιρία σε άτομα και φορείς να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους. Σχεδιάζοντας το μέλλον. ‘’Το μέλλον θα είναι διαφορετικό από αυτό που περιμένουμε – αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Εκπονούμε μελέτες γι’ αυτή την αβεβαιότητα’’, λέει ο Johan van der Pol, αναπληρωτής διευθυντής της ολλανδικής κατασκευαστικής εταιρείας Dura Vermeer, που αυτή την περίοδο σχεδιάζει και κατασκευάζει το Ijburg, μία νέα πλωτή συνοικία στην πόλη του Άμστερνταμ. Tο Ijburg είναι ένα από τα πλέον φιλόδοξα έργα που έχουν ποτέ αναληφθεί από τον δήμο του Άμστερνταμ. Η αύξηση του πληθυσμού και η άνοδος της στάθμης των υδάτων έχουν ωθήσει την πυκνοκατοικημένη πόλη στο να γίνει δημιουργική, πειραματιζόμενη με νέους τύπους αρχιτεκτονικής πάνω στο ίδιο το νερό. Τα νέα σπίτια είναι «αγκυροβολημένα» σε πλωτούς διαδρόμους επικοινωνίας και συνδέονται με υπηρεσίες παροχής ηλεκτρισμού, ύδρευσης και υγιεινής. Μπορούν εύκολα να αποσυνδεθούν και να μετακινηθούν κάπου αλλού, δίνοντας ένα εξ’ ολοκλήρου καινούριο νόημα στην έννοια του «μετακινούμενου σπιτιού». Ο υπό κατασκευή αυτός οικισμός περιλαμβάνει φιλικά προς το περιβάλλον πλωτά θερμοκήπια όπου αναπτύσσονται όλα τα είδη φρούτων και λαχανικών.


10


Τα πλωτά σπίτια του Ijburg αποτελούν μόνο ένα παράδειγμα μιας νέας κίνησης στην αρχιτεκτονική και τον πολεοδομικό σχεδιασμό. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής κυμαίνονται από την ξηρασία και τους καύσωνες στην νότια Ευρώπη στη δημιουργία πλημμύρων στο βορρά. Οι πόλεις πρέπει να προσαρμοστούν. Ορισμένοι αρχιτέκτονες, μηχανικοί και πολεοδόμοι, αντί να κοιτούν απλώς πώς θα ενισχύσουν τα αντιπλημμυρικά φράγματα ή πώς θα αυξήσουν τις πλωτές μεταφορές, στρέφονται σε μια εξ’ ολοκλήρου νέα προσέγγιση για τη διαβίωση σε αστικές περιοχές και στις πόλεις. Προσεγγίζουν τα αστικά τοπία ως αστικά οικοσυστήματα του μέλλοντος. Το Παρίσι βομβίζει από μέλισσες. Οι μέλισσες παραμένουν στη στέγη του κτιρίου της Όπερας των Παρισίων εδώ και 25 χρόνια. Η αποικία σε αυτό το ίδρυμα, που είναι συνδεδεμένο κατ' απόλυτη έννοια με το Παρίσι, ευδοκιμεί και παράγει περίπου 500 κιλά μελιού κάθε χρόνο. Οι μέλισσες της πόλης ακμάζουν ενώ υπάρχουν έως και 400 αποικίες στην πόλη. Νέες κυψέλες έχουν τοποθετηθεί σήμερα στα Ανάκτορα των Βερσαλλιών και στο Grand Palais. Πράγματι, οι πόλεις παρέχουν αφθονία καλλωπιστικών φυτών και δέντρων που βρίσκονται στους κήπους και στα πάρκα μας. Και παρά το ότι υπάρχει ρύπανση, η παρουσία παρασιτοκτόνων είναι πολύ μικρότερη στις πόλεις. Οι μέλισσες των πόλεων φαίνεται να τα καταφέρνουν καλύτερα από τα ξαδέρφια τους που ζουν στην ύπαιθρο της Ευρώπης. 11 Η γαλλική εθνική ένωση μελισσοκόμων ξεκίνησε μια εκστρατεία με τον τίτλο «επιχείρηση μέλισσες» το 2005 με στόχο την ενσωμάτωση των μελισσών στο αστικό τοπίο που φαίνεται να αποδίδει. Η ένωση μελισσοκόμων εκτιμά ότι κάθε παρισινή κυψέλη παράγει μια ελάχιστη ποσότητα των 50-60 κιλών μελιού ανά συγκομιδή και το ποσοστό θνησιμότητας στις αποικίες είναι της τάξης του 3-5%. Τα ποσοστά αυτά μπορούν να συγκριθούν με τις μέλισσες της υπαίθρου, οι οποίες παράγουν ποσότητες μελιού που κυμαίνονται από τα 10 έως τα 20 κιλά και εμφανίζουν ένα ποσοστό θνησιμότητας της τάξης του 30 – 40%. Οι μέλισσες έχουν, επίσης, δουλειά στο Λονδίνο. Σύμφωνα με την ένωση μελισσοκόμων του Λονδίνου, οι μέλισσες της πόλης εκτιμούν την αφθονία των καλλωπιστικών φυτών και δέντρων σε συνδυασμό με τα σχετικά χαμηλά επίπεδα χρήσης παρασιτοκτόνων. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τον ελαφρώς ηπιότερο καιρό σημαίνει ότι η μελισσοκομική περίοδος διαρκεί περισσότερο και συνήθως είναι πιο παραγωγική απ' ό,τι συμβαίνει στις αγροτικές περιοχές. Ένα τέλειο παράδειγμα των δυνατοτήτων του αστικού οικοσυστήματος μας. Ανταλλαγή γνώσεων και ορθών πρακτικών. ‘’Οι ευρωπαϊκές πόλεις αντιμετωπίζουν διαφορετικές προκλήσεις, οι οποίες απαιτούν διαφορετικές απαντήσεις’’, λέει ο Ronan Uhel, επικεφαλής του προγράμματος οικοσυστημάτων και ευπάθειας του ΕΟΠ. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


‘’Εκείνες οι πόλεις που λαμβάνουν έγκαιρα μέτρα είναι σίγουρο ότι θα δουν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα από την προσπάθειά τους για προσαρμογή. Εντούτοις, μέχρι σήμερα, μόνο λίγες πόλεις στην Ευρώπη έχουν αναπτύξει στρατηγικές που καθιστούν εφικτή την προσαρμογή στις νέες συνθήκες της αλλαγής του κλίματος και η πραγματική εφαρμογή των μέτρων, έως τώρα, περιορίζεται, κατά το μεγαλύτερο μέρος της, σε έργα μικρής κλίμακας’’ λέει ο ίδιος. Άλλες πόλεις μπορεί να μην είναι τόσο τυχερές από την άποψη των διαθέσιμων γνώσεων και πόρων και θα χρειαστούν συνεχή υποστήριξη και καθοδήγηση. Σε αυτό το στάδιο, η βελτίωση όσον αφορά την ανταλλαγή εμπειριών και ορθών πρακτικών, ανάμεσα στις πόλεις, θα είχε πολύ μεγάλη αξία. ‘’Το Thisted είναι μια μικρή κοινότητα στη δυτική Δανία, η οποία παράγει όλη την ενέργεια που καταναλώνει εξ’ ιδίων πόρων. Ενίοτε τροφοδοτεί με ενέργεια ακόμη και το εθνικό δίκτυο. Αυτή η κοινότητα αναζητεί το πεπρωμένο της. Ακούγεται ως φιλοσοφικό απόφθεγμα, αλλά είναι ακριβώς αυτό για το οποίο μιλάμε: την ανάκτηση της ταυτότητάς μας’’, λέει ο Ronan Uhel. ‘’Έχουμε δημιουργήσει συλλόγους από ανθρώπους που βοηθά ο ένας τον άλλο. Συχνά έχουμε μόνο μια εικονική σχέση με το φυσικό περιβάλλον μας, τα τρόφιμά μας που είναι πακεταρισμένα σε θερμοσυστελλόμενες συσκευασίες, το νερό μας. Είναι ανάγκη να επανεξετάσουμε τους εαυτούς μας και τη θέση μας στη φύση.’’ Παρακολουθώντας τη γη. ‘’Στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος είμαστε πεπεισμένοι ότι προκειμένου να λύσουμε τα περιβαλλοντικά προβλήματά μας πρέπει να έρθουμε σε επαφή με τους απλούς ανθρώπους και να τους ρωτήσουμε πώς μπορούν να μας «κατατοπίσουν’’. Οι αγρότες, οι κηπουροί, οι κυνηγοί, οι ενασχολούμενοι με τα σπορ, όλοι, έχουν πρόχειρη τοπική γνώση. Το «Eye on Earth» – μία συνεργασία ανάμεσα στον ΕΟΠ και τη Microsoft – παρέχει γρήγορη, αμφίδρομη, σχεδόν σε πραγματικό χρόνο, πληροφόρηση για τα ύδατα κολύμβησης και την ποιότητα του αέρα σε ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ προβλέπονται και άλλες υπηρεσίες. Η εν λόγω υπηρεσία επιτρέπει στους χρήστες να εκφέρουν την γνώμη τους, να συμπληρώσουν και να επιβεβαιώσουν (ή ενδεχομένως να αντικρούσουν) την επίσημη πληροφόρηση. Μέσα από την συνεισφορά των πολιτών και παρέχοντάς τους τη δυνατότητα απόκτησης συναφών και συγκρίσιμων πληροφοριών, υπηρεσίες όπως η Eye on Earth μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην καλύτερη περιβαλλοντική διακυβέρνηση (Πηγή: http://eyeonearth.cloudapp.net/) - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

12


____________ Ροδιά και Ρόδι: Γονιμότητα, Ευτυχία, Γάμος και …..Θάνατος ‘’…..να σπάσει ρόιδι ο ήλιος στην αλατζαδένια σου ποδιά - να τον μοιράσεις μόνη σου σπυρίσπυρί στα δώδεκα ορφανά σου, - να λάμψει ολόγυρα ο γιαλός ως λάμπει η κόψη του σπαθιού και τ' Aπριλιού το χιόνι - και νάβγει στα χαλίκια ο κάβουρας για να λιαστεί και να σταυρώσει τις δαγκάνες του.’’ Ρωμιοσύνη- Γ. Ρίτσος. Το ρόδι ή ρόιδι ή ρούδι είναι γνωστό κυρίως για τους νόστιμους τραγανούς καρπούς του, τους οποίους το έθιμο θέλει να ‘’σπάμε’’ για γούρι την πρώτη μέρα του χρόνου. Το ρόδι και η ροδιά είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη λέξη Ρόδος που σημαίνει την ‘’ροή και τη δύναμη’’. Το σπάνε οι νεόνυμφοι στο σκαλοπάτι του σπιτιού τους πριν μπούνε μέσα. Θεωρείται σύμβολο της καλοτυχίας, της αφθονίας και της γονιμότητας. Συναντιέται στο γάμο, αλλά και ως ευχαριστία - προσφορά στους νεκρούς (δηλ. στους χθόνιους θεούς). Ο πολύκοκκος καρπός του ροδιού, συμβολίζει και το πολύγονο, που είναι και σύμβολο θεοτήτων του γάμου, δηλαδή της Ήρας και της Αφροδίτης, αλλά είναι και σύμβολο των χθόνιων θεών, δηλαδή του Ερμή, της Περσεφόνης και του Διονύσου. Από την εποχή της αρχαιότητος, ο χυμός των σπόρων της ροδιάς υποβαλλόταν σε επεξεργασία για τη δημιουργία ανθεκτικών βαφών και μελάνης, ενώ σήμερα χρησιμοποιείται ευρέως στη φαρμακευτική (βλέπε γρεναδίνη) και στην ποτοποιία. Ο χυμός του ροδιού χρησιμοποιείται σαν νωπό προϊόν, καθώς διαθέτει στοιχεία δροσιστικά και θεραπευτικά για τον άνθρωπο, σε σαλάτες, σε καλλυντικά, αλλά και στην κατεργασία των δερμάτων, η φλούδα της ροδιάς μαλακώνει το δέρμα κάνοντας το πιο ποιοτικό. Ανά τους αιώνες, διάφοροι θεραπευτές και ιατροί της Ευρώπης και της Μεσογείου χρησιμοποιούσαν την φλούδα του δένδρου ή του καρπού, τα φύλλα και τους κόκκους του ροδιού σε διαρροϊκές παθήσεις, χρόνιες δυσεντερίες, εξωτερικές αιμορραγίες ή πληγές. Η ιδιαίτερη θεραπευτική ικανότητα της ροδιάς είναι επίσης και η καταπολέμηση της ταινίας και άλλων παρόμοιων ανεπιθύμητων ασθενειών του πεπτικού συστήματος. Επίσης, θεραπευτικά ο χυμός του ροδιού χρησιμοποιείται για τις στυπτικές, επουλωτικές και αντιδιαρροϊκές του ιδιότητες από την εποχή του Ιπποκράτη. Οι μύθοι γύρω από τη ροδιά είναι ατελείωτοι, καθώς το δένδρο και οι καρποί του ήσαν αφιερωμένα στην Αφροδίτη, στην Περσεφόνη, στη Δήμητρα, στην Αθηνά και στην Ήρα. Η Αφροδίτη συνέδεσε το όνομά της με την καταγωγή του ροδιού μιας και, όπως μας λέει ο μύθος, η ίδια φύτεψε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο. Η Ήρα, η μητέρα των Θεών, θεωρείται η προστάτιδα του γάμου και της γονιμότητας και η ίδια κρατάει στο δεξί της χέρι ένα ρόδι. Στο ναό της Ήρας στο Αργος, λέγεται ότι ο Παυσανίας θαύμασε το χρυσελαφάντινο άγαλμα τη θεάς που κρατούσε στο χέρι της ένα ρόδι. Μ’αυτό το συμβολισμό για τη γονιμότητα συνδέεται - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

13


και ο μύθος της απαγωγής της Περσεφόνης. Η Περσεφόνη, κόρη της Δήμητρας, πανάρχαιας θεάς της γονιμότητας (Δη-τη-Μήτρα), αθώα και έφηβη, μάζευε με τις φιλενάδες της λουλούδια στους αγρούς. Την είδε ο Πλούτωνας, θεός του κάτω κόσμου, την ερωτεύτηκε και την πήρε μαζί του.Με την αρπαγή της Περσεφόνης έπαψε όμως η ‘’Δη-τη-Μήτρα’’ να καρπίζει και οι άνθρωποι δεν είχαν πια να φάνε. Έτσι, αναγκάστηκαν οι Θεοί να επέμβουν, ώστε να επιστρέψει η Περσεφόνη. Για να τη δέσει με τον Άδη όμως ο Πλούτωνας, της δίνει να φάει από το Ρόδι. Από τότε η Περσεφόνη, περνάει κάποιους μήνες στον κάτω κόσμο, την εποχή που ησυχάζει η Φύση, για να γυρίσει πάλι πίσω στον πάνω κόσμο, φέρνοντας μαζί της τον πλούτο του Πλούτωνα, τη γονιμότητα και την πανσπερμία. Σε όλους τους λαούς, η προσωρινή απουσία-κρύψημο θεών και ηρώων κάτω από τη γη, συνδέεται με λατρευτικούς τύπους της βλάστησης και της γονιμότητας. Το ρόδι υποδηλώνει την περιοδική επιστροφή της Άνοιξης και της γονιμότητας πάνω στην Γη. Ο πιο παλαιός μύθος είναι ίσως αυτός που συνδέει την Ροδιά με τον Ωρίωνα. Ο Ωρίων, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους και λαμπρότερους αστερισμούς, ήταν ένας πελώριος Γίγας, γιός της Γης και ξακουστός για την ομορφιά του. Ήταν λέει, άξιος κυνηγός και σκότωνε τ’ αγρίμια με χάλκινο ρόπαλο. Σύμφωνα με το μύθο, ο Ωρίων παντρεύτηκε τη Σίδη, αλλά δεν στάθηκε τυχερός, καθώς η Σίδη παινεύτηκε πως είναι πιο όμορφη από την Ήρα και για τιμωρία η θεά την έστειλε στον κάτω κόσμο όπου μεταμορφώθηκε σε Ροδιά. Σύμφωνα με άλλους μύθους, η Ροδιά φύτρωσε από το αίμα του Ζαγρέα Διονύσου. Επίσης, λέγεται ότι στον τάφο του Πολυνείκη, του γιού του Οιδίποδα, φύτρωσε, σύμφωνα με τη θέληση των Ερινύων μια ροδιά, που οι καρποί της έσταζαν αίμα όταν τους άνοιγες. Στη διάρκεια των εορτών της Δήμητρας, κατά τα "Θεσμοφόρια", οι Αθηναίες έτρωγαν τα μικροσκοπικά λαμπερά σπόρια για να αποκτήσουν γονιμότητα και ευημερία. Οι ιερείς της Δήμητρας, στην Ελευσίνα, οι Ιεροφάντες, κατά την διάρκεια των μεγάλων μυστηρίων στεφανώνονταν με κλαδιά ροδιάς. Το φρούτο το ίδιο απαγορευόταν στους μύστες γιατί, ως σύμβολο της γονιμότητας, φέρει την ιδιότητα να κάνει να κατεβαίνουν ‘’οι ψυχές στη σάρκα’’. Ο καρπός της ροδιάς (λατ. Punica granatum) με τις άφθονες κόκκινες ράγιες του, θεωρούνταν στην αρχαία Ελλάδα το σύμβολο της ζωής, της ευκαρπίας και της γονιμότητας. Η ροδιά λέγεται ότι προέρχεται από την περιοχή ανάμεσα στο Ιράν και τη βόρεια Ινδία. Αργότερα, καλλιεργείται συστηματικά και στη Μεσόγειο, όπου μεταφέρθηκε από τους Φοίνικες και τους άραβες εμπόρους. Ροδιές συναντά κανείς σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η Ροδιά στα μέρη μας, είναι ένα μικρό φυλλοβόλο δένδρο που μερικές φορές βλαστάνει από παντού και μοιάζει πιο πολύ με θάμνο. Δένδρο ή θάμνος, το μισό χρόνο περνάει εντελώς απαρατήρητη, ενώ τον υπόλοιπο καιρό, μαγνητίζει τα βλέμματα με το χρώμα και την ομορφιά των ανθών και των καρπών της. Στην αρχή του καλοκαιριού, σχηματίζεται ένα ζωντανό πορτοκαλί άνθος, ενώ αργότερα οι νεαροί πράσινοι σε χρώμα καρποί μεγαλώνουν, διογκώνονται και αρχίζουν να - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

14


κοκκινίζουν, για να καταλήξουν το φθινόπωρο στους ώριμους κόκκινους καρπούς, γεμάτους με ζουμερούς κόκκινους κόκκους, τις ράγιες τους. Ο καρπός περικλείει εσωτερικά πολλούς κόκκους (σπυριά) τα οποία με την σειρά τους και κατά ομάδες περικλείονται μέσα σε κίτρινες μεμβράνες, ενώ εξωτερικά στο κάτω μέρος του υπάρχει η προεξοχή που είναι ότι έχει απομείνει από το προγενέστερο άνθος. Αυτή η προεξοχή θα μπορούσε να μας υποδηλώσει τον Ήλιο, ενώ οι εσωτερικοί κόκκοι με τα κουκούτσια που περιέχουν και που χωρίζονται από τις μεμβράνες, τους πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος. Σήμερα, για την καλλιέργεια της ροδιάς έχουν δείξει σημαντικό ενδιαφέρον διεθνείς εταιρίες οι οποίες προσφέρουν ειδικά στη Θράκη τη λεγόμενη συμβολαιακή γεωργία, δηλαδή ο παραγωγός πριν να σπείρει ή να φυτέψει κάποιο φυτό να έχει ήδη υπογράψει συμβόλαιο διάθεσης των προϊόντων, διαδικασία που γίνεται με ολοκληρωμένη διαχείριση και παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας με χαμηλός κόστος. Η περιοχή της Θράκης διαθέτει αρκετά συγκριτικά πλεονεκτήματα για την καλλιέργεια ροδιάς. Τα εδάφη και οι κλιματικές συνθήκες που επικρατούν εκεί είναι πολύ ευνοϊκές για την ανάπτυξη της. Η ροδιά προτιμά πολύ το κρύο το χειμώνα και τη ζέστη το καλοκαίρι. Είναι πολύ ειδική καλλιέργεια, αλλά και με ευαισθησίες. Το ρόδι, σημαντικότατος και πασίγνωστος καρπός από την αρχαιότητα για τις εκπληκτικές ιατρικές ιδιότητες που διαθέτει, έρχεται σήμερα, στη σύγχρονη ιατρική, να επιβεβαιώσει και να συνηγορήσει με τους αρχαίους έλληνες ιατρούς που το θεωρούσαν θαυματουργό καρπό. Το ρόδι, σε διάφορους πολιτισμούς, πάντοτε απολάμβανε ιδιαίτερης εκτίμησης και χρησιμότητας. Ο χυμός από φρέσκο ρόδι βελτιώνει την παραγωγή αίματος, ανακουφίζει από τον πυρετό και μειώνει την καρδιακή επιβάρυνση. Είναι ιδανικός για μικρά παιδιά, ειδικά εάν είναι κρυολογημένα και παρουσιάζουν βήχα και πυρετό. Συστήνεται ιδιαίτερα μετά από έντονη σωματική άσκηση, σε συνδυασμό με χυμό σταφυλιού. Στη Μέση Ανατολή, τα ρόδια χρησιμοποιούνταν για πολλές παθήσεις όπως αιμορροΐδες, αμυγδαλίτιδα, επιπεφυκίτιδα, ακόμη και για τη φαλάκρα. Σήμερα, η σύγχρονη επιστήμη δείχνει ότι η σοφία των αρχαίων, είχε γερές βάσεις. Το ρόδι είναι πλούσιο σε βιταμίνες C, Α, Ε, σίδηρο, κάλιο και αντιοξειδωτικές φυτοχημικές ουσίες, όπως είναι οι πολυφαινόλες. Επίσης, περιέχει υψηλές ποσότητες από άλλες αντιοξειδωτικές ουσίες, όπως είναι οι τανίνες, ανθοκυανίνες και ελλαγικό οξύ. Η συγκέντρωση των ευεργετικών αυτών ουσιών για τον άνθρωπο, είναι 3 φορές μεγαλύτερη από ότι στο κόκκινο κρασί και στο πράσινο τσάι. Σύγχρονες κλινικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι ο χυμός του ροδιού μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη του καρκίνου του προστάτη ή στην επιβράδυνση του, αναστέλλει και την ανάπτυξη του καρκίνου του δέρματος, ενώ επιδρά στο μεταβολισμό της χοληστερόλης και ιδιαίτερα της LDL-χοληστερόλης. Οι αντιοξειδωτικές ουσίες από το ρόδι, μειώνουν τον κίνδυνο αθηρωμάτωσης των αγγείων, - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

15


δηλαδή μειώνουν τον κίνδυνο απόφραξης των αγγείων, εμφράγματος του μυοκαρδίου και εγκεφαλικών επεισοδίων. __________

Το Gulf Stream και οι Κλιματικές Προοπτικές στην Ευρώπη Οι πρόσφατες έντονες χιονοπτώσεις στη δυτική Ευρώπη και στην Αγγλία φέρνουν στην επικαιρότητα το υγρό στοιχείο της θάλασσας, τις ωκεάνιες διεργασίες, το Ρεύμα του Κόλπου του Μεξικού (Gulf Stream) και κατά πόσον αυτό το ρεύμα έχει επηρεαστεί από τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές. Παλαιότερα υποστηρίζονταν ότι αποκλειστικά υπεύθυνο για τη διαμόρφωση των ιδιαίτερα ήπιων κλιματικών συνθηκών της δυτικής Ευρώπης (Βρετανία, Ιρλανδία, Νορβηγία), σε σύγκριση με αυτές της ανατολικής ακτής του Καναδά που βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος, ήταν τα θερμά νερά που μεταφέρονταν προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη με το Ρεύμα του Κόλπου (Gulf Stream) και τις προεκτάσεις του, όπως είναι το ρεύμα του Βόρειου Ατλαντικού. H πρώτη γνωστή αναφορά για το Ρεύμα του Κόλπου προέρχεται από τον Ισπανό θαλασσοπόρο Ponce de Leon (1513), όταν παρατήρησε ότι ένα πολύ ισχυρό, θερμό ρεύμα που προερχόταν από τη θάλασσα της Καραϊβικής παρέσερνε το πλοίο του προς τη Φλόριντα, ενώ πιθανόν να γνώριζαν για το Ρεύμα του Κόλπου οι Ινδιάνοι της Αμερικής, πολύ πριν από την ανακάλυψη της Αμερικής. Αργότερα ο B.Franklin (1770), στην προσπάθεια του να βελτιώσει την ταχυδρομική επικοινωνία με το Ηνωμένο Βασίλειο, πραγματοποίησε την πρώτη λεπτομερή μελέτη και χαρτογράφηση του Ρεύματος του Κόλπου. Το 1885, ο υποπλοίαρχος του Αμερικανικού ναυτικού M. F. Maury δημοσίευσε το βιβλίο «Η Φυσική Γεωγραφία της Θάλασσας και η Μετεωρολογία της». Σ’ αυτό το πρώτο βιβλίο ωκεανογραφίας, ο συγγραφέας τονίζει τον ουσιαστικό ρόλο του Ρεύματος του Κόλπου στη ρύθμιση των χειμερινών θερμοκρασιών της δυτικής Ευρώπης. Το Ρεύμα του Κόλπου του Μεξικού είναι ένα ισχυρό και θερμό ρεύμα που δημιουργείται στη θάλασσα της Καραϊβικής. Αυτό το ρεύμα, ανοιχτά της Florida, έχει πλάτος 80 - 150 χιλ. και βάθος 800 – 1200 μέτρα. Η θερμοκρασία στα επιφανειακά νερά του φθάνει τους 30 - 35°C , έχει ταχύτητα από 104-233 km ανά ημέρα και μεταφέρει μάζες νερού σε συχνότητα 85 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων το δευτερόλεπτο. Το Ρεύμα του Κόλπου κατευθύνεται βόρεια κατά μήκος των ανατολικών ακτών των Ηνωμένων Πολιτειών και αργότερα ενώνεται με το ψυχρό ρεύμα του Labtador που φέρνει ψυχρότερες μάζες νερού από τον Αρκτικό ωκεανό. Έτσι, το κύριο Ρεύμα του Κόλπου επιβραδύνεται (8 χιλ την ημέρα), γίνεται ψυχρότερο (25°C), αλλά ακόμη είναι θερμό και αλλάζει διεύθυνση, καθώς ρέει βόρειο-ανατολικά διασχίζοντας τον Ατλαντικό ωκεανό. Είναι το γνωστό Θερμό Ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού. Αυτό ο ρεύμα όταν φθάνει στην Ευρώπη - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

16


χωρίζεται στα δύο. Το βόρειο τμήμα του ρέει προς την Ισλανδία και το νότιο παρακλάδι του προς τις Αζόρες με κατεύθυνση τα Κανάρια νησιά. Το Θερμό Ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού είναι μέρος ενός παγκόσμιου κυκλοφοριακού δακτυλίου ανακύκλωσης των νερών. Τα επιφανειακά νερά που θερμαίνονται στους τροπικούς ρέουν προς το βόρειο Ατλαντικό ωκεανό, ενώ τα ψυχρά βυθίζονται και ρέουν προς τον Ισημερινό για να θερμανθούν πάλι. Εξάλλου, τα επιφανειακά νερά του Θερμού Ρεύματος του βόρειου Ατλαντικού, κατά τη μεταφορά τους προς τις Πολικές περιοχές ψύχονται, λόγω της εξάτμισης και της μεταφοράς θερμότητας προς την ατμόσφαιρα. Ο ωκεανός παγώνει εκεί και ο σχηματισμός θαλάσσιου πάγου αυξάνει την αλατότητα των νερών. Έτσι, τα ψυχρά νερά γίνονται αλμυρότερα, πυκνότερα και συνεπώς βαρύτερα και βυθίζονται σε βάθη μεγαλύτερα των 3 χιλιομέτρων. Σ’αυτό το στάδιο, καθώς τα νερά αυτά βυθίζονται μεταφέρουν το 50% του διοξειδίου του άνθρακα (CO2 ) που έχουν απορροφήσει οι ωκεανοί. Χάρη σ’αυτή τη διαδικασία το CO2 παγιδεύεται στα βάθη των ωκεανών για μερικές εκατοντάδες έως και χιλιάδες χρόνια. Ωστόσο, το λιώσιμο των πάγων που προκαλείται από την παγκόσμια υπερθέρμανση του πλανήτη, ελευθερώνει τεράστιες ποσότητες γλυκών νερών στους ωκεανούς. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να μειώσει την αλατότητα και ως εκ τούτου την πυκνότητα των νερών, επηρεάζοντας με αυτό τον τρόπο το ρυθμό με τον οποίο τα νερά αυτά βυθίζονται βαθύτερα. Μπορεί επίσης η υπερθέρμανση του πλανήτη να ελαττώσει τη ροή των επιφανειακών ρευμάτων που τροφοδοτούν την κυκλοφορία στο Βόρειο Ατλαντικό και άρα να επηρεάσουν την ωκεάνια κυκλοφορία. Επιπλέον, η ποσότητα του παγιδευμένου διοξειδίου του άνθρακα στον ωκεανό μπορεί να μειωθεί με αποτέλεσμα περισσότερο CO2 να απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα αυξάνοντας έτσι την οξύτητα των ωκεανών και δημιουργώντας προβλήματα ανάπτυξης και διαβίωσης σε πλήθος υδρόβιων οργανισμών (η οξύνιση του νερού παρεμποδίζει τη δέσμευση του ανθρακικού ασβεστίου και επομένως στρείδια, μύδια, κοράλλια και άλλοι οργανισμοί απειλούνται με εξαφάνιση). Τα τελευταία χρόνια, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το Ρεύμα του Κόλπου εξασθενεί και επιβραδύνεται στην κίνησή του εξαιτίας της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής, ενώ ορισμένοι. επισείουν, λόγω κλιματικών αλλαγών, ακόμα και την πλήρη διακοπή της μετακίνησής του που θα οδηγήσει σε μια νέα εποχή παγετώνων στη Δυτική Ευρώπη. Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες όμως, αναθεωρούν τη σημασία του ρόλου του Ρεύματος του Κόλπου στη μεταφορά θερμότητας από το Νότο προς το Βορρά. Στις περιοχές που βρίσκονται στα γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 40° και 60° Β, οι άνεμοι είναι ο κυρίαρχοι παράγοντες καθώς μεταφέρουν το 80% της θερμότητας, ενώ μόλις το 20% μεταφέρεται από το Ρεύμα του Κόλπου και τις προεκτάσεις του. Ειδικότερα έχει διαπιστωθεί ότι τρία είναι τα κύρια φαινόμενα που ευθύνονται για τους ήπιους χειμώνες στην ατλαντική ακτή της βόρειοδυτικής Ευρώπης. α) Η προέκταση του Ρεύματος του Κόλπου, δηλαδή το θερμό ρεύμα του - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

17


βόρειου Ατλαντικού μεταφέρει θερμότητα στην ατμόσφαιρα, καθώς ταξιδεύει προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, β) Το χειμώνα, οι κυρίαρχοι δυτικοί άνεμοι προερχόμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ταξιδεύουν πάνω από τον Ατλαντικό Ωκεανό μεταφέροντας στην Ευρώπη ωκεάνιες αέριες μάζες, οι οποίες είναι θερμότερος από τον ηπειρωτικό αέρα..γ) Η θερμότητα που αποθηκεύεται στον Ατλαντικό ωκεανό το καλοκαίρι απελευθερώνεται το χειμώνα. Με άλλα λόγια, αν το Ρεύμα του Κόλπου τελικά εξασθενήσει ή διακοπή η κυκλοφορία του προς τη δυτική Ευρώπη, δεν θα υπάρξουν τόσο ραγδαίες καταστροφικές συνέπειες που μέχρι σήμερα προέβλεπαν ορισμένοι επιστήμονες. Εξάλλου, η παγκόσμια υπερθέρμανση, εξαιτίας του φαινόμενου του θερμοκηπίου, οδηγεί σε μαζική αύξηση της παροχής γλυκού νερού στις περιοχές της Αρκτικής ( τήξη των πάγων), αλλά και της αύξησης των ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων (βροχή, χιόνι, χαλάζι). Τις τελευταίες δεκαετίες τα νερά του Βόρειου Ατλαντικού θερμαίνονται ενώ η αλατότητά τους μειώνεται. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν τη λειτουργία των ωκεανών, τις ωκεάνιες ζώνες μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών συστατικών, οι οποίες παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος. Σημειώνεται ότι τα μεγάλα ωκεάνια ρεύματα, είναι γνωστό ότι διαμορφώνουν την αποκαλούμενη ‘’Θερμό-αλη’’ παγκόσμια ζώνη ωκεάνιας μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών και που διαμορφώνουν το κλίμα και τη διατήρηση της θαλάσσιας ζωής σε ολόκληρο τον πλανήτη Γη.

18

Αυτό που θα πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι το Ρεύμα του Κόλπου αποτελεί ουσιαστικά μια από τις κινητήριες δυνάμεις της παγκόσμιας ωκεάνιας κυκλοφορίας με ποικίλες επιπτώσεις στην ατμόσφαιρα, στην υδρόσφαιρα και στις παγκόσμιες κλιματικές διακυμάνσεις και ιδιαιτερότητες. Επομένως και το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και οι Παγκόσμιες Κλιματικές Αλλαγές, αποτελούν σύμπλεγμα πολυσύνθετων και πολυπαραγοντικών διεργασιών που οι σχετικές μετρήσεις συνεχώς επικαιροποιούνται από τους

ειδικούς επιστήμονες, ενώ οι

αβεβαιότητές τους είναι μεγάλες, καθώς η χρονική και χωρική εκδήλωση των επιπτώσεων τους είναι ένα ακόμη επιστημονικό πεδίο αρκετά ομιχλώδες, αλλά σημαντικότατο για τη ζωή. __________

Ο Ποταμός Ηριδανός στην Αρχαία Αθήνα: Γεωγραφικά, Οικολογικά και άλλα «Ο κύρης μου ο Λασπάς μ’ ανάστησε, σαν μ’ ερωτολαχτάρα έσμιξε με τη Νερορήγισσα στου Ηριδανού τις όχθες…....» (από τη Βατραχομυομαχία, στίχ. 19-20, Μεταφρ.Ν.Κοτσελίδης - Η Βατραχομυομαχία είναι ένα μικρό εύθυμο αρχαίο ελληνικό έπος αγνώστου συγγραφέα, που σώθηκε μέχρι τις μέρες μας και αφηγείται μια διαμάχη-πόλεμο μεταξύ των βατράχων ενός έλους και των ποντικών της περιοχής). - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


Η λέξη Ηριδανός, μάλλον προέρχεται από την ομηρική λέξη ‘’τό ἠρίον’’, που σημαίνει τύμβο, μνήμα, τάφο. Συνεπώς, Ηριδανός ονομάζεται ο ποταμός που περνά μέσα από τα ‘’ἠρία’’, τους τάφους, δηλαδή το ρέμα του νεκροταφείου. Ηριδανός όμως λέγεται και ο ομώνυμος αστερισμός (Λατιν., Eridanus) που είχε βρεθεί στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο του νοτίου ημισφαιρίου που είναι μερικά ορατός από την Ελλάδα, και είναι γνωστός εκτός από το όνομα Ηριδανός και ως Ποταμός ή «από Ωρίωνος Ποταμός», γιατί φαίνεται να ξεκινάει από τον αστερισμό του Ωρίωνα. Στην Ελληνική μυθολογία, ο Ηριδανός ήταν περίφημη ποτάμια αλληγορική θεότητα που εμπλέκεται σε αρχαίους μύθους. Ο Ησίοδος στη Θεογονία του, αναφέρει αυτόν ως γιο του Ωκεανού και της Τηθύος, ενώ ο Ηρόδοτος, αναφέρει ότι οι εκβολές του ήταν στον Ωκεανό, προς τη δυτική άκρα της Ευρώπης και ότι από αυτόν προερχόταν το «ήλεκτρον». Εξάλλου, όταν ο Δίας αναγκάστηκε να κεραυνοβολήσει το Φαέθωνας, γιό του θεού Ήλιου και της Κλυμένης, το άψυχο σώμα του έπεσε στον Ηριδανό. Οι κόρες του Ήλιου θρήνησαν τον θάνατο του αδελφού τους στις όχθες του ποταμού, ώσπου μεταμορφώθηκαν σε λεύκες. Τα δάκρυά τους καθώς έσταζαν από τα δέντρα γίνονταν κεχριμπάρι. Οι θεοί τις λυπήθηκαν και μαζί με τον Φαέθωνα τις ανέβασαν στον ουρανό, όπου έγιναν αστερισμοί. Όπως μας πληροφορεί ο Παυσανίας (Παυσ. Λ κεφ., 195, 5), στην αρχαία πόλη των Αθηνών δύο ήταν τα ποτάμια που είχαν το όνομα Ηριδανός. Το ένα πήγαζε από τον Υμηττό, γνωστό σήμερα και ως ρέμα της Καισαριανής, που ξεκινούσε από την πηγή Καλοπούλα και τη Μονή Καισαριανής και κατέληγε διαμέσου της Καισαριανής στον Ιλισό ποταμό, στην περιοχή ανάμεσα στα σημερινά ξενοδοχεία Κάραβελ και Χίλτον. Το άλλο ποτάμι, που έχει μεγάλη αρχαιολογική σημασία, είχε τις πηγές του στη νότια πλαγιά του Λυκαβηττού. Οι πηγές του Ηριδανού κατά τον Στράβωνα ήταν εννέα τον αριθμό, με κεντρική πηγή τη ‘’Πάνοπος’’ κρήνη, απέναντι από τις ‘’Πύλες του Διοχάρους’’. Ο Παυσανίας λέγει ότι τα ύδατα του ήταν τόσο ακάθαρτα ώστε και αυτά ακόμη τα κοπάδια ζώων που έβοσκαν στη περιοχή τα απέφευγαν (Ο Καλλίμαχος στο μη σωζόμενο σύγγραμμά του «Συναγωγή ποταμών» έγραφε "Γελάν ούτως θαρρεί γράφων τάς τών Αθηναίων παρθένους αφύσεσθαι καθαρόν γένος Ηριδανοίο, ού καί τά βοσκήματ΄ απόσχοντ΄ άν". (Θ,α 19)= Άξιος γέλιου είναι αυτός που έγραψε ότι οι κόρες των Αθηναίων αντλούσαν καθαρό νερό από τον Ηριδανό, του οποίου τα ζώα που έβοσκαν εκεί δεν πλησίαζαν, τόσο ακάθαρτα ήταν). Στα νεότερα χρόνια, η κεντρική πηγή του Ηριδανού βρισκόταν στο τέλος της σημερινής οδού Δημοκρίτου, μεταξύ των κτηρίων Ηλιάσκου και Δοξιάδη. Εκεί υπήρχε μικρό σπήλαιο, μέσα στο οποίο ανάβλυζε νερό από δύο σχισμές. Η ποσότητα του νερού της δίδυμης πηγής του σπηλαίου ήταν τέτοια, ώστε υδρευόταν όλη η περιοχή του Κολωνακίου. Σήμερα, δεν υπάρχει η - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

19


δίδυμη πηγή. Απ’εκεί, ο Ηριδανός δημιουργεί μία υπόγεια διαδρομή, φτάνει πιθανότατα στον Εθνικό κήπο, ενισχύεται με νερά από την εκεί πηγή Μπουμπουνίστρα, περνά κάτω από τη Βουλή, διασχίζει εγκάρσια την οδό Αμαλίας, κατηφορίζει προς την οδό Όθωνος, τη Μητροπόλεως, φτάνει στην πλατεία του Μοναστηρακίου σε βάθος περίπου 20 μέτρων, περνά κάτω από το Δημοπρατήριο, και την οδό Αδριανού, διασχίζει την οδό Ερμού και εμφανίζεται επιφανειακά στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμικού. Εκεί ρέει για 190 μέτρα περίπου και μετά χάνεται πάλι κάτω από την οδό Πειραιώς. Στη συνέχεια στρέφει νότια και ενώνεται με τον Ιλισό, όπως διαπιστώθηκε με σύγχρονη τεχνολογία από ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Πατρών, που είχε αναλάβει την αποτύπωση του ποταμού, στο πλαίσιο της διάνοιξης των σηράγγων του Μετρό. Από τον Κεραμικό, ο Ηριδανός συνεχίζει την πορεία του, υπογείως πάλι, προς το σημερινό ρέμα του Προφήτη Δανιήλ και καταλήγει στον Κηφισό διαμέσου της παλιάς κοίτης του Ιλισού. Στον πεδινό χώρο δυτικά του Δίπυλου συναντούσε το ρέμα του Ιλισού, ο οποίος ακόμα δυτικότερα χυνόταν στον Κηφισό. Σε όλη του την πορεία ο ποταμός ενισχυόταν από μικρά ρέματα και χειμάρρους. Το οικοσύστημα του ποταμού χαρακτηρίζεται σύμφωνα με την UNESCO, ως ‘’πολιτιστικό τοπίο’’ καθώς με αυτή την έννοια περιγράφονται και προστατεύονται ‘’…. ανθρώπινα έργα ή συνδυασμός ανθρώπινων έργων και έργων της φύσης, καθώς και ολόκληρες περιοχές που περιλαμβάνουν μνημεία εξέχουσας ιστορικής, αισθητικής, εθνολογικής και ανθρωπολογικής αξίας’’. Ο Ηριδανός μέσα στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμικού, είναι ένα από αυτά και είναι πολύτιμος για την πολιτιστική κληρονομιά της Αθήνας, για το παρόν και το μέλλον της πόλης. Στην πορεία του χρόνου, ο Ηριδανός ποταμός ήταν βασικός άξονας της ρυμοτομίας της αρχαίας Αθήνας σε όλες τις περιόδους, με πηγές στους πρόποδες του Λυκαβηττού, πορεία μέσα από την Αθήνα και εκβολές στον Ιλισό ποταμό και απ’ εκεί στον Κηφισό ποταμό. Η ροή του ήταν συνεχής και αυξανόταν με τις μεγάλες βροχές. Κατά την υστεροκλασσική περίοδο (5ος -4ος αι. π.Χ.) η κοίτη, με πλάτος 2,60μ., οριοθετείται από μεγάλους κροκαλοπαγείς λίθους. Δύο μονοπάτια, βόρεια και νότια, όριζαν την οικοδομική γραμμή για τα κτίρια που άρχισαν να οικοδομούνται και από τις δύο πλευρές. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Αδριανού (117-138 μ.Χ.), ο ποταμός Ηριδανός καλύπτεται με πλινθόκτιστο θόλο, επιχώνεται και μετατρέπεται σε υπόνομο. Μεγάλος τοίχος αντιστήριξης κτίζεται στο βόρειο όριο του ποταμού για να στηρίξει ευρεία στοά ή οδό, ενώ η οικοδομική γραμμή υποχωρεί κατά 4,50μ. Τα κτίσματα είναι ιδιωτικού χαρακτήρα, εργαστήρια και αποθηκευτικοί χώροι. Η χρονολόγηση των ερειπίων στηρίζεται σε πολυάριθμα και ποικίλα ευρήματα: μαρμάρινα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη, ψηφιδωτά δάπεδα, τοιχογραφίες, διακοσμητικά εγχάρακτα επιχρίσματα, αγγεία, νομίσματα, μεταλλικά και οστέινα αντικείμενα. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

20


Ο Πλάτωνας αναφέρει τον Ηριδανό και τον Ιλισό, ως τα δύο ποτάμια της Αθήνας που περιέβαλλαν την πόλη και την οριοθετούσαν, ο Ηριδανός από το Βορρά και ο Ιλισός από το Νότο. Από τα προϊστορικά χρόνια στις όχθες του Ηριδανού και στη γύρω βαλτώδη περιοχή του Κεραμικού, που πλημμύριζε το χειμώνα, οι κάτοικοι του κοντινού οικισμού έθαβαν τους νεκρούς τους. Μέχρι και την εποχή του Σόλωνα (γύρω στο 600π.Χ.) φαίνεται ότι το ποτάμι ξεκινούσε με δύο ή τρία παρακλάδια που ενώνονταν περίπου στην περιοχή του Συντάγματος και στη συνέχεια περνούσαν ενωμένα από τον Κεραμικό. Ήδη όμως από την εποχή του Θεμιστοκλή, οπότε επεκτάθηκε η πόλη, ο Ηριδανός καλύφθηκε «ένθεν του τείχους», δηλαδή νοτίως της σημερινής οδού Βουλής, και στην κοίτη του κατασκευάστηκε αγωγός. Με την οικοδόμηση του Θεμιστόκλειου τείχους (487π.Χ.) και τη διευθέτηση του χώρου του Κεραμικού ξεκίνησαν και οι εργασίες ευθυγράμμισης της κοίτης του Ηριδανού, που πλέον κυλούσε τα νερά του σε κτιστό κανάλι, ενώ η παλιά κοίτη μπαζώθηκε με χώμα και χιλιάδες θραύσματα αγγείων. Διευθετήσεις της κοίτης έγιναν και στις εργασίες ανοικοδόμησης του τείχους το 394, 307 και το 86π.Χ. Γέφυρες υπήρχαν στα σημεία όπου ο ποταμός διασταυρωνόταν με τις μεγάλες οδικές αρτηρίες όπως της Εγκαρσίας οδού, που συνέδεε το Δρόμο με την Ιερά οδό με μια γέφυρα επάνω από τον Ηριδανό. Έργα ύδρευσης είχαν γίνει στο ποταμό Ηριδανό. Αγωγός διοχέτευε τα πλεονάζοντα νερά της νοτιοανατολικής κρήνης της Αγοράς, στον Ηριδανό. Το πρώτο μεγάλο υδρευτικό έργο στην Αθήνα έγινε από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Αδριανό, που κατασκεύασε το Αδριάνειο υδραγωγείο και την Αδριάνειο δεξαμενή, τμήμα της οποίας υπάρχει και σήμερα στο Κολωνάκι. Ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια ο Ηριδανός είχε αρχίσει να «αφανίζεται». Οι Αθηναίοι τον είχαν σκεπάσει σε πολλά σημεία του, εγκιβωτίζοντας την κοίτη. Επρόκειτο για ένα υδραυλικό έργο πρωτοποριακό, αλλά όχι οικολογικό. Ο Ηριδανός, που βρέθηκε να κυλά στη μέση της πόλης, άρχισε να δέχεται τα λύματα της πόλης, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε βούρκο (Στράβωνας,ΙΧ,397), όπως έγινε και με τον Ιλισό στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα, εκτός από το τμήμα της παλαιοκοίτης του Ηριδανού, που έχει διαφυλαχθεί μέσα στο σταθμό του Συντάγματος, η αρχαιολογικής σημασίας εγκιβωτισμένη κοίτη εκτίθεται στο σταθμό του μετρό στο Μοναστηράκι σε «φυσική προθήκη», με το νερό του ποταμού να ρέει ελεύθερο, όπως και στη Ρωμαϊκή Αγορά. Κατά τον Ηρόδοτο, Ο Ηριδανός, ήταν ένας από τους τρεις ποταμούς που άρδευαν το λεκανοπέδιο των Αθηνών, δεχόταν συχνά νερά από την Ακρόπολη τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα, άλλαζε συχνά κοίτη και πλημμύριζε με τις μεγάλες βροχοπτώσεις.. Κατά τους προϊστορικούς χρόνους βρισκόταν εκτός κατοικημένης περιοχής, όχι πολύ μακριά από τον οικισμό. Σταδιακά, ο οικισμός άρχισε να επεκτείνεται προς τα βόρεια και δυτικά και η επέκτασή του οριοθετήθηκε και επηρεάστηκε από την παρουσία του ποταμού. Κατά τα χρόνια του Αδριανού, το ανατολικό προάστιο της πόλης που αποτελούσε μια πολυτελή συνοικία, τη - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

21


διέσχιζαν δύο ποταμοί ο Ιλισός στα νότια και ο Ηριδανός κλάδος του οποίου κατέβαινε ορμητικά από τον Λυκαβηττό και από την πλατεία Συντάγματος, διέσχιζε την οδό Όθωνος κατευθυνόταν στη Μητροπόλεως κατόπιν στην Αδριανού για να καταλήξει στον Κεραμικό. Μετά την οδό Πειραιώς στρεφόταν νότια και ενωνόταν με τον Ιλισό (Παυσανίου Περιηγήσεις Αττικά) . Σε όλη τη πορεία του ενισχυόταν από ρέματα και χείμαρρους. Όταν άρχισε να δέχεται λύματα (αναφέρεται από τον Καλλίμαχο τον Κυρηναίο, βλπ., Στράβωνας, ΙΧ, 397) καλύφθηκε και μετατράπηκε σε κλειστό αγωγό τουλάχιστον στο δυτικό τμήμα της πόλης στην Αγορά και στον Κεραμικό. Ο Ηριδανός δεν αναφέρεται συχνά από τους αττικογράφους, διότι ο ποταμός ήταν ήδη καλυμμένος από την αρχαιότητα και σταδιακά η ύπαρξή του λησμονήθηκε. Η θέση του Ηριδανού υπήρξε θέμα συζήτησης για αιώνες. «Μάτην εζήτησα παρά των ημετέρων αρχαιολόγων να μοι υποδείξωσι πού έρρεε το προσφιλές εις τας Αθηναίας παρθένους πολύ και καλόν ύδωρ του Ηριδανού», εξιστορούσε ο Εμμανουήλ Ροΐδης, το 19ο αιώνα. Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμικού, ο ποταμός Ηριδανός συντηρεί ένα ποτάμιο οικοσύστημα σε μικρογραφία για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Εκεί, και σε μήκος μερικών εκατοντάδων μέτρων, ο Ηριδανός βοηθάει στην ανάπτυξη σήμερα φτωχής χλωρίδας, με το υδροχαρές νεροκάλαμο (Phragmites australis) και ένα ξενικό είδος το Canna edulis που έχει φυτευθεί πριν μερικές δεκαετίες και καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της κοίτης του, ενώ μέσα στο νερό υπάρχει το μικρό ψάρι κουνουπόψαρο (Gambusia affinis) και πρασινόφρυνοι (είδος βατράχου). Στη γύρω περιοχή υπάρχουν χελώνες και σαύρες, αλλά και θηλαστικά όπως σκαντζόχοιροι και νανονυχτερίδες, ενώ από τα πουλιά έχουν παρατηρηθεί δεκοχτούρες, σταχτάρες,

χελιδόνια,

σπιτοχελίδονα,

κότσυφες,

ωχροστριτσίδες,

μαυροτσιροβάκοι,

μυγοχάφτες, καρακάξες και σπουργίτες. Είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο από γραφές αρχαίων συγγραφέων (Παυσανίας, Ι 2, 4 και Δημοσθένης 34, 39), όσο και από τα πρόσφατα στρωματογραφικά δεδομένα των ανασκαφών πιστοποιείται ότι η περιοχή του Κεραμικού κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. αποτελούσε ένα έλος που προφανώς τροφοδοτούνταν από υπερχειλίσεις των νερών του Ηριδανού ποταμού. Το στρώμα ιλύος και αργίλου, που αποτελούσε τις αποθέσεις του έλους, βρέθηκε διάτρητο από οπές υδροχαρών φυτών (καλαμιών) που συνιστούσαν τη βλάστηση του υγρότοπου. Η εξάπλωση των λεπτομερών αποθέσεων οδηγεί στη διαπίστωση ότι το τέλμα κάλυπτε συνολική έκταση 3000 μ2, έχοντας μήκος 60 μ. και πλάτος 50 μ. (Υπουργείο Πολιτισμού, 2000/5). Η στάθμη των νερών του έλους αυξομειωνόταν ανάλογα με την εποχιακή τροφοδοσία της παροχής του Ηριδανού.


22


Η κοίτη του Ηριδανού ποταμού έχει υποστεί μια σειρά συνεχών ανθρώπινων επεμβάσεων από την εποχή του Θεμιστοκλή μέχρι τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η ανάπτυξη του ποταμού στο εσωτερικό της πόλης ευνόησε την επέμβαση αυτή αρκετά νωρίς, θεωρήθηκε αναγκαία η διαμόρφωση της κοίτης του για να μπορέσει να «εναρμονιστεί» με την οικιστικά αναπτυσσόμενη πόλη και να «προσαρμοστεί» στις ανάγκες των πολιτών. Το σύνολο των διαχρονικών επεμβάσεων του ανθρώπου στην κοίτη του ποταμού είναι εμφανές στο χώρο του Κεραμικού. Σημαντική παρέμβαση του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον του Ηριδανού ποταμού αποτελεί η συρρίκνωση, με τεχνητά μέσα, του έλους που είχε αναπτυχθεί στην ευρύτερη περιοχή του Κεραμικού από τις υπερχειλίσεις του ποταμού. Η απόπειρα περιορισμού της έκτασης του έλους πραγματοποιήθηκε τον 4ο αιώνα π.Χ. με την κατασκευή αγωγών για τη συλλογή και την υπόγεια αποστράγγιση των στάσιμων νερών (Υπουργείο Πολιτισμού, 2000β). Το έργο αποσκοπούσε στην πλήρη αποξήρανση του έλους με σκοπό την κατασκευή κεραμικών εργαστηρίων και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα επέμβασης των αρχαίων κατοίκων με σκοπό την αλλαγή χρήσης γης, κάτι που ο σύγχρονος άνθρωπος ανήγαγε σε καθημερινή δραστηριότητα. Σήμερα ο Ηριδανός, με εμφανή τα φυσικά χαρακτηριστικά ενός ποταμού (κοίτη, φυσικά και τεχνητά αναχώματα), είναι ορατός μόνο στον αρχαιολογικό χώρο των ανασκαφών του Κεραμικού. Η κοίτη του ποταμού, πλάτους 2 μ., διασχίζει τον αρχαιολογικό χώρο από τα ανατολικά προς τα δυτικά σε μήκος περίπου 190 μ. Σε όλο το μήκος αυτής της διαδρομής είναι εμφανείς όλες οι διαχρονικές ανθρώπινες επεμβάσεις. Εξάλλου, η εγκιβωτισμένη κοίτη του είναι σπάνιο δείγμα υδραυλικής τεχνολογίας που έχει γίνει σε τρεις κατασκευαστικές φάσεις με μαρμάρινες ή πλίνθινες πλάκες, θολωτή κατασκευή σε σχήμα καμάρας και με πλίνθους σε οξυκόρυφη διάταξη. Ο Ηριδανός ποταμός αποτελεί έναν από τους πρώτους ποτάμιους κλάδους της αρχαίας Αθήνας που ο άνθρωπος διαμόρφωσε και προσάρμοσε στις δικές του ανάγκες. Αποτέλεσμα των ενεργειών αυτών ήταν η πλήρης εξαφάνιση του ποταμού κάτω από επιχώσεις και ανθρώπινες κατασκευές. Το απογοητευτικό είναι ότι παρόμοια τύχη είχαν πλήθος ποτάμια ρεύματα και χείμαρροι της Αττικής, με αποτέλεσμα τις αρνητικές επιπτώσεις που παρατηρούνται μετά από, έστω και μικρής διάρκειας, ραγδαίες βροχοπτώσεις. Μικρότερης έκτασης, εξίσου όμως αρνητικές επεμβάσεις έχουν πραγματοποιηθεί στον Ιλισό και τον Κηφισό, με αποτέλεσμα σε ένα μεγάλο μήκος τους να έχουν εκτραπεί, εγκιβωτιστεί τεχνητά ή ακόμη και εντελώς καλυφθεί, ενώ ο Σκύρος και ο Κυκλοβόρος είναι γνωστοί ποταμοί, μόνο από τον Στράβωνα και τον Παυσανία, και η διαδρομή τους πιθανολογείται, θαμμένη κάτω από τη σύγχρονη μεγαλούπολη. Ωστόσο, οι αλλαγές που συντελέστηκαν τα τελευταία πενήντα χρόνια στην - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

23


Αθήνα είναι πολύ πιο έντονες από όσες έγιναν συνολικά στους αιώνες που ακολούθησαν μετά το τέλος της αρχαιότητας. Η έντονη οικιστική ανάπτυξη της πόλης των Αθηνών έχει ως αποτέλεσμα τη ριζική αλλαγή των χρήσεων γης. Αυτό είχε συνέπεια την κάλυψη των γεωλογικών σχηματισμών από ανθρώπινες κατασκευές που στεγανοποιούν το έδαφος και το καθιστούν αδιαπέραστο από το νερό των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, επηρεάζοντας το υδρολογικό ισοζύγιο. Εκτιμήθηκε ότι η κάλυψη της περιοχής που αποστράγγιζε ο Ηριδανός ποταμός από ανθρώπινες κατασκευές που στεγανοποιούν το έδαφος (οικοδομήματα, άσφαλτος, τσιμέντο) φτάνει το 85%, με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά το ποσοστό του νερού των βροχοπτώσεων που κατεισδύει μέσα στο έδαφος και εμπλουτίζει τα υπόγεια νερά. Το πρόβλημα φυσικά δεν περιορίζεται μόνο στην περιοχή των Αθηνών, αλλά οπουδήποτε ο άνθρωπος δεν λαμβάνει υπόψη την αναγκαιότητα να διατηρηθούν ανέπαφα ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά (όπως κοίτες ποταμών, αλλαγή χρήσεων γης, σύσταση της ατμόσφαιρας) που είναι απαραίτητα για την ομαλή εξέλιξη των φυσικών φαινομένων (πηγές πληροφόρησης: Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αμερικάνικη Αρχαιολογική Σχολή, ΠεριοδικόΓεωγραφίες τ., 3, 2002, Ε.Καρύμπαλης & Κ. Παυλόπουλος, και στις ιστοσελίδες, http://www.etelescope.gr/gr/cat05/art05_030227.htm,

http://eridanos-river.blogspot.com/2008/09/blog-post.html,

http://apollonionfos.forumotion.net/forum-f37/topic-t314.htm )

__________

Οι Αλκυονίδες Ημέρες Από τη Συζυγική Αγάπη, στις Βαρομετρικές Πιέσεις και στην Αστρονομία Στην καρδιά του χειμώνα, συνήθως εμφανίζονται μερικές ηλιόλουστες και νήνεμες μέρες, οι γνωστές Αλκυονίδες μέρες. Η λαϊκή παράδοση θέλει τις ημέρες αυτές να γεννούν και να κλωσούν τα αβγά τους τα γνωστά αποδημητικά θαλασσοπούλια, οι αλκυόνες. Η Αλκυόνη είναι αποδημητικό πουλί με το δικό του ιδιόμορφο δρομολόγιο, καθώς μας έρχεται κατά τα τέλη του καλοκαιριού και μας αποχαιρετάει φεύγοντας κατά τις αρχές του Μάρτη. Το φαινόμενο της καλοκαιρίας μέσα στη βαρυχειμωνιά απασχόλησε πολύ τους αρχαίους Έλληνες που έδιναν διαφορετικές εξηγήσεις. Ο Αριστοτέλης λέγει ότι "Η δε Αλκυών κύει επί τροπάς χειμερινάς, διό και καλούνται όταν ευδιειναί γένονται αι τροπαί, αλκυόνοιοι ημέραι". Ο Λουκιανός έγραφε πως "Αίθρια μεν τα άνωθεν, ακύμαντος δε και γαλήνιον άπαν το πέλαγος, όμοιν, ως ειπείν κατόπτρω’’. Ο Αιλιανός, μας πληροφορεί ότι "Κυούσης δε Αλκυόνος ίσταται τα πελάγη, ειρήνην δε και φιλίαν άγουσεν άνεμον". Για τις Αλκυονίδες ημέρες, κατά την ελληνική μυθολογία, υπάρχουν πολλές εκδοχές. Μία από αυτές μας λέει ότι ο θεός Ποσειδώνας ή ο θεός Δία κατ’άλλους, αποφάσισαν να προσφέρουν - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

24


μέσα στο καταχείμωνο, 14 ηλιόλουστες μέρες στο πουλί Αλκυόνη, για όσες δηλαδή ημέρες η Αλκυόνη κλωσά τα αβγά της, ώστε να βγουν οι νεοσσοί της Έτσι, αυτές οι μέρες του χειμώνα ονομάστηκαν Αλκυονίδες. Η Αλκυόνη λοιπόν, κόρη του θεού των ανέμων Aίολου και σύζυγος του Κύηκα, ζούσε πολύ ευτυχισμένη και η αγάπη τους ήταν πρότυπο για όλους. Μια μέρα, ο Κύηκας βγήκε μόνος στο πέλαγος για ψάρεμα. Μάταια τον παρακαλούσε η Αλκυόνη να μην πάει γιατί είχε ένα άσχημο προαίσθημα. Εκείνος πήγε και όντως σηκώθηκαν δυνατοί άνεμοι και βύθισαν το πλοίο του. Η Αλκυόνη που παρακολουθούσε από μακριά τη σκηνή, μόλις είδε το πλοίο του να χάνεται μέσα στην απελπισία της έπεσε από ένα βράχο και σκοτώθηκε. Επειδή η αγάπη τους ήταν τόσο δυνατή, οι θεοί τους λυπήθηκαν και τους μεταμόρφωσαν σε πουλιά, τις γνωστές μας αλκυόνες. Με τη συζυγική πίστη του πουλιού Αλκυόνη ασχολήθηκε ο Πλούταρχος που αφηγείται ότι, αν ταίρι της, ο σύζυγός της γεράσει και δεν μπορεί να πετάξει, τότε η θηλυκιά Αλκυόνη τον παίρνει στους ώμους της και τον φέρνει πάντοτε μαζί της, τον ταΐζει και τον περιποιείται ως το θάνατό του. Με αυτή την ευκαιρία της Αλκυόνης, η λαϊκή παράδοση μας υπενθυμίζει ότι παρόμοια ηθολογία έχει και η τρυγόνα, που όταν χαθεί το ταίρι της, χηρεύει και δεν ξανασμίγει μ' άλλο ταίρι. Τα κοράκια, όταν ξεπουπουλιαστούν απ' τα γεράματα, δέχονται πολλές περιποιήσεις και θερμαίνονται από τ' άλλα νεώτερά τους. Ο πελαργός τιμωρεί την άπιστη σύζυγό του με ραμφισμούς μέχρι να τη θανατώσει. Ο πελεκάνος, αν δεν βρίσκει τροφή να θρέψει τα μικρά του που κινδυνεύουν να πεθάνουν το χειμώνα, σχίζει το σώμα του και προσφέρει το αίμα του για τροφή στα μικρά του. Η Αλκυόνη, που συνήθως λέγεται ψαροπούλι στη γλώσσα των νησιωτών, εξακολουθεί και σήμερα να είναι σύμβολο της χειμωνιάτικης ηλιόλουστης διακοπής του άγριου καιρού και σε πολλά μέρη τη θεωρούν ότι φέρνει γούρι. Οι έμποροι, την κρατούν βαλσαμωμένη στα μαγαζιά τους, οι φιλάργυροι τη διατηρούν για να τους φέρει πολλά πλούτη και οι χωριάτες για να μη πέφτουν αστροπελέκια στο σπίτι τους.

Η ονομασία του πουλιού Αλκυόνη (λατ. Alcedo atthis) αποδίδεται στον Αριστοτέλη. Το υδρόβιο αυτό αποδημητικό πουλί είναι εντυπωσιακό, με το μπλε ‘’ελεκτρίκ’’ εκθαμβωτικό φτέρωμά του και με την πορτοκαλο-κόκκινη αντίθεση στο στήθος του. Καθώς φτερουγίζει πάνω από το νερό, τα κύματα και τις βραχώδεις περιοχές, δεν διακρίνεται εύκολα στο φυσικό του περιβάλλον, αλλά η παρουσία του γίνεται αισθητή με ένα διαπεραστικό "ζεεεεε" στη φωνή του. Ένας μεσαιωνικός μύθος στη βόρεια Ευρώπη λέει ότι το χρώμα της Αλκυόνης ήταν στην αρχή γκρίζο. Όταν όμως έγινε ο βιβλικός κατακλυσμός, πέταξε κατευθείαν ψηλά στον ουρανό για να - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

25


μπορέσει να παρατηρήσει τα νερά. Πετώντας όμως τόσο κοντά στον ήλιο το στήθος της τσουρουφλίστηκε και έγινε κόκκινο από τις ακτίνες του και η ράχη της έγινε μπλε από το χρώμα του ουρανού. Οι Αλκυονίδες ημέρες έλαβαν το όνομά τους (Αλκυόνοιαι) από το σχετικό με το θαλάσσιο πτηνό Αλκυόνη, μύθο της ελληνικής μυθολογίας, που αποτελεί την αλληγορική σημασία του ομώνυμου αστέρα Αλκυόνη, των Πλειάδων. Ο αστέρας Αλκυόνη κατά την περίοδο 15 Δεκεμβρίου με 15 Φεβρουαρίου μεσουρανεί κατά τις εσπερινές ώρες και επομένως κατά τις ανέφελες νύκτες και είναι ορατός στο σύμπλεγμα των Πλειάδων, ως κορωνίδα της Πούλιας, στην ψηλότερη περιοχή του ουράνιου θόλου. Έτσι, όλες οι συνεχόμενες ημέρες που είναι ορατός ο αστέρας Αλκυόνη ήταν φυσικό να ονομασθούν Αλκυονίδες. Από μετεωρολογική άποψη οι αλκυονίδες ημέρες, ως ημέρες καλοκαιρίας εξηγούνται από το γεγονός ότι στην ευρύτερη περιοχή μας (Ελλάδα και μέχρι τη βορειανατολική Ευρώπη) κατά την περίοδο του χειμώνα παρατηρείται συνήθως η ίδια βαρομετρική πίεση, με αποτέλεσμα να απουσιάζουν οι άνεμοι και ο καιρός να είναι μεν ψυχρός αλλά και ηλιόλουστος, λόγω της λεγόμενης από τους ειδικούς αντικυκλωνικής κατάστασης της ατμόσφαιρας. Εξάλλου, οι Αλκυονίδες ημέρες δεν έρχονται κάθε χρονιά. Υπάρχουν χρόνια που το γλυκό αυτό ηλιόλουστο διάλειμμα στην καρδιά του χειμώνα δεν παρατηρείται καθόλου, αλλά και οι ημερομηνίες έναρξης και λήξης και διάρκεια τους δεν είναι σταθερές. Συνήθως, καλύπτουν σχεδόν το δεύτερο μισό του Ιανουαρίου. Παρόλα αυτά, μερικοί επιμένουν να αποδίδουν τη διάρκειά τους, στην Ελλάδα, σε διάστημα 14 αίθριων και ηλιόλουστων ημερών, ανάμεσα στις 15 Δεκεμβρίου μέχρι στις 15 Φεβρουαρίου. __________

Το Αποτύπωμα του Νερού Το Μέγεθος της Κατανάλωσης και οι Επιπτώσεις στα Υδατικά Οικοσυστήματα Από τη δεκαετία του 1990 (Rees, 1992, Wackernagel και Rees, 1996, Wackernagel et al., 1997) εισήχθηκε στη ζωή μας η έννοια του οικολογικού αποτυπώματος (το οικολογικό αποτύπωμα ενός πληθυσμού αντιπροσωπεύει την έκταση των παραγωγικών χερσαίων και υδατικών

οικοσυστημάτων

που

απαιτείται

για

την

παραγωγή

των

πόρων

που

χρησιμοποιούνται, αλλά και για να αφομοιωθούν τα απόβλητα που παράγονται και οι κάθε είδους οχλήσεις στο φυσικό περιβάλλον, από ένα συγκεκριμένο πληθυσμό με ένα - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

26


συγκεκριμένο βιοτικό επίπεδο, ώστε να διατηρηθεί η βιώσιμη ανάπτυξη). Κατ’ αντιστοιχία τα επόμενα χρόνια αναπτύχθηκαν οι έννοιες ‘’αποτύπωμα άνθρακα και ‘’αποτύπωμα νερού ή υδατικών πόρων’’ (water footprint). Το αποτύπωμα νερού, που μετρά (υπάρχει ακόμη αρκετή σύγχυση για τον υπολογισμό του) κατ’αρχήν το μέγεθος της κατανάλωσης νερού, ξεκίνησε από μια προσπάθεια των διεθνών Οργανισμών (Unesco, FAO, OHE) ώστε να προσφέρει κατάλληλα εργαλεία στους φορείς χάραξης πολιτικής και στις κυβερνήσεις, αλλά και για να ευαισθητοποιήσει και την κοινή γνώμη για τη σημασία που οφείλουν να δίδουν όλοι στη σωστή διαχείριση των υδατικών πόρων. Το αποτύπωμα νερού είναι ο δείκτης της ποσότητας νερού που καταναλώνεται-χρησιμοποιείται για την παραγωγή των διάφορων προϊόντων και τροφίμων (εισαγόμενα και εγχώρια), αλλά και για τη καθημερινή μας υγιεινή κα υγεία και καλύπτει τόσο τη διαδικασία παραγωγής ενός προϊόντος, όσο και τη μεταφορά των αγαθών. Για παράδειγμα, ένα μήλο που ζυγίζει 100 γραμμάρια έχει «αποτύπωμα νερού» 70 λίτρα μέχρι να φτάσει στον καταναλωτή, για ένα ποτήρι μπύρα απαιτούνται 75 λίτρα νερού, ενώ για ένα φλιτζάνι καφές το διπλάσιο, δηλαδή 140 λίτρα νερού, για ένα λίτρο γάλακτος 1000 λίτρα, για ένα χάμπουργκερ 2400 λίτρα και για ένα βαμβακερό T-shirt 2000 λίτρα και για ένα κιλό ρύζι 3000 λίτρα νερό κατά μέσο όρο. Αντίστοιχα, το αποτύπωμα νερού για την παραγωγή ενός κιλού καλαμποκιού, είναι 900 με 1500 λίτρα νερού, ενώ η βιομηχανική παραγωγή ενός κιλού μοσχαρίσιου κρέατος ξεπερνά τα 15000 λίτρα νερού, του κοτόπουλου τα 3900 λίτρα και του χοιρινού τα 4900 λίτρα νερού ανά κιλό παραγόμενου προϊόντος. Το αποτύπωμα όμως του νερού, μετρά πρωταρχικά το μέγεθος της κατανάλωσης, αλλά και την ποιότητα και τη σύνθεση της κατανάλωσης. Στο αποτύπωμα του νερού, πέρα από τις παραγωγικές διαδικασίες του αγροτικού και βιομηχανικού τομέα και τις καταναλωτικές συνήθειες, επιδρούν και οι κλιματικές συνθήκες, οι γεωργικές πρακτικές, η τεχνολογία, οι αποδόσεις και το εδαφο-μορφολογικό υπόβαθρο κάθε περιοχής. Δηλαδή, οι σημαντικότεροι παράγοντες καθορισμού του υδάτινου αποτυπώματος είναι: -η ποσότητα της κατανάλωσης, η οποία σχετίζεται άμεσα με το ΑΕΠ της χώρας, -οι καταναλωτικές συνήθειες και τα πρότυπα (για παράδειγμα υψηλή ή χαμηλή κατανάλωση κρέατος), -το κλίμα και -οι πρακτικές που χρησιμοποιούνται στη γεωργική παραγωγή και στις βιομηχανικές διεργασίες ως προς την ενεργειακή χρήση του νερού.


27


Εξάλλου, σε ατομικό επίπεδο, φαίνεται πως η αλλαγή των διατροφικών μας επιλογών μπορεί να επηρεάσει πολύ περισσότερο το αποτύπωμα νερού από άλλες αλλαγές, όπως είναι η ατομική υγιεινή (ντους αντί λουτρό κ.τ.λ.) ή και ο τρόπος που ποτίζουμε. Το αποτύπωμα νερού ενός κράτους ορίζεται ως ο συνολικός όγκος του γλυκού νερού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή, τα αγαθά και τις υπηρεσίες και που καταναλώνονται από τους ανθρώπους αυτού του κράτους. Σημειώνεται ότι όλα τα αγαθά που καταναλώνονται σε μία συγκεκριμένη χώρα μπορεί να μη παράγονται στη χώρα αυτή. Δηλαδή το αποτύπωμα νερού αποτελείται από το τμήμα εκείνο που αφορά εγχώριους υδατικούς πόρους, αλλά και νερό εκτός των συνόρων της χώρας. Η σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη κατανάλωση και τη χρήση του νερού παραμένει κομβικής σημασίας εν μέσω των κλιματικών αλλαγών (προβλέψεις του Περιβαλλοντικού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών το οποίο έχει προβλέψει εκτεταμένες ελλείψεις νερού στην Ασία, την Αφρική αλλά και την Ευρώπη –κυρίως τη νότια) και καθώς οι υδάτινοι πόροι του πλανήτη φαίνεται να αποτελούν το μεγαλύτερο θύμα αυτών. Η γεωργία υπολογίζεται ότι απορροφά το 73% του παγκόσμιου υδάτινου αποτυπώματος των καταναλωτικών προϊόντων. Το ρύζι, η βασική διατροφή για το μεγαλύτερο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού υπολογίζεται ότι απορροφά το 21% των υδάτων που χρησιμοποιούνται στη γεωργία. Οι καλλιέργειες σίτου απορροφούν το 12%, το καλαμπόκι 9% και η σόγια 4%. Η χρησιμοποίηση παρωχημένων ή μη φιλικών για το περιβάλλον και τους υδάτινους πόρους τακτικών στη γεωργική παραγωγή, ένα θέμα που συνεχίζει εδώ και χρόνια να απασχολεί και την Ελλάδα, είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες αύξησης του υδάτινου αποτυπώματος: το Ιράν έχει μία μέση κατανάλωση 1.624 κ.μ. ανά κάτοικο, αριθμός ιδιαίτερα υψηλός για τις διατροφικές και εν γένει καταναλωτικές συνήθειες της χώρας, οφειλόμενος κυρίως σε γεωργικές μεθόδους οι οποίες δεν λαμβάνουν καθόλου υπόψη τους την εξοικονόμηση νερού. Αποτέλεσμα αυτών των μεθόδων είναι η «χαμηλή παραγωγικότητα» των χρησιμοποιούμενων υδάτινων πόρων. Οι περιοχές όπου παρατηρείται η χαμηλότερη παραγωγικότητα βρίσκονται συνήθως στη νότια Ασία και την Αφρική. Ο παγκόσμιος μέσος όρος (1997-2001) για το αποτύπωμα νερού είναι 1240 κυβικά μέτρα ανά κάτοικο για κάθε έτος, οι ΗΠΑ φαίνεται να έχουν το προβάδισμα με μέσο αποτύπωμα νερού 2480, η Ισπανία και η Ιταλία έχουν μια μέση κατανάλωση με 2300–2400 κυβικά μέτρα το χρόνο, ενώ η Κίνα έχει κατά μέσο όρο αποτύπωμα που φτάνει τα 700 κυβικά μέτρα νερού ανά κάτοικο κάθε έτος. Υπάρχουν όμως τρόποι άμεσης μείωσης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος. Η αύξηση της παραγωγικότητας των χρησιμοποιούμενων υδάτινων πόρων αποτελεί το βασικότερο - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

28


ζητούμενο. Στη σημερινή εποχή είναι αδιανόητο να σταματήσομε να παράγουμε βασικά για τη διαβίωσή μας τρόφιμα, ιδίως από τη στιγμή μάλιστα που λόγω οικονομικών συνθηκών βρίσκεται εν μέσω μιας τεράστιας διατροφικής κρίσης. Η αύξηση της παραγωγικότητας μέσω της υιοθέτησης νέων μεθόδων αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη πρόκληση για την παγκόσμια γεωργία, αφού από κάτι τέτοιο όχι μόνο θα εξαρτηθεί η επιβίωση και η ανάπτυξή της, αλλά και η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων και αγαθών, όπως βέβαια και το υδάτινο αποτύπωμα. Η επαναχρησιμοποίηση νερού σε καλλιέργειες και η μεταφορά καλλιεργειών από ζώνες χαμηλής παραγωγικότητας σε ζώνες υψηλής παραγωγικότητας είναι μάλλον πολύ ακριβές για τα περισσότερα κράτη της Ασίας και της Αφρικής που αντιμετωπίζουν και τα μεγαλύτερα προβλήματα. Μια νέα προσέγγιση στις καταναλωτικές συνήθειες –ιδιαιτέρως του δυτικού κόσμου- είναι επίσης απαραίτητη. Κάτι τέτοιο βέβαια είναι αρκετά δύσκολο αν συνυπολογιστεί για παράδειγμα η αυξανόμενη ζήτηση κρέατος, αλλά και η έλλειψη γενικότερης ευαισθητοποίησης για τους υδατικούς πόρους, ακόμα και από ανθρώπους που θεωρούνται ευαισθητοποιημένοι γενικά σε περιβαλλοντικά ζητήματα.(Πηγή: www.waterfootprint. org).

__________ 29

Charles Darwin: Πάνω από 150 Χρόνια μετά την Επανάσταση της Σκέψης για την Καταγωγή μας Το 2009 σηματοδοτήθηκε από ποικίλες πολιτιστικές και επιστημονικές εκδηλώσεις, σημαντικές για το ανθρώπινο είδος, την απαρχή του, την πορεία του και τις προοπτικές του. Αυτή η χρονιά ήταν αφιερωμένη στα 200 χρόνια από τη γέννηση του πατέρα της βιολογίας και της φυσιογνωσίας Charles Darwin (1809-1882), αλλά και για τα 150 χρόνια από την έκδοση του βιβλίου του ‘’Καταγωγή των ειδών’’. Όχι μόνο αυτό το βιβλίο του και τα επόμενά του –‘’Καταγωγή του ανθρώπου’’,‘’ Έκφραση των συναισθημάτων στον άνθρωπο και στα ζώα’’, βιβλία ζωολογίας, γεωλογίας και αναρίθμητα επιστημονικά άρθρα, τον καθιερώνουν μεταξύ των μεγαλοφυών προσωπικοτήτων της ελεύθερης επιστημονικής σκέψης για τον Φυσικό κόσμο. Ο Charles Darwin

γεννήθηκε στην Αγγλία, μεγάλωσε σε ένα προοδευτικό

οικογενειακό περιβάλλον καλλιεργώντας του την πίστη στα τότε επιτεύγματα της επιστήμης και την προσήλωσή του σε δημοκρατικές αρχές. Έπληττε αφόρητα με την εκπαίδευση της εποχής του - σπούδασε για λίγο ιατρική στο Εδιμβούργο και ολοκλήρωσε τη θεολογία στο Κέμπριτζ, ενώ τον συνάρπαζε η μουσική και ο Φυσικός κόσμος. Από μικρός παρατηρούσε τη Φύση, συνέλεγε και συντηρούσε φυτά και ζώα, αλλά και πετρώματα. Πίστευε, ότι η ζωή του άλλαξε ριζικά και καθορίστηκε η μετέπειτα πορεία της, όταν για πέντε περίπου χρόνια με το πλοίο Beagle και καπετάνιο τον Άγγλο ευγενή FitzRoy, ως νεαρός φυσιοδίφης ταξίδεψε και - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


γνώρισε τον κόσμο σε νησιά και παράκτιες περιοχές σε Ατλαντικό, Ειρηνικό και Ινδικό ωκεανό, στην Παταγονία, στην Αυστραλία, στην Ινδονησία και στη Ν. Αφρική.

Στο

μακρόχρονο ταξίδι του, σχολαστικά διατηρούσε ημερολόγιο, συνέλεγε ζώα, φυτά και πετρώματα, παρατηρούσε, ερευνούσε και είχε επαφές με διάφορες πρωτόγονες φυλές στις περιοχές που ταξίδευε. Αυτό το πολύχρονο ταξίδι θα μας πει στην αυτοβιογραφία του ότι ήταν ‘’η πρώτη και πραγματική-βιωματική μου πνευματική εκπαίδευση’’. Στα επόμενα χρόνια ανάλυε τις παρατηρήσεις και τα ευρήματά του και παρουσίαζε τα συμπεράσματά του με πειστική επιχειρηματολογία. Οι πρώτες παρατηρήσεις του έγιναν σημαντικότατα μέχρι σήμερα βιβλία και επιστημονικά άρθρα. Δεν έπαψε ποτέ να γράφει, να διαβάζει, να συνομιλεί και να ανταλλάσει απόψεις με επιστήμονες. Διαρκώς αναζητούσε τη διαφορετικότητα και την αλήθεια. Πέρασαν όμως γύρω στα είκοσι χρόνια για να καθιερωθεί η ‘’επαναστατική’’ του σκέψη παρακάμπτοντας τα κάθε λογής και εποχής κατεστημένα. Ακόμη και σήμερα αυτά τα κατεστημένα (οι οπισθοδρομικοί εκπαιδευτικοί, οι θρησκόληπτοι και οι φονταμενταλιστές, οι παραθρησκευτικές οργανώσεις, τα οποιαδήποτε ιερατεία, οι Δημιουργιστές-σύγχρονοι αντιΔαρβινικοί, οι συντηρητικές πολιτικές), άλλοτε με εμφανές το προσωπείο τους και άλλοτε με υποκριτικές αποφάσεις, νομολογούν, αναβιώνουν ψευδοσυζητήσεις με εναλλακτικές προτάσεις, θέτουν πονηρά ερωτήματα ( πως είναι δυνατό να καταγόμαστε από τους πιθήκους ή πως μπορεί κάποιος να πιστεύει στο Θεό κα να δέχεται την Εξέλιξη) και εστιάζονται σε παραπλανητικούς όρους. Οι αντιΔαρβινικές επιθέσεις θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν, όσο υπάρχει ηθελημένη αμορφωσιά, έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας, έλλειμμα αυτογνωσίας, ανέχεια. Να φανταστείτε ότι στις ΗΠΑ, τη χώρα με την πλέον προχωρημένη επιστημονική έρευνα, βρίσκουν πρόσφοροι έδαφος οι Δημιουργιστές εκμεταλλευόμενοι την κοινωνική και πολιτισμικοί θέση αρκετών εκατομμυρίων συνανθρώπων μας, καθότι ο αναλφαβητισμός, η ανέχεια και οι φανατικοί θρησκόληπτοι βρίσκονται στις πρώτες θέσεις παγκοσμίως. Οι σημαντικές ανακαλύψεις του C. Darwin, υποστηρίζουν κυρίως, ότι όλα τα έμβια όντα προήλθαν, μέσω τροποποιήσεων από κοινά προγονικά είδη κι ότι με το μηχανισμό της φυσικής επιλογής εξελίσσονται όλα τα είδη, καθώς από γενιά σε γενιά γίνονται πιο κοινά εκείνα τα χαρακτηριστικά τους, που τους παρέχουν την καλύτερη δυνατή προσαρμογή στο περιβάλλον. Η φυσική επιλογή όμως έχει και τις εξαιρέσεις της. Για παράδειγμα, κάποιο προσαρμοστικό πλεονέκτημα είναι ενδεχόμενο, για τυχαίους λόγους, να μη περάσει στην επόμενη γενιά και να χαθεί. Δηλαδή, οι πιέσεις που ασκούνται από το περιβάλλον, ιδιαίτερα σε κάποιες έμβιες μορφές ζωής, δεν καθορίζουν απόλυτα το πώς αυτές οι μορφές ζωής θα εξελιχθούν. Η φυσική επιλογή δεν δρα με κάποιο σχέδιο, καθώς τα ζώα και τα φυτά, ο έμβιος κόσμος προκύπτουν, όχι γιατί είναι απαραίτητα για κάποιο σκοπό, αλλά γιατί μπορεί να υπάρχουν οι περιβαλλοντικές ‘’ευκαιρίες’’ και οι γενετικές ‘’προϋποθέσεις’’. Τα είδη των μορφών ζωής - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

30


εξελίσσονται με το πέρασμα του χρόνου. Η φυσική επιλογή είναι ο βασικός κινητήριος μοχλός εξέλιξης της ζωής. Και να θυμηθούμε τον πεντάλογο της εξέλιξης: -Ο έμβιος κόσμος γενικά δεν είναι σταθερός. Όλα εξελίσσονται, μεταλλάσσονται, και προσαρμόζονται ανάλογα με τις ανάγκες τους, τις πιέσεις του περιβάλλοντος και τυχαίους γενετικούς μηχανισμούς. -Η εξελικτική αλλαγή γίνεται σταδιακά. Ότι ισχύει για τα φυτά και για τα ζώα, το ίδιο ισχύει και για τον άνθρωπο. Ποτέ δεν ήταν αυτά στατικά με το πέρασμα του χρόνου. Και ο άνθρωπος δεν ήταν πάντοτε ο ίδιος πάνω στη Γη. -Η φυσική επιλογή δρα για την προσαρμοστική μεταβολή-αλλαγή των έμβιων όντων. -Οι έμβιες μορφές ζωής του σήμερα αποτελούνται από απογόνους, μακρινών ή κοντινών προγόνων. - Νέα είδη διαρκώς δημιουργούνται όταν ένας πληθυσμός διασπάται (π.χ. απομόνωση υποπληθυσμών) και τμήματα αυτού διαφοροποιούνται στις καινούργιες συνθήκες. Η προσωπικότητα του Δαρβίνου, υποστηρίζεται ότι ήταν δημιούργημα της εποχής του, αλλά συγχρόνως βρισκόταν πολύ μπροστά από αυτήν, καθώς το έργο του έχει διαχρονική αξία και εμβέλεια. Εργαζόταν πολύ σκληρά για την επέκταση της γνώσης και επιζητούσε όπως αυτή ‘’θα μπορούσε να συμβάλλει στην ευημερία των ανθρώπων’’ όπως συχνά έλεγε. Οι τότε ανακαλύψεις του έχουν σήμερα άμεσες σημαντικές πρακτικές εφαρμογές μεταξύ των άλλων στην κληρονομικότητα, στη βιοτεχνολογία και στη γενετική μηχανική. Και για το ελληνικό σχολείο και την εκπαίδευσή μας, οι έννοιες της Εξέλιξης και της Φυσικής Επιλογής του Δαρβίνο, είναι αδιανόητο στη σημερινή εποχή, να παραμένουν ακόμη εγκλωβισμένες σε προκαταλήψεις, σε οπισθοδρομικές αγκυλώσεις και υποκριτικές αποφάσεις (πηγές: Κ.ΚριμπάςΔαρβινικά-εκδ.Ερμής, Κ.Δαρβίνος-Η καταγωγή των ειδών-Εκδ. Πανεπ.Πατρών, Ε.Mayer-Τι είναι εξέλιξηΕκδ.Κάτοπτρο).

__________

Έτσι Εξοικονομoύμε Ενέργεια Το φως του ήλιου, ο άνεμος, το νερό που ρέει, η παλίρροια, τα κύματα της θάλασσας είναι μορφές ενέργειας. Αλλά και στα κοιτάσματα του πετρελαίου, του κάρβουνου, του φυσικού αερίου και της

γεωθερμίας υπάρχει η ενέργεια σε λανθάνουσα κατάσταση. Η ενέργεια

βρίσκεται παντού σε ατέλειωτη πολυμορφία. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι μπορούμε να σπαταλούμε αλόγιστα παραδοσιακές και εναλλακτικές, εξαντλούμενες και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η εξοικονόμηση της ενέργειας είναι προτεραιότητα οικονομική, κοινωνική και περιβαλλοντική, ενώ η χρήση και η επέκταση των ανανεώσιμων πηγών της αναγκαιότητα για καλύτερη ποιότητα ζωής. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

31


Η ενέργεια, για να χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο τις περισσότερες φορές, θα πρέπει να τιθασευτεί, δηλαδή να μετατραπεί και να διαφοροποιηθεί. Όμως, όπως μας μαθαίνει η φυσική, στο καθένα από αυτά τα στάδια, ένα μέρος της ενέργειας καταναλώνεται, χωρίς να μπορέσει να παράγει χρήσιμο έργο, αλλού χάνεται –καθότι τα συστήματα είναι ανοικτά, από αστοχίες, ατυχήματα ή και σπαταλιέται ενέργεια εξαιτίας μη αποδοτικών εφαρμογών και μεθόδων μετατροπής της. Για παράδειγμα ένα σπίτι που δεν έχει επαρκή μόνωση έχει σημαντικές απώλειες θερμικής ενέργειας. Επίσης, ένα σπίτι μπορεί να θερμανθεί ή να ψυχθεί όχι μόνο με ηλεκτρισμό, αλλά και με τη χρήση περισσότερο αποδοτικής πηγής ενέργειας (π.χ. ηλιακής), αλλά και με την αλλαγή του σχεδιασμού μιας κατοικίας για να εκμεταλλεύεται εναλλακτικές πηγές ενέργειας, με βάση τον προσανατολισμό του. Ο ήλιος είναι η πρωταρχική πηγή ενέργειας. Μας στέλνει καθημερινά ενέργεια τόση που είναι ισοδύναμη με 17000 φορές την ενέργεια που καταναλώνει σε ημερήσια βάση ολόκληρος ο πλανήτης μας. Σε απλούστευση, με το φως του ο ήλιος ζεσταίνει τη Γη, δίνει τροφή στα φυτά και κατ’επέκταση στα ζώα. Η ηλιακή ακτινοβολία δεσμευόμενη σε ηλιακούς συλλέκτες και φωτοβολταϊκά συστήματα χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ζεστού νερού και κλιματιστικών παροχών μέσω κατάλληλων θερμικών αντλιών. Επίσης, ο ήλιος είναι εκείνος που δημιουργεί τους ανέμους και τις βροχές. Οι θάλασσες, οι ποταμοί, οι λίμνες και τα υπόγεια νερά τροφοδοτούνται από τις βροχές. Δηλαδή, η ηλιακή ενέργεια που φτάνει στη Γη είναι ανανεώσιμη, προσιτή και χαρακτηρίζεται ως καθαρή, καθώς οι πυρηνικές αντιδράσεις που τη δημιουργούν βρίσκονται σε τεράστια απόσταση (περίπου 150 εκατομμύρια χιλιόμετρα) μακριά από τη Γη. Τώρα ζούμε την αυγή νέου κύματος ηλιοσυλλεκτών και ηλιακών αντλιών και της λεγόμενης τεχνητής φωτοσύνθεσης με ενισχυμένες ελπίδες που βασίζονται στις δυνατότητες της νανοτεχνολογίας. Οι ειδικοί επιμένουν ότι ‘’ γνωρίζουμε από παλιά ότι ένα φύλλο φυτού είναι το φθηνότερο και πλέον αποδοτικό ηλιακό στοιχείο, καθώς μπορεί να αξιοποιεί μέχρι και το 40% του ηλιακού φωτός που προσλαμβάνουν, ενώ τα αποδοτικότερα και πανάκριβα τεχνητά φωτοβολταϊκά στοιχεία αξιοποιούν μέχρι το 15% της ηλιακής ενέργειας’’. Αυτά τα καινούργια συστήματα, με βάση τη νανοτεχνολογία, έχουν κατασκευάσει συνθετικά μόρια που μιμούνται τη διάταξή τους στο φυσικό φύλλο σε δενδροειδή σκελετό και απομένει, όπως λέγουν να αποκτηθεί η αναγκαία πειραματική κλίμακα για άμεση εφαρμογή. Η διάκριση των πηγών ενέργειας σε ανανεώσιμες και μη βασίζονται στο κριτήριο της ταχύτητας ανανέωσής τους και στο ρυθμό άντλησης της ενέργειας από μια πηγή. Δηλαδή, ανανεώσιμες είναι εκείνες οι μορφές της ενέργειας που ο σχηματισμός τους γίνεται σε μικρό χρονικό διάστημα σε σχέση με το ρυθμό με τον οποίο καταναλώνονται. Η ηλιακή, η αιολική και η ενέργεια βιομάζας είναι ανανεώσιμες. Το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και οι γαιάνθρακες είναι μη ανανεώσιμες. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

32


Ωστόσο, σ’ αυτό που θα πρέπει να εστιάσουμε την προσοχή και την ευαισθητοποίησή μας είναι η εξοικονόμηση ενέργειας. Οι ειδικοί σημειώνουν ότι ο πλέον ενεργοβόρος τομέας είναι ο κτιριακός (θέρμανση, ψύξη, φωτισμός), όπου καταναλώνεται το 40% της συνολικής κατανάλωσης. Και το θέμα αυτό της κατανάλωσης αποτελεί σημαντικό πρόβλημα σε κοινωνικό και ατομικό επίπεδο, καθώς οι χαμηλού εισοδήματος κοινωνικές ομάδες στην εξοικονόμηση εφάπαξ χρημάτων κατά την κατασκευή των σπιτιών τους ή αναζητούντες για τη διαμονή τους φτηνά ενοίκια σπιτιών, παραγνωρίζουν και την επαρκή θερμομόνωση και τους βιοκλιματικούς σχεδιασμούς στα σπίτια. Η καλύτερη αξιοποίηση της ηλιακής ενέργειας είναι κρίσιμος παράγοντας για την εξοικονόμηση ενέργειας. Μιλάμε για τη σωστότερη και αποδοτικότερη ενεργειακά πλευρά του σπιτιού μας (παράθυρα, πόρτες, αίθρια, φεγγίτες), την κατάλληλη διαρρύθμιση των δωματίων σε σχέση με τον προσανατολισμό του κτιρίου, πρόνοια για επαρκή αερισμό και φυσικό φωτισμό, σκιάσεις με φυτά και τέντες. Η θερμομόνωση είναι από τα βασικότερα μέτρα για να περιοριστούν οι θερμικές απώλειες, δηλαδή η κατασπατάληση ενέργειας. Οι δυνατότητες για εξοικονόμηση ενέργειας μπορούν να ξεκινήσουν από την εγκατάσταση ηλιακού θερμοσίφωνα και ηλεκτρικές συσκευές καλύτερης ενεργειακής απόδοσης. Τοποθέτηση του ψυγείου στην πιο κρύα περιοχή του σπιτιού, όχι στο συχνό ανοιγοκλείσιμο και όχι στο παραγέμισμα των χώρων του. Για τον τεχνητό φωτισμό χρησιμοποιούμε αποδοτικότερους και οικονομικότερους λαμπτήρες. Καταργούμε τους συμβατικούς λαμπτήρες πυρακτώσεως. Αποφεύγουμε να έχουμε σε αναμονή τις οικιακές ηλεκτρικές συσκευές. Βγάζουμε από την πρίζα όλους τους μετασχηματιστές. Ελέγχουμε περιοδικά τις τυχόν διαρροές ηλεκτρικού ρεύματος και νερού. Αποφεύγουμε να σκεπάζουμε ή να εγκλωβίζουμε τα θερμαντικά σώματα. Προτιμάμε, μεγάλα ανοίγματα για φυσικό φωτισμό, αλλά και διπλά θερμομονωτικά τζάμια. Μόνωση με βιοκλιματικά μονωτικά υλικά που είναι αποδοτικότερα, χωρίς να είναι τοξικά. Οι ανισομερείς απαιτήσεις σε ενέργεια είναι μια άλλη πηγή της σπατάλης της, στο στάδιο της εφαρμογής. Για το μέλλον ως προς την ενέργεια υπάρχουν δύο προοπτικές. Η μία είναι η συνέχιση της ίδιας ενεργειακής συμπεριφοράς με τη σπάταλη χρήση. Αυτό σημαίνει, νέοι και μεγαλύτεροι σταθμοί παραγωγής ενέργειας, αύξηση του κόστους της, περισσότερο ρυπασμένο περιβάλλον, επιτάχυνση των παγκόσμιων κλιματικών αλλαγών, καθώς θα συνεισφέρουμε περισσότερα αέρια στο φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η άλλη προοπτική βασίζεται στην εξοικονόμηση της ενέργειας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Αν μάλιστα προωθηθεί κατάλληλα και η αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τότε τα οφέλη αυτής της αλλαγής στις μέχρι σήμερα συνήθειές μας, θα καλύψουν το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, θα βελτιωθούν οι συνθήκες ζωής και θα ζούμε σε καλύτερο περιβάλλον. Και κάτι ακόμη για την ενέργεια. Η συνθήκη του Κιότο, που έχει συνυπογραφεί και από την Ελλάδα,

προβλέπει πρόστιμα στην περίπτωση ενεργειακής σπατάλης. Δεν θα ήταν - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

33


προτιμότερο αντί να πληρώνουμε πρόστιμα να κατευθυνθούν αυτά τα κονδύλια στις ασθενέστερες κοινωνικές τάξεις, ώστε τα σπίτια τους να γίνουν ενεργειακά αποδοτικότερα και η ζωή όλων μας καλύτερη ; __________

Οι Μελισσοκόμοι της Διπλανής Ταράτσας και η Μαρσαλίνα Πριν από λίγα χρόνια δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο τύπο, ότι δημοσιογράφος εντόπισε σε ταράτσες σπιτιών στην περιοχή των Μελισσίων κυψέλες μελισσών, όπου εξασφάλιζαν στους ιδιοκτήτες τους μια άνετη και ανέξοδη παραγωγή πευκόμελου από το σπίτι τους, καθότι στην περιοχή τα μελιτώματα της βαμβακίασης των πεύκων είχαν πάρει μεγάλες διαστάσεις. Και όλα αυτά χάρις σε ένα μυζητικό έντομο τη ‘’Μαρσαλίνα την ελληνική’’ (Marchalina hellenica, Gennadios, 1882), που προσβάλλει το φλοιό των πεύκων, αλλά και που υπολογίζεται ότι παράγει έως και το 60% του πευκόμελου σε Ελλάδα και Τουρκία. Ωστόσο, τα πεύκα και οι πευκώνες τουλάχιστον της Αττικής έχουν προσβληθεί

από τη γνωστή βαμβακίαση των

πεύκων, η οποία τα αποδυναμώνει, τα εξασθενεί και τελικά ξηραίνει τα πεύκα. Αρμόδιοι και μη αρμόδιοι πρότειναν λύσεις εφικτές και ανέφικτες, με τοξικά ή και βιολογικά σκευάσματα και ψεκασμούς, με πλυσίματα των πεύκων, με ειδικές κολλητικές ταινίες, με δημιουργία βιολογικών ‘’εξοντωτών’’ και άλλα περισσότερο ή λιγότερο σοβαρά και ευτράπελα.

34

Για την ιστορία, το έντομο αυτό συμβίωνε με το πεύκο εδώ και χιλιάδες ή εκατοντάδες χρόνια, καθόσον υπάρχουν αντίστοιχες μαρτυρίες σε κείμενα του 1415 μ.Χ. Τότε, καθώς λέγον οι ειδικοί, στα φυσικά δασικά οικοσυστήματα υπήρχε οικολογική ισορροπία, ενώ δεν είχε παρατηρηθεί ποτέ πρόβλημα καταστροφής πεύκων από τη Μαρσαλίνα, διότι οι βιοτικοί, κλιματικοί και εδαφικοί παράγοντες, ήταν φαίνεται εναρμονισμένοι μεταξύ τους, ενώ οι φυσικοί εχθροί του εντόμου (π.χ. κυρίως μερικά πουλιά) ρύθμιζαν προς το καλύτερο τους πληθυσμούς της Μαρσαλίνας. Το έντομο αυτό, που εντοπίσθηκε στην Ελλάδα

από τον

εντομολόγο Π. Γεννάδιο το 1882, συμβίωνε τότε με τα πεύκα και υπήρχε σε μικρούς μόνο, γεωγραφικά περιορισμένους πληθυσμούς. Η Μαρσαλίνα ζει στις σχισμές των πεύκων και στο προνυμφικό της στάδιο, με τη μορφή παχιάς και ραβδωτής κάμπιας, παράγοντας ένα αφροκηρώδες λευκό προστατευτικό κάλυμμα, τη γνωστή βαμβακίαση. Εξάλλου, τα πλούσια σε υδατάνθρακες περιττώματά της δημιουργούν το γνωστό ‘’μελίτωμα’’ που στάζει από τα πεύκα, που όμως αποτελεί τη βασική τροφή της μέλισσας, για την παραγωγή του πευκόμελου. Έτσι, η Μαρσαλίνα, καλυμμένη από τη ‘’βαμβακίαση’’ που η ίδια παράγει, ρουφά για να τραφεί χυμούς από τα δένδρα με το μακρύ ρύγχος της που είναι διπλάσιο από το μήκος του σώματός της, (έως και 2cm).



Η Μαρσαλίνα υπάρχει σε διάφορες περιοχές της λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου. Η εκρηκτική εξάπλωση αυτού του εντόμου στα πεύκα τουλάχιστον της Αττικής δεν είναι ξεκάθαρη. Ήδη από το 1992 το Τμήμα Μελισσοκομίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου επιτυγχάνει την επιχορήγηση, μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων (Π.Ε.Π.), τη χρηματοδότηση για τον εμβολιασμό με τη Μερσαλίνα 10.000 στρεμμάτων στα δάση της Κεντρικής Μακεδονίας και της Στερεάς Ελλάδος, αλλά υπήρξαν στη συνέχεια και άλλα επιδοτούμενα προγράμματα από το Β’ Κ.Π.Σ. την περίοδο 1995 – 1999 προς μελισσοπαραγωγούς και ερευνητές. Με το δεύτερο Κοινοτικό Πλαίσιο στήριξης εγκρίθηκε η χρηματοδότηση για τον εμβολιασμό επιπλέον 55.000 στρεμμάτων. Ορισμένοι διατείνονται ότι Μελισσοκομικοί συνεταιρισμοί αποφάσισαν κάποια στιγμή να διαδώσουν-εμβολιάσουν τη Μαρσαλίνα στους πευκώνες ανά την Ελλάδα για την ενίσχυση της παραγωγής πευκόμελου, αγνοώντας τότε για τις ενδεχόμενες καταστροφικές οικολογικές συνέπειες. Μάλιστα, το 1996 εκδόθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας βιβλίο ( συγγραφέας ο γεωπόνος Θ.Μπίκος) με οδηγίες για τον αποτελεσματικό εμβολιασμό με Μερσαλίνα των πεύκων. Η έκδοση αυτή αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία για το πως, ποιοι και πότε δημιούργησαν την οικολογική αυτή πανωλεθρία. ….. «Κάντε ανοιχτούς εμβολιασμούς. Με άλλα λόγια διασπείρετε τα εμβόλια μέσα στο δάσος και δώστε χρόνο στον εργάτη να προχωρήσει προοδευτικά μόνος του. Εμείς τοποθετούμε σ’ένα δάσος μικρές γλυκές φωτιές» προτρέπει και δίνει οδηγίες ο συγγραφέας προς τους μελισσοκόμους, για την εξάπλωση της σημερινής μάστιγας. Ειδικότερα, όπως αναφέρεται στην πιο πάνω έκδοση, οι προσπάθειες για τη συστηματική εξάπλωση της βαμβακίασης άρχισαν το 1991 με εμβολιασμούς Μερσαλίνας σε υγιή πεύκα στις περιοχές Παγκρατίου γύρω από το Α΄ νεκροταφείο, στις περιοχές της Πανεπιστημιούπολης Ζωγράφου, του Αεροδρομίου του Ελληνικού, της Δάφνης, στο νεκροταφείο Βάρκιζας-Βουλιαγμένης, στις περιοχές Ιλισίων, Βύρωνα και αλλού. Επίσης, οι εμβολιασμοί με τη Μαρσαλίνα επεκτάθηκαν και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στο Χελμό της Πελοποννήσου όπου εμβολιάστηκαν 270 έλατα το 1995 και άλλα 270 το 1996 . Οι «εμβολιασμοί» όμως των κωνοφόρων ανά την Ελλάδα όχι μόνο δεν σταμάτησαν αλλά πολλαπλασιάστηκαν. Σήμερα, μετά από 18 χρόνια μετά τους πρώτους εμβολιασμούς με τη Μαρσαλίνα, τα αποτέλεσματα είναι απογοητευτικά, καθώς είναι εμφανής η ριζική διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας, τουλάχιστον στο αστικό και περιαστικό πεύκο (άλση, δάση, αυλές , δεντροστοιχίες κλπ). Μετά από δέκα χρόνια, μετά τους πρώτους εμβολιασμούς με τη Μαρσαλίνα, το 2006, όταν πλέον είχε διαταραχθεί η οικολογική ισορροπία σε πολλές περιοχές, το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης (Υ.Α.Α.) αποφάσισε, εξαιτίας κυρίως καταγγελιών από μη κυβερνητικές οργανώσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ν' αποκαταστήσει τη συντελεσθείσα περιβαλλοντική ζημία, εγκρίνοντας το ψεκασμό αστικών και περιαστικών δασών πεύκης με δραστικά - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

35


εντομοκτόνα. Με δεδομένο μάλιστα ότι δεν υπήρχε εγκεκριμένο φυτοπροστατευτικό προϊόν για την καταπολέμηση της Μαρσαλίνα, το Υπουργείο ενέκρινε τη διάθεση στην αγορά, επτά εντομοκτόνων. Στη συνέχεια, με απόφαση επί αιτήσεως αναστολής που άσκησαν ορισμένοι, ανεστάλη από το Συμβούλιο της Επικρατείας η έγκριση διάθεση στην αγορά ενός φυτοφαρμάκου, λόγω της αποδεδειγμένης καρκινογόνου δράσης. Το 2007 το Υ.Α.Α. επέτρεψε εκ νέου, με μια σειρά αποφάσεων του, το ψεκασμό των πεύκων της Αττικής με άλλα εν δυνάμει επικίνδυνα για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον εντομοκτόνα. Και πάλι το ΣτΕ, έκρινε σχετική αίτηση ακυρώσεως, τις σχετικές αποφάσεις της διοίκησης που αφορούσαν εντομοκτόνα, με την αιτιολογία ότι η συγκεκριμένη χρήση τους είναι παράνομη, διότι δεν συνιστά μέτρο αντιμετώπισης απρόβλεπτου κινδύνου που δεν μπορεί να αντιμετωπισθεί με άλλα μέσα. Ο ψεκασμός των πεύκων με τα φυτοφάρμακα που περιελάμβαναν οι αποφάσεις του Υ.Α.Α. το 2007, συνεπαγόταν κίνδυνο για την υγεία των κατοίκων των περιοχών που καταλαμβάνονταν από τις επίδικες αποφάσεις αλλά και των πουλιών και ζώων που συνυπάρχουν με τη Marchallina hellenica εισφέροντας στη διατήρηση της τοπικής οικολογικής ισορροπίας. Πολλά ινστιτούτα ερευνών έχουν προτείνει λύσεις για τον περιορισμό της εξάπλωσης του εντόμου με μεθόδους φυτοφαρμάκων ή μεθόδους βιολογικής καταπολέμησης με έντομα εχθρούς. Φαρμακευτικές εταιρίες προώθησης των σχετικών σκευασμάτων διατείνονται για την αποτελεσματικότητα αντιμετώπισης της Μαρσαλίνα, τους ακίνδυνους για την υγεία μας ψεκασμούς, ενώ δικηγόροι και οικολογικές οργανώσεις έχουν μπει για τα καλά στο ‘’χορό’’ που καλά κρατεί. Ακόμη και το συμβούλιο της Επικρατείας απασχολούν και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων θεωρεί ότι δεν έχει αποδειχθεί ότι η ύπαρξη του εντόμου δρα αρνητικά στα πεύκα. Η αρμόδια υπηρεσία βρίσκεται σε συνεχή συνεργασία με ερευνητές του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) με σκοπό, όπως υποστηρίζουν, την πιο ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του προβλήματος. Νομικό πλαίσιο του 1930(!) στηρίζει την εξάπλωση του εντόμου για μελισσοκομική χρήση. Το 1981, νέος νόμος απαγόρευσε επίσης τον ψεκασμό με ουσίες που δεν τις εγκρίνει, καθιστώντας έτσι τη Mαρσαλίνα ‘’εμμέσως’’ προστατευόμενο είδος. Για την αντιμετώπισή της προτείνει απλώς το «πλύσιμο» των δένδρων με νερό υπό πίεση. Από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Οικοσυστημάτων και Τεχνολογίας Δασικών Προϊόντων δόθηκε η εικόνα ότι η Μαρσαλίνα«… δεν καταπολεμείται με το πλύσιμο, του οποίου η αποτελεσματικότητα είναι μηδαμινή και χρησιμοποιείται μόνο για ανακουφιστικούς λόγους. ‘’Το νερό παρασύρει το έντομο και τη βαμβακάδα στο έδαφος, αλλά αυτή η μέθοδος έχει αποδειχθεί ατελέσφορη. Πολλά έντομα μετακινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση στα ακροκλάδια του δένδρου, όπου συνεχίζουν να αναπαράγονται. Συγχρόνως με το πλύσιμο καταστρέφονται κλαδιά, με αποτέλεσμα να μειώνεται - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

36


η αντίσταση του πεύκου στους δυνατούς ανέμους. Ξεκολλάει επίσης το πιτύκι (νεκρός φλοιός) αφήνοντας ακάλυπτους τους εσωτερικούς ιστούς του κορμού, οπότε τα παράσιτα εισχωρούν ευκολότερα’’. ‘’Προτείναμε στο Υπουργείο μία βιολογική μεθοδολογία που βασίζεται στην ‘’ τροφική εκδίωξη’’ (όχι θανάτωση). Τα πεύκα πρέπει να ψεκαστούν με φυτικό έλαιο από θυμάρι και σχίνο της ελληνικής χλωρίδας που δεν προκαλεί το παραμικρό είδος βλάβης. Μάλιστα, τα δύο αυτά έλαια είναι αποδεκτά ως συστατικά τροφίμων’’. Στην αντίπερα όχθη, το Ινστιτούτο Κτηνιατρικών Ερευνών, ενημερώνει ότι ‘’Τα υπάρχοντα στοιχεία δεν στοιχειοθετούν επικινδυνότητα του εντόμου για τα πευκοδάση, οπότε δεν υπάρχει λόγος αντιμετώπισής του. Οι ξηράνσεις μεμονωμένων δέντρων ή και συστάδων πεύκων στην αστική ζώνη της Αθήνας ουδόλως αποδεικνύεται ότι οφείλεται στην προσβολή από το έντομο. Δεν υπάρχει κάποια εγκεκριμένη μέθοδος αντιμετώπισης της Μαρσαλίνας’’. Εξάλλου, από ερευνητές

του

Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών της Θεσσαλονίκης, έπειτα από έρευνες που πραγματοποίησαν από το 1997 μέχρι το 2001, διατυπώνεται το συμπέρασμα ότι «…..αιτία για την ξήρανση πεύκων είναι νηματώδεις σκώληκες του γένους ‘’bursapnelenchus’’ που συνυπάρχουν πάντοτε με τη Μαρσαλίνα και των οποίων οι πληθυσμοί έχουν πάρει εκρηκτικές διαστάσεις πολλαπλασιασμού». Και ανάμεσα στις πιο πάνω απόψεις ως συνήθως τα παιδαριώδη ‘’ Τα πεύκα είναι εγκλωβισμένα στο τσιμέντο και διψάνε για νερό’’ και τα συναφή τεκμηριωμένα, αλλά και κούφια λόγια.

37

Το Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο που στηρίζει τη φυτοπροστασία της χώρας, θεωρεί τη Μαρσαλίνα ‘’πρωτογενές παράσιτο του πεύκου, διότι απομυζεί τους χυμούς του και ότι σε υψηλή ανάπτυξη πληθυσμών του εντόμου, όπως αυτή που προκλήθηκε από τον εμβολιασμό, προκαλεί καχεξία και ξήρανση. Μαζί όμως με τη Μαρσαλίνα ανίχνευσαν και νηματώδεις οργανισμούς οι οποίοι προϋπήρχαν μαζί της σε φυσιολογικούς αριθμούς και που σήμερα έχουν και αυτοί αυξηθεί εκρηκτικά’’. ‘’Μελετάει επίσης, την προώθηση βιολογικής καταπολέμησής της με έντομα «εχθρούς», ώστε να καταστεί δυνατός ο έλεγχός της και να επέλθει η ισορροπία’’. Για το πρόβλημα της Μαρσαλίνα στη χώρα μας δεν υπάρχει κοινή αντιμετώπιση. Υπουργεία και αρμόδιοι φορείς δεν έχουν καταλήξει πως θα αντιμετωπιστεί το πρόβλημα, ενώ αρκετοί Δήμοι έχουν αναπτύξει δικές τους πρωτοβουλίες. Μια από αυτές είναι ενδιαφέρουσα. Έτσι, για παράδειγμα στο Δήμο Αμαρουσίου, εδώ και μερικά χρόνια πλένουν τα πεύκα με νερό, κολλώντας μετά το πλύσιμο, μια ειδική οικολογική ταινία γύρω από τον κορμό του κάθε πεύκου. Τα πεύκα του Δήμου, όπως υποστηρίζεται από τη δημοτική αρχή, κατά 60% έχουν γλιτώσει από τη βαμβακίαση. Η μέθοδος της οικολογικής ταινίας βασίζεται στον βιολογικό κύκλο του εντόμου, στην παρακολούθησή του, και στην εξαπόλυση ενός άλλου ωφέλιμου εντόμου (κρυπτόλαιμος). «Στη σωστή χρονική στιγμή επικαλύπτουμε ταινίες 10 πόντων με - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


ειδική κόλλα (μαστίχη) που χρησιμοποιείται στη βιολογική γεωργία. Τυλίγεται ο κορμός χαμηλά και κάτω από το ύψος των δύο μέτρων. Εάν ο πληθυσμός της Μαρσαλίνα είναι αυξημένος, τότε προηγείται πλύσιμο με μέτρια πίεση ώστε να κατεβάσουμε τα έντομα. Σκοπός μας είναι να μην καταστρέψουμε εντελώς το έντομο, αλλά να το κρατήσουμε σε πληθυσμιακή ισορροπία. Η κόλλα διαρκεί οκτώ μήνες, δεν εξατμίζεται, δεν απομακρύνεται από τη βροχή. Η επιτυχία είναι να «πιαστεί» στην ειδική κόλλα το έντομο τη στιγμή της κινητικότητάς του, δηλαδή Μάρτιο-Απρίλιο, Μάιο-Ιούνιο, Σεπτέμβριο-Οκτώβριο, που βγαίνει για να βρει νέες θέσεις ωοτοκίας.Τον Ιούνιο επίσης εξαπολύουμε τον κρυπτόλαιμο ψηλά στα κλαριά για να βοηθήσουμε επιπλέον τη μείωση του πληθυσμού της Μαρσαλίνα». Πριν από μερικά χρόνια μας καθησύχαζαν οι αρμόδιοι επιστήμονες και μη, ότι η ‘’βαμβακίαση των πεύκων δεν αποτελεί κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, ενώ το φαινόμενο της ξήρανσης αστικών πεύκων θα πρέπει να αναζητηθεί σε συνδυασμό πολλών και διαφορετικής κατά περίπτωση έντασης αιτίων όπως είναι η περιβαλλοντική ρύπανση, ξηρασία, συνθήκες υγρασίας-οξύτητας- γονιμότητας του εδάφους, διαταραγμένη οικολογική ισορροπία τοπικών οικοσυστημάτων κ.ά’’ . Δυστυχώς για άλλη μια φορά μας παραπλάνησαν, εφόσον δεν ήσαν και ο ίδιοι παραπλανηθέντες ή εφόσον αγνοούσαν όσα οι διεθνής επιστημονική κοινότητα έχει συστήσει για την αντιμετώπιση του προβλήματος της Μαρσαλίνα. Για μας εδώ, τότε ξεκίνησε το παιχνίδι και ο φαύλος κύκλος με τους ψεκασμούς και τις παιδαριώδεις πρακτικές αντιμετώπισης της Μαρσαλίνα και που συνεχίζεται. Ωστόσο, το πρόβλημα της Μαρσαλίνα και της βαμβακίaσης των πεύκων φαίνεται ότι είναι αρκετά πολυσύνθετο και δυστυχώς, μέχρι στιγμής, δεν φαίνεται να υπάρχει εφαρμόσιμη και αποτελεσματική λύση και αντιμετώπιση, καθώς τα μελιτώματα των πεύκων ενθαρρύνουν μόνο τους ‘’πευκομελο-παραγωγούς της διπλανής ταράτσας’’, ενώ τα πεύκα ‘’πεθαίνουν όρθια’’. __________

Η Θάλασσα και ολίγη Ωκεανογραφία Οι θάλασσες και οι ωκεανοί καλύπτουν περίπου το 71% περίπου της επιφάνειας της γης, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της υδρόσφαιρας (97.3%) ανήκει στη θάλασσα, η οποία, όπως μας ενημερώνουν οι εδικοί επιστήμονες, φαίνεται ότι συμμετέχει στη διαμόρφωση των κλιματικών συνθηκών της Γης και επομένως, η επίδραση των ωκεανών και θαλασσών στις κλιματικές συνθήκες των διαφόρων περιοχών είναι μεγάλης σημασίας. Αυτός όμως ο τεράστιος όγκος νερού της θάλασσας έχει ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Έτσι, το 23% των ωκεανών έχουν βάθη μέχρι 3000 μέτρα και το 76% έχουν βάθη μεταξύ 3000 μέχρι 6000 μέτρα, ενώ το - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

38


μέσο βάθος τους φτάνει τα 3790 μέτρα και το μεγαλύτερο γνωστό βάθος τα 10668 μέτρα (τάφρος Μαριάννων ανοιχτά των Φιλιππίνων). Για την προέλευση των ωκεανών υπάρχουν πολλές απόψεις. Εκλαϊκεύοντας αυτές μπορούμε να πούμε ότι μερικοί υποστηρίζουν, ότι το νερό υπήρχε κάποτε με τη μορφή των υδρατμών στην ατμόσφαιρα της Γης και ότι μόλις ψύχθηκε αρκετά ο πλανήτης μας, έπεσε αυτό με τη μορφή καταρρακτώδους βροχής, καλύπτοντας τις τότε χαράδρες, κοιλάδες και γενικότερα τα κοιλώματα της αρχέγονης Γης. Άλλοι πιστεύουν, ότι δεν υπήρχε ατμόσφαιρα στην αρχικά πυρακτωμένη Γη και ότι το νερό συσσωρεύτηκε σταδιακά, καθώς ατμοί τινάζονταν από τα ηφαίστεια ή νερό έβγαινε στην επιφάνεια από καυτές πηγές ως γεωθερμία. Η αλμυρή φύση του νερού των θαλασσών φαίνεται ότι προέρχεται με απλά λόγια από το ‘’ξέπλυμα’’ των ηπείρων στις οποίες τα διαλυτά ορυκτά άλατα και τα υλικά σε λεπτομερή μορφή συνεισφέρουν στην αλμυρότητα, η οποία πιστεύεται ότι απέκτησε τις τιμές της σε σταθερά επίπεδα πριν από 2000 εκατομμύρια χρόνια. Ωστόσο, οι οργανισμοί στη θάλασσα πρέπει να παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στη μετακίνηση των ορυκτών αυτών αλάτων από την υγρή-διαλυτή φάση στην κατανομή των σημερινών επιπέδων συγκέντρωσης της αλμυρότητας. Έτσι, σε βάθη 300 μέτρων, η αλμυρότητα κατά μέσο είναι 35% 0, ενώ κοντά στην επιφάνεια μπορεί να υπάρχουν τοπικές επιδράσεις (μεγάλη εξάτμιση και στέρηση γλυκού νερού από τη χέρσο) και να παράγουν αλμυρότητα της τάξης του 45%0 (Ερυθρά θάλασσα), ή και η αντίθετη κατάσταση όπου οι συγκεντρώσεις της αλμυρότητα είναι χαμηλές (10 %0 στη Βαλτική). Τα χημικά συστατικά που παράγουν την αλμυρότητα, ποικίλουν παρά πολύ με αποτέλεσμα οι συγκεντρώσεις να έχουν τεράστιες διαφορές. Τα πλέον όμως συνήθη στοιχεία που βρίσκονται στο θαλασσινό νερό είναι και τα πλέον σημαντικά, επειδή από την παρουσία και τις συγκεντρώσεις τους εξαρτάται η ζωή στη θάλασσα, ενώ τα συστατικά που προέρχονται από τη χέρσο συνεισφέρουν στους αβιοτικούς φυσικούς πόρους της θάλασσας. Οι θάλασσες βρίσκονται σε μια δυναμική χημική ισορροπία η οποία χαρακτηρίζεται σχετικά σταθερή και ομοιόμορφη. Τα στοιχεία χλώρια, νάτριο, μαγνήσιο, θείο, ασβέστιο, κάλιο, βρώμιο, και άνθρακας αποτελούν το 99.9% όλων των εν διαλύσει στοιχείων που βρίσκονται στο θαλασσινό νερό. Τα υπόλοιπα στοιχεία με ποσοστό περίπου 0.1% αντιπροσωπεύουν τα ιχνοστοιχεία, αλλά δεν παύουν να έχουν μεγάλη σπουδαιότητα για τη ζωή. Εξάλλου, τα στοιχεία άνθρακας, άζωτο, φώσφορος και πυρίτιο είναι βασικά για την ανάπτυξη των φυτικών οργανισμών, δηλαδή των πρώτων παραγωγών τροφής. Η κυριότερη χημική ένωση της θάλασσας είναι το χλωριούχο νάτριο (NaCl) και εκφράζεται ως αλατότητα. Η τιμή της αλατότητας συνήθως κυμαίνεται από 38-40 0/00. Μεταβολές στην αλατότητα έχουν σαν αποτέλεσμα κινήσεις μεγάλων μαζών νερού, γνωστές σαν θερμο- Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

39


αλατικές κινήσεις. Η αλμυρή φύση του νερού των θαλασσών φαίνεται ότι προέρχεται με απλά λόγια από το ‘’ξέπλυμα’’ των ηπείρων, στις οποίες τα διαλυτά ορυκτά άλατα και τα υλικά σε λεπτομερή μορφή συνεισφέρουν στην αλμυρότητα, η οποία πιστεύεται ότι απέκτησε τις τιμές της σε σταθερά επίπεδα πριν από 2000 εκατομμύρια χρόνια. Ωστόσο, οι οργανισμοί στη θάλασσα πρέπει να παίζουν ένα σπουδαίο ρόλο στη μετακίνηση των ορυκτών αυτών αλάτων από την υγρή-διαλυτή φάση τους, στην κατανομή των σημερινών επιπέδων συγκέντρωσης της αλμυρότητας. Έτσι, σε βάθη 300 μέτρων, η αλμυρότητα κατά μέσο είναι 35% 0, ενώ κοντά στην επιφάνεια μπορεί να υπάρχουν τοπικές επιδράσεις (μεγάλη εξάτμιση και στέρηση γλυκού νερού από τη χέρσο) και να παράγουν αλμυρότητα της τάξης του 45%0 (π.χ. Ερυθρά Θάλασσα), ή και η αντίθετη κατάσταση, όπου οι συγκεντρώσεις της αλμυρότητα είναι χαμηλές (π.χ. 10 %0 στη Βαλτική). Τα χημικά συστατικά που παράγουν την αλμυρότητα, ποικίλουν παρά πολύ με αποτέλεσμα οι συγκεντρώσεις να έχουν τεράστιες διαφορές. Το θαλασσινό νερό περιέχει σε διάλυση διάφορα άλατα, ιχνοστοιχεία και αέρια των οποίων η σύσταση μπορεί να μεταβάλλεται λόγω βιολογικών και γεω-βιοχημικών διεργασιών, αλλά και εξαιτίας εισροής λυμάτων και αποβλήτων στη θάλασσα. Τα πλέον όμως συνήθη στοιχεία που βρίσκονται στο θαλασσινό νερό είναι και τα πλέον σημαντικά, επειδή από την παρουσία και τις συγκεντρώσεις τους εξαρτάται η ζωή στη θάλασσα, ενώ τα συστατικά που προέρχονται από τη χέρσο συνεισφέρουν στους αβιοτικούς φυσικούς πόρους της θάλασσας. Τα κυριότερα στοιχεία στο θαλασσινό νερό είναι το χλώριο, το νάτριο, μαγνήσιο, και το θείο. Ακολουθούν το ασβέστιο, κάλιο, βρώμιο, ενώ τα υπόλοιπα στοιχεία βρίσκονται σε ίχνη. Σήμερα, η χρήση των διαλυμένων στοιχείων είναι σε άμεση σχέση με την αφθονία τους, ενώ η ανάκτησή τους με την υπάρχουσα τεχνολογία δεν είναι οικονομικά συμφέρουσα. Ως προς τα κυριότερα αέρια στο θαλασσινό νερό αυτά είναι το οξυγόνο και το διοξείδιο του άνθρακα. Εξάλλου, το φως, η θερμοκρασία και τα θρεπτικά άλατα είναι οι πρωταρχικοί παράγοντες για την παραγωγή και την αύξηση των φυτικών οργανισμών στο θαλάσσιο περιβάλλον. Με την αύξηση του πληθυσμού της γης και την αυξανόμενη ανάγκη για πρώτες ύλες ο άνθρωπος ωθήθηκε προς τις θάλασσες και οι ανθρώπινες κοινωνίες βρίσκονται σήμερα σε συνεχή επαφή με τη θάλασσα και τον παράκτιο χώρο. Επακόλουθο είναι, να δημιουργούνται διαμάχες και αντιθέσεις στο να εκμεταλλευτεί, να διατηρήσει και προστατεύσει ο άνθρωπος, ότι ήδη του ανήκει και να χρησιμοποιεί ή να κατακτά, όλα εκείνα για τα οποία υπάρχει απειλή και φόβος να μην είναι διαθέσιμα αύριο. Επομένως, η χρήση της θάλασσας, είτε για άντληση ύλης (τροφή, ορυκτά), είτε για μεταφορά, επικοινωνία, προστασία, αναψυχή και άλλα είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ύπαρξη και διατήρηση της ζωής, μέσα από σύγχρονες αντιλήψεις για τη διαχείριση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και των παράκτιων περιοχών του. Οι βασικότερες από τις φυσικές ιδιότητες των νερών της θάλασσας είναι η θερμοκρασία, η αλατότητα, η κίνηση, καθώς και η υδροστατική πίεση και η ταχύτητα του ήχου μέσα στον - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

40


υδάτινο όγκο. Οι φυσικές αυτές ιδιότητες συνδέονται στενά με το υδρόβιο κυρίως οικοσύστημα και πολλές από αυτές επηρεάζουν την ύπαρξη, το είδος και την εξέλιξη κάθε υδρόβιου οργανισμού. Οι ίδιες, άλλωστε ιδιότητες επιδρούν ουσιαστικά στη διαμόρφωση του γενικού περιβάλλοντος του πλανήτη μας. Κάθε υδάτινη μάζα (εκτός των πάγων), όπου και να βρίσκεται συνεχώς κινείται με τη βοήθεια διαφόρων μηχανισμών. Αποτέλεσμα αυτής της κυκλοφορίας είναι η καλή ανάμιξη του νερού, η ανακατανομή της θερμοκρασίας και της αλατότητας, η μεταφορά θρεπτικών αλάτων από τον πυθμένα προς την επιφάνεια και η μεταφορά καλώς οξυγονωμένων επιφανειακών μαζών βαθύτερα. Έτσι, όταν μιλάμε για κινήσεις των θαλάσσιων υδάτων έχουμε υπόψη μας τα κύματα, τα ρεύματα, τις παλίρροιες, τις αναβλύσεις κ.ά. Από όλες αυτές τις κινήσεις των θαλάσσιων μαζών ξεχωριστεί σημασία έχει το μεγάλο, βαθύ και πλατύ ωκεάνιο ρεύμα ( Θερμό-αλη Κυκλοφορία ή Παγκόσμια Ωκεάνια Ζώνη Μεταφοράς ) που ταξιδεύει σε ολόκληρο τον πλανήτη, αναμιγνύει τα νερά όλων των θαλασσών και ωκεανών και τελικά ρυθμίζει και διαμορφώνει το κλίμα και τη θαλάσσια ζωή. Εξάλλου, τα κύματα επιδρούν στην υδρόβια ζωή, προκαλώντας ανάμειξη των επιφανειακών και βαθύτερων στρωμάτων, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα τη μετακίνηση οξυγόνου, θρεπτικών και την εξισορρόπηση της θερμοκρασίας. Άλλωστε, με τα κύματα μετακινούνται τα φερτά υλικά, τα θρεπτικά άλατα, οι πλαγκτονικοί οργανισμοί, ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετούνται πολύ σημαντικές βιολογικές διεργασίες. Άρα, η οικολογική και περιβαλλοντική γενικότερα σημασία των κυμάτων είναι τεράστια. Επίσης, στα θαλάσσια ρεύματα οφείλεται η ανάμιξη των νερών, ενώ η παρουσία τους εξαρτάται από τον άνεμο, τη μεγάλη διαφορά θερμοκρασίας των θαλάσσιων νερών και των διαφορετικών ρυθμών ανταλλαγής θερμότητας μεταξύ ατμόσφαιρας και θάλασσας στις διάφορες θαλάσσιες περιοχές, τη μεγάλη ένταση του φαινομένου της εξάτμισης που παρατηρείται στον Ισημερινό, το μεγάλο ύψος των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων στους πόλους της Γης, την αραίωση του θαλασσινού νερού από γλυκό νερό χερσαίας προέλευσης κ.ά. Δηλαδή, θαλάσσιο ρεύμα είναι κάθε μαζική μετακίνηση νερών, με ορισμένη κατεύθυνση και ταχύτητα μέσα στο θαλάσσιο χώρο. Μετακίνηση των θαλασσινών νερών με τη μορφή ρευμάτων μπορεί να συμβεί εξαιτίας μεταβολής της πυκνότητάς τους. Αυτή συνήθως δημιουργείται όταν το επιφανειακό στρώμα του νερού ψύχεται και η πυκνότητά του αυξάνεται, ενώ η ανάμειξη του νερού αρχίζει μόλις η πυκνότητα του επιφανειακού νερού ξεπεράσει αυτή των υποκείμενων στρωμάτων. Οι βυθιζόμενες μάζες του νερού αντικαθίστανται από άλλες που προέρχονται από βαθύτερα στρώματα. Στην εύκρατη ζώνη η παραπάνω διαδικασία γίνεται κυρίως το χειμώνα και παύει να υπάρχει τελείως την άνοιξη. Την κατεύθυνση όμως των θαλάσσιων ρευμάτων καθορίζουν οι υποθαλάσσιοι γεωλογικοί σχηματισμοί, οι παλιρροιακές δυνάμεις, η μορφή των ηπείρων, η περιστροφή της Γης κ.ά. Αυτό όμως που θα πρέπει να τονιστεί είναι ότι η διεύθυνση των ρευμάτων δεν συμπίπτει με αυτή των ανέμων και τούτο γιατί τα ρεύματα αποκλίνουν, κυρίως λόγω της - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

41


περιστροφής της Γης και των δυνάμεων ‘’Coriollis’’. Εξάλλου, όσο πιο βαθιά είναι η υδάτινη στήλη, τόσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση των ρευμάτων. Η οικολογική σημασία των ρευμάτων είναι τεράστια, γιατί εκτός του ότι μεταφέρουν θρεπτικά άλατα στα επιφανειακά (φωτοσυνθετικώς ενεργά) στρώματα, μεταφέρουν οξυγονωμένες μάζες και συμβάλλουν στην κατανομή πολλών οργανισμών από περιοχή σε περιοχή. Μάλιστα για ορισμένα είδη ψαριών τα ρεύματα αποτελούν ‘’πυξίδα’’ προσανατολισμού τους (π.χ. χέλια). Οι πρόσφατες έντονες χιονοπτώσεις στη δυτική Ευρώπη και στην Αγγλία φέρνουν στην επικαιρότητα το υγρό στοιχείο της θάλασσας, τις ωκεάνιες διεργασίες, το Ρεύμα του Κόλπου του Μεξικού και κατά πόσον αυτό το ρεύμα έχει επηρεαστεί από τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές. Παλαιότερα υποστηρίζονταν ότι αποκλειστικά υπεύθυνο για τη διαμόρφωση των ιδιαίτερα ήπιων κλιματικών συνθηκών της δυτικής Ευρώπης (Βρετανία, Ιρλανδία, Νορβηγία), σε σύγκριση με αυτές της ανατολικής ακτής του Καναδά που βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος, ήταν τα θερμά νερά που μεταφέρονταν προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη με το Ρεύμα του Κόλπου (Gulf Stream) και τις προεκτάσεις του, όπως είναι το ρεύμα του Βόρειου Ατλαντικού. H πρώτη γνωστή αναφορά για το Ρεύμα του Κόλπου προέρχεται από τον Ισπανό θαλασσοπόρο Ponce de Leon (1513), όταν παρατήρησε ότι ένα πολύ ισχυρό, θερμό ρεύμα που προερχόταν από τη θάλασσα της Καραϊβικής παρέσερνε το πλοίο του προς τη Φλόριντα, ενώ πιθανόν να γνώριζαν για το Ρεύμα του Κόλπου οι Ινδιάνοι της Αμερικής, πολύ πριν από την ανακάλυψη της Αμερικής. Αργότερα ο B.Franklin (1770), στην προσπάθεια του να βελτιώσει την ταχυδρομική επικοινωνία με το Ηνωμένο Βασίλειο, πραγματοποίησε την πρώτη λεπτομερή μελέτη και χαρτογράφηση του Ρεύματος του Κόλπου. Το 1885, ο υποπλοίαρχος του Αμερικανικού ναυτικού M. F. Maury δημοσίευσε το βιβλίο «Η Φυσική Γεωγραφία της Θάλασσας και η Μετεωρολογία της». Σ’ αυτό το πρώτο βιβλίο ωκεανογραφίας, ο συγγραφέας τονίζει τον ουσιαστικό ρόλο του Ρεύματος του Κόλπου στη ρύθμιση των χειμερινών θερμοκρασιών της δυτικής Ευρώπης. Το Ρεύμα του Κόλπου του Μεξικού είναι ένα ισχυρό και θερμό ρεύμα που δημιουργείται στη θάλασσα της Καραϊβικής. Αυτό το ρεύμα, ανοιχτά της Florida, έχει πλάτος 80 - 150 χιλ. και βάθος 800 – 1200 μέτρα. Η θερμοκρασία στα επιφανειακά νερά του φθάνει τους 30 - 35°C , έχει ταχύτητα από 104-233 km ανά ημέρα και μεταφέρει μάζες νερού σε συχνότητα 85 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων το δευτερόλεπτο. Το Ρεύμα του Κόλπου κατευθύνεται βόρεια κατά μήκος των ανατολικών ακτών των Ηνωμένων Πολιτειών και αργότερα ενώνεται με το ψυχρό ρεύμα του Labrador που φέρνει ψυχρότερες μάζες νερού από τον Αρκτικό ωκεανό. Έτσι, το κύριο Ρεύμα του Κόλπου επιβραδύνεται (8 χιλ την ημέρα), γίνεται ψυχρότερο (25°C), αλλά ακόμη είναι θερμό και αλλάζει διεύθυνση, καθώς ρέει βόρειο-ανατολικά διασχίζοντας τον Ατλαντικό ωκεανό. Είναι το γνωστό Θερμό Ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού. Αυτό ο ρεύμα όταν φθάνει στην Ευρώπη χωρίζεται στα δύο. Το βόρειο - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

42


τμήμα του ρέει προς την Ισλανδία και το νότιο παρακλάδι του προς τις Αζόρες με κατεύθυνση τα Κανάρια νησιά. Το Θερμό Ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού είναι μέρος ενός παγκόσμιου κυκλοφοριακού δακτυλίου ανακύκλωσης των νερών. Τα επιφανειακά νερά που θερμαίνονται στους τροπικούς ρέουν προς το βόρειο Ατλαντικό ωκεανό, ενώ τα ψυχρά βυθίζονται και ρέουν προς τον Ισημερινό για να θερμανθούν πάλι. Εξάλλου, τα επιφανειακά νερά του Θερμού Ρεύματος του βόρειου Ατλαντικού, κατά τη μεταφορά τους προς τις Πολικές περιοχές ψύχονται, λόγω της εξάτμισης και της μεταφοράς θερμότητας προς την ατμόσφαιρα. Ο ωκεανός παγώνει εκεί και ο σχηματισμός θαλάσσιου πάγου αυξάνει την αλατότητα των νερών. Έτσι, τα ψυχρά νερά γίνονται αλμυρότερα, πυκνότερα και συνεπώς βαρύτερα και βυθίζονται σε βάθη μεγαλύτερα των 3 χιλιομέτρων. Σ’αυτό το στάδιο, καθώς τα νερά αυτά βυθίζονται μεταφέρουν το 50% του διοξειδίου του άνθρακα (CO2 ) που έχουν απορροφήσει οι ωκεανοί. Χάρη σ ‘αυτή τη διαδικασία το CO2 παγιδεύεται στα βάθη των ωκεανών για μερικές εκατοντάδες έως και χιλιάδες χρόνια. Ωστόσο, το λιώσιμο των πάγων που προκαλείται από την παγκόσμια υπερθέρμανση του πλανήτη, ελευθερώνει τεράστιες ποσότητες γλυκών νερών στους ωκεανούς. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να μειώσει την αλατότητα και ως εκ τούτου την πυκνότητα των νερών, επηρεάζοντας με αυτό τον τρόπο το ρυθμό με τον οποίο τα νερά αυτά βυθίζονται βαθύτερα. Μπορεί επίσης η υπερθέρμανση του πλανήτη να ελαττώσει τη ροή των επιφανειακών ρευμάτων που τροφοδοτούν την κυκλοφορία στο Βόρειο Ατλαντικό και άρα να επηρεάσουν την ωκεάνια κυκλοφορία. Επιπλέον, η ποσότητα του παγιδευμένου CO2 στον ωκεανό μπορεί να μειωθεί με αποτέλεσμα περισσότερο CO2 να απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα αυξάνοντας έτσι την οξύτητα των ωκεανών. Τα τελευταία χρόνια, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το Ρεύμα του Κόλπου εξασθενεί και επιβραδύνεται στην κίνησή του εξαιτίας της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής, ενώ ορισμένοι. επισείουν, λόγω κλιματικών αλλαγών, ακόμα και την πλήρη διακοπή της μετακίνησής του που θα οδηγήσει σε μια νέα εποχή παγετώνων στη Δυτική Ευρώπη. Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες όμως, αναθεωρούν τη σημασία του ρόλου του Ρεύματος του Κόλπου στη μεταφορά θερμότητας από το Νότο προς το Βορρά. Στις περιοχές που βρίσκονται στα γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 40° και 60° Β, οι άνεμοι είναι ο κυρίαρχοι παράγοντες καθώς μεταφέρουν το 80% της θερμότητας, ενώ μόλις το 20% μεταφέρεται από το Ρεύμα του Κόλπου και τις προεκτάσεις του. Ειδικότερα έχει διαπιστωθεί ότι τρία είναι τα κύρια φαινόμενα που ευθύνονται για τους ήπιους χειμώνες στην ατλαντική ακτή της βόρειο-δυτικής Ευρώπης. α) Η προέκταση του Ρεύματος του Κόλπου, δηλαδή το θερμό ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού μεταφέρει θερμότητα στην ατμόσφαιρα, καθώς ταξιδεύει προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, β) Το χειμώνα, οι κυρίαρχοι δυτικοί άνεμοι προερχόμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ταξιδεύουν πάνω από τον - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

43


Ατλαντικό Ωκεανό μεταφέροντας στην Ευρώπη ωκεάνιες αέριες μάζες, οι οποίες είναι θερμότερος από τον ηπειρωτικό αέρα..γ) Η θερμότητα που αποθηκεύεται στον Ατλαντικό ωκεανό το καλοκαίρι απελευθερώνεται το χειμώνα. Με άλλα λόγια, αν το Ρεύμα του Κόλπου τελικά εξασθενήσει ή διακοπή η κυκλοφορία του προς τη δυτική Ευρώπη, δεν θα υπάρξουν τόσο ραγδαίες καταστροφικές συνέπειες που μέχρι σήμερα προέβλεπαν ορισμένοι επιστήμονες. Εξάλλου, η παγκόσμια υπερθέρμανση, εξαιτίας του φαινόμενου του θερμοκηπίου, οδηγεί σε μαζική αύξηση της παροχής γλυκού νερού στις περιοχές της Αρκτικής ( τήξη των πάγων), αλλά και της αύξησης των ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων (βροχή, χιόνι, χαλάζι). Τις τελευταίες δεκαετίες τα νερά του Βόρειου Ατλαντικού θερμαίνονται ενώ η αλατότητά τους μειώνεται. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν τη λειτουργία των ωκεανών, τις ωκεάνιες ζώνες μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών συστατικών, οι οποίες παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος. Σημειώνεται ότι τα μεγάλα ωκεάνια ρεύματα, είναι γνωστό ότι διαμορφώνουν την αποκαλούμενη ‘’Θερμό-αλη’’ παγκόσμια ζώνη ωκεάνιας μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών και που διαμορφώνουν το κλίμα και τη διατήρηση της θαλάσσιας ζωής σε ολόκληρο τον πλανήτη Γη. Αυτό που θα πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι το Ρεύμα του Κόλπου αποτελεί ουσιαστικά μια από τις κινητήριες δυνάμεις της παγκόσμιας ωκεάνιας κυκλοφορίας με ποικίλες επιπτώσεις στην ατμόσφαιρα, στην υδρόσφαιρα και στις παγκόσμιες κλιματικές διακυμάνσεις και ιδιαιτερότητες. Επομένως και το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου και οι Παγκόσμιες Κλιματικές Αλλαγές, είναι πολυσύνθετες διεργασίες που συνεχώς επικαιροποιούνται από τους ειδικούς επιστήμονες, ενώ οι αβεβαιότητές τους είναι μεγάλες, καθώς η χρονική και χωρική εκδήλωση των επιπτώσεων τους είναι ένα ακόμη επιστημονικό πεδίο αρκετά ομιχλώδες, αλλά σημαντικότατο για τη ζωή. __________

Για την Αργώ της Παγκόσμιας Συνεργασίας Όλοι γνωρίζουμε το μυθολογικό πλοίο Αργώ με το οποίο ο Ιάσωνας και οι αργοναύτες στην ομώνυμη εκστρατεία τους, αναζητούσαν το ‘’Χρυσόμαλλο Δέρας’’ σε μακρινές θάλασσες. Σήμερα, πάλι με μια άλλη Αργώ, αναζητούνται να επιλυθούν τα σύγχρονα παγκόσμια περιβαλλοντικά ζητήματα. Πρόσφατα (2000), τέθηκε σε λειτουργία ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα παγκόσμιας εμβέλειας, με το όνομα Αργώ, το οποίο αποτελείται από αυτόνομες συστοιχίες αυτογραφικών οργάνων, πάνω σε σχετικά μικρού μεγέθους ειδικούς πλωτήρες, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να βυθίζονται πάνω από τα 2000 μέτρα βάθος. Έτσι, συλλέγονται δεδομένα, αναλύονται διεξοδικά και επιχειρούνται να δοθούν έγκυρες απαντήσεις στο γρίφο - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

44


γύρω από τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές και τις επικείμενες επιπτώσεις τους σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτή τη στιγμή περίπου 3000 τέτοιοι πλωτήρες του προγράμματος Αργώ, καταγράφουν τις συνθήκες σε θάλασσες και ωκεανούς. Κάθε συστοιχία οργάνων της Αργώ, καταδύεται σε πολύ βαθιά νερά, παρακολουθεί την κίνηση των ρευμάτων, καταγράφει τη θερμοκρασία και την αλατότητα στη στήλη του νερού, κάθε 10 μέρες ανεβαίνει στην επιφάνεια και μεταδίδει μέσω δορυφόρων τις μετρήσεις που έχει συλλέξει, για να καταδυθεί και πάλι για μετρήσεις κ.ο.κ.

Αυτές οι παρατηρήσεις θα επιτρέψουν να επισημανθούν σημαντικές

διακυμάνσεις στις τάσεις του κλίματος και στα ρεύματα της θάλασσας, καθώς μέσω αυτών γίνεται η μεταφορά ενός μέρους της θερμικής ενέργειας στις διάφορες περιοχές του πλανήτη. Η πρόκληση για τους επιστήμονες είναι τεράστιας σημασίας, καθώς προσπαθούν να αντιληφθούν και να κατανοήσουν αλλαγές σε έναν κόσμο που υπόκειται σε υπερθέρμανση, αλλά και να διαμορφώσουν ευρύτερη άποψη, η οποία να μην εστιάζεται μόνο σε μια περιφερειακή περιοχή, αλλά να παρακολουθείται πως θα εξελιχθεί το κλίμα σε παγκόσμια διάσταση. Έτσι, τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον εστιάζεται μεταξύ των άλλων στις ξηρασίες της Κίνας και της Αφρικής, στα πλημμυρικά φαινόμενα της Ευρώπης και της Αμερικής, στους απρόβλεπτους τυφώνες στις τροπικές ζώνες, στη μείωση των αλιευμάτων στον Ειρηνικό ωκεανό και στις κλειστές θάλασσες, στις μεταβολές και αλλαγές ως προς τη βιοποικιλότητα του πλαγκτού και στην υπεραλίευση, στις ασθένειες στην Ασία και Αφρική, κ.ο.κ. Οι πρόσφατες έντονες χιονοπτώσεις στη δυτική Ευρώπη και την Αγγλία φέρνουν στην επικαιρότητα το Gulf Stream (Το Ρεύμα του Κόλπου του Μεξικό) και κατά πόσον έχει επηρεαστεί από τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές. Παλαιότερα υποστηρίζονταν ότι αποκλειστικά υπεύθυνο για τη διαμόρφωση των ιδιαίτερα ήπιων κλιματικών συνθηκών της δυτικής Ευρώπης (Βρετανία, Ιρλανδία, Νορβηγία), σε σύγκριση με αυτές της ανατολικής ακτής του Καναδά που βρίσκονται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος, ήταν τα θερμά νερά που μεταφέρονταν προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη με το Ρεύμα του Κόλπου (Golf Stream) και τις προεκτάσεις του, όπως είναι το ρεύμα του Βόρειου Ατλαντικού. Τα τελευταία χρόνια, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το Ρεύμα του Κόλπου εξασθενεί και επιβραδύνεται στην κίνησή του εξαιτίας της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής, ενώ ορισμένοι. επισείουν, λόγω κλιματικών αλλαγών, ακόμα και την πλήρη διακοπή της μετακίνησής του που θα οδηγήσει σε μια νέα εποχή παγετώνων στη Δυτική Ευρώπη. Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες όμως, αναθεωρούν τη σημασία του ρόλου του Ρεύματος του Κόλπου στη μεταφορά θερμότητας από το Νότο προς το Βορρά. Στις περιοχές που βρίσκονται στα γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 40° και 60° Β, οι άνεμοι είναι ο κυρίαρχοι παράγοντες καθώς μεταφέρουν το 80% της θερμότητας, ενώ μόλις το 20% μεταφέρεται από το Ρεύμα του Κόλπου και τις προεκτάσεις του. Ειδικότερα έχει διαπιστωθεί ότι τρία είναι τα κύρια φαινόμενα που ευθύνονται για τους ήπιους χειμώνες στην - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

45


ατλαντική ακτή της βόρειο-δυτικής Ευρώπης. α) Η προέκταση του Ρεύματος του Κόλπου, δηλαδή το θερμό ρεύμα του βόρειου Ατλαντικού μεταφέρει θερμότητα στην ατμόσφαιρα, καθώς ταξιδεύει προς τα μεγαλύτερα γεωγραφικά πλάτη, β) Το χειμώνα, οι κυρίαρχοι δυτικοί άνεμοι προερχόμενοι από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ταξιδεύουν πάνω από τον Ατλαντικό Ωκεανό μεταφέροντας στην Ευρώπη ωκεάνιες αέριες μάζες, οι οποίες είναι θερμότερος από τον ηπειρωτικό αέρα..γ) Η θερμότητα που αποθηκεύεται στον Ατλαντικό ωκεανό το καλοκαίρι απελευθερώνεται το χειμώνα. Με άλλα λόγια, αν το Ρεύμα του Κόλπου τελικά εξασθενήσει ή διακοπή η κυκλοφορία του προς τη δυτική Ευρώπη, δεν θα υπάρξουν τόσο ραγδαίες καταστροφικές συνέπειες που μέχρι σήμερα προέβλεπαν ορισμένοι επιστήμονες. Εξάλλου, η παγκόσμια υπερθέρμανση, εξαιτίας του φαινόμενου του θερμοκηπίου, οδηγεί σε μαζική αύξηση της παροχής γλυκού νερού στις περιοχές της Αρκτικής ( τήξη των πάγων), αλλά και της αύξησης των ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων (βροχή, χιόνι, χαλάζι). Τις τελευταίες δεκαετίες τα νερά του Βόρειου Ατλαντικού θερμαίνονται ενώ η αλατότητά τους μειώνεται. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να επηρεάσουν τη λειτουργία των ωκεανών, τις ωκεάνιες ζώνες μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών συστατικών, οι οποίες παίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύθμιση του παγκόσμιου κλίματος. Σημειώνεται ότι τα μεγάλα ωκεάνια ρεύματα, είναι γνωστό ότι διαμορφώνουν την αποκαλούμενη ‘’Θερμό-αλη’’ παγκόσμια ζώνη ωκεάνιας μεταφοράς θερμότητας, αλατότητας και θρεπτικών και που διαμορφώνουν το κλίμα και τη διατήρηση της θαλάσσιας ζωής σε ολόκληρο τον πλανήτη Γη. Με την Αργώ, η πρόκληση για τους επιστήμονες είναι τεράστιας σημασίας, καθώς προσπαθούν να αντιληφθούν και να κατανοήσουν αλλαγές σε έναν κόσμο που υπόκειται σε υπερθέρμανση, αλλά και να διαμορφώσουν ευρύτερη άποψη, η οποία να μην εστιάζεται μόνο σε μια περιφερειακή περιοχή, αλλά να παρακολουθείται πως θα εξελιχθεί το κλίμα σε παγκόσμια διάσταση. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον εστιάζεται μεταξύ των άλλων στις ξηρασίες και ανομβρίες της Κίνας και της Αφρικής, στα πλημμυρικά φαινόμενα της Ευρώπης και της Αμερικής, στους απρόβλεπτους τυφώνες στις τροπικές ζώνες, στη μείωση των αλιευμάτων στον Ειρηνικό ωκεανό και στις κλειστές θάλασσες, στις μεταβολές και αλλαγές ως προς τη βιοποικιλότητα του πλαγκτού και της άλλης υδρόβιας ζωής, ακόμη και για τις ασθένειες που ενδημούν στην Ασία και Αφρική και ενδεχομένως μεταφερθούν σε καινούργιες περιοχές, καθώς μεταβάλλεται το κλίμα. __________

Με την Αργώ για τις Παγκόσμιες Κλιματικές Αλλαγές Τα τελευταία χρόνια υπάρχει έντονη ανησυχία για τις παγκόσμιες μεταβολές του κλίματος, τη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων, για τον επιταχυνόμενο ρυθμό ανόδου της - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

46


θάλασσας (περίπου 3 χιλιοστόμετρα ανά έτος), για την υποχώρηση-συρρίκνωση των πάγων στον Αρκτικό ωκεανό με αύξηση της εκεί θερμοκρασίας Οι επιδράσεις αυτές προκαλούνται από ένα πολύπλοκο σύστημα κλιματικών μεταβολών μεγάλης διάρκειας και από τη φυσική ποικιλότητα-διακύμανση. Με απλά λόγια οι επιπτώσεις αυτές, μεταξύ των άλλων, μπορούν να δράσουν α) ευεργετικά, καθώς με το ήπιο κλίμα στις ψυχρές περιοχές επιμηκύνονται οι καλλιεργητικές περίοδοι, αλλά και δημιουργούνται πολλά ανοίγματα στις παγωμένες θάλασσες του Αρκτικού Ωκεανού, για τις θαλάσσιες μεταφορές, και β) καταστροφικά, εξαιτίας της εξαφάνισης χαμηλών και επίπεδων παράκτιων περιοχών, λόγω της κατάκλυσής τους από τη θάλασσα, της αύξησης των πλημμυρικών φαινομένων, της εξαφάνισης ευαίσθητων ειδών πανίδας και χλωρίδας και της συρρίκνωσης της βιοποικιλότητας, των μεγάλων περιόδων ανομβρίας και ξηρασίας, τα συχνότερα και περισσότερα ακραία καιρικά φαινόμενα με καύσωνες, με καταιγίδες και άλλα. Το υγρό στοιχείο φαίνεται ότι συμμετέχει κατά μεγάλο μέρος στη διαμόρφωση των κλιματικών συνθηκών της Γης, καθόσον οι θάλασσες και οι ωκεανοί καλύπτουν το 71% περίπου της επιφάνειας της γης, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της υδρόσφαιρας (97.3%) ανήκει στη θάλασσα,. Εξάλλου, σήμερα, γνωρίζουμε αρκετές λεπτομέρειες για τις φυσικές μεταβλητότητες σε θάλασσες και ωκεανούς, αλλά και για τις διακυμάνσεις που προκαλούν οι κλιματολογικές αλλαγές, εξαιτίας των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, ενώ εμφανίζονται απρόβλεπτες εξελίξεις στην αλληλεπίδραση ανάμεσα σε ωκεανούς και την ατμόσφαιρα. Επομένως, η επίδραση των ωκεανών και θαλασσών στις κλιματικές συνθήκες των διαφόρων περιοχών είναι από τις πρώτες προτεραιότητες της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας για το φυσικό περιβάλλον. Οι επιστήμονες που μελετούν τα σχετικά φαινόμενα έχουν στη διάθεσή τους ερευνητικά σκάφη και υποβρύχια, ειδικές πλατφόρμες και δορυφόρους, ενώ πρόσφατα τέθηκε σε πλήρη λειτουργία ένα διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα παγκόσμιας εμβέλειας, με το όνομα Αργώ, το οποίο αποτελείται από αυτόνομες συστοιχίες αυτογραφικών οργάνων, πάνω σε σχετικά μικρού μεγέθους ειδικούς πλωτήρες, οι οποίοι έχουν τη δυνατότητα να βυθίζονται και πάνω από τα 2000 μέτρα βάθος. Όλοι γνωρίζουμε το μυθολογικό πλοίο Αργώ με το οποίο ο Ιάσωνας και οι αργοναύτες στην ομώνυμη εκστρατεία τους, αναζητούσαν το ‘’Χρυσόμαλλο Δέρας’’ σε μακρινές θάλασσες. Σήμερα, πάλι με μια άλλη Αργώ, αναζητούνται να επιλυθούν τα σύγχρονα παγκόσμια περιβαλλοντικά ζητήματα. Έτσι, συλλέγονται δεδομένα, αναλύονται διεξοδικά και επιχειρούνται να δοθούν έγκυρες απαντήσεις στο γρίφο γύρω από τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές και τις επικείμενες επιπτώσεις τους σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτή τη στιγμή περίπου 3000 τέτοιοι πλωτήρες του προγράμματος Αργώ, καταγράφουν τις συνθήκες σε θάλασσες και ωκεανούς. Κάθε συστοιχία οργάνων της Αργώ, καταδύεται σε πολύ βαθιά νερά, παρακολουθεί την κίνηση των ρευμάτων, καταγράφει τη θερμοκρασία και την αλατότητα στη στήλη του - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

47


νερού, κάθε 10 μέρες ανεβαίνει στην επιφάνεια και μεταδίδει μέσω δορυφόρων τις μετρήσεις που έχει συλλέξει, για να καταδυθεί και πάλι για μετρήσεις κ.ο.κ. Αυτές οι παρατηρήσεις θα επιτρέψουν να επισημανθούν σημαντικές διακυμάνσεις στις τάσεις του κλίματος και στα ρεύματα της θάλασσας, καθώς μέσω αυτών γίνεται η μεταφορά ενός μέρους της θερμικής ενέργειας στις διάφορες περιοχές του πλανήτη. Η πρόκληση για τους επιστήμονες είναι τεράστιας σημασίας, καθώς προσπαθούν να αντιληφθούν και να κατανοήσουν αλλαγές σε έναν κόσμο που υπόκειται σε υπερθέρμανση, αλλά και να διαμορφώσουν ευρύτερη άποψη, η οποία να μην εστιάζεται μόνο σε μια περιφερειακή περιοχή, αλλά να παρακολουθείται πως θα εξελιχθεί το κλίμα σε παγκόσμια διάσταση. Έτσι, τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον εστιάζεται μεταξύ των άλλων στις ξηρασίες και ανομβρίες της Κίνας και της Αφρικής, στα πλημμυρικά φαινόμενα της Ευρώπης και της Αμερικής, στους απρόβλεπτους τυφώνες στις τροπικές ζώνες, στη μείωση των αλιευμάτων στον Ειρηνικό ωκεανό και στις κλειστές θάλασσες, στις μεταβολές και αλλαγές ως προς τη βιοποικιλότητα του πλαγκτού και της άλλης υδρόβιας ζωής, ακόμη και για τις ασθένειες που ενδημούν στην Ασία και Αφρική και ενδεχομένως μεταφερθούν σε καινούργιες περιοχές, καθώς μεταβάλλεται το κλίμα. __________

Tο Νερό στην Οικονομική Κρίση 48

του J. Moss

Το νερό, όπως και ο αέρας είναι απαραίτητα στη Φύση, στο περιβάλλον και σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Όταν ο καθένας από εμάς, οι κοινωνίες, οι αρμόδιοι κρατικοί και άλλοι φορείς, παραγνωρίζουν ή και αμελούν ότι αφορά το νερό (σπάταλη χρήση, ρύπανση, ποιότητα,

ποσότητα,

στρατηγικές

διαχείρισης,

προοπτικές

για

το

αύριο

και

το

μεθαύριο)οδεύουμε προς την αποδιοργάνωση και την κατάρρευση του περιβάλλοντος. Οι συζητήσεις και οι αναλύσεις που προκύπτουν από τη σημερινή οικονομική κρίση επικεντρώνονται κατ’αρχήν στο τι πήγε λάθος, πώς μπορεί να σταματήσει η καθοδική πορεία και πώς μπορεί να δημιουργηθεί μια καλύτερη κοινωνία στο μέλλον. Ωστόσο, από όλα αυτά τα λόγια ή τις όποιες δράσεις, ένα πράγμα φαίνεται ότι απουσιάζει και αυτό είναι οι οικονομίες της ‘’πράσινης ανάπτυξης’’ που αναμφίβολα περιλαμβάνουν μεταξύ των άλλων και το νερό. Το νερό είναι η βάση της ζωής και της υγείας, της εκπαίδευσης, της οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας και της παραγωγής. Ακόμη και σε κείμενα του ΟΟΣΑ π.χ. "Στρατηγική για την χρηματοοικονομική κρίση" παραλείπεται η αναφορά στο νερό. Και άλλες επιστημονικές εκθέσεις και επισκοπήσεις εμπειρογνωμόνων διαπράττουν το ίδιο σφάλμα. Με λίγα λόγια πιστεύεται ότι πραγματικά υποτιμούν τα άμεσα και έμμεσα οφέλη που προέρχονται από το νερό, ή απλά παραγνωρίζουν το κόστος της καθυστέρησης και της αδράνειας. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


Πράγματι, τα στοιχεία που έχουν νόημα ως προς τις δαπάνες, τα κόστη και τα οφέλη που απορρέουν από το νερό είναι ελάχιστα, εφόσον περιλαμβάνουν την ολότητα του περιβάλλοντος. Ειδικοί από τον τομέα του νερού έχουν την εντύπωση ότι στην παρούσα κατάσταση η επιβάρυνση των δαπανών, υπερβαίνει την αξία των παροχών και της ωφέλειας. Εάν αυτοί έχουν δίκιο, τότε οι προοπτικές για ένα βιώσιμο μέλλον είναι δυσοίωνες. Εξάλλου, μέσα στην απουσία των πραγματικών ή συγκαλυμμένων πληροφοριών, είναι σχεδόν αδύνατο οι εμπειρογνώμονες να πείσουν εκείνους που λαμβάνουν τις αποφάσεις, για τη σοβαρότητα της κατάστασης που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες και το περιβάλλον σήμερα. Είναι, στιγμή-ώρακαιρός να επιστρέψουμε στα βασικά και να επαναπροσδιορίσουμε πολλά. Η οικονομική κρίση αποτελεί σημαντική ευκαιρία για την προώθηση του ζωτικού ρόλου του νερού στη ζωή μας και στο περιβάλλον. Εξάλλου, υπάρχει επείγουσα ανάγκη να καλυφθεί το χαμένο έδαφος και να αντιμετωπισθούν οι αυξανόμενες πιέσεις που ασκούνται για την παροχή περισσότερου νερού,από την αύξηση του ανθρώπινου πληθυσμού, το σύγχρονο τρόπο ζωής και την κλιματική αλλαγή- με τη σοβαρότητα που τους αξίζει. Μέρος του προβλήματος είναι ότι πολλοί πολιτικοί δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται για το νερό ιδιαίτερα, ενώ οι αρμόδιοι φορείς, χωρίς μακροπρόθεσμες στρατηγικές, αλλά με εμβαλωματικές παρεμβάσεις, προσπαθούν μόνο για το σήμερα. Ακόμη και πριν από τη σημερινή οικονομική κρίση, δημόσια και ιδιωτικά κεφάλαια που απαιτούνταν για να εκσυγχρονιστούν, διατηρηθούν ή και να επεκταθούν τα αντίστοιχα δίκτυα και οι υπηρεσίες ύδατος ήσαν ανεπαρκή. Οι κίνδυνοι της επένδυσης σε ότι αφορά το νερό έχουν αυξηθεί, με αποτέλεσμα να μειωθούν ακόμη περισσότερο οι επενδύσεις για νέα κεφάλαια και για τη συντήρηση ή και τη δημιουργία νέων έργων και υποδομών. Εξωπραγματικές προσεγγίσεις για την ανάκτηση του κόστους έχουν οδηγήσει σε αρνητικές επιχειρηματικές επιδόσεις, ενώ οι παντοειδείς εκπτώσεις στις προσφερόμενες υπηρεσίες κοινής ωφέλειας είναι ενδεχόμενο να θίξουν ακόμη και ζητήματα δημόσιας υγείας, υγιεινής και προστασίας του περιβάλλοντος και της Φύσης. Οι πολίτες και οι επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, δεν έχουν εύκολη την πρόσβαση σε καθαρό νερό, σε αποχέτευση και άλλες βασικές υπηρεσίες. Η διεθνώς συμφωνημένοι αναπτυξιακοί στόχοι της χιλιετίας είναι αμφίβολο πλέον ότι θα επιτευχθούν. Σύμφωνα με εκθέσεις για την βιώσιμη ανάπτυξη, που περιλαμβάνεται στο Διεθνές Αναπτυξιακό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNDP),οι στόχο που αφορούν το νερό και την αποχέτευση, στην υποΣαχάρια Αφρική και μόνο, θα απαιτήσουν ετήσιες επενδύσεις ύψους περίπου 2,7% του ΑΕΠ, ή με άλλα λόγια 7 δισ. δολάρια ετησίως. Σημειώνεται ότι πέρυσι πριν από την κρίση είχαν επενδυθεί περίπου 0,3 % του ΑΕΠ, ή 800 εκατομμύρια δολάρια ετησίως. Έτσι, με τη σημερινή συγκυρία της οικονομικής κρίσης τα πιο πάνω ποσά είναι πολύ δύσκολα ή και ανέφικτα να εξευρεθούν, ενώ η κατάσταση ενδέχεται να - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

49


επιδεινωθεί με τη σημερινή κρίση, όπως επιβεβαιώνει και η Παγκόσμια Τράπεζα, καθώς πρόσφατα, η τάση των επενδύσεων και για τις υποδομές ως προς το νερό έχουν μειωθεί δυσανάλογα και από τις δημόσιες επενδύσεις των κρατών. Τελικά, εάν αυτή η κατάσταση δεν αντιμετωπιστεί, το κόστος της καθυστέρησης και της αδράνειας θα είναι καταστροφικά. Μεταξύ των άλλων θα επηρεαστούν όλες τις πτυχές της οικονομίας: -θα χαθούν Θέσεις εργασίας καθώς οι αγρότες και η βιομηχανία θα έχουν ελλείψεις και μείωση της κατανάλωσης.-Και σε ατομικό επίπεδο και οι οικογένειές τους θα αισθανθούν τις επιπτώσεις και στο βιοτικό τους επίπεδο. –Και οι φυσικοί πόροι του περιβάλλοντος που περιλαμβάνονται στους κρίσιμους για τη διατήρηση της ζωής, όπως είναι το νερό και οι τροφές, θα απειληθούν. Η γεωργία, η οποία είναι ο μεγαλύτερος χρήστης του νερού, μπορεί να πληγεί σκληρά, καθώς η έλλειψη του νερού θα μειώνει τις αποδόσεις στην παραγωγή, με αποτέλεσμα την έλλειψη των τροφίμων και την αύξηση των τιμών των βασικών εμπορευμάτων, ένα ακόμη πρόβλημα για τις αναδυόμενες οικονομίες. Επίσης θα μπορούσε να απειληθεί η ενεργειακή απεξάρτηση, καθώς η ανάπτυξη της υδροηλεκτρικής ενέργειας χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα πηγών ενέργειας θα καθυστερήσει ή θα σταματήσει. Η βιομηχανία μπορεί να αντιμετωπίσει μεγάλο κίνδυνο, καθώς το νερό και οι πρώτες ύλες που εξαρτώνται από το νερό θα γίνονται πιο ακριβές, δυσεύρετες και περιορισμένες (Άρθρο: J. Moss-Water and the economic crisis Back to basics. Chair of BIAC Water Group & Senior Water Advisor, AquaFed)

__________

Λίγες Σκέψεις για την Πράσινη Ανάπτυξη των T. Kesik & A. Miller Ο Albert Einstein, έλεγε "Δεν μπορούμε να λύσουμε τα σημερινά και μελλοντικά προβλήματά μας χρησιμοποιώντας την ίδια άποψη και λογική, που χρησιμοποιήσαμε όταν τα δημιουργήσαμε’’. Η Πράσινη Ανάπτυξη, καθώς διατείνονται οι ειδήμονες, είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα για το κοινό μας μέλλον, ενώ η επιτυχία ευρύτερης εφαρμογής της θα αποτελέσει βαρόμετρο για καλύτερη ποιότητα ζωής. Από τη διεθνή εμπειρία, σταχυολογούμε πιο κάτω μερικές σκέψεις, συστάσεις και ευκαιρίες που σχετίζονται με την εφαρμογή και τη συνεχή εξέλιξη της Πράσινης Ανάπτυξης: •

Η Πράσινη Ανάπτυξη πρέπει να υπερισχύσει σε πολλές ισχύουσες νομοθετικές πρακτικές που συχνά είναι αναχρονιστικά απομεινάρια κάποιων προτύπων ανάπτυξης. Η συνεργασία των αρμόδιων φορέων με την κοινωνία είναι το κλειδί, ώστε να απομακρυνθούν σταδιακά τα κάθε είδους αντικίνητρα και οι στρεβλώσεις.


50


•

Για να πειστούν και οι πλέον καχύποπτοι και επιφυλακτικοί, υπάρχει ανάγκη για δημιουργήσουμε μια σειρά έργων επίδειξης, με στόχο την εμπειρική επιβεβαίωση από τις διαπιστώσεις των διαφόρων μελετών, ως προς την Πράσινη Ανάπτυξη.

•

Κρίσιμοι ανασταλτικοί παράγοντες στην Πράσινη Ανάπτυξη αποτελούν οι κοινωνικές αδράνειες, οι υστερήσεις και το έλλειμμα της διάχυσης της κατάλληλης γνώσης. Επίσης, απουσιάζει το κατάλληλα εκπαιδευμένο και καταρτισμένο προσωπικό. Εκπαίδευση, κατάρτιση, στις Πράσινες πολιτικές, στους κανονισμούς και στις διαδικασίες πρέπει να εναρμονιστούν κατά προτεραιότητα και να γίνουν προσιτές και εφικτές από όλους.

•

Οι απαιτήσεις και η εφαρμογή των προτύπων της Πράσινης Ανάπτυξης, μπορεί για σήμερα να είναι υπερβολικές, αλλά εύλογα αναμένονται να μειωθούν, καθώς η τεχνολογική καινοτομία και η διάδοση των φιλικών προς το περιβάλλον οικολογικών τεχνολογιών ανάπτυξης εφαρμόζονται ευρύτερα. Ανάπτυξη που δεν είναι βιώσιμη δεν είναι ούτε και οικονομικά αποδοτική, αλλά ούτε και κοινωνικά δίκαιη.

•

Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, η προστασία και η επάρκεια των νερών, η ανακύκλωσή τους

αλλά και η διαχείριση των νερών της βροχής είναι ουσιώδη

συστατικά της Πράσινης Ανάπτυξης, όπως και η ανακύκλωση των στερεών απορριμμάτων και η ενεργειακή αποδοτικότητα των κτιρίων. Οι κατάλληλες πολιτικές και οι κανονισμοί που απαιτούνται για την επίτευξη όλων των δυνητικών συνεργιών σε κτίρια και υποδομές πρέπει να εξετάζονται από κοινού από όλους τους φορείς λήψης αποφάσεων και τους κοινωνικούς εταίρους. •

Η Πράσινη Ανάπτυξη, ιδίως των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, αποτελεί μια ευκαιρία να συνειδητοποιήσουμε όλοι τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Τα κίνητρα που αντανακλούν την ορθή αποτίμηση της Πράσινης Ανάπτυξης είναι απαραίτητα για την κινητοποίηση του μετασχηματισμό της αγοράς. Η συμβατική (αλλά και βιώσιμη) ανάπτυξη πρέπει να αποθαρρύνεται με τη δημιουργία κατάλληλων δομών και θεσμικού πλαισίου. Αντίθετα, η Πράσινη Ανάπτυξη πρέπει να ενθαρρύνεται από ένα συνεκτικό σύστημα, κίνητρα και

ελαφρύνσεις που ενισχύουν τους οικονομικά ασθενέστερους και προωθούν στις κοινωνικές δομές και την περιβαλλοντικά υπεύθυνη συμπεριφορά. •

Η αναγνώριση της Πράσινης Ανάπτυξης, ως κοινωνική προτεραιότητα πρέπει να επεκταθεί στην ανακαίνιση και στην ανανέωση των υφιστάμενων κτιρίων, διότι αυτά αποτελούν την πλειονότητα των ενεργοβόρων πηγών. Είναι τεχνικά και οικονομικά - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

51


εφικτό η βελτίωση της αντοχής και της ενεργειακής απόδοσης των υφιστάμενων κτιρίων. Η αξιολόγηση του κόστους κύκλου ζωής και των ωφελειών που σχετίζονται με τα κτίρια είναι σωστές και δίκαιες, μέσα από την αξιολόγηση των κατάλληλων πολιτικών και πρακτικών, καθώς επηρεάζουν το περιβάλλον, την κοινωνία και την οικονομία στη διάρκεια της ωφέλιμης ζωής των κτιρίων και την υποστήριξη της υποδομής τους. •

Σημαντικές βελτιώσεις στην ποιότητα και στην ενεργειακή απόδοση των κτιρίων είναι εφικτές και αποτελεσματικές με τις διαθέσιμες τεχνολογίες. Ωστόσο, υπάρχουν δυνατότητες για ακόμη μεγαλύτερες βελτιώσεις μέσω στρατηγικών επενδύσεων στην έρευνα και στην ανάπτυξη με την οικοδομική και την κατασκευαστική βιομηχανία. Η ενεργειακή πιστοποίηση κάθε κτιρίου θα παρέχει στους καταναλωτές, στα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, στις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, κατάλληλα εργαλεία και για τη χάραξη πολιτικής για μια πιο ακριβή και αξιόπιστη αξιολόγηση της ενεργειακής απόδοσης, της διατήρησης του νερού και της ελαχιστοποίησης των δυσμενών επιπτώσεων πάνω στο περιβάλλον.

•

Οι επιδόσεις αξιολόγησης των κτιρίων και η εξέλιξη της ήπιας τεχνολογίας δημιουργούν πολλά, σύνθετα μέτρα που πρέπει να εξεταστούν συλλογικά. Πολλές πτυχές των επιδόσεων, όπως το νερό και η διαχείριση των αποβλήτων, απαιτούν εμπεριστατωμένη τεχνογνωσία, πολιτική βούληση με κοινωνική συνεργασία και συναίνεση.

Η κοινωνία δεν έχει την πολυτέλεια να περιμένει για περισσότερα πειράματα επιβεβαίωσης. Υπάρχει η ανάγκη της σωστής ενημέρωσης και της μεταφοράς-εναρμόνισης-εφαρμογής της υπάρχουσας τεχνογνωσίας στις δικές μας, στις ελληνικές ιδιαιτερότητες. Εξυπακούεται ότι είναι αναγκαία και η συνεχή παρακολούθηση της κατάστασης του περιβάλλον, της κοινωνίας και της οικονομίας και η εκ νέου αξιολόγηση της κατάστασης, καθώς είναι μια κρίσιμη προϋπόθεση για την επιβίωση της Πράσινης Ανάπτυξης. Η Πράσινη Ανάπτυξη, περισσότερο από οποιαδήποτε τεχνολογία ή πολιτική, εξαρτάται από όλους εμάς, καθώς καλούμαστε να συνειδητοποιήσουμε την αναγκαιότητα για ένα βιώσιμο κόσμο, και να ενδυναμώσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά μας σε σχέση με τις μελλοντικές γενεές για καλύτερη ποιότητα ζωής (Πηγή: T. Kesik & A. Miller, 2008. Toronto Green Development Standard. Cost-Benefit study. Policy and Research, City Planning, City of Toronto, Canada).

__________

Ο Πεντάλογος της Πράσινης Ανάπτυξης - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

52


του Π. Τζεφέρη Η πράσινη ανάπτυξη αποτελεί πλέον κεντρικό συστατικό στοιχείο του πολιτικού μας λόγου. Επιτρέψτε μου ορισμένες παρατηρήσεις για την πράσινη ανάπτυξη: 1 Η πράσινη ανάπτυξη πρέπει να υπερβεί το... trendy επίπεδο των λόγων και να δρομολογήσει συγκεκριμένες αναπτυξιακές λύσεις! Οι επικοινωνιακές ανακαινίσεις της πρόσοψης, ώστε να φαίνεται πράσινη, δεν αποτελούν «διατηρήσιμη» λύση. Ούτε βέβαια το οικο-υποκριτικό «πρασίνισμα» που οδηγεί σε νέα καταναλωτική μανία. Ήδη όλοι οι τομείς της πρωτογενούς παραγωγής (γεωργία, κτηνοτροφία, αλιεία, δασοκομία, εξόρυξη κλ.π.) θεωρούνται αντι-οικολογικοί και βρίσκονται στα φάσμα της εγκατάλειψης οδηγώντας την περιφέρεια της χώρας σε μαρασμό, ενώ παράλληλα δίνουν τη θέση τους στον μαζικό (και όχι ποιοτικό) τουρισμό. Όμως, η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού δεν αποτελεί επίσης διατηρήσιμη λύση. Κι ακόμη το «αειφόρο τίποτε» δεν τρώγεται, ούτε μεταφέρεται στις επόμενες γενιές. Το ζητούμενο είναι μια εναλλακτική λύση που θα ανασυγκροτήσει την πρωτογενή παραγωγή και θα δρομολογήσει τη μετάβαση προς τη βιώσιμη κοινωνία. Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν απαιτεί απλώς μια στρατηγική πράσινης ανάπτυξης, αλλά μια ολοκληρωμένη στρατηγική που μπορεί να γίνει πράξη με συντονισμένη συλλογική προσπάθεια, στοχευμένες πολιτικές, αλλά και με ατομικές πρωτοβουλίες. 2 Πράσινη ανάπτυξη δεν σημαίνει «ΑΠΕ παντού», να στραφούμε, δηλαδή, στις ΑΠΕ ανεξέλεγκτα και με οποιοδήποτε κόστος, αλλά να επενδύσουμε σε πολιτικές και τεχνολογίες που μετατρέπουν τις ΑΠΕ σε ανταγωνιστικές πηγές ενέργειας. Οι ΑΠΕ και η πράσινη ανάπτυξη δεν αποτελούν μονόδρομο, αποτελούν σαφώς τη βέλτιστη λύση, αλλά απαιτούν μεγάλη προσοχή. Το μέλλον γράφεται με άνεμο και ήλιο, όμως οι ΑΠΕ μπορεί υπό προϋποθέσεις να οδηγήσουν σε οικονομικά αδιέξοδα αν οι τεχνολογικές μας επιλογές είναι λανθασμένες (επενδύσεις στη βέλτιστη τεχνολογία, σε υποδομή δικτύων, ισχύς και ποσοστό διείσδυσης ώστε να μην διακυβεύεται η ευστάθεια του συστήματος κ.λπ.) ή αν δεν προσέξουμε και τις επιβάλλουμε ως μονοκαλλιέργεια ενεργειακής ανάπτυξης. Κι ακόμη δεν φτάνει μόνο να εγκαταστήσουμε ΑΠΕ εκεί που προβλέπεται, αλλά πρέπει να κατασκευάζουμε και τον εξοπλισμό στη χώρα μας, ώστε να αυξήσουμε την προστιθέμενη αξία - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

53


και να δημιουργήσουμε θέσεις εργασίας και μάλιστα κατά προτίμηση υψηλής εξειδίκευσης που θα μπορεί επίσης να παρέχεται στη χώρα μας. 3 Ο,τι είναι «πράσινο» δεν είναι αυτομάτως και πράσινη ανάπτυξη. Ενα γήπεδο γκολφ μπορεί να είναι πράσινο, δεν είναι όμως «πράσινη πολιτική» η επιλογή του. Αντίστροφα, ένα λατομείο δεν είναι πράσινο, μπορεί όμως να γίνει απολύτως «πράσινο», αφού μάλιστα εκμεταλλευτούμε επ' ωφελεία του κοινωνικού συνόλου τον εν ενεργεία χρόνο ζωής του πριν το αποδώσουμε σε άλλη χρήση. Πράσινη ανάπτυξη δεν σημαίνει ένα a priori «όχι» στην πρωτογενή παραγωγή και εστίαση μόνο στην πράσινη επιχειρηματικότητα του τριτογενούς τομέα. Για παράδειγμα, πράσινη ανάπτυξη δεν σημαίνει «όχι» στην εξόρυξη προϊόντων που ούτως ή άλλως αποτελούν τη βάση για το ψηφιακό και οικολογικό μας μέλλον: το πυρίτιο (Si των Φ/Β και της τεχνολογίας πληροφορικής), το νεοδύμιο (Nd, των ανεμογεννητριών και των σκληρών δίσκων), το ταντάλιο (Ta, των κινητών μας αλλά και του σφοδρού πολέμου στο Κονγκό), το δυσπρόσιο (Dy, των υβριδικών αυτοκινήτων), το αλουμίνιο και ο χαλκός (των ενσύρματων και ασύρματων δικτύων) κ.λπ. Πράσινη ανάπτυξη δεν σημαίνει «να μην κόβεται κανένα δέντρο ποτέ», να «μην γίνονται αιολικά πάρκα στα βουνά και μεταλλεία σε περιοχές που χαρακτηρίζονται δασικές». Πολλοί θεωρούν ότι οι μη ανανεούμενοι πόροι πρέπει να εξαιρεθούν από τα σχέδια βιώσιμης ανάπτυξης. Εντούτοις, η διαχείριση μη ανανεούμενων πόρων μπορεί να είναι βιώσιμη όταν εφαρμόζουμε διαχειριστικά συστήματα «βιομηχανικής οικολογίας» και «βιομηχανικής συμβίωσης» σεβόμενοι τους κύκλους της ζωής και της φύσης, όταν εξαντλούμε τους κύκλους ζωής των παραγόμενων προϊόντων και όταν ανακυκλώνουμε τα προϊόντα στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό. 4 Πράσινη ανάπτυξη σημαίνει «ανακύκλωση παντού» και «εξοικονόμηση παντού» χωρίς εξαίρεση. Σημαίνει επίσης «βιώσιμη κατανάλωση» και «οικο-αποδοτικότητα» παντού, υπεύθυνη χρήση αγαθών, πόρων, απορριμμάτων και υπηρεσιών. Σημαίνει ακόμη περισσότερη βιομάζα και γεωθερμία που συχνά τις υποτιμούμε ως ΑΠΕ, παρ' ότι παρέχουν μη «διακοπτόμενη» ενέργεια. Πράσινη ανάπτυξη σημαίνει πάνω απ' όλα παιδεία, ωρίμανση των κοινωνιών και περιβαλλοντική ηθική ώστε να γίνουν αντιληπτές αυτές οι λεπτές μεταβατικές ισορροπίες.


54


Κι ακόμη πράσινη ανάπτυξη σημαίνει ότι ο κρατικός έλεγχος θα εγγυηθεί επιτέλους ότι «ο ρυπαίνων θα πληρώνει» και όχι τελικά αντ' αυτού ο ρυπαίνων να σαρκάζει «μπορώ και πληρώνω, άρα ρυπαίνω..» 5 Η πράσινη ανάπτυξη οφείλει να είναι βιώσιμη, κι αυτό σημαίνει ότι αφενός οφείλει να είναι «διατηρήσιμη» σε βάθος χρόνου χωρίς κρατικές επιδοτήσεις και αφετέρου δεν πρέπει να υπερβαίνει τη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος και να μην διακυβεύει την κοινωνική συνοχή. Το περιβάλλον από πεδίο λανθάνοντος πλεονεκτήματος πρέπει να μετατραπεί επιτέλους σε πραγματικό πεδίο συγκριτικού πλεονεκτήματος. Για να γίνει αυτό απαιτούνται θεσμικές παρεμβάσεις, οικονομίες κλίμακας, αλλά και συγκρούσεις τόσο με γραφειοκράτες της δημόσιας διοίκησης όσο και με ιδεολήπτες «οικολόγους». Αλλά και με τις ψευδαισθήσεις που καλλιεργούνται στους πολίτες. Όπως εκείνη που θεωρεί πως το κράτος μπορεί να δημιουργήσει «πράσινες» θέσεις εργασίας με ένα μαγικό ραβδί, χωρίς να τις επιδοτήσει, απορροφώντας κεφάλαια από άλλους παραγωγικούς τομείς. Κι ακόμη εκείνη που θεωρεί ότι η πράσινη ανάπτυξη σημαίνει αυτόματα σύγκρουση με τις πελατειακές λογικές ορισμένων κατευθύνσεων, τη γραφειοκρατία, το συγκεντρωτισμό, τη διαφθορά. Ας μην ξεχνάμε ότι μια χώρα σαν την Ισπανία που τόλμησε να κατεδαφίσει τα πολυώροφα παραθεριστικά συγκροτήματα με σκοπό να επανακτήσει τις ακτογραμμές της, δεν τα κατάφερε μέχρι σήμερα στο στοίχημα της βιώσιμης ανάπτυξης. Αν και πέτυχε ταχεία «πράσινη» ανάπτυξη, αυτή στηρίχθηκε κυρίως σε ένα ευνοϊκό νομοθετικό πλαίσιο κρατικών επιδοτήσεων, με αποτέλεσμα να μην είναι «βιώσιμη» σε βάθος χρόνου. Και να οδηγήσει σύντομα σε αύξηση των ελλειμμάτων και της ανεργίας. Ας ελπίσουμε ότι η δέσμευση της Ε.Ε. για τα γνωστά 5 εικοσάρια (20% μείωση εκπομπών, 20% μερίδιο ΑΠΕ, 20% ενεργειακή αποδοτικότητα μέχρι το 2020) θα έχει μεγαλύτερη επιτυχία από τη στρατηγική της Λισαβόνας για την ανταγωνιστικότητα και ότι θα επηρεάσει θετικά και τον τόπο μας. Εντούτοις, η αλήθεια είναι ότι αν δεν αλλάξουμε το από δεκαετίες κυρίαρχο κρατικοδίαιτο αναπτυξιακό μας πρότυπο, όλα τα παραπάνω θα αποδειχθούν ευσεβείς πόθοι. Και η πράσινη ανάπτυξη, από μεγάλη ελπίδα, θα περιοριστεί σε ένα περιτύλιγμα, μια έστω μοντέρνα παραλλαγή του ιδίου αποτυχημένου μοντέλου ανάπτυξης. Και στις νεότερες γενιές θα μείνει ως παρακαταθήκη το επιπλέον δημοσιονομικό έλλειμμα (‘Αρθρο: Π. Τζεφέρης, http://elladitsamas. blogspot.com/).

__________ - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

55


Τσούχτρες και Μέδουσες ενόψει του Καλοκαιριού Η εμφάνιση μεγάλων πληθυσμών από μέδουσες στις ελληνικές θάλασσες και στις παράκτιες περιοχές είναι συνηθισμένο φαινόμενο με περιοδικότητα έξαρσης της αφθονίας των πληθυσμών τους τα 8 με 10 χρόνια. Σε άλλες περιοχές της Μεσογείου η περιοδικότητα μαζικής εμφάνισής τους φτάνει τα 4-6 χρόνια, καθώς κάθε περιοχή έχει ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες, που επηρεάζουν τη μαζική ή όχι εμφάνισή τους. Μόνο 70 είδη μεδουσών από τα συνολικά 250, είναι επικίνδυνα για τον άνθρωπο και αυτά αποκαλούνται τσούχτρες, καθότι όταν έρθουν σε επαφή με αυτόν προκαλούν δυσάρεστη έως και επώδυνη αίσθηση. Η επαφή με τις τσούχτρες στη χώρα μας σπάνια οδηγεί σε σοβαρά προβλήματα και μόνο σε ορισμένα ευαίσθητα και αλλεργικά άτομα. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η περιοχή του σώματος που ήλθε σε επαφή με την τσούχτρα παρουσιάζει μία έντονη ερυθροδερμία με ή χωρίς πρήξιμο που συνοδεύεται από έντονο τσούξιμο, πόνο ή και κνησμό. Τα ενοχλήματα αυτά προκαλούνται από μία τοξική ουσία που απελευθερώνεται αντανακλαστικά από τα πλοκάμια της τσούχτρας, όταν έρχονται αυτά σε επαφή με κάποιον άλλον οργανισμό. Η τοξική αυτή ουσία έχει σκοπό είτε να προστατεύσει την τσούχτρα από τους εχθρούς της, είτε να παραλύσει τη λεία της (πλαγκτόν και άλλοι μικροί θαλάσσιοι οργανισμοί) για τροφή. Οι μέδουσες εμφανίστηκαν στη Γη πολύ πριν από 570 εκατομμύρια χρόνια (Προκάμβρια γεωλογική περίοδος). Τα αρχέγονα αυτά είδη, που αποτελούνται κατά το 95% από νερό, είναι συγγενή με τις θαλάσσιες ανεμώνες και τα κοράλλια (όλα αυτά είναι γνωστά στη ζωολογία με το όνομα κνιδόζωα=ζώα που φέρουν ειδικά κύτταρα με τοξικές ουσίες). Οι μέδουσες έχουν μεγάλη ποικιλία μεγεθών, σχημάτων και χρωμάτων. Οι περισσότερες έχουν διάμετρο από μερικά χιλιοστόμετρων έως και εκατοστόμετρα, αλλά μπορεί να φτάσουν μέχρι και τα 2 μέτρα, ενώ τα πλοκάμια τους φτάσουν και δεκάδες μέτρα. Ο κίνδυνος παραμονεύει στα πλοκάμια τους που κρέμονται από το διαφανές και ζελατινώδες σώμα τους σε σχήμα καμπάνας ή ομπρέλας. Κάθε πλοκάμι διαθέτει εκατοντάδες κνιδοκύτταρα και νηματοκύστεις, που περιέχουν ένα μακρύ, κουλουριασμένο νήμα. Όταν ερεθιστεί η νηματοκύστη, το νήμα εκτοξεύεται προς το θύμα, σαν ένα μικρό καμάκι, αφήνοντας στο στόχο του μια ποσότητα νευροτοξίνης. Αυτό το δηλητήριο μπορεί να προκαλέσει απλό κνησμό, ερυθροδερμία, έντονα σημάδια με πόνο στο δέρμα, μέχρι και ναυτία, μυϊκή παράλυση, ακόμα και θάνατο σε ακραίες περιπτώσεις και σε αλλεργικά άτομα. Οι μέδουσες ζουν και στα γλυκά νερά, σε θάλασσες και ωκεανούς, ενώ αντέχουν σε μεγάλο φάσμα θερμοκρασιών και αλατότητας. Έχουν βρεθεί να ζουν ακόμη και σε βάθη μέχρι και τα - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

56


3500 μέτρα, ενώ συνήθως βρίσκουμε τις περισσότερες στην ανοιχτή θάλασσα, αλλά μεταφέρονται στις παραλίες και σε αβαθή παράκτια νερά, με τα ρεύματα της επιφανείας της θάλασσας, τα οποία εξαρτώνται από τους ανέμους. Οι περισσότερες μέδουσες είναι ιδιαίτερα ευκίνητες, μολονότι συνήθως παρασύρονται από τα ρεύματα της θάλασσας, έχουν την ικανότητα να κινούνται αυτόνομα, κάνοντας απαλές, παλμικές κινήσεις. Μια μέδουσα μπορεί να ταξιδέψει αρκετά χιλιόμετρα τη μέρα. Αυτό, σε συνδυασμό με την τεράστια εξάπλωση των μεδουσών σε όλες τις θάλασσες και τους ωκεανούς, τις κάνει να αποτελούν σημαντική απειλή για μερικά θαλάσσια πλάσματα, αλλά και για τον άνθρωπο. Το ζελατινώδες, διαφανές τους σώμα κάνει αδύνατο τον εντοπισμό τους από δορυφόρους ή σόναρ, όπως συμβαίνει με τα κοπάδια ψαριών. Κατά συνέπεια, είναι σχεδόν αδύνατη η πρόβλεψη αφθονίας και εμφάνισή τους. Και, δεδομένου ότι οι μέδουσες δύσκολα επιβιώνουν σε ενυδρεία, ώστε να μελετηθούν από κοντά, τα διαθέσιμα επιστημονικά στοιχεία είναι λιγοστά για τις λεπτομέρειες του κύκλου της ζωής τους. Oι μέδουσες που συναντάμε πιο συχνά στις ελληνικές θάλασσες είναι η γνωστή και ως «γυαλί» ‘’Χρυσαλίδα η χρυσοποίκιλτη’’ (Aurelia aurita), η καφε-μουσταρδί μέδουσα η ‘’Κοτυλόριζα με φυμάτια’’ (Cotylorhiza tuberculata) που θυμίζει τηγανητό αυγό, η μεγάλη γαλάζια μέδουσα ‘’Πνευμο-ριζόστομα’’ (Rhizostoma pulmo), αλλά και η ‘’Πελάγια που λάμπει στο σκοτάδι’’ (Pelagia noctiluca), η μόνη μέδουσα που στην περιοχή μας είναι και τσούχτρα. Οι περιοδικές πληθυσμιακές εξάρσεις της τσούχτρας ‘’Πελάγια’’ στη Μεσόγειο, δεν έχουν καθοριστεί επακριβώς, αλλά φαίνονται ότι συνδέονται με τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας της θάλασσας και με άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες που επηρεάζονται από τις κλιματικές αλλαγές, όπως είναι για παράδειγμα οι περίοδοι ξηρασίας ή έντονων βροχοπτώσεων τους ανοιξιάτικους μήνες. Επίσης, δεν έχει διαπιστωθεί κάποια συσχέτιση ανάμεσα στην αφθονία του πληθυσμού αυτής της τσούχτρας με την αύξηση της αλατότητας του νερού, αλλά ούτε και με τα ρυπασμένα νερά. Το 2007 εμφανίστηκε στο νότιο Ιόνιο πέλαγος η τσούχτρα ‘’Ροπιλέμα η νομαδική’’ (Rhopilema nomadica) που μοιάζει με ασπρο-γαλανό μπαλόνι, διαμέτρου 20-60 εκ., η οποία φαίνεται ότι εισέλθει στη Μεσόγειο από την Ερυθρά Θάλασσα μέσω Σουέζ και η επαφή της με τον άνθρωπο είναι πολύ επώδυνη. Η ανατομία της μέδουσας είναι πολύ απλή. Τρία είναι τα στρώματα που σχηματίζουν την καμπάνα-σώμα της. Στο σώμα της υπάρχει μία μόνο κοινή δίοδος από την οποία περνούν η τροφή και τα περιττώματα. Απ´ αυτή την ίδια δίοδο, εξέρχονται και τα αναπαραγωγικά κύτταρα (σπερματοζωάρια και ωάρια) από τα ώριμα αρσενικά και θηλυκά άτομα. Από τα γονιμοποιημένα ωάρια (σε ειδικό σάκο ή στο στόμα του θηλυκού ατόμου) γεννιέται ένα σκουλήκι, η πλάνουλα, η οποία αφού περιπλανηθεί προσκολλάται σε σκληρές επιφάνειες στο - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

57


βυθό και παραμένει εκεί για μήνες ή και για χρόνια ως πολύποδας. Απ´ αυτή τη μορφή προέρχονται συνήθως και μικροί πολύποδες που προσκολλώνται με τη σειρά τους ή και νεογνά μέδουσας, τα οποία στη συνέχεια ωριμάζουν και κολυμπούν ελεύθερα για να συνεχιστεί έτσι ο κύκλος της ζωής τους. Ορισμένα είδη (π.χ. το υδρόζωο Turritopsis), από το ώριμο στάδιο μεταμορφώνονται ξανά σε πολύποδες και ανατρέπουν έτσι το συνηθισμένο κύκλο της ζωής τους, δημιουργώντας άλυτο μέχρι στιγμής μυστήριο για τους επιστήμονες. Αντί του εγκεφάλου, οι μέδουσες διαθέτουν ένα στοιχειώδες νευρικό σύστημα ή νευρικό δίχτυ, το οποίο αποτελείται από υποδοχείς για την ανίχνευση του φωτός, της οσμής και για άλλα ερεθίσματα. Οι μέδουσες, αποτελούν σημαντικό ανταγωνιστή μας στην εξασφάλιση τροφής, αφού κάθε καλοκαίρι καταναλώνουν μεγάλο ποσοστό από το πλαγκτό και τα αβγά των ψαριών, ενώ καταστρέφουν και τα δίχτυα των ψαράδων. Είναι δύσκολο έως και αδύνατο να ελεγχθεί ο πληθυσμός τους, μια και έχουν ελάχιστους φυσικούς εχθρούς (π.χ. τις θαλάσσιες χελώνες και κάποια είδη πελαγικών ψαριών). Πολλές φορές βλέπουμε μικροσκοπικά ψάρια να αναζητούν συχνά καταφύγιο κάτω από τα πλοκάμια τους και να περνούν το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής τους στην ασφάλεια που τους παρέχουν οι μέδουσες, αφού αυτά τα μικρά ψάρια έχουν αναπτύξει ανοσία στη νευροτοξίνη των μεδουσών. Εξάλλου, το θαλάσσιο σαλιγκάρι ‘’Γλαύκος’’, τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά από τη μέδουσα ‘’Φυσάλια’’, ενώ τα νεαρά άτομα από ένα είδος χταποδιού προχωρούν ακόμα πιο πέρα, αφού κόβουν πλοκάμια από τσούχτρες, τα προσαρμόζουν στα δικά τους και τα χρησιμοποιούν ως όπλα για τη δική τους προστασία. Το πιο επικίνδυνο είδος τσούχτρας παγκοσμίως, είναι η Κυβομέδουσα (Chironex fleckerii), γνωστή και ως θαλάσσια σφήκα, που είναι το πιο θανατηφόρο πλάσμα στη Γη. Συναντάται στις ακτές του Ινδικού και του Ειρηνικού Ωκεανού και χρησιμοποιεί το θανατηφόρο δηλητήριό της για τις μεγάλες και μικρές γαρίδες. Το δηλητήριο της Κυβομέδουσας μπορεί να προκαλέσει το θάνατο σ´ έναν ενήλικο άνθρωπο μέσα σε τρία λεπτά, από ανακοπή καρδιάς, κατάρρευση του κυκλοφορικού συστήματος ή και παράλυση του αναπνευστικού. Στις ευρωπαϊκές ακτές του Ατλαντικού ωστόσο, τους μήνες του καλοκαιριού κυρίως, υπάρχουν είδη μέδουσας που το δηλητήριό τους περιέχει το 75% της τοξικότητας του δηλητηρίου της βασιλικής κόμπρας! Ως προς την έξαρση της παρουσίας μεδουσών, πέρα από την αύξηση της θερμοκρασίας των νερών, λόγω της υπερθέρμανσης του πλανήτη, που ευνοεί την αναπαραγωγή των μεδουσών, τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι στην αφθονία του πληθυσμού τους συμβάλουν και η υπεραλίευση ή και η εκλεκτική αλιεία ορισμένων ειδών (π.χ. σαφρίδι, γαύρος, σαρδέλα, σκουμπρί, τόνος, ξιφίας), σε συνδυασμό με την κλιματική αλλαγή. Δηλαδή, η εντατικοποίηση της αλιείας έχει αφανίσει μεγάλα τμήματα των πληθυσμών των ψαριών που τρέφονται με - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

58


τσούχτρες, καθώς και των μικρότερων, με τα οποία ανταγωνίζονται στην κατανάλωση του πλαγκτού. Αν συμβεί να μας χτυπήσει-τσιμπήσει τσούχτρα κάνουμε τις εξής απλές ενέργειες : α) Ξεπλένουμε άμεσα το σημείο του τσιμπήματος με νερό και απομακρύνουμε τα τυχόν κολλημένα στο σώμα μας πλοκάμια της τσούχτρας, β) Το να πιέσουμε ή έστω ν´ αγγίξουμε το σημείο του σώματος που δέχτηκε την επίθεση με άμμο ή φύκια είναι ό,τι το χειρότερο, αφού έτσι θα αυξήσουμε την ευαισθησία του δέρματος μας, γ) Τοποθετούμε πάγο ή κρύες κομπρέσες. Αυτό περιορίζει τα τοπικά φαινόμενα από το δέρμα, δ) Αλείφουμε την πάσχουσα περιοχή με αντι-αλλεργική αλοιφή ή νερόξυδο ή και υγρή αμμωνία ή και ούρα, ώστε να περιοριστεί η τοπική φλεγμονώδη αντίδραση και για να ανακουφιστούμε γρήγορα από το τσούξιμο και τη φαγούρα. Βοηθά επίσης το κρασί, αλλά και η κόκα-κόλα, ε) Χωρίς ιατρική συνταγή δεν παίρνουμε αντι-ισταμινικά χάπια, στ) Τέλος, αν τα συμπτώματα είναι έντονα και αν δεν υποχωρούν μετά την εφαρμογή των τοπικών-προληπτικών μέτρων, συνίσταται η άμεση επίσκεψη σε γιατρό της περιοχής. __________

Η Λαδανιά στη Βοτανική, στο Μύθο και στην Πρακτική ‘’ Όταν γυρίζει ο αλάδανος τ'αχτένιστο κεφάλι του’’ Οδυσσέας Ελύτης, Ήλιος ο Πρώτος. ‘’Ν' αρχίσει ο γάβρος σφέρδουκλας/ ν' ανθεί κι ο λάδανος να ιδρώνει/ κι η πετροπέρδικα να φτερουγάει/ να κακαρίζει ο λόγγος!’’ Καζαντζάκης, Οδύσσεια. Η λαδανιά (κν. λαδανιά, αλαδανιά, κίστος και αγκίσαρος για το είδος που φυτρώνει στην Κρήτη) είναι αρωματικό, φαρμακευτικό και μελισσοτροφικό φυτό, ενδημικό του ελληνικού χώρου που φύεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας και κυρίως στην Κρήτη και στην Κύπρο. Αλλά και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, όπου είναι κοινό φυτό, στην Κριμαία και στον Καυκάσο. Η λαδανιά, από βοτανική άποψη, ανήκει στην οικογένεια των Cistaceae και περιλαμβάνει 7 γένη και 160 περίπου είδη, φυτά των παραμεσογείων χωρών και της Αμερικής. Στην Ελλάδα, αυτοφυές είναι το γένος Cistus με 5 αυτοφυή είδη. Αυτά είναι τα Cistus creticuscreticus., Cistus creticus - eriocephalus , Cistus parviflorus , Cistus monspeliensis Η φυσική του θέση είναι σε ξηρές, πετρώδεις θέσεις, σε φρύγανα και σε διάκενα δασών, όπου μπορεί να καλύπτει μεγάλες εκτάσεις που ονομάζονται κιστώνες .Ευδοκιμεί σε ξηρές ή και δροσερές ημιορεινές περιοχές, σε φτωχά ξηρικά και ασβεστώδη εδάφη και σχηματίζει αραιές ή πυκνές συστάδες. Οι λαδανιές είναι φυτά αειθαλή, θαμνώδη πάνω από ένα μέτρο ύψος, με πολύκλαδο βλαστό και παχιά, ρυτιδώδη φύλλα. Τα φύλλα του και οι τρυφεροί βλαστοί του εκκρίνουν την κομμεορητίνη που λέγεται αλάδανος. Τα φύλλα τους είναι συνήθως κυματοειδή, απλά αδιαίρετα, αντίθετα η κατ' εναλλαγή με παράφυλλα, απλές τρίχες αστεροειδείς ή σε δέσμες. Αυτά παρουσιάζουν διαφορετικής μορφής φύλλα ανάλογα με την εποχή (εποχιακός διμορφισμός). Μεγαλύτερη επιφάνεια φύλλων το χειμώνα-άνοιξη και μικρότερη το καλοκαίρι και το φθινόπωρο όπου υποτριπλασιάζεται (από 6 σε 2 mm2). Ωστόσο, κατά την ξηρή περίοδο έχουμε απόρριψη των φύλλων από τα φυτά που φθάνει ακόμη και το 100%. H αναβλάστηση των φυτών παρατηρείται ένα μήνα μετά τις πρώτες φθινοπωρινές - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

59


βροχές. To άνθος είναι εφήμερο και φαίνεται ότι το μπουμπούκι διεγείρεται από το πρωινό φως. Τα πέταλα ανοίγουν και στη συνέχεια μέχρι το επόμενο πρωί τα σέπαλα κλείνουν απορρίπτοντας τα πέταλα και σχηματίζεται μια 5-χωρη κάψα που περιέχει 80-130 σπέρματα. Τα άνθη έχουν 5 πέταλα ροδίνου ερυθρού χρώματος και 5 σέπαλα, πολλούς στήμονες με κίτρινα στίγματα πλούσια σε γύρη. Όλα τα είδη της λαδανιάς (Cistus) χαρακτηρίζονται ως πυρόφυτα, λόγω της ιδιότητας τους να διεγείρεται το φύτρωμα των σπερμάτων τους και να αναβλαστάνουν αμέσως μετά την πυρκαγιά. To φαινόμενο αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι τα σπέρματα τους καλύπτονται από μια αδιάβροχη μεμβράνη η οποία με την έκθεση τους σε υψηλές θερμοκρασίες της πυρκαγιάς, διαρρηγνύεται επιτρέποντας την απορρόφηση νερού και το φύτρωμα του σπόρου. Χωρίς τη φωτιά η καταστροφή της πιο πάνω μεμβράνης γίνεται με βραδύ ρυθμό με την επίδραση των μικροοργανισμών του εδάφους. Στο υποείδος creticus της λαδανιάς, όλα τα μέρη του φυτού καλύπτονται από μονήρεις ή αστεροειδείς αδενώδεις τρίχες που παράγουν την κομμεορητίνη που στην Κρήτη λέγεται ‘'αλάδανος’', ή ‘’Λάβδανο’’ (δεν πρέπει να συγχέεται με το ‘’Λαύδανο’’ που είναι φαρμακευτική ουσία που περιέχει συστατικά του οπίου), που αντιστοιχεί στο 'Λήδανο’’ του Ηροδότου, ή το ‘’Λάδανον ή Λήδον’' του Διοσκουρίδη. Το αλάδανο έχει χρώμα σκούρο καφετί, είναι αρωματικό και με πικρή γεύση και χρησιμοποιείται εκτός των άλλων για την παραγωγή αιθέριου ελαίου με διαπεραστικό άρωμα. Αυτή η αρωματική ρητίνη (gummi ladanum), με έντονες φαρμακευτικές ιδιότητες, χρησιμοποιείται από αρχαιοτάτων χρόνων, ενάντια στους λοιμούς της χολέρας, ως αρωματική ουσία για θυμιάσεις, αλλά και στην ταρίχευση των νεκρών.

H μεγαλύτερη πυκνότητα των αδενωδών τριχών στο φυτό

παρουσιάζεται κατά μήκος των νεύρων της κάτω επιφανείας των φύλλων καθώς και στα στελέχη. H παραγωγή της ρητίνης στην διάρκεια της ημέρας αυξάνει με την αύξηση της θερμοκρασίας. H ρητίνη που εκρέει από τις αδενώδεις τρίχες, καλύπτει την εξωτερική επιφάνεια της τρίχας, τη βάση της και την επιφάνεια του οργάνου στο οποίο φύεται. ΄Ετσι, όσο μεγαλύτερη είναι η ηλικία του οργάνου (φύλλα, στελέχη κ.λ.π) τόσο και μεγαλύτερη είναι η ποσότητα της ρητίνης που έχει αποτεθεί πάνω του. H επικάλυψη των φύλλων από την ρητίνη φαίνεται ότι ελαττώνει την εξατμισοδιαπνοή, μειώνει την θερμοκρασία του φύλλου, λόγω της εξάτμισης του αιθερίου ελαίου που περιέχει, αλλά και προστατεύει από τις υπεριώδεις ακτίνες. To ποσό της ρητίνης το οποίο παράγεται στα φύλλα εκτός από την εποχιακή του διακύμανση ποικίλει και από περιοχή σε περιοχή λόγω περιβαντολλογικών η και γενετικών παραγόντων και κυμαίνεται από 1.5-15% ξηρού βάρους φύλλων. Στο υποείδος eriocephalus το αντίστοιχο ποσοστό είναι πάντα μικρότερο του 1% και το ποσοστό των αδενωδών τριχών πάνω στην επιφάνεια των φυτών είναι πολύ μικρότερο από ότι στο creticus. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

60


H εκμετάλλευση της κομμεορητίνης (αλάδανου) του Cistus creticus αποτελεί σημαντική και παλαιότερα κύρια πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους της κοινότητας Σισσών Μυλοποτάμου Ρεθύμνης, οι οποίοι ασχολούνται και σήμερα με την συλλογή της. H ρητίνη συλλέγεται από φυσικούς πληθυσμούς του Cistuis creticus κατά τις θερμές ώρες της ημέρας στην διάρκεια της θερινής περιόδου, με τον πατροπαράδοτο τρόπο του ‘’αργαστηριού’’ (ένα είδος τσουγκράνας που αντί για δόντια έχει μακριές δερμάτινες λουρίδες). Αυτό το πατροπαράδοτο εργαλείο το σβαρνίζουν ανάμεσα από τις αλαδανιές, χαιδεύοντάς τες, χωρίς να τις πληγώνουν ή καταστρέφουν. Φαίνεται ότι η εκμετάλλευση του φυτού στη Κρήτη άρχισε την περίοδο της Αραβοκρατίας. H συλλογή απαιτεί επίπονη εργασία και η ημερήσια απόδοση κυμαίνεται από 0.5-1Kg. To ποσό της ρητίνης το οποίο παράγεται στα φύλλα εκτός από την εποχιακή του διακύμανση ποικίλει και από περιοχή σε περιοχή, λόγω περιβαλλοντικών ή και γενετικών παραγόντων, και κυμαίνεται από 1.5-15% ξηρού βάρους φύλλων. Oι ποσότητες που συλλέγονται εξάγονται στις Αραβικές κυρίως χώρες όπου χρησιμοποιούνται ως θυμίαμα, αλλά και για την απολύμανση των εσωτερικών χώρων, όπως πιστεύεται. Η συλλογή του αλάδανου γίνεται και στην Ισπανία αλλά με διαφορετικό τρόπο. Εκεί οι αλαδανιές κόβονται, βράζονται σε μεγάλα καζάνια και το λάδανο επιπλέει και συλλέγεται. Αυτό συνήθως εξάγεται στη γειτονική Γαλλία, όπου χρησιμοποιείται ως αιθέριο έλαιο για την παρασκευή αρωμάτων. To Cistus creticus L. (κν. λαδανιά, αλαδανιά, αγκίσαρος), είναι ο ‘’κίσθος ‘’

του

Θεοφράστου. O Θεόφραστος διέκρινε δύο είδη ‘’ κίσθου ‘’, το αρσενικό και το θηλυκό. To άρσενικό το περιγράφει ως ‘’'μείζον και σκληρώτερον και λιπαρώτερον και το άνθος επιπορφυρίζον, άμφω δε τα γένη όμοια τοις αγρίοις ρόδοις, πλην ελλάτω και άοσμα’’. Ετσι, λοιπόν η σημερινή αγγλική ονομασία ‘’Rock rose’’ για τα φυτά αυτά ίσως να έχει προέλθει από την παρατήρηση του Θεοφράστου, από την περιγραφή του οποίου συμπεραίνουμε ότι το ‘’αρσενικό γένος’’ αντιστοιχεί στο Cistus creticus και το ‘’θηλυκό’’ στο Cistus salviifolius. To πρώτο απαντάται στη Κρήτη με δύο υποείδη: α). Cistus cretlcus ssp. creticus

και β), Cistus creticus ssp. eriocephalus. To πρώτο το είδος, η

‘’Κρίθινη’’, όπως τοπικά λέγεται, έχει ροζ-μοβ άνθη, ενώ η ‘’Σίτινη’’ έχει κίτρινα άνθη, από την οποία συλλέγεται η κομμεορητίνη με μηχανικά μέσα. To δεύτερο υποείδος, η αλαδανιά με τα λευκά άνθη είναι σπανιότερη και δεν παράγει ρητίνη σε αξιόλογη εκμεταλλεύσιμη ποσότητα. Λέγεται ότι η ομορφιά των ανθών της αλαδανιάς προκάλεσαν την προσοχή των Μινωιτών καλλιτεχνών. Γι’ αυτό και τη βλέπουμε να εικονίζεται στην τοιχογραφία του παλατιού της Κνωσού «το γαλάζιο πουλί». Η ρητίνη της λαδανιάς, ο αλάδανος αναφέρεται από τον Ηρόδοτο (το 500π.χ.). Αυτός περιγράφει τον τρόπο που μάζευαν το ρετσίνι, και απορεί γιατί, αν και μύριζε ωραία, προερχόταν από ένα βρωμερό μέρος, τα γένια του τράγου. Καθώς το ζώο έτρωγε τα φύλλα - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

61


της αλαδανιάς το ρετσίνι κολλούσε στα γένια του και συλλεγόταν έπειτα από τους βοσκούς. Την ίδια αλλά πιο λεπτομερή αναφορά κάνει και ο Διοσκουρίδης. Στο Μεσαίωνα, η συλλογή του ρετσινιού γινόταν με ένα είδος τσουγκράνας εφοδιασμένης με δερμάτινες λουρίδες Στις λουρίδες αυτές κολλούσε το λάδανο και συλλεγόταν. Τον ίδιο τρόπο περιγράφει αναλυτικά και ο Γάλλος περιηγητής Μπελόν δίνοντας μας και εικόνα του εργαλείου που χρησιμοποιούνταν, του λεγόμενου ‘’αργαστηριού’’. Ο Διοσκουρίδης (1ος αιώνας μ.Χ.), ιατρός και βοτανολόγος του Ρωμαϊκού Στράτου, αναφέρει : «Το λάδανον δύναμιν έχει θεραπευτικήν, μαλακτικήν, αναστομωτικήν, ίστησι δε τας ρέουσας τρίχας μιγέν οίνω και σμύρνη και μυρσινίω ελαίω, ουλάς τε ευπρεπεστέρας ποιεί μετ' οίνου καταχριόμενον και ωταλγίας μεθ' υδρομέλιτος ή ροδίου εγχεομένου θεραπεύει, …..Επίσης, αυτός δίνει μια λεπτομερή περιγραφή του τρόπου συλλογής του λάβδανου, από τα γένια και τα πόδια των τράγων και των κατσικιών πάνω στα οποία κολλά, αλλά και με ένα εργαλείο με σχοινιά όπως γίνεται και σήμερα (π.χ. στο ορεινό χωριό Σίσσες Μυλοποτάμου Ρεθύμνης). Ο Ρωμαίος ιατρός Celsus (25π.Χ. - 25μ.Χ.), αναφέρει τη χρησιμοποίηση της ρητίνης της αλαδανιάς, ως έμπλαστρο σε κακοήθη σαρκώματα. Ο Ορειβάσιος, διαπρεπής Βυζαντινός ιατρός, που έζησε τον 4ο αιώνα, παρασκεύαζε αλοιφή με λάδανο κατά της τριχόπτωσης. Ο Πέρσης ιατρός Αβικέννας, (η σημαντικότερη ίσως φυσιογνωμία της αραβικής ιατρικής που έζησε στην Περσία (980-1037 μ.χ.), ο οποίος ασχολήθηκε εκτεταμένα με την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, αναφέρει τη χρήση του λαδάνου για την αποσκλήρυνση του στομάχου και εντέρου και με τη μορφή αλοιφής για τη θεραπεία του σπλήνα. Περιηγητές και βοτανολόγοι, όπως ο Pierre Belon (1517-1564) και ο Joseph Pitton de Tournefort, που πέρασαν από την Κρήτη, ακολουθώντας τα χνάρια των αρχαίων βοτανολόγων (Διοσκουρίδη), αναφέρθηκαν στο φυτό αλαδανιά και στον τρόπο συλλογής του με αναλυτικό τρόπο. Πηγές:Καββάδα ∆., Βοτανικόν και Φυτολογικόν Λεξικόν σελ. 1934, Αθήνα, 1956. Γεννάδιος Π.Γ. Λεξικό Φυτολογικό, σελ. 512, Αθήνα, 1914. Gunther R.T., “The Greek herbal of Dioscurides” Oxford, Oxford University Press p.701, 1934. Tecoz Η., Reutter L., Vade Mecum. De Matiere Medicale p.205, 1943. Polunin Ο., Flowers of Greece and the Balkans p.340 Oxford Press, 1980.

http://en.wikipedia.org/wiki/Labdanum , http://ladano.blogspot.com , http://www.ladano.blogspot.com , http://alathanos.blogspot.com , http://www.biblefragrances.net/labdanum.html _______________

Η Αμπελιτσιά -το Ανέγνωρο Δεντρό, οι Κατσούνες και οι Απαγορεύσεις Η κατσούνα, είναι η μαγκούρα του κρητικού βοσκού. Το απαραίτητο εφόδιο για κάθε κτηνοτρόφο στην Κρήτη. Σ’αυτή στηρίζεται, καθώς δρασκελιά τις κακοτοπιές. Είναι το πρόχειρο αμυντικό μέσο προστασίας σε κάθε δύσκολη στιγμή, ενώ πιάνει με αυτή τα γιδοπρόβατά από τον λαιμό ή τα πόδια τους. Η χρήση της για τους αγρότες περιοριζόταν στο παρελθόν για το ράβδισμα και το τράβηγμα των ελιών, πριν την εισαγωγή στην - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

62


συγκομιδή των σύγχρονων μηχανικών μέσων. Οι γνήσιες κατσούνες είναι φτιαγμένες από αμπελιτσιά και έχουν γάγλες, είναι δηλαδή κυματοειδείς. Η αμπελιτσιά, το "ανέγνωρο δεντρό" των κρητικών, ή αβελικεία, είναι τυπικό ενδημικό, αλπικό δένδρο της Κρήτης με την επιστημονική ονομασία Zelcova abelicea cretica. Είναι, αρχέγονο ενδημικό φυτό της Κρήτης, έχει εξελιχθεί πολύ λίγο ανά τις χιλιετίες και είναι συγγενικό είδος με τη φτελιά. Το φυτό αυτό προστατεύεται από διεθνείς συνθήκες και τη δασική νομοθεσία και βρίσκεται στο ‘’Κόκκινο’’ βιβλίο με τα προστατευόμενα είδη που απειλούνται άμεσα με εξαφάνιση. Φυτρώνει μέχρι και τα 1760 μέτρα υψόμετρο. Είναι μικρό δέντρο (αποτελεί νόστιμη βοσκή για τα ζώα, τα οποία εμποδίζουν την ανάπτυξή του), αλλά μπορεί να φτάσει μέχρι και 10 μέτρα σε ύψος. ΄Εχει φύλλα μικρά, με δικτυωτή νεύρωση, οδοντωτά και με χνούδι στην κάτω επιφάνεια. Τα θηλυκά άνθη που θα δώσουν καρπό, βγαίνουν στις μασχάλες των φύλλων ανά ένα. Τα αρσενικά βγαίνουν πολλά μαζί στη βάση των κλαδιών του δέντρου. Ο καρπός είναι μικρός, σκληρός, χνουδωτός και πρασινωπός. Άλλα είδη, που δεν υπάρχουν στην Ελλάδα, είναι η αμπελίτσια η ουλμοειδής, δέντρο του Καυκάσου, ύψους έως 30 μ., που χρησιμοποιείται στην οικοδομική, γιατί έχει σκληρό και ανθεκτικό ξύλο. Επίσης, μικροί πληθυσμοί ζέλκοβας, υπάρχουν στην Σικελία. Στην κεντρική και ανατολική Κρήτη που οι αμπελιτσιές είναι λιγοστές, οι κατσούνες κατασκευάζονται από ξύλο πρίνου ή και από αγριλιές. Εκεί οι κατσούνες είναι ευθύγραμμες.

63

Η αμπελιτσιά, κινδυνεύει από την κλιματική αλλαγή και το ξηρότερο κλίμα, την εντατική βόσκηση των γιδιών, καθώς εμποδίζει την αναγέννησή της και για ορισμένους από το κόψιμο των κλάδων της για να κατασκευαστούν οι κατσούνες. Σήμερα, τη συναντάμε κυρίως πάνω από 1000 μέτρα υψόμετρο, στην περιοχή των Λευκών ορέων (δύο συστάδες και μερικές απομονωμένες στο οροπέδιο Ομαλού μέχρι καταφύγιο Καλλέργη), και λίγα δένδρα στη Δίκτυ στο Λασίθι και στον Ψηλορείτη. Η απαγόρευση να κόβονται οι αμπελιτσιές και να γίνονται κατσούνες, ισχύει αρκετά χρόνια. Νόμιζαν ότι έτσι θα προστατεύσουν από την εξαφάνισή της , καθώς υπάρχουν μόλις 150-200 ώριμα δέντρα αμπελιτσιάς στην Κρήτη. Η πραγματικότητα όμως είναι διαφορετική, σύμφωνα με τους ειδικούς και τις σύγχρονες απόψεις της επιστήμης. Όπως θα δούμε παρακάτω, το πιο πιθανό είναι αν συνεχιστεί αυτή

η απαγόρευση να

συντελεστεί γρηγορότερα η εξαφάνισή της. Είναι γνωστό ότι τα περισσότερα δέντρα, όταν τα κόψεις, έχουν την ικανότητα να αναπτύσσουν νέους βλαστούς. Εξάλλου, τα μεσογειακά φυτά, πλην των κωνοφόρων, επειδή είναι προσαρμοσμένα στις πυρκαγιές, αναγεννώνται από το κούτσουρό τους. Δηλαδή, πρεμνοβλαστάνουν, όπως λέμε, εύκολα. Η αμπελιτσιά, αντέχει πάρα πολύ καλά όταν την κόβουμε πιο ψηλά από το κούτσουρό της (καρατόμηση), ενώ παραβλαστάνει πολύ έντονα. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


Δηλαδή, βγάζει παραφυάδες από τις ρίζες της, παρά όχι τόσο κοντά στον κορμό της. Αυτό σημαίνει με απλά λόγια ότι ένα δέντρο που κόβεται δεν πεθαίνει. Αντίθετα μάλιστα. Η κορμοτόμηση (κόψιμο κοντά στη ρίζα) και η καρατόμηση (κόψιμο ψηλότερα), αποτελούν μορφές διαχείρισης των δασών που εφαρμόζονται από παλιά στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Υπάρχουν δυο μορφές διαχείρισης των δένδρων ή και θάμνων. Η καρατόμηση (αγγλ. pollarding) και η κορμοτόμηση (αγγλ. coppicing). Τα δέντρα που υφίστανται αυτής της μορφής την διαχείριση, αν γίνεται με μια περιοδικότητα των 8-10 χρόνων, όχι μόνο δεν ξεραίνονται, αλλά ζουν και πολύ περισσότερο. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι το σύστημα αυτό διαχείρισης πρέπει να γίνεται συνεχώς. Εξάλλου, η τεχνική αυτή ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη στους αρχαίους Έλληνες, αφού με κορμοτόμηση έπαιρναν τα πολεμικά τους δόρατα από κρανιές ή μελιές. Στην περίπτωση της αμπελιτσιάς δεν ευνοείται ιδιαίτερα η κορμοτόμηση. Από την άλλη όμως υπάρχει το πρόβλημα των γιδιών που τρώγουν τα βλαστάρια που αναγεννώνται από τη ρίζα του δέντρου. Εδώ έχει ακριβώς εφαρμογή η καρατόμηση. Δηλαδή, κόβουμε τον κορμό του δένδρου 2-3 μέτρα πάνω απ;o το έδαφος, ώστε οι νέοι βλαστοί να μην είναι προσβάσιμοι από τα γίδια. Η αμπελιτσιά αντέχει πολύ στην καρατόμηση, οπότε η διαχείριση με αυτόν τον τρόπο αυξάνει κατά πολύ την επιβίωσή της. Ωστόσο, δεν είναι όλα τα δέντρα διαθέσιμα για καρατόμηση. Τα ώριμα δέντρα της πράγματι πρέπει να προστατευτούν αυστηρά, αφού η καρατόμηση σε ώριμη ηλικία θα καταστρέψει το δέντρο. Τι συμβαίνει όμως με την απαγόρευση να κόβονται τα κλαδιά της. Η αμπελιτσιά έχει έναν εχθρό. Κι αυτός είναι τα γίδια. Τι θα μπορούσε να γίνει; Να επιτραπεί με σχεδιασμό και ορθολογισμό, η εμπορία για τις κατσούνες. Όπως προαναφέραμε, πολλά δέντρα μπορούν να διαχειριστούν με τον τρόπο της καρατόμησης. Το κράτος μπορεί να επινοικιάσει, ακόμα και με συμβολικό αντίτιμο τα δέντρα, στους κατοίκους της ορεινής Κρήτης. Και σε συνεργασία με τους δασικούς υπαλλήλους να τους διδάξει τον τρόπο ορθολογικής διαχείρισης των δέντρων. Είναι ιδιαίτερα προσοχής τα ηλικιωμένα δέντρα, καθώς αυτά συμβάλλουν στη διατήρηση της γενετικής ποικιλίας της αμπελιτσιάς και αποτελούν την ‘’τράπεζα’’ για τα γονίδιά της και έτσι θα τη θωρακίζουν από περιβαλλοντικούς κινδύνους. (Πηγές:www.minagric.gr/Greek/data/Zelkova%20cretica.doc, http://www.eplatanos.wordpress.com ) _______________

Τα Απολιθωμένα Δάση Τα απολιθωμένα δάση αποτελούν μοναδικούς φυσικούς σχηματισμούς που φανερώνουν την πλούσια γεω-ιστορική φυσική κληρονομιά, τη γεω-εξέλιξη, αλλά και την εξαγωγή - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

64


συμπερασμάτων πάνω στο τότε κλίμα και ειδικότερα για τη θερμοκρασία και τη βροχόπτωση μιας ευρύτερης περιοχής. Πριν από περίπου 370 εκατομμύρια χρόνια, όταν οι πέντε σημερινοί ήπειροι ήταν δύο μόνο κομμάτια και κυριαρχούσαν στη γη τα ασπόνδυλα ζώα, στην περιοχή του Μαρόκου ζούσαν τα αρχαιότερα δένδρα, με διάμετρο ένα μέτρο και ύψος 30 μέτρα. Αυτά τα τεράστια απολιθωμένα δένδρα έδιναν το δικό τους στίγμα στην παγκόσμια γεω-ιστορία και παλαιοχλωρίδα. Αυτά τα δένδρα, γνωστά και με το όνομα Αρχαιοπτέριδες, κυριάρχησαν για περισσότερο από 20 εκατομμύρια χρόνια και υπήρξαν και τα μακροβιότερα των τότε δέντρων. Αίνιγμα αποτελεί ωστόσο ο αφανισμός του συγκεκριμένου δέντρου για το οποίο δίνονται δύο βασικές εκδοχές. Η μία έχει σχέση με την εμφάνιση των σπερματόφυτων (φυτά που πολλαπλασιάζονται με σπέρματα) που πιθανότατα ήρθαν να δημιουργήσουν νέες συνθήκες πολλαπλασιασμού αντικαθιστώντας τα δέντρα που ως τότε αναπαράγονταν με σπόρια. Μία δεύτερη και επικρατέστερη έχει σχέση με τις κλιματολογικές μεταβολές οι οποίες δημιουργήθηκαν από τα ίδια τα δέντρα για να προκαλέσουν έτσι τον αφανισμό τους. Στον Ελλαδικό χώρο, απολιθωμένα δάση έχουν βρεθεί στον Έβρο όπου έχει εντοπιστεί το αρχαιότερο δάσος –ηλικίας πάνω από 25 εκατομμύρια χρόνια με βελανιδιές, φοίνικες και σεγκόγιες. Στη νήσο Λέσβο βρίσκεται το πλέον ονομαστό απολιθωμένο δάσος στις περιοχές Σίγρι, Σκάλα Ερεσού, Μεσσότοπο, Γαβάθα με κυρίαρχες τις σεγκόγιες, όπου το οργανικό υλικό των δένδρων έχει αντικατασταθεί με διοξείδιο του πυριτίου και άλλα έγχρωμα ορυκτά. Στη βόρεια Εύβοια-περιοχές Κερασιά Ιστιαίας και Αγ. Αννας, έχουν βρεθεί απολιθωμένα δένδρα κανέλας και άλλα τροπικά φυτά. Στη λιγνιτοφόρα λεκάνη της Βεγόρας στη Δ. Μακεδονία τα απολιθωμένα δάση έχουν πλούσια κατανομή και ποικιλία με κωνοφόρα, σεγκόγιες, κέδρα, φοίνικες, δρύες, πλατάνια καρυδιές και πλήθος από υποτροπικά φυτά. Επίσης, απολιθωμένα δάση έχουν βρεθεί στη νήσο Λήμνο- Βάρους, Μούδρου, Κοντιά, αλλά και στην Καστοριά – Νεστόριο, με φοίνικες και άλλα υποτροπικά και τροπικά φυτά, μαζί με απολιθώματα

θαλάσσιας

προέλευσης

όπως

μύδια,

στρείδια,

αστερίες

και

δόντια

καρχαριοειδών. Είδη σεγκόγιας σήμερα υπάρχουν ως μικρά φυτά δίπλα σε τρεχούμενα νερά με περιορισμένη ανάπτυξη σε περιοχές στην Ελλάδα –π.χ. Καστράκι, Κύθηρα, Πελοπόννησο, όπου επικρατούν συνθήκες με πολύ υψηλή υγρασία. Οι σεγκόγιες, ως πανύψηλα δένδρα, με πάνω από 150 μέτρα σε ύψος, εξακολουθούν να υπάρχουν στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Η πλειονότητα των απολιθωμένων δασών στην Ελλάδα, που χρονολογείται κατά προσέγγιση ότι έζησαν πριν από 20 εκατομμύρια έτη, δημιουργήθηκαν σύμφωνα με τους ειδικούς από μια εκτεταμένη ηφαιστειακή δραστηριότητα που συνοδεύτηκε από κάλυψη των τότε δένδρων με λάβα και τέφρα, ενώ οι σεισμικές διαταράξεις, διαρρήξεις και συμπτύξεις των τότε πετρωμάτων κάλυψαν φυτά και ζώα. Συνήθως, οι πιθανότητες της απολίθωσης είναι πολύ μικρές, καθότι η διαδικασία της απολίθωσης – αντικατάσταση μορίου προς μόριο της - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

65


οργανικής ύλης από ανόργανα υλικά, γίνεται κάτω από συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες και κυρίως με απουσία οξυγόνου. Σε ακόμη σπανιότερες περιπτώσεις απολίθωση συμβαίνει κάτω από πολύ χαμηλές θερμοκρασίες –π.χ. τα μαμούθ σε πολικές συνθήκες, ή και σε εκτεταμένη ξηρασία. Τα αινίγματα και τα ερωτηματικά που αφορούν τα απολιθωμένα δάση πολλά και πολυποίκιλα. Κατά καιρούς διάφοροι επιστήμονες από διάφορες περιοχές του πλανήτη ασχολήθηκαν με την δενδροχρονολόγηση και την εξαγωγή συμπερασμάτων πάνω στο τότε κλίμα και ειδικότερα για τη θερμοκρασία και τη βροχόπτωση. Αλλά, και πέρα από τα γνήσια απολιθώματα, υπάρχουν και τα ψευδο-απολιθώματα ή ακόμη και ψευδοαπολιθωμένοι σχηματισμοί που δεν μπορούν να συμπεριληφθούν στα απολιθώματα, καθότι απουσιάζουν οι γνωστές διεργασίες της. Στα ψευδοαπολιθώματα

συγκαταλέγονται

μεταξύ

των

άλλων

οι

δενδρίτες-δενδροειδείς

σχηματισμοί συνήθως από οξείδια του σιδήρου και μαγγανίου μέσα στα πετρώματα, οι ανθρωπόμορφοι σχηματισμοί ασβεστούχου πηλού, τα τυχαία δημιουργήματα της φύσης, τα χέρια γιγάντων και πλήθος από άλλα. Εδώ και μερικά χρόνια στην περιοχή Βάτικα του Ακρωτηρίου Μαλέα στην Πελοπόννησο -Αγία Μαρίνα, Σπίθα, Κόρακας, βρέθηκε πληθώρα κατακόρυφων χοανοειδών μορφών με ψευτο-δενδρώδη ανάπτυξη που προσελκύουν το έντονο ενδιαφέρον της διεθνούς επιστημονικής κοινότητος. Οι σχηματισμοί αυτοί βρίσκονται στον παράκτιο χώρο, μέσα σε θαλάσσια ιζήματα πλειοκαινικής ηλικίας, με απολιθώματα θαλάσσιων ζώων – στρείδια, κτένια, αχινοί. Πολλοί, θεωρούν τους ‘’καμινοειδείς’’ αυτούς σχηματισμούς ως απολιθωμένα δένδρα, ενώ άλλοι τα συγχέουν με ‘‘γιγάντιους σπόγγους’’. Οι πλέον ειδικοί επιμένουν ότι οι σχηματισμοί αυτοί δεν έχουν ίχνη απολίθωσης, δεν είναι δηλαδή απολιθώματα, αλλά ούτε και στην ευρύτερη περιοχή έχουν υπάρξει ηφαιστειακές εξάρσεις. Επίσης, αυτοί οι σχηματισμοί, τα θεωρούμενα ως δένδρα, δεν διαθέτουν τους γνωστούς ετήσιους κύκλους των δένδρων, βρίσκονται όλα σε όρθια-κατακόρυφη θέση, ούτε και φαίνεται ότι διαθέτουν ριζικό σύστημα, ενώ, ούτε και φύλλα από τα υποτιθέμενα δένδρα έχουν βρεθεί. Πάντως, οι τοπικές κοινωνίες φαίνεται ότι έχουν παραπληροφορηθεί, αφού φυλλάδια και άλλο έντυπο τουριστικό υλικό αναφέρει ότι στην περιοχή υπάρχει απολιθωμένο δάσος. Ωστόσο, ειδικοί επιστήμονες μελετούν τους όρθιους αυτούς εντυπωσιακούς σχηματισμούς στην περιοχή Βάτικα Λακωνίας και αποφαίνονται ότι αποκλείονται να είναι απολιθωμένοι κορμοί δένδρων. Μάλλον πρόκειται για γεω-χημικούς σχηματισμούς, που πιθανολογείται ότι δημιουργήθηκαν από ανερχόμενα αέρια από βαθύτερα στρώματα, τα οποία κατά τη διέλευσή τους μέσα από τις ρωγμές των πετρωμάτων διέλυαν τα ορυκτά συστατικά τους, συμπαρασύροντάς τα στην έξοδο, όπου και τα απέθεταν. Παρόλα αυτά, οι εντυπωσιακοί αυτοί σχηματισμοί είναι μοναδικοί στον ελληνικό χώρο και επομένως μπορούν να θεωρηθούν και - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

66


αυτοί ως διεθνώς διατηρημένα μνημεία της φύσης, ανυπολόγιστης επιστημονικής αξίας, όπως και τα απολιθωμένα δάση. Και το ερώτημα που αιωρείται είναι αν και κατά πόσο τα δένδρα πεθαίνουν πάντοτε όρθια. Το μόνο γνωστό στις μέρες μας είναι ότι τα δένδρα πεθαίνουν όρθια μετά από πυρκαγιά, από ασθένεια, μετά από καταιγίδα και εφόσον έχουν ξεριζωθεί και….είναι ξαπλωμένα-ξεριζωμένα. ______________

Και όμως Αγνοούμε τη Βιοποικιλότητα: Σημασία, Έννοιες και Αξίες Η βιοποικιλότητα συνήθως αναφέρεται στην ποικιλία των μορφών της ζωής σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Περιλαμβάνει την ποικιλία των διαφόρων ειδών φυτών, ζώων και μικροοργανισμών. Επίσης, την ποικιλία των γονιδίων που αυτοί οι οργανισμοί έχουν. Αλλά, και την ποικιλία των οικοσυστημάτων, βιοκοινοτήτων, ενδιαιτημάτων και τοπίων. Δηλαδή, εκεί όπου αυτοί οι οργανισμοί υπάρχουν και δραστηριοποιούνται. Με απλά λόγια η βιοποικιλότητα περιγράφει τη βιολογική ποικιλομορφία μιας περιοχής, ενός οικοσυστήματος, ενός οικοτόπου ή και μιας βιοκοινότητας. Ο όρος της βιοποικιλότητας επινοήθηκε από τον αμερικανό περιβαλλοντολόγο Ρ.Φ.Ντάσμαν (R. F. Dasmann) στα τέλη του 1960. Αργότερα, το 1980, ο βιολόγος Τ.Ε.Λαβνζόη (T.E.Lovejoy) εισήγαγε τον όρο στην επιστημονική κοινότητα. Όμως η βιοποικιλότητα έγινε περισσότερο γνωστή από τις διαλέξεις και τα βιβλία των Γ.Γ.Ρόζεν (W.G.Rosen) το 1985 και Ε.Ο Γουίλσον (E.O.Wilson) το 1988. Ωστόσο, στην Παγκόσμια Σύνοδο Κορυφής, για το περιβάλλον και την ανάπτυξη, στο Ρίο (Rio de Janeiro) της Βραζιλίας το 1992, η βιοποικιλότητα έγινε το κυρίαρχο θέμα από πολιτικούς, ειδικούς επιστήμονες και απλούς πολίτες. Εκεί, υπογράφτηκε για πρώτη φορά η Σύμβαση, ένα διεθνές νομικό πλαίσιο, για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Αν και ο όρος την βιοποικιλότητας είναι σαφής, το περιεχόμενο της είναι μια από τις πλέον αμφιλεγόμενες έννοιες της οικολογίας. Ένας από τους λόγους είναι ότι δεν υπάρχει μία, αλλά πολλές βιοποικιλότητες. Έτσι, μπορούμε να διακρίνουμε ποικιλότητα στα γονίδια ενός είδους, στα είδη και τους πληθυσμούς τους, στα οικοσυστήματα και στα ενδιαιτήματα, αλλά και ποικιλότητα στα τοπία μιας περιοχής. Το καθένα από αυτά, τα επίπεδα οργάνωσης της ζωής όπως λέμε, έχει διαφορετική σημασία, αλλά ουσιαστικά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι ενός ενιαίου περιβάλλοντος. Η γενετική ποικιλότητα είδους αναφέρεται στην ποικιλία του γενετικού υλικού που υπάρχει ακόμη και μεταξύ των ατόμων του ίδιου είδους. Τα αποτελέσματα αυτής είναι για παράδειγμα, οι μορφολογικές διαφορές που παρατηρούνται μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών φυλών. Αλλά και μεταξύ ατόμων της ίδιας φυλής. Έτσι, στον άνθρωπο, η ποικιλία των μορφών στα πρόσωπά - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

67


τους αντανακλά τη γενετική ατομικότητα του κάθε ανθρώπου. Άρα τη γενετική ποικιλότητά τους. Αλλά και οι ράτσες των σκύλων και οι διαφορετικές ποικιλίες της τριανταφυλλιάς περιγράφουν γενετική ποικιλότητα. Η γενετική ποικιλότητα έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή. Επιτρέπει στα άτομα του ίδιου είδους και στους πληθυσμούς τους να προσαρμόζονται σε αλλαγές των συνθηκών του περιβάλλοντος. Όσα από αυτά τα άτομα έχουν τα δυνατότητα να αναπτύξουν προσαρμογές στις νέες συνθήκες, γίνονται ανταγωνιστικότερα και επιζούν. Για παράδειγμα, ζώα που διαθέτουν κληρονομικά γνωρίσματα που τους επιτρέπουν να προσαρμόζουν τον οργανισμό τους στις συνθήκες του περιβάλλοντός τους έχουν πλεονεκτήματα επιβίωσης. Η ποικιλότητα των ειδών εκφράζεται με το αριθμό των ειδών φυτών και ζώων που απαντούν σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Όμως, ο αριθμός μόνο των ειδών δεν εκφράζει πάντοτε τη βιοποικιλότητα. Συνήθως, συνυπολογίζεται και ο πληθυσμός των ειδών, το μέγεθος των ατόμων, η βιομάζα τους και η κυριαρχία ορισμένων ειδών. Η σημασία της βιοποικιλότητας των ειδών είναι προφανής για την οικολογική ισορροπία, σταθερότητα και λειτουργία των μηχανισμών ενός οικοσυστήματος. Όσο περισσότερα είδη μετέχουν στη σύνθεση ενός οικοσυστήματος, τόσο μεγαλύτερη σταθερότητα παρουσιάζει το οικοσύστημα. Τόσο πυκνότερο είναι το δίκτυο των τροφικών αλυσίδων και βιοσυστημάτων που δημιουργούνται. Τόσο πιο γρήγορες είναι οι ροές ενέργειας, καθώς και η ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων. Επίσης, οι μηχανισμοί ισορροπίας στα οικοσυστήματα, λειτουργούν καλύτερα και αποτελεσματικότερα. Η ποικιλότητα οικοσυστημάτων ή ενδιαιτημάτων, εξετάζει τη βιοποικιλότητα στο επίπεδο της ποικιλίας των οικοσυστημάτων. Αλλά, και της ποικιλίας των θέσεων-ενδιαιτημάτων, όπου βρίσκεται ένας πληθυσμός με τα βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά του. Δηλαδή ερευνά και περιγράφει τους διαφορετικούς τύπους τους, αλλά και τις οικολογικές διεργασίες που χαρακτηρίζουν τον καθένα από αυτούς. Η ποικιλότητα των οικοσυστημάτων ή των ενδιαιτημάτων εξασφαλίζει όχι μόνο την προστασία της βιοποικιλότητας των ειδών που τα συνθέτουν, αλλά και τη διατήρηση της φυσιογνωμίας τους. Η ποικιλότητα των τοπίων ή πολιτιστική ποικιλότητα, εκφράζεται με το πλήθος των τύπων των τοπίων που εμφανίζονται σε μια περιοχή. Στη σύνθεση όμως ενός τοπίου συμμετέχουν φυσικά και τεχνητά οικοσυστήματα. Δηλαδή, φυσικά και ανθρωπογενή-πολιτιστικά στοιχεία. Τέτοια είναι για παράδειγμα, τα δάσος, το ποτάμι, το λιβάδι, αλλά και οι διάφορες γεωργικές καλλιέργειες, οι τύποι των οικισμών, τα μνημεία και γεωμορφολογικά χαρακτηριστικά. Στην πορεία του χρόνου, οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες, μέσα από διαφορετικούς πολιτισμούς και γεω-ιστορικές περιόδους, διαμόρφωσαν τα τοπία. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

68


Οι Αξίες της Βιοποικιλότητας. Η φύση παρέχει στον άνθρωπο αγαθά όπως είναι οι ανανεώσιμες και μη πηγές ενέργειας, το νερό, ο αέρας, το έδαφος, το δάσος η θάλασσα και άλλα. Το σημαντικό όμως για τη βιοποικιλότητα είναι ότι παρέχει πολυάριθμες υπηρεσίες. Τέτοιες είναι η ρύθμιση του κλίματος, η ποιότητα των νερών και της ατμόσφαιρας, η ανακύκλωση των θρεπτικών στοιχείων, η διατήρηση της γονιμότητα του εδάφους, η παραγωγή τροφίμων και άλλα. Εξάλλου, η βιοποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της βιωσιμότητας της γεωργίας και της αλιείας. Και, αποτελεί τη βάση για πολλά βιομηχανικά προϊόντα και για την παραγωγή νέων φαρμάκων. Η διατήρηση της βιοποικιλότητας έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή. Κυρίως, επειδή η εξαφάνιση ενός είδους φυτού ή ζώου δημιουργεί τόσο μεγάλη απώλεια, που κανένας φυσικός ή και τεχνολογικό μηχανισμός δεν μπορεί να ξαναδημιουργήσει. Η Βιοποικιλότητα της Ελλάδας. Η Ελλάδα διαθέτει μεγάλη βιοποικιλότητα σε όλα τα επίπεδα της ζωής. Αυτή η βιοποικιλότητα, οφείλεται στη γεωλογική της ιστορία, στις κλιματικές συνθήκες και κυρίως στη γεωγραφική της διαμόρφωση και θέση. Θέση που πρόσφερε στο παρελθόν μεγάλη ποικιλία φυτών και ζώων από τη Μεσόγειο, την Ευρώπη, την Ασία και τη βόρειο Αφρική. Για παράδειγμα, στη χώρα μας βρίσκουμε πολλούς τύπους χλωρίδας. Τη μεσογειακή χλωρίδα κατά μήκος των ακτών και στα νησιά του Ιονίου και Αιγαίου πελάγους. Την μεσοευρωπαϊκή ή ευρασιατική που κυριαρχεί στις ορεινές περιοχές της κεντρικής και βόρειας Ελλάδας. Είδη φυτών της ιρανοκασπιακής ή ποντιακής χλωρίδας που συναντώνται στη Θράκη και στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Επίσης, υπάρχουν στην Κρήτη είδη φυτών που προέρχονται από τη βορειοαφρικάνικη χλωρίδα. Εξάλλου, υπάρχουν φυτά που εξαρτώνται αποκλειστικά από τον τύπο του εδάφους. Έτσι, ανάλογα με το έδαφος, έχουμε αμμόφιλη, βραχόφιλη, αλόφιλη, υγρόφιλη, ελοφυτική, παραποτάμια και παρόχθια βλάστηση. Είναι γνωστό από παλαιο-γεωγραφική άποψη, ότι οι παγετώνες που κάλυπταν την Ευρώπη κατά τις γεωλογικές περιόδους, δεν έφτασαν στη χώρα μας. Έτσι, πολλά είδη οργανισμών, της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης μετανάστευσαν νοτιότερα. Έφθασαν και μέχρι την Ελλάδα, όπου εγκαταστάθηκαν αλλά και διασταυρώθηκαν με τα είδη που προϋπήρχαν. Και δημιούργησαν είτε πληθυσμούς του είδους τους, είτε υβρίδια με τα προϋπάρχοντα είδη. Με αυτό τον τρόπο η γενετική τους βιοποικιλότητα μεγάλωσε. Παράδειγμα είναι γνωστά τα υβρίδια της ελάτης που προήλθαν από τη διασταύρωση ης ελληνικής-κεφαλλονίτικης και της λευκής ελάτης. Το ίδιο πιθανόν να συμβαίνει και με τα άλλα είδη φυτών και ζώων. Ωστόσο, αυτές οι συνθήκες, δίδουν μια πολύ μεγάλη σημασία για τη χώρα μας. Και για την αφθονία στην ποικιλία γενετικού υλικού, αλλά και ως απόθεμα διατήρησης ποικιλίας γονιδίων.


69


Η αφθονία των φυτών στην Ελλάδα ξεπερνάει περίπου τα 6.300 είδη. Για σύγκριση, η Ισπανία έχει περίπου 6.700 είδη φυτών, η Γερμανία 2.600, η Μεγάλη Βρετανία 2. 500 και η Σουηδία περίπου 2.100 είδη. Αλλά και μέσα στη χώρα μας η κατανομή των ειδών των φυτών δεν είναι ομοιόμορφη. Για παράδειγμα ο Όλυμπος έχει 1500 είδη, η Κρήτη 1600, η Πάρνηθα περίπου 1000 ποικιλίες φυτών. Επίσης, εξαιτίας του ορεινού χαρακτήρα της χώρας και του μεγάλου πλήθους από βουνά, χαράδρες, βράχια, ποταμούς, υγρότοπους, παραλίες, αβαθείς θαλάσσιες περιοχές, νησιά και βραχονησίδες, δημιουργούνται συνθήκες απομόνωσης. Αλλά και ξεχωριστοί βιότοποι με τοπικές, κλιματικές και εδαφικές ιδιομορφίες. Το αποτέλεσμα είναι ότι ένα σημαντικό ποσοστό των ειδών και υποειδών των φυτών, περίπου το 20% του συνόλου, να είναι ενδημικά. Δηλαδή είναι είδη που απαντώνται αποκλειστικά στην Ελλάδα και πουθενά αλλού στον κόσμο. Αυτό δηλώνει ότι η ενδεχόμενη εξαφάνισή τους από τη χώρα μας, θα σημάνει την εξαφάνισή τους από τον πλανήτη. Πλούσια είναι επίσης και η βιοποικιλότητα ως προς τα είδη των ζώων του ελληνικού χώρου. Από τα 147 είδη θηλαστικών της Ευρώπης, περίπου τα 110 διαβιούν στη χώρα μας. Ακόμη υπάρχουν εδώ 16 είδη αμφιβίων, 60 είδη ερπετών και 550 είδη ψαριών. Από την ορνιθοπανίδα έχουν καταγραφεί 450 είδη. Πολλά από αυτά φωλιάζουν στους βιοτόπους της χώρας μας ή περνούν κατά τα μεταναστευτική τους πορεία. Επίσης, τα ασπόνδυλα του ελληνικού χώρου υπολογίζονται περίπου από 30.000 έως 50.000 είδη. Από αυτά, τουλάχιστον τα 2.000 είναι ενδημικά ή πολύ στενά ενδημικά, όταν έχουν αναφερθεί από μια και μόνο τοποθεσία του ελληνικού χώρου. Επίσης, η Ελλάδα χαρακτηρίζεται και από μεγάλη βιοποικιλότητα στις φυτοκοινωνίες, στα οικοσυστήματα και στα τοπία. Συναντώνται οικοσυστήματα και τοπία από τα ημι-ερημικά της ανατολικής Κρήτης μέχρι τα σκανδιναβικού τύπου της Ροδόπης και τα αλπικά του Ολύμπου, του Σμόλικα, της Τύμφης και άλλων οροσειρών της βόρειας Ελλάδας. Σε μια σύντομη σχετικά διαδρομή στην κεντρική Ροδόπη, συναντά κανείς ποικιλία οικοσυστημάτων και τοπίων. Από το ευμεσογειακό με την ελιά, την αριά, την κουμαριά. Μέχρις εκείνα τα βόρεια με ψυχρόβια κωνοφόρα δάση της ερυθρελάτης, της δασικής πεύκης και της σημύδας. Περιοχές με υψηλή βιοποικιλότητα κατανέμονται γύρω από τη Μεσόγειο θάλασσα. ΄Οπως είναι η Ιταλία, η Ισπανία, η Ελλάδα, η Γαλλία. Αλλά και εκτός της Ευρώπης στην Ουκρανία, Γεωργία, Αρμενία, Τουρκία. Εκεί, απαντώνται πάνω από 5.000 ενδημικά είδη φυτών. Αντίθετα, στη βόρεια Ευρώπη, υπάρχει πολύ μικρή ποικιλία οικοσυστημάτων και μικρή βιοποικιλότητα ειδών φυτών και ζώων και με πολύ μικρό ενδημισμό.


70


Η Εξαφάνιση των Ειδών. Η ζωή δημιουργήθηκε πάνω στη γη πριν από περίπου 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Aπό τότε μέχρι σήμερα πέρασε από πολλές μεταβολές εξαιτίας κλιματικών, γεωλογικών και άλλων συνθηκών, πλανητικής κλίμακας. Αυτές οι συνθήκες θεωρούνται η κύρια αιτία των παλαιότερων μαζικών εξαφανίσεων έμβιων όντων. Σε όλες όμως τις παραπάνω μεταβολές η ζωή με τον ανταγωνισμό, την προσαρμογή και τη φυσική επιλογή, έφτασε στη σημερινή της όψη. Στις μέρες μας, διανύουμε μια άλλη απειλή. Είναι αυτή της αύξησης του πληθυσμού των ανθρώπων και των δραστηριοτήτων μας. Ανταγωνιζόμαστε τη φυσική χλωρίδα και πανίδα για φυσικούς πόρους. Μεταφέρουμε είδη από το ένα μέρος του πλανήτη στο άλλο και επηρεάζουμε την αλλαγή του παγκόσμιου κλίματος. Τα παλαιοντολογικά μουσεία είναι γεμάτα από είδη φυτών και ζώων τα οποία δεν υπάρχουν πια. Συνήθως, αυτά έδωσαν τη θέση τους σε συγγενικά είδη που επιβίωσαν, λόγω καλύτερης προσαρμογής σε νέες συνθήκες, τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Τα είδη αυτά, που προήλθαν από ανάμιξη των κληρονομικών χαρακτηριστικών, ήταν και ανθεκτικότερα. Επομένως, η εξαφάνιση μιας μορφής ζωής είναι μια φυσιολογική διαδικασία στην εξελικτική πορεία των ειδών, μόνο όταν σχετίζεται με τον ανταγωνισμό, την προσαρμογή και τη φυσική επιλογή. Σε αυτή όμως την περίπτωση, δεν έχουμε απώλεια ή εξαφάνιση ειδών. Έχουμε ανασυνδυασμό γενετικής πληροφορίας κι αύξηση της βιοποικιλότητας. Η παραπάνω όμως διαδικασία δεν θα πρέπει να συγχέεται με την εξαφάνιση φυτών και ζώων, ως αποτέλεσμα ορισμένων δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Σε αυτή την περίπτωση η εξαφάνιση ενός είδους σημαίνει απότομη διακοπή της εξελικτικής του πορείας. Ταυτόχρονα, διαταράσσεται η ισορροπία στο οικοσύστημα, χάνεται οριστικά η γενετική πληροφορία που μετέφερε αυτό το είδος και μειώνεται η βιοποικιλότητα στη φύση. Το 2005, ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, με τη συμβολή περίπου 1.300 ειδικών επιστημόνων, πραγματοποίησε την ‘’Αξιολόγηση των Οικοσυστημάτων της Χιλιετίας’’ που πέρασε. Αυτοί εκτίμησαν ότι υπάρχουν σήμερα 3 έως 30 εκατομμύρια είδη ζωντανών οργανισμών. Από αυτά έχουν αναγνωριστεί και ταξινομηθεί

περίπου 2,5 εκατομμύρια.

Επίσης, αυτοί τόνισαν ότι η βιοποικιλότητα μειώνεται παγκοσμίως. Τα ποσοστά εξαφάνισης ειδών είναι τα υψηλότερα, μετά από αυτά της εποχής της εξαφάνισης των τελευταίων δεινοσαύρων. Σύμφωνα με τις προβλέψεις, κατά τη διάρκεια των επόμενων 30 ετών θα εξαφανιστεί το 25% των θηλαστικών και το 12% των πτηνών παγκοσμίως. Επίσης, αξιολογήθηκαν 24 υπηρεσίες των οικοσυστημάτων παγκοσμίως και διαπιστώθηκε η υποβάθμιση σε 15 από αυτές.

Έτσι, προβλέπεται ότι στα προσεχή χρόνια θα υπάρξουν

επιπτώσεις στην αλιεία, στην παραγωγή ξυλείας, στην παροχή καθαρού νερού, στη ρύθμιση της ποιότητας της ατμόσφαιρας και σε άλλα. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

71


Η Ευρώπη είχε θέσει ως στόχο την ανακοπή της φθίνουσας πορείας της βιοποικιλότητας έως το 2010. Και το 2010 χαρακτηρίστηκε ως παγκόσμιο έτος για τη βιοποικιλότητα. Από πρόσφατες εκτιμήσεις του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος φαίνεται ότι δεν σημειώθηκε κάποια εμφανή πρόοδο στην κατεύθυνση του στόχου για ανακοπή της φθίνουσας πορείας της βιοποικιλότητας. Και σημειώνει ότι χρειάζονται πρόσθετες προσπάθειες πολιτικής. Δηλαδή, η διεθνής κοινότητα θεμελιώνει εδώ και χρόνια την υποχρέωση κάθε κράτους μέλους του ΟΗΕ, να σχεδιάσει και να αναπτύξει εθνικές στρατηγικές που να αποτυπώνουν τον τρόπο επίτευξης των στόχων της Σύμβασης του Ρίο, ως προς τη βιοποικιλότητα. ____________

Γλιστρίδα και Κρίταμο: Πόσο τα γνωρίζουμε; Γλιστρίδα. Κατά την ελληνική

λαογραφία, αν κάποιος μιλά γρήγορα και συνέχεια, οι

συνομιλητές του τον παρατηρούν με τη χαρακτηριστική φράση "γλιστρίδα έφαγες!’’, καθώς πιστεύεται ότι η κατανάλωση γλιστρίδας ή αντράκλας δημιουργεί ευφράδεια και ταχύτητα λόγου. Αντράκλα, ανδράχλη, γλιστρίδα, αντραχλίδα ή σκλιμίτσα ή χοιροβότανο ή τρευλό, είναι η κοινή ονομασία του μονοετούς φυτού που επιστημονικά λέγεται ‘’Ανδράχνη η ολισθηρής’’ (Portulaca oleracea). Φυτρώνει την άνοιξη και ανθίζει και καρπίζει το Μάιο με Ιούνιο. Ο βλαστός της είναι λείος, έρπει στο έδαφος, είναι σαρκώδης, όπως και τα φύλλα της που είναι λεία, ροπαλοειδή, ενώ τα άνθη της είναι μικρά κίτρινου χρώματος κατά δέσμες. Η γλιστρίδα είναι ιθαγενής φυτό της Περσίας και είναι πολύ γνωστή στην Ευρώπη, στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ασία, ενώ και καλλιεργείται εντατικά στη Μεγάλη Βρετανία, στην Ολλανδία, στην Άπω Ανατολή και στην Ινδία. Η χρήση της έχει ιστορία πάνω από 4.000 χρόνια. Οι βλαστοί και τα φύλλα της χρησιμοποιούνται στην κινεζική βοτανοθεραπεία. Είναι αποτελεσματική στην αντιμετώπιση προβλημάτων του ουροποιητικού και του πεπτικού συστήματος, είναι διουρητική και ανθελμινθική, ανακουφίζει από τη δυσεντερία, τη γαστρεντερίτιδα και τη διάρροια. Ο χυμός και το αφέψημα της χρησιμοποιούνται για εξωτερικές πλύσεις, ανακουφίζοντας δερματικές παθήσεις, ως αντίδοτο για τα κεντριά της σφήκας και τα δαγκώματα των φιδιών. Τα σαρκώδη φύλλα της περιέχουν πολύ νερό (95%) και πολλές θρεπτικές ουσίες, όπως μεταλλικά στοιχεία (ασβέστιο, μαγνήσιο, σίδηρο, φώσφορο, χαλκό), ω-3 λιπαρά οξέα, βιταμίνες C, Ε, Α, Κ και κόμμι (πολυσακχαρίτης που απορροφάται κυρίως από το παχύ έντερο και διατηρεί υγιή τη χλωρίδα του). - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

72


Η γλιστρίδα είναι γνωστή για τις φαρμακευτικές της ιδιότητες από την αρχαιότητα. O Γαληνός τη χορηγούσε για οδοντικές και στοματικές παθήσεις. O Ιπποκράτης τη χρησιμοποιούσε για την αντιμετώπιση γυναικολογικών παθήσεων (βιταμίνη Ε) και ο Διοσκουρίδης ως καθαρτικό, διουρητικό, αντιπαρασιτικό, αλλά και για οφθαλμικές παθήσεις (βιταμίνη Α), την επούλωση πληγών (βιταμίνη C, ω-3 λιπαρά οξέα), καθώς και για τον κατευνασμό της σεξουαλικής επιθυμίας, εξαιτίας της ‘’νορεπινεφρίνης’’ που περιέχει το φυτό αυτό. Η γλιστρίδα χρησιμοποιείται επίσης ως αντιπυρετικό, αναλγητικό, τονωτικό, μυοχαλαρωτικό και διουρητικό. Επιβάλλεται όμως προσοχή στη χρήση της κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το κοινό αυτό φυτό, που θεωρείται ως θερινό ζιζάνιο προκαλώντας προβλήματα στην απόδοση μιας καλλιέργειας, φυτρώνει κυρίως σε ποτιστικούς λαχανόκηπους την καλοκαιρινή περίοδο. Χρησιμοποιείται στη βοτανοθεραπεία, αλλά και σε σαλάτες ως δροσιστικό. Η ευχάριστη ξινή, χυμώδης και δροσερή της γεύση ταιριάζει πολύ με πράσινες σαλάτες και τη ντοματοσαλάτα, ενώ επίσης μπορεί να μαγειρευτεί με κρέας, όσπρια ή και με ψάρι. Το Κρίταμο ή Κρίθμον, επιστημονικά Crithmum maritimum, είναι μικρό πολυετές παχύφυλλο φυτό που φυτρώνει σε παραθαλάσσια, βραχώδη ή και αμμουδερά μέρη της Μεσογείου και του Ευρωπαϊκού Ατλαντικού. Τα φύλλα και οι βλαστοί του είναι παχύς, λείοι και έχουν χρώμα ανοιχτοπράσινο. Τα άνθη του, κιτρινοπράσινα,

βγαίνουν το καλοκαίρι και σχηματίζουν

"σκιάδιο". Ο βλαστός και τα φύλλα του αναδίδουν μια ευχάριστη μυρωδιά. Το κρίταμο ήταν γνωστό από την αρχαιότητα για τις θεραπευτικές του ιδιότητες, αλλά και ως έδεσμα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η περιγραφή του Διοσκουρίδη είναι πολύ χαρακτηριστική: ''θαμνώδες βοτάνιον, που απλώνεται σε πλάτος και έχει ύψος ενός πήχυ. Φυτρώνει σε παραθαλάσσιους τόπους και έχει πολύ στιλπνά φύλλα και υπόλευκα, σαν της γλιστρίδας, πιο πλατιά και πιο επιμήκη με αλμυρή γεύση.....λαχανεύεται εφθόντε και ωμόν εσθιόμενον και ταριχεύεται εν άλμη". Οι σπόροι του φυτού έχουν μεγάλη ομοιότητα με το κριθάρι, γι' αυτό οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν «κρίθμον». Ο Διοσκουρίδης και ο Πλίνιος είχαν σε μεγάλη εκτίμηση το κρίταμο. Ο Σαίξπηρ, στο βασιλιά Λιρ, (IV στ. 15) με αφορμή το κρίταμο κάνει αναφορά στον αγροτικό κόσμο που κατόρθωνε να ζει μαζεύοντάς το με κίνδυνο της ζωής του από τους πιο απόκρημνους Λευκούς Βράχους του Ντόβερ: «Στα μισά του δρόμου, κατέρρευσε ένας αγρότης που μάζευε κρίταμο. Τρομερή δουλειά!». Το φυτό αυτό, περιέχει αιθέρια έλαια, μεταλλικά άλατα, ιώδιο και βιταμίνες. Συστατικά που θεωρούνται από τους διαιτολόγους ότι είναι ορεκτικά και τονωτικά, δηλαδή κατάλληλα για μια ωραία σαλάτα. Ακόμη και σήμερα, όπως και στην αρχαία Ελληνική κουζίνα, το κρίταμο σερβίρεται στις παραθαλάσσιες περιοχές, συνήθως με το όνομα «αρμύρα», ενώ οι βλαστοί και τα άνθη του τηγανίζονται στις ομελέτες, προσδίδοντας ιδιαίτερη γεύση. Σε πολλές περιοχές το - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

73


φτιάχνουν τουρσί, μέσα σε ξίδι και άλμη, και συνοδεύει τους θαλασσινούς μεζέδες. Στη βοτανοθεραπεία, από τα χρόνια του Ιπποκράτη (4ος αι.π.Χ.) μέχρι τις μέρες μας, χρησιμοποιείται ως θεραπευτικό για ηπατικές, εντερικές και νεφρικές δυσλειτουργίες, αλλά και ως ορεκτικό σε μαγειρευμένη μορφή, όπως σε σαλάτες αλλά και σε αρωματικές ή πικάντικες σάλτσες που συνοδεύουν ψάρια ή κρέατα. Να και δύο συνταγές: α) Ρεβίθια με κρίταμο. 1 φλυτζάνι ρεβίθια, 1 μέτριο κρεμμύδι ψιλοκομμένο, κρίταμο κατά βούληση, ελιές κατά βούληση - κομμένες σε ροδέλες. Μουλιάζουμε τα ρεβίθια από βραδείς, τσιγαρίζουμε το κρεμμύδι και μόλις πάρει χρώμα ρίχνουμε μέσα τα ρεβίθια, φέρνουμε μία γύρα και μετά ρίχνουμε λίγο καυτό νερό, προσθέτουμε νερό όσο γίνονται μέχρι να μαλακώσουν καλά, τα ανακατεύουμε με κρίταμο και ελιές. β) Πέρκα με σαφράν και κρίταμο. Σε μια κατσαρόλα λιώνουμε λίγο βούτυρο και σοτάρουμε τα φιλέτα της πέρκας και από τις δύο πλευρές. Για τη σάλτσα λιώνουμε σε ένα μικρό δοχείο λίγο βούτυρο, προσθέτουμε το γάλα και πασπαλίζουμε με το αλεύρι, το σαφράν και λίγο αλάτι. Ανακατεύουμε καλά και αφήνουμε να βράσει σε χαμηλή φωτιά μέχρι να πήξει. Ζεματίζουμε τα κρίταμα για περίπου 5 λεπτά και τα σουρώνουμε. Σερβίρουμε την πέρκα με τη σάλτσα και συνοδεύουμε με τα κρίταμα ( από το βιβλίο της Ειρ. Λαμπράκη,1987). ____________

Αν οι Μέλισσες Εξαφανιστούν…………… Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν έλεγε κάποτε ότι ‘’αν εξαφανιστούν οι μέλισσες, το ανθρώπινο είδος δεν θα αργήσει να τις ακολουθήσει’’. Τα τελευταία πέντε χρόνια υπάρχει ένας αυξανόμενος ρυθμός θανάτων των μελισσών που έχει προκαλέσει μεγάλη ανησυχία στους επιστήμονες. Υπενθυμίζεται ότι το θέμα έχει αξιολογηθεί ως ιδιαίτερα σοβαρό, εξαιτίας του σημαντικού ρόλου που διαδραματίζουν οι μέλισσες στη γονιμοποίηση των φυτών, κατά συνέπεια σε ολόκληρη τη διατροφική αλυσίδα. Οι πληθυσμοί των μελισσών στις ΗΠΑ, στην Ευρώπη και στην Ασία έχουν πληγεί σε μεγάλο βαθμό. Κατά τις εξηγήσεις που έχουν δοθεί στο παγκόσμιο αυτό πρόβλημα ενδεχομένως είναι και η προσαρμογή τους στις νέες κλιματικές συνθήκες, αλλά ασφαλώς επηρεάζουν το χρόνο ζωής μιας μέλισσας και οι κατά καιρούς εμφανιζόμενες ασθένειές τους, τα χρησιμοποιούμενα φυτοφάρμακα και τα τοξικά εντομοκτόνα. Σύμφωνα με μια μελέτη, οι μέλισσες που τρέφονται με τη γύρη πολλών και διαφορετικών φυτών είναι σε καλύτερη υγεία από αυτές που τρέφονται με τη γύρη ενός και μόνο φυτού. Σε πρόσφατη έκθεση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών με τίτλο «Η εξαφάνιση των μελισσών και οι διάφορες απειλές για τα έντομα» επισημάνθηκαν με τα πιο μελανά χρώματα το μέλλον του ανθρώπου αν εξαφανιστούν οι μέλισσες. Οι μέλισσες, οι πεταλούδες, τα σκαθάρια και τα - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

74


πουλιά προσφέρουν ετησίως στην ανθρώπινη οικονομία εργασία που αποτιμάται σε 153 δισ. ευρώ- το ποσό αυτό αντιστοιχεί στο 9,5% της συνολικής αξίας της εργασίας για την παραγωγή ανθρώπινης τροφής. Αυτό είναι ένα και μόνο δείγμα για να αντιληφθούμε όλοι ότι η εξαφάνιση των μελισσών δεν αποτελεί θέμα απλώς των μελισσοκόμων και των οικολόγων. Ανάμεσα στους πολλούς παράγοντες που φαίνεται να συντελούν στο πρόβλημα και οι οποίοι συνδέονται άμεσα με την ανθρώπινη παρέμβαση στο περιβάλλον όπως είναι η αποψίλωση δασών, η εξασθένηση των ανθέων των φυτών και η μεγάλη εξάπλωση των παρασίτων, αναδύεται τα τελευταία χρόνια και ένας άλλος παράγοντας τα νεονικοτινοειδή αγροχημικάφυτοφάρμακα. Πρόκειται για μια κατηγορία φυτοφαρμάκων (οι ουσίες αυτής της κατηγορίας είναι τα Acetamiprid, Clothianidin, Dinotefuran, Fipronil, Imidacloprid, Nitenpyram, Thiacloprid και Thiamethoxam.) που χρησιμοποιείται τις τελευταίες περίπου δύο δεκαετίες σε διαφορετικές χώρες του κόσμου. Στην Ελλάδα χρησιμοποιούνται από το 1997, αλλά γνωρίζουν συνεχή εξάπλωση, καθώς ολοένα και περισσότερες καλλιέργειες τα εφαρμόζουν. Αυτή η κατηγορά των εντομοκτόνων, έχουν την ιδιότητα να κυκλοφορούν σε όλα τα μέρη του φυτού. Η δράση τους είναι παρόμοια με το φυσικό εντομοκτόνο νικοτίνη, το οποίο δρα στο κεντρικό νευρικό σύστημα των εντόμων. Ψεκάζονται φυτά και δένδρα, αλλά και επενδύονται με αυτά τα φυτοφάρμακα σπόροι φυτών, ώστε από την αρχή ως το τέλος της ζωής του να είναι δυσπρόσβλητα από επιβλαβή έντομα. Ωστόσο, όπως δείχνουν όλο και περισσότερα επιστημονικά στοιχεία, εκτός από τα βλαβερά έντομα-στόχους, τα φυτοφάρμακα αυτά δηλητηριάζουν και ωφέλιμα έντομα όπως οι μέλισσες, οι αγριομέλισσες, οι βομβίνοι και οι πεταλούδες. Και αυτό γιατί αυτές οι νεονικοτινοειδείς ουσίες εντοπίζονται πλέον στο νέκταρ, στη γύρη αλλά και στον «ιδρώτα» των φυτών που παράγεται κατά τη διαπνοή τους. ΄Αρα σε όλους τους χυμούς τους οποίους συλλέγουν οι επικονιαστές. Εξάλλου, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας ότι πολλά από αυτά τα ωφέλιμα έντομα, αποτελούν παράλληλα τροφή για τα πουλιά. Υυπάρχουν ήδη αναφορές για μεγάλη μείωση του πληθυσμού των άγριων πτηνών της Ευρώπης. Επίσης, φαίνεται ότι τα νεονικοτινοειδή προσβάλλουν και ασπόνδυλα ζώα που ζουν στα νερά και αποτελούν τροφή για τα ψάρια του γλυκού νερού ή και για τα πτηνά. Μία από τις πρώτες επιστημονικές παρατηρήσεις που έκαναν παγκόσμια αίσθηση σχετικά με την αρνητική επίδραση αυτών των νεονικοτινοειδών φυτοφαρμάκων στην υγεία των μελισσών ήλθε από ένα διαπιστευμένο εργαστήριο των ΗΠΑ. Τα ίδια αποτελέσματα επιβεβαιώθηκαν και από άλλα σχετικά εργαστήρια (π.χ το Εθνικού Ινστιτούτου Αγρονομικής Ερευνας (ΙΝRΑ) της Γαλλίας, το ΕΘΙΑΓΕ της Ελλάδας κ.ά). Ουσιαστκά, ανακάλυψαν, ότι το Imidacloprid (νεονικοτινοειδές) κάνει τις μέλισσες πολύ πιο ευάλωτες σε μια ασθένεια, τη νοζεμίαση, η οποία προκαλείται από το μικροσπορίδιο Νosema (παράσιτος μύκητας) γαστρεντερικό

τους

σύστημα.

Παράλληλα,

ο

συνδυασμός


του

που πλήττει το νεονικοτινοειδούς

75


φυτοφαρμάκου και του παθογόνου μικροσποριδίου Nosema αποδυνάμωνε σε τέτοιον βαθμό τον οργανισμό των μελισσών, ώστε αυτές πέθαιναν πρόωρα. Δηλαδή οι σχετικές έρευνες έδειξαν ότι ‘’ υπάρχει συνεργιστική δράση μεταξύ των εντομοκτόνων Imidacloprid καιΤhiacloprid και του παρασιτικού μύκητα

Νosema ceranea,

η οποία οδηγούσε σε

αποδυνάμωση των μελισσών’’. Ωστόσο, οι επιστήμονες δεν έχουν καταλήξει ακόμη αν τα φυτοφάρμακα αποδυναμώνουν τον οργανισμό των εντόμων με αποτέλεσμα να γίνονται πιο ευάλωτα στο Νosema ή αν το παράσιτο εξασθενεί τις μέλισσες οι οποίες πεθαίνουν ευκολότερα μετά την έκθεση στα φυτοφάρμακα. Εξάλλου, επισημαίνεται από πολλούς επιστήμονες ότι τα πειράματα στο εργαστήριο αγνοούν παντελώς τις δευτερογενείς επιδράσεις από τις υποθανατηφόρες δόσεις που δεν σκοτώνουν το μελίσσι αλλά είτε προκαλούν προβλήματα μνήμης και μάθησης, με αποτέλεσμα οι μέλισσες να αποπροσανατολίζονται και να μην επιστρέφουν στην κυψέλη τους, είτε δημιουργούν προβλήματα υποθερμίας και κακής διατροφής του γόνου των αναπτυσσόμενων μελισσών, είτε αποδυναμώνουν το αμυντικό σύστημα της μέλισσας κάνοντάς την εύκολη λεία σε οποιονδήποτε παθογόνο παράγοντα. Επίσης, προβλήματα παρατηρούνται και στους υποφαρυγγικούς αδένες των μελισσών. Πρόκειται για τους αδένες που η μέλισσα φέρει στο κεφάλι και που παράγουν το βασιλικό πολτό. Στη χώρα μας, τα συγκεκριμένα φυτοφάρμακα χρησιμοποιούνται ως διάλυμα για ψεκασμό σε εσπεριδοειδή και πυρηνόκαρπα -ροδάκινα, κεράσια, βερίκοκα κ.ά, αλλά και στην καταπολέμηση του σκαθαριού των φοινικοειδών. Επίσης, χρησιμοποιούνται ως επικάλυμμα σπόρων στο βαμβάκι, σε σπόρους καλαμποκιού, ηλίανθου και ελαιοκράμβης. Σε ό,τι αφορά την καλλιέργεια βαμβακιού, οι ‘’επενδεδυμένοι με νεονικοτινοειδή σπόροι φθάνουν ως και το 90%

επί

του

συνόλου

των

σπόρων

που

χρησιμοποιούνται

στις

καλλιέργειες.

Βαμβακοκαλλιέργειες υπάρχουν κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα (τα ηνία κρατά ο Νομός Πέλλας) αλλά και στην Κεντρική Ελλάδα. Να και ένα απτό παράδειγμα για τα μελίσσια.

η

πραγματικότητα. Οι μελισσοκόμοι στην Πέλλα μετέφεραν τα μελίσσια τους στα βαμβάκια ώστε να έχουν παραγωγή βαμβακόμελου- το βαμβακόμελο θεωρείται ένα πολύ καλό σε ποιότητα μέλι. Πίστευαν λοιπόν ότι θα έχουν καλή παραγωγή. Ωστόσο χρόνο με τον χρόνο έβλεπαν ότι τα μελίσσια τους να αποδυναμώνονται, να χάνονται μεγαλύτεροι πληθυσμοί μελισσών από το φυσιολογικό. Έτσι, άρχισε η αναζήτηση της αιτίας του φαινομένου που συσχετίζεται

όπως

φαίνεται

με

τα

χρησιμοποιούμενα

νεονικοτινοειδή

των

βαμβακοκαλλιεργειών. Την ίδια περίοδο μικροσπορίδιο Νosema ceranae αποδεκατίζει τις μέλισσες. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα στα Χανιά, όπου τα τελευταία δύο χρόνια καταγράφονται μεγάλες απώλειες μελισσιών που αποδίδονται σε αυτό τον παρασιτικό μύκητα σε συνδυασμό με τους ψεκασμούς των εσπεριδοειδών με νεονικοτινοειδή. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

76


Η Ευρωπαϊκή Ένωση με οδηγία της (2010/21/ΕΕ) ζήτησε από τα κράτη-μέλη της να θεσπίσουν, μέχρι τις 31 Οκτωβρίου 2010, νομοθετικά μέτρα για την προστασία των μελισσών από τα νεονικοτινοειδή φυτοφάρμακα που χρησιμοποιούνται ως επικάλυμμα σπόρων. Το ελληνικό αρμόδιο υπουργείο δεν έλαβε κάποιο συγκεκριμένο μέτρο ως εκείνη την ημερομηνία, αλλά ανέφερε ότι ξεκινά ελέγχους σχετικά με την επίδραση των νεονικοτινοειδών. _________

Κήποι από το Παρελθόν και ……..για το Μέλλον Οι κρεμαστοί κήποι που αναφέρονται στην αρχαιότητα, έγιναν γνωστοί από τη Βαβυλώνα. Αλλά κρεμαστοί κήποι θεωρούνται και οι γεωργικές καλλιέργειες σε πεζούλες ανά τους αιώνες σε νησιά και σε απόκρημνες ορεινές περιοχές στο Μεσογειακό χώρο. Εξάλλου, οι ταρατσόκηποι αποτελούν ίσως την παλαιότερη μέθοδο μόνωσης των σπιτιών.

Τα τελευταία χρόνια γίνεται και στη χώρα μας μια προσπάθεια να φυτευτούν ταράτσες, βεράντες, κάθετοι τοίχοι και να γίνουν μικροί κήποι στις πολυκατοικίες και στα σπίτια. Ταυτόχρονα, όμως, υπάρχουν νέες εξελίξεις στις τεχνικές και το σχεδιασμό των χώρων πρασίνου διεθνώς. Μια επαναστατική πρόταση, που δεν μπορεί παρά να κινήσει το ενδιαφέρον σας, είναι η κάθετη φύτευση. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα της νέας αυτής πρότασης είναι το μουσείο «Quai Branly» στο Παρίσι. Ένας χώρος που φιλοξενεί έργα τέχνης από πρωτόγονους πολιτισμούς των πέντε ηπείρων και βρίσκεται κοντά στον πύργο του Άιφελ. Ο αρχιτέκτονας J. Nouvel, συνεργάστηκε με το βοτανολόγο P. Blanc, που σχεδίασε την επένδυση της πρόσοψης του μουσείου με φυτά, δημιουργώντας έναν υπέροχο κάθετο κήπο. Ο πιο απλός τρόπος είναι να επενδύσετε τους τοίχους με αναρριχητικά φυτά. Προϋπόθεση γι’ αυτό είναι να έχετε στη διάθεσή σας χώμα, είτε στο έδαφος είτε σε δοχεία. Φυτεύετε αναρριχητικά που έχουν τη δυνατότητα να στηρίζονται μόνα τους -όπως ο κισσός ή ο παρθενόκισσος, ή υποβοηθούμενα από στηρίγματα και πλέγματα. Στους σκιερούς τοίχους, προτιμήστε να φυτέψετε φυλλοβόλα φυτά, που το χειμώνα αφήνουν τον τοίχο γυμνό και εκτεθειμένο στην ακτινοβολία. Άλλος τρόπος για να ‘’πρασινίσετε’’ τις κάθετες επιφάνειες είναι να διαμορφώσετε υποδοχές στον τοίχο, ώστε να δημιουργηθεί η κατάλληλη υποδομή για τη φύτευση. Η πρακτική αυτή εφαρμόζεται συνήθως σε τοίχους στήριξης. Σε αυτή την περίπτωση, δημιουργούνται ανοίγματα ως ζαρντινιέρες σε διάφορα σημεία του τοίχου, εγκαθίσταται σύστημα αυτόματου ποτίσματος και, στη συνέχεια, τοποθετείται το χώμα και τα φυτά.


77


Αν θέλετε να καλύψετε κολόνες ή άλλα κάθετα στοιχεία, μπορείτε να εγκαταστήσετε ειδικά κασπό, μέσα στα οποία θα βάλετε ειδικές γλάστρες. Στις γλάστρες αυτές τοποθετείται χώμα συγκεκριμένης σύστασης, για να είναι ελαφρύ, ενώ το πότισμα γίνεται συνήθως αυτόματα. Θα πρέπει, σε αυτή την περίπτωση, να είστε αρκετά προσεκτικοί στον τρόπο της στήριξης και στην αντοχή της κατασκευής που θα τοποθετήσετε. Τα τελευταία χρόνια, με αυτή τη μέθοδο έχουν διακοσμηθεί κολόνες φωτισμού σε αρκετούς δήμους της Αττικής. Αν θέλετε να δώσετε μεγαλύτερη έμφαση στη βεράντα σας το καλοκαίρι ή αν ο χώρος που έχετε για φυτά είναι περιορισμένος, σκεφτείτε την λύση των κρεμαστών φυτών. Τα κρεμαστά φυτά προσθέτουν χρώμα και χάρη στα μπαλκόνια μας και μπορούν να μπουν σε γλάστρες η ζαρντινιέρες που σκαλώνουν στα κάγκελα του μπαλκονιού ή σε κρεμαστά καλάθια και δοχεία που κρέμονται από διάφορα σημεία των τοίχων. Φυτά κατάλληλα για κρεμαστά δοχεία- Ανθισμένα:Μπιγκόνια κρεμοκλαδής, Φούξια, Σερφίνια,

Πορτουλάκα,

Βαμβακούλα

(Μαστιχιά),

Κολουμνέα,

Σέντουμ,

Υπομονή,

Απορόκακτος (Φιδάκι), Μεσημβριάνθεμο, Διμορφοθήκη, Πετούνια, Επίσκια. Πρασινάδες: Πόθος, Τηλέγραφος, Κισσός, Χλωρόφυτο, Φτέρη, Φιλόδενδρο Σκάντενς, Ζεμπρίνα, Πολυπόδιο, Αδίαντο, Συγγόνιο, Σαξιφράγκα, Σπαράγγι, Φιτόνια, Φίκος Ρέπενς, Πλέκτρανθος. Κάτι επίσης σημαντικό είναι το πότισμα. Έχετε υπόψη σας ότι τα φυτά σε κρεμαστά δοχεία χρειάζονται συχνότερο πότισμα, το καλοκαίρι μάλιστα χρειάζονται καθημερινό πότισμα. Η λίπανση είναι παρόμοια με τα άλλα φυτά του κήπου ή της βεράντας μας. Ένα σύνθετο λίπασμα αργής απορρόφησης μπορεί να προστεθεί στο εδαφικό μείγμα, και υδατοδιάλυτα λιπάσματα μπορούν να προστίθενται περιοδικά. Μπορείτε, επίσης, να δημιουργήσετε ανθισμένες ανθοστήλες με ειδικές γλάστρες που υπάρχουν στην αγορά. Πρόκειται για γλάστρες που τοποθετούνται η μία πάνω στην άλλη, δημιουργώντας έναν πύργο. Σε αυτό το σύστημα, τοποθετείται χώμα και στη συνέχεια γίνεται η φύτευση. Οι γλάστρες μπορεί να ποτίζονται αυτόματα και προσφέρονται για τη δημιουργία διάφορων φυτικών συνθέσεων, αφού συνήθως έχουν αρκετά επίπεδα. Το σύστημα χρησιμοποιείται συνήθως για τη φύτευση φράουλας, αλλά δίνει τη δυνατότητα και για άλλες διακοσμητικές φυτεύσεις. Οι σύγχρονες εφαρμογές για κάθετους κήπους απαιτούν την προσαρμογή πάνω στον τοίχο ειδικών υποδομών που αποτελούνται από δοχεία που έχουν υποστεί ιδιαίτερη επεξεργασία και έχουν κατάλληλο υπόστρωμα. Αλλά όχι χώμα, ούτε αυτόματο σύστημα ποτίσματος. Το αποτέλεσμα είναι τόσο πρακτικό όσο και διακοσμητικό. Το ειδικό υπόστρωμα, - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

78


χρησιμοποιείται μόνο για τη στήριξη των ριζών, ενώ τα φυτά καλλιεργούνται «υδροπονικά», δηλαδή παίρνουν όλα τα απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία μέσα από το νερό, χωρίς να χρειάζονται χώμα, που θα επιβάρυνε την κατασκευή με υπερβολικό βάρος. Οι φυτικές συνθέσεις των κάθετων κήπων είναι εμπνευσμένες από την αυτοφυή βλάστηση σε βράχια και κορμούς δέντρων. Χρησιμοποιώντας είδη με διαφορετική υφή, σχήματα και χρώματα φύλλων, μπορούμε να πετύχουμε ένα φαντασμαγορικό αποτέλεσμα, όπως αυτό του παρισινού μουσείου. Το σύστημα αυτό, καθώς και εκείνο του πράσινου τοίχου, μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στο εσωτερικό των κτιρίων, αρκεί να εξασφαλίζεται εκτός των άλλων και το απαιτούμενο φως. Άλλωστε, το σύστημα ποτίσματος είναι έτσι σχεδιασμένο ώστε να μη δημιουργεί προβλήματα υγρασίας, αλλά και διαρροές στο πάτωμα. Είναι μια διαφορετική πρόταση για επένδυση του τοίχου, αντί της ταπετσαρίας ή των έργων τέχνης. Οι κάθετοι κήποι: ●Βελτιώνουν την ποιότητα του αέρα, επειδή τα φυτά συγκρατούν τα αιωρούμενα σωματίδια και τη σκόνη. ●Μειώνουν τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος. ●Μειώνουν τη θερμοκρασία στο εσωτερικό του κτιρίου. ●Απορροφούν ποσότητα βροχής, οπότε και γίνεται καλύτερη διαχείριση των ομβρίων υδάτων και μειώνονται οι πλημμύρες. ●Τα φυλλώματα απορροφούν τους ήχους, περιορίζοντας τις επιπτώσεις της ηχορύπανσης. ●Προστατεύουν το ίδιο το κτίριο από τη φθορά του χρόνου. ●Και τα κτίρια γίνονται πιο 79

όμορφα. Η επιλογή των φυτών στον ‘’κάθετο κήπο’’ είναι προσαρμοσμένη στις κλιματικές ανάγκες κάθε περιοχής. Πολλά είδη φυτών, θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ανά περίπτωση σε κάθετες φυτεύσεις. Να μερικά παραδείγματα φυτών: Αναρριχητικά φυτά με γρήγορη ανάπτυξη- Αγιόκλημα, Βουκαμβίλια, Γλυσίνα, Κισσός, Κληματαριά, Παρθενόκισσος, Πολύγωνο, Ρυγχόσπερμο. Για κάθετη φύτευση σε ηλιόλουστα σημεία – Αμπέλια, Άλυσσος, Βερβερίδα, Βερονίκη νάνα, Γεράνι Γιουνίπερος, Δεντρολίβανο έρπον, Θυμάρι, Κίστος, Λαντάνα νάνα, Λεβάντα, Λεβαντίνη, Μπούζι, Σπιραία έρπουσα, Τεύκριο έρπον, Υπέρικο έρπον, Φασκόμηλο. Για κάθετη φύτευση σε σκιερά σημεία – Αγιόκλημα, Βερβερίδα, Βερονίκη νάνα, Κισσός, Ρυγχόσπερμο, Φτέρη (διάφορα είδη). Για κάθετη φύτευση σε θέσεις με άνεμο και κρύο - Αγγελική νάνα, Βερβερίδα, Γιουνίπερος, Δεντρολίβανο έρπον, Ρείκι, Κισσός, Λεβάντα, Λεβαντίνη, Σπιραία έρπουσα, Τεύκριο έρπον, Υπέρικο έρπον. Οι κρεμαστοί κήποι της Βαβυλώνας θεωρούνται ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου αν και πολλές αμφιβολίες έχουν εκφραστεί για την φυσική ύπαρξή τους. Οι κήποι αυτοί ήταν φυτεμένοι σε - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


υπερυψωμένα πεζούλια και χτίστηκαν περίπου το 600 π.Χ. και εμπνευστής τους ήταν ο βασιλιάς Ναβουχοδονόσορ Β΄. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης έγραψε ότι αυτοί οι πολυεπίπεδοι κήποι στηρίζονταν σε μια σύνθετη κατασκευή από χοντρούς τούβλινους τοίχους, πέτρινα υποστυλώματα και δοκούς από κορμούς φοινικόδενδρων σε πυκνή διάταξη. Και ο Στράβωνας αναφέρει ότι το πότισμα των κήπων γινόταν με νερό από το γειτονικό ποταμό Ευφράτη. Κρεμαστοί όμως κήποι δημιουργούνται και με κρεμαστά φυτά που φυτεύονται σε γλάστρες ή ζαρντινιέρες. Σκαλώνουν στα κάγκελα του μπαλκονιού ή σε κρεμαστά καλάθια και δοχεία που κρέμονται από διάφορα σημεία των τοίχων ή της οροφής του σπιτιού μας. Για να δημιουργήσουμε όμως αυτή την όψη χρειάζονται να ακολουθήσουμε ορισμένα κριτήρια. Διαλέγουμε την τοποθεσία. Κάθε μέρος που προστατεύεται από τον καυτό μεσημεριανό ήλιο και τους ανέμους είναι κατάλληλο. Μετά διαλέγουμε τα δοχεία που ταιριάζουν στο χώρο μας. Βασικό και για τα κρεμαστά φυτά είναι το είδος του χώματος που θα χρησιμοποιήσουμε. Προτιμείστε μείγμα χώματος από τύρφη και περλίτη. Είναι κατάλληλο για τα περισσότερα είδη φυτών. Μουσκεύουμε καλά το χώμα πριν την χρήση του. Αν θέλουμε να δώσουμε έμφαση τονίζοντας τις αντιθέσεις των χρωμάτων χρησιμοποιούμε φυτά με λουλούδια. Δεν ξεχνάμε και τις πρασινάδες. Τα πράσινα φυτά δημιουργούν εξίσου εντυπωσιακά αποτελέσματα με τα ανθισμένα. Χρησιμοποιούμε πράσινα φυτά που κρέμονται. Το μυστικό για πετυχημένο αποτέλεσμα είναι να φυτευτούν τα φυτά σωστά από την αρχή. Επίσης, σημαντικό είναι το πότισμα. Έχετε υπόψη σας ότι τα φυτά σε κρεμαστά δοχεία χρειάζονται συχνότερο πότισμα, το καλοκαίρι μάλιστα χρειάζονται καθημερινό πότισμα. Η λίπανση είναι παρόμοια με τα άλλα φυτά του κήπου ή της βεράντας μας. Ένα σύνθετο λίπασμα αργής απορρόφησης μπορεί να προστεθεί στο εδαφικό μείγμα, και υδατοδιάλυτα λιπάσματα μπορούν να προστίθενται περιοδικά. Για τους ταρατσόκηπους υπάρχουν σήμερα πολλές δυνατότητες κατασκευής τους. Όμως δύο παράγοντες (εκτός των χρημάτων) περιορίζουν τις επιλογές. Η στατική του κτιρίου και η κλίση της σκεπής. Έτσι, είναι πάντα σκόπιμη η συνεργασία με τεχνικούς πουέχουν τις αναγκαίες γνώσεις. Ιδιαίτερα πρέπει να προσεχθεί το βάρος της συνολικής κατασκευής και η στεγανοποίηση της ταράτσας. Η κλίση δεν πρέπει να είναι μικρότερη από 5° ώστε να εξασφαλίζεται η αποστράγγιση ενώ η στεγάνωση εξασφαλίζεται με ειδικές μεμβράνες. Με τα κατάλληλα φυτά και την ασφαλή περίφραξη η ταράτσα ενός κτιρίου μπορεί να μεταμορφωθεί σε ένα κήπο για τις πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές, στις οποίες υπάρχει κατά κανόνα αισθητή έλλειψη πρασίνου. Ανάλογα με τις οικονομικές σας δυνατότητες, μπορείτε να αναθέσετε το σχεδιασμό του κήπου σ' έναν αρχιτέκτονα τοπίου, ένα γεωπόνο- κηποτέχνη, έναν κηπουρό ή να επιχειρήσετε να τον φτιάξετε μόνοι σας. Για τη δημιουργία του ταρατσόκηπου συνήθως, αποτυπώνουμε πάνω σ' ένα χαρτί το διαθέσιμο χώρο μας. Σημειώνουμε τις διαστάσεις της ταράτσας, τον προσανατολισμό της σε σχέση με τα σημεία του ορίζοντα, την κατεύθυνση που έχουν οι επικρατούντες άνεμοι, οτιδήποτε είναι χτισμένο πάνω στην ταράτσα και τη θέση των γειτονικών κτιρίων και των ψηλών δέντρων που - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

80


μπορούν να προσφέρουν σκιά στις θερμές ώρες της ημέρας. Χρησιμοποιούμε μεγάλες ζαρντινιέρες (κατά προτίμηση από ξύλο) για να φυτέψουμε δέντρα και θάμνους. Όταν αυτά τα φυτά ψηλώσουν, θα σχηματίσουν ένα πράσινο τοίχο. Επίσης, μπορούμε να δημιουργήσουμε μικρά χωμάτινα παρτέρια στις γωνίες της ταράτσας και να φυτέψουμε μερικά φυτά πάντως καιρού, όπως είναι η γιούκα, τα φοινικοειδή, η αγγελική και τα κυπαρισσοειδή. Πολύ καλή επιλογή είναι και η ελιά. Για να μην απαιτεί διαρκή φροντίδα ο ταρατσόκηπος αποφύγετε να στριμώξετε όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία στον κήπο και φροντίστε να εξασφαλίσετε σε κάθε φυτό το χώρο που χρειάζεται για να αναπτυχθεί φυσιολογικά. Επειδή τα παρτέρια έχουν υψηλό κόστος, προτιμήστε να φτιάξετε 2-3 μεγάλα αντί για πολλά και μικρά σε μέγεθος. Προτού φυτέψετε δέντρα και θάμνους ενημερωθείτε από κάποιον γεωπόνο πόσο πολύ ψηλώνουν και πόσο συχνά χρειάζονται κλάδεμα για να διατηρηθούν στο επιθυμητό ύψος. Εξασφαλίστε την απαιτούμενη παροχή νερού για να διευκολυνθείτε στο πότισμα των φυτών, αλλά και την ασφαλή αποχέτευση της βροχής και του πλεονάζοντος νερού ποτίσματος προς τις υδρορροές της ταράτσας.

___________

Η Αγριαγκινάρα και Περιβαλλοντικά Οφέλη Από άρθρα καθ. Ν. Δαναλάτου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Η αγριαγκινάρα (λατ. Cynara cardunculus, αγγλ. Cardoon ή Spanish thistle artichoke) ή αγριαντζινάρα ή τρουμπελίνα ήταν από τα αγαπημένα εδέσματα των Αρχαίων Ελλήνων και των Ρωμαίων. Ο Θεόφραστος αναφέρει ότι την έφεραν οι Έλληνες από τη Σικελία. Είναι ένα πολυετές βαθύρριζο φυτό Μεσογειακής προέλευσης, καλά προσαρμοσμένο στις ξηροθερμικές συνθήκες της Ν. Ευρώπης. Το ύψος του φυτού μπορεί να φτάσει μέχρι 3 μέτρα. Η ρίζα της είναι εύρωστη και βαθιά, τα στελέχη όρθια, χοντρά με αυλακώσεις. Τα φύλλα έχουν λευκοπράσινο χρώμα, είναι αντίθετα, λογχοειδή, σύνθετα, με ισχυρό κεντρικό νεύρο, βαθιά διαιρεμένα, με αγκάθια. Οι ανθοφόροι βλαστοί βγαίνουν από τις μασχάλες των φύλλων. Τα ανθίδια είναι πολλά (300-400), σωληνοειδή, ερμαφρόδιτα, με πέταλα πορφυρά ή μοβ. Τα άνθη της αγκινάρας είναι από τα αγαπημένα των μελισσών. Η γονιμοποίηση γίνεται μόνον από τα έντομα. Οι καρποί περιέχουν πολλούς σπόρους, που έχουν στην κορυφή τους αρκετά μακριά τριχίδια, που διευκολύνουν τη διασπορά τους με τον αέρα και τη διάδοση έτσι του φυτού. Οι ανθοκεφαλές εμφανίζονται νωρίς την άνοιξη, αλλά το φυτό ανθίζει όψιμα, από το Μάιο. Η αγριαγκινάρα είναι η ίδια ισχυρό ζιζάνιο (εισβολέας) δεν επιτρέπει την ανάπτυξη άλλων ζιζανίων, ενώ σε μακροχρόνια πειράματα δεν εμφανίστηκαν ασθένειες και εχθροί του φυτού, κι έτσι η καλλιέργειά της μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη χρήση φυτοφαρμάκων. Θα συναντήσουμε την αγριαγκινάρα κυρίως στην Πελοπόννησο και στα νησιά του Νότιου Αιγαίου, σε ακαλλιέργητα και πετρώδη εδάφη. Στη Μάνη φυτρώνει σε μέρη άγρια και ορεινά. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

81


Σε μερικές χώρες της Ευρώπης καλλιεργούνται πολυάριθμες ποικιλίες αγριαγκινάρας, την οποία θεωρούν άριστο χειμωνιάτικο λαχανικό. Περιέχει βιταμίνες Α, Β, Ο, ασβέστιο και φώσφορο. Τα συστατικά της είναι χολαγωγά και διουρητικά. Έχουν ακόμα την εξαίρετη ιδιότητα να απομακρύνουν τη χοληστερίνη από το αίμα. Ειδικότερα θεωρείται φάρμακο του συκωτιού. Ενεργεί ακόμα κατά των κνησμών του δέρματος, των ρευματισμών και κατά του τεταρταίου πυρετού. Η αγριαγκινάρα, που οι επιστήµονες αποκαλούν και ‘’ελληνικό πετρέλαιο’’, σχεδιάζεται να χρησιµοποιηθεί στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς έχει αποδειχθεί ότι η χρήση βιοµάζας στην ηλεκτροπαραγωγή µπορεί να αντικαταστήσει µέρος των ορυκτών καυσίµων, µειώνοντας έτσι την εκποµπή διοξειδίου του άνθρακα στην ατµόσφαιρα. Σύµφωνα µάλιστα µε έρευνα του Εργαστηρίου Γεωργίας του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, 1 εκατοµµύριο στρέµµατα αγριαγκινάρας µπορούν να παράγουν δύο εκατοµµύρια τόνους βιοµάζας ετησίως, ποσότητα που αρκεί για να αντικαταστήσει το πετρέλαιο που χρησιµοποιείται για ηλεκτροπαραγωγή στους σταθµούς της ΔΕΗ στα ελληνικά νησιά. Η αγριαγκινάρα μπορεί να καλλιεργηθεί παντού στην Ελλάδα. Προτιμώνται ασφαλώς τα εδάφη όπου μπορεί να γίνει μηχανοποιημένη καλλιέργεια. Επίσης, είναι πολυετές ποώδη φυτό (10 - 12 χρόνια) με μεγάλη παραγωγή βιομάζας και ελάχιστες απαιτήσεις. Μπορεί να καλλιεργηθεί σε ξηρικά χωράφια (σταροχώραφα) με απόδοση 1200 – 1600 κιλά / στρέμμα, όσο και σε ποτιστικά χωράφια με απόδοση που ξεπερνά τα 2000 – 2500 κιλά / στρέμμα. Δεν απαιτεί μεγάλες ποσότητες λιπασμάτων (5 μονάδες αζώτου μόνο μετά τον τρίτο χρόνο) και καθόλου ζιζανιοκτόνα, διότι το ίδιο το φυτό είναι ισχυρό ζιζάνιο. Επίσης, η αγριαγκινάρα λόγω του πλούσιου ριζικού της συστήματος που εκμεταλλεύεται άριστα τους εδαφικούς πόρους, χρειάζεται λιγότερο άζωτο. Είναι πολύ σκληρό φυτό, γεγονός που σηµαίνει ότι η ευρεία καλλιέργειά της θα έχει ως αποτέλεσµα τη µείωση των αναγκών σε νερό και βέβαια τον περιορισµό της ρύπανσης του υπεδάφους µε φυτοφάρµακα. Εκτός όµως από περιβαλλοντικά οφέλη, η χρήση της βιοµάζας στην ηλεκτροπαραγωγή θα µπορούσε να βγάλει από το αδιέξοδο χιλιάδες αγρότες σε ολόκληρη τη χώρα. Το κόστος της καλλιέργειας αφορά στην εγκατάσταση της πρώτης χρονιάς που συνολικά φθάνει τα 20-30 € ανά στρέμμα(προετοιμασία αγρού - όργωμα, δισκοσβάρνισμα-, προμήθεια σπόρου και σπορά). Το κόστος συγκομιδής έχει υπολογιστεί στα 7-25 € ανά στρέμμα ανάλογα με την καθετοποίηση. Η αντικατάσταση των ορυκτών καυσίμων με βιομάζα είναι ουδέτερη σε εκπομπές CO2 καθώς η ποσότητα που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα μετά την καύση της αγριοαγκιναρας αφομοιώνεται από το φυτό κατά την φωτοσύνθεση, ενώ από την άλλη πλευρά με την καύση βιομάζας σχεδόν μηδενίζεται η απελευθέρωση θείου (S) στην ατμόσφαιρα. Η εγκατάσταση της καλλιέργειας γίνεται με σπόρο. Η ανάπτυξή της αρχίζει με τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου και συνεχίζεται εκμεταλλευόμενη τις βροχές του χειμώνα και της - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

82


άνοιξης μέχρι τις αρχές του θέρους όταν η υγρασία του εδάφους μειωθεί σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Τότε το υπέργειο τμήμα του φυτού αποξηραίνεται και μπορεί να συγκομισθεί ξηρό την περίοδο Ιουνίου-Αυγούστου. Με τις πρώτες βροχές του Οκτωβρίου παρατηρείται και πάλι ταχεία ανάπτυξη της αγριαγκινάρας που μέσα σε λίγες ημέρες θα έχει και πάλι καλύψει πλήρως το έδαφος, κοκ. Η αγριαγκινάρα εκμεταλλεύεται άριστα τις χειμερινές βροχές και δίνει υψηλές αποδόσεις χωρίς άρδευση. Η απόδοση σε ξηρή ουσία κυμαίνεται από 1200-1600 κιλά σε μη αρδευόμενα χωράφια ενώ με 2-3 αρδεύσεις από τα μέσα Απριλίου μέχρι το τέλος Μαΐου (στην περίοδο αυτή η διαθεσιμότητα νερού είναι υψηλή σε πολλές περιοχές) οι αποδόσεις κυμαίνονται από 2.000-2.500 κιλά ξηρής ουσίας ανά στρέμμα, ενώ συχνά οι στρεμματική απόδοση φτάνει και τα 3.000 κιλά. Πρέπει να τονιστεί ότι σε αντίθεση με άλλες καλλιέργειες, η καλλιέργεια της αγριαγκινάρας έχει πολύ μικρό κόστος παραγωγής. Επίσης, πρέπει να αναφερθεί η συμβολή της καλλιέργειας στην αύξηση της γονιμότητας των εδαφών (εμπλουτισμός τους με οργανική ουσία, δημιουργία καλής δομής), και την προστασία κατά της διάβρωσης εδαφών, της νιτρορύπανσης και απομάκρυνση του κινδύνου της ερημοποίησης. Παραγωγή ενέργειας. Από τη βιομάζα της αγριαγκινάρας μπορεί να παραχθεί μια ευρύτατη γκάμα ενεργειακών προϊόντων με καύση, πυρόλυση, υγροποίηση ή αεριοποίηση της βιομάζας. Έτσι μπορούν να παραχθούν όλων των ειδών τα βιοκαύσιμα (στερεά-υγρά-αέρια). Υγρά βιοκαύσιμα: παραγωγή από την αγριαγκινάρα 2ης γενιάς βιοντίζελ μέσω ειδικών τεχνολογιών και 2ης γενιάς κυτταρινική βιοαιθανόλη μέσω ενζυματικής υδρόλυσης της κυτταρίνης

και

ημικυτταρίνης

σε

σάκχαρα

και

αλκοολικής

ζύμωσής

αυτών.

Αέρια βιοκαύσιμα: παραγωγή βιοαερίου και βιο-υδρογόνου από αγριαγκινάρα. Η παραγωγή βιοαερίου γίνεται με μεθανική ζύμωση της βιομάζας και τελικό προϊόν της αναερόβιας μετατροπής της κυτταρίνης είναι μεθάνιο και CO2. Η όλη διεργασία γίνεται σε δύο αντιδραστήρες με τη βοήθεια μίγματος καλλιεργειών μικροοργανισμών (υδρολυτικά βακτήρια ή ενζύμα και μεθανογόνα βακτήρια). Η παραγωγή υδρογόνου γίνεται με βιολογική ή θερμοχημική μετατροπή. Στην πρώτη περίπτωση χρησιμοποιούνται βακτήρια ενώ κατά τη θερμοχημική μετατροπή γίνεται ανθρακοποίηση και αεριοποίηση της βιομάζας της αγριαγκινάρας. Στερεά βιοκαύσιμα: η βιομάζα της αγριαγκινάρας μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε απευθείας για καύση και παραγωγή θερμότητας ή ηλεκτρισμού, είτε να μετατραπεί σε στερεά μορφοποιημένα βιοκαύσιμα (πελλέτες και μπριγκέτες) κατόπιν συμπίεσης. Οι πελλέτες είναι κατάλληλες για όλους τους καυστήρες, ενώ οι μπριγκέτες για μεγάλης ισχύος καυστήρες πάνω από 500 kW. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

83


Ηλεκτροπαραγωγή: αναφορικά με την ηλεκτροπαραγωγή από βιομάζα αγριαγκινάρας, γενικά προτιμώνται τα συστήματα συμπαραγωγής θερμότητας και ηλεκτρισμού γιατί επιτυγχάνουν υψηλούς βαθμούς απόδοσης της τάξης του 80-90% (απόδοση σε ηλεκτρισμό 30-34%). Η θερμότητα

που

Χρησιμοποιούνται

παράγεται μικρής

συνήθως

χρησιμοποιείται

δυναμικότητας

μονάδες

για

τηλεθέρμανση

ηλεκτροπαραγωγής

οικισμών.

(1-100

MW)

διεσπαρμένες σε αγροτικές περιοχές, δηλαδή σε κοντινή απόσταση από την πρώτη ύλη. Η βιομάζα είτε χρησιμοποιείται για την παραγωγή ατμού και παράγεται ηλεκτρική ενέργεια με ατμοστρόβιλο, είτε αεριοποιείται και τα αέρια της καύσης παράγουν ηλεκτρική ενέργεια με αεριοστρόβιλο .Ήδη σχεδιάζεται από ιδιώτες επενδυτές η δημιουργία πιλοτικών μονάδων ηλεκτροπαραγωγής από αγριαγκινάρα αρχικά στη Θεσσαλία και στη συνέχεια και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Πρέπει να τονιστεί ότι, η παραγωγή βιοαερίου, η ηλεκτροπαραγωγή και η παραγωγή πελλετών και μπριγκετών από αγριαγκινάρα είναι άμεσα οικονομικά βιώσιμη και επικερδής με τις σημερινές τιμές του πετρελαίου, ενώ η παραγωγή υγρών βιοκαυσίμων θα γίνει οικονομικά βιώσιμη στο κοντινό μέλλον και του υδρογόνου μακροπρόθεσμα. Τα οφέλη. Είναι εύκολο να καταλάβει ο καθένας τι σημαίνει να παράγεις το καύσιμό σου ή τουλάχιστον ένα μέρος του. Μείωση της εξάρτισης από τα διεθνή μονοπώλια ενέργειας, αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας της χώρας μας, εξοικονόμηση πολύτιμου συναλλάγματος κτλ. Για παράδειγμα, σε περιπτώσεις άγονων ξηρικών αγρών που αποδίδουν πολύ χαμηλή παραγωγή σίτου (100-200 κιλά/στρέμμα), η αντικατάσταση 2 εκατομμυρίων στρεμμάτων σιταριού (από τα περίπου 10.000.000 στρ. σιτηρών ή το 5% της Ελληνικής γεωργικής γης) με αγριαγκινάρα, γεγονός που θεωρείται άμεσα εφικτό, θα απέδιδε παραγωγή περί τα 1.300.000 κυβικά ισοδύναμου πετρελαίου θέρμανσης. Επίσης, η αντικατάσταση 1 εκατομμυρίου αρδευόμενων στρεμμάτων στη Θεσσαλία, θα απέδιδε παραγωγή περί τους 1.250.000 τόνους ισοδύναμου πετρελαίου θέρμανσης και εξοικονόμηση 400 εκατομμυρίων κυβικών μέτρων νερού, δηλαδή η μισή περίπου από τη ζητούμενη ποσότητα από την εκτροπή του Αχελώου. Η παραγωγή αυτή είναι περίπου 8,5 πλάσια της σημερινής υποχρέωσης της Ελλάδας σε βιοκαύσιμο (το οποίο και εισάγεται προς το παρόν εξ’ ολοκλήρου) με τεράστιο οικονομικό όφελος για τον Έλληνα καταναλωτή που σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις μπορεί να ξεπεράσει το εν τρίτο της αξίας του πετρελαίου. Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί και το όφελος από τις δεκάδες χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας στη συλλογή, μεταφορά, μεταποίηση, και διακίνηση του προϊόντος. Το οικονομικό όφελος από τη μείωση του κόστους θέρμανσης, γίνεται πολλαπλάσιο στην περίπτωση των μεγάλων κτιρίων (σχολεία, νοσοκομεία, ξενοδοχεία κτλ) ή των βιομηχανικών & θερμοκηπιακών μονάδων, ενώ μεγάλες είναι και οι προοπτικές για τη χρήση της πελλέτας στην τηλεθέρμανση οικισμών. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

84


Τα περιβαλλοντικά οφέλη. Η εγκατάσταση της καλλιέργειας της αγριαγκινάρας θα συμβάλει στη μείωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων και την κάλυψη των συνεχώς αυξανόμενων ενεργειακών αναγκών από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας -βιομάζα, ασφαλείς και συμβατές με το περιβάλλον, καθώς η βιομάζα ως καύσιμο είναι ουδέτερη σε εκπομπές CO2 καθώς η ποσότητα που απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα μετά την καύση της αφομοιώνεται από το φυτό κατά την φωτοσύνθεση, ενώ από την άλλη πλευρά με την καύση βιομάζας σχεδόν μηδενίζεται η απελευθέρωση θείου (S) στην ατμόσφαιρα. Πράγματι, κατά τη διαδικασία μετατροπής της βιομάζας σε ‘’πράσινη ενέργεια’’, όλα τα στοιχεία εκτός του αζώτου, επιστρέφουν ως στάχτη στο έδαφος. Έτσι δημιουργείται ο σχεδόν κλειστός κύκλος παραγωγής ενέργειας από βιομάζα. Η παγκόσμια έρευνα, η οποία ακόμη εξελίσσεται, έχει δείξει ότι το περιβάλλον δεν επιβαρύνεται από τις εκπομπές αερίων (CO, CO2, SOX εκτός του NOX) κατά την παραγωγή ενέργειας από τα βιοκαύσιμα, αλλά και κατά την παραγωγή της βιομάζας. Επιπλέον, οι περιβαλλοντικές εκροές των υπό μελέτη συστημάτων καλλιεργειών με αγριαγκινάρα, για παραγωγή βιοενέργειας είναι χαμηλότερες από αυτές των παραδοσιακών καλλιεργειών.  Μείωση της νιτρορύπανσης: Η αγριαγκινάρα χρειάζεται λιγότερο άζωτο, και σε προηγούμενα πειράματα στο Π.Θ. πολύ υψηλές αποδόσεις πραγματοποιήθηκαν με 0-5 μονάδες Ν ανά στρέμμα. Τα χαμηλότερα επίπεδα λίπανσης συντελούν στη μείωση της νιτρορύπανσης που γενικά απειλεί πολλές περιοχές της χώρας με καλλιέργειες βαμβακιού, τεύτλων, καπνού, σίτου κλπ. (Σχέδιο Δράσης κατά της Νιτρορύπανσης, ΕΘΙΑΓΕ, 2000).  Μείωση των φυτοφαρμάκων: Η μεγάλη ανταγωνιστικότητα της αγριαγκινάρας περιορίζει την ανάπτυξη των ζιζανίων. Είναι ανθεκτική και δεν προσβάλλεται από σοβαρές ασθένειες και έντομα. Ως εκ τούτου η χρήση μυκητοκτόνων, εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων είναι μηδενική.  Εξοικονόμηση υδατικών πόρων: Η αγριαγκινάρα εκμεταλλεύεται άριστα τις χειμερινές βροχές και δίνει υψηλές αποδόσεις χωρίς άρδευση.  Διάβρωση & ερημοποίηση: Η αγριαγκινάρα μετά τις πρώτες βροχές του φθινοπώρου αναπτύσσεται ταχύτατα και καλύπτει πλήρως το έδαφος προστατεύοντας το από την διάβρωση που είναι ιδιαίτερα απειλητική στα επικλινή εδάφη της ξηροθερμικής ζώνης της χώρας μας.  Αύξηση της εδαφικής γονιμότητας: Πρέπει να αναφερθεί η συμβολή της καλλιέργειας στην αύξηση της γονιμότητας των εδαφών με τον εμπλουτισμό τους με οργανική ουσία και τη δημιουργία καλής δομής, έτσι ώστε να δίνει μεγάλες αποδόσεις στις επόμενες καλλιέργειες. Το ενεργειακό ισοζύγιο. Όπως έχει αναφερθεί και σε άλλα άρθρα (βιοαιθανόλη, βιοντίζελ), το ενεργειακό ισοζύγιο είναι κρίσιμο κριτήριο των βιοκαυσίμων, και αντικατοπτρίζει το ενεργειακό κέρδος που αποκομίζουμε από τα διάφορα είδη βιοκαυσίμων. Η ενεργειακή αποδοτικότητα (λόγος εκροών-εισροών ενέργειας) διαφοροποιείται, ανάλογα με το είδος του - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

85


βιοκαυσίμου. Με απλά λόγια, όσο μεγαλύτερη είναι η ενεργειακή αποδοτικότητα, τόσο μεγαλύτερο είναι το περιβαλλοντικό και ενεργειακό όφελος από ένα βιοκαύσιμο.

_____________ Τίγρης και ……άλλα Κουνούπια Κάθε καλοκαίρι επανέρχεται το πρόβλημα με το κουνούπι ''Τίγρης'' (Aedes albopictus) στην Ελλάδα. Για πρώτη φορά εντοπίστηκε στη χώρα μας το 2004 στην Κέρκυρα και Θεσπρωτία. Τον Αύγουστο του 2008 εντοπίστηκε στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και το 2011 στο Μαραθώνα Αττικής και στη Β. Ελλάδα. Είναι ένα μικρό ασπρόμαυρο κουνούπι που πετά και τσιμπά ακόμη και την ημέρα και είναι ιδιαίτερα επίμονο. Το κουνούπι- τίγρης προέρχεται από τα δάση της Νοτιοανατολικής Ασίας. Στην Ευρώπη πρωτοεμφανίστηκε το 1979 στην Αλβανία και στη συνέχεια το 1990 πέρασε στην Ιταλία και το 1999 στη Γαλλία, ενώ σήμερα εντοπίζεται σε περισσότερες από δέκα ευρωπαϊκές χώρες. Στις ΗΠΑ, το 1985 το είδος εντοπίστηκε για πρώτη φορά στο Τέξας και πολύ σύντομα επεκτάθηκε και σε άλλες πολιτείες. Το κουνούπι Τίγρης είναι δυνητικός φορέας πολλών σοβαρών για τον άνθρωπο ασθενειών, όπως του δάγκειου και του δάγκειου αιμορραγικού πυρετού, της νόσου Chikungunya, της Ιαπωνικής Εγκεφαλίτιδας, του πυρετού του Δυτικού Νείλου. Υπάρχει ακόμη και στα αστικά κέντρα. Άλλωστε αυτό είναι αναμενόμενο όπως εξηγούν οι ειδικοί , οι οποίοι συστήνουν να μην αφήνουμε εστίες με λιμνάζοντα νερά ούτε στα μπαλκόνια ούτε ακόμη και στις γλάστρες ή σε μικρά δοχεία, διότι το συγκεκριμένο είδος κουνουπιού αναπαράγεται πολύ εύκολα ακόμη και σε λίγες σταγόνες νερού. Το μέγεθος του κουνουπιού- τίγρη δεν διαφέρει ιδιαίτερα σε σχέση με τα άλλα είδη ενώ ξεχωρίζει για τις λευκές ρίγες που έχει στο σώμα του. Γενικά για τα κουνούπια μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν πάνω από 3.400 διαφορετικά είδη σε όλο τον κόσμο. Ο κύκλος της ζωής τους περιλαμβάνει το αβγό, την προνύμφη και νύμφη μέσα στο νερό ή και σε κάθε υγρή επιφάνεια και το τέλειο άτομο που είναι περισσότερο γνωστό για τα ενοχλητικά τσιμπήματα, αλλά και γιατί τα κουνούπια αποτελούν παράλληλα φορείς σοβαρών ασθενειών. Στην προσπάθεια μείωσης και καταπολέμησης των ασθενειών που προέρχονται από τα κουνούπια (π.χ. ελονοσία, εγκεφαλίτιδα, δάγκειος πυρετός κ.ά) χρησιμοποιήθηκαν και δυστυχώς εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται μέθοδοι εντομοκτονίας, βασισμένες σε συνθετικά τοξικά χημικά εντομοκτόνα που ενώ πρόσφεραν άμεση λύση στο πρόβλημα, αποδείχτηκαν ότι είχαν σοβαρές επιπτώσεις και στην υγεία των ανθρώπων και στο περιβάλλον γενικότερα. Εξάλλου, η συνεχή χρήση τους δημιούργησε ανθεκτικούς πληθυσμούς κουνουπιών γεγονός που σηματοδότησε τη συνεχή παρασκευή ισχυρότερων συστατικών, με επιβλαβέστερες συνέπειες προς το περιβάλλον. Σήμερα, οι λύσεις για τη μείωση των πληθυσμών των κουνουπιών που προτείνουν οι εδικοί επιστήμονες, στηρίζονται σε μελέτη της - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

86


βιολογίας των τοπικών ποικιλιών κουνουπιών και των βιοτόπων τους χρονικά και χωρικά, ενώ η εφαρμογή τους είναι εξαιρετικά ελεγχόμενη από έμπειρα συνεργία. Έτσι, οι σύγχρονοι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται έχουν να κάνουν με:α) εντομοκτόνα κατάλληλα για τις προνύμφες των κουνουπιών και τα οποία έχουν πολύ μικρό χρόνο παραμονής στο περιβάλλον. Αυτά τα κουνουποκτόνα είναι βιοδιασπούμενα και δεν αφήνουν επιβλαβή κατάλοιπα στο περιβάλλον.β) ζωντανούς οργανισμούς ή προϊόντα τους (βιοκτόνα), τα οποία έχουν εξειδικευμένη δράση, μόνο και αποκλειστικά απέναντι στα κουνούπια. Ειδικότερα, από τις παλαιότερες και πλέον διαδεδομένες μεθόδους είναι ο βιολογικός έλεγχος των προνυμφών των κουνουπιών, με εντομοφάγα ψάρια και ειδικότερα από το κουνουπόψαρο (Gambusia affinis). Αυτό το ψάρι τοποθετείται σε έλη, τεχνητές λιμνούλες, αποστραγγιστικά κανάλια και σε συστήματα με μικρό όγκο νερού, τρέφεται από τις προνύμφες των κουνουπιών, γεννά περίπου 200 ζωντανά άτομα και όχι αβγά κάθε μήνα, αλλά προτιμά για τη διαβίωσή του καθαρά, ρηχά και όχι κρύα νερά. Λέγεται ότι κάθε ένα τέτοιο ψάρι μπορεί να καταναλώσει κάθε μέρα γύρω στις 1000 προνύμφες κουνουπιών. Επίσης, στους θηρευτές των κοινών κουνουπιών συγκαταλέγονται το υδρόβιο σαρκοφάγο φυτό με το όνομα Ουρτικουλάρια η κοινή, που παγιδεύει τις προνύμφες των κουνουπιών, αλλά και ένα άλλο μεγάλο είδος κουνουπιού, με προέλευση από την Αφρική, το οποίο δεν ενοχλεί τον άνθρωπο και τα κατοικίδια ζώα, δεν μεταδίδει ασθένειες, αλλά στο στάδιο της προνύμφης του καταβροχθίζει εκατοντάδες προνύμφες άλλων κουνουπιών. Τελευταία, δοκιμάζεται σε Αμερικάνικη εταιρία ένας «φωτονικός φράκτης» που αναγνωρίζει τα κουνούπια εν πτήσει και τα εξουδετερώνει με ριπές λέιζερ. Τα πλέον διαδεδομένα κουνούπια που ενδιαφέρουν κυρίως τους ταξιδιώτες εξωτικών και υπερατλαντικών προορισμών είναι: α. Ο Ανωφελής κώνωπας (Anopheles gambiae), είναι ο φορέας της ελονοσίας και των ασθενειών της εγκεφαλίτιδας και φιλαρίασης. Τα ενήλικα κουνούπια του γένους αυτού αναγνωρίζονται καώς τα φτερά τους φέρουν μικρά στίγματα, αλλά και από τη χαρακτηριστική στάση του σώματος τους, όπου η προβοσκίδα, το κεφάλι και το σώμα είναι σε μία ευθεία γραμμή. Με το τσίμπημά του σε άτομο που έχει ελονοσία, το θηλυκό μαζί με το αίμα ρουφάει και το ‘’πλασμώδιο της ελονοσίας’’ στο οποίο οφείλεται η ασθένεια. Μέσα στο σώμα του κουνουπιού το μικρόβιο παραμένει και αναπτύσσεται. Στη συνέχεια μεταφέρεται στους σιελογόνους αδένες του και έτσι με νέο τσίμπημα σε σώμα υγιούς ανθρώπου, μεταφέρει μέσω του σάλιου του το μικρόβιο στον οργανισμό του. Το ανωφελές κουνούπι ζει από 18 μέρες μέχρι 4-5 εβδομάδες. Αυτό το κουνούπι ενδημεί στο κάτω από τη Σαχάρα τμήμα της Αφρικής, στην κεντρική και νότια Αμερική, στη νοτιοανατολική Ασία, στην Ινδία, στη Μέση Ανατολή και στα νησιά του Ειρηνικού. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

87


β. Το Κοινό κουνούπι (γένος Culex) ενδημεί κυρίως στις αγροτικές και στις ημιαγροτικές περιοχές της Απω Ανατολής, της Ινδίας και της νοτιοανατολικής Ασίας.. Πολλαπλασιάζεται σε στάσιμα και μολυσμένα νερά αλλά και σε μέρη όπου υπάρχει αρκετή υγρασία. Η προβοσκίδα του είναι διακεκομμένη και προς τα κάτω σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα του. Τα φτερά του είναι χρωματικά ομοιόμορφα. Τα αβγά του τα γεννάει στην επιφάνεια του νερού και αυτά επιπλέουν κατά ομάδες των 100 ή και περισσοτέρων. Ζει 10-15 μέρες αλλά σε ψυχρές συνθήκες μπορεί να ζήσει και περισσότερο. Το κουνούπι αυτό προκαλεί την ιαπωνική εγκεφαλίτιδα, αλλά μπορεί να μεταφέρει σε σπάνιες περιπτώσεις εγκεφαλίτιδα, ενώ την ασθένεια της φιλαρίασης την μεταδίδει μόνο στις τροπικές περιοχές. γ. Το Αεδές κουνούπι ( Aedes aegypti), μεταδίδει τον κίτρινο πυρετό, την εγκεφαλίτιδα και το δάγκειο πυρετό, ενώ ενδημεί στις αστικές και στις αγροτικές περιοχές της Αφρικής, της νότιας Αμερικής, της Ασίας, της Καραϊβικής και των νησιών του Ειρηνικού. Διαφέρει από το κοινό κουνούπι στο ασημένιο χρώμα που έχει ο θώρακάς του. Το άκρο της κοιλιάς του θηλυκού είναι μυτερό και έχει διάφορα αισθητήρια εξαρτήματα που εξέχουν. Οι προνύμφες του γένους αυτού είναι κοντές και χοντρές ενώ τα αβγά του έχουν τη δυνατότητα να αντέχουν και έξω από το νερό για αρκετό καιρό. Αναπαράγεται μετά από πλημμύρες σε δεξαμενές βρόχινου νερού ή σε αρμυρά έλη. Η ζωή του είναι συνήθως σύντομη (10-15 μέρες) αλλά κάτω από κατάλληλες ψυχρές κλιματολογικές συνθήκες μπορεί να ζήσει έως και μερικούς μήνες. Γενικά, τα κουνούπια τρέφονται με νέκταρ ή γύρη που βρίσκουν στα άνθη, όμως τα θηλυκά χρειάζονται και αίμα προκειμένου να μπορέσουν να θρέψουν τα αβγά τους. Ένα τσίμπημα από θηλυκό κουνούπι μπορεί να αντλήσει μέχρι και 5 χιλιοστά του λίτρου αίμα. Τα κουνούπια, κατά το τσίμπημα, αφήνουν και κάποιες δικές τους πρωτεΐνες (αιμολυτικό και αντιισταμινικό υγρό) στον οργανισμό που τσιμπούν. Αυτές μάλιστα οι πρωτεΐνες δημιουργούν και όλο τα πρόβλημα (κοκκινίλα στο δέρμα, πρήξιμο και έντονη ενοχλητική φαγούρα), αλλά και σε αυτές μπορεί να κρύβονται και μεταδοτικές ασθένειες (π.χ. ελονοσία, δάγκειος πυρετός). Το αρσενικό κουνούπι, που ποτέ δεν τσιμπά, έχει διαφορετική μορφολογία στο κεφάλι, με πιο τριχωτές κεραίες από εκείνες του θηλυκού. Με τα αλλεπάλληλα γεύματα αίματος του θηλυκού κουνουπιού, ωριμάζουν τα αβγά του, που τα τοποθετεί στο νερό ή και σε κάθε υγρή επιφάνεια, Στη συνέχεια εκκολάπτονται οι υδρόβιες προνύμφες που τρέφονται με διάφορα οργανικά κατάλοιπα του νερού. Μερικές προνύμφες από κάποια είδη κουνουπιών τρέφονται με άλλα κουνούπια ή άλλα μικρά έντομα. Οι προνύμφες, παρότι είναι υδρόβιες, έχουν δύο αναπνευστικά συστήματα που τους επιτρέπουν να αναπνέουν τόσο κάτω από το νερό, όσο και από πάνω. Στη συνέχεια, με την ενηλικίωση το ώριμο κουνούπι εγκαταλείπει το νερό (βγαίνει από τη ράχη της προνύμφης και στη συνέχεια χρησιμοποιεί το κενό κέλυφός της για να επιπλεύσει στο νερό), και μπορεί και πετά στον αέρα. - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

88


Τα κουνούπια, όπως μας πληροφορούν ο ειδικοί επιστήμονες, ερεθίζονται και προσελκύονται από την κίνηση, από τη σωματική θερμότητα, από την υγρασία και το διοξείδιο του άνθρακα που εκπνέεται με την αναπνοή. Δηλαδή, διαθέτουν βιοχημικούς, οπτικούς και θερμικούς ανιχνευτές, και γιαυτό και μπορούν πολύ εύκολα να βρουν τον στόχο τους. Η δραστηριότητα τους έχει να κάνει με τη θερμοκρασία και την υγρασία του αέρα. Έτσι, τις πρώτες πρωινές, τις πρώτες νυχτερινές ώρες και κατά τη διάρκεια της νύχτας τα περισσότερα είδη είναι πιο ενεργητικά και τσιμπούν, αλλά υπάρχουν και είδη που τσιμπούν και όλο το εικοσιτετράωρο. Το ενοχλητικό σφύριγμα που κάνουν τα κουνούπια προέρχεται από το συγχρονισμένο φτερούγισμά τους. Πρακτικές αντιμετώπισης των κουνουπιών!-Περιορίζουμε, τις εστίες όπου μπορούν να αναπαραχθούν τα κουνούπια ( περίσσεια νερού σε γλάστρες, σε δοχεία νερού για ζώα, σε κουβάδες κ.α).-Ελέγχουμε, ώστε τα φρεάτια της αποχέτευσης, του νιπτήρα και του νεροχύτη να είναι κλειστά και τα απολυμαίνουμε τακτικά.-Καθαρίζουμε και απολυμαίνουμε συχνά δοχεία και κάδους απορριμμάτων.-Δεν αφήνουμε ελεύθερα στο μπαλκόνι και την αυλή, υγρά αντικείμενα, φρεσκοκομμένη βλάστηση και κλαδιά, ενώ αραιώνουμε συχνά τους πυκνούς θάμνους του κήπου μας.-Διατηρούμε σε μπαλκόνια και κήπους αρωματικά φυτά ( θυμάρι, ρίγανη, μαντζουράνα, γεράνια, αρμπαρόριζα, αψιθιά, κ.ά) τα οποία δεν χρειάζονται πολύ νερό (και ο βασιλικός διώχνει τα κουνούπια, αλλά επειδή χρειάζεται πολύ νερό, ελέγχουμε συχνά τις γλάστρες, ώστε να μην υπάρχει περισσευούμενο νερό).-Τα σκουρόχρωμα ρούχα προσελκύουν τα κουνούπια.-Τα αρώματα, τα σπρέι μαλλιών και οι λοσιόν προσελκύουν τα κουνούπια.Αποφεύγετε να κάνετε δουλειές τις ώρες που τα κουνούπια είναι σε μεγάλη αφθονία, καθώς τα κουνούπια ανιχνεύουν το διοξείδιο του άνθρακα της αναπνοής μας και μας επιτίθενται.-Λίγο φασκόμηλο ή δεντρολίβανο στη φωτιά απομακρύνει τα κουνούπια.-Προσοχή στην εφαρμογή και χρήση των εντομοαπωθητικών και κυρίως στα μικρά παιδιά, έγκυες γυναίκες και στα ασθενή άτομα.- Πολλά φυτά απομακρύνουν τα κουνούπια, όπως είναι το σκόρδο, η κανέλα, το γεράνι, ο ευκάλυπτος, ο κέδρος, ο βασιλικός, το δεντρολίβανο, τα γαρίφαλα, η μέντα, το μελισσόχορτο, τα κρεμμύδια, το θυμάρι, η καλέντουλα και η καλαμίνθη. Επίσης και τα αιθέρια έλαια ευκαλύπτου, γερανιών, σόγιας, καρύδας και η σιτρονέλλα.- Για την ανακούφιση από τη φαγούρα του τσιμπήματος των κουνουπιών, επαλείφουμε πάνω στο τσίμπημα νερόξυδο ή λεμόνι ή μαγειρική σόδα ή τρίψιμο με φύλλα φρέσκιας μαντζουράνας ή και πεντάνευρο.Εφοδιάστε παράθυρα και πόρτες με σήτες, αλλά και οι κουνουπιέρες για τα κρεβάτια, μπορούν να βοηθήσουν.- Ειδικές ηλεκτρικές παγίδες προσέλκυσης των κουνουπιών κυκλοφορούν στο εμπόριο, που λειτουργούν με υπεριώδες φως.

_____________ - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -

89


…….για τη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων

90

Αλληγορική εικόνα με τους παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στη διαχείριση των υδατικών πόρων (κατά Erhard-Cassegrain A.Margat J., 1983, ανασχεδιασμένο από Καθ. Γ.Σούλιο, ΑΠΘ). _____________

Βιβλιογραφικές Πηγές *Bush M., 2003. – Ecology of a Changing Planet. Prentice Hall. *G.B.W.C., 1996.- The Greek Habitat Project Natura 2000:an overview. Directive 92/43/EEC. *Κουσουρής Θ., 1995.- Δομή και Διαχείριση Εσωτερικών Υδάτων. Διδακτικές σημειώσεις - Με την Οικολογία & το Περιβάλλον (ΙV) -


Πανεπιστήμιο Αιγαίου. *Κουσουρής Θ., Α. Αθανασάκης, 1996.- Περιβάλλον Οικολογία Εκπαίδευση. Εκδ., Σαββάλα, Αθήνα. *Κουσουρής Θ., 1999.- Το Νερό στη Φύση στην Ανάπτυξη στην Προστασία του Περιβάλλοντος. Μονογραφίες Θαλάσσιων Επιστημών, Νο 1,. Εκδόσεις Ε.Κ.Θ.Ε. *Κουσουρής Θ., Κ. Παπαγιαννάκη, 2005. Περιβαλλοντικά Παιχνίδια στο Περιβάλλον, για το Περιβάλλον και την Αειφορία.Εκδόσεις Χρ.Δαρδανός. *Κουσουρής Θ., Α. Μπαλιάκου, Κ. Λεμπέσης, 2007: Οδηγός Περιβαλλοντικής.Εκπαίδευσης - Εκεί ψηλά στον Ομαλό, http://www.perivallon.com. *Μάργαρης Ν., 2001.- Οδοιπορικό στο Ελληνικό Περιβάλλον. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθηνα. *Νικολαίδης Ν., 200.- Υδατική Χημεία. Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη. *Odum E.P., 1971.- Fundamentals of Ecology. (3rd edition) Saunders, Phil., USA. *Pianka E., 2006.- Εξελικτική Οικολογία. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο. *Σφήκας Γ., 2004. – Οι Προστατευόμενες Περιοχές Natura 2000 στην Ελλάδα. Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης. Αθήνα. *Stanner D. & P. Bourdeaux, (Ed) 1995.- Europe’s environment. The Dobris Assessment. European Environmental Agency, Copenhagen. *Τσιούρης Σ., Π. Γεράκης, 1991.- Υγρότοποι της Ελλάδος. Αξίες, Αλλοιώσεις, Προστασία. Α.Π.Θ., WWF, IUCN. *Υ.Γ./ΥΕΒ, 1970-2008.- Απογραφικά Στοιχεία και Δεδομένα. Αρχεία Υπουργείο Γεωργίας/Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων. *Χατζιμπίρος Κ., 2007.- Οικολογία. Οικοσυστήματα και Προστασία του Περιβάλλοντος. Εκδόσεις Συμμετρία, Αθήνα. ----------------------------------------------------------------------------------------------------------2011 91


ΙV-Oικολογικές & Περιβαλλοντικές περιπλανήσεις - περιηγήσεις

Recommend Documents