FERNANDO CUETOS VEGA
PSICOLOGÍA DE LA LECTURA DIAGNÓSTICO Y TRATAMIENTO DE LOS TRASTORNOS OU LECTURA
E d i t o r i a l E s c u e l a E s p a ñ o l a
FERNANDO CUETOS VEGA
PSICOLOGÍA DE LA LECTURA DIAGNÓSTICO Y TRATAMIENTO DE LOS TRASTORNOS OU LECTURA
E d i t o r i a l E s c u e l a E s p a ñ o l a
ÍNDICE DE MA M ATERIAS Prefacio
11
CAPÍTULO 1. INTRODUCCIÓN
13
1.1. 1. 1. E E !i!"e !i! "e#a #a $e $ e ec" e c"%r %raa .......... ............... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... ........... ........... .................... ....................1& .....1& 1.'. A"eracio( A"er acio(e! e! e( e !i!"e#a !i!"e #a $e ec"%ra ec"% ra ..........................................................1) ..........................................................1) 1.3. Lec"%ra co#*re(!i+a ,+! $eco$ificaci-( $e o! !i(o! !i(o! r/fico!0... 12 1.. E!"r%c"%ra $e i4ro..15 CAPÍTULO '. PROCESOS PSICOLÓGICOS 6UE INTERVIENEN INTERVIENEN EN LA LECT LE CTUR URA A ................................................................ ...........................................................................'1 ...........'1 '.1. '.1 . Proce!o Proc e!o!! *erce*"i *erc e*"i+o! +o! ............................................................... ......................................................................... ................... ..........'3 .'3 '.13. Mo+i#ie("o! Mo+i#ie( "o! !acc/$ico! !acc/$ico ! 7 fi8acio(e! fi8acio(e ! .......... ............... .......... .......... .......... .......... ................. ............'3 '3 '.1.'. A(/i!i! +i!%a ') '.'. Proce!a#ie("o 9:ico 3' '.'.1. R%"a Vi!%a 33 '.'.'. R%"a Fo(o-ica 32 '.3. Proce!a#ie("o !i("/c"ico ...............................................................................3 ...............................................................................3;; '.3.1. E!"ra"eia! $e *roce!a#ie("o !i("/c"ico < '.3.'. Mo$eo! $e *roce!a#ie("o *roce!a #ie("o !i("/c"ico .......... ............... .......... .......... ................... ....................1 ......1 '.. Proce!a#ie("o !e#/("ico 3 '..1. E:"racci-( $e !i(ifica$o 3 '..'. I("eraci-( $e !i(ifica$o e( o! co(oci#ie("o! $e ec"or & '..3. Co(oci#ie("o! Co(oc i#ie("o! $e ec"or= ec "or= Lo! e!>%e#a! ........... ................ .......... .......... ........... .............. ........5 5 '.&. Reacio(e! Reacio(e! >%e #a("ie(e( #a("ie(e( o! $i!"i("o! $i!"i("o! co#*o(e("e! co#*o(e("e! $e !i!"e#a !i!"e#a $e $e ec"%ra &1 CAPÍTULO 3. 1?
%iri$a! 3.'.1. Di!e:ia! *erif9rica!
&3 && && &) 9
3.'.'. Di!e:ia! ce("rae! ...........................................................?? 3.'.3. Tra!"or(o! e( o! co#*o(e("e! !i("/c"ico 7 !e#/("ico 3. Di!e:ia! e+o%"i+a! . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 .3.1 . Co (ce *"o $ e $i !e: ia e +o %" i+ a.. ... .. .. .. .. ..... ... 3 .3 .' . Ti *o ! $ e $ i! e: ia ! e +o % "i +a! .. .. .. ... .. .. .. ... .. .. . N i@ o ! c o ( r e " ra !o e ( a e c "% r a . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . ..
&2 )' )2 )2 )5 2'
CAPÍTULO ? DIAGNÓSTICO Y TRATAMIENTO DE LOS TRASTOR N O S D E L E C T U R A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2&
.1. Carac"erB!"ica! $e $ia(-!"ico .'. Dia(-!"ico $e o! $ifere("e! *roce!o! $e ec"%ra............ .'.1. Pr%e4a! $e $ia(-!"ico $e o! *roce!o! *erce*"i+o!... .'.'. Pr%e4a! $e e+a%aci-( $e *roce!a$or . .. . . . .. .. .'.3. Pr%e4a! $e e+a%aci-( $e *roce!a$or !i("9"ico... .'.. Pr%e4a! $e e+a%aci-( $e *roce!a$or !e#/("ico... .3. Carac "erB!"ica ! $e "ra"a #ie("o............ .... .... ........ . . Tr a" a# ie ("o $ e o ! $i fe re (" e! " ra !"o r( o!. .. ... .. .. ... .. .. .. . ..1? Tra"a#ie("o $e $9fici" e( o! *roce!o! *erce*"i+o!... Tra"a#ie("o $e $9fici" e( e reco(oci#ie("o $e *aa4ra! ?.3. Tra"a#ie("o $e $9fici" e( e *roce!a$or !i("/c"ico... ... Tra"a#ie("o $e $9fici" e( e *roce!a$or !e#/("ico...
22 25 25 5< 53 5 5& 5) 5) 52 ;< ;'
CAPÍTULO &. DIFICULTADES EN EL APRENDIAE DE LA LECTURA
;&
.1. I ( " r o $ % c c i - ( . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . &.'. E"a*a! e( e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra!................ &.'.1. E"a*a oor/fica &.'.'. E " a * a a f a 4 9 " i c a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . &.'.3. E " a * a o r " o r / f i c a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . &.3. De!arro o $e o ! *roce !o ! !% *erio re!. ........ ............ . . &.3.1. Pr oc e !a # ie( "o ! i( "/ c "i co . . . . .. .. .. .. . . . .. . . .. . .. .. . &.3.'. De!arroo $.1 a!*ec"o !e#/("ico................... &.. & A R e> %i !i "o ! *a ra a *r e( $e r a e er. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. &..1. Co(ce*"o $e #a$%re ec"ora &..'. Se # e( "ac i- ( fo( o -i ca .. .. .. ... .... . .. .. .. .. ... . &..3. F a c " o r e ! i ( B ! " ic o ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . &... F a c " o r e ! c o ( i " i + o ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . &.&. M9"o$o! $e e(!e@a(a $e a ec"% ra....................... &.&.1. Lo! #9"o$o! $e ec"%ra $e!$e e e(fo>%e co(i"i+o... &.&.'. Fa!e! *ara e(!e@ar a eer e( ca!"ea(o..............
; ;5 ;; ;; 1<1 1<1 1<' 1<3 1<3 1< 1<& 1<) 1<2 1<2 1<;
HIHLIOGRAFÍA.
1<
113
PREFACIO E "e#a $e o! "ra!"or(o! $e ec"%ra (o e!? (i #%co #e(o!? (%e+o. Por a! i((%#e ra4e! re*erc%!io(e! !ociae! >%e a ec"%ra "ie(e? a! a"eracio(e! >%e e( ea !e *ro$% ce( a( $e!*er"a$o e i("er9! $e o! i(+e!"ia$ore! 7 *rofe!io(ae! $e!$e ace 7a #%co "ie#*o. P!ic-oo!? *e$aoo!? oo*e$a! 7 (e%r-oo! a( $e$ica$o #%co e!f%ero a e!"a c%e!"i-( 7 e re!%"a$o e! a e:i!"e(cia $e %(a e(or#e ca("i$a$ $e i4ro! 7 ar"Bc% o! *%4ica$o!. Pio *o$rBa e+ar a *e(!ar >%e 7a (o >%e$a #%co >%e $ecir 7 >%e a a*arici-( $e o"ro i4ro !o4re o! "ra!"or(o! $e ec"%ra (o +a a a*or"ar #%co a o >%e 7a !e co(oce? Si( e#4aro? e( o! J"i#o! a@o! !e a *ro$%ci$o %( e(or#e a+a(ce e( e ca#*o $e a ec"%ra a (i+e $e i(+e!"iaci-(? racia! a a a*arici-( $e (%e+a! #e"o$ooBa! 7 a*ara"o! ,e or$e(a$or? e rei!"ra$or $e o! #o+i#ie("o! oc%are!? o! *o"e(ciae! e+o ca$o!? e"c.0 >%e (o a*arece refe8a$o a (i+e *r/c"ico. E!*ecia#e("e $e!$e e e(fo>%e $e a P!icooBa Co(i"i+a= %( /rea $e i(+e!"iaci-( rea"i+a#e("e (%e+a >%e !e $e$ica a co(ocer e f%(cio(a#ie("o $e o! *roce!o! #e("ae! >%e i("er+ie(e( e( a co($%c"a %#a(a. De!$e e!"e e(fo>%e? !e a *o$i$o $e"er#i(ar c%/e! !o( a! o*eracio(e! >%e i("er+ie(e( e( a ec"%ra? a!B co#o *reci!ar co( 4a!"a("e $e"ae e f%(cio(a#ie("o $e e!"a! o*eracio(e!. O4+ia#e("e? e!"o! co(oci#ie("o! "ie(e( %(a! i#*icacio(e! i#*or "a("B!i#a! e( a co#*re(!i-( $e o! "ra!"or(o! a!B co#o e( a e(!e@a(a $e a ec"%ra? 7? $e eco? e( o! J"i#o! a@o! !e e!"9 a*ica($o e!"a *er!*ec"i+a a ca#*o cB(ico 7 e$%ca"i+o e( +ario! *aB!e! ,e!*ecia#e("e e( o! $e a4a i(e!a0? co( e:cee("e! re!%"a$o!. Eo a !%*%e!"o e >%e e( e!"o! *aB!e! !e #%"i*ica!e( a! *%4icacio(e!? "a("o "e-rica! co#o a*ica$a! $e!$e e!"a *er!*ec"i+a. E( ca!"ea(o? !i( e#4aro? a%(>%e 7a e#*iea( a a*arecer a%(o! ar"Bc%o! e( a! re+i!"a! e!*eciaia$a!? (o e:i!"e "o$a+Ba. ,A #e(o! >%e "e(a#o! co(oci#ie("o0 (i(J( #a(%a >%e "ra"e $e a(aiar o! "ra!"or(o! $e ec"%ra $e!$e a *er!*ec"i+a co(i"i+a. Y $a$o >%e !% efec"i+i$a$ e!"/ 7a #/! >%e *ro4a$a? co#o !e ir/ refe8a($o a o aro $e a! *r-:i#a! */i(a!? e! *or o >%e *e(!a#o! >%e era (ece!ario e!cri4ir e!"e i4ro. Cree#o! *or eo ,7 a!B e!*era#o!0? >%e *o$r/ i("ere!ar "a("o a a! *er!o(a! >%e i(+e!"ia( e( e!"e ca#*o co#o a a! >%e !e rea cio(a( co( a ec"%ra $e!$e %(a +er"ie("e #/! a*ica$a. 6%iero ara$ecer !i(cera#e("e a Fra(ci!co Vae? a ore. Oi+ero! 7 a E+ira R%a(o o! co#e("ario! reaia$o! !o4re %( *ri#er 4orra$or? 7a >%e eo! !%*%!iero( %(a (o"a4e #e8ora e( e i4ro?
1. INTRODUCCIÓN 1.1. E !i!"e#a $e ec"%ra Leer co#*re(!i+a#e("e e! %(a ac"i+i$a$ "re#e($a#e("e co#*e8a. A *e!ar $e >%e *ara o! ec"ore! /4ie! e! %(a "area >%e (o *arece ofrecer $e#a!ia$a! $ific%"a$e! 7 *r%e4a $e eo e! a +eoci$a$ co( >%e eer(o! ,e("re 1&< 7 << *aa4ra! *or #i(%"o !eJ( Car*e("ier 7 %!"? 1;220? o cier"o e! >%e e( e!"e "ie#*o "a( 4re+e "e(e#o! >%e reaiar +aria! o*eracio(e! co(i"i+a!. Lo >%e oc%rre e! >%e co( a *r/c"ica? a #a7orBa $e e!"a! o*eracio(e! !e a( eco a%"o#/"ica! 7 (i !i>%iera e *ro*io ec"or e! co(!cie("e $e ea!. Pero e:i!"e( $e"er#i(a$a! !i"%acio(e! >%e $e#%e!"ra( o rea#e("e co#*e8a >%e e! a ec"%ra. U(a $e ea! e! c%a($o (o! acerca#o! a %( i$io#a $e!co(oci$o? !o4re "o$o !i "ie(e %( !i!"e#a $e e!cri"%ra $ifere("e $e (%e!"ro ,e8e#*o= /ra4e? ci(o? e4reo? e"c.0? 7a >%e e( #%co! ca!o! (i !i>%iera !o#o! ca*ace! $e $i!cri#i(ar !i !o( !i(o! r/fico! o !i#*e! i%!"racio(e!. Si !e "ra"a $e. %( !i!"e#a afa49"ico co#o e ca!"ea(o ,e8e#*o i(9! o fra(c9!0? aK #e(o! !a4er(o! $i!cer(ir $-($e "er#i(a %(a *aa4ra 7 co#ie(a o"ra? *ero (ece!i"a#o! !a4er >%9 !i(ifica$o "ie(e ca$a *aa4ra? 7 e!o !-o !e co(!i%e $e!*%9! $e #%ca $e$icaci-(. Pero a%( $e!*%9! $e >%e !ea#o! ca*ace! $e reco(ocer %( 4%e( (J#ero $e *aa4ra! o c%a 7a e! "o$o %( 9:i"o? e ca#i(o >%e >%e$a *or recorrer "o$a+Ba e! aro= c%/("a! +ece! e#o! co(!e%i$o i$e("ificar "o$a! a! *aa4ra! $e %(a oraci-( 7 (o co(!e%i#o! e("e($er !% !i(ifica$or. Se(cia#e("e *or>%e a! *aa4ra! $e %(a oraci-( e!"/( reacio(a$a! e("re !B? 7 e! (ece!ario co(ocer a! rea! >%e rie( e!a reaci-( ,7 e!"a! rea! !o( $ifere("e! e( ca$a i$io#a0. O"ra !i"%aci-( e( a >%e !e $e!c%4re a co#*e8i$a$ $e a ec"%ra (o! a #%e!"ra( a! *er!o(a! >%e eBa( (or#a#e("e 7 $e!*%9! $e %(a e!i-( cere4ra >%e$a( i(ca*aci"a$a! e( aJ( a!*ec"o ec"or= a%(a! (o co(!i%e( reco(ocer cier"o "i*o $e *aa4ra! o"ra! ee( e( +o a"a *ero (o e("ie($e( o >%e ee( o"ra!? e( fi(? ee( co( %(a e("i"%$ *erBoca. E( $efi(i"i+a? >%e a ec"%ra !-o e! *o!i4e c%a($o f%(cio(a( a$ec%a$a#e("e %( 4%e( (J#ero $e o*eracio(e! #e("ae!. C%/e! !o( e!a! o*eracio(e! a i("ere!a$o $e!$e !ie#*re a *!ic-oo! 7 *e$aoo!. ace 7a #/! $e oce("a a@o! >%e %e7 $i8o= !i *%$i9!e#o! e("e($er a (a"%raea $e o! *roce!o! $e ec"%ra e("e($erBa#o! e f%(cio(a#ie("o $e a #e("e #i!#a? $e!e(#ara@a($o $e e!e #o$o %(o $e o! #/! co#*e8o! #i!"erio! $e a %#a(i$a$ ,%e7 1;<50. Pero !-o recie("e#e("e !e a *o$i$o a4or$ar co( 9:i"o e!"a e#*re!a. Por (o $i!*o(er $e a! #e"o$ooBa! a*ro*ia$a! *ara e!"%$iar o! *roce!o! #e("ae!? o! *!ic-oo! $e a
*ri#era #i"a$ $e e!"e !io ,e!*ecia #e("e o! *!ic-oo! 1&
co($%c"i!"a!0 *refiriero( $e$icar!e a o"ro! a!*ec"o! #/! $irec"a#e("e o4!er+a4e!. Afor"%(a$a#e("e? o! a$ea("o! "9c(ico! $e o! a@o! ci(c%e("a 7 !e!e("a ,*ri(ci*a#e("e e or$e(a$or0 *er#i"iero( $i!e@ar (%e+a! #e"o$ooBa! ca*ace! $e e!"%$iar $e %(a #a(era cie("Bfica a #e("e %#a(a? 7 a ec"%ra f%e %(a $e a! /rea! #/! i(+e!"ia$a! co( e!"e (%e+o e(fo>%e. Fr%"o de e!"e "ra4a8o !e a *o$i$o co#*ro4ar >%e efec"i+a#e("e e !i!"e#a $e ec"%ra e!"/ for#a$o *or +ario! #-$%o! !e*ara4e!? rea"i+a#e("e a%"-(o#o!? ca$a %(o $e o! c%ae! !e e(cara $e reaiar %(a f%(ci-( e!*ecBfica? Co(cre"a#e("e? !e $i!"i(%e( c%a"ro #-$%o! o *roce!o!? ca$a %(o $e o! c%ae!? a !% +e? !e co#*o(e $e o"ro! !%4*roce!o!. So(=
a)Procesos perceptivos: Para >%e %( #e(!a8e *%e$a !er *roce!a$o "ie(e >%e !er *re+ia#e("e recoi$o 7 a(aia$o *or (%e!"ro! !e("i$o!. Para eo? o! #eca(i!#o! *erce*"i+o! e:"rae( a i(for#aci-( r/fica *re!e("e e( a */i(a 7 a a#ace(a( $%ra("e %( "ie#*o #%7 4re+e e( %( a#ac9( !e(!oria a#a$o #e#oria ic-(ica. A co("i(%aci-( %(a *ar"e $e e!"a i(for#aci-(? a #/! ree+a("e? *a!a a %(a #e#oria #/! $%ra$era $e(o#i(a$a #e#oria a cor"o *ao? $e!$e $o($e !e a(aia 7 !e reco(oce co#o $e"er#i(a$a %(i$a$ i(B!"ica. La c%e!"i-( #/! i(+e!"ia$a 7 $i!c%"i$a $e e!"e *roce!o e! !i reco(oce#o! a! *aa4ra! o4a#e("e ,a "ra+9! $e. sus co("or(o!? ra!o! a!ce($e("e! 7 $e!ce($e("e!? e"c.0 o "e(e#o! >%e i$e("ificar *re+ia#e("e sus e"ra! co#*o(e("e!. b)Procesamiento l!ico: U(a +e. i$e("ifica$a! a! %(i$a$e! i(B!"ica!? e !i%ie("e *roce!o e! e $e e(co("rar e co(ce*"o co( e >%e se a!ocia e!a %(i$a$ i(B!"ica.. Para reaiar e!"e *roce!o $i!*o(e#o! $e $o! +Ba!= %(a >%e co(ec"a $irec"a#e("e o! !i(o! r/fico! co( e" !i(ifica$o 7 o"ra >%e "ra(!for#a o! !i(o! r/fico! e( !o(i$o! 7 %"iia e!o! !o(i$o! *ara ear al !i(ifica$o? "a co#o oc%rre e( eK e(%a8e ora. c)Procesamiento sint#ctico: La! *aa4ra! ai!a$a! (o *ro*orcio(a( (i(%(a i(for#aci-(? !i(o >%e "ie(e( >%e ar%*ar!e e( %(i$a$e! #a7ore! "ae! cor(o a! fra!e! 7 oracio(e! e( a! >%e !e e(c%e("ra( o! #e(!a8e!. Para reaiar e!"e ar%*a#ie("o? e ec"or $i!*o(e $e %(a! ca+e! !i("/c"ica! >%e i($ica( c-#o *%e$e( reacio(ar!e a! *aa4ra! $e ca!"ea(o ,e( (%e!"ro ca!o0 7 ace %!o $e e!"e co(oci#ie("o *ara $e"er#i(ar a e!"r%c"%ra $e a! oracio(e! *ar"ic%are! >%e e(c%e("ra. d)Procesamiento sem#ntico: De!*%9! >%e a e!"a4eci$o a reaci-( e("re o! $i!"i("o! co#*o(e("e! $e a oraci-(? e ec"or *a!a 7a a J"i#o *roce!o? co(!i!"e("e e( e:"raer e #e(!a8e $e a oraci-( *ara i("eraro co( !%! co(oci#ie("o!? S-o c%a($o a i("era$o a i(for#aci-( e( a #e#oria se *%e$e $ecir >%e a "er#i(a$o e *roce!o $e co#*re(!i-(.
1.'. A"eracio(e! e( e !i!"e#a $e ec"%ra Para co(!e%ir %(a ec"%ra (or#a? e! (ece!ario >%e "o$o! e!"o! #-$%o! f%(cio(e( $e #a(era correc"a. Si a%(o $e e!"o! co#*o(e("e! $e8a $e f%(cio(ar ,*or e8e#*o? *or %(a e!i-( cere4ra0 o (o ea a f%(cio(ar co#o $e4iera ,*or e8e#*o? *or %( #a a*re($ia8e0 !e *ro$%cir/( a"eracio(e! e( a ec"%ra. No o4!"a("e? *or e!"e car/c"er #o$%ar $e !i!"e#a $e ec"%ra? e eco $e >%e %( co#*o(e("e e!"9 $e"eriora$o (o i#*i$e >%e e re!"o *%e$a !e%ir f%(cio(a($o (or#a#e("e. E( co(!ec%e(cia? o! "ra!"or(o!
1)
$e ec"%ra !er/( $ifere("e! e( f%(ci-( $e CE/ I !ea e co#*o(e("e >%e (o e!"/ f%(cio(a($o? Í!"o i#*ica. >%e *or e "i*o $e fao! >%e ca$a !%8e"o co#e"e !e *%e$e *re$ecir >%9 co#*o(e("e "ie(e a"era$o? E!"a e!"ra"eia $e e:*icar o! "ra!"or(o! e( 4a!e a o! #o$eo! $e ec"%ra $e!arroa $o! *ara o! !%8e"o! (or#ae! e! rea"i+a#e("e recie("e? 7a >%e "ie(e !%! i(icio! e( %( "ra4a8o $e IQ+ar!a 7 Neco#4e ,1;230 e( e >%e i("er*re"aro( "re! "i*o! $e $i!e:ia! ,+i!%a? !%*erficia 7 *rof%($a0 cor(o "re! "i*o! $e a"eracio(e! $e #o$eo. E!"e "ra4a8o i#*%!- a reaiaci-( $e (%#ero!a! i(+e!"iacio(e! >%e *rof%($iaro( e( a i("er*re"a ci-( $e e!"a! $i!e:ia! 7 $e!c%4riero( (%e+o! "i*o! >%e (o !e co(ocBa( ,fo(o-ica? !e #/("ica.? e"ra a Ke"ra0. De!$e e("o(ce!? !e a( i$o a.c%#%a($o ar"Bc%o! 7 i4ro!? a% (o! i(c%!o e!*ecBfico! *ara ca$a "i*o $e $i!e:ia= %(o !o4re. $i!e:ia *rof%($a ,Co" "%r"? Pa""er!o( 7 Mar!a? 1;5<0 o"ro !o4re $i!e:ia !%*erficia ,Pa""er!o(. Mar!a 7 Co"ear"? 1;5&0. 1. ra2.-( $e e!"a *roiferaci-( $e "ra4a8o! !e $e4e a >%e e#e e(fo>%e *er#i"e "ra"ar $e %(a #a(era e!*ecBfica o! $ifere("e! "ra!"or(o! $e ec"%ra? o c%/ e! -ico 7a >%e !i a7 $ifere("e! "i*o! $e "ra!"or(o! ,7 e( e!o "o$o c #%($o e!"/ $e ac%er$o0 !er/ (ece !ario %"iiar $ifcrc("e?! "ra"a#ie("o!. Y !o( #%ca! a! *er!o(a!? "a("o (i@o! co#o a$%"o!? >%e "ie(e( $ific%"a$e! e( e!"a ac"i+i$a$ 7 a a! >%e? *or co(!i%ie("e? !e e! *%e$e *ro *orcio(ar %(a #e8or a7%$a? SeJ( $i+er!a! e!"i#acio(e! ,Cri"ce7? 1;51 Go$4er 7 Sciffr(a(? 1;2' Par! 7 Li($e(? 1;)0 %( 1< $e o! (i@o! a#erica(o! co(!"i"%7e( *ro4e#a! !erio! $e ec"%ra 7 e("re %( 3< 7 %( < !%fre( aarQ "i*o $e re"ra!o. Por o"ra *ar"e? e!"/( a! *er!o(a! a$%"a! >%e? a4ie($o co(!e%i$o %( 4%e( (i+e ec"or? a ca%!a $e %(a e!i-( cere4ra ,ca$a +e #/! frec%e("e! *or acci$e("e! $e "r/fico o *or e(fer#e$a$e! +a!c%are!0 *ier$e( a ca*aci$a$ $e eer. Si "e(e#o! e( c%e("a >%e a #a 7or *ar"e $e o! fraca!o! e!coare!. !e *ro$%ce( *or *ro4e#a! e( a ec"%ra 7 >%e a! *er!o(a! >%e (o co(!ia( eer !%frir/( $e %(a cara $e!+e("a8a re!*ec"o aK re!"o $e a *o4aci-(? $e4i$o a >%e e( e!"a !ocie$a$ a #a7or *ar"e $e a i(for#aci-( >%e reci4i #o! (o! ea a "ra+9! $e #a"eria e!cri,o? (o re!%"ar/ e:"ra@o e >%e !e $e$i>%e "a("a a"e(ci-( a e!"a ac"i+i$a$. 1.3. Lec"%ra co#*re(!i+a ,+! $eco$ificci-( $e o! !i(o! r/fico!0 A%(o! a%"ore!? "a("o a $c!cri4ir o! #o$eo! $e ec"%ra co#o a "ra"ar o! "ra!"or (o!? !e ci@e( e:c%!i+a#e("e a o! *roce!o! $e reco(oci#ie("o $e *aa4ra! *or !er e: c%!i+o! $e a ec"%ra 7 co(!i$erar >%e %( !%8e"o ee c%a($o e! ca*a $e "ra(!for#ar o! !i(o! r/fico! e(. !i(ifica$o? 7 >%e o! *ro4e#a! $e co#*re(!i-( !o( $e o"ro ca# *o. O"ro! a%"ore!? *or e co("rario? i(c%7e( "a#4i9( o! *roce!o! $e co#*re(!i-(? *%e! a%( c%a($o co(!i$era( >%e e *roce!o ca+e $e a ec"%ra e! e $e reco(oci#ie("o $e *aa4ra!? 7a >%e cier"a#e("e !i e a%#(o (o !%*era e!"e e!"a$io (o *o$r/ co("i(%ar co( o! $e#/!? a "area (o "er#i(a aB. Rea #e("e? !i e ec"or (o e+a!e a ca4o o! *roce!o! !i("/c"ico 7 !e#/("ico a ec"%ra *er$erBa !% *ri(ci*a o48e"i+o >%e e! e $e "ra(!#i"ir i(for#aci-( . La e:i!"e(cia $e e!"a! $o! co(ce*cio(e! $e a ec"%ra= e( !e("i$o a#*io? co(!i!"e("e e( i(c%ir o! *roce!o! !i("/c"ico 7 !e#/("ico? 7 e( !e("i$o re!"ri(i$o? $e ce@ir!e a 12
reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra!? e! o >%e a $a$o %ar a a *ara$o8a frec%e("e#e("e e(co("ra$a e( o! coeio! $e EGH e( >%e o! *rofe!ore! $e o! *ri#ero! (i+ee! !e e(or %ece( $e >%e "o$o! !%! a%#(o! !a4e( 7a eer? #ie("ra! >%e o! *rofe!ore! $e o! c%r !o! .r(/.! a+a(a$o! !e >%e8a( $e >%e #%co! $e !%! a%#(o! "o$a+Ba (o !a4e( eer? O4 +ia#e("e !e e!"/ri "o#a($o $i!"i("o! *ar/#e"ro! $e o >%e !i(ifica !a4er eer? 7 #ie( "ra! >%e e( Io! *ri#ero! (i+ee! !e co(for#a( co( >%e !%! (i@o! "ra(!for#e( o! !i(o! r/fico! e( !i(ifica$o!? e( o! (i+ee! M/! a+a(a$o! co(!i$era(. >%e !a4er eer co(!i!"e e( !er ca*a $e e:"raer %( #e(!a8e $e "e:"o. N%e!"ra o*i(i-( e! >%e? efec"i+a#e("e !e $e4e( i(c%ir *roce!o! !%*eriore!=. *%e!? co#o +are#o! a o aro ce i4ro? e >%e %( !%8e"o !ea ca*a $e reco(ocer *aa4ra! (o e! ara("Ba? (i #%co #e(o!? $e >%e !ea %( 4%e( ec"or? 7a >%e "ie(e a$e#/! >%e !a4er acer %!o $e a! ca+e! !i("/c"ica!? #%ca! $e a! c%ae! !o( $ifere("e! a a! >%e %"iia e( e e(%a8e ora ,Io! !i(o! $e *%("%aci-(? e("o(aci-(? e"c.0 7 $e !e%ir eI io $e "e:"o? "a#4i9( 4a!"a("e $ifere("e a o! >%e !%ee e!c%car. e( e e(%a8e ora ,o! "%4o! $e e(%a8e ora ace( #%ca! rerere(cia! co("e:"%ae! >%e (o !o( *o!i4e! e( o! "e:"o! e!cri"o!0. De aB >%e.? co#o S*iro? Hr%ce 7 Hreer <;5<0? cree#o! >%e a7 rao(e! *ara $%$ar !o4re a -ica >%e i%aa co#*re(!i-( ec"ora co( reco(oci#ie("o $e *aa4ra! #/! co#*re(!i-( $e e(%a8e ora ,*a V0. 1.. E!"r%c"%ra $e i4ro e#o! ora(ia$o e co("e(i$o $e i4ro e( c%a"ro ca*B"%o! ,#/! 9!"e? i("ro$%c"o rio0? "o$o! !o4re o! "ra!"or(o! $e ec"%ra? *ero ca$a %(o $e. eo! $e$ica$o a %( a!*ec"o e!*ecifico. E( e ca*B"%o II !e $e!cri4e( co( cier"o $e"ae Io! *ri(ci*ae! *roce!o! co (i"i+o! >%e i("er+ie(e( e( a ec"%ra. E eco $e >%e (o! e:"e($a#o! e(. e!"a c%e!"i-( #/! >%e e( (i(%(a o"ra !e $e4e a >%e. creer(o! >%e c%a("o #/! co(oci#ie("o! !e "e(a( !o4re e. f%(cio(a#ie("o $e !i!"e#a $e ec"%ra? #e8or !e e("e($er/( o! *ro4e#a! >%e !e orii(a( e( e!"a ac"i+i$a$ 7 #e8or !er/( o! *rora#a! $e!"i(a$o! a !% e(!e@a(a 7 rec%*eraci-(. Era e ca*i"%o III !e a(aia( o! $ifere("e! "ra!"or(o! ec"ore! >%e !e *ro $%ce( cor(o co(!ec%e(cia $e #a f%(cio(a#ie("o $e. a%(o $e e!"o! *roce!o!. Di!"i( %i#o! $o! ca%!a! $e #af%(cio(ai(ie("o i! >%e !e *ro$%ce( e( o! ([email protected]! >%e *or c%a >%ier ra-( (o $e!arroa( a%(a $e a! o*eracio(e!? 7 a! >%e. !e *ro$%ce( e( o! a$% "o! >%e $i!*o(Ba( $e %( (i+e ec"or a$ec%a$o? *ero >%e a co(!ec%e(cia $e %(a e!i-( cere4ra a( *er$i$o *ar"e $e e!"a a4ii$a$? A%(>%e $e!arroa#o! a#4o! $9fici"? *ro f%(i$iare#o! #/! e( e !e%($o? !e(cia#e("e *or>%e !e "ra"a $e ca!o! #/! *%ro! 7 *or o "a("o #/.! i%!"ra"i+o!. iQ+ie("ra! >%e. e( %( (i@o >%e (o !a4e eer e $e"erioro $e %( *roce!o "e($r/ efec"o! e( e $e!arroo $e o! C ro! *roce!o!? e a$%"o *%e$e *er$er cier"o *roce!o *or e!i-( cere4ra e!*ecifica 7 co(!er+ar e re!"o i("ac"o. E( e ca*i"%o IV se e!4oa o(a *r%e4a $e $ia(-!"ico $e!"i(a$a a #e$ir e e!"a$o $e ca$a %(o $e o! *roce!o!? a!B co#o %(a! *a"i"a! !o4re a for#a $e rec%*erar o! $ifere("e! "ra!"or(o!. La *r%e4a $e $ia(-!"ico co(!i!"e e( %(a Serie $e ac"i+i$a$e! >%e *er#i"e( co(ocer >%9 *roce!o ,o *roce!o!0 e! re!*o(!a4e $e $9fici" ec"or $e %( !%8e"o. E( c%a("o a a*ar"a$o $e rec%*eraci-(? a! *ri(ci*ae! (o+e$a$e! ra$ica( cii >%e? co("raria#e("e a a *r/c"ica co#J( $e ofrecer *rora#a! e(erae! $e "ra"a#ie("o! $e a $i!e:ia.? 4a!a$o! e( e8ercicio! *erce*"i+o#o"ore!? e!>%e#a cor*ora? a"erai$a$? 15
e"c? o! "ra"a#ie("o! >%e !e ofrece( !o( e!*ecBfico! 7 *or eo #%7 $ifere("e! e( f%(ci-( $e "i*o co(cre"o $e "ra!"or(o. A!B o! e8ercicio! *erce*"i+o+i!%ae! !-o !e reco#ie($a( 4a8o e!"e e(fo>%e a %( re$%ci$o (J#ero $e !%8e"o! >%e faa( e( a ec"%ra *or "ra!"or(o! *erce*"i+o!W Pero (o "ie(e( +aor *ara e re!"o $e o! !%8e"o! c%7o! $9fici" !ea( $e "i*o 9:ico? !i("/c"ico o !e#/("ico? 7a. >%e e( e!"o! ca!o! o! e8ercicio! !er/( 4/!ica#e("e i(B!"ico! 7Xo co(i"i+o! ,e!*ecifBco! *ara ca$a *roce!o0. Por J"i#o? e( e ca*i"%o V? !e a(aia( a! $ific%"a$e! >%e *%e$e( !%rir $%ra("e a Ei $ci % !ic i-( $e a ec"%raW O4+ia#e("e (o +a#o! a "ra"ar "o$a a *ro4e#/"ica e:i!"e("e !o4re e!"e "er(a *or>%e e! #%7 a#*ia 7 a$e#/! 7a a !i$o "ra"a$a e( #%co! o"ro! !i"io!? !i(o >%e !-o (o! ce("rare#o! e( a>%eo! a!*ec"o! !o4re o! >%e e e(fo>%e co(i"i+o >%e a>%B *ro*o(e#o! "ie(e ao (%e+o >%e $ecirW Co(cre"a#e("e? $e!cri4ire#o! a! e"a*a! $e a$>%i!ici-( $e a ec"%ra 7 o! $ifere("e! "ra!"or(o! >%e e( ca$a %(a $e ea! !e *%e$e( *ro$%cir? o! *rerre>%i!i"o! $e a ec"%ra 7? *or J"i#o? are#o! aJ( co#e("ario !o4re o! #9"o$o! $e e(!e@a(a $e a ec"%ra.
1;
$% PROC&'O' P'ICO(ÓICO' *U& INT&R VIENEN EN LA LECTURA '.1. Proce!o! *erce*"i+o! La *ri#era o*eraci-( >%e reaia#o! a eer e! a $e e:"raer o! !i(o! r/fico! e!cri"o! !o4re a */i(a *ara !% *o!"erior i$e("ificaci-(. E!"a "area co(!"a $e +aria! o*eracio(e! co(!ec%"i+a!? a *ri#era $e a! c%ae! e! a $e $iriir o! o8o! a o! $ifere("e! *%("o! $e "e:"o >%e +a#o! a *roce!arW
$.1.1 +ovimientos sacc#dicos , - aciones i
C%a($o ee#o! "e(e#o! a i#*re!i-( $e >%e (%e!"ro! o8o! *erci4e( a! *aa4ra! a #e$i$a >%e a+a(a( $e f%r(ia co("i(%a 7 %(ifor#e a "ra+9! $e a! B(ea! e!cri"a!. Si( e#4aro? e!"a i#*re!i-( e! err-(ea. De!$e /ace ,a #/! $e %(a !io? co(cre"a#e("e $e!$e >%e a+a e( 1552 !e $e$ica!e a o4!er+ar o! o8o! $e o! ec"ore!? !e !a=*e >%e c%a($o %(a *er!o(a ee %( "e:"o !%! o8o! a+a(a( a *e>%e@o! !a"o!? a#a$o! #o+i#ie("o! sacc#dicos% >%e !e a"er(a( co( *erio$o! $e fi8aci-( e( >%e *er#a(ece( i(#-+ie! ,Mi 1;5'0.. Lo! *erio$o! $e fi8aci-( *er#i"e( a ec"or *erci4ir %( "roo $e #a"eria e!cri"o 7 o! #o+ i#ie("o! !acc/$ico! e "ra!a$a( a !i%ie("e *%("o $e "e:"o co( a fi(ai$a$ $e >%e >%e$e !i"%a$o fre("e a a f-+ea? o(a $e #/:i#a a%$ea +i!%a? 7 *%e$a co("i(%ar a!i#ia($o a i(for#aci-(. De e!"a #a(era e *roce!o >%e reaia %(a *er!o(a $%ra("e a ec"%ra co(!i!"e e( fi8ar %( "roo $e "e:"o a co("i(%aci-(? #e$ia("e %( #o+i#ie("o !acc/$ico? *a!ar a "roo !i%ie("e? e( $o($e *er#a(ece co( !%! o8o! fi8o! o"ro i("er+ao $e "ie#*o (%e+o #o+i#ie("o !acc/$ico 7 (%e+a fi8aci-(? 7 as0 !%ce!i+a#e("e #ie("ra! co("i(Je e7e($o. Lo! *erio$o! $e fi8aci-( $%ra( a*ro:i#a$a#e("e e("re '<< 7 '&< #ii!e%($o! ,D%ra( 7 Pirooo? 1;5 o#e! 7 OQRea.(? 1;510 7 o! #o+i#ie("o! !acc/$ico! e("re '< 7 < #!e ,D%(( 7 Irooo? 1;50? o >%Z i($ica >%e o! ec"ore! *a!a#o! %( ;< $e "ie#*o a*ro:i#a$a#e("e *erci4ie($o e #a"eria 7 %( 1< ca#4ia($o e( 4%!ca $e i(for#aci-( (%e+a. No o4!"a("e? e!"o! +aore! (o !o( fi8o! !i(o >%e +arBa( e(or#e#e("e $e %( ec"or a o"ro e i(c%!o $e("ro $e %( #i!#o ec"or $e %( "e:"o a o"roW De .ac%er$o co( e!"a! carac"erB!"ica! a i(for#aci-( >%e !e *%e$e e:"raer $e %(a */i(a +ie(e $e"er#i(a$a *or $o! fac"ore! *or %(a *ar"e *or a $i!"ri4%ci-( $e a! fi8acio 23
(e! !o4re a */i(a e!"o e!? *or o! %are! a o! >%e !e $iri8a( o! o8o! e( ca$a #o+P #ie("o !acc/$ico? Por o"ra *ar"e $e a ca("i$a$ $e i(for#aci-( >%e !e *%e$e recoer $%ra("e %(a fi8aci-(? *%e! a%(>%e "a#4i9( !e *%e$e( $e"ec"ar e!"B#%o! c%a($o o! o8o! !e e(c%e("ra( reaia($o %( #o+i#ie("o !acc/.$ico !e cree >%e a i(for#aci-( recoi$a $%ra("e e!"o! #o+i#ie("o!? *or !% 4re+e $%raci-(? *oca co("ri4%ci-( *%e$e( acer a *roce!a#ie("o $e #a"eria e!cri"o. Re!*ec"o a o! #o+i#ie("o! !acc/$ico!? *arece >%e a a#*i"%$ #e$ia $e !%! $e!*a a#ie("o! e! $e %(o! 2 1< carac"ere! ,!e co(!i$era( carac"ere! a! e"ra! 7 e!*acio! e("re e"ra!0? a%(>%e !e o4!er+a %(a +aria4ii$a$ e(or#e $e %( !a"o a o"ro ,o#e! 7 OQRea(? 1;51= Ra7(er 1;220. Se a( e(co("ra$o !a"o! $e ' 7 15 carac"ere! e( !-o %(a! *oca! B(ea! $e !e*araci-( ,Ra7(er 7 I+icCo(ie? 1;2)0. A%(a! +ece!? e( +e $e acia a$ea("e? o! #o+i#ie("o! !acc/$ico! !e $irie( acia a"r/!? a %(a o(a >%e 7a a4Ba !i$o eB$a= 7 a%(>%e e( e(era e!"a! rere!io(e! !%ee( reaia.r!e a %are! *r-:i#o!? e( $e"er#i(a$a! oca!io(e! *%e$e( i(c%!o !a"ar +aria! B(ea! a"r/! ,Car*e( "er 7 i..%!".? 1;220. E( c%a("o a #i#ero $e #o+i#ie("o! rere!i+o!? !% *orce("a8e !%ee e!"ar e("re %( 1< 7 %( 1& $e "o"a $e #o+i#ie("o! !acc/$ico!? a%(>%e "a#4i9( e!"a *ro*orci-( e!"/ !%8e"a a ra($e! +ariacio(e!. U(a carac"erB!"ica i#*or"a("e $e o! #o+i#ie("o! !aec/$ico! e! >%e !o( $e (a"%raea 4aB!"ica? e! $ecir? >%e %(a +e >%e e#*re($e( e #o+i#ie("o 7a (o !e e! *%e$e correir? $e #a(era >%e a eecci-( $e *r-:i#o *%("o $e fi8aci-( "ie(e >%i... !er eca a("e! $e i(iciar e #o+i#ie("o. 6%9 e! o >%e $e"er#i(a a eecci-( $e e!e *%("o e! ao >%e "o$a+Ba (o !e !a4e co( cerrea.. La #a7orBa $e Ka! *er!o(a! >%e i(+e!"ia( !o4re o! #o +i#ie("o! !a.cc/$ico! e!"/( $e ac%er$o e( >%e a! +ariacio(e!? "a("o e( a $%raci-( $e a! fi8acio(e! co#o e( a a#*i"%$ 7 $irecci-( $e o! #o+i#ie("o! !acc/.$ico! $%ra("e a ec"%ra? (o !o( $e4i$a! a f%c"%acio(e! ar4i"raria!? !i(o >%e refe8a( carac"erB!"ica! $i!"i("i+a! $e "e:"o 7 e( co(!ec%e(cia $e o! *roce!o! co(i"i+o!. U(a 4%e(a *r%e4a $e eo e! >%e a a%#e("ar a $ific%"a$ $e a ec"%ra $i!#i(%7e a o(i"%$ $e o! W!a"o! 7 a%#e("a e( ca#4io a $%raci-( $e a! fi8acio(e! 7 c I (a#ero $e rere!io(e!. O"ra *r%e4a e! >%e o! *%("o! $e $e!"i(o a o! >%e !e $irie( o! o8o! !%ee( !er a! o(a! $o($e !e co(ce("ra a *ri(ci*a i(for#aci-(.= !%ee( $iriir!e a o! %are! e( o! >%e !e e( c%e("ra( a! *aa4ra! #/! >%e a o! e!*acio! +acBo! ,e!*acio! e("re *aa4ra!0 !%ee( $iriir!e a a! *aa4ra! $e co("e(i$o #/! >%e a a! $e f%(ci-(? e"c. ,Ra7(er 1;2&Q? Ra7 (cr 7 McCo(ie? 1;2)0. La *re%("a >%e !%re i(#e$ia"a#e("e= a*ero c-#o !e *%e$e !a4er $-($e e!"/( a! *aa4ra! #/! i(for#a"i+a! !i "o$a+Ba (o !e a( eB$o[ La re!*%e!"a e!= *or a i(for#aci-( *arafo+ea. A%(>%e fi8a#o! a! *aa4ra! *or a f-+ea carri4i\i *o$e#o! *erci4ir e!"B#%o! *or a o(a *erif9rica ,o *arafo+ea0 $e a re"i(a? Lo >%e oc%rre e! >%e *or e!"a o(a a *erce*ci-( e! #%7 *o4re 7 a J(ica i(for#aci-( >%e (o! a*or"a e! a refere("e a a%(a! carac"erB!"ica! 4%r$a! $e e!"B#%o co#o *%e$e( !er !% "a#a@o a*ro:i#a$o? !i"%aci-(? e"c. No o4!"a("e? e!"a i(for#aci-(? a%(>%e e!ca!a? e! $e ra( a7%$a *ara $eci$ir e *r-:i#o *%("o $e fi8aci-(? *%e! a #e(o! (o! *er#i"e ee ir a! *aa4ra! ara! co#o *r-:i#o o48e"i+o? 7a >%e? e( e(era? !%ee( !er #/! i(for #a"i+a! o (o! e+i"a $iriir(o! a o! e!*acio! +acBo!? U(a +e >%e o! o8o! !e $e"ie(e( e( %( *%("o $e "e:"o? co#ie(a a recoi$a $e a i(for#aci-(. E "ie#*o >%e o! o8o! e!"/( $e"e(i$o! $e*e($e $e #a"eria $e ec"%ra. C%a("o #/! i#*or"a("e o $ifici !ea e e!"B#%o #a7or e! e *erio$o $e fi8aci-(. A!B '
a! fi8acio(e! >%e !e *ro$%ce( e( o! e!*acio! e("re oracio(e! !o( #/! cor"a! >%e a! >%e !e *ro$%ce( e( c%a>%ier o"ro *%("o $e "e:"o ,Ra7(er? 1;2& Ra7(er 7 McCo(ie? 1;2)0. La! *aa4ra! ara! o raras *ro$%ce( *a%!a! #a7ore! >%e a! cor"a! 7 frec%e("e! ,Ra7(er 1;22 r%!" 7 Car*e("er? 1;5<.. Lo! +er4o! *ri(ci*ae! $e a! oracio(e! co(!%#e( #/! "ie#*o >%e o"ra! *aa4ra! !i#iare! ,Ra7(er? 1;220? E co#ie(o $e %( "e#a (%e+o "a#4i9( !%*o(e %( "ie#*o $e. fi8aci-( e:"ra ,%!" 7 Car*e("er? 1;5<0. E( c%a>%ier ca!o? a! $ifere(cia! e( a! fi8acio(e! (o !e $e4e( a a o*eraci-( $e e:"racci-( e( !i? !i(o >%e #/! 4ie( !e *ro$%ce( e( o! (i+ee! !%*eriore!? 7a >%e $e "o$o e "ie#*o >%e $%ra a fi8aci-( !-o %(a *e>%e@a *ar"e !e $e!"i(a a a e:"racci-(. SeJ( Go% ,1;2'0? a e:"raci-( $e a i(for#aci-( co#ie(a $e!$e e #i!#o #o#e("o e( >%e !e i(icia a fi8aci-( 7 !% $%raci-( $e*e($e $e "a#a@o $e a *aa4ra 7a >%e !o!"ie(e >%e e *roce!a#ie("o !e reaia e"ra a e"ra? $e for#a !eria $e i>%ier$a a $ereca? 7 a %(a +eoci$a$ $e 1< a '< #!e a*ro:i#a$a#e("e *or e"ra. Ra7(er? i(off? Morri!o(? Soiace 7 Her"era ,1;510. co#*ro4aro( e:*eri#e("a#e("e >%e a e:"racci-( $e a i(for#aci-( !e *ro$%ce $%ra("e o! &< *ri#ero! #ii!e%($o! $e fi8aci-(. Pre!e("a4a( fra!e! *ara. >%e o! !%8e"o! a! e7e!e( 7 c%a($o e+a4a( %( *e>%e@o "ie#*o $e fi8aci-( i("er*o(Ba( %( e!"i#%o >%e i#*e$Ba +er a! fra!e!? EK re!%"a$o era >%e c%a($o a i("er*o!ici-( !e *ro$%cBa a("e! $e o! &< #!e o! !%8e"o! (o era( ca*ace! $e *erci4ir a! fra!e!? *ero *a!a$o o! &< #!e i(for#a4a( $e !% co("e(i$o co( %( a"o ra$o $e. *reci!i-(? 6%9 e! o >%e !%ce$e %(a +e "er#i(a$a a e:"racci-( $e a i(for#aci-( (o e!"/ "o"a#e("e caroW La i*-"e!i! #/! *a%!i4e e! >%e e!a i(for#aci-( !e rei!"ra !%ce!i+a#e("e e( $o! a#ace(e! $ifere("e! a("e! $e !er reco(oci$a ,Mi"ce? 1;5'0= *ri#ero !e a#ace(a e( %(a #e#oria !e(!oria a#a$a #e#oria ic-(ica 7 a co("i(%aci-( *a!a a a #e#oria +i!%a a corro *ao. E( a #e#oria ic-(ica *er#a(ece a i(for#aci-( $%ra("e %( "ie#*o #%7 4re+e? a*e(a! unas ce("9!i#a! $e !e%($o? *ero co(!er+a($o a #a7or *ar"e $e o! ra!o! $e e!"B#%o. E!"o !%ce$e *or>%e a #e#oria ic-(ica "ie(e %(a e(or#e ca*aci$a$ $e a#ace(a#ie("o? a%(>%e !% $%raci-( e! #%7 4re+e= (o co(!i%e #a("e(er o! e!"B#%o! #/! a/ $e o! '.&< #!e ,$e eco? !%ee. 4orrar!e a("e! $e e!"e "ie#*o a ca%!a $e a ea$a $e (%e+a i(for#aci-( *roce$e("e $e a !i%ie("e fi8aci-(0. E( e!"a #e#oria (o !e reaia (i(J( "i*o $e i("er*re"aci-( co(i"i+a.? 7a >%e e! %( a#ac9( $e car/c"er *reca"eoria? e! $ecir? #a("ie(e a i(for#aci-( e( e!"a$o *ri#i"i+o? "a c%a a*arece. ,E( Nei!!er? 1;)2= C%e"o!? 1;53 o De Vea? 1;5? !e *%e$e e(co("rar i(for#aci-( !o4re a! carac"erB!"ica! $e e!"e a#ac9(.0 Aora 4ie(? !i "o$a a i(for#aci-( +i!%a $e!a*arece a("e! $e o! '&< #!e? e!"e a#ac9( $e4e $e f%(cio(ar !i#*e#e("e co#o %( rei!"ra$or >%e #a("ie(e o! $a"o! +i!%ae! #o#e("/(ea#e("e #ie("ra! !o4re eo! !e reaia a%(a o*eraci-(? *ero (o $e4e 8%ar %( *a*e i#*or"a("e e( o! *roce!o! $e ec"%raW E! (ece!ario e("o(ce! !%*o(er a e:i!"e(cia $e o"ro a#ac9( ca*a $e re"e(er a i(for#aci-( $%ra("e #/! "ie#*o? $e!$e e c%a !e *%e$a a(aiar e #a"eria. E!"a f%(ci-( *arece >%e a rea i Fa a #e#oria a cor"o *ao o #e#oria o*era"i+a? De!$e a #e#oria ic-(ica a i(for#aci-( *a!a a a #e#oria a cor"o *ao 7 $e!$e. a>%B !e e+a( a ca4o a! o*eracio(e! $e!"i(a$a! a reco(ocer e!a i(for#aci-( co#o $e"er#i(a$a,!0 *aa4ra,!0. 25
La! *ro*ie$a$e! $e a #e#oria a cor"o *ao $ifiere( e( +ario! a!*ec"o! $e a! >%e carac"eria( a a ic-(ica. S% $%raci-( e! #%co #a7or? *%e! o! e!"B#%o! !e *%e$e( co(!er+ar *erfec"ar(e("e a!"a o! 1& - '< !e%($o!? "ie#*o !%ficie("e *ara e+ar a ca4o a! *ri(ci*ae! o*eracio(e!. A$e#/! e( e!"e a#ac9( a i(for#aci-( (o !e $e!"r%7e a ca%!a $e a ea$a $e #a"eria *roce$e("e $e (%e+a! fi8acio(e!? E( co("ra*ar"i$a? !% ca*aci$a$ e! #%co #/! i#i"a$a >%e a $e a #e#oria c-(ica? 7a >%e "ie(e $ific%"a$e! *ara re"e(er #/! $e ) c 2 e!"B#%o! +i!%ae! ,De Vea? 1;50. Por J"i#o? e( a #e#oria a cor"o *ao !e reaia( a(/i!i! ca"eoriae! $e e!"B#%o= !i e( a #e#oria ic-(ica a i(for#aci-( !e a#ace(a4a co#o %( co(8%("o $e ra!o! +i!%ae! 7 !% e(or#e ca*aci$a$ !er+ia *ara re"e(er e #a7or (J#ero $e e!o! ra!o!? e( a #e#oria a cor"o *ao a i(for#aci-( !e re"ie(e 7a co#o #a"eria i(B!"ico. E!"o >%iere $ecir >%e !i e( a #e#oria ic-(ica a e"ra 4? *or e8e#*o? !e i$e("ifica co#o %(a !erie $e ra!o! +i!%ae! ,B(ea +er"ica a a i>%ier$a? B(ea c%r+a a a $ereca? e"c?0? e( a #e#oria a cor"o *ao !e i$e("ifica 7a co#o a e"ra co(cre"a 4. Para eo o4+ia#e("e !e "ie(e >%e co(!%"ar aJ( a#ac9( $e #e#oria a aro *ao e( eI >%e !e e(c%e("re( re*re!e("a$a! "o$a! a! e"ra! $e afa4e"o. De!*%9! >%e e e!"B#%o !e a i$e("ifica$o co#o %(a e"ra $e"er#i(a$a? i#*or"a( 7a *oco c%/e! era( o! ra!o! >%e *er#i"iero( !% i$e("ificaci-( e!"o e!? !i e!"a4a e( e"ra !cri*" o c%r!i+a? #a7J!c%a o #i(J!c%a? !i e fa"a aJ( ra!o o (o? e"c.? 7a >%e o >%e !e co(!er+a e! %(a re*re!e("aci-( co(ce*"%a $e e!a e"ra ,Co"ear"? 1;510? Se !a4e >%e a i$e("ificaci-( $e a! e"ra! !e *ro$%ce e( o! *ri#ero! #o#e("o! $e *roce!a#ie("o? a("e! $e >%e "er#i(e e *erBo$o $e fi8aci-(. I+icCo(ie 7 oa ,1;2;0 *re!e("a4a( */rrafo! co( a! e"ra! a"er(a$a! ,*or e8e#*o? ArMaRi<0 !o4re %(a *a("aa *ara >%e o! !%8e"o! a! e7e!e( 7 $%ra("e Io! #o+i#ie("o! !acc/$ico! ca#4ia4a( a! *aa4ra! $e "a for#a >%e ca$a %(a $e a! e"ra! $e ca8a a"a !e co(+e(Ba e( e"ra! $e ca8a 4a8a 7 +ice+er!a ,*or e8e#*o? a *aa4ra ArMaRiO !e co(+er"Ba e( aR#A$o0? P%e! 4ie(? e!"o! ca#4io! (o *ro$%cBa( (i(%(a $ific%"a$ a$icio(a 7a >%e a $%raci-( $e a! fi8acio(e! 7 a o(i"%$ $e o! #o+i#ie("o! !acc/$ico! era( ca!i i$9("ico! a o! rei!"ra$o! co( e #a"eria >%e (o a4Ba !i$o ca#4ia$o. 2.1.2. Análisis visual
A%(>%e 7a e#o! e!4oa$o e *roce!o $e i$e("ificaci-( $e o! !i(o! r/fico!? #erece a *e(a $e"aar %( *oco #/! a for#a e( >%e !e e+a ca4o (o !-o *or a i#*or"a(cia >%e e( !i "ie(e? !i(o "a#4i9( *or a *o9#ica ,co( i#*or"a("e! i#*icacio(e! e( o! #9"o$o! $e e(!e@a(a0 >%e $e!$e ace 4a!"a("e! a@o! !e a e!"a4eci$o !o4re a %(i$a$ $e reco(oci#ie("o. A%(>%e e( e *%("o a("erior a4/4a#o! $e a i$e("ificaci-( $e a! e"ra!? realmente, c%a($o ee#o!? Ze! (ece!ario i$e("ificar a! e"ra! >%e co#*o(e( a! *aa4ra! o reco(oce#o! a! *aa4ra! o4a#e("e a "ra+9! $e !%! for#a! r/fica! ,co("or(o!? ra!o! !o4re!aie("e!? e"c.0 !i( (ece!i$a$ $e i$e("ificar ca$a e"ra i($i+i$%a#e("e[ E( *ri(ci*io ca4e !%*o(er >%e !i a! *aa4ra! e!"/( for#a$a! *or e"ra!? c%a($o >%ere#o! reco(ocer %(a *aa4ra "e($re#o! >%e i$e("ificar *re+ia#e("e !%! e"ra! co#*o(e("e!? Si( e#4aro? %(a !erie $e e:*eri#e("o! >%e. !e +ie(e( reaia($o $e!$e ace 4a!"a("e "ie#*o *o(e( e( e("re$ico e!"a !%*o!ici-(. E( e!"o! e:*eri#e("o!? reaia$o! co( $ifere("e! #e"o$ooia!? !e a e(co("ra$o %( fe(-#e(o #%7 i("ere!a("e. $e(o#i(a 26
$o e efec"o *aa4ra? 7 e! >%e re!%"a #/! f/ci e(co("rar o reco(ocer %(a e"ra c%a($o 9!"a for#a *ar"e $e %(a *aa4ra >%e c%a($o a*arece ai!a$a o e( %(a !erie aea"oria $e e"ra!. Co#o co(!ec%e(cia $e e!"o! re!%"a$o! !e a *ro*%e!"o a i*-"e!i! $e >%e a for#a o4a $e a *aa4ra e! !%ficie("e *ara !% i$e("ificaci-(. O*%e!"a !e e(c%e("ra a i*-"e!i! $e >%e !o( a! e"ra! a! %(i$a$e! f%(cio(ae! $e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra!? e! $ecir? >%e *ara *o$er reco(ocer %(a *aa4ra e! (ece!ario i$e("ificar a("e! !%! e"ra! co(!"i"%7e("e!. Vea#o! c%/e! !o( o! ar%#e("o! 7 $a"o! e:*eri#e("ae! *ro*%e!"o! *or o! $efe(!ore! $e a#4a! i*-"e!i!. i*-"e!i! $e reco(oci#ie("o o4a $e a! *aa4ra! E!"a *o!"%ra "ie(e !%! i(icio! e( o! *io(ero! "ra4a8o! $e Ca!"e ,155)0 !o4re reco(oci#ie("o $e. *aa4ra!. Ca($i co#*ro4- >%e o! !%8e"o! re>%erBa( e $o4e $e "ie#*o *ara eer e( +o a"a e"ra! ai!a$a! >%e c%a($o for#a( *aa4ra!? C%a($o *re!e("a4a *aa4ra! cor"a!? 9!"a! *o$Ba( !er eB$a! co( "a("a ra*i$e cor(o e"ra! !i#*e!. E!"o! re!%"a$o! *arecBa( %(a *r%e4a e+i$e("e $e >%e *erci4i#o! a! *aa4ra! o4a#e("e? Ta#4i9(? e( e !io *a!a$o? Pi!4%r7 ,15;20 e(co("r- o"ro $a"o e( a*o7o $e e!"a i*-"e!i!. E:*o(Ba 4re+e#e("e *aa4ra! >%e "e(Ba( %(a $e !%! e"ra! 4orro!a *or e+ar e!cri"a %(a : e(ci#a 7 o! !%8e"o! "e(Ba( >%e i$e("ificara! 7 a$e#/! !e@aar a! e"ra! >%e. (o f%e!e( +i!"a! cara#e("e. La #a7orBa $e a! +ece! o! !%8e"o! i($ica4a( a4er +i!"o cara#e("e a! *aa4ra! 7 co( "o$a! !%! e"ra! e( *erfec"o e!"a$o. Ya recie("e#e("e? e!"o! e:*eri#e("o! f%ero( cri"ica$o! *or>%e Ka "area >%e e#*ea4a( era a $e #e$ir e %#4ra $e reco(oci#ie("o? co(!i!"e("e e( *re!e("ar !erie! $e e"ra! $%ra("e *erBo$o! #%7 4re+e! *ara >%e o! !%8e"o! a! "ra"a!e( $e $e"ec"ar? 7 e *ro4e#a $e e!"a! #e"o$ooBa!? a #e(o! e( o >%e a reco(oci#ie("o $e *aa4ra! !e refiere? e! >%e a! re!*%e!"a! $e o! !%8e"o! *%e$e( e!"ar $e"er#i(a$a! *or e i("e("o $e a$i+i(ar a *aa4ra #/! >%e *or e *roce!o *erce*"i+o e( !B. No o4!"a("e? #/! recie("e#e("e !e a( $i!e@a$o (%e+o! #9"o$o! >%e e+i"a( e!"e *ro4e#a? "ae! co#o a "area $e Reicer ,1;);0 7 aJ( !i%e( e(co("ra($o o! #i!#o! re!%"a$o!. E( a "area $e. Reicer !e *re!e("a %(a !erie $e e"ra! $%ra("e %( 4re+e "ie#*o. L%eo !e #%e!"ra( $o! e"ra! a"er(a"i+a! *ara >%e e !%8e"o i($i>%e c%/ $e a! $o! e!"a4a e( %(a *o!ici-( $e"er#i(a$a $e a !erie? E!"a! $o! e"ra! $e *r%e4a !e !eeccio(a( "e(ie($o #%co c%i$a$o $e >%e (o *%e$a( !er a$i+i(a$a!. A!B? *or e8e#*o? !i !e *re!e("a e e!"i#%o AHRIR? a! e"ra! %"iia$a ! e( a *r%e4 a *o$rBa( !er.= WWY 7 L? *%e!"o >%e e( a#4o! ca!o! !e for#a %(a *aa4ra ,a4rir 7 a4ri re!*ec"i+a#e("e0? La e8ec%ci-( en e!"a co($ici-( !e co#*ara co( o"ra! co($icio(e! e( a! c%ae! a e"ra R *%e$e !er *re!e("a$a !i( co("e:"o , R0 o for#a($o *ar"e $e %(a (o*aa4ra! ,ATHR0 ,e(era#e("e a! (o*aa4ra! !e for#a( *er#%"a($o aea"oria#e("e a! e"ra! $e a! *aa4ra!0? Co( e!"a #e "o$ooBa? $i+er!o! e!"%$io! ,Reicer? 1;); S#i"? 1;21 o(!"o( 7 McCea($? 1;2 o(!o(? 1;2&0 !i%iero( e(co("ra($o e efec"o $e !%*eriori$a$ $e a *aa4ra? Io >%e refora4a (o"a4e#e("e a i*-"e!i! $e reco(oci#ie("o o4a $e a *aa4ra. La $ific%"a$ *ri(ci*a co( >%e !e e(c%e("ra e!"a i*-"e!i! e! >%e !e a $e#o!"ra$o re*e"i$a#e("e >%e !e reco(oce( co( #a7or ra*i$e a! !erie! $e e"ra! >%e !e a8%!"a( a a! rea! $e or"orafBa a! *!e%$o*aa4ra! >%e a! !erie! $e e"ra! (o reacio(a$a! ,+IcCea($? 1;2)? S*oer 7 S#i"? 1;2&0. I(c%!o e( a%(o! ca!o! !e a e(co("ra$o >%e !e reco(oce( a("e! *!e%$o*aa4ra! >%e *aa4ra! fa#iiare! ,fiaro( 7 T%r!"o(e? 1;230?
2.7
Por o"ra *ar"e e!"a i*-"e!i! (o "ie(e %(a re!*%e!"a cara a a c%e!"i-( $e >%9 e! e:ac "a#e("e o >%e (o! *er#i"e i$e("ificar %(a *aa4ra. E!"o e!? !i a %(i$a$ $e a(/i!i! e! a *aa4ra? Zc%.Eie! !o( a! carac"erB!"ica! >%e (o! *er#i"e( !% reco(oci#ie("o[? Ze! aca !o !% co("or(o o *erfi[ Por !i#*e >%e !ea %( e(%a8e. !%ee *o!eer #ie! $e *aa4ra!? >%e a$e#/! !e *%e$e( e!cri4ir $e for#a! #%7 $i+er!a!? co( *erfie! "o"a#e("e +aria$o! $e*e($ie($o $e "i*o $e e"ra ,i#*re("a? a #a(o? !cri*"? c%r!i+a? e"c?0? LO >%e e+arBa a !%*o(er %( (J#ero ca!i i(fi(i"o $e *a"ro(e! e( (%e!"ra #e#oria. Ve(e7 7 Ma!!aro ,1;2)0 e:*o(e( %(a !erie $e ar%#e("o! 7 $a"o! e:*eri#e("ae! >%e $e!acre$i"a( rea #e("e a i*-"e!i! $e >%e a! *aa4ra! *%e$a( !er reco(oci$a! J(ica#e("e / *ar"ir $e !%! *erfie!. U(o $e o! ar%#e("o! #/! f%er"e! e! >%e !i( %(a i$e("ificaci-( *re+ia $e a! e"ra! !erBa e:"re#a$a#e("e f/ci co(f%($ir!e co( a! *aa4ra! >%e "ie(e( *erfie! !i#iare! ,*or e8e#*o A#eia 7 Araia0 o i$e("ificar err-(ea#e("e %(a *!e%$o *aa4ra co( %(a *aa4ra *areci$a ,*or e8e#*o eer ca#eo $o($e $ice ca#io0 i*-"e!i! $e reco(oci#ie("o *re+io $e a! e"ra ! E rao(a#ie("o e( >%e !% 4a!a e!"a i*-"e!i! e! >%e. *%e!"o >%e a! *aa4ra! e!"/( for#a$a! *or %( *e>%e@o co(8%("o $e ee#e("o! +i!%ae! o rafe#a!? e! (a"%ra co(!i $erar >%e e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra! e!"/ 4a!a$o e( a i$e("ificaci-( *rei#i(ar $e a! e"ra!? U(a +e("a8a o4+ia $e e!"e !%*%e!"o e! a eco(-#ica? 7a >%e. 4a!"a co( $i! *o(er $e o! '5 rafe#a! e( (%e!"ra #e#oria *ara reco(ocer c%a>%ier *aa4raW No o4! "a("e? a! e!"r%c"%ra! $e *roce!a#ie("o co(i"i+o (o !ie#*re !e rie( *or *ri(ci*io! -ico!W E!"a i*-"e!i! "a#4i9( !e re#o("a ai !io *a!a$o 7 !%! *ri(ci*ae! $efe(!ore! e( e!"o! *ri#ero! "ie#*o! a( !i$o *ri(ci*a#e("e o! *!ic-oo! ae#a(e!. A!B Go$!cei$er 7 Miier $e#o!"raro( >%e e( a! e:*o!icio(e! 4re+e! $e *aa4ra!? o! errore! a%#e("a 4a( c%a($o a! e"ra! >%e fa"a4a( era( a! 4/!ica! ,Ve(e7? 1;50. Ta#4i9( e( o! #o#e("o! ac"%ae! e!"a i*-"e!i! c%e("a co( %( 4%e( (J#ero $e !e%i$ore! ,A$a"a!? 1;2; A*or"? 1;2; Go%? 1;2' e($er!ori? 1;5' McCea($? 1;2<. De("ro $e e!"a "e($e(cia e:i!"e( $o! r%*o! $e #o$eo!= o! >%e $efie($e( a i$ea $e >%e a! e"ra! !o( *roce!a$a! !eria#e("e? e! $ecir? $e i>%ier$a a $ereca ,Go%.? 1;2'0 7 o! >%e afir#a( >%e e *roce!a#ie("o !e *ro$%ce e( *araeo? e! $ecir? "o$a! a! e"ra! $e a *aa4ra !o( *roce!a$a! !i#%"/(ea#e("e ,Ma!!aro? 1;2& McCea($? 1;2<. SeJ( Go%? a eer reco(oce#o! a! e"ra! !eria#e("e 7 a %(a +eoci$a$ $e a*ro:i#a$a#e("e %(a e"ra ca$a 1< ) '< "(!e. E( a*o7o $e !% #o$eo Go% ci"a %( e!"%$io $e. Go% 7 S"ear" $e 1;2< e( e >%e e(co("raro( >%e e "ie#*o "o#a$o *ara *ro(%(ciar %(a *aa4ra i(cre#e("a i(ea#e("e co( e (J#ero $e e"ra! $e e!a *aa4ra. Co("raria#e("e a e!"e #o$eo? ]oer! ,1;2<0 co#*ro4- >%e o! !%8e"o! "e(Ba( ra($e! $ific%"a$e! e( i$e("ificar a! *aa4ra! c%a($o sus e"ra! co#*o(e("e! era( *re!e("a$a! !eria#e("e e( eI #i!#o *%("o $e fi8aci-( ,a%(>%e e!"a! $ific%"a$e! *%e$e( e!"ar *ro$% ci$a! *or a *ro*ia #e"o$ooBa0? %!" 7 Car*e("er? e( !% recie("e i4ro ,1;520? "a#4i9( !e #%e!"ra( *ar"i$ario! $e reco(oci#ie("o e"ra a e"ra 7 e( for#a !eria. S% ar%#e("o !e 4a!a e( e efec"o $e a o(i"%$ $e a *aa4ra 7a >%e co#*ro4aro(? e( %( e!"%$io $e !e%i#ie("o $e o! #o+i#ie("o! oc%are!? >%e o! !%8e"o! "ar$a4a( %( *ro#e$io $e 3< #!e #/! *or ca$a e"ra a$icio(a >%e "e(Ba a *aa4ra. E!"o !i(ifica >%e o! ec"ore! 28
i(+er"Ba(? *or e8e#*o? ;< #!e #/! e( %(a *aa4ra $e 2 e"ra! >%e e( %(a $e e"ra!? c%a($o "o$a! $a! o"ra! +aria4e! *er#a(ecBa( co(!"a("e!W Por !% *ar"e McCea($ ,1;2)0? a%(>%e "a#4i9( e! *ar"i$ario $e a i*-"e!i! $e a i$e("ificaci-( *re+ia $e a! e"ra!? cor(o *a!o *ara e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra!? $efie($e %( *roce!a#ie("o *araeo $e a! e"ra!W McCea($ afir#a >%e e efec"o $e !%*eriori$a$ $e a *aa4ra e! co#*a"i4e co( %( #eca(i!#o $e i$e("ificaci-( $e e"ra! >%e *roce!e +aria! e"ra! $e for#a !i#%"/(ea. U( !i!"e#a >%e "ra4a8e $e e!"a #a(era (o (ece!i"a co#*e"ar a i$e("ificaci-( $e a! e"ra! *ara >%e a *aa4ra *%e$a !er reco (oci$a. U(a i(for#aci-( a*ro:i#a$a !o4re a! e"ra! co(!"i"%7e("e! *%e$e !er !%ficie("e *ara >%e a *aa4ra !ea reco(oci$a. Ta("o e( !% for#a !eria co#o *arae a? a i*-"e!i! $e a i$e("ificaci-( *re+ia $e a! e"ra! "a#4i9( !e e(c%e("ra co( $a"o! $ifBcie! $e e(ca8arW U(o $e eo..! *roce$e $e o! e:*eri#e("o! co( ca8a! a"er(a$a! ,*or e8e#*o eS"U$IaN"E0. Si rea#e("e reco (oce#o! a! *aa4ra! *or i$e("ificaci-( $e !%! e"ra! co(!"i"%7e("e! (o $e4erBa( e:i!"ir $ifere(cia! e("re a! *aa4ra! $e ca8a a"er(a$a 7 a! *aa4ra! $e ca8a %(ifor#eW Y !i( e#4aro e:i!"e(? # i " Lo"" 7 Cro((e ,1;);0 co#*ro4aro( >%e o! !%8e"o! eBa( #/! e("a#e("e */rrafo! *re!e("a$o! e( ca8a a"er(a$a >%e e( ca8a (or#a. A%(>%e !e *o$rBa ar%#e("ar >%e e eco $e >%e a! e"ra! a"er(a("e! "e(a( $i!"i("o! "a#a@o! *%e$e e("or*ecer !% i$e("ificaci-(W E( %( i("e("o i("era$or? Ve%"i(o ,1;5'0 a*%("a a *o!i4ii$a$ $e >%e a#4a! "eorBa! "e(a( !% *ar"e $e ra-(. 7 >%e eK %"iiar co#o %(i$a$ $e *roce!a#ie("o a e"ra o a *aa4ra o4a $e*e($e $e a "areaW Vario! e!"%$io! a $e#o!"ra$o >%e e (i+e $e a(/i!i! +i!%a *%e$e +ariar $e ac%er$o co( a! $e#a($a! $e a "area? i#*ica($o >%e e ec"or $i!*o(e $e %(a +arie$a$ $e e!"ra"eia! *ara reco(ocer a! *aa4ra!W La! $ifere(cia! e(co("ra$a! e( a ira"%ra re!*ec"- a a %(i$a$ $e reco(oci#ie("o *%e$e( e!"ar *ro$%ci$a! *or a! $ifere("e! $e!"rea! %"iia$a! *or c ec"orW E! $ecir? o! *roce$i#ie("o! e:*eri#e("ae! e#*ea$o! e( o! $i+er!o! e!"%$io! *%e$e( a4er crea$o !e!o! e( !%! !%8e"o! >%e fa+orecie!e( a! "eorBa! *ar"ic%are! >%e e!"a4a( !ie($o *ro4a$a!W ?
E( $efi(i"i+a? Ve%"i(o afir#a >%e a %(i$a$ $e *erce*ci-( e! rea"i+a 7 +ie(e $e"er #i(a$a *or "re! fac"ore!.= a0 e co("e:"o e( >%e !e e(c%e("ra a *aa4ra? 40 a! carac"erB! "ica! $e a *aa4ra 7 e0 a $e!"rea $e ec"orW E( 4a!e a e!"o! "re! fac"ore! e ec"or !eec cio(a a e!"ra"eia >%e #a:i#ice a *ro4a4ii$a$ $e co$ificar a !erie $e e"ra! $e for#a >%e eK reco(oci#ie("o re!%"e o #/! eco(-#ico *o!i4e. a0De("ro $e fac"or co("e:"o i(c%7e Ve%"i(o e #a"eria e(. e >%e !e e(c%e("ra a e"ra o *aa4ra e!"B#%o ,e"ra $e("ro $e *aa4ra +! (o *aa4ra? ai!a$a +! $e("ro $e %(a oraci-( o "e:"o0? a (a"%raea $e a "area ,reco(oci#ie("o? 4J!>%e$a? e"c.0? a! i(!"r%ccio(e! >%e !e e $a( a !%8e"o? e"cW La! *aa4ra! *re!e("a$a! e( %( co("e:"o *%e$e( (ece!i"ar !-o $e %( a(/i!i! o4a *or>%e e (J#ero $e a"er(a"i+a! co("e:"%a#e("e a*ro*ia$a! >%e "e(a( carac"erB!"ica! r/fica! 7 or"or/fica! e( co#J( co( e e!"i#%o !e re$%ce( e(or#e#e("e. E( co("ra!"e? %(a *aa4ra *re!e("a$a ai!a$a#e("e *%e$e re>%erir $e %( a(/i!i! #/! fi(oW 40Re!*ec"o a a! carac"erB!"ica! $e a *aa4ra e#*ea$a e!"/(= a !i#ii"%$ +i!%a? a o(i"%$ $e a *aa4ra? a re%ari$a$ or"or/fica? a ca"eorBa 9.:ica? a fre c%e(cia $e a *aa4ra? a *rcF(%(cia4ii$a$? (J#ero $e !Ba4a!? co#*e8i$a$ $e co( ';
!o(a("e! 7 +ocae! 7 ca"eorBa ra#a"ica W A!i *or e8e#*o a! *aa4ra! >%e "ie (e( %( a4 ra$o $e !i#ii"%$ +i!%a 7 e!"r%c"%ra (ece!i"ar/( #a7or *roce!a#ie("o a (i+ee! !%4*aa4ra >%e a! >%e "ie(e( %( ra$o #B(i#o $e !i#ii"%$. Mie("ra! >%e *are! $e *aa4ra! "ae! co#o ca*a .Q 7 ca8a *%e$e( (ece!i"ar ,7 !e%ra#e("e (ece!i"ar/(0 $e %( a(/i!i! a (i+e $e e"ra!? *are! $e *aa4ra! "ae! co#o coco$rio 7 e-( !e%ra#e("e !o( f/cie! $e $ifere(ciar a (i+e $e *aa4ra o4a. c0 E( c%a("o a a $e!"rea $e ec"or? e! 4a!"a("e ace*"a$o >%e o! ec"ore! (or#ae! "ie(e( %( cor*%! $e *aa4ra! >%e *%e$e( ra*i$a#e("e i$e("ificar +i!%a#e("e 7 >%e e a(/i!i! $e a! e"ra! !-o .Sea (ece!ario c%a($o "ie(e >%e i$e("ificar Paa 4ra! (%e+a! o *oco frec%e("e!. E!"e i("e("o i("era$or $e Ve%"i(o e! cier"a#e("e #%7 rao(a4e. Si( e#4aro? o! $a"o! #/! recie("e!? *roce$e("e! "a("o $e o! e:*eri#e("o! $e a4ora"orio reaia$o! co( ec"ore! (or#ae! co#o $e o! *acie("e! $i!9:ico! ,cor(o +ere#o! e( e ca*B"%o 30? *arece( a*o7ar a i*-"e!i! $e reco(oci#ie("o *re+io $e a! e"ra!W I(c%!o c%a($o ee #o! *aa4ra! fa#iiare! "e(e#o! >%e i$e("ificar a("e! !%! e"ra! co#*o(e("e! ,!i (o "o $a! a #e(o! a%(a!0. ZCo#o !e e:*ica( e("o(ce! o! $a"o! ar%#e("a$o! *or o! $e fe(!ore! $e reco(oci#ie("o o4a $e a! *aa4ra![ E #o$eo $e ac"i+aci-( i("erac"i+a ,PDP0 *ro*%e!"o i(icia#e("e *or McCea($ 7 R%#ear" ,1;510 *ro*orcio(a %(a 4%e(a e:*icaci-( a e!"o! $a"o!? SeJ( Qe!"e #o$eo a ca%!a $e >%e a! e"ra! *er"e(ecie("e! a *aa4ra! !e i$e("ifica( #e8or >%e a! >%e a*arece( ai!a$a! !e $e4e a >%e e( e *ri#er ca!o reci4e( %( efec"o facii"a$or *roce$e("e $e *roce!a$or 9:ico o $e (i+e $e *aa 4ra? >%e (o e:i!"e co( a! e"ra! ai!a$a!. SeJ( e #o$eo PDP? e( a i$e("ificaci-( $e a! *aa4ra! i("er+ie(e( "re! (i+ee!= (i+e $e ra!o!? (i+e $e e"ra! 7 (i+e $e *aa4ra ,a$e#/! a7 o"ro (i+ee! $e or$e( !%*erior !i("/c"ico? !e#/("ico? e"c?0 ,McCeEi($? 1;520. C%a($o !e e *re!e("a %(a *aa4ra a !i!"e#a o *ri#ero >%e ace e! "ra"ar $e i$e("ificar "o$o! To! ra!o! >%e co# *o(e( a! e"ra!? *ara o c%a e:i!"e %( $e"ec"or $e ra!o! ,"a#4i9( $e(o#i(a$o (o $o0 *ara ca$a %(a $e a! B(ea! $e >%e e!"/( eca! a! e"ra!. A!B a4r/ %( (o$o e(car a$o $e $e"ec"ar a! B(ea! +er"icae!? o"ro $e a! orio("ae!? $e a! iriei(a$a!? c%r+a!? e"c. De #i!#o #o$o a7 %( (o$o *ara ca$a e"ra $e (%e!"ro af4e"o 7 %( (o$o *ara ca$a *aa4ra >%e co(oce#o!. A #e$i$a >%e o! (o$o! $e ra!o! co#ie(a( a recoer i(for#aci-(? 7a ac"i+a( a o! (o$o! $e e"ra 7 o #i!#o !%ce$e e("re o! (o$o! $e e"ra 7 *aa4ra. E!"o i#*ica >%e e "ra4a8o $e %( (i+e (o "ie(e *or >%9 "er#i(ar a("e! $e >%e e *r-:i#o (i+e co#ie(ce a f%(cio(ar? co( o c%a !e *ro$%ce %( *roce!a#ie("o e( *araeo e!"o e!? e *roce!a#ie("o $e ra!o! oc%rre a #i!#o "ie#*o >%e !e est# *ro $%cie($o e $e e"ra! 7 $e *aa4ra!. Por o"ra *ar"e a ac"i+aci-( (o !-o +a $e o! ra!o! acia a! *aa4ra!? !i(o %"o 4i"! +a e( !e("i$o i(+er!o $e a *aa4ra acia o! ra!o!. E!"o i#*ica >%e (o !-o a i(for#aci-( !o4re o! ra!O! !ir+e *ara i$e("ificar a! e"ra! 7 a !% +e 9!"a! *ara i$e("ificar a! *aa4ra!? !i(o >%e "a#4i9( a i(for#aci-( >%e !e +a recoie($o !o4re a! *aa4ra! a7%$a a i$e("ificar a! e"ra! 7 a !% +e 9!"a! a reco(o cer o! ra!o!.
3<
La fi%ra $e a4a8o #%e!"ra o! "re! (i+ee! $e *roce!a#ie("o 7 a reaci-( e:i!"e("e e("re eo!W La! feca! re*re!e("a( co(e:io(e! e:ci"a"oria! 7 o! cBrc%o! co(e:io(e! i(i4i"oria!.
E( $efi(i"i+a? c%a($o %( e!"B#%o ea a !i!"e#a !e ac"i+a( cier"o! ra!o! >%e a !% +e e(+Ba( a ac"i+aci-( a "o$o! o! (o$o! e"ra! >%e co("ie(e( e!e ra!o? A #i!#o "ie#*o !e e!"a4ece( co(e:io(e! i(i4i"oria! co( o! (%$o! e"ra >%e. (o *o!ee( e!o! ra!o!. A !% +e o! (o$o! $e a! e"ra! co#ie(a( a e(+iar ac"i+aci-( a o! (o$o! a (i+e $e a *aa4ra co( o! >%e !o( co(!i!"e("e! e i(i4e( a o! >%e (o o !o(W A$e#/!? $e("ro $e (i+e $e a! e"ra!? o! $ifere("e! (o$o! e"ra! i("e("a( i(i4ir!e %(o! a o"ro!. C%a($o !e ac"i+a( o! (o$o! $e (i+e $e a *aa4ra co#ie(a( a co#*e"ir %(o! co( o"ro! 7 a e(+iar ac"i+aci-( a o! (o$o! $e (i+e $e e"ra!. Ao !i#iar oc%rre co( a! e"ra! >%e a !% +e e(+Ba( ac"i+aci-( a (i+e $e ra!o!W Vea#o! c-#o f%(cio(a e #o$eo co( %( e8e#*o co(cre"o. S%*-(a!e >%e e !i!"e#a !e e(c%e("ra co( a *aa4ra TREN. La e"ra T co("ie(e %(a B(ea orio("a e( a *ar"e !%*erior >%e ac"i+ar/ a $e"ec"or $e e!"o! ra!o!. Pero co#o a7 o"ra! e"ra! >%e "a#4i9( *o!ee( e!"e ra!o ,E..? F0? "a#4i9( !e ac"i+ar/( o"ro! $e"ec"ore!. Por o"ra *ar"e? o! $e"ec"ore! $e a! e"ra! >%e (.o co("ie(e( e!"e ra!o !e i(i4ir/( ,11.^1W?N? .1.0. Pero a$e#/! T "ie(e %(a B(ea +er"ica ce("ra? co( o c%a e $e"ec"or $e (i+e $e. a e"ra T "a#4i9( !er/ ac"i+a$o *or e $e"ec"or $e e!"e ra!oW Co#o E 7 F (o co("ie(e( e ra!o $e I Íre'1. +er"ica ce("ra !er/( i(i4i$o!. C%a($o a! %(i$a$e! $e a! e"ra! T.?R?E?N? co#ie(a( a reci4ir ac"i+aci-(? ea! a !% +e ac"i+a( a a %(i$a$ $e *aa4ra. De e!"a #a(e"a? e (o$o $e e"ra! *ara a T ini cia a$e#/! $e ac"i+ar a (o$o $e. (i+e $e *aa4ra TREN "a#4i9( ac"i+ar/ o"ra! *aa4ra! >%e co#ie(ce( *or T "ae! co#o TIMO.? TAPA? TRIO o TRES. De eco? co#o TRES co#*ar"e "re! e"ra! co( "re( "a#4i9( aca(ar/ %( a."o (i+e $e ac"i+aci-(. Aora 4ie(? a%(>%e a %(i$a$ $e (i+e $e *a La4ra *ara TRES !ea ac"i+a$a *or a T? a R 7Q a E? !er/ i(i4i$a *or e (o$o $e N. E! $ecir? a! %(i$a$e! $e (i+e $e e"ra (o !-o ac"i+a( a a! %(i$a$e! $e (i+e $e a *aa4ra >%e co("ie(e( !%! e"ra!? !i(o >%e "a( 4B9( i(i4e( a a! %(i$a$e! $e *aa4ra >%e (o co("ie(e( !%! e"ra!. Por o"ra *ar"e e!"/ a i(i4ici-( i("ra(i+e >%e ace >%e e (o$o
TREN i(i4a a "o$o! o! $e#/!? *%e!"o >%e !-o %( (o$o $e4e !er ac"i+a$o e( ca$a (i+e. Eo (o i#*i$e >%e a +ece! (o! co(f%($a#o! a
eer %(a *aa4ra 7 a ca#4ie#o! *or o"ra !i#iar. E!"o !%ee !%ce$er c%a($o a *aa4ra co(f%($i$a "ie(e ra( !i#ii"%$ co( a orii(a 7 a$e#/! "ie(e %( 4a8o %#4ra $e ac"i+aci-(. Vi!"a! e!"a! carac"erB!"ica! $e #o$eo !e *%e$e e("e($er f/ci#e("e e efec"o $e !%*eriori$a$ $e a! *aa4ra!= #ie("ra! >%e a! e"ra! ai!a$a! !-o reci4e( ac"i+aci-( $e (i+e $e ra!o!? a! e"ra! >%e for#a( *ar"e $e %(a *aa4ra reci4e( ac"i+aci-( $e a#4o! (i+ee! e $e ra!o! 7 e $e *aa4ra. Si#iar#e("e? "a#4i9( !e *%e$e e("e($er *or >%9 e! #/! f/ci i$e("ificar %(a e"ra *er"e(ecie("e a %(a *!e%$o*/a4ra >%e %(a e"ra ai!a$a o >%e for#a *ar"e $e %(a !erie $e e"ra! (o reacio(a$a! a! *!e%$o*aa4ra! ac"i+a( (o$o! $e *aa4ra! !i#iare! 7 9!"o! a !% +e ac"i+a( o! (o$o! $e a! e"ra! co#*o(e("e!? co( o c%a a! e"ra! $e a! *!e%$o*aa4ra! "a#4i9( reci4e( ac"i+aci-( $e (i+e $e ra!o! 7 $e (i+e $e *aa4ra. '.'. Proce!a#ie("o 9:ico U(a +e i$e("ifica$a! a! e"ra! >%e co#*o(e( a *aa4ra ,o o! co("or(o! r/fico! !i !e reco(ocie!e( o4a#e("e0? e !i%ie("e *a!o e! e $e rec%*erar e !i(ifica$o $e e!a *aa4ra. Si !e "ra"a!e $e %(a ec"%ra e( +o a"a a4rBa >%e rec%*erar "a#4i9( !% *ro(%(ciaci-(. Para ear a !i(ifica$o a *ar"ir $e a! *aa4ra!.e!cri"a! e:i!"e( $o! +Ba! $ifere("e!. U(a $e ea! co(!i!"e e( co#*arar a for#a or"or/fica $e a *aa4ra co( %(a !erie $e re*re!e("acio(e! a#ace(a$a! e( a #e#oria *ara co#*ro4ar co( c%/ $e ea! e(ca8a. E!"e *roce!o $e i$e("ificaci-( e! !i#iar a >%e %"iia#o! *ara i$e("ificar c%a>%ier o"ro e!"B#%o +i!%a. Lo J(ico >%e ace fa"a e! a e:i!"e(cia $e %( a#ac9( $e *aa4ra! o 9:ico #e("a ,#/! co(cre"a#e("e 9:ico +i!%a? *ara $ifere(ciaro $e o! o"ro! 9:ico! #e("ae!= 9:ico a%$i"i+o? 9:ico fo(o-ico 7 9:ico or"or/fico0 e( e >%e !e e(c%e("re( re*re!e("a$a! "o$a! a! *aa4ra! >%e co(oce e ec"or? Co#o !e !%*o(e ,*or o! $a"o! e:*eri#e("ae!0 >%e e( e 9:ico #e("a !-o !e !e e(c%e("ra( a! re*re!e("acio(e! $e a! *aa4ra! *ero (o !% !i(ifica$o? %(a +e >%e !e a i$e("ifica$o a *aa4ra e! (ece!ario ac%$ir a o"ro co#*o(e("e? $e(o#i(a$o !i!"e#a !e#/("ico? *ara a+eri%ar a >%9 co(ce*"o re*re!e("a. E( $efi(i"i+a? >%e a ec"%ra *or e!"a r%"a !%*o(e +aria! o*eracio(e!= a0 a(/i!i! +i!%a $e a *aa4ra 40 e re!%"a$o $e e!"e a(/i!i! !e "ra(!#i"e a %( a#ac9( $e re*re!e("acio(e! or"or/fica! $e *aa4ra! $e(o#i(a$o 9:ico +i!%a? $o($e *or co#*araci-( co( a! %(i$a$e! aB a#ace(a$a! !e i$e("ifica e!a *aa4ra .? e0 a %(i$a$ 9:ica ac"i+a$a? a !% +e ac"i+ar/ a corre!*o($ie("e %(i$a$ $e !i(ifica$o !i"%a$a e( e !i!"e#a !e#/("ico. Si a$e#/! $e co#*re($er a *aa4ra a7 >%e eera e( +o a"a? a re*re!e("aci-( !e#/("ica ac"i+ar/ a corre!*o($ie("e re*re!e("aci-( fo(o-ica? ocaia$a e( o"ro a#ac9( 9:ico? e $e(o#i(a$o 9:ico fo(o-ico? 7 $e!$e a>%B !e $e*o!i"ar/ e( e a#ac9( $e *ro(%(ciaci-( $i!*%e!"a *ara !er e#i"i$a. A e!"a r%"a !e a co(oce co( e (o#4re $e r%"a 9:ica o "a#4i9( r%"a +i!%a. Aora 4ie(? e!"a r%"a !-o *%e$e f%(cio(ar co( a! *aa4ra! >%e e !%8e"o co(oce +i !%a#e("e? e! $ecir? co( a! *aa4ra! >%e for#a( *ar"e $e !% +oca4%ario +i!%a. Pero (o !ir+e *ara a! *aa4ra! $e!co(oci$a! (i "a#*oco *ara a! *!e%$o*aa4ra! *or (o "e(er re*re!e("aci-( 9:ica. Y *%e!"o >%e !o#o! ca*ace! $e eer "a("o %(a! co#o o"ra!? e! (ece!ario *o!"%ar o"ro *roce$i#ie("o $e ec"%ra? a$e#/! $e a r%"a 9:ica? co(!i!"e("e
32
e( r$e("ificar a! e"ra! $e a! *aa4ra! 7 "ra(!for#ar e!a! e"ra! e( !o(i$o! *ara reco(o cer a! *aa4ra! a "ra+9! $e o! !o(i$o!? "a co#o !%ce$e e( e e(%a8e ora. E( $efi(i"i +a. a ec"%ra *or e!"e !e%($o !i!"e#a co(!i!"e e(= a0 i$e("ificar a! e"ra! >%e co#*o (e( a *aa4ra e( e !i!"e#a $e a(/i!i! +i!%a= 40 a co("i(%aci-( rec%*erar o! !o(i$o! >%e corre!*o($e( a e!a! e"ra! #e$ia("e %( #eca(i!#o $e(o#i(a$o i(ee( i!#o $e co( +er!i-( rafe#a a fo(e#a e0 %(a +e rec%*era$a a *ro(%(ciaci-( $e a *aa4ra !e co(!%"a e( e 9:ico a%$i"i+o a re*re!e("aci-( >%e corre!*o($e a e!o! !o(i$o!? "a cor(o !%ce$e e( e e(%a8e ora? 7 $0 e!a re*re!e("aci-(? a !% +e? ac"i+a e !i(ifica$o corre!*o($ie("e e( e !i!"e#a !e#/("ico. A e!"a !e%($a +Ba $e ec"%ra !e a $e(o#i(a r%"a f(o-ica _ . Para >%e e!"a r%"a *%e$a f%(cio(ar e! (ece!ario >%e e:i!"a %(a rea ci-( co(!i!ie("e e("re o! rafer(a! e"ra! o co(8%("o $e e"ra! a a! >%e corre!*o($e %( fo(e#a 7 o! fo(e#a!W E( ca!"ea(o *o$e#o! eer "o$a! a! *aa4ra! *or a r%"a fo(o-ica *or>%e e! %( i$io#a "ra(!*are("e e( e >%e "o$a! a! *aa4ra! !e a8%!"a( a a! rea! rafe#afo(e#a? Pero e( o"ro! i$io#a! ,*or e8e#*o e fra(c9! o e i(9!0 e:i!"e( #%ca! *aK a4ra!. Ia r(a$a! irre%are!? c%7a *ro(%(ciaci-( (o !e a8%!"a a e!a! rea!? !i(o >%e e! ar4i"raria 7 !-o !e !a4e c%a($o !e co(oce e!*ecBfica.#e("e e!a *aa4ra. O4+ia#e("e? e!"a! *aa 4ra! !-o !e *%e$e( eer a "ra+9!? $e a r%"a 9:ica 7 c%a($o !e *o!ea %(a re*re!e("aci-( $e ea!. E( re!%#e(? $e ac%er$o co( o! $a"o! e#*Brico! *roce$e("e! $e a e:*eri#e("aci-( 7 $e a cB(ica !e a!%#e >%e $i!*o(e#o! $e $o! +Ba! *ara acce$er a !i(ifica$o $e a! *aa4ra! e!cri"a! ,Mor"o(? 1;5< Morio( 7 Pa""er!o(? 1;5< Ei!? 1;5 Pa""er!o( 7 See.? 1;520= *or a r%"a +i!%a !e *o$rBa( eer "o$a! a! *aa4ra! co(oci$a!? "a("o re?%are! co#o irre%are!. *ero (o a! *!e%$o*aa4ra!= *c.iir a fo(o-ica.? a! *aa4ra! re%are! 7 a! *!e%$o*aa4 ra!? *ero (o a! *aa4ra! irre%are!. E( e r/fico e:*%e!"o a co("i(%aci-( !e *%e$e( +er o! !%4*roce!o! >%e co#*o(e( ca$a r%"a. E( B(ea co("i I"ia !e@aa#o! e recorri$o c%a($o !e ace %!o $e a r%"a +i!%a 7 e( B(ea $i!co("i(%a c%a($o !e %"iia a fo(o-ica. De("ro $e a +i!%a? !e *%e$e *a!ar $e 9:ico +i!%a a fo(o-ico ,r%"a $irec"a0 c%a($o !e ee co( +o a"a !i( ear a !i(ifica$o $e a! *aa4ra! ,B(ea $e *%("o!0. Va#o! a acer %(a *e>%e@a $e!cri*ci-( $e ca$a %(o $e o! !%4*roce!o! co#*o(e("e!. $.$.1. Ruta 3istla- L9:ico +i!%a E( e 9:ico +i!%a !e e(c%e("ra( re*re!e("a$a! a! *aa4ra! e!cri"a!. Se "ra"a *or co( !i%ie("e $e %( a#ac9( e( e >%e e:i!"e %(a re*re!e("aci-( *ara ca$a %(a $e a! *aa 4ra! >%e !o#o! ca*ace! $e reco(ocer +i!%a#e("e. D%ra("e o! J"i#o! a@o! !e a( reaia$o (%#ero!a! i(+e!"iacio(e! !o4re a for#a e( >%e o*era e 9:ico 7 fr%"o $e e!"a! i(+e!"iacio(e! !e a( *ro*%e!"o $ifere("e! #o$e o!. A>%B +a#o! a e:*o(er !-o e #o$eo Looe( $e Mor"o( ,1;);? 1;2;0 *or !er e >%e !e a "o#a$o co#o refere(cia *ara i("er*re"ar o! "ra!"or(o! af/!ico!. ,Para o"ra co(ce*ci-( $i!"i("a +e/!e Foi!"er? 1;2)0
33
E( e #o$eo Looe( !e e("ie($e >%e ca$a *aa4ra e!"/ re*re!e("a$a *or %( #eca(i!#o ai(a$o ooe(. Ca$a ooe( *o!ee( cier"o +aor crB"ico o %#4ra >%e $e"er#i(a a ca("i$a$ $e i(for#aci-( (ece!aria *ara ear a ac"i+ar!e. E( co($icio(e! (or#ae! e!"o! ooe(e! e!"/( e( re*o!o? *ero c%a($o ea i(for#aci-( *roce$e("e $e !i!"e#a $e a(/i!i! +i!%a !e ac"i+a e ooe( corre!*o($ie("e a e!a i(for#aci-(. Pero (o !-o 9!e? !i(o a$e#/! !e ac"i+a( o! ooe(e! corre!*o($ie("e! a a! *aa4ra! >%e co#*ar"e( a%(a carac"erB!"ica co( a >%e !e e!"/ *roce!a($o. Aora 4ie(? !-o %(o $e o! (oe(e!? (or#a#e("e e >%e corre!*o($e a a *aa4ra e!"B#%o ,a (o !er >%e !e *ro$%ca %( error $e reco(oci#ie("o0? aca(ar/ e %#4ra crB"ico? C%a($o e!"o !%ce$e? a *aa4ra !e $a *or reco(oci$a 7 "o$o! o! ooe(e! +%e+e( a !% e!"a$o $e re*o!o. E f%(cio(a#ie("o e!? co#o !e recor$ar/? 4a!"a("e !i#iar a $e #o$eo PDP e:*ica$o e( e *%("o a("erior ,$e eco e PDP !e 4a i(!*ira$o e( e Q#o$eo Looe(0. E( *ri(ci*io !e *o!"%a >%e e:i!"e %( ooe( *ara ca$a *aa4ra? a%(>%e (o !e $e!car"a >%e? #/! >%e *ara ca$a *aa4ra? e:i!"a( ooe(e! *ara ca$a #orfe#a. E( e!"e ca!o? a! *aa4ra! co#*%e!"a!? e( +e. $e e!"ar a#ace(a$a! "a c%a a*arece(? $i!*o($rBa( $e %(a re*re!e("aci-( 9:ica !-o *ara a raB. E re!"o $e o! co#*o(e("e!? *refi8o! 7 !%fi8o!? "e($rBa( >%e !er reco(oci$o! i($e*e($ie("e#e("e. De e!"a #a(era? e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra! co#*%e!"a! ,*or e8e#*o? $e!afor"%(a$a#e("e0 !%*o($rBa "e(er >%e $e!co#*o(era! e( !%! *a(e! #/! !i#*e! ,$e! afor"%(a$a #e("e0 a("e! $e co(!%"ar e 9:ico. Lo! *ri(ci*ae! $efe(!ore! $e a $e!co#*o!ici-( #orfo-ica a( !i$o Taf" 7 For!"er ,1;2&0. La *ri(ci*a +e("a8a $e. e!"e !i!"e#a e! >%e re$%ce e (J#ero $e re*re!e("acio(e! 9:ica!. No o4!"a("e (o a7 e+i$e(cia e#*Brica co(c%7e("e ,Mi"ce? 1;5'0 a fa+or $e a $e!co#*o!ici-(. E #o$eo Looe( co(!i%e e:*icar !i( $e#a!ia$a $ific%"a$ o! *ri(ci*ae! $a"o! e:*eri#e("ae! >%e !e a( i$o o4"e(ie($o !o4re reco(oci#ie("o $e *aa4ra!. U(o $e o! aao! #/! i#*or"a("e e! e efec"o frec%e(cia referi$o a >%e a! *aa4ra! #/! frec%e("e! !e reco(oce( co( #a7or ra*i$e >%e a! #e(o! frec%e("e!. SeJ( e #o$eo Looe( e!"e efec"o !e e:*ica a!%#ie($o >%e ca$a ooe( "ie(e %( %#4ra $ifere("e e( f%(ci-( $e #i#e(0 $e +ece! >%e !e ac"i+a e!"o e!? ca$a +e.i >%e !e reco(oce %(a *aa4ra? !e re$%ce e %#4ra $e !% ooe(. Y *%e!"o >%e a! *aa4ra! #/! frec%e("e! a*arece( #a7or (J#ero $e +ece!? "e($r/( %#4rae! #/! 4a8o! 7 *or "a("o (ece!i"ar/( #e(or ca("i$a$ $e ac"i+aci-(.
O"ro i#*or"a("e aao e:*eri#e("a e! e refere("e a efec"o $e co("e:"o ,!e reco(oce( #/! r/*i$a#e("e a! *aa4ra! c%a($o e!"/( $e("ro $e %( co("e:"o >%e c%a($o a*arece( ai!a$a!0 7 a efec"o *ri#i( ,c%a($o %(a *aa4ra +a *rece$i$a *or o"ra reacio(a$a? *or e8e#*o #er#ea$a *rece$i$a $e #a("e>%ia? !% "ie#*o $e reco(oci#ie("o $i!#i(%7e0. E( e!"o! ca!o!? !e a!%#e >%e a co(e:i-( e("re e 9:ico 7 e !i!"e#a co(i"i+o e! $o4e 7 >%e e !i!"e#a co(i"i+o? co( a i(for#aci-( >%e +a reci4ie($o? *%e$e *re$ecir a! *aa4ra! >%e *ro4a4e#e("e a*arecer/( a co("i(%aci-( 7 e( co(!ec%e(cia i(cre#e("a Ka ac"i+aci-( $e o! ooe(e! corre!*o($ie("e!. E( e!"a! co($icio(e! !e (ece!i"ar/ #e(or ca("i$a$ $e ac"i+aci-( $e !i!"e#a $e a(/i!i! +i!%a *ara aca(ar e %#4ra $e reco(oci#ie("o. E( c%a("o a a c%e!"i-( $e c-#o f%(cio(a e !i!"e#a ooe( *ara re!*o($er >%e $e"er#i(a$o e!"i#%o (o e! %(a *aa4ra? !e *%e$e e("e($er >%e e:i!"e %(a i(ea 4a!e >%e !ir+e $e refere(cia $e "aK #a(era >%e !i (i(%(o $e o! ooe(e! aca(a e %#4ra
3&
E( e #o$eo Looe( !e e("ie($e >%e ca$a *aa4ra e!"/ re*re!e("a$a *or %( #eca(i!#o a#a$o ooe( Ca$a ooe( *o!ee( cier"o +aor crB"ico o %#4ra >%e $e"er#i(a a ca("i$a$ $e i(for#aci-( (ece!aria *ara ear a ac"i+ar!eW E( co($icio(e! (or#ae! e!"o! ooe(e! e!"/( e( re*o!o? *ero c%a($o ea i(for#aci-( *roce$e("e $e !i!"e#a $e a(/i!i! +i!%a !e ac"i+a e ooe( corre!*o($ie("e a e!a i(for#aci-(W Pero (o !-o 9!e? !i(o a$e#/! !e ac"i+a( o! ooe(e! corre!*o($ie("e! a a! *aa4ra! >%e co#*ar"e( a%(a carac"erB!"ica co( a >%e !e e!"/ *roce!a($oW Aora 4ie(? !-o %(o $e o! ooe(e!? (or#a#e("e e >%e corre!*o($e a a *aa4ra e!"B#%o ,a (o !er >%e !e *ro$%ca %( error $e reco(oci#ie("o0? aca(ar/ e %#4ra crB"ico? C%a($o e!"o !%ce$e? a *aa4ra !e $a *or reco(oci$a 7 "o$o! o! ooe(e! +%e+e( a !% e!"a$o $e re*o!o. E f%(cio(a#ie("o e!? co#o !e recor$ar/? 4a!"a("e !i#iar a $e #o$eo PDP e:*ica$o e( e *%("o a("erior ,$e eco e PDP !e a i(!*ira$o e( e #o$eo Looe(0. E( *ri(ci*io !e *o!"%a >%e e:i!"e %( ooe( *ara ca$a *aa4ra? a%(>%e (o !e $e!car"a >%e? #/! >%e *ara ca$a *aa4ra? e:i!"a( ooe(e! *ara ca$a #orfe#a. E( e!"e ca!o? a! *aa4ra! co#*%e!"a!? e( +e $e e!"ar a#ace(a$a! "a c%a a*arece(? $i!*o($rBa( $e %(a re*re!e("aci-( 9:ica !-o *ara a raB? E re!"o $e o! co#*o(e("e!? *refi8o! 7 !%fi8o!? "e($rBa( >%e. !er reco(oci$o! i($e*e($ie("e#e("e. De e!"a #a(era? e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra! co#*%e!"a! ,*or e8e#*o. $e!afor"%(a$a#e("e0 !%*o($rBa "e(er >%e $e!co#*o(era! e( !%! *ar"e! #/! !i#*e! ,$e! afor"%(a$a #e("e0 a("e! $e co(!%"ar e 9:ico. Lo! *ri(ci*ae! $efe(!ore! $e a $e!co#*o!ici-( #orfo-ica a( !i$o Taf" 7 For!"er ,1;2&0. La *ri(ci*a +e("a8a $e e!"e !i!"e#a e! >%e re$%ce e (J#ero $e re*re!e("acio(e! 9:ica!. No o4!"a("e (o a7 e+i$e(cia e#*Brica co(c%7e("e ,Mi"ce? 1;5'0 a fa+or $e a $e!co#*o!ici-(W E #o$eo Looe( co(!i%e e:*icar !i( $e#a!ia$a $ific%"a$ o! *ri(ci*ae! $a"o! e:*eri#e("ae! >%e !e a( i$o o4"e(ie($o !o4re reco(oci#ie("o $e *aa4ra!. U(o $e o! aao! #/! i#*or"a("e e! e efec"o frec%e(cia referi$o a >%e a! *aa4ra! #/! frec%e("e! !e reco(oce( co( #a7or ra*i$e >%e a! #e(o! frec%e("e!W SeJ( e #o$eo Looe( e!"e efec"o !e e:*ica a!%#ie($o >%e ca$a ooe( "ie(e %( %#4ra $ifere("e e( f%(ci-( $e (J#ero $e +ece! >%e !e ac"i+a e!"o e!? ca$a +e >%e !e reco(oce %(a *aa4ra? !e re$%ce e %#4ra $e !% ooe(. Y *%e!"o >%e a! *aa4ra! #/! frec%e("e! a*arece( #a7or (%#ero $e +ece!? "e($r/( %#4rae! #/! 4a8o! 7 *or "a("o (ece!i"ar/( #e(or ca("i$a$ $e ac"i+aci-(?
O"ro i#*or"a("e aao e:*eri#e("a e! e refere("e a efec"o $e co("e:"o ,!e reco(oce( #/! r/*i$a#e("e a! *aa4ra! c%a($o e!"/( $e("ro $e %( co("e:"o >%e c%a($o a*arece( ai!a$a!0 7 a efec"o *ri#i( ,c%a($o %(a *aa4ra +a *rece$i$a *or o"ra reacio(a$a? *or e8e#*o #er#ea$a *rece$i$a $e #a("e>%ia? !% "ie#*o $e reco(oci#ie("o $i!#i(%7e0. E( e!"o! ca!o!? !e a!%#e >%e a co(e:i-( e("re e 9:ico 7 e !i!"e#a co(i"i+o e! $o4e 7 >%e e !i!"e#a co(i"i+o? co( a i(for#aci-( >%e +a reci4ie($o? *%e$e *re$ecir a! *aa4ra! >%e *ro4a4e#e("e a*arecer/( a co("i(%aci-( 7 e( co(!ec%e(cia i(cre#e("a a ac"i+aci-( $e o! ooe(e! corre!*o($ie("e!. E( e!"a! co($icio(e! !e (ece!i"ar/ #e(or ca("i$a$ $e ac"i+aci-( $e !i!"e#a $e a(/i!i! +i!%a *ara aca(ar e %#4ra $e reco(oci#ie("o. E( c%a("o a a c%e!"i-( $e c-#o f%(cio(a e !i!"e#a ooe( *ara re!*o($er >%e $e"er#i(a$o e!"i#%o (o e! %(a *aa4ra? !e *%e$e e("e($er >%e e:i!"e %(a i(ea 4a!e >%e !ir+e $e refere(cia $e "a #a(era >%e !i (i(%(o $e o! ooe(e! aca(a e %#4ra
3&
$%ra("e e "ie#*o !e@aa$o e( a B(ea 4a!e !e co(c%7e >%e (o e! %(a *aa4ra. Co" a(K? Da.+aaar? o(a!!o( 7 He!(er ,1;220 afir#a( >%e la B(ea 4a!e (o *%e$e !er co(! "a("e 7a 4ue %(a B(ea 4a!e co(!"a("e i#*icarBa >%e "o$a! a! (o*aa4ra! re>%erirBa( e #i!#o "ie#*o en !er recaa$a! 7 o! $a"o! e#*Brico! $e#%e!"ra( >%e (o e! a!B? >%e a! a"e(cia! $e*e($e( $e a !i#ii"%$ co( a! *aa4ra! reae!. Co"e.ar" e." al% !%ie re( >%e a i(ea 4a!e +aria co( ca$a e!"B#%o? co#e(a($o co( %( 4a8o +aor? *ero >%e a%#e("a c%a($o a ac"i+aci-( e( e !i!"e#a ooe( i(crer(e("a. C%a($o !e "ra"a $e *!e% $o*aa4ra! mu, !i#iare! co( *aa4ra! reae! ,*or e8e#*o *e!ca$ar0 !e *ro$%ce #%ca ac"i+aci-( e( e. ooe( $e a *aa4ra rea ,e( e!"e ca!o *e!ca$or0 , !e "ar$a #/! "ie#*o e( e#i"ir a re!*%e!"a NO. Si!"e#a Se#/("ico A%(>%e "e(e#o! a i#*re!i-( $e >%e i(#e$ia"a#e("e >%e +e#o! %(a *aa4ra acce $e#o! a !% !i(ifica$o? e( reai$a$ !e "ra"a $e *roce!o! i($e*e($ie("e!W E 9:ico (o! *er#i"e i$e("ificar a *aa4ra *ero (o (o! i($ica a >%9 co(ce*"o re*re!e("a? Pr%e4a $e eo e! >%e a +ece! (o! e(co("ra#o! co( %(a *aa4ra *oco fa#iiar >%e reco(oce#o! co#o *er"e(ecie("e a (%e!"ro i$io#a? *ero (o !o#o! ca*ace! $e i($icar o >%e !i(ifica? E!"o !e #a(ifie!"a #/! $ra#/"ica#e("e e( %( "i*o $e *acie("e! ,>%e r(/.! a$ea("e $e! cri4ire#o!0 >%e. reco(oce( a! *aa4ra! !i( co(!e%ir e("e($era!. Para rec%*erar e !i (ifica$o $e a! *aa4ra! a7 >%e co(!%"ar co( e !i!"e#a !e#/("ico. E( e !i!"e#a !e#/("ico !e. e(c%e("ra( o! !i(ifica$o! $e a! *aa4ra!? o o >%e e! o #i!#o? o! co(ce*"o!. E! J(ico *ara "o$a! a! *aa4ra! i($e*e($ie("e#e("e $e a #o $ai$a$ *or a >%e !e acce$a? !ea 9!"a +i!%a? a%$i"i+a? *ic"-rica? e"c. A!B !e *%e$e ear a #i!#o co(ce*"o `4arco a "ra+9! $e a *aa4ra e!cri"a 4arco? $e o! !o(i$o! Mar\ o $e $i4%8o o fo"orafBa $e. %( 4arco. Y *or o >%e. !e !a4e e !i!"e#a !e#/("ico e!"/ ora(ia$o *or ca"eorBa!? co#o i($ica e eco $e >%e a%(o! *acie("e! af/!ico! "e(a( $ific%"a$e! *ara %"iiar !-o a%(a! ca"eorBa!? "ae! co#o fr%"a!? (o#4re! $e a(i#ae!? c"e. A!i? c%a"ro *acie("e! e!"%$ia$o! *or barri("o( 7 Saiee ,1;50 "e(Ba( #%ca! #/! $ific%"a$e! e( #a(e8ar co(ce*"o! refere("e! a !ere! +i+ie("e! >%e a o48e"o! i(a(i#a$o!. E "ra!"or(o !e *ro$%cBa "a("o e( co#*re(!i-( ora co#o e( ec"%ra. barri("o( 7 Saice !%iere( >%e e!"o! *acie("e! !%frBa( %(a $era$aci-( e( a! re *re!e("acio(e! !e#/("ica! $e !-o cier"a! ca"eorBa!. L9:ico fo(o-ico A%(>%e en %( *ri(ci*io Mor"o( ,1;);? 1;2;0 acBa refere(cia a %( 9:ico J(ico *ara "o$a! a! #o$ai$a$e! ,co#*re(!i-( 7 *ro$%cci-( "a("o ora co#o e!cri"a0? a! i(+e!"i acio(e! *o!"eriore!? *roce$e("e! $e a e:*eri#e("aci-( ,Mor"o(? 1;5<0 7 $e a cB(ica ,]o( 7 Frie$r(a(? 1;5) a7 Y Ei!? 1;520? e o4iaro( a *o!"%ar a e:i!"e(cia $e %( 9:ico fo(o-ico *ara *ro$%cci-(? $i!"i("o $e %"iia$o *ara reco(ocer a! *aa4ra! e!cri"a! ,9:ico +i!%a0. E( e!"e a#ac9( !e e(c%e("ra( re*re!e("a$a! a! *ro(%(ciacio(e! $e a! *aa4ra!. Y? co#o e( e( e 9:ico +i!%a? e:i!"e %( $i!*o!i"i+o *ara ca$a *aa4ra co( %( (i+e $e ac"i+aci-( $e*e($ie("e $e !% frec%e(cia $e %!o? co#o i($ica e eco $e >%e "e(a#o! #/! facii$a$ *ara e(co("rar a *ro(%(ciaci-( $e a! *aa4ra! #/! frec%e("e!. 3)
Ta#4i9( e!"e 9:ico? a%(>%e #%7 %(i$o a !i!"e#a !e#/("ico? e! f%(cio(a#e("e. i( $e*e($ie("e $e 9. La e:*erie(cia $iaria (o! #%e!"ra >%e #%ca! +ece! "e(e#o! #%7 caro e co(ce*"o >%e >%ere#o! e:*re!ar *ero (o $i!*o(e#o! $e a *aa4ra a$ec%a$a *ara e:*re!aro ,e fa#o!o fe(-#e(o $e a *%("a $e a e(%a0? O"ro a*o7o #/! o48e"i+o !o4re a !e*araci-( e("re !i(ifica$o 7 *ro(%(ciaci-( (o! o *ro*orcio(a( o! *acie("e! a(-i(ico! e!"o! *acie("e! !a4e( *erfec"a#e("e o >%e >%iere( $ecir *ero (o e(c%e("ra( a *aa4ra >%e e:*re!e e!e !i(ifica$o. La! *aa4ra! a a! >%e (o *%e$e( acce$er !o( (or#a#e("e ree#*aa$a! *or o"ra! #/! e(erae! ,e8.= co!a e( +e $e *i(a0 o *or circ%(oc%cio(e! ,e8.Q. !B? o >%e !ir+e *ara coar a ro*a0. Pr%e4a $e >%e e!"a $ific%"a$ *ara $ecir a *aa4ra a$ec%a$a (o ra$ica e( e !i!"e#a !e#/("ico e! >%e o! !%8e"o! (or#ae! 4a8o e fe(-#e(o $e a *%("a $e a e(%a !a4e#o! e:ac"a#e("e o >%e >%erer(o! $ecir? a%(>%e (o e(co("re#o! a for#a $e $eciroW I%a#e("e o! *acie("e! a(9#ico! ,a #e(o! e e!"%$ia$o *or ]a7 7 Hii!? 1;520 co#*re($e( *erfec"a#e("e a! *aa4ra! >%e (o *%e$e( (o#4rar. La ac"i+aci-( $e a! e("ra$a! 9:ica! (o e! %( fe(-#e(o $e "o$o o (a$a. 7a >%e "a("o o! !%8e"o! (or#ae!? co#o o! *acie("e! a(9#ico!.. rec%*era( #%ca! +ece! *ar"e $e a i(for#aci-( $e a *aa4ra ,*or e8e#*o eK "a#a@o a*ro:i#a$o? e !o(i$o i(icia o fi(a? e"c.0 a%(>%e (o *%e$a( co(!e%ir a *aa4ra co#*e"a? o >%e !e !%*o(e !e *ro$%ce *or >%e !e ac"i+a *ar"e $e a re*re!e("aci-(. SeJ( I+ier 7 Ei! ,1;520 e f%(cio(a#ie("o $e e!"e *roce!o !e e:*ica *erfec"a #e("e $e("ro $e #o$eo $e ac"i+aci-( i("erac"i+a ,PDP0. SeJ( e!"e #o$eo a! %(i$a $e! 9:ica! !o( ac"i+a$a! *or a i(for#aci-( *roce$e("e $e !i!"e#a !e#/("ico? E( o! !%8e"o! (or#ae! e!"a ac"i+aci-( e! !%ficie("e *ara *o(er e( #arca a #a7orBa $e a! *aa4ra!? a%(>%e *%e$e (o !er !%ficie("e co( a! *aa4ra! *oco fa#iiare! *or "e(er %( %#4ra e:ce!i+a#e("e a"o ,e! co( e!"a! *aa4ra! co( >%ie(e! !e *ro$%ce e fe(-#e(o $e a *%("a $e a e(%a0? E( c%a("o a o! *acie("e! a(9#ico!? a co(!ec%e(cia $e a e !i-(? e!"e f%8o !e +e !eria#e("e re$%ci$o? co( o c%a "o$a+Ba *er#i"e ac"i+ar a! %(i$a $e! $e 4a8o %#4ra ,a! *aa4ra! frec%e("e!0 *ero e! i(!%ficie("e *ara a! $e %#4ra a"o ,e! $ecir? a! *aa4ra! #e(o! frec%e("e!0. Sa+o e!"o! $o! ca!o! ,eK fe(-#e(o $e a *%("a $e a e(%a 7 a co($%c"a $e o! a(9#ico!0? a re*re!e("aci-( !e#/("ica ac"i+ar/ a a corre!*o($ie("e re*re!e("aci-( fo (o/.ica e( $o($e !e e(c%e("ra( o! !o(i$o! corre!*o($ie("e! a e!a *aa4ra? 7 e!o! !o(i $o! !e $e*o!i"a( e( e a#ac9( $e *ro(%(ciaci-( ,%( "i*o $e #e#oria o*era"i+a0 $i! *%e!"o! *ara !er e#i"i$o!.
$.$.$. Ruta 5onol26ica Meca(i!#o $e co(+er!i-( rafe#a a fo(e#a E!"e *roce!o !e e(cara $e a!i(ar o! !o(i$o! corre!*o($ie("e! a ca$a %(a $e a! e"ra! >%e co#*o(e( a *aa4ra. La e+i$e(cia e#*Brica i($ica >%e (o e! %( *roce!o J(i co !i(o >%e e!"/ for#a$o *or +ario! #eca(i!#o!. Co"ear" ,1;5)0 $i!"i(%e "re!=
a) 7n#lisis 6ra-mico8. Se e(cara $e !e*arar o! rafe#a! >%e co#*o(e( a *aa4ra. E( a #a7orBa $e a! *aa4ra! o! rafe#a! coi(ci$e( co( a! e"ra! ,*or e8e#*o a *aa 32
4ra *a"o "ie(e c%a"ro e"ra! 7 c%a"ro rafe#a!0? *ero e( o"ra! (o a7 coi(ci$e(cia ,*or e8e#*o corro0 *or>%e a7 #/! e"ra! >%e rafe#a!W E( e!"e ca!o e! (ece!ario reaiar e ar%*a#ie("o $e a! e"ra! e( %Be(a! a("e! $e e+ar a ca4o a co(+er!i-( a !o(i$o!. ,A%(>%e e!"e *roce!o !e +e co#o o4ia"orio e( i(9!? e( ca!"ea(o rea #e("e (o e!"/ cara !% (ece!i$a$? 7a >%e a7 +ario! rafe#a! >%e e!"/( for#a$o! *or $o! e"ra! ,rr? 11 7 e0? *ero e!"a! co#4i(acio(e! !e co(!i$era( co#o e"ra! $ifere("e!.0 40 7sinaci2n de. -tmernas9 E!"a !%4*roce!o e! e #/! i#*or"a("e 7a >%e es eK e(car a$o $e a!i(ar a ca$a rafe#a e !o(i$o >%e? !eJ( a! reia!. $e ca$a i$io#a? e co rre!*o($e ,e( ca!"ea(o? a a e"ra " e corre!*o($e e !o(i$o I"i a a 8 e !o(i$o
e) Uni2n de tos onemas: Se e(cara.$e co#4i(ar o! fo(e#a! e(era$o! e( e e!"a$io a("erior *ara *ro$%cir %(a *ro(%(ciaci-( co(8%("a? "a co#o ar"ic%a#o! (or#a#e("e a! *aa4ra!. E( o! (i@o! >%e e!"/( a*re($ie($o a eer !e (o"a e "o$a+Ba e!ca!o f%(cio(a#ie("o $e e!"e #eca(i!#o? 7a >%e !% ec"%ra !%ee !er !e#e("a$a 7 c%a($o "er#i(a( $e $ecir "o$o! o! !o(i$o! $e a *aa4ra +%e+e( a re*e"iro! #/! $e*ri!a 7 e! e("o(ce! c%a($o e("ie($e( a *aa4ra. La *ro(%(ciaci-( re!%"a("e $e e!"e J"i#o !%4*roce!o !e $e*o!i"a e( e a#ac9( $e *ro(%(ciaci-(? a i%a >%e oc%rrBa co( a! *aa4ra! reco(oci$a! *or a r%"a 9:ica. Si a "area co(!i!"ie!e e( a ec"%ra e( +o a"a $e!$e e!"e a#ac9( !e e(+iarBa( a! -r$e(e! a o! #J!c%o! corre!*o($ie("e! *ara *ro$%cir a ar"ic%aci-( corre!*o($ie("e a e!o! !o (i$o!W Si !e "ra"a!e $e %(a ec"%ra co#*re(!i+a $e!$e e!"e a#ac9(? !i( (ece!i$a$ $e ar"ic%ar o! !o(i$o! $e for#a e:"er(a.? !e ac"i+arBa "a corre!*o($ie("e re*re!e("aci-( a%$i"i+a e( e 9:ico a%$i"i+o? "a co#o !%ce$e e( e e(%a8e ora 7 $e!$e a>%B !e ac"i+a rBa a re*re!e("aci-( !e#/("ica.? "a co#o !e *%e$e +er e( e r/fico? L9:ico a%$i"i+o I%a#e("e? o! $a"o! e:*eri#e("ae! 7 cB(ico! o4iaro( a Mor"o( a $i!"i(%ir $o! 9:ico! $ifere("e! *ara e reco(oci#ie("o $e *aa4ra!= %(o *ara e e(%a8e e!cri"o ,9:i co +i!%a0 7 o"ro *ara e e(%a8e oral ,9:ico a%$i"i+o0. Lo! *ri(ci*ae! $a"o! >%e fora ro( a co(ce4ir $o! 9:ico! f%ero( o! >%e $e#o!"raro( >%e e efec"o *ri#i( e! e!*e cBfico *ara a #o$ai$a$ Se(!oria? e!"o e!. c%a($o e *ri#i( e! +i!%a i(f%7e e( e reco(oci#ie("o $e a! *aa4ra! e!cri"a! *ero (o e( a! orae! 7 +ice+er!a ,Mor"o(? 1;5'0? Po!"eriore! $a"o! $e a Ne%ro*.!ieoora Co(i"i+a co(fir#aro( e!"e aao= E:i!"e( *acie("e! >%e reco(oce( !i( $ific%"a$ a! *aa4ra! e( e e(%a8e e!cri"o 7 !o( i(ca*ace! $e reco(ocera! e( e e(%a8e ora? a *e!ar $e >%e (o *a$ece( (i(J(. *ro4e#a *erce* "i+o ,]o( 7 Frie$#a(? 1;5)0? 7 *acie("e! >%e reco(oce( *aa4ra! %( e e(%a8e ora 7 (o a! reco(oce( e( e e!cri"o ,Mar!a 7 Neco#4e? 1;230. La! carac"erB!"ica! $e 9:ico a%$i"i+o !o( !i#iare! a a! 7a co#e("a$a! *ara o! o"ro! 9:ico!. Ca$a *aa4ra e!"/ re*re!e("a$a *or %( $i!*o!i"i+o >%e !e ac"i+a *or a (ea$a $e i(for#a! \ "a("o *roce$e("e $e e:"erior co#o $e !i!"e#a !e#/("ico. i%a#e("e ca$a re*re!e("aci-( "ie(e %( %#4ra $ifere("e $e ac"i+aci-( $e*e.($ie(i"e $e a frec%e(cia $e %!o ,a%(>%e (o "ie(e *or >%9 coi(ci$ir co( o! %#4rae! $e 9:ico +i!%a? *%e!"o 35
