T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ HALKLA İLİŞKİLER VE TANITIM ANA B İLİM DALI HALKLA İLİŞKİLER BİLİM DALI
Propaganda Aracı Olarak Sinema: 1990 Sonrası Amerikan Filmlerinde Propagandanın Kullanımı Üzerine Bir Çalı şma
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN DOÇ. DR. AHMET KALENDER
HAZIRLAYAN YASEMİN KESKİN YILMAZ
KONYA 2007
i
İÇİNDEKİLER GİRİŞ.............................. .............................................. ................................ ................................. ............................... .............................. ................................ ..................1 ..1
BİRİNCİ BÖLÜM PROPAGANDA KAVRAMI VE TAR İHSEL SÜRECİ 1. Propaganda Tanım ve Kavramı.................................................................................6 2. Propagandanın Tarihsel Süreci................... Süreci........ .................... .................. .................... .................... ................... .................... ............10 ..10 2.1. Propagandanın Do ğuş Süreci Süreci .............................. .............................................. ............................... .............................10 ..............10 2.2. Eski Yunan ve Roma Dönemi..........................................................................11 2.3. Ortaça ğ’daki Gelişimi ve Napolyon Dönemi....................................................12 2.4. 1. ve 2. Dünya Sava şı Dönemi Dönemi .............................. .............................................. ................................ ...........................13 ...........13 2.5. Soğuk Sava ş Dönemi Dönemi .............................. ............................................ .............................. ................................ ...........................16 ...........16 2.6. 1990 Sonrası Dönem........................................................................................18 3. Propagandanın Özellikleri.......................................................................................20 4. Propagand Propagandanın anın Teknikleri..................... Teknikleri..................................... ................................ .............................. .............................. ....................22 ....22 5. Propaganda Propaganda Türleri Türleri .............................. .............................................. ................................ .............................. .............................. ....................23 ....23 5.1. İç ve Dış Propagand Propagandaa ............................... ............................................... ................................ .............................. .......................23 .........23 5.2. Genel, Sınırlı ve Ferdi Propaganda...................................................................24 5.3. Siyasi, Ekonomik, Kültürel, Askeri Propaganda...............................................25 5.4. Ki şisel Propaganda ve Kitlesel Propaganda......................................................27 5.5. Politik Propaganda ve Sosyolojik Propaganda..................................................27 5.6. Karışıklık Propagandası ve Bütünle şme Propagandası......................................28 5.7. Dikey Propaganda ve Yatay Propaganda..........................................................28 5.8. Akılcı Propaganda ve Duygusal Propaganda ..................... .......... ..................... ................... ................... ............29 ..29 5.9. Beyaz veya Açık Propaganda...........................................................................29 5.10. Gri veya Bulanık Propaganda.........................................................................29 5.11. Kara veya Sinsi Propaganda...........................................................................29 5.12. Stratejik Stratejik Propagand Propagandaa ............................... ............................................... ................................ .............................. .......................30 .........30 5.13. Taktik Taktik Propagand Propagandaa ............................... ............................................. .............................. ................................ ...........................30 ...........30 5.14. İşgal Propagand Propagandası ası ................................ .............................................. .............................. ................................ ...........................31 ...........31 5.15. Karşı Propagand Propagandaa .............................. .............................................. ................................ ............................... .............................31 ..............31 6. Propagand Propagandanın anın Kuralları Kuralları................ ................................ .............................. .............................. ................................ ...........................33 ...........33 6.1. Yalınlık ve Tek Dü şman Kuralı: Kuralı: ............................... ............................................... .............................. .......................34 .........34 6.2. Büyütme ve Bozma Kuralı...............................................................................34 6.3. Düzenleme Düzenleme Kuralı Kuralı ............................. .............................................. ............................... .............................. ................................3 ................355 6.4. Aşılama Kuralı.................. Kuralı.................................. ................................. ............................... .............................. ................................3 ................355 6.5. Birlik ve Bula şma Kuralı Kuralı ............................. ........................................... ............................... ................................. .....................35 .....35 7. Propagand Propagandaa Araçları Araçları ................................ ................................................. ............................... .............................. ................................3 ................377 7.1. Gazete.................. Gazete.................................. .............................. .............................. ................................ ............................... .............................38 ..............38 7.2. Radyo Radyo .............................. .............................................. ................................ ............................... ............................... ................................4 ................400 7.3. Televizyo Televizyonn .............................. ............................................... ................................. ................................ .............................. .......................44 .........44 7.4. Afiş................................. ............................................... .............................. ................................ .............................. .............................. ....................46 ....46 7.5. Resim .............................. .............................................. ................................ ............................... ............................... ................................4 ................488 7.6. Kitap........................... Kitap........................................... ................................ .............................. ............................... ................................. .....................48 .....48 7.7. Tiyatro Tiyatro............. ............................. ................................. ................................. .............................. .............................. ................................5 ................500 7.8. İnternet nternet ................................ .............................................. .............................. ................................ ............................... .............................50 ..............50 7.9. Sinema....................... Sinema..................................... ............................... ................................. ................................ .............................. .......................51 .........51
ii
İKİNCİ BÖLÜM SİNEMA VE PROPAGANDA
1. Sinema Kavramı ve Tarihsel Geli şimi.............................. imi.............................................. .............................. .......................53 .........53 2.2. Sinema ve Propaganda İlişkisi .............................. ............................................. ............................... ................................5 ................577 2.2.1. 2.2.1. Propagand Propagandaa Sineması Sineması ................................ .............................................. .............................. ................................. ......................58 .....58 2.2.2. Sinemada Propagandanın Kullanım Örnekleri...............................................61 2.2.2.1. 2.2.2.1. Sovyet Sovyet Rusya Rusya Dönemi Dönemi .............................. ............................................ .............................. ................................6 ................611 2.2.2.2. Hitler Almanyası Dönemi.......................................................................64 2.2.2.3. 2.2.2.3. AmerikaAmerika- Hollywood Hollywood Dönemi Dönemi .............................. ............................................ .............................. ....................65 ....65 2.2.3. Amerikan Sinemasında Propaganda Kullanımı İle İlgili Çalı şmalar...............70 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1990 SONRASI AMER İKAN FİLMLERİNDE PROPAGANDA 1. Metodoloji................... Metodoloji................................... .............................. .............................. ................................ ............................... .............................73 ..............73 2. Pearl Harbor Harbor ................................ .............................................. .............................. ................................ ............................... .............................74 ..............74 2.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti.......................................................................74 2.2. Filmdeki Propaganda Unsurları............ Unsurları.. .................... ................... ................... ..................... ...................... ................... ........75 75 2.2.1. Yalınlık ve Tek Dü şman Kuralı Kuralı............. ........................... .............................. ................................. ......................75 .....75 2.2.2. 2.2.2. Büyütme Büyütme ve Bozma Bozma Kuralı ............................ ............................................ ................................ ...........................76 ...........76 2.2.3. 2.2.3. Düzenleme Düzenleme Kuralı Kuralı ................................ .............................................. .............................. ................................. ......................77 .....77 2.2.4. Aşılama Kuralı Kuralı ................................ .............................................. .............................. ................................ ...........................77 ...........77 2.2.5. Birlik ve Bula şma Kuralı............................ Kuralı.......................................... .............................. ................................7 ................788 2.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri ................... ........ ...................... ..................... ................... ................... ............79 ..79 3. Atalarımızın Atalarımızın Bayrakları Bayrakları ............................. ............................................. ................................ ............................... .............................79 ..............79 3.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti.......................................................................79 3.2. Filmdeki Propaganda Unsurları........................................................................81 3.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Kuralı .............................. ............................................ .............................. ....................81 ....81 3.2.2. 3.2.2. Büyütme Büyütme ve Bozma Kuralı Kuralı ............................. ............................................. ................................ ...........................81 ...........81 3.2.3. 3.2.3. Düzenleme Düzenleme Kuralı Kuralı .............................. .............................................. ................................ .............................. .......................81 .........81 3.2.4. Aşılama Kuralı Kuralı ............................. ............................................. ................................ ............................... .............................82 ..............82 3.2.5. Birlik ve Bula şma Kuralı......................... Kuralı......................................... .............................. .............................. ....................82 ....82 3.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri ................... ........ ...................... ..................... ................... ................... ............83 ..83 4. Şeref ve Cesaret....................... Cesaret....................................... ................................. ............................... .............................. ................................8 ................844 4.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti.......................................................................84 4.2. Filmdeki Propaganda Unsurları............ Unsurları.. .................... ................... ................... ..................... ...................... ................... ........85 85 4.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Kuralı .............................. ............................................ .............................. ....................85 ....85 4.2.2. 4.2.2. Büyütme Büyütme ve Bozma Kuralı Kuralı ............................. ............................................. ................................ ...........................85 ...........85 4.2.3. 4.2.3. Düzenleme Düzenleme Kuralı Kuralı .............................. .............................................. ................................ .............................. .......................86 .........86 4.2.4. Aşılama Kuralı Kuralı............... ............................. .............................. ................................ ............................... .............................86 ..............86 4.2.5. Birlik ve Bula şma Kuralı......................... Kuralı......................................... .............................. .............................. ....................87 ....87 4.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri ................... ........ ...................... ..................... ................... ................... ............87 ..87 5. Kuşatma ................................. ............................................... .............................. ................................ .............................. .............................. ....................88 ....88 5.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti.......................................................................88 5.2. Filmdeki Propaganda Unsurları............ Unsurları.. .................... ................... ................... ..................... ...................... ................... ........89 89 5.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Kuralı .............................. ............................................ .............................. ....................89 ....89 5.2.2. 5.2.2. Büyütme Büyütme ve Bozma Kuralı Kuralı ............................. ............................................. ................................ ...........................90 ...........90 5.2.3. 5.2.3. Düzenleme Düzenleme Kuralı Kuralı .............................. .............................................. ................................ .............................. .......................90 .........90 5.2.4. Aşılama Kuralı Kuralı ............................. ............................................. ................................ ............................... .............................90 ..............90 iii
5.2.5. Birlik ve Bula şma Kuralı...........................................................................91 5.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri .............................................................91 6. Schindler’in Listesi.................................................................................................92 6.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti.......................................................................92 6.2. Filmdeki Propaganda Unsurları.......................................................................93 6.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı................................................................93 6.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı ........................................................................93 6.2.3. Düzenleme Kuralı .....................................................................................94 6.2.4. Aşılama Kuralı..........................................................................................94 6.2.5. Birlik ve Bula şma Kuralı...........................................................................94 6.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri .............................................................94 SONUÇ..........................................................................................................................96 KAYNAKÇA.................................................................................................................99 EKLER ........................................................................................................................106 Ek-1 Film Listesi......................................................................................................106
iv
GİRİŞ İnsanlığın ortaya çıkmasıyla birlikte varlı ğını hissettirmeye ba şlayan propaganda
günümüzün en önemli siyasal ve kültürel araçlarından biri haline gelmi ştir. Temelde yatan ekonomik çıkarlar propagandanın etkinli ğini ve sahasını geni şletmiştir. Gelişen teknolojiyle birlikte kitle ileti şim araçlarının yaygınla şması da propagandanın günlük hayattaki etkinliğini son derece arttırmı ştır. Hayatın her alanında artık propaganda bir şekilde kullanılmaktadır. Gizli ya da açık bütün insanlar bir takım propaganda faaliyetlerine maruz kalmakta ve temel hedef olan kanı olu şturma çabası hızla devam etmektedir. Günlük hayatı kolayla ştırma adına insanların hayatına sokulan her yeni geli şme propaganda faaliyetlerin birer parçası olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda kar şımıza çıkan ve özellikle sınır ve zaman kavramını son derece hızlandıran internet bu tür araçlara bir örnek olarak önümüzde durmaktadır. Ortaya çıkarılma amaçları her ne kadar direkt olarak propagandayla ili şkili olmasa da bir müddet sonra insanlar tarafından ra ğbet gören bütün di ğer araçlar gibi bunlar da propagandanın silahı haline gelmektedir. Bütün bu teknolojik geli şmelerin yanı sıra sava ş sanayinin gelişmesi ve bu sanayinin harcanma alanlarının yaratılması konusunda da propaganda son derece etkin kullanılmaktadır. Özellikle geli şmiş ülkelerdeki hızlı silahlanma ve sava ş sanayine harcanan yüksek miktardaki paralar bir şekilde kullanım alanı bulmak zorundadır. Günümüzde propaganda bu alanda da son derece etkin bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bugün geli şmiş ülkelerin tamamına yakınında ara ştırma-geliştirmeye ayrılan paraların büyük bölümünün silah sanayi alanında olması, dünyaya hâkim ülkelerin tercihlerini daha ba ştan belli etmekte ve propaganda faaliyetlerinin silahların gölgesi altında yapıldığının da bir kanıtı olmaktadır. Özellikle İkinci Körfez Sava şı öncesinde yapılan propaganda çalı şmaları savaşın meşruiyetini dünya kamuoyuna kabullendirme amacı gütmüş ve bu konuda özellikle Avrupa ülkeleri üzerinde son derece etkili olmu ştur. İnsanları yanıltma amacına dayalı olan bu propagandanın ne kadar yanıltıcı oldu ğu savaş
sonrası bizzat bu propagandayı yürüten insanların a ğzından itiraf edilmi ştir. Kitlelerin düşüncelerini kontrol edebilme çabası propaganda tekniklerinin her türlü alanda kendisini göstermesi ihtiyacını beraberinde getirmi ştir. Savaş sahnesinde kendisini gösteren propaganda özellikle küreselle şme süreciyle birlikte bir ba şka alanda varlığını hissettirmeye ba şlamıştır. Toplumlar için en önemli ya şam sebeplerinden biri
1
olan kültürel de ğerler de bu alanların ba şında gelmektedir. Toplumsal kanaat ve tutumların en önemli belirleyici unsuru olan kültür bu açıdan bakıldı ğında karşıt görüşlü toplum ve devletlerin hedefi haline gelmi ştir. Kültürel propaganda özellikle toplumların idealleri çerçevesinde kendisini göstermektedir. İdealler kitlelerin toplum olmasında son derece önemlidir. Bu açıdan bakıldı ğında güdümlenmi ş bir propaganda do ğru teknikler çerçevesinde uygulanabilirse toplumların davranı şları ve tutumları istenildi ği yönde şekillendirilebilir. Toplumun dikkatini belli bir noktaya odaklayabilmek ve bu do ğrultuda
hareket etmesini sa ğlayabilmek savaş yoluyla bile elde edilemeyecek ba şarıları kazandırabilir. Bu da propagandanın kültürel boyutta ne derece önemli bir noktada olduğunun en önemli göstergelerinden birisidir. Bu propaganda türü aslında bir açıdan en az hissedilen propaganda türüdür. Çünkü kültürel propaganda ço ğunlukla bir propaganda aracı olarak de ğil bir dostluk ili şkisi olarak görülmektedir. Bu açıdan kullanımı en kolay olan propaganda türü de yine kültürel propagandadır. Günümüze artık geli şmiş ülkeler ve üçüncü dünya ülkeleri arasında ya şanan ilişkiler genellikle kültürel propagandaya dayanmaktadır. Üçüncü dünya ülkelerinin birço ğu dışarıdan gelişme modelleri ve teknoloji alarak, fakat aynı zamanda kendi kültürel özelliklerini koruyarak kalkınma fikrini savunmaktadır. Her ne kadar masum bir hedef olarak görülse de bunu ba şarabilmiş üçüncü dünya ülkesi yoktur. Bu durum da kültürel propagandanın bu alanda ne kadar başarılı kullanıldı ğının bir kanıtıdır. Askeri propaganda ve kültürel propagandanın bir di ğer ayağı da siyasal propagandadır. Özellikle hedef ülkelerin yönetim kademelerini ve karar organlarını hedef alan propaganda türü olarak kar şımıza çıkan bu propaganda genellikle üst düzey ili şkiler çerçevesinde oluşturulmaktadır. Ülkelerdeki iktidarın ele geçirilmesi için yapılan faaliyetlerin ba şında propaganda gelir. Ülke içerisinde yönetildi ği rejime bağlı olarak gelişen propaganda çe şitleri mevcuttur. Demokratik rejimlerle yönetilen ülkelerde genellikle siyasal partilerin birbirleriyle olan yarı şlarında kullanılan propaganda faaliyetleri son yıllarda özellikle geli şmemiş ülkelerde iktidarın bir dı ş güç tarafından yönlendirilen güç odakları lehine yapılan propaganda faaliyetlerine sıkça rastlanmaktadır. Özellikle eski Sovyet blo ğu ülkelerinde ve bazı Asya ülkelerinde rastlanan bu tür olaylar politik propagandanın sadece ülke içerisindeki güçler tarafından de ğil dışarıdaki bazı güçler tarafından da kullanıldı ğını kanıtlamaktadır. Bütün bu propaganda faaliyetlerinin en temel amacı, insanların ve kitlelerin düşüncelerini propagandayı kullanan taraf lehine yönlendirmektir. Bu faaliyetler
2
demokratik çerçevede yapılabildi ği gibi tamamen illegal yolla yapılan propagandalar da günümüzde etkisini hissettirmektedir. 20. yüzyılda ya şanan teknolojik geli şmelerle birlikte propaganda tekni ği ve uygulanışı da biçim değiştirmiş ve özellikle geni ş kitlelere ula şılabilmesi ve co ğrafi sınırlılıkların ortadan kalkması propagandacıların hem i şlerini kolayla ştırmış hem de onları yeni araçlar kullanmaya sevk etmi ştir. Sinema, ortaya çıkı şından günümüze kadar her zaman insanların ilgisini çekmi ş ve geniş kitleler tarafından bir e ğlence aracı olarak görülmeye ba şlanmıştır. İnsanların eğlenirken beyinlerine birtakım mesajlar yerle ştirilebileceğini keşfeden propagandacılar bu sanat dalını bir araç olarak benimsemi ş ve ilk ortaya çıktı ğı günden bugüne kadar sinemayı kullanmı şlardır. Özellikle Dünya Sava şları döneminde sinema, ülkelerin kendi halklarına uyguladıkları propaganda araçları arasında yerini almı ştır. Daha sonraki dönemlerde Amerikan Sineması Hollywood’la birlikte etkisini ortaya koymu ş ve küresel anlamda propagandayı en etkili kullanan ülke olarak kendisini göstermi ştir. Günümüzde artık çok büyük bir sektör olan sinema yapımlarına bakıldı ğında en büyük oranın Amerikan Hollywood kaynaklı oldu ğu görülmektedir. Özellikle İkinci dünya Sava şı öncesi ve sonrasında Almanya ve Sovyet Rusya’nın kendi halkına yönelik propaganda amaçlı sinema çalı şmaları günümüzde Amerika tarafından küresel anlamda yapılmaktadır. Bu noktada artık sadece Amerikan halkını de ğil özellikle tüm dünya halkını yakından ilgilendiren Hollywood sineması belirli çevreler tarafından kontrol edilmekte ve kendi çıkarlarına yönelik yönlendirmeye maruz kalmaktadır. Küreselleşmenin çok hızlı bir şekilde yayılan bir dü şünce olduğundan hareketle, ülkeler kendilerini bir yandan bu olu şumun olumsuz etkilerinden korumaya çalı şırken bir yandan da kendi içlerinde belli fikirlerin yayılması adına kitle ileti şim araçlarından yararlanmaktadır. Sinema, bu propaganda faaliyetlerin arasında yerini bir vazgeçilmez olarak almı ştır. Problem: Bu çalışmanın problemi; tarihsel süreç içerisinde birçok farklı şekilde bireylerin ve kitlelerin kar şısına çıkan propaganda olgusunun geli şim sürecini incelemek, kullandığı araçları ortaya koymak ve Amerikan Sineması olarak tabir edilen Hollywood tarafından ne şekilde kullanıldı ğını ortaya koymaya çalı şmaktır.
3
Amaç: Çalışmanın amacı, propaganda olgusunun sinema alanında ne yönde kullanıldığını ortaya koymak ve özellikle 1990 sonrası Amerikan Sineması’nda i şlenen propaganda imgelerini belirlemektir. Önem: Bireylerin ve toplumların ya şamlarında maruz kaldıkları propaganda imgelerinin özellikle bir e ğlence aracı olarak görülen sinemada ne yönde kullanıldı ğı ve dünya sinemasına egemen olan Hollywood yapımı filmlerde bu imgelerin ne şekilde ortaya çıktı ğını belirlemek önemlidir. Kapsam: Propaganda kavramına genel bir bakı ş açısı sağlaması bakımından alanla ilgili literatür taranmı ş; propaganda kavramı göz önünde tutularak ortaya koyulan propaganda tanımları, tarihsel süreci, araçları, kuralları ve türleriyle çalı şmanın birinci bölümünde ele alınmı ştır. Çalışmanın ikici bölümünde sinema kavramı ve propagandayla ili şkisini ortaya koymak adına bu konuyla ilgili literatür taraması yapılmı ştır. Üçüncü bölümde ise, birinci bölümde ele alınan propaganda kuralları ve propaganda türleri çerçevesinde 1990 sonrasında çekilen ve Türkiye’de gösterime giren Amerika Birleşik Devletleri yapımı 5 sava ş filmi incelenmiştir. Sınırlılıklar: Çalışmada propaganda kavramı tarihsel süreç içerisinde ele alınmı ş kullandığı araçlar ve özellikleri belirlenmeye çalı şılmış ve propaganda kavramının sinemayı ne yönde kullandı ğı anlatılmıştır. Dünya sinema sektöründe etkin olan Hollywood yapımı filmlerde propaganda imgelerinin ne şekilde verildiği çalışmada belirtilmeye çalı şılmış ve bu do ğrultuda özellikle küreselle şme sürecinin hız kazandı ğı 1990 sonrasında çekilen ve Türkiye’de gösterime giren 5 sava ş türü film incelenmeye çalı şılmıştır. Yöntem: Çalışmanın uygulama bölümünde ise Amerika Birle şik Devletleri yapımı, 1990 yılı sonrasında çekilmi ş ve Türkiye’de gösterime girmi ş 26 savaş filmi www.beyazperde.com ve www.sinematurk.com sitelerinden elde edilen bilgiler doğrultusunda tespit edilmi ştir (ek-1). Bu filmlerden 5 tanesi tesadüfî örneklem yoluyla kura sonucu seçilmiştir. Filmler incelenmi ş ve propaganda ö ğelerine ne oranda yer verildiği belirtilmeye çalışılmıştır. Evren ve Örneklem: Bu ara ştırmanın evreni 1990 sonrasında Amerika Birle şik Devletleri yapımı olarak çekilen sava ş filmlerdir. Ancak zaman, maliyet ve ula şılabilirlik
4
gibi sebeplerden ötürü Türkiye’de gösterime girmi ş 26 film arasından tesadüfî örneklem yoluyla kura çekilerek 5 tanesi seçilmi ştir.
5
BİRİNCİ BÖLÜM PROPAGANDA KAVRAMI VE TAR İHSEL SÜRECİ
1. Propaganda Tanım ve Kavramı Propaganda kavramı insanın var oldu ğu her yerde kar şımıza çıkan bir olgudur. İlkel insanlarla birlikte propaganda olgusu da kendine has özellikler göstererek varlı ğını
sürdürmüş, insanlığın ilerlemesi ve yeni teknolojilerin geli şmesiyle kendisini geliştirmiştir. Günümüzde propaganda artık insano ğlunun günlük hayatında her alana nüfuz etmiştir. Kitleleri veya bireyleri etkilemek için ba şvurulan propaganda, özellikle siyasal alanda sistemli ve etkili bir biçimde kullanılmaktadır. Bununla beraber insanların kendi aralarındaki ileti şim süreçleri de bazı propaganda unsurlarını bünyesinde barındırabilir. Bu noktada denilebilir ki; propaganda insanların kendi aralarında ileti şime geçtikleri dönemden itibaren kullanılmaya ba şlamıştır. Kamuoyu kavramının ortaya çıkmasıyla birlikte propaganda da insan hayatındaki etkinliğini artırmış ve özellikle dı şarıdan bir kaynak yoluyla insanların görü şlerini etkileme yolu olarak kendisini göstermi ştir. Günümüzde özellikle kamuoyu olu şturmaya yönelik yapılan propaganda bireylere dı şarıdan etkide bulunarak fikir ve dü şüncelerinde etkili olmayı amaçlamaktadır. Bu noktada kamuoyunu olu şturabilmenin iki yolu karşımıza çıkmaktadır; bunlardan birincisi yukarıda bahsedilen ve dı şarıdan etki etme yoluyla kamuoyu olu şturmak, bir di ğeri de kamuoyunun her türlü etkiden soyutlanarak organik şekilde kendisinin olu şturmasını sağlamaktır (Özsoy, 1998:5). Modern toplumlarda insanların dü şüncelerine etki eden birçok faktör oldu ğu göz önüne alındığında, organik şekilde bir kamuoyu olu şması son derece zor gözükmektedir. Bu açıdan propaganda kavramının günlük hayatta birey ve toplum üzerindeki etkisi yadsınamaz. Propaganda kavramına kelime anlamı açısından bakıldı ğında Latince “propagare” kökünden geldi ğini ve bu kelimenin anlamının “dikilecek fidan” olarak karşılık bulduğu görülmektedir. Mecaz bir anlam ta şıyan bu kelimenin daha çok gelecek kuşaklar, soy anlamında kullanıldı ğı da bilinmektedir. Bu kökten türeyen propagator
6
geni şletici, yayıcı anlamında kullanılmaktayken; propagatio yayma, da ğıtma, çoğaltma anlamına gelmektedir (Kabaa ğaç, 1995:483). Propagandanın mevcut birçok tanımı bulunmaktadır. Tanım açısından bu kadar çok çeşitlilik göstermesi kavramın ili şkide bulundu ğu disiplinlerin sayısıyla do ğru orantılıdır. Özellikle siyaset, ileti şim, sosyoloji disiplinleriyle son derece yakın ili şkide bulunması tanımların fazla olmasının sebeplerindendir. Temel olarak ele aldı ğımızda propaganda tanımı: “Bir ö ğreti, düşünce ya da inancı başkalarına tanıtma, benimsetme ve yayma amacıyla söz, yazı gibi yollarla gerçekleştirilen çalışma” (TDK Sözlük 1998:549) olarak kar şımıza çıkmaktadır. Tanımdan da anla şılacağı gibi propagandanın özünde belli bir etkilenme söz konusudur. Propagandayı yapan ve propagandaya maruz kalan arasındaki bu etkile şim çalışmanın özellikleriyle belirlenmektedir. En temel noktada yapılan bu tanımlamanın yanı sıra propaganda kavramı birçok şekilde daha tanımlanabilmektedir. Toplulukları etkileme aracı olarak propaganda; onların duygu dü şünce davranı ş ve hareketlerini etki altında tutabilmeyi amaçlamaktadır ve bu yönde yayınlanan bilgi, belge, doktrinler propagandanın temel araçları olarak kar şımıza çıkmaktadır (Tarhan 2004:36). En temel anlamda bir toplulu ğu veya bireyi etkileme amacıyla yapılan propaganda kendi içerisinde birçok türe ayrılmakla beraber her birindeki ortak nokta ise etkileşimdir. Propaganda ileti şim biliminde bir etkile şim süreci olarak kar şımıza çıkmaktadır. Toplumsal etkileşimin bir sonucu olarak meydana gelen propaganda, bireylerin çevrelerinden aldıkları mesajlar ve bu mesajların yönlendirilmesini ifade etmektedir. Propaganda belirli bir erek güdülerek, bilinçli bir biçimde ki şilerin tutum, davranı ş ve inançlarını de ğiştirmeye yönelik davranı şlar olarak tanımlanabilece ği gibi; iletişim açısından bakıldı ğında dinsel, düşünsel, toplumsal ve siyasal alanlarda dü şünce aktarımında kullanılan ikna edici ileti şim türü olarak da tanımlanabilir. Bir di ğer yandan propaganda siyasal partilerin halkın be ğenisini kazanma ve böylece oy oranını arttırma ya da yalnızca seçimi kazanma ere ğiyle yaptıkları tanıtım, reklâm, etkileme ve yönlendirme etkinlikleridir (Güz 2002:286). Bir diğer tanımlamayla propaganda, örgütlü inandırma etkinli ği; çeşitli inandırıcı ya da ikna edici araçlarla fikirlerin ve de ğerlerin yayılması (Mutlu 2004:239) olarak gösterilebilir. Özellikle kitle ileti şim araçlarının propaganda sürecindeki önemine vurgu
7
yapan bu tanımlama daha çok ileti şim ve propaganda kavramlarının birbirlerini etkileme durumunu ortaya koymaktadır. Sosyal bilimler açısından bakıldı ğında ise propaganda herhangi bir dü şünceyi halka yaymak ve a şılamak için çe şitli araçlardan yararlanılarak yapılan telkin olarak tanımlanmaktadır (Hançerlio ğlu 1986:324). Propagandanın en genel tanımlaması ise bir fikrin her çe şit vasıtadan istifade etmek suretiyle hedef kitleye telkin edilmesidir (Özsoy 1998:6). Bu tanımlamayla birlikte propaganda sürecinde her çe şit vasıtanın kullanılabilece ği belirtilmiş ve bir fikrin belli bir kesime telkin edilmesi vurgulanmı ştır. Propagandanın daha çok siyasal alanlarda etkinliğinin ortaya çıkarıldı ğı bir ba şka tanımlama ise tek taraflı olarak belli bir siyasi düşüncenin kabul ettirilmesi amacıyla belli verilere dayandırılarak hedef kitleye yönlendirilmesi (Aziz 2003:14) olarak ortaya konulabilir. Siyasi propagandanın insanları etkilemeye yönelik olan amacı di ğer tanımlardaki etkile şim unsurunun bir yansımasıdır. Bütün bu tanımlamalardan da anla şılabileceği gibi propaganda kavramı birçok alanda kullanılmakta ve her alanda kendine göre bir tanımı bulmaktadır. Temel noktalara bakıldığında ise propaganda kavramı içerisinde belli ba şlı noktalar göze çarpmaktadır. Bunların en ba şında belli bir fikri kabul ettirme çabası gelmektedir. Propagandanın temelinde, bu çabanın yanı sıra fikrin yayılması noktasında kullanılacak araçlar ve ulaşılması hedeflenen kitle kendisini göstermektedir. Etkile şim kavramı ise propagandanın tanımlarındaki bir di ğer esas noktadır. Propaganda kavramsal olarak, bireylerin ve grupların dü şünce ve tutumlarını belirli araçları kullanarak propagandayı yapan tarafın istekleri ve beklentileri doğrultusunda de ğiştirme ve yönlendirme do ğrultusundaki bilinçli davranı şlarıdır (Özsoy 1998:5). Bu açıdan yakla şıldığında propaganda belirli bir grubun ya da bireyin kendi görüşlerini diğer grup ya da ki şilere kabul ettirme çabasıdır. Daha geni ş bir yaklaşımla propaganda kavramı; belli çıkarları olan propagandacının, ba şkalarının düşünce ve kanaatlerini etkilemek amacıyla planlı bir şekilde ve önceden tasarlayarak ikna amaçlı faaliyetlerini kapsamaktadır (Bekta ş
2002:20). Bu faaliyet do ğrultusunda kavram içerisine ikna yöntemleri ve kullanılan araçların nitelikleri dâhil olmaktadır. Özellikle kitle ileti şim araçlarının propaganda faaliyetleri noktasında etkin bir biçimde kullanıldı ğı görülmektedir.
8
Kitle iletişim araçlarının kullanılması ba ğlamında propaganda kavramının içerisinde barındırdı ğı bir takım özelliklerin ortaya çıkması kaçınılmazdır, özellikle bir takım semboller, söz, hareket, jest, müzik ve di ğer bir takım araçlar propagandanın kitle iletişim araçlarındaki kullanımını ve etkisini artırmaktadır (Bıçakçı 2003:110) Propaganda kavramının kitlelere ula şma hedefi ta şıması kitle iletişim araçlarıyla olan ilişkisinin önemini artırmaktadır. Yapısı gere ği geniş kitlelere çok hızlı bir şekilde ulaşabilen kitle ileti şim araçları da günümüzde en etkin propaganda araçları haline gelmişlerdir (Chomsky 2002:18). Neredeyse dünya üzerindeki bütün insanlara ula şabilen kitle iletişim araçları propagandanın kendine has tekniklerini insanlara yansıtarak etkili olmaktadır. Siyaset bilimi açısından ele alındı ğında ise propaganda kendine çok daha geni ş kullanım alanları bulabilmektedir. Özellikle belli bir siyasi dü şüncenin halk bazında yayılabilmesi için vazgeçilmez bir öneme sahip olan kavram, günümüz siyasetinde belirleyici rol oynamaktadır. Propaganda yaparken kullanılan yöntemler siyasal ileti şimde seçim zamanlarında kullanılan seçim kampanyalarının yöntem ve tekni ği ile propaganda olgu ve süreci kar şılaştırılabilir. Her ikisinde de amaçları ve kullandıkları söylem açısından, arada bazı farkların olmasına kar şılık, benzerlikler vardır (Aziz 2003:15). Ancak bazı otoriter yönetim biçimlerinde siyasal ileti şimin siyasal propagandaya dönüşme durumu söz konusudur. Günümüz siyasetinde propaganda yoluyla kitleleri etkilemek ve iktidara ula şmak temel amaç olarak durmaktadır. Bu bağlamda siyasal propaganda siyasi bir kurum tarafından, hedeflenen kitlenin kendine karşı olan tutumunu etkilemek ve de ğiştirmek için uygulanan bir teknik içermektedir. Temel hedef, iktidarı ele geçirmek ve ele geçirilen iktidarı mümkün olduğunca kendinde tutmaktır. Bu noktada siyasal sistemlere göre farklı propaganda teknikleri geliştirilmektedir (Bekta ş 2002:221). Siyasal sistemin ne oldu ğu propagandanın tekniklerini, yo ğunluğunu, aktarım biçimini ve kullandı ğı araçları da belirlemektedir. Gerek içerik, gerek biçim ve gerekse uygulama bakımından çe şitli biçimler alabilen propagandanın ku şkusuz ki en önemli özelli ği siyasal nitelik ta şımasından kaynaklanmaktadır. Her türlü siyasal yapı, kurum, normlar, roller etkile şimi ve yine her türlü siyasal kaynak ve de ğerlerin bir bile şeni olan siyasal sistemler, kendi ileti şim örüntüsü içinde saptadıkları siyasaları planlı olarak gerçekle ştirirken, buna ek olarak da, me şruiyet, düzen
9
ve devamı sa ğlayabilmek için propaganda kaynaklarına ba şvurmaktadırlar (Arma ğan 1999:421). Tarihsel süreç içerisinde birçok farklı propaganda teknikleri kullanılmı ş ve hepsi de halk üzerinde belli etkinli ğe sahip olmuştur. Her ne kadar kullanılan teknikler özellikle teknolojik geli şmeler sonrasında çe şitlilik göstermiş olsa da temel amaç her zaman aynı kalmıştır. Propaganda, şartları değiştiremez, sadece bu şartlar altındaki inançları değiştirebilir; insanları inançlarını de ğiştirmeye zorlayamaz; fakat sadece, onları böyle yapmaya ikna edebilir (Lerner 2000:270).
2. Propagandanın Tarihsel Süreci Propagandanın tarihi insanlık tarihi kadar eski oldu ğu için uzun bir tarihsel süreçten sonra günümüzdeki anlam ve kullanımına kavu şmuştur. Bu bölümde propagandanın ilkça ğlardaki kullanımından itibaren do ğuş ve gelişim aşamaları incelenerek Eski Yunan ve Roma döneminde, Ortaça ğ dönemi, Napolyon Dönemi, 1. ve 2. Dünya Sava şları dönemi, Soğuk Savaş Dönemi ve 1990 yılı sonrası tüm dünyadaki kullanımı ele alınmaktadır.
2.1. Propagandanın Do ğuş Süreci İnsanların düşüncelerini belirlemek ve kendi dü şünceleri doğrultusunda
başkalarının görü şlerini yönlendirmek ihtiyacı insano ğlunun var olu şundan beri süregelmiştir. Propagandanın tarihi yazılı tarihten daha eskidir ve konu şmanın gelişmesiyle birlikte ba şladığı kabul edilir (Atabek 2003:5). Özellikle iktidar mücadelesi verilen dönemlerde bu durum bir ihtiyaç halini almı ş, bu mücadele içerisinde bulunan birey ya da gruplar propagandayı etkin bir biçimde kullanmaya çalı şmıştır. Grup halinde yaşamaya ba şlayan insanlar arasında kendili ğinden ortaya çıkan liderlik olgusu bireyler arası mücadeleleri beraberinde getirmi ş ve bu yolda propagandanın ilk örnekleri verilmeye başlanmıştır. Topluluk halinde ya şamaya başlanmasıyla birlikte insanlar, kendi aralarında iş bölümü yapmı şlardır. Liderlik sorunu da i ş bölümünün bir sonucu olarak kendini göstermeye ba şlamış ve grubu kimin idare edece ği bir sorun olarak belirmi ştir. Etrafında en fazla yanda şı olan grup liderli ğini de eline geçirmeye ba şlamış ve yanda ş bulmak için
10
de ilk propaganda örnekleri sergilenmeye ba şlanmıştır (Özsoy 1998:23). Her ne kadar bu dönemde yapılan propaganda belli tekniklere dayanan ve sistematik bir özellik göstermese de temel amaçları bakımından tarihteki ilk propaganda çalı şmaları olarak gösterilebilir.
2.2. Eski Yunan ve Roma Dönemi Eski Yunan medeniyetinde sistematik propaganda çalı şmalarının ilk örneklerini görebiliriz. Özellikle Yunan site devletlerinde ve Roma medeniyetlerinde bu çerçevede yapılan etkinlikler söz konusudur (Bekta ş 2000:145). Propaganda amaçlı faaliyetler bu medeniyetlerde kendisini etkin bir biçimde göstermi ş ve iktidara ula şma yolunda önemli bir etkiye sahip olmu ştur. Şiir, felsefe ve tiyatro sanatlarının çok yaygın olarak uygulanması Eski Yunan’da dilin önemini de arttırmı ş ve günlük ya şamın bir parçası olan siyasi gelişmeler de bu sanat dallarının birer konusu olarak yerini almı ştır. Filozoflar ve hitabeti güçlü insanlar bu tür gösterilerde halk üzerinde etkilerini kullanarak propagandanın sistemli bir şekilde gelişmesine öncü olmuşlardır. Eski Yunan şehirlerinde vatanda şlar özellikle pazar yerlerinde toplanırlar, devlet işlerini ve siyasal geli şmeleri aralarında tartı şırlardı. Bu toplanma yerlerinde hitabı güçlü kişiler toplulukları etkilemek ve onları kendi tarafına çekebilmek amacıyla onlara seslenirler ve bir anlamda propaganda yaparlardı. Eski Yunan’da propaganda sözlü ifadeler ve topluluklara hitap etme yoluyla gerçekle şmekteydi (Özsoy 1998:23). Hitabet sanatını etkili kullanan siyasetçiler Yunan medeniyetinde halkı etkilemek için bi rbirleriyle yarı şmış ve bu konuda ba şarılı olanlar siyasi hayatlarında da önemli noktalara gelmi ştir. Bu devirde Yunan dili en önemli propaganda aracı haline gelmi ş ve sofist denilen gezici öğretmenler hitabeti halkı etkileme aracı olarak kullanma tekniklerinin en iyi uygulayıcıları olmu ştur (Bektaş 2002:67). Eski Roma’da ise propaganda daha sistemli ve planlı bir şekilde uygulanmı ştır. En çok arenalarda insanları co şturmak ve belirli bir tarafı desteklemelerini sa ğlamak amacıyla kullanılan propaganda halk üzerinde çok etkili olmu ştur. Çiçero gibi hatiplerin siyasi hayattaki etkisi bu dönemde ileri dereceye ula şmıştı. Neron bu amaçla 5000 ki şiden oluşan bir te şkilat kurmuş ve Hıristiyanların katledilmesi için halktan etkili destek sağlanması amacıyla bu te şkilatı kullanmıştır. Bunun yanı sıra Eski Yunan medeniyetinin Roma medeniyetini etkilemesiyle halka hitap etmek de kullanılan di ğer bir propaganda
11
tekniğiydi. Ayrıca Roma İmparatorluğunda teşkilatlanmış ve merkezileştirilmiş bir haber alma sistemi ve özellikle ticari amaçlı reklam ve ilan sistemi de mevcuttu (Özsoy 1998:24). Özellikle Roma’da eyaletleri birbirine ba ğlayan yolların etkin bir biçimde kullanılması haberlerin aktarılması için son derece önemli bir rol oynamı ştır. Ayrıca Roma İmparatorluğu kendi varlı ğını ve gücünü sürdürebilmek için propaganda tekniklerini kullanarak kendisine bir imaj yaratmı ş ve bu imaj özellikle barbar kavimler arasında son derece etkili olmu ştur. Savaştan dönen askerler için düzenlenen kar şılama törenleri, büyük şehirlerin imarında kullanılan heykeller ve devasa su kanalları da birer propaganda tekni ği olarak Roma’nın eri şilmezliğini simgelemiştir. Sezar’ın madeni para basarak imparatorlu ğun büyük bir bölümüne da ğıtması ilk kitlesel propaganda aracı olarak kabul edilebilir (Bekta ş 2002:71). Sezar’ın uyguladı ğı propaganda teknikleri kendisinden sonra gelen imparatorlar tarafından da uygulanmı ş ve imparatorlukların ba ğımsızlık sembolü haline gelmi ştir. Mısır’daki Piramitler, Roma’nın Lejyonlarında düzen ve gösteri şlilik, Kuzey Amerika’daki kabilelerin totemlerle süslü a ğaçtan sütunları, bu topluluklardaki liderliklerin güçlü görünmelerini peki ştirmek, topluluk üyelerinin aidiyet duygusunu güçlendirmek için kullanılmı ş propaganda düzenekleriydi ( İnceoğlu 1985 :63).
2.3. Ortaçağ’daki Gelişimi ve Napolyon Dönemi İlerleyen dönemlerde propagandanın etkin kullanımı Ortaça ğ’da Kilise
tarafından sergilenmi ş ve insanlar dini konularda yönlendirilmeye ba şlanmıştır. 1622 yılında Papa XV. Gregory, Protestan Reform Hareketi’nin etkilerine kar şı mücadele edebilmek ve Kilise kurumunun saygınlı ğını arttırmak için Sacra Congregatio de Propaganda Fide ( İnancı Yayma Cemaati)’ni kurdu. Roma Katolik Kilisesi’nin resmi bir organı olan bu kurulu ş Katolik kilisesinin inancını yaymakla görevlendirildi (Atabek 2003:6). Propaganda amaçlı bir örgütün kilise tarafından kurulması da propagandaya olumsuz bir anlam yüklemesine neden olmu ştur. Hıristiyan ülkelerdeki etkinli ğinin yanı sıra Ortaçağ’da yenidünya olarak adlandırılan Amerika kıtası halkları üzerinde de belli yönlendirilmeler propaganda yoluyla yapılmı ş ve bu çabalar son derece etkili olmu ştur.
12
Napolyon da önderleri sevdirten, büyük adamları tanrıla ştıran yolların bilincindeydi ve bir hükümetin her şeyden önce kamuoyunun onayını sa ğlamaya çalışması gerektiğini anladığını şöyle ifade etmekteydi: “Haklı olanı anlamak için, iyi olanı yapmak yetmez, bir de yönetilenlerin buna inanmaları gerekir. Güç, kamuoyuna dayanır. Hükümet dedi ğ imiz şey nedir? Kamuoyunu kendinden yana çekememi şse, hiçbir
şey.” (Bektaş 2000:148-149). Napolyon propaganda tekniklerini çok etkili ve sistematik
bir biçimde kullanmı ş ve ilk olarak gazeteyi propaganda aracı olarak görmü ştür. Bu amaçla Moniteur Universel adlı gazetesi vasıtasıyla askeri ve siyasi amaçlarla propaganda yapmaya başlamıştır. Napolyon kazandı ğı zaferleri ve siyasi görü şlerini bu vasıtayla halka duyurmu ş ve son derece etkili olmu ştur (Özsoy 1998:49). İstila ettiği ülkelerde de propagandayı yaygın olarak kullanan Napolyon, İtalya’da ve Osmanlı topraklarında toplumu lehine çevirmi ştir. 19. yy. ba şına dek propaganda, bir propagandacı tarafından edilgen ki şiler üzerinde uygulanırken, 1789 Fansız Devrimi ile birlikte bu etkileyen/etkilenen ili şkisinde ortaya çıkan de ğişme sonucunda, propaganda “propagandacının amacı” ile etkilenmek istenen kişinin “gereksinimi” arasındaki çakı şmanın bir sonucu olmaya ba şlamıştır (İnceoğlu 1985:65). Propaganda daha sonraki dönemlerde ulusların özgürlük sava şları ve bağımsızlık mücadelelerinde büyük rol oynamı ştır. 19. yy ba şlarında Yunan, Sırp ve Bulgar ayaklanmaları ve Fa şizm, Nazizm ve Bolşevik İhtilalinin her biri kapsamlı birer propaganda ürünü sonucu ortaya çıkmı ştır (Özsoy 1998:51). Sistematik biçimde propaganda yöntemleri ise özellikle 19. yüzyıl ortalarında kendisini gösteren iki temel olayla birlikte geni şlemiştir. Bir yandan gerek yapı, gerekse de anlayı ş bakımından ulusların ortaya çıkması, di ğer bir yandan da nüfus ve konut alanındaki devrim bu süreçte etkin olmuştur. Nüfusun kentlerde yo ğunlaşmasıyla birlikte ya şanan önce sanayi devrimi sonra nüfus yoğunlaşması ve beraberinde getirdi ği teknolojik devrimler hem propaganda tekniklerini etkin hale getirmi ş hem de halk kitlelerini propagandaya daha açık kılmı ştır. Bu süreçte etkili olan geli şmeler ise basılı yayının yayılması, mikrofonla beraber sözün yayılması ve görüntünün yayılması olarak sıralanabilir (Domenach 2003:20-23).
2.4. 1. ve 2. Dünya Sava şı Dönemi 20. yüzyıla gelindi ğinde propaganda etkinli ğinin çok daha büyük kitleler üzerinde kullanılabilece ği çalışmalar başlatılmıştı. Bu dönemde propaganda üzerine
13
kavramsal çalışmalar yoğunlaşmıştır. Farklı bilim dalları propagandaya farklı bakı ş açılarıyla yakla şmış ve bilimsel ara ştırmalar propaganda kavramının daha geni ş bir bakış açısıyla ele alınmasına olanak vermi ştir (Bektaş, 2002:17). Bunun yanı sıra Sanayi Devrimi’nin getirdi ği koşullarda propagandanın özellikle kullanılı ş tekniği üzerinde oldukça etkili sonuçlar do ğurmuş ve kitlesel propaganda daha hızlı ve kolay bir şekilde uygulanabilmiştir. Goebbels henüz propaganda tarihindeki yerini almadan önce komünistler propagandanın önemini kavramı ştı. Propaganda doktrininin olu şmasında asıl etkiyi yapan Lenin olmuştur. Lenin 1902’deki “Ne Yapmalı” adlı kitabında bunun devrimci de ğerini anlatmıştı. Stalin, 1910 yılına kadar yo ğun bir şekilde propaganda bürosunu yönetmekteydi. 1917 Ekim Devrimi ba şarısından sonra enformasyonu ve ileti şim araçlarını da kontrol altına alan Ajitasyon ve Propaganda Departmanı kurulmu ştu (Akarcalı 2003:202). Lenin propagandayı ba şarılı bir şekilde kullanarak bir devrim gerçekleştirmiş ve bunun sonucunda da Sovyetler Birli ği’ni kurmu ştur. Biraz da bu geli şmelerin bir sonucu olarak tarihsel süreç içerisinde geli şen Dünya Sava şları da propagandanın etkinli ğini bir kademe daha artırmı ş ve artık özellikle siyasal sistemler içerisinde propaganda vazgeçilmez bir unsur olarak yerini sağlamlaştırmıştır. Birinci Dünya Sava şı’nda propaganda teknikleri özellikle basılı broşürler aracılığıyla Almanya, Amerika Birle şik Devletleri, İngiltere ve Fransa gibi ülkeler tarafından kullanılmı ş ancak o dönemki teknolojinin sınırlılıkları propagandanın etkisini de bir nebze sınırlandırmı ştır (Özsoy 1998:55–60). Fakat propagandanın bu tür sınırlamalara ra ğmen savaşın kaderi açısından ne derece önemli oldu ğu ülkeler tarafından kavranmıştır. Propagandanın etki ve önemini en belirgin biçimde ortaya koyan ilk örnek Birinci Dünya Sava şı olmuştur. Sava şın başlarında hiçbir ülkenin belli merkezden yönetilen bir propaganda te şkilatı yokken sava ş sürecinde elde edilen tecrübelerle birlikte karşılaşılan zorunluluklar sonucunda bütün ülkeler bir şekilde propaganda te şkilatlarını kurmaya ba şlamışlardır. Propaganda bir araç olarak ilk defa bu sava şla birlikte kullanılmaya ba şlanmıştır (Özsoy 1998:98). Diğer bir bakı ş açısıyla Birinci Dünya Sava şı propagandanın gücünü kanıtlamıştır, iki dünya sava şı arası dönemde ya şanan barış yıllarında ise propaganda bir
14
hükmetme yöntemi olarak kullanılmaya ba şlanmış ve İkinci Dünya Sava şına doğru propaganda stratejileri radyonun uluslararasıla şmasına yön vermi ştir (Mattelart 2005:51). İkinci Dünya Sava şıyla birlikte teknolojik geli şmeler de belli bir noktaya ula ştığı
için propaganda teknikleri de de ğişmiş ve artık doğru ve yanlı ş bilgiler vermek üzere radyo vericileri aracılı ğıyla hem kendi toplumlarına hem de dü şman ülkelerdeki topluluklara ula şılmıştır. Bu dönemde propaganda özellikle müttefik kazanmak, sava ş sırasında tarafsızlığını ilan eden ülkelerle ili şkileri canlı ve iyi tutmak bu ülkelerin gözünde dü şman ülkelerin itibarını zedelemek ve onu zayıf dü şürmek amacıyla kullanılmı ştır. Savaş sürecinde propaganda silahlı kuvvetlerle beraber ülkelerin sava ş kazanmalarında oldukça etkili olmuş ve bazı durumlarda onlardan daha önemli roller oynamı ştır (Bektaş 2000:148). İngilizler, BBC yayınları yoluyla Alman halkına ula şmaya çalışmış ve özellikle savaşın sonlarına do ğru son derece etkili olmu ştur. Buna karşılık tarihte propagandaya esas damgasını vuran ki şi kuşkusuz Adolf Hitler’dir. Hitler ve onun Propaganda Bakanı Joseph Goebbels sayesinde propaganda, kendine özgü yasaları olan bir sanat haline gelmi ştir. Almanlar kendi halklarının moralini yüksek tutabilmek için yayınlar yapmı ş ve bu konuyla ilgili görevlendirmeleri en üst düzeyde tutmuşlardır. Goebbels ve Hitler’in düzenli konu şmaları bu noktada son derece etkin olmuştur (Akarcalı 2003:98). Hitler Almanya’sında propaganda di ğer savaş silahlarıyla eş değerde görülmüş ve üzerinde son derece önemle durulmu ştur. Hitler, ideolojisini anlatmak ve kamuoyu tarafından kabul görebilmek için etkin bir yöntem kullanmış, bakanlık düzeyinde propaganda faaliyetleri yürütmü ştür. Goebbels bu konuda çok sistematik bir biçimde, propaganda için özel e ğitilmiş elemanlardan kurulu bir ekiple çalışmış ve çoğu kez yüz yüze ve a ğırlıklı olarak da radyoyu kullanarak propaganda faaliyetlerini yürütmü ştür (Kuruo ğlu 2006:21). Almanlar kendi halklarına yönelik propagandanın yanı sıra di ğer ülkelere yönelik propagandayı da etkin bir biçimde kullandılar. E ğer bir ülkeye saldırı olacaksa, etkili kişiler kime rüşvet verilebileceğini araştırdılar ve Alman ajanları bunları ba şarıyla uyguladılar. Alman gizli servisi kilit politikacıların olası e ğilimlerini, iş adamlarının, askeri liderlerin ve di ğerlerinin alışkanlıklarını, garip davranı şlarını, tüm ahlaksızlıklarını, kötü alışkanlıklarını tespit ederek bunları Almanya’ya faydası olabilecek şekilde analiz
15
ettiler (Akarcalı 2003:89). Sava ş sonrası propaganda faaliyetleri hız kesmeden devam etmiş ve bu faaliyetler dünya sisteminin yeni olu şumunda da etkisini hissettirmi ştir. Bu noktada kitle ileti şim araçlarının ortaya çıkması propagandanın kullanılması bağlamında son derece etkili olmu ştur. Gazetenin yanında toplumların dü şüncelerini etkileyen araçlar olarak ortaya çıkan radyo ve televizyon, fikir ve kanaat etkileme sürecine son derece etkin bir şekilde girmiştir. Bu ilerlemeler sonucunda artık milyonlarca insanın dikkati belirli bir konu üzerinde yo ğunlaştırılabilmekte ve savunulan görü ş kendisine bir anda milyonlarca taraftar bulabilmektedir. Bu geli şmeler propagandanın faaliyet alanında ve etkinli ğinde inanılmaz bir artı ş sergilemiştir (Bekta ş 2000:144). Temel olarak şu söylenebilir ki, devlet tarafından yapılan propaganda sistemli bir şekilde uygulanır ve kararlılık sa ğlanırsa halk üzerinde çok büyük etkiler yaratabilir. Hitler örne ği bu durumu gözler önüne sermektedir (Chomsky 2002:2).
2.5. Soğuk Savaş Dönemi Her ne kadar Naziler propagandayı etkili bir biçimde kullanmı ş olsa da propagandanın ne kadar önemli bir araç oldu ğunu çok daha önce 1902’de Lenin anlamı ştı. Yayınladığı “Ne Yapmalı” isimli kitabında Lenin devrim açısından propagandanın ne kadar önemli bir araç oldu ğunu ayrıntılarıyla anlatmı ştı (Akarcalı 2003:202). Sovyet Rusya’nın Avrupa’nın do ğusundaki ülkeleri egemenli ği altına alması sürecinde de kendini hissettiren propaganda faaliyetleri demir perde ülkelerinin yönetimleri açısından hayati bir noktada yer edinmi ş, buna kar şın Demokratik ülkeler olarak nitelendirilen kar şıt gruptaki ülkelerin de kar şı propaganda faaliyetleri hız kazanmıştır. Bu sürecin sonucunda demir perde ülkeleri bir bir da ğılma sürecine girmi ş, en sonunda Sovyet Rusya’nın da da ğılmasıyla birlikte dünya yeni bir düzenle kar şı karşıya kalmıştır. Bu noktada propaganda faaliyetlerinin etkisi de son derece önemli bir konumdadır. Küreselle şme rüzgârıyla birlikte artık propaganda faaliyetleri toplumsal kültür yayılımını kendine hedef edinmi ş, bu doğrultuda da en büyük yardımı kitle ileti şim araçlarından almı ştır. Birinci ve İkinci Dünya Sava şları sonrasında uzun yıllar devam eden So ğuk Savaş döneminde propaganda daha çok kar şıt ülkelerin bireylerine uygulanan ve olumsuz anlamlar taşıyan bir teknik halini almı ştır (Berkes 1942:62-64).
16
Sovyetler Birli ği propaganda yaparken bazı temel teknikler üzerinde yoğunlaşmışlardır. Bunlar sırasıyla sinema, miting, afi ş, radyo olarak sıralanabilir. Özellikle belgesel filmler ve Sovyet anlayı şını içeren öğelerle süslü tanıtım filmleriyle cahil olarak görülen halk bilinçlendirilmeye çalı şılmıştır. (Akarcalı 2003:216). Ayrıca Stalin döneminde çok yo ğun ve sert propaganda teknikleri kullanılmı ş ve halkın Sovyet sisteminin bir di şlisi olduğu üzerinde durulmu ştur. İki kutuplu dünya düzeninde Sovyet propagandasına kar şı Amerika Birle şik
Devletleri de kar şı propaganda sistemini geli ştirmiş ve mücadele içerisinde kendisine yer bulmuştur. Özellikle Hollywood filmlerini kullanarak halk üzerinde etkinlik kurmaya çalışan Amerika Birle şik Devletleri, bu noktada Sovyetlere oranla daha büyük ve küresel kitlelere ulaşmış ve insanları etkilemeyi ba şarmıştır. Bu dönemde teknoloji, etkin bir propaganda yardımcısı olarak görülmü ştür. Bu dönemde ya şanan iki önemli sava ş, değişik propaganda stratejilerinin uygulanmasına sahne olmu ştur. İlki 1950-1953 yılları arasında gerçekle şen Kore Savaşı’dır. Kuzey Kore ve Güney Kore arasındaki sava ş, Amerika ve müttefiklerinin, daha sonra da Çin Halk Cumhuriyeti’nin müdahalesiyle uluslar arası bir boyut kazanmıştır. Öncekilerden farklı olarak, bu propaganda sava şı dünya kamuoyu arenasında gerçekleşiyordu ve izleyici kitlesini komünizm ve kapitalizm arasında kesin ideolojik çizgilerle ayrılmış iki kamp olu şturuyordu (Bekta ş 2002:174). ABD önderli ğindeki Batı ülkeleri ve Sovyetler Birli ği liderliğindeki Komünist Blok arasında o dönemde yo ğun propaganda sava şı yaşanıyordu. Bu nedenle, basının Kore Sava şı’na yaklaşımı da bu durumdan etkilendi. Sava ş süresince her geli şme hatta esir de ğiş tokuşları bile taraflar için birer propaganda konusu olarak kullanılmı ştır (Bektaş 2002:174). Bunun yanında bu savaş sonrasında literatüre propaganda ile e şanlamlı kullanılacak yeni bir sözcük girmiştir: Beyin Yıkama. Baskı ve şiddet uygulanarak dü şmanı dost haline dönü ştürme olarak günümüzde bilinen bu yöntem, Kore Sava şı’nda en ağır şekliyle uygulanmı ştır. O dönemde herkes, Kore Sava şları sırasında Komünistlerin eline dü şenlerin, gerçekten birtakım olağanüstü ve tüyler ürpertici gizli metotlara hedef oldu ğuna inanmaya başlamıştı. Beyin yıkama kelimesiyle kastedilen aslında, Çinliler tarafından yüzyıllardan beri kullanılan sistemli, tutarlı ve psikolojik metotlardan akıllıca yararlanılan bir metottu. Bu metotlardan ayrıca Çarlık Rusya’sı siyasi polisi de yaralanmaktaydı (Brown 2000:226). Bir di ğer Soğuk Savaş dönemi sava şı ise Vietnam Sava şı’dır. Bu sava ş, 19551975 yılları arasında Kuzey ve Güney Vietnam ve müttefikleri arasında ya şanmıştır.
17
Gerek Sovyetler Birli ği gerekse Çin Halk Cumhuriyeti, Kuzey ve Güney Vietnam arasındaki çatışmayı birbiri aleyhine propaganda yapmak ve kendi ulusal çıkarlarını savunmak için kullandılar (Bekta ş 2002:178). Vietnam Sava şı, medyanın, özellikle de televizyonun sava ş zamanında kamuoyunu olu şturma ve etkileme ulusal konsensüs sağlama gücünü göstermi ştir. “Soğuk Savaş” ideolojisinin de etkisiyle önceleri Vietnam Savaşı’nı destekleyen Amerikan Basını, sava şın seyrini de ğiştiren Tet saldırısından sonra yavaş yavaş tavır de ğiştirerek, savaş karşıtı bir politika izlemi ştir (Mutlu 2003:192). Bunun yanında basın ve kamuoyu arasında bilgilenme konusunda tam bir güven bunalımı yaşanmıştır. Vietnam Savaşı’nda Amerika Birle şik Devletleri kendi halkına yönelik propagandayı teknolojik desteklerle sunmu ş ve belli ölçüde ba şarılı olmuştur. Ancak savaşın kaçınılmaz sonucunu de ğiştirememiştir. Vietnam Savaşı basının desteği alınmadan, bir sava ş kazanmanın zorlu ğunu hatta imkânsızlı ğını daha iyi kanıtlamı ştır. Bu nedenle Amerika Birle şik Devletleri yönetimi, gelecekte Amerika’nın katılaca ğı savaşlarda basını cepheden uzak tutmak ve enformasyon akı şını sınırlandırmak yoluna gittiler. Bunun en ilginç örne ği Körfez Savaşı’nda ya şandı (Mutlu 2003:193). İlerleyen dönemlerde dünya so ğuk savaş dönemini bitirmi ş ve 1990’lı yıllarla birlikte yeni propaganda teknikleri kendisini göstermeye ba şlamıştır.
2.6. 1990 Sonrası Dönem Günümüzde artık son derece yaygın olarak kullanılan kitle ileti şim araçları propaganda faaliyetlerinin en önemli aracı haline gelmi ştir. Medya organlarının kurumsallaşmasıyla birlikte ideolojilerin, dü şüncelerin, kanaatlerin yayılması propaganda ve kitle iletişim araçları sayesinde inanılmaz bir ivme yakalamı ştır (Chomsky 2002:19). Bütün bu geli şmeler ışığında propaganda, 20. yüzyılda dünya sistemlerinin belirleyici unsuru olmu ştur denilebilir. Özellikle 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren oldukça önem kazanmaya ba şlamış ve dünya sistemlerinde meydana gelen de ğişikliklerde başrolü oynamı ştır. 1917 devrimi, fa şizmin yükselişi, Lenin ve Bol şevizm’in yerle şmesi ve nihayetinde yine bütün bu rejimlerin çökü şünde merkez noktada propaganda yatmaktadır (Bekta ş 2000:148). Günümüzde etkisini hissettiren yeni emperyalizm anlayı şı ve küreselle şme rüzgârları da bu açıdan bakıldı ğında yine bir propaganda faaliyetine ihtiyaç duymakta ve propagandayı kullanmaktadır. İnsanların kanaat ve dü şüncelerini
18
etkileme ihtiyacı tarih boyunca propagandanın varlı ğını canlı tutmuş ve tutmaktadır. Dünya savaşları sonrasında propaganda kullanımı açısından önemli çatı şmalar dünya üzerinde ya şanmıştır. Son dönemde ya şanan iki Körfez Sava şında da propaganda egemen güç olan Amerika Birle şik Devletleri tarafından kullanılmı ştır. İnsanlar bu sava şta ilk defa evlerinde koltuklarına oturmu ş olarak bir sava şı canlı yayında izlemi şlerdir. Irak’ın 1990 tarihinde Kuveyt sınırını geçerek bu ülkenin ba şkenti ve petrol kuyularını i şgale başlamasıyla ilk Körfez Sava şı çıkmış oldu. O dönemdeki Amerika Birleşik Devletleri Ba şkanı George Bush, Kuveyt’e yardım amacıyla Amerikan birliklerini bölgeye göndermi ştir. Bu sava şta Amerikan propagandasının üstünde durdu ğu temel kavramlar, katılımcı demokrasi ve serbest Pazar ekonomisidir. Söz konusu propaganda, bu nedenle sürekli olarak Irak yönetiminin vatanda şlarına ve i şgal ettiği ülkelerdeki bireylere temel siyasal hakları tanımamasının üzerinde durmu ştur. (Bekta ş 2002:183). Amerikan propagandasının aslında arkasında Vietnam Sava şı sonrasında zihinlerde olu şan güvensizlik duygusu yatmaktaydı. Körfez Sava şı aynı zamanda bir enformasyon sava şı haline gelmiştir. Kamuoyunu etkilemek ve yönlendirmek için bu sava şta yeni teknolojiler kullanılmı ştır. Birinci ve İkinci dünya sava şlarında kullanılan propaganda teknikleri daha da geliştirilerek Körfez sava şında uygulandı. Körfez sava şı sırasında kamuoyuna gerçek gibi sunulan pek çok haber ve enformasyonun propaganda oldu ğu yıllar sonra anla şıldı (Mutlu 2003:357-358). Sava ş televizyonlarda canlı yayında tüm gün bütün dünyaya nakledilmi ş, ancak canlı yayında haber yerine haberimsi bazı şeylere mahkûm olunmu ştur. Canlı yayında savaşı gerçekten izlememiz imkânsızdı, bunun nedeni de sava ş halinin kendisiydi. Her zaman sava ş hali sansürü de beraberinde getirir. Bir ba şka deyişle, gerçek her zaman sava ştaki ilk kurbandır. Körfez Sava şı sırasında da özgür haberle şme beklemenin hayal oldu ğu açıktır. Savaşan tarafların her ikisi de sansür uygulamaktaydı, en iyi ihtimalle sınırlandırılmı ş, genellikle de yönlendirilmi ş bir haber akı şına tanık olacağımız besbelliydi (U ğur 1991:237). Körfez Sava şı sırasında Amerikan medyası, Bush yönetimini desteklemekle kalmadı, sava ş çığırtkanlığı da yaptı. Basın, sava şın gerekli olup olmadı ğını sorgulamamış, savaşın olası maliyetinden bahsetmemi şti. Amerikan basını, Körfez Sava şı’nda Pentagon tarafından uygulanan kısıtlamalar ve kısmi sansüre sessiz kalmıştır (Mutlu 2003:369). Hollywood Amerikan Kara Kuvvetleri’nin tehlikeli güçlülüğüne “Üç Kral” (1999) filmiyle kar şılık vermiş bunu daha sonra “Vur Emri” filmi izlemi ştir (Valantin 2006:134).
19
Hollywood’da yapılan sinema filmleri de Körfez Sava şı’ndan etkilenmi ş ve yaşananlar birçok filme konu olmu ştur, 2000 yılı yapımı “Vur Emri” filmi ya şananların olası sonuçlarını irdeler, ayrıca “Üç Kral” filmi de sava şan askerlerin ruh halini yansıtması açısından son derece önemlidir. Körfez sava şına “cerrahi sava ş” gözüyle bakan ortak duygular, Amerika Birle şik Devletleri’nin durum ne olursa olsun bütün düşmanlarını temizleyebildi ğini ve askeri olarak yenilmezli ği düşüncesiyle sonuçlanır, böylece mesele gücün kullanımının düzenlenmesi ve artık yenilmeyen orduya özgü askeri etik devrimi haline gelir (Valantin 2006:134). Tüm bunların yanı sıra günümüzde propaganda insanların siyasi ya şamı denetlemelerine ve bir bakıma ellerinde tutmalarına da yardımcı olabilmektedir. Demokratik toplumlarda halkın geli şmelerden haberdar edilmesi ve farklı görü şlerin halkoyuna sunulması sonrasında da halktan gelen tepkilere göre yönlendirilmesi propagandanın aslında bireyler için ne kadar önemli bir araç oldu ğunu ortaya koymaktadır.
3. Propagandanın Özellikleri Etkili bir propaganda yapabilmek için propagandacının bir takım özellikleri yerine getirebilmesi gerekir; bunlar şu şekilde sıralanabilir (Tarhan 2004:55): İlk olarak propaganda dikkat çekici olmalıdır. Hedef kitlenin yapılan
propagandadan istenilen şekilde etkilenebilmesi ve amaçlanan sonuca ula şılabilmesi için kitlenin ilgisi iyi tespit edilmeli ve buna göre bir propaganda tarzı belirlenmelidir. Dikkat çekici bir propaganda yapabilmek için propagandanın sade ve kısa olması önemlidir, uzun ve anlaşılmaz cümlelerle kurulan bir propagandanın anla şılması zorlaşır ve hedef kitlenin dikkati tam olarak toplanamaz. Ayrıca hedef kitlenin sosyal düzeyi ve inançları da bu noktada göz önünde bulundurulmalıdır. Bu açıdan propaganda yapan ki şinin hedefini ve amacını tam olarak belirlemesi gerekir (Özsoy 1998:95). Etkili propagandanın bir di ğer özelliği ise beden dilinin etkili kullanılmasıdır. Ağızdan yapılan propaganda her zaman için daha etkilidir. Kitle ileti şim araçlarının avantajlarıyla birlikte ses tonunun ve beden dilinin uygun kullanılması propagandacının inandırıcı ve etkili olmasını sa ğlar. Hedef kitle kar şısındaki duru şu ve hitabet şekli
20
propagandanın amacına ula şması yolunda son derece önemli bir özelliktir. Propagandacı görevi gere ği karşısındakine nazik ve etkileyici bir dil kullanmalıdır (Tan 2002:77) İlgi uyandırıcı nitelikte olması propagandanın bir di ğer özelliğidir. İnsanlar
ilgilerini çeken konulara daha çok e ğilim gösterirler. Propagandacı öncelikle hedef kitlesinin ilgi duydu ğu konuları çok iyi belirlemeli ve stratejisini bu noktada oluşturmalıdır. Do ğru tespitler propaganda faaliyetinin ba şarısını olumlu yönde etkileyecektir. Algılanması için propaganda kitlenin ilgi ve dikkatini çeken bir nitelikte olmalıdır aksi takdirde ba şarılı olabilmesi son derece zordur (Akarcalı 2003:66). Propagandanın di ğer bir özelli ği istek uyandırıcı nitelikte olması gereklili ğidir. Zor ikna edilebilecek hedef kitlelere öncelikle onların neye istekli oldukları tespit edilerek yaklaşılmalıdır. İstek uyandırıcı propaganda özellikle reklâmcılık alanında sıklıkla kullanılmaktadır. Bilgiler ve görsel ö ğeler bir arada kullanılarak kitlenin üzerinde propagandası yapılan konuya yönelik bir istek uyandırılır ve kitlenin bu yönde harekete geçmesi sağlanır (Bekta ş 2002:119). Propaganda tekni ği uygulanırken göz ardı edilmemesi gereken bir di ğer özellik ise halkın gözünde evrensel de ğerlerin kabul edildi ğini vurgulamak olacaktır. Özellikle konuşma, yazma, toplantı, gösteri, din ve vicdan özgürlüklerine vurgu yapmak hedef kitle üzerinde inandırıcı ve ikna edici bir etki bırakacaktır (Tarhan 2004:56). Propagandanın etkili olmasında ba şkalarıyla ilişki kurarken toplumsal gereksinmelere ve grup normlarına uygun amaçların belirlenmesi son derece önemlidir. Mesajlar grup normlarına ve karşıdaki kişinin inançlarına göre düzenlenmelidir (Healy 1998:16). Etkin bir propaganda uygulamasının nasıl olması gerekti ği konusunda birçok sınıflandırma mevcuttur. Temelde ise etkin bir propaganda hizmet etti ği siyasanın lehinde davranış değişikliği yaratabildi ği ölçüde etkin sayılır. Bu anlayı şa göre etkin bir propaganda için (aktaran Oskay 2000:270): 1.Propaganda dikkati sa ğ lamı ş olmalıdır. 2.Kitlelerin güveni sa ğ lanmı ş olmalıdır. 3.Kitlelerin e ğ ilimleri göz önünde tutulmalı ve propagandanın yaratmak istedi ğ i de ğ i şiklikler, kitlelerin içinde bulundu ğ u anda besledi ğ i
şısında bile ho ş görünen alternatifler olarak sunulmu ş umut ve bekleyi şler kar olmalıdır
21
4.Kitlelerin içinde bulundu ğ u ortam, bekleyi ş yapısındaki de ğ i şmenin gerektirece ğ i eylem yönünde harekete geçmeye elveri şli olmalıdır.
Propagandacının bu a şamaları kullanırken dikkat etmesi gereken bir di ğer önemli nokta ise yaptığı işin propaganda oldu ğunu hissettirmemektir. Propagandanın en başarılısı, verilmek istenen mesajın propaganda oldu ğu izlenimini olu şturmadan yapılabilenidir (Özsoy 2002:187).
4. Propagandanın Teknikleri Propaganda kavramının 1. Dünya Sava şı sonrası önemi anla şılınca kavrama olan ilgi de büyümü ş ve iki dünya sava şı arasındaki dönemde çe şitli propaganda teknikleri geliştirilmiştir. Amerika Birle şik Devletleri, 1. Dünya Sava şı sırasında son derece etkin olarak kullandı ğı propaganda tekniklerinin kendisine kar şı kullanılabileceğinden endi şe duymu ş ve buna kar şı önlemler almak istemi ştir. Bu amaçla, 1937 yılında Columbia Üniversitesi profesörlerinden Clyde R. Miller tarafından Propaganda Analizi Enstitüsü kuruldu (Bekta ş 2002:148). Daha çok Almanya’da Nazi propagandası ve Amerika’ya yönelik olası etkileri üzerine yo ğunlaşan enstitüde özellikle sava ş yıllarında öğrencilerin propagandayı tanıyıp reddedebilmeleri için, e ğitim amaçlı genel ilkeler saptanarak birçok inceleme yapılmıştır. Bu enstitünün en ünlü yayını, Alfred McClung Lee ve Elizabeth Briant Lee tarafından derlenen The Fine Art Of Propaganda (Propagandanın Güzel Sanatı) isimli eserdir. Bu eserde propaganda teknikleri üzerine yeni yakla şımlar ele alınmış ve yedi teknik üzerinde durulmu ştur. Bunlar (Bekta ş 2002:149); - Ad takma (name calling): Genel olarak sevilmeyen bir etiketin kullanımı. Örneğin ad takmanın iki güncel ifadesi ‘terörist ve terörizm’ dir. - Gösterişli genelleme (glittering generality): Genel olarak ‘iyi’ kabul edilen bir deyimi kullanma. Bu tür genelleme kullanımı o kadar yaygındır ki, bu nedenle güçlükle farkına varılır. Gösteri şli genelleme siyasette de kolaylıkla kullanılabilir. Örne ğin, bir yasa tasarısını “çalışma hakkı yasası” olarak nitelemek bunu kanun haline getirtmenin etkin yolu olabilir. - Transfer: Genel olarak saygı duyulan sembolleri kullanma. Transfer ça ğrışım süreciyle işler. Yani “ça ğrışım yoluyla hayranlık” duyurmayı amaçlar. Transfer bazen iki insanın yalnızca birlikte görünmesiyle de meydana gelebilir. Önemli bir ki şi ile çektirilen
22
bir resim, film ya da video bandı aracılı ğıyla büyük kitlelere kolayca ula şılır ve etkinlik sağlanır. - Tanıklık (testimonial): Saygın ki şilerin desteğini kullanma. Tanıklık reklâmcılık ve politik kampanyalarda en çok kullanılır. Ünlü saygın ki şinin desteği propagandaya etkinlik sa ğlar. - Halktan biri ( plain folks): İzleyicilerle aynı gruptan olan bir bireyin ortalama bir kişi olduğunu vurgulamak. Özellikle siyasette sık sık propagandası yapılan ki şilerin de aslında “halktan biri” oldu ğunu ve birçok şeyi ortalama insanlarla payla ştıkları yaklaşımı kullanılır. Seçim dönemlerinde çok sık rastlanılan bir uygulamadır. - Ka ğıt derme (card stacking): Tamamen inandırıcı bir tezi ortaya çıkartmak için en yararlı olacak olgu ve fikirleri seçmek. Bir anlamda kâ ğıt derme, bir dü şünce, program, kişi ya da bir ürünün en iyisi ya da en kötüsü oldu ğunu ortaya koymak amacıyla gerçeklerin ya da yalanların, mantıklı veya mantıksız ifadelerin seçimi ve kullanımını kapsar. - Herkes yapıyor (band vagon): Evrensel destek temasının vurgulanması. Bir şeyi herkesin yaptı ğının ifade edilmesidir. Propagandacı, herkesin kabul etti ği bir şeyi kalabalığı izlemek için hedefin de kabul etmesi gerekti ğini vurgular. Enstitü 1941 Ekim’i sonlarında Amerika Birle şik Devletleri’nin kısa süre içerisinde savaşa gireceği belli olunca faaliyetine son verdi ve bir daha yeniden canlandırılamadı.
5. Propaganda Türleri Propaganda türleri, propagandanın faaliyet gösterdi ği alanlara göre de ğişiklik göstermektedir. Genel anlamda bakıldı ğında belli başlı tasnifler yapılabilir. Bunun için propaganda çe şitli tasniflere ayrılarak de ğerlendirilmelidir. Buna göre öncelikle siyasi propagandanın faaliyet gösterdi ği alan bakımından bir tasnif mümkündür:
5.1. İç ve Dış Propaganda Sahası bakımından propaganda, iç ve dı ş olarak ikiye ayrılmaktadır. Dı ş propaganda, genellikle devletin etkin oldu ğu bir propaganda türüdür. Devletin belli bir
23
duruşu ve politikası vardır. İktidara gelen parti hangi siyasi görü şte olursa olsun devlet politikasındaki temel noktalar sabit kalır. Bu noktada dı ş propaganda faaliyetleri devletin politik duruşuna göre ve belirli bir stratejiye göre şekillenir. Dış propaganda daha a ğır başlı ve resmidir (Özsoy 1998:16). Siyasal alan içerisinde de ğerlendirilen bu tür propaganda genellikle siyasi, kültürel ve ekonomik alanlarda yapılmaktadır. Bu tür propagandada belli bir amaç vardır ve bu amaç ulusal çıkarlar doğrultusunda şekillenmiştir. Hedef genellikle ili şki içerisinde bulunulan di ğer ülkelerdir (Bektaş 2000:160). İç propaganda ise daha çok ülke içindeki iktidar mücadelesi alanında kendisini
göstermektedir. Demokratik ülkelerde iktidara sahip olan partiler seçim döneminde iyi iç propaganda yapan partilerdir. Kendi programlarını halka ne kadar iyi anlatabilirlerse seçimlerdeki şansları o derece artmaktadır (Özsoy 2000:16). İktidara geldikten sonra da iç propaganda faaliyetleri devam etmektedir. Hükümetin icraatları ve yapaca ğı çalışmalar halka anlatılır ve bu noktada deste ğin sürdürülmesi amaçlanmaktadır. İç propaganda da en fazla kullanılan araç basındır. Basın aracılı ğıyla daha geni ş halk kitlelerine ula şılmakta ve icraatlar daha rahat anlatılmaktadır.
5.2. Genel, Sınırlı ve Ferdi Propaganda Kapsam bakımından propaganda genel propaganda, sınırlı propaganda ve ferdi propaganda olmak üzere üçe ayrılır. Genel propaganda, geni ş halk kitlelerine etki etmek amacıyla yapılan propaganda türüdür. Sınırlı propaganda ise bir ülkedeki belli bir bölgeyi hedef alan propaganda türüdür. Sınırlı bir bölgedeki ho şnutsuzluğu gidermek amacıyla yapılmaktadır. Ferdi propaganda ise daha önceden belirlenen ki şilere yapılır. Genellikle dış alanda yapılan bir propaganda türüdür. Genellikle diplomatlar tarafından ülke çıkarları doğrultusunda yapılan bir faaliyettir (Özsoy 2000:19). Bütün bu propaganda türlerinde temel amaç ülke çıkarlarını gözetmek ve belirli bir amaç do ğrultusunda karşı tarafta daha önceden hedeflenen birey, grup ya da toplumların görü şlerini değiştirmektir.
24
5.3. Siyasi, Ekonomik, Kültürel, Askeri Propaganda Konusu bakımından propaganda türleri ise siyasi propaganda, ekonomik propaganda, kültürel propaganda ve askeri propaganda olarak tasniflendirilir. Siyasi propaganda devletlerin örgütlenmeye ba şlamasıyla birlikte kendisini gösteren bir faaliyettir. İlk devletin kurulu şundan bu yana siyasi propaganda faaliyetleri devlet yapılanması içerisinde kendisini göstermi ştir. Genellikle belli bir devlet anlayı şı söz konusudur ve propaganda faaliyeti bu görü şü yaymak doğrultusunda çalı şmaktadır. Siyasi rejimlerin sahip oldu ğu ideolojilerini yayma amacı da siyasal ideoloji propaganda kavramının doğmasına yol açmıştır. İnsan ruhundaki bütün unsurları istismar eden, hareket halindeki siyasetin ifadesi olan istilacı ve inanç de ğiştirici bir arzu ile çalı şan bu propaganda ideolojik bir renk ta şımaktadır. İhtilallerde ve sava şlarda ideolojik propagandanın ne kadar önem kazandı ğının örneklerini tarihte görmekteyiz. 1789 Büyük Fransız Devrimiyle ba şlayan ideolojik propaganda sava şı Birinci ve İkinci Dünya Savaşlarında ve bu sava şlardan önce de bol bol kullanılmı ştır (Daver 1993:281) Siyasi propaganda türleri ikinci dünya sava şı öncesi ve sırasında ya şanan Hitler türü propaganda ve Rusya’da ya şanan 1917 devrimi öncesi ve devamında uygulanan Lenin türü propaganda olarak temel iki noktada toparlanabilir. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan Hitler türü propaganda Alman halkı üzerinde son derece etkili olmuş ve sonuçları tüm dünyayı etkilemi ştir (Domenach 2003:40). Goebbels ve Hitlerin propaganda çalı şmaları propagandayı kendine özgü yasaları olan bir sanat haline getirmiştir. Savaş sırasında Nazi Almanya’sında özellikle radyo etkin bir propaganda aracı olarak kullanılmı ştır. Savaş ile ilgili kararların ve Nazi Ordusu lehine olan gelişmelerin duyurulması halkın moralini yüksek tuttu ğundan Hitler tarafından yo ğun olarak kullanılmı ştır. Ayrıca Hitler bizzat radyo aracılı ğıyla halka sıkça seslenmi ştir (Bektaş 2003:44). Buna göre Hitler tarzı propagandada öncelikle propagandacı olaylar ve kamuoyu hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Propaganda, sadece tek bir merkez tarafından planlanmalı ve uygulanmalıdır; di ğer yandan propaganda, dü şmanın politikasını ve eylemini etkilemelidir. Hitler türü propagandada bütün bunların yanı sıra kampanyanın tam olarak uygulanabilmesi için sınıflandırılmı ş ve kitlenin dikkatini çekecek nitelikteki operasyonel enformasyon el altında bulunmalıdır. Ayrıca bu tür propagandada lider çok önemli bir rol
25
oynamaktadır ve prestij sahibi liderler propagandanın i şini kolayla ştırmaktadır (Akarcalı 2003:60-70). Lenin türü propaganda ise 1917 devrimiyle birlikte kendisini göstermi ş ve iki temel terimde varlı ğını bulmuştur. Bunlardan biri açınlama bir di ğeri ise paroladır. Açınlamada egemen sınıfların çıkarlarını korumak amacıyla halka sundukları enformasyonun yanıltıcı oldu ğunu ve bu anlamda halkı yanlı ş bilgilendirdiklerini kitlelere bildirmek esastır. Parolada ise daha çok propagandanın sava şçı ve kurucu niteli ği ön plana çıkmaktadır. İçinde bulunulan durumun amacı açık ve şiirsel bir dille halka aktarılmakta ve yapılan mücadelenin ne için yapıldı ğı propagandayı yapan ki şinin vereceği mesajlar çerçevesinde oluşturulmaktadır (Domenach 2003:31). Her ne kadar son yüzyıl içerisinde ortaya çıkmı ş olmasa da Napolyon tarzı propaganda da kendi döneminde son derece etkili olmu ş ve kitleleri etkilemeyi ba şarmış bir propaganda türüdür. Özellikle basın yoluyla propaganda kullanımı ilk olarak Napolyon tarafından uygulanmı ştır. Hatta bu açıdan bakıldı ğında sistematik olarak propagandanın ilk Napolyon tarafından uygulandı ğı söylenebilir. Bunun yanı sıra bir takım sembol ve objelerin propaganda amacıyla kullanılması da Napolyon tarzı propaganda türünde mevcuttur. Napolyon’un kullandı ğı bir diğer propaganda yöntemi ise halkoyuydu. Buna göre halk sonuçları önceden belirlenmi ş bir konuda oy vermeye çağırılmakta ve sonuçlar Napolyon’un halk kar şısında daha önce savundu ğu görüşler doğrultusunda çıkmaktadır. Bunun sonucunda halk gözünde lidere olan güven ve saygı artmaktadır (Bekta ş 2002:91). Ekonomik propaganda ise ticari alanda faaliyet gösteren şirket veya grupların yaptığı reklâmlardan daha farklıdır. Genellikle milletlerarası ili şkilerde bir ülkenin genel menfaati göz önüne alınarak yapılan ve o ülkenin ekonomik politikasını yansıtan propaganda türüdür. Kültürel propaganda günümüzde ya şanan siyasi gelişmelerin de bir sonucu olarak en fazla kullanılan propaganda türüdür. Temelde bir ülkenin kendi ilke ve inançlarını di ğer milletler üzerinde yayma çabasına dayanır. Son yıllarda ya şanan küreselleşme süreciyle birlikte devletlerin stratejilerinde son derece önemli bir yer edinmiş olan kültürel propaganda aslında küreselle şmenin de bir sonucudur (Tomlinson 1999:146).
26
Kitle iletişim araçlarının yaygınla şması ve sınır kavramının günümüzde önemini yitirmeye başlamasıyla özellikle egemen milletler kendi kültürlerini di ğer ülkeler üzerinde egemen kılmaya çalı şmakta ve bunun bir sonucu olarak da kültürel propaganda faaliyetlerine hız vermektedirler. Geli şmiş ülkelerin di ğer ülkelerde yürüttü ğü bir takım propaganda faaliyetleri bu kapsamda de ğerlendirilmelidir (Özsoy 2000:20). Konusu bakımından propaganda türlerinden bir di ğeri de askeri propagandadır. Bu propaganda türünde hem iç hem de dı ş sahaya yönelik stratejiler mevcuttur. Sava ş dönemlerinde kullanıldı ğı gibi barı ş dönemlerinde de mevcut durumun korunması yolunda kullanılmaktadır (Tarhan 2004:36). Silahlı kuvvetlerin özellikle dünya savaşlarında yetersiz kaldı ğı noktalarda propaganda teknikleri kullanılmı ş ve elde edilen başarılar bu tekniklerin sava ş sonrası dönemlerde de kullanılmasını sa ğlamıştır. Askeri propaganda en temel anlamıyla devletlerin silahlı kuvvetleri desteklemek ve caydırıcı gücünü dı ş tehditlere karşı kullanmak ba ğlamında yaptığı propagandadır (Özsoy 1998:20). Bunun yanında bir ba şka sınıflandırmada ise propaganda çe şitleri şöyledir (Tan 2002:79-80):
5.4. Kişisel Propaganda ve Kitlesel Propaganda Propaganda iki türlü yapılabilir, birinde yüz yüze ileti şime geçilerek tek tek bireyler hedef alınır ve propaganda yapılır. Di ğer tür propaganda da ise kitlelere hitap edilir ve hedef olarak geni ş bir halk yı ğını alınır. Bu tür propagandada kitle ileti şim araçları sıklıkla kullanılmaktadır.
5.5. Politik Propaganda ve Sosyolojik Propaganda Politik propaganda, belirli bir yönetim, siyasi parti veya bir kurum tarafından, hedef kitlenin dü şüncelerini kendi istedi ği yönde şekillendirmek amacıyla yapılan propaganda türüdür. Hedefler açık ve seçik bir biçimde ortaya konmu ş olmakla birlikte, belirli bir alana sınırlanmı ştır. Sosyolojik propagandada ise daha kapsamlı ve belirsiz bir çalışma yürütülür. Bu tür propagandada toplumsal çerçeve kullanılarak, belirli bir ya şam felsefesi ve bu yolla ilgili dü şünce tarzı hedef kitleye benimsetilmeye çalı şılır. Sosyolojik propaganda çe şitli biçimlerde ortaya çıkabilir. Örne ğin bir toplumda üretilen ürünlerin 27
reklâmı, sosyolojik propagandanın bir bölümünü olu şturabilir. Toplumlar bu yolla bir ulusal saygınlık sağlamakta, Amerika Birle şik Devletleri örne ğinde olduğu gibi bir ya şam biçimi ve felsefesi dı şsatımından bile söz edilebilmektedir. Aynı do ğrultuda sinema da çoğu kez bir sosyolojik propaganda aracı niteli ği taşır. Her Amerikalı yönetmen, filmlerini isteyerek veya istemeyerek Amerikan ya şam biçimi ile çerçevelendirmektedir. Bu filmlerden çok sayıda örnek gördükten sonra, algılanan ya şam biçimi ve örtülü olarak belirtilen ya şam felsefesi benimsenmeye, öykünmeye ba şlanacaktır (Tolan 1982:468). İnsanların sosyolojik propaganda aracılı ğıyla önce ya şam tarzı de ğiştirilerek yeni tarz
somutlaştırılır ve ardından zamanla bu yolla ki şinin düşünceleri ve inançları da istenilen değişime uğrar. Etkisi oldukça yava ş gelişen sosyolojik propaganda, bir bunalım anında kitleleri hızla eyleme sürükleme gücüne sahip de ğildir (Tolan 1982:469). Dü şünceleri doğrudan etkileme olana ğına sahip olmadı ğı için ancak zamanla hedefine ula şabilen bir propaganda türüdür.
5.6. Karışıklık Propagandası ve Bütünle şme Propagandası Karışıklık propagandası daha çok yıkıcı ve kar şıtlık niteliği taşıyan propaganda türüdür. Genellikle kitleleri ba şkaldırmaya kı şkırtan bir faaliyettir, ancak bu propaganda sadece yönetimi devirmek amaçlı görmek yanlı ş olur. Genellikle ufak tefek provokasyonlar yaratarak halkın gözünde kahramanlı ğa oynamak da bu tür propagandalardan beklenen amaçlar arasına girebilir. Bütünle şme propagandası ise toplumun belli bir refah ve kültür seviyesine ula şmasıyla kullanılabilir. Bu tür propagandanın ba şarı şansı toplumun refah seviyesiyle do ğru orantılıdır.
5.7. Dikey Propaganda ve Yatay Propaganda Dikey propaganda geni ş bir örgütün ba şında yer alan, yönetti ği kitleden daha üstün olduğu varsayılan bir siyasal propaganda türüdür. Genellikle kitle ileti şim araç ve teknikleri kullanılır. Etkisi kısa sürede ve kolay kaybolur. Yatay propagandada ise grup içerisindeki bütün bireylerin e şit seviyede ve ayni düzeyde ele alınması temel amaçtır. Bu tür propaganda türünde lider yoktur. Temel hedef grubu olu şturan bütün bireylerin üzerinde eğitici bir etki bırakmasıdır. Bu özelli ği ile daha çok ö ğretici ve eğitsel bir nitelik taşımaktadır.
28
5.8. Akılcı Propaganda ve Duygusal Propaganda Günümüzde yapılan propagandaların birço ğu akılcı propaganda tekni ğiyle yapılır. Hedef kitleye daha akılcı, mantıklı ve kesin veriler sunularak etki artırılmaya çalışılır. Uzun dönemde etkinlik ancak akılcı propaganda yoluyla sa ğlanır. Duygusal propagandada ise daha çok co şkulu duygular ön plandadır ve özellikle dünya sava şları döneminde sıkça kullanılan bir propaganda türüdür. Propaganda türlerinin sınıflandırmasında bir di ğer önemli etken de propagandanın geldi ği kayna ğın türüdür. Kaynakları açısından propaganda ise üç çe şitte incelenebilir (Özsoy 1998:20):
5.9. Beyaz veya Açık Propaganda Bu tür propagandalarda kaynak açık ve resmidir. Bilgilerin geldi ği kaynak tamamen açıktır ve gizlilikten sakınmaktadır. Bunun en büyük sebebi ise hedef kitlenin bu tür propagandaya olan güvenlerinin oldukça yüksek olmasıdır. Hedef kitle bilginin geldi ği kaynak noktasında tereddüde dü şerse inandırıcılık zayıflayacaktır dolayısıyla propagandayı yapan taraf kayna ğın kimliğini açık bir şekilde vermeyi tercih eder.
5.10. Gri veya Bulanık Propaganda Bilgiler hedef kitleye aktarılırken yanlı ş ve doğru bilgiler iç içe verilir. Genellikle rivayet ve şayialara dayanır. Kaynak gizlenir ve bilginin kayna ğının dost mu yoksa düşman mı oldu ğu tam olarak bilinmez. Hadiseler genellikle çarpıtılır ve abartılarak verilir. Bu tür propaganda da verilen bilgilerin ilgi çekici ve zihinleri kurcalayacak türde olmasına özen gösterilir.
5.11. Kara veya Sinsi Propaganda Bu tür propagandada kaynak tamamen gizlidir ve asıl kaynak yerine hedef kitleyi yanıltıcı sahte kaynak kullanılır. Haber ba şka bir kaynaktan çıkıyormu ş gibi gösterilir. Asıl amaç kayna ğın gizlenmesi ve ba şka bir kaynaktan çıkıyormu ş hissini hedef üzerinde
29
uyandırmaktır. Gerçe ği çarpıtmak, ortalı ğı karıştırmak ve inançları sarsmak amacıyla yapılır. Her türlü gayri me şru araçlar vasıtasıyla ve dü şman üzerinde uygulanır. Propaganda türlerinin sınıflandırılmasında kullanı şı bakımından propaganda türleri de ele alınabilir (Tarhan 2004:49). Buna göre:
5.12. Stratejik Propaganda Genellikle uzun vadede etkisini gösteren ve kıtalararası kullanılan bir propaganda türüdür. Propagandaya çok erken ba şlanır ve bu süreç içerisinde yo ğunluk azaltılmadan propaganda faaliyetlerine devam edilir. Halk kitlelerinin inanmak istedi ği konular üzerinde yo ğunlaşmak bu propagandanın temel tekni ğidir. Hedefledi ği amaçlar, dost güçlerin moralini yüksek tutmak, tarafsız milletlerin deste ğini elde etmek, dü şman milletlerin moralini bozmak ve manen onları yıkmak, ırk, din, sosyal ve politik çatışmaları körüklemek şeklinde sıralanabilir. Stratejik propagandada kullanılan tekniklerin ba şında iç ve dı ş basın gelmektedir. Özellikle yanıltıcı bilgiler basın yoluyla halka sunulmakta ve bu yönde tutum sergilemeleri beklenmektedir.
5.13. Taktik Propaganda Stratejik propagandanın küçük bir tekrarıyla birlikte temelde onun tamamlayıcısı olarak uygulanır. Sonuçları stratejik propagandaya oranla daha kısa vadede alınır. Düşmanın eksikleri, geçmi ş yenilgileri ve morallerini bozabilecek unsurlar kullanılır. Genellikle mücadeleye gönülsüz katılan ırk ve azınlıklar hedef alınır. Ortaya çıkan bir eksiklik yapılan çalı şmalarla abartılarak çok daha yaygınla ştırılarak kullanılır. Bu tür propagandanın hedefleri arasında hedef toplumun moralini bozmak, liderlere güveni azaltmak, gerekti ğinde karşı tarafın kendilerine sı ğınmalarını sağlamak gösterilebilir. Sava ş bandoları, müzikler bu propagandanın kullandı ğı temel araçlar arasında yer almaktadır.
30
5.14. İşgal Propagandası İdari propaganda veya destekleyici propaganda olarak da tanımlanabilir. Yeniden
organizasyon ve ele geçirilen yerlerde kabullenmeyi sa ğlamak amacıyla kullanılır. İşgal edilen bölgelerdeki kar şı propagandayı etkisiz hale getirmek ve mevcut
güçlere karşı oluşabilecek kin ve nefreti engellemek amacıyla kullanılır. Bu tür propagandanın hedefleri arasında e ğitim ve e ğlence birimleriyle ibadethaneler bulunur. Kültürel propaganda sıkça kullanılır. Kullanılan araçlar arasında ise kitle ileti şim araçları, hoparlör, beyannameler, afi şler, hediyeler ve pankartlar mevcuttur.
5.15. Karşı Propaganda Düşman tarafından yapılan propagandanın yalan ve yönlendirici oldu ğunu kanıtlamak amacıyla kullanılan propaganda türüdür. Kar şı tarafın kullanabilece ği konular önceden belirlenmeli ve halk nezdinde bu konular di ğer güçlerden önce i şlenmelidir. Bu doğrultuda kullanılabilecek bir di ğer teknik de dü şman propagandasını tamamen reddetmektir. Bu yönde bir teknik kullanılabilece ği gibi yapılan propagandayı önemsemez, bir tavır takınılarak etkinli ğini azaltma yoluna gidilebilir. Bu do ğrultuda halkın dikkati farklı bir yöne çekilerek yapılacak propaganda etkisizle ştirilmeye çalışılır. Bu tür propagandanın hedefleri arasında askerler, siviller ve dü şman işgali altındaki dost gruplar, emir komuta zinciri içerisinde bulunan gruplar gösterilebilir. Diğer taraftan, özellikle siyasette, her propagandanın bir kar şı-propagandası bulunur. Kendi görü şlerini yaymak isteyenler, bir yandan da kar şıdakilerin görü şlerini çürütmeye çalı şırlar (Bekta ş 2002:209). Ayrıca J.M. Domenach da kar şı propagandanın kendine özgü ve ikinci derecede kurallarla nitelenebilece ğini belirtmiştir. Bunlar;
- Karşıtın İzleklerini Bulmak Düşman propagandasının kurucu ö ğeleri tek tek ayrılır. Kar şıtın izleklerinin birbirinden ayrılıp önem sırasına göre sınıflandırılması çürütülmesini kolayla ştırır. Kendilerini etkili kılan söz ve simgelerden sıyrıldıkları zaman, genellikle yoksul, hatta
31
kimi zaman da çeli şkin olan mantıksal özlerine indirgenmi ş olurlar. Böylelikle teker teker çürütülebilir, hatta birbirlerine kar şı çıkarılabilirler.
- Zayıf Noktalara Saldırmak Her türlü stratejinin temel kuralı budur. Bir kar şıtlar koalisyonu kar şısında, saldırı en zayıf, en çekingen olana yöneltilir, propaganda da ilkin onun üzerinde yoğunlaştırılacaktır. Karşıtın zayıf noktasını bulup kullanmak her türlü kar şı propagandanın temel kuralıdır. Sava ş propagandası bu yöntemi düzenli olarak kullanmıştır.
-
Güçlü Durumda Olan Dü şman Propagandasına Hiçbir Zaman Kar şıdan
Saldırmamak Bir görü şü yıkmak için onunla sava şmak, dikine saldırmak yerine bu görü şü kendisinden yola çıkmak, bir ortak alan bulmak gerekir. Ça ğdaş propagandaların karşılaştığı başarısızlıkların yüzde doksanı bu kurala uymamaktan ileri gelmektedir. Bu kurala uyulmadı ğı takdirde propagandaya fazla inanmı ş kişilerin kanıları daha da sağlamlaşır, bu da açık kapıları zorlamaya yarar. İşe karşıta hak tanımakla ba şladıktan sonra, onu yava ş yavaş kendi sonuçlarına kar şıt sonuçlara götüren bu yöntem, genel toplantılardaki itirazcılar ve kapı kapı dola şma uzmanlarınca çok kullanılır.
- Karşıt Saldırmak, Küçük Dü şürmek Bu kuralda ki şisel kanıt, akılsak kanıttan çok daha büyük bir etki sa ğlar. İşi “kişiliğe dökme” eski bir silahtır. Özel ya şam, politik tutumdaki de ğişiklikler, ku şkulu ilişkiler de bunun alı şılmış gereçleridir. Bir savın savunucusunu küçük dü şürmekle bu savı tartışmak çabasından kurtuluruz. Etki çok daha büyük olur ve bu saldırıya maruz bırakılan kişi ya da parti gözden dü şmekle kalmaz, dü şüncelerini, açıklamaları, davranışlarını doğrulamaları da gerekir.
32
- Karşıtın Propagandasını Olaylarla Çeli şkin Duruma Dü şürmek: Bir tek noktada bile olsa, kar şıt kanıtlamayı yalanlayan bir foto ğraf ya da bir tanık ortaya çıkarılabiliyorsa, bu kanıtlama tümüyle de ğerden düşer. Tartışma götürmez bir kanıt sa ğlamak çoğu zaman güçtür ama ne olursa olsun, olaylar yoluyla, elden geldiğince kesin ve kuru bir dille hazırlanmı ş yalanlamalardan daha güçlü kar şı propaganda silahı yoktur.
- Karşıtı Gülünç Düşürmek Hem maddi, hem de ruhsal nedenler bakımından, üstünlü ğü karşıta kaptırmamak ve kendi yararına bir birlik izlenimi yaratmak açısından kar şıtın en de ğerli yanından vurulmasına çalı şılır: Simgelerinin birincisine, yani ta şıdığı ada saldırılır. Adlandırma olgusu eski ça ğlardan beri süregelen büyüsel de ğerini sürdürmekte oldu ğu için son derece önem taşımaktadır. Örne ğin Gaulle’cüler komünistlere “bölücüler” adını vermi şler, onlar da kendilerine “gogolar(alıklar)” sözcü ğüyle karşılık vermişlerdir. Bütün bu propaganda türlerinin çe şitliliğine rağmen hepsinin temelinde halkın veya kitlenin tutum ve davranı şlarının yönlendirilmesi yatmaktadır. Dı ş güçler tarafından yapılan propaganda faaliyetleri farklı bir toplumun görü ş ve tutumlarını propagandayı yapan tarafın çıkarları do ğrultusunda yönlendirme çalı şması olarak görülebilirken, ülke içerisinde kendi halkına yönelik yapılan iç propaganda faaliyetleri ise toplumun tutum ve davranışlarını belli bir iç güç lehinde yönlendirme çalı şması olarak görülebilir. Bunların yanı sıra yapılan kar şı propaganda faaliyetleri de yine bir propaganda faaliyetini etkisiz kılma amacına hizmet ederken halkı kendi istedi ği yönde yönlendirmeyi hedef edinmi ştir. Sonuç olarak propaganda faaliyetleri ne şekilde olursa olsun belli bir kesimin istekleri doğrultusunda kitle veya toplumun yönlendirilmesini amaç edinmi ştir (Domenach 2003:80-82).
6. Propagandanın Kuralları Etkili bir propagandanın belli ba şlı kuralları vardır. J. M. Domenach’a göre propagandanın be ş temel kuralı vardır. Bunlar yalınlık ve tek dü şman kuralı, büyütme ve bozma kuralı, düzenleme kuralı, a şılama kuralı ve birlik ve bula şma kuralı olarak sıralanmaktadır.
33
6.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı: Propaganda, bütün alanlarda, her şeyden önce yalınlı ğı sağlamaya çalışır. Öğretisini, kanıtlamasını elden geldi ğince açık bir biçimde belirlenecek birkaç noktaya ayırmak ister. Propagandanın ABC sini olu şturan, hala ya şamasıyla da ilkelerinin canlılığını ortaya koyan İ nsan ve Yurtta ş Hakları Bildirisi hayranlık verici bir açıklıkla yazılmıştır. Kısa ve uyumlu tümcelerden kuruludur, bunun sonucu olarak kolayca akılda tutulabilir. Zamanla daha büyük bir yalınla ştırmaya doğru ilerlenildi. Elden geldi ğince kısa ve oturmu ş olmaları gereken parola ile slogan propagandada ön plana çıktı. Parola erişilmek istenen ere ği özetlerken, slogan ise do ğrudan doğruya politik tutkulara, coşkunluğa ve kine seslenir. “Toprak ve Barı ş” bir paroladır; “Tek Kültür, Tek Devlet, Tek Lider” ise bir slogandır. Daha sonra simgeler bu sürece katılmı ştır. Bu simgeler bir öğreti ya da bir yönetim biçimini özetlemektedir. Yazısal simge, görüntüsel simge, plastik simge ve müziksel simge olmak üzere kendi içinde ayrılmaktadır. Yazısal simgede vurgulanmak istenen olgunun ba ş harfleri büyük harfle yazılmaktadır. Görüntüsel simgede ise bayrak, flama, hayvan ya da nesne biçimlerinde çeşitli amblem ve i şaretler kullanılmaktadır. Plastik simgede ise beden hareketleri ve selamlama şekilleri ön plana çıkmaktadır. Müziksel simgede de ulusal mar şlar ve coşkulu müzikler tercih edilmektedir. Böylelikle insanlar tarih boyunca ö ğretilerini akılda tutulabilecek, çarpıcı birkaç kalıba, birkaç simgeye sı ğdırmaya çalıştılar. Karşıtın bireyselleştirilmesi de büyük yararlar sa ğlar. İnsanlar karanlık güçlerden çok gözle görülür ki şilerle karşı karşıya gelmekten ho şlanır. Hele bunlar gerçek düşmanlarının şu parti ya da şu ulus şeklinde değil de bu parti ya da bu ulusun önderi olduğuna inandırılırlarsa propaganda çok daha etkili olur. Bu noktada tek dü şman kuralı propagandanın önemli kurallarından biri olarak kendini göstermektedir (Domenach 2003:55-60).
6.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Büyütme kuralında iletilmek istenen her türlü mesajın büyütülmesi, abartılması ve şişirilmesi söz konusudur. Propagandada iletilecek mesajlar bu kurala göre mesaja maruz kalacak ki şilerin en alt seviyedeki dü şünme yetene ğine sahip olan bireyine göre
34
şekillendirilmelidir. Böylece hedef kitlenin mesajı algılaması propagandacının istedi ği
doğrultuda gerçekle şecektir. Bozma kuralı ise, mesajın içeri ğinin ve anlamının bozularak propagandacının istedi ği şekilde yeniden düzenlenmesini ifade etmektedir (Domenach 2003:60-61).
6.3. Düzenleme Kuralı Değişik biçimlerde düzenlenmi ş ve yinelenen bir mesaj propaganda kampanyasının üstün niteliklerinden birisidir. Bir mesaj hedef kitleye uygun olarak düzenlendiği ve yinelendi ği ölçüde başarılı olacaktır. Belirli bir mesajın i şlenmesi ve bu mesajın değişik kitlelere göre düzenlenmi ş ve elden geldi ğince çeşitli biçimler içinde, bütün propaganda organlarınca yinelenmesi bu kuralın temel niteli ğini oluşturmaktadır. Sürekli duyulan şey doğruymuş gibi insanların bilinçaltına yerle şebilir. Bu yüzden yineleme hedef kitle üzerinde etkili olmaktadır. Hangi durumda olursa olsun iyi bir düzenlemenin temel ko şulu propagandanın tonunu ve kanıtlamayı de ğişik kitlelere uygun biçimde hazırlamaktır (Domenach 2003:61-67).
6.4. Aşılama Kuralı Bu kurala göre propagandaya maruz kalacak insanların be ğenilerini kimi zaman da bunların en bulanık en saçma olanlarını bulup kullanmak önemlidir. İnsanların ruhunda bilinçli ya da bilinçsiz bir takım duygular vardır, propaganda da bunları bulup kullanır ve bu şekilde insanların zihnine iletmek istedi ği mesajları aşılamış olur. Özellikle gazeteciler okurlarında güven uyandırmak, kanılarını daha da peki ştirmek için kamuoyuna yalnızca seçilmiş, sindirilmiş haberler sunarlar. Bunda amaç; “hiç ku şkum yoktu”, “söylemi ştim zaten”, “bahse girebilirdim” gibi tümcelerle dile getirilen rahatlatıcı duygular vermektir (Domenach 2003:67-69).
6.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Birlik kuralı propagandacıların bir bireyin dü şüncesini toplumun genel kanısıymış gibi yansıtmasını ifade eder. Bireyi çevresindeki kimselerin neredeyse tümünün payla şır göründü ğü politik düşünceleri payla şmaya yönelten co şkunlukla, yaygın korkuyla yo ğrulmuş duyguyu yaratmak söz konusudur. Bu birlik duygusunu 35
yaratmak için birtakım ö ğelere ihtiyaç vardır. Bunlar; bayraklar ve sancaklar, amblemler ve belirtkeler, yazılar ve dövizler, üniformalar, müzik, projektörler ve me şaleler, selamlar, ya şa sesleri ve saygı duru şları olarak sıralanır.
-
Bayraklar ve Sancaklar: Etkileyici bir dekor yaratır, ülkelerin bayraklarının
renkleri toplulukların zihinlerinde psikolojik etkiye sahiptir. -
Amblemler ve Belirtkeler: Dolaysız bir büyüleme etkisine sahiptir,
amblemler duvarlara, flamalara i şlenir, üniformaların kolluklarında ve yakalarında yer alır. -
Yazılar ve Dövizler: Partinin izleklerini söylev ve haykırı şları yineleyen
sloganlar halinde yo ğunla ştırır. -
Üniformalar: Dekoru tamamlar, bir kahramanlık havası yaratır.
-
Müzik: Bireyin kitle içerisinde erimesine ortak bir bilinç yaratılmasına
geni ş ölçüde yardımcı olur. Müzi ğin esinleyici etkisi bütün insanlarda bulunan içgüdüler ve eğilimler bütünü üzerinde kendini gösterir. Bu durumda müzik, insanlar arasında bireysel farklılıklar ötesinde, insanların içlerinde uyuklayan, özde ş eğilimlerin birbirine karıştığı, ortak bir durum yaratmaya çok elveri şlidir. Özellikle çalgı müzi ği (vurmalı çalgılar), uyumun iyice belli olması, müzi ğin coşkulu ve kayna ştırıcı etkisini daha da artırır. Bu co şkunluk, bu kayna şma, ulusal marşta, partinin ya da ulusun simgesel şarkısında en yüksek noktasına ula şır, her ses do ğrudan doğruya göğüste duyulur,
topluluk içinde bulunanlarca koroyla dinsel bir a ğırbaşlılıkla yinelenir. Birlikte şarkı söylemek, bir kalabalı ğı tek bir kitle durumuna getirmenin, onda tek bir varlık oluşturduğu duygusunu uyandırmanın en güvenilir yoludur. Kısacası tüm bu “sesli zehirler” kalabalı ğa taşkınlık vermek için kullanılan ana ilaçlardır. -
Projektörler ve Me şaleler: Büyüyü arttırır, özellikle me şaledeki ateşin
insanı değişik ve derin dü şlemlere sürükledi ği görülür. Hem co şturucu hem deh şet verici bir etki uyandırır. Gece gösterilerinde me şaleler ve projektörlerinden yararlanılır. -
Selamlar, Yaşa Sesleri ve Saygı Duru şları: El kol hareketleri olarak
adlandırılan ve belli anlamlara gelen selamlar bedensel ve ruhsal etkilere sahiptir. Aynı şekilde kalabalığı sürükleyen ya şa sesleri, alkışlar topluluk içerisindeki “edilgenleri” de
canlandırır.
36
Bir bütünlük içinde bulunan toplumlarda dostluk, sa ğlık ve sevinç imgeleri bütün propagandaların ortak paydasıdır. Bütün ülkelerin propagandalarının sinema kalıpları, yani dans eden çocuklar, stadyumda gençler, şarkı söyleyen harmancılar, yazı masasına ya da makinesine çivilenip kalmı ş gerçek insan ba ğıntılarından uzak dü şmüş kentlinin mutluluk ve özgürlük iste ği, kaçış gereksinimi üzerinde oynarlar. Aynı zamanda bu kuralda yazarlar, bilginler, sanatçılar, ünlü sporcular da sırası gelince “kılavuz ki şi” rolü oynar. Halk bu ki şilere hayranlık duyar, körü körüne ba ğlanır ve onların politik yöneli şlerinin etkisi altında kalır. Aydınların katılı şı, propagandanın gözde yollarından biridir. Böylelikle kendisine güvence sa ğlar. Birlik duygusu aynı zamanda bir güçlülük kanıtlamasıdır. Yanda şlarının her yerde bulundu ğunu ve kar şıttan üstün oldu ğunu göstermek propagandanın temel ereklerinden biridir. Daha önce belirtilen birlik kuralının ö ğeleri propaganda için vazgeçilmez bir güç iklimidir. Ortada oldu ğunu, en güçlü oldu ğunu göstermek bu ö ğelerle söz konusudur. Bula şma kuralı da birlik kuralındaki gibi bir bireyin dü şüncesinin toplumun genel dü şüncesi olarak yansıtılması ba ğlamında yine bu dü şüncenin diğer insanlara bulaştırılması ve yayılmasını içerir (Domenach 2003:69-79). Propagandanın belli ba şlı özellikleri sıralandıktan sonra bu kuralların uygulanacağı propaganda araçlarını da açıklamak gerekmektedir. Böylece ileti şim araçlarıyla propaganda arasındaki etkile şim de anlaşılabilir. İletişim araçlarıyla propagandanın günümüzde ne kadar iç içe oldu ğunu belirtmek adına bu bölüm önem arz etmektedir.
7. Propaganda Araçları Propagandanın ne ölçüde etkin oldu ğunu belirleyen en önemli unsurlardan birisi de propaganda yapılırken kullanılan araçlardır. Hedef kitle üzerinde uygulanacak propaganda tekni ğini bir anlamda kullanılacak araca göre belirlemektedir. Özellikle son yüzyılda ortaya çıkan kitle ileti şim araçları, propaganda yapanlar için çok önemli bir geli şme olarak nitelendirilebilir. Küreselle şme süreci de propaganda kavramını yakından ilgilendirmektedir. Bu do ğrultuda küreselle şme sürecinin ortaya çıkardığı gelişmeler sonrasında ya şanan sıçramalar, kitle ileti şim araçlarının kullanım alanlarını geni şletmiş ve yeni araçlar üretmi ştir. Bu durum yeni kullanım alanlarının
37
ortaya çıkmasına neden olmu ş sonuç olarak da kitle ileti şim araçları bireylerin ve toplumların ya şam şekillerine daha fazla etki etmeye ba şlamıştır. Büyük kitlelere ula şabilmek adına bu araçların kullanımı hem etkinli ğin artması hem de hitap edilen kitle üzerindeki sonuçları açısından devrim niteli ği taşımaktadır. Tüm bunların yanı sıra kitle üzerinde devamlı bir şekilde yapılacak olan bombardıman yine bu kitle iletişim araçlarının ortaya çıkmasıyla sa ğlanabilmiştir. Propagandayı geni ş boyutlu bir toplumsal denetim olgusu içinde ele alırsak kitle ileti şim araçlarının bu denetlemedeki yerini de belirlemeliyiz (Akarcalı 2003:40-43). Propagandayı yapan tarafından kullanaca ğı aracı tanımak son derece önemlidir. Bunun yanı sıra propagandaya maruz kalan kitle veya birey için de propagandanın yapılacağı araç ile olan ili şkisi de propagandacı tarafından çok iyi bilinmelidir. Bu noktada incelenecek araçlar mesaj iletebilir nitelikte olmakla beraber kitlelere mesaj iletebilir nitelikte olmalıdır. Kitle iletişim araçları olarak gazete, radyo, televizyon, afi ş, resim, kitap, tiyatro, internet ve sinema ele alınarak propaganda amaçlı kullanımları ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
7.1. Gazete Gazete, Batı Avrupa’da ticari kapitalizmin ürünü olan bir kitle ileti şim aracı olarak ortaya çıkmı ştır. Kökeninde ise Avrupa’da ortaça ğ sonrasının haber mektupları vardır. Ça ğdaş anlamda gazete, kapitalist üretim biçimi ve piyasa ekonomisi içinde toplumsal bir kurum ve ticari i şletme olarak var olabilmi ştir (Tokgöz 1994:33). Günümüzde kullanılan kitle ileti şim araçları arasında en köklü geçmi şe sahip olan gazetedir. Bu boyutta propaganda amaçlı kullanılan en eski kitle ileti şim aracı olarak gazeteyi ele almak yanlı ş olmayacaktır. Matbaanın 14. yüzyılda icadı ile birlikte o zamana dek elle yazılan gazeteler de asılı olarak sunulmaya ba şlanmıştır. Böylelikle daha hızlı ve fazla sayıda baskı yapmak mümkün olmuştur. 18. yüzyıla gelindi ğinde ise gazeteler artık günlük yayınlanmaya ba şlamıştır. Gazeteler bütün bu geli şmelerle birlikte kamuoyu olu şturma işlevini de daha etkin ve kitlesel olarak yapma yoluna girmi ştir. 18. yüzyılın dü şünürleri devrimci bir propaganda
38
için eleştiri yazılarına, kitaplara ba şvurdular, çabaları kesin bir etki yarattı. En uygun propaganda aracı gazeteydi (Domenach 2003:21). Bu dönemden sonra tüm basılı ileti şim araçları içerisinde gazetenin propaganda aracı olarak öne çıkmı ş olduğunu söylenebilir. 19. yüzyılda ya şanan sanayi devrimi ve yeni icatlar gazetecili ği büyük oranda etkilemiştir. Gazeteler bu dönemde iktidar için bir propaganda aracı olarak önemini arttırmıştır. Özellikle büyük kitleler üzerindeki inandırıcılık oranı propagandacıların gazeteye yönelmesinde etkili olmu ştur. Gazetelerin kitleleri etkileme, yönlendirme ve inandırma etkisini gören ve siyasal erki ele geçirme ya da elinde tutma amacında olan çevreler, propagandalarını bu yolla halka iletmeye ba şlamışlardır. Gazeteler kamuoyunu şekillendirmede, propaganda yapmada devletlerin önemli ve güçlü bir aracı olarak
etkinlikleri artırmaya ba şlamışlardır. Her ne kadar gazeteler 20. yüzyılda tiraj kaybına u ğramışlarsa da toplumumuzda bir propaganda kayna ğı olma özelliklerini sürdürmü şlerdir. İkinci Dünya Sava şı sırasında da gazeteler kamunun temel bilgilenme kaynakları olmu şlar ve bu özelliklerinden dolayı da propaganda için yaygın biçimde kullanılmı şlardır (Bekta ş 2002:101). Bu duruma bir örnek olarak fa şist İtalya yönetiminin lideri Mussolini’nin gazetecilikle ilgili dü şünceleri gösterilebilir. Mussolini 1 Ekim 1928 tarihli “Bir Vazife Olarak Gazetecilik” adlı nutkunda şöyle demektedir: “Totaliter bir rejimde basın, bu rejimin bir unsurudur ve bu rejimin hizmetinde bir kuvvettir. Bu sebeple bütün İtalyan basını da fa şisttir. Bu tartışılmaz gerçek, fa şist gazetecilik faaliyeti bakımından bir direktif prensibi ortaya koymaktadır. Rejime zararlı olacak her şeyden kaçınılacaktır; rejime faydalı olan her şey yapılacaktır.” (Dönmezer 1968:47-48). Hitler de gazeteden propaganda aracı olarak sonuna kadar yararlanmaya çalışmıştır. Hitler’in propaganda Bakanı Dr. Joseph Goobbels tüm Alman Gazetelerine: “Okuyucu sizi yanı ba şında duran bir realite gibi algılamalıdır” mesajını vermi ştir. Bu direktiften sonradır ki, gazeteler, insanların kan ter içinde kaldıkları, vücut vücuda oldukları kitle mitinglerinin atmosferini yansıtmaya ba şladılar (Akarcalı 2003:118). İlerleyen zamanla birlikte gazeteler artık siyasi gücü ya da ekonomik geliri
paylaşma yarışında olan çevreler tarafından sahiplenilmi ş ve sermayenin belli odaklarda toplanmaya ba şlanmasıyla küresel anlamda bir güç haline dönü şmüştür (Uluç 2003:201). Günümüzde artık gazeteler tamamen sermayeye dayalı bir özellik göstermekte ve bunun doğal bir sonucu olarak da bu çevrelerin propagandalarını kitlelere ula ştırmaktadır. İktidar
39
mücadelesi vermekte olan tüm fikirler, kamuoyunda kendilerine etkin bir yer edinebilmek için yazılı basının özellikle de gazetenin gücüne ihtiyaç duymaktadırlar.
7.2. Radyo Televizyonun henüz insanların gündelik hayatını bu kadar i şgal etmediği, okuma-yazmanın bu denli yaygın olmadı ğı ve gazete basıp da ğıtmanın da o kadar kolay olmadığı dönemlerde radyo, en etkili kitle ileti şim aracıydı (Kuruo ğlu 2006:8). Her ne kadar gazeteden sonra ortaya çıkmı ş olsa da işitsel iletişimde yeni bir araç olarak insan hayatına girmesi radyonun etkinli ğini arttırmıştır. Radyo i şitsel duyulara yönelik bir iletişim aracı oldu ğundan hayal gücü üzerinde de etkiliydi. Geli şen teknolojiyle birlikte çeşitli ses efektlerinin de kullanılması dinleyiciler üzerinde yapay bir gerçeklik dü şüncesi oluşturmaktaydı. Birinci Dünya Sava şı sırasında radyo henüz laboratuarda ara ştırma geliştirme safhasındaydı. Bundan dolayı tarihin o ana kadar gördü ğü bu en büyük sava şta bu cihaz yoktu. Savaştan üç dört yıl sonra 1923 yılında ilk şirket İngiltere’de kuruldu (Özsoy 1998:347). Böylece radyonun önemi tüm dünyadaki hükümetlerce hızlıca kavrandı. Radyo ilk yıllarında özellikle haber alma ve haber verme aracı olarak kullanılsa da daha sonraları bir propaganda aracı olarak etkin bir biçimde ön plana çıkmı ştır. Radyo sınır ötesi propaganda faaliyetlerinin yürütülmesinde de özellikle kullanılmı ştır. Gazetenin bu noktadaki eksikli ği radyo tarafından giderilmi ş ve gazeteye oranla sınır ötesine çok daha hızlı ve etkin bir biçimde ula şmıştır. Radyonun gazete kar şısındaki bu avantajının yanı sıra ses unsurunu kullanabilmesi bir di ğer avantajı olarak gözükmektedir. İnsan sesinin kanıtlamalara yazılı basında eri şemediği bir ya şam, bir canlılık kazandırdı ğı radyoyu son derece güçlendirmi ştir (Domenach 2003:52). Özellikle haber ve bilgi aktarımında insan sesinin karşısındaki kitle üzerindeki etkisi ve inandırıcılı ğı kişinin kendi okumasıyla kıyaslanamayacak düzeyde yüksektir. Radyo vasıtası ile siyasi propaganda yapılabilece ği konusunda ilk giri şim radyonun icadına paralel geli şti. Nitekim 1923 yılında yapılan seçimlerde İngiliz İşçi Partisi radyoyu propaganda aracı olarak büyük bir ustalıkla kullandı ve önemli bir ba şarı da elde etti (Özsoy 1998:348). Böylece kitleler propagandanın kitle ileti şim araçları tarafından ne kadar etkin bir şekilde yapıldığını görmüş oldu. 1930’lu yıllarda ise Atlantik’in iki yakasında bulunan geni ş dinleyici kitlesine seslenen radyo kullanımına
40
tanık olundu. Amerika Birle şik Devletlerinde Ba şkan Franklin Roosevelt’in Amerikan halkına doğrudan yaptığı “ocak ba şı sohbetleri”
Orson Welles’in 1938 yılında
gerçekleştirdiği “Dünyalar Sava şı” isimli program, o yıllarda radyonun genel halk kitlesi üzerindeki etkisini anlayabilmek açısından en iyi örnekler olarak sayılabilir (Bekta ş 2002:107). Özellikle Orson Welles’in programı sonrasında geni ş halk kitlelerinin verdi ği tepki radyonun ne denli etkin bir araç oldu ğunu ve insanlar üzerindeki inandırıcılı ğının ne kadar yüksek oldu ğunu kanıtlamı ştır. Avrupa’da ise radyo Hitler tarafından çok daha de ğişik ve tehlikeli bir kullanım aracı haline getirildi. Radyo belli bir partiyi yalnız ba şına iktidara getiremez, fakat onun iktidarda kalma olanaklarını arttırmak için kamuyu sürekli etkilemeye çalı şabilir, bunun en güzel örne ği Alman Radyosu’nun, Naziler yönetimindeki propaganda etkinliklerinde görülmüştür (Bektaş 2002:109). Hitler radyoyu sürekli ve geni ş kitlelere yönelik kullanmış ve bunun sonucunda çok geni ş bir halk deste ğiyle iktidarı eline geçirmi ştir. Bu dönemde her ne kadar tek ba şına radyo iktidar de ğişiminin sebebi olmamı şsa da Hitler’in Alman siyasetini ve kitlelerin beklentisini iyi bilmesi ve beraberinde radyoyu kullanması bu süreçte çok etkili olmu ştur. Hitler’in sava şın Almanya lehinde oldu ğu dönemlerde, “…radyo yayınları olmasa bu sava şı kazanamazdık..”dediği
bilinmektedir (Aziz
2003:44). İktidara geldikten sonra Hitler propagandanın ne kadar etkin oldu ğunu anlamış
ve bakanlık düzeyinde propaganda çalı şmalarını arttırarak devam etmi ştir. Özellikle Joseph Gobbels’in Aydınlatma ve Propaganda Bakanlı ğı’nın başına getirilmesi Almanya’da propaganda faaliyetlerinin son derece hız kazanmasını sa ğlamıştır. Hitler kitleler üzerinde radyonun güçlü etkisine inandı ğı için Avrupa’daki en ucuz radyo alıcısını üreterek piyasaya sürdü. Bu radyo alıcısının satın alınması için hükümet halka yoğun bir para yardımı yaptı. Burada amaç, Almanya’daki her eve bir radyo alıcısı yerleştirmekti (Akarcalı 2003:114-115). Bu örnekten de anla şılabileceği gibi Hitler’in iktidara gelme ve bu iktidarda kalma çabaları radyonun etkin olarak kullanıldı ğı bir propaganda faaliyetini zorunlu kılmaktaydı. Nazi partisi Almanya’da radyo ile birlikte mümkün olabildi ğince fazla insana ulaşabilme niyetindeydi. Yapılan çalı şmalarla olabildiğince fazla radyoyu ülke genelinde yaymaya çalışmaktaydı. 1935 yılında Almanya’da satılan radyo sayısı 1 milyon 90 bin 314 iken; 1936 yılına gelindi ğinde bu rakam 6 milyon 142 bin 921 adede ula şmıştı
41
(Özsoy 1998:348). Neredeyse her eve giren radyoyla birlikte Nazi Partisi’nin propagandası da evlere girmi ş oldu ve böylece siyasi iktidar kitle ileti şim araçlarını propaganda yapmak için bir unsur olarak etkin bir biçimde kullandı. Goebbels’in radyoyu kullanmasındaki ustalık, sadece ülke içiyle sınırlı de ğildi. İkinci Dünya Sava şı sırasında işgal edilen Avrupa ülkelerindeki radyo vericileri özel
ekipler tarafından anında kullanılır hale getiriliyor ve bu sayede Avrupa’nın çok geni ş bir kesimine Nazi propagandası yapılabiliyordu (Kuruo ğlu 2006:23). Radyonun kullanılmaya başlaması hükümet propagandasının evrenselle şmesini kolayla ştırır. Radyoyu tam anlamıyla evrenselle ştiren Almanya’dır. Nazi iktidarı “psikolojik sava ş” kavramını yaratmış ve dış politikasında uygulamı ştır (Mattelard 2005:62-63). Savaş sadece silahlı askerlerle de ğil bir bakıma radyo vericileri yolu ile de yapılıyordu. Dü şman ülke halklarının moralini bozmak ve kendi halkının moralini yüksek tutabilmek o dönemki en etkin kitle ileti şim aracı olan radyoya dü şmüştü. İkinci Dünya Savaşı döneminde sözcüklerin kullanılabildi ği tüm araçlar, propagandanın do ğal silahı haline geliyordu. Goebbels Hitler’in “Kavgam” adlı eserinin bir cümlesinde bunu kısaca şu şekilde özetlemiştir: “Sava ş zamanı sözcükler birer silahtır” (Kuruo ğlu 2006:22).
Sovyetler Birli ği bir propaganda aracı olarak radyoyu daha çok sava ş sonrası dönemde ideolojisini dı ş ülkelere yayma amaçlı kullanmı ştı. Sovyetler kısa dalga yoluyla 17 ayrı dilde dı şarıya yayın yapmaktaydı (Akarcalı 2003:214). İster iç ister dış propagandaya yönelik olsun sonuçta radyo her tür mücadelede bir propaganda aracı olma özelliğini siyasi erkler bazında kanıtlamı ştı. Özellikle soğuk savaş döneminde radyo artık dünya siyasal dengelerini etkileyen önemli bir propaganda silahı haline geldi. 1949’da Çin’de komünistlerin iktidarı ele geçirmesiyle birlikte yeni bir radyo devinin do ğması gerçekleşti. Gene bu dönemde Sovyet Blo ğu içinde olu şabilecek parçalanmalardan korkan Sovyetler Birli ği, yayınlarının süresi ve yapıldıkları dillerin adedini hızla arttırmak zorunda kaldı (Akarcalı 2003:110). Bu durum iktidarı ele geçirebilmek kadar onu elde tutabilmenin de propaganda yoluyla gerçekle ştirileceğini kanıtlamıştır. Dönemin savaşa katılan ülkelerinden bir di ğeri olan İtalya’da ise Mussolini radyoyu konu şmalarını yayınlamak için kullandı. Tıpkı Almanlarda oldu ğu gibi İtalya’da da toplumun her kesimine radyo alıcısı ula ştırıldı.
Şehir meydanlarına, köylülerin
dinlenme alanlarına hoparlörler yerle ştirmişlerdi. Böylece hükümetin resmi görü şü halka direkt olarak ula şabilmekteydi. Fa şistler, radyoyu gençlerin e ğitiminde de büyük ölçüde
42
kullandılar. “Giornalio del Fanciullo” (Çocukların Küçük Gazetesi) adlı programda hikâyeler, şiirler, şarkılar ve din bilgileri ile Mussolini ve di ğer İtalyan kahramanlarının hikâyeleri yer alıyordu (Akarcalı 2003:148). İtalya özellikle Birle şmiş Milletlerin aldığı kararlara yönelik kar şı propagandasını hem Afrika hem de İtalya üzerinden 10 ayrı dilde radyo
yayınlarıyla
gerçekle ştirmiştir.
Böylece
İngiliz
ve
Fransız
sömürge
imparatorluklarını zayıflatma amacına ula şmaya çalışmıştır (Kuruo ğlu 2006:19). Tüm bu gelişmeler bize radyonun propaganda aracı olarak uzun süre ne kadar etkin kullanıldı ğını göstermektedir. Radyonun etkinli ği alanında iki önemli kurulu ş yer alır ki, bunlardan ilki İngiliz yayın organı olan BBC’dir. BBC, Türkiye’de oldu ğu kadar tüm dünyada da “ciddi, tarafsız, doğru” haberin kayna ğı olarak bilinegelmi ştir. Özellikle İkinci Dünya Sava şı sırasında önemli bir aktör olarak ortaya çıkan ve tüm dünyaya seslenen dı ş servislerini de kuran BBC neredeyse “hakikat” ile özde şleştirilmiştir (Ahıska 2005:155). Ancak BBC de görünenin arkasında ba şarılı propaganda yapan bir yayın organı olmu ştur. Özellikle İkinci Dünya Savaşı döneminde liderli ği kapan Alman radyolarıyla rekabete girmi ş ancak pek başarılı olamamıştır. BBC, bu yıllarda Türkiye ile de daha do ğrudan bir şekilde ilgilenmeye ba şlamış, Türkiye’nin sava ştaki ittifaklarını etkilemek için yaratıcı propaganda stratejilerinin pe şine düşmüştür (Ahıska 2005:156). “Do ğruluk” ilkesiyle hareket eden BBC, aslında bunu bir propaganda stratejisi olarak belirlemi ştir. Propagandaya bu tarzdaki bakı ş açısıyla doğruluk ve güvenirlikte ün kazanmı ştır. Bir diğer yayın organı ise, Amerika’nın Sesi (Voice Of America)’dir. 1942 yılında kurulan Amerika’nın Sesi’nin kurulu ş nedeni de aslında propaganda amaçlıdır. Japonlar’ın 7 Aralık 1941’de Pearl Harbor’a düzenledikleri sürpriz saldırı, o güne dek uluslar arası yayın yapan hiçbir radyosu bulunmayan Amerika Birle şik Devletleri’ni harekete geçirir. Daha sonraki yıllarda aynı dili kullandıkları BBC ile de i şbirliğine girecek olan Voice of America’nın serüveni ba şlamış olur (Kuruo ğlu 2006:27). İlerleyen yıllarda radyonun önemini kavrayan Amerika, kendi ülkesinin dı şında diğer tüm ülkelere yayın götürmüştür. 1960’larda Vietnam Sava şı’nda, 1970’lerde Çin’de, 1980’lerde Afganistan’da, 1990’larda da Afrika kıtasındaki yayınlarıyla etkisini sürdürmü ştür. Yapılan çeşitli araştırmalar radyo yayınlarının ki şilerin kanaatlerini ve düşüncelerini etkilemede basına nazaran daha etkili oldu ğunu ortaya koymaktadır. Lazarsfeld, Berelson ve Gaudet, birlikte yaptıkları de ğişik haberleşme araçlarının karşılaştırmalı etkileri adlı ara ştırmada radyonun basılı araçlara oranla daha ikna edici
43
olduğu sonucuna varmı ştır (Oskay 2000:198). Radyonun icadıyla birlikte yazılı basının propaganda amacıyla kullanılması radyoya oranla azalmı ş olsa da etkinli ğini yitirmemiştir.
7.3. Televizyon 20. yüzyılda radyonun yanı sıra televizyonun da kitle ileti şim araçlarına katılması bilgi akışını derinden etkilemi ştir (Tokgöz 1994:297). Radyo ve di ğer kitle iletişim araçlarının en büyük eksikli ği olan, sesin ve görüntünün aynı anda ta şınabilmesi özelliğini bünyesinde bulunduran televizyon, toplumlar için büyük bir icat olmu ştur. Televizyon ülkede ve dünyada olup bitenlere ili şkin bilgileri sa ğlayarak demokrasiyi geli ştirir ve radyo ile basının yapamayaca ğı şekilde gerçeği anında göstererek (canlı yayın) olayın gelişimini de izleyiciye aktarıp ilgi uyandırabilir. Bununla birlikte genellikle görülen odur ki, gerçeklerden saptırılmı ş ve ilgiyi da ğıtıcı nitelikte bilgi sa ğlaması nedeniyle, televizyon kamunun sa ğlıklı bir şekilde bilgilenmesine gereken biçimde hizmet etmemektedir. Bilgi akı şı tek yönlü oldu ğu için de bilgi yetersiz kalmakta ve bolluk içinde uyuşturuculukla kamunun demokratik katılımı engellenmektedir (Bekta ş 2000:138). İkinci Dünya Sava şı yıllarında icat edilen televizyon, Amerika’nın elinde geli şerek etkin
gücüne kavu şmuştur. Propaganda açısından televizyon özellikle siyasal seçim mücadelelerinde birleyici olmuştur. Temsili demokrasilerde, yöneticilerin belirlenmesi ve siyasal katılma büyük önem ta şımaktadır. Siyasetçilerin kamu imajları günümüzde büyük çapta televizyon tarafından yaratılmaktadır. Televizyon ve basın beraberce kitle içindeki bireylerin ne hakkında dü şünmeleri ve ne hissetmeleri gerekti ğini öneren mesajlar iletirler ve sürekli propaganda yaparlar (Bekta ş 2002:112). Geli şen teknolojiyle birlikte artık eski seçim kampanyalarının yerini görselli ği ve işitselliği beraberce içinde barındıran kampanyalar yapılmaya ba şlanmış ve bu kampanyalar birer propaganda malzemesi olarak televizyonda yayınlanmaya ba şlanmıştır. Toplum tarafından özellikle e ğlence aracı olarak görülen televizyonun propagandacıların i şini kolayla ştıran bir di ğer özelliği de aslında budur. İnsanların eğlence olarak gördükleri bir ileti alırken propagandacılar büyük bir ustalıkla iletmek istedikleri mesajları televizyon yayınlarında araya sıkı ştırarak kitle üzerinde etkili olabilmektedirler (Schiller 2005:125). İnsanlar eğlence olarak gördükleri programlar sırasında ya da reklâm
44
kuşakları vasıtasıyla yo ğun bir propaganda bombardımanına maruz kalmakta ve propagandacının iletmek istedi ği mesajı anında ve farkında olmadan almaktadırlar. Her eve hızla ula şabilmesi açısından televizyon propagandacılar için vazgeçilmez bir araç halini almı ş ve bu do ğrultuda televizyona uygun kampanyalar düzenlenmeye ba şlamıştır. Televizyonun kamuoyu olu şturmasındaki etkileri üzerine yapılan çeşitli incelemeler, onun geli şimini ve kişilerin kanaat, tutum ve dü şüncelerini etkilemedeki rolünü toplumsal, siyasal ve kültürel ba ğlamlarda ele almışlardır (Bekta ş 2002:112). Radyonun sınır ötesi yayıncılıkta gösterdi ği gelişmeyi televizyon bir adım daha öne götürmü ştür. Bu noktada bilginin kontrolünün sa ğlanması açısından televizyon etkin bir noktaya oturmu ştur. Özellikle ülkeler arasındaki rekabet, bilginin elde tutulması alanına kaymış ve uluslar arası yayıncılı ğın gelişimini tetiklemiştir. Büyük ülkeler bilgi akışını kendi ellerinde tutarak kendi istedikleri bilginin kitlelere ula şmasını amaçlamışlardır. Küreselleşmeye doğru giden bu süreçte kitle ileti şim araçlarını elinde tutma başarısını gösterebilenler, dünyayı şekillendirebileceklerini de fark etmi şlerdir. Bu noktada dünya üzerindeki en etkili ülke bugün Amerika olarak gözükmektedir. Dünya siyasetinin günümüzde geldi ği nokta göz önüne alındı ğında bu durum su götürmez bir gerçek olarak kar şımızda durmaktadır (Schiller 2005:71). Özellikle haber akı şını ellerinde bulunduran büyük sermaye sahipleri bu propaganda akı şının bir di ğer noktasıdır. Bu haber ajansları hem kendi sermaye sahipleri hem de mensup oldukları ülke açısından bilgi akı şını kontrol etmekte ve televizyon aracılığı ile kitlelere ula ştırılan haberler bir bakıma bu çevrelerin yönlendirmesi doğrultusunda olmaktadır. Televizyonlardaki haber akı şının büyük bir bölümünü elinde tutan haber ajansları enformasyon akı şındaki en etkin araçlardır (Tokgöz 1994:105). Bu etkinli ğin en önemli sebebi ise şüphesiz ki televizyon aracılı ğı ile geniş halk kitlelerine ula şabilmeleridir. Bu noktada propaganda aracı olarak televizyon özellikle bilgi akı şının kontrolü ve hedef kitleye yönelik reklâm uygulamalarıyla kar şımıza çıkmaktadır. Kitle iletişim araçlarının pek ço ğunda olduğu gibi televizyonda da belirli bir Amerikan üstünlüğü söz konusudur. Amerika Birle şik Devletleri küreselle şme
45
bağlamında kendi kültürünü, televizyonu da etkin bir şekilde kullanarak olabildi ğince geni ş bir coğrafyaya yaymayı ba şarmıştır. Ülkemizde yayınlanan bazı Amerikan dizilerinin bilinirlili ği, bu düşünceyi doğrulamaktadır. 70’li yıllarda Dallas, 80’lerde Komiser Kolombo, 90’lı yıllarda ise Yalan Rüzgârı Amerikan ya şam stilini, değer yargıları ve kültürünü geli şmekte olan ülkelere ula ştırmayı başarmıştır. Özellikle Amerikan TV dizisi Dallas, 1980’lerde kültürel emperyalizmin ba şyapıtı haline gelmi şti. Türkiye’den Avustralya’ya, Hong Kong’dan Büyük Britanya’ya kadar doksandan fazla ülkede dizi ba şlarken sokaklar bo şalıyor, su tüketiminde büyük bir dü şme görülüyordu (Tomlinson 1999:75) Yapılan bir ara ştırmaya göre ise Türkiye’de dı ş kaynaklı yapımların bütün yapımlara oranı %84 iken; bu rakamlar batı ülkelerinde tam tersidir. Amerika Birle şik Devletleri’nin kullandı ğı dış kaynaklı yapımların süresi bütün yapımlarının %2’si kadardır (Özsoy 1998:376). Kitle
iletişim
sürecinde
televizyonun
etkinli ğini
arttırması
sınırları
anlamsızlaştırmaya ba şlamış ve doksanlı yıllarla birlikte küreselle şme sürecinin tüm dünya üzerinde yaygınla şmasını sağlamıştır. Aslında bu büyük bir propaganda çalışmasıdır ve hızlı bir şekilde amacına do ğru ilerlemektedir. Televizyon gerek e ğlence olarak adlandırılan programlar aracılı ğıyla ve gerekse haberlerdeki söylemleri çıkarlarına uygun biçimde kullanmasıyla propaganda faaliyetine katkıda bulunmaktadır.
7.4. Afiş Basılı medya araçlarından bir di ğeri de afi şlerdir. Afişler hem reklâmcılık alanında hem de siyasal propaganda alanında kullanılmı ştır. Resim ve foto ğraf sanatıyla iç içe kullanılan afi şlerde sembolik ve simgesel anlatım ön plandadır. Afişlerin propaganda amaçlı olarak ilk kullanımı Birinci Dünya Sava şı dönemine denk gelmektedir. 1914 yılında İngiltere’de Sava ş Bakanı Lord Kitchener orduya asker toplayabilmek amacıyla “Ülkenin Sana İhtiyacı Var” sloganıyla afi şler bastırarak halk üzerinde propaganda uygulamı ştır. Afişteki kompozisyon, Lord Kitchener’in görünmeyen bir yüze do ğrudan seslenmesi, kaçılması mümkün olmayan gözleri ve izleyiciye yönelen işaret parmağı birey ve devlet arasında birden bire güçlenen ba ğa işaret etmektedir (Clark 1997:140-141).
46
Daha sonra bu afi ş formatı 1917 yılında Amerika Birle şik Devletleri Ordusu için “Sam Amca” figürü kullanılarak düzenlendi. Aynı yılda “Zafer İçin Yardım Et! Zafer Harcına Bağış Yap” adlı Alman afi şi tasarlandı. İkinci Dünya Sava şı’na gelindi ğinde ise Almanya, İtalya ve Sovyetler Birli ği afişleri etkin bir biçimde propaganda amaçlı kullanmıştır. Görünü şte basit olan bu reklâm şekli genellikle bilinenden daha etkili bir yere sahiptir. Radyo kapatılabilir, politik mitinglere ve sinemaya gidilmeyebilir fakat herhangi bir ki şinin belli bir zamanda sokakta yürürken bir afi şten kaçması pek mümkün değildir. Nazi Almanyasında sinemayla uyum içinde olan afi şler, görsel bir propaganda aracı olarak ortaya çıkmı ştır. Goebbels’in propagandacıları afi şlerde görsel etkinin son derece güçlü oldu ğunu, mesajın anla şılır olması halinde ve insanların bu mesajları sık sık görmeleri durumunda bir resmi ve sloganı unutmadıklarını fark ettiler. Hitler’in portresinin bulundu ğu afişler şehirlerin her noktasına yerle ştirilmiş ve insanların bu afişleri görmeme şansı ortadan kaldırılmı ştır. Aniden sokakta, kar şıdaki duvarda asılı duran ince, uzun çeneli, dimdik, azimli kendisini Almanya’yı “Kızıl Terör” ve “Yahudi Mikrobu”na kar şı savunmaya hazırlanan bir Hitler afi şiyle karşılaşmak mümkündü (Akarcalı 2003:109-110). İtalya’da ise Mussolini döneminde en a ğır propaganda afi şleri tasarlandı. Gino
Baccasile faşizmin temalarını anlatan, simgeleyen dü şman kuvvetlerine kar şı kara gömleklilerin cesaretini gösteren ve dü şmanı barbarlar olarak karakterize eden çalı şmalar tasarladı (Akarcalı 2003:150). Sovyetler Birli ğinde İkinci Dünya Sava şı döneminde propagandanın amacı halka Rusya’nın mutlaka galip gelece ğine inandırmaktı. Bu nedenle afi şler sıklıkla Nazi liderlerini ve özellikle de Goebbels’i karikatürize ediyordu. Moskova’da 200 kadar sanatçı yalnızca bu tasarımlar için çalı ştı ve ortaya çıkan afi şler savaş süresince her fabrikaya, çiftli ğe, enstitüye, hastaneye, ordu birimlerine ve gemilere da ğıtıldı (Akarcalı 2003:213). Genellikle savaş dönemlerinde propaganda amaçlı kullanılan afi şlerde ön plana çıkan simge dü şmanların aşağılanması ve kötü karakterler olarak gösterilmesidir. Afişlerde düşmanın bu şekilde canavarla ştırılması savaşan ulusların sıkça ba şvurdu ğu bir yöntemdir. Her iki dünya sava şında da sayısız afi şte düşman yontulmamış İngiliz Tomi, Barbar Rus veya alaycı Prusyalı görevli kılı ğında kadınlara tecavüz ve tehdit ederken resmedilmiştir (Clark 1997:153).
47
7.5. Resim Resim yoluyla propaganda yapmanın ilk örneklerini Napolyon vermi ştir. Yeni bir teknik olarak gözüken bu dönemde Napolyon, resimleri baskı yoluyla ço ğaltarak imparatorluğun çeşitli bölgelerine propaganda amacıya göndermi ştir (Domenach 2003:22). Zamanla resim tekni ğindeki geli şmelerle birlikte di ğer uluslar da resim yoluyla propaganda yapmaya ba şlamıştır. Resmin pek çok türü vardır: foto ğraflar, karikatürler, alaylı resimler, simgeler, önderlerin resimleri olmak üzere sıralanabilir. Resim en çarpıcı ve en etkili araçtır. Altına da kısa bir yazı eklendi mi herhangi bir yazının herhangi bir söylevin yerini üstünlükle tutar. Propaganda her şeyden önce resimde özetlenir (Domenach 2003:53). Almanya’da Nazi döneminde tablolarda i şlenen konuların sanatsal etkisi yoktu. Asıl önemli olan şey bu eserlerin içeri ği ve karşısındakine verdi ği mesajdır. Naziler için konu alanları sınırlıdır ve bu do ğrultuda işlenen konular genellikle saf ırkın üstünlü ğünün yansıtılması,
Hitler’in kahramanla ştırılması veya milli düşman olarak görülen
Yahudilerin aşağılanması olarak karşımıza çıkmaktadır (Akarcalı 2003:112). Resim çizen sanatçılara ısmarlanan bu tarz konular abartılı şekilde tuvallere yansıtılmı ş ve Alman halkını etkilemek için canlı renkler kullanılarak dev duvarlara asıl mı ştır. Bolşevik Rusya’da ise resim sıradan bir gerçekli ği değil sosyalist bir gerçekli ği yansıtmaktadır. Burada bahsedilen, komünist parti tarafından tanımlanmı ş sosyalizm anlayışıyla yorumlanan bir gerçekliktir. Sovyetler Birli ği’nde propaganda amaçlı yapılan resimler dört ana temelde ele alınmı ştır; bunlardan birincisi yaygın bir izleyici kitlesine ulaşabilmesi ve onların sorunlarını yansıtması, di ğeri sınıf çıkarlarını ifade etmesi, üçüncüsü somut, güncel konuları i şlemesi ve son olarak da partinin bakı ş açısına sadık kalınmasıdır (Clark 1997:118). Propagandanın temel amaç olarak görüldü ğü bu tür çalışmalar Sovyetler Birli ği’nin dağılmasına kadar devam etmi ş ve resimle birlikte birçok diğer sanat dalı da propaganda amaçlı olarak Rus sanatçılar tarafından kullanılmı ştır.
7.6. Kitap Kitap, var oldu ğu günden bu yana insanların bilgilenme amacına hizmet etmi ştir. Her ne kadar kitle ileti şim araçları yani yaygın deyimiyle medya adı altında yer almasa da
48
hiçbir iletişim teknolojisi henüz icat edilmemi şken el yazmaları etkili propaganda aracı olarak kullanılıyordu. Kitap, kendi ba şına üç ayrı tip geli şmenin ürünüydü: Kâ ğıdın Çin’den Batı’ya yayılması, ya ğlı mürekkebin icadı ve baskı harflerinin geli ştirilmesi. İdeolojinin ve ideolojik dü şüncenin belki en derinde yatan nedeni kitaptır. Kitap kafamıza
bir sorunlar alemi getirir. Şüpheye davet eder. Kitap medeniyeti bize kitaplar âleminde, fikirler âleminde ve bazı kimselerin çoktan iddia etti ği gibi, hayaller âleminde ya şama kapısını açar (Mardin 2004:166). Özellikle yirminci yüzyılın ba şına kadar aydınların kamuoyu yaratmakta kullandı ğı en etkin propaganda araçlarından biri olmu ş, yeni vasıtaların gelişimi sonucunda ise bu i şlevini basın, radyo, film ve televizyon ile paylaşmak zorunda kalmı ştır. Her ne kadar kitaplar günümüzde bile önemli bir propaganda kayna ğı iseler de okuyucuları sınırlıdır ve nadiren kitlesel bir okuyucu grubuna ula şırlar (Bekta ş 2002:102). Aslında kitaplar konuları derinlemesine i şlemesi ve tekrar okunabilme özelli ğiyle iyi bir propaganda aracı sayılabilirken günümüzde kendi okuyucu kitlesi dı şında insan topluluklarına ula şmakta zorlanmaktadır. Kitap, propaganda amaçlı kullanımını en etkili olarak II. Dünya Sava şı’nda yaşamıştır. 12 yıl süren Nazi döneminde Almanya’da önemli bir tek yazarın çıkmaması ve ikinci- üçüncü tip yazarların popülerli ği, yayınlanan kitapların temalarının ne oldu ğu hakkında bilgi vermektedir. Kitapların temaları Ortaça ğ Almanya’sı, Prusya’nın yükseli şi, cephedeki hayat ve Führer tipi biyografiydi (Akarcalı 2003:121). İtalya’da ise Mussolini çocukların ve gençlerin doktrin do ğrultusunda eğitilmesine büyük önem verdi ği için bu yönde okullarda okutulmak üzere kitaplar bastırmı ştır. Sovyetler Birli ği’ne baktığımızda aslında kitabın propaganda etkisinin tarihsel süreç içerisinde daha erken yıllarda başladığını görmek mümkündür. Lenin, Bu do ğrultuda 1902 yılında yazdı ğı “Ne Yapmalı” adlı kitabında komünist propagandanın devrimci de ğerini anlatmıştı (Akarcalı 2003:202). Yo ğun ve etkili bir propaganda dönemi olan o yıllarda ülkenin tüm basılı malzemeleri devletin kontrolü altındaydı. Marx’ın, Engels’in, Lenin’in, Stalin’in ve Maotse-Tung’un yapıtları Komünist ö ğretinin temelini olu şturuyordu. Fabrikalarda “kızıl köşeler”, köylerde “okuma evleri” biçiminde yayılan sayısız kültür dernekleriyle amaçlarına ulaşmada başarılı oldular (Domenach 2003:39).
49
7.7. Tiyatro Tiyatro, ilk olarak Antik Ça ğ döneminde Yunan toplumunda ortaya çıkmı ş bir gösteri sanatıdır. Tiyatro tarih boyunca sadece sanat amacı olan insanları e ğitme, bilgilendirme, e ğlendirme amacının yanında etkili bir propaganda aracı da olmu ştur. 1930’lu yıllarda Alman i şçilerinin oluşturduğu gezici tiyatro grubu kimi zaman müzikal gösteriler sergilemi şlerdir. Bu i şçiler gittikleri yerlerde hem çalı şıp hem de halka gösteriler sunuyorlardı. Bu gruplar sava ş ve ırkçılık kar şıtı temalar i şleyerek ve fa şizmi devrimci bir bakı ş açısıyla eleştiren oyunlar sergilemi şlerdir. Kızıl Roketler grubundan biri şu açıklamayı yapmı ştır: “…sloganlarımızla onları heyecanlandırmalı, sınıf bilinçlerini uyandırmalı ve geli ştirmeli, ezen, sömürülen bir gruba dâhil olduklarını anlamalarını sa ğ lamalı ve saflarımıza katılarak mücadelede yer almalarının görevleri oldu ğ unu görmelerini sa ğ lamalıyız.”
(Clark 1997:37). Bu söylemden tiyatroda açıkça
nasıl bir propaganda yapılabilece ği rahatlıkla anla şılmaktadır. Bu tiyatro grubu daha çok görüşlerini aktarmak için Alman gençlerini hedef alarak a şılama kuralını uygulamı şlardır. Tiyatro nispeten sınırlı bir izleyici kitlesine ula şıyordu. Ünlü yazar ve sanatçılar olan Thomas Mann, Remaque, Zweig, Reinhard, Toller, Bertolt Brecht, Franz Werfel Almanya’yı o dönemde terk etmek zorunda kaldılar (Akarcalı 2003:120).
7.8. İnternet İnternet, birden fazla haberle şme ağının, birlikte meydana getirdikleri bir ileti şim
ortamıdır. Bu bilgi ileti şim sisteminde, kablo ve uydu kullanılarak, hem yazılar hem de görüntüler kar şılıklı olarak iletilmektedir. İnternet ilk olarak Amerika Birle şik Devletleri’nde askeri amaçlı bir proje olarak 1969 yılında geli ştirilmiş, 1990 yılında internet adını alarak, en geli şkin sivil ağ tanımlamasıyla kullanıma sunulmu ştur (Uluç 2003:21). 1990’ların ba şından itibaren bütün dünyada internet hızla yayılma gösterdi. Sonraki yıllarda yayılma hızını daha da artıran internet, bütün dünyayı adeta bir a ğ şeklinde sarmaya ba şladı. İnternete ula şmanın kolaylı ğı bu kurumu muhtemelen şimdiye
kadar yaratılmı ş en önemli yanlı ş yönlendirme potansiyeline sahip araç konumuna sokmuştur. Açıkçası internet dünyada webe ula şabilenlerin oranının ancak toplam nüfusun %5 inden az olmasına kar şın, tüm propagandacılara bilgi ula ştırma konusunda
50
eşsiz bir olanak sa ğlamaktadır. Bu kanalla ula ştırılan bilginin do ğruluğu, olası zararı gibi konularda fazla endi şe duyulmamakta ve internet algılama sürecini yönlendirme, algıları biçimlendirme ve propagandacının arzulanan amacını geli ştirecek cevapların alınması alanlarında gerçekle ştirilen bilinçli ve sistemli giri şimlerde bulunmak için en ideal araç olmaktadır (Bekta ş 2002:122). Propagandacılar için kolay ula şılabilir olması ve zaman kullanımı bakımından diğer araçlardan daha hızlı olması internetin propaganda yönünü geli ştirmiş ve son yıllarda gittikçe artan oranda tercih edilirlik düzeyi edinmi ştir.
7.9. Sinema Görüntü ve sesin birle ştiği bir medya olarak sinemanın tüm dünyada yaygınlaşmasıyla birlikte kullanım amaçları da çe şitlenmiştir. Sinema genellikle duygu ve bilinçaltı âlemine seslenmek suretiyle etkisini gösterir. Böylece ki şilerin tutumlarını, kanılarını etkilemekle yetinmeyip de ğerlerin kökle şmesine de yardım eder (Bekta ş 2000:141). Sinemanın kitleler üzerindeki etkileyici gücü, di ğer kitle iletişim araçlarıyla mukayese edilemeyecek kadar büyüktür, çünkü büyük şehirlerin lüks tema şa salonlarından, en ücra köylerin açık hava alanlarına kadar geni ş bir alana ula şma gücüne sahiptir. Fiyattaki ucuzluk bakımından kolayca izlenebilmesi ve ço ğaltım imkanlarına sahip olması sinemanın moral ve sosyal etkiler bakımından e şsiz bir araç oldu ğunu göstermektedir (Özsoy 1998:353-354). Geni ş halk kitlelerine ula şmak açısından sinemanın etkin oldu ğunu gören propagandacılar özellikle dünya sava şları döneminde insanları etkilemek için yo ğun bir şekilde sinemayı kullanmı şlardır. Daha sonra küreselle şme sürecinin etkisiyle birlikte sinema filmleriyle artık kültürel değerler aktarılmaya ba şlanmış ve özellikle 1990 sonrasında sinema etkin bir şekilde kültürel aktarım aracı olarak kullanılmı ştır. Özellikle güncel filmler propagandaya
son derece elveri şlidirler. Bu filmler, vatanseverlik duygularını ate şleme, ulusal dayanışmayı kuvvetlendirme, gereksiz iyimserli ği giderme, herhangi bir reformun yapılmasını veya yapılmamasını sa ğlama, iktidardaki partinin etkinliklerini övme gibi maksatlarla çevrilirler (Abadan akt. Bekta ş 2000:141).
51
Çalışmanın ikinci bölümünde sinema kavramı ve propaganda ili şkisi ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
52
İKİNCİ BÖLÜM
SİNEMA VE PROPAGANDA
1. Sinema Kavramı ve Tarihsel Gelişimi İnsanların genellikle e ğlence aracı olarak gördükleri sinema aslında bünyesinde
birçok özelliği de barındırmaktadır. Sinema sözlük anlamında herhangi bir devinimi, düzenli aralıklarla parçalara bölerek bunların resimlerini saptama, sonra bunları gösterici yardımıyla karanlık bir yerde görüntülük üzerine yansıtarak devinimi yeniden olu şturma işi (Özön 1984:7) olarak kar şımıza çıkmaktadır. Bu tanımdan anla şılacağı üzere sinema, pratik olarak gerçekle şmesi bakımından birbirini izleyen iki a şamadan oluşur; bunlardan birincisi devinim halindeki e şyanın görüntüsünün çekilmesi, ikincisi ise alınan görüntünün yansıtılmasıdır. Bir ba şka bakış açısıyla sinema, anlatımı hareket halindeki görüntüler aracılı ğıyla sağlama sanatıdır (Onaran 1999:6). Her ne kadar film izlenen yer olarak da tanımlanabilmekteyse de sinema bu çalı şmada seyirciye sunulan hareket ve görüntüler olarak ele alınacaktır. Tekni ğe, teknolojiye dayalı bir dil ve biçim olarak sinema, doğasından ötürü, her birey ve topluma açık oldu ğundan ve herkese anla şılabilir tarzda rahatça ula şabildiğinden evrenseldir ama sinema bir kültür, bir fikir ta şıyıcısı ve yansıtıcısıdır ve kültürlerle fikirler de ğişiktir; bazen de kar şıt olabilirler. Bu de ğişikliği ve karşıtlığı aşabilmenin en etkin tarzı gösteridir ve sinema bir gösteri sanatıdır (Scognomillo 1997:185-186).
Bergson ise, sinemayı şöyle tanımlar: “..bütün görüntülere özgü
hareketlerden genel olarak hareket denebilecek, soyut ve basit genel olarak bir hareket olu şturmak ve görüntüleri bir oynatıcıya koyarak her özel hareketin tekli ğ ini, bu genel
şıla ştırılması aracılı ğ ı ile yeniden olu şturmaktan ba şka hareketin bireysel duru şlarla kar bir şey de ğ ildir.” (aktaran Sofuo ğlu 2004:66-76) .
Güzel sanatların bir dalı olarak gösterilen sinema kavramının kelime olarak kökeni ise Fransızcaya dayanmaktadır, “sinematografi”den kısaltılarak kullanılan sinema, hareketin kaydı anlamına gelmektedir (Scognamillo 1997:13). Sinema di ğer dallarda olduğu gibi sadece sanat olarak sınırlı kalmamı ş aynı zamanda bir ticari faaliyet halini almıştır. Bunun en büyük sebebi, sinema yapmak için ihtiyaç duyulan araçların maliyetleridir. Sinemanın icat olarak geli ştirilmesinin köklerini üç kayna ğa bağlamak
53
mümkündür; bunlar sırasıyla: büyülü fener, optik oyuncak ve foto ğrafın icat olunmasıdır (Onaran 1994:8). Geniş kitlelere hitap eden ve onların ilgisini çekmeyi ba şarabilen sanat dalı olarak nitelendirilen sinemanın da her sanat gibi kendi içinde farklı alanları vardır. Bu farklılıklardan popüler sinema olarak nitelendirilen kesim, kitlesel olmayı ba şaran en önemli bölümdür. Kitle iletişim araçlarının birbiri ardına yaygınla şmaya başlamasıyla birlikte bilgi akışında hızlı bir dönü şüm meydana gelmi ş ve bunun sonucunda da toplumlar de ğişim içerisine girerek kitlesel özellikler sergilemeye ba şlamıştır. Bu toplumsal dönü şümü kullanmak isteyen propagandacı çevreler sinemayı kitlesel bir yapı ştırıcı olarak kullanmaya ba şladılar. 19. yüzyılın sonunda yaratılan sinema teknolojisi ba şlardaki işlev yapısına bakıldı ğında basına oranla tüketime daha elveri şli ve ileti aktarmak açısından daha ekili görülmektedir. Görsel iletinin gerçeklik etkisi sinemayı yazılı kaynaklara oranla daha çekici kılmı ştır. Sinema genellikle duygulara ve bilinçaltına seslenmek suretiyle etkisini gösterir. Zihinlerde kalıcı olma özelli ği nedeniyle, ki şilerin tutumlarını, kanılarını etkilemekle yetinmeyip de ğerlerin kökle şmesine de yardım eder (Bekta ş 2002:103). Gazete ve radyo gibi sinemanın da bir propaganda aracı haline gelmesi bu yüzden son derece kolay olmu ştur. Her ne kadar filmin pratik kullanımı 1887 yılında Edison’un dönen foto ğraf aygıtı ile ba şlamış olsa da (Rotha 2000:33) sinema kitlesel olarak 1895’te Lumiere kardeşlerin Paris’teki ilk gösterimleriyle insanlı ğın hizmetine sunulmu ştur. Önceleri yalnız teknik bir bulu ş ve hareketleri kaydedici bir araç olarak ortaya çıkmasına ra ğmen, çok kısa bir süre içerisinde kitleleri pe şinden sürükler duruma gelmi ştir (Esen 2000:3). Özellikle görüntünün kullanılması insanlar üzerinde büyük etki bırakmı ş ve buna ba ğlı olarak sinema hızlı bir geli şim sürecine girmi ştir. Sinema furyası bu ilk gösterimle beraber Avrupa’yı adım adım sararken İngiltere’de resmi olarak 1896’da ilk sinema filmi çekilmiştir. Almanya ise Amerika Birle şik Devletleriyle birlikte 1895’te sinemayla tanışmış oluyordu ( Scognamillo 1997:16-17). 1900’lerin ba şlarında sinema artık kentli nüfusun düzenli olarak takip etti ği bir eğlence aracı haline gelmi ş ve insanlar üzerindeki etkisini iyiden iyiye hissettirmeye başlamıştı. İlk konulu film Amerika Birle şik Devletleri’nde “Büyük Tren Soygunu” ismiyle 1903 yılında çekildi. İlk sesli filmler de yine Amerika’da yapıldı. Bu dönemlerde
54
Fransa’da kurulan Pathe Company sinemanın bu ilk döneminde en önemli Fransız film yapım şirketi oldu. Film pazarı üzerinde Fransız egemenli ğinin artmasının en önemli nedeni de bu kurulu ştu (Fethi 2003:31). Sinema dalında Amerika ve Avrupa arasındaki rekabet 1. Dünya Sava şı ile birlikte sona ermi ş ve Hollywood’un tekelci stüdyo dönemi başlamıştır. Böylece Hollywood güçlü bir iç ve dı ş pazar garantisi altında popüler filmlerin binlercesini üretip tüm dünyaya da ğıtmıştır (Abisel 1999:42). Avrupa’da 1919’da gösterime sunulan filmlerden %90’ı Amerika Birle şik Devletleri’nden gelmi ştir. Fransız film şirketlerinin üstünlü ğü bu dönemde artık yalnızca bir anı olarak kalmı ştır. Fransa’nın büyük film yapım şirketi olan Pathe Company New York’a yönelir, etkinli ği de büyük ölçüde azalır ve iç ve dı ş pazarda kayba u ğrar. İlk sesli filmin de Amerika Birle şik Devletleri’nde ortaya çıkı şıyla Fransız film endüstrisinin içinde bulundu ğu kriz daha da a ğırlaşır (Mattelard 2005:56). Hollywood 1920’li yıllardan itibaren artık uluslararası boyuttaki seyirci kitlesine hitap etmeye ba şlamış ve günümüze kadar etkinli ğini devam ettirmi ştir. Amerikan sinemasının simgesi olacak, onunla özde şleşecek sinemanın ba şkenti olan Hollywood ba şlangıçta Los Angeles kentinin bir kenar mahallesiydi. Bazı dar gelirli yapımcıları barındırıyordu ve çok kısa western filmlerinin çekildi ği bir mekân halindeydi. Ancak bir noktadan sonra yapımcıları, sinema heveslilerini ve maceraperestleri çekmeye başladı. Hedefi sinema olan heveslileri kendisine çekmeye ba şlamıştı (Scognamillo 1997:27). Edwin Surrey Porter’da sinemayı sinema yoluna iten ilk sinema adamıdır denilebilir. Bugün konulu filmin babası olarak bilinen Porter sinema gelene ğine birçok katkılarda bulunmu ştur. Sinema sanatının sadece çekimlere de ğil, çekimlerin süreklili ğine dayandığını bulan kişi Porter’dır. Sinemayı öteki tiyatrosal formlardan ayırarak ona kurgu yoluyla de ğişik bir hava getiren de odur. Sinema sanatının temeli olan kurguya ait ilk denemeler onundur. Amerikan sinema aleminin belirgin bir siması olarak ün kazanan Porter, 1908’de onu a şan ünlü sinema adamı Griffith’in ortaya çıkı şına kadar bu sahanın yegane hakimi olmu ştur (Onaran 1994:34-35). Ara ştırmacılar, sinemanın anlatımsal yapısının ilk kez bilinçli bir şekilde geli ştirilip kullanılmasını ise Griffith’e ba ğlarlar (Vincenti 1993:20). Amerikalılar sinema endüstrisini denetim altında tutarken, bir yandan da saygınlık elde edebilmek için filmlerin ilk gösteriminde Avrupa’daki büyük gösterim salonlarını kiralayarak yayınlarının popüler olmasını sa ğlamışlardır. Bu nedenle görkemli
55
yapımların büyük gösterim salonlarında tanıtılması bir gelenek haline dönü şmüştür ve Amerikan filmlerinin Londra, Berlin, Paris sinema salonlarında premierlerinin yapılması akılda kalıcı en önemli ö ğe olarak kabul edilmektedir (Rotha 1996:44). Bu geli şmelerle birlikte artık sinema kitlesel olmasının yanı sıra ticari bir dönü şüm de geçirmi ş ve para kazanmayı amaçlayan sermaye sahipleri sinema sektörüne katılmaya ba şlamışlardır. Bununla birlikte artık sinemanın etkisi halk üzerinde belirginle ştikçe egemen güçlerin sinemayla olan ili şkileri ideolojik boyut kazanarak artmaya ba şlamıştır. Bu yıllar olağanüstü bir ki şiliğin başlangıç yıllarını da gösterir: Orson Welles ve onun Yurtta ş Kane filmi (1940); bu film, senaryo, sahneleme, çekim, çok duyarlı filmlerin kullanımı, bezek ve anlatım yöntemleri düzeyinde, sinemaya köklü de ğişiklikler getirir. Film, bugün bilinen bütün sinematografik noktalama tekniklerini kapsayan bir seçkidir (Cavalier 2004:174). Welles o zamana kadar ki sinema geli şimine yepyeni bir yön vermi ş ve yenilikler getirmi ştir. Özellikle, sinemanın anlatım potansiyelini ve yollarını farklı bir kompozisyonda kullandı ğı için bu film önemlidir. Bu nedenlerdendir ki, “Yurtta ş Kane” filmi birçokları tarafından "bugüne kadar yapılmı ş en iyi film" payesini almı ştır. İkinci Dünya Sava şı süresince Avrupa’da çekilen filmlerin türü de ğişmeye
başlamış ve genellikle siyasal iktidarın ideolojisini yaymaya yönelik bir tarza bürünmüştür. Sava ş dönemlerinde devletlerin destekledi ği filmler dışında film çekebilmek çok zordu. Devletin baskısı ve sansürü özgür bir sinema endüstrisinin önünü kapatmı ş oluyordu. Sava ş yıllarında Amerikalı sinemacılar sava şın değişik cephelerini tanıtan filmler yaptılar (www.turkcebilgi.com/sinema). Bu tarz filmlerin yanı sıra her devlet ideolojik yakla şımlarını yansıtan film çekilmesini desteklerken genel olarak bakıldı ğında sanat olarak sinema sava ş yıllarında etkin olmamı ştır. İkinci Dünya Sava şı’nda ciddi yaralar alan Avrupa ülkelerine göre co ğrafi
yapısından dolayı sava ştan etkilenmeyen Amerika Birle şik Devletleri’nde sinema endüstrisi çok güçlü hale gelmi şti. Hollywood film endüstrisi, önemli bir dönü şüme uğradı. 1950’li yıllar ise, dünya sineması için köklü de ğişikliklerin oldu ğu bir dönemdir. Üretim alanında en belirgin geli şme, Hollywood’un yapısında bunalımın ba şlamasıdır. Bunalımın kökeninde 1950’den ba şlayarak yaygınla şan televizyonun rekabeti yatmaktadır. Batı dünyasına göre birkaç yıl daha öncelere giden olay, Amerika Birle şik Devletleri’nde sinema pazarının tamamen yeniden şekillenmesine yol açar. Sinema biletleri satışı düşer, birçok sinema salonu kapanır, üretim dü şer (Vincetti 1993:101). Bu
56
çıkmazı gören Hollywood yapımcıları hemen yeni çözümler aramaya soyundu. Böylece Hollywood, yinelenmeye ve yeni teknolojiye yöneldi. Filmler, görkemli bir ölçekte evde oynatılan siyah beyaz video görüntülerinden açıkça çok üstün bir şekilde tasarlandı. Bundan böyle sinema televizyonun veremedi ğini; veremeyece ğini verecektir: görkemli, şatafatlı, çarpıcı üstün yapım en etkin örnek olarak belirmi ştir (Scognamillo 1997:52).
Televizyon ve onu izleyen video gibi aygıtların ortaya çıkmasıyla bir ara sinema bunalım dönemine girmi şse de yenilenmesi ve teknolojiye ayak uydurabilmesi sayesinde ayakta kalabilmiş ve getirdiği yeniliklerle belli bir hedef kitleyi bünyesine çekebilmi ştir. Böylece seyirci ayrımı ortaya çıkmı ş, genç kuşak sinemaya ilgisini devam ettirirken orta ku şak ise televizyonu tercih etmi ştir (Scognamillo 1997:55). Televizyon açık bir biçimde kitle eğlendirme aracı olarak sinemanın i şlevini yerine getirmesi için tasarlanmı ştı. Eğer sinema salonunda gösterilen film, hala varsa bu sinemanın farklı özel bir izleyici topluluğuna hitap etmesi nedeniyledir (Monaco 2001:246). 1970 ve 1980’li yıllarla birlikte film izleme alı şkanlıkları önemli de ğişiklikler gösterdi. Bu de ğişim 1970’lerin ortasında televizyon filmlerinin mini dizilere açılması ve milyonlarca insan tarafından izlenmesiyle ba şlandı. Ne var ki televizyon için yapılan orta kalitedeki dramalar Hollywood’un geçmi şteki filmlerinin devamı niteli ğindeydi (Fethi 2003:538). Bu durum insanların evlerinde rahatça koltuklarına uzanarak daha kalitesiz ve tekrarlayan yapımları tercih ettiklerini gösteriyordu. Böylece sinema günümüze kadar gelmiş ve bugün artık belirli bir kitleye seslenen bir yapıya bürünmü ştür. Sinemanın günümüze kadar varlı ğını sürdürebilmesinde tek ba şına teknolojik geli şmeler etkili olmamış, bunun yanı sıra yetenekli yönetmenler, yıldız oyuncular ve cesur yapımcılar da sinemanın geli şmesine katkıda bulunmu şlardır.
2.2. Sinema ve Propaganda İlişkisi Propagandanın temel amaçlarından bir tanesi de geni ş halk kitlelerine en az maliyetle ula şmaktır. Sinema bu açıdan propagandacılar için vazgeçilmez bir araçtır. Propaganda öğeleriyle yüklü bir sinema filmi çekmek ve insanlara bunu ula ştırmak birçok propaganda faaliyetinden daha az maliyetli ve daha etkili olacaktır. Sinemanın görselli ği ve işitselliği bir arada kullanabilmesi de insanlar üzerinde son derece önemli etkiler bırakmakta ve propagandacıların da bu etkile şimi kullanmalarına neden olmaktadır.
57
2.2.1. Propaganda Sineması Kitle iletişim araçlarının birer propaganda unsuru olarak kullanılması kaçınılmaz olarak sinemanın da i şin içine girmesini sa ğlamıştır. Sinema yaygın ve popüler bir olgu olması nedeniyle sosyo-politik olarak modern kültürde çok önemli bir rol oynamaktadır. Siyasal olayları anlatan, ama bunu yaparken sanatsal kaygılardan uzakta belli bir siyasal amacın gerçekle şmesi için yapılan filmler vardır. Kendi görü ş, dü şünüş ve yaşam tarzlarını aktarmak ve empoze etmek isterken insanlar sinemayı kullanırlar. Buna propaganda sineması demek mümkündür. Devrimci sinema, militan sinema ve kar şı devrimci sinema alt ba şlığı şeklinde toplayabilece ğimiz bu sinemayı dünyanın her yerinde yapan gruplar görebiliriz (Odaba ş 2007). Sinemanın propaganda faaliyeti olarak kullanılması aslında sinemanın etkinli ğinden kaynaklanmaktadır. Ses ve görüntünün bir arada izleyiciye sunulması ve kar şılığında ödenen bedelin son derece az bir miktar olması sebebiyle belirli bir mesajı iletmek isteyen propagandacılar geni ş halk kitlelerine sinema yoluyla ulaşabileceklerini düşünmüş ve bunda da ba şarılı olmuşlardır. Gerçekliğin son derece güçlü ve inandırıcı bir biçimde sunulması izleyiciler üzerinde büyük bir etki yaratmı ştır. Sinema dünyayı anlama ve daha geni ş bir bağlamda, bu dünya içinde hareket etme tarzımızı de ğiştirmiştir. Tarihçiler, filmlerin yalnızca zaten var olan ulusal kültürü mü yansıttı ğını yoksa onların sonunda gerçek olarak kabul edilen bir fantezi mi üretti ğini tartışırlar. Büyük stüdyo fabrikalarında çalı şan yazarların, yapımcıların, yönetmenlerin “gerçek hayat”tan topladıkları malzemeyi perdeye aktardıklarından ku şku yoktur (Monaco 2001:250). Propaganda çalı şmalarında insanları etkilemesi açısından gerçek hayat ö ğelerinin kullanımı son derece önemlidir. Sinema bu açıdan propaganda yapanlar için vazgeçilmez bir unsur olarak göze çarpmaktadır. İnsanların sinema perdesindeki yansımanın gerçek hayattaki ya şananlarla olan ili şkisini
kurmaları ve izledikleri yansımayı kendi hayatlarıyla özde şleştirmeleri sinemanın etkileyiciliğini bir kat daha artırmı ş ve insanların derinde yatan korku, sevinç, hüzün, bağlılık gibi duygularını bilinçaltından çıkartarak beyaz perdeye yansıtmı şlardır. Bu yolla izleyici üzerinde son derece etkili izler bırakılmı ş ve geniş halk kitleleri beyazperdenin gücüyle etkilenmi ştir. Sanayi devrimiyle birlikte kent ya şamı canlılık kazanmı ş ve sinema ilk olarak kendisine kentli kitleyi hedef seçmi ştir. Görsel iletişimin gerçeklik etkisi sinemayı bu
58
açıdan yazılı kaynaklardan daha cazip hale getirmi ş, özellikle ilk yıllarında mucizevî bir buluş olarak tanımlanmı ştır. Bu bulu şla birlikte dünya üzerinde birçok yerde sinema salonlarında geni ş kitlelere filmler izlettirilmi ş ve böylece sinema herkesçe tanınan bir konuma gelmi ştir. Devletlerin sinemaya ilgi duyması bir bakıma onları devletle ştirmeye başlamıştır. Devletleştirme işleminin hemen sonrasında uygulamaya konan kültür programı içinde, e ğitsel sinema, bilimsel sinema ve canlandırma sineması seçkin bir yer işgal etmiştir (Ferro 1995:119). Sinemanın bir di ğer amacı da “tarih yaratma” olarak karşımıza çıkmaktadır. Cinema and Nation adlı çalı şmada yer alan “ İmages of the Nation (Ulusun İmgeleri)” ba şlıklı makalesinde Anthony Smith, “ resimde oldu ğ u gibi filmlerde de ulus ve onun efsane, hatıra, simge ve geleneklerden olu şan etnik da ğ arcı ğ ı hakkındaki tarihselci tasavvurun nasıl do ğ alla ştı ğ ını, do ğ almı ş gibi bir anlatıma kavu ştu ğ unu görebiliyor; böylece görsel sanatların giderek daha yaygın bir ulusal üyeli ğ e hitap ettikçe nasıl daha geni ş bir anlam ve duygu yükü edindirildi ğ ine tanık olabiliyoruz.”
görüşünü
ileri sürmektedir (aktaran Gözaydın 2002:15). Bu do ğrultuda A. Smith, etnik atmosferin oluşturulması amacıyla karakter geli ştirme, tarihsel yeniden yapılandırma ve dönemsel unsurlar üstünde durmaktadır. Ulusal kimlik ve bilinç olu şturma konusunda ortaya atılan bu tez doğrultusunda iki film incelemesi yapılmı ş, bu filmlerin içeri ğindeki öğelerin nasıl bir propaganda malzemesine dönü ştüğü incelenmiştir. D. W. Griffith’in “The Birth of a Nation (Bir Ulusun Do ğuşu-1915)” ve Halit Refi ğ’in “Vurun Kahpeye-1973” adlı filmleri ele alınarak iki film arasındaki ortak paydaların ba şında konu aldıkları süreçler gelmekte; her biri ulus devletinin olu şturulma aşamasının birer hikayesi olan filmlerde toplumsal cinsiyet rollerinin üretilmesinde yönetmenlerin aldı ğı tavırlar ortaya konulmaktadır (Gözaydın 2002:15-16). Sinema, Birinci Dünya Sava şıyla birlikte propaganda aracı olarak kullanılmaya başlanmış ve Osmanlı İmparatorluğu ve Rus Çarlı ğı dışında savaşan bütün ülkeler basın ve sinema filmleri gibi oturmu ş iletişim sistemlerini propaganda kampanyaları için devreye sokabilecek duruma getirmi şlerdir (Bekta ş 2002:128). Teknolojik geli şmeleri bünyesine erken sokabilen batılı ülkeler özellikle bu konuda önemli çalı şmalar yapmışlardır. Savaşan ülkelerin büyük bir kısmı kendi bünyelerinde propaganda amaçlı sinema birimleri olu şturmuşlar ve bu noktada sinema özellikle kendi halkının moralini yükseltmek ve sava ş hakkında bilgi vermek amacıyla kullanılmı ştır. Savaş dönemi boyunca Nazi Almanyası ve Sovyet Rusya, propagandayı etkili bir sava ş silahı olarak kullanırken İngiltere ve İtalya da propagandayı sinemada ele aldılar. İngiltere’de sinema
59
etkili bir propaganda aracıydı. Özellikle belgesel sinemada di ğer ülkelere oranla daha başarılı olan İngiltere’de belgesel filmler, propaganda amaçlı kullanılmaktaydı. İngiliz Belgesel Sinema hareketi, John Grierson tarafından ba şlatılmıştı ve Grierson aynı zamanda İngiliz Belge Okulu’nun da kurucusuydu. 1939 yılında patlak veren sava ş, İngiliz belgesel film yapımcılarına büyük bir şans verdi ve bu sayede fazlaca film çekildi
(Akarcalı 2003:232). İngiliz Belgesel ekolünün kurucusu olan John Grierson, halkın eğitilmesi alanında pratik bilgilendirme yolu olarak belgeselden yararlanmak gerekti ğini savundu. Bu yöntemle Grierson, sokaktaki insana içinde ya şadığı toplumu ve kendisini ilgilendiren konularda bilgi vermeyi, böylece hızlı toplumsal de ğişimin yarattığı kargaşayı ortadan kaldırmayı, insanları izleyici konumundan kurtarmayı amaçladı ( Şenyücel 2007). John Grierson’un İngiliz Belgesel Sinema Hareketi’yle İngiliz sineması üzerinde büyük bir etkisi olmuştur ve bu etki günümüze dek sürmü ştür. 2. Dünya Sava şı süresince savaşa giren ülkeler sinemayı propaganda aracı olarak etkili bir biçimde kullanmı şlardır. Bu ülkelerden birisi olan İtalya’da da Fa şist Mussolini önderliğinde sinema, ideolojinin bir yansıması olmu ştur. Savaşın sonlarına do ğru 1942 yılında İtalyan bir yönetmen olan Luchino Visconti, “Tutku” isimli filmi çekerek İtalya’da yeni bir dönemi ba şlatma girişiminde bulunur (Baydur 2004:103). Bu filmden
etkilenen birçok İtalyan yönetmen ve aydın harekete geçer. Özellikle bunlardan ikisi olan Cesare Zavattini ve Vittorio De Sica, birlikte çalı şmaya başlıyorlar. Böylece İtalya’da yeni bir dönem olan Neo Realism/Yeni Gerçekçilik akımı do ğmuş oluyor. Bu akımın en temel özelliği, “hayatın akı şını” sinemaya ta şımasıdır. Bunu yaparken de hiçbir sahteli ğe, kenar süsüne, etkileyici kurgu tekniklerine ba şvurmamıştır. Sistemin temel de ğerleri nasıl yakıp yıkaca ğını, insanı nerelere kadar sürükleyebilece ğini gösteren bir sinema olmu ştur (Baydur 2004:105). Dönemin en önemli eserleri arasında Vittorio De Sica’nın “Bisiklet Hırsızları” ve Visconti’nin “Yer Sarsılıyor” filmleri gösterilebilir. Bu akım, 1950’li yılların sonlarına do ğru etkisin kaybetmeye ba şlamış ve yerini yeni akımlara ve biçimlere bırakmıştır. Sinema bir güç oldu ğunu, kalabalıkları sadece duygularla de ğil de fikirlerle de harekete geçirebildi ğini Birinci Dünya Sava şı’nda fark etti, ö ğrendi, örneklerini verdi, “propaganda”ya giri şti. Sonradan ise siyasal hareketleri besledi ği gibi siyasal hareketlerin hizmetine girdi; Amerika Birle şik Devletleri’nde, Sovyet Rusya’da, Nazi Almanya’sında, Faşist İtalya ve İspanya’da, Fransa’da İkinci Dünya Sava şı’nın arifesinde, halk cephesinin militanlığını yaptı (Scognomillo 1997:182).
60
Propaganda sinemasının elbette ki belli amaçları vardır. Hâkim ideolojinin devamı ancak kitle ileti şim araçlarının etkili kullanımıyla sa ğlanacaktır. Bu araçlardan biri de sinema idi. Sinema, stratejik dü şüncenin gücüne veya ortak hafızanın çok çabuk unutması özelli ğine, sinema sanatının görsellik gerçe ğini ve yo ğunluğunu katarak, hayal edilen alternatif bir hikâye meydana getirmekte ve stratejik gündemin pozitif yönde söz konusu edilmesine veya “mükemmelle ştirilmesine” yardımcı olacak zihni dünyanın oluşumunu ortak seyir yoluyla sa ğlamaktadır (Valantin 2006:11).
2.2.2. Sinemada Propagandanın Kullanım Örnekleri Propagandanın sinemadaki i şlenişi kuşkusuz daha çok sava ş dönemlerinde popülerlik kazanmı ştır. Bu bölümde sava ş propagandasını ba şlatan ve propagandanın sinemada yeni anlamlar kazanmasını sa ğlayan ülkelerin dönemlerine de ğinilecektir. Bunlar, Sovyet Rusya dönemi, Nazi Almanyası dönemi ve Amerika-Hollywood dönemi olarak incelenecektir.
2.2.2.1. Sovyet Rusya Dönemi Rus sineması, 1908 yılının son aylarında Aleksandr Drankov’un “Stenka Razin” adlı filmiyle do ğdu. 1917 devrimine kadarki on yıl içinde bu sinema, o yılların hemen bütün ulusal sinemaları gibi kısa güldürü, melodram, haber filmleri içinde dola şıp durdu. Bu filmler, yerli ve yabancı tanınmı ş edebiyat ürünlerinden yapılan uyarlamalardı (Pudovkin 1995:7). Böylece Rus halkı sinema aracılı ğıyla Puşkin, Gogol, Dostoyevski, Tolstoy, Gorki, Turgenev gibi yazarları ve eserlerini tanıma imkânını buldu. 1917 devrimi Rusya’da birçok köklü de ğişikliğe neden oldu. Sovyet hükümeti, sinemayı bütünüyle üzerine aldı ve kendi amaçları do ğrultusunda kullandı. Sovyet sinemasının ilk amacı, oluşum sürecinde olan yeni bir toplumsal uygarla şmayı yansıtmak ve yorumlamaktı (Rotha 2000:156). Bu amaçla özel bir sinema komisyonu kuruldu. Böylece devlet sinema üzerindeki etkinli ğini artırmış ve izleyiciye sunulacak olan iletinin kendi kontrolü ve isteği doğrultusunda üretilmesini sa ğlamıştır. Sinemanın e ğitim ve propaganda gücünü anlayan ve sinemaya sanat niteli ğini tanıyan ilk devlet ba şkanı olarak Lenin’in 1920’de Eğitim Bakanı Lunaçarsiky’ye söyledi ği şu sözleri: “ İşleriniz iyi bir örgütlenmeyle yürümeye ba şladı ğ ı, memleketin durumu düzeldi ğ i vakit bazı ödenekler alacaksınız. Film
61
yapımını geni şletmeli, özellikle sinemayı kitlelere ula ştırmalı, kentlere, en çok da köylere sokmalısınız. Siz ki sanat koruyucusu geçinirsiniz, bütün sanatlara içinde sizin için en önemlisinin sinema sanatı oldu ğ unu hatırınızdan çıkarmamalısınız.”
sinemaya verdiği
önemi göstermektedir (Pudovkin 1995:8). 1918’de Lenin, Devlet Sinema Okulu’nu açmıştır. Lenin böylece sinema endüstrisini devletle ştirerek sinemanın propagandacı bir işlev edinmesini ilke edinmi ştir. 1920’li yıllar Sovyet sinemasının sanatsal olarak yükseldi ği ve deneyim kazandığı belgesel filmin propaganda için öneminin kavrandı ğı yıllardır. Yeni Sovyet sinemasının ana unsuru olarak didaktizm yani ö ğreticilik, öğretici olmak seçilmiştir. Tarihe yeni bir gözle bakmak ve yeniden yorumlamak ve bu yolla gelece ğe biçim vermek çabaları Rusya’da 1920’li, 30’lu yılların ustalarını çıkardı. Bunlar Eisenstein, Pudovkin ve Dovzhenko’dur. Bu ustalar dünya sinemasına kendilerine özgü kurgu/montaj yenilikleri, görüntü çerçeveleme/kompozisyon yenilikleri arma ğan ettiler (Baydur 2004:73-74). Eisenstein, sinemanın ilk ve muhtemelen hala en önemli kuramcısıdır. Hemen hemen her ülkede, film esteti ği üzerine yapılan çalı şmaların ilk örnekleri Eisenstein’in güçlü etkisini sergiler. Bunun nedenlerinden biri Eisenstein’in yönetmen olarak uyandırdı ğı saygıda yatar. Hayal gücünü zapt eden temel dü şünce Eisenstein’in montaj kuralı olmu ştur (Wollen 2004:12). Sergei Eisenstein,
Sovyet sinemasının teorisyenidir ve yaptı ğı
filmlerde filmi oluşturan kurguyla yazı arasındaki çatı şmayı göstererek enstantaneyi filmin temel yapısı olarak tanıtmı ş ve görüntüleri bu ba ğlamda düzenlemeyi ö ğretmiştir. “Potemkin Zırhlısı” (1925) Eisenstein’ın hayranlık uyandıran kurgu tekni ğine örnektir (Akarcalı 2003:204). 1925 yılında çekilen ünlü Potemkin Zırhlısı filminde Potemkin Savaş Gemisi’nde çıkan bir isyan anlatılmaktadır. Çar subayları yönetiminde gemicilere ve tayfalara çok kötü davranılmaktadır. Gemide bulunan askerlere kokmu ş ve içinde kurtlar kaynayan bir et veriliyor, subayların gözünde bu askerlerin o etin içindeki kurtlardan pek farkı yoktur. Eisenstein filmde kurgu yoluyla bu göndermeyi yapmaktadır. Bu koşulların sonucu olarak gemide isyan ba şlamaktadır. Son derece sembolik görüntülerin ustaca kurgulanmasıyla beslenen bir anlatım tarzı kullanılmı ştır. Potemkin Zırhlısı, sinema tarihi içinde Orson Welles’in Yurtta ş Kane’i ile birlikte bir kilometre ta şı, gerçek bir dönüm noktası ve entelektüel açıdan büyük/a ğır bir bagaj ta şıyan filmdir (Baydur 2004:81–82). Eisenstein’in bir di ğer önemli filmi de “Grev”dir. Bu film, Eisenstein’in ilk filmidir ve 1924’te yapılmı ştır, Eisenstein filmde şoklardan olu şan bir zincir yaratmayı amaçlamı ştır. Grev’de toplumsal protestonun saldırgan reflekslerinin
62
maksimum yoğunluğa tırmanışı görünür, bunlar önceden doyum ya da gev şeme fırsatı vermeden da ğ gibi yükselen reflekslerdir. Sonuç olarak montaj kavramı korunmu ş, çarpıcılık kavramındansa şok ya da kı şkırtma efektleri dı şında vazgeçilmi ştir. Film afişimsi, çoğunlukla karikatürle ştirilmiş sahneler aracılığı ile ba ğlanmış, maksimum duygusal etki uyandırmak amacını güden bir şekilde planlanmı ştır (Wollen 2004:35-36). Filmde herkesin anladı ğı biçimde bir öykü yoktur. Bir grevin a şamaları ve çarpıcı kurgu vardır. Eisenstein’in di ğer önemli filmleri “Ekim”, “Eski ve Yeni”, “Korkunç İvan”dır. Sovyet filmleri ticari, estetik ve politik olarak Sovyet ideolojisini açıkça ortaya koyuyordu. Dönemin bir di ğer önemli yönetmeni ise, Pudovkin’dir. 1920-1921 yılları arasında propaganda filmleri üzerine çalı şan Pudovkin’in önemli filmleri ise “Açlık, Açlık, Açlık”, “Ana” ve “Sen-Petersburg’un Sonu”dur. Sovyet filmlerini Paul Rotha dört sınıfa ayırmaktadır: Birincisi devrim öncesinde, devrim sırasında ve devrim sonrasındaki ya şama ilişkin genel konuları içermektedir. İkinci sınıfta hükümet, e ğitimsel, bilimsel ve kültürel filmler geli ştirilmiştir. Üçüncüsü haber-gerçeller, haftanın olaylarının anlatıldı ğı haber yapımları olu şturmaktadır ve sonuncusu ise çocuk filmleri, sine kurgu ve e ğitimseldir (Rotha 2000:159-160). Savaş dönemlerinde propagandayla yo ğun ilişki içerisine giren sinema, artık devletlerin resmi ideolojilerini halka yansıtan bir araç halini almaya ba şlamıştır. Sovyetler, Nazilere kar şı da başka filmler üretmi ştir. Sinema, Sovyet sava ş mücadelesinde çok önemli rol oynamı ştır. Özellikle Nazilere kar şı çıkan seçkin bir yahudinin öyküsünü anlatan 1938 yapımı “Profesör Mamlok” filmini bir propaganda aracı olarak kullanmışlardır (Akarcalı 2003:206). Ayrıca Sovyetler Birli ği ajitasyon trenleriyle en ücra köşelere kadar gidip propaganda filmleri çekmi ş ve oradaki halka filmleri göstermi ştir. Gidilen mekânlar ve organizasyonlar sinematografla kaydedilerek elde edilmi ştir. Birinci Dünya sava şının bitimiyle birlikte Rusya’da Lenin sinemayı, önemli bir propaganda aracı olarak kullanmaya ba şlamıştır. Bolşevik devrimiyle birlikte sinema kentlerden köylere kadar inmi ş ve tamamen propaganda amaçlı kullanılmı ştır. Sovyet sineması, öncelikle kitleleri e ğitmeyi amaçlamıştı. Bu sinema, onlara genel ve siyasal bir eğitim sağlamanın yollarını aramı ştır. Sovyet Devleti ve bu devletin insanlarının düşünyapısı ile ilgili geni ş bir propaganda çalı şması yürütmüştür (Eisenstein 1993:25). 1917 yılında Sovyet hükümeti sinema denetimini bütünüyle üzerine almı ştı ve devletin yönlendirmesi altında tutulmaktaydı. Amaç do ğal olarak, hükümetin yeni dü şünce ve
63
içeriklerinin endüstri merkezlerine oldu ğu kadar geni ş alanlara yayılmasını sa ğlamaktı (Rotha 2000:156).
2.2.2.2. Hitler Almanyası Dönemi Sinema, Hitler Almanyası tarafından da etkin bir biçimde kullanılmı ştır. 1933 yılında Hitler’in Alman devletinin ba şına gelmesi sonrasında Nazi Partisi propagandayı siyasi gücünü sağlamlaştırmak ve muhalif siyasal ve toplumsal odakları tecrit etmek ve Alman toplumunu ırkçı bir topluluk yapmak için kullandı. Naziler Alman kitle ileti şim araçlarını Hitler’in dı ş politikasını geçerli kılmak ve kamuoyunu sava şa hazırlamak için bir araç olarak gördüler. (Bekta ş 2002:152). Bu do ğrultuda çekilen filmler büyük salonlarda halka izlettirilmekte ve böylece yo ğun bir propaganda uygulanmaktaydı. Sinemanın inandırıcılık unsurunu erken ke şfeden Hitler, böylece siyasetini Alman toplumuna kolayca kabul ettirebilmi ştir. Propagandayı kusursuz şekilde uygulamaya ba şlayan Hitler ve Propaganda Bakanı Goebbels, ça ğdaş propagandanın yaratılı şında sinemayı da kullanarak önemli bir rol oynamışlardır (Domenach 1995:40). Bu tarz propagandanın henüz yeni uygulanması halk üzerinde de direkt etkili olmu ş ve propagandanın inandırıcılık seviyesi yükselmi ştir. Partinin sponsorluğunu yaptığı ilk film, “Hitler’s Flug Über Deuttschland(Hitler’in Almanya Gezisi)” Hitler’in 1932 seçim kampanyasında yaptı ğı seyahatleri anlatmaktaydı. Bunu diğer seçim propaganda filmleri takip etti. Daha çok sava ş belgesel türü alanında filmler tercih edilmi ştir. Savaş belgesel film türü 1933 yılında Goebbels’in yönetiminde oluşturulan Alman Propaganda Bakanlı ğı’nın propaganda amaçlı filmleriyle başladı. Hitler’in iste ği üzerine Nürnberg’deki toplantının belgesel nitelikteki çekimlerini yaparak bir propaganda filmi gerçekle ştirme görevi Leni Riefenstahl’e verildi. 1935 yılında “Azmin Zaferi” adını alan bu filmde yönetmen bir yandan gerçe ği sahneye koyarken di ğer yandan da filmi amaçlarına uygun olarak kurgulayarak önemli bir propaganda filmi gerçekle ştirdi (Günde ş 1998:79). Bu film, 1935 Venedik Uluslar arası Film Festivali’nde altın madalya, 1937 Paris Film Festivali’nde büyük ödül kazanmı ştır. Riefenstahl’ın bir di ğer önemli filmi ise, 1936 yılı yapımı “Olimpia” dır. Olimpia filmiyle başarısını devam ettiren Riefenstahl, filmde gerçeklerin bir kısmını alıcı için sahneleyerek 1936 Olimpiyat Oyunları’nı kaydetti. Yine parlak görüntüler ve etkili bir kurgunun yer aldığı bu filmde de Nazi ruhunun sevinç ve zaferi psikolojik olarak yer almaktadır
64
(Gündeş 1998:79). Naziler sinemayı o kadar güçlü bir kitle ileti şim aracı olarak kabul ettiler ki, sinema sektöründe çalı şan aktörler, aktrisler, yönetmenler, kameramanlar, teknisyenler Führer’e ba ğlılık yemini ettiler (Akarcalı 2003:103). Nazi iktidarı süresince, parti toplantıları, Berlin Olimpiyat Oyunları ve çarpıtılmı ş haber filmleri benzeri propaganda belgeselleri dı şında yoğun siyasal mesajlar veren bir dizi sanatsal film de yapıldı (Bekta ş 2002:157). Alman sineması büyük bir sinema olmu ştur, sinema dünyasına çok önemli ilkeler ve oluşumlar üretmiştir. Onun bireysel geli şimi kamera serbestliğinden mimari çevrenin bir gerçekle ştirme parçası olarak ele alınmasından, bütünlük duygusundan kaynaklanır. Alman sinemasının kendi içinde ba şladığı ve bittiği ifadesi son derece doğrudur (Rotha 2000:210). Propaganda amaçlı kullanılan Alman sineması aslında Hitler’in siyaset sahnesinden silinmesiyle kendi içine dönmü ş ve sadece propagandaya dayalı sinema olması özelli ğinden dolayı yok olma noktasına gelmi ştir. Hem Rusya’da Lenin hem de Nazi Almanyası’nda Hitler, sinemanın çok güçlü bir etkileme aracı oldu ğunun farkına varmı ştır. Aynı zamanda sanata da büyük önem atfetmişlerdir. Sovyet Komünizmi ve Alman Nazizmi farklı şekillerde, liderleri tarafından sadece politik bir amaç olarak de ğil, aynı zamanda kültürel bir hareket olarak görülmü ştür (Clark 1997:20). Bu noktadan bakıldı ğında sinemanın bu ülkelerde o dönemler içerisinde gelişmesi kaçınılmazdı.
2.2.2.3. Amerika- Hollywood Dönemi Her ne kadar sinema Nazi Partisi ve Sovyetler Birli ği’nde etkin bir propaganda aracı olarak kullanılmı ş olsa da özellikle 1990’lı yıllardan sonraki tek kutuplu dünya düzeninin bu alandaki tek hâkimi Amerika Birle şik Devletleri olmu ştur. Sinemanın belirli dönemlerle sınırlandı ğı Nazi ve Sovyet yönetimlerin aksine Amerika Birle şik Devletleri’nde bu olgu uzun bir süreçte ortaya çıkmı ş ve devamlılığı günümüze kadar sürmüştür. Bu açıdan bakıldı ğında Amerikan sinema sanayi aslında dünyaya yönelik propaganda faaliyetlerinin uzun süre devam ettirebilen yegâne siyasal erktir. Sinema kendisiyle beraber yönetmenleri, filmleri anlatan kitapları, çizgi romanları, fotoromanları, müzikleri ve yıldızları da lanse etmektedir. Günümüzde bunların her biri birer endüstri halini almıştır.
65
Amerika, Birinci Dünya Sava şı’nın ardından artarak devam eden Müslüman göçünden rahatsızlık duymaya ba şlamış, sinemanın propaganda konusunda ortaya koydu ğu başarıyı dikkate alarak bundan yararlanma yoluna gitmi ştir. Nitekim Amerikalılar İkinci Dünya Sava şına kadar geçen çok kısa süre içerisinde Müslümanları tiksinti verici, bazen e ğlendirici tipler olarak 400’ü a şkın filmle sinema perdesine aktarmaktan çekinmemi şlerdir. O dönemde Amerika’ya göç eden Müslümanların ço ğunu Araplar oluşturduğu için, yapılan filmlerde de özellikle Müslüman Araplar hakkında olumsuz kanaat olu şturma amacına yönelmi şlerdi. Bu filmlerde Araplar, çölde ya şayan, develere binen, birbirleriyle sava şan, esir pazarlarında kadın alıp satan karakterler olarak canlandırılmıştı (Özsoy 1998:358). Amerikan sinemasının merkezi olan Hollywood için en önemli mesele, her zaman neyin nasıl satılaca ğı olmuştur. Amerikan filmlerinde etkin roller oynayan film çeşitliliği ve yıldız oyuncular, bu açıdan en güvenilir dayanaklar olarak ortaya çıkmı ştı (Abisel 1999:42). Bu yüzden Amerikan sineması propagandayı sadece siyasal anlamda değil bunu destekleyen ticari alanda da yo ğun bir şekilde sürdürmü ştür. Hollywood seyircinin belirli konular, olay örgüleri, mekanlar, oyuncular açısından tepkisini belirleme mekanizmalarını i şleterek biçimlendirmektedir (Abisel 1999:44) . Amerika Birleşik Devletleri’nde film yapımcıları “yıldızlık” olgusunun epeyce farkında olduklarını gösterdiler. Yıldızlar sözde var olan karakter rolleri aracılı ğıyla kendi kişiliklerini canlandırırlar; yıldızlar daha önce var olmamı ş bir tipin ola ğanüstü psikolojik modelleridir. Yıldız sineması kahraman ile izleyici arasında güçlü bir özde şleşme yaratımına dayanır. Şeyleri kahramanın bakı ş açısından görürüz, etki gizli ama derindendir (Monaco 2001:251-252). Aktör, en geni ş ve en karma şık sosyal tiplemeyi, kendi karakterinde ki şiselleştirdiği oranda star statüsünü kazanır. Bir starın izleyiciyi etkileyebilmesi için her şeyden önce onları temsil etti ği inancını verebilmesi gerekir. Yıldızları diğer oyunculardan ayıran şey, koydukları emek ile birlikte, sahip oldukları ve olduruldukları imajlarıdır (Bayramo ğlu 2001:23). İzleyenler sinemada gördükleri yıldız oyuncuyla kendilerini özde şleştirerek kendilerine bir takım davranı ş modelleri belirlerler, böylece propaganda sonucunda istenilen davranı ş değişimi insanlara hissettirilmeden uygulanmış olur. Hollywood’da star olgusunun önemi 1900’lü yılların ba şında fark edilmiştir. Özellikle 1912 yılında Amerika’da ilk hayran dergileri piyasaya çıkmı ştır. Birkaç yıl sonra da Chaplin ve Pickford, Amerikan sinemasında yeni bir dönem başlattılar. Film yapımcıları, bu yeni dönemin ne denli büyük bir potansiyel oldu ğunu
66
hemen kavradılar ve kamuoyunun ilgisini sinemaya yeniden çekmek için film yıldızlarının topyekün satı şına karar verdiler (Bayramo ğlu 2001:22). Bununla birlikte, popüler yıldız olmak ve popüler yıldız olarak kalmak için sanatçılar, mevcut siyasal kültürün parametreleri içinde i şleyen oyunun politik kurallarına göre davranmak zorundadır. Jane Fonda, Vietnam sava şı sırasındaki tavrı nedeniyle popülaritesini yitirmekle kalmamış, film endüstrisi tarafından da üstü örtülü bir biçimde kara listeye alınmıştı ve Amerika’da uzun yıllar aktris olarak çalı şma imkânı bulamadı. Çünkü starlar sürekli olarak halkın gözü önünde oldukları için radikal ya da geleneklere uymayan politikaları benimsemenin bedelini ödemektedirler (aktaran Seçkin 1996:). O yıllardan bu yana Hollywood sineması, olu şturduğu dünyada, devasa sermayesiyle, ideolojisiyle, tekni ğiyle birçok star yarattı. James Dean, Ava Gardner, Clark Gable, Marilyn Monroe, Rita Hayworth, Brigitte Bardot, Humprey Bogart, Marlon Brando gelmi ş geçmiş Hollywood yıldızlarından sadece bazılarıdır. Kitlesel eğlencenin yanı sıra yukarıda anlatıldı ğı gibi Hollywood, efsane yaratıcı da olmuştur. Ulusal mitlerin ve insanların kendilerine dair duygularının biçimlenmesine yardımcı olmaktadır. Sinema endüstrisi Amerika Birle şik Devletleri için önde gelen bir sanat ve i ş alanı olup her hafta 85 milyon Amerikalı sinema salonlarını doldurmaktadır, bu yüzden Hollywood, Amerikalının duygu ve dü şüncelerini etkileyebilme gücüne sahiptir. Örne ğin Hollywood’da giyilen giysiler ertesi gün tüm ulus tarafından giyilmekte, Hollywood’da ne gösteriliyorsa çok geçmeden Amerikan halkı bu gösterileni benimseyerek aynısını tüketmeye, ya şamaya ve davranmaya ba şlamaktadır (Akarcalı 2003:253). Bu açıdan bakıldığında propagandanın önceki dönemlerde sert ve direkt verilmesine kar şın Hollywood, bu ö ğeleri kitlelere daha fazla ambalajlayarak daha derinden vermi ştir. Amerikan sinemasının etkinli ğinin bir di ğer nedeni de budur. Sinema ile Amerika, kendi milli de ğerlerinin görüntülerini dünyaya yaydı ğı gibi kendi yaşam tarzının örneklerini de aynı şekilde ama temelde çok daha kurnazca yaymaktadır. Bunların toplamı, kültürel bir yansıma oluyor ve bu kültürel yansıma, sinemanın aracılı ğıyla sonuçta her toplumu birbirine benzetme, tek düzene sokmaya kadar varıyor (Scognomillo, 1997:175). Amerikan filmlerinin bu denli etkili olmasının sebebi küreselleşme sonrasında Amerikan filmlerinin artık dünyanın en ücra kö şesindeki insana kadar ulaşabilmesidir. Burada, Hollywood filmlerinin dünya seyircisi tarafından
67
seyredilmesine ilişkin iki temel özelikten söz etmek gerekiyor. Bunlardan biri Hollywood sinemasının yukarıda de ğinilen parlak, hızlı ve yeni filmleri sürekli olarak üretebilmesidir. Bunun arkasında büyük yatırım olanaklarıyla sa ğlam bir endüstri yatmaktadır. Bir yandan altyapısının olanaklarını; öte yandan, en son teknolojiden yararlanabilen geni ş insan gücünü devreye sokabilen Hollywood, bunalımları atlatıp ve kendini yenilerken özellikle iç pazarın sa ğlamlığına dayanmı ştır (Abisel 1999:44). Bu sağlamlık aslında sektörün ne ölçüde desteklendi ğini ve belli çevrelerin Hollywood yapımlarını yönlendirme amaçlı giri şimlerini de ortaya koymaktadır. 1987 yılında çekilecek bir televizyon filmi için Pentagon’un emir komuta zincirinde tırmanarak, donanma sekreteri James Webb’in masasına gelen yapımcılar senaryoya bu kurum tarafından müdahale edilmesi durumuyla kar şılaştılar. Bu noktada denilebilir ki Hollywood filmleri ülkenin egemen kuvvetleri tarafından belirli noktalarda desteklenmekte ve kar şılığı beklenmektedir (Robb 2005:129). Pentagonun sürekli olarak Amerikan vatanda şlarının zihninde yaratmaya çalı ştığı tehdit çok şekilli, üzerine devamlı çalı şılan ve stratejik çalı şmalarla biçimlendirilmeye çalışılan bir kavram halini almı ştır. Tehdit kavramı, her şeyden önce Hollywood’a drama malzemesi
sağlamaktadır.
Tehdit
üretimi
kamuoyunun
yönlendiricisi
haline
dönüştürülmüş Hollywood’a halkı cezbetme imkânı vermekte, böylece Pentagon ve Hollywood’un ortak çıkarları gözetilmi ş olmaktadır. Doğal olarak söylenebilir ki Amerikan savunma güçlerinin sinemayla ba ğlantısı vardır (Valantin 2006:20). Sinema, savunma güçlerini büyük efsanelere, politik me şruiyet süreçlerine, personel ve uygulamalarını kahramanla ştırarak sahnelemek suretiyle aktüaliteye ba ğlayan köprüdür. Amerikan silahlı kuvvetleri, askerlerini ve büyük miktarlardaki teçhizatı, Amerika Birle şik Devletleri’nin Vietnam Sava şı’nı öven John Wayne’nin “Ye şil Bereliler” filmi için seferber etmi şti. Deyim yerindeyse orduyu bu film için kiraladı (Schiller 2005:78). 1990’lı yıllardan 2000’lere kadar Amerika’nın stratejik mücadelesine teknoloji geni ş bir şekilde hâkim olmu ştur. Amerikan güvenlik ve savunma sisteminin tamamı, yeni teknolojiyle bütünle şerek yenilenmesi için devamlı bir siyasi baskıya maruz kaldı ğı zaman Hollywood yapımları bu tekniklerin reklâmını yapmakta ve onları halka sunan ilk organ konumunda bulunmaktadır (Valantin 2006:103). Filmlerde Amerika’nın maruz kaldığı tehdit en sonunda kahramanlık ve yeni savunma sistemlerinin birle şmesiyle
68
bertaraf edilir, böylece izleyicinin zihninde sanal bir gerçeklik yaratılarak yeni teknolojik sistemlerin ne kadar etkili ve güvenilir oldu ğu yansıtılır. Özellikle 1980’li yılların klasikleri arasında yer alan Rambo seri filmleri ve Top Gun gibi filmler Amerikan halkının zihninde derinden yer etmi ştir. Bunlar ve benzeri filmlerde oynayan aktörler ola ğanüstü fizikleri, a ğır bir silahla temsil edilen tehlikenin içine nüfuz edebilme yetenekleri ve silahları tartı şmasız inanılırlıklarıyla kullanma becerileri belirgin, özel kimselerdir (Valantin 2006:22). Hollywood’un sadece bir sinema yapım merkezi olmadı ğı yukarıda bahsedilen örneklerle açıkça gözükmektedir. Hollywood bir nevi Amerikan ulusal savunmasının bir organı gibi hareket etmekte ve Pentagon’un çizdi ği savunma stratejilerinin dı şına çok fazla çıkmamaktadır. Bu açıdan bakıldığında aslında sinema, 2. Dünya Sava şı döneminde uygulanandan çok daha etkili ve güçlü bir şekilde propaganda aracı olarak kullanılmaktadır. Sadece büyüklere yönelik filmlerde de ğil çocukların dünyasında yer alan popüler çizgi filmler üzerinde bile bir propaganda söz konusudur. Ariel Dorfman ve Armand Vattelart yaptıkları çalı şmada Walt Disney şirketinin üretti ği çizgi romanlarda üçüncü dünya ülkelerinin geli şmiş ülkelere ekonomik ve kültürel ba ğımlılıklarını sürdürmelerini olumlayan ve hatta bu durumu do ğal sayan iletiler bulundu ğunu açığa çıkartmışlar, Walt Disney’i yayılımcı ideolojinin savunucusu olarak tanımlamı şlardır (Bayram 1997:2-3). Büyük halk kitlelerine seslenen ve onları çekmek amacıyla yapılan ve artık i şin geldiği noktanın sanat sayılıp sayılamayaca ğı bir soru işareti oluştururken, giderek “endüstri” olarak tanımlanan sinema kendi içinde örgütlenmi ş, kırılan kolun yen içinde kaldığı, Oscar Ödülleri mekanizmasıyla kendi reklâmını yapma ve satı şını bir o kadar daha arttırma akıllılı ğını gösterdi ği için takdire şayan bir endüstridir. Sıradan izleyiciyi bu endüstriye çekecek kurallardan biri yukarıda da bahsetti ğimiz gibi yıldız oyuncular sistemi iken diğer önemli noktalar ise hikâyenin etkili olması ve kullanılan özel efektlerdir. Hollywood, izleyicilerine beklentilerine göre programlanmı ş ve isteklerini karşılamaya yönelik sonunu tahmin ettikleri hikâyelerini sunar. Hollywood filmlerinin bütün sırrı belki de burada yatmaktadır ve milyonlarca insanı bu hikâyeleri izlemeye çeken büyü budur.
69
2.2.3. Amerikan Sinemasında Propaganda Kullanımı İle İlgili Çalışmalar Hollywood, her ne kadar sadece sinema sektörünü ifade ediyor gibi görülse de aslında temelde Amerikan propagandasının etkin bir biçimde uygulandı ğı bir endüstridir. Özellikle belli dönemlerde çekilen bazı filmler bu propaganda çalı şmalarını bünyelerinde barındırmaktadır. Amerikan sinema sektörünün büyük bir kısmı, Amerika Birle şik Devletleri’nin resmi ideolojisini temsil etmektedir. Amerikan sinemasında sava ş, güvenlik, silahlı şiddet içeren konular büyük bir yüzdeyle i şlenmektedir. 1980’li yıllardan itibaren de ğişen Amerikan politikası, Hollywood’a yön vermi ş ve önemli filmler ortaya konulmu ştur. O dönemin filmleri, de ğişen politikaları yansıtmı ş ve beslemiştir. Dönemin en çarpıcı de ğişimlerinden biri, sava ş çığırtkanlığı yapan, erkeksi, yenilmeyen beyaz kahraman mitinin yeniden sinemaya dönmesiydi. Bu dönemi en iyi özetleyen sinemasal kahraman, Rambo’dur. 1982 yılında gerçekle ştirilen ilk Rambo filmi Vietnam’da yara alan Amerikalı erkek egosunun tamiridir. Rambo’nun 1985’teki ikinci filminde Rambo, Vietnam’a bir ölüm makinesi halinde gider, yüzlerce Vietnamlı ve Rus askerini yok ederek rehine kalan Amerikan askerlerini kurtararak bir kahraman kimliği ile ülkesine geri getirir (Algan 2001:55). Aynı do ğrultuda Soğuk savaş yıllarında politik gündemin sıcaklı ğı ile de pasla şarak; Rocky serisinin, ABD- Sovyetler Birli ği çekişmesini konu almaya ve ABD’nin üstünlü ğünü, dürüstlüğünü ve barı şçıllığını vurgulamaya ba şlaması; Rambo’nun Sovyetler Birli ği’nin işgalindeki Afganistan’ı kurtarmaya giri şmesi ve ülkeyi ‘i şgalcilerin elinden kurtarması en dikkat çeken örneklerdendir (Ünal 2007). Bir diğer önemli yapım olan James Bond serisi de Amerikan siyasi ve kültürel ideolojisini ba şarıyla diğer ülkelere pazarlamaktadır. Bond filmlerinin konusu genelde hep hür dünyayı tehdit eden Sovyetler Birli ği ya da dünyaya hükmetmek isteyen tek kötü ya da örgütün amaçladı ğı dünyayı ele geçirme planı olmaktadır (Yengin 1996:219). Bond serisi gelişmiş batı kültürünü tehdit eden genellikle do ğu kökenli saldırıların tek bir kahraman tarafından inanılmaz yeteneklerini kullanarak ve geli şmiş teknolojinin yardımıyla bertaraf edilmesini anlatır. Bond filmleri, izleyicinin özde şleşme beklentisine seslenmektedir. Bond filmlerinde estetik hem Bond’un yakı şıklılığı, hem Bond kızlarının güzelliği, hem filmin geçti ği mekânlardaki do ğa güzellikleri hem de ya şanılan mekânların güzelliği izleyicinin göz zevkine hitap etmektedir. Feti ş boyutlarında seks, şiddet, gösterişli tüketim maddeleri ve geli şmiş teknik sergilenmektedir (Yengin 1996:210).
70
James Bond’un pahalı Omega saatleri, sürdü ğü son model arabalar, zengin ve seçkin imajı veren gömlek ve kravatı, tercih etti ği içkiler izleyici tarafından model alınmakta, Bond ile izleyici arasında bir özde şleştirme kurulmaktadır. Bunun yanında Bond filmlerinin senaryosu Pentagon film irtibat bürosunun denetiminden geçmektedir. Bu büronun yetkilileri, bir James Bond filmi olan “Tomorrow Never Dies/Yarın Asl a Ölmez” in senaryosundaki bazı diyalogların çıkarılmasını filmin İngiliz olan senaristinden Amerikan Deniz Kuvvetleri’nin gemi ve helikopterlerini kullanabilmeleri kar şılığında talep etmişlerdir. Senaryodaki bir cümlenin Amerika ve Vietnam arasında yeni yeni kurulan ili şkilere zarar verebilece ğini ve uluslar arası bir krize yol açabilece ğini söylemişler (Robb 2005:27-28), böylece filmin senaryosu politik nedenlerle değiştirilmiştir. Amerikan sineması klasik mit olarak tanımlanabilecek kahramanlar da yaratarak sinemadaki egemenli ğini artırmı ştır. “Süperman” olarak adlandırılan ilk hayali kahraman, Amerika’nın büyük ekonomik buhran ya şadığı 1930’lu yıllarda Jerry Siegel ve Joseph Shuster tarafından yaratılmı ştır. Bilim kurgu meraklısı iki arkada ş, o dönemin ekonomik sıkıntılarından bunalmı ş kitlelerin hoşuna gideceğini düşünerek, insanüstü güçlere sahip bir süper kahraman yaratırlar (Kabata ş 2007). İlk olarak çizgi karakterken 1978 yılında sinemada gösterilmeye ba şlanır. İlerleyen yıllarda seriler halinde Süperman filmleri çekilir. Bütün dünyaya lanse edilen, Amerikan renkleriyle donanmı ş bu süper kahraman, sadece dünyayı kurtarırken de ğil, dünyayı yeniden yaratmaktan Vietnam sava şına katılmaya kadar bir sürü i ş yaparken de, asla Amerikan politikasıyla, gelenekleriyle ve aile yapısıyla ters dü şmemeyi ba şarmıştır (Altıner 2007). Batman, Örümcek Adam, Hulk, Terminatör gibi kahramanlar da aynı amaçla sinemada kitlelere sunulmu ştur. Soğuk savaş sonrasında Amerikan politikasının de ğişimi sinemaya da yansımıştır. Doğrudan propaganda yapan Rambo, Rocky, Süperman gibi kahramanların filmleri yerine felsefi yoldan kafa karı ştırmaya, hayatı sorgulamaya ba şlayan filmler çekilmiştir. 1999 yapımı “Matrix” filminde masalla ştırılan “bilgi sava şı” ve “bilgi hâkimiyeti” konuları i şlenmiştir. Film siber uzay ça ğındaki güç merkezleri tarafından gerçeğin oluşturulması ve algılanmasının ba şlıca parametrelerinden biri haline getirilmi ş olan gerçeklik norm ve kriterlerini maniple etmek üzerine kurgulandırılmı ş bir masaldır. Matrix birey, sosyal dünya ve güç arasındaki ili şkileri tamamıyla çarpıtabilen ve terörist bir yapılanmadan çok, uzay gücüne dayalı stratejik araçları yöneten devlet gücünün
71
oligarşi lehine artması projesinde, “görünmeyen” yıkıcılı ğın fantastik etkilerini ortaya koyabilen sanal stratejinin etkisini sorgular (Valantin 2006:119). Hollywood sinemasında Amerikan propagandasına yönelik daha birçok film çekilmiştir. Bunlardan etkili ve ba şarılı olarak nitelendirilen bir di ğer film ise 1998 yapımı Steven Spielberg’in yönetmenli ğini yaptığı “Er Ryan’ı Kurtarmak” filmidir. Filmde bütün kardeşleri cephede ölen bir Amerikan askerini geri getirmek için görevlendirilen altı askerin Normandiya’daki kahramanca sava şları anlatılır. Bu film, Amerika Birle şik Devletleri’nde toplu bir şoka sebep olur. Filmin gösterildi ği salonlarda ya şanan yüzlerce baygınlık hadisesi ve ya şlı askerlerin sinir krizleri geçirmeleri ilk belirtilerdir. Pentagon acilen bir ça ğrı merkezi numarası ilan eder ve filmin uyandırdı ğı acı ve üzüntüye sahip insanların binlerce ça ğırısına cevap verebilmek için psikolojik destek hizmeti açar (Valantin 2006:128). Er Ryan’ı Kurtarmak filminde Normandiya diye bir yerde Amerikan askerleri Alman Nazileriyle kahramanca sava şmıştır. Ne savaş kavramının korkunçlu ğu, ne İkinci Dünya Sava şı’nın niteliği, kimlerin, nerede, niçin öldü ğü hiç önemli de ğildir. Nitekim filmin ba şında ve sonunda dalgalanan Amerikan bayra ğı filmin asıl mesajıdır (Algan 2001:56). Amerikan tarihinde bir dönüm noktası olan 11 Eylül 2001’deki saldırılar, Hollywood’a yeni bir malzeme yaratmı ştır. Bu saldırılarla birlikte artık dü şman, küresel boyutta ve ba ğımsız çalışan terör odakları olarak kendisini göstermi ştir. 11 Eylül, Hollywood’da büyük stüdyo temsilcileri, oyuncu sendikası ba şkanları ve ba şkanın seçkin siyasi danışmanı arasındaki toplantıya sebep te şkil eder. Toplantının amacı, “Terörizme Karşı Savaşın” düşüncesine hâkim oldu ğu Amerikan dı ş politikasına Hollywood yapımlarıyla destek olunmasıdır (Valantin 2006:146). Bu toplantının sonucunda Hollywood yaptı ğı filmlerle Pentagon’un stratejisine destek vermi ştir. Bu doğrultuda “En Büyük Korku (2002)”, “Ölümüne Takip (2002)”, “Bir Zamanlar Askerdik(2002)” ve “Kara Şahin Düştü (2001)” gibi terörizm ve sava ş odaklı filmler çekilmi ştir.
72
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1990 SONRASI AMER İKAN FİLMLERİNDE PROPAGANDA
1. Metodoloji Bu çalışmada 1990 sonrasında Amerika Birle şik Devletleri yapımı olarak çevrilmiş savaş filmlerinden Türkiye’de gösterime girmi ş olan 26 film (ek-1) içerisinden tesadüfî örneklem yoluyla kura sonucu seçilmi ş beş filmde propaganda ö ğeleri ve türleri üzerine bir inceleme yapılmı ştır. Propaganda kavramının tarihsel süreç içerisinde propagandacılar tarafından sava ş dönemlerinde etkili olarak kullanılması ve sava şın önemli bir unsuru sayılması sava ş türü filmlerinin bu çalı şmada incelenmesinin nedenidir. 1990 sonrası ya şanan süreçte Amerika’nın dünya üzerindeki hegemonyasının bir yansıması olarak Hollywood yapımı filmlerin propaganda açısından ele alınması bir gerekliliktir. Küreselle şmeyle birlikte dünyanın aldı ğı tek kutuplu düzen, özellikle kültürel emperyalizmin hızla yayılmasına neden olmu ştur. Bu noktada, çevrilen sinema filmleri hem propaganda açısından hem de bu olguyla ba ğlantılı olarak ya şam tarzı sunması bakımından incelenmeye de ğerdir. Çalışmanın uygulama bölümünde seçilen filmler teorik kısımda anlatılan kurallara uygun olarak incelenecektir. Bu kurallardan ilki yalınlık ve tek dü şman kuralıdır. Buna göre verilen mesajlar olabildi ğine yalın, anla şılır ve her türden izleyicinin anlayabileceği nitelikte olmalıdır. Bu do ğrultuda sloganlar, parolalar ve yazısal, görüntüsel, müziksel ve plastik simgeler kullanılmalıdır. Propagandacı mesajın tam olarak anlaşılabilmesi için ayrıca izleyicilere tek dü şman sunar ve kar şıtın bireyselle ştirilmesi sağlanır. İncelenecek olan ikinci kural, büyütme ve bozma kuralıdır. Bu kurala göre
iletilmek istenen her türlü mesaj propagandacı tarafından büyütülür, abartılır ve şişirilir. Mesaj yine her türden insanın anlayabilece ği düzeyde sunulur. Bir diğer kural ise düzenleme kuralıdır. Bu kurala uygun iletiler, düzenlenerek yinelenen bir şekilde izleyiciye ulaştırılır. Özellikle tekrar etmek bu kuralın en önemli öğelerinden bir tanesidir. Mesajın izleyiciye tekrar tekrar sunulması hem anla şılırlığı hem de etkiyi artıracaktır.
73
Propagandacının mesaj iletirken kullandı ğı dördüncü kural ise a şılama kuralıdır. Burada propagandaya maruz kalacak hedef kitlenin duygularına yönelmek en önemli unsurdur. İnsanların bilinçaltında bulunan bir takım korkularını, sevinçlerini, isteklerini kullanabilmek propagandanın etkinli ği açısından oldukça önemlidir. Propagandanın filmler üzerinde incelenecek son kuralı ise birlik ve bula şma kuralıdır. Bir ki şinin düşüncesini toplumun genel kanısıymı ş gibi ifade etme kuralı olan birlik kuralı unsurlarının ba şında bayraklar ve sancakların kullanımı, amblemler ve belirtkeler, yazılar ve dövizler, üniformalar, müzik, projektörler ve me şaleler, selamlar yaşa sesleri gelir ve bu unsurların kullanımı oldukça önemlidir. Mesajın iletilmek istendiği hedef kitlenin bu unsurlara ne ölçüde maruz kaldı ğı propagandanın ba şarısını o oranda etkileyecektir.
2. Pearl Harbor 2.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti Süresi: 183 dakika, Türü: Savaş, Yapım Yılı: 2001, Yönetmen: Michael Bay, Oyuncular: Ben Affleck, Josh Hartnett, Kate Beckinsale, Tom Sizemore, Jon Voight, Cuba Gooding Jr. Özeti: Çocuklukları beraber geçen ve pilot olma hayali kuran iki arkada ş Danny Walker (Josh Hartnett) ve Rafe Mc Cowley (Ben Affleck), 1941 yılının ocak ayında Long Island’da aynı birlikte sava ş pilotu olarak görev yapmaktadırlar. O dönemde Avrupa’da İkinci Dünya Sava şı nedeniyle Almanya ile İngiltere ve Fransa sava şmaktadır. Amerika
Birleşik Devletleri ise sava şa girmemiştir. Eğitim sırasında Rafe Mc Cowley’e bir görev sunulur ve İngiliz Hava Kuvvetleri’nde görev alıp almayaca ğı sorulur. Arkada şı Danny Walker’in karşı çıkmasına ra ğmen Rafe görevi kabul eder. Bu sırada orduda hem şire olarak görev alan Evelyn Johnson (Kate Beckinsale) aynı kı şlaya gelir ve sa ğlık kontrolü sırasında Rafe ve Evelyn tanı şır. Flört etmeye ba şlarlar. Rafe için en önemli şey savaş pilotu olmak oldu ğu için Evelyn’e olan a şkına rağmen gönüllü olarak görevi kabul eder. Geride Evelyn’i ve dostu Danny’i bırakmı ştır. İngiltere’de birçok ulustan olu şturulan özel bir pilot birli ğine katılan Rafe,
savaşın acımasızlığını ve korkunçlu ğunu anlamıştır. Bu sırada Japonya ve Amerika sava şa
74
git gide yakla şmaktadır. Evelyn ve Danny de Pearl Harbor’da görevlendirilmi ştir. Rafe, Evelyn’e İngiltere’deki sava şı ve zor ya şam koşullarını mektupla iletmektedir. Bir süre sonra uçağı bir görev sırasında dü şürülür ve Pearl Harbor’a ölüm haberi gelir. Evelyn, bu haberi Rafe’in yakın dostu Danny’den alır. Aradan geçen aylar sonrasında Danny ve Evelyn yakınla şmıştır. Artık ikisi de Rafe’i unutmak ve yeni bir hayata ba şlamak istemektedir. İkisi de birbirine a şık olurlar. Tam bu sırada Rafe, Danny’e ya şadığına dair bir mektup yollamı ştır ve daha sonra Pearl Harbor’a gelir, yakın dostuyla sevgilisinin birlikte olduğunu öğrenir. Bütün uyarılara ra ğmen Amerika, Pearl Harbor’a bir saldırı olamayacağını düşünür ancak Japonlar Pearl Harbor’a büyük bir saldırı düzenlerler. Halk günlük işleriyle meşgulken ve Amerikan birlikleri Pazar tatilindeyken çok yo ğun bir Japon saldırısı herkesi şok eder. Bu sırada filmin iki kahramanı Rafe ve Danny ki şisel çekişmelerini bir yana bırakarak Japon kuvvetlerine ellerinden geldi ğince karşılık verirler. Evelyn ise hastanede yaralı askerlerle ilgilenmektedir. Pearl Harbor, büyük bir yıkıma uğrar ama filmin iki kahramanı yedi Japon uça ğı düşürürler. Dönemin Amerika Birle şik Devletleri Başkanı Roosevelt, bu saldırıya bir misilleme yapılmasını silahlı kuvvetlerden talep eder. Bunun sonucunda seçme pilotlardan olu şan bir gruba gizli bir emir tebli ğ edilir. Rafe ve Danny de bu gruba dâhildir. Bu görev öncesinde Evelyn, Rafe ile konuşarak hamile oldu ğunu söyler. Görev çok zordur ve pilotlar bu göreve gönüllü olarak katılırlar. Tokyo’ya yapılacak hava saldırısı Pearl Harbor’a bir cevap olacak ve ulusal gurur tekrar canlanacaktır. Görevi ba şarıyla tamamlayan Rafe, Danny ve di ğer pilotlar dönüş yolunda yakıtlarının bitmesiyle Çin topraklarına dü şerler. Bu sırada Evelyn, Pearl Harbor’da geli şmeleri izlemektedir. Çin’de pirinç tarlalarına inen Danny, Rafe ve di ğer pilot arkadaşları Çin’i işgal etmiş olan Japon askerleri tarafından ku şatılır. Bu sırada Danny, Rafe’i kurtarmak için kendini feda eder. Ölmek üzereyken Rafe ona Evelyn’in hamile olduğunu söyler ve Danny ölür. Rafe ve di ğer arkadaşları kurtulur, Amerika’ya dönerler. Rafe ve Evelyn evlenirler ve çocuklarının ismini Danny koyarlar.
2.2. Filmdeki Propaganda Unsurları 2.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Filmde simgeler, parolalar, sloganlar sıkça kullanılmı ş ve bu açıdan yalınlık kuralı işlenmiştir. Özellikle Almanların Avrupa’daki ilerleyi şi ve dönemin olayları görüntüsel ve yazılı simgelerle sıkça desteklenmi ştir. Almanların “acımasız” oldu ğu,
75
Avrupa’yı sava şa sürükleyen bir “makine” oldu ğu, İngiltere’nin “ölümüne mücadele” ettiği hatta Amerikan Ba şkanı Roosevelt’in de Avrupa’daki sava şı “Alman Vahşeti” olarak belirttiği filmde yalınlık kuralı ile örtü şmektedir. Bu tarz kelimelerle filmde düşmanın özellikleri yalın bir şekilde ortaya konmaktadır. Belgesel nitelikteki görüntüler ve gazete man şetlerine filmde sıkça ba şvurulmuş; bu görüntülerde Hitler ve Almanya’nın yıkıcı savaş görüntüleri ön plana çıkartılmaktadır. Bu açıdan bakıldı ğında propagandanın görsel simgeye yer verme özelli ği de filmde yer almaktadır. Özellikle sloganlar, filmde etkin bir biçimde yer almı ş ve Amerikan Donanması için “pasifiğin gururu”, pilotların bulundu ğu birlik için “göklerin korkusu” ve sava şın gerekliğini belirtmek için “fedakârlık olmadıkça zafer de olmaz” gibi slogan özelli ği taşıyan cümleler kullanılmı ştır. Filmde 2. Dünya Sava şı sırasında müttefik olan Almanya ve Japonya, Amerika ve dünya uluslarının dü şmanı olarak gösterilmekte ve bu açıdan tek dü şman kuralını bünyesinde barındırmaktadır. Amerika Birle şik Devletleri için dü şman Avrupa’da hızla ilerleyen Almanya ve Pasifik Okyanusunu egemenli ği altına almak isteyen Japonya’dır. Bu nedenle filmde bu iki ülkeyi ça ğrıştıran bütün öğeler kötü olarak gösterilmektedir. Filmin başında film kahramanlarından olan Danny’nin babasından şiddet görmesi üzerine filmin diğer kahramanı olan arkada şı Rafe’ın, Danny’nin babasına “Alman” olarak hitap etmekte ve bunu a şağılayıcı bir sözcük olarak kullanmaktadır.
2.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Filmde büyütme özelli ğine oldukça sık ba şvurulmuştur. Özellikle savaş sahnelerinde Amerikan askerlerinin di ğer askerlerden daha güçlü ve etkili oldukları gösterilmektir. Sava şın Pearl Harbor’a saldırı yapılan sahnesinde sadece iki kahramanı olan pilotları yüzlerce Japon sava ş uçağının arasından sıyrılmakta ve yedi tane Japon savaş uçağını düşürmektedir. Ayrıca filmin sonlarında Tokyo’ya yapılacak kar şı saldırı sonrasında pilotların yeteri kadar yakıtı olmaması ve sadece Çin sınırına ula şabilecek kadar havada kalacakları komutanları tarafından açıklanmakta ve burada da bir büyütme söz konusu olmaktadır. Çin sınırında uçakları dü şen pilotlar onlarca Japon askeri tarafından ku şatılmış ancak filmin kahramanlarının çabaları sonucu askerler bu ku şatmadan kurtulmayı
76
başarmışlardır. Bu açıdan bakıldı ğında filmde büyütme kuralı kullanılmakta ve izleyiciye filmin kahramanlarının özellikleri bu yolla sunulmaktadır. Bozma kuralı açısından bakıldı ğında Amerikan Ba şkanı’nın sava ş kararını son derece basit bir şekilde ve her insanın anlayabilece ği düzeydeki gerekçelerle alması karşımıza çıkmaktadır. Sava ş kararı son derece zor ve diplomatik bir takım süreçleri gerektirirken filmde sadece Amerika’nın haklılı ğı vurgulanmakta ve sava ş gerekçeleri tek tarafa yüklenmektedir.
2.2.3. Düzenleme Kuralı Filmin bir sahnesinde Amerikan halkına ve filmin kahramanlarına sinema yoluyla Avrupa’daki sava şın gidişatıyla ilgili bilgiler verilmekte ve insanların bu filme verdiği duygusal tepkiler ortaya konmaktadır. Ayrıca bazı ö ğeler üzerinde sık yapılan tekrarlar düzenleme özelli ğini bünyesinde barındırmaktadır. Özellikle Amerikan bayrağının sıkça tekrar olarak gösterimi ve Japonların barı ş görüşmelerini saldırılarını gizlemek için kullandı ğı olgusunun birkaç defa yinelenmesi de düzenleme ö ğesine bir örnek te şkil etmektedir. Bunların yanı sıra sava şın bitmesi için Amerika’nın İngiltere’nin yanında yer alması gereklili ği de filmde yapılan tekrarlardan bir di ğeridir. Filmin kahramanlarının günlük hayatlarına devam ederken bile sürekli sava ştan bahsetmeleri ve Amerika’nın savaşa girip girmeyece ği endişesi yansıtılmaktadır.
2.2.4. Aşılama Kuralı İnsanların zihinlerindeki duyguları kullanarak verilecek mesajın kabul ettirilmesi
filmde yer alan di ğer bir ö ğedir. Bu açıdan a şılama öğesi filmde kullanılmı ştır. Filmin kahramanlarından Rafe’in sa ğlık kontrolü sırasında görme bozuklu ğu yaşaması ve sağlıklı raporu alamama riski durumunda kalmasıyla hem şire Evelyn’i ikna yoluna gitmesi ve ona savaş pilotu olmanın hız ve duygu i şi olduğunu belirtmesi, bu duruma verdi ği hayati önemi yansıtmaktadır. Ayrıca filmde İngiltere’nin Amerikan pilotlarına ihtiyacının oldu ğunun vurgulanması ve pilotların dünyadaki en iyi sava ş pilotları olarak belirtilmesi a şılama öğesinin özelliklerini bünyesinde barındırmaktadır. Filmde gösterilen ve belgesel niteli ği 77
taşıyan siyah beyaz sava ş görüntüleri kamuoyunun sava ş hakkında bilgilendirildi ği ve insanların da Amerika’nın bu sava şta yer almasının zorunlulu ğunun bir mesaj olarak verildiğini göstermektedir.
2.2.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Birlik öğesi açısından Pearl Harbor filmine bakıldı ğında özellikle sava ş kararı alınırken Amerikan Kongresi’nin tamamının bu kararı ayakta alkı şlaması önemli bir sahnedir. Burada bütün herkesin bu kararın arkasında oldu ğu mesajı verilmektedir. Filmde Amerikan bayra ğı birçok sahnede göze çarpmaktadır. Hastanede pilotların sa ğlık kontrolü sırasında arka fonda duvarı kaplayan büyük Amerikan bayra ğı izleyenin dikkatini çekmektedir. Baskın sonrasında Pearl Harbor’ ın içler acısı hali gözler önüne serilirken diğer şehirlerden gelen yardım teknelerinin her birinde Amerikan bayra ğı sapasağlam dalgalanmaktadır. Her yer ceset ve yaralılarla doluyken yardım teknelerinin ucundaki Amerikan bayra ğı, Amerika’nın gücünü ve birli ğini temsil etmektedir. Yazılar ve dövizlerin kullanımı ve sava ş filmi olması açısından da üniformaların filmde önemli bir unsur olarak kullanılması yine birlik ve bula şma öğesi olarak yer almaktadır. Filmin müziklerine bakıldı ğında özellikle sava ş sırasında coşkulu ve ritimli müzikler, duygusal sahnelerde de duygusal müzikler verilmektedir. Özellikle vurmalı çalgıların oluşturduğu hareketli müzik, baskın sırasında Amerikan askerlerinin cesaretini ve çabalarını yansıtmaktadır. Bu durum birlik ve bula şma ö ğesi açısından incelendi ğinde film, propagandanın unsurlarını içermektedir. Filmin birçok sahnesinde selamlamalar, yaşa sesleri ve saygı duru şları bulunmaktadır. Özellikle Pearl Harbor saldırısı sonrasında ölen Amerikan askerlerinin cenazeleri sırasında Amerikan bayra ğına sarılı tabutların önünde di ğer askerlerin selam ve saygı duru şunda bulunması bu duruma bir örnek olarak gösterilebilir. Bir di ğer sahnede ise havada zor bir manevrayı ba şarıyla tamamlayan pilotun arkada şları onu ya şa sesleriyle selamlamaktadır. Tüm bunlar birlik ve bula şma öğelerini içinde barındırdı ğından bu filmde bu tarz bir propagandanın bulundu ğunu söylememiz doğru olacaktır.
78
2.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri Filmde sahası bakımından dı ş propaganda uygulanarak Amerika Birle şik Devletleri ve Japonya arasında geli şen siyasal ilişkiler konu alınmaktadır. Kapsam bakımından genel propaganda kullanılmı ş olup Amerikan toplumu ve di ğer ülke toplumlarına etki etme amacı filmde hâkimdir. Konusu bakımından de ğerlendirildiğinde filmde Amerika- Japonya arasındaki siyasi ve askeri ili şkiler ön planda tutularak hem siyasi hem de askeri propaganda yapılmı ştır. Ayrıca Amerikan halkının ya şam tarzı, kültürel değerleri sunuldu ğu için de kültürel propaganda da söz konusudur. Hedefledi ği kitle açısından kitlesel propaganda türüne giren filmde, geni ş insan topluluklarına ula şma amacı vardır. Bir di ğer uygulanan propaganda türü ise, izleyenlere Pearl Harbor baskınının yarattı ğı üzüntüyü yansıtan duygusal propagandadır. Propagandanın geldi ği kaynağın türüne göre ise, beyaz ve açık propaganda kullanılmı ştır. Çünkü filmde, propagandayı açıklıkla kullanan taraf Amerikan hükümeti ve Amerikan basınıdır. Amerikan halkı maruz kaldı ğı propagandayı güvenilirlikle kabul etmektedir. Bir ba şka sınıflandırmaya göre de filmde stratejik propaganda uygulanmı ştır. Amerikan toplumunun zaten var olan Japon dü şmanlığını pekiştirmek amacıyla kullandı ğı stratejik propaganda da, Japonların acımasız oldu ğu, Amerikan toplumunu yok etmek amacıyla hareket ettikleri ama Amerikan toplumunun buna kar şın güçlü ve ani bir baskınla yıkılmayan bir millet oldukları vurgulanmaktadır.
3. Atalarımızın Bayrakları 3.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti Süresi: 132 dakika, Türü: Savaş, Yapım Yılı: 2006, Yönetmen: Clint Eastwood, Oyuncular: Ryan Phillppe, Jesse Bradford, Barry Pepper, Paul Walker, Adam Beach, Benjamin Walker. Özeti: İkinci Dünya Sava şı’nın Pasifik Okyanusunda tüm hızıyla devam etti ği günlerde
Amerikan Donanması Iwo Jima isimli bir Japon Adası’na stratejik açıdan çok önemli bir çıkartma yapacaktır. Bu sırada donanmada geri görevde olan be ş arkadaş da bu sava şta yer alacakları için heyecanlanmaktadır, ancak görevleri cephe gerisinde oldu ğu için asıl çatışmada yer almayacaklarını bilmektedirler.
79
1944 yılının Aralık ayında onlarca çıkartma gemisiyle birlikte İwo Jima Adası kuşatılmış ve çıkartma için bütün hazırlıklar tamamlanmı ştır. Adaya çıkan ilk birliklerle birlikte çatışma da olanca gücüyle ba şlamış, küçücük ve ıssız bir ada olan İwo Jima tam bir cehenneme dönü şmüştür. Amerikan askerleri sadece birkaç gün içerisinde ele geçirebileceklerini dü şündükleri bu küçük Japon adasında beklemedikleri bir direni şle karşılaşmış ve çatışmalar umduklarından uzun sürmü ştür. Geri görevde bulunan be ş asker de kendi görevlerini yapmaktadırlar. Bu sırada adanın sarp kayalıklarının en yüksek tepesi Amerikan askerleri tarafından ele geçirilir ve buraya bir Amerikan Bayra ğı dikilir. Dikilen bu bayra ğın önemini anlayan bir politikacı komutandan bayra ğı kendisine vermesini ister. Tam bu sırada geri görevde bulunan be ş asker de lojistik destek için ele geçirilen tepeye tırmanmaktadır ve yanlarında bir ba şka Amerikan Bayra ğı vardır. Komutan politikacının iste ği doğrultusunda ilk dikilen bayrak bu be ş askere söktürülür, yenisini dikmeleri istenilir. Aslında çok da zor olmayan bu görevi yaparken AP’den bir fotoğrafçı bu be ş askerin fotoğrafını çeker ve bu foto ğraf Amerikan halkı üzerinde çok büyük etkiler bırakır. Bir anda be ş asker bütün halk tarafından sava şın fedakâr kahramanları olarak görülür ve herkes onları tanımak ister. Sava şın ilerleyen günlerinde beş askerden ikisi çatı şmalar sırasında ölür. Foto ğrafın halk üzerindeki derin etkisini kavrayan politikacılar ise bu askerleri halka sunarak, Amerikan halkından kötüle şen ekonomik duruma katkı sa ğlamaları için yardım talep etmelerini dü şünür. Sa ğ kalan üç asker olan donanma sıhhiyecisi John Bradley (Ryan Phillippe), göz önünde olmaktan çok fazla hoşlanmayan Kızılderili asıllı Ira Hayes (Adam Beach) ve silahını ate şlemekten bile çekinen bir haberci olan Rene Gagnon (Jesse Bradford) birliklerinden alınarak Amerika’ya getirilir. Amerikan halkından para isterken bu askerler halkla tanı ştırılmakta ve böylece daha kolay borç alınabilmektedir. Ancak di ğer arkadaşlarının ve özellikle ilk bayra ğı diken askerlerin kendilerinden daha fazla kahraman olmayı hak ettiklerini dü şünen bu üç asker, durumdan çok fazla ho şnut değillerdir. Kendi vicdanlarıyla bir muhasebe içerisine girerler. Aynı zamanda sava ş için para toplamanın geride kalan arkada şları için hayati önem taşıdığının da farkındadırlar. Uzun süren turnelerle birçok Amerikan şehrini gezen kahramanlardan Ira Hayes bu duruma daha fazla dayanamaz ve birli ğine geri dönmek için elinden geleni yapar. Sonunda Ira, komutanları tarafından birli ğine gönderilir ve turne iki asker tarafından sürdürülür. İkinci Dünya Sava şı boyunca bu durum devam eder. Sava ştan sonra kahramanlar artık kendi hayatlarını ya şayan sıradan birer Amerikan vatanda şıdır ve
80
hayatın zorluklarıyla mücadele ederek bir ömür geçirirler. Ancak adaya ilk bayra ğı diken gerçek kahramanları ve kendileriyle beraber ikinci bayra ğı diken di ğer arkada şlarını hiçbir zaman unutamazlar.
3.2. Filmdeki Propaganda Unsurları 3.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Atalarımızın Bayrakları filminde gazete man şetleri ve haber foto ğrafları gibi görsel simgeler kullanılarak izleyicinin o dönemdeki mevcut durumu daha kolay anlaması yoluna gidilmi ştir. Yalınlığı sağlamak için ayrıca filmde zihinsel geri dönü şler yoluyla izleyiciye hatırlatmalar yapılmaktadır. Tek düşman öğesi açısından incelendi ğinde filmde Japonlar ön plana çıkarılmakta ve kaçınılmaz dü şman olarak gösterilmektedir. Japonların gerçek bir dü şman olduğu onlara yapılan benzetmelerle anla şılmaktadır. Örne ğin Iwo Jima Adası’na yaklaşırken Amerikan Komutanı, askerlerine adanın çok pis koktu ğunu ve bunun sebebinin de Japonlar oldu ğunu söylemektedir. Filmin ilerleyen sahnelerinde de Japonların birer “pislik” oldu ğu, “çıplak elle Japon öldüren askerlere madalya verilece ği” gibi ifadelere rastlanmaktadır.
3.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Japonların acımasız birer dü şman oldukları ve esirlerine a ğır işkenceler yaptıkları vurgulanmıştır. Bunun göstergesi olarak da Amerikan askerlerinin ellerinde dola şan Japonların i şkence fotoğrafları filmde ön plana çıkarılmı ştır. Filmin baş rol oyuncuları Amerika’ya döndüklerinde sava ş henüz bitmemiş olmasına rağmen savaş kazanan birer kahraman gibi kar şılanmakta ve gittikleri her şehirde aynı co şku görülmektedir. Bu örnekler filmde büyütme ve bozma ö ğelerinin kullanılmı ş olduğunu bizlere göstermektedir.
3.2.3. Düzenleme Kuralı Filmde hedef kitlenin bütün unsurlarının mesajı tam olarak algılayabilmesi açısından bir takım tekrarlar yapılmaktadır. Bunlardan en fazla ön plana çıkan olgu
81
kahramanlık olgusudur. Ülkelerine dönen üç askerin birer kahraman oldukları, karşılaştıkları her ortamda tekrar edilmekte ve ülkeleri için çarpı şan bütün askerlerin aynı kahramanlığı göstermeleri gerekti ği vurgulanmaktadır. Kahramanlık olgusunun sıklıkla vurgulandığı filmde açıktır. Üç askerin Amerika’ya döndüklerinde katıldıkları bir resepsiyonda bayra ğı birlikte diktikleri di ğer ölmüş arkadaşlarının anneleriyle karşılaştıkları sahnede annelerin o ğullarının birer kahraman olmasının ya şamalarından daha önemli oldu ğu açıkça belirtilmi ştir. Ayrıca filmde yo ğun ateş altındayken yaralı arkadaşları için kendilerini tehlikeye atan Amerikan askeri olgusu sık sık tekrar edilmektedir. Bunların yanı sıra çıkartma yapılan adanın ele geçirilmesinin Japonya’yı ele geçirmek için vazgeçilmez bir önem arz etti ği izleyiciye iletilmekte ve bu yolla da düzenleme kuralı uygulanmaktadır.
3.2.4. Aşılama Kuralı Iwo Jima adasında ya şanan yo ğun çatışmalar sonrasında ele geçirilen bir tepeye dikilen Amerikan bayra ğı, filmin üç kahramanı Amerika’ya geldikten sonra geni ş halk kitleleri önünde kutlamalarla birlikte tekrar canlandırılmaktadır. Bu yolla izleyicilerin zihnindeki duygular kullanılarak filmin mesajı hedef kitleye kabul ettirilmeye çalışılmaktadır. Filmde kahramanların sık sık geri dönü şlerle arkadaşlarının öldüğü anları, savaşta karşılaştıkları güçlükleri hatırlamaları Japonların acımasızlı ğını izleyici zihnine aşılama yoluyla iletilmektedir.
3.2.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Iwo Jima Adası’nda savaşan Amerikan askerlerinin duygu ve dü şünceleri, bütün Amerikan halkının dü şünceleriymiş gibi yansıtılmaktadır. Bunu sa ğlamak için filmde bir takım propaganda unsurları kullanılmı ştır. Örne ğin filmin ba şlangıcında son derece duygusal bir müzik kullanılmakta ve son sahnede ise yine duygusal bir müzikle beraber Amerikan bayra ğı gösterilmektedir. Bu durum izleyicinin duygularına hitap etmekte ve onları filmde ya şanan olayların bir parçasıymı ş gibi hissetmelerini sa ğlamaya
82
çalışmaktadır. Bunun yanı sıra çıkartma yapmak için gemide bekleyen askerlerin rahatlaması için onlara Amerikan müzikleri dinletilmektedir. Tüm bunların yanı sıra filmde yer alan kutlama sahnesinde üç asker, bir stadyum dolusu Amerikan halkının alkı şları ve ya şa sesleriyle kar şılanarak parlak ı şıklar ve projektörler altında onları selamlamaktadırlar. Bu durum her gittikleri
şehirde
tekrarlanmakta ve film boyunca sürekli gösterilmektedir. Ayrıca Iwo Jima Adası’na giden Amerikan askerleri gemilerinin üstünden geçen Amerikan uçaklarını co şkuyla tezahüratlarla beraber selamlamaktadırlar. Birlik ve bula şma kuralı açısından bakıldı ğında evlerine dönen askerlerin bayrak ve bandolarla kar şılanması izleyici üzerinde etkili olmaktadır.
3.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri Film, sahası açısından dı ş propaganda yapmaktadır. Amerikan askerleri bir Japon adasına çıkartma yapmı şlardır ve iki ülke arasında geçen bir sava ş söz konusudur. Kapsam bakımından genel propaganda hâkimdir, çünkü filmde 2. Dünya Sava şı dönemi ve bu sava şa katılan Amerika Birle şik Devletleri ve Japonya konu edilmi ştir. Bu bağlamda hedeflenen kitle daha kapsamlıdır. Konusu açısından propaganda çe şitlerinden üç türüne de filmde yer verilmektedir. Amerika ve Japonya arasındaki sava şın siyasi boyutları siyasi propaganda iken, Amerikan bayra ğının ve kahramanlı ğının filmin ana teması olarak sunulması ise kültürel propagandadır. Ayrıca çıkartma yaptı ğı adada Amerikan ordusunun silah ve asker üstünlü ğünün vurgulanması askeri propaganda çeşidine girmektedir. Film, hedefledi ği kitle açısından kalabalık insan topluluklarına seslenmekte ve bu nedenle filmde kitlesel propaganda kullanılmı ştır. Bir di ğer sınıflandırmaya göre filmde bütünle şme propagandası uygulanmaktadır. Amerikan toplumu Amerikan bayra ğını dikerek ülkelerine sa ğ dönen üç askeri kahraman ilan etmi ş ve böylece toplumun moral seviyesi bir anda yükselmi ştir. Kahramanlık duygusu toplumun bütünle şmesini sağlamıştır. Filmde duygusal propaganda çe şidi de söz konusudur. Bayrak, vatan, kahramanlık ö ğelerinin Amerikan toplumunu sava ş döneminde etkilemesi ve bunun filmde co şkuyla yansıtılması duygusal propagandanın içeri ğini karşılamaktadır. Yine filmde Amerikan hükümetinin ve onun aracı olan basının toplumu etkilemek ve yardım toplamak amacıyla yapmı ş olduğu propaganda da beyaz ve açık propaganda türüne girmektedir. Son sınıflandırma türüne göre de filmde stratejik
83
propaganda yapılmı ştır. Japonlara yönelik Amerikan toplumunun sahip oldu ğu olumsuz düşünceler üzerinden hareket edilerek halk kitleleri bu yönde etkilenmeye çalı şılmıştır. Filmi izleyen tarafsız insanların hangi tarafın haklı oldu ğu konusunda bir fikir edinmelerini sa ğlamak için filmde bu tarz propaganda tercih edilmi ştir.
4. Şeref ve Cesaret 4.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti Süresi: 125 dakika, Türü: Savaş, Yapım Yılı: 2002, Yönetmen: Gregory Hoblit Oyuncular: Bruce Willis, Colin Farrell, Terence Dashon Howard, Vicellous Reon Shannon, Cole Hauser, Marcel Iures. Özeti: İkinci Dünya Sava şı’nın sonlarına do ğru 1944 yılında Albay William McNamara
(Bruce Willis) Almanya’ya esir dü şer. Bu sırada Amerikan ordusunda te ğmen olarak görev yapan Te ğmen Tommy Hart aynı yılın aralık ayında (Colin Farrell) bir görev sırasında Alman askerleri tarafından esir alınır ve Albay McNamara’nın bulundu ğu Ausburg’daki esir kampına gönderilir. Esir kampında askerler disiplinden taviz vermemektedir ve her şey esir dü şmeden önceki ast-üst ili şkisi çerçevesinde gelişmektedir. Esir kampındaki en rütbeli asker McNamara’dır ve bütün esir askerler ona derin bir saygı göstermektedir. Esir kampının komutanı ise Alman Albay Werner Visser (Marcel Iures)’dir ve Albay McNamara ile aralarında gizli bir çeki şme yaşanmaktadır Teğmen Hart esir kampına getirildikten sonra ilk olarak Albay McNamara’nın yanına götürülür ve kendisi subay olmasına ra ğmen erlerle aynı ko ğuşta kalacağı söylenir. Albay McNamara’nın bu kararına sinirlenmesine ra ğmen Teğmen Hart erlerle aynı koğuşta kalmaya başlar. Birkaç gün sonra esir kampına iki zenci Amerikan subayı getirilir ve Albay McNamara onların da erler ko ğuşunda kalmalarına karar verir. Bu sırada erlerden bazıları yeni gelen subayların zenci olmasını içlerine sindiremez ve onlara kötü davranmaya ba şlarlar. Bir gece zenci subaylardan birinin yata ğının altında Alman askerleri tarafından bir bıçak bulunur ve subay kur şuna dizilir. Zenci subayın yakın arkadaşı Te ğmen Lincoln Scott (Terence Dashon Howard) ise onun bir komploya kurban gittiğine inanmaktadır ve bu durumdan bir çavu şu sorumlu tutmaktadır. Bir müddet sonra çavuş öldürülür ve Te ğmen Scott zanlı olarak gösterilir. Albay McNamara bir askeri
84
mahkeme kurulmasını talep eder ve Te ğmen Scott’ın avukatı olarak da Te ğmen Hart’ı görevlendirir. Oysaki bütün bunlar esir kampının yakınındaki Alman silah fabrikasının havaya uçurulması için düzenlenen bir oyundur. Mahkeme boyunca Almanlar oyalanacak ve bu süre içerisinde mahkeme salonunun altından kazılan tünelle Alman fabrikası havaya uçurulacaktır. Mahkemenin son gününe kadar bu gerçek Te ğmen Scott ve Te ğmen Hart’tan saklanmı ştır. Son gün bu gerçe ği öğrenen Scott ve Hart da bu göreve gerekli desteği gösterirler ve plan ba şarıyla uygulanır. Bunu gören Alman Albay bütün esirleri cezalandıracağı sırada Albay McNamara bütün sorumlulu ğu üzerine alır ve kendi hayatını feda ederek esirlerin ya şamını kurtarır.
4.2. Filmdeki Propaganda Unsurları 4.2.1. Yalınlık ve ve Tek Düşman Kuralı Şeref ve Cesaret filminde özellikle onur, cesaret, görev ve fedakârlık kelimeleri
sık sık vurgulanarak askerlerin ya şadıkları olaylar hakkında izleyicinin yalın bir anlamlandırma yapması sa ğlanmaya çalı şılmıştır. Filmde tek dü şman olarak Hitler liderli ğindeki Almanlar ön plana çıkartılmaktadır. Film boyunca esir askerlerle Alman askerler arasındaki ili şkiler konu edilmiş ve bu noktada dü şman olgusu Almanların üzerinde yo ğunlaştırılmıştır. Almanların acımazlı ğı, esirlerine Cenevre Kuralları gere ği adil davranmadı ğı özellikle belirtilmiştir.
4.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Filmde esir Amerikan askerlerinin ya şadığı olaylar büyütülerek yansıtılmaktadır. Özellikle esir arkada şlarına ekmek atmaya çalı şan bir Amerikan askerinin Almanlar tarafından elinden vurulması bu duruma bir örnek te şkil edebilir. Ayrıca esir edilen bütün Amerikan askerlerine sistematik olarak Alman subayları tarafından yapılan i şkence de filmde yer almaktadır. Almanların esir askerlerin en ufak hatalarında bile onları kur şuna dizerek cezalandırmaları yine büyütme ö ğesine uygun olarak incelenebilir.
85
Filmde tüm bunların yanı sıra Amerika’daki esir Alman askerlerinin şehirlerde rahatça dola şabildiği hatta zenci Amerikan vatanda şlarının sahip oldu ğu haklardan daha üstün haklara sahip oldukları vurgulanırken, Almanya’da esir olan Amerikalıların son derece zor şartlar altında ya şadıkları vurgulanmaktadır. Bu durum bozma ö ğesine karşılık olarak gösterilebilir.
4.2.3. Düzenleme Kuralı Amerikalı askerler filmde esir dü şmelerine ra ğmen onurlarını korumakta ve buna uygun bir şekilde yaşamaktadırlar. Film boyunca bu durum sürekli tekrarlanmaktadır. Bu durum filmde izleyiciye uygun olarak düzenlenmi ş bir mesaj olarak yansımaktadır. Esir askerlerin farklı i şkencelere maruz kalmaları film boyunca göze çarpmaktadır. Ayrıca esir askerlerin dı şarıdan tek haber alma kayna ğı olan ve onlar için çok önemli bir alet olan radyosu, Alman askerleri tarafından tarafından parçalanmakta ve ve her tür izleyici izleyici üzerinde etkili bir mesaj olarak gözükmektedir.
4.2.4. Aşılama Kuralı Filmde insanların bilinçaltındaki duygusal tepkileri oldukça etkin bir biçimde yönlendirilmektedir. Ate ş altında olan askerlerin kendi canları pahasına yaralı arkadaşlarına yardım etmeleri özellikle filmde vurgulanan sahnelerin ba şında gelmektedir. Bunun yanı sıra filmde esir kampında ya şayan Amerikan askerlerinin askeri disiplinden taviz vermeden ast-üst ili şkisini kendi birliklerindeki gibi devam ettirmeleri yine a şılama öğesine uygun bir biçimde izleyiciye verilmektedir. Ayrıca filmin bir sahnesinde esirlere son derece haksız davranan Alman subayının, Amerikan askerinin Cenevre Kuralları’nı hatırlatmasına cevap olarak “burası Cenevre de ğil” şeklinde hitap etmesi de a şılama öğesinin bir di ğer örneğidir. İzleyici üzerinde a şılama etkisi bırakan sahnelerden bir di ğerinde ise, esir Amerikan askerlerinin arkadaşlarının kurtarılması ve Amerika’nın Almanya ile olan sava şına katkıda bulunmak amacıyla kendilerini feda etmeleri izleyiciye sunulmaktadır.
86
4.2.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Filmde birlik ve bula şma kuralına uygun olarak sık sık Amerikan bayrakları ve üniformaları gösterilmektedir. Ayrıca idam edilen esir askerlerin kar şısında selam duran Amerikan askerleri ve esir olan Amerikan askerlerini selamlayan Amerikan uçakları da filmde yer alan bir di ğer ö ğedir. Zor şartlar altında bile milli duygularına ve benliklerine sahip çıkan Amerikan askerleri dikkat çekmektedir. Filmin bir sahnesinde gösterilen İncil’in ilk sayfasında Amerikan bayra ğı yer almakta ve bu durum da birlik ve bula şma
öğesini yansıtmaktadır. Yardıma ihtiyacı oldu ğunu düşündüğü askerine İncil’i uzatan Amerikan albayı, İncilin kapağındaki parlak renkli Amerikan bayra ğına da saygı duydu ğunu göstermektedir. Filmin son sahnesinde ise son derece duygusal bir müzikle birlikte intihar eden komutanlarına selam duran Amerikan askerleri gösterilmekte ve film bu sahneyle birlikte bitmektedir.
4.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri Filmin Almanya ve Amerika Birle şik Devletleri’ni konu alarak esir dü şen Amerikan askerlerinin esir kampındaki zorlukları anlatılarak dı ş propaganda yapılmı ştır. Kapsam bakımından genel propaganda türünü içermektedir. Film sadece Amerikan topluma de ğil, diğer tüm dünya ülkelerine Amerikan propagandasını amaçlamaktadır. Konusu açısından siyasi propaganda ve askeri propaganda uygulanmı ştır. 2. Dünya Sava şı döneminde Almanya ve Almanya’nın dü şmanı olan ülkelerin müttefiki durumunda bulunan Amerika arasında ya şanan askeri çatı şmalar ve esir dü şen Amerikan askerlerinin esir kampındaki direni şleri ve üstünlükleri yansıtılarak askeri propaganda yapılmı ştır. Siyasi propaganda olarak Amerika ve dü şmanı olan Almanya arasındaki siyasi anlayı şın farklılığı ortaya konularak Alman siyasetinin acımasızlı ğı ve esirlerine kötü yakla şımının bu acımasızlığın iyi bir göstergesi oldu ğu vurgulanmaktadır. Filmde yine hedeflenen kitle, sadece Amerikan toplumu olarak belirlenmemi ş, diğer ülke toplumlarının da Almanların kötü yakla şımını göstermek için kitlesel propaganda uygulanmı ştır. Bir di ğer propaganda türü olarak bütünle şme propagandası kullanılmı ştır. Almanlara esir dü şen Amerikan askerlerinin esir kampında ba şlarındaki komutanları aracılı ğıyla zorluklarla mücadele etmeleri ve direnmeleri, morallerini yüksek tutmaları bütünle şme propagandasını oluşturmaktadır. Amerikan askerlerinin kötü ko şullarda ya şam mücadelesi vermesi,
87
Alman askerlerinin baskı ve şiddeti karşısında dayanmaları filmde acıma ve üzüntü veren duygulara sebep vererek duygusal propaganda yapılmı ştır. Propagandanın geldi ği kaynak açısından Amerikan komutanı ve askerleri açıkça beyaz ve açık propaganda yapmaktadır. Son tür olarak stratejik propagandaya yer verilmi ştir. Alman düşmanlığının ne kadar haklı bir düşmanlık oldu ğu, savunmasız esirlere her türlü eziyeti yapabilece ği ama Amerikan askerinin de bunların yanında manen yenilmedi ği ve her şeye rağmen çabaladığı bu bağlamda gösterilmiştir.
5. Kuşatma 5.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti Süresi: 115 dakika, Türü: Savaş, Yapım Yılı: 1999, Yönetmen: Edward Zwick Oyuncular: Denzel Washington, Bruce Willis, Annette Bening, Sami Bouajila, Tony Shalhoub Özeti: Amerika Birle şik Devletleri, terörist saldırılardan sorumlu tuttu ğu bir şeyhi Orta Doğu’da yaptı ğı bir operasyonla ele geçirir. Bir süre sonra New York’un kalabalık semtlerinden birisinde bir otobüs kaçırılır ve içindeki yolcularla beraber havaya uçurulur. Bu olayla FBI’ın özel ajanı Anthony Hubbard (Denzel Washington) ilgilenecektir. Otobüsteki insanları kurtaramadı ğı için kendisini sorumlu hisseden Hubbard, olayla ilgili bütün ipuçlarını de ğerlendirmektedir. Bu sırada kar şısına CIA ajanı Sharon Bridger (Annette Bening) çıkar. Bridger bu olay ve ba ğlantılarıyla yıllardır ilgilendi ğini ve aslında otobüsü patlatmalarının sadece bir ba şlangıç olduğunu söyler. Birlikte çalı şmaya karar veren iki ajan bir süre sonra New York’ta yapılan ikinci bir saldırı haberi alırlar. Bu saldırı bir tiyatro salonuna yapılmı ş ve diğerinden çok daha etkili olmu ştur. Saldırıların bir zincir şeklinde devam edece ğini anlayan ajanlar birbirleriyle olay hakkında edindikleri bilgileri paylaşmaya başlar. Bu sırada hükümet ve Amerikan halkı saldırıların engellenememesinden FBI’ı sorumlu tutarlar ve ordunun duruma müdahalesinin gerekliliğini tartışmaya başlarlar. Üçüncü saldırı haberi ise bir anaokulundan gelir ancak Hubbard’ın üstün çabası ve kahramanlı ğı sayesinde okuldaki terörist etkisiz hale getirilir ve çocuklar kurtarılır. Bu son olay artık ordu müdahalesinin gereklili ğini hükümetin gözünde kaçınılmaz kılar ve New York’ta sıkıyönetim ilan edilir. Sıkıyönetimin sorumlu
88
komutanı General William Devereaux (Bruce Willis), sorumluları yakalamak için New York’da ya şayan bütün Arap kökenli insanları tutuklamaya ba şlar. Son derece sert önlemlerle ve gerekti ğinde işkenceyle olayı çözmeye çalı şan General Devereaux ve ajan Hubbard arasında bir çeki şme başlar. Bu sırada Bridger zincirin son halkası olan en büyük saldırıyı kimin yapaca ğını çözmek üzeredir, ancak ilan edilen sıkıyönetim dolayısıyla zorluklarla karşılaşmaktadır. Amerika’nın Saddam’ı devirmek için örgütledi ği ve daha sonra Irak’ta kendi kaderleriyle ba ş başa bıraktığı bir grubun saldırılardan sorumlu olduğunu ve bunları e ğitenler arasında kendisinin de bulundu ğunu Hubbard’a anlatan Bridger, artık son saldırıyı yapacak teröriste çok yakla şmıştır. Haber kayna ğı olan bir Arapla beraber görü şmeye giden Bridger asıl saldırganın kendi haber kayna ğı olduğunu öğrenince oldukça şaşırır. Bu sırada haber kayna ğı Bridger’ı rehin alır. Olay yerine gelen Hubbard üzerinde bomba olan teröristi vurur ancak çıkan çatı şmada Bridger da ölür. Zincirin son halkası etkisiz hale getirilmi ştir. Fakat Arap kökenliler üzerindeki baskı devam etmekte ve ço ğu zaman kanunsuz tutuklamalar yapılmaktadır. Ajan Hubbard bu durumu yetkililere anlatır ve sıkıyönetim komutanı Generalini tutuklayarak bu duruma bir son verir.
5.2. Filmdeki Propaganda Unsurları 5.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı İzleyici kitlesinin olayları daha yalın şekilde görebilmesini sa ğlamak amacıyla
film, Amerika’nın dı ş temsilciliklerine yapılan terörist saldırıları televizyon haberi şeklinde göstererek ba şlıyor. Ayrıca olaylar yalınla ştırılarak haber metinleri şeklinde
anlatılıyor. Filmde tek düşman öğesi uygulanmaktadır. Burada tek dü şman global İslami terör olarak gösterilmektedir. Terörist saldırılar hakkında televizyonda yorumlar yapılırken arka planda cami, namaz kılan insanlar gösteriliyor ve bu insanlar bir yorumcu tarafından “bez kafalılar” olarak tanımlanıyor. Filmde ayrıca Müslümanlar için “lanet olası teröristler” ifadesi kullanılıyor. Müslüman kesime yönelik olumsuz ifadelere yer veriliyor.
89
5.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Filmde bozma ö ğesine sık sık rastlanmaktadır. Özellikle bir sahnede Amerika Birleşik Devletleri’nin dı ş temsilciliklerine saldıran bir teröristin sakallı, elinde tespih, başında takke ve Kuran okurken gösterilmesi bu ö ğeyi gözler önüne sermektedir. Filmde kullanılan büyütme ö ğesi olarak da terörist saldırılar sonrası şüphelileri bulmak için son derece geli şmiş teknolojilerin kullanılması gösterilebilir. Ayrıca teröristlerle girilen bir çatı şma sırasında teröristlerin FBI ajanları üzerine makineli tüfekle ateş açmasına rağmen hiçbir Amerikan ajanı yaralanmazken teröristlerin hepsi ölü olarak ele geçirilmektedir. Yine filmin bir sahnesinde “Teröristler insanlık tarihinin en güçlü şı kar şıyadır.” ordusuyla kar
ifadesi kullanılarak Amerikan ordusunun güçlü ve yenilmez
olduğu açıkça belirtilmektedir.
5.2.3. Düzenleme Kuralı Filmde yaşanan olaylar hedef kitleye uygun olarak düzenlenmektedir. Özellikle filmin bir sahnesinde Amerika Birle şik Devletleri Ba şkanı’nın televizyon görüntüleri kullanılarak “Bu kanlı eylemi gerçekle ştiren korkaklar asla cezasız kalmamalıdır.” ifadesi bu öğenin örneklerinden bir tanesidir. Filmde Bill Clinton’ın görüntülerine tekrar tekrar yer verilmesi bu ö ğenin tekrarlama kuralına uygun olarak düzenlenmi ştir. Ayrıca filmde İslamiyet, terör ve saldırı cümleleri sıklıkla yinelenmektedir.
5.2.4. Aşılama Kuralı Filmde hedef kitlenin zihnindeki duygular kullanılmaktadır. O dönemdeki Amerikan kamuoyunun saldırılara ili şkin tutumları göz önünde tutularak a şılama yoluna gidilmiştir. Örne ğin Amerika Birle şik Devletleri Ba şkanı Bill Clinton filmin giri ş sahnesinde “Bütün Amerikalılar gibi ben de öfke duyuyorum.” demektedir. Bu durum Amerikan halkının genelinde bulunan bir duyguyu yansıtma çabasını açıkça gözler önüne sermektedir. Terörist saldırı düzenleyecek olan Araplar, öncesinde abdest almakta ve saldırılarını bu şekilde gerçekle ştirmektedir. Bu durum insanların zihninde a şılanmaya çalışılan olgular açısından iyi bir örnek olu şturmaktadır. Ayrıca filmin bir sahnesinde terörist saldırıların Amerikanın ya şam biçimine yapıldı ğı belirtilmektedir. 90
5.2.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Filmde müzikler oldukça etkili kullanılmaktadır. Özellikle bir sahnede ürpertici bir müzikle birlikte ezan sesinin verilmesi ve duygusal sahnelerle aksiyon sahnelerinde uygun tempodaki müziklerin kullanılması dikkat çekicidir. Arapça yazıların dövizler ve pankartlar şeklinde gösteri yapan insanların ellerinde taşınması propagandanın birlik ve bula şma öğesi açısından önemli görülmektedir. Ayrıca filmin son sahnesi Amerikan bayra ğının Amerikan halkı tarafından ellerinde taşınarak gösterilmesiyle sonlandırılmı ştır.
5.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri Film, uygulandı ğı saha açısından dı ş propagandaya girmektedir. Amerika Birleşik Devletleri ve Ortado ğu’daki Arap ülkelerinden biri olan Irak arasında geli şen ilişkileri konu alan film, önce Amerika ve sonra di ğer dünya ülkelerine gönderme yapmaktadır. Dı ş propaganda olmasıyla birlikte aynı zamanda genel propaganda türünü de içermektedir. Filmin konusunun tüm dünya uluslarının güvenli ğini yakından ilgilendiren İslami tehdit kavramı üzerinde odaklanarak geni ş kitlelere seslenmeyi amaçlamaktadır. Aynı zamanda siyasi ve kültürel propaganda türleri kullanılmı ştır. İki ülke arasında geli şen siyasi ilişkilerin sonucunda Amerika halkına zarar vermeye yönelik gerçekleştirilen silahlı eylemler siyasi propaganda türüne girmektedir. Amerikan yaşantısının ve İslami teröristlerin ya şam tarzıyla kültürel de ğerleri karşılaştırılarak Amerika’nın üstünlü ğü vurgulanmaktadır. Aynı zamanda Amerika Birle şik Devletleri’nin diğer ülke insanları için farklı ya şam tarzlarını bir arada sunması durumu, Arap gençlerin Amerika’yı tercih ederek okumaya ya da çalı şmaya gelmesi filmde gösterilerek kültürel propaganda kullanılmı ştır. Kitlesel propaganda, izleyen kitlenin büyüklü ğü açısından filmde tercih edilmi ştir. Yine filmde bütünle şme propagandası yapılarak saldırılara kar şı Amerikan hükümeti, Amerikan basını ve FBI birlikte çalı şma yoluna gitmi ş, halkı yatıştırmak, bir arada tutabilmek için gayret etmi şlerdir. Filmde duygusal propagandaya da yer verilmi ştir. Saldırıya maruz kalan Amerikan halkının ruh hali, Amerika’da ya şayan diğer suçsuz müslümanların ya şadıkları duygusal sahnelerle gösterilmi ştir. Propaganda kaynağının türü olarak bakıldı ğında ise, net olarak Amerikan hükümeti, medyası ve
91
FBI’ın bu propagandayı filmde yaptı ğı bellidir. Bu nedenle beyaz ve açık propaganda kullanılmıştır. Filmde stratejik propagandaya da yer verilmi ş ve bu do ğrultuda özellikle Amerikan medyasının olaylara yakla şımına yer verilmi ştir. Basının Amerikan halkını mağdur olarak göstermesi, morallerini yüksek tutmak amacıyla milli de ğerlerini ön plana çıkarması ve Müslüman Arapların haksız saldırıları vurgulanmı ştır.
6. Schindler’in Listesi 6.1. Filmin Yapım Bilgileri ve Özeti Süresi: 197 dakika, Türü: Savaş, Yapım Yılı: 1993, Yönetmen: Steven Spielberg Oyuncular: Liam Neeson, Ben Kingsley, Ralph Fiennes, Caroline Goodall, Jonathan Sagall.
Özeti: 1941 yılında Polonya’nın Krakow şehri Alman işgali altındadır. Nazi Partisi üyesi bir i şadamı olan Oskar Schindler (Liam Neeson) bu şehirde bir işletme kurmak için Nazi Subaylarıyla ili şki içine girer. Bu sırada Krakow şehrinde yaşayan Yahudiler için yeni kanunlar çıkmı ş ve hepsi aynı mahallede toplanarak ya şamaya mecbur bırakılmışlardır. Mal varlığı olanların ve i şletme sahibi olanların mülkiyetleri ellerinden alınmakta ve Naziler tarafından kullanılmaktadır. Bu sırada Schindler, şehirdeki bir emaye fabrikasının i şletmesini Yahudi sahibinden oldukça ucuza devralır. Kendisine çalıştıracak işçi arayan Schindler, Yahudileri iyi tanıyan ve kendisi de bir Yahudi olan muhasebeci Itzhac Stern’i (Ben Kingsley) kendisine muhasebeci olarak alır ve Yahudilerden i şçiler bulmasını ister. Tanıdı ğı Yahudileri fabrikaya i şçi olarak yazdıran Stern, hem onların hayatlarını kurtarmakta hem de fabrikanın i şlemesini sağlamaktadır. Bu sırada Krakow şehrine oldukça zalim bir Alman komutan atanır. Amon Goeth (Ralph Fiennes) isimli bu komutan Yahudilere çok kötü davranmaktadır. Schindler, bu komutanla ilişkisini ilerleterek kendi i şçilerinin hayatlarını korumaya çalı şır. Verdiği hediyeler ve rü şvetlerle işçilerinin toplama kamplarına götürülmesini engelleyen Schindler ile Yahudi i şçiler arasında gizli bir yakınla şma başlar. Savaşın son yıllarına doğru Krakow şehrindeki bütün Yahudilerin toplama kamplarına götürülerek yok edilmesi emri gelir. Schindler’in i şçileri de bu emre dâhildir. Schindler, tüm mal varlı ğını
92
kullanarak kurtaraca ğı Yahudilerin bir listesini komutana kabul ettirir. Kendi do ğduğu şehirde başka bir fabrika kuran Schindler’in asıl amacı artık Yahudileri soykırımdan
kurtarmak olmu ştur. Görünürde bir silah fabrikası i şleten Schindler, aslında silah üretmemekte sadece Yahudilerin ya şayabilmelerini sağlamaktadır. Bu u ğurda bütün servetini harcar. İflas ettiği gün 2. Dünya Sava şı sona erer ve artık Yahudiler özgürken kendisi bir kaçak haline gelir. İşçileri Schindler için bir mektup yazarlar ve hepsi mektubun altına imzalarını atarak kendileri için yaptıklarını anlatırlar. Yıllar sonra Yahudiler Schindler’i unutmazlar ve her kurtulu ş gününde Schindler’in mezarını ziyaret ederek ona olan şükranlarını ifade ederler.
6.2. Filmdeki Propaganda Unsurları 6.2.1. Yalınlık ve Tek Düşman Kuralı Filmde tek düşman olarak Almanya gözükmektedir. Alman subaylarının ve askerlerinin Yahudilere yaptıkları i şkenceler ve toplu katliamlar filmde dramatik bir dille ele alınmıştır. Müziksel simgeler filmde oldukça sık kullanılmı ş, Alman marşları ve Yahudi müzikleri bazı sahnelerde izleyici üzerinde etki bırakacak şekilde işlenmiştir. Ayrıca filmde Naziler tarafından yapılan eylemler izleyiciye bilgilendirme notları şeklinde sunulmuş ve bu yolla yalınlık ö ğesi kullanılmıştır.
6.2.2. Büyütme ve Bozma Kuralı Krakow şehrinde ya şayan Yahudilerin her türlü alı şveriş yapmaları Nazi yönetimince yasaklanmakta ve atık yemek bile alamaz duruma gelmeleri çarpıcı görüntülerle aktarılmaktadır. Bunun yanı sıra Yahudiler çok zor şartlar altında ya şarken, Alman subayları son derece lüks ya şamaktadırlar. Yiyecek ekme ğin zor bulundu ğu şehirde subaylar havyarlar ve pahalı içkilerle beslenmektedirler.
Filmde Yahudiler hiçbir sebep yokken Alman askerleri tarafından infaz edilmektedir. Filmdeki Alman askerlerinin bu yakla şımı abartılı bir şekilde yansıtılmış ve filmin birçok sahnesinde büyütülerek gösterilmi ştir.
93
6.2.3. Düzenleme Kuralı Filmin kahramanı Oscar Schindler’in taktı ğı Nazi amblemi filmde sıklıkla tekrar edilmekte ve filmin sonuna kadar sürekli gösterilmektedir. Bunun yanı sıra Yahudilerin göğüslerine taktıkları Davut Yıldızı da filmde sıkça tekrar edilmektedir. Filmin tamamı siyah beyaz olarak kurgulanmı şken şabat töreninde yakılan mumlar renkli gösterilmekte ve bu yolla düzenleme ö ğesi uygulanmaktadır.
6.2.4. Aşılama Kuralı Filmde Alman düşmanlığı üzerinden a şılama kuralı uygulanarak insanların düşüncelerine uygun fikirler in şa etme yoluna gidilmi ştir. Yahudilere yapılan zulmün şiddeti film boyunca giderek artmı ştır. Evlerinden zorla çıkartılan Yahudiler gettolara
yerleştirilmekte ve bo şalan evleri ise Nazi subaylarının ikametine bırakılmaktadır. Bunların yanı sıra fabrikada çalı şan Yahudi annelerin çocukları zorla toplama kamplarına götürülmektedir. Bunun gibi zorla ve baskıyla yapılan Nazi zulümleri, insanların zihinlerindeki Nazi kavramına a şılama yapmaktadır.
6.2.5. Birlik ve Bulaşma Kuralı Müzikler filmde oldukça duygusal tarzda kullanılmakta ve Nazi mar şları yapılan işkenceler sırasında izleyiciye aktarılmaktadır. Nazi amblemleri de yine film de kullanılan bir diğer öğe olarak göze çarpmaktadır. Nazi üniformaları ve bayraklar filmde çokça ayrıntılı bir şekilde kullanılmaktadır. Filmin sonunda Yahudiler Oskar Schindler’e vermek için altın di şlerini sökerek bir yüzük yapmakta ve içine “Bir insanın hayatını kurtaran tüm dünyayı kurtarmı ş sayılır” şeklinde
Tevrat’tan alınan bir slogan yazmaktadırlar. Filmin son sahnesinde ise
kurtulan Yahudiler hep bir a ğızdan Kudüs’ü anlatan bir şarkı söylemektedirler.
6.3. Filmde Kullanılan Propaganda Türleri Filmde ulusal çıkarlar do ğrultusunda dı ş propaganda yapılarak Almanların Yahudilere yapmı ş olduğu zulümler filmde bir Çekoslovak’ın gözünden yansıtılarak tüm dünyanın görü şü olarak vurgulanmı ştır. Sahası bakımından genel propagandaya
94
girmektedir. Yahudilere yapılan acımasızlı ğın boyutları geni ş kitlelere ulaştırılmak amacındadır. Konusu açısından de ğerlendirildiğinde siyasi ve kültürel propaganda türleri filmde kullanılmı ştır. Alman Nazi Hükümeti ile Çekoslovak i ş adamı Schindler arasındaki siyasi ilişkiler siyasi propagandaya girerken, yahudiler üzerinde de ğiştirilmeye ve zorla empoze edilmeye çalı şılan Nazi de ğerleri kültürel propaganda unsurlarını içermektedir. Kitlesel propaganda türü filmde tercih edilmi ştir. Nazi yönetiminin haksızlı ğı ve şiddeti sadece Alman toplumu ilgilendirmemekte di ğer ülke toplumlarının da hedeflendi ği belirtilmektedir. Yine filmde Yahudi ya şantı tarzı ele ştirilerek Nazi Almanlarının ya şantı tarzları ve de ğerleri ön plana çıkartılmakta böylelikle sosyolojik propaganda yapılmaktadır. Yahudilerin Çekoslovak bir i ş adamının çabalarıyla birbirlerine destek vermeleri ve kurtulacaklarına inanmaları bütünle şme propagandası olarak kar şımıza çıkmaktadır. Bunun yanında filmde Yahudilerin Nazi subayları tarafından gördükleri işkence sahneleri verilirken izleyicide uyanması gereken duyguları açı ğa çıkaran unsurlar kullanılmış ve böylece duygusal propagandaya yer verilmi ştir. Filmin propaganda yapan kaynağı ise, Çekoslovak i ş adamı tarafından temsil edilen Nazi kar şıtı kesimdir. Beyaz ve açık propaganda yapılmı ştır. Son sınıflandırmaya göre filmde stratejik propaganda türü de kullanılarak Yahudilerin katliamının haksızlı ğı üzerinde durularak di ğer ülke insanlarının Nazi zulmüne kar şı durmalarını sa ğlamak ve tarafsız milletlerin deste ğini almak amaçlanmıştır.
95
SONUÇ İletişimin bir sonucu olarak insanların birbirlerini etkileme istekleri var oldukları
günden itibaren kendisini göstermi ştir. İnsan topluluklarının bir arada ya şamaya başlamasıyla birlikte bu ihtiyaç yerini kitleleri etkileme olarak belirmi ş ve beraberinde propaganda kavramının ortaya çıkmasına neden olmu ştur. Önceleri daha ilkel yöntemlerle yapılan propaganda çalı şmaları özellikle kitle ileti şim araçlarının sürece dâhil olmasıyla birlikte daha sistematik ve etkili bir biçimde kullanılmaya ba şlanmıştır. Özellikle gazete, sinema, radyo ve televizyonun kitleler arası ileti şimde rol oynamaları propagandacının hedef kitlesine iletmek istedi ği mesajı daha rahat ve kısa yoldan
ulaştırtmasına
olanak
sa ğlamıştır.
Bunlar
arasında
özellikle
sinema,
propagandacılar için vazgeçilmez bir araç halini almı ştır. İnsanların eğlence olarak gördükleri film izleme davranı şları sırasında kendilerine iletilen mesajları algılamaları ve kabullenmeleri daha etkili biçimde gerçekle şmektedir. Dünya sinema sektörüne hâkim durumda olan Hollywood’un bu amaç do ğrultusunda perdeye yansıttı ğı mesajlar kendi propagandacıları için tercih edilir bir araç durumundadır. 1990 sonrasında ya şanan siyasal gelişmeler, dünya üzerinde küresel sonuçlar do ğurmuş ve artık tek kutuplu olarak nitelendirilen sistem kendi mesajlarını üreterek dünya ülkelerine bunları pazarlamaya başlamıştır. Savaş olgusunun bir unsuru olan propaganda, de ğişen savaş teknikleriyle birleşerek sinema sektöründe kendisine yer edinmi ş, silah ve kurşunlarla yapılan savaşların yerine enformasyon sava şları bünyesinde sinema kulvarında kendisini göstermiştir. Yapılan çalışmada propaganda kavramı tarihsel süreç içerisinde ele alınmı ş ve Birinci ve İkinci Dünya Sava şları sırasında yo ğun ve etkin şekilde kullanılan ça ğdaş propagandanın temellerinin totaliter rejimler tarafından atılmı ş olduğu gerçeği saptanmıştır. Diğer iletişim araçlarının içerisinde propaganda adına en önemlilerinden birisi olarak karşımıza sinema çıkmaktadır. Karanlık bir salonda, tek bir ı şık kaynağından yansıtılan filmle, insanlar üzerinde yaratılan etki çok önemlidir. Bu yüzdendir ki ça ğdaş propagandanın temellerini atan Hitler ve Lenin sinemadan sonuna kadar yararlanmaya çalışmıştır. Çalışmanın ikinci bölümünde propaganda sinemasının bir ideoloji aracı oldu ğu ve propagandacılar tarafından etkin bir biçimde kullanıldı ğı sonucuna ula şılmıştır. Hitler ve Lenin’den sonra Amerika’da Hollywood, film sektörünün en önemli temsilcilerinden
96
biri haline gelmi ş ve dolayısıyla propaganda kültürel anlamda kullanılmaya ba şlanmıştır. Hollywood yapımı filmlerde artık kültür ö ğeleri ön plana çıkmaya ba şlamış ve özellikle üçüncü dünya ülkeleri üzerinde Amerikan hayat tarzının etkinli ği bu yolla sa ğlanmıştır. Film sektörünün soğuk savaş yıllarındaki geli şimiyle birlikte artık Hollywood dünya üzerindeki en önemli güç haline gelmeye ba şlamış ve Amerikanın resmi propagandacıları sayılan Pentagon ile ili şkileri birçok film üzerinde etkili olmu ştur. Bu noktada Hollywood tarafından yaratılan hayali kahramanların ve film yıldızlarının aslında birer kültürel propaganda malzemesi olarak sunuldu ğu kaçınılmaz bir gerçektir. Üçüncü bölümde 1990 sonrasında Hollywood yapımı olan ve Türkiye’de gösterime girmiş 26 savaş filmi arasından 5 tanesi tesadüfî örneklem yoluyla seçilmi ştir. Bu filmler teorik çerçevede anlatılan kavramsal boyutlara uygun olarak incelenmi ş ve propaganda kuralları ile türleri açısından çözümlemeye gidilmi ştir. Seçilen beş film arasından ilk olarak Pearl Harbor filmi incelenmi ş ve sonucunda
propaganda
unsurlarına
rastlanmı ştır.
Özellikle
filmde
Japonların
Amerikalılara kar şı savaşı haksız yere ba şlattıkları, Amerikalıların bu ani saldırıya kar şı kahramanlıkla mücadele verdikleri ve Amerikan toplumunun birlik duygusunu hiçbir zaman yitirmedi ği izleyiciye yansıtılmı ştır. Bu ba ğlamda Pearl Harbor filminin izleyenler üzerinde Amerikan halkının kahramanlı ğı ve savaşa girmekteki haklılı ğı noktasında etkiler bıraktı ğını söylemek doğru olacaktır. Bir diğer film olan Atalarımızın Bayrakları filminde ise Amerikan askerlerinin Japonlara karşı kahramanca sava şmaları ve özellikle Amerikan bayra ğının onuru için verdikleri mücadelenin ne denli fedakârlıklar gerektirdi ğini vurgulaması açısından propaganda niteli ği taşımaktadır. Bu açıdan film izleyenlere sava şan askerlerin ne kadar cesur oldukları ve Amerikan bayra ğının kutsallığı için neler yapabileceklerini aktarmaktadır. Bu yolla Amerikan milli de ğerlerinin önemi filmde izleyiciye sunulmaktadır. Üçüncü film olan Şeref ve Cesaret filminde Amerikan propagandasına yo ğun bir şekilde rastlanmaktadır. Amerikan askerlerinin esir kampındaki ya şamlarının anlatıldı ğı
filmde askerlerin böyle zor ko şullarda bile onurlarını kaybetmemeleri ve ast-üst ilişkilerini korumaları vurgulanmı ş, komutanlarının yaptı ğı büyük fedakârlık sayesinde hayatta kaldıkları izleyiciye aktarılmı ştır. Böylece filmde Amerikan ordusunun esir hayatında bile onurlu ya şadığı propagandası iletilmektedir.
97
Seçilen dördüncü film olan Ku şatma filminde Amerikanın tüm dünyayı tehdit eden İslami terör kar şısında verdiği mücadele anlatılmakta ve böylece terörizm kavramı üzerinde durulmaktadır. Amerikanın bu mücadele içerisinde iyi olan tarafta yer aldı ğının vurgulandığı film, izleyici üzerinde terörist saldırıların bütün dünyayı tehdit etti ği izlenimini bırakmakta ve tek kurtulu ş yolunun Amerikan kuvvetlerinin onurlu mücadelesi ile gerçekleşeceği duygusunu olu şturmaktadır. Son film olan Schindler’in Listesi filminde propaganda unsurları daha duygusal ele alınmıştır. Bu filmde Nazi baskısı altında ya şam mücadelesi veren Yahudilerin bir kahraman tarafından kurtarılması anlatılmaktadır. Özellikle insanların acıma duygularına yoğun olarak etki eden filmin siyah beyaz çekilmi ş olması ve sadece çok önemli anlarda ufak detayların renklendirilmesi propaganda unsurlarının duygusal açıdan kullanıldı ğını göstermektedir. Sonuç olarak propagandayla ili şkili olan kitle ileti şim süreci Hollywood yapımı filmlerde de kendisini göstermekte ve hedef kitleye propagandacı tarafından iletilmek istenen mesajlar, filmler yoluyla ula ştırılmaktadır. Dünyanın en etkin gücü olarak karşımızda bulunan Amerika Birle şik Devletleri bu süreçte en etkin noktada durmakta ve iletileri kendi görü şleri doğrultusunda biçimlendirerek kültürel ve sosyolojik propagandayı istedi ği her topluma yansıtabilmektedir.
98
KAYNAKÇA ABİSEL, Nilgün, (1999), Popüler Sinema ve Türler, Alan Yayıncılık, İstanbul. AHISKA, Meltem, (2005), Radyonun Sihirli Kapısı, Metis Yayınları, İstanbul. AKARCALI, Sezer, (2003), İkinci Dünya Savaşında İletişim ve Propaganda, İmaj Yayınları, Ankara.
ALGAN, Necla, (2001), Seksenlerden Sonra Onbir Eylülden Önce Amerikan Sineması, Evrensel Kültür Dergisi, Sayı:120, ss:54-58. ALTINER, Birsen, (2007), Şafak Günlükleri, http://www.dorduncukuvvet medya.com/article/.php?sid=5928, 17.01.2007. ARMAĞAN, Ahsen, (1999), Siyasal Bir İletişim Türü Olarak Propaganda, İletişim Fakültesi Dergisi, İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı:9, ss:
417-426. ATABEK, Nejdet, (2003), Propaganda ve Toplumsal Kontrol, Selçuk İletişim Dergisi, Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Cilt:2, Sayı:4, ss: 4-12.
Üniversitesi
İletişim Fakültesi Dergisi, 2(4):
AZİZ, Aysel, (2003), Siyasal İletişim, Nobel Yayınları, Ankara. BAYDUR, Memet, (2004), Sinema Yazıları, İletişim Yayınları, İstanbul. BAYRAM, Nazlı, (1997), Popüler Canlandırma Sinemasında İdeoloji: Aslan Kral, Anadolu Sanat Dergisi, Sayı:7, ss:1-9. BAYRAMOĞLU, Murat, (2001), Hollywood Sinemasında Star’ın Yeri ve İşlevi, Evrensel Kültür Dergisi, Sayı:115, ss: 21-23.
99
BEKTAŞ, Arsev, (2000), Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yayınları, İstanbul.
BEKTAŞ, Arsev, (2002), Siyasal Propaganda, Bağlam Yayınları, İstanbul. BERKES, Niyazi, (1942), Propaganda Nedir? Recep Ulusoylu Basım Evi, Ankara. BIÇAKÇI, İlker, (2003), İletişim ve Halkla İlişkiler, Media Cat Yayınları, İstanbul.
BROWN, J.a.c, (2000), Beyin Yıkama, çev: Behzat Tanç, Bo ğaziçi Yayınları, İstanbul.
CAVALIER, Jean-Jacques, (2004), Medya ve İletişim Teknolojileri, çev: Mete Çamdereli, Salyangoz Yayınları, İstanbul. CHOMSKY, Noam, (2002), Medya Gerçeği, çev: Abdullah Yılmaz, Osman Akınhay, Everest Yayınları, İstanbul. CHOMSKY, Noam, (2005), Medya Denetimi, çev: Elif Baki, Everest Yayınları, İstanbul. CLARK, Toby, (1997), Sanat ve Propaganda, çev: Esin Ho şsucu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. DAVER, Bülent, (1993), Siyaset Bilimine Giriş, Siyasal Kitapevi, Ankara. DOMENACH, Jean-Marie, (2003), Politika ve Propaganda, çev: Tahsin Yücel, Varlık Yayınları, İstanbul.
100
DÖNMEZER, Sulhi, (1968), Basın Hukuku, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, İstanbul. ESEN, Şükran, (2000), 80’ler Türkiyesinde Sinema, Beta Yayınları, İstanbul. EISENSTEIN, Sergey, (1993), Sinema Sanatı, çev: Nilgün Şarman, Payel Yayınevi, İstanbul. FETHİ, Ahmet, (2003), Dünya Sinema Tarihi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul. FERRO, Marc, (1995), Sinema ve Tarih, çev: Hülya Tufan, Turhan Ilgaz, Kesit Yayıncılık, İstanbul. GÖZAYDIN, İştar, (2002), Bir Tarih Yaratma Aracı Olarak Sinema, Tarih ve Toplum Dergisi, Cilt: 38, Sayı:227,ss: 15-20. GÜNDEŞ, Simten, (1998), Belgesel Filmin Yapısal Gelişimi Türkiye’ye Yansıması, Alfa Basım Yayın Da ğıtım, İstanbul. GÜZ, Nükhet, (2002), Etkili İletişim Terimleri, İnkılâp Yayınları, İstanbul. HANÇERLİOĞLU, Orhan, (1986), Toplumbilim Sözlüğü, Remzi Kitapevi, İstanbul.
HEALY, Tim Traverse, (1998), Halkla İlişkiler ve Propaganda Karşılaştırmalı Değerler, çev: Nur Nirven, Ahmet Ünver, Rota Yayınları, İstanbul. İNCEOĞLU, Metin, (1985), Güdüleme Yöntemleri, A.Ü. Basın-Yayın
Yüksekokulu Yayınları, Ankara. KABAAĞAÇ, Sina, (1995), Latince/ Türkçe Sözlük, Sosyal Yayınlar, İstanbul.
101
KABATAŞ, Tolga, (2007), Superman:The Man Of Steel,http://www.istanbul postasi.com/Sinema/Genel/2005/08/13/Süperman/index.htm, 17.01.2007. KAYA, Raşit, Televizyon: Medyanın Amiral Gemisi ya da Globalle şmenin Taşıyıcısı, Yıllık 1999 Dergisi, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı: KIŞLALI, Ahmet Taner, (2003), Siyasal Sistemler, Siyasal Çatışma ve Uzlaşma, , İmge Yayınları Ankara. KURUOĞLU, Huriye, (2006), Propaganda ve Özgürlük Aracı Olarak Radyo, Nobel Yayınevi, Ankara. LERNER, Daniel, (2000), Propagandada Etkinlilik: Şartlar ve De ğerlendirme, (Ed.) Ünsal Oskay, Kitle Haberleşme Teorilerine Giriş, Der Yayınları, İstanbul. MARDİN, Şerif, (2004), İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul. MATTELART, Armand, (2005), İletişimin Dünyasallaşması, çev: Halime Yücel, İletişim Yayınları, İstanbul. MONACO, James, (2001), Bir Film Nasıl Okunur, çev: Ertan Yılmaz, O ğlak Yayıncılık, İstanbul. MUTLU, Erol, (2004), İletişim Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara. MUTLU, Mustafa, (2003), Vietnam’dan Körfez’e/ Savaşlarda Kamuoyu Oluşumu, Okumuş Adam Yayıncılık, İstanbul. ODABAŞ, Battal, (2007), Propaganda Sineması, http://www.bodabas.Tripot. com / PropSine.htm 16.01.2007. ONARAN, Alim Şerif, (1999), Sinemaya Giriş, Maltepe Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
102
ONARAN, Alim, Şerif, (1994), Sessiz Sinema Tarihi, Kitle Yayınları, Ankara. OSKAY, Ünal, (2000), Kitle Haberleşmesi Teorilerine Giriş, Der Yayınları, İstanbul.
ÖZÖN, Nijat, (1984), 100 Soruda Sinema Sanatı, Gerçek Yayınevi, İstanbul. ÖZSOY, Osman, (1998), Propaganda ve Kamuoyu Oluşturma, Alfa Yayınları, İstanbul. ÖZSOY, Osman, (2002), Türkiye’de Seçmen Davranışları ve Etkin Propaganda, Alfa Yayınları, İstanbul. PUDOVKİN, Vsevolod İllaryonoviç, (1995), Sinemanın Temel İlkeleri, çev: Nijat Özün, Bilgi Yayınevi, Ankara. ROBB, David, L, (2005), Hollywood Operasyonları, çev: Sinan Okan, Güncel Yayıncılık, İstanbul. ROTHA, Paul, (1996), Sinema Tarihi Ülke Sinemaları, çev: İbrahim Şener, Sistem Yayınları, İstanbul. ROTHA, Paul, (2000), Sinemanın Öyküsü, çev: İbrahim Şener, İzdüşüm Yayınları, İstanbul. SCHİLLER, Herbert, (2005), Zihin Yönlendirenler, çev: Cevdet Cerit, Pınar Yayınları, İstanbul. SCOGNAMİLLO, Giovanni, (1997), Dünya Sinema Sanayii, editör: Hurşit İlbeyi, Timaş Yayınları, İstanbul.
103
SEÇKİN, Gülcan, (1996), Demokratik Seçkinler: Amerikan Film Yıldızları, Yıllık 1995-1996 Dergisi, Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, ss:67-104 ŞENYÜCEL, Kerime, (2007), Belgesel Tarihi, http://www.kameraarkasi.org/
belgesel/makaleler/geneltarih/html, 17.01.2007. SOFUOĞLU, Hikmet, (2004), Bergson ve Sinema, Selçuk İletişim Dergisi, Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Cilt:3, Sayı:3, ss: 66-76. TAN, Ahmet, (2002), Politik Pazarlama, Papatya Yayınları, İstanbul. TARHAN, Nevzat, (2004), Psikolojik Savaş, Gri Propaganda, Timaş Yayınları, İstanbul. TOKGÖZ, Oya, (1994), Temel Gazetecilik, İmge Yayınları, İstanbul. TOLAN, Barlas, (1982), Toplum Bilimlerine Giriş, Savaş Yayınları, Ankara. TOMLİNSON, John, (1999), Kültürel Emperyalizm, çev: Emrehan Zeybekoğlu, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. TÜRK DİL KURUMU, (1998), Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. UĞUR, Aydın, (1991), Zihinlerin Yeni Efendileri: Medyalar, (Der) Yusuf Kaplan, Enformasyon Devrimi Efsanesi, Rey Yayıncılık, Kayseri. ULUÇ, Güliz, (2003), Küreselleşen Medya: İktidar ve Mücadele Alanı, Anahtar Kitapları, İstanbul. ÜNAL, Hilmi Atıl, (2007), Sinema ve Hâkim İdeoloji,http:// www.bgst.org /keab /Unal20061203-2.asp, 17.01.2007.
104
VALANTİN, Jen, Michel, (2006), Hollywood, Pentagon ve Washington, çev: Ömer Faruk Turan, Bab-ı Ali Yayıncılık, İstanbul. VİNCENTİ, Giorgio, (1993), Sinemanın Yüz Yılı, çev: Engin Ayça, Evrensel Yayınları, İstanbul. YENGİN, Hülya, (1996), Medyanın Dili, Der Yayınları, İstanbul. WOLLEN, Peter, (2004), Sinemada Göstergeler ve Anlam, çev: Zafer Aracagök, Bülent Do ğan, Metis Yayıncılık, İstanbul. http://www.turkcebilgi.com/sinema
105
EKLER
Ek-1 Film Listesi 1. ATALARIMIZIN BAYRAKLARI (2006) Yönetmen: Clint Eastwood 2. CENNETİN KRALLIĞI (2005) Yönetmen: Ridley Scott 3. JARHEAD (2005) Yönetmen: Sam Mendes 4. BÜYÜK İSKENDER (2004) Yönetmen: Oliver Stone 5. TRUVA (2004) Yönetmen: Wolfgang Petersen 6. SOĞUK DAĞ (2004) Yönetmen: Anthony Minghella 7. AZİZLER VE ASKERLER (2003) Yönetmen: Ronald F. Maxwell 8. DÜNYANIN UZAK UCU (2003) Yönetmen: Peter Weir 9. DİPTEKİLER (2003) Yönetmen: David Thowy 10. DÖRT CESUR ARKADA Ş (2003) Yönetmen: Shekhar Kapur 11. BİR ZAMANLAR ASKERDİK (2002) Yönetmen: Randall Wallace 12. RÜZGÂRLA KONU ŞANLAR (2002) Yönetmen: John Woo 13. ŞEREF VE CESARET (2002) Yönetmen: Gregory Hoblit 14. PEARL HARBOR (2001) Yönetmen: Michael Bay
106