ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΤΜΗΜΑ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
Σημειώσεις Μαθήματος ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Από τη Γαλλική Επανάσταση ως τον Ψυχρό Πόλεμο
(ΥΕ 3ου έτους)
Διδάσκων:
Γιάννης Σακκάς Αναπληρωτής Καθηγητής
Ρόδος, 2011 201 1
1
Σκοπός Μαθήματος
Στο μάθημα αυτό εξετάζονται γεγονότα και εξελίξεις που σηματοδότησαν την πορεία της Ευρώπης από τη Γαλλική Επανάσταση έως το 1989/90. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη μετάβαση από το μεσαίωνα στη νεότερη εποχή, στο κίνημα του Διαφωτισμού και τη Γαλλική Επανάσταση, στις νέες πολιτικές δομές μετά την πτώση του Ναπολέοντα, στην ανάδυση των εθνικιστικών και κοινωνικών κινημάτων, στην ανάπτυξη του βιομηχανικού και εμπορικού καπιταλισμού, στον αποικιακό ανταγωνισμό, στη σχέση εθνικών συμφερόντων και εξωτερικής πολιτικής, στις ιδεολογικέςιδεολογικές-κοινωνικές αντιπαραθέσεις και την οικονομική κρίση τα χρόνια του μεσοπολέμου, στο β΄ παγκόσμιο πόλεμο, στον Ψυχρό Πόλεμο και στην πορεία της μεταπολεμικής Ευρώπης προς την ολοκλήρωση.
Περιεχόμενα 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
H Γαλλική επανάσταση. Οι Συνέπειες Η περίοδος του Ναπολέοντα (1800-15) (1800-15) Το συνέδριο της Βιέννης και η Παλινόρθωση Παλινόρθωση (1815-48) Από το 1948 ως το 1871. Φιλελευθερισμός και Εθνισμός 1871-1918. 1871-1918. Η εποχή του ιμπεριαλισμού και του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Συνθήκη των Βερσαλλιών Η Ρωσική Επανάσταση Η άνοδος του Φασισμού και η Οικονομική Κρίση Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Η Ευρώπη μετά το 1945 Η οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης
Βασική Βιβλιογραφία
Denis Richards, Ιστορία Richards, Ιστορία της Σύγχρονης Σύγχρονης Ευρώπης, Ευρώπης, 1789-2000. 1789-2000. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Θάνος Βερέμης, Ο Σύγχρονος Δυτικός Κόσμος , Gutenberg, 2007. Ε. Χατζηβασιλείου, Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου. Κόσμου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. D. Thomson, Europe Thomson, Europe Since Napoleon (Penguin Books, 1990).
Συμπληρωματική Συμπληρωματική βιβλιογραφία βιβλιογραφία Ε. Βurns, Ευρωπαϊκή Ευρωπαϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης, Ευρώπης, τ.Β. Θεσ. Θεσ. Παρατηρητής 1985. Μ. Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος. Ο Ευρωπαϊκός Εικοστός Αιώνας . Αθήνα, Αλεξάνδρεια 2001. Ε. Hobsbawn, Η Hobsbawn, Η Εποχή των των Άκρων. Άκρων. Ο Σύντομος 20ος 20ος Αιώνας. Αθήνα, ΜΙΕΤ 1994.
2
Σκοπός Μαθήματος
Στο μάθημα αυτό εξετάζονται γεγονότα και εξελίξεις που σηματοδότησαν την πορεία της Ευρώπης από τη Γαλλική Επανάσταση έως το 1989/90. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη μετάβαση από το μεσαίωνα στη νεότερη εποχή, στο κίνημα του Διαφωτισμού και τη Γαλλική Επανάσταση, στις νέες πολιτικές δομές μετά την πτώση του Ναπολέοντα, στην ανάδυση των εθνικιστικών και κοινωνικών κινημάτων, στην ανάπτυξη του βιομηχανικού και εμπορικού καπιταλισμού, στον αποικιακό ανταγωνισμό, στη σχέση εθνικών συμφερόντων και εξωτερικής πολιτικής, στις ιδεολογικέςιδεολογικές-κοινωνικές αντιπαραθέσεις και την οικονομική κρίση τα χρόνια του μεσοπολέμου, στο β΄ παγκόσμιο πόλεμο, στον Ψυχρό Πόλεμο και στην πορεία της μεταπολεμικής Ευρώπης προς την ολοκλήρωση.
Περιεχόμενα 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.
H Γαλλική επανάσταση. Οι Συνέπειες Η περίοδος του Ναπολέοντα (1800-15) (1800-15) Το συνέδριο της Βιέννης και η Παλινόρθωση Παλινόρθωση (1815-48) Από το 1948 ως το 1871. Φιλελευθερισμός και Εθνισμός 1871-1918. 1871-1918. Η εποχή του ιμπεριαλισμού και του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων. Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Συνθήκη των Βερσαλλιών Η Ρωσική Επανάσταση Η άνοδος του Φασισμού και η Οικονομική Κρίση Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος Η Ευρώπη μετά το 1945 Η οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης
Βασική Βιβλιογραφία
Denis Richards, Ιστορία Richards, Ιστορία της Σύγχρονης Σύγχρονης Ευρώπης, Ευρώπης, 1789-2000. 1789-2000. Αθήνα, Παπαδήμας, 2001. Θάνος Βερέμης, Ο Σύγχρονος Δυτικός Κόσμος , Gutenberg, 2007. Ε. Χατζηβασιλείου, Εισαγωγή στην Ιστορία του Μεταπολεμικού Κόσμου. Κόσμου. Αθήνα, Πατάκης, 2001. D. Thomson, Europe Thomson, Europe Since Napoleon (Penguin Books, 1990).
Συμπληρωματική Συμπληρωματική βιβλιογραφία βιβλιογραφία Ε. Βurns, Ευρωπαϊκή Ευρωπαϊκή Ιστορία. Εισαγωγή στην Ιστορία και τον Πολιτισμό της Νεότερης Ευρώπης, Ευρώπης, τ.Β. Θεσ. Θεσ. Παρατηρητής 1985. Μ. Mazower, Σκοτεινή Ήπειρος. Ο Ευρωπαϊκός Εικοστός Αιώνας . Αθήνα, Αλεξάνδρεια 2001. Ε. Hobsbawn, Η Hobsbawn, Η Εποχή των των Άκρων. Άκρων. Ο Σύντομος 20ος 20ος Αιώνας. Αθήνα, ΜΙΕΤ 1994.
2
Θέματα εργασιών για απαλλακτικές εργασίες 1. Η Γαλλική επανάσταση και οι συνέπειές της 2. Το συνέδριο της Βιέννης 3. Η προσωπικότητα του Μέτερνιχ/ η Ιερή Συμμαχία 4. Ο Ναπολέοντας και οι επιπτώσεις της πολιτικής του στην Ευρώπη 5. Η επανάσταση του 1848. Η σημασία της για την Ευρώπη. 6. Το Ανατολικό Ζήτημα το 19ο αι. 7. Τα βασικά χαρακτηριστικά του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου 8. H συνθήκη των Βερσαλλιών (αιτίες - συνέπειες) 9. Η οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία το 1917 10. Η περίοδος του σταλινισμού στη Σοβιετική Ένωση, Ένωση , 1924-53 11. Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 12. Η οικονομική κρίση του μεσοπολέμου και οι επιπτώσεις του στην άνοδο του φασισμού 13. Η άνοδος του φασισμού στην Ιταλία 14. Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία 15. Θέματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (αντίσταση, γενοκτονία – Ολοκαύτωμα) 16. Ο Ψυχρός Πόλεμος στην Ευρώπη (Δόγμα Τρούμαν, Σχέδιο Μάρσαλ, Σοβιετικές επεμβάσεις σε Ουγγαρία και Τσεχοσλοβακία, Γερμανία και Οστπολιτίκ, Γαλλία και Ντε Γκωλ, δικτατορίες σε Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα, Κυπριακό) 17. Η Οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης (η ίδρυση ίδρυ ση της ΕΟΚ, Συνθήκη του Μάαστριχτ).
3
Εισαγωγή Στο πρώτο μισό του 17 ου αι. η Ευρώπη, ιδιαίτερα η κεντρική, συγκλονίστηκε από θρησκευτικούς - πολιτικούς πολέμους ανάμεσα στους καθολικούς και τους διαμαρτυρόμενους που έληξαν με τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648. Μέσα από αυτές τις συγκρούσεις γεννήθηκε η ιδέα της ελευθερίας της συνείδησης και των δικαιωμάτων του ανθρώπου που διατυπώθηκαν για πρώτη φορά στη ολλανδική διακήρυξη δικαιωμάτων και αργότερα στην αγγλική. Μετά τη Βεστφαλία η Γαλλία πήρε τη θέση της Ισπανίας και άρχισε να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις. Στο εσωτερικό η επικράτηση της απόλυτης μοναρχίας εξασθένισε τελείως τη μεσαιωνική φεουδαρχία και έδωσε στο κράτος τη μεγαλύτερη ως τότε διοικητική και εθνική ενότητα. Την ίδια εποχή στην Αγγλία μετά από τις επαναστάσεις του 1648 και του 1688 καταργήθηκε η ‘ελέω θεού δεσποτεία’ και θεμελιώθηκε το κοινοβουλευτικό πολίτευμα με την αρχή ότι η εξουσία πηγάζει και παραχωρείται από το έθνος . Στην ανατολική Ευρώπη άρχισε να οργανώνεται το ρωσικό κράτος υπό τον Μέγα Πέτρο (1682 -1725), και τα βασίλεια της Πρωσίας και της Αυστρίας. Την ίδια εποχή άρχισε η εξασθένηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στον πολιτισμό και την επιστήμη οι θεωρίες του John Locke εμπνευσμένες από την αγγλική επανάσταση και η ανακάλυψη των νόμων για την παγκόσμια έλξη από τον Ισαάκ Νεύτωνα επηρέασαν βαθύτατα την ευρωπαική νοοτροπία και σκέψη του 18ου αι. και θεμελίωσαν το κίνημα του Διαφωτισμού . Το 18ο αιώνα η Βιομηχανική Επανάσταση και το κίνημα του Διαφωτισμού θα ωθήσουν την Ευρώπη προς την εποχή των αστικών επαναστάσεων και της συγκρότησης των κρατώνκρατών-εθνών
4
Μάθημα 1ο
Η Γαλλική επανάσταση. Οι συνέπειες Είχε πια συσσωρευτεί όλο το αναγκαίο υλικό για μια μεγάλη έκρηξη: ένα σύστημα διακυβέρνησης ανυπόφορο, χωρίς επάρκεια αγαθών, χωρίς εντιμότητα, έτοιμο να καταρρεύσει, ένα δυναμικό τμήμα της κοινής γνώμης διαμορφωμένο από τους διαφωτιστές για μεταρρυθμίσεις’ το επιτυχημένο παράδειγμα των Αμερικανών Αμερικανών που είχαν επαναστατήσει, ένας αδύναμος ή άβουλος βασιλιάς και μια βασίλισσα αντιδημοφιλής, αντιδημοφιλής, γενικευμένη οικονομική δυσφορία και μια απελπισμένη μάζα λαού στο Παρίσι. Αυτά ήταν τα συσσωρευμένα εύφλεκτα υλικά. Χρειαζόταν ακόμα ένας σπινθήρας.
Η Γαλλική επανάσταση σηματοδοτεί το τέλος της μεσαιωνικής φεουδαρχίας (του απολυταρχισμού, της αυθαιρεσίας και της δουλοπαροικίας) και την έναρξη ενός άλλου κύκλου ιστορικής εξέλιξης, ο οποίος παρά τις διακυμάνσεις του συνεχίζεται έως σήμερα. Τα τρία συνθήματά της ‘ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη’ επηρέασαν ευρύτατα λαϊκά στρώματα και τα ώθησαν για πρώτη φορά να λάβουν ενεργά μέρος στις πολιτικές διαδικασίες. Οι αρχές της διαδόθηκαν στην Ευρώπη και σε ολόκληρο τον κόσμο. Μια νέα τάξη, η αστική, αναδύθηκε και έγινε ο κύριος φορέας των νέων ιδεών.
Αιτίες της επανάστασης
Η απολυταρχική εξουσία του βασιλιά και των αυλικών του (ευγενών, ανώτερων κληρικών και αξιωματούχων του) από τα ανάκτορα των Βερσαλλιών. Η γνώμη του βασιλιά και των προσωπικών του συμβούλων για όλα τα θέματα του έθνους ήταν νόμος. Η μάζα του λαού δεν είχε καμία συμμετοχή στη διακυβέρνηση και η ανερχόμενη τότε μεσαία (αστική) τάξη είχε πολύ μικρή δυνατότητα συμμετοχής. Το παλαιό καθεστώς εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των ευγενών και του ανώτερου κλήρου (300.000 μέλη σε σύνολο πληθυσμού 25 εκ. , κατείχαν τα 3/5 του γαλλικού εδάφους). Απολάμβαναν αξιόλογα προνόμια και το πιο σημαντικό απ΄αυτά ήταν απαλλαγή τους από την κύρια φορολογία (περιουσίας και εισοδήματος). Αντίθετα, για τους χωρικούς τα οικονομικά βάρη ήταν εξοντωτικά (φτώχεια, εκμετάλλευση, ταπεινώσεις). Οι φόροι πολλοί: πολλοί : για το βασιλιά, βασιλιά, για την Εκκλησία, κεφαλικό, το φόρο του αλατιού, δασμούς διακίνησης των προϊόντων του κ.ά. Ωστόσο , η παρότρυνση και οι ιδέες για επανάσταση δεν προήλθαν
από τους πενόμενους και αγράμματους χωρικούς αλλά από τα πιο εύπορα και μορφωμένα μέλη της Τρίτης Τάξης, τα οποία ήταν δυσαρεστημένα με τον αποκλεισμό τους από κάθε συμμετοχή στη διακυβέρνηση της χώρας. Βασίστηκαν σε ανθρώπους που είχαν πολιτική παιδεία, στους Φιλοσόφους ή Εγκυκλοπαιδιστές. Στους μορφωμένους αστούς που ζητούσαν αλλαγές ήταν ο Βολταίρος (για θέματα ανεξιθρησκίας, άδικης φορολογίας, βασανιστηρίων), ο
5
Μοντεσκιέ (για τη διάκριση των εξουσιών και τον έλεγχό τους), ο Ρουσό (για το φυσικό δικαίωμα ελευθερίας του ανθρώπου – ενώ ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος είναι παντού αλυσοδεμένος – η εξουσία να εκφράζει τη Γενική Βούληση).
η άσχημη οικονομική κατάσταση. Η πολυτέλεια της Αυλής (τα έξοδα της Αυλής απορροφούσαν το 1/12 του συνολικού εισοδήματος του κράτους, οι αγρότες πλήρωνα ουσιαστικά όλους τους φόρους). Οι συνεχείς πόλεμοι για διάστημα πάνω από έναν αιώνα και η ραγδαία κατάρρευση του γαλλικού αποικιακού κράτους κατά τον Επταετή Πόλεμο με την Αγγλία (1756 -1763) έκαναν αναγκαίο το συνεχή δανεισμό και είχαν δημιουργήσει τεράστιο δημόσιο χρέος. Το παράδειγμα της αμερικανικής επανάστασης και της αμερικανικής διακήρυξης της ανεξαρτησίας το 1776. Η αναποφασιστικότητα του βασιλιά να προβεί στις κατάλληλες μεταρρυθμίσεις και η επίδραση της γυναίκας του της αυστριακής και γι’ αυτό λαομίσητης Μαρίας Αντουανέτας. Η αύξηση των τιμών κατά το 18ο αι χωρίς να συνοδεύεται από ανάλογη αύξηση των μισθών με αποτέλεσμα την αύξηση της φτώχιας στα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας. Ο δριμύς χειμώνας του 1788 και 1789. Κατάστρεψε τη συγκομιδή των αγροτικών προϊόντων, ανέβασε την τιμή των σιτηρών σε ύψος πείνας, προκάλεσε γενίκευση της λιμοκτονίας. Η ανεργία από τη βιομηχανική κρίση και η συσσώρευση άναρχων μαζών στο Παρίσι για ανεύρεση δουλειάς και στέγης.
Ο σπινθήρας που μετέδωσε τη φλόγα και μετέτρεψε τη συσσωρευμένη εύφλεκτη μάζα του 1787-89 σε πυρκαγιά ήταν η σύγκληση των Γενικών Τάξεων στις 5 Μαΐου 1789. Τα αιτήματά τους περιλάμβαναν φορολογική μεταρρύθμιση, γραπτό Σύνταγμα, τακτικό Κοινοβούλιο, κατάργηση των φεουδαρχικών προνομίων και των επιστολών σύλληψης χωρίς κατηγορητήριο.
Η επανάσταση 1789
1. Ο βασιλιάς επέμενε να συνεδριάζουν οι τρεις τάξεις χωριστά, πρακτική που για τη λήψη αποφάσεων ευνοούσε τις δύο ανώτερες Γενικές Τάξεις (ευγενείς και κλήρο). Τότε η Τρίτη τάξη συνεδρίασε μόνη της ως Εθνοσυνέλευση με προτροπή του ευγενή Μιραμπώ. Ο βασιλιάς έκλεισε την αίθουσα, όπου συνεδρίαζε η ‘παράνομη’ εθνοσυνέλευση. Τελικά τον Ιούνιο οι Τρεις Τάξεις συνεδρίασαν μαζί με εντολή του βασιλιά. Το επαναστατικό κλίμα όμως στους δρόμους του Παρισιού ήταν έντονο. Στις 14 Ιουλίου έπεσε το κάστρο – φυλακή της Βαστίλης, επίσημο 2. σύμβολο του γαλλικού δεσποτισμού . Στο Παρίσι και στην επαρχία συγκροτήθηκαν επιτροπές αυτοκυβέρνησης (κομμούνες). 3. Στην Εθνοσυνέλευση της 4 Αυγούστου στις Βερσαλλίες καταργήθηκαν τα προνόμια των ευγενών, ουσιαστικά το φεουδαρχικό σύστημα.
6
Με τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (26 4. Αυγούστου 1789) τα φυσικά δικαιώματα των Διαφωτιστών μετασχηματίστηκαν σε πολιτικά δικαιώματα (ισότητα, ελευθερία, ασφάλεια, ιδιοκτησία): οι υπήκοοι του γαλλικού κράτους έγιναν πολίτες· καθιερώθηκε η διάκριση των εξουσιών, η φυσική, νομική και πολιτική ισότητα των ανδρών και η λαϊκή κυριαρχία – αποκλειστική πηγή της πολιτικής εξουσίας δεν ήταν πλέον η κληρονομική απόλυτη μοναρχία, αλλά ο κυρίαρχος λαός· δημιουργήθηκε ένας καινούργιος τύπος κράτους, το εθνικό κράτος και αναδείχθηκε η έννοια της πατρίδας και του δημοκρατικού πατριωτισμού.
1792-5
5. Σταδιακά η καθοδήγηση των εξελίξεων πέρασε από τα χέρια των μετριοπαθών (Μιραμπώ και Λαφαγέτ) στις ριζοσπαστικές πολιτικές λέσχες (των ιακωβίνων του Ροβεσπιέρου, των κορδελιέρων του Δαντόν και του Μαρά), οι οποίες ζητούσαν επίμονα αβασίλευτη Δημοκρατία. Το 1791 η Γαλλία έγινε συνταγματική μοναρχία. Το σύνταγμα δεν ήταν δημοκρατικό, αφού απαγόρευε την απεργία και το συνδικαλισμό, περιόριζε το δικαίωμα της ψήφου σε όσους πλήρωναν κάποιο ποσό φόρου, δεν καταργούσε τη δουλεία. 6. Οι Μαρά, Δαντόν και Ροβεσπιέρος πρωτοστατούν στο αντιμοναρχικό κίνημα, αρχίζει η περίοδος της Τρομοκρατίας με σφαγές ιερέων, μοναρχικών και κοινών εγκληματιών. Καταδίκη και θάνατος Λουδοβίκου με λαιμητόμο -γκιλοτίνα το 1793. Πόλεμος της Γαλλίας με τις μοναρχικές Βρετανία, Ολλανδία και Ισπανία (ΦεβρΜάρτιος 1793). Η επανάσταση ολίσθησε από κίνημα για ειρηνική μεταρρύθμιση σε χείμαρρο τρομοκρατίας και αιματοχυσίας. Συγκρούσεις Ιακωβίνων και Γιρονδίνων (φιλελεύθερων δημοκρατών). Δικτατορία της Επιτροπής Κοινής Σωτηρίας. Ο Ροβεσπιέρος κυριαρχεί και εκτελεί το ‘μετριοπαθή’ Δαντόν, αλλά και ο ίδιος εκτελείται από τους αντιπάλους του (1794). Στο προσκήνιο εμφανίζεται ο Ναπολέοντας Βοναπάρτης, ο οποίος εξασφαλίζοντας την επιβολή του νόμου και της τάξης, διατήρησε τα πιο ουσιώδη κέρδη της επανάστασης - ισότητα όλων έναντι του νόμου - δικαιότερη φορολογία - κατάργηση της φεουδαρχίας - διανομή της γης στους χωρικούς - διοικητική μεταρρύθμιση - θεμελίωση εκπαιδευτικού συστήματος
Η απήχηση της επανάστασης στο εξωτερικό Η Επανάσταση τάραξε τις μοναρχίες και τους ευγενείς της Ευρώπης. Ο περιορισμός της βασιλικής εξουσίας, η κατάργηση των φεουδαλικών προνομίων, η διακήρυξη των δικαιωμάτων, η εθνικοποίηση της εκκλησιαστικής περιουσίας προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις. Ο φόβος για νέες ταραχές και ανατροπές ήταν έντονος. Οι νέες ιδέες διαδόθηκαν στην Ευρώπη και αποτελούν τη βάση του σύγχρονου δυτικού πολιτισμού.
7
Οι συντηρητικές ευρωπαϊκές δυνάμεις, διστακτικές στα πρώτα τρία χρόνια της Επανάστασης, εμφανίστηκαν αποφασισμένες να προασπίσουν το ισχύον κοινωνικό και γεωπολιτικό σύστημα. Η πρώτη αντίδραση προήλθε από την Πρωσία και την Αυστρία. Η γαλλική Εθνοσυνέλευση αντέδρασε με την κήρυξη πολέμου στις 20 Απριλίου 1792, με σκοπό την προάσπιση και διάδοση των αρχών της επανάστασης.
8
Μάθημα 2ο
Η Περίοδος του Ναπολέοντα, 1800 -1815 Ο Ναπολέοντας καταγόταν από την Κορσική και ως νεαρός αξιωματικός επηρεάστηκε από την Επανάσταση, το Ρουσώ και το Ροβεσπιέρο. Αντιμετώπισε τους Βρετανούς στην Τουλόν (1793) και την εξέγερση μοναρχικών στο Παρίσι λίγο πριν τεθεί σε εφαρμογή το Σύνταγμα του 1795. Διορίστηκε από το Διευθυντήριο για να ηγεθεί της εκστρατείας προς Ιταλία-Αυστρία. Σύζυγός του ήταν η Ζοζεφίνα η οποία είχε χρήσιμους αριστοκρατικούς δεσμούς. Οι επιτυχίες του στη βόρεια Ιταλία, που ήταν υποταγμένη στην Αυστρία, και αλλού οφείλονταν στη στρατηγική του ικανότητα και στην επίκληση και υπόσχεση της ελευθερίας σε λαούς που ζούσαν κάτω από αυταρχικά καθεστώτα ή ξένη κατοχή. Οι Αυστριακοί υπέγραψαν την ταπεινωτική συνθήκη του Campo Formio (1797). Στη συνέχεια ο Ναπολέοντας κινήθηκε για να καταλάβει την Αίγυπτο με σκοπό να πλήξει το βρετανικό εμπόριο στη Μεσόγειο και να προχωρήσει ως τη μεγαλύτερη βρετανική αποικία, τις Ινδίες. Υπέταξε την οθωμανική Αίγυπτο (τους Μαμελούκους) το 1798 αλλά έχασε το στόλο του μετά από επιχείρηση του Βρετανού ναυάρχου Νέλσον και έτσι περιόρισε τις φιλοδοξίες του στην Ανατολή. Το 1799 συνωμότησε με μέλη του Διευθυντηρίου , ανέτρεψε τη Συμβατική Συνέλευση, και ανακηρύχθηκε πρώτος ύπατος με απόλυτη εξουσία (1800-1804). Το 1804 ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας .
Συνέχιση των πολέμων Όταν το 1804 ο Ναπολέων ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας η επαναστατική φλόγα στη Γαλλία έσβησε εντελώς. Από τότε και ύστερα η Ευρώπη είχε να κάνει μάλλον με τη φιλοδοξία ενός ατόμου παρά με το φλογερό επαναστατικό ζήλο ενός έθνους. Σχέδια για εισβολή στη Βρετανία. Το 1805 πόλεμοι με Αγγλία, Αυστρία και Ρωσία. Η Γαλλία σημείωσε νίκες κατά των Αυστριακών και Ρώσων αλλά ηττήθηκε στη περίφημη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ (1805), σηματοδοτώντας την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία των Βρετανών στις θάλασσες. Το 1806 ο Ναπολέοντας τερμάτισε τη χιλιόχρονη Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δημιουργώντας με ορισμένα δυτικά γερμανικά κρατίδια την Ομοσπονδία του Ρήνου. Την ίδια χρονιά νίκησε την Πρωσία, μπήκε θριαμβευτικά στο Βερολίνο και προχώρησε ανατολικά προς την Πολωνία. Παράλληλα επέβαλε ηπειρωτικό αποκλεισμό στην Βρετανία. Ο Ναπολέοντας ήταν κυρίαρχος της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Ο πόλεμος με τη Ρωσία
9
Το 1816 ο Ναπολέοντας εισέβαλε στη Ρωσία με 600.000 στρατό. Έφτασε στη Μόσχα, την οποία οι Ρώσοι έκαψαν για να μην αποτελέσει μέρος καταφυγής των εχθρών τους. Μετά από 5 εβδομάδες παραμονής στην πόλη ο Ναπολέοντας αποφάσισε να αποχωρήσει. Η επιστροφή ήταν επώδυνη, εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες πέθαναν από το ψύχος και τις επιθέσεις των Ρώσων. Στην αποφασιστικής σημασίας μάχη της Λειψίας (των Εθνών) με Ρώσους, Πρώσους, Αυστριακούς και Σουηδούς το 1813 οι Γάλλοι ηττήθηκαν. Ο Ναπολέοντας παραιτήθηκε από το θρόνο και εξορίστηκε στο νησί Έλβα στην Ιταλία και στη Γαλλία ανήλθε στο θρόνο ο αδελφός του Λουδοβίκου του ΙΣΤ, Λουδοβίκος ΙΗ (παλινόρθωση της δυναστείας των Βουρβόνων). Ο Ναπολέοντας επέστρεψε και έδωσε την τελική μάχη στο Βατερλό κοντά στο Βέλγιο (Ιούνιος 1815). Ο στρατός του συνετρίβη και οι σύμμαχοι μπήκαν στο Παρίσι. Ο Ναπολέοντας εξορίστηκε σ’ ένα μακρινό νησί του Ατλαντικού την Αγία Ελένη όπου και πέθανε το 1821.
Το έργο του Ναπολέοντα Ο Ναπολέοντας κυβέρνησε απολυταρχικά, αλλά οργάνωσε διοικητικά, οικονομικά και στρατιωτικά τη Γαλλία, την έκανε ένα ομοιογενές κράτος και εξασφάλισε με το ναπολεόντειο αστικό κώδικα την νομική-κοινωνική ισότητα που είχε διακηρύξει η επανάσταση. Η άνοδος του Ναπολέοντα εμπνεόταν από τα δύο εξαιρετικά κίνητρα, τον φιλελευθερισμό και τον πατριωτισμό, τα οποία μετέδωσε στους λαούς της Ευρώπης. Ένας άνεμος βαθιών αλλαγών άρχισε να πνέει στην Ευρώπη. Οι λαοί άρχισαν να επαναστατούν για την ελευθερία τους. Ανάμεσα σε αυτούς και ο ελληνικός. Ο Ναπολέοντας υπήρξε ένας μεγάλος ηγέτης. Υπό την ηγεσία του η Γαλλία έγινε η πρώτη δύναμη και ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος της ηπειρωτικής Ευρώπης. Σκόπευε στη διοικητική ενοποίηση και στην κοινωνική και πολιτική μεταμόρφωση της ηπειρωτικής Ευρώπης, με την εισαγωγή των επαναστατικών γαλλικών προτύπων και θεσμών στις χώρες που είχαν προσαρτηθεί στη Γαλλία ή παρέμεναν εξαρτημένες απ' αυτή. Η πλέον άμεση αλλαγή ήταν η ορθολογική αναδιαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτικού χάρτη, κυρίως στη Γερμανία και στην Ιταλική Χερσόνησο. Εξαλείφθηκαν μεσαιωνικά κατάλοιπα, όπως τα μικρά κρατίδια και οι περισσότερες πόλεις -κράτη της Γερμανίας, οι δημοκρατίες της Γένοβας και της Βενετίας στη βόρεια Ιταλία, ενώ παράλληλα καταργήθηκαν τα εκκλησιαστικά κράτη και τα δουκάτα των ελεύθερων αυτοκρατορικών ιπποτών. Στα χρόνια της γαλλικής κατάκτησης παγιώθηκε το σύγχρονο κράτος ως μια περιοχή εδαφικά συνεκτική και ενιαία, με αυστηρά καθορισμένα σύνορα.
10
Μάθημα 3ο
Το Συνέδριο της Βιέννης και η παλινόρθωση (1815 -48)
H Ευρώπη την εποχή του συνεδρίου της Βιέννης
Το Συνέδριο της Βιέννης, 1814 -5 Οι νικητές του Ναπολέοντα συναντήθηκαν στη Βιέννη το Φθινόπωρο του 1814 για α) να κάνουν λεπτομερείς ρυθμίσεις διανομής της λείας ύστερα από τις νίκες τους και β) να δημιουργήσουν μία Ευρώπη σταθερή χωρίς τη πιθανότητα να γνωρίσει παραπέρα μεγάλες ανατροπές, να δημιουργήσουν μια ισορροπία δυνάμεων . Οι αντιπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων ήταν ο υπουργός Εξωτερικών της Αυστρίας Μέτερνιχ, ο Βρετανός ομόλογός του Κάστλερηγ, ο πρωθυπουργός της Πρωσίας Χάρντερμπεργκ και ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Νεσελρόντ. Την ηττημένη Γαλλία εκπροσώπησε ο υπουργός Εξωτερικών Ταλευράνδος. Αρχές του συνεδρίου: η νομιμότητα – η παλινόρθωση (των μοναρχών) και η εξασφάλιση της
ευρωπαϊκής ισορροπίας με τον περιορισμό του επιθετικού εθνικισμού των Γάλλων. H προσωπικότητα του Μέτερνιχ : καθήκον του να υπερασπίζει τα συμφέροντα της Αυστρίας, να διατηρεί την ευρωπαϊκή ειρήνη και να στηρίζει τη μοναρχία και την αριστοκρατία. Η ευρωπαϊκή ισορροπία, κατά τον αυστριακό καγκελάριο, μπορούσε να οικοδομηθεί μόνο σε μια αυστηρά συντηρητική Ευρώπη, όπου η διάθεση για αλλαγή θα καταπνιγόταν αμέσως.
11
Η Τελική Πράξη του συνεδρίου, ένα κείμενο με 121 άρθρα, υπογράφτηκε στις 9 Ιουνίου 1815, λίγο πριν τη μάχη στο Βατερλό.
Αποφάσεις του συνεδρίου:
Η Πρωσία ισχυροποιήθηκε αρκετά αφού πήρε μεγάλο τμήμα της Πολωνίας, τη Σαξονία, τη σουηδική Πομερανία και τη Ρηνανία. Με τις ρυθμίσεις αυτές η Πρωσία αναδεικνυόταν σε κύριο προστάτη των γερμανικών συμφερόντων και μελλοντικό αντίπαλο της Γαλλίας.
Άλλο ανάχωμα έναντι της Γαλλίας ήταν η επέκταση της Αυστρίας στη βόρεια Ιταλία. Η Αυστρία πήρε τις Ιλλυρικές επαρχίες, τη Βενετία και τη Λομβαρδία και αύξησε την επιρροή της στα δουκάτα της κεντρικής Ιταλίας (Μοδένα, Πάρμα, Τοσκάνη). Ο Πάπας πήρε ξανά όλες τις κτήσεις του Κράτους του και έγινε η παλινόρθωση του ισπανικού κλάδου της μοναρχίας των Βουρβόνων στη Νεάπολη και στη Σικελία. Η ‘δημοκρατική’ Γένοβα και η Σαβοΐα εντάχθηκαν στο Βασίλειο της Σαρδηνίας (Πεδεμοντίου).
Το Βέλγιο και η Ολλανδία ενώθηκαν στο Βασίλειο των Κάτω Χωρών υπό το βασιλικό οίκο της Οράγγης (ανάχωμα έναντι της Γαλλίας και να αποζημιωθεί η Ολλανδία για την απώλεια των αποικιών της, που είχε καταλάβει η Βρετανία.).
Την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους (350 περ. κρατίδια) και τη διάδοχό της, δημιούργημα του Ναπολέοντα, Συνομοσπονδία του Ρήνου αντικατέστησε η Γερμανική Συνομοσπονδία υπό την προεδρία της Αυστρίας (39 γερμανικά κράτη ανάμεσά τους η Πρωσία, η Βαυαρία και το Ανόβερο). Ενιαία Δίαιτα (Κοινοβούλιο) με αντιπροσώπους από τα 39 μέλη, αλλά με πολύ περιορισμένες αρμοδιότητες. Σχεδόν όλες οι εξουσίες παρέμειναν στα επιμέρους κράτη –μέλη της Συνομοσπονδίας.
Η Γαλλία περιορίστηκε στα σύνορα του 1792, τα οποία, εκτός από το τμήμα της Σαβοΐας, παραμένουν και σήμερα τα ίδια. Γύρω της δημιουργήθηκε ένας κλοιός.
Η Σουηδία που έχασε τη Φινλανδία και την Πομερανία κέρδισε τη Νορβηγία και έτσι σχηματίστηκε μια μεγάλη δύναμη στο βορρά.
Η Ρωσία πήρε ένα μέρος του επανιδρυμένου βασιλείου της Πολωνίας με τον τσάρο Αλέξανδρο ως βασιλιά. Επίσης της αναγνωρίστηκαν οι προσαρτήσεις της Φινλανδίας (από τη Σουηδία) και της Βεσσαραβίας (από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Η Αγγλία κράτησε τη Μάλτα, τα Ιόνια Νησιά, το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, την Κευλάνη και κυριάρχησε στους θαλασσινούς δρόμους προς την ανατολή.
12
Μετά τη νίκη των συμμάχων στο Βατερλό (Ιούνιος 1815) υπογράφτηκαν: Α) Η συνθήκη της Ιερής Συμμαχίας, Σεπτ 1815. Υπογράφτηκε από την Αυστρία, Πρωσία και Ρωσία με πρωτοβουλία του τράρου Αλέξανδρου Α’. Σκοπός η αλληλεγγύη και η αλληλοβοήθεια των τριών κρατών με βάση τις αρχές του χριστιανισμού (δικαιοσύνη, αγάπη, ειρήνη), η «ίδρυση μιας χριστιανικής κοινότητας» για να διαφυλαχτεί η ενότητα των ηγεμόνων. Ουσιαστικά επρόκειτο για ρωσική πρωτοβουλία κατά της μουσουλμανικής οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήταν μια διακήρυξη καλής θέλησης που δεν δέσμευε τους συμβαλλόμενους.
Β) Η 2η Ειρήνη των Παρισίων, Νοέμ . 1815 (η Τετραπλή Συμμαχία) Σκοπός η αναθεώρηση της πρώτης: η αντιμετώπιση μιας νέας απειλής από τη Γαλλία και η διατήρηση της ηρεμίας στην Ευρώπη. Το άρθρο 6 μιλούσε για τη διατήρηση της ειρήνης και το σεβασμό των ‘μεγάλων κοινών συμφερόντων’ της Ρωσίας, της Αυστρίας, της Πρωσίας και της Βρετανίας. Καινοτομία: η καθιέρωση περιοδικών συναντήσεων για τη διασφάλιση της ειρήνης και της τάξης . Επρόκειτο για το πρώτο πείραμα διεθνούς συνεργασίας και κοινής εξωτερικής πολιτικής.. Αυτές οι συναντήσεις θα αποτελέσουν το κύριο μέσο διεθνούς συνεργασίας και συνεννόησης ως τη δημιουργία της Κοινωνίας των Εθνών μετά τον α’ παγκόσμιο πόλεμο. Ιθύνων νους της συμμαχίας ήταν ο Μέτερνιχ.
Οι ρυθμίσεις αυτές δεν έλαβαν καθόλου υπόψη τους την ανάπτυξη του εθνικού αισθήματος. Λαοί τέθηκαν υπό ξένες κυβερνήσεις, που πολύ σύντομα έφτασαν να τις αντιπαθούν. Επίσης λαοί θέλησαν να διεκδικήσουν ένα άλλο πολίτευμα με Σύνταγμα και Κοινοβούλιο. Έτσι ο χάρτης της Ευρώπης του 1815 σύντομα θα ανατραπεί και σε αυτό θα συμβάλει αποφασιστικά η ελληνική επανάσταση. Γιατί απέτυχε το πρώτο πείραμα διεθνούς συνεργασίας α) γιατί τα συμφέροντα των Δυνάμεων διέφεραν (π.χ. στο θέμα των ισπανικών αποικιών και της ελληνικής επανάστασης) β) η συμμαχία του 1815 δεν αντιπροσώπευε τις μικρές χώρες, ήταν απλά ένας σύνδεσμος των ηγεμόνων χωρίς λαϊκά ερείσματα γ) η Βρετανία ήθελε να αποφύγει δεσμεύσεις, οι οποίες θα την ενέπλεκαν σε ευρωπαϊκό πόλεμο. Το ενδιαφέρον της ήταν στραμμένο στην αυτοκρατορία της.
Η παλινόρθωση H Γαλλία υπό τη Μοναρχία των Βουρβόνων (1815 -30) και των Ορλεανιδών (1830-48)
- Ο Λουδοβίκος ο ΙΗ (181 4-24). Το 1814 έγινε η παλινόρθωση της βασιλείας στη Γαλλία με το Λουδοβίκο το 18 ο. Ο βασιλιάς διατήρησε πολλούς από τους θεσμούς του Ναπολέοντα, όπως τον Κώδικα, το Πανεπιστήμιο, τη Λεγεώνα της Τιμής, το σύστημα τοπικής Αυτοδιοίκησης, παραχώρησε συνταγματικό χάρτη, που αναγνώριζε
13
τις κοινωνικές κατακτήσεις της γαλλικής επανάστασης, και έδωσε στη Γαλλία Κοινοβούλιο. Τα πολιτικά όμως δικαιώματα παρέμειναν περιορισμένα. - Τον διαδέχτηκε ο αυταρχικός Κάρολος ο 10ος (1824-30). Στην εποχή του επικράτησαν οι βασιλόφρονες που επέβαλαν τον πιο σκληρό δεσποτισμό. Πρωθυπουργός ήταν ο υπερακραίος μοναρχικός και φανατικά αντιβοναπαρτικός πρίγκιπας Ντε Πολινιάκ. Το 1830 ο λαός στο Παρίσι επαναστάτησε και έδιωξε τον Κάρολο. Τον διαδέχτηκε ο Λουδοβίκος Φίλιππος, δούκας της Ορλεάνης. - Ο Λουδοβίκος-Φίλιππος (1830-48) : ήταν φιλελεύθερος, παραχώρησε φιλελεύθερο σύνταγμα, αλλά δεν έκανε σχεδόν τίποτα για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των λαϊκών μαζών. Αντίθετα κατέπνιγε τις απεργίες με αιματοχυσία, χτυπούσε τις επαγγελματικές ενώσεις και τις πολιτικές λέσχες και ήταν αντίθετος στο διαρκώς εντεινόμενο αίτημα για διεύρυνση του δικαιώματος ψήφου (κοινοβουλευτική μεταρρύθμιση). Την εποχή αυτή ο λαός επηρεαζόταν από α) την ιδεολογία του σοσιαλισμού του Λουί Μπλαν με το βιβλίο του Οργάνωση της Εργασίας , όπου πρότεινε τον έλεγχο της οικονομίας από το κράτος προς όφελος των εργαζομένων , ιδεολογία που εξελίχθηκε στον επιστημονικό σοσιαλισμό των Μαρξ και Ένγκελς και β) από το βοναπαρτισμό του Λουδοβίκου -Ναπολέοντα, ανιψιού του μεγάλου αυτοκράτορα, που υποσχόταν φιλελεύθερους θεσμούς, φροντίδα για τους ανέργους, μεταρρυθμίσεις στο εμπόριο και τη γεωργία και προπάντων αναβίωση των μεγαλειωδών ημερών της αυτοκρατορίας.
14
Μάθημα 4ο
Από το 1848 ως το 1871. Φιλελευθερισμός και Εθνισμός A. H επανάσταση 1848
Λαϊκό αίτημα για πλήρη δημοκρατία με καθολικό δικαίωμα ψήφου. Συγκρούσεις στους δρόμους του Παρισιού ανάμεσα σε λαό και στρατό. Ο βασιλιάς παραιτήθηκε και η Γαλλία ανακηρύχθηκε Δημοκρατία . Σχηματίστηκε κυβέρνηση μετριοπαθή (μοναρχικών – μετριοπαθών δημοκρατών). Οι λαϊκές όμως εξεγέρσεις συνεχίστηκαν. Τον Ιούνιο εργάτες του Παρισιού συγκρούστηκαν με κυβερνητικές δυνάμεις και υπήρξαν χιλιάδες θύματα. Τον Οκτώβριο του 1848 ψηφίστηκε δημοκρατικό Σύνταγμα, σύμφωνα με το οποίο η εξουσία μοιραζόταν ανάμεσα στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και το Κοινοβούλιο. Στις προεδρικές εκλογές του Δεκεμβρίου του 1848 ο Λουδοβίκος Ναπολέων εκλέχτηκε πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας (τον υποστήριξαν πολλοί χωρικοί και αστοί). Τρία χρόνια αργότερα έκανε πραξικόπημα συνέλαβε τους περισσότερους ηγέτες της αντιπολίτευσης και με νόθο δημοψήφισμα εγκρίθηκε να παραμείνει άλλα δέκα χρόνια πρόεδρος και να συντάξει καινούργιο σύνταγμα. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1952, πρώτη επέτειο του πραξικοπήματος, ο έως τότε πρόεδρος της Γαλλικής Δημοκρατίας πήρε τον τίτλο του Αυτοκράτορα ως Ναπολέων Γ’. H σημασία του 1848: Σηματοδοτεί την άνοδο του φιλελευθερισμού και την
αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των λαών της κεντρικής Ευρώπης που θα οδηγήσει στη συγκρότηση νέων κρατών Β. Η απήχηση της επανάστασης του 1 848
Αυστριακή Αυτοκρατορία. Οι φιλελεύθεροι της Βιέννης επαναστάτησαν και εξανάγκασαν τον καγκελάριο Μέτερνιχ σε επονείδιστη φυγή . Ο αυτοκράτορας παραχώρησε σύνταγμα. Όμως ο νέος αυτοκράτορας Φραγκίσκος-Ιωσήφ διέλυσε τη Βουλή και η απολυταρχική διακυβέρνηση επανήλθε.
Ουγγαρία και Τσεχία . Οι Ούγγροι ανακήρυξαν την ανεξαρτησία τους το 1949. Αντιστάθηκαν στους Αυστριακούς (και στους Ρώσους που φοβούνταν διάδοση της επανάστασης στην Πολωνία) επί 9 μήνες (Οκτ. 1848 -Ιούν. 1849). Στη Πράγα συγκλήθηκε τσέχικη συνέλευση, την οποία η Αυστρία διέλυσε. Το 1867 η Αυστρία αναγνώρισε την αυτονομία της Ουγγαρίας, τα δύο κράτη ενώθηκαν υπό το ίδιο στέμμα και το κράτος ονομάστηκε Αυστρο-Ουγγαρία.
Ιταλία. To 1848 ξέσπασαν εξεγέρσεις και στην Ιταλία με χαρακτήρα φιλελεύθερο και εθνικό. Ο επαναστατικός πυρετός ξεκίνησε στη Σικελία, απλώθηκε στη Νεάπολη και το Μάρτιο του 1848 ο Κάρολος Αλβέρτος της Σαρδηνίας για να εξασφαλίσει την υποστήριξη των φιλελεύθερων στον επικείμενο πόλεμο με την Αυστρία δημοσίευσε ένα συνταγματικό κείμενο για το βασίλειό του. Τελικά τα στρατεύματα του Αλβέρτου υπέστησαν ήττες από τους Αυστριακούς και ο ηγεμόνας ταπεινωμένος παραιτήθηκε υπέρ του γιού του Βίκτορα Εμμανουήλ Β’.
15
Ο δεσποτισμός θριάμβευσε και στις άλλες ιταλικές περιοχές στη Σικελία, στη Νεάπολη, στη Ρώμη. Έτσι η διετία 1948-9 φαινόταν εντελώς αρνητική για την ενοποίηση της Ιταλίας.
Στη Γερμανία συγκλήθηκε Εθνικό Κοινοβούλιο όλων των Γερμανών στη Φραγκφούρτη (εκτός Αυστρίας). Το Κοινοβούλιο πρόσφερε το στέμμα της νέας γερμανικής αυτοκρατορίας στο Φρειδερίκο Γουλιέλμο (Μάρτιος 1849). Ο βασιλιάς όμως απέρριψε το ‘στέμμα της ντροπής’ προσφερόμενο από ένα κοινοβούλιο επαναστατικό και λαμβάνοντας υπόψη του τις αντιρρήσεις της Αυστρίας, η οποία επιθυμούσε να διατηρήσει την πρωτοκαθεδρία στο γερμανόφωνο κόσμο, απέσυρε τους αντιπροσώπους της Πρωσίας από το Κοινοβούλιο της Φραγκφούρτης. Η Γερμανία από τότε και ύστερα έπρεπε να επιδιώξει την ενοποίησή της όχι με το φιλελεύθερο ιδεαλισμό της Φραγκφούρτης αλλά με τον αυταρχισμό και μακιαβελλισμό του Όττο Βίσμαρκ.
Γ. Η συγκρότηση νέων κρατών : Ιταλία και Γερμανία Το ιταλικό κράτος
Η Ιταλία ως το 1850 ήταν χωρισμένη σε 7 κράτη από τα οποία τρία μόνο, της Σαρδηνίας (Πεδεμόντιο, Γένοβα και Σαβοία) με κέντρο το Τορίνο στο Πεδεμόντιο) των Δύο Σικελιών (Σικελίας και Νεάπολης) και του Πάπα (Βατικανό, Λάτσιο και Ούμπρια) ήταν ανεξάρτητα. Η Αυστρία ήλεγχε το βασίλειο της ΛομβαρδίαςΒενετίας και επηρέαζε τα δουκάτα της Τοσκάνης, της Πάρμας και της Μοδένας (ανήκαν σε ηγεμόνες Αψβούργους) στην κεντρική Ιταλία, αλλά ακόμα και τη Νεάπολη και τον Πάπα. Η εθνική συνείδηση των Ιταλών ξεκίνησε από ένα πραγματικά ιταλικό κράτος, το Βασίλειο της Σαρδηνίας του Βίκτωρ Εμμανουήλ Α’, και στράφηκε κατά της αυστριακής κυριαρχίας. Από το βασίλειο αυτό προήλθαν οι τρεις θεμελιωτές της ιταλικής ενοποίησης, ο Ματζίνι, ο Γκαριμπάλντι και ο Καβούρ. Ο Ματσίνι ήταν υπέρμαχος της απελευθέρωσης της Ιταλίας από τον αυστριακό ζυγό και της ένωσης των ιταλικών κρατιδίων υπό δημοκρατικό καθεστώς. Οργάνωσε την εταιρία Νέα Ιταλία με σύνθηκα το Ένωση και Ανεξαρτησία. Η δράση του τις δεκαετίες του 1830 και 1840 έθεσε τα θεμέλια της πορείας προς την ένωση. Μετά τις επαναστάσεις του 1848 μόνο το κράτος της Σαρδηνίας, όπου βασίλευε ο Βίκτωρ Εμμανουήλ Β’, ένας ηγεμόνας πατριώτης και γενναίος, αρνήθηκε να καταργήσει το σύνταγμα, που είχε επιβληθεί από την επανάσταση. Το 1852 έδωσε την πρωθυπουργία στον Καμίλο Καβούρ, έναν αριστοκράτη με φιλελεύθερες ιδέες, δραστήριο και ευφυή πολιτικό, που εξέδιδε την εφημερίδα Il Risorgimento (Ανάσταση-Αναγέννηση, όνομα που χαρακτηρίζει το κίνημα προς την ενοποίηση της χώρας). Ο Καβούρ προχώρησε σε πρωτόφαντες για το Πεδεμόντιο μεταρρυθμίσεις, που κατέστησαν το βασίλειο της Σαρδηνίας σύγχρονο κράτος. Ο Καβούρ ήξερε ότι για να πετύχει η Σαρδηνία την ένωση της Ιταλίας έπρεπε να βρει συμμάχους. Πήρε μέρος στον Κριμαϊκό πόλεμο στο πλευρό των Αγγλο -Γάλλων και έπεισε το Ναπολέοντα τον Γ’ να υπογράψει συνθήκη με το κράτος της Σαρδηνίας (1858, συνθήκη του Πλομπιέρ): η Γαλλία θα παρέσυρε την Αυστρία σε πόλεμο κατά της Σαρδηνίας και τότε θα επενέβαινε. Πράγματι η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο στο
16
Πεδεμόντιο και η Γαλλία έσπευσε να παρέμβει. Ως τον Ιούνιο ο Καβούρ και ο Ναπολέων είχαν κερδίσει δύο μεγάλες μάχες, στο Μαγεντά και στο Σολφερίνο, ελευθερώνοντας το πιο μεγάλο τμήμα της Λομβαρδίας. Το 1959 -60 τα τρία δουκάτα της κεντρικής Ιταλίας απαλλάχτηκαν από τους φιλοαυστριακούς ηγεμόνες τους και ενώθηκαν με τη Σαρδηνία. Η Γαλλία πήρε ως αποζημίωση τις επαρχίες τις Νίκαιας και της Σαβοΐας, όπως είχε αρχικά συμφωνηθεί. Το 1860 ο Γκαριβάλντι έκανε απόβαση στο Παλέρμο με 1000 επίλεκτους εθελοντές του και σύντομα έφτασε στη Νεάπολη. Παράλληλα ο στρατός του Βίκτορα Εμμανουήλ κατέλαβε τα παπικά κράτη και συνάντησε τον Γκαριμπάλντι. Ο Γκαριμπάλντι τον αναγνώρισε ως βασιλιά της Ιταλίας. Το 1861 συγκλήθηκε Κοινοβούλιο στο Τορίνο και η ενωμένη πια Ιταλία ανακηρύχθηκε συνταγματικό βασίλειο. Εκτός των ορίων του νέου κράτους απέμεναν η υπό αυστριακή κατοχή Βενετία και η υπό γαλλική προστασία πόλη της Ρώμης. Οι Ιταλοί όμως επωφελήθηκαν από τον πόλεμο Αυστρίας -Πρωσίας για να προσαρτήσουν τη Βενετία (1866) και από το γαλλο-γερμανικό πόλεμο για να καταλάβουν το παπικό κράτος και να μεταφέρουν την πρωτεύουσα στη Ρώμη (187 1).
Το γερμανικό κράτος Πριν τους Ναπολεόντειους πολέμους η Γερμανία είχε μικρή ενότητα. Υπήρχαν περίπου 8 ή 9 μεγάλα κρατίδια (πχ Πρωσία, Βαυαρία, Σαξονία) και παραπάνω από 300 μικρότερα και όλα αποτελούσαν την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία . Ο Ναπολέων κατέλυσε την ΑΡΑ και δημιούργησε την Ομοσπονδία (κρατών) του Ρήνου. Οι εκατοντάδες των γερμανικών κρατιδίων ανακατανεμήθηκαν σε 39 αλλά η νέα Γερμανική Συνομοσπονδία που διαμορφώθηκε είχε σκόπιμα κρατηθεί όσο ήταν δυνατό πιο χαλαρή και αδύνατη. Αυτοί που αγωνίστηκαν για την ένωση των γερμανικών κρατιδίων ήταν ο βασιλιάς της Πρωσίας Γουλιέλμος Α’ (1861-1888) και ο πρωθυπουργός του Όττο Βίσμαρκ , ένας από τους καλύτερους διπλωμάτες τη νεότερη εποχή. Ήταν πλούσιος γαιοκτήμονας και αντιπαθούσε οποιαδήποτε προσέγγιση προς τη δημοκρατία και ως Πρώσος απεχθανόταν τη σκέψη απορρόφησης της Πρωσίας μέσα στη Γερμανία. Ο μεγαλύτερος εχθρός ήταν η Αυστρία, που ήθελε να έχει την πρωτοκαθεδρία στο γερμανικό κόσμο και δεν ήθελε ένα ενιαίο και μεγάλο γερμανικό κράτος.
Πολιτική του Βίσμαρκ ήταν θα θέτει σε απομόνωση τον αντίπαλό του . Συγκρούστηκε με τη Δανία για τα δύο γερμανόφωνα δουκάτα τα οποία κυβερνούσε για αιώνες ο βασιλιάς της Δανίας, Σλέσβιχ και Χολστάιν , και τελικά τα μοιράστηκαν η Πρωσία με την Αυστρία. Στη συνέχεια ο Βίσμαρκ στράφηκε κατά της Αυστρίας εξασφαλίζοντας την ουδετερότηα του Ναπολέοντα του Γ’. Με τον πόλεμο των 7 εβδομάδων το 1866 η Πρωσία συνέτριψε τα αυστριακά στρατεύματα και τις δυνάμεις ορισμένων γερμανικών κρατιδίων, όπως της Σαξονίας, και προσάρτησε εδάφη που πρόσθεσαν στον πληθυσμό της 4 και μισό εκ . κατοίκους, ενιαία εδαφική έκταση στη βόρεια Γερμανία και σημαντική έξοδο προς τη Βόρεια Θάλασσα. Η παλιά Γερμανική Συνομοσπονδία διαλύθηκε και στη θέση της δημιουργήθηκε η Βορειογερμανική Ομοσπονδία, από την οποία αποκλειόταν η Αυστρία.
17
Οι κυριότερες νοτιογερμανικές περιοχές (Βαυαρία, Βάδη και Βυρτεμβέργη) έμειναν έξω, γιατί το αίσθημα του τοπικού πατριωτισμού ήταν έντονο και γιατί η Γαλλία δε θα ανεχόταν κάτι τέτοιο. Όμως η βορειογερμανική ομοσπονδία συνδέθηκε με τα κρατίδια του νότου με στρατιωτικές συμμαχίες από φόβο της Γαλλίας και μέσω ενός νέου Κοινοβουλίου για τους δασμούς Έτσι ο Βίσμαρκ πέτυχε να απομακρύνει την Αυστρία από την παλιά ηγετική της θέση στο γερμανικό κόσμο και να ενώσει τα πλείστα κρατίδια της Γερμανίας υπό την ηγεσία της Πρωσίας, χωρίς να δημιουργήσει εστία μόνιμης εχθρότητας με κανένα από τα νικημένα κρατίδια.
Ο γαλλο-πρωσικός πόλεμος του 1870 Στη συνέχεια ο Βίσμαρκ στράφηκε κατά της Γαλλίας. Η Πρωσία ήθελε τον πόλεμο για να ολοκληρώσει τη γερμανική ένωση. Η αφορμή προέκυψε όταν ο πρίγκιπας Λεοπόλδος, ξάδελφος του βασιλιά της Πρωσίας Γουλιέλμου, προτάθηκε ως βασιλιάς στο θρόνο της Ισπανίας. Η Γαλλία φοβήθηκε ότι θα κυκλωθεί από την Πρωσία, το φιλοπόλεμο ρεύμα επικράτησε και παρέσυρε το Ναπολέοντα να κηρύξει τον πόλεμο, αν και η Γαλλία ήταν εκείνη την εποχή διπλωματικά απομονωμένη και στρατιωτικά αδύναμη. Γερμανικά στρατεύματα εισέβαλαν στην Αλσατία και τη Λορένη και μάλιστα συνέλαβαν τον ίδιο τον αυτοκράτορα (Σεπτ. 1870). Λίγο αργότερα αφέθηκε ελεύθερος, κατέφυγε στην Αγγλία όπου και πέθανε. Η πολιορκία του Παρισιού ήταν σκληρή αλλά τελικά οι Γάλλοι αναγκάστηκαν να παραδοθούν. Δέκα μέρες πριν υπογραφεί ανακωχή ο Βίσμαρκ ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας της ενωμένης Γερμανίας στο ανάκτορο των Βερσαλλιών. Οι όροι της ειρήνης της Φραγκφούρτης (Μάιος 1971) ήταν εξαιρετικά βαρείς. Η Γαλλία επρόκειτο να πληρώσει τα επόμενα τρία χρόνια μια πολεμική αποζημίωση πρωτάκουστη, 5.000 εκ φράγκα, να δεχτεί στρατό κατοχής, να χάσει την Αλσατία και το μεγαλύτερο μέρος της Λορένης με το Μετς. Αυτές οι εδαφικές απώλειες, που άφησαν βαθιά και ανεξίτηλη αγανάκτηση στους Γάλλους, ήταν ένας από τους παράγοντες που προετοίμασαν τον ευρωπαϊκό πόλεμο του 1914, με το συνήθη τρόπο που ένας πόλεμος γεννάει τον επόμενο. Από την άλλη πλευρά ο πόλεμος ανέδειξε στην Ευρώπη μια άλλη δύναμη, τη Γερμανία, η οποία άρχισε να ανταγωνίζεται την πανίσχυρη βρετανική αυτοκρατορία.
Επιμέρους Θέματα 1. Η Γαλλία του Ναπολέοντα του Γ’ (1850 -70) Ο Ναπολέων ο Γ’ κυβέρνησε γενικά απολυταρχικά, πολιτικές συγκεντρώσεις και συνασπισμοί πολιτικών κομμάτων απαγορεύονταν, ο τύπος λογοκρινόταν, η αντιπολίτευση κρατούνταν αδύναμη. Όμως προέβη και σε μεταρρυθμίσεις για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των πολιτών. Εκκαθάρισε τις τρώγλες από το Παρίσι, κατασκεύασε αγωγούς για ύδρευση και αποχέτευση , λεωφόρους με δένδρα και φανούς, βελτίωσε τα μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας στη χώρα, ιδρύθηκαν νέοι τραπεζο πιστωτικοί θεσμοί. Αργότερα η ενίσχυση των δημοκρατικών δυνάμεων στη Γαλλία τον υποχρέωσε να δώσει μεγαλύτερες ελευθερίες. Αύξησε το δικαίωμα της γερουσίας και της βουλής να ελέγχουν την κυβέρνηση, επέτρεψε
18
να δημοσιεύονται τα πρακτικά των συνεδριάσεών τους, έδωσε μεγαλύτερη ελευθερία στον Τύπο και ενδιαφέρθηκε για τα εργατικά θέματα, χαλάρωσε τον έλεγχο στις πολιτικές συγκεντρώσεις. Ίδρυσε ταμεία για την προστασία των γέρων και αναπήρων, αναγνώρισε το δικαίωμα της απεργίας (1864) και οργάνωσε την κατώτατη παιδεία. Διατήρησε όμως την εκτελεστική εξουσία. Γενικά την περίοδο αυτή η Γαλλία αναπτύχθηκε οικονομικά και απέκτησε διεθνή παρουσία (διώρυγα Σουέζ, Λίβανο, Αλγερία, Σενεγάλη, Ινδοκίνα).
2. Κριμαϊκός Πόλεμος Σύγκρουση με τη Ρωσία για το θέμα της προστασίας των Αγίων Τόπων των Χριστιανών στην Παλαιστίνη. Η Ρωσία απαίτησε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία να έχει ο Τσάρος την προστασία όλων των Ορθοδόξων υπηκόων του σουλτάνου –δικαίωμα που θα του έδινε τη δυνατότητα να επεμβαίνει στα εσωτερικά της αυτοκρατορίας. Η Ρωσία εισέβαλε στις σουλτανικές επαρχίες της Μολδαβίας και της Βλαχίας και βύθισε τον οθωμανικό στόλο στην περιοχή της Σινώπης. Γαλλία και Βρετανία συμμάχησαν με την οθωμανική αυτοκρατορία προκειμένου να περιστείλουν τη ρωσική επιρροή. Εισέβαλαν στην περιοχή της Κριμαίας με σκοπό να καταστρέψουν τα ρωσικά οχυρά και το ναύσταθμο, ώστε να αποκλείσουν το ρωσικό στόλο από τη Μαύρη Θάλασσα και να περιορίσουν έτσι τη δυνατότητα της Ρωσίας να απειλεί τις βαλκανικές χώρες και τα γαλλοβρετανικά συμφέροντα στη Μεσόγειο. Οι Αγγλογάλλοι κυρίευσαν τη Σεβαστούπολη (ναυτική βάση και φρούριο) και η Ρωσία υποχρεώθηκε να αποδεχτεί τους όρους ειρήνευσης. Με τη συνθήκη των Παρισίων (1856 ) η Ρωσία αποδέχτηκε τους όρους για ουδετεροποίηση του Εύξεινου Πόντου και εγκατάλειψη της αποκλειστικής διεκδίκησης προστασίας των ορθόδοξων υπηκόων του σουλτάνου.
3. Παρισινή Κομμούνα Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Παρισιού από τους Πρώσους οι λαϊκές τάξεις της πόλης, αγανακτισμένες με την πολιτική της συντηρητικής κυβέρνησης του πρωθυπουργού Τιέρ , επαναστάτησαν. Από το Μάρτιο του 1871 εγκαθιδρύουν στο Παρίσι την επαναστατική κυβέρνηση της Κομμούνας, που αποτελείται από μετριοπαθείς δημοκρατικούς, σοσιαλιστές, αναρχικούς και οπαδούς της Διεθνούς. Το πρόγραμμα της Κομμούνας είναι επηρεασμένο από την ιδεολογία του αναρχοσυνδικαλιστή Προυντόν. Το Μάιο του 1871 τα στρατεύματα του Τιέρ κατέλαβαν το Παρίσι και κατέπνιξαν στο αίμα την εξέγερση των οπαδών της Κομμούνας. Μέσα σε μια εβδομάδα έγιναν 20.000 εκτελέσεις. Πρόκειται για την πρώτη μεγάλη προλεταριακή επανάσταση και τον προάγγελο της
Οκτωβριανής επανάστασης.
19
Μάθημα 5ο
1871-1918. Η εποχή του ιμπεριαλισμού και του
ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων Η αποικιακή εξάπλωση Μετά το 1880 η τάση των ευρωπαϊκών κρατών να δημιουργούν αποικίες παίρνει ευτύτατες διαστάσεις. Πρόκειται για τον αποικιακό ιμπεριαλισμό. Αιτίες ανεύρεση νέων καταναλωτικών αγορών για τα βιομηχανικά προιόντα. Στην Ευρώπη επικρατεί ένα τελωνειακό προστατευτικό καθεστώς
Τα νέα κεφάλαια από τη βιομηχανία πρέπει να επενδυθούν σε νέες αγορές που δεν έχουν τα μέσα να εκμεταλλευτούν το υπέδαφός τους και το έδαφος
αναζήτηση πρώτων υλών (μεταλλεύματα και πετρέλαιο).
επιθυμία να αυξηθεί το γόητρο του κράτους (αποτέλεσμα του εθνικισμού)
η αντίληψη ότι ο πολιτισμένος λευκός πρέπει να αφυπνίσει τους λαούς των άλλων ηπείρων, να τους εκπολιτίσει. στρατηγικοί λόγοι: η αποικιακή επέκταση επιτρέπει των κατάκτηση και τον πλήρη έλεγχο ναυτικών θέσεων - κλειδιών για την εξασφάλιση των επικοινωνιών. - η Αγγλία διέθετε: Σουέζ, Κύπρος, Χονγκ -Κονγκ, Σιγκαπούρη, Άντεν, Γιβραλτάρ, Μάλτα, Βερμούδες, Νότια Αφρική, Αυστραλία, Ινδίες κ.ά. Οι βρετανικές αποικίες σχημάτισαν την Κοινοπολιτεία – Common Wealth. - Η Γαλλία: Τύνιδα, Σαιγκόν, Ινδοκίνα, Μαγαδασκάρη - Η Γερμανία στην κεντρική Αφρική
Εσωτερικές Εξελίξεις Βρετανία Δύο κόμματα εναλλάσσονται στην εξουσία. Οι Ουίγκς και οι Τόρυδες (Συντηρητικοί). Ως το 1874 βρίσκονταν οι φιλελεύθεροι στην εξουσία με τον Λόρδο Πάλμερστον (ως το 1865) και τον Γλάδστον (1868-1874). Από το 1874 έως το 1906 (με εξαίρεση την εξαετία 1880-86) επικράτησαν οι συντηρητικοί. Αρχηγός τους ως το 1881 ο Βενιαμίν Ντισραέλι. Το εργατικό-σοσιαλιστικό κίνημα το 19
ο
αι. έγινε ισχυρό και το 1868 ιδρύθηκε το Συμβούλιο των Εργατικών Συνδικάτων (Trade Union Congress). Το 1900 ιδρύθηκε το Εργατικό Κόμμα, όπου κυριαρχεί ο φαβιανισμός, δηλ ο μετριοπαθής σοσιαλισμός. Στα πρώτα χρόνια του 20ου αι διακρίνονται δύο πολιτικοί: o συντηρητικός Ιωσήφ Τσάμπερλαιν και ο φιλελεύθερος Λόυδ Τζωρτζ. Το Εργατικό Κόμμα στηρίζει τους φιλελεύθερους.
20
Η Βρετανία αυτή την περίοδο είναι πανίσχυση αυτοκρατορία και θαλασσοκράτειρα. (επί βασ. Βικτώρια) με επίκεντρο τις Ινδίες. Δημιουργεί αποικίες και επιβάλλεται στους ιθαγενείς (Αίγυπτο, Σουδάν και Μπόερς στην νότια Αφρική).
Η Γερμανία (εποχή Βίσμαρκ (1871-1890) Μετά την ενοποίηση (1871) η Γερμανία αποτελείται από 25 ομοσπονδίες με σημαντικότερες την Πρωσία, τη Βαυαρία (Μόναχο), τη Σαξονία (Λειψία) και τη Βυρτεμβέργη ( Στουτγάρδη). Το κράτος είναι ομοσπονδιακό και συνταγματικό (όχι όμως και κοινοβουλευτικό , αφού η εκτελεστική εξουσία ανήκε στον αυτιοκράτορα-βασιλέα, ο οποίος διόριζε τον πρωθυπουργό (καγκελάριο). Την νομοθετική εξουσία ασκούσε η Βουλή (Reichstag) και η Γερουσία (μέλη των κυβερνήσεων των διαφόρων κρατών). Πανίσχυρη ήταν η Πρωσία : αυτοκράτορας της Γερμανίας ήταν ο βασιλιάς της Πρωσίας και καγκελάριος ο πρωθυπουργός της Πρωσίας. Η Πρωσία έστελνε στη Βουλή 236 βουλευτές επί 397 εδρών Προβλήματα της Γερμανίας α) Των καθολικών. Οι περισσότεροι Γερμανοί είναι προτεστάντες (κυρίως οι Πρώσοι). Ο Βίσμαρκ έκανε αγώνα κατά των καθολικών. Καθιέρωσε τον πολιτικό γάμο, απαγόρευσε το τάγμα των Ιησουιτών, η εκκλησία έχασε το δικαίωμα να ελέγχει την εκπαίδευση και υπήχθη στον αυστηρό έλεγχο του κράτους β) Των σοσιαλιστών. Το 1875 ιδρύθηκε το Γερμανικό Σοσιαλδημοκτρατικό Κόμμα. Ο Βίσμαρκ καταδίωξε τους σοσιαλιστές με πείσμα. Όμως μετά το 1890 έγιναν κάποιες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. γ) της Αλσατίας και της Λoρένης. Αρχικά άρνηση των κατοίκων να συνεργαστούν με τη Γερμανία. Σιγά σιγά όμως οι αντιθέσεις αμβλύνθηκαν και έτσι το τοπικό αυτονομιστικό κίνημα περιορίστηκε στη διεκδίκηση της δημιουργίας της 26 ομοσπονδίας. Ο Γουλιέλμος τους παραχώρησε σύνταγμα και αύξησε τις αρμοδιότητες του τοπικού κοινοβουλίου. Η Ισχύς της Γερμανίας και ο Παγγερμανισμός Η βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε ραγδαία. Το 1913 η Γερμανία ήταν πρώτη στην παραγωγή σιδήρου-χάλυβα και δεύτερη στην παραγωγή γαιάνθρακα. Ισχυρός εμπορικός στόλος και αποικιακή-επεκτατική πολιτική (κυρίως στη Μέση Ανατολή, Αφρική-Καμερούν, Τόγκο, νοτιοδυτική Αφρική). Ο παγγερμανικός ήταν αποτέλεσμα του γερμανικού εθνικισμού και κορυφώθηκε στα τέλη του 19ου αι.
Η γερμανική πολιτική των συμμαχιών Ο Βίσμαρκ προσπαθεί να πετύχει την υπεροχή της Γερμανίας μ’ ένα δίκτυο συμμαχιών και εγκάρδιων σχέσεων. Επιδιώκει τη δημιουργία ‘συστήματος’. α) Ρωσογερμανική Σύμβαση 1873. Έχει αμυντικό χαρακτήρα. β) Ρωσοαυστριακή Σύμβαση 1873 με τη συμμετοχή του Γερμανού Αυτοκράτορα. Το σύστημα είναι αναγκαίο για να περιοριστεί η ανόρθωση της Γαλλίας και για ελεγχθεί η αυστροουγγρική και η ρωσική πολιτική. Όμως το σύστημα αυτό ήταν εφήμερο. Το απέδειξε η σύντομη κρίση που ξέσπασε στις γαλλογερμανικές σχέσεις το 1875 και η βαλκανική κρίση 1877-78.
γ) Αυστρογερμανική συμφωνία συμμαχίας Οκτ. 1879 (κοινή άμυνα εναντίον της Ρωσίας, ευμενή ουδετερότητα εναντίον άλλου κράτους). Μπροστά στην προοπτική της απομόνωσης προσχωρεί και η Ρωσία. Τον Ιούλιο του 1881 υποφράφηκε νέα συμφωνία των τριών
21
αυτοκρατόρων. Ήταν μια συννενόηση όχι συμμαχία (δεν υπήρχε δέσμευση για αμοιβαία στρατιωτική βοήθεια, αλλά για ευμενή ουδετερότητα). Ο Βίσμαρκ πέτυχε α) να συγκρατεί
τη βαλκανική πολιτική των Αυστριακών β) να παραμένει διαιτητής στη διένεξη Αυστριακών -Ρώσων και γ) να τους έχει και τους δύο υπό έλεγχο . δ) 1882. Συνθήκη Τριπλής Συμμαχίας Ιταλίας -Αυστροουγγαρίας - Γερμανίας Κυρίως κατά της Γαλλίας. Είναι συμμαχία αμυντική. Οφελημένη ουσιαστικά θα ήταν η Γερμανία αφού οι άλλοι δύο δεν είχαν τις καλύτερες σχέσεις. Η Γερμανία φοβόταν την προσέγγιση Ρωσίας-Γαλλίας, η Ρωσία για τα Βαλκάνια και η Γαλλία για Λορένη και
Αλσατία. ε) Τον Ιούνιο του 1887 έγινε μυστική γερμανορωσική συμφωνία για αμοιβαία ουδετερότητα. Ο Βίσμαρκ επιδίωκε να απομονώσει τη Γαλλία, να ‘ουδετεροποιήσει’ τη Ρωσία και να αποτρέψει τη συμμαχία Γαλλίας-Ρωσίας.
Η δημιουργία της Αντάντ α) Ιταλο-Γαλλική συμφωνία 1902 β) Αγγλο-Γαλλική συμφωνία 1904 . Ρυθμίζονται οι αποικιακές διαφορές (ΜαρόκοΑίγυπτος) γ) Αγγλο-Ρωσική συμφωνία 1907. Γάλλοι και Άγγλοι φοβούνται τη Γερμανία, ενώ οι Ιταλοί θέλουν να έχουν περιθώρια ελευθερίας προς τη Γερμανία και την Αυστρία. Η Ιταλία όμως παραμένει στη Τριπλή Συμμαχία, αφού υποστηρίζεται από τη Γερμανία στις διαφορές της με την Αυστρία και γιατί έχει ανάγκη τη γερμανική αγορά.
Μετά την ήττα της Ρωσίας από την Ιαπωνία το 1905 η Αγγλία, που ανησυχούσε για την ισχύ της Γερμανίας, στράφηκε προς τη Ρωσία και αναζήτησε τη συμμαχία της.
Το Ανατολικό Ζήτημα Πρόκειται για τον ανταγωνισμό Βρετανίας και Ρωσίας για την Εγγύς και τη Μέση Ανατολή. Η Βρετανία επιθυμούσε τη διατήρηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας ως ανάχωμα στις πιέσεις της Ρωσίας. Η Ρωσία ήθελε να βρει διέξοδο στην ανατολική Μεσόγειο και να προσεγγίσει τη Μέση Ανατολή. Διείσδυση στα Βαλκάνια επιθυμούσε και η Αυστροουγγαρία. Στο ανατολικό ζήτημα εκτός από τον τουρκικό παράγοντα επλέκονται ο ελληνικός και σλαβικός εθνικισμός. Αλλά ενώ ο δεύτερος υποστηρίζεται από τη Ρωσία , ο πρώτος δεν ενισχύεται από την Αγγλία και αυτό γιατί τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας δεν συμπίπτουν με τα δικά της.
Συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και Βερολίνου (1878) Μετά το ρωσο-τουρκικό πόλεμο του 1875-6 παραχωρήθηκαν εδάφη στη Ρωσία και ιδρύθηκε μεγάλο βουλγαρικό κράτος που έφτανε ως το Αιγαίο. Με τη συνθήκη του Βερολκίνου αποκαταστάθηκε η ισορροπία στην ανατολική Μεσόγειο. Το όρια του βουλγαρικού κράτους μειώθηκαν κατά πολύ, Σερβία και Ρουμανία απέκτησαν πλήρη ανεξαρτησία, η Βρετανία πήρε την Κύπρο και η Αυστρία έλαβε το δικαίωμα να διοικεί τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.
Το ανατολικό ζήτημα έκλεισε με την επανάσταση των Νεότουρκων και τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας το 1914-18.
22
Μάθημα 6ο
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ( 1914-18) και η Συνθήκη των Βερσαλλιών
Αιτίες πολέμου: o ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων, ο εθνικισμός και η απουσία μηχανισμών για την επίλυση των διαφορών. Για να αποκατασταθεί η ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη δημιουργήθηκε ένας συνασπισμός κατά του γερμανικού ηγεμονισμού. Αφορμή: η δολοφονία στο Σεράγεβο του διαδόχου του αυστρο -ουγγρικού θρόνου Φραγκίσκου-Φερδινάνδου από Βόσνιο φοιτητή, που συνεργαζόταν με τη Σερβία. Η Αυστροουγγαρία κατηγόρησε τη Σερβία και η Ρωσία στράφηκε εναντίον της. Στις 4 Αυγούστου η Αγγλία κήρυξε τον πόλεμο στη Γερμανία. Η οθωμανική αυτοκρατορία συμμάχησε με τη Γερμανία. Η Ιταλία έμεινε ουδέτερη ως το Μάιο του 1915 και στη συνέχεια στράφηκε υπέρ της Αντάντ. Η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο αργά (Ιούνιος 1917). Έγιναν 60 κηρύξεις πολέμων και διαμορφώθηκαν 4 μεγάλα μέτωπα: το Δυτικό, το Ανατολικό, το Βαλκανικό και το ιταλοαυστριακό.
Το τέλος μιας εποχής Με το πόλεμο αυτό τελείωσε η belle époque. Στις παραμονές του πολέμου ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών Edward Grey ατένιζε σκεπτικός το φωτισμένο Λονδίνο και αναρωτιόταν: “Πότε άραγε θα ξαναδούμε τα φώτα αναμένα;”. O ευρωπαϊκός κόσμος δεν ήξερε τον πόλεμο. Από το 1815 ως το 1914 δεν έγινε κανένας πόλεμος στον οποίο να έλαβαν μέρος όλες οι Μεγάλες Δυνάμεις. Εξαίρεση αποτέλεσε ο Κριμαϊκός πόλεμος και ο γαλλοπρωσικός, που ήταν σύντομοι και μικρής κλίμακας. Ειδικότερα η περίοδος 1871-1914 ήταν ειρηνική για την Ευρώπη. Όμως η έννοια του πολέμου κυριαρχούσε. Ο πόλεμος αφορούσε την προσπάθεια των Ευρωπαίων να εκπολιτίσουν τους βάρβαρους λαούς. Ο πόλεμος είχε ένα δυναμικό και θετικό χαρακτήρα. Οι ευρωπαίοι ζούσαν στον «πολιτισμό του πολέμου». Οι νέοι συμμετείχαν σε σχολές, σε επιδείξεις, σε μουσικές μπάντες, σε παρελάσεις. Ο εθνικισμός και ο μιλιταρισμός κυριαρχούσε. Όλοι, συντηρητικοί, φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές, ανέμεναν μια δυναμική αναμέτρηση. Δεν φαντάζονταν όμως τι τους περίμενε. Ο χαρακτήρας του πολέμου Ο πόλεμος αυτός ήταν μαζικός, ολοκληρωτικός, εξοντωτικός. Αφορούσε όλους τους πολίτες, μάχιμους και άμαχους. Νέα όπλα χρησιμοποιήθηκαν (οπλοπολυβόλα, τανκς, αεροπλάνα, υποβρύχια, νάρκες, δηλητηριώδη αέρια) που μπορούσαν να πλήττουν στόχους από μακριά και μαζικά. Επιχειρήσεις
23
Οι Γερμανοί επιτέθηκαν εναντίον της Γαλλίας μέσω του Βελγίου περνώντας μέσα από πυκνό δάσος, για να κυκλωθεί ο γαλλικός στρατός που ήταν συγκεντρωμένος στα γαλλο-γερμανικά σύνορα. Σκοπός των Γερμανών ήταν να νικήσουν πρώτα στο δυτικό μέτωπο, ώστε να ασχοληθούν απερίσπαστα με τη Ρωσία. Στις 20 Αυγούστου οι Γερμανοί κατέλαβαν τις Βρυξέλες. Λίγες μέρες αργότερα έφτασαν στον ποταμό Μάρνη και η γαλλική κυβέρνηση εγκατέλειψε το Παρίσι. Στις 5 -9 Σεπτεμβρίου έγινε η μάχη του Μάρνη με νίκη των Γάλλων. Σταδιακά διαμορφώνονται τα χαρακώματα, που εκτείνονταν από την Ελβετία μέχρι τη Μάγχη: βαθιά ανοίγματα που εκτείνονταν σε εκατοντάδες χιλιόμετρα και όπου οι στρατιώτες έμεναν για μήνες κρυμμένοι. Τραυματική εμπειρία (πόλεμος φθοράς) καθώς τα μέτωπα, παρά τους νεκρούς, παρέμεναν σχεδόν σταθερά. Ταυτόχρονα οι Γερμανοί άνοιξαν και το ανατολικό μέτωπο εναντίον της Ρωσίας. Έτσι η Γερμανία βρέθηκε ανάμεσα σε δύο ισχυρά μέτωπα. Το 1915 τα μέτωπα σταθεροποιήθηκαν. Το 1916 έγινε η μάχη του Βερντέν, στην οποία οι απώλειες ήταν τεράστιες: 2 εκατομμύρια στρατιώτες έλαβαν μέρος, το 1 σκοτώθηκε. Δημιουργούνται και άλλα μέτωπα, το ρωσοτουρκικό και το αγγλοτουρκικό. Το 1917 η Γερμανία γενικεύει τον υποβρυχιακό πόλεμο εναντίον της Βρετανίας. Στη Γαλλία αναλαμβάνει την αρχηγεία του στρατεύματος ο στρατηγός Πεταίν. Τον Απρίλιο οι ισχυρές ΗΠΑ μπαίνουν στον πόλεμο, ανατρέποντας ραγδαία την ισορροπία του πολέμου. Στη Ρωσία ξεσπάει η επανάσταση, η χώρα αποσύρεται από τον πόλεμο και υπογράφει το Μάρτιο του 1918 συμφωνία με τη Γερμανία (Μπρεστ Λιτόβσκ).
Τον Ιανουάριο του 1918 ο Αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον διακήρυξε τα 14 σημεία του, ανάμεσα στα οποία ήταν ο σεβασμός των δικαιωμάτων των εθνοτήτων και η δημιουργία της «Κοινωνίας των Εθνών». Το φθινόπωρο οι συμμαχικές δυνάμεις αντεπιτίθενται και επικρατούν. Συνέπειες του πολέμου -
-
οι απώλειες τρομακτικές: χάθηκαν περίπου 9 εκ. άνθρωποι από τα οποία τα 3,5 εκ. ήταν Γερμανοί και Γάλλοι. Μόνο ένας στους τρεις στρατιώτες γύρισε σώος από τον πόλεμο. Οι Βρετανοί έχασαν 500.000 κάτω των 30 ετών. η Ευρώπη καταστράφηκε οικονομικά, έγινε δεύτερης κατηγορίας στρατιωτική δύναμη, στη θέση της αναδύθηκαν οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία. Διαλύθηκαν οι αυτοκρατορίες: η γερμανική, η αυστροουγγρική, η οθωμανική, η ρωσική. Δημιουργήθηκε τεράστιο ψυχολογικό τραύμα – οι εμπειρίες ήταν τραυματικές. Επικράτησε φόβος και απαισιοδοξία και η πίστη στην ανθρώπινη λογική κλονίστηκε. Άρνηση της πραγματικότητας, αναζήτηση του νέου (φουτουρισμός), του επαναστατικού (κομμουνισμός -φασισμός), του ονείρου (σουρεαλισμός). Δημιουργήθηκε μίσος για τον πόλεμο, αλλά από την άλλη η εμπειρία του πολέμου κατέστησε βίωμα τη σκληρή
24
συμπεριφορά. Σημαντικά λογοτεχνικά έργα για τον πόλεμο : Ουδέν Νεότερον από το Δυτικό Μέτωπο του Ρεμάρκ και Η Ζωή εν Τάφω του Μυριβήλη. -
-
Δημιουργήθηκε η Κοινωνία των Εθνών: μηχανισμός για να προωθείται η διεθνής συνεργασία και ασφάλεια και να αποφεύγεται ο πόλεμος με έδρα τη Γενεύη της Ελβετίας. Όμως οι ΗΠΑ αρνήθηκαν να συμμετάσχουν υιοθετώντας πολιτική απομονωτισμού από τις παγκόσμιες υποθέσεις, η Γερμανία εντάχτηκε το 1926 και η Σοβιετική Ένωση μόλις το 1934. Μολονότι η ΚτΕ απέτυχε να βάλει φραγμό στις κατακτητικές ορέξεις των μεγάλων κρατών, αποτέλεσε προηγούμενο μιας προσπάθειας να επιβληθούν κανόνες δικαίου στις διεθνείς σχέσεις. Επίσης εφαρμόστηκε το Σύστημα Εντολών για πρώην αποικίες της Γερμανίας και πρώην επαρχίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας: η εντολοδόχος δύναμη αναλάμβανε να κυβερνά με κριτήριο το συμφέρον των ιθαγενών και την προετοιμασία τους για να αυτοκυβερνηθούν. Ουσιαστικά επρόκειτο για μια μορφή αποικιοκρατίας.
Θα μπορούσε ο πόλεμος να είχε αποφευχθεί; Μάλλον όχι, αφού όλες οι δυνάμεις είχαν εδαφικές διεκδικήσεις και δεν ενδιαφέρονταν για την ειρήνη. Η συνθήκη των Βερσαλιών (Ιούνιος 1919) Ήταν μια συνθήκη που τιμωρούσε τη Γερμανία ως υπεύθυνη για τον πόλεμο και δεν εξασφάλιζε τους όρους μιας μελλοντικής ειρήνης. Οι πολιτικές φυσιογνωμίες που κυριάρχησαν ήταν ο Γάλλος πρωθυπουργός Κλεμανσό, ο Βρετανός πρωθυπουργός Λόιντ Τζορτζ και ο Αμερικανός πρόεδρος Ουίλσον. Βασική αρχή έγινε η αυτοδιάθεση των λαών και τα δικαιώματα των μειονοτήτων. Ιδρύθηκαν η Ουγγαρία, η Αυστρία, η Τσεχοσλοβακία, η Γιουγκοσλαβία, η Πολωνία. -
Η Γερμανία απώλεσε το 13% του εδάφους της. 7 εκ. κάτοικοί της βρέθηκαν ως μειονότητες στα νεόκοπα κράτη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης. Το μεγαλύτερο μέρος της Δυτ. Πρωσίας - Σιλεσίας και της Πομερανίας δόθηκε στην ανεξάρτητη Πολωνία. - Η Αλσατία και η Λορένη επιστράφηκαν στη Γαλλία, ενώ απαγορεύτηκε η ένωση Αυστρίας – Γερμανίας. - Η Γερμανία αναγνώρισε τις βιομηχανικές περιοχές του Σάαρ και της Ρηνανίας ως αποστρατικοποιημένες ζώνες υπό τον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών, υποχρεώθηκε να αφοπλιστεί και να πληρώσει βαριές επανορθώσεις. - Η Γερμανία υποχρεώθηκε να πληρώσει τεράστιες επανορθώσεις. 132 δις. χρυσά μάρκα σε ετήσιες δόσεις. Οι Γερμανοί ήταν πολύ δυσαρεστημένοι με το ύψος των επανορθώσεων. Ο Βρετανός οικονομολόγος Τζον Κέινς είπε ότι επρόκειτο για οικονομικό αφανισμό της Γερμανίας και ότι θα καθυστερούσε η ανασυγκρότηση της Ευρώπης. - Η Γερμανία έχασε τις αποικίες της. - Η Αυστρία και η Ιταλία έχασαν σημαντικά εδάφη. Ο στρατηγός Φος προέβλεψε ότι στις Βερσαλλίες η Ευρώπη δεν εξασφάλισε την ειρήνη, αλλά μια εικοσαετή ανακωχή.
25
Με τη συνθήκη του Νεϊγί η Ελλάδα απόκτησε τη δυτική Θράκη.
26
Μάθημα 7ο
Η Ρωσική Επανάσταση Από την τσαρική Ρωσία στη Σοβιετική Ένωση
Η τσαρική Ρωσία Βασικά χαρακτηριστικά: απολυταρχία, εξαθλίωση, καθυστέρηση, θεσμός της δουλοπαροικίας (χωρικοί δεμένοι με τη γη στην απόλυτη εξουσία των αφεντικών), δουλεμπόριο. Αλλά και πολιτισμός για τους ευγενείς (λογοτεχνία, χορός, μουσική). Μεγάλη ακμή γνώρισε η Ρωσία με το Μέγα Πέτρο και τη Μεγάλη Αικατερίνη (1762-96). Σημαντικές οι επιτυχίες τους εναντίον της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Αικατερίνη απέσπασε τη χερσόνησο της Κριμαίας και η Ρωσία έγινε κυρίαρχη δύναμη στη Μαύρη Θάλασσα. Επί Αλεξάνδρου Β’ (1855-81) ψηφίστηκε το διάταγμα χειραφέτησης των δούλων (1861), παραχωρήθηκε τοπική αυτοδιοίκηση, επεκτάθηκε το εκπαιδευτικό σύστημα, καθιερώθηκε στρατιωτική θητεία ορισμένου χρόνου, αναπτύχθηκε το σιδηροδρομικό δίκτυο και η βιομηχανία. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του το 1866 εφάρμοσε καταπιεστική πολιτική. Χιλιάδες αντιφρονούντες εξορίστηκαν στη Σιβηρία, η λογοκρισία εντάθηκε, τα πανεπιστήμια εποπτεύονταν. Δολοφονήθηκε το 1881. Επί Νικολάου του Β’ το τσαρικό καθεστώς κατέρρευσε.
Οι απαρχές της επανάστασης Το επαναστατικό κίνημα στη Ρωσία διαμορφώθηκε από νεαρούς διανοούμενους με βάση τους χιλιάδες δυσαρεστημένους εργάτες των πόλεων. Ρόλο στην ανάδυσή του έπαιξαν και οι διώξεις των Εβραίων. Το 1900 ιδρύθηκε το Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Κόμμα από αριστερές ομάδες, κυρίως μαρξιστικές. Το 1903 στο Λονδίνο επικράτησαν στο Κόμμα οι επαναστάτες Μπολσεβίκοι (άνθρωποι της πλειοψηφίας) υπό την ηγεσία του Λένιν. Οι αντίπαλοί τους, οι μενσεβίκοι, στους οποίους ξεχώρισε ο Πλεχάνωφ, ήταν μεταρρυθμιστές και επιθυμούσαν στο κίνημα να μετέχουν προοδευτικοί αστοί και ριζοσπάστες διανοούμενοι – δηλαδή να μην είναι καθαρά προλεταριακό.
Η επανάσταση του 1905 Το 1904 ξέσπασε ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος, εξαιτίας του ρωσικού επεκτατισμού προς Ανατολάς (Ματζουρία και Κορέα). Οι Ρώσοι γνώρισαν μια από τις πιο ταπεινωτικές τους ήττες. Οι αντιδράσεις κατά του τσαρισμού κορυφώθηκαν.
27
Το 1905 ήταν επαναστατικό έτος για τη Ρωσία. Πολίτες που διαμαρτυρήθηκαν στα χειμερινά ανάκτορα της Αγίας Πετρούπολης σφαγιάστηκαν (ματωμένη Κυριακή 9 Ιαν. 1905). Τον Ιούνιο εξεγέρθηκαν οι ναύτες του Θωρηκτού Ποτέμκιν και το οδήγησαν στη Ρουμανία. Δημιουργήθηκαν τα πρώτα Σοβιέτ (συμβούλια λαϊκής αυτοδιοίκησης) υπό την ηγεσία του Τρότσκι από εργάτες, αγρότες και στρ ατιωτικούς. Ο τσάρος Νικόλαος αναγκάστηκε να συγκαλέσει τη Δούμα (Κοινοβούλιο), αλλά η καταπίεση συνεχίστηκε. Το 1912 το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα διασπάστηκε, οι οπαδοί του Λένιν ίδρυσαν στην Πράγα το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα . Το 1917 η Ρωσία έλαβε μέρος στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο για να αποχωρήσει από αυτόν ηττημένη τρία χρόνια αργότερα. Τις τεράστιες απαιτήσεις του πολέμου, που καταβρόχθιζε οικονομικούς και έμψυχους πόρους με τρομερή ταχύτητα και την κούραση και εξάντληση του λαού εκμεταλλεύτηκαν οι επαναστάτες - μπολσεβίκοι.
Η αστική επανάσταση του Φεβρ. 1917 Το Φεβρουάριο ξέσπασαν απεργίες και διαδηλώσεις στην Αγία Πετρούπολη εξαιτίας των μεγάλων πολεμικών δυσχερειών. Το Μάρτιο ο τσάρος Νικόλαος παραιτήθηκε και σχηματίστηκε προσωρινή κυβέρνηση υπό τον πρίγκιπα Λβοφ με μέλη της Ντούμας και τον Κερένσκι, στέλεχος των Σοβιέτ Πετρούπολης. Ο Λένιν επέστρεψε στη Ρωσία από την εξορία και οι μπολσεβίκοι του υιοθέτησαν το σύνθημα «ψωμί, ειρήνη, γη». Η Ρωσία ήταν σε επαναστατικό αναβρασμό, ενώ σε πολλές πόλεις κυριαρχούσαν τα Σοβιέτ. Το σύνθημα ήταν «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ» Σχηματισμός της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης Κερένσκι (Ιούλιος) με στόχο την επιβολή της τάξης και την εμπέδωση της αστικής δημοκρατίας, τη συνέχιση του πολέμου και τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις.
Η Οκτωβριανή – προλεταριακή επανάσταση και η σημασία της Η κυβέρνηση Κερένσκι απέτυχε να ελέγξει την κατάσταση και οι μπολσεβίκοι υπό τους Λένιν και Τρότσκι ξεκίνησαν την επανάσταση (Οκτώβριος 1917), ανέτρεψαν τον Κερένσκι και κατέλαβαν την εξουσία. Ανάμεσα στα πρώτα μέτρα τους ήταν η κρατικοποίηση της βιομηχανίας, η κολλεκτιβοποίηση της αγροτικής παραγωγής, ο παραμερισμός του ιδιωτικού εμπορίου. Καθεστώς δημοκρατικού συγκεντρωτισμού με κατευθυνόμενη οικονομία. Δικτατορία του προλεταριάτου. Σημασία: Επρόκειτο για την πρώτη πετυχημένη προλεταριακή – εργατική επανάσταση στον κόσμο. Για πρώτη φορά της γης οι κολασμένοι ανήλθαν στην εξουσία. Προβλήθηκαν τα κοινωνικά δικαιώματα (εργασία, παιδεία, υγεία για όλους ), επηρέασε όλα τα εργατικά κινήματα στον κόσμο. Το παγκόσμιο κομμουνιστικό κίνημα συνέβαλε στη συντριβή του ναζισμού και στην ανάδυση κινημάτων για την απελευθέρωση των αποικιών, τη χειραφέτηση των γυναικών και τον αφοπλισμό.
Οι εξελίξεις μετά την επανάσταση
28
Μετά την επικράτησή τους οι Μπολσεβίκοι υπέγραψαν συνθήκη ειρήνης με τη Γερμανία (Brest-Litovsk, Μάρτιος 1918) και αποχώρησαν από τον πόλεμο , αποδεχόμενοι σημαντικές εδαφικές απώλειες (Βαλτικές χώρες, Πολωνία, Ουκρανία εκτός από το Κίεβο). Ταυτόχρονα στράφηκαν κατά των εσωτερικών αντιπάλων τους, που ενισχύονταν από τις δυτικές χώρες (λευκά στρατεύματα). Η διετία 1918-20 ήταν φρικτή για το ρωσικό λαό (εμφύλιος πόλεμος, ελλείψεις αγαθών, πείνα, καταστροφές, στρατόπεδα αναγκαστικής εργασίας), αλλά στο τέλος ο Κόκκινος Στρατός του Τρότσκι επικράτησε. Το νέο κράτος ονομάστηκε Σοβιετική Ένωση ή Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (15 δημοκρατίες οργανωμένες σε ομοσπονδιακή βάση).
Η εξουσία συγκεντρώθηκε στο κυβερνών κόμμα και το συνέδριο των Σοβιέτ (μονοκομματικό σύστημα). Ο Λένιν πέθανε το 1924 και τον διαδέχτηκε ο στενός του συνεργάτης και ΓΓ της ΚΕ του Κομμουνιστικού Κόμματος, Ιωσήφ Στάλιν. Ο Στάλιν πίστευε στην «κομμουνισμό σε μια χώρα», ενώ ο Τρότσκι ήταν υπέρμαχος της διαρκούς και παγκόσμιας επανάστασης και κατά της κομματικής γραφειοκρατίας. Το 1927 ο Τρότσκι και οι οπαδοί του απομακρύνθηκαν από το Κόμμα. Ο Τρότσκι εξορίστηκε και δολοφονήθηκε το 1940. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο Στάλιν εφάρμοσε τα Πενταετή Πλάνα οργάνωσης της παραγωγής με σκοπό τη ραγδαία εκβιομηχάνιση της χώρας και επέκτεινε τις κολλεκτίβες στη γεωργική παραγωγή με τρόπο αναγκαστικό εναντίον των κτηματιών κουλάκων. Ως το 1939 μόνο το 5% της καλλιεργήσιμης γης ήταν στην ιδιοκτησία των χωρικών.
«H κατάληψη της εξουσίας από τα Σοβιέτ ανήγγειλε μια νέα εποχή. Το φάντασμα του κομμουνισμού στοίχειωσε την Ευρώπη, και κατ’ επέκταση έναν κόσμο που δεν μπορούσε ποτέ να είναι όπως πριν. Είτε ως έκφραση των οικουμενικών ελπίδων του φωτός είτε ως ενσάρκωση της οικουμενικής απειλής του σκότους, η έλευση και παγίωση των καθεστώτων που έμελλαν αργότερα να ονομαστούν υπαρκτοί σοσιαλισμοί σηματοδότησε τη διαιώνιση ενός εμφυλίου ταξικού πολέμου που σφράγισε ανεξίτηλα ολόκληρο τον 20 ο αιώνα με μια διαρκή ένταση και έναν ανυποχώρητο φανατισμό που θυμίζουν τους θρησκευτικούς πολέμους του 17 ου αι.»
Ο σταλινισμός Η απόλυτη - δικτατορική εξουσία του Στάλιν, προσωπολατρία, εξουδετέρωση των αντιπάλων. Τη δεκαετία του 1930 εκατομμύρια άνθρωποι οδηγήθηκαν σε θάνατο από πείνα και εκτελέσεις ή σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
29
Μετά τη δολοφονία του συνεργάτη του Στάλιν, Κιρόφ, το 1934 άρχισαν συστηματικές διώξεις κατά των αντεπαναστατικών στοιχείων στο Κόμμα, ενώ οργανώθηκαν και οι περίφημες Δίκες της Μόσχας (1936-8) για ύποπτα κομματικά στελέχη (Ζηνόβιεφ, Καμένεφ, οπαδοί του Τρότσκι, ανώτατοι στρατιωτικοί κ.ά) . Σχεδόν όλοι οι παλαιοί συνεργάτες του Λένιν εξοντώθηκαν. Ο Στάλιν απέκτησε διεθνές κύρος με το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την τρομερή αντίσταση των Σοβιετικών στο ναζισμό. Παρέμεινε όμως δικτάτορας στο εσωτερικό ως το θάνατό του το 1953.
Μάθημα 8ο
Μεσοπόλεμος: H άνοδος του Φασισμού – η οικονομική κρίση
Ως το 1920 η Ευρώπη δυτικά των Σοβιετικών συνόρων αποτελούνταν από κοινοβουλευτικά καθεστώτα. Ξαφνικά μέσα σε 20 χρόνια οι φιλελεύθεροι πολιτικοί θεσμοί υποχώρησαν ή ανατράπηκαν και στη θέση τους αναδύθηκαν φασιστικά. στρατοκρατικά καθεστώτα. Η δημοκρατία επιβίωσε μόνο στη Βρετανία, τη Φιλανδία, την Ιρλανδία, τη Σουηδία και την Ελβετία.
O φασισμός
Η λέξη φασισμός σήμερα έχει υποτιμητική σημασία, δηλώνει τον βί αιο, τον κτηνώδη. Και όμως στο μεσοπόλεμο αποτέλεσε ιδεολογία και πολιτικό σύστημα, που οδήγησαν την ανθρωπότητα σε έναν ακόμα παγκόσμιο πόλεμο.
30
Ο φασισμός έθετε πάνω απ’ όλα την ισχύ του έθνους , του συνόλου της κοινωνίας, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές τάξεις· την ισχύ του συγκεντρωτικού, αυταρχικού κράτους · την ισχύ του ηγέτη. Το οικονομικό σύστημα έπρεπε να είναι ενιαίο, πολυταξικό, εθνικό, συντεχνιακό. Ήταν αντίθετος στον μαρξισμό αλλά και στον παρακμιακό φελελευθερισμό. Ήταν απάντηση στην Οκτωβριανή επανάσταση και τον κομμουνισμό και ενισχύθηκε από το Μεγάλο Πόλεμο και την οικονομική κρίση. Συμπεριφορά και οργάνωση: - μαζική κινητοποίηση και στρατικοποίηση των πολιτικών σχέσεων - έμφαση στην αισθητική διάσταση των τελετών (συγκεντρώσεις, παρελάσεις, αγώνες) - οργανική θεώρηση της κοινωνίας - έμφαση στη νεότητα, τη δύναμη ακόμα και στη βία και τον πόλεμο στο όνομα των «επαναστατικών» αλλαγών - ατομοκεντρισμός, προσωπολατρία.
Η άνοδος του Φασισμού στην Ιταλία
Ο φασισμός στην Ιταλία ήταν αποτέλεσμα του α’ παγκοσμίου πολέμου και της ύπαρξης ισχυρού αριστερού κινήματος. Οι οπαδοί του πίστευαν ότι η Ιταλία μπορούσε να αναγεννηθεί και να ενταχθεί στα «ένδοξα έθνη», αν συνέτριβε τις διασπαστικές σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές δυνάμεις. Ο όρος φασισμός προέρχεται από τη λέξη Fascio (δέσμη, ένωση), το έμβλημα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που ήταν ένας πέλεκυς στη λαβή του οποίου ήταν δεμένες βέργες. Θεμελιωτής του φασισμού υπήρξε ο Μπενίτο Μουσολίνι, που προερχόταν από αριστερή οικογένεια. Αρχικά ήταν σοσιαλιστής και εκδότης της εφημερίδας του Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Στη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου όμως έγινε εθνικιστής και αντικομμουνιστής. Τα Μάρτιο του 1919 δημιούργησε την πρώτη ομάδα fascio στο Μιλάνο. Σύντομα το φασιστικό κίνημα αναπτύχθηκε στην επαρχία και πήρε βίαιη μορφή. Κατά τα μέσα του 1921 είχε περίπου 250.000, κυρίως από τη μικροαστική τάξη, αλλά και με κάποιους γαιοκτήμονες και βιομήχανους που είδαν στο φασισμό ως ασπίδα απέναντι στον απειλητικό σοσιαλισμό. Η περίοδος 1919-21 ήταν ταραχώδης για την Ιταλία με πολλές αριστερές κινητοποιήσεις και απεργίες. Στις εκλογές του 1921 εξελέγησαν 35 φασίστες βουλευτές. Στις 26 Οκτωβρίου 1922 ο Μουσολίνι διέταξε την «πορεία προς τη Ρώμη» των φασιστών και ο βασιλιάς Βίκτωρ Εμμανουήλ τον ονόμασε πρωθυπουργό. Σε λίγους μήνες ο Μουσολίνι μεταβλήθηκε σε δικτάτορα και έγινε απόλυτα κύριος της Ιταλίας, την οποία κυβέρνησε ως το 1943.
31
Η άνοδος του Ναζισμού στη Γερμανία
Μετά τον πόλεμο η Γερμανία φάνηκε να μπαίνει σε ομαλή πορεία με το σχηματισμό της μετριοπαθούς σοσιαλιστικής κυβέρνησης Έμπερτ και στη συνέχεια κεντρώων κυβερνήσεων συνασπισμού. Το 1919 το σύνταγμα της Βαϊμάρης καθιέρωσε τη φιλελεύθερη δημοκρατία (Δημοκρατία της Βαϊμάρης ). Τα προβλήματα όμως ήταν μεγάλα. Η Γερμανία αδυνατούσε να πληρώσει τις επανορθώσεις και η Γαλλία το 1923 εισέβαλε στη γερμανική βιομηχανική περιοχή του Ρουρ και προκάλεσε μεγάλη οικονομική κρίση στη Γερμανία (το μάρκο έχασε εντελώς την αγοραστική του αξία), η οποία έπληξε τη μεσαία τάξη. Την περίοδο αυτή άρχισε να αναδύεται το άστρο του Χίτλερ: Αυστριακής καταγωγής, πήγε νέος στη Βιέννη, όπου έκανε διάφορες δουλειές, και άρχισε να αντιπαθεί τους Εβραίους. Στο Μεγάλο Πόλεμο υπηρέτησε ως δεκανέας και τραυματίστηκε. Στη συνέχεια ίδρυσε στο Μόναχο το Εθνικό Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Γερμανίας (Nazional Sozialisten – NAZI). To πρόγραμμά του περιλάμβανε την ένωση όλων των Γερμανών, την κατάργηση των όρων της συνθήκης των Βερσαλλιών, περισσότερα εδάφη για τους Γερμανούς, αποκλεισμό των Εβραίων από τη γερμανική υπηκοότητα, ισχυρή κεντρική εξουσία και εθνικοποιήσεις – μοίρασμα κερδών. Βασικοί άξονες της ιδεολογίας του ήταν ο εθνικισμός, ο αντι -κομμουνισμός, ο αντισημιτισμός και η έμφαση στη γερμανική Αρία Φυλή. Το 1924 οργάνωσε πραξικόπημα, που όμως απέτυχε, και φυλακίστηκε. Στη φυλακή κατέγραψε τις ιδέες του με τον τίτλο Ο Αγώνας μου (Mein Kampf). Ο Χίτλερ δεν ήταν ‘μεγάλος άνδρας’, αλλά πολύ πονηρός και επιδέξιος. Εκμεταλλεύτηκε την αφέλεια των αντιπάλων του στο μέγιστο βαθμό.
Βασικές αιτίες ανόδου του ναζισμού: 1. η οικονομική κρίση και η μεγάλη ανεργία 2. η ανήθικη πολιτική των νικητών του πολέμου 3. ο φόβος του κομμουνισμού και της κοινωνικής αναταραχής 4. η αδυναμία του πολυκομματικού κοινοβουλίου να προσφέρει πολιτική σταθερότητα
Η Mεγάλη Ύφεση, οι συνέπειες Η οικονομική κρίση του 1929-33 δεν ήταν ο κύριος συντελεστής που έφερε το Χίτλερ στην εξουσία, αλλά σίγουρα βοήθησε σε αυτό. Η κρίση ξέσπασε στις ΗΠΑ τον Οκτώβριο του 1929 με την κατάρρευση αξιών στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης(μετά από περίοδο υπερδανεισμού και μεγάλης ρευστότητας). Ακολούθησε μαζική πώληση μετοχών και κατακόρυφη πτώση του Γενικού Δείκτη. Η αγορά κατέρρευσε. Η πτώση της αξίας των μετοχών οφειλόταν α) στον υπερδανεισμό που οδήγησε σε κρίση ρευστότητας και σε πιστωτική κρίση, και
32
β) στην υπερπαραγωγή και στη μη απορρόφηση των αγροτικών αγαθών. Οι τιμές των εμπορευμάτων έπεσαν και μαζί έπεσε και το βιοτικό επίπεδο των γεωργών. Η μη κατανάλωση αγαθών από αυτούς στο βαθμό που γινόταν προηγουμένως οδήγησε στην πτώση των τιμών και σε άλλους τομείς. Η κρίση ήταν αλυσιδωτή, ενώ δεν υπήρχαν διεθνείς θεσμοί για την αντιμετώπισή της. Η κρίση είχε μεγάλο αντίκτυπο στη Γερμανία γιατί εξαρτιόταν από τα αμερικανικά δάνεια για να πληρώσει τα χρέη της, για να χρηματοδοτήσει τη βιομηχανική της ανάπτυξη και τα οικοδομικά έργα. Η μη ανανέωση των δανείων προκάλεσε στη χώρα πτώση παραγωγής και κατακόρυφη αύξηση της ανεργίας. Ο λαός άρχισε να προσβλέπει στους ακραίους πολιτικούς σχηματισμούς, για να επιλύσουν τα ζητήματα δυναμικά : στους εθνικιστές- ναζιστές και στους κομμουνιστές. Επιπτώσεις: η οριστική κατάργηση του ‘κανόνα του χρυσού’, η κατάρρευση του διεθνούς εμπορίου, η αύξηση της ανεργίας. Στις ΗΠΑ η ανεργία μεταξύ 1929 και 1933 αυξήθηκε κατακόρυφα, φτάνοντας το 25% και περίπου το ¼ των τραπεζών πτώχευσε. Αναθεωρήθηκε η οικονομική πολιτική: Κέυνς και New Deal (κρατικός παρεμβατισμός για να ζωογονηθεί η κατανάλωση και ο ιδιωτικός τομέας) : η πολιτική του σχεδιασμού και της κρατικής μέριμνας, σε αντίθεση με τη θεωρία της ελεύθερης αγοράς όπου η προσφορά και η ζήτηση ρυθμίζουν την οικονομία, επεκτάθηκε στα συστήματα των περισσότερων χωρών του μεσοπολέμου. Ένας τρόπος για την ανάκαμψη της οικονομίας ήταν και η αύξηση των πολεμικών δαπανών . Όμως ο συγκεντρωτισμός έφερε πιο κοντά τον πόλεμο.
Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία και οι πρώτες του ενέργειες Στις εκλογές του 1930 οι Σοσιαλδημοκράτες εξασφάλισαν 107 έδρες, οι Ναζί 107 και οι Κομμουνιστές 77. Το 1932 ο Χίτλερ διεκδίκησε την προεδρία και έλαβε 36,8% έναντι 53% του αντιπάλου του στρατηγού Χίντενμπουργκ. Στις βουλευτικές εκλογές του ίδιου χρόνου οι Ναζί κέρδισαν 240 έδρες, ήρθαν πρώτο κόμμα αλλά χωρίς πλειοψηφία. Στις 30 Γενάρη του 1933 ο Χίτλερ έγινε Καγκελάριος και τρεις θέσεις στις 12 δόθηκαν στους Ναζί. Στις εκλογές του Μάρτη του 1933 οι Ναζί, σε ατμόσφαιρα βίας και αντι-κομμουνιστικής υστερίας, πήραν το 44% των ψήφων. Ο Χίτλερ σχημάτισε κυβέρνηση αποτελούμενη αυτή τη φορά μόνο από οπαδούς του. Το 1934 ανέλαβε και την προεδρία και έγινε ο Φύρερ (απόλυτος αρχηγός) του γερμανικού έθνους. Η χιτλερική δικτατορία ήταν πια γεγονός. Εχθροί του ήταν οι κομμουνιστές, οι Εβραίοι και οι υπογράψαντες την ταπεινωτική για τη Γερμανία συνθήκη των Βερσαλλιών. Στόχος του η δημιουργία για τη Γερμανία «ζωτικού χώρου» στην ανατολική Ευρώπη (Πολωνία, Ουκρανία, και στα Βαλκάνια). Στο εσωτερικό δίωξε αμείλικτα τους αντιπάλους του και δημιούργησε συνθήκες ευημερίας – περιορισμού της ανεργίας: με δημόσια έργα, με εκβιομηχάνιση και με τον επανεξοπλισμό της Γερμανίας.
Οι δικτατορίες στην υπόλοιπη Ευρώπη Μέχρι το 1928 στην Ιταλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, την Ουγγαρία, την Αυστρία, τη Γιουγκοσλαβία, την Πολωνία και τη Λιθουανία υπήρχαν δικτατορίες. Μετά την ύφεση και τα Βαλκάνια γνώρισαν ολοκληρωτικά καθεστώτα. Στην Ελλάδα ο Μεταξάς, στη Βουλγαρία ο Γκεόργκιεφ, στη Ρουμανία η γνωστή ως ‘Σιδηρά Φρουρά’.
33
Η πορεία προς τον πόλεμο Η δεκαετία του 1930 ξεκίνησε με τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση που έχει γνωρίσει ως σήμερα ο κόσμος. Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία η διεθνής ατμόσφαιρα σκοτείνιασε. Το 1933 πρώτα η Ιαπωνία και αργότερα η Γερμανία αποχώρησαν από την ΚτΕ. Το 1935 η Ιταλία του Μουσολίνι εισέβαλε στην Αβησσυνία και η ΚτΕ αντέδρασε με χλιαρές κυρώσεις εναντίον της. Οι Αγγλο-Γάλλοι δεν ήθελαν να θίξουν την Ιταλία και να προκαλέσουν γενική ανάφλεξη. Ακολουθούσαν πολιτική κατευνασμού (appeasment) . Η Ιταλία τελικά προσάρτησε όλη την Αβησσυνία και αποχώρησε από την ΚτΕ. To 1936 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην αποστρατιωτικοποιημένη Ρηνανία, έδαφος γερμανικό, στο οποίο όμως απαγορευόταν η παρουσία στρατιωτικής δύναμης. Δυστυχώς οι Αγγλο-Γάλλοι δεν αντέδρασαν. Τον ίδιο χρόνο ξέσπασε στην Ισπανία εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στο Λαϊκό Μέτωπο των αριστερών που βρισκόταν στην εξουσία και τους εθνικιστές του στρατηγού Φράνκο. Το Φράνκο βοήθησαν καθοριστικά οι Γερμανία-Ιταλία - οι Γερμανοί ανάμεσα στα άλλα βομβάρδισαν τη μετέπειτα γνωστή κωμόπολη Γκουέρνικα. Οι Αριστεροί-Δημοκρατικοί στηρίχτηκαν στη μικρή βοήθεια από τη Σοβιετική Ένωση και τους διεθνείς εθελοντές (Διεθνείς Ταξιαρχίες). Το τελευταίο οχυρό των Δημοκρατικών, η Μαδρίτη, έπεσε το Μάρτη του 1939 και ο Φράνκο έμεινε απόλυτος κύριος και δικτάτορας. Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος αποτέλεσε τον προάγγελο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. To Μάρτιο του 1938 η Γερμανία εισέβαλε στην Αυστρία και την ανακήρυξε τμήμα του γερμανικού Ράιχ. Επόμενος στόχος ήταν η Τσεχοσλοβακία, δημιούργημα της συνθήκης των Βερσαλιών, όπου οι «φυλετικά κατώτεροι» Τσέχοι εξουσίαζαν μια γερμανική μειονότητα 3 εκ. στην περιοχή της Σουδητίας. Η Τσεχοσλοβακία είχε συμμαχία με τη Γαλλία και τυπικά δεν κινδύνευε. Αλλά οι Αγγλο -Γάλλοι και πάλι έδειξαν υποχωρητικότητα και ουσιαστικά την εγκατέλειψαν. Οι Γερμανοί σκόπευαν όχι μόνο να αποσπάσουν τη Σουδητία αλλά να διαλύσουν την Τσεχοσλοβακία. Στη συνδιάσκεψη του Μονάχου το Σεπτέμβρη του 1938 (Γερμανία – Ιταλία – Αγγλία – Γαλλία) οι Αγγλο-Γάλλοι για μια ακόμη φορά υποχώρησαν στον Χίτλερ, ώστε να αποφύγουν τον πόλεμο (παραχώρηση Σουδητίας αλλά εγγύηση για την υπόλοιπη Τσεχοσλοβακία). Το Μόναχο έγινε έκτοτε το σύμβολο μιας ατιμωτικής παράδοσης ενός μικρού κράτους για να εξασφαλιστεί η ησυχία των μεγάλων. Οι περισσότεροι συνέχιζαν να πιστεύουν ότι ο Χίτλερ απλώς επιδίωκε να ενσωματώσει όλους τους Γερμανούς στο Ράιχ. Όμως το Μάρτιο του 1939 οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία, έφτασαν στην Πράγα και διέλυσαν το κράτος. Οι Αγγλο-Γάλλοι ανησύχησαν και προσπάθησαν να συνεννοηθούν με τη Ρωσία του Στάλιν, χωρίς όμως επιτυχία. Παράλληλα, η Αγγλία έδωσε εγγυήσεις προστασίας προς Πολωνία, Ρουμανία και Ελλάδα. Τον Αύγουστο του 1939 η Γερμανία και η Σοβιετική Ένωση υπόγραψαν σύμφωνο μη επίθεσης (σύμφωνο Μολότοφ-Ρίμπεντροπ). Οι Σοβιετικοί επιδίωκαν την εξάπλωση της επιρροής τους στην ανατολική Ευρώπη και την αποφυγή πολέμου με το Χίτλερ. Ίσως ήλπιζαν και σε ένα μακροχρόνιο πόλεμο των καπιταλιστικών χωρών, στον οποίο θα παρέμεναν απλοί θεατές. Οι Γερμανοί ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι τα
34
μέτωπα του πολέμου δεν θα ήταν δύο ταυτόχρονα, αλλά ότι θα χτυπούσαν το καθένα χωριστά. Την 1η Σεπτεμβρίου εισέβαλαν στην Πολωνία. Δύο μέρες αργότερα οι Αγγλο-Γάλλοι κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία. Ο κόσμος έμπαινε στη δίνη του πιο καταστρεπτικού πολέμου στην ιστορία του.
Μάθημα 9ο
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος
Στόχοι των Γερμανών: - να βρουν ζωτικό χώρο στην ανατολή, με εποικισμούς στην Ουκρανία και την Κριμαία. - να οργανώσουν την Ευρώπη ιεραρχικά, σαν μια πυραμίδα με τη Γερμανία και την αρία φυλή στην κορυφή, να θεμελιώσουν τη Νέα Τάξη σε μια ενοποιημένη και ευημερούσα ήπειρο υπό τη γερμανική ηγεσία. Η έμφαση ήταν όχι στην Ευρώπη, αλλά στη γερμανική Ευρώπη. Οι κατώτεροι λαοί της Ευρώπης θα υπηρετούσαν το γερμανικό λαό.
Εξελίξεις: O B’ Παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε στην Πολωνία, όταν οι θωρακισμένες γερμανικές μεραρχίες εισέβαλαν στη χώρα την 1 η του Σεπτέμβρη 1939. Οι ΑγγλοΓάλλοι κήρυξαν τον πόλεμο στη Γερμανία αλλά ουσιαστικά δεν αντέδρασαν. Οι Σοβιετικοί εισέβαλαν και αυτοί στην Πολωνία καθώς και στη Φινλανδία. Τον Απρίλιο του 1940 ο Χίτλερ, αποφασισμένος να εξασφαλίσει τις προμήθειες Σκανδιναβικού σιδηρομεταλλεύματος από τυχόν βρετανική παρεμβολή, επιτέθηκε σε Δανία και Νορβηγία και τις κατέλαβε εύκολα. Στο μεταξύ στη Βρετανία σχηματίστηκε κυβέρνηση εθνικής ενότητας υπό τον Τσόρτσιλ. Το Μάιο έγινε εισβολή σε Βέλγιο και Ολλανδία, παρακάμπτοντας την καλά οχυρωμένη γραμμή Maginot της γαλλικής άμυνας. Το Ρότερνταμ σχεδόν ισοπεδώθηκε από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Οι βρετανικές δυνάμεις συγκεντρώθηκαν στο γαλλικό λιμάνι της Δουνκέρκης και από κει με μια μεγάλη επιχείρηση πέρασαν στη χώρα τους. Οι Γερμανοί εισήλθαν στο Παρίσι στις 14 Ιούνιο 1940 και ο στρατηγός Πεταίν ανέλαβε την πρωθυπουργία για να υπογράψει τη συνθηκολόγηση (κυβέρνηση του Βισί στη νότια και κεντρική Γαλλία). Αντίθετα ο στρατηγός Ντε Γκωλ από το Λονδίνο προέτρεψε τους υπόδουλους συμπολίτες του να αντισταθούν στο ναζισμό.
35
Επόμενος στόχος υπήρξε η Αγγλία. Οι Γερμανοί, για να αποβιβαστούν στην Αγγλία, έπρεπε να εξουδετερώσουν τη βρετανική αεροπορία. Έτσι άρχισε η «μάχη της Αγγλίας», που κράτησε από τις αρχές Αυγούστου ως το τέλος Σεπτεμβρίου. Μετά το Σεπτέμβριο οι Γερμανοί συνέχισαν να βομβαρδίζουν με νυχτερινές επιδρομές λιμάνια, αεροδρόμια, στρατιωτικές βάσεις και πόλεις (Λονδίνο και άλλες). Οι Άγγλοι αντιστάθηκαν με πείσμα και απέτρεψαν μια εισβολή από τη θάλασσα. Σε αποτυχία κατέληξε και η προσπάθεια της Ιταλίας να καταλάβει την Ελλάδα το φθινόπωρο του 1940. Η εισβολή της Γερμανίας στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα την Άνοιξη του 1941 αποσκοπούσε στην εξουδετέρωση των βρετανικών αεροπορικών βάσεων που θα μπορούσαν να απειλήσουν τις ρουμανικές πετρελαιοπηγές, που ήταν απαραίτητες στους Γερμανούς για τη μελλοντική επίθεσή τους κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Μετά την κατάληψη της δυτικής Ευρώπης και των Βαλκανίων και με τη Βρετανία σε απομόνωση οι Γερμανοί στράφηκαν κατά της Σοβιετικής Ένωσης (σχέδιο Barbarossa, 22 Ιουνίου 1941). Η επέλαση ήταν γοργή και προς τρεις κατευθύνσεις: Λένινγκραντ, Μόσχα και Κριμαία. Με την ιαπωνική επίθεση κατά των ΗΠΑ στο Περλ Χάρμπολ (Δεκ. 1941) ο πόλεμος έγινε παγκόσμιος. Η επίθεση αυτή θεωρήθηκε μεγάλο λάθος για τις δυνάμεις του Άξονα, γιατί έφερε στον πόλεμο τις ΗΠΑ. Στο μέτωπο της Ρωσίας οι Γερμανοί έφτασαν έξω από τη Μόσχα, αλλά απέτυχαν να καταλάβουν το Λένιγκραντ ή το Στάλινγκραντ. Οι μάχες ήταν επικές και σε αντίξοες συνθήκες (ως και -30 βαθμοί). Στη μάχη του Στάλιγκραντ στρατιώτες πολεμούσαν από σπίτι σε σπίτι, σχεδόν σώμα με σώμα, και στο τέλος η γερμανική στρατιά παραδόθηκε (περίπου 600.000 άνδρες).
Η φοβερή μάχη στο Στάλιγκραντ Στα μέσα του 1942 οι δυνάμεις του Άξονα είχαν αγγίξει το ανώτερο όριο των επιτυχιών και της αντοχής τους. Από κει και μετά ξεκίνησε η αντίστροφη μέτρηση. Οι Σοβιετικοί πέρασαν στην αντεπίθεση από το Νοέμβριο του 1942, το Σεπτέμβριο του 1943 οι Σύμμαχοι αποβιβάστηκαν στη Σικελία και τον Ιούνιο του 1944 έγινε η απόβαση των Αγγλο-Αμερικανών στη Νορμανδία. Στις 25 Απριλίου 1945 Αμερικανοί και Ρώσοι στρατιώτες συναντήθηκαν στις όχθες του Έλβα. Λίγες μέρες αργότερα εκτελέστηκε ο Μουσολίνι και αυτοκτόνησε ο Χίτλερ. Ο πόλεμος με τη Γερμανία τελείωσε στις 8 Μαΐου 1945. Συνεχίστηκε ο πόλεμος με την Ιαπωνία, που έληξε με νίκη των Αμερικανών μετά την έκρηξη δύο ατομικών βομβών σε Χιροσίμα και Ναγκασάκι. Στη διάσκεψη της Γιάλτας το Φεβρ. του 1945 η Ευρώπη χωρίστηκε σε σφαίρες επιρροής. Λίγο πριν ο Τσόρτσιλ συναντήθηκε με το Στάλιν στη Μόσχα και ρύθμισαν τα ποσοστά επιρροής τους στα Βαλκάνια. Η Ελλάδα εντάχτηκε στη βρετανική σφαίρα επιρροής (οι Μεγάλοι αποφάσισαν για την τύχη των λαών!).
36
Χαρακτηριστικά του πολέμου: α) ο πόλεμος ήταν ολοκληρωτικός και ιδεολογικός - φυλετικός (συντριβή του φασισμού και της ιδέας της φυλετικής υπεροχής – του βιολογικού ρατσισμού), πόλεμος για το κοινωνικό και πολιτικό μέλλον της ηπείρου. Χαρακτηριστικό του η πρωτοφανής και ακατάπαυστη βία, απόρροια της φυλετικής ιδεολογίας. β) εκατομμύρια άμαχοι υπήρξαν θύματα του πολέμου (βομβαρδισμοί, πείνα, εκτελέσεις, μαζικά αντίποινα), πόλεις ολόκληρες αφανίστηκαν (Ρότερνταμ, Δρέσδη κ.ά). Αντίθετα στο δυτικό μέτωπο οι στρατιώτες που σκοτώθηκαν ήταν λιγότεροι από αυτούς του α’ παγκοσμίου πολέμου. γ) ο πόλεμος κρίθηκε κυρίως στο ρωσικό μέτωπο, όπου έγιναν επικές συγκρούσεις με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα και από τις δύο πλευρές. δ) τα κινήματα της αντίστασης σε διάφορες χώρες (Γιουγκοσλαβία, Ελλάδα, Πολωνία, Γαλλία) προκάλεσαν μεγάλα προβλήματα στις δυνάμεις Κατοχής και συντέλεσαν στη συντριβή του φασισμού. ε) στη διάρκεια του πολέμου συνέβη το Ολοκαύτωμα (εξόντωση - γενοκτονία Εβραίων) και η μαζική εξόντωση Σλάβων, τσιγγάνων, ομοφυλόφιλων και άλλων ‘υπανθρώπων’ στους θαλάμους αερίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης – Άουσβιτς, Μαουτχάουζεν κ.ά.). Το Ολοκαύτωμα (θάνατος 5 με 6 εκ. Εβραίων) αποτελεί στίγμα - ντροπή στην ιστορία της ανθρωπότητας και δείγμα πρωτόφαντης απανθρωπιάς.
Η είσοδος του Άουσβιτς - Μπίρκεναου, όπου χιλιάδες Εβραίοι και άλλοι βρήκαν φρικτό θάνατο. Στην είσοδο η επιγραφή έγραφε: «η εργασία απελευθερώνει»!
Συνέπειες του πολέμου: Η Ευρώπη καταστράφηκε ολοσχερώς και έπαψε οριστικά να είναι το κέντρο του κόσμου. Επίσης γρήγορα διαιρέθηκε και ενσωματώθηκε σε δύο εχθρικούς συνασπισμούς υπό την ηγεσία δύο υπερδυνάμεων, των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Ο φόβος του πυρηνικού ολέθρου κυριάρχησε. Όμως τέθηκαν τα θεμέλια για την οικονομική και πολιτική ενοποίηση της δυτικής Ευρώπης με βάση το γαλλο γερμανικό άξονα. Ιδρύθηκε ο ΟΗΕ, για την ειρηνική επίλυση των διαφορών. Μετά τον πόλεμο ακολούθησε μια περίοδος πολιτικών και κοινωνικών αναζητήσεων και εμφανίστηκαν σπουδαία κινήματα, όπως των νέων, των γυναικών, του αφοπλισμού, της οικολογίας.
37
Μάθημα 10ο
Η Ευρώπη μετά το 1945
Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου Με μπλε οι δυτικές χώρες, με κόκκινο οι ανατολικές, με άσπρο οι ‘ουδέτερες’
Χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής εποχής 1. Η Ευρώπη χωρίστηκε στον δυτικό και ανατολικό συνασπισμό υπό την ηγεσία εξάρτηση των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης αντίστοιχα. 2. H ανάκαμψη της δυτικής Ευρώπης υπήρξε το πιο εντυπωσιακό μεταπολεμικό επίτευγμα. Αντίθετα από τους εμπολέμους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, που γνώρισαν οικονομικές κρίσεις, λαϊκές εξεγέρσεις και ολοκληρωτικά καθεστώτα, η Ευρώπη μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο έζησε τα πιο πλούσια και ελεύθερα 60 χρόνια της ιστορίας της. 3. Η αριστερά ενισχύθηκε. Στη δυτική Ευρώπη τα αριστερά κόμμα έγιναν ισχυρά και είτε κατέλαβαν την εξουσία είτε μετείχαν σε κυβερνήσεις συνασπισμού. Το Εργατικό Κόμμα στη Βρετανία ανήλθε στην εξουσία το 1945. Στην Ιταλία και στη Γαλλία κομμουνιστές και σοσιαλιστές μετείχαν στις κυβερνήσεις. Όμως γρήγορα οι κομμουνιστές, εξαιτίας του ψυχροπολεμικού κλίματος, τέθηκαν στην αντιπολίτευση. Στην ανατολική Ευρώπη επικράτησαν τα καθοδηγούμενα από τη Μόσχα κομμουνιστικά κόμματα. 4. Οι παραδοσιακές ευρωπαϊκές δυνάμεις, Αγγλία και Γαλλία, έχασαν τις αποικίες τους (όπως και η Ολλανδία, το Βέλγιο και η Πορτογαλία).
38
5. Η Ευρώπη ξεκίνησε τη διαδικασία της οικονομικής και πολιτικής της ενοποίησης.
Ο Ψυχρός Πόλεμος Ψυχρός Πόλεμος ήταν ο γεωπολιτικός , ιδεολογικός και οικονομικός αγώνας μεταξύ των δυο υπερδυνάμεων, HΠΑ και ΕΣΣΔ, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κράτησε από το 1947 μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου στις 11 Νοεμβρίου 1989 και λίγο αργότερα ως την πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στα άλλα κράτη επιρροής της ΕΣΣΔ. Ονομάστηκε Ψυχρός Πόλεμος, γιατί δε διεξήχθη ποτέ ένοπλη σύγκρουση μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Η αντιπαράθεση έλαβε τη μορφή αγώνα επικράτησης σε διάφορους τομείς όπως στα συμβατικά και τα πυρηνικά όπλα, στα δίκτυα συμμαχιών, στην οικονομία, στην προπαγάνδα, στην κατασκοπεία, σε πολέμους στην περιφέρεια και στον ανταγωνισμό για την κατάκτηση του διαστήματος.
Το Δόγμα Τρούμαν , το Σχέδιο Μάρσαλ και η «κρίση του Βερολίνου» Ο Ψυχρός Πόλεμος επίσημα εγκαινιάστηκε με τη διακήρυξη του προέδρου των ΗΠΑ Χάρι Τρούμαν το Μάρτιο του 1947 (Δόγμα Τρούμαν). Σύμφωνα με αυτό η Ελλάδα και η Τουρκία (και άλλες χώρες της Δύσης) θα ενισχύονταν οικονομικά και στρατιωτικά για να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενη κομμουνιστική απειλή. Τρεις μήνες αργότερα ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών διακήρυξε το Σχέδιο Μάρσαλ για την οικονομική ανασυγκρότηση της Ευρώπης. Το Σχέδιο περιλάμβανε αποστολές αγαθών αλλά κυρίως οικονομική βοήθεια και δάνεια. Οι ανατολικές χώρες δεν το αποδέχτηκαν, ενώ η δυτική Ευρώπη γνώρισε χάρη σε αυτό μια περίοδο απροσδόκητης οικονομικής ευημερίας (αλλά και εξάρτησης από τον αμερικανικό παράγοντα). Η αρχή της διαίρεσης της Ευρώπης σε συνασπισμούς έγινε το 1946, όταν η κοινή διοίκηση της ηττημένης Γερμανίας από τους 4 Συμμάχους (ΗΠΑ, ΕΣΣΔ, Βρετανία και Γαλλία) κατέρρευσε μετά από αλλεπάλληλες τριβές για τη διακυβέρνηση και το μέλλον της Γερμανίας. Το 1948 ξέσπασε κρίση, όταν η σοβιετική διοίκηση προχώρησε στον αποκλεισμό του Βερολίνου, το οποίο αν και από γεωγραφική άποψη βρισκόταν στην ανατολική Γερμανία, είχε παραμείνει κάτω από κοινή συμμαχική διοίκηση. Η κρίση τελείωσε με την άρση του αποκλεισμού του ως συνέπεια μιας μαζικής επιχείρησης των ΗΠΑ που κράτησαν ανοικτή για σχεδόν ένα χρόνο μια καθημερινή αερογέφυρα ως τη μοναδική δίοδο μεταφοράς υλικών και τροφίμων στην πόλη. Η Γερμανία τελικά χωρίστηκε στη δυτική (ομοσπονδιακή) και την ανατολική (λαοκρατική).
Το ΝΑΤΟ και το Σύμφωνο της Βαρσοβίας Το 1949 ιδρύθηκε η Βορειο-Ατλαντική Συμμαχία - ΝΑΤΟ για την από κοινού αντιμετώπιση οποιασδήποτε επίθεσης στον ευρωπαϊκό χώρο και στον Ατλαντικό Ωκεανό. Τη συγκρότησαν οι χώρες της δυτικής Ευρώπης, οι ΗΠΑ και ο Καναδάς. Το 1952 εντάχτηκαν σε αυτό η Ελλάδα και η Τουρκία. Οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης οργανώθηκαν γύρω από το Σύμφωνο της Βαρσοβίας.
39
Οι Σοβιετικές επεμβάσεις σε Ουγγαρία (1956) και Τσεχοσλοβακία (1968) Μετά το θάνατο του Στάλιν το 1953 άρχισε η αποσταλινοποίηση στη Σοβιετική Ένωση (καταδίκη της προσωπολατρίας και των εγκλημάτων του) και ορισμένα καθεστώτα της ανατολικής Ευρώπης επιχείρησαν να παρεκκλίνουν από την σταλινική ορθοδοξία. Πρώτα ξεκίνησε η Ουγγαρία το 1956, αλλά η Μόσχα επενέβη στρατιωτικά και επέβαλε δική της κυβέρνηση. Το ίδιο συνέβη στη Τσεχοσλοβακία το 1968 (άνοιξη της Πράγας). Η Μόσχα δεν ήταν δυνατόν να ανεχθεί τέτοιες τάσεις χειραφέτησης. Οι επεμβάσεις της όμως μείωσαν τη διεθνή της αξιοπιστία και προκάλεσαν κρίση στα κομμουνιστικά κόμματα της Δύσης.
Γερμανία – Ostpolitik Τις δεκαετίες του 1950 και 1960 η Γερμανία με σκληρή προσπάθεια και οικονομική βοήθεια από τις ΗΠΑ προόδευσε (γερμανικό θαύμα) στον οικονομικό και πολιτικό τομέα (εδραίωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας). Επί των σοσιαλδημοκρατών του Βίλυ Μπραντ στα τέλη της δεκαετίας του 1960 - αρχές της επόμενης δεκαετίας προωθήθηκε η Ostpolitik , δηλαδή καλύτερες σχέσεις με την ανατολική Ευρώπη. Αναγνωρίστηκε η ανατολική Γερμανία και τα μεταπολεμικά ρωσο -πολωνικά σύνορα. Το 1961 χτίστηκε το Τείχος του Βερολίνου, που χώρισε την πόλη σε δυτική (καπιταλιστική) και ανατολική (κομμουνιστική). Σκοπός να αποτραπεί η μαζική φυγή από το ανατολικό τμήμα της πόλης στο δυτικό.
Η Γαλλία του Ντε Γκωλ Τη δεκαετία του 1960 κυριάρχησε στη Γαλλία η προσωπικότητα του στρατηγού Ντε Γκωλ. Πρώτα ενίσχυσε τις εξουσίες του προέδρου (δικαίωμα να διορίζει τον πρωθυπουργό και να διαλύει τη Βουλή), μετά ακολούθησε αδέσμευτη εξωτερική πολιτική: ανέπτυξε δικά της ατομικά όπλα, αποχώρησε από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ και ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με τις ανατολικές χώρες. Συχνή ήταν η αντιπαράθεσή του με τις ΗΠΑ, ενώ στην Ευρώπη αρνήθηκε πεισματικά στη Βρετανία να ενταχθεί στην ΕΟΚ (1963 και 1967) φοβούμενος ότι η αμερικανοβρετανική σχέση θα διάβρωνε τη συνοχή της κοινότητας. Στο εσωτερικό ενθάρρυνε τη βιομηχανική αναδιοργάνωση της Γαλλίας και την εξάπλωση της βιομηχανίας, κυρίως στους τομείς του χάλυβα, του ηλεκτρισμού, των ναυπηγείων. Το τέλος της εποχής Ντε Γκωλ σημαδεύτηκε από μια έκρηξη αναταραχής στους φοιτητές και στη βιομηχανία. Το Μάη του 1968 ξέσπασαν μεγάλες ταραχές στο Παρίσι ανάμεσα σε εργατές-φοιτητές και αστυνομικούς. Επρόκειτο για την κορύφωση του κινήματος νεολαίας στην Ευρώπη. Τον επόμενο χρόνο ο Ντε Γκωλ παραιτήθηκε.
Από-αποικιοποίηση και ύφεση Μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο οι Μεγάλες Δυνάμεις άρχισαν να χάνουν τις αποικίες τους. Σύμφωνα με τη Χάρτα του ΟΗΕ όλα τα έθνη είχαν το δικαίωμα της
40
αυτοδιάθεσης. Οι αποικιοκρατικές χώρες παραχώρησαν ανεξαρτησία στις αποικίες ειρηνικά ή με τη δύναμη των όπλων τους. Η Βρετανία αναγνώρισε την ανεξαρτησία της Ινδίας το 1947, της Βιρμανίας και της Κεϋλάνης το 1948. Ακολούθησαν δεκάδες άλλες χώρες. Η Γαλλία έχασε τις κτήσεις της στην Ινδοκίνα, τη βόρεια Αφρική (Μαρόκο, Τυνησία και μετά από πολυετή αιματηρό πόλεμο την Αλγερία) και τη Μέση Ανατολή (Συρία και Λίβανος). Πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου αποτέλεσαν τις λεγόμενες Αδέσμευτες χώρες (ανάμεσα στους δύο συνασπισμούς), όπως η Ινδία, η Γιουγκοσλαβία και η Αίγυπτος. Το κύρος τους ήταν ιδιαίτερα αυξημένο στον ΟΗΕ, όπου πολλές αποφάσεις του εγκρίνονταν από αυτές. Μαζί με το αγγλικό και γαλλικό αποικιακό σύστημα κατέρρευσαν και τα συστήματα της Ολλανδίας στην Ινδονησία (1949) και του Βελγίου στο Κογκό της Αφρικής (1960). Τα τελευταία φρούρια της αποικιοκρατίας, η Μοζαμβίκη και η Αγκόλα, έπεσαν συμπαρασύροντας και τη μακρόχρονη δικτατορία του Σαλαζάρ στην Πορτογαλία. Η Αγκόλα έγινε ανεξάρτητη το 1975.
Ύφεση στην αντιπαράθεση των δύο υπερδυνάμεων σημειώθηκε μετά την κρίση της Κούβας το 1962, όταν ο κόσμος έφτασε στο χείλος της καταστροφής. Χώρες στους δύο συνασπισμούς βελτίωσαν τις μεταξύ τους σχέσεις, ενώ οι δύο υπερδυνάμεις κατέβαλαν προσπάθειες να συμφωνήσουν σε θέματα περιορισμού των πυρηνικών δοκιμών και του πυρηνικού εξοπλισμού (1972). Κορύφωση της ύφεσης ήταν η διάσκεψη του Ελσίνκι το 1975.
Η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού (1989/91) Αιτίες -
οι χρόνιες αδυναμίες του συστήματος κατάρρευση οικονομία, γραφειοκρατία)
(ανελευθερία,
οικονομική
-
οι τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες και η υστέρηση στην τεχνολογία της πληροφορικής.
-
η απομόνωση της χώρας σε μια εποχή παγκοσμιοποίησης
Μετά το 1987 άρχισε με την ανοχή του ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Γκορμπατσόφ η χειραφέτηση των κρατών του ανατολικού συνασπισμού και η σχετικά ομαλή επικράτηση του πολυκομματισμού. Με εξαίρεση τη Ρουμανία, οι άλλες κομμουνιστικές χώρες μετασχηματίστηκαν χωρία αιματοχυσία. Η πτώση του
Τείχους του Βερολίνου το 1989 υπήρξε η κορωνίδα αυτής της διαδικασίας. Συνέπειες των αλλαγών ήταν η ένωση των δύο Γερμανιών στην καρδιά της Ευρώπης και η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.
41
Μάθημα 11ο
Η οικοδόμηση της Ενωμένης Ευρώπης
Οι Απαρχές Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε την Ευρώπη κατεστραμμένη, διαιρεμένη και ελεγχόμενη από εξωευρωπαϊκά κέντρα (ΗΠΑ, ΕΣΣΔ). Την ίδια περίοδο, η σταδιακή απώλεια των αποικιών περιόρισε την ήδη κλονισμένη οικονομική και πολιτική ισχύ των ευρωπαϊκών κρατών. Παράλληλα, οι εκατόμβες των θυμάτων των δυο Παγκοσμίων Πολέμων κλόνισαν ανεπανόρθωτα την ιδέα του εθνικού κράτους. Επίσης, μετά τον πόλεμο, το κράτος έχασε βαθμιαία το δεσπόζοντα ρόλο του στην οικονομία, της οποία ο έλεγχος πέρασε σε πολυεθνικά κεφάλαια για τα οποία τα εθνικά σύνορα αποτελούν μόνο εμπόδιο στην διεύρυνση των δραστηριοτήτων τους. Οι τάσεις αυτές στην οικονομία, η οποία από εθνική μεταβαλλόταν σε διεθνή, επέβαλαν την πολιτική και οργανωτική αναδιοργάνωσή της. Απάντηση σ’ αυτό το αίτημα της αγοράς ήταν οικονομική συνεργασία των κυβερνήσεων σε πολυεθνικό επίπεδο. Το μηχανισμό για την προώθηση της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης συνέλαβε ο Jean Monnet. Ο Robert Schuman ανέλαβε την υλοποίηση αυτού του μηχανισμού. Το 1951 ιδρύθηκε η ΕΚΑΧ - Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα – από
Βέλγιο, τη Γαλλία, την Ιταλία, το Λουξεμβούργο, την Ολλανδία και τη Δυτική Γερμανία με κύριο σκοπό τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής κοινής αγοράς στους τομείς του άνθρακα, του σιδήρου και του χάλυβα. Η σημασία της ΕΚΑΧ ήταν θεμελιώδης, αφού εγκαινίασε τη γαλλο -γερμανική συμφιλίωση και συνεργασία,
που ήταν άκρως απαραίτητη για την ευρωπαϊκή ανοικοδόμηση. Στις 25 Μαρτίου 1957 υπεγράφη στη Ρώμη από τις αντιπροσωπείες των κρατών μελών της ΕΚΑΧ, η ομώνυμη συνθήκη με την οποία ιδρυόταν η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Απώτερος στόχος τους ήταν η δημιουργία Κοινής Αγοράς που θα επέτρεπε την ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, αγαθών, υπηρεσιών,
42
και κεφαλαίων. Άλλοι σκοποί ήταν: η σύγκλιση των οικονομικών πολιτικών των κρατών-μελών, οι στενότερες σχέσεις μεταξύ τους, η ισόρροπη και αρμονική οικονομική ανάπτυξη και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. Για την ΕΟΚ ετέθη ο στόχος της ισόρροπης και σταθερής οικονομικής ανάπτυξης μέσω:
Της δημιουργίας ενός ενιαίου χώρου χωρίς εσωτερικά σύνορα που θα επέτρεπε την ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων, κεφαλαίων και εμπορευμάτων. Της εφαρμογής κοινής δασμολογικής πολιτικής προς τις τρί τες χώρες. Την προστασία των ασθενέστερων χωρών, περιφερειών αλλά και κοινωνικών ομάδων (μέσω των διαφόρων προγραμμάτων περιφερειακής ανάπτυξης, της ΚΑΠ και των επιχειρησιακών πλαισίων). Της ίδρυσης μιας κοινής οικονομικής και νομισματικής ένωσης και τη μελλοντική (για τα δεδομένα της εποχής) προοπτική ενός κοινού νομίσματος.
Για την επίτευξη των παραπάνω στόχων προωθήθηκαν μια σειρ ά από δραστηριότητες που περιλάμβαναν: 1.
Τη σταδιακή κατάργηση όλων των δασμών, των ποσοτικών περιορισμών και των μέτρων προστατευτισμού μεταξύ των κρατών μελών.
2.
Κοινή εμπορική πολιτική προς τις τρίτες χώρες.
3.
Κοινή πολιτική σχετικά με την είσοδο και τη μετακίνηση προσώπων στην κοινή αγορά, είτε από τα κράτη μέλη, είτε από τρίτα κράτη.
4.
Κοινή πολιτική στον τομέα της γεωργίας, τ ης αλιείας (ΚΑΠ), της ενέργειας και σταδιακά σε όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας.
5.
Σταδιακή εφαρμογή κοινών κανόνων προστασίας της αγοράς και κρατικού παρεμβατισμού σ' αυτήν.
6.
Την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας.
7.
Την ενίσχυση της οικονομικής συνοχής, μέσω διαφόρων κοινοτικών προγραμμάτων.
8.
Την προώθηση της έρευνας και της τεχνολογίας, καθώς και την ενίσχυση της εκπαίδευσης και της κατάρτισης.
Η ΕΕ της Συνθήκης του Μάαστριχτ Το Φεβρουάριο του 1986 υπογράφηκε η Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη με την οποία θεσμοθετήθηκαν οι αναγκαίες ρυθμίσεις για την εγκαθίδρυση της ενιαίας εσωτερικής αγοράς. Επίσης παραχωρήθηκαν περισσότερες εξουσίες στα κοινοτικά όργανα για τη διαμόρφωση πολιτικής. Παράλληλα κατά τις δεκαετίες του '70 και του '80 η ΕΟΚ σταδιακά επεκτάθηκε με την ένταξη σ' αυτήν της Βρετανίας, της Ιρλανδίας και της Δανίας το 1973, της Ελλάδας το 1981, της Ισπανίας και Πορτογαλίας το 1986, της Αυστρίας, Φινλανδίας και Σουηδίας το 1995. To 2004 έγινε μεγάλη διεύρυνση με την ένταξη της Κύπρου, της Μάλτας και χωρών της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.
43
Τον Φεβρουάριο του 1992 στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας υπογράφηκε η ομώνυμη συνθήκη με την οποία ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση (θεσμική ένωση της Ευρώπης). Η συνθήκη έδωσε μεγάλη εξουσία στο Συμβούλιο των Υπουργών και ενίσχυσε τις αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, διατύπωσε πρόγραμμα για τη νομισματική ένωση, ενίσχυσε την κοινωνική διάσταση της ΕΕ και προέβλεψε κοινή αμυντική και εξωτερική πολιτική. Το 1999 θεσμοθετήθηκε το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα (ευρώ) και δημιουργήθηκε Κεντρική Τράπεζα.
Βασικοί θεσμοί και όργανα της ΕΕ -
-
-
-
Το Συμβούλιο Υπουργών (αποφάσεις για πολιτικές και νομοθεσία) Η Επιτροπή (έχει μεγάλες εξουσίες διαμόρφωσης πολιτικής και λήψης αποφάσεων, προτείνει νομοθεσία, εκτελεί τον προϋπολογισμό, μεριμνά για την εφαρμογή των νόμων – κάθε κράτος έχει 1 επίτροπο και κάθε επίτροπος επιφορτίζεται με ένα χαρτοφυλάκιο, ένα συγκεκριμένο τομέα αρμοδιότητας) Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (αποτελείται από τους αρχηγούς κρατών ή κυβερνήσεων και συνεδριάζει 2 φορές το χρόνο για τον καθορισμό των γενικών πολιτικών κατευθύνσεων της Ένωσης) Το Κοινοβούλιο (οι βουλευτές εκλέγονται κάθε 5 χρόνια – η Ελλάδα έχει 24 βουλευτές – οι αρμοδιότητες είναι πολλές: συμμετέχει μαζί με το Συμβούλιο Υπουργών και την Επιτροπή στη νομοθετική διαδικασία της Ένωσης, στην κατάρτιση και έγκριση του προϋπολογισμού, ελέγχει τις δραστηριότητες του ΣΥ και της Επιτροπής, εκλέγει τον πρόεδρο της Επιτροπής, επικυρώνει τις διεθνείς συμφωνίες κ.ά) Το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα Το Ελεγκτικό Συνέδριο (για τη διαχείριση των οικονομικών της Ένωσης)
44
Κείμενο 1
New Europe: Continental drift By Mark Mazower
The first decades of the 20th century saw a sea change in European politics and culture, while two world wars altered the shape of the continent for ever. To introduce a month of coverage on modern Europe, Mark Mazower examines the complex forces at play during these formative years.
How much really changed in Europe between 1900 and 1945? In some ways, very little. Even after the second world war ended, much of Europe remained rooted in the rhythms of country life, and the car had not yet fully supplanted the horse. Class continued to define the continent's caste system and Europe still ruled much of the world: the British empire was still going strong in 1945, and decolonisation would not gain unstoppable momentum until the 1960s. And yet so much did change in those 45 years – in the realms of politics, ideas and the role of the state – that it is worth projecting ourselves back to 1900 to appreciate the difference. At the start of the 20th century, European empires not only ruled much of the world, but much of the continent itself, too: family dynasties with medieval lineages held sway from the Arctic Circle to the borders of Sudan, from the Italian Alps to Siberia. Large landed estates from Spain to the Ukraine testified to the durability of both aristocratic and peasant ways. Domestically, the involvement of the average European state was tiny compared with half a century later. A naval arms race between Germany and Britain worried pacifists, but there were few professional spies, no air forces, and limited state involvement in industrial relations or welfare. Child mortality was high but coming down. Literacy rates were low but rising fast, and public libraries, workingmen's clubs and middle-class scientific societies testified to the vigour of associational life.
45
Monarchy was the European norm; France was the only republic of any significance. Democracy in the modern sense was thus entirely a 20th-century achievement. In 1900, universal suffrage was unknown. Civilian politicians and domestic public opinion fought for influence over the serious business of making war, which remained in the domain of a tiny upper-class, male, courtly elite – the ambassadors and foreign ministers of great powers – who unashamedly determined the fate of Balkan states, Pacific islands and much of Africa. It was a world that had not yet heard of Bolshevism or fascism – though the inventors of both were already embarked on their careers. Liberalism in the loose sense – with its anticipation of endless progress and its assumption that European norms were the apogee of civilisation – was in the ascendant. Despite doubts and storm clouds, confidence and stability went wide and deep. Working-class solidarity was a harbinger of future struggles, yet loyalty to king and country still trumped socialist internationalism everywhere when war broke out in 1914. Intellectuals, especially in the central and eastern European empires, hymned their nation's culture and its past glories. But few were pushing for outright independence. In Prague, for instance – then part of the Austro-Hungarian empire – the Young Czech Tomáš Marasyk argued for the use of his language in Habsburg official life rather than the implausible goal of a separate Czech state. Most nationalists still believed, as the Italian activist Giuseppe Mazzini had half a century earlier, that they were on the side of peace and international harmony. Few predicted the bloodshed that took place in the succeeding decades. Nor, despite the common acceptance of racial science and stereotypes, did Europeans anticipate the mass murders, deportation and other crimes that would be committed in the name of racial purity. World War I
What pushed the continent into war in 1914 was not the fragility of social relations, ethnic tensions or grand ideological clashes, but the old-fashioned obsession of some rulers – notably Germany's unstable Kaiser Wilhelm II – with prestige and honour, and a general inability to comprehend that the very character of war had changed. From minor causes great consequences may follow. Once the Habsburg heir, the Archduke Franz Ferdinand, was shot by a young Bosnian Serb in Sarajevo in the
46
summer of 1914, the logic of alliance pushed all of Europe's major states – with the temporary exception of Italy – into action. The crowds cheered, though not for long. The four years' bloodletting that followed became, as Austrian satirist Karl Kraus apprehended almost immediately, a laboratory for modern destructi on. On the western front, an entire generation of young men was mown down. To the east, the front was more fluid, but the war against civilians was far harsher and foreshadowed the atrocities of the second world war. Innocent villagers were hanged in reprisal for partisan raids; entire towns were emptied to serve the labour needs of the military occupiers; hundreds of thousands were forcibly uprooted; and eventually, in Anatolia, there was genocide. Millions died from malnutrition and disease. Millions more found themselves stateless. And so what the philosopher Immanuel Kant had once wanted outlawed – war without limits – now became reality, and Europe's great powers turned on one another with a venom that made the shared culture of the 19th century a distant memory. Nationalities became a tool of political warfare. The British and French whipped up Poles and Czechs against the central powers. The Germans bankrolled anti-British jihad in north Africa and the Middle East (though the results were disappointing). Kurdish and Armenian bands slaughtered one another in the service of the Ottoman sultan and the Russian tsar. German and British diplomats both made gestures of sympathy for Zionism because they believed in the invisible power of international Jewry. The losing great powers found that in conjuring the nationalist genie out of the bottle, they had dug their own political graves, and unemployed Habsburg, Romanov and Ottoman princelings soon retreated to the casinos, spas and resorts of Europe. Europe now became a continent of nation-states, and thereby faced for the first time a problem of minorities. At Paris, in 1919, US president Woodrow Wilson was the leading figure: a man with only the haziest prior interest in European affairs, but with an almost godlike sense of his own moral rectitude, he threw his weight behind a peacetime League of Nations, backed the new nation-states and hoped they would make Europe more stable and democratic.
47
Bolshevism and Fascism
At first the omens looked good. The spread of democracy suited not only Wilson, but the British and French as well: this was the continent remade in their image. In Weimar, Vienna and Prague constitutional lawyers and university professors briefly became the new ruling class. By 1920, parliamentary democracy had become the norm and republics had replaced monarchies, or soon would . Turnouts were high and party memberships soared: the shift to mass politics was irreversible. But the shift to democracy proved fragile. An early reverse came in Russia in 1917 where liberal constitutionalists were ousted by the October revolution. Bolshevism survived civil war and western intervention, even if Lenin was forced to revise predictions of seeing revolution sweep across the continent. His triumph in Russia brought violent counter-reaction, and the real threat to rule by parliament now emerged from the right: there was an attempted putsch in Berlin, White Terror in Hungary and Bulgaria. Then there was Italy, where an alliance of businessmen, landowners and disaffected nationalist ex-servicemen sponsored the creation of a new kind of rightwing radicalism that swept Benito Mussolini to power with the connivance of more old-fashioned conservatives, and then to unquestioned supremacy. By the late 1920s, fascist Italy was a beacon of a different kind of politics – avowedly anti-Bolshevik, anti-liberal – spearheaded by Mussolini. Hitler Italy was an important model for the radical nationalists of the former central powers. Their version of fascism drew on many of the same elements as Italy's, but added a toxic ingredient not so evident in the Mediterranean: antisemitism. Adolf Hitler was just one – and not initially the most important – of the would-be Mussolinis the Weimar Republic produced. His botched coup effort in Munich in 1923 seemed, for a moment, to end his career. But charismatic oratory and tight control of what became his party allowed him to struggle through the mid-1920s and, with the Wall Street crash of 1929 and the catastrophic onset of mass unemployment in Germany, the Nazi party made rapid electoral strides and propelled him to power in 1933.
Economic Crisis
48
The economic dislocation of the interwar years was probably the basic reason why democratic politics failed. The war had fuelled state indebtedness, and official efforts to regain creditworthiness often made matters worse. The continent veered between occasional bouts of hyperinflation and the steady downward pressure on prices caused by efforts to restore the old 19th-century gold standard. Demand was forced downwards and unemployment rose. Even before the instability in the US hit the European banking system, another recessionary influence was evident – plummeting world commodity prices. Grain was particularly affected, and millions of European peasants faced mounting debt. Across much of central and eastern Europe, large estates had been broken up after 1918 by new democratic politicians anxious to appease their peasantries and deflect them from Bolshevism. Good bourgeois politics now made bad credit risks and the economic health of at least half of Europe was affected. Stalin
Meanwhile, Bolshevism, which had struggled through the 1920s, was emerging in the 1930s as a potent alternative model to capitalism for economically backward nations. In the course of a bitter power struggle after Lenin's death, Joseph Stalin emerged as the USSR's unquestioned leader. In 1931, he made an accurate prediction: Bolsheviks had only a decade to turn their country into a major power before war came and threatened the revolution. This geopolitical pessimism drove every aspect of his domestic policy. It explains why he insisted on forced industrialisation, even when the collectivisation of the land and the grain requisitions that accompanied this led millions to starve. Thanks to sympathetic foreign commentators, what most Europeans saw was not the famine, nor the gulag camps, nor the hundreds of thousands shot in the Terror, but rather the disappearance of unemployment, the emergence of entire new cities in the Steppe, soaring steel production and the wonders of the Moscow metro.
Crisis in the 1930s
49
By the mid-1930s, the common culture that Europe's elite had shared only two decades earlier had become irrelevant. Liberal certainties had dissolved in every realm: classical economics was under threat from the theories of Maynard Keynes and other supporters of managed capitalism. Surrealism in art reflected the rise of psychoanalysis and a new respect for the power of the irrational. In music, the late romanticism of Bruckner and Mahler had given way to the atonalities of the second Vienna school. Even in detective fiction, the Victorian rationalism of Sherlock Holmes was replaced by the seedy, shifting, mercenary world in which Eric Ambler's decent but hapless heroes found themselves adrift. Right and left fought in the streets of Berlin and the battlefields of Spain; politics was now a competition to the death between sharply contrasted visions of social and political order. Liberal parliamentarism was weakened, it seemed mortally, by the failure of the League of Nations to guarantee peace, and undermined morally by a series of shoddy compromises made by the British and French at the expense of Czechs, Ethiopians and others. Shut away behind tightly guarded borders was the Soviet Union, preparing for the showdown with capitalism. And newly ascendant in the heart of the continent was the Third Reich, which within five years of its establishment overshadowed its fascist ally across the Alps, and attracted nationalists all over the continent to the seeming dynamism of dictatorship. From Latvia to Greece, the states of eastern Europe slid towards one-man rule and gave up on the League, the French and the British. At the 1937 Paris World Fair, where the Spanish pavilion featured Picasso's Guernica, what people first noticed was the Nazi eagle and the Soviet hammer and sickle squaring off atop their respective pavilions across the fountains of the main ceremonial avenue. The Eiffel Tower in the distance between them already looked like a monument to yesterday's values.
50
The new German vision The Nazi effort to remake Europe took barely a decade from start to cataclysmic finish. It started fairly peacefully in the mid-1930s, when the Reich brought much of central and eastern Europe into its orbit by the simple expedient of bartering its own exports for goods instead of insisting on payment in gold, like the British and French. The new German vision of stability depended not on the spread of international law but on troops and police, racial politics and the threat of overpowering force. The real start of the war was therefore not the invasion of Poland, bloody though that was, but the Anschluss with Austria in the spring of 1938. It was this that first revealed the Nazis' goal of creating a "Greater Germany" that could dominate the continent, and with it the emergence of an organised policy of getti ng rid of Jews. The war started out over Poland, but soon became a struggle to control central Europe and then the continent as a whole. The purpose was to expand Germany far to t he east, by killing or expelling most non-Germans and then constructing a new colonial empire in the former Soviet borderlands. This new Germany would eliminate Bolshevism and leave Russians as an irritant on the far side of the Urals. At the same time, France would be neutralised and Italy bought off with bits of Balkan and African real estate. Europe would be pacified by the elimination of minorities, mostly through population swaps. What would be left would be a system of impotent nationstates, satellites revolving around the Third Reich. Britain, Hitler hoped, would forget about Europe and focus on ruling the Raj. As for the Holocaust, which is the aspect of this over-arching vision that we are most familiar with today, there was no grand continental scheme before 1942 at t he very earliest. There was expertise – thanks to the sinister officials already responsible for the gassing of thousands of the mentally ill in Germany. There was the experienc e gained in the mass shootings of Soviet Jews (and starving of millions of Soviet captives) after the invasion of the Soviet Union in the summer of 1941. And there was the emergence of systematic killing camps in Poland in 1942. The development of a continent-wide killing plan, utilising the huge labour camp at Auschwitz and its new lethal annexes, arose last of all. Beyond this, SS blueprints sketched out the vision of
51
a massive, decades-long deportation after the war of tens of millions of Czechs and Poles to certain death in the Arctic wastes of northern Russia. The killing of Jews was just the start. The war was therefore fundamentally a German effort to remake Europe in the image of a fascist future and to consign both democracy and Bolshevism to the past . There was some resistance but this was not why the effort failed. Most people on the continent came quickly to dislike Nazi rule, but relatively few were able to do much about it. Armed resistance was morally inspiring but militarily it did not trouble the Germans much outside Yugoslavia and the Soviet borderlands, not at least until the tide of war had turned. The real reason for the Nazi failure lay in the global balance of forces. Hitler had vastly overestimated Germany's own might and refused to do what he could have done to garner European support for his cause. Badly underestimating the Soviet capacity to resist, he also failed to comprehend the importance of Middle Eastern oil. Underestimating the resilience of the American economy, borne out of depression by war spending, he failed to anticipate the costs to the Reich of sustained aerial bombardment and naval inferiority. By 1942, Germany was running low on food, by 1944 on manpower. Europe alone, even united, could probably not have wi thstood the combined global resources of the US, the USSR and the British empire. Germany alone in Europe could do even less. But resources were not the whole story; human courage and resilience pla yed a role, too. The epic struggle between Nazism and Bolshevism could easil y have gone the other way, especially in the winter of 1941 when German guns could be heard in Moscow. The Soviet front was where the overwhelming majority of the war's military and civilian casualties accumulated, where the fighting was most brutal and the ideological stakes highest. Badly burned by its defeat in 1940, the British army stayed across the Channel until the Americans were ready. Meantime, the Russians resisted the German forces and fought back. The tide turned at Stalingrad in the winter of 1942-43, but it was not until the Red Army suddenly swept all before it in the summer of 1944, that it became obvious who would hold the new power in eastern Europe. From this point on, Germany's defeat was a matter of time. Winston Churchill rushed
52
