Los dos mitos publicados en este folleto han sido tomados del libro Mitos e historias aguarunas de José Luis Jordana Laguna (Retablo de papel ediciones. Lima. 1974).
© José Luis Jordana Laguna Centro Guaman Poma de Ayala
Jirón Retiro 346 Tahuantinsuyo – Cusco www.guamanpoma.org
Unidad de Capacitación Coordinadora
Victoria Casós
Traducción al quechua
Hilda Cañari
Corrección de estilo
Jorge Vargas Prado Ilustraciones
Natalia Lizárraga Diseño y diagramación
Nico Marreros Impresión
Servicios Gráfcos JMD Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nro. 2011-00716 Tiraje: 1000 ejemplares
Cusco, diciembre del 2010
Contenido Katíp, huk’ucha aguaruna warmita wachakuyta yachachin / 5 Jémpue, nina paqarichiq q’inti / 16
Kat íp, huk’ucha aguar una war mit a wachakuyt a yachachin
Ñ
awpaqqa manas Aguaruna warmikunapas nitaq Wanbisa warmikunapas wachakuyta yachasqakuchu. Manas kunan warmikunahinachu wachakuqku. Wirasapaña, hatun wiksayuqña, yaqa qanchis killa unquq kachkaqtinkus qharinku wiksankuta kuchuspa wawata hurquq. Chaywanmi achka warmikuna k’iri unquywan unquspa wañupuqku. Cha yraykus Wambisa wawatawan Aguaruna wawatawanqa qharikuna ñuñuspa uywaqku. Chaypachakunaqa qharikunaqa qhasqusapas kaqku. Huk kutinñataqsi, unay wata ñawpaqtaraq huk qhariqa warmiyuq kasqa. Payqa warminpa wiksanta hatuntaña rikuspas, bambu, gua-
6
yaquil k’aspiwan ima wiksanta kuchurquspa wiksanmanta wawata hurqurqusqa, chaysi warminqa yawar apariywan wañupusqa. Ñawpa Wanbisa, Aguaruna qharikunaqa, qhari wawaq paqarimusqanta rikuspaqa wawata hurqurquspahinas wañurqachipuqku. Warmicha kaqtintaqsi ichaqa pay kikinku ñuñuspa uywaqku. Chaypachaqa warmi wawachas kasqa.
7
Chay warmi wawacha hatunña wiñarquqtinsi, taytanpa churinta wiksayakapusqa. Chay runaqa ususinpa wiksanpa wiñasqanta qhawarispas wiksanta kuchuspa musuq wawata hurqusqa. Qharicha kaqtinsi wawataqa wañurqachipusqa. Mana warmiyuq mana wawayuq qhipapuspas, huk ayllumanta wasinman warmita pusarqamusqapacha. Warmiqa utqayllas wiksayuq rikhurirqun. Huk p’unchawñataqsi wachakunanpaqhinaña wiksan nanasqa, chaywansi llakisqa kachkasqa wachakunan p’unchaw achhuykamuqtin, hinallataq qusan wiksanta kuchuspa wawa hurqu-
8
nanta yachaspa. Qusanñataqsi nisqa: —Ñuqaq ima sallqa uywakunallapas hap’iq rinaykama, qam inchis hurquq chakrata riy. Muntimanta kutimuspa ymi wawa hurqunaypaq wiksaykita kuchusqayki. Warmiqa llakisqas chakrata rispa inchista pallan. Chayhina llakisqa waqay waqay kachkaqtinsi, chakraman llapan uñankuna qatirisqa Katíp huk’ucha chayam u n .
9
Huk’uchaqa uñankunatas nin: —Inchista pallaychispacha! Uña huk’uchachakunaqa inchistas pallayta qallarinku. In chista pallaykuchkaqtinkus Katíp huk’uchaqa Aguaruna warmiq khuyay khuyay waqasqanta uyarisqa. Chaysi Katíp huk’uchaqa tapuykun: —Yaw, warmi! Imamantan waqanki? —nispa. Warmiñataqsi huk’uchaman willakun: —Wasiyman kutiqtiymi wawa hurquwananpaq qusay wiksayta kuchuwanqa, chaywanmi wañupusaq. Manan ñuqaqa wachakuyta yachanichu. Katíp huk’uchañataqsi kutichin: —Khaynaniraq hatun warmiñataqchu, mana wachaku yta atiwaq! Imaynataq ñuqari huch’uychalla kachkaspay mana sasachaspalla wachakuni! Ku-
10
nanmi ñuqa mana sasachaspalla wachakuyta yachachisqa yki, qamñataqmi ichaqa wachakuy yachachisqaymanta llapan inchis chakraykita quwanki. Warmiqa manañas waqanchu, Katíp huk’uchatas wachakuy yachachinanpaq khuyapayakun. Katíp huk’uchañataqsi rimapayan: —Qhawariy, Utu china quwitaraq ñawpaqta maskarqamuy, payta wachakuyta yachachiway ninki. Sichus Utu wachakuyta yachachisunki chayqa, wawaykikunan paqarirquspahina utqaylla purinqapacha. Warmiqa Utu china quwitas mas-
11
kamun, chaysi quwiqa rumu chakra ukhupi mikhuchkasqa. Warmiqa rimaykuspas khuyapayakun: —Ñañachay! Amahina kaychu… Wachakuyta yacha ykachiway! —nispa. Ichaqa, ñawpa aguarunakuna wambisakuna willakunku, chaypachaqa Utu china quwiqa yuka mikhusqanpi yuyay chinkasqa kaspas, qillakuspa mana warmita yanapayta munasqachu. Warmiqa inchis chakraman kutispas Katíp huk’uchaman willakusqa, Utu china quwiq mana yanapay munasqanta. Chaysi Katíp huk’uchaqa nin: —Ama llakikuychu. Ñuqa yachachisqayki. Warmiqa Katíp huk’uchamansi uñankunapaq achka inchista quykusqa, Katíp huk’uchañataqsi wachakuyta yachachin, imaynatas mana ñak’arispalla wachakunman chayta: —Qhawariy!, ñawpaqta iskay k’aspita pampaman saya chiy, chay patamantaq huk k’aspita chakasqatahina wataspa churarquy. Pampapitaq plátanus rap’ita mast’arquy. Chaymantataq qunqurikuspa, allinta chakaykita kicharispa chakatasqa k’aspimanta iskaynin makiykiwan warkukuy. Warmiqa Katíp hunk’uchaq nisqantas ruran. Warmiqa chakanta allinta kicharispas qunqurikuspa chakatasqa
12
k’aspimanta hap’iykukuspa warkurikun. Katíp huk’uchaqa wachakuytas yachachichkallan: —Kunanqa kallpawan, ichaqa allillamanta samarinki. Warmiq ukhunmantapacha samarinankamataqsi, Katíp huk’uchaqa wiksanta ñit’in, chayllamansi warmiqa mana ñak’arispalla wacharqukun, wawataqsi platanus rap’i pataman urmaykamusqa. Warmiqa ancha kusisqas. Mana sinchita ñak’arispallas wawanta wacharqukusqa. Katíp, huk’uchaqa placentanpa lluqsimunantapas yachachinsi: —Placentaykiq lluqsimunanpaq sinqaykiman yukaq rap’inta winakuy, chaymi kallpawan achhichisunki. Chayta nispas, Katíp huk’uchaqa warmiq sinqanman yukaq rap’inta winarqun. Chiqapaqsi warmiqa kallpawan achhin, chayllamansi placentaq
13
unun phatamun, placentataqsi plátanus rap’i pataman ur maykamun. Warmiqa ancha kusisqa, wawanta marq’aykukuspa ya chachiyninkunamanta yanaparisqankunamanta ima Katíp hunk’uchata añanchakuspa wasinman ripusqa. Chaypis qharinqa bambu kuchilluwan wiksan kuchunanpaq suyachkasqa. Qharinqa wawa marq’aynintin warmiq chayasqanta rikuspas phiñasqa rimapakusqa: —Kunanqa qam kikiyki wawaykita uywakapuy! —nispas qhariqa ñuñunta kuchurqukuspa warmiman chanqaykusqa. Hukninkaq ñuñus ñawpaqman chayasqa hukninkaqtaqsi wasanman chayasqa. Ichaqa chaymantas warmiq ñawpaqinman churakapus-
14
qa, chaymantapachas warmikunaq qhasqunqa wiñapusqa, chaywan wawachanku ñuñuy atinankupaq. Chayhinatas ñawpa warmikunaqa wawa wachakuyta, wawayuq warmi kayta yachasqakuchu. Hinallataq purunpi tiyaq ñawpa runakunapas willakullankutaq, Sichus chay warmi khuyapayakuchkaqtin Utu china quwi wachakuyta yachachinman karqan chayqa, paqariq wawakuna utqaylla sayaspa purinkumanpacha karqan; qillakuspataq Utu china quwi mana chay warmita yachachiyta munasqachu cha yqa, chaymi wawakuna huk wata qhipataraq purinku.
15
J émpue, nina paqarichiq q’int i
A
guarunakunaqa Alto Marañon yunkapi tiyayta qallarichkaspaqa, manas ninatapas riqsisqakuchu, nitaq allpa tarpuytapas yachasqakuchu. Manas rumu chakrankupas nitaq platanus chakrankupas kasqachu.
17
Chirimanta yarqaymanta imas ñak’ariqku. Wawakunapas paqarimusqanku qhipallatas wañupuqku, manas imankupas p’istuspa wawakuna q’uñirichinankupaq kaqchu. Manataq ninanku kaqchu chayqa, aguarunakunaqa manas aychatapas nitaq wak mikhuykunatapas wayk’usqatachu mikhuqku. Wayq’ukunapis ch’uruchakunatawan camaronchakunatawan maskakuqku, tarirquspankutaqsi wallwak’unku ukhuman churakuqku. Hinatas wallwak’unku ukhupi hukniray llimp’iman t’ikrakunankama hap’iqku, cha ytataq mikhuqku. Chayhinatas ñawpa Aguarunakunaqa mikhuykunata wayk’uqku. Balsa ruranapaq “Topa” sutiyuq k’aspitapas kasqanta wallwak’unkuman hukniray llimp’iman tukunankama churakuspa mikhuqku. Ch’uruta camaronta chawllatawansi awasqa chambi ra istira pataman churaspa intiwan ruphachiqku. Allinta ch’akinankama saqiqku. Chaytas mana imallayuqta mikhuqku, manataq kachitapas riqsiqkuchu chayqa.
18
Iwa, runa mikhuq hatun runallas ninata hap’iq kasqa. Mana kacharispas allinta qhawaq. Aguarunakunamanqa manas quyta munaqchu. Paykunapas manas qichuyta atiqkuchu, Aguarunakunata wañuchispa mikhurqapuqtinsi manchakuqku.
19
Jémpue pichinkuwan Yampits pichinkuwanñataqsi huk p’unchaw Iwamanta nina suwakunankupaq kamachinakusqaku. —Ñuqaq nina hap’inaykama, Jémpue qamñataq Iwaq chakranpi tarpunan mikhuykunaq muhunta apamunki — nispa Jémpue q’intichaqa chayhinata nin. Mallki mallki sunqupi kawsaq Yampits pichinkuchapas nillantaq: —Arí, allinmi. Qam haqayninta riy, ñuqataq kayninta risaq.
20
Q’intichaqa wayq’untakamas risqa, ichaqa raphranta ch’uychuta apicharqukuspas Iwaq warminkunaq chakramanta kutimunanku ñanpi kumparayasqa. Iwaq warminkunas ñannintakama kutinpuchkasqaku, chaysi ñan patapi ch’uychu apichasqa chirimanta qhatatachkaq q’intichata tarisqaku. —Akakallaw! Wakcha q’inticha! Chirimanta wañuchkanña!, haku wasinchisman q’uñirinapaq apakusunchis —nispa Iwaq warminkuna nisqaku. Hukninkaq warmis, q’intichaq q’uñirinanpaq p’achan ukhuman winarqukusqa. Wasinkupiqa ninaq ñawpaqinpis chura-
21
ykunku. Iwaq hukninkaq warmiñataqsi wasiq sispallanpi Yampits pichinkuchata tarikamusqa, pichinkuchaqa yarqaymantapas wañuy wañuyllaña kachkanman hinas kasqa. Warmiqa hap’irquspas wasiman apallasqataq. Chaysi warmiqa pay kikin tapuykukun: —Imatataq kay pichinkuchari mikhunman?, kay ruruchata quykusaq, rurukunatapaschá mikhukun. Warmiqa simichallanmansi purutu ruruta, inchis ruruta sara ruruta ima mikhuchisqa. Pichinkuchaqa llapantas mullp’urqun. Q’utunpis llapan mikhusqanta waqaychan, manas akakusqapaschu. Warmiqa pichinkuq rurukuna mikhusqanta rikuspas, sapallanta pampapi rurukuna mikhuchkaqta saqiykun, cha ykamañataqsi warmiqa platanus wayk’uq, rumu wayk’uq risqa. Chaykamas Jémpue q’intichaqa ninaman pisi pisimanta aswanta achhuykusqa. Ninaman achhuykusqanwansi phurun ch’akichkasqa. Allin ch’akisqaña phurun kaqtinsi, ninaman chupanta winayta munasqa, Iwas rikurqusqa, chaysi qaparisqa:
22
—Q’intin chupanta kanakuchkan! Q’intin ruphachkan! Huk warmis phawaykuspa ninamanta qichuspa karuchaman churasqa. Q’intitaqsi ichaqa nina suwakuytapuni munachkasqa. Unayñas kasqa, Iwakunapas q’intitaqa qunqapusqakuñas. Q’intiqa ch’inchallas
23
qhipanpamanta rawrachkaq ninaman achhuykusqa, q’unchaq rawramusqan ninamansi hatun chupachanta winaykusqa. Ruphaspas q’intiq chupanqa phurunkunaman hap’irqun. Q’intiqa chupachan rawrachkaqsi q’usñirispa, q’usñirispa utqayllata phalaspa hatun Iwaq wasinmanta lluqsisqa. Iwataqsi qaparisqa:
24
—Q’intin ninata suwakuchkan! Q’intin ninata suwakuchkan! Hap’iytas munasqaku, manas hap’iyta atisqakuchu. Q’intiqa mallki mallki sunqumansi ninata aparikuspa ayqi ykukusqa.
25
Jémpue q’intichaqa ch’aki mallkikunata machu mallkikunata llamt’a rurana mallkikunata tarispas chupachanwan rakhu k’aspikunaman tupaykachispa hap’ichisqa. Lliwpi ninata saqispas phalasqa. Q’intichaqa aychanman nina rawray ayparqunan kachkaqtinsi, Marañon mayuman phawaykuspa unu ukhuman winarqukusqa. Chayhinatas phurunpi nina rawray wañupusqa. C h a y p’unchawmantapachas, llapan q’intikuna usphaman rikch’akuq yuraq uqi llimp’i chupachayuq kapunku. Aguarunakunataqsi ninata hap’ikuspa wasinkuman apakusqaku, cha ymantapachas ninaq mana wañunanpaq allinta qhawapayanku.
26
Yampits pichinkuchañataqsi Iwakunaq llakisqa Jémpuepa ninata aparikuspa chinkakusqanmanta kachkanankukama, utqaylla phalaspa ayqikapusqa. Yampits pichinkuchañataqsi aguarunaq wasinman chayaspa Iwaq wasinpi llapan rurukuna mullp’umusqanta aqturqapusqa. Cha yhinatas aguarunakunaqa inchis muhuyuq, sara muhuyuq, purutu muhuyuq kapusqaku. Chakrankupis tarpuyta qallarisqaku.
27
Chay p’unchawmantapachas Aguarunakunaqa tuta p’unchaw ninataqa rawrachkaqtapuni hap’inku, chaywan mikhunanku wayk’ukunankupaq, platanus kankanankupaq, rumu kankanankupaq, mana aychaq ismunanpaq, aycha q’usñichinankupaq, paray p’unchawkuna chiriy tutakuna, chakinku q’uñichikunankupaq.
28
Aguar unaq kawsayninmant a willakuykuna
Una públicación de:
Con el apoyo de:
