BİLİM FELSEFESİ VE METODOLOJİ: APRİORİZM VE APOSTERİORİZM ARASINDA 'METHODENSTREİT' Yazar : Özgün Burak KAYMAKÇI
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ................................................................................................................ i GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1 I. BÖLÜM: BİLİM FELSEFESİ IŞIĞINDA METODU ARAMAK 1.1. BİLİM .................................................................................................................. 2 1.2. BiLiM FELSEFESi ............................................................................................. 7 1.2.1. BULUNDUĞUMUZ NOKTAYA VARMAK ...................................... 8 1.2.1.1. David Hume ve İndüksiyon Problemi ...................................... 8 1.2.1.2. Immanuel Kant ve Sentetik Apriori ........................................ 11 1.2.1.3. Viyana Çevresi ve Doğrulanabilirlik ...................................... 14 1.2.1.4. Popper ve Yanlışlanabilirlik ................................................... 20 1.2.1.5. Kuhn ve Paradigma ................................................................. 25 1.2.1.6. Lakatos ve Bilimsel Araştırma Programları ........................... 29 1.2.1.7. Feyerabend ve Metodolojik Anarşi......................................... 34 1.3. BİLİM FELSEFESİNİN İKTİSADİ ANALİZİ ................................................ 36 II. BÖLÜM: APRİORİZM VE APOSTERİORİZM ARASINDAKİ İKTİSAT METODOLOJİSİ .................................................................................................................39 2.1. Metot ve Metodoloji .................................................................................................39 2.2. İktisat ve Metodolojisi..............................................................................................42 2.3.1. Aprioristler .................................................................................................46 2.3.2. Aposterioristler ...........................................................................................52 2.4. İktisat Metodolojisinin Döngüselliği........................................................................64 SONUÇ ................................................................................................................................ 65 KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 66
i
GİRİŞ Sadece iktisatçılar değil antropologlar, siyaset bilimcileri, sosyal psikologlar ve sosyologların da insan davranışını anlaşılır kılmakta iktisadi yaklaşımın en meşru yol olduğunu düşünüyor olmaları iktisattaki metodolojik sorunların iktisadı aşan tesirini arttırmaktadır. 1 Bu anlamda, bağımsız olarak varlık bulduğu kabul edilen onsekizinci yüzyıldan itibaren metodolojik olarak bir tartışma alanı olmaya devam eden iktisadın, söz konusu ayrışmalara sebep olan ayrıcalıklı konumunun belirleyicileri üzerinde durmak gereklidir. İncelediği yapıların sunduğu kırılganlıklarla karşıt metodolojik karakteristiklere sahip doğa bilimleri ve sosyal bilimler arasında metodolojik salınımlar gösteren iktisat, apriori ve aposteriori eğilimler arasında olduğunu ifade edebileceğimiz bir döngüsellik içinde kendi bilimsellik iddiasını sürdürmektedir. Bu iddia neticesinde, söz konusu savın test edilebileceği, ürettiği bilginin güvenilirliğinin ve bu bilgiye nasıl ulaşılması gerektiğinin tespit edileceği bir alanın varlığı da kaçınılmaz olmaktadır. Bu anlamda, 'bilimin iktisadı* 2 olarak tanımlayabileceğimiz metodolojinin; -iktisatçıların elinde- iktisadın bilimselliğini araştıracak iktisat metodolojisine dönüşeceği aşikârdır. Ancak en genel düzlemde, felsefe ve iktisadın kesişim alanı olarak sunabileceğimiz 'iktisat metodolojisi'nin, saf 'iktisat' olmaktan ziyade 'iktisat üzerine' olmasının sunduğu ihtiyatla, yüklenen vazifeyi gereksiz gören iktisatçıların da varlığı göze çarpmaktadır. 3 Bu açıdan bakıldığında, bilim felsefesi ışığında iktisadi düşüncenin karşılaştırmalı analizini yapmaktan ziyade, [kimi zaman bağlanıldığından bile haberdar olunamamış] bir paradigmanın güvenilirliği içinde [copypastorical] bilimsel faaliyetlerin sürdürülmesi de anlaşılır olmaktadır. Söz konusu durumun, D.Hausmann'ın ifadesiyle 'daha çok bilimsellik etiketi=daha yüksek danışmanlık ücretleri'4 anlamına geldiği gibi bir çıkarım yapmak durumunda olmasak bile, en basitinden entelektüel bir zafiyet taşıdığını ifade etmekte de bir sakınca görmüyoruz. Bu sebeple, J.A.Schumpeter'de kendini gösteren evrensel iktisadi kafanın, 5 salt mühendislik faaliyetine indirgenmesi dinamiğinin iktisadi düşünce içindeki seyrinin takip edilmesi açısından da metodolojik gözlemin gerekliligine 6 işaret etmekteyiz. Böylece, hem pozitif çerçevenin çizilmesi, hem de negatif dışsallıklardan disiplinin arındırılarak bilim olma statüsüne yükseltilmesi amacı sorgulanırken; iktisat metodolojisinin döngüselliği çerçevesinde daha geniş, daha kuşatıcı ve daha çetin bir soruyla karşı karşıya kaldığımızı da itiraf ediyoruz: Bilim nedir?
Daniel M. Hausman, "Introduction", Philosophy of Economics: An Anthology, Ed. By. Daniel M. Hausman, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s.2 Ockham'li William tarafindan ondördüncü yüzyılda ortaya atılıp, günümüze Ockham 'in usturası olarak ulaşan ünlü prensip, 'varlıklar gereksiz yere bölünmemelidir.' [Pluralitas non est ponenda sine neccesitate] temelinde basitliği öne çıkarmaktadır. (Bkz. Şafak Ural, Pozitif Bilimde Basitlik İlkesi'nin Belirlenmesi Yolunda Bir Deneme, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1981) Yakın tarihte ise, bilimsel 2 araştırmalarda iktisadi tavrı öne çıkaran isim Ernst Mach olmuştur. Bkz. Ernst Mach, "On the Economical Nature of Physical Inquiıy", Popular Scientific Lectures, Thomas Joseph McCormack(Çev.), La Salle, Open Court Publishing Co., 1898 Bir röportajında Friedman metodolojiye bakışını şöyle özetlemektedir: 'İktisatın nasıl icra edilmesini gerektiğini tartışmak yerine çabamı iktisat yapmaya harcarım.' Bkz. William Frazer, "Methodology: Reply", The American Economic Review, Vol.74, No.4, 1984, s. 794. 4 Hausman, Introduction, s.1 3 5 Sabri F. Ülgener, "Joseph Schumpeter(1883-1950)", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), 1 İstanbul, Derin Yayınlan, 2006, s.166. 6 Ahmed Güner Sayar, İktisat Metodoloji ve Düşünce Tarihi Yazıları, Ötüken Yayınlan, İstanbul, 2005, s.13.
I. BÖLÜM: BİLİM FELSEFESİ IŞIĞINDA METODU ARAMAK
1.1. BİLİM Bilim adamları için kendilerini adayacakları bir süreç ya da tatmin edici bir uğraş, ordular için ulusal güvenliğin sağlanması için pandoranın kutusundan çıkan cihazlar, şirketler için karlılıklarını arttırma vesilesi, hükümetler için milli servetin doğrultulması için bir araç. Sol düşünce için dünyayı dönüştürmek ve angaryayı ortadan kaldırma vesilesi, 7 sağ düşünce için sanayi çarklarının bir dişlisi.8 Geri kalmış ülkeler için sefaletten kurtulma ümidi, çevreciler icin ekosistemi bozan ve tamir edecek olan... Tarihçiler için modern toplumu şekillendiren başat faktör, 9 sanatçılar için kendilerinin açığa çıkarmaya çalıştıkları gizemi yok etmeye çalışan bir karşı güç...10 Olası tüm pratiklerde, farklı tanımlanan, en geniş anlamıyla varlık ve varlığa dair beklentilerimizi çözümleyici, sürekli bir anlama ve açıklama 11 etkinliği. Bu etkinliğin neticesi olarak ortaya çıkan bilginin biriktirilmesi 12 ve tasnifi; bunun da ötesinde, söz konusu sınıflandırmanın kavramlar aracılığıyla düzenli bir bilgi kümesi ortaya çıkaracak şekilde, bilimsel bir metot güdülerek13 yapılma süreci.14 Farkedildigi üzere tanımlandıkça, yeni bir kavramsallaştırmaya ihtiyaç duyulan, tanımı da kendi gibi genişleyen bir olgu. Bazen de bu genişlemeye içkin olarak, iki boyutlu yapısına işaret edilmek durumunda kalınan parçalı bir varlık. P.Medawar'a göre ilk boyut imgesel bir içgörü üzerine inşa edilirken, ikinci boyut duyuların şahitliğine dayanmakta: "Gerçeklik, gözlemcinin zihninde şekillenir: 'Ne gerçek olabilir?'in imgesel kavrayışı araştırmacıya başarabildiği kadarıyla anlama imkânı verir. Bu açıdan bilimde tüm ilerleme spekülatif bir maceranın sonucudur. Diğer görüşe göreyse, gerçek doğanın içinde saklı olup ancak duyuların aydınlığında elde 7
Paul Feyerabend, Science in a Free Society, London, NLB, 1978, s.75 Politik sol ve politik sağın, heterodox ve orthodox bilim anlayışları çerçevesinde kabaca dağılımı için. Bkz. James Robert Brown, Who Rules In Science?:An Opinionated Guide for the Wars, Maasachusetts, Harvard University Pres, 2001, s.26 9 Bernard Dixon, What is Science For?, New York, Harper&Row Publishers, 1973, s.205. 10 Ortaya koyduğumuz bu karşıtlığın kesişiminde 'dehanın hayatını' gören İngiliz şair ve eleştirmen Matthew Arnold'in, yaşadığı coğrafya ve dönemin[19.yy.] bilim algısını yansıtmakta olan fikirleri ayrıca önemlidir: 'Bilimin, denilebilir ki, uzanacağı en üst nokta; şiirde talim edilen muazzam güce büyük benzerlik gösteren, keşif gücü ve tahmin yeteneğidir. Bu sebeple, ruhu, enerjiyle betimlenen bir millet bilimde de gayet yetkin olabilir; işte Newton. Shakespeare ve Newton: Entellektüel alanda daha yüksek iki isim var olamaz. İşte, dehanın hayatı olan bu enerji, herşeyin üstünde özgürlüğü- tüm otoritelerin, emirlerin ve rutinlerin uzağında kendi iradesini genişletecek en büyük alanı- talep ve ısrar eder.' Bkz. Matthew Arnold, Lectures and Essays in Criticism, Ed.by.R.H. Super, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 1962, s.238 11 Nagel, bilimsel açıklamayı dedüktif, olasılıksal, fonksiyonel[veya teleolojik] ve kalıtımsal açıklamalar olarak dört tür altında toplamaktadır. Bkz. Ernst Nagel, The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1979, s.4, 20-25 12 Francis Bacon'da[17.yy] acemi örneğine rastladıgımız, büyük miktarda verinin derlenmesi sürecinin bilim zannedilmesi yanılgısının yirminci yüzyıla uzanan ismi Karl Pearson(1857-1936) olmaktadır. Induktivizmin en büyük savunucularından olan Pearson; 'Bilimin Dilbilgisi-The Grammer of Science' kitabinda modern bilimin amaç ve metodunu 'olguların sınıflandırılması ve bu sınıflandırmanın üstünden -modern zihnin marazi hassasiyetlerinden bağımsız- mutlak hükümlerin formülize edilmesi' olarak sunmaktadır. Bkz. Karl Peason, The Grammer of Science, New York, Cosimo Inc., 2007, s.6. Bu noktada söz konusu iki ismin kronolojik olarak ortasında yer alan J.S.Mill'i ayrıca anmak gerekmektedir. Newton'ın [matematiksel fizik çatısı altında induktif metodla deduktif metodun birleştiği]çekim yasalarını ortaya koymasından 60 sene önce ölen Bacon'un acemiligi anlaşılabilirken; J.S. Mill'in Newton'dan yaklaşık 100 sene sonra matematiğe hiç yer vermeyen bir induktif mantık geliştirmiş olması izah edilememektedir. Bkz. Hans Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, İstanbul, Bilgi Yayinevi, 2000, s.69. 13 EL. Dellow, Methods of Science: An Introduction to Measuring and Testing for Laymen and Students, New York, Universe Books, 1970, s.14. 14 Frank E. Egler, The Way of Science, New York, Hafner Publishing Company, 1970, s.1. 8
2
edilebilir: Kavrayış anlayışa dolaysızca önderlik ederken, bilim adamının asli görevi de ayırt etme olacaktır."15 Medawar'in anlayışımızı kolaylaştıran, fakat tatmin edici olmayan, keskin ayrımının ötesinde, bilimi farkına varamadığımız girift dinamiklerin etkisi altında icra edilen bir faaliyet olarak tanımlayan Arthur Koestler'i de anmak gereklidir. Koestler'in 'Bisociative eylem' olarak kavramsallaştırdığı süreç, bilimi rasyonel ve irrasyonel unsurların birlikteliğinin bir neticesi olarak sunmaktadır: "Sanatçıların aksine bilim adamının duygulara başvuramayacağı, bilim tahsil etmek isteyenlerin de hislerinin rehberliğinde yol alamayacağı öne sürülmüştür. Fakat görüyoruz ki, bilimi mantık ve akla; sanatı da sezgi ve duyguya eşitleyen denklem apaçık popüler bir safsatadır. Bugüne kadar hiçbir buluş salt mantıksal dedüksiyon ile gerçekleşmemişken, hiçbir sanat eseri de ihtiyatlı bir zanaatkârlık olmaksızın üretilememiştir. Bilinçaltının heyecan verici oyunları her iki sürece de dâhil olmaktadır."16 Herbert Simon ise, bilinçdışı gercekleşen söz konusu süreci 'kuluçkaya yatma ve ani aydınlanma' fenomeni olarak tanımlarken, 'heyecan verici' bir örnek olarak Poincare'i öne çıkarmaktadır.17 Gelişim-keşif sürecinde bilim adamının karşılaştığı söz konusu özgünlüğün yanı sıra; tam yetkin zihinlerin18 genişletebildiği özerk alanıyla da -bilim- beşeri çoğunluga ancak 'nihai ürünleri' tükettirilen bir meta-süjeye dönüşmektedir. Bu anlamda, fenomen-numen bağlamındaki etkileşimli sistematiğiyle metafiziği fizikleştiren bir araç olan bilimin kendisi metafizikleşmektedir. Böylece kimi zaman bir kurumsal meşruluk kaynağı, kimi zaman bir sosyal faaliyet, kimi zaman ise bir sosyal kimlik unsuru olarak 19 karşımıza çıkan bilim; 'ne
15
16
17
18
19
Peter Medawar, The Art of the Soluble, Harmondsworth, Penguin, 1969, s. 15. Medawar'ın metodik düzlemde tespit ettiği parçalı yapı, zaman düzleminde kendini oluşmuş bilim ve oluşmakta olan bilim olarak göstermektedir. Oluşmuş bilim mantık kurallarıyla uyum içinde olan ve bütünün içinde hiçbir şeyin birbiriyle çelişmediği bir nitelik sergilerken, oluşmakta olan bilim ise söz konusu tutarlı dünyanın mümkünler alanında yeni bir yol açma çabasından başka bir şey değildir. Bkz. Abraham Moles, Belirsizin Bilimleri: İnsan Bilimleri İçin Yeni Bir Epistemoloji, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1993, s.29-30 Arthur Koestler, The Act of Creation, New York, The Macmillan Company, 1964, s.264. Koestler, yaratıcı sentezin 'bisociative modelleri' olarak bilim tarihinden derlediği gösterimlerle, evvelce ilgisiz iki beceri ya da düşünce matrisinin nasıl birdenbire birbirlerine bağlandığını açıklamaya calışmıştır. (Bkz. A.g.e., s. 121). Bernard Dixon da, hologramın keşfi nedeniyle 1971 yılında Nobel Fizik ödülüne layık bulunan Dennis Gabor'un söz konusu keşfi laboratuarda çalışırken değil de, koltuğunda tenis seyrederken yapmış olmasını; ayrıca Friedrich Kekule'nin 1865'de ateş karşısında uyuklarken benzen molekülünde bağlanmış karbon atomlarının nasıl kendisine gözükmüş olduğunu Koestler'in tezine destek olabilecek şekilde ortaya koymaktadır. Bkz. Dixon, What is Science For?, s.25 Poincare matematik için oldukça değerli olan bir keşfin, günlük hayatın akışı içinde ve ilgisiz bir anda (otobüse binmeye çalışırken) zihnine düştüğünü ifade ederken sözüedilen ilişkiden haber vermektedir. Bkz. Herbert Simon, "The Psychology of Scientific Problem Solving", On Scientific Thinking, Ed.by.Ryan D. Tweney, Michael E. Doherty ve Clifford R. Mynatt, New York, Colombia University Press, 1981, s. 49. Einstein üzerine kaleme aldığı biografiye, rölativite teorisine nasıl olupta heyecanla bağlandığını aktararak başlayan J.Bernstein'ın motivasyonu oldukça anlamlıdır: 'Ama bana göre okuduğum en ilginç şey dünyada rölativite teorisini anlayan yalnızca yedi kişi olmasıydı. Bu benim için çok esrarengizdi ve herhangi bir şeyi nasıl olup da bu kadar az insanın anlayabildiği sorusu beni büyüledi.'; '[Bernard Cohen]... sonra dünyada yalnızca on iki kişinin bu teoriyi gerçekten anladığını söyledi. Bu söz dikkatimi çekti ve hemen lisedeki eski idealimi hatırladım. O zamandan beri anlayan kişi sayısı yediden on ikiye çıkmıştı, ama on üçüncü olmak da fena sayılmazdı.' Bkz. Jeremy Bernstein, Albert Einstein: Fiziğin Sınırları, Ankara, Tubitak Yayınları, 2006, s. 7-9. Ömer Demir, Bilim Felsefesi, Ankara, Vadi Yayınları, 2000, s.11
3
olduğu' sorgulanan bir objeden ziyade, 'kimdif denilebilecek aşkın [transandantal] bir süjeye dönüşmektedir. 20 Söz konusu öteleşmeyle eşzamanlı olarak, teknik süreçlere bilimsel ilkelerin uygulanması olarak tanımlayabileceğimiz teknoloji ile bilim tekrar bedenleşmekte; yine ikili bir yapı içinde, temel ve uygulamalı bilimler ayrımına21 bizi sevketmektedir. 22 Bu noktada, malum bedenleşmenin 'yeni bilimin bilişsel amaçları' çerçevesinde tanımlanıp; sadece uygulanabilir olan pragmatik çıkarlarımıza hizmet etmek kriteriyle 23 hedonize edilmesi de, modern dünyanın önemce anlamak yerine sahip olmayı ikame eden eğilimleriyle uyum göstermektedir. Böylece, -bilim- sosyal yapıyla karşılıklı etkileşim halinde, hem dönüştüren hem de dönüştürülen 24 olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu etkileşimle, bilimin bilinir kılınabilmesi için, bilgi sosyolojisi gibi bir alt disiplin ortaya çıkarken; Feyerabend'ta vücut bulduğu üzere bilime karşı toplumu korumak gerektiğine inanan yaklaşımlarca da bilim, anarşist bir tanım içinde ele alınabilmektedir. Oppenheimer ise varlığın sınırlarını arayan bilimin, bir etikle sınırlandırılmaması halinde varolamayacağını ifade ederken, Feyarabend'ı25 da öncelemektedir: "Muazzam keşiflerimizin büyük basarısıyla, geleneğimizden ve bir oranda dilimizden uzaklaşır duruma düştük. Uzmanlaştığımız kültür ilerlerdi, kişisel güzelliklerimiz serpildi; fakat bireyin içinden irfan ve dayanıklılığını türettiği toplumsal faziletimiz fakirleşti. Hakikat ve yalınlığı harmanlayan saf söz ve eylemlere, yüceliğe açız..."26 Erwin Schrödinger de, benzer bir ihtiyatla, 'insan ırkının mutluluğunun, doğa bilimlerindeki hızlı uyanışı takip eden teknik ve endüstriyel gelişmelerce yakalanacağı konusunda şüphe dolu' olduğunu ifade etmektedir.27 Morris Kline da bilime atfedilen söz konusu beklentileri, 'aydınlanmaya' yüklenerek açıklamaktadır:
20
Söz konusu aşkınlığın derinlemesine incelemesi icin Bkz. David Horrobin, Science is God, Aylesbury, Medical and Technical Publishing, 1969 21 [Applied Science] Uygulamalı bilim'in karşısında; [Katı bilim]^ard Science, [saf bilim]Pure Science, [Esas bilim]Basic Science ve [Asıl bilim]Fundamental Science olarak karşımıza çıkan kavramsallaştırmaların hepsini 'temel bilimler' altında birleştirirken; [Mutlak bilim]Exact science' ın da kesin kantitatif ifadelerde ortaya konulup, aynı zamanda katı hipotez testlerine tabi tutulabilme özelliğiyle artık duyuların reddedemeyeceği düzeye indirgenen bilgi kümelerine işaret ettiğini söyleyebiliriz. Bkz. Max Planck, "The Meaning and Limits of Exact Science", Science, New Series, Vol. 110, No. 2857, 1949, s. 319-321. 22 Dellow, Methods of Science: An Introduction to Measuring and Testing for Laymen and Students, s.14. 23 Fred Wilson, The Logic and Methodology of Science in Early Modern Thought: Seven Studies, Toronto, University of Toronto Press, 1999, s.7. 24 Poincaire'in 'bilim yapaydır' sözüyle donuklaşan söz konusu dönüştürülme sürecinde dönüşümün faili bellidir: insan. Ancak yapay olanın bilim mi yoksa bilimi dışa vurabilmemizi sağlayan gramatik yapı mı olduğu izaha muhtaçtır. Bkz. Nermi Uygur, Dil Yönünden Fizik Felsefesi, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1985, s.108. 25 'Against Method' da bilimlere dışsal bir metot dikte edilemeyeceği temelinde -siyaseten olmasa daepistemolojik olarak anarşist olduğunu beyan eden Feyerabend'ın, aynı zamanda bilimin etikle sınırlandırılmasına karşıt bir felsefe taşıyabileceği konusunda ihtiyatlı olmak gerekmektedir. Feyerabend'in şikayetleri aslında etik vurgulara denk düşerken; bilimin batı medeniyetinin belirlediği çerçevede yapılıyor olmasını ise, diğer medeniyetlerin ürettiği hüner ve değerlerin yok edilmesine denk düştüğü için, mahkum etmektedir. Ayrıca; bilimin süregiden çerçevede icra ediliyor olmasını da 'batı medeniyetinin bugüne kadar daha öldürücü silahlar yapabilmiş olmasına' bağlamaktadır. Bkz. Paul Feyerabend, Against Method, New York, Verso-New Left Books, 1997, s.3, 248. 26 J. Robert Oppenheimer, Science, Values and The Human Community, Fulbright Conference on Higher Education, Sarah Lawrance College, 1957; J. Bronowski, Nature and Knowledge-The Philosophy of Contemporary Science, Oregon, Condon Lectures, 1969, s.16-17'deki alıntı. 27 Erwin Schrödinger, Science and Humanism: Physics in Our Time, Cambridge, Cambridge University Pres, 1961, s.3. Schrodinger, sözkonusu satırları kitabının "Bilimin yaşam üzerindeki manevi anlamı" adlı
4
"Astronomi-mekanik alanında Newton matematiği ve bilimince elde edilen gözalıcı başarıları temel alarak, onsekizinci yüzyıl entelektüelleri insanlığın bütün sorunlarının yakında çözüleceği görüşünü ileri sürmüşlerdi. Bilim ve matematiğin yakında açığa çıkaracağı yeni mucizeleri bilmeleri mümkün olabilseydi daha sınırlanmamış beklentiler içinde de olabilirlerdi. Bugün bu düşünürlerin yersiz bir iyimserliğe boyun eğmiş oldukları apaçık ortadadır."28 Bu noktada, Oppenheimer, Schrödinger ve Kline'in İkinci Dünya Savaşı ve soğuk savaşın nükleer risklerinin sınırsız ihtimalleri tesirinde değerlendirilebilecek 29endişelerinin, John D. Bernal tarafindan ise İkinci Dünya Savaşının hemen öncesinde ortaya konulmuş olduğu belirtilmelidir: 'Bilimsel araştırmaların sonuçlarının yaşantımızda devamlı bir iyileşme getireceğine inanılmış olsa da, ... [yaşananlar] bize bilimin yıkıcı ve savurgan bir amaçla kullanılabileceğini göstermektedir.'30 Diğer taraftan, bilimi yegâne dinamik olarak gören, Jonathan Piel gibi bilim partizanlarının fikirleri de çekincesiz yaklaşımlara örnek olarak ortaya konulmalıdır. Piel, 'bilimin, tarihin kendini tekrarlamasını engelleyen yegâne kuvvet olarak, tarihsel kalıbı kırıp, çemberi bir spirale dönüştürdüğünü' ileri sürerken, 'cevapların, yeni sorular türetmesi yoluyla; bilimin toplumu dönüştürdüğü' temel tezini öne çıkarmaktadır.31 Ancak, söz konusu soruların bilime kimin tarafından yöneltildiğinin Piel'de yanıtı yoktur. 32 James Robert Brown, 'Who Rules in Science?' kitabında bilime yöneltilen soruların kurgulayıcılarını incelerken; bilim savaşlarındaki güç ilişkilerinin açığa çıkartılması ve bilimin demokratikleşmesini 33 bölümünde kaleme alırken; aynı zamanda bilimin değerinin nereden ileri geldiğini sorgulamaktadır. Delphik tanrısallik ilkeleri ve Ploutinus retoriklerinden alıntılarla Schrödingerin sunduğu cevap ise bilimin "Kendini bil!" ilkesini gerçeklestirme aracı olduğudur. A.e. s.4 28 Morris Kline, Mathematics in Western Culture, New York, Oxford University Press, 1966, s.286 29 John Gillott ve Manjit Kumar, Science and the Retreat from Reason, London, Merlin Press, 1995, s.162 30 J.D. Bernal, The Social Function of Science, London, The M.I.T. Press, 1939, s.xiii 31 Jonathan Piel, "Challenges for 1994", Scientific American, Vol. 269, Issue 6, 1993, s.15. J. Piel'in isaret ettigi cevapların yeni sorular üretme mekanizması, ilk olarak Immanuel Kant tarafından ortaya konulurken, 'Kant'ın Soru Üretme Prensibi' [Kant's Principle of Question Propagation] olarak anılmaktadir. Bkz. Nicholas Resher, The Limits of Science, Pittsburg, University of Pittsburg Press, 1999, s.13-14 32 John Gillott ve Manjit Kumar, Science and the Retreat from Reason, s.163. Bu soruların toplum tarafından soruldugu gibi bir cevap vermemiz durumunda bile, toplumun sadece bilimle giriştiği ilişkiden beslenmediği gerçeği toplum-bilim etkileşimde karşımıza çıkmaktadır. A.N. Whitehead, bu noktada, bilimin söz konusu yetersizliğini onun maddeci temellerine baglamaktadır: 'Medeni toplumun estetik ihtiyaçlarını düşündüğümüzde bugüne kadar bilimin verdiği karşılığının talihsizliği ortaya çıkar. Bilimin maddeci kökenleri, dikkatleri, değerler karşısında eşyaya sevketmiştir.' (Bkz. Alfred North Whitehead, Science and the Modern World, New York, The Free Press, 1925, s.202.) Bu kitabıyla Whitehead'in yirminci yüzyılın en temel aydınlanma eleştirilerinden birini ortaya koyduğu belirtilmelidir. Ancak, aydınlanma sürecinde metafiziğe karşı fazla ileri gidilmiş olduğunu ileri süren Whitehead'in, aydınlanma öncesi dönemin savunmasını Aristo ve Katolik kilisesinin doktrinlerini yücelterek yapan Fransız fizikçi ve filozof Pierre Duhem[ö.1916] tarafından öncelendiğini belirtmek gerekir. Bkz. Pierre Duhem, The Aim of Structure of Physical Theory, New York, Atheneum, 1962, s.245, 264, 307 33 Brown, bilim gibi uzmanlık isteyen bir alanda demokratikleşmeyi tartışırken konunun zorluğuna işaret etmektedir. Yaklaşık bir asır önce demokratik yollarla seçilmis Illinois meclisinin Pi sayısını rasyonel bir sayı olarak kabul etmesi gibi bir [trajik]uç örnekte olayın basitleştirilmemesi gerektiğini ortaya koyarken, çesitli demokratikleştirme önerilerini ele almaktadır. Böylece, demokratik bilime tam demokratik toplumla ulaşılacağı koşulu, bilimsel kastların kırılması, bilimin ürünlerinin koşulsuz paylaşımı, halkın bilimi, bilimin toplumsal ilişkilerini anlama, bilimde doğrudan-temsili demokrasi, doğru temsilcilerin tayini vb. gibi çesitli yaklaşımları artı ve eksileriyle tartışmaktadır. (Bkz. James Robert Brown, Who Rules in Science?: An Opinionated Guide for the Wars", s.169-188.) Nihayetinde, bilimsel araştırma fonlarının mı, araştırma yapılacak konuların mı, elde edilecek sonuçların paylaşımının mı, yoksa malum sonuçların uygulama
5
sorgulamaktadır. Böylece, bilimin sosyal bağlantılarının anlaşılarak, 'toplum için' icra edilir hale getirilebileceğini ummaktadır. Brown, bu süreçte bilginin ticarileştirilmesini, bilimin karşılaştığı en büyük tehdit olarak görürken,34 zımni olarak da bilimin tekelleşmesine işaret etmektedir. Tek-elde toplanan bilimin -umulanın aksine- bilgeliğe dönüşemediği aşikâr iken, A.S. Eddington'ın düşünceleri anlam kazanmaktadır: ' Bilim başka bir şey, bilgelik bambaşka bir şeydir. Bilim, birçok adamın çocuklar gibi oynayıp, parmaklarını kestiği keskin bir alettir.'35 Edgar D. Adrian ise bu bağlamda sosyal bilimlere önemli bir misyon yüklemektedir: 'Sosyal bilimler doğa bilimleri kadar yaratıcı olamadığı sürece, yeni aletlerimiz bize fazla bir yarar sağlayacak değillerdir. ' 36 Adrian'in sözünü ettiği yararın sağlanabilmesi için, öncelikli olarak 'bilimin amaçlarının', sosyal bilimlerin çizeceği makul çerçevede, yeniden tayin edilmesi gerekmektedir. Bu anlamda, doğayı kontrol altına almak ve idare etmek şeklinde ortaya konulan geleneksel egosantrik amaçlar yerine; maddi çevremizle uyum içinde olmayı öne çıkaran bütüncül yaklaşımlar önemsenmelidir.37 Söz konusu bütüncül anlayışın, klasik madde-mana/beden-zihin ayrışmasını nihayete erdirip, Marx'in 'sosyal bilimlerin ve doğa bilimlerinin [birleşerek] nihayetinde tek bir bilime dönüşeceği'38 öngörüsüne imkân verip veremeyeceğini bilemiyoruz. Ancak, 'doğaya işkence ederek bilgisini elde etme' sapkınlığını39 yenmemize yardımcı olacağından eminiz. Nihayetinde, söz konusu bütüncül idrakimizi ve bilim anlayışımızı genişletmesi ümidiyle; sözü insan[zihin] ve evren'in[madde] hem bağımsız hem de kesişen yapısının görkemine işaret eden M. Planck'a bırakıyoruz: "Kendimi bilime adamamdaki asıl irade, keşfetmenin gençliğimin ilk yıllarından beri beni heyecanla doldurmaktan geri kalmayan dolaysız sonucudur. İnsan muhakemesinin kanunlarının, bize ait olan dünyadan elde politikalarının mı demokratik olarak belirleneceği temeline indirgenebilecek kavramsallaştırmanın; demagograsiyeY dönüşmekte olan çağın eğilimlerine karşı ortaya konuluyor olması önem kazanmaktadır.[y: Halk kitlelerinin tutkularının, menfaatler uğruna safsatalar aracılığıyla kışkırtılıp yönlendirildigi sistem.] Diğer taraftan; tüm zamanların siyasal yapı ve diktalarını aşaraktan günümüze süzülüp gelen bilimsel gerçekliğin özerk yapısına işaret eden tarihsel örnekler olarak Albert Einstein'ın Rölativite teorisini "yahudi bilimi" diyerek Alman Bilimler Akademisi ve Sovyet Bilimler Akademisine oybirliğiyle reddettirmiş olan Hitler ve Stalin'in uygulamaları da bu çerçevede hatırlanmalıdır. Bkz. Ahmet Yüksel Özemre, Fiziksel Realite Meselesine Giriş, İstanbul, Açılım Kitap, 2004, s.23 34 Brown, Who Rules In Science:An Opinionated Guide for the Wars, s.208 35 Arthur Stanley Eddington, The Decline of Determinism; Robert L. Weber, More Random Walks in Science, New York, Taylor&Francis, 1982, s.48 deki alıntı. Bu noktada, oynayan ellerle kesilen parmaklarin aynı bedene ait olup olmadığı sorusu akla gelse de, Eddington'ın insanlığı tek bir bedende ele aldığını düşünmeğe çalışıyoruz. 36 Edgar Douglas Adrian, Proceedings of the 3rd Congress of Psychiatry. Montreal 1961, Toronto, University of Toronto Press, 1961, s.42. 37 Elizabeth Frazer, "What's New in the Philosophy of Social Science?", Oxford Review of Education, Vol. 21, No. 3, 1995, s. 273 38 Karl Marx, "Economic and Philosophic Manuscripts of 1844", Ed.by. Dirk J. Struik, New York, International Publishers, 1964, s. 229. 39 Francis Bacon'ın bilim anlayışındaki 'kuvvet', 'işkence', 'tecavüz', 'hakimiyet' ... vaazeden cümleleri Freudyen analizle ele alan E.F. Keller, Oedipik eğilimlere işaret etmektedir. Ayrıca Bacon'un metaforlarında doğaya karşı sergilenen cinsel saldırganlık öğeleri de bölünmüş bir zihnin kendini ispat çabası olarak değerlendirilmektedir. (Bkz. Evely Fox Keller, Reflections on Gender and Science, New Haven, Yale Univesrsity Press, 1985, s.40-43.) Elizabeth Hanson ise bir kamu görevlisi olan Bacon'da ortaya çıkan işkence vurgusunun ikili boyutuna dikkat çekerek; epistemik duruşunda belirginleşen boyutun, aslında Bacon'in işkenceyi meşru sorgulama aracı olarak gören mesleki tercihlerinden ayrı düşünülmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Bkz. Elizabeth Hanson, Discovering the Subject in Renaissance England, Cambridge, Cambridge University Press, 1998, s.25-26.
6
ettiğimiz izlenim silsilelerini yöneten kanunlarla kesişmesi gerçeğinin, bilinmezin anlaşılmasını sağlaması; böylece, saf aklın, insana, maddenin mekanizmasına nüfus etme imkanı verebilmesi. Bu bağlamda, dış dünyanın insandan bağımsız, mutlak bir şey olması; bu mutlaklığa uygun düşecek kanunların büyük önem arz eden araştırılmasını, hayattaki en yüce bilimsel uğraş olarak bana gösterdi."40 Böylece, insan ve evren arasındaki ilişkinin Planck'ta ifade bulan "hem...hem de" yapısının ezeli belirsizliği; bizi bilimin karakteristiğinin somutlaştırılacağı yeni bir alana sevk etmektedir: Bilim felsefesi. 1.2. BiLiM FELSEFESi Bilim ve felfese gibi birbirlerinden beslenen iki alanın buluştuğu bir uzmanlık olan bilim felsefesinin seyri; söz konusu iki alanın etkileşimi anlaşılmadan açıklanamaz. Bu çerçevede, söz konusu iki alana bakıldığındaysa Plato, Aristo, Descartes, Leibniz ve Kant gibi filozoflar bilime yeni ufuklar açarken; -filozof olarak anılmamalarına rağmen- Galileo, Newton ve Darwin'in de felsefe üzerinde büyük tesirlerinin olduğu göze çarpmaktadır.41 Bu etkileşim içinde, tarihsel olarak en etkin olanın hangi taraf olduğunun belirlenmesi oldukça zordur. Ancak, belirsizliklerden beslenen felsefenin, 42 -insanın maddi dünyayı anlamlandırmaya yönelik çabasının sonucu olarak biriken- bilimsel bilginin varlığıyla birlikte, zemin kaybetmekte olduğu da tarihsel bir süreçtir.43 Ancak, bilimin tıkandığı noktalarda, bilim adamlarının felsefenin spekülatif akıl yürütmesine müracaat ettikleri de bir vakadır. Bu anlamda; Einstein ve Heisenberg, disiplerindeki sıkışmayı giderme çabasıyla felsefeye açılan iki ünlü isim olarak özellikle anılmaktadırlar. Bu anlamda, bilim felsefesini, bilim tarafından sezgisel olarak yönelinen felsefenin; bu yönelişe sistematik karşılığı olarak tanımlamak mümkündür.44 İlk eylem ne kadar doğaçlamaysa, ikincisinin planlı tabiatı bir o kadar belirgindir. Bu sistematik çabanın tarihsel seyrine baktığımzda ise; epistemolojinin 45 bir alt disiplini olarak ele alabileceğimiz bilim felsefesinin varlığı, son iki yüzyılın ürünü olarak karşımıza çıkmaktadır. Modern bilim felsefesinin ilk önemli isimleri David Hume ve Immanuel Kant olurken, ondokuzuncu yüzyılın öne çıkan isimleri de John Stuart Mill ve William Whewell olmaktadır.46 Söz konusu filozof kanadın yanısıra;
40
41
42
Max Planck, Scientific Autobiografy and Other Papers, New York, Greenwood Press, 1968, s.13. Berlin Üniversitesine geçisinden sonra Dilthey ve Helmhotz ile kurduğu yakın ilişkiler Planck'ı Mach pozitivizminden uzaklaştırmış olmasına rağmen, onu yeni-Kantçı geleneğe eklemleyebilmemiz mümkün olamamaktadır. Planck'ın yaklaşımının özgünlüğü; empirik, rasyonel, pragmatik, kültürel ve maddi eğilimleri dengeli bir bilim tanımı içine yerleştirebilmesinde saklıdır. Bkz. Heıbert W. Gernand ve W. Jay Reedy, "Planck, Kuhn, and Scientific Revolutions", Journal of the History of Ideas, Vol. 47, No. 3, 1986, 472-473 Ernst Mach, Knowledge and Error: Sketches on the Psychology of Enquiry, Dordrecht, D. Reidel Publishing Company, 1976, s. 3. Belirsizliklerden beslenmenin iki yönlü bir anlam içermekte olduğu özellikle belirtilmelidir. Örnegin, Isaac Newton'un abidevi eseri 'The Mathematical Principles of Natural Philosophy'; fizik biliminin müstakil varlığı belirginleşmeden, felsefi bir çalışma olarak ortaya konulmuştu. Nihayetinde bağımsız bir bilim olarak fizik ortaya çıkarken; maddi dünyanın kanunlarıyla
7
ayrıca Enrst Mach, Pierre Duhem ve Henri Poincare gibi ünlü bilim adamlarınca eserler verilmiş olduğu da belirtilmelidir.43 Ancak, hem filozoflar hem de bilim çevresinden gelen öncü çalışmalara rağmen, disiplinin olgunlaşması için yirminci yüzyılın beklenmesi gerekmiştir. Hiç şüphesiz, bilim felsefesinin müstakil varlığının kıta Avrupa'sında yirminci yüzyılla beraber ortaya çıkmış olması tesadüfi değildir. Matematik ve bilimlerde yaşanan devrimlerle beraber, kaçınılmaz olduğu farzedilen sentetik apriori prensiplerin sarsılmış olması, bilimin bilişsel bir uğraş içinde kavranması çabasını beraberinde getirmiştir. Bu temelde, 'Bilimin amacı ve metodu nedirV, 'Bilimi rasyonel bir eylem haline getiren nedirV, 'Bilimsel teoriler gerçek dünyayla nasıl bir ilişki içindedirler?', 'Bulgular teoriye nasıl bağlanabilir?', 'Kavramlar, gözlemle nasıl ilişkilendirilmeli ve kurgulanmalıdır? 'Nedensellik, açıklama, teori, deney, model, doğrulama, doğa kanunları vb. gibi temel bilimsel kavramların yapı ve içerikleri nelerdir?'... gibi sorularla, büyük oranda apriori kavramsal bir uğraş içinde, bilimin dili yeniden inşa edilmeye çalışılmıştır. 44 1.2.1. BULUNDUĞUMUZ NOKTAYA VARMAK 1.2.1.1. David Hume ve İndüksiyon Problemi John Locke(1632-1704) ve George Berkeley(1685-1753) ile birlikte 'üç büyük îngiliz empirist'ten biri olarak anılan David Hume(1711-1776); düşünce dünyasının kesin kanunlarını ortaya koymayı hedeflemiş, bu amaçla da fizik dünyayı matematiksel denklemlerin açık anlatımıyla ifade etmeyi başaran Newton'a öykünmüştür.45 'Newton fiziğini 43
Bkz. Pierre Duhem, The Aim of Structure of Physical Theory, New York, Atheneum, 1962; Ernst ilgilenenler artık filozoflar değil, fizikçiler olmaktaydı. Felsefenin kapsayıcılığındaki sözkonusu daralmayla beraber, fizikte karşılaşılan yeni fenomenlerin klasik düşünce yapımızla kavranılamayan boyutları da, yeni felsefi açılımların ortaya konulmasını gerektirdi. Örneğin, Heisenberg belirsizliği, Schrödinger deneyi vb. Kuantum felsefesine hayat veren yeni tartışma alanları olarak felsefi literatüre eklemlendi. Sözkonusu dinamik, diğer disiplinler için de benzer sonuçlar doğurdu. Bioloji bilimiyle beraber Canlılık felsefesinin, Politik iktisatın economics'e dönüşmesiyle birlikte iktisat felsefesinin ortaya çıkması gibi. Böylece, maddi dünyamız hakkında elde edilen yeni bilgilerle bir taraftan felsefenin spekülatif alanı daralırken; diğer taraftan da yeni bilgilerden doğan yeni soru(n)ların yarattığı belirsizlikten, -felsefe- yine kendini besleyecek bir damara ulaşma imkanı bulmaktaydı. Bu sebeple B.Russell'a göre 'gerçekte felsefenin değeri, geniş biçimiyle, onun kesinliksizliğinde aranmalı 'ydı. (Bkz. Bertrand Russell, Felsefe Sorunları, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2000, s.139) T.Duralı ise [sözünü ettiğimiz karşılıklı etkileşimin hayranlık verici döngüsünden olsa gerek] bilgi üreten bilim ile üretilen bilgiler üzerine düşünen felsefenin birlikte temsil ettiği kudreti 'olağanüstü' bulmaktaydı. Bkz. Ş.Teoman Duralı, Felsefe- Bilim Nedir?, Dergah Yayınları, İstanbul, 2009, s.10 A.Cornelius Benjamin, An Introduction to the Philosophy of Science, The Macmillan Company, New York, 1937, s.6 Felsefe'den umduğumuz söz konusu sistematik çabanın bilim tarafından türetilemeyeceğinin Heidegger de farkındadır: 'Bilimler felsefenin dışına çıktılar, çünkü ondan ayrılmak zorundaydılar. Ve şimdi öylesine birbirlerine uzaklar ki ayrıldıkları o kaynağa, bilimler olarak kendi güçleriyle, tekrar dönebilecek imkandan yoksunlar.' Bkz. Martin Heidegger, What Is Called Thinking?, New York, Harper&Row, 1968, s. 18. ' Epistemolojinin başlangıcı, insan bilgisinin doğası ve sınırları üzerine ilk genel ilkelerin tartışıldığı M.Ö.6.yy' a dayandırılırken, Xenophanes de öncü düşünür olarak ele alınmaktadır. Bkz. Edward Hussey, "The Beginnings of Epistemology: From Homer to Philolaus", Epistemology, Ed.by. Stephen Everson, icinde (11 - 38), Cambridge, Cambridge University Press, 1990, s.11. ' Hausman, Introduction, s.4. Bilim felsefesinin ilk tanımlarından birini Whemell'de bulmaktayız: 'Sözkonusu herbir bilimin temel fikirlerinin yorumlanması ve tartışılması, gayet uygun olarak, ...bilim felsefesi olarak ifade edilebilir.' Bkz. William Whewell, The Philosophy of the Inductive Mach; Knowledge and Error - Sketches on the Psychology of Enquiry, Dordrecht, D. Reidel Publishing Company, 1976; Henri Poincare, Science of Method, New York, Dover Publications, 1952; Henri Poincare, Science and Hypothesis, New York, Dover Publications, 1952; Henri Poincare, Mathematics and Science, New York, Dover Publications, 1963. 44 Stathis Psillos, Philosphy of Science A-Z, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2007, s. ix. 45 Harold W. Noonan, Routledge Philosophy Guidebook to Hume on Knowledge, London, Routledge, 1999. s.18
8
bütünüyle kavrayıp, felsefi yansımalarını ilk ifade eden filozof' 46 olarak anılan Hume, Newton'un başarısını uyguladığı metodun üstünlüğünde görmüştür. 47 Ayrıca, Francis Huctheson'un tüm etik ve estetik yargıların akla veya empirik verilere degil de -bunlardan ziyade- duyulara dayandığı eleştirisinin; 'yeni bir görüş açısı'48 geliştirmesi açısından Hume üzerinde etkili oldugu belirtilmelidir.49 Diğer taraftan, Fransız filozoflarından Pierre Bayle kuşkuculuğunun Hume'un düşünce çizgisindeki tesiri de, Bayle'ın opus magnum'u olan 'Tarihsel ve Eleştirel Sözlük'ün[Dictionnaire Historique et Critique] Treatise'ta [İnsan Tabiatı Üzerine İnceleme] ortaya çıkan yansımaları üzerinden takip edilebilmektedir. 50 Hume, bir empirist olmasına rağmen, dünyanın neye benzediğini değil de, nasıl bilinebileceğini sorgulayarak felsefesinin temeline epistemolojiyi yerleştirmiş; bu yönüyle de, nihayetinde, 'kıta Avrupası'nın büyük rasyonalisti Descartes ile birlikte ele alınmıştır. 51 Böylece, söz konusu [empirist]gelenek ve etkileşimler altında, bilim felsefesinde 'Hume problemi' olarak yer bulmuş olan, meşhur indüksiyon eleştirisinin nasıl bir düşünce örgüsünün ürünü olarak ortaya çıktığı belirginleşmektedir. Bir empirist olmasına rağmen Hume, kuşkuculuğunun eleştirel süzgecinde indüksiyon'un bilimsel bilgi vermekten uzak olduğu hükmüne varmıştır. Hume, induksiyonla elde edilen bilginin bir gereklilik değil, psikolojik bir beklenti olduğunu ifade ederken; 52 H.Reichenbach'a göre, böylece, induksiyonun kuşku konusu olabilecegini akıllarına bile getirmeyen Locke ve Bacon'un tersine, empirist felsefeye en büyük darbeyi vuran isim olmuştur.53 Hume, bir taraftan, bir empiristten beklendigi üzere, aklın bilgimize kattığı şeyin içeriği olmadığını ileri sürerken; diğer taraftan da, indüktif çıkarımın mantıksal bir zorunluluk taşımadığını ilan etmektedir: "Öncelikle geleceğin geçmişi andıracağı varsayımını ele alırsak, doğru bir argüman üzerine inşa edilmediği; bundan ziyade geleceğin geçmiş varlıkların düzeninde ilerlemesini umut etmeye alıştırdığımız bağımlılıklarımızdan türetildiği açıktır. Geçmisi geleceğe aktarmaya yönelik bu alışkanlık veya tespit mutlak ve eksiksizdir, öyle ki bu tür akıl yürütmede imgelerin ilk itkisi aynı özelliklerle donatılmış olmaktadır. Fakat geçmiş deneyimleri değerlendirirken ikincil olarak, tabiatın
46
47 51
48 49
50
51
52
53
Nicholas Capaldi, David Hume:The Newtonian Philosopher, Boston, Twayne Publishers, 1975, s.50 A.e., s.61. Hume, Principia'da Newton'in felsefi akıl yürütmenin dört kuralı olarak ortaya koyduğu ilkeleri, insan tabiatını açıklama girişiminde kullanmıştır. Böylece, 'deneysel metodu' [Galilean- Newtonian metot] etik unsurlara uygularken, yaklaşımının Karkezyen metoda karşı üstünlüğünü ortaya koymuştur. A.e. s.64 1734 senesinde hume un yazdığı mektup. Norman Kemp Smith, The philosophy of David Hume, London, Macmillan&Co Ltd, 1964, s.41- 42. Hutcheson, Hume dışında ayrıca A. Smith'i derinden etkilerken, bu üçlü arasındaki yakın insani ve entellektüel ilişkiler İskoç aydınlanmasının temel dinamiğini oluşturmustur. Bkz. W.L. Taylor, Francis Hutcheson and David Hume as Predecessors of Adam Smith, North Carolina, Duke University Press, 1965, s.5 Harold W. Noonan, Routledge Philosophy Guidebook to Hume on Knowledge, London, Routledge, 1999. s. 22 - 23 A.e. s.27. Ezra Talmor ise, anti-kartezyen deneysel metodu[Galileo-Newton] telkin eden Hume'un, aynı zamanda Kartezyen olarak tanımlanıp tanımlanamayacağını sorgularken; doğadaki nedensellik sorununu[Söz konusu nedenselliğin objektif kanunlar olmaktan ziyade zihnin kavrayışları olduğu problemi] ele alan Hume'un Kartezyen ilkeleri işlettigini ileri sürmektedir. Bkz. Ezra Talmor, Descartes and Hume, Oxford, Pergamon Press, 1980, s.3, 126 David Hume, A Treatise of Human Nature: Being an Attemtp to introduce the experimental Method of Reasoning into Moral Subjects, Kitchener, Batoche Books, 1999, s. 81-105; David Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, Kitchener, Batoche Books, 2000. s. 2940 Hans Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 2000, s.70
9
aykırılıklarını farkederiz; mutlak ve eksiksiz olan bu tespit her ne kadar bize sağlam bir varlık vermese de, belli bir oran ve düzen içinde bir miktar uyuşmazlık sunar. Söz konusu ilk itki böylece parçalara bölünür ve tüm imgelerin üzerine bu itkiden türetilmis güç ve hayatiyetten eşit pay alacakları şekilde nüfus eder."54 Hume'un apriori ve aposteriori ayrımında, kesin olarak sentetik apriori'ye yer vermeyen tavrının55 böylece vardığı nokta tam bir agnostizm olurken, imgelerin apriori sentezlerini kuşatan idrakin sentetik birliğine de ulaşılamamaktadır. 56 B. Russell, varılan noktayı, onsekizinci yüzyıl felsefesinin iflası olarak görürken, aklın da mahkûm edildiğini ifade etmektedir.57 Bu noktada, Reichenbach'in bilim için duyduğu operasyonel kaygılar, varılan noktanın ifade ettiği anlamın kavranması açısından önemli olacaktır: "Geleceği kestirmeye gelince, [Hume] bizi bir bilmezlik felsefesine düşürmektedir; öyle ki, 'tüm bildiğim, geleceğe ilişkin hiçbir şey bilemeyeceğimdir' öğretisine kendimizi bırakmamız gerekecek. Empirik gelenek içinde oluşan bir kafanın, empirizmi yadsımayla biten bir sonuca gitmekten çekinmeyecek kadar keskin işlemesi karşısında hayranlık duymamak elde değildir. Ne var ki, ulaştığı sonucu içtenlikle ortaya koyduğu ve kendisine kuşkucu dediği halde, Hume ulaştığı sonucun trajedisini görmeye pek yanaşmamaktadır. Hume'ın vurdumduymazlığını paylaşamayız."58 İnduksiyon eleştirisiyle empirizmi zımni olarak çökerten, rasyonelizmi de açıkça reddeden Hume ile varılan belirsizlik, rasyonelizm ve empirizmi [dönemi itibariyle] bir potada eritebilmiş olan 59 Kant'la aydınlanmayı beklerken; böylece Descartes'te ifade bulan beden/zihin ayrımının 60 -özgün bir ilişkilendirmeyle- sentetik apriori penceresinden bilim felsefesine akması da mümkün olacaktır. 54
Hume, A Treatise of Human Nature: Being an Attemtp to introduce the experimental Method of Reasoning into Moral Subjects, s.99 55 Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 111-112 56 Gilles Deleuze, Empiricism and subjectivity: An Essay on Hume's Theory of Human Nature, Colombia University Press, New York, 1989, s.111. 57 Bertrand Russell, A History of Western Philosophy, and Its Connections with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day, New York, Simon and Schuster, 1945, s.672 58 Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, s.73-74. Reichenbach, Hume'ı antik kuşkucular gibi rasyonalizmin idealine uygun bir bilgi arayışında olmakla itham ederken; çağının olasılık teorilerini de iyi incelememekle suçlamaktadır. Böylece Hume, kendi çağına ait Pascal, Fermat, Bernolli gibi önemli matematikçilerin eserlerini tetkik etmemiş olmakla; olasılık temelli bir bilgi teorisi oluşturabilme sansını kaçırmıştır. Bkz. A.e. s.76 59 Lewis White Beck, "Kant's Strategy", Journal of the History of Ideas, Vol. 28, No. 2, 1967, s. 60 233. 64 'Zihne ait olan her şeyin bedenin dışında, bedene ait olan her şeyin de zihnin dışında' olduğunu ileri süren kartezyen ayırım -kuşkucu öncelikleriyle- zihni maddeden daha keskin kılarken, bütün fiziksel fenomenleri kesin matematiksel bağıntılara indirgeyen metoduyla da Batı düşüncesinde derin bir etki yaratmıştır. (Bkz. Fritjof Capra, Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası, İstanbul, İnsan Yayınları, 1992, s.17-18) Böylece, Descartes -J.Kepler ve G.Galilei ile birlikte- Aristoteles'te sistemleşen canlı-cansız bütünlüğünü temsil eden anlayışa esaslı bir darbe indirmiştir. Böylece insan, kendi dışında kalan varlıkların tümünü karşısına alırken -insan bedeni de dahil olmak üzere- bütün objeler/olgular/olaylar mekaniğin yasalarından hareketle açıklanmaya çalışılmıştır. (Bkz. Teoman Duralı, Canlılar Sorununa Giriş: Bioloji Felsefesiyle İlgili Araştırma, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1987, s.32-33.) Doğa [ve dolayısıyla gerçeklik] tasarımında organizmadan mekanizmaya doğru ortaya çıkan bu değişimin etkileri, öyle derin bir iz bırakmıştır ki, yeni paradigmanın kendine yer açarken yaşadığı zorluklar da -öncülerince- dile getirilmemezlik edilememiştir: 'Bu parçalara ayırma işlemi Descartes'i izleyen üç yüzyıl boyunca insanlığın zihnine derinden nüfuz etmiştir ve
10
1.2.1.2. Immanuel Kant ve Sentetik Apriori Kant'ın bilimsel düşünce, ahlak ve sanatı birbirleriyle ilişkili olarak ele aldığı [Kritik der reinen Vernunft (Saf Aklın Kritiği-1781/1787), Kritik der Praktischen Vernunft (Pratik Aklın Kritiği -1788), Kritik der Urteilkraft (Yargı Gücünün Kritiği ) -1790] üç Kritik; farklı zeminlerdeki söz konusu üçlü kategorik yapıyı, tematik bir çember oluşturacak şekilde eklemleme çabasıyla kaleme alınmıştı.61 Felsefe tarihinin kimilerine göre en etkili eseri olarak kabul edilen Saf Aklın Eleştirisi, ait olduğu üçlemenin üstün birleştirici hedefleri tartışıladursun kendi mecrasında [bilim felsefesi] milad kabul edilebilecek bir kırılmaya sebep oldu. 62 Kant, felsefenin Kopernik devrimi olması umuduyla, 63 eserinde [geocentrik/heliocentrik sistem kırılmasını andıracak şekilde] suje/obje hiyerarşini tersyüz ederken; etkisi altında olduğu Leibnizian-Wolffian geleneğinin64 mutlak rasyonalizminden
61
62
63
64
gerçeklik sorununa ilişkin gayet farklı bir tavırla yer değiştirmesi için de uzun bir zaman gerekecektir.' (Bkz. Werner Heisenberg, Physics and Philosophy: The Revolution in Modern Science, New York, Harper&Brothers Publishers,1958, s.81.) On yedi, on sekiz, on dokuzuncu yüzyıllar üzerinden yakın zamanlara uzanan Kartezyen düşüncenin zirvesi/taçlanması ise Newton'ın büyük senteziyle kendini göstermektedir. Newton öncesi bilim anlayışında iki zıt eğilim vardır: Bacon'un temsil ettiği deneysel indüksiyon metodu ve Descartes'in temsil ettiği rasyonel dedüksiyon metodu. Newton, opus magnum'u Principia ile sistematik deneyde Bacon'ı, matematiksel çözümsemede de Descartes'i aşarken, söz konusu iki eğilimi birleştirmiş ve hakim doğa bilimleri metodolojisini ortaya çıkarmıştır. Bu noktada, sistematik şüphe diktumunun ortaya çıkardığı bölünme ve onun vardırdığı söz konusu metodolojinin, önermeler mantığı üzerinden tekrar sistematik olarak, zihni[res cogitance] ve bedeni[res existence] bağdaştıran epistemolojik köprüsü de sentetik apriori olmaktadır. Kojin Karatani, Transcritique on Kant and Marx, Massachusets, The MIT Press, 2003, s.36. Adı geçen üç kritikten dolayı Kant'ın felsefesi 'Kritisizm' olarak anılır. Ancak, Kant'ın amacı kapalı, sınırlanmış bir sistem kurmaktan ziyade, gelecek felsefe araştırmaları için yol gösterici olmaktır. Bu sebeple; duyulara verileni, deneyimi ve deneyim ile bilinebilir olanı aşmak, insan bilgisinin sınırlarını yoklamak misyonunu yüklediği 'Salt Aklın Kritiği'ni yeni bir felsefe için 'Propaedeutik' (önöğreti) olarak tanımlamıştır. Bkz. Heinz Heimsoeth, Immanuel Kant'ın Felsefesi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1986, s.64-65. Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 128., B.Russell, Kant'ın düşünce tarihinde iki şeyin onurunu taşıdığını düşünmektedir: 1)'Salt analitik olmayan a priori' bilgimizin varlığını kavraması 2)Epistemolojinin felsefe açısından önemine dikkat çekmesi. Bkz. Russell, Felsefe Sorunları, s.75 Immanuel Kant, Critique of Pure Reason, Cambridge, Hackett Publishing Company, 1996, s.21. Astronomların evrenin merkezini ayaklarımızın altından alıp göğe yükseltmelerine karşı; Kant'ın epistemolojisiyle tekrar insanı merkeze oturtması sebebiyle, eserinin aslında bir 'anti-Kopernikian karşı devrim' anlamına geldiği ifade edilmektedir. Bkz. J.J.C. Smart, Philosophy and Scientific Realism, London, Routledge&Keagan Paul, 1963, s.151. Kant felsefe kariyerine Leibnizian-Wolffian metafiziği ve Newtonien doğa felsefesine bağlı bir filozof olarak başlarken; Leibnizian -Wolffian metafiziğinin temel prensipleriyle Newtonien fiziği -monadoloji aracılığıylauzlaştırma çabası içindeydi. (Bkz. Michael Friedman, Kant and the Exact Sciences, Cambridge, Harvard University Press, 1992, s.2.) Bu noktada Kant'in kariyeri vesilesiyle Leibniz ve Newton gibi denk entellektuel isimler ele alınırken; Einstein fiziğine uzanan bir kırılmaya değinmek zorunlulugu doğmaktadır. Newtonla eşzamanlı olarak diferansiyel hesabı geliştiren ve Newton'ın Royal Academy üzerindeki tescilli manipulasyonu nedeniyle safdışı bırakılan Leibniz; Newton'ın yerçekimi kanununu, tüm olgusal başarısına rağmen, mutlak hareket kavramına yol açtığı için beğenmemistir. (Bkz. Gale E. Christianson, Isaac Newton, Ankara, Tubitak Yayınları, 2004, s.145-151) Leibniz, bağlı olduğu güçlü rasyonalist eğilimlerle, hareketin rölativitesini öngören bir uzay teorisi geliştirirken, bir anlamda da Einstein'in rölativite teorisinin mantıksal ilkelerinin habercisi olmuştur. Böylece, Leibniz, Newton'da vücut bulan empirik doğruluk ölçütüne boyun eğmezken; Kant'in uzlaşı arayışı içinde olduğu ingiliz empirizmi ve Alman rasyonelizminin karşıtlığında tavizsiz bir uç duruş sergilemektedir. Ayrıca, Locke'in 'însan Anlayışı Üzerine Deneme' adlı eserine, Leibniz'in 'însan Anlayışı Üzerine Yeni Deneme' ile verdiği karşılık; [Locke'un halefi olan]Hume'in ortada bıraktığı belirsizliği gidermek adına 'Saf Aklın Eleştirisini' kaleme alan Kant'in içinden geldiği geleneğe dikkatleri çekmesi açısından da ayrıca önemlidir. Bkz. Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, s.85
11
felsefesini kopartıp, anthropocentrism'e [suje-merkezlilik]65 yöneliyordu. Kant, böylece, dış dünyanın suje tarafından kopyalandığı metafizik yaklaşımı, objenin inşa edilme sürecinin sujenin dış dünyadan yansıttığı formlara bağlandığı yaklaşımla ikame etti: 66 "Leibniz ve Wolffun felsefesinin duyulara ait olanla zihinsel olan arasindaki farkı sadece mantıksal bir ayırım olarak değerlendirmesi böylece doga araştırmalarımızı ve bilme gücümüzün kaynağını tamamen yanlış bir yöne doğru sevketti. Bu ayırım, sadece bilme gücümüzün formlarıyla ilgilenmeyip -fakat- bilinebilirliği ve bilinemezliği açısından onun kaynağı ve içerigiyle de ilgilendiği için, açıkça, transandantal olmaktadır. Bundan dolayı, zihni kavrayış kendinde şeyleri bilmemizi sağlamadığı gibi; bize hiçbirsey de sunmamaktadır. Böylece, objelerin belirdiği formları belirleyen subjektif doğamızı, ondan sonra da -hiçbir yerde bulunmayan ve bulunamayacak olan- duyusal sezgilerle birlikte desteklenerek sunulan objeyi söküp atmaktayız." 67 Bu dönüşümde, Kant'in ifadesiyle onu 'dogmatik uykusundan uyandıran'12 Hume'ın ve spekülatif felsefesinin etkisi belirleyici olmuştu. Kant, bu etkiyle eserine 'Tüm bilgimizin deneyimle başladığı şüphesizdir...' cümlesiyle başlarken; Hume'ı aşan özgün katkısını da, olgusal içerikli ancak doğruluğu apriori bilinen, sentetik a priori önermelerin varlığına işaret ederek ortaya koymaktadır.68 Böylece duyu verileri ve duyulara dayanan algıları bilmenin temeli olarak gören İngiliz felsefe geleneği ile bilgiyi kavramlar üzerinde bir çalışma olarak algılayan rasyonalist gelenek Kant'ta buluşuyor; en yalınından en soyutuna kadar tüm bilgide, algı ve kavram olmak üzere, iki ayrı yanın var olduğu ilan ediliyordu. 'Algısız kavramlar boş; kavramsız algılar kördür.' diktumuyla somutlaşan bu ayrışmanın, sentetik apriori önermelerin operasyonel varlığıyla birleştirildiği ise aşikârdır.69 Kant, tüm teorik bilimlerin sentetik apriori yasalar içerdiğini ileri sürerken, matematik önermeleri de bu türden önermeler olarak görmektedir.70 Böylece, Kant, analitik öncüllerden doğruluğu kesin sentetik önermelerin çıkarılamayacağı; doğruluğu kesin sentetik önermelere ancak yine doğruluğu kesin sentetik önermelerden gidilebileceği hükmüne varmaktadır.71Kant, bu ilkelerden oluşan
65
Antropocentrik bilimsel realist olarak tanımlanan Kant, eşyanın merkezinde insanın görüldüğü kutsal bir teleoloji[ereksellik] veya solipsist[tekbenci] bir idealism anlamına gelen katı antropocentrik bir yaklaşım ortaya koymuyor; daha ziyade, gerçeklik, nesnellik, bilimsel bilgi ve tabi dünyanın rasyonel insan bireylerinin gerekli varlığı olmadan varolamayacağını ileri sürdüğü zayıf antropocentrik bir yaklaşım sergiliyordu. Bkz. Robert Hanna, Kant, Science, and Human Nature, Oxford, Clarendon Press, 2006, s. 49 0 Karatani, Transcritique on Kant and Marx, s.29. 1 Kant, Critique of Pure Reason, s.96 68 Kant, bu anlamda duyumsamacı[sensibilist] İngiliz empirizminin, empirik olmayan duyumsamacı devamı olarak anılmaktadır. Bkz. Wayne Waxman, Kant and the Empirists: Understanding Understanding, Oxford, Oxford University Press, 2005, s.5. 4 Heimsoeth, Immanuel Kant'ın Felsefesi, s.79 70 Kant, Critique of Pure Reason, s. 55. Bu noktada, matematiğin çok özel durumuna dair Kant felsefesi şu önemli soruya ulaşır: Nasıl olur da, deneyden türetilmeyen matematik bütün deneyimlerden önce doğanın yapısı(nedenselliği) hakkında bilgi verebilmektedir? Bir tarafta mantık ilkelerine dayanarak kavramları açıklayan apriori karakterdeki matematik, diğer tarafta doğaya dayanan yargılarıyla sentetik karakterdeki matematik! (Bkz. Heimsoeth, Immanuel Kant'ın Felsefesi , s.77-78) Mistizm ve numerolojiye kapı açabilecek bu ayrımın yarattığı soru - R.Hersh için- faydasız görünürken, totolojiye sığınan cevabı da kayda değerdir: 'Olmakta olan, olabilir.' Bkz. Reuben Hersh, What is Mathematics, Really?, Oxford, Oxford University Press, 1997, s. 20-21. 71 Aklı, en genel anlamıyla, bilme gücü olarak tanımladığımızda, bir ifadenin doğruluğunun akıl tarafından bilinmesi veya tasdik edilmesini sağlayan iki tür bilgiye ulaşmaktayız: Apriori ve a posteriori. Bu anlamda, deneyden, dolayısıyla duyulardan bağımsız elde edinilen bilgi a priori olurken; deney yardımıyla edinilen bilgi ise aposteriori olmaktadır. Yine Kant'in sistemleştirmesiyle bilmekteyiz ki, tüm doğru ifadeler iki tür
12
sisteme 'salt doğa bilimleri' adını verirken, Newton fiziğini doğa bilimlerinin ulaştığı en son aşama olarak idealize etmekten de çekinmemiştir.72 Bu noktada, Kant'ın felsefesini bu denli kalıcı yapan şeyin bilimle kurdugu yakın ilişki olduğu aşikârdır. Ancak Reichenbach'a göre kesinliklere adanmış bu birliktelik fazlasıyla çağını yansıtmaktadır: "Kant günümüz matematiği ve fiziğini görecek kadar yaşasaydı, büyük bir olasılıkla, sentetik a priori felsefesinden vazgeçmede fazla gecikmeyecekti. Öyleyse, onun kitaplarını o dönemin belgeleri, Newton fiziğine beslediği inançtan kaynaklanan kesinlik tutkusunu doyurmaya yönelik birer girişim saymak yerinde olur. Aslında, Kant'in felsefe sistemi, mutlak uzay, mutlak zaman ve doğanın mutlak belirleyiciliği gibi kavramları içeren bir fizik temeli üzerine oturtulmuş ideolojik nitelikte bir üst yapı olarak yorumlanmalıdır. Sistemin bu kökeni bize hem başarısını hem başarısızlığını anlatmakta, Kant'ın neden pek çok kimse tarafindan tüm zamanların en büyük filozofu sayıldığını, ama aynı zamanda, felsefesinin, Einstein ve Bohr fiziğine tanık olmuş biz çağdaşlara neden bir şey söylemediğini açıklamaktadır."73 Bu açıdan, Kant felsefesinden doğan analitik felsefe geleneginin 74 kurucularından Gottlop Frege'nin, 'Aritmetigin Temelleri'[Die Grundlagen der Arithmetik-1884] eserinde, açıkca Kant'ın eleştirel felsefesinin en temel ilkesine - bilimin sentetik a priori hükümler üzerine inşa edildiğine- karşı çıkması anlamlıdır. Frege, geliştirdiği yeni mantık dili aracılığıyla,
72
73
74
altında toplanabilmektedir: Analitik ve sentetik. Bu anlamda, analitik önermeler yüklemin öznede saklı olduğu, olgulardan bağımsız olan önermeler olmaktadır. (Örneğin: Bekarlar evlenmemiştir.) Sentetik önermelerde ise, yüklem öznede saklı olarak bulunmamaktadır.(Örneğin: Adalet iyidir.) Bu anlamda "Adalet iyidir" önermesinin doğrulunu saf akılla bilebilmemiz için, 'aposteriori' yani deneyleyerek hükme ulaşmamız gerekmektedir. Adalette saklı iyilik sıfatının varlığına deneye gitmeden ulasmamızı sağlayacak 'aklın' Kant sistematiği içinde 'Pratik Akıl' olarak kavramsallaştırılıp, değerler sistemine bağlı olarak ele alındığı belirtilmelidir. Kant'a göre analitik/sentetik x apriori/aposteriori matrisinde karşımıza çıkan 'analitik' önermeler aklın çelişmezlik ilkesine bağlı olduklarından dolayı kolay kavranabilirken, 'sentetik aposteriorik' önermeler de, salt deneysel düzleme ait oldukları için önemli bir açıklamayı gerektirmeyecek niteliktedir. Böylece, 'analitik aposteriorik' önermelerin imkansızlığıyla beraber, Kant felsefesinin esas odak noktası 'sentetik apriori' önermeler olmaktadır. Böylece, değerler sistemi dışında ele alınan bilimsel faaliyetin nedenselliğinin-deneylenme ihtiyacı aşılarak- 'Saf Akıl' ile kavranacağı nihai noktaya ulaşılmaktadır. Kant'a göre, a priori bilgi; evrensel, zorunlu ve kesin olurken, içerigi de kavramsal bağlantıların kurulduğu formal bir yapıda olmalıdır. Apriori bilgimiz -aynı zaman da analitik ise- [yani analitik apriori] saf sezginin formlarina sahip; sentetik ise de[yani sentetik apriori] deneyin içeriğiyle ilişkisiz (dolayısıyla tashihe kapalı) ama deneyin formunu kurucu nitelikte olmalıdır. Böylece, Kant'ın sözkonusu kavramsallastırması; bilimlerde nedensellik ifade eden tüm kanunları, aritmetik ve geometrik doğrularla beraber sentetik apriori çercevesine dahil etmektedir. (Bkz. Psillos, Philosphy of Science A-Z, s.4-5, s.10-12.) Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, s.39. Kant'ın 'Genel Doğa Tarihi ve Gök Kuramı' [Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels] adlı ilk kitabı, 'Newton İlkeleri Işığında, Tüm Dünya Yapısının Mekanik Kökenine ve Durumuna İlişkin Bir Deneme' alt başlığını taşımaktaydı. Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Doğuşu, s.42. 1920'lerin sonunda Berlin Çevresi olarak anılıp, Reichenbach öncülüğünde K. Grelling, C.G. Hempel, D. Hilbert ve R. von Mises'in birlikteliğiyle kurulan 'Deneysel Felsefe Cemiyeti' [Society for Empirical Philosophy] Viyana Çevresine eklemlenmis olarak Erkenntnis dergisini çıkarmaktaydı. Bkz. Thomas Oberdan, "The Vienna Circle's Anti-Foundationalism", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 49, No. 2, 1998 , s.305. Russell felsefesi ve Einstein fiziğine uygun yeni bilimsel felsefenin kurucusu olarak kendini tanımlayan 'Viyana Çevresi' içinde değerlendirilebilecek Reichenbach'ın, Kant'ın dönemselliği eleştirisine; Nordmann ve M.Friedman'in Kant'ın Viyana çevresine ulaşan etkilerini değerlendirdikleri fikri silsile [Helmhotz-Poincare-Cohen-Einstein] üzerinden bakmak -bu noktada- fikirlerin girift etkileşiminin kavranması açısından ayrı bir önem ifade etmektedir. Bkz. Michael Friedman ve Alfred Nordmann, "Editors' Introduction", The Kantian Legacy in Nineteenth Century, , Ed.by. Michael Friedman ve Alfred Nordmann, London, The MIT Press, 2006, s.4 Robert Hanna, Kant and the Foundations of Analytic Philosophy, Oxford, Oxford University Press, 2001, s.5.
13
kavramsal düşünme gücü ve alanının, Kant'in çizdiği sınırların[uzay-zaman] dışına genişletilebilebileceğini ileri sürmüştür. Böylece Frege'nin temellendirdiği yapı, Leibniz ve Wolffun görüşlerine benzer olarak 'saf aklın gücü ve alanı' kavramına dönüş anlamına gelirken; Kant üzerinden okuduğumuz NewtonLeibniz karşıtlığı da, yeni bir anlam kazanmaktadır.75 Frege, aritmetik doğruların aposteriori[Bkz. Mill] veya sentetik apriori [Bkz. Kant] nitelikte oldukları iddialarına karşı çıkarken; a priori / a posteriori kodifikasyonu[bkz.Kant] öncesinde -zımni olarak- aynı noktaya işaret eden Leibniz'le aynı çizgide bir a priori nitelik ortaya koymaktadır. 76 Frege, Kant'ın geometrik doğruların sentetik a priori nitelikte oldugu iddiasını kabul ederken; Whitehead ve Russell ile birlikte gelişmesini sağladığı mantıksal çözümleme metodunu esas alan mantıksal pozitivistler ise, sentetik a priori kavramını tamamen reddetmektedir.77 1.2.1.3. Viyana Çevresi ve Doğrulanabilirlik Kıta Avrupasının önde gelen bilimadamı ve filozoflarından teşkil olup, 'neo- pozitivistlef, ' neo-empiristler', 'bilimsel empiristler', 'tutarlı empiristler', 'mantıkçı empiristler' veya ' Viyana çemberi olarak bilinen söz konusu entellektüel çevrenin felsefi fikirleri günümüze 'mantıksal pozitivizm' adı altında ulaşmıştır. Anti- metafizik, anti-spekulatif, realist, materyalist, eleştirel ve şüpheci felsefi eğilimlere sahip tüm geçmiş dönem filozoflarını kendi öncüleri olarak kabul eden hareket, - çağdaşları içinde de- kimliğini instrümentalistler, operasyonalistler ve Amerikan pragmatistleriyle yakın bir felsefi akım olarak tanımlamıştır.78 Bu eğilimlerle Viyana Universitesi induktif bilimler felsefesi bölüm başkanı Moritz Schlick79 merkezinde başlayan hareket, sadece Viyana ile kısıtlı kalmayan etkisiyle özellikle yirminci
75
Delbert Reed, Origins of Analitic Philosophy: Kant and Frege, London, Continuum Int. Publishing Group, 2007, s.3. Frege, Leibniz'in sonraları mantıkçılık (logicism) olarak kurumsallaşan yaklaşımıyla uyumlu olarak aritmetiği aklın doğruları olarak tanımlamaktaydı. (Bkz. Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 96.) 76 Delbert Reed, Origins of Analitic Philosophy:Kant and Frege, s. 34, 108 77 Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 11. Michael Dummett, seçkin bir Frege uzmanı olarak, Frege'nin felsefeyi psikolojik analizden ayıracak yeni bir dönemle tanıştırdığını ve böylece üçyüz senelik akışın değiştiğini ileri sürmektedir. (Bkz. Michael Dummett, The Interpretation of Frege's Philosophy, London, Duckworth Co., 1981, s.56-64.) Mantıksal pozitivistlerin, sentetik apriori kavramını reddetmesinin ardında, Einstein'ın rölativite teorisinde Euclid-dışı geometrileri kullanarak Euclid geometrisinin evrenselliği inancını kırması yatmaktadır. Böylece, "mutlak uzay ve zaman" kavramları "rölatif uzay-zaman" ile ikame olurken, klasik Newton fiziğinden beslenen Kantçı empirik-rasyonalist sentez de, mantıkçı-empirik sentezle ikame edilmeye çalışılmıştır. Bkz. Bertrand Russell, Human Knowledge: Its Scope and Limits, London, Routledge, 1997, s. 237, 305 78 Joergen Joergensen, The Development of Logical Empiricism, Chicago, University of Chicago Press, 1951, s.6. Joergensen, hareketin bağlı oldugu fikri silsileyi -Neurath'in coğrafi olarak tasnif ettiği şekliyle- şöyle aktarmıştır: Bacon, Hobbes, Locke, Hume, Bentham, J.S. Mill, Spencer[Ingiltere]; Descartes, Bayle, D'Lambert, Saint-Simon, Comte, Poincare[Fransa]; Leibniz, Bolzana, Mach[Almanya]. Joergensen, ilgi alanlarına göre yapılacak bir ayrımda ise şöyle bir sıralamaya gitmektedir: 1. Pozitivizm ve Empirizm: Hume, aydınlanma filozofları, Comte, Mill, Avnarius, Mach 2. Empirik bilimlerin temelleri, amaçları ve metotları: Helmholtz, Riemann, Mach, Poincare, Enriques, Duhem, Boltzman, Einstein 3. Mantık ve uygulamalari: Leibniz, Peano, Frege, Schröder, Russell, Whitehead, Wittgenstein 4. Aksiyomatik: Pasch, Peano, Vailati, Pieri, Hilbert 5. Eudaemonism[mutçuluk] ve Pozitivist sosyoloji: Epicurus, Hume, Bentham, Mill, Comte, Feurbach, Marx, Spencer, Muller-Lyer, Popper-Lynkeus, Carl Menger(iktisatçı) 79 1895'ten beri indüktif bilimler kürsüsüne sahip olan Viyana Üniversitesinde M.Schlick'ten[1922] önce sırasıyla E.Mach, L. Boltzmann ve Adolf Stoehr görev yapmışlardır. Hepsi de empirisist olan söz konusu
14
yüzyılın ilk yarısında bilim felsefesinde etkin bir rol oynamıştır. Bu rolü içinden geldikleri klasik empirist geleneğin 'bilginin[-p-] nasıl bilinebildiği' sorusuna verdigi cevabı[:duyular], '-p-'nin anlamı nedir?' sorusuyla ikincil bir öneme sevkettiklerini ifade ederek değerlendirmek anlamlı olacaktır. Zihnimizde 'mantıksal kelimesiyle deduktif, 'pozitivizm' kelimesiyle de induktif bir çağrışıma yol açan 'mantıksalpozitivizm';8 geliştirmek gayretinde olduğu mantıkla, dildeki metafizik tortuların temizlenmesi[anlam] ve söz konusu bilimsel dille ifade edilen önermelerin, duyular tarafından teyit edilebilir olmasıyla da[doğrulanabilirlik] bilinebilir alanın genişletilmesini öngörmektedir. Böylece, devamı oldukları gelenekle bağlantılı olarak, bilim felsefesinde savundukları yaklaşımın çerçevesi de belirginleşmektedir: anlam ve doğrulanabilirlik. 80 'Anlamın deneysel teorisi [experimental theory of meaning] veya 'deneysel-anlam koşulu'[empirical-meaning requirement] olarak da kavramsallaştırılan ilkeler 81 -bu açıdanmaddeye soru sormak olarak tanımlanan deneysel sürecin [ve] çercevesini çizen önermelerin[:dil^soru] metafizikten temizlenme hareketi olarak da tanımlanabilir. Bu bağlamda R. Carnap, 'Dilin Mantıksal Analizi Aracılığıyla Metafiziğin Tasviyesi' [The Elimination of Metaphsics Through Logical Analysis of Language] makalesiyle kadim[yunan] ve geleneksel[empirist] anti-metafızik taraftarlarınca başarılamamış olanın, artık modern mantık aracılığıyla mümkün olabileceğini müjdelemektedir! Carnap'a göre metafizik önermeler, ne analitik-ne de sentetik [dolayısıyla anlam taşımayan] önermelerdir; sadece hissi tavırları temsil eden, 'hayata karşı genel bir duruş'un ifadesi olmaktan öteye gidemeyen 'anlamsız' ifadelerdir82. M.Schlick'e göre ise, metafizikçiye söylenen 'iddialarının yanlış olduğu' değil83 -ancak- 'seni anlamıyorum.'dur.84 Böylece, matematiğin teorik inşası
80 81
82
83
isimler sayesinde Viyana'da köklü bir empirist gelenek oluşurken böylece Brentano ile başlayan realist hareket kurumsallaşmıştır. Teorik optik üzerine olan fizik doktorasını M.Planck gözetiminde tamamlayan M.Schlick'in, 1917'deki "Çağdaş Fizikte Uzay ve Zaman' monografisiyle rölativite teorisinin ilk felsefi yorumunu yapan kişi olarak düşünce tarihine geçtiği belirtilmelidir. Bir fizikci olarak sıradışı felsefi ilgileriyle kendinden önce gelen Mach ve Boltzman'dan ayrılan M.Schlick, böylece entellektüel bir cazibe merkezi olarak çevresinde birçok değerli meslektaşı ve ögrencisini toplamayı başarmıştır. (Bkz. Victor Kraft, The Vienna Circle: The Origins of Neo-Positivism, New York, Philosophical Library Inc., 1953, s.3.) 1925 tarihinden itibaren, aralıksız 11 yıl [Perşembe aksamları saat 6'da Viyana'nın dokuzuncu bölgesindeki Strudelhofgasse'de bulunan] Matematik Enstitüsünde toplanan tartışma grubu, böylece yeni bir felsefi yaklaşımın da temellerini atmıştır. Etkileri ve bağlantıları zamanla genişleyen Viyana çevresinin merkezinde ve çevresinde konumlanmış düşünürleri sıralamak gerekirse karşımıza şu uzun liste çıkmaktadır: Merkezdekiler: Moritz Schlick, Gustav Bergman, Rudolf Carnap, Herbert Feigle, Philipp Frank, Kurt Gödel, Hans Hahn, Olga Hahn-Neurath, Bela Juhos, Felix Kaufmann, Viktor Kraft, Karl Menger, Richard von Mises, Otto Neurath, Rose Rand, Josef Schâchter, Olga Taussky-Todd, Friedrich Waismann, Edgar Zilsel. Çevredekiler: Alfred Jules Ayer, Egon Brunswik, Karl Bührer, Josef Frank, Else Frenkel-Brunswik, Heinrich Gomperz, Carl Gustav Hempel, Eino Kaila, Hans Kelsen, Charles W.Morris, Arne Nsss, Karl Raimund Popper, Willard Van Orman Quine, Frank P. Ramsey, Hans Reichenbach, Kurt Reidermeister, Alfred Tarski, Ludwig Wittgenstein. Bkz. Friedrich Stadler, The Vienna Circle:Studies in the Origins, Development, and Influence of Logical Empiricism, Wien, Springer-Varlag, 2001, s. xiv-xv. Oswald Hanfling, Logical Positivism, Oxford, Basil Blackwell, 1981, s.6-7. Moritz Schlick, "Meaning and Verification", The Philosophical Review, Vol. 45, No. 4, 1936, s.342-343. Schlick'in, bu makalede, K.R.Popper'in öne çıkardığı 'yanlışlama' kavramını doğrulama'nın pratik eşanlamına denk gelecek şekilde [hemen ardınca parantez içinde] kullandığı ifade edilmelidir. Bkz. A.e. s.341. Rudolf Carnap, "The Elimination of Metaphsics Through Logical Analysis of Language", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.61,78. Kesinlikler arayan bilimin, kendi dilini geliştirme iddiası söz konusu tasviye gayretini -kendi bağlamındaanlaşılır kılabilir. Ancak -yine- Viyana çevresinden olan Philipp Frank'in 1948 yılında yayınlanan 'The Place of Logic and Metapysics in the Advancement of Modern Science' makalesinin mantık x metafizik karşıtlığını daha sağlam temeller üzerinde ele aldığı ifade edilmelidir. Frank çalışmasında, Euclid-dışı geometri, De Broglie dalga mekaniği ve rölativite teorisiyle beraber bilimin, günlük hayatın deneyimleriyle anlaşılamaz bir seviyeye yükseldiğini ifade ederken; metafiziği hem bilimsel gerçekligin yaşam pratiğine indirgeme aracı, hem de yeni buluşların ilham noktası olarak değerlendirmektedir. Bu anlamda, sentaks [sözdizimi] ve
15
için bir alet olarak geliştirilen yeni mantık85, tüm bilimsel faaliyetin yeniden inşası86 iddiası taşıyan bir programa dönüşmektedir. Bilim felsefesi bağlamında ele aldığımız bu çerçevede; Schlick, felsefenin bilim olmadığını, 87 diğer taraftan bilimlerin kraliçesi olarak bilim olmasına gerek de duyulmadığını ifade etmektedir. Böylece, felsefeden beklenen -kavrayıştan ziyade- ifadelerin değerlendirileceği bir eylem sistematiği olmaktadır. Schlick, bu anlamda felsefeye, ifadelerin anlamlılığının belirlenmesi görevini verirken, bilim aracılığıyla da söz konusu anlamlı ifadelerin doğru veya yanlış olup olmadığının kavranmasını öngörmektedir.88 Bilime yüklenen bu süreç, mantıksal
semantik[anlam teorisi] aracılığıyla mantığın sunduğu tutarlı gösterim imkânlarını bilimsel gerçekliğin ifadesi için kaçınılmaz görmekle beraber, hiçbir buluşun da salt mantık işletilerek elde edilemediği genel görüşünü hatırlatmaktadır. Frank, sağduyudan doğmasına rağmen bilimin ürettiği kavramsal dil nedeniyle, çıkış noktasına ulaşamadığını; sağduyu^bilim^metafızik^sağduyu formundaki devrenin ancak metafizik aracılığıyla tamamlanabildiğim ifade etmektedir. Böylece metafiziğin 'anlamsız' olduğu tezi; gerçekliğin belirlenmesi noktasında bilimin öne çıkarıldığı, ancak yol göstericilik ve anlamlandırma yetisiyle birlikte metafiziğin 'şekillendirici bir söylem' [formative discourse] olarak tanımlandığı yaklaşımla ikame edilmektedir. (Bkz. Philipp Frank, "The Place of Logic and Metaphysics in the Advancement of Modern Science", Philosophy of Science, Vol. 15, No. 4, 1948, s. 278, 284.) Popper ise kitabının İngilizce baskısına yazdığı önsözde, Thales'ten Einstein'a, Yunanlı atomculardan Descartes'e kadar; Gilbert'in, Newton'un, Leibniz'in kurgularından, Faraday'ın ve Einstein'ın teorilerine kadar metafizik fikirlerin yol gösterici olduğunu ileri sürerken, bilimsel keşiflerin spekülatif nitelikteki metafizik fikirlerden beslenmeden ortaya çıkamayağını savunmuştur. Bkz. Karl R. Popper, Bilimsel Araştırmanın Mantığı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005, s.32-33, 55-56. 84 Moritz Schlick, "Positivism and Realism", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.107. 85 Mantık alanında sözü edilen atılım Russell ve Whitehead'in 'Principia Mathemetica I-III'[1910-13; ikinci basim 1925-27] eseriyle zirveye ulaşırken sadece Russell'in öğrencileri olan Wittgenstein ve Ramsey'in çalışmalarıyla değil; aynı zamanda Krakov, Lemberg ve Varsova'daki Polonya sembolik mantık okulu[K.Ajdukiewicz, T.Czezowski,T.Kotarbinski, S. Jaskowski, C.Lejewski, S.Lesniewski, J. Lukasiewicz, A.Tarski, K.Twardowski], Gottingen'deki David Hilbert ve öğrencileri, Zurih'teki K.Duerr, Münster'teki H.Scholz, Kopenhag'taki Joergensen ve Helsinki'deki Kaila'nin çalışmalarıyla da devam ettirilmiştir. İçerik ve form olarak geleneksel mantık'a göre büyük kolaylık ve üstünlük sunan yeni mantık, kavram ve önermelerin daha kesin matematiksel formülasyonlar içinde sunulabilmesi imkânını vermektedir. Böylece konuşma diliyle elde edilemeyecek açıklık ve kesinliğe ulaşılınırken, kelime oyunlarından kurtulunmuş, gözden kaçmış varsayımlardan kaçınılmış ve sağlam bir dedüksiyon güvence altına alınmıştır. Bkz. Kraft, "The Vienna Circle:The Origins of Neo-Positivism", s. 17-18 86 Birinci dünya savaşının sonuyla ikinci dünya savaşının hemen ardını kapsayan dönemin kültürel iklimine bakıldığında, Almanca konuşan dünyada yüze yakın yayının isminin 'yeniden inşa' anlamına gelen 'Aufbau' kelimesini içerdigi göze çarpmaktadır. Bu anlamda, bilim felsefesinin seyrine maddeci-yapısal bir yaklaşımla bakıldığında, Viyana çevresinin ortaya koydugu dönüştürücü hedeflerin söz konusu konjonktürle ilişkilendirilmesi de yanıltıcı olmayacaktır. Bkz. Peter Galison, "Constructing Modernism: The Cultural Location of Aufbau", Origins of Logical Empiricism, Ed.by. Ronald N. Giere ve Alan W. Richardson, London, University of Minnesota Press, 1996, s.17 87 Neurath, Schlick'i şöyle teyit etmektedir: 'Felsefenin, kendine ait önermeleriyle, bilimin hemen yanıbaşında bir disiplin olarak var olmadığı konusunda grubumuzun tüm mensupları hemfikirdir: bilimsel önermeler bütün olarak tüm anlamlı önermelerin toplamını kapsamaktadır.' Bkz.Otto Neurath, "Sociology and Physicalism", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s. 282. 88 Bu program çercevesinde, hem bilim felsefesi belirginleştirilmeye çalışılmış, hem de elde edilen yeni mantıkla felsefi karşıtlıklara son verilebileceği umut edilmiştir. (Bkz. Moritz Schlick, "The Turning Point in Philosophy", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.55-57.) Böylece felsefe, 'bilimsel felsefeye' dönüşürken; [bilimsel felsefeden] beklenen de spekulatif felsefenin ulaşılmaz amaçlarının anlamsızlığının ifade edilmesi olmuştur. (Bkz. Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Dogusu, s.225.) Bu anlamda, Wittgenstein felsefeyi 'zihnimizin dil aracılığıyla büyülenmesine karşı verilen bir savaş' [bkz.Phil.invest] ve 'dilin eleştirisi'[bkz.Tractacus] olarak nitelendirirken, problemlerin çözümünün yeni bilgilere sahip olunarak değil, zaten bilinenlerin düzene konulması aracılığıyla mümkün olacağını ifade etmiştir. Bkz. Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations, Oxford, Basil Blackwell, 1963, s.47 e,
16
pozitivizmin dayandığı ikinci ayağa -yani doğrulanabilirlik ilkesine-89 işaret etmektedir. Bu anlamda, bilimi cümleler sistematiği olarak gören Wittgenstein'in, söz konusu doğrulanabilirlik sürecini de 'önermenin gramerine yapılan bir katkı olarak' değerlendirmesi 90 Viyana çevresinin türetmeye calıştığı yaklaşımın özünü ifade etmesi açısından önemlidir. Carnap, doğrulanabilirlik ilkesinden ilk bahsedenin Wittgenstein olduğunu ifade etmektedir. 91 V.Kraft ise, a priori nitelikteki mantık ve matematiğin, a posteriori nitelikteki empirist gelenekle sentezlenmesi olarakta tanımlayabileceğimiz söz
89
90
91
PI.109; Ludwig Wittgenstein, Tractacus: Logico Philisophicus, London, Routledge&Kegan Paul, 1963, s.37, PI. 4.0031 Leibniz'in, 'calculemus'[let us calculate/bırakın hesaplayalım!] vaaziyle ifade bulan akıl yürütmenin tam mekanizasyon ve formalizasyon rüyası, mantıksal pozitivizmin elinde metafiziğin tasviyesi olarak yansıma bulurken, anlamı [metafiziğin tavsiyesi amacıyla] olgusal şahitliğe bağlayan doğrulanabilirlik ilkesi'nin empirik temelleri ise sorgulanmamaktaydı. M. Marsonet, söz konusu durumu "mantıksal pozitivizmin metafiziksel ilkeleri" başlığıyla ele alırken; i) doğrulanabilirlik ilkesinin empirik bir içeriği olup olmadığını, ii) doğrulanabilirlik ilkesinin empirik gözlem kullanarak doğrulanabilmesinin veya yanlışlanabilmesinin nasıl mümkün olacağını sorgulamaktadır. Marsonet, bu ilkeyi mantıksal pozitivizmin kriterleriyle metafizik karakterde görürken böylece metafiziğin tasviyesine girişen sürecin metafizik yapısına dikkat çekmektedir. Bkz. Michele Marsonet, Science, Reality, and Language, Albany, State University of New York, 1995, s. 8, 11-13. Wittgenstein, Philosophical Investigations, s.112e, PI.353. Wittgenstein'in, grup toplantılarına katılmamış olmasına rağmen, Schlick ve Waismann'la kurduğu ilişkiler ve eseri Tractatus Logico- Philosophicus'un Viyana çevresine ilham kaynağı olması nedeniyle hareket üzerindeki tesiri büyüktür. (Bkz. A. J. Ayer, "Editor's Introduction", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.5.) M.Schlick, Leibniz ile başlayıp Frege ve Russell ile devam eden kırılmanın dönüm noktasını Wittgenstein'ın felsefesinde görmektedir. (Bkz.Schlick, The Turning Point in Philosophy, s.54.) Neurath ise -daha ihtiyatlı bir tavırlahem reddedilen hem kabul edilen yönleriyle Wittgenstein'ın düşüncelerinin grup için sıradışı bir teşvik olduğunu ifade etmektedir. (Bkz. Neurath, "Protocol Sentences", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.208.) Neurath'ın tavrı Wittgenstein'a karşı farklı tutumların varlığına işaret etmektedir. Frege-Russell geleneğine ait bir düşünürün eseri olan Tractacus'tan sızan mistik unsurlara karşı M.Schlick'in tavrı, Viyana çevresinin sol kanadına kıyasla daha olumlu olmasına rağmen, kaygı doludur. Bkz. Brian McGuinnes, "Wittgenstein and the Vienna Circle", Synthese, Volume 64, No 3, 1985, s.351. Rudolf Carnap, "Testability and Meaning", Philosophy of Science, Vol. 3, No. 4, 1936, s.422. Bu anlamda, mantıksal pozitivizmi çerçeveleyen 'anlam' ve 'doğrulanabilirlik' kavramlarının Tractacus'taki ikili varlığı da gözden kaçmamaktadır: 'Bir önermeyi anlamak, o önermenin hangi durumda doğru olacağını bilmek demektir.'(Bkz.Wittgenstein, Tractacus:Logico Philisophicus, s.41, PI. 4.024.) Bu cümleden, Wittgenstein'ın dilin sınırlarını empirik ve pozitivist bir postülayı temel alarak geliştirdiği düşünülebilir; ancak bu Wittgenstein doktrininin en açık/yalın yanıdır. Enteresandır ki, metafiziğin tasviyesi yolunda Viyana çevresinin amentüsü olmuş Tractacus'un 'üzerine konuşulamayan konusunda susmalı' diyerek sessizliğe çağrı olan son önermesi aslında mistik bir vecde işaret etmektedir. Öyle ki; ifade edilemeyen dilde kendini gösterirken; dilin özü, ifade edilemeyeni ifade ederek, ifade edilemeyeni görmektir/hedeflemektir. Dilin nihai anlamı dilde ifade edilemez iken tam da bu aşılamaz durum içinde Aşkın [transandantal] olan kendini gösterir. (Bkz.Pierre Hadot, Wittgenstein ve Dilin Sınırları, DoğuBatı Yayınları, İstanbul, 2009, s.62). J. Bronowski ise, Wittgenstein'in 1929 yılında Cambridge'e geri döndükten sonra verdigi seminerler neticesinde Tractacus'ta beliren sistematik sorunlarla başedemez hale geldiğini aktarırken, Wittgenstein'ın halefi olarak görülen M. Cornforth'in bile ondan koptuğunu ifade etmektedir.(Bkz. Jacop Bronowski, "Humanism and the Growth of Knowledge", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 609.) M. Cornforth, daha sonra Marksizm çercevesinde bir felsefe savunması olan 'Science versusIdealism' kitabını kaleme alırken, Wittgenstein'ı 'ifade edilemeyen' ama 'kendini gösteren' bir subjektif idealism sahibi olmakla suçlamakta ve öğretisinin Berkeley'in tezlerinin yeni kelimelerle kılıflanarak tekrarlanmasından öte bir şey olmadığını ifade etmektedir. (Bkz. Maurice Cornforth, Science Versus Idealism: In Defence of Philosophy against Positivism and Pragmatism, Connecticut, Greenwood Press, 1955, s.148-149.) Cornforth, ölümünden sonra yayımlanan Felsefi Araştırmalar [Philosophical Investigations] kitabının da, Wittgenstein'ın Tractacus'ta içine düştüğü solipsizm fasit dairesinden çıkış çabası olarak yorumlarken; neticede Wittgenstein'in parçalara bölünmüş felsefesinin içine yeni bir şey koyamadığını ifade etmektedir. (Bkz. A.e. s.155.) J. Agassi ise, Wittgenstein felsefesini varlığın/gerçekliğin insana ait olan dil unsuruyla yansıtılabilme çabasından dolayı antropomorfizm'in yirminci yüzyılda kristalleşen en belirgin örneği olarak görmektedir. Bkz. Joseph Agassi, "Anthropomorphism in Science", Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas, Ed.by. Philip P. Wiener, New York, Scribner, 1973, s.90.
17
konusu özün; empirizmin tarihi dönüşümüne denk gelecek şekilde sadece Viyana çevresi tarafından geliştirildirildiğine işaret etmekte ve bu sentezi mümkün kılan idrakin de Tractatus'tan türetildigini ileri sürmektedir.92 Bu noktada, Wittgenstein'i mantığın totolojik karakterini farkeden ilk düşünür olarak gören H.Hahn'i refere alırsak93, Viyana çevresinin Tractacus'a gösterdigi iltifat daha anlaşılır olmaktadır. Sonuç olarak, mantıksal çıkarımın bilgilerine yeni bir bilgi katmadığını Tractacus ile teyit eden çevre, sentetik önermeler ve doğrulanabilirlik kriteri üzerinden metodik çalışmalarını rafine etmeye yoğunlaşmıştır. Bu bağlamda, doğrulama ile doğrulanabilirlik arasındaki ayırıma dikkat çekilmektedir: Deneylenebilir tüm yanlış [ama buna rağmen anlamlı] önermeler teste tabi tutulmadan doğrulanabilirlik niteliği taşırken; doğrulanabilir bir önermenin de doğru olma gerekliliği yoktur. 94 Ancak, teste tabi tutulup, yanlış olmadığı anlaşılan[yani doğrulanan-yani test sonucunda beklenen bir duyu verisinin doğduğu 95 ] önermelerin de gerçek olarak tanımlanması mümkün değildir. Bu bağlamda Carnap, gerçek[truth] ve onaylama[corfirmation] arasındaki farka ' Testability and Meaning' makalesinde özellikle dikkat çekmektedir: Eğer, gerçeğin kesin ve nihai tespiti doğrulama aracılığıyla ifade edilmek isteniyorsa, o zaman hiçbir (sentetik)cümle doğrulanabilir değildir... Biz bir cümleyi tekraren sadece onaylayabiliriz. Bu yüzden doğrulama problemi yerine onaylama problemi üzerine konuşacağız. Bir cümlenin test edilmesini onun doğrulamasından ayırarak da, -bu vesileyle- belirli deneyler yapılarak cümle hakkında belli bir derecede onaylama ya da redde ulaşılan bir sureci kavramaktayız. Bir cümleyi sadece onu test edecek bir metoda sahip isek testedilebilir olarak tanımlayacağız; ve onu sadece hangi şartlar altında onaylanabilir olduğunu bildiğimiz durumlarda onaylanabilir olarak ilan edeceğiz.'96 Böylece, görece bir kavram olup bilimin gelişmesiyle derecesi değişen- 'onaylama' ile mutlak olup zamanüstü niteliğiyle kayda alınamayan 'gerçek', Carnap tarafından ayrıştırılmaktadır.97 Hiç şüphesiz bu ayrımın bize hatırlattığı şey Hume'ın ortaya koyduğu induksiyon problemi olurken, çekincesizce varılan nokta da bilimsel olanın olasılıksal ifadeye eşitlenmesi olmaktadır. Reichenbach açısından yeterli olan noktanın detaylı izahı şöyle olmaktadır:
92 93 94
95 96
97
Kraft, "The Vienna Circle:The Origins of Neo-Positivism", s.213 Hans Hahn, Empiricism, Logic, and Mathematics, Dordrecht, Reidel Publishing Co., 1980, s.24. Schlick, doğrulanabilirlik(=doğmlanma olasılığı) yerine doğrulamayı anlam şartı olarak kabul etmenin, anlamın anlamsızlığına indirgenmesi demek olacağını ifade etmektedir. (Bkz. Moritz Schlick, "Meaning and Verification", The Philosophical Review, Vol. 45, No. 4, 1936, s.344- 345) B.Russell ise doğrulanabilirlik ve doğrulama arasındaki eşitsizliğin bizim bilgi edinme yeteneğimizin kısıtlılığından doğduğuna işaret etmektedir. Doğrulanabilirliğin doğruluktan daha subjektif ve psikolojik bir karakter taşıdığına örnek olarak (i) bir gözlemci bulunmayan bir yerdeki şeylerin, bir gözlemci olsaydı nasıl görüneceği; (ii) şeylerin, gerçekte onlara bakan başka hiç kimse bulunmadığı zaman nasıl göründükleri ve (iii) hiç görünmeyen şeylerin durumlarını sunmaktadır. Bkz. Bertrand Russell, Dış Dünya Üzerine Bilgimiz, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1996, s. 102 A.e., s.77, Carnap, Testability and Meaning, s. 420. Carnap makalesinde, ilk bakışta doğru gözüken 'anlam=doğrulanabilirlik' kıstasının, sadece metafizik önermeleri değil -aynı zamanda- bazı olgusal önermeleri de dışladığından ötürü, belli bir doğrultuda [reddedilmeden]geliştirilmesi gerektiğini ifade etmektedir. Bu anlamda, tam çözüme ulaşılması yolunda Reichenbach, Popper, Lewis, Nagel ve Stace'ın eleştirilerini önemli katkılar olarak görürken; Viyana çevresi içindeki muhafazakar kanadı da yaklaşımlarını ve tanımlarını belirginleştirmeye davet etmektedir. A.e. s.422-423. Joergensen, The Development of Logical Empiricism, s.73
18
'Gözlemsel olgular bir teoriye ancak olasılık verir, yoksa ona kesinlik kazandırmaz... İnduktif mantığı bu teorilerin her birine bir olasılık vermede kullanırız... induktif mantığın incelenmesi bizi ister istemez olasılık teorisinin içine atar. İnduktif bir çıkarımda öncüller sonucu kesinleştirmez, ancak olası kılar. Bu çıkarım olasılık hesapları çerçevesinde bir işlem olarak anlaşılmalıdır. Nedensellik yasaları olasılık yasalarına dönüştüren gelişmelerle birleştiğinde bu düşünceler, olasılık teorisinin modern bilimi anlama bakımından neden cok önemli bir inceleme konusu olduğunu göstermeye yeter. Olasılık teorisi doğa yasalarının biçimini olduğu kadar, öndeyici bilginin aracını da belirleyici güçtedir. İnceleme konusu, bilimsel metodun özünü oluşturur.'98 Reichenbach'in induksiyon problemini olasılık teorisini esas alarak çözümleme çabası, Popper tarafından 'öncelikle mantıksal pozitivistlerin kendi amaçlarına ulaşmayı imkânsız kıldığı gerekçesiyle', 'testin deduktif teorisi' çerçevesinde reddedilmektedir.99 Popper, böylece doğrulanabilirlik ilkesini tersdüz ederken, bu asimetriyi de evrensel hükümlerin doğasına bağlamaktadır: 'Benim önerim doğrulanabilirlik ve yanlışlanabilirlik arasındaki -evrensel ifadelerin mantıksal formundan doğan- asimetriye dayanmaktadır. Tekil ifadelerden türetilemeyen ancak tekil ifadelerle sınırlandırılabilen evrensel ifadeler. '100 Popper, böylece gözlem önermeleri ne kadar çok olursa olsun, tek bir aksi gözlemin doğrulamayı engelleyeceği ama yanlışlamayı mümkün kılacağını ifade etmekte,101 mantıksal pozitivistleri de -söz konusu induksiyon mantığını işletmeleri sebebiyle- metafiziği oldugu gibi bilimi de yok etmekle itham etmektedir.102 Bu noktada, kendi felsefesini yalnız eleştirel değil -aynı zamanda- sistem kurucu olarak işleten Popper'e geçmeden; Viyana çevresi ve Popper geleneğini Feyerabend'ın -bugüne de ışık tutan- eleştirel potasında birleştirmeyi uygun görüyoruz: 'Bilimi saptırmış ve felsefeyi mahvetmiş Viyana Çevresinin yazarları ve ilk dönem eleştirel rasyonelistler, fizikle belli belirsiz ilişkisi olan bir nesle aittiler. Üstelik daha becerikli seleflerinden teslim almadıkları yeni bir akım başlattılar. Yaydıkları hataları kendileri icat ettiler, kabul edilmeleri için de mücadele etmek zorundaydılar ve bunun için de bir parça anlayışa sahip olmak zorundaydılar. Aynı zamanda bilimin kendilerinin ileri sürdüğü modelden daha karmaşık olduğundan şüphelenerek, modellerini akla yakın kılabilmek için sıkı calıştılar. Öncüydüler, her ne kadar sadece ahmaklığın öncüsü olsalar da. Şimdi üniversitelerimizde çoğalmış olan yeni nesil bilim düşünürleri için durum oldukça farklı. Onlar kendi felsefelerini hazır bulup icat etmedikleri gibi, aynı zamanda onun köklerini irdeleme hevesinde de olmadılar. [Bugün] muhalif çoğunluğa karşı inanılması güç fikirlerini 98
Reichenbach, Bilimsel Felsefenin Dogusu, s.172-174. Karl R. Popper, The Logic of Scientific Discovery, New York, Basic Books Inc., 1961, s.30. Popper'in epistemolojik öğretisinin çıkış noktası iki şeyin reddinde yatar: i) İndüktüf metodun reddi ii) İndüktif genellemelere olasılıksal bir gerçeklik statüsünün kazandırılmasının reddi. Bkz. Pascal Acot, Bilim Tarihi, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005, s.46-47. 100 Popper, The Logic of Scientific Discovery, s. 41. Popper, mantıksal pozitivistlerin bilim ile bilim olmayan arasına sınır çizme çabasını kabul ederken, bu çabanın anlam üzerinden yürütülmesini reddetmistir. Popper'e gore, bilimsel olmamalarına rağmen anlamlı önermeler mevcuttur. Bkz. Bruce J. Caldwell, "Clarifying Popper", Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 1, 1991, s.2 101 Byran Magee, Karl Popper, New York, The Viking Press, 1973, s.15 102 Joergensen, The Development of Logical Empiricism, s.72 99
19
savunmaya hazırlanan gözüpek düşünürlerden ziyade, sadece veridurumun acımasız savunmasının gerisine korkularını(işsizlik, başarısızlık) gizlemeye çalışan kuruntulu konformistlere sahibiz... Bu savunma, kısır döngüye girmiş durumda: dikkatler detaylar üzerine yönelmiş ve hatırı sayılır çalışmalar bu eksik ve kusurların örtülmesi için yapılmakta. Fakat temel cehalet değişmeden durmakta ve kuvvetlendirilmekte; yeni nesilden -seleflerini iddialarında tereddüt sahibi olmaya sevkeden- bilimsel sürecin detaylı bilgisine sahip birini bulmak ise neredeyse imkânsız. Onlar için bilim; Popper'in, Carnap'in veya son zamanlarda oldugu gibi, Kuhn'un söylediklerinden ibaret.'103 1.2.1.4. Popper ve Yanlışlanabilirlik Yirminci yüzyılın en önemli bilim filozofu olarak kabul edilip, yüzyılı kuşatan bir hayat süren Karl R. Popper[1902-1994] doğusuna şahit olduğu mantıksal pozitivizmin tasviyesinde de önemli bir rol oynamıştır. Mantıksal pozitivizmin kalıtımsal sonucu olarak ortaya çıkan104 çalışmaların sahibi olarak Popper, bir taraftan varolan etkileşimi reddetmez iken: ('Carnap'in, 'Dilin Mantiksal Sentaksi'[Logical Syntax of Language] kitabı, benim şahsi felsefi düşüncemde bir devrimin başlangıcına işaret etmektedir.');105 diger taraftan da bu kırılmanın onu hedefsizce vardırdığı noktayı kabullenmektedir: 'Bugünlerde herkes mantıksal pozitivizmin öldüğünü biliyor. Fakat kimse burada sorulması gereken bir sorunun varolduğundan şüphelenmiyor. "Sorumlu kim?" sorusu veya daha ziyade "Kim yaptı bunu?"[...] Korkarım sorumluluğu üstlenmem gerekli. Bunu isteyerek yapmadım: tek niyetim, bana temel yanlışlar olarak gözüken bir kaç noktaya dikkatleri çekmekti.'106 Felsefe tarihindeki bir uzlaşının107 teyiti olarak da değerlendirilebilecek bu ifade, Popper'in hangi aletleri kullanarak mantıksal pozitivizmi tasviye ettiği sorusunu da yanında getirmektedir. Bu bağlamda, ' doğrulanabilirlik' ile ' yanlışlanabilirlik' ilkelerinin bilindik ikamesi, söz konusu süreci mümkün kılan cevap olarak karşımıza çıksa da, pratik/pedogojik amaçlar dışında -bu indirgemenin- açıklayıcılığı eksiktir.108
103
Paul K. Feyerabend, Problems of Empiricism:Philosophical Papers Volume 2, London, Cambridge University Press, 1981, s. 88. Feyerabend'ın anti-bilimselci duruşu Viyana çevresinin katı bilimci yaklaşıma karşı bir reaksiyon olarak doğmuştur; tıpkı Viyana çevresinin katı bilimselci yaklaşımının, dönemin Alman ve Avusturya akademik çevrelerini istila etmiş olan idealizme karşı duyulan tepkiden doğmuş olması gibi. Bkz. Marsonet, Science, Reality, and Language, s.8-9. 104 Victor Kraft, "Popper and the Vienna Circle", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by.Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 185. 105 Karl R. Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Basic Books Inc. Publishers, New York, 1965, s.271 106 Karl R. Popper, "Autobiography of Karl Popper", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 69 107 John Passmore, "Logical Positivism", The Encyclopedia of Philosophy Vol. 5, Ed.by. Paul Edwards, New York, Macmillan, 1967, s.56. 108 Popper'in, eleştirel tavrının yanısıra, sistem kurucu olarak ortaya koyduğu metodik yaklaşım nedeniyle olsa gerek -Haberler gibi bir isim tarafindan bile- doğru konumlandırılamadığı gözönüne alındığında, felsefesini tek bir kavrama indirgemekteki sıkıntı kavranabilir. Hayek, Mach Pozitivizminin işlevsizliği üzerine Haberler'e dert yanarken; Haberler, söz konusu şüphelerini gidermesi amacıyla Hayek'e Viyana çevresinden bir pozitivist olarak tanıttığı Karl Popper'in yeni çıkmış çok başarılı kitabını tavsiye etmektedir. Hayek'e gore Popper'i ona ilk tanıtan kişi olan Haberler, Popper'in mantıksal pozitivizmi reddeden eleştirel tavrını
20
Bu açıdan, Popper'in yaklaşımını -öne çıkarılan noktalar farklılaşsa bile-109 genel olarak şu dört başlık altında toplamak mümkündür: 1) Bilginin büyümesi 2) Yanlışlamacılık 3) Anti-induksiyon 4) Eleştirel rasyonalizm.110 Bilginin büyümesi yaklaşımının felsefi temellerini, matematikte daima gösterilemeyen gerçekler olacağının 1931'de K.Gödel, insan zekâsının bir makineye indirgenemeyeceğinin de 1936'da M.Turing tarafından ortaya konulmasında aramak yanlış olmayacaktır. Bu iki ispat ile birlikte [bir bütün olarak bırakınız bilimi] aritmetiğin bile kapalı bir sistem altında tanımlanamayacağı gösterilirken, mantıksal pozitivizmin katı bilimsel anlayışı da boşa çıkmaktadır. 111 Böylece, Popper'in yalnız bilim felsefesi degil, aynı zamanda siyaset felsefesi112 görüşlerine de yön vermiş olan 'açık sistem' anlayışının belirlenemezci evrimsel113 temelleri kavranabilir olmaktadır.
kavrayamamıştır. Bkz. Friedrich A. Hayek, Hayek on Hayek, Ed.by.Stephen Kresge ve Leif Wenar, London, Routledge, 1994, s.50. [Ayrıca, Popper'e karşı geliştirilen farklı tepkilerin derli bir analizi icin, Roberta Corvi'nin kitabının son bölümü incelenebilir. Bkz. Roberta Corvi, An Introduction to the Thought of Karl Popper, London, Routledge, 1997, s.155-166] 109 Bu anlamda, inşa ettigi sistem sınırlarında, birçoklarının kendine uygun bir Popper algısı geliştirdiğini ifade etmekte yanlış olmayacaktır. L.Boland, Popper'in yanlışlanabililiklik ilkesine eşitlenmesini bir hata olarak görüp bu hatayı da Lakatos'a fatura ederken, Popper'in daha geniş bir çercevede ele alınmasını gerekli görmüştür. Boland, Popper'in 'yanlışlamacı' olarak değil 'eleştirel rasyonalist' olarak tanımlanmasını daha uygun bulurken, Popper metodolojiyle Socrates'in dialogları arasındaki koşutluğun da altını çizmektedir. Bkz. Lawrance Boland, "Dealing with Popper in Economic Methodology", Philosophy of the Social Sciences, Vol 33, 2003, s. 482-483. 110 Bruce J. Caldwell, Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century, London, George Allen&Unwin, 1982, s.37-38. 111 Bronowski, Humanism and the Growth of Knowledge, s. 607. Matematiğin 'mekanik' kullanımını sağlayacak olan mantık kurallarını bulmak amacıyla J.Hilbert'in yürüttüğü 'Hilbert programını' Kurt Gödel [henüz 25 yaşındayken] tarihe gömmüştür. Mantıksa/cı/ık[B.Russell] ve sezgicilik[L.E.J.Brouwer&A.Heyting] ile birlikte, matematikteki hakim üç okuldan biri olarak anılan formalizm'in öncüsü olan J.Hilbert, ömrünün sonuna kadar Gödel'in ortaya koyduğu paradoksu çözmeye çalışsa da başarılı olamamıştır. (Bkz. Cemal Yıldırım, Matematiksel Düşünme, İstanbul, Remzi kitapevi, 1996, s.88) Böylece, felsefeyi mantık ve matematiğe eşitlemeye çalışan yaklaşımın felsefeye açılma zorunluluğu doğarken; matematiğin -yani dedüktif sistemlerin- tamamen formalize edilmesiyle birlikte 'anlamsızlığının' ispat edilebileceği çabası da boşa çıkmıştır. (Bkz. Ernest Nagel ve James R. Newman, Gödel's Proof, London, Routledge, 2002, s.27-28.) Ayrıca Wittgenstein'da vücut bulan, 'dilin sınırlarının dünyanın sınırlarına eşitlenmesine' denk düşen Dil Felsefesi de Gödel'in ispatıyla çökmektedir. Matematik dünyasının matematik dilinden daha karmaşık ve güçlü olduğunu gösteren bu keşif, dil aracılığıyla ve dilin içinde ispatlanabilen şeylerin, insanın düşünme kapasitesinden daha az olduğunun gösterimi olmaktadır. (Bkz. John L. Casti, Werner DePauli, Gödel: Mantığa Adanmış Bir Yaşam, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2004, s.80-81.) Gödel ile kesin ispatını bulan bu yaklaşımın zımni olarak Poincare'de karşımıza çıkan dışa vurumu şöyledir: 'Bilimi durmadan büyüyen bir kütüphaneye benzetmeme müsaade edilsin; kütüphaneci satınalma için yetecek kadar paraya sahibolmasın, bu takdirde kendisi elindekini israf etmemeye çalışacaktır. Satınalmaları yapmakla mükellef olan denel fiziktir; ancak o, kütüphaneyi zenginleştirebilir. Matematiksel fiziğe gelince, onun vazifesi kütüphanenin kataloğunu çıkarmaktır. Bu katalog iyi yapılmakla, kütüphane daha zenginleşecek değildir... İşte matematiksel fiziğin rolü budur.' Bkz. Henri Poincare, Bilim ve Hipotez, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998, s.184-185. 112 Popper'in bilim felsefesi görüşleri, siyaset felsefesiyle birlikte ele alındığında, bilimsel araştırma ve demokratik siyasetin 'açık toplum' görüşünün farklı varlık zeminlerdeki alternatif ifadeleri oldugu gerçeği karşımıza çıkmaktadır. Bkz. Steve Fuller, Kuhn vs. Popper: The Struggle for the Soul of Science, New York, Colombia University Press, 2004, s.16. 113 Popper, bilginin büyümesi yaklaşımının içerdigi deneme ve hata elemesi süreçlerinin, Darwinizmi hatırlatması sebebiyle evrim teorisini de yorumlamaktan geri kalmamıştır. Bu çercevede Popper, Darwinizm'i test edilebilir bilimsel bir teori olarak görmemekte ve metafizik bir araştırma programı olarak tanımlamaktadır. Bkz. Popper, Autobiography of Karl Popper, s.133-134.
21
Popper, bilimsel keşifleri açıklarken kendi metodunu114 -karşılıklı olarak sürekli genişleyen ikili bir yapı içinde- varsayım[conjecture] ve çürütme[refutation] temelinde inşa etmiştir. Böylece teorik olan insan bilgisi, potansiyel olarak objektif olurken, akla ait olan varsayımlar teste tabi olacağı ve sınırlarının belirleneceği çürütme aşamasına hazırlanmaktadır. 115 Böylece bilimsel aktivite bitmez bir problem çözme sürecine eşitlenirken; Popperyen metodun geleneksel metodla karşılaştırmalı seyri de şöyle gerçekleşmektedir: Geleneksel süreç = Gözlem ve deneye induktif genelleme^ hipotez^ doğrulama girişimi^ispat veya ret. Popperyen süreç = Problem^ önerilen çözüm[yeni teori]^ yeni teoriden testedilebilir önermelerin dedüksiyon ile çıkarılması^ test^ yarışan teoriler arasında tercih yapılması. 116 Böylece, söz konusu evrimsel süreçle birlikte genişleyen bir objektif bilgi kümesine ulaşılabileceği ileri sürülürken, yeni bir bilgi tasnifine başvurulmaktadır: dünyalar teorisi. Popper'in dünyalar teorisine gore; dünya 1 objektif bir maddi şeyler dünyası olurken, dünya 2 ise subjektif bir zihinler dünyası olmaktadır. Bu ikisinin dışındaki dünya 3 ise, zihinlerin ya da canlı varlıkların ürünlerinin oluşturduğu objektif yapılar dünyasını meydana getirmektedir. Popper, açık sistemler olarak tanımladığı dünyalar teorisinde; dünya 2'nin dünya 1 tarafından, dünya 3'un de dünya 2 tarafından öncelendiğini ileri sürerken, yine evrimci ve genişlemeci bir yaklaşım sergilemektedir.117 Popper, bilimin kuşatılamayacağı -bundan dolayı da- hiçbir yaptırım ve otoriteye tabi tutulamayacağını -siyaset felsefesindeki görüşleriyle de paralel olarak- ortaya koyarken;118 gelişimi eleştirel bir sürece bağlanan bilme eylemi de doğrulanabilirlik- induksiyon süreçlerinin tasviyesi ve yanlışlanabilirlik kıstasıyla birlikte mutlak otoriteyi reddeden bir nitelik kazanmaktadır. Bu noktada göze çarpan; daha önce bilginin büyümesi(l), yanlışlamacılık(2), anti-induksiyon(3) ve eleştirel rasyonalizm(4) başlıkları altında topladığımız Popper yaklaşımının içsel bütünlüğü olmaktadır. Bu bütünlük içinde, yanlışlanabilirlik ilkesi ele alındığında ise, Popper'in geleneksel görüşten farklılaştığı noktalar şöylece belirmektedir: Geleneksel görüş en yüksek olasılık derecesindeki önermeleri ararken, Popper bu önermeleri en düşük seviyede bilgi verici yapılar olarak 114
Verdigi 'bilimsel metot' derslerinde kendini öğrencilerine olmayan bir konunun profesörü olarak tanıttığını ifade eden Popper; bilimsel bir teorinin keşfedilmesi, bilimsel bir hipotezin gerçekliğinin kavranabilmesi[yani doğrulama] veya bir hipotezin mümkün olup olmadığının anlaşılabilmesi için mutlak bir bilimsel metodun varolmadığını ileri sürmektedir. Bu noktada Popper, ancak 'sözde metot' olarak tanımladığı eleştirel süreç ışığında bilimsel olanla-olmayanın ayrılabileceğini ifade ederken, çeşitliliği de bu süreci verimli kılacak ortam olarak övmektedir. Bkz. Karl R. Popper, Realism and the Aim of Science, London, Huthinson, 1983, s.5-7. Einstein'ın kendi disiplini çerçevesinde metot sorununa getirdiği benzer yaklaşım ise şöyledir: 'Teorik fizikçilerin kullandıkları metot hakkında bir şey keşfetmek istiyorsanız, sadece bir tek prensibe sarılmanızı size tavsiye ederim: Onların sözlerini dinlemeyin, dikkatlerinizi onların eylemlerine verin.' Bkz. Albert Einstein, The World as I See It, London, Philosophical Library, 1949, s. 235. 115 Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 183-84 116 Magee, Karl Popper, s.50 117 Popper'e göre kayalar, ağaçlar ve kuvvete konu herşey dünya 1'i oluşturken varolmanın şartı da dünya 1 ile etkileşim gösterebilmektir. Dünya 2, psikolojik dünya olarak, her türlü korku, umut, mutluluk ve heyecanı kapsayıp bilinçaltı ve bilinçdışından oluşan tüm subjektif deneyimleri içeren dünya olmaktadır. Dünya 3 ise -sanat dâhil olmak üzere- insan zihninin tüm eserlerini içermektedir; böylece ahlaki değerler, sosyal kurumlar, bilimsel problemler ve teoriler bu alana ait olmaktadır. Popper sözkonusu dünyaların mümkün kesişimlerine örnek olarak ise 'kitap'ları ele almaktadır. Bunlar, fiziki varlıklarıyla dünya 1'e ait olurken içerikleriyle de dünya 3'e ait olmaktadırlar. Bkz. Karl Popper, The Open Universe:An Argument for Indeterminism, London, Hutchinson, 1982, s. 114-116. 118 Bronowski, Humanism and the Growth of Knowledge, s. 629
22
tanımlamaktadır. Örnegin, 'yağmur yağacak' önermesi ister istemez doğru olacak olan ve yanlışlığı kanıtlanamayacak bir önerme konumundadır. Nihayetinde, dünyanın bir yerinde-elbet bir gün-bir saatte-bir miktar yağmur yağacak olmasına -yani doğrulanacak olmasına rağmen- faydasız bir önermedir. Bu önerme daha faydalı-daha bilgi verici ve daha bilimsel bir hale dönüştürülerek, zaman ve mekân kısıtı geliştirilerek yanlışlanabilir kılındığında ise, [örnegin] 'gelecek yıl, İngiltere'ye yağmur yağacak' şeklinde yazılabilir. Zaman ve mekân boyutu geliştirilip, önerme, 'yarın 12.15 ile 13.30 arasinda Londra'nın merkezine sağanak yagmur yağacak.' şeklinde daha da yanlışlanabilir olarak kurgulandığında ise; [örnegin]12.10'de başlayabilecek yağmur ile yanlışlanabileceği aşikar olmasına rağmen, itibar edip önlemini alanlara fayda sunacaktır. Benzer olarak, öğlene 1 dk. var iken 'saat tam 12.00' önermesi yanlıştır. Fakat yine de bu önerme, 'saat şimdi sabahın 10'uyla öğlen 4'ü arasında bir yerde' gibi doğru ama faydasız bir önermeden daha yararlıdır. Bu bağlamda, Popper için, doğru amaçlar için biraz yanlış olan bir önerme, doğru ama belirsiz olan bir önermeden daha faydalıdır.119 Bu noktada, en yalın haliyle sunduğumuz bu süreci Einstein'in genel rölativite teorisini geliştirirken doğaçlama olarak takip ettiği de belirtilmelidir. Popper'e göre, Einstein teorisinin yanlışlanabileceği durumları kendi tanımlarken, 120böylece herşeyin açıklayıcılığına soyunmuş induktif zihniyetten de ayrılmaktadır: 'Bilimsel teoriler(Einstein'ınkiler gibi) ile sözde-bilimsel teorilerin(Marx, Freud ve Adler'inkiler gibi) arasına sınır çekmek için fikirlerimi geliştirirken, bir teoriyi veya ifadeyi bilimsel yapanın, teorinin bazı mümkün olayların oluşunu reddetmesi veya dışlaması olduğunu gördüm.'121 Bu noktada, birbiriyle bağlantılı olarak ortaya koyduğumuz söz konusu kavramlardan anti-induksiyon'a ulaşmamız zor olmayacaktır. Popper'in, evrensel- tümel önermelerin her zaman yanlışlanabileceği, ama hiç bir zaman doğru olarak ilan edilemeyeceği iddiası;
119
120
121
Bkz. Magee, Karl Popper, s.28-30. Bu noktada, Popper'in yanlışlanabilirlik kıstasına karşı geliştirilen en önemli argümanın Duhem-Quine tezi olduğunu ifade etmek gerekmektedir. Pierre Duhem[1861-1916] ve Willard van Orman Quine[1908-2000] tarafından geliştirilen yaklaşıma göre, hiçbir teori yardımcı varsayımlar olmadan gözlemsel tahminler türetemez. Sözkonusu yardımcı varsayımlarla birlikte çalışan teorinin tahminleri teyit edilemediğinde, sorunun teoriden mi yoksa yardımcı varsayımlardan mı kaynaklandığını çıkarsayamayız. Böylece, Duhem-Quine tezi, teorilerin reddedilmesine karşı bir bağışıklık yaratırken yanlışlamacılık yaklaşımı için de sorunlar çıkarmaktadır. (Bkz. Psillos, Philosphy of Science A-Z, s. 71-72.) Bu muhalefete karşı Popper, söz konusu tavrın ancak özel nedenler doğrultusunda mantıklı olabileceğini ifade etmektedir. Popper'e göre, bu istisnai durumu genele taşımak elimizde ne bilimsel ilerleme, ne de bilim bırakır. Bkz. Karl R. Popper, "Replies to my Critics: Reply to Medawar on Hypothesis and Imagination", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by.Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 1035. Popper, Einstein'in kendi teorisini yanlışlayacak olan şartları tanımlayarak, teorisini kayıt altına almasına hayranlık duymuştur. (Bkz. Popper, Autobiography of Karl Popper, s. 28-29.) Einstein, genel roletivite teorisine göre ışık ışınlarının izlediği yolların gök cisimlerinin çekim alanlarına yaklaştıkça eğrilmesi gerektigini ileri sürerken, bu bükülmenin gözlemlenmemesi durumunda da teorisinin savunulamaz olacağını ortaya koymaktadır. (Bkz. Albert Einstein, Relativity: The special and the General Theory. A Popular Exposition, New York, Crown Publishers Inc, 1961, s.132.) [Bu amaçla, Arthur Eddington başkanlığındaki heyet Einstein'in teorisinin test edilecegi ortami ancak 1919'da elde etmistir. Güneşin parlaklığı yıldızlarin ışığını örttüğünden, tam güneş tutulmasını gerektiren ölçmenin kesinliği, güneşin ilgili yıldızlardan en açık konumda olacagi altı ay sonrasinda ortaya cikmistir. Aynı yerde çekilen gece fotograflariyla gunes tutulmasi sırasında çekilen fotoğraflar karşılaştırıldıginda Einstein'ın hesapladığı, 186 saniyelik açı aynen ölçülmüştür.] Popper, Autobiography of Karl Popper, s. 31. Popper, Marksist ve Psikanaliz okul mensuplarının, her türlü olguyu kendi teorilerinin doğrulanması olarak yorumlamalarından dehşete düştüğünü ifade etmektedir. A.e., s. 32.
23
induksiyonun Hume'un çizdiği çerçeveye 122 -onun agnostizmi aşılarak- tekrardan iadesi anlamına gelmektedir. Söz konusu iade, Popper tarafından 'indüksiyon problemi de böylece çözülmüştür.' ifadesiyle ilan olunurken; aynı zamanda 'kadim bir felsefi problemin bu kadar basit bir çözümle halledilmiş olmasının istenmeyeceği de öngörülmektedir. 123 Arnold Levison, bu öngörüyle tutarlı olarak, 'Popper, Hume andInduction' adlı makalesinde Popper'in kaçınılmaz olarak içine düştüğü döngüye işaret etmektedir. Levison, [olgulara yaklaşırken] sonlu sayıdaki testlerle yanlışlanması başarılamamış teorilerin öngörülerine yine indüktif bir akıl yürütmeye dayanarak güveneceğimize 124 işaret etmektedir. Levison'a göre Popper'in çözümü, bir çözüm olmaktan çok bir transformasyondur: yani 'geçmiş deneyimlerden türeyen genellemelerin doğrulanması probleminden, deneysel test temelinde bilimsel ifadelerin ve açıklayıcı teorilerin karşılaştırmalı uygunluğunun belirlenmesi problemine' 125 bir geçiş. Bu eleştiriye karşı Popper, 'induksiyon problemini çözme iddiasında olmadığını, sadece 'induksiyon nasıl meşrulaştırılabilir şeklinde kurgulayabileceğimiz 'geleneksel induksiyon problemine', 'meşrulaştırılamaz' cevabı verdiğini ifade etmektedir.126 Nihayetinde, Popper'in birleştirici tavrının kibirden arınmış bir bilim anlayışına127ulaşmak yolunda eleştirel rasyonalizmde özetlenebileceği anlaşılmaktadır. Popper, determinist, idealist, irrasyonalist geleneksel felsefeler karşısında kendini indeterminist, realist ve İndüksiyon, bilimsel ya da günlük tüm düşünme etkinliklerimizin temelinde yer alırken, iki yüz yılı aşan bir çabayla Hume'dan bugüne ortaya konulan çözüm arayışları da aslında insana özgü bir kesinlik arayışının yansıması olmaktadır. Hume, induksiyonun ne dedüktif ne de indüktif yoldan geçerlenebileceğini ileri sürmüşken; geçen iki yüz yıl içinde Kant, Mill ve Russell dedüktif, M.Black, Carnap, Reichenbach ve Braithwaite ise indüktif çözümler peşinde koşmuştur. Bkz. Cemal Yıldırım, Bilimsel Düşünme Yöntemi, Ankara, İmge Kitabevi, 2008, s. 139-159. 123 Popper ,Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, s.55. Popper'e göre; induksiyon bir mittir, ne hayatın bir gerçeği, ne de psikolojik bir gerçek olmadığı gibi bilimsel bir süreç de değildir. Bilimin gerçek süreci bir sonuca ulaşmak yolunda varsayımlarla çalışmak olurken, tekrarlanan gözlem ve deneylerin bilimdeki işlevi de varsayım ya da hipotezlerimizin test edilmesi yönünde olmaktadır. Bilim ve bilim olmayan arasında sınır çizme ihtiyacı hatalı induktif zihniyeti güçlendirmiş, doğrulanabilirlik kıstasının kurgulanması da yanlış bir sınır belirleme çabası olarak teorileri kesin değil sadece mümkün kılmıştır. A.e. s.53. 124 Arnold Levison, "Popper, Hume, and Induction", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s.328. Levison'un ortaya koyduğu ihtiyat aslında karamsar meta-indüksiyon[pessimistic meta-induction] olarak bilinen ve realizm/anti-realizm tartışmasında öne çıkan realizm eleştirisinin bir yansımasıdır. Bilim tarihiyle teyit edildiği üzere, kendi çağlarında doğru kabul edilip sonraları terk edilmiş olan birçok teorinin varlığı üzerinden bilimin hiçbir zaman gerçeği tam anlamıyla yansıtamayacağı iddia edilirken; hala korunan -henüz terkedilmemiş- nihai teoriler için de benzer beklentiler doğmaktadır. Böylece bilimin indüksiyona tabi tutulması vesilesiyle meta-induksiyon kavramına ulaşılırken; anti-induktif olduklarını iddia etseler bile yapılan tahmin ve onaylamaların açıklayıcılığına da yine indüksiyonla güvenilmekte olduğu gibi bir paradox ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Steven French, Science: Key Concepts in Philosophy, London, Continuum, 2007, s. 95-96) Bu noktaya denk gelecek şekilde J.Habermas, 'cisimlerin kurala uygun bir davranışına ilişkin kabüllerin, gelecekteki tüm test durumlarında da kanıtlanacağından hiç kuşkumuzun olmayışı olgusu'nun Popper tarafından inatla görmezden gelindiğini ifade etmektedir. Bkz. Jürgen Habermas, Sosyal Bilimlerin Mantığı Üzerine, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, s.42 125 Levison, Popper, Hume, and Induction, s.330 126 Karl R. Popper, "Replies to my Critics: Levison's Critique of the Problem of Induction", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 1043. Popper, -böylecekaçınılmaz olarak içine düştüğü döngünün işaret edilmesiyle birlikte durumunu yeniden tanımlamaktadır: 'Levison 'in çalışması kolay anlaşılamaz bir konumda olduğuma beni ikna etmiştir: Profesor Thomas Kuhn'un ifade ettigi biçimde bilginin sağduyulu teorisiyle geleneksel bakışımızı açıkça terkedecegimiz- bir 'yapısal değişim' [Gestalt switch] ihtiyacındayız.' Bkz. A.e., s. 1044. [Bu noktada, T.Kuhn'un tam ölçekli bir paradigmal değişimi söz konusu psikolojik kavramla ifade etmiş olduğunu hatırlatmak gerekebilir. Bkz. Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, The University of Chicago Press, 1970, s.85] 127 Popper autobiography.. .s. 28 122
24
rasyonalist128 olarak tanımlarken, problem çözmeye indirgediği bilimsel süreçte de eleştirel tavrın en verimli metot olacağını ileri sürmektedir.129 Popper'in normatif bir süreç olarak kurguladığı mekanizma[norm], bilim tarihinin pratik işleyişiyle[reel] sorgulandığında ise; teorilerin karşıt verilerle130 değil - sosyolojik bir süreç içinde- ancak daha iyi teorilerle ortadan kaldırıldığı131 iddiasına, -yani bir diğer önemli isimevarılmaktadır: Thomas S. Kuhn 1.2.1.5. Kuhn ve Paradigma Thomas Kuhn, International Encyclopedia of Unified Science'da makale olarak yayımlanıp, ardından 1962 yılında kitap haline getirilen ünlü 'The Structure of Scientific Revolutions'[Bilimsel Devrimlerin Yapısı] çalışmasını 1950'li yıllarda Harvard Üniversitesinde teorik fizik alanında yüksek lisans yaparken kaleme almıştı. 132 Fakat, yirmi farklı dile çevrilip, milyonlarca kopya yapan kitabın derin etkisi 133 sadece Kuhn'un fizik formasyonundan kaynaklanmıyordu. Kariyerini bilim tarihi kürsüsüne yönlendiren eğilimleriyle Kuhn, nokta zamanda eşyanın tavrını açıklama yetisi sağlayan donanımına, olayları akan zamanda anlamasını sağlayan bir perspektif eklemleyerek bilim felsefesinde dönüm noktasına denk düşen bir yaklaşım geliştirebildi. Böylece empirist, formalist ve ahistorik bilim algılarına karşı bir reaksiyona öncülük ederken,134 egemen felsefi geleneğin kural koyucu yönelimlerine hapsolmuş bilim felsefesini de bilim tarihiyle yüzleştirmekteydi. Bilimin, sistematik- kurumsal bir yapıya evrilmesiyle birlikte ortaya çıkan tarihsel eleştirilerin kavramsallaştırılması olarakta değerlendirilebilecek çalısmasının temelleri ise 128
Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, s.194. Söz konusu eleştirel tavırla, ogretisinin yanlışlanabilir olup olmadığı sorgulandığında ise Popper, metodolojiyi empirik bir disiplin olarak değil, daha çok felsefi-metafiziksel bir alan olarak gördüğünü ifade etmistir. Bkz. Popper, Realism and the Aim of Science, s. xxv. 130 Kartezyen vortex(girdap) teorisi, Kepleryen elipsler tarafından yanlışlanmış olmasına rağmen ancak Newton tarafından reddedilebilmiştir. Diğer taraftan Newtonyen çekim kanunları da Merkür'ün günberisiyle yanlışlanmış olmasına rağmen sadece Einstein tarafından reddedilebilmiştir. Görüldüğü üzere karşıt verilerin yanlışlaması sadece teori üzerindeki gerilimi arttırırken bir teoriden diğerine geçiş için farklı dinamikler gerekmektedir. Bkz. Imre Lakatos, "Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes", Proceedings of the Aristotelian Society, New Series, Vol. 69 (1968 - 1969), s. 155. 131 Kuhn'un Popper'e itirazi şu dört başlık altında özetlenebilir: 1) Kuraldışılıklar teorilere karşıt durumlar olarak ortaya çıkmalarına rağmen bilim adamlarınca önemsenmezler. 2) Bilim adamları bir teoriyi sadece onun yerine geçebilecek [paradigma değişimi anlamına gelecek]uygun alternatif adaylar sozkonusu olduğunda reddedip, terkederler. 3) Her ne kadar teorilerin reddedilmesinde deney ve test süreci önemli bir role sahip ise de, ait olunan paradigmanın bağlayıcılığı ve etkisi her zaman daha kuvvetlidir. 4) Teorinin fiili olarak reddedilmesi, teori ve dünyanın karşılaştırılmasından ziyade, bilim çevrelerinin ilgisini çekecek şekilde paradigmaların bilimsel bulmacaları çözme yollarının karşılastırılmasıyla gerçekleştirilir. Bkz. Carlos E. Garcia, Popper's Theory of Science: An Apologia, London, Continuum Pub., 2006, s.51-52. [Popper'de bilimsel faaliyet problem çözmeye benzetilirken, Kuhn'un sözkonusu süreci bulmaca çözmeye benzetmesinin hiç suphesiz bir anlamı vardır. Problemin aksine, bulmacanın paradigmaya teşbih edilebilecek sınırlar içinde çözülüyor olması bu açıdan anlamlıdır.] 132 Jed Z. Buchwald ve George E. Smith, "Thomas S. Kuhn, 1922-1996", Philosophy of Science, Vol. 64, No. 2, 1997, s. 365. 133 Steve Fuller, Thomas Kuhn:A Philosophical History of Our Times, Chicago, The University of Chicago Press, 2000, s.1 134 Michael Friedman, "Remarks on the History of Science and the History of Philosophy", World Changes:Thomas Kuhn and the Nature of Science, Ed.by .Paul Horwich, Massachusetts, The MIT Press, 1993, s.37. 129
25
M.Planck ve E.Mach arasındaki realizm-instrumentalizm tartışmasına kadar uzanmaktaydı.135 Kuhn, böylece söz konusu tarihsel eğilimleri 'paradigma' kavramsallaştırmasıyla açıklayıp, bilimsel faaliyeti de süregiden bir devrim dinamiğine bağlarken; bilim felsefesinde de indirgeyici bir tasnifin öznesi olmaktaydı: Bu tasnifte; Hume: induktif-irrasyonel, Carnap: induktif-rasyonel, Popper: deduktif-rasyonel bilim algılarının temsilcileri olurken, Kuhn ise deduktif- irrasyonel bir bilim tanımının zirve şahsiyeti olarak kayda geçmekteydi. 136 Ancak, bilim felsefesinde sosyolojik, psikolojik ve iktisadi 137 analize kapı açan 138 çalışması anti-realist ve postmodern açılımlara ivme kazandırırken; Kuhn asla gerçeğin başarıyla yansıtılması sorunuyla olan ilişkisini kesmeyerek 139 metodolojik duruşunu da bu temelde tanımladı: 'Açıkca aynı problemlere yöneldigimiz tüm durumlarda Sir Karl'ın bilim görüşü ve benim görüşüm neredeyse özdeş olmaktadır. Her ikimizde, bilimsel arastırmanın ürünü olan mantıksal yapıdan ziyade bilimsel bilginin sahip olduğu dinamik süreçlerle ilgilenmekteyiz. Bu ilgiyle, ikimiz de uygun veri, gerçekler ve güncel bilimsel hayatın ruhunu vurgulamakta ve hatta bunları bulmak için tarihe başvurmaktayız.' 140 Fakat Kuhn'un kendini arz ettiği netlikte çalışmalarının algılanabildiğini ifade etmek ise mümkün olamamaktaydı. Kendi reddetse bile, rölativist olarak sunuldu. 141 Bu yüzden olsa gerek, Margaret Masterman'ın paradigma kavramının Kuhn tarafından yirmibir farklı anlamda kullanıldığını ileri sürdüğü çalışması da hep gündemde kaldı.142 Ancak, kesin bir tanım içinde 135
136 137
138 139 140
141
142
Fransa-Prusya savaşı ile I.Dunya savaşı arasındaki yıllar[1870-1914] özellikle Almanca konuşan dünyada hem eğitimin oncelikli konu olarak ele alındığı, hem de 'bilimin amacı nedir?' tartışmasının yoğun olarak yasandığı bir döneme denk düşmekteydi. Avusturya'da E. Mach, Almanya'da ise M.Planck bu tartışmada öne çıkan isimler olarak instrumentalizm ve realizmde somutlaşan fikirlerin savunucusu olmuşlardı. Bilimin, pratik yönune ağırlık vererek fenomenler üzerindeki kontrol ve öngörüyü esas alan instrumentalism ile eşyayı tüm kapsamıyla açıklama amacını öne çıkaran realizmin [henüz kavramsallaşmamış paradigmal eğilimler üzerinden] tartışıldığı dönem ise 1908 - 1913 olmaktaydı. Bkz. Steve Fuller, "Retrieving the Point of the Realism-Instrumentalism Debate: Mach vs. Planck on Science Education Policy", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1994, Volume One: Contributed Papers, 1994, s.201-202. James Ladyman, Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002, s.94. Iktisadi analiz ile bilim felsefesinin basarılı bir değerlendirmesi icin L.A. Boland'in 'Methodology as an Exercise in Economic Analysis' makalesini özellikle tavsiye etmekteyiz. Boland, makalesinde alışılagelmişin tersine -iktisadın metodolojisinden ziyade- metodolojinin iktisadını öne çıkarırken, şekilsel gösterimiyle de[s.114] fikri berraklığını perçinlemektedir. Bkz. Lawrence Boland, "Methodology as an Exercise in Economic Analysis", Philosophy of Science, Vol. 38, No. 1, 1971, s. 105-117. Arthur Zucker, Introduction to the Philosophy of Science, New Jersey, Prentice Hall, 1996, s.159. Christopher Newfield, "The Value of Nonscience", Critical Inquiry, Vol. 29, No. 3, 2003, s. 513. Thomas S. Kuhn, "Logic of Discovery or Pyschology of Research", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 789. Popper'e kendini yakın kılan söz konusu cümlelerine rağmen, objectivist, realist ve positivist olarak tanımlanan Popper'e karşı, Kuhn subjektivist, rolativist ve tarihselci olarak konumlandırılmaktan kurtulamamıştır. Yine bu indirgeyici sınıflandırmalara göre; Popper birleşik bir bilim algısının son temsilcisi olurken, Kuhn ise bilimsel çoğulculuk ve metodolojik açık fikirliliğin lideri olarak öne çıkmaktadır. Bütünüyle yanlış olmamakla birlikte, bu sınıflandırmaların sadece basitleştirici sunumlardan ibaret olduğu bilinmelidir. Bkz. Fuller, "Kuhn vs. Popper: The Struggle for the Soul of Science", s.10. John Earman, "Carnap, Kuhn, and the Philosophy of Scientific Methodology", World Changes:Thomas Kuhn and the Nature of Science, Ed.by. Paul Horwich, Massachusetts, The MIT Press, 1993, s.15. 'Görüşlerimin aslında bilimde bir irrasyonalite savunusu olduğunu hiçbir zaman kabul etmemiş olmamama rağmen, her zaman bunun kaynağı olarak algılandım... ' Bkz. Thomas S. Kuhn, "Notes on Lakatos", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1970, 1970, s. 139 Masterman, söz konusu kullanımların ortak yönleri olup olmadığını araştırırken, bu dağınıklığın üç temel kategoride incelenebileği hükmüne vardı: i) Meta-paradigmalar[metafiziksel paradigmalar] ii) Sosyolojik paradigmalar iii) Yapısal paradigmalar. Bu sınıflandırma içinde; inanç kümeleri, mitler, metafizik
26
sunulmamasına rağmen, en genel anlamıyla paradigmanın, bilim çevrelerince kabul görmüş olan inançlar bütününe ve sorunların nasıl anlaşılması gerektiği konusunda hemfikir olunan geleneklere işaret ettigi açıktı. Böylece araştırmacının hangi deneyleri yapacağı, öncelikli olarak hangi sorunları ele alacağı, hangi soruları soracağı büyük oranda ait olduğu paradigma tarafindan belirlenmekteydi. Söz konusu kısıtlarla birlikte, paradigmanın eşit önemdeki fenomenlere yönelirken araştırmacıya ekonomik-pragmatik bir seçicilik sağladığı da aşikardı. Bir bilim tarihçisi olan Kuhn'un, paradigmal değişimleri örneklendireceği tarihsel tecrübe de hazırdı: Kopernik astronomisi, Newton mekanigi, flojiston teorisi, Daltonien kimya, akışkanların akım teorisi, parcacik optigi, dalga optigi, rolativistik fizik ve kuantum fizigi... Boylece, her biri kendi doneminde aciklayici olan teorilerin işaret ettiği dönemsellik üzerinden, bilimsel devrimlerin yapısını tanımlamak mümkün olmaktaydı. Kuhn'a gore bilimsel teoriler doğa olaylarını açıklayabildiği sürece bilim 'normal bilim' olmakta ve doğa olaylarını açıklayan teorilerin bütünü de bilim adamlarının sahip oldukları paradigmayı şekillendirmekteydi. İşte bu süreç, hem bilimsel istikrarın sürdüğü, hem de araştırma sonuçlarının paradigmayla çelişen bulgulara ulaştığı döneme işaret etmekteydi. Bu safhada, paradigmayı tehdit eden karşı veriler kabul edilmek istenmez ve görmezlikten gelinirdi. İşte sürdürülemez olan bu aşamaya, 'kriz durumu' deniyordu. Araştırma ilerleyip karşıt verilerin hakim paradigma ile olan çelişkisi gözardı edilemez boyutlara ulaşınca da söz konusu kriz durumunu aşmak için yeni bir paradigmaya geçilmek zorunda kalınıyordu. Hakim paradigma değişirken bilimsel istikrar ve süreklilik kesintiye uğruyor, periyodik olan bilimsel devrimler de söz konusu dinamiklerle sürüp gidiyordu. Böylece, bir dönemin bilimsel devrimi olan yeni paradigma, normal bilim'e dönüşüp çember tamamlanırken; bilimsel devrimlerin yapısı da 'Normal bilim-devrim-normal bilim- devrim' seyrindeki süreçle tanımlanmaktaydı.143 Bilimsel devrimlerin tarihi analiziyle varılan bu noktada; bilim adamlarının idealize edildiği uzere kişisel çıkardan arınarak hareket eden rasyonel bireyler olmadıkları, aksine çoğu zaman paradigmaya angaje olarak karşıt deneysel verileri çarpıtan, yetersiz muhakeme ve argümanlarla statükoyu koruyan, muhalefeti engellemek icin de kurumsal kuvvet kullanmaktan çekinmeyen bireyler oldukları anlaşılmaktaydı. 144Bilim ise; bilim olmayanla arasına sınır çizilerek mantıkla desteklenen, sabit-kesin anlamları olan terimlerle icra edilen, [sürekli büyüyen bir küme benzeri]birikimsel ve [tek bir metot ile yaklaşılabilecek]birleşik niteliklerini kaybederken; dönemsel, karşılaştırılamaz sıçramalara tabi devrimsel bir kimlik kazanmaktaydı.145
spekülasyonlar, standartlar, yeni bakış açıları, algıyı yöneten düzenleyici prensipler, planlar ve gerçeklik alanını belirleyici değerdeki hersşey- felsefi türdeki paradigmalar olarak metaparadigma kavramı altında tanımlanmaktadır. Diğer taraftan, evrensel olarak tanınmış bilimsel başarılar, kesin bilimsel kazanımlar, politik kurumlar, kabul gormüş yargı kararları ise sosyal türdeki paradigmalar olarak sosyolojik paradigma sşeklinde tanımlanmaktadır. Nihayetinde, daha belirgin bir anlamda kullanılmak üzere ders kitapları, klasik eserler, donatım aletleri, mevcut teçhizat, [lisanla bağlantılı olarak] benzetmeler, tasvir ve gramer ise yapay türdeki paradigmalar olarak yapısal paradigmalar şeklinde tanımlanmaktadır. Bkz. Margaret Masterman, "The Nature of a Paradigm", Criticism and the Growth of Knowledge, Ed.by. Imre Lakatos ve Alan Musgrave, London, Cambridge University Press, 1970, s. 65. 143 Kuhn, "The Structure of Scientific Revolutions", s.52-66 144 Ladyman, Understanding Philosophy of Science, s.121. Bilimin nesnelliğin ve hakikatin peşine düşmediğini, kabul görmüş inanç çerçeveleri içinde problem çözmeye çalışmaktan daha öteye gitmediğini tarihsel bir bağlama oturtarak gösteren Kuhn'a karşı en yoğun eleştirilerin, Prometheus'luktan 'paradigma sahibi muhafazakarlar' düzeyine indirgenen bilim çevrelerinde üretildiğini tahmin etmek zor olmayacaktır. Böylece daha net çizgilerle bölünen entellektüeller ve bilim çevrelerinin bilim savaşları olarak tanımlanan mücadelesinin de miladı, yine Kuhn olmuştur. Bkz. Ziyauddin Serdar, Thomas Kuhn ve Bilim Savaşları, Everest Yayınları, İstanbul, 2001, s.89.
145 151
Ladyman, Understanding Philosophy of Science, s.99-100
27
Böylece bilimsel teoriler arasında varolduğu düşünülen devamlılık ortadan kalkarken, -eşölçülemezlik[incommensurability] prensibi146 gereğince- her paradigmanın kendine özgü bilimsel ölçütlerinin varolduğu kabul edilmekte ve paradigmaların birbirlerine çevrilemez ve kıyaslanamaz kılındığı bir yapı ortaya çıkmaktaydı: "[Paradigma değişimi] birbirine çevrilemeyen [incommensurable] iki şey arasında meydana geldiği için değisim, mantıksal ve doğal bir süreç izleyerek tedricen değil, tıpkı yapısal değişim[Geltalt switch] gibi, toptan olur..." 147 Aynı terimlere de sahip olsalar, iki paradigmanın aynı ölçütlere vurulamayıp birbirlerinin diline çevrilememesinin sebebi, sözkonusu terimlerin genelde farklı anlam kümelerine işaret etmekte olmalarıydı. Örneğin, hem Newton hem de Einstein fiziğinde rastladığımız 'kütle', 'zaman', 'mekan' gibi kavramlar, söz konusu iki teoride farklı anlamlara sahip olurken; bu terimlerin anlamları da teori- bağımlı[theory-bounded] olmaktaydı. 148 Kuhn, sözkonusu terimlerin bağlı olduğu teorileri de kurgulandığı çevreye bağlarken, [kitabının son cümlesine denk gelecek şekilde] durumu şöyle açıklamaktaydı: "Bilimsel bilgi, tıpkı dil gibi, esas itibariyle bir grubun ortak malı olduğundan gruptan bağımsız herhangi bir sey ifade etmez. Onu anlayabilmek için onu yaratan ve kullanan grubun özel niteliklerini bilmek zorundayız."149 İfade etmek gerekmektedir ki; Kuhn için söz konusu durum bilimin otoritesini tehdit eder olmaktan ziyade, varolan otoriter bilginin nasıl ortaya çıktığını açıklayan bir tavrı temsil etmektedir.150 Fakat Popper'in yanlışlanabilirlik ilkesiyle, Kuhn'un paradigmal yaklaşımının uzlaştırıcısı sayılabilecek Imre Lakatos icin Kuhn'un açıklaması mistik bir karakter taşımaktadir:
146
Eşölçülemezlik ve bilimsel bilginin birikimsel devamlılığı birbiriyle birincil derecede ilişkili iki kavram olarak karşımıza çıkarken, sözkonusu ilişkiyi şöyle analiz edebiliriz: T ve T' iki ayrı teoridir. [1.a] durumunda; T' teorisinin tüm operasyonel kavramları T teorisini kapsamaktadır -yani- iki teori yerel olarak karşılaştırılabilir. [local comparable] [1.b] durumunda ise; T ve T' teorilerinin tüm operasyonel kavramları aynı anlam kümesine işaret etmektedir: T=T' -dolayısıyla- iki teori bütünüyle karşılaştırılabilir.[fully comparable] [1.c] durumunda ise; T ve T' teorilerinin en azından bazı operasyonel kavramları aynı anlam kümesine işaret etmektedir -yani- iki teori kısmi olarak karşılastırılabilir.[partially comparable] [1.d] durumunda ise; T ve T' teorilerinin operasyonel kavramlarının işaret ettiği anlam kümeleri tamamen farklıdır -dolayısıyla- iki teori karşılaştırılamaz[incomparable] veya eşölçülemez [incommensurable]olarak ele alınmaktadır. T ve T' teorilerinin karşılaştırılabilir olduğu {[1.a], [1.b] ve [1.c]} durumlarında -bu iki teori aynı zamanda- bağdaşabilir[compatible] teoriler olabilir. Şöyle ki: (Ai) [1.a] durumunda; T', T teorisinin bir uzantısıdır. (Aii) [1.b] durumunda; T ve T' teorileri tamamlayıcıdırlar. (Aiii) [1.c.] durumunda; T ve T' teorileri kısmi bağdaşım içindedir. Ayrıca; T ve T' teorilerinin karşılaştırılabilir olduğu bazı durumlarda ise bu iki teori bağdaşmaz teoriler olabilir. Şöyle ki: (Bi) T', daha geniş bir anlam kümesine işaret eder durumdayken T teorisini yanlışlamaktadır. (Bii) T', aynı anlam kümesine işaret eder durumdayken T teorisini yanlışlamaktadır. Diğer taraftan; T ve T' teorilerinin karşılaştırılamaz/eşölçülemez olduğu [1.d] durumunda ise; teoriler: (Ci) ne karşılastırılabilir, ne de bağdaşabilir.(Cii) birbirlerini yanlışlayamaz. (iii)her biri kendi alanlarında eşzamanlı olarak 'doğru'dur. Analizimize bilimin ilerleme dinamikleri açısından baktığımızda ise şu tablo ortaya çıkmaktadır: (Ai)^Devamlı, lineer ve birikimli ilerleme. (Aii) ^ Devamlı, non-lineer ve birikimli ilerleme. (Aiii) ^ Kesikli, non-lineer ve birikimli ilerleme. [(Bi),(Bii)] ^Kesikli ve birikimsiz ilerleme. [(Ci),(Cii),(Ciii)] ^Kesikli ve birikimsel ilerleme. Bu durumda; (Ai)'nin mantıksal pozitivizm, [(Bi), (Bii)]'in Popperci yanlışlamacılık ve [(Ci), (Cii),(Ciii)]'in ise Kuhn-Feyerabend irrasyonalizmini temsil ettiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Bkz. Evandro Agazzi, "Commensurability, Incommensurability, and Cumulativity in Scientific Knowledge", Epistemology, Methodology, and Philosophy of Science, 1985, s.74-76 147 Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, s.150. 148 Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, s.47. 149 Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions, s.210. 150 Buchwald ve Smith, Thomas S. Kuhn, 1922-1996, s.375.
28
"Kuhn'a göre bir paradigmadan diğerine yapılan bilimsel değişme, rasyonel ilke ve kurallar tarafından yönlendirilemeyen mistik bir din değiştirme biçimindedir."151 Lakatos'un 'Bilimsel Arastırma Programları' çerçevesinde ortaya koymaya çalıştığı yapı da aslında, söz konusu mistik sürecin rasyonalizasyonuna denk düşmektedir. 1.2.1.6. Lakatos ve Bilimsel Araştırma Programları 'Imre Lipsitz' olarak Macaristan'da doğup, II. Dünya savaşıyla içine düştüğü ateş çemberinden ancak -Nazi işgalinden hemen önce- adını Tibor Molnar'a çevirerek çıkabilen düşünürün hayatı sıradışı bir macerayı andırmaktadır. Ailesini Auschwitz'de yitirip, Marksist direniş örgütlerine katılan152 düşünür, savaş sonrası ise kalvinist olurken, adını da Nazilere direnen General Geza Lakatos'a öykünerek yeniden değiştirmiştir.153 Lakatos, zorunlu olarak bölünen matematik, fizik ve felsefe eğitimini Debrecen Üniversitesi ve Budapeşte'deki Eötvös Kolejinde tamamlamıştır. Mezuniyeti ardınca Hegelci-Marksist filozof György Lukacs'ın asistanı olarak çalışıp, 1949 yılını da Moskova Üniversitesinde geçirmiştir. 1950'de Sovyetlerden geri döndüğünde ise hala nedeni tam olarak bilinemeyen 4 senelik bir mahkûmiyetle karşılaşmıştır. 1954'te tekrar akademia'ya katılırken, 1956'ya kadar da matematikçi Alfred Renyi'nin gözetiminde olasılık ve ölçüm-teorisi üzerine calışmıştır. Macaristan'da yaşanan Sovyet destekli hükümet darbesinin hemen ardınca 1956 Kasım'ında Viyana'ya göçüp, 1957'de Rockefeller bursuyla R.B.Braithwaite gözetiminde doktora tezini yazmak üzere Kings College, Cambridge'e geçmiştir. 'Proofs and Refutations' adıyla British Journal for the Philosophy'de makale serisi olarak154 yayımlanacak olan doktora çalışmasını tamamladığı ve London School of Economics'te Karl R. Popper'e katıldığı yıl ise 1960'tır.155 1969'da mantık profesörü olarak atanırken, bu süreçte genişleyen çalışma alanları dâhilinde 'bilimsel araştırma programlarının metodolojisi 'ni[ 1970] geliştirmiştir. Lakatos 1974'te tutkulu bir rasyonalist ve ikna edici bir münazaracı olarak 52 yaşında hayata veda ederken bir çok tamamlanamamış çalışma ve projeyi de ardında bırakmıştır. 156 Editörü, Lakatos'un 'The Changing Logic of Scientific Discovery' adında yeni bir kitaba başlamak üzere olduğunu bildirirken;157 Feyerabend da Against Method'u planladıklarının aksine cevap alamayacağı bir hitapla kaleme almıştır.158 Uzun olamayan ömrü insanlığın en sistematik macerasının nabzını tutma çabasıyla geçen bir Lakatos, aslında bir matematikçidir. Lakatos, metodolojisini Popperci varsayım[conjectures] ve çürütme[refutations] temelinde tanımlarken,
151 152
153 154
155 156 157
158
Imre Lakatos, Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes, s. 93 Lee Congdon, "Imre Lakatos' Road to 1956", Contemporary European History, Vol. 6, No. 3, Theme Issue: Intellectual Life and the First Crisis of State Socialism in East Central Europe, 19531956, 1997, s. 280. Brendon Larvor, Lakatos: An Introduction, London, Routledge, 1998, s.5 1963 yılında The British Journal for the Philosophy of Science'in 53, 54, 55 ve 56. sayılarında yayımlanan çalışması 1976'da -ölümünden sonra- kitap olarak basıldı. Bkz. Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, Cambridge University Press, London, 1976 Larvor, Lakatos: An Introduction, s.6. A.e., s.7. Ian Hacking, "Imre Lakatos's Philosophy of Science", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 30, No. 4, 1979, s. 382. Feyerabend, ilk baskısı 1975'te çıkan kitabını Imre Lakatos'a ithaf ederken, bazı konularda bilinçli olarak kışkırtıcı bir tavır sergilemesini ise metni -Lakatos'un vereceği karşılığı umarak- kaleme almış olmasına bağlamaktadır. Bkz. Ernest Gellner, "Review Articles Beyond Truth and Falsehood: Against Method by P. K. Feyerabend", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 26, No. 4, 1975, s. 331.
29
yanlışlamacılığın alanını da matematik ve mantığı içerecek şekilde genişletmektedir. 159 Böylece matematiksel formalizme meydan okurken, dolaylı olarakta matematiksel dogmatizmi reddetmektedir. Lakatos'un matematiksel ilgisinin felsefi temelleri gayet anlamlıdır. Dogmatikler ve şüpheciler arasında süregittigine inandığı felsefi çekişmenin temelinde dogmatik kanadın yıkılmaz kalesi olarak otoriter-reddedilemez matematiği ve onun yanlışlanamaz karakterini görmektedir.160Matematik metodolojisinin problemlerini böylece ele alırken, ne totolojik ne de empirik karakterde olan, ama mantıksal pozitivizmin vehmettigi gibi de anlamsız ya da saçma da olmayan informal matematiği formalizm akımı karşısında müdafaa etmektedir.161 Eserinde - [Proofs] - matematiksel gösterimde sıkça kullanılan Yunan harflerinin [alfa, beta, omega, zeta, sigma...] öğretmenleriyle karşılıklı diyalogları aracılığıyla Euler Teoreminin ikiyüzyıllık ispat tarihini yansıtmakta;162 matematiğin doğasını kavramak için özenle kurguladığı bu karşıtlıkla da Hegelci diyalektiğe işaret etmektedir. 163 Lakatos'a göre, özgün varsayım ve ispat tezi oluştururken, karşıt örnek anti-tez olmaktadır. Sentez ise yardımcı önermeler ve ispat calışmalarıyla düzeltilmiş olan teorem ve ispat yapısına denk düşmektedir.164 Böylece matematik yeni kavram ve keşiflere ulaşabilecek dinamik bir yapıda tanımlanırken,165 -Popperci modelin önerdiğinin aksine- [teoriden vazgeçme]yanlışlama daha zor mantıksal şartlara bağlanıyor; dolayısıyla karşıt örnegin de açıklanabileceği yeni bir yapı kurma zorunluluğu getirilmektedir. Böylece, hem Kuhn'da eksik kaldığı iddia edilen rasyonalite matematiksel ispatla ikmal oluyor, hem de dogmatik bir yanlışlamacılık reddedilmektedir.166 Lakatos, söz konusu sentezi Kant'ın 'Bilim tarihi olmadan bilim felsefesi boş; bilim felsefesi olmadan bilim tarihi kördür.' diktumuyla desteklerken; kendisini bilimsel araştırma programlarının metodolojisine vardıran tarihsel süreci de tanımlamaktadır.167 Lakatos, eksik bulduğu önceki eğilimleri indüktivizm, konvensiyonizm[uzlaşımcılık] ve metodolojik
Mark Steiner, "The Philosophy of Mathematics of Imre Lakatos", The Journal of Philosophy, Vol. 80, No. 9 (Sep., 1983), s. 508 160 Lakatos, Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, s. 5. 161 A.e., s. 2. Kant felsefesine uzanan düşünsel eğlimlere sahip olan Frege ve Hilbert gibi ünlü formalistlere karşı Lakatos'un ortaya koyduğu eleştirel duruşun Hegelci kökleri önemlidir. Bu açıdan Hegel'in ahlakın salt mantıktan türetilemeyeceği eleştirisiyle Kant'in ahlak teorisinin formel yapısını reddetmesi de ayrı bir anlam kazanmaktadır. Bkz. Larvor, Lakatos: An Introduction, s.22-23 162 Konveks çokyüzlülerin[örn.piramid ya da küp] yüz, ayrıt ve köşe sayıları arasında Euler Teoremi olarak bilinen bir bağıntı vardır. Buna göre, her bir çokyüzlü için yüzey sayısı ve köşe sayısının toplamı ayrıt sayısından iki fazladır. Bununla beraber, her defasında kesin olarak ispat edildiği ileri sürülen Euler Teoremi, ortaya konulan karşıt örnek veya itirazlarla hep yeniden ele alınmak durumunda kalmıştır. Bu süreci ele alan Lakatos, 'Proofs and Refutations' isimli Cambridge tezinde Euler Teoreminin ispat tarihçesi üzerinden matematiğin[ve bilimin] doğasını sorgulamaktadır. Bkz. John Kadvany, "Reconstructing Reason", The Threepenny Review, No.6, 1981, s.7. 163 Lakatos, Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, s. 144-145. 164 Larvor, Lakatos: An Introduction, s.25 165 Gödel teoreminin de gösterdigi üzere mutlak matematiksel doğrulugun tespitinde ispatların ayırt edici kıstas olarak kullanılabilmesi mümkün olamamaktadır. Böylece matematiğin tutarlılığı da aksi ispat edilebilecek bir varsayım olmaktadır. Bkz. John Kadvany, Imre Lakatos and the Guises of Reason, Durham, Duke University Press, 2001, s.118. 166 Larvor, Lakatos: An Introduction, s.30. Lakatos, Popper ve Kuhn arasındaki karşıtlığı sadece teknik bir epistemolojik ayrılık olarak değerlendirmemektedir. Söz konusu karşıtlığın Einstein sonrası dönemdeki bilginin büyümesi eleştirisi ve teorilerin değer ve rolleriyle ilgili temel entellektüel yargılarımız hakkında olduğunu savunurken, metodolojik yansımalarının da azgelişmis sosyal bilimler, siyaset ve ahlak felsefesi üzerinde takip edilebileceğini ileri sürmektedir. Bkz. Lakatos, Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes, s. 151 167 Imre Lakatos, "History of Science and Its Rational Reconstructions", Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1970, 1970, s. 92. 159
30
yanlışlamacılık olarak sıralarken168, kendi çalışmasını da bilimin tekrar inşası için yeni bir rasyonel teklif olarak sunmuştur. 169 Lakatos, metodolojisini hem konvensiyonizm hem de Popperci yanlışlamacılıktan belli yaklaşımları kabullenerek desteklemiştir. Evrensel önermelerin bilim çevrelerinin uzlaşısına dayanarak kurgulanabileceğini ileri sürerken, bilimin devamlılığının da bu tip önermeler aracılığıyla olabileceğini ifade etmiştir. Böylece, evrensel önermeler üzerinde varılan operasyonel uzlaşıyla bilginin birikimsel olarak büyüdüğü kabul edilirken; sofistike yanlışlamacılık da araştırma programlarının gerektiğinde terk edilmesini sağlayacak olan bir diğer dinamik olarak metodolojisine dahil edilmektedir. Bu vesileyle de, değerlendirilecek olan -tecrit edilmiş bir teori ya da teorinin varsayımlarından ziyade- araştırma programları olmaktadır. Bilimsel araştırma programları, eşölçülemezlik ilkesiyle Kuhn'da rasyonel alanın dışına düşen paradigma'mn Lakatos'ta bulduğu karşılık170 olarak [uzlaşıyla kabul edilmiş-geçici olarak reddedilemez] 'sert çekirdek' ve onu sarmalayan 'koruma kuşağı 'ndan oluşmaktadır.171 Ayrıca, tek bir statik teoriden ziyade birbirlerine bağlı, örtüşen teorilerden oluşan araştırma programları, akan zamanda takip edilebilecek belli bir değişim patikası sergilemektedir. Söz konusu teorileri birbirine bağlayan 'sert çekirdek' teorik varsayımlardan oluşurken, zaman içindeki değişim ise koruma kuşağındaki yardımcı varsayımlarla gerçekleşmektedir. Böylece, sert çekirdek araştırma programı içinde negatif heuristic olarak tanımlanabilecek sabite olurken, koruma kuşağı ise pozitif heuristic olarak tanımlanmakta ve ekleme-çıkarma yapılabilecek değişkenlere denk düşmektedir.172 Problemlerin tanımlanması, yardımcı 168
Bilgi teorisini 'pasifist' ve 'aktivist' geleneğe denk düşecek biçimde iki parçada incelemek mümkündür. Pasifistler[klasik empiristler], doğru bilgiyi doğanın eylemsiz/atıl zihindeki damgası olarak görürken; aktivistler[rasyonalistler] doğa kitabının zihinsel aktivite [teoriler ve beklentilerimiz] olmaksızın okunamayacağını savunmuşlardır. [Miladı Kant'a dayandırılan] 'muhafazakar aktivistler' ise beklentilerimizin bizi mahkum kıldığı kavramsal bir hapishanenin sınırları içinde yaşadığımızı ileri sürmüştür. Karamsar Kantçılar, sözkonusu kavramsal hapishane yüzünden gerçek dünyanın asla bilinemeyeceğini iddia ederken; iyimser Kantçılar ise bu çerçevenin dünyaya uyum sağlayabilmemizin gerekliliği olduğunu ileri sürmüştür. Diğer taraftan, devrimci aktivistler [Whemell, Poincare, Milhaud ve Le Roy] ise bu kavramsal çerçevenin genişletilebileceği -hatta- daha yeni ve iyisi ile ikame edilebileceğini ileri sürmüştür. Ayrıca bu genişletme sürecinde, indüktif başarıları tarihsel veriyle sabit olan eski teorilerin, karşıt olaylar karşısında uzlaşı ile korunması gerektiğini savunmuşlardır. Böylece yardımcı hipotezler ve diğer uzlaşımcı manevralarla aşikâr anomaliler çözülürken; kavramsal hapishanemizi genişleten devrimci aktivizm teorilerin elenmesi konusunda acizleşen muhafazakar konvensiyonizme dönüşmüştür. Bilimsel bilginin büyümesiyle/birikmesiyle birlikte karşıt deneysel verilerin gücünün azalması ise teorilerin elenebilirliğini öne çıkaran devrimci konvensiyonalizme yol verirken, böylece iki karşıt filozofa -Popper ve Duhem'e- varılmıştır. Duhem, hiçbir teorinin karşıt verilerle çürütülemeyeceğini; -bundan ziyade- anomaliler karşısındaki sürekli tamir çabasının yarattığı hantallıkla teorilerin elendiğini ileri sürmektedir. Duhem'in yaklaşımındaki subjektif tavrın ürettiği sürüncemeye karşı Popper, metodolojik yanlışlamacılığı devreye sokarken böylece indüktif olmayan bir empirizm de yeniden canlanmıştır. (Bkz. Imre Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, London, Cambridge University Press, 1978, s.20-23.) Popper'in bilim felsefesini konvensiyonalizmden ayıran nokta, temel önermelerde uzlaşıyı kabul etmesine rağmen en genel önermelerdeki uzlaşıyı reddetmesidir. Sözkonusu genel önermeler sert çekirdeğe denk düştüğünden Lakatos -bu noktada da- Popper'e ters düşmektedir. Bkz. Larvor, "Lakatos: An Introduction", s.52. 169 Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s. 99. 170 Lakatos 'paradigma' ve 'bilimsel arastırma programları' arasındaki reddetmediği geçisken kullanıma şöylece sınır çekmektedir: 'Bilim tarihi, yarışan bilimsel araştırma programlarının(veya, isterseniz, 'paradigmalar') tarihi olmuştur yada olmalıdır, fakat birbirini takip eden normal bilim donemleri olmamıştır ve olmamalıdır: rekabet ne kadar erkenden başlarsa, ilerleme için o kadar iyidir.' Bkz. Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, s. 69. 171 Jonathan Knowles, Theory of Science: A Short Introduction, Trondheim, Tapir Akademik Forlag, 2006, s.76 172 Yunanca 'Ben buldum' anlamına gelen 'heurisko' kelimesinden gelen 'heuristics' güncel olarak problem çözme ve keşifte kullanılan yaklaşım ve metot çalışmalarına denk gelecek şekilde kullanılmaktadır. Mantığın katı gösterimsel yapısı ve ilhamın görünüşte irrasyonel ve rastlantısal aydınlanması arasında bir noktada
31
hipotezlerin inşası, anomalilerin öngörülmesi ve önceden belirlenmiş bir plan dahilinde, örnekler şeklinde sunulması pozitif heuristic'in içerigini oluştururken, araştırma programını devam ettiren motivasyon da sayılan niteliklere bağlanmaktadır. 173 Bu noktada, Lakatos'un metodolojisini saf yanlışlamacılıktan sofistike yanlışlamacılığa sevk eden dinamiğin, anomaliler karşısında pozitif heuristic'e yüklenen anlamla yakın ilişkisinin olduğu da açıktır.174 Diğer karakteristik unsur olarak tanımlanagelen yanlışlamacılık ise ancak anomaliler karşısında araştırma programının kontrolü kaybetmesi ve yozlaştırıcı[degenerative] niteliğe dönüşmesi durumunda işletilmektedir. 175 Lakatos'un tanımlayabileceğimiz heuristic'in, bu açıdan araştırmacıya aradığını buldurucu nitelik taşıyan herşeyi içereceğini ifade etmekte sakınca yoktur. Bkz. French, Science: Key Concepts in Philosophy, s.24-25. Macar matematikçi George Polya'nın çalışmalarından istifade eden Lakatos'un kavrayışında heuristics; bir varsayımın bir safhadan bir sonraki safhaya evrilmesindeki rasyonel değişimin genel teorisi olacak şekilde tanımlanmıştır. Lakatos, Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, s. 93. 19 Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s. 99 174 Lakatos -aslında- yanlışlamacılığı Popper0, Popper ve Popper2 olarak üçe ayırırken; dogmatik yanlışlamacılık Popper0, saf yanlışlamacılık Popperj, sofistike yanlışlamacılık ise Popper2 olarak gösterilmiştir. Popper'in Medawar, Nagel ve Ayer tarafından Popper0 olarak algınlandığını ileri süren Lakatos, bir taraftan Popper'i bu dar tanımdan tenzih ederken diğer taraftan da lehte ve aleyhte ispatlanamaz[provable&disprovable], olasılıklandırılamaz[probabilifiable] olan bilimsel teorileri agnostizmin eleştirilerininden kurtaracak yanlışlamacık türlerini sorgulamaktadır. (Bkz. Lakatos, Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes, s. 152.) Lakatos'a göre iki yanlış varsayım ve bilimle-bilim olmayanı ayırmaya yönelik dar bir kıstasa dayanan dogmatik yanlışlamacılık savunulamaz. İlk varsayım, bir tarafta teorik-spekülatif önermeler, diğer taraftaysa fiili-gözlemsel önermeler arasında doğal bir sınır olduğudur. İkinci varsayım ise, bir önermenin fiili veya gözlemsel olmanın psikolojik kıstasını karşılayabiliyorsa doğru[olaylarca kanıtlanmış] olduğudur. Ayrıca sözkonusu iki varsayım, teorilerin sadece deneysel temeli varsa bilimsel olabileceğine hükmeden bir sınır koyma kıstasıyla tamamlanmaktadır. Psikoloji birinci varsayımı, mantık ikinci varsayımı reddetmektedir. Teorilerin doğruluğu ispat edilemese bile yanlışlığının[gözlemlerle] ispat edilebilir olduğunu ileri süren -indüktüf olmadan empirizm yüklü- dogmatik yanlışlamacılığa karşı Lakatos böylece; beklentiyle döllenmemiş hiçbir algının söz konusu olmadığını ve gözlemlerin teori yüklü olduklarını belirterek sözkonusu teorik ve gözlemsel önermeler arasında doğal bir ayrımın olamayacağını ileri sürmüştür. (Bkz. Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, s. 14-15.) Saf yanlışlamacılık ise Kuhn'un algıladığı anlamda gerçek bir Popper/ce temsil edilirken, daha liberal bir tanım içinde teorik ve gözlemsel önermeler arasındaki ayrımı pragmatik olarak ele almaktadır. Bu anlamda deneysel temelin teoriyle uyuşmaması teorinin yanlışlandığını gösterebilir -ama- reddedileceği anlamına gelmemektedir. Dogmatik yorumun aksine saf yanlışlamacı, en başarılı teorilerimizi duyularımızın bir uzantısı olarak kullanarak teorilerin test edilebileceği alanı genişletmektedir. Böylece 'sorunsuz arkaplan bilgisi' olarak kullanılan teorik yapı, saf yanlışlamacılığın temel karakteristiği olmaktadır. (Bkz. A.e., s.23) Lakatos, bilimi sorunlu ve sorunsuz alanlara ayıran bu yaklaşımı irrasyonel ve dogmatik bulurken, asıl önemli olanın sorunsuz tanımlayıcı alanlarla- sorunlu açıklayıcı alanlar arasındaki ilişkiden doğan karmaşık teorik örgünün bütüncül değerlendirmesi olduğunu ifade etmektedir. Lakatos'u bilimsel araştırma programlarının metodolojisine ulaştıran sözkonusu bütüncül-ilişiklendirilmiş değerlendirme Popper2'de karşımıza çıkmaktadır. (Bkz.Lakatos, Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes, s. 157) Sofistike yanlışlamacılığa göre bir teori sadece kendisinden daha fazla deneysel içeriğe sahip yeni bir teorinin varlığıyla yanlışlanır. Ayrıca, alternatif yeni teorinin hâlihazırdaki teorinin tüm cari başarılarını gösterir olması ve fazla içeriğinin de deneysel olarak onaylanıyor olması gerekmektedir. (Bkz. A.e., s.163.) Eğer bir teori söz konusu gerekleri yerine getiren bir problem kayması [problem-shift] getiriyorsa, o teori ileri götürücü ve bilimseldir. Böylece, ana eksen bir teoriden ziyade bir dizi teorinin değerlendirilmesine kaydırılırken; Lakatosça tanıtılan 'katı çekirdek, koruyucu kuşak, pozitif heuristic ve negatif heuristic' kavramlarıyla da bilimsel araştırma programlarına varılmaktadır.(Bkz. A.e., s.164) 175 Bir araştırma programı, teorik ilerlemesi deneysel genişlemesini öngördüğü -yani tahminlerinde tutarlılık olduğu- sürece ilerleyici nitelikte olurken; deneysel genişlemenin gerisinde kalarak şans dolu keşifler ya da uyarlayıcı açıklamalarla durumu izah ettiğinde ise duraksamaya girmiş demektir. Bu durumda, daha açıklayıcı olan ve daha iyi öngörülerde bulunan rakip bir araştırma programı tarafından saf dışı edilecek ve elenecektir. (Bkz. Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s. 100.) Diğer taraftan, öngörüye yüklenilen anlamla birlikte öne çıkan onaylama-doğrulama kıstasıyla Lakatos'un yanlışlamacı kimliğinin -görünüşte- çelişik haline değinmek gerekmektedir. Lakatos, araştırma programını ilerletiyici nitelikte yönlendiren, alışılmışın dışında-sıradışı öngörülere artıdeğer yüklerken; örnek olarak Newtonien mekaniğin
32
işaret ettiği söz konusu sentezle birlikte -böylece- Popper, Watkins ve Agassi için çerçeveyi dışsal olarak belirleyen metafizik içselleştiriliyor ve teorik bilimlerin ileri düzeydeki otonomisi açıklanabilmektedir. 176 Ancak bu içselleştirmenin Lakatos için sınırlayıcı ilkeleri mevcuttur: ' Ad hoc manevralar' olarak tanımlayabileceğimiz koruyucu kuşaktaki ayarlamaların, katı çekirdeğe yeni testler önermeksizin -araştırma programını aşikâr yanlışlamalardan koruyacak biçimde- işletilmemesi gerekir. 177 Ayrıca Lakatos, ilerleyici kimliğin söz konusu düzenlemeler içinde dahi tek belirleyici olamadığının farkındadır: 'Yeterli beceri ve şansla herhangi bir teori yanlış olmasına rağmen belirli süre için ilerleyici tarzda devam ettirilebilir. '178 Bu farkındalığın, Lakatos için bütün teorilerin [Popper'in yaklaşımının aksine] yanlışlanmış olarak doğduğu[falsified born] kabulüyle yakın ilişkisi vardır. 179 Ayrıca -unutulmamalıdır ki- araştırma programları tekil olarak değerlendirilmekten ziyade rakip programlarla karşılaştırmalı olarak ele alınmaktadır. Bu noktada, pozitif heuristic'in araştırma programını bir problem kaymasına ulaştıracak tarzda yönlendirebilmesi ise bir meta- kıstas180 olarak önem kazanmaktadır.181 Tasvirci Kuhn ve talimatçı Popper arasında bir uzlaşıyı temsil eden rasyonalist Lakatos, bilim felsefesinde sempatiyle 182 karşılanırken, dadaist Feyerabend'a göre de 'garip ve rahatsız
Uranüsün yörüngesini açıklarken keşfettiği Neptün gezegenini sunmaktadır. Bkz. Knowles, Theory of Science: A Short Introduction, s.79. 176 Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s. 99 177 Knowles, Theory of Science: A Short Introduction, s.77. Lakatos'un söz konusu kıstası geliştirirken Popper'in Marksizm eleştirisinden istifade ettiği belirtilmelidir. Popper -bilindiği üzere- Marksizm ve psikanalizmi sözde-bilim ilan ederken, psikanalizmi yanlışlanamaz olduğu ve Marksizmi de yanlışlanabilir ama öngörüleri yanlış çıkmış [onaylanmamış] bir teori olduğu için reddetmiştir. Marksist okulun, bu eleştiri karşısında geliştirdiği tavır deneysel içeriği azaltarak teoriyi yanlış öngörülerinden arındırmak olmuştur. [Yani: metafizikle ştirmek!] Marx tarafından kurgulandığı dönemden daha az deneysel içeriği olan güncel Marksizmin seyri böylece ad hoc manevraların işleyişi açısından önemli bir örneğe dönüşmektedir. Bkz. Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, s.148. 178 Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s. 100 179 Lakatos, Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes, s.163. Lakatos, bilim adamlarının yanlışlanmış olarak 'anomaliler denizine doğan' teorilerle kurduğu ilişkiyi - Einstein öncesi Newtonien bir fizikçinin tutumunu tasvir ederek- şöyle aktarmaktadır: (N) çekim kanunları ile (I) kabul edilmiş başlangıç şartlarının yardımıyla yeni keşfedilmiş (p) gezegeninin yörüngesini hesaplanır. Fakat gezeken hesaplanan yörüngeden sapma gösterir. Fizikçimiz sapmayı Newton teorisinin yenilgisi olarak değerlendirip teoriyi terkeder mi? Hayır. Aksine bugüne kadar bilinmeyen bir (pı) gezegenin (p)'nin yörüngesini saptırdığını ileri sürer. Bu hipotetik gezegenin kütle çekimini hesaplayan fizikçimiz, gökbilimciden bu hipotezini test etmesini ister. Netice: pgezegeni o kadar küçüktür ki, en büyük teleskop tarafından bile gözlemlenememektedir! Yeni bir teleskop siparişi verilir. Yapım işlemi sonrası gözlemlenmesi halinde Newtonyen fizik için bir zafer olacak olan (p1) gezegeni yine gözlemlenememiştir. Fizikçimiz Newton fiziğini terk eder mi? Hayır. Kozmik bir bulutun bizim gözlemimizi engellediği ve gezegenle aramıza girdiğini ileri sürer. Bu bulutun konumu ve özelliklerini hesaplar ve bu hesaplamaların test edilmesi için araştırmacılardan bir uydu gönderilmesini ister. Peki uydumuzla bu varsayımsal bulut gözlemlenebilir mi? Hayır. Teori terk edilir mi? Hayır. Bu sefer uydunun aygıtlarını etkilemiş olduğu varsayılan bir magnetik bir alanın varlığı sorgulanır ve yeni bir uydu gönderilir... Bu çabalar daha açıklayıcı bir araştırma programı başlatılana kadar süregider. Bkz. Lakatos, The Methodology of Scientific Research Programmes, s.16-17. 180 I. Grattan-Guinness, "Lakatos and the Philosophy of Mathematics and Science. On Popper's Philosophy and Its Prospects", The British Journal for the History of Science, Vol. 12, No. 3, 1979, s. 319 181 Lakatos için karşıt örnekler içine doğmasına rağmen Newton'un çekim teorisi malum dinamikleri[:problem kaymaları] sergileyerek uzunca bir süre devam ettirilebilmiş en başarılı araştırma programı olmaktadır. Bkz. Lakatos, Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes, s.169. 182 Knowles, Theory of Science: A Short Introduction, s.79-80. Ancak bu sempatinin Popper ve Kuhn tarafindan paylaşıldığını ifade etmek zordur. Kuhn, Lakatos'un yaklaşımına en genel çerçeveden baktığında, 'meta-metodolojik metodununun' totolojiye indirgenebilme tehlikesi taşıdığını ifade etmektedir. Bkz. Kuhn, "Notes on Lakatos", s.141.
33
yüzyılımızın en büyük bilim felsefecisi' olmuştur.183 Feyerabend, ele aldığı objektivist bilim yaklaşımları arasında -tüm kusurlarına rağmen- araştırma programları metodolojisini açık ara en iyi yaklaşım olarak tanımlamaktadır.184 Diğer taraftan, Lakatos'un seçerek ele aldığı geçmişin görkemli bilimsel başarıları üzerine normatif bir teori 185 kurduğunu, ancak geriye doğru işletilen bu çıkarsamaların bugünün notlanmamış araştırma programlarını değerlendirmemiz icin bir açılım sunmadığını ifade etmektedir. Gerçekten de, bazı tarihi örnekler ele alındığında, Lakatos'un kıstaslarıyla 'yozlaştırıcı' ilan edilebilecek araştırma programlarının zamanla ilerleyici açılımlar sergileyebildiklerine şahit olunmaktadır. Örnegin, ondokuzuncu yüzyıl boyunca dalga teorisi karşısında dışlanan parçacık teorisinin, foto-elektrik etkisinin keşfiyle kuantum mekaniğine yol açan bilimsel seyri ele alındığında, söz konusu geri-dönüşlerin dinamik yapısı örneklendirilebilir. 186 Bu açıdan, Lakatos'un metodolojik ilkeleri, tarihi kavrayışımızı genişletse bile, gerçeklerle aramıza girmiş olan nasihatçı niteliğiyle ufkumuzu daraltmakta,187dolayısıyla takip edilmemesi de bilim için bir kazanım olmaktadır. Feyerabend'ın söz konusu yorumu, tüm evrensel bilim metodolojilerine karşı kendini konumlandırdığı 'metodolojik anarşizmin' bir yansıması olurken, -böylecebilim felsefesi de postmodern bir diktuma kavuşmaktadır: 'Herşey gider!'188
1.2.1.7. Feyerabend ve Metodolojik Anarşi Savaş yıllarında -yakın dostu Lakatos'un aksine- Naziler için savaşan, barış günlerine ise hem bir cesaret madalyası hem de ömür boyu sürecek tedavisiz bir omurilik sakatlığıyla 189 ulaşan Feyerabend; bilim felsefesinin yirminci yüzyıldaki 'büyük dörtlüsünün'190 son ismi olarak hep aykırı fikirlerin savunuculuğunu üstlendi. Sosyoloji, tarih, fizik ve astronomi eğitiminin yanısıra, opera ve muzikte de uzmanlık sahibiydi. Bilim felsefesinin yaramaz çocuğunun191 özgün rengi, belki de bu harmandan ileri geliyordu. 1940'ların sonunda; Elizabeth Anscombe, Georg von Wright ve L.Wittgenstein'in da konuk olduğu 192 -sonraları öncülüğünü Victor Kraft'a bıraktığı- 'Kraft Çevresinin' kurucusu olurken; felsefi yönelimleri de dönemin/çevrenin eğilimleriyle uyumluydu. 193 1952'de Viyanadan Wittgenstein'la çalışmak amacıyla ayrılıp Cambridge'e giderken, ünlü filozofun beklenmedik kaybı onu bir diğer önemli ismin -Popper'in- öğrencisi olmaya sevk etti. Hayat boyu karşı durduğu yanlışlamacılıkla kurduğu en yakın ilişki bu dönemde gerçekleşirken, Popper'den -sonraları 183
Paul Feyerabend, "Imre Lakatos", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 26, No.1, 1975, s.1. 184 Feyerabend, Imre Lakatos, s. 16. 185 P.Wood'da Lakatos'un normatif felsefesini, tarihle 'olması gerekeni' keşfetmek amacıyla ilişki kuran onsekizinci yüzyıl felsefelerine benzetmiş, güçsüzlüğünü de geçmişi bugünün sorunları olarak okumasında görmüştür. Bkz. Paul Wood, "Review of Lakatos's Philosophical Papers", Annals of Science, 36, 1979, s.299. 186 Knowles, Theory of Science: A Short Introduction, s.81. 187 Feyerabend, Problems of Empiricism: Philosophical Papers Volume 2, s.230 188 Feyerabend, Against Method, s. 14. 189 Paul Feyerabend, Killing Time: Autobiography of Paul Feyerabend, Chicago, The University of Chicago Press, 1995, s. 39-40. 190 Eric Oberheim, Feyerabend's Philosophy, Berlin, Walter de Gruyter Co., 2006, s.17. 191 Paul Hoyningen-Huene, "Paul Feyerabend: An Obituary", The Worst Enemy of Science? Essays in Memory of Paul Feyerabend, Ed.by.John Preston, Gonzolo Munevar ve David Lamb, Oxford, Oxford University Press, 2000, s. 9. 192 Feyerabend, Killing Time: Autobiography of Paul Feyerabend, s.77 193 Tractacus'un takdim bölümünü kaleme alıp, kariyeri boyunca da hocasına bağlı kalmış olan Elizabeth Asncombe aracılığıyla Wittgenstein'ın 'Felsefi Araştırmalar' kitabının taslağına ulaşan genç Feyerabend'ın 1955'te bu kitap için -hiçte karamsar olmayan- bir değerlendirme kaleme aldığını görmekteyiz. Bkz. Paul Feyerabend, "Wittgenstein's Philosophical Investigations", The Philosophical Review, Vol. 64, No. 3, 1955, s. 449-483.
34
reddetmekten hiç pişman olmadığını ifade ettiği- bir asistanlık teklifi almaktaydı.194 1955'te kabul edildigi Bristol'de -1959'da devamlı profesör olarak atanacağı Berkeley'e geçene kadarözellikle kuantum mekaniği üzerine çalıştı. Çağdaş fizikteki atılımların hâlihazırdaki metodolojik ilkeler ihlal edilerek gerçekleştirilebilmiş olduğunu 'On a Recent Critique of Complementarity' makalesinde ele alırken, söz konusu metni ve metodolojik anarşizm fikirlerinin olgunlaşmasını da C.F.von Weizsacker ile olan görüşmelerine bağlamaktaydı. 195 Berkeley'de ise eşölçülemezlik ilkesini [farklı boyutlarda] 196 eşzamanlı olarak savunduğu Kuhn ile mesai fırsatı yakalarken, böylece fikri gelişimini bilim felsefesinin bir diğer öncü ismiyle paylaşma imkânına sahip oluyordu. 197 Feyerabend 1960'larda felsefe çevrelerinde iyi tanınan bir düşünür olarak birçok üniversiteden davet alırken; Auckland, Atlanta, Berlin, Brighton, Freiburg, Hamburg, Kassel, London, Oxford ve Yale bir ya da iki somestr ders verdiği universiteler oluyordu. Yakın bir dostluğu paylaştığı Imre Lakatos'la sözkonusu akademik hareketlilik içinde Londra'da tanışırken; Berkeley'de ise kültürel rölativizm görüşlerini güçlendiren çok kültürlü bir ortamın parçası olmaktaydı. Farklı medeni ve zihni yapıların uzantısı olan ögrencilere -zengin kültürel altyapılarına rağmen- akademik düzenin dayatmakta olduğu entellektüel emperyalizme metodolojik duruşuyla tutarlı olarak karşı çıktı.198 1975'te yayımlanan Against Method ile bilim felsefesinin sınırlarını aşan bir üne kavuşurken, bilgi teorisinin anarşist taslağı da böylece ortaya çıkmaktaydı. Feyerabend, anarşizmin siyaset felsefesi için olmasa da epistemoloji ve bilim felsefesi için en mükemmel ilaç olduğunu ifade ederken; metodolojistlerin, tarihçilerin ve bilimadamlarının dar algılarının ötesinde içiçelik, çok yönlülük, karmaşıklık ve canlılık taşıyan gerçekliğin etkileşimli mahsenlerinden, normatif kurallar bütünüyle çıkılamayacağını ileri sürmekteydi. 199 Sözkonusu söylem, bir yandan kendini siyasi anarşizmden ayrı tutarken, bir yandan da onun yarım bıraktığı işi tamamlamaktaydı. Siyasi kurumların ortadan kaldırılarak, düzenin kendi doğal eğilimlerine 194
195
196
197
198 199
Paul K. Feyerabend, Against Method, New York, Verso, 1993, s. 261. Feyerabend, Popper'in asistanı olan Joseph Agassi'nin kariyerini kıstas alarak kendini şanslı görürken, Agassi'yi kendini tekrarlayan bir Popper karikatürüne dönmekle itham etmektedir. Agassi ise, Against Method'u ele aldığı bir değerlendirmede bir yandan Popperci felsefeyi müdafaa ederken bir yandan da şu soruyu sormaktadır: 'Yalanları yücelten bir kitabı nasıl okursunuz? En azından yazarının aşırılığa kaçmış samimiyetine hayran olup ciddiyetle ne dediğini ele mi alırsınız? Ya da onu sadece bir şarlatan olarak mı değerlendirirsiniz?' Bkz. Joseph Agassi, "Review: Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge, Paul K. Feyerabend", Philosophia, Vol.6, 1976, s.165. Paul K. Feyerabend, "On a Recent Critique of Complementarity: Part I", Philosophy of Science, Vol. 35, No. 4, 1968, s. 309, Ayrica, Bkz. Feyerabend, Against Method, s. 262.[1993] Paul Feyerabend, "Putnam on Incommensurability", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 38, No. 1, 1987, s. 81. Eşölcülemezlik kavramı, Feyerabend tarafından 1952 yılında LSE'deki Popper seminerlerinde dile getirilmiş olmasına rağmen, daha çok paradigmal değişimlerin asli bir unsuru olarak ele alan Kuhn ile tanındı. Kuhn; kavramsal, gözlemsel ve metodolojik eşölçülemezlik kavramsallastırmasıyla bilimsel devrimlerin içiçe geçmiş dinamiklerini sorgularken, felsefesinde sözkonusu kavramı öne çıkardığı ölçüde de onunla birlikte anıldı. (Bkz. Philip Kitcher, "Implications of Incommensurability", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1982, Volume Two: Symposia and Invited Papers, 1982, s. 690.) Kuhn'un bilim tarihi çalışmalarıyla desteklediği görüşü Fleck, Polanyi ve Ajdukiewicz'in etkisi altında gelişirken; Feyerabend ise algı psikolojisi temelinde ilgilendiği protokol önermeler üzerinden çalışmasını sürdürmekteydi. Özellikle, Köhler ve Gestalt psikolojisinin ortaya koyduğu üzere gözlemlerin teori yüklü olduğu fikrinin hem Kuhn hem de Feyerabend'ta etkisi büyüktü. Bu etkileşimler içinde; 'Eşölçülemezlik kavramını ilk kez kullanan isim.' diyerekten sunamayacağımız tüm bu düşünürlerin kendi ihtiyaç ve eğilimleriyle bağlantılı olarak 'eşölcülemezlik' kavramı üzerine çalıştığını ifade etmek daha doğru olmaktadır. (Bkz. Oberheim, Feyerabend's Philosophy, s.179) 1960 ve 1961 yıllarında Kuhn ile yoğun felsefi münazaralarda bulunan Feyerabend, kendini Against Method'a vardıran yolda bilime yeni bir gözle bakmasını sağlayan Kuhn'dan büyük istifade gördüğünü ifade etmektedir. Bkz. Feyerabend, Problems of Empiricism:Philosophical Papers Volume 2, s. 131. Hoyningen-Huene, Paul Feyerabend: An Obituary, s. 5 Feyerabend, Against Method, s.9.
35
teslim edilmesi sürecinde, aydınlanmacı bilim algısının ezberiyle kodlanmış bilim adamı geçmişe ait olan meyvesiz bilginin yokedilmesinde başaktör olurken; Feyerabend safça ve çoçukca bulduğu bu ezberi de reddetmekteydi.200Epistemolojik anarşizmi, en kadim veya en sıradışı söylemleri savunmaktan çekinmeyecek nitelikte tanımlarken; bütün görüşleri eşit iyi/eşit kötü gören şüphecilikten de ayrılmaktaydı. Hiçbir ideolojinin yanında veya karşısında bir duruş sergilemeden, hiçbir metodu vazgeçilmez görmeyen dadaist duruşunun tutarlılığını ise yeri geldiğinde anti-dadaist olabilmekte bulmaktaydı.201 Bilim hakkındaki soyut normatif düşünceler ile fiili, karmaşık ve durum-bağımlı bilimsel pratik arasındaki uyumsuzluk dışsal olarak telkin edilen tüm metodolojilerin reddi noktasında Feyerabend'a dayanak olurken; karşıtlığının bilimi değil bilimin arkasına saklanarak farklı kültürel zenginlikleri katletmeye çalışan yaklaşımları hedef aldığını ifade etmekteydi. 202 Feyerabend 1978'de yayımlanan Science in a Free Society kitabında ise epistemolojik anarşizm'in siyasal sonuçlarını yorumlarken, din-devlet ilişkisini düzenleyen seküler modele öykünerek bilim-devlet ilişkilerinin de ayrıştırılmasını önermekteydi. 203 1980'ler Feyerabend'ı daha siyasi bir karaktere dönüştürürken; genel uzlaşı da bilim felsefesinden uzaklaşan Feyerabend'in siyaset felsefesi düşüncelerinde alışılagelmiş derinliğin eksikliği yönündeydi. 'Farewell to Reason' ve 'Science in a Free Society' -bu sebeple- Feyerabend'ın [vefatı ardınca]yeni baskı yapmasını istemediği eserleri olarak bilindi.204 Feyerabend'ın felsefesi; mantıksal pozitivizmin etkisi altındaki 1950'ler, bilim felsefesinde Kuhn'un etkisi altında gerçekleşen tarihçi dönüşüm ve Berkeley'deki radikal öğrenci hareketlerinin etkilediği 1960'lar ve rölativist eğilimlerin hakim olduğu 1970-80'leri yansıtarak şekillendi. Akademik talihinin neticesi olarak her zaman tartışmaların en hararetli olduğu ortamlarda bulunurken, kendi fikri dünyasını da çevresine yansıtma fırsatı buldu. Akademia'da [en hafifinden]hicivci, sivri dilli, fevri vb. olarak tanınan Feyerabend, 1990'larda ise müşfik ve hümanist sıfatlarıyla öne çıktı.205 İnsanlığın en değerli serüveninin dinamiklerini çarpıcı bir zekâ ve keskin bir dille sorgulayan Feyerabend'ın ölüm döşeğinde tamamladığı otobiyografisinin son cümlesi de -bu anlamda- çok manidardı: 'Endişem; ölümümden sonra makalelerin, kesin felsefi ifadelerin değil de, sevginin ardımca kalması. mı 1.3. BİLİM FELSEFESİNİN İKTİSADİ ANALİZİ Bilim felsefesi, epistemoloji ve metodoloji arasındaki geçişken kullanım 206 literatürde baskın olarak yer bulmuşken, ifade etmek gerekmektedir ki, 'iktisat metodolojisini bilim felsefesinin iktisada tatbik edilmesi olarak görmekteyiz. 207 Bununla beraber, iktisat metodolojisini doğuran söz konusu yönelime geçmeden, bilim felsefesinin iktisadi analizinin de ufuk açıcı
200
Paul Feyerabend, "Theses on Anarchism", For and Against Method: Imre Lakatos and Paul Feyerabend, Ed.by. Matteo Motterlini, Chicago, The University of Chicago, 1999, s.113-114. 201 Feyerabend, Theses on Anarchism, s.115. 202 Feyerabend, Against Method, s.4. 203 Oberheim, Feyerabend's Philosophy, s.22. 204 A.e., s.22. n 2 A.e., s.24 206 Lalande ve Margenau için metodoloji epistemolojinin bir alt bölümü olurken, Montague epistemoloji metodoloji tarafından kapsandığın düşünmektedir. Wildebrand ise mantığın hem metodolojiyi hem de epistemolojiyi içerdiğini ifade ederken; Cohen ve Nagel epistemolojinin bağımsız varlığını ifade edip, mantığın metodolojiyi kapsadığını ileri sürmektedir. Bkz. Fritz Machlup, Methodology of Economics and other Social Sciences, New York, Academic Press, 1978, s.54. 207 Mark Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, Cambridge, Cambridge University Press, 1982, s.xxv.
36
Şekil 1.1. Kavranabilir Teoriler
olduğunu görmekteyiz. Bu bağlamda, bilimsel teorileri seçim teorisi 208 çerçevesinde ele alarak iktisadi analize tabi kılabiliriz. Bu amaçla, -bilim felsefesinin ışığında- bir teorinin diğer bir teoriye üstün gelebilmesi için sağlaması gereken kriterleri şöylece sıralamaktayız: 1) daha basit. 2) daha genel. 3) daha doğrulanabilir. 4) daha yanlışlanabilir. 5) daha çok olumlanmış. 6) daha az olumsuzlanmış. Bu şartlar ve Şekil 1-2-3 çerçevesinde Pareto
optimum arayışımız şöyle olacaktır: Kalology as an Exercise in Economic Analysis, s.114
208
Fayda maksimizasyonu varsayımı altında rasyonel bireylerin yapacakları tercihleri modelleyen seçim teorisi[choice theory] ve yapılmış olan tercihlerin gerekçelendirildiği açıklanmış tercih teorisinin [theory of revealed prefence] sırasıyla Popper ve Kuhn'un yaklaşımlarıyla olan koşutluklarına işaret edilmelidir. Bilimsel keşiflerin mantığını talimatçı bir uslupla modelleyen Popper ve bu süreci bilim tarihi yönelimiyle yoğrulmuş tasvirci bir üslupla anlamaya çalışan Kuhn'un eğilimleri iktisadi analiz söz konusu olduğunda farklı bir anlam kazanmaktadır. Bkz. Boland, Methodology as an Exercise in Economic Analysis, s. 106. Radnitzky, bilimsel faaliyeti problem çözme olarak ele alan Popperci yaklaşımı öne çıkarırken, problemin çerçevesinin çizilmesi açısından fayda-maliyet analizini karar alma süreçlerini belirginleştirmek, ve böylece daha eleştirel kılabilmek yönünden faydalı bulmaktadır. Bkz. Gerard Radnitzky, "The Economic Approach to the Philosophy of Science", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol.38., No.2., 1987, s.17!
37
Şekil 1.2. Teorinin Modellenmesi
Kaynak: Boland, Methodology as an Exercise in Economic Analysis, s.114. Şekil 1.3. Paradigma Tercihi
Kaynak: Boland, Methodology as an Exercise in Economic Analysis, s.115
38
Şekil-1, belli bir dünya görüşü çerçevesinde tanımlanmış değişkenler kullanılarak kurgulanabilecek teorilerin basit dinamiğini bize yansıtmaktadır. Görüldüğü üzere daha çok değişken kullanarak daha tasvirci-daha açıklayıcı kılınan bir teorinin testedilebilirliği azalırken, daha testedilebilir olduğunda ise içeriği eksilmektedir. Yani, T1, T2, T3 teorileri testedilebilirlik kriteriyle T2> T1 >T3 seklinde; açıklayıcılık kriteriyle de T 2< T1
211 212
213
Boland, Methodology as an Exercise in Economic Analysis, s. 112 5.12.2008 tarihinde L.Boland'a 'metafiziğin rasyonalizasyonu' kavramsallaştırmasından söz ettiğimde, bunu bir katkı olarak tanımladı ve kendi analizini derinleştirecek bir makale kaleme almamı tavsiye etti. L.Boland'ın akademik bir alçakgönüllükle ilk kez duyduğunu ifade etmekten çekinmediği söz konusu kavramsallaştırmaya aşinalığım ise A.G. Sayar'ın metodoloji sohbetleri vesilesiyle olmaktaydı. A.y., s. 113. A.y., s. 115. Machlup, Methodology of Economics and Other Social Sciences, s.55, 62
39
yapmanın yolu; düşünce ve eylemde düzenlilik ve derli topluluk; düzgün ve uyumlu işlem olduğu söylenebilir. 214 Bu anlamda, varolanın bilgisi üretilirken metodun gerekliliği aşikardır. Diğer taraftan, tüm bu üretimlerin faili olan insanın -kendi varoluşu üzerine düşünebilme yetisi olarak tanımlayabileceğimiz- 'kendindelik hali de başlı başına bir metoda işaret etmektedir. Böylece, insanın 'kavramsız bilgisi' olarak tanımlayabileceğimiz bilinç höristik bir metoda dönüşürken;215 söz konusu dinamiğin çeşitlendirilmesiyle de metodik tekliğin kırılması ve bir metot çoğalmasına ulaşmamız mümkün olmaktadır. 216 Bu çoğaltımın sağladığı rahatlamayla, farklı fenomenlere yaklaşıldığında ise, varolanla kurulan ilişki biçiminin[metot] üretilen bilginin türünü[disiplin], belirlediği kavranmaktadır. Böylece, iki yanlı [teorik ve pratik] ve dört düzeyli i) varolma, ii) düşünmebilme, iii) dile getirme-iletme, iv)deneme-uygulama] olduğunu ifade edebileceğimiz metodun; varolma düzeyi ontolojinin, düşünmebilme düzeyi epistemolojinin, dile getirme-ileti düzeyi linguistik ve iletişimin, deneme-uygulama düzeyi de bilimin konusu olurken; dil, düşünce-kavram 214 215
216
Ömer Demir, İktisatta Yöntem Tartışmaları, Konya, Vadi Yayınları, 1996, s.20 Kendi üzerine düşünme, düşünce tarihine 'cogito...' mottosuyla birlikte 'suje felsefesi' olarak girerken, bu vesile metodun felsefeye girişi de Descartes ile olmuştur. Doğru bilgiye ancak metot ile ulaşılabileceğini ileri süren Descartes, metodik yaklaşımını şu dört ana ilke üzerine oturtmuştur: i) doğruluğunu apaçık olarak bilmediğim hiçbir şeyi doğru olarak kabul etmemek[...]ve vardığım yargılarda ancak kendilerinden şüphe edilmeyecek ölçüde açık ve seçik olarak kavradığım şeylere yer vermek. ii) inceleyeceğim güçlüklerin her birini mümkün olabilen en iyi çözüm için olabildiğince parçalara ayırmak. iii) en basit ve anlaşılması kolay nesnelerden başlayarak, basamak basamak en karmaşık şeylerin bilgisine yavaş yavaş yükselmek için, hatta, doğal yapılarında peş peşe dizilmeyen şeyler arasında bile bir dizim bulunduğunu varsayarak, düşüncelerimi sıralamak iv) hiçbir şeyi atlamadığımdan emin olabilmek için, her yerde eksiksiz sayımlar ve detaylı kontroller yapmak. (Bkz. Rene Descartes, Yöntem Üzerine Konuşma, İstanbul, Morpa Kültür Yayınları, 2004, s.23) Descartes, matematiğin temel kurallarını felsefe'ye uygulamak suretiyle, 'matematiksel modelli sistematik bir felsefe' inşa etmeye yönelirken; düzen ve ölçü ile yapılan her şeyi açıklayan bir genel bilim dalının bulunması gerektiğini ifade etmiştir: mathesis universalis[evrensel matematik] (Bkz. Rene Descartes, Aklın Yönetimi İçin Kurallar, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1999, s.23) Descartes'te milad bulan [bugün özellikle iktisat bağlamında yoğun olarak tartıştığımız] söz konusu matematikselleştirme akımına ilk önemli reaksiyon ise Giambattista Vico[1668-1744] tarafından geliştirilmiştir. Vico, sorunların ilerleme [terakki] terimleri içinde düşünüldüğü bir dönemde, 'tarihin bütün akışının yeniden başlamaları', 'kurumların, yönetimlerin ve hukukların dönüşleri' söylemi altında antik ebedi dönüş kavramına itibar kazandırırken, akliliğe zıt olduğu için çağdaşlarının yok etmeyi denedikleri şeylerin sebepleri ve hayati anlamlarını yakalamaya çalışmıştır. Böylece, evrensel matematik akımını, yani herşeyi diğer disiplinlere modellik yapması gereken bir mükemmel bilim olarak değerlendirilmiş matematiklere indirgeme iddiasını şiddetle reddederken, her bilimin kendi kesinliğini kendi düzenine göre tayin ettiğini ileri sürmektedir. Vico, kurumlar, siyasi rejimler, gelenekler ve hukukla meşgul olan 'yeni bilim'i [scienaz nuova] matematik normlara uyduğu için değil, kendi olarak geçerli görmüştür: 'bir şeyi tanımak için, bir şart vardır: onu yaratabilmek, öyle ki doğru, yaratılmışın kendisidir. Verum ipsum factum.' (Bkz. Julien Freund, Beşeri Bilim Teorileri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1997, s. 9) Doğanın, matematik tekanlamlılığını, heyecansızlığı ve tarafsızlığını temel almış Galilei-Descartes-Newton bilim anlayışından hareket eden maddeci-mekanikçi-rasyonalist paradigma'ya karşı Vico'nun görüşleri akılla izah edilemeyen manevi değerleri esas almaktadır. Almanya'da 1770'ten itibaren Romantik akım çerçevesinde yaygınlaşmaya başlayan bu anlayışın, sanayileşmeye tepki göstererek bakir doğaya geri dönüşü taleb etmesi ise iktisat-insan, iktisat-çevre ve iktisat-matematik bağlamında alternatif gelişim patikaları arayanlar için bir kırıl(a)ma(ma) noktasına işaret etmektedir. (Bkz. Duralı, Çağdaş Küresel Medeniyet: Anlamı/Gelişimi/Konumu, s.114-115) Kısmi bir döngüsellik içinde ortaya çıktığını ileri sürebileceğimiz bu yapı, 1945'te kaleme alınmış bir S.Ülgener makalesinde şöyle tasvir edilmektedir: '.yine Almanya'da son zamanlarda Tarihçi Mektep 'ten ve onu andıran diğer empirik ekollerden(mesela İnstitutionalism 'den) tekrar nazari bir iktisat ilmine geçmek için yükselen seslerin felsefe sahasında da yeniden Descartes'a dönmek parolasiyle aynı zamana rastlaması elbette bir tesadüf eseri değildi.' Bkz. Sabri F. Ülgener, "Bugünün İktisat Felsefesi Yönünden Descartes Rasyonalizmine Bir Bakış", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), içinde(120-125), İstanbul, Derin Yayınları, 2006, s.125. Metin Bobaroğlu, "Yöntem Sorunu", Us: Düşün ve Ötesi, Bahar 2000, s.35
40
metodu bağlamında felsefe; estetik-imge metodu bağlamında sanat; deney-gözlem-ölçü metodu bağlamında da bilim üretilmektedir.217 Metodoloji ise kelime olarak 'metodun bilimi' anlamına gelirken, en genel olarak belirli amaçlara ulaşabilmek için hangi metotların izleneceğinin formülasyonudur.218Metodoloji, metot üzerine olsa da, bir metot veya metotlar kümesi değildir; daha ziyade, bilim çevrelerinin kavramsallaştırma, modelleme, hipotez kurma ve teorileri test etme olarak kendini gösteren zihni süreçlerinin belirli kurallarla desteklenmiş rasyonalizasyonuna denk düşmektedir. Dolayısıyla metodolojistler de, kesinsizlikler dünyasında şüpheyle kalakalmamak için, inşa edilen teorilerin nasıl kurgulanmaları gerektiğini,219 bu teorilerin analiz ve kıyasları için hangi kriterlere gereksinim duyulduğunu incelemektedir. Bu inceleme, -pek tabi ki- metodolojistin 220 fikri kodlanmasının ürettiği eğilimleri de içerecektir.221 Ancak bu eğilimlerin tespiti de yine metodolojik gayretin yükümlülüğü altında olacaktır. 222 Böylece, metodoloji, hem subjektif öğelerden beslenmek, hem de bunların 217
Bobaroğlu, Yöntem Sorunu., s.36-37. Daha önce bilim felsefesi alt başlığı altında ele aldığımız bilim ve felsefe arasındaki ilişkiye metot bahsinde bir ek yapmamız gerekmektedir. Bilim, [Descartes'in madde 2'de önerdiği gibi] varlığı parçalara ayırarak, ayrı ayrı incelemeyi konu edinirken tikel[parça/cüzi] bilgiyle uğraşır. Felsefe ise tümel[bütünsel/külli] önermeler aracılığıyla varoluşu kuşatmaya çalışır. Her ikisinin de amacı insanı, hayatı, evreni anlamak ve açıklamak iken, farklılığın kendilerine has metotlar üzerinden geliştiği açıktır. Bkz. Bülent Gürkan, "Bilim Felsefesi", Us: Düşün ve Ötesi, Bahar 2000, s.64. 218 Sheila C. Dow, The Methodology of Macroeconomic Thought: A Conceptual Analysis of School of Thought in Economics, Brookfield, Edward Elgar Publishing, 1996, s.9. 219 Bir metot ya da metotlar grubunun tasvirinden ziyade teorilerin nasıl kurgulanmaları gerektiği üzerine oturan metodoloji tanımımızın dışladığı alan metodografi'ye denk düşmektedir. -grafi, çizim ve yazıma[ki bu bir tasvirdir], -loji ise teorik bir sisteme işaret etmektedir. [Örneğin; bioloji canlıları inceleyen bilim olurken, biografi bir kişinin hayatının tasvir ve sunumuna denk düşmektedir.] (Bkz. Machlup, Methodology of Economics and Other Social Sciences, s.61.) Bu ayrım, "Metodoloji normatif bir disiplin midir, yoksa pozitif bir disiplin midir?"sorusunu yersiz kılacak bir kavramsallaştırma sunmaktadır. Ancak M.Blaug, Machlup'un yaygınlaşamamış[:metodografi] kavramsallaştırmasına kayıtsız kalıp, olan ve olması gereken her şeyin araştırmasını metodolojiye yükleyerek 'hem tasvirci[descriptive]...hem de emredici[prescriptive] bir disiplin' ortaya çıkarmaktadır. (Bkz. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.xii) 220 Teorisyenin ve metodolojistin kimi zaman birleşen kimliklerini ayırarak,[teorisyen ve teori üzerinden okunabilecek] bu eğilimleri metodolojist ve metodoloji üzerinden ele almaktayız. Diğer taraftan, bu kimliklerin muhtelif yansımalarından da haberdarız: Kendi alanında sıra dışı bir uzmanlığa sahip olmuş araştırmacılardan kimileri pasif duruşlarıyla bile metodolojik bir etki alanı yaratabilirken; kimileri de aktif metodolojistliğin gerektirdiği tüm felsefi donanımdan geri kalmış olmalarına rağmen kaleme aldıklarıyla metodolojik tartışmanın seyrini değiştirmeyi başarabilmektedir. Tasniflerden birincisine A.Einstein, ikincine de M.Friedman örnek olabilir. Bu anlamda, sadece metodolojist olmak/olabilmek -en doğru reçetelerin kurgulayıcı olunsa bile-tam da T.Kuhn'un inceleme konusuna girecek şekilde-son derece cılız bir seçim [veya netice] olurken; bir bilim dalının otoritesine sığınmanın cazibesi ise vazgeçilmez olmaktadır. Bu açıdan, bilimi topyekün bir teknokrasiye teslim etmekte olan çağımızın eğilimleri göz önüne alındığında, en azından philosophia'nın son solgun ışıkları hatırına söz konusu rant kontrol altına alınmalıdır. 221 Schumpeter, analitik gayretin ona hammadde sağlayacak pre-analitik bir bilişsel eylemce öncelenmesi gerektiğini ifade ederken, buna vizyon adını vermektedir. (Bkz. Schumpeter, History of Economic Analysis, s. 41.) G.Myrdal ise beşeri idealler olmaksızın sosyal gerçekliğin çalışılmasını mümkün görmezken, yansız bir sosyal bilimin asla varolmadığı, mantıkı sebeplerden dolayı da, asla varolamayacağını ifade etmektedir. Böylece, temel kavramlarımıza yüklediğimiz değer imaları önceliklerimizi temsil ederken, düşüncelerimizi yönlendirmekte ve çıkarımlarımıza anlam katmaktadır. Bkz. Gunnar Myrdal, Value in Social Theory: A Selection of Essays on Methodology, London, Routledge&Kegan Paul, 1958, s.1-2. 222 S. Dow, bir ekolün metodolojisinin aynı zamanda onun modelleme teknikleri, kategorik tercihleri ve tercih edilen test süreçlerine denk düşen teknik prosedürlere işaret ettiğini; ve [bunların] gerçekliğin belli bir tarzda kavramsallaştırılmasından ve öne çıkarılan akıl yürütme tarzından ileri geldiğini ifade etmektedir. Bu açıdan 'metodoloji' kavramını 'hem bir düşünce ekolünün üstlendiği metotları hem de bu metotların türetildiği dünya
41
objektif tesbitini yapmak durumunda kalırken, salt metot bilgisi olmaktan çıkarak stratejik işlevler ifa eden bir bilgi alanına dönüşmektedir. 223 Bu yüzden, aynı metodu kullanan araştırmacıların farklı metodolojik duruşlara sahip olduğu gözlenebilirken; tam tersine, eğer irdelenecek problemde, varolan veya varsayılmış şartlarda, veya verilerin uygunluğunda farklılaşan yargıları var ise aynı metodolojik ilkelerin destekçilerinin araştırma ve analizlerinde farklı metotları tercih etmeleri de mümkün olabilmektedir.224 Metodoloji, araştırmaları şekillendiren tercihleri ve teoriler üzerine inşa edilen yargıları yansıtma imkânı tanırken, farklı metodolojik alternatifleri de karşımıza çıkarmaktadır. Metodolojik monizm/pluralizm/holizm tasnifi bu anlamda parçalı bir kavrayışa denk düşerken; sosyal, çevresel ve kurumsal faktörler ile varlığı kavrayışımızla şekillenen fikri eğilimlerin sıkı dokunmuş birlikteliğinden ise farklı metodolojik tercihler doğmaktadır. 225
2.2. İktisat ve Metodolojisi İktisat metodolojisi literatürü esas olarak teorinin reddi/kabulü veya empirik teori tercihleri üzerine yoğunlaşmıştır. Bu temelde esas tartışılan ise iktisatın bilimselliği ve bilimsel olabilmesinin yollarıdır.226 J.S.Mill'in 1836 tarihli 'On The Definition of Po/itica/ Economy: and on the Method of Investigation Proper to It makalesi bu arayışa denk düşen ilk çalışmalardan biridir. Mill'in ondokuzuncu yüzyılı etkisi altına alan çalışmasının Klasik dönemden Neoklasik döneme geçerken doğan ihtiyaçları karşılamak üzere beliren muadili ise 1890 yılında J. N. Keynes tarafından kaleme alınan 'The Scope and Method of Po/itica/ Economy' olmaktadır. Lionel Robbins'ın iktisata yeni bir tanım getirdiği227 'An Essay on Nature of Significance of Economic Science' kitabı, yirminci yüzyılın ilk yarısındaki metodoloji tartışmalarına apriorizm ekseninde ivme kazandırırken, T.W. Hutchison'ın 1938 yılında yayınlanan 'The Significance and Basic Postu/ates of Economic Theory' adlı çalışması ise iktisat metodolojisinin eksenini aposteriorizm'e kaydırmaktadır. Hutchison'ın, K.R.Popper'ı iktisata tanıştıran çığır açıcı çalışmasının ardından, Milton Friedman'ın iktisatın pozitivist standartlara uygunluğunu -çağdaş bilim felsefesine hiç atıfta bulunmadan- tartışmayı başarabildiği(!) yüzyılın en tesirli/en şöhretli metodolojik çalışması 'The Methodology of Positive Economics'in basım tarihi ise 1953 olmaktadır. P. Samuelson'ın, teorilerin, betimleyici sonuçlarıyla denk operasyonel kavramlarla birlikte inşa edilmeleri gerektiğini öne çıkardığı 'Foundations of Economic Ana/yses' adlı doktora tezi 1947 yılında yayımlanırken, 'Prob/ems of Methodo/ogy-Discussion' makalesi ise
223 224 225
226
227
görüşü veya vizyonu kuşatacak biçimde' kullanmaktadır. Bkz. Dow, The Methodology of Macroeconomic Thought: A Conceptual Analysis of School of Thought in Economics, s. 2. Demir, İktisatta Yöntem Tartışmaları, s.22. Machlup, Methodology of Economics and Other Social Sciences, s.55. Örneğin; iktisatı tüm sosyal hayattan soyutlanabilir olarak görme eğilimindeysek dedüktif bir metodoloji; eğer 'veri serileri' olarak görme eğilimindeysek, olgularla teoriyi test ettiğimiz pozitif bir metodoloji; eğer evrensel yasasalarla ifade edilebilir buluyorsak bu yasaları keşfe yönelen nomotetik bir metodoloji; eğer iktisadın ruhunu tarihsel araştırmalarla yakalayabileceğimizi öngörüyorsak da indüktif-literal bir metodoloji bizi beklemektedir. Bkz. Sheila C. Dow, Economic Methodology: An inquiry, Oxford, Oxford Press, 2002, s.163-164. Daniel M. Hausman, "Economic Methodology in a Nutshell", Journal of Economic Perspectives, Vol.3, No.2, 1989, s. 115. L.Robbins'ın ünlü tanımı şöyledir: 'iktisat, amaçlarla alternatif kullanımlı kıt araçlar arasındaki ilişki olarak insan davranışlarını inceleyen bilimdir." (Bkz. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, s.15.)
42
1963 tarihine denk düşmektedir. Samuelson'ın operasyonalizm olarak adlandırılan metodolojik katkısı, analitik bir denge modelinin totolojilerden kaçınmak için dinamik süreçlerle kurması gereken bağdaşıma işaret etmektedir.228 Kısaca sıraladığımız bu güçlü isimler ve çalışmaların tesiriyle, akademia'da iktisat metodolojisine bir alt disiplin olarak yer açılırken; yüzyılın son çeyreğinde Mark Blaug, Lawrance Boland, Bruce Caldwell, Daniel Hausman, Martin Hollis, Spiro Latsis, Edward Nell, Glenn Fox, Uskali Maki, Sheila C. Dow, D.Wade Hands vb. isimler çevresinde vücut bulan metodolojik yazının ele aldığı nüanslar da literatürün zenginleşmesini sağlamıştır.229 Bu bağlamda, iktisat metodolojisinden yansıyan çeşitliliğin temeline inebilmek için 1898'de Veblen'in The Quarterly Journal of Economics'te ortaya koyduğu soruyu [:'îktisat niçin gelişen bir bilim değildir?']230 öne çıkarmak faydalı olacaktır. İktisatın bilimselliği açısından hala tartışılan bu sorunun, iktisadın kendine has karakteristiği göz önüne alınmadan kavranamayacağı açıktır. 231 İktisat, sosyal bilimler arasında doğa bilimlerine en yakın disiplin olurken, hem sosyal bilimler hem de doğa bilimleri arasında sınıflandırılmasını gerekçelendirecek heterejon özellikler sergilemektedir. Öyle ki, A.Marshall insanın sürekli değişen ve anlaşılması kolay olmayan doğasıyla ilgili olduğundan ötürü iktisatın doğa bilimleriyle kıyaslanamayacağını ileri sürmektedir. 232 J.R.Hicks ise, her şeyden haberdar olamayan, tam olarak rasyonel davranamayan, tam tutarlı olamayan ve çeşitli amaçlara sahip olan insanın eylemleriyle ilgilenen iktisatı, sosyal bir çalışma alanı olarak 228
Lawrance A. Boland, The Foundations of Economic Method, London, George Allen&Unwin, 1998, s. 135-136. 229 R.Backhouse, iktisat metodolojisinin bir alt disiplin olarak kabul edilmesini, özellikle Mark Blaug'un 'The Methodology of Economics: Or How Economists Explain '(1980) kitabına bağlamaktadır. Çalışma, bir ders kitabı olmanın ötesinde, bilim felsefesinin açık izahına girişmekte ve iktisadi teorilerin yanlışlamacılık kriteriyle hizaya çekildiği bir gündem sunmaktadır. Bkz. Roger Backhouse, Explorations in Economic Methdology: From Lakatos to Empirical Philosophy of Science, London, Routledge, 1998, s.1-2. 230 Thorstein Veblen, "Why is Economics Not an Evolutionary Science", The Quarterly Journal of Economics; Volume 12, 1898. 231 Doğa bilimleri ve iktisat arasında bazı farklar olsa bile bunların önemli unsurlar olmadığını ifade eden nadir isimlerden biri Milton Friedman'dır. 1976 yılında Nobel Ödülünü alırken yaptığı konuşmasında Friedman; insan davranışını inceliyor olması nedeniyle fizik, kimya veya tıp gibi bilimlere kıyasla şüpheyle yaklaşılan, felsefenin bir dalıymış gibi muamele gören iktisatın doğa bilimleriyle arasındaki benzerliklere değinmiştir. Friedman'a göre; 'Her ikisinde de, kesin temel bilgi yoktur, sadece hiçbir zaman ispatlanamayan ama reddedilebilen geçici hipotezler mevcuttur. Her ikisinde de, pozitif bilginin büyümesi, açıklayıcılık iddiasındaki kesin olmayan hipotezlerle fenomenlerin öngörülmesi ve bu öngörülerin çalışmadığı yerlerde yeni hipotezlere ulaşacak şekilde onarılmalarıyla mümkün olur. Her ikisinde de, bazen deney yapılabilir bazen yapılamaz. Her ikisinde de, hiçbir deney tam olarak kontrol edilemez ve deneyim kontrollü deneye denk delil sunar. Her ikisinde de, kendi kendine yeterli kapalı sistem olmadığı gibi gözlemci ve gözlenen arasında karşılıklı bir etkileşim vardır. Gödel teoremi matematikte, Heisenberg belirsizliği fizikte, kendini gerçekleyen kehanetse sosyal bilimlerde sözünü ettiğimiz kısıtlara örnektir.' (Bkz. Milton Friedman, "Nobel Lecture: Unemployment and Inflation", The Journal of Political Economy, Vol.85, No.3, 1977, s. 451-452.) Hutchison, Profesör Friedman'ın yaptığı kıyası oldukça tek taraflı ve yetersiz bulurken, bir çırpıda reddedilemeyecek bazı hayati doğrular içerdiğinin de altını çizmektedir. Friedman'ın bilimsel bilginin yanılabilirliğini kabul eden ihtiyatlı tavrı karşısında Hutchison'ın öne çıkardığı karşıtlık ise; Marx'ın fizik ve iktisatın epistemolojik denkliğini ve bilimsel bilginin yanılmazlığını ileri sürüyor olmasıdır. (Bkz. T.W. Hutchison, The Politics and Philosophy of Economics: Marxians, Keynesians and Austrians, Oxford, Basil Blackwell, 1981, s.273.) (Bkz. Karl Marks, Kapital: Kapitalist Üretimin Eleştirel Bir Tahlili, Cilt.I, İstanbul, Eriş Yayınları, 2003, s.16.) 232 Alfred Marshall, Principles of Economics, New York, Cosimo Inc., 2006, s. 14. Marshall, insan davranışlarını farklı ve öngörülemez bulduğu için, iktisadi yasaları yalın ve kesin olan yerçekiminden ziyade med-cezir yasalarıyla karşılaştırmaktadır. Bkz. A.e. s. 32.
43
tanımlamaktadır.233 Bu yüzden J.S.Mill, J.Viner, F.A.Hayek ve A.Marshall 'sadece iktisatçı olanların'/'iktisatçıdan başka bir şey olmayanların iyi iktisatçı olamayacağı üzerine tam bir uzlaşı içindedir. 234 Fizikçi, kimyacı veya biyolog'tan beklenilmeyenlerin iktisatçıdan beklenmesinin sebebi iktisadın kesinsizliğinde saklıdır. 235 Bu kesinsizlik, bir taraftan iktisatçının sezgilerini güçlendireceği interdisipliner çalışmaların kapısını aralarken; diğer taraftan da iktisadı 'hiçbir şeyin imkânsız olmadığı be/irsiz bir bi/im'e 236 dönüştürmektedir. Bu anlamda, iktisatın ancak ileri derece matematik bilenlerin dâhil olabileceği akademik [ama faydasız] bir oyuna dönüşmesi tesadüfi değildir. M.Blaug'un, gerçek dünyayı anlamaktan vazgeçen modern iktisatı hasta ilan etmesinin tesadüfi olmadığı gibi. 237 T.W.Hutchison için veri durumun tasviriyse şöyledir: "Hiç şüphesiz, akademik iktisatçılar, akademik matematikçiler gibi, 'iyi oyunlar' oynamak hakkına sahiptirler. Ancak, entelektüel yönden üzüntü verici olan bu çeşit oyunların öğrencilere, araştırma kuruluşlarına veya kamuoyuna; bir firmanın, sanayinin veya ulusal ekonominin hatta dünya ekonomisinin işleyişine, dolaylı da olsa, katkıda bulunacakmış gibi satılmasıdır."238 H.G. Grubel&L.A. Boland, iktisatın içine düştüğü durumu, mensuplarına rant sağlamak üzere belirli hedeflere yönelen baskı gruplarıyla açıklamaktadır. 239 American Economic Association ve Canadian Economic Association'a kayıtlı 250 iktisatçıyla yaptıkları anket çalışması da hem yaşanılan formelleşmeyi, hem de bundan duyulan rahatsızlığı yansıtmaktadır.240 Anne Krueger'in American Economic Association için hazırladığı rapor ise, bozulan dengenin verdiği endişeyle aynı noktaya işaret etmektedir:'Lisansüstü 233 234
J.R.Hicks, "Linear Theory", The Economic Journal, Vol. 70, No. 280, 1960, s. 707. Hutchison, The Uses and Abuses of Economics: Contentious Essays on History and Method, s.265
235 440
236
237 238
Daniel M. Hausman, The Inexact and Separate Science of Economics, Cambridge, Cambridge University Press, 1992, s. 93. İktisatta dedüksiyon taraftarı olup, J.S.Mill geleneğine bağlılığıyla bilinen D.Hausman, kesinsizliklerin sadece iktisatın öngörülerinde değil aynı zamanda eğer evrensel genellemeler olarak kabul ediliyorsa, temel prensiplerinde de gözlemlenebileceğini kabul etmektedir. Bkz. Daniel M. Hausman, "Theory Appraisal in Neoclassical Economics", Journal of Economic Methodology, 4:2, 1997, s.291. Paul A. Samuelson, Economics, New York, Mc Graw-Hill, 1970, s. 250. J.R.Hicks de, Samuelson gibi iktisadın mahir(!) yönlerinin farkındadır: 'Saf iktisat biliminin şapkadan tavşan çıkarabilen sıra dışı bir kabiliyeti vardır-sözüm ona gerçekliğe işaret eden görünüşte apriori önermeler ile...' Bkz. John Hicks, Value and Capital, Oxford, Oxford University Press, 1939, s.23. Mark Blaug, "Ugly Currents in Modern Economics", Policy Options, September, 1997, s. 3. Hutchison, The Politics and Philosophy of Economics: Marxians, Keynesians and Austrians, s.267.
239 444
Herbert G. Grubel ve Lawrance Boland, "On the Efficient Use of Mathematics in Economics: Some Theory, Facts and Results of an Opinion Survey", Kyklos, Vol.39(3), 1986, s. 421. Bu faaliyetlerin etki alanlarını genişletecek olan hedefleri bellidir: Üniversitelerde ders içeriklerini belirleyen komiteler, kütüphanelerde akademik dergi ve kitapların satın alımından sorumlu komiteler, konferansların gündemini belirleyen ve yayımlanacak makaleleri seçen editöryel komiteler, prestijli ödül ve ünvanlar sunan kuruluşlar, araştırmalara destek veren hükümet organları... Bkz. A.e. s.422. 240 Ankete katılanların %64'ü matematiksel iktisat makalelerinin iktisat dergilerinde fazlasıyla yer bulduğunu ifade etmektedir. %61'i ise genç iktisatçıları saf matematiksel modellerle donatmanın gerek kamu gerek özel sektörde görev alacakları daha donanımsız kıldığını ifade etmektedir. Gençliğinde matematiksel modeller üzerine uzmanlaşanların ilerleyen yıllarda daha az matematiksel çalışmalara yöneleceğine inananların oranı ise %63 olmuştur. Nobel ödüllü iktisatçılar ve önde gelen iktisadi cemiyetlerin başkanlığını yapmış olanlardan oluşan örneklem grubunda ise bu oran %70 olarak çıkmaktadır. İktisattaki matematikselleşmenin iktisadi bir rant arayışına denk düştüğüne inananların oranı %40 olurken[ayrıca %30'luk kararsızlar], böylece sürecin algılanışına yönelik önemli bir özeleştiriye de ulaşılmaktadır. Bkz. A.e. s.433-438
44
programları gerçek iktisadi olaylardan bihaber fakat teknik becerilerle donatılmış bir dolu ahmak bilginden oluşan bir nesil üretmektedir.' 241 Soyut teoriye dönük bu güçlü eğilim, akademik iktisatçıların tarihsel ve kurumsal çalışmalardan ziyade, gerçeklikten kopma pahasına tüm zaman ve mekanlarda geçerlilik iddiası taşıyan çalışmaların peşine düşmesine yol açmaktadır. T.Mayer, olup bitenleri iktisadi bilgi piyasasındaki bir piyasa başarısızlığı olarak görmekte,242 A.I.Ansari ise iktisatın yanlışlarının metodolojik temeldeki yanlışlardan ileri geldiğini ileri sürmektedir. 243 Bu noktada, [her ne kadar formel devrimin temelleri J.Robinson'a 244 veya K.Arrow&G.Debreu'ya 245 atfedilse de]; iktisatta gerçeklikle kurulan ilişkinin zayıflamasına yol açan eğilimlerin, iktisat metodolojisinin en popüler -en çok okunan- en çok atıfta bulunulan 246 makalesinin [The Methodology of Positive Economics-1953] 'varsayımların gerçekliğini gereksiz gören' ilkesiyle gösterdiği koşutluk göz önüne alındığında,247 iktisat ve metodolojisinin tarihsel beraberliği önem kazanmaktadır. Bu sebeple, apriori/aposteriori, normatif/pozitif, analitik/sentetik, nomotetik/idiografik, indüktif/dedüktif, teorik/empirik, historik/ahistorik vb. tasnifler temelinde iktisadi yaklaşımları ele alan iktisat metodolojisinin öncelikle kendi eğilimlerinin kavranması faydalı olacaktır. 2.3. İktisat Metodolojisinin Temel Eğilimleri Bilimsel aktivitede ortaya çıkan iktisadi tavır bilim felsefesini doğururken, bilim felsefesini iktisata tatbik ettiğimizde ise iktisat metodolojisi doğmaktadır. Bu nedenle, felsefe ve iktisatın kesişiminde varlık bulan disiplinin filozof metodolojistlerin öncülüğünde inşa edilmiş olması şaşırtıcı olmazken, salt pratik kaygılarla sahaya inmiş olan iktisatçıyla kurulan ilişki de ayrı bir anlam kazanmaktadır. Parçadan[tikel/cüzi] bütüne[tümel/külli] varmaya çalışan pratisyen ile, bütünden parçaya inmeye çalışan filozof-metodolojist arasındaki ilişkiyi anlamlandıran ise bağımlılıkların keşfedilme süreci olmaktadır. Bu süreçte, bilimselliğine kanaat getirilen kıstaslarla iktisatın doğru icra tarzını sorgulayan
241
242 243
244
245
246 247
Anne O. Krueger, "Report of the Commission on Graduate Education in Economics", Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 3, 1991, s.1044-1045. Thomas Mayer, Truth Versus Precision in Economics, Edward Elgar, Aldershot, 1993, s.10 M.I. Ansari, "What is Wrong with Economics is What is Wrong with its Methodological Foundations", Methodus, Vol.3, No:1, 1991, s.110. Terence Hutchison, On the Methodology of Economics and the Formalist Revolution, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2000, s.24,dn.13 Mark Blaug, "Is there Really Progress in Economics", Is there Progress in Economics: Knowledge Truth and the History of Economic Thought, Ed.by. Stephan Boehm ve Diğerleri, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2002, s. 27. Hausman, The Inexact and Separate Science of Economics, s. 162. Friedman metodolojisi ve iktisatta formalizmin gelişimi arasındaki ilişkiyi yanılgısız bir şekilde değerlendirebilmek kolay değildir. M.Blaug, T.W.Hutchison ve T.Mayer gibi hemen her konuda uzlaşı içinde olan yetkin iktisat metodolojistlerinin bile, bu konu söz konusu olduğunda, bölünüyor olmaları kayda değerdir. Friedman'ın iki basit ilke üzerine inşa edilmiş metodolojisini hatırlamak bu bölünmeye anlam verebilmek açısından faydalı olacaktır: i) varsayımların gerçekdışılığı ii) öngörülerin isabetliliği. Bu noktada, bir taraf, Friedman'ın iktisatta varsayımların gerçekliği gereksinimi ortadan kaldırırken formalizme yol verdiği iddia ederken; diğer taraf ise öngörülerde isabeti öne çıkaran empirik tavrıyla Friedman metodolojisinin ithamlardan bağışık kılınabileceğini ileri sürmektedir. Filozof-metodolojist Hutchison/Blaug ikilisi Friedman'ı mahkum ederken; Mayer'in olumlu tavrı ise, Friedman metodolojisini uygulamalı sosyal bilim olarak ele almasından ileri gelmektedir. Bkz. D.Wade Hands, "Did Milton Friedman's Methodology Licence the Formalist Revolution?", Journal of Economic Methodology, 10:4, December, 2003, s. 508-511, 519.
45
metodolojist, nihayetinde iktisatçıya bir reçete sunacaktır.248 İktisadi olgunun hâlihazırdaki teorilerle açıklanabildiği, reel karşısında normun -anormal'e değil de- normal'e dönüştüğü genişleme dönemlerinde; söz konusu arzın boş bir vaaza dönüşmesi kaçınılmazdır. Ancak, teorinin iktisadi gerçekliğin yüzleştirdiği anomaliler ile baş edemeyerek operasyonelliğini kaybetmesi, normun reel karşısında işlemez hale dönüşmesi halinde yönelinecek alan ise yine metodoloji olacaktır. 1936 yılında 'Econometrica'da yayımlanan yazısında J. Akerman içine düşülen durumu şöylece beyan etmektedir: 'teme/ sorun/arı konuşmanın sırası ge/di... Metodolojik sorun, büyük oranda esas sorunu teşkil etmektedir.'249 Söz konusu sıkışma, kimi zaman büyük M-metodolojisi olarak tanımlanan felsefe odaklı iktisat metodolojisiyle, kimi zamansa küçük m-metodolojisi olarak tanımlanan teknik odaklı iktisat metodolojisiyle aşılmaya çalışılmaktadır. L.A. Boland, büyük M-metodolojisini testedilebilirlik-yanlışlanabilirlik öğretisine eşitlemeyi tercih ederken, işler gövdeyi ise model kurma sürecindeki teknik sorunların çözümüne odaklanan küçük m-metodolojisine emanet etmektedir.250 Büyük-M veya küçük-m tercihinin üzerinde çalışılan paradigmanın ya da bilimsel araştırma programın hangi safhasında olunduğuyla yakinen ilişkili olduğu açıktır. Anomalilerle başedilemediği, operasyonelliğin yitirildiği, pozitif heuristic'in kaybedildiği ortamda, hiç şüphesiz ki felsefeden gelecek dışşal ışıklara duyulan ihtiyaç artacaktır. İktisat metodolojisinin temel eğilimlerine ve üzerinden takip edilebilecek döngüselliğe bu pencereden bakılması büyük resmin anlaşılması açısından kaçınılmazdır. 2.3.1. Aprioristler J.S.Mill'in, 1836 yılında 'On the Definition of Political Economy: and on the Method of Investigation Proper to it' başlığıyla kaleme aldığı makalenin önemi, erken dönem iktisat metodolojisi çalışmalarından251 biri olmasından ziyade, apriorist yaklaşımın hala en kabul 248
Bruno J. Frey, "Why Economists Disregard Economic Methodology", Journal of Economic Methodology, 8:1, 2001, s.41. İktisat tarihinin 'yaptın' dediği ile iktisat metodolojisinin 'yapmalısın' dediği arasına sıkışan iktisatçının, ne tarihten ne de metodolojiden medet ummadan kendi bildiğini yapması şaşırtıcı olmasa gerektir. 249 Johan Akerman, "Annual Survey of Economic Theory: The Setting of the Central Problem", Econometrica, Vol. 4, No.2, 1936, s. 99. Akerman'ın 1936 yılına denk düşen seslenişi elbette rastlantısal değildir. 1909 yılında İngiltere'de ilk kez resmen tescil edilen somut işsizlik gerçeğinin, Smith-Marshall denge kavramının iki payandasından [i) fiyat istikrarı, ii) tam istihdam] birini(—>ii) tasviye ediyor olması norm kurucu iktisatçıyı zora sokarken, 1929 iktisadi kriziyle birlikte sorun hepten başa çıkılmaz bir hal almıştır. (Bkz. Sayar, İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları, s.17-19.) 1929 sonrası yaşanılan söz konusu sıkışma, 1970'lere varıldığında ise petrol şoku ile başlayıp önü alınamayan maliyet kaynaklı fiyat artışlarıyla birlikte kendini tekrar hissettirmektedir. Stagflâsyon olgusuyla birlikte denge kavramı payandasız kalırken, sorgulanan yine iktisat biliminin dayandırıldığı yanlış metodolojik tercihler olmaktadır. LSE yıllarında, Cambriedge'in kamuoyuna hükmetmekle mahir Lord'una karşı savunmasız kalan Hayek'in, Keynesgil politikalar iflas ederken aldığı Nobel Ödülü[1974] vesilesiyle bu noktaya işaret etmesi anlamlıdır: 'iktisatçılar halen önerdikleri ve hükümetlere uygulamaları için ısrar ettikleri politikaların sonucu olan enflasyonun hızlanma tehlikesinden özgür dünyayı kurtarma işi ile uğraşıyorlar. Böyle bir durumda, iktisatçı olarak yaptıklarımızdan kıvanç duymamız için çok az neden var(...) iktisatçıların iktisat politikasına yön vermede kaşılaştıkları başarısızlıkların nedeni(...) teorilerini dayandırdıkları bilimsel metodun yanlışlığıdır.' Bkz. Friedrich August von Hayek, "The Pretence of Knowledge", The American Economic Review, Vol. 79., No.6, Nobel Lectures and 1989 Survey of Members, 1989, s. 3. 250 Lawrance A. Boland, "Towards a Useful Methodology Disipline", Journal of Economic Methodology, 8:1, 2001, s. 6. 251 1776 milad kabul edilirse iktisat metodolojisi sorunlarının bilinçli olarak tartışıldığı ilk çalışma Nassau William Senior'un Introductory Lecture on Political Economy(1827) adlı eseri olmuştur. N.W.Senior, on yıl sonra Outline of the Science of Political Economy' de konuyu daha ayrıntılı olarak ele alırken J.S.Mill'de
46
gören metinlerinden biri sayılmasında saklıdır.252 Genel bilim felsefesi yaklaşımında katı bir empirist olup, indüksiyon problemini çözme çabası içinde253dört farklı indüksiyon tanımına ulaşacak kadar254 bu kavrama angaje olan J.S.Mill'in epistemolojik duruşu, konu iktisata varınca tersyüz olmaktadır. Bunun nedeni, Mill için aposteriori metodun ancak çok az nedensel faktörün etkin olduğu ya da faktörlerin kontrol altında tutulmasının mümkün olduğu durumlarda işler olmasıdır. Bu açıdan Mill, esas olarak tek bir faktör dışındaki tüm diğer faktörlerin sabit tutulduğu ve sabit olmayan faktörün değişim sonuçlarının gözlemlendiği analizi öne çıkarmaktadır.255 Ancak Mill, iktisatı bu temelde ele alınabilir bir disiplin olarak görmezken; 256 beşeri bilgiyi de [iktisatı ikinci gruba dahil etmek üzere] 'fiziksel bilimler' ve 'ahlaki veya zihinsel bilimler' olarak ikiye ayırmaktadır. 257 J.S. Mill için soyut bir bilim olan iktisat, geometri gibi varsayımlardan doğmakta ve apriori metodu kullanmaktadır.258 İktisatın temel öncülleri ya sağlam bir içgörüyle elde edilmiş olan psikolojik öncüllere ya da -azalan verimler kanununda olduğu gibi- dolaysız deneyimle elde edilmiş olan teknik öncüllere denk düşmektedir. Belirli nedensel faktörlerin nasıl işleyeceğini tanımlayacak olan da -bu sözü edilen- yerleşik öncüller olurken, varılacak olan hükümlerin sağlamlığıysa dedüksiyonun güvencesi altına alınmaktadır.259 Neticede, Mill için empirik gözlem teoriyi oluşturmak için değil fakat doğruluğunu araştırmak için gereklidir.
252
253 254
kendisine iktisadi sorunların önde gelen yorumcusu olma şöhretini getirecek olan ünlü makalesini yayımlamaktadır. J.S.Mill, A System of Logic(1844) ve Principles of Economy(1875) kitaplarıyla epistemolojik duruşunu güçlendirirken, Character and Logical Method of Political Economy( 1875) eseriyle öne çıkan bir diğer isim ise John Eliot Cairnes olmaktadır. Bkz. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.52. Daniel Hausman, "Philosophy and Economic Methodology", Proceedings of the Bienal Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1984, Volume Two: Symposia and Invited Papers, 1984, s.232. Yıldırım, Bilimsel Düşünme Yöntemi, s.144 Mill'e göre indüksiyon dörde ayrılır: Uygunluk metodu, ayrılıklar metodu, kalıntılar metodu ve birlikte giden değişmeler metodu. Uygunluk metoduna göre, eğer incelenen olgunun içinde yeraldığı iki veya daha çok durumda sadece bir tek ortak şarta rastlanıyor ise, bütüm durumlara uyan bu koşulun söz konusu olgunun nedeni olduğu söylenebilir. Ayrıklıklar metoduna göre, incelenen olgu bir durumda gerçekleşip diğer bir durumda gerçekleşmiyorsa ve bu durumlarda bütün şartlar aynı kalarak yalnızca olgunun gerçekleşmediği durumda tek bir koşul farklılık gösteriyorsa, bu farklı koşulun olgunun nedeni, ya da nedeninin vazgeçilmez bir yönü olduğu söylenebilir. Kalıntılar metoduna göre, olgunun belirli nedenlerin sonucu olduğunu bildiğimiz yönlerini ayırdığımızda, geride kalan yönlerin geride kalan diğer nedenlerin sonucu oldukları görülür. Birlikte giden değişmeler metoduna göre, eğer bir olgu, belirli bir biçimde değiştiğinde diğer bir olgu da belirli biçimde değişiyorsa birinci olgunun ikincinin nedeni veya sonucu olduğu ileri sürülebilir Bkz. Ernst von Aster, Bilgi Teorisi ve Mantık, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1994, s.165.
255 460
256
257 258
259
John Stuart Mill, "On the Definition and Method of Political Economy", Philosophy of Economics: An Anthology, Ed.by. Daniel M. Hausman, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s.47-48. Örneğin Mill, ticaret politikalarının milli servet üzerindeki etkisini iki ülke üzerinde karşılaştırmalı olarak deneyleyebileceğimiz bir ortamı kurgulayabilmenin imkânsızlığına değinirken, deneysel fizikteki gibi soyutlayıcı ortamlara politik iktisatın ulaşamayacağını ifade etmektedir. Bkz. Mill, On the Definition and Method of Political Economy, s. 59. Vural Savaş, İktisatın Tarihi, Ankara, Siyasal Yayınevi, 2000, s. 462. Mill, On the Definition and Method of Political Economy, s.56-57. Fritz Machlup'un L. Mises, F. Knight, M.Weber ve L.Robbins'in tanımlarını eklemleyerek ulaştığı apriorist tasvir şöyledir: 'İktisat bilimi apriori gerçeklerin sistemi, saf aklın bir ürünüdür; (:Mises) tıpkı saf bir aksiyomatik disiplin,(:Weber) bir seri postüladan hareketle saf dedüktif sistemi olan(:Robbins) ve deneyim temelinde bir doğrulama ya da yanlışlamaya açık olmayan(:Mises) matematik gibi iktisat da evrensel kanunlara ulaşan tam bir bilimdir.(:Knight)' Bkz. Machlup, Methodology of Economics and Other Social Sciences, s. 141. Daniel M. Hausman, "John Stuart Mill's Philosophy of Economics", Philosophy of Science, Vol. 48, No.3, 1981, s.378.
47
Zaten kesinliksiz bir bilim olan ve bu kesinsizliği 'sapma' ve 'müdahalelere' açık belirli yasalar içinde yaşayan 260 iktisat söz konusu gözleme mecburdur. Mill, rantlarda yükseliş/karlarda düşüş bekleyen[ve de yanılan] Ricardocu rant teorisinin, müdahale olarak tanımlanabilecek olan teknolojik gelişimi öngöremediği için işlerliğini kaybettiğini ifade ederken söz konusu gözlemi işletmektedir. 261 Bu sebeple, hipotetik karakterdeki iktisat, müdahale ve sapma/ardan sıkıntılı, eğilimlerin bilimi olmaktadır. Mill, induksiyon ve deduksiyonu tamamlayıcı metotlar olarak değerlendirilirken,262 dedüksiyona karşıt olaraksa deneyi konumlandırmaktadır. Böylece, iktisadi gerçekliğin karmaşıklığıyla beraber deneyin imkânsızlığı kesin yasalara ulaşabilmeyi olanaksız kılarken; indüksiyon da keşfe dönük bir metot olarak kabul bulmaktadır. Özetle; Mill'in dedüktif metodu üç safhalıdır: i) indüksiyon ile eğilimler tespit edilir, ii) deduksiyon ile temel yasalar türetilir, iii) söz konusu kesinliksiz yasalar doğrulanmaya çalışılır.263Teori ve gerçeklik arasındaki fark özgün önermenin yanlış olduğunu değil ancak yetersiz olduğunu gösterir. Bu süreçte amaç, sonuçların doğrulanmak suretiyle geçerliliğinin değerlendirilmesinden ziyade ortaya konulan iktisadi akıl yürütmenin uygulanabilirliğini göstermektir ve bu yönüyle de, ondokuzuncu yüzyıl iktisat metodolojisi karakteristiğinin tipik bir dışa vurumuna denk düşmektedir. Belirli bir teoriyi reddederken asla empirik bir gerekçe göstermeyen, çürütülmüş bir iktisadi öngörünün görmezden gelinmesinde ise oldukça mahir olan bu tarz doğrulamacılığın, yeni gelişmekte olan Politik İktisatı sakınma amacı taşıyan savunmacı metodoloji olarak tanımlanması yanlış olmayacaktır.264 Böylece, teorinin yanlışlanabilirliği hiç gündeme gelmezken; sorun insan doğası ve dünyaya ait olup kuşku duyulamayacak apaçıklıkta kendini gösteren önermelerin uygulama sınırlarının çizilmesine eşitlenmektedir. Kıta Avrupasında, Alman tarihselciliğinde reddiyesini bulan söz konusu apriorist tavır ondokuzuncu yüzyıl sonunda Marshall-J.N.Keynes uzlaşısı ile metodolojik bir denge noktasına çekilmiştir. Ancak, uzlaşım umutları kısa sürmüştür. 265 Lionel Robbins, 1935 tarihli 'An Essay on Nature of Significance of Economic Science' çalışmasıyla bir yandan Senior-Mill-Cairnes geleneğini yeniden canlandırırken, bir yandan da kendini tecrit etmiş olan İngiliz iktisadi düşüncesini kıta Avrupasına eklemlemektedir.266
A.y. s.365. Hausman, Philosophy and Economic Methodology, s. 232. 262 T.G.Buchholz, söz konusu iki metodun her zaman için iyi harmanlanamadığını ifade ederken, Principles'ta üretim ve dağıtıma dair şizofrenik bir yaklaşım sergilendiğini ifade etmektedir: 'Evrensel kanunlar üretimi kontrol etmektedir: "Seçimlik veya keyfi herhangi bir şey yoktur."(Mill) Öyleyse, dedüksiyon uygulanabilir. Fakat, "bu zenginliğin dağılımı için böyle değildir. Bu tamamen kurumsal bir konudur. Ürünler bir kez üretildikten sonra insanlık bunları bireysel veya topluca istediği gibi tasarruf edilebilir."(Mill)' Bkz. Todd G. Buchholz, Ölü İktisatçılardan Yeni Fikirler: Modern Ekonomik Düşünceye Giriş, Ankara, Adres Yayınları, 2005, s.142. 263 Hausman, John Stuart Mill's Philosophy of Economics, s.379. 264 Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.51 471 A.e. s.76 266 İngiliz iktisadi düşüncesine Avusturyen iktisat ve metodolojisini taşıyan kişi olarak adı sıkça anılan L.Robbins, ünlü [ 'iktisat, amaçlarla alternatif kullanımlı kıt araçlar arasındaki ilişki olarak insan davranışlarını inceleyen bilimdir.'] tanımının dipnotunda şu isimleri sıralamaktadır: Carl Menger, Ludwig von Mises, F.W. Fetter, Richard Strigl, Hans Mayer. (Bkz. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, s.15) L.Robbins'in, Almanca konuşan dünyaya olan ilgisi, İngiliz düşünce dünyasına Avusturyen iktisatı tanıştırmaya çalışan [1932 kitabında özel şükranlarını sunduğu]Philip Wicksteed'e ve onun 1910 tarihli Common Sense of Political Economy eserine bağlanmaktadır. (Bkz. Susan Howson, "The Origins of Lionel Robbins's Essay on the Nature and Significance of Economic Science", 465
261
48
Kıta Avrupasının öncü ismi Mises ve radikal apriorizme denk düşen metodolojik yaklaşımı daha önce derinlemesine ele alındığından, burada sadece Robbins ile aralarındaki koşutluğa işaret etmek yeterli olacaktır. Mises, iktisatı praxeolojinin alt dalı olarak tanımlarken, Robbins'in iktisat tanımı praxeolojiyi de kuşatacak genişlikte kendini göstermektedir. Ayrıca Mises'in amaçlı eylemi, Robbins'in sıralı tercihler varsayımına işaret etmekte; Mises geleceğin belirsizliğini öne çıkarırken, Robbins de iktisadi öngörüye ihtiyatla yaklaşmaktadır.267 Teorinin teorileşmesi sürecinde, doğru bilgiye ulaşmak için gerekli otoritenin temellerini sorgulayan Robbins, ne tarihsel düzenlilikler üzerinden işletilen indüksiyonu, ne de kontrollü deney sonuçlarını yeterli bulmamaktadır.268 Robbins'in epistemolojisi bütün bilimsel teoriler gibi, iktisadi önermelerin de postülalar serisinden türetilebileceğine dayanmaktadır. 269 Robbins, iktisadi önermeleri bütünüyle iktisat biliminin konusunun tanımında saklı olan deduksiyonlara dayandırırken,270 [örneğin]fiyat teorisinin iktisatın kıt kaynakların alternatif kullanımına eşitlenen tanımından türetilebileceğini ileri sürmektedir.271 Talep, azalan getiri yasası, paranın miktar teorisi bu şekilde çıkarsanan evrensel, saf yasalardır. 272İktisatın bu gibi evrensel yasalara ulaşabileceği inancına rağmen, Robbins'in verstehen geleneğine yaslanan metodolojik monizm eleştirisinin sosyal ve doğa bilimleri dualizmini benzeşim değil ayrışım yönünde şekillendirdiği belirtilmelidir.273Bununla beraber, sosyal bilimlerin iktisadi motiflere odaklanmış bir dalı olmasından ziyade iktisatın amaçlar arasındaki tarafsızlığı öne çıkarılmaktadır.274 Robbins, iktisatı üretim, dağıtım, mal ve hizmetlerin değişim ve tüketimi gibi belirli sosyal olguların bilimi olmaktan çıkarırken; Neo-Klasik teorinin modern Neo- Walrasgil versiyonunun indirgendiği sınırlı rasyonel tercihlerin teorisine dönüşecek biçimde tanımlanmaktadır. 275 Böylece, insan davranışının belirli bir yönü ele alınırken iktisadın History of Political Economy, 36:3, 2004, s. 413-414.) Robbins, bölüm başkanı olduğu LSE'deki kadroyu 1929'da Hayek ve Lerner gibi yabancı hocalarla genişletirken; Haberler ve Machlup gibi ziyaretçi öğretim üyelerini de konferanslar verdirmek üzere davet etmiştir. Ayrıca, K. Wicksell ve L. von Mises'in iktisat risalelerinin ya tercümesini ya da tıpkıbasımının yapıldığı bir projeyi de Hayek ile birlikte yürütmüştür. Bu vesileyle Avusturyen teorinin İngiltere'ye taşınmasında etkili olan Hayek'in, Robbins'in Almanca okuyabilmesini İngiliz akademisyenler arasında onu öne çıkaran başlıbaşına bir donanım olarak gördüğü belirtilmelidir.(Bkz. Hayek, Hayek on Hayek, s.77.) Robbins'in Almancası sayesinde açılabildiği kaynaklardan atmış olduğu dipnotların, iktisat metodolojisinin seyri üzerindeki dolaylı etkisine işaret ederek, mantıksal pozitivizm ve Popper'i Almanya'da tetkik edip iktisat metodolojisine taşımış olan T.Hutchison'a sözü bırakıyoruz: 'Robbins'in hayatımda müthiş bir tesiri vardır... Robbins'in bütün Almanca notları için müteşekkirim. Onun çok sayıda Almanca notları vardı -ve Alman ustalar- Max Weber, Avusturyalılar vb. Bu insanları okumak istiyordum." Bkz. John Hart, "A Conversation with Terence Hutchison", Journal of Economic Methodology, 9:3, 2002, s.363. 267 J.A.H., Maks, Classical, Neo-Classical and Austrian Philosophy of Economic Science, Yayınlanmamış Çalışma, s.10-11. 268 Fox, Reason and Reality in the Methodologies of Economics, s.88. 269 Robbins'e göre iktisadi önermelerin türetilebileceği üç temel postüla vardır: i) [Değer teorisinin temel postülası] bireyler tercihlerini sıralayabilirler ve öyle de yapmaktadırlar. ii) [Üretim teorisinin temel postülası] birden fazla üretim faktörü vardır. iii) [Dinamik teorisinin temel postülası] gelecek kıtlıklar konusunda emin olamayız. Bkz. Lionel Robbins, An Essay on Nature and Significance of Economic Science, London, Second Edition, Mac Millan and Co.Limited, 1945, s.78-79. 270 A.e., s.75. ^ A.e., s.76. 47 Eren, İktisatta Yöntem, s.155. 48 Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.77. 49 Maks, Classical, Neo-Classical and Austrian Philosophy of Economic Science, s.7. 275 Hausman, Philosophy and Economic Methodology, s.233.
49
kapsamı genişlemekte, sosyal bilimlerdeki emperyal yayılmasının önündeki engeller de kaldırılmaktadır.276 İktisadın kapsama alanı böylece genişlerken; Robbins'in kitabında ileri sürdüğü varsayımla teori arasında deneylenebilirlik anlayış ve arayışının olmadığı, hatta buna gerek bile olmadığı fikrinin ise sonraki yıllarda aynen korunduğunu ifade etmek mümkün olamamaktadır. Şu satırların Robbins'e ait olması şaşırtıcıdır: "Günümüzdeki iktisatçıların gerçek bir ayıbının çok fazla testten geçmemiş teorileşme olduğunu düşünüyorum. En acil ihtiyaçlardan biri, olgularca deneylenmiş ve olgulara ters düştüğü ispatlanmış teorik yapıların keşfedilmesi işinin, empirik çalışmaların hızlandırılmasıdır." 277 Robbins'ın 1959 yılında bir İtalyan dergisi için [R.Lipsey'in ifadesiyle]sessiz sedasız kaleme a/dığı278 bu yazının işaret ettiği kırılma önemlidir. Bu açıdan, Robbins'te karşılık bulmayan ilk tenkidin 1935 yılında 'A note on Toto/ogies and the Nature of Economic Theory' makalesiyle genç Hutchison tarafından sergilendiği belirtilmelidir.279 Hutchison, teorilerin boş kelime kovanlarına dönüşme dinamiğini totoloji kavramına atıfta bulunarak yakalarken, kendisini The Significance and Basic Postu/ates of Economic Theory'e [1938] ulaştıracak esaslı bir yola girmekte; 280 Robbins ise altından kaymakta olan zemini henüz farkedememektedir. 281 Ancak, 1950 sonrasında Robbins'in LSE'deki 'Genç Türk/er'
George J. Stigler, "Economics: The Imperial Science", The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 86, No. 3., 1984, s.302. 277 Lionel Robbins, "Present Position of Economics", Revista di Politica Economica, vol.49, 1959, s.1360. 278 Richard Lipsey, "Richard Lipsey" Economic Careers: Economics and Economists in Britain 1930-1970, Ed.by. K. Tribe, London, Routledge,1997, s.216. 279 T.W. Hutchison, "A Note on Tautologies and The Nature of Economic Theory", The Review of Economic Studies, Vol.2., No.2, 1935, s. 159-161. Hutchison, üç sayfalık önemli makalesinde başta R.F. Harrod olmak üzere, varsayımlardan hareketle sonuçlara ulaşıp, totolojiyi iktisat teorisi için savunan, sadece totolojik formülü iktisat teorisi için ileri süren iktisatçılarla yüzleşmekteydi. A.W. Coats, bu makaleyi L. Robbins'in metodoloji anlayışının bir eleştirisi olarak kabul etmektedir. (Bkz. A.W.Coats, "Half A Century of Methodological Controversy in Economics: As Reflected in the Writings of T. W. Hutchison", Methodological Controversy in Economics: Historical Essays in Honor of T. W. Hutchison, Ed.by. A.W. Coats, Connecticut, JAI Press, 1983, s.2.) Hutchison'un Harrod ve Robbins'ın yanısıra eleştirel oklarını yönelttiği bir diğer isim ise A.C. Pigou olmaktadır. Hutchison'ın özellikle altını çizdiği metodolojik yanlış, iktisatçıların bir takım varsayım ve kavramlardan yola çıkarak soyut gerçeklere ulaşıyor olmaları, ancak bunları teste tabi tutmaktan imtina etmeleridir. Sonuç, iktisat teorisi ve pozitif iktisat adına ortada dolaşan analitik söylemin müstakil varlığı olurken, gerçek dünyadaki işlerlik dışlanmaktadır. 280 Sayar, İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları, s. 37. 281 Alfred Stonier'in Robbins'in kitabı hakkındaki değerlendirme yazısı -Hutchison'ın makalesiyle eşzamanlı olarak- Zeitschrift für Nationalökonomie'de yayınlanmıştır. (Bkz. A. W. Stonier, "Review of L. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science (1932)", Zeitschrift für Nationalökonomie, vol. 5, 1934, s. 417-424.) Robbins, kitabının ikinci baskısında Stonier'e karşılık verme ihtiyacı duyarken metodolojik ekseninde ise henüz kesin bir kayma söz konusu değildir. Diğer taraftan Hutchison, Robbins'in 1930'lar itibariyle Avusturyen etkilere kapanmaya başladığını ifade etmektedir. (Bkz.Terence Hutchison, "Terence Hutchison", Economic Careers: Economics and Economists in Britain 1930-1970, Ed.by. K. Tribe, London, Routledge,1997, s.131.) Hutchison, söz konusu kapanışın yansımalarını ikinci baskıdaki değişiklikler üzerinden izlemektedir: 'İkinci baskıda bir dizi değişiklikler var. Apriorizmin zayıflamasını sağlamaya çalışmış, bir parça daha empirik olmuştur.' (Bkz. Hart, A Conversation with Terence Hutchison, s. 363.) M.N. Rothbard da söz konusu durumun farkındadır: 'Ne yazık ki, Robbins'in 1935'deki daha iyi bilinen yayını ilk yayınından temelde daha az Misesian ve daha fazla Neo-Klasik idi.' (Bkz. Rothbard, Ludwig von Mises: Scholar, Creator, Hero, s.88, dn.40.) Robbins ise kitabının 1935'te çıkan ikinci baskısının önsözünde kitaptan 'cesur ifadeleri 276
50
hareketiyle birlikte aşikarane yüzleşmek zorunda kaldığı eğilimler ise yoksayılamaz bir dönüşüme işaret etmektedir. 282 K.R.Popper'in 1946'da LSE'ye katılmasıyla birlikte Robbins'in fikri olarak da kayıtsız kalamadığına hükmettiğimiz283 söz konusu aposteriorik tavrın, daha 1938'de T.W.Hutchison tarafından ifade edilmiş olması anlamlıdır. 284
çıkardığını' ifade etmektedir. (Bkz. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, s. xiii.) 282 Robbins karşıtı yeni nesil LSE iktisatçıları 'Genç Türkler' olarak adlandırılmıştır. Bernard Corry, Chris Archibald, Kurt Klappholz, Joseph Agassi, Kelvin Lancester ve Richard Lipsey; 'Genç Türkler' olarak 'Metodoloji, Ölçme ve Deneyleme'[M2T=Methodology, Measurement and Testing] adı altında seminerler tertip ederken, Popper metodolojisini bir karşı-devrim arayışı içinde yaymaya çalışmıştır. (Bkz. Lipsey, Richard Lipsey, s. 206, 213, 217, 221) Bu süreçte, R.Lipsey'in ünlü ders kitabı Introduction to Positive Economics(1963) ve C.Archibald'ın An Introduction to a Mathematical Treatment of Economics(1967) kitabı öne çıkan önemli çalışmalardır. R. Lipsey, iktisadı doğa bilimi olarak ele alırken, laboratuar ortamında çalışan bilim adamı edasıyla konuya yaklaşmaktadır. (Bkz. Richard Lipsey, Introduction to Positive Economics, London, Weidenfeld&Nicolson, 1967, s. 13) Hutchison, Lipsey'in aşırı güvenine ihtiyatla yaklaşırken iktisatın kesinliksiz yapısının altını çizmekte, yasaların değil ancak eğilimlerin tespit edilebilir olduğunu hatırlatmaktadır. Bkz. T.W. Hutchison, Knowledge and Ignorance in Economics, Oxford, Basil Blackwell, 1977, s.17-20. 283 Robbins ve Popper'in LSE'de kesişen yollarının doğurabileceği fikri etkileşimin izini Robert A. Solo'nun şahitliğinde aramaktayız. R.A.Solo, L.Robbins'in danışmanlığında yürüttüğü 'iktisat teorisinin önvarsayımları '[presuppositions of economic theory] tezine felsefi niteliği nedeniyle K.R.Popper'in eş-danışman olarak atandığını ifade etmekte, böylece Ocak 1946'da LSE'ye katılan Popper'in ilk lisansüstü öğrencisinin de muhtemelen kendisi olduğunu ileri sürmektedir. (Bkz. Robert A. Solo, The Philosophy of Science, and Economics, New York, M.E. Sharpe Inc., 1991, s.4.) Robbins'in, Popper ile müştereken yönetmek yükümlülüğünde olduğu söz konusu tez çalışması vesilesiyle metodolojisini gözden geçirebileceği yetkin bir kaynağa ulaştığını ileri sürmek yanlış olmayacaktır. 284 M. Blaug, 1934'te yayınlanıp neredeyse hiç bilinmeyen Logik der Vorschung'un, Viyana çevresi tarafından bile tam olarak kavranamamış olduğundan bahsetmektedir. Bkz. Blaug, The Methodology of Economics: How Economists Explain, s.83. Hutchison, kitabın İngilizce yeni basımı için kaleme aldığı değerlendirme yazısında böylesine kuvvetli, canlandırıcı, kaliteli, özgün bir eserin hiçbir okuyucu tarafından ıskalanmaması gerektiğini ifade etmektedir. Bkz. T.W. Hutchison, "Reviewed Work(s): The Logic of Scientific Discovery by Karl R. Popper", Economica, New Series, Vol. 26, No.103, 1959, s.264.
51
2.3.2. Aposterioristler285 T.W. Hutchison'ın 1938'de yayınlanan tesirli, 286 önemli, 287 derinliğine nüfuz edici 288 , dönüm noktası olan,289 yol açıcı290 çalışmasından önce yirminci yüzyılın hakim metodolojik tavrının altını çizdiği değerler subjektivizm, metodolojik bireycilik ve iktisat teorisinin temel postülalarının apaçık karakteri olmaktaydı. 291 Alanındaki hakim kabulleri292 sarsarak klasik bir eser statüsüne ulaşan çalışma, yirminci yüzyıl bilim felsefesinin iktisatla ilk bağlantısı olurken, pozitivist dil ve düşünceyi de iktisat metodolojisine ulaştırmaktaydı. 293 Bu açıdan, Hutchison'ın eseri, iktisat metodolojisi tartışmalarının çağdaş bilim felsefesi tesirinde ve doğrultusunda yürütülmeye başlandığı bir döneme işaret etmektedir. Böylece, çağdaş dönem iktisat metodolojisi tartışmaları başlarken, alışılagelmiş apriorizme karşı da yetkin bir tenkide294girişilmektedir. Hutchison kitabının amacını şöyle ifade etmektedir:
285
L.A. Boland, iktisat okulları arasında aposteriorik/pozitivist eğilimlere sahip yaklaşımların tasnifini dört ana başlık altında yapmıştır: i) Harvard Pozitivizmi. ii) MIT Pozitivizmi. iii) Chicago Pozitivizmi. iv) LSE Pozitivizmi. En iyimser yaklaşım, Harvard pozitivizmidir. Edward Chamberlin'ın erken dönem öğretilerinden beslenerek 'deneysel iktisat'ın geliştirilmesi çabasını temsil etmektedir. Söz konusu deneysel yaklaşım, iktisatta değerlendirmelerin "şayet X gibi bir dünya olsaydı ve iktisadi ajanlar Y gibi koşullara göre hareket etseydi, Z gibi bir gözlenen gerçeklik ortaya çıkacaktı." ifadesinden hareketle yapılması gerektiğini ileri sürmektedir. Diğer bir uçta ise minimalist yaklaşım olarak, teorinin empirik olarak destekleniyor olmasını aramaksızın potansiyel olarak yanlışlanabilir olmasını yeterli kabul eden MIT pozitivizmi yer almaktadır. P.Samuelson öncülüğündeki bu tavır, karmaşık gerçek dünyanın deneye dayalı ifadesi ile ilgili genel memnuniyetsizlikten kaçınmak için tavrını matematiksel modellerin inşasından yana koymuş ve modelin zarafetinin, modelin varsayımlarının gerçeğe uygunluğu ya da iktisat politikasına yararlılığından daha önemli olduğunu ifade etmiştir. LSE pozitivizmi ise kontrollü deneylere ihtiyaç duymayan ama iktisatı bilimsel bir çaba içinde deneysel ve kantitatif veriye odaklanmış olarak icra etmeye çalışan bir tavır sergilemektedir. Bu yaklaşımda, Amerikan pozitivizminde olduğu gibi, ekonometrik yaklaşım önemli bir görev üstlenmesine rağmen, daha ziyade yardımcı bir araç olarak kullanılması gerekli görülmüştür. Chicago pozitivizmi ise Friedman'ın basitlikçi intrümentalizmi ve Becker-Stigler'in karmaşık onamacılığı(confirmationism) ile kendini göstermektedir. 'İşe yararlılık' bu okulun takipçilerince anahtar kavram olarak ele alınırken, öncelik i) politika yapıcılarınca kullanılacak pozitif teorilerin kurgulanması ve ii) neo-klasik iktisatın, piyasa sistemine dayalı bir sosyal koordinasyon sisteminin tekrar doğrulanmasına hizmet edecek şekilde yeniden üretilmesine verilmektedir. Bkz. Lawrance A. Boland, Critical Economic Methodology: A Personal Odyssey, London, Routledge, 2005, s. 118-121. Bu başlık altında söz konusu okulların teorik üretimlerinin denk düştüğü metodolojik duruştan daha ziyade, -eğer var ise- vasıtasız olarak ifade edilmiş olan temel metodolojik söylemleri esas alacağız. 286 K.Klappholz ve J. Agassi, "Methodological Prescriptions in Economics", Economica, New Series, Vol. 26, No. 101, 1959, s. 63. 287 Hausman, Introduction, s.39. 288 A.W.Coats, "Review of T.W.Hutchison, On Revolutions and Progress in Economic Knowledge", Kyklos, vol. 33, 1980, s. 173. 289 Daniel Hausman, "Introduction" , Philosophy of Economics: An Anthology, Ed.by. Daniel M. Hausman, , Cambridge, Cambridge University Press, 2008, s.33. 290 Coats, Half A Century of Methodological Controversy in Economics: As Reflected in the Writings of T. W. Hutchison, s.2. 291 Caldwell, Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century, s.99. 292 L. Robbins'in ve J. Robinson'ın 1932 yılına denk düşen çalışmalarına bir karşılık olarak kaleme alındığını bildiğimiz eserin, ayrıca 'Profesör Mises'in dogmatik ve aşırı apriorizmine' de bir tepki olduğu, Hutchison tarafından ifade edilmektedir.(Bkz. Hart, A Conversation with Terence Hutchison", s. 363), (Bkz. T.W. Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, New York, Augustos M. Kelley, 1960, XXII.) 293 Caldwell, Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century, s.5-6 294 Oscar Lange, Ekonomi Politik: Ekonomi Politikte Akımlar ve Bilimsel Bilgilerin Belirlenmesi, İstanbul, Ataç Yayınevi, 1968, s.21, dn.22.
52
"...İktisatı diğer sosyal bilimlerden ayıran 'saf teori' yapısının hakimiyetini açığa çıkarmada yardımcı olmak...'saf teori'ye dahil olan önerilerin geçerlilik kaynağını araştırırken, olmayanlardan ayırmayı, varsayımları ya da postülalarla bunların üzerine inşa edildikleri, özellikle de 'ceteris paribus' varsayımını ve nihayet bu varsayımların kendilerini içeren esas kavramları aydınlatmayı muktedir kılarak, 'saf teori'nin net bir tanımlamasına ulaşmak."295 Buna göre pozitif iktisat, önermeler, çözümlemeler ve teoriler için nihai bir ölçüt koymak zorundadır. Dolayısıyla, daha teorileştirmenin ilk aşamasında, 'sağ- duyu'dan hareketle araştırmasına başlayan iktisatçı, yasa ve ilişkilerini önce yukarıya doğru, daha sonra, aşağıya doğru giderek, bunların temellerini, ya da felsefi/metodolojik esaslarını, dikkate alarak kurgulandırmak zorundadır. İkinci aşamanın eleştiri, analiz ve test aracılığıyla birincil aşamayı mantıksal olarak sağlam ve üstyapı için güvenli bir temele ulaştıracağı umut edilmektedir.296 Hutchison, pozitif iktisatın alanına giren konuların gerçekliğinin kaynağına inerken, önermelerin nicelleşmesini savunmaktadır. Bu bakış açısıyla, pozitif iktisat içinde yer tutmuş 'ceteris paribus' ve benzeri varsayım ve postülaları teoriden ayırmanın gereğine inanmakta, denge; beklentiler; rasyonel davranış; fayda gibi temel kavramların bilimselliğini sorgulamaktadır. 297 Hutchison için bu kavramsal çerçevelerin daha sağlıklı empirik temeller üzerine inşa edilmesi kaçınılmazdır. Apriorizmin hipotez ve kavramları sorgulayacak eleştirel bir tavırdan yoksun olduğu ise aşikârdır. 298 Bu açıdan; Hutchison'ın tezinin merkezinde, tüm iktisadi önermelerin totolojik önermeler ya da empirik önermeler olarak sınıflandırılabileceğini ileri süren bir anlayış mevcuttur. 299 Böylece bütün önermeler, 295 296 297 298
299
Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, s.3 A.e., s. 16. A.e., s.40-45. Hutchison'ın istikrarlı yazın hayatının değişmez değeri, onu iktisadi düşüncenin yoksayılamaz otoritesi kılan şey, eleştirel kaleminden yansıyan edebi zenginlik veya ironik üslubundan ziyade, tüm bunlara yol gösteren, hepsinin üstünde konumlandırılmayı hak eden 'put kırıcı' tavrıdır. 193438 arasına denk düşen Almanya yıllarında Nazizmin yükselişine şahitlik edip, savaşa sürüklenen bir milletin zihni teslimiyetini gözlemleme imkanı bulan Hutchison, söz konusu siyasal pratiğin arkasında yatan felsefi önkabulleri çözümseme fırsatı bulmuştur. Testedilemez, koşulsuz ve sınırsız bir apriorizm ile yüzleşmek zorunda kaldığı Almanya yıllarında, Hutchison'ın bağnaz bir empirizme saplanmadan kurgulama başarısı gösterdiği metodolojiyi kavramak için coğrafyanın hakim entelektüel rüzgarlarının tespiti, bu açıdan, ayrıca önem kazanmaktadır. Ondokuzuncu yüzyılın düşünsel tesirlerinin hala canlı bir kabul bulduğu söz konusu dönemde, Alman literatürünün dört temel dualizmi bünyesinde barındırdığı ifade edilebilir. Schmoller ve Menger'in şahsında, 'tarih' ve 'teori' arasına sıkışmış olan ilk dualizmin ünlü Methodenstreit ile hayat bulduğu aşikardır. Empirizm ve rasyonalizm arasındaki ikinci dualizmde rasyonalizm için saf tutan isimler ise von Wieser ve von Mises olmaktadır. Üçüncü olarak, doğa bilimleri ve hermeneutik/verstehen arasındaki metodolojik dualizm ise neo-idealist Dilthey'i öne çıkarmaktadır. Son olarak, doğa bilimleri ve tarihsel/sosyal bilimler arasındaki dualizm tartışmalarının öne çıkardığı isim ise neo-Kantçı H.Rickert olmaktadır. Bu ortamda, WittgensteinKaufmann-Popper sacayağına oturttuğumuz Hutchison aposteriorizmi, bölünmüşlüğünü aktarmaya çalıştığımız söz konusu düşünsel yapıyla nasıl ilişkilendirilebilir? Schmoller ve Menger arasındaki tarih-teori dualizmini 'ideal tip' kavramsallaştırmasıyla uzlaştırmaya çalışan Max Weber ve fenomenoloji vesilesiyle Hume empirizmi-Descartes rasyonalizmini uzlaştırmaya çalışan Edmund Husserl'den etkilenen ismin iktisatçı Felix Kaufmann olması bizi aranılan cevaba sevk edecektir. (Bkz. John Hart, 'Beyond positivism' in Terence Hutchison's methodology: some surprising similarities with Frank Knight, Yayınlanmamış Çalışma, 2009, s.2-3.) Bu açıdan, F.Kaufmann'ın M. Blaug tarafından 'adeta başka bir dildeki Hutchison' olarak anılıyor olması da oldukça anlamlıdır. Bkz. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s. 83, dn.22. Hutchison'ın iktisat teorisinin totolojilerden kurtulması için taslağını çizdiği empirik realizmin ilk basamağında Wittgenstein bulunmaktadır. Cambridge'teki lisans eğitimi sırasında tanıştığı Tractacus Logico-Philosophicus'tan, bilimselliğin ölçütü olarak, teorinin testedilebilirliğini alırken, aslında Kantçı bir
53
kesin bir ayrımla, analitik [totolojik] ve sentetik [empirik] önermeler olarak ikiye ayrılırken; analitik önermeler, teste tabi tutulmadıkları için, olgular karşısında süreklilik arzetmekte, sentetik önermeler ise testten geçseler bile, somut olgular karşısında yanlışlanabilecekleri için, söz konusu sürekliliği taşımamaktadır. 300 Hutchison, iktisat metodolojisine taşıma başarısını gösterdiği analitik-sentetik ayırımı için yıllar sonra şunları dile getirmektedir: "... Bunun, iktisat teorisinin karmaşık bir faaliyeti için faydalı bir ayırım olduğu inancındayım. Bunun böyle olduğınu düşündüm ve hala bu düşüncedeyim. Bu ayırımın kapsamlı ya da tahsisi bir dikotomi olarak kabul görmesi durumunda bile, ben dogmatik olmamalıyım. Fakat yeterli bir şekilde ya analitik, ya da sentetik olarak açıklanamayan iktisatta önemli herhangi bir deneylenebilir önermelerin farkında değilim. Birinin bu şekilde, analitik ve sentetik (yani bir yanda tamamiyle mantıksal veya matematiksel, öte yanda, empirik ve tarihi) önermelerin deneylenmesine gayret sarfedilebilmesine ben, makul bir şekilde taraftarım. Başka türlü düşünenler, ilk önce, açıkça iktisatta (sadece akademik fesefede değil) yeterli bir şekilde analitik veya sentetik olarak ele alınmamış, ya da ciddi bir şekilde belirgin olmayan önermelerin numaralı bir listesini yapmalı, ikinci olarak da, bu önermelerin nasıl makul olarak testedilebilir olduğunu izah etmelidir. Ciddi ve oldukça tartışmalı bir konuda, anlaşılabilir bir şekilde testedilemeyen ve ahlaki olarak açıklanamayacak önermelerle karşılaşmış olmayı da uygun bulmam. Bir şans eseri, hiç bir zaman mükemmel bir mantıksal pozitivist olamadım." 301 Hutchison, bilimdışı/bilim ayırımını apriori/aposteriori ayırımına oturtabilmek için giriştiği uğraşta testedilebilirlik ölçütünü Popper'le bir adım daha öteye taşırken, Popper ölçütünü iktisat metodolojisine taşıyan ilk iktisatçı302 olmaktadır. Bu öykünmeyle, iktisatın tatbikatı olmayan postülalardan arındırılması teklif edilirken, bilimin özü ise reele başvurmaya indirgenmektedir. 303 Hutchison'ın 1938'deki eserinde işaret ettiği temel unsurları şu noktalarda toplamak mümkündür: i) İktisat teorisinin önermeleri Neoklasik iktisat düşüncesinin sistematiği içinde norm'a dönüştürülmesine rağmen somut iktisadi gerçekle
300 301 302
303
ayrım olan, analitik-sentetik ayrımına [ki temelde apriori/aposteriori ayrımından çok farklı gösterilemez.] ise Felix Kaufmann'ın 'Methodenlehre der Sozialwissenschaften'[1936] eseri vasıtasıyla ulaşmaktadır. Popper'in Logik der Vorschung'unu okuması ise onu yeni bir kavramsal çerçeveye kavuşturmaktadır: Yanlışlanabilirlik. Böylece, iktisat teorisinin felsefi çıkarsamalarla kurduğu açık bağlantıyı Wittgenstein Kaufmann - Popper sacayağına oturturken; Mises-Robbins apriorizmini de-çağının hakim bilim felsefesi eğilimlerine yaslanarak- tersyüz etmektedir.(Bkz. Coats, Half A Century of Methodological Controversy in Economics: As Reflected in the Writings of T. W. Hutchison s.7), (Bkz. Sayar, İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları, s.20.) Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, s. 13. Hutchison, Terence Hutchison, s.133. Hart, A Conversation with Terence Hutchison, s. 366. Popper'in şövalye yapılarak 'Sir' ünvanıyla taltif edilmesi sebebiyle, 'bu garip olaydan' biraz da Hutchison'ı sorumlu tuttuğu, yine Hutchison tarafından, aktarılmaktadır. Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, s. 11. Hutchison'un, bilimdışı/bilim ayrımına yönelirken partizan bir bilimperestliğe düşmediği özellikle belirtilmelidir: 'Burada yapmaya çalıştığımız şey 'bilimsel' önerme veya problemleri 'bilim-dışı' olanlara karşı yüceltmek değildir. Meteorolog'un bilgisinin, şairin veya sanatçının bilgisinden bir şekilde ne daha üstün, ne de daha aşağı olduğunu tartışmamaktayız.' Bkz. Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, s. 12. Hutchison, Popper'den mülhem bu ayrımları iktisata taşırken yine ihtiyat doludur:'... asıl ve temel ilgileri büyük oranda doğa bilimlerinden türemiş olan Popper ve Lakatos 'un etkisi(...)iktisatın canlı, statik-olmayan, tarihsel boyutlu malzemesine çok da uygun düşmemiştir.' Bkz. Terence Hutchison, Changing Aims in Economics, Oxford, Blackwell Publishers, 1992, s. 129.
54
ilişkili değildir. ii) Önermelerin, empirik olarak testedilebilir olmaları, yani önermelerin empirik içerikle yüklü olmaları gerekir. Bu demektir ki, bilhassa, 'ceteris paribus'a dayalı hükümlerin içeriğinin belirlenmiş olduklarından tamamen emin olunmalıdır.304 Hutchison'ın ifade etmek gayretinde olduğumuz metodolojik duruşunun birinci ayağı analitik-totolojik bir tespite, ikinci ayağı ise sentetik-empirik bir ideale dönüşmektedir. Bu noktada; idrakimizi kolaylaştıran, ancak gerçekliğin eksiksiz gösterimine denk düştüğünden de şüphe duyulan, söz konusu 'analitik-sentetik' ayrımının E.Nagel gibi modern filozoflarca pozitivist dogmanın bir yansıması olarak tanımlanmakta olduğu da belirtilmelidir. 305 M.Blaug, bilimsel önermelerin söz konusu dikotomik ayrımına kayıtsız kalınsa bile, Hutchison'un iktisadi önermelerin çoğunu totoloji olarak karakterize etme eğilimde olduğuna kayıtsız kalınamayacağını ileri sürmektedir. Sonuç; iktisatta, ilkesel olarak testedilebilir olmalarına rağmen sanki kasten pratikte test edilmeye karşı gelen iddialar ve basitçe gizlenmiş tanımlar halindeki iddialar arasındaki hayati ayrımın bulanıklaşmasıdır. 306 Bu çerçevede Klappholz&Agassi, Hutchison'ın analitik-totolojik önermeleri yerine üçlü bir tasnife yönelmiştir: i) analitik-totolojik ii) ilkesel olarak bile testedilmesi mümkün olmayan sentetikempirik önermeler iii) en azından ilkesel olarak testedilebilir sentetik-empirik önermeler. Böylece, birinci kategoriye giren iktisadi kavramların sayısı azalırken, ikinci kategoriye girenlerin sayısı artmakta; Hutchison'ın testedilmesi mümkün olmayan empirik iddiaları, totolojik iddialar olarak değerlendirdiği savunulmaktadır: 'Kitabının Keynes'in 'Genel Teori'sinden iki yıl sonra çıkmasına rağmen onun iktisat teorisi araştırmalarından iktisat teorisyenlerinin çoğunun totolojiden başka bir şey anlatmadığı izlenimi elde edilmektedir. Oysa Keynes şüphesiz empirik mevzuları ele almıştı.'307 Bu durumda, Hutchison'ın saf teorik önermelerin ekserisini totoloji olarak ilan ediyor olması da analitik-sentetik dikotomisini işler kılma çabasına bağlanmaktadır. Klappholz&Agassi; söz konusu ayrımı 'Toto/oji/eri değil, fakat sadece testedi/ebi/ir ifade/i tartışın!' kuralını vazetmeye meyilli bulup, yanlış ilan ederken; uyulması durumunda ise disiplin içinde ele alınacak kaydadeğer bir şeyin kalmayacağını ifade etmektedir.308 Oysaki teorilerin empirik 304
Bruce Caldwell, "Hutchison, Terence W.", The Handbook of Economic Methodology Ed.by. John B. Davis, D.Wade Hands ve Uskali Maki, Cheltenham, Edward Elgar, 1998, s.233. 305 Nagel, tüm doğruluğu ispat olunmuş önermelerin 'neticede' mantıksal olarak zorunlu[logically necessary] hale dönüşeceğinden ötürü, analitik [mantıksal olarak zorunlu] ve sentetik [mantıksal olarak bilinmeyen] ayrımının sadece bilimin pratik işleyişi açısından kabul edilebilir olduğunun altını çizmektedir. Bkz. Nagel, The Structure of Science:Problems in the Logic of Scientific Explanation, s.331. 306 İktisattaki metafiziksel, 'katı çekirdek' önermelerin varlığı söz konusu bulanıklığa örnek olarak sunulabilir. Fiyat sisteminin tüm iktisadi oyuncuların çıkarlarını uyumlaştıracak biçimde çalışıyor olması veya tüm iktisadi birimlerin kendi çıkarları doğrultusunda her zaman rasyonel hareket edeceğine inanılıyor olması aslında gerçek dünya hakkında yapılmış iddialardır ancak bir olayın kısıtlayıcıları olarak ortaya konulmadığından ilkesel olarak çürütülemezler. Bkz. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.77. 307 K.Klappholz ve J.Agassi, Methodological Prescriptions in Economics, s.64. Klappholz&Agassi, "Hutchsion'ın metodolojik kriterleriyle 'Genel Teorinin' önerme mantığı reel karşısında nasıl bir uygunluk gösterebilir?" sorusuna cevap ararken, J.Hart'ın Hutchison(1938) ve Keynes'in(1936) eserlerine yüklediği anlam başka bir boyuttan seslenmektedir. Hart'a göre klasik istihdam teorinin yetersizliğini ifşa etmiş olan Keynes gibi, klasik dedüktif metodun ilk eleştirel analizine girişmiş olan Hutchison da öncüdür. Bkz. John Hart, "Terence Hutchison's 1938 essay: towards a reappraisal", Journal of Economic Methodology, 10:3, 2003, s.354. 308 K.Klappholz ve J.Agassi, Methodological Prescriptions in Economics, s. 65. But while we are in sympathy with the broad intentions of his criticism and have great respect for his contribution, we regret to find some of Professor Hutchison's basic tenets unacceptable and believe them to give unjustifiable support to the kind
55
içeriği[empirical content] sıfırlansa bile, hala bilgilendirici içerik[informative content] sıfırdan büyük olabilir. Yani, bilgilendirici içerik testedilebilir olmasa bile, teoriyi totoloji olarak yaftalanmaktan kurtarır.309 Bu sebeple, Hutchison'ın yanlışlanabilirlik ölçütünü yanlış okuduğu, dolayısıyla iktisat metodolojisine uygun düşen trikomiyi ıskaladığı ifade edilmektedir. Hutchison'ın göremediği üçüncü boyut metafiziktir. Hutchison'ın ikili ayrımında bilimsel önermeler: i.a) 'gözlem ile makul yanlışlanabilir' veya i.b) 'bazı makul olabilirin reddi' ve ii) 'diğerleri' formundadır. [(i.a|i.b)] empirik ifadeler olurken, [(ii)] analitik- totolojik ifadelere denk düşmektedir. Burada, gözlem ile makul yanlışlanabilir olan, makul olabilirin reddiyle eş tutulmaktadır.[^(i.a=i.b)] Ancak, gerçeklere dayalı olarak inkar edilemez olan yanlış bir ifadeyi ele aldığımızda ise; böyle bir ifade, bazı makul olabilirleri reddedecek, böyle olmasına rağmen gözlem ile makul yanlışlanabilir olmayacaktır. Bu durumda, bu iki ifade özdeş olmamakta, [^(i.a^i.b)] dolayısıyla totoloji olmayan fakat yanlışlanamaz/testedilemez önermeler ortaya çıkmaktadır.310 Hutchison, söz konusu idialara, önce, kitabının ikinci baskısının önsöz'ünde, daha sonra da, 'Economica'da 311 cevap vermiştir. Ona göre, makul yanlışlanabilirliğin muğlâklığı, kesinlikle, bütün makul olan yanlış önermelerin gözlemiyle makul bir şekilde reddedilebilir.312 Dolayısıyla, eğer, empirik olan makul olarak reddedilebiliyor ya da prensipte reddedilebiliyorsa, bu, Hutchison'ın dikotomisinin yerini koruyabileceği anlamına gelmektedir. M.Blaug, zafiyet olarak tanımlanan bu noktanın incelikli izahına şöyle not düşmektedir: 'Hutchison iktisatçıların önemli empirik önermeleri sanki onlar totoloji ve tanımdan ibaretmişler gibi göstererek gerçekte koruma altına aldıklarını iddia ederken oldukça haklıydı.'313 Hutchison, metodolojik duruşunu testedilebilir önermelere dayandırırken, söz konusu testedilebilirlik ihtiyacının iktisat teorisinin varsayımlarına mı, yoksa öngörülerine mi yaslanmış olduğu ise belirsizdi.314 Fritz Machlup, konunun açıklığa kavuşmasına vesile olan 'The Problem of Verification in Economics' adlı yazısını 1955 yılında yayınlandı. 315
309
310 311
312 313
314
315
impatience we sought to criticise. Bkz. K.Klappholz ve J.Agassi, "Methodological Prescriptions in Economics: A rejoinder", Economica, New Series, Vol.27, No. 106., 1960, s. 161. Joseph Agassi, "Testability and Tautology in Economics", Philosophy of the Social Sciences, 1:1, 1971, s.51-52. K.Klappholz ve J.Agassi, Methodological Prescriptions in Economics, s. 63. T.W. Hutchison, "Methodological Prescription in Economics: A Reply", Economica, New Series, Vol. 27., No.106, 1960, s.158-160. Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, s. XXI, dn.1. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.85., dn.25. M.Blaug, ayrıca ifade etmektedir ki, gerçekte totolojik özdeşlik olan önermelerden mucizevi biçimde önemli iktisadi esinlenmeler çıkabilmektedir. Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.85. Her ne kadar Hutchison'ın kitabının başlığı '... Postulates of Economic Theory' bir ipucu veriyor olsa da... Fritz Machlup, "The Problem of Verification in Economics", Southern Economic Journal, Vol.22, No.1., 1955, s.1-22. F.Machlup, bu yazıdan çok önce, Hopkins Üniversite si'ndeki derslerinde Hutchison'ı sert bir şekilde eleştirmekteydi. Seçkin bir dördüncü kuşak Avusturyen olan Machlup'un derinlemesine nüfus edici, titiz ve eleştirel tavrı hiç şüphesiz entelektüel donanımının bir yansımasıydı. (Bkz. A.W. Coats, On the History of Economic Thought, London, Routledge, 1992, s.6.) Ancak, Machlup'un 17 yıllık bir gecikmeyle ortaya koyduğu eleştiriler salt metodolojik duruşundan kaynaklanmıyordu. Tarihsel şartlar, Robinson ve Chamberlin'ın tekelci rekabet teorileri[1933], Keynes'in genel teorisi[1939] ve Hall&Hitch'in makalesiyle beliren marjinalist çatışma[1939] ile beraber ortodoksinin önemli meydan okumalara maruz kaldığı bir döneme işaret ederken, teorinin teorileşme sürecini ele alan metodolojik düzlem de Popperci eğilimlerle şekillenmekteydi. Hutchison önderliğindeki Popperci kanat karşısında Knight, von Mises, Robbins, Friedman ve Machlup'un oluşturduğu müdafi [apologist] kanatın ortodoksiyi bağışık kılacak metodolojik tercihleri de dönemin bir ürünü olarak ortaya çıkıyordu. Latsis, [ve ondan alıntılayan Hart] Machlup'un 1955 makalesini çekincesizce bu ortam ve koşullanmanın bir ürünü olarak görmektedirler. Bkz. John Hart,
56
Machlup'un bu yazısı, F. H. Knight'ın 1940'ların hemen başında yaptığı eleştirilerin bir uzantısı idi.316 F.Machlup, Hutchison'ı tüm varsayımların duyular aracılığıyla elde edilmiş objektif veriler vasıtasıyla bağımsız olarak doğrulanmasını şart koşan bir ultra-empirisist olarak işaretlemekteydi. 317 Machlup'a göre bir ultra-empirisist, iktisat teorisinin temel varsayımlarını redderken, aynı zamanda bu varsayımlar üzerine kurulu teorik yapıları da reddetmekteydi. Totolojiden, ancak totolojinin doğabilir olması zaten bunu gerektirirdi. Böylece, empirik içerikten yoksun ilan edilip doğrulanmamış, doğrulanamaz, hayali ve gerçekdışı olarak betimlenen söz konusu varsayımlar üzerine inşa edilmiş olan hipotetik-dedüktif sistemin de yanıltıcı, öngörü gücünden veya açıklayıcılıktan yoksun olduğu sonucuna ulaşmak zor olmamaktaydı. 318 Machlup, alternatifin ne olabileceğini sorgularken; söz konusu güvensizliği aşmak için girişilebilecek istatistikî araştırmalar ve anket çalışmalarını, [örneğin tüketiciler için fayda maksimizasyonu/firmalar için kar maksimizasyonu gibi varsayımlar için sağlanabilecek doğrudan sınamayı], yanıltıcı olmasa da gereksiz bulmaktaydı. Bu temelde, anti-teorik empirisist yaklaşımın esas hatası, bağımsız
316
317
523
"Machlup's misinterpretation of Hutchison's methodology", Journal of Economic Methodology, Vol. 16, No.3, 2009, s. 334-335. F.Knight'ın Journal of Political Economy'de çıkan uzunca ve oldukça eleştirel yazısından önce A.W.Stonier, E.Whittaker ve J.D.Schearer'ın kısa kitap tahlilleri yayınlandı. Stonier, 'The Significance...'ın 'tartışmalı, fakat zarif olmayan bir uslupla' kaleme alındığını iddia ederken, yazarın geniş ve eksiksiz iktisat bilgisini dile getirmekten geri kalmamaktaydı. (Bkz. Alfred W. Stonier, "Reviewed Work(s):The Significance and Basic Postulates of Economic Theory.by T.W. Hutchison", The Economic Journal, Vol.49, No. 193, 1939, s.114-115.) Whittaker ise dipnot ve alıntıları yorucu bulsa bile, 'bu kitabı okuyup ta istifade etmeyecekler muhtemelen, pek azdır' ifadesini kullanmaktaydı.(Bkz. Edmund Whittaker, "Review of T.W.Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory", American Economic Review, Vol.30, No.1, 1940, s. 128.) Schearer'ın değerlendirmesine göre ise: 'bu kitap, oldukça önemli bir kitaptır. Akıl yürütmesi kesin ve pozitif iktisata sempatik. Bu arada ufak adaletsizliklerden muaf kalmamış, öyle ama bu alanda eksiksiz olan kitap hangisidir? (Bkz. J.D.Schearer, "Review of T.W.Hutchison, The significance and Basic Postulates of Economic Theory", Economic Record, vol. 15, 1939, s. 138.) Ardı ardına gelen bu tahlillerden sonra, Hutchison'a göre 'kesinlikle uçuk bir yazı' olan Knight'ın makalesi yayınlandı. (Bkz. Hutchison, Terence Hutchison, s. 135.) Knight, Hutchison'ın iktisat teorisine getirdiği yanlışlanabilirlik ölçütünü eğer aktüel saçmalık değilse, dogmatik ve esasta yanıltıcı ve yanlış olarak değerlendirirken, pozitivizmden duyduğu büyük rahatsızlığı ifade etmekte ve iktisattaki doğruların doğa bilimlerindeki gibi elde edilemeyeceğini verstehen öğretisine yaslanarak ileri sürmekteydi. (Bkz. Frank H. Knight, "What is Truth in Economics?", The Journal of Political Economy, Vol.48, No.1, 1940, s. 4,5,7.) Hutchison, Knight'in ileri sürdüğü itirazlar karşısında, kendi felsefi konumunu Wittgenstein, Russell, İngiliz empirisistleri ile Carnap ve Kaufmann'a bağlayarak tavrını yeniden ifade etti.(Bkz. T.W. Hutchison, "The Significance and Basic Postulates of Economic Theory: A Reply to Professor Knight", Journal of Political Economy, Vol. 44, 1941, s. 735.) Knight, iktisadi davranışlar hakkındaki önermelerin empirik olarak testedilebilirliğini kategorik olarak reddederek karşılık verdi: '...testedilebilir önermelerle 'sağduyunun belirsiz kavrayışları' arasında çizilen kategorik karşıtlığın ve ancak iktisat teorisinde birincil karakterdeki önermelerin kabul edilebilir olduğunda ısrar edilmesi yanlış bir tavırdır ve hemen vazgeçilmelidir.'(Bkz. Frank H. Knight, "The Significance and Basic Postulates of Economic Theory: A Rejoinder", The Journal of Political Economy, Vol.49, No.5, 1941, s.753.) Knight, kısa cevabıyla birlikte tartışmayı sona erdirdi. Ancak, şöhretli bir iktisatçı olarak genç bir istidadın eserine yönelttiği eleştiriler vesilesiyle de iktisat metodolojisinde yıllara yayılan tartışmaların tetikleyicisi oldu. Radikal apriorizme karşı olup teorinin deneyime bağımlı olması gerektiğine işaret eden tüm iktisatçıları empirisist olarak tanımlayan Machlup, söz konusu sınıfın çeşitli katmanlarıyla birlikte var olduğunu ifade etmiştir. Madde [iv] ultra-empirisistlere denk düşmek üzere, empirisistler şöyle tasnif edilebilir: i) teorinin yardımıyla çıkarsanmış olan sonuçların imkan olduğunda gözlemsel verilerle karşılaştırılmasını talep edenler, ii) verilerin yorumlanması, hipotezlerin testedilmesi ve gerçek bağıntıların tahminiyle kendilerini öncelikli olarak meşgul kılanlar, iii) veri toplamakla ilgilenip hatta ham veri üretmek için tasarlanmış saha çalışmalarıyla dahi meşgul olanlar, iv) bağımsız olarak doğrulanmamış hiçbir düzeydeki analiz önermesini meşru çalışma alanı olarak görmeyenler. Bkz.Machlup, The Problem of Verifications in Economics, s. 7. A.e., s. 8.
57
olarak testedilebilir olmayan 'temel(höristik) hipotezler' ile gözlemlenmiş olgu ve şartlara bağlı olduğu farzedilmiş olan 'özel(factual) varsayımlar' arasındaki farkı görememekten ileri gelmekteydi. 319 Machlup, muhtemelen bu farkın daha görülebilir olması gayretiyle, metodolojik kavrayışını 'aygıt/saf teorinin motoru/makine' metaforlarını kullanarak betimlemeye çalışmıştır. Machlup'un analitik makinesinin girdisi varsayılan sebepler, çıktısı ise çıkarsanan etkilerdir. Makinenin açıklama veya öngörü aracı olarak hizmet vermesi isteniyorsa, varsayılan[assumed] ve çıkarsanan[deduced] değişimlerin gözlemlenmiş fenomenler ve gözlem verilerine denk düşmesi gerekmektedir. Makinenin, açıklamalarda [gözlemlenen değişim için] uygun sebebi seçebilmesi, öngörülerde de [gözlemlenen değişim için] muhtemel etkiyi tespit edebilmesi gerekmektedir. Temel hipotezler değişmez parçalara denk düşerken, makineyi makine yapan unsurları oluşturmaktadır. Şartlar hakkındaki özel varsayımlar 320 ise, makinenin geri kalan tüm değişebilir parçalarına karşılık gelirken varsayılan değişimin[assumed change] de onun altında işlemesi beklenmektedir.321Böylece katı empirik doğrulama varsayılan değişim için, sıradan empirik yargılar da varsayılan şartlar için belirtilirken, varsayılan eylem tipi ise iktisadi analizin bağımsız doğrulama gerektirmeyen temel postulalarını teşkil etmektedir. 322 Machlup, iktisat teorisinin temel varsayımlarını bağımsız bir empirik doğrulamaya konu etmezken, ihtiyaç duyulan kavramın ise Weber-Schuetz çizgisinde tanımladığı an/aşz/abi/ir/ik[Verstândlichkeit] olduğunu ifade etmektedir. Bu yaklaşım, doğa bilimleri ve sosyal bilimler arasındaki farktan doğarken; daha açıklayıcı varsayımlara ulaşılıncaya kadar kabul edilecek olup, höristik değeri olduğu müddetçe reddedilmeyecek olan bir ara kategoriye işaret etmektedir. 323 Hutchison, doğa ve sosyal bilimler arasındaki farkın gayet farkında olduğunu ifade ederken; Machlup'tan iktisatta insan eyleminin teorileştirilmesi üzerine olan varsayımların olum(suz)lanmasının
A.e., s. 9. Machlup, temel hipotezleri 'yüksek-seviyedeki genellemeler' olarak tanımlarken; bireylerin fırsatları değerlendirme çabasına sahip olacaklarını, rasyonel hareket edeceklerini, tercihlerini tutarlı bir sıraya koyabileceklerini, girişimcilerin de aynı risk seviyesinde daha fazla karı daha azına tercih edeceğini bu türden örnekler olarak sıralarken, bunların empirik olarak anlamlı olmalarına rağmen hiçbir bağımsız empirik teste ihtiyaç duymadığını ifade etmektedir. Diğer taraftan, özel varsayımlar da 'düşük-seviyede hipotezler' olarak tanımlanırken; sofra tuzunun hanehalklarının çoğunun bütçesinde cüzi bir yer tuttuğu, şeker ithalatına getirilmiş olan kotanın varlığı da bu türe örnekler olarak sıralanmaktadır. Bu önermelerden, çıkarsamaya açık olduklarından, örneğin şu hükümlere ulaşılabilir: -tuz fiyatlarındaki bir azalış, tuz tüketimini büyük oranda arttırmayacaktır; -yurtdışı şeker fiyatlarındaki bir azalma, yurtiçi şeker fiyatlarında bir düşüşe sebebiyet vermeyecektir. Sıralanan söz konusu çıkarsamaların, empirik olarak testedilebilir olduğu aşikârdır. Bkz. A.e., s. 10-11. 320 Özel varsayımların; a) olaya b) duruma c) idareye/düzene bağımlı bir değişkenlik gösterdiği ifade edilebilir. Maddelendirilmiş bu varsayılan şartları[assumed conditions] tanımlamak gerekirse; a- tipi varsayılan şartlar: Malların çeşitleri (Dayanıklı-dayanıksız, bozulabilir, düşük-üstün, ikame, tamamlayıcı vb. mallar); maliyet şartları (azalan, artan, sabit marjinal maliyet); arz ve talep esneklikleri(pozitif, negatif, sonsuz, sıfır, ünit...); pazar durumu (tam, kusurlu polipol; muvazaalı, düzensiz oligopol; tam, kusurlu monopol); beklentiler (esnek, esnek olmayan; iyimser-kötümser; belirli, belirsiz); tüketim meyli(birden büyük/küçük); likidite tercihlerinin esnekliği(sonsuz, sonsuzdan küçük, sıfır); b-tipi varsayılan şartlar: genel ticari görünüm (patlama ruhu, depresyon karamsarlığı); banka kredileri uygunluğu (sıkışmış-genişlemiş likidite), merkez bankası politikası; maliye politikası; tarım politikası; anti-trust politikaları; dış yardım programları, ticaret birliği politikaları; c-tipi varsayılan şartlar: yasal ve sosyal kurumlar; özel mülkiyet; serbestlik anlaşması; firma kanunları; patent sistemi; ulaşım-nakliye sistemi; sözleşme icrası; kanundışılık etiği; sosyal adet ve gelenekler; parasal sistem. Bkz. A.e., s. 14-15. 321 Bkz. A.e., s. 12. 322 Bkz. A.e., s. 17. 323 Bkz. A.e., s. 16. Machlup, bu ara kategoriyi, hem sentetik hem apriori nitelikteki [q bilinmeden, p bilinemez] sentetik apriori karşısına, ne sentetik ne de apriori nitelikteki [p biliniyor ise, q'nun kabulü gereklidir] işlem kurallarını yerleştiren F.Kaufmann'dan almaktadır. Bkz. Felix Kaufmann, Methodology of the Social Sciences, London, Thames and Hudson, 1958, s.80, 83, 85. 319
58
insan eyleminin sonuçlarının olum(suz)lanmasına göre daha zor olduğunun gösterilmesini talep etmektedir.324 Diğer taraftan, temel varsayımların dolaylı olarak sonuçlar üzerinden testedilmiş olacağını tekraren ifade etmiş olan Machlup'a karşı şöyle bir izaha girişmektedir: "Bu temel varsayımın testedilme koşullarının belirlenmesinin 'dolaysız' ve 'bağımsız' biçimde elde edildiği ya da sonuçların belirlenmiş testlerinden sonuçların çıkarsandığı varsayımlara, geriye doğru dolaylı olarak işletilerek, elde edildiği ilkesel olarak fark etmez."325 Oysaki M. Blaug'a göre 'i/kese/ o/arak' oldukça fark eder! Bunun anlamı her bir hipotezin kendi başına dolaysız bir şekilde test edilmesini değil de, buna karşılık her bir teorinin kendi başına dolaylı bir şekilde test edilmesini savunmak olurken, her bir varsayımın dolaysız deduksiyonla empirik olarak test edilebilir önermelere indirgenmesi şartı doğmaktadır. 326 Machlup, çıkarsanmış sonuçların makul testedilebilirliğinin, temel varsayımlarının dolaysızca testedilmesi yerine ikame ediliyor olmasını, kendi şahsi iddiasının[:do/ay/z doğru/amanın] kabulüne rağmen, fiili bir redde karşılık geldiğini ifade etmekte, bu sebeple de Hutchison'ı 'gönü/süz u/tra-empirisist' olarak tanımlamaktadır. 327 J. Hart, 'Mach/up's misrepresentation of Hutchison's methodology' makalesinde Hutchison'ın dolaylı doğrulamaya/testedilebilirliğe 328 karşı olmadığını; esas önemli noktanın, 'varsayımların dolaysızca test edilmesi' şartının, 'hipotezlerin dolaylı olarak doğrulanması'nın alternatifi değil, tamamlayıcısı olarak kabul edilmesi olduğunu ifade etmektedir.329 Dolayısıyla, tüm ayrışma ve sıkışma yine varsayımların testedilebilirliği noktasında düğümlenmektedir. Aposteriorik yaklaşımı parantezleyen varsayım-öngörü hattındaki söz konusu düğümün bir kördüğüme dönüşmesi ise varsayımların gerçekliğini gereksizleştiren M.Friedman'ın metodolojik yaklaşımıyla vücut bulmaktadır. Böylece, Hutchison devrimi330 Machlup-Friedman ikilisi 331 vesilesiyle varsayım-öngörü balansının bozulduğu basit bir
324
325 326 327 328
329
330
331
T.W. Hutchison, "Professor Machlup on Verification in Economics", Southern Economic Journal, Vol.22, No.4, 1956, s. 481. Machlup'a göre; iş adamlarının eylemlerinin arkasındaki motivasyonun örneğin kar maksimizasyonu sebebiyle mi gerçekleştiğini test edecek dolaysız bir empirik çalışmanın, bisiklet fiyatlarının artışını test eden bir çalışmadan daha zor olacağını kim kabul etmez? Bkz. Fritz Machlup, "Rejoinder to a Reluctant Ultra Empicist", Southern Economic Journal, Vol.22, No.4, 1956, s. 487. Hutchison, Professor Machlup on Verification in Economics, s. 481 Blaug, The Methodology of Economics: Or How Economists Explain, s.85. Machlup, Rejoinder to a Reluctant Ultra Empicist, s. 483-484 Dolaylı test sürecini kısaca şöyle ifade edebiliriz: Eğer A varsayımı dolaysızca test edilemiyorsa, fakat A varsayımı ve B varsayımı ile birlikte empirik olarak test edilebilir C önermesini sunuyorsa, bu durumda C önermesinin testedilebilirliği aynı zamanda A varsayımının dolaylı olarak test edilebilebilmesi imkanı sunmaktadır. John Hart, "Machlup's misrepresentation of Hutchison's methodology", Journal of Economic Methodology, 16:3, 2009, s.329. John B. Davis, "The Turn in Economics and the Turn in Economic Methodology", Journal of Economic Methodology, 14:3, 2007, s. 277. Jack Melitz, "Friedman and Machlup on the Significance of Testing Economic Assumptions", The Journal of Political Economy, Vol. 73., No.1., 1965, s.38, 56, 57. Fritz Machlup'un Hutchison ve Friedman'ın arasında konumlandırılmamızın nedeni, iktisatta empirik araştırmanın önemini ısrarla ifade etmesinin yanında, iktisadi hipotezler için yapılan tüm sınamaların bir sonuca varamayacağının altını çizmekte de bir o kadar keskin olmasıdır.
59
instrümentalizme doğru çekilirken yegâne kutsanan değer ise teorinin öngörü gücü olmaktadır. M.Friedman'ın 1953 yılında yayınlanan, yirminci yüzyılın en tesirli-en şöhretli iktisat metodolojisi metnine dönüşen ünlü makalesi 'The Methodology of Positive Economics' iktisatın objektif bilim standartlarını karşılayabilmesinin yollarını sorgulamaktadır.521 Friedman makalesine pozitif/normatif bilim ayrımını iktisata ulaştıran J.N.Keynes'in ünlü kitabına olan hayranlığını ifade ederek başlarken, çalışmasının önceliğini de 'ayrık bir pozitif bilim inşa etme sürecinde ortaya çıkan metodolojik problemler' olarak betimlemektedir. 332 Friedman, pozitif ve normatif iktisatın muğlak sınırlarını netleştirmeye çalışırken, ahlaki durum ve değer yargılarından bağımsız objektif bir iktisat arayışındadır. 333 Yani, 'bir şeyin ne olması gerektiği' ile değil 'ne olduğu' ile ilgilenen, şartlardaki tüm değişikliklerin sonuçlarını öngörebilecek bir genellemeler sistemi! 334 Friedman, söz konusu sistemin başarısını öngörülerin kesinliği, kapsamı ve uygunluğuna bağlarken, normatif iktisat ve iktisat sanatını pozitif iktisattan bağımsız olarak değerlendirmemektedir: 'Her politika kararı, bir şeyi bir şeyin yerine yapma hakkında gizli veya açık olarak pozitif iktisat temelli olması gereken bir öngörüye dayanır.' 335 Ancak, doğru iktisadi politikalar üzerinde uzlaşılabiliyorsa; bu hiç şüphesiz normatif iktisatın gelişiminden daha ziyade, pozitif iktisatın başarısından ileri gelmektedir. 336 Bu anlamda pozitif iktisatın başarısı da, Friedman'ın tekraren ifade ettiği üzere, 'açıklamaya niyetlendiği fenomenler sınıfındaki öngörü gücüyle' tartılmaktadır.337 Friedman, 'özsel hipotezlerin gövdesi' olarak nitelediği teoriyi, nedenselliğin sistematik ve organize metotlarını öne çıkarmak için tasarlanmış bir dil, maddesel içerikten yoksun bir totolojiler kümesi olarak tanımlamaktadır.338 Böylece, bir taraftan teori/totoloji eşitliğini ortaya koyarken, diğer taraftan da bu eşitliğin türediği mantıksalcılığın dayattığı saf doğrulamacılıktan kendini ayırmaktadır: "Olgusal deliller hiçbir zaman bir hipotezi ispatlayamaz, sadece onu çürütmekte başarısız olabilir, bu da, bizim hipotezin tecrübelerle bir yere kadar kesin olmayan tarzda doğrulandığını söylediğimizde genellikle kastettiğimiz şeydir."339
332 333
334 335 336 337 544 339
Milton Friedman, Essays in Positive Economics, Chicago, University of Chicago Press, 1953, s.3. Friedman, iktisatın fizik gibi objektif bir bilim olabileceğine inanırken gözlemci ve gözlenen süreç arasındaki etkileşimin doğurduğu zorlukların da farkındadır. Ancak, söz konusu durum sosyal bilimciye, fizikçinin elde edemeyeceği cinsten verilere ulaşma imkanı sağlamaktadır. (Bkz. Friedman, Essays in Positive Economics, s.4.) Frazer&Boland, Friedman'ın bu tavrını Popper'de olduğu üzere metodolojik monizm çatısı altında değerlendirmektedir. Bkz. William J. Frazer ve Lawrance A. Boland, "An Essay on the Foundations of Friedman's Methodology", The American Economic Review, Vol. 73, No.1, 1983, s. 132. Friedman, Essays in Positive Economics, s.4. A.e.,s.5. A.e., s.6. A.e., s.8. A.e., s.7. A.e., s.9. Bu ifadenin bilim felsefesi bağlamında açıkça ve kesin olarak denk düştüğü eğilim Popperci yanlışlamacılık olurken; Frazer&Boland bu kısa ifade dışında Friedman'ın makalesinde hiçbir noktanın, Popperci bilim felsefesiyle uyum göstermediğinin altını çizmektedir. Bkz. Frazer&Boland, An Essay on the Foundation of Friedman's Methodology, s. 129.
60
Friedman için sınırlı gözlemden türetilebilecek sınırsız sayıdaki mümkün hipotezin geçerliliği de alternatifleri arasından seçilebilme şartına bağlıdır. Seçimde basitlik ve verimlilik kriterleri önem kazanmaktadır: 'Bir teori verilen herhangi bir fenomen alanında daha az başlangıç bi/gisiy/e tahminlerde bulunabiliyorsa 'daha basit; yapılan tahmin daha doğru, teorinin tahminleri daha geniş bir alana hitap ediyor ve araştırmalar için daha fazla ilave yol öneriyorsa 'daha zengin'dir."340 Böylece, Friedman metodolojisinin esas noktasına ulaşılmaktadır! Friedman, basitlik ilkesiyle varsayımları; verimlilik ilkesiyle de öngörüleri [esasta instrümentalist] bir temele bağlarken, nihayetinde ulaşılan cesur hükmün altını da ısrarla çizmektedir. Friedman'a göre; 'teori/erin an/am/ı/ığı ve varsayım/arın gerçek/iği hemen her zaman birbirine zıt o/urken', 'gerçekten önem/i ve an/am/ı hipotez/erin gerçek/iğin vahşice yanlış betimsel temsil/eri o/an varsayım/ara sahip olduğunu' görmek ise zor olmamalıdır. 341 Bu temelde elde edilmeye çalışılan, birbirlerinden bağımsız oldukları öne sürülen iki testin[varsayımların gerçekliği/öngörülerin isabetliliği] tek bir teste[öngörü gücü] indirgenmesidir. Böylece varılan bu noktada, Friedman'ın iktisat tanımı da metodolojik tercihleri doğrultusunda şekillenmektedir: ' .iktisat, iktisadi olgularla ilgili durumlardaki değişikliğin sonuçlarını tahmin etmek için kullanılan geçici kabul görmüş genellemeler kümesidir.'342 Genel hatlarını vermeye çalıştığımız Friedman metodolojisinin karmaşık bir zihinle kurgulanmış olduğunu ifade etmek mümkündür. Pratisyen iktisatçılar içinde en üst seviyede343 bir isim olan M.Friedman'ın, bilim felsefesine hakim bir filozof- metodolojist olamayışı eleştirilerin temel kaynağı olarak ele alınabilir. Tek bir bilim felsefesi kaynağına atıfta bulunulmadan yazılan makaleyi D.Hausman, 'ilginç karışıklık' olarak tanımlarken, içerdiği belirsizlik ve tutarsızlıkların hatırı sayılır bir literatüre yol açtığını da ayrıca ifade etmektedir. 344 L.A. Boland ise, A Critique of Friedman's Critics makalesinde oluşan literatürü etüt ederken, [varsayım, hipotez, teori gibi] kavramların tanımlanmaksızın, Friedman, Essays in Positive Economics, s.10. A.e., s. 14. Friedman için, gerçekçi olmalarına ihtiyaç duyulmayan varsayımların bazı önemli rolleri vardır: i) genellikle bir teoriyi tanımlamanın ve sunmanın ekonomik bir yoludur ii) bazen sonuçlarıyla hipotezin dolaylı bir testini sağlarlar ii) bazen teorinin geçerli olması beklenen koşulların belirlenmesinde uygun bir araçtır. (Bkz. A.e. s.23.) Bu noktada, Friedman metodolojisinin belirginleşmesi açısından altı çizilmesi gereken bir asimetriye işaret etmek gerekmektedir. Friedman, varsayımların gerçekçi olması ya da gerçekçi olmamasının fark etmediğini ifade etmemekte, kesin olarak varsayımların yüksek derecedeki gerçekdışılığının gerekliliğine işaret etmektedir! M8 A.e., s.39. 343 Frazer&Boland'a göre Friedman'ın mesleki altyapısı -o günden bugüne- başka hiçbir iktisatçının yanşamayacağı derece kaydadeğerdir. Öyle ki; matematik ve iktisat eğitimi ardınca Chicago Üniversitesinde Henry Schultz ile istatistik, Frank Knight, Henry Simons ve Jacop Viner ile politik iktisat çalışmaları; Colombia Üniversitesinde Harold Hotelling ile matematiksel istatistik ve matematiksel iktisat, James Angell ile parasal iktisat, Wesley Mitchell ile düşünce tarihi ve iş çevrimleri çalışmaları; NBER'de [National Bureau of Economic Research] empirik çalışmalar... Bkz. Frazer ve Boland, An Essay on the Foundations of Friedman's Methodology, s. 133. 344 Hausman, Philosophy and Economic Methodology, .s 235. U.Mâki, Friedman'ın makalesini FKarışımı [F-Mix] olarak yaftalarken, malzemesinin birçoğunun belirsiz, bazılarının da bir diğeriyle zor uzlaştırılır olduğu bir tertip olarak tanımlamaktadır. (Bkz. Uskali Mâki, "'The Methodology of positive economics'(1953) does not give us the methodology of positive economics", Journal of Economic Methodology, 10:4, 2003, s. 496.) Mâki, böylece yapıntıcılık[fictionalism], instrümentalizm, pozitivizm, yanlışlamacılık, pragmatizm, realizm ve sosyal yapısalcılık dahil olmak üzere; birçok doktrinin içerildiği bir menüyle karşılaşan okuyucunun, bir seçim problemiyle karşı karşıya bırakıldığını ifade etmektedir. Bkz. A.e., s.505. 340
341
61
dikkatsizce ve karışıklığa yol açacak biçimde kullanılmasına 345 rağmen, makalede içsel tutarsızlık ve mantıksızlık olmadığına işaret etmektedir.346 Boland'a göre makalenin açıkça dayandığı instrümentalist eğilimlerin eleştirisine girişilmeden metodolojisinin eleştirilmesi yersizdir.347 Koopsman, Rotwein ve De Alessi kritiklerinin zafiyeti bu türdendir. Ayrıca, her ne kadar Friedman'ın makalesiyle instrümentalizmi savunmak mümkün olmasa da, instrümentalizm'in Friedman'ın makalesinin yegane savunucusu olduğu yok sayılamaz. 348 Boland, makalenin içsel tutarlılığı konusunda haklıdır.349 Ancak, Friedman metodolojisinin muhafızı konumundaki instrümentalizmin ontolojik kurgusu kavranmadan, Boland'ın haklılığı anlaşılamaz. Şöyle ki; konvensiyonizmin[uzlaşımcılık] yozlaşmış bir versiyonu olan instrümentalizme göre, teorilerin ne yanlışlığı-ne de doğruluğu mevcuttur, sadece öngörü aracı olarak işe yararlılığı mevzudur. 350 Yani indüksiyon probleminin, doğrunun reddedilerek çözülmesi! B.Caldwell bu temelin, Friedman metodolojisini instrümentalizm düzleminde temize çıkaracağını fark ederken, öncelikli hedefe instrümentalizmi yerleştirilmektedir. 351 Caldwell, hâlihazırdaki instrümentalizm eleştirilerini sıralarken, Boland'ın ortaya koyduğu mantıksal tutarlılığın instrümentalizmin instrümentalist savunusuna denk düştüğünü ifade etmektedir.352 Bu açıdan, birçok doktrine temas ederek inşa olan Friedman metodolojisinin, içerilen yapıların karşılıklı tutarlılığı ve
345
346 347
348 554
349
350
351 352
Lawrance A. Boland, "A Critique of Friedman's Critics", Journal of Economic Literature, Vol.17., No.2, 1979, s. 513. Benzer biçimde E.Nagel da, Friedman'ın 'gerçekdışılık' kelimesini makalesinin üç farklı yerinde-üç farklı anlama gelecek biçimde kullandığını ifade etmektedir. Bkz. Ernest Nagel, "Assumptions in Economic Theory", The American Review, Vol.53, No.2, Papers and Proceedings of the Seventy-Fifth Annual Meeting of the American Economic Association, 1963, s. 214-215. Boland, A Critique of Friedman's Critics, s.522. Boland'ın 1979 makalesine yapılan itirazlara 1987 yılında cevap vermiştir. Bkz. Lawrance Boland, "Boland on Friedman's Methodology: A Summation", Journal of Economic Issues, Vol.21, 1987, s.381. Boland, A Critique of Friedman's Critics, s.521-522. Ayrıca Bkz. Lawrance Boland, "Boland on Friedman's Methodology: A Summation", Journal of Economic Issues, Vol.21 s.381 Boland, makalesinde instrümentalizmin mantıksal analizine girişmiştir. Varsayımlar ve sonuçlar arasındaki mantıksal etkileşim; hem evrensel doğru olarak gösterilemeyecek, hem de reddedilemez biçimde, instrümentalizmi tutarlı kılmaktadır. Şöyle ki; mantık bize iki argüman formu sunmaktadır: modus ponens ve modus tollens. Modus Ponens, P^Q, P|- Q gösterimiyle ifade edilir. [Örn: Bugün pazartesi ise işe gideceğim, Bugün pazartesi, öyleyse işe gideceğim.] Modus ponens, 'doğruyu' varsayımdan sonuca 'ileri doğru' iletir. Modus Tollens ise, P^Q, - Q|- - P gösterimiyle ifade edilir. [Örn. Eğer hırsız girer ise, alarm çalar. Alarm çalmıyor, öyleyse hırsız girmemiştir.] Modus tollens, 'yanlışı' sonuçlardan varsayımlara 'geriye doğru' iletir. Modus ponens'in tersine işletmek "sonra geleni onaylama safsatası"; modus tollens'i tersine doğru işletmek ise "önce geleni reddetme safsatası" olarak anılır. Bu anlamda, doğrunun geriye doğru, yanlışın da ileri doğru iletilemeyeceği -mantıksal olarak- sabittir. [Yani, varsayımların doğruluğu sonuca[öngörüye] iletilebilirken yanlışlığı iletilemez!] Boland için söz konusu iletim mekanizmasını varsayımlar-sonuçlar[öngörüler] düzleminde kavrayabilmek, Friedman'ın makalesinin yaslandığı instrümentalist temelin yanlışlanamazlığının anlaşılmasına denk düşecektir. Bkz. Boland, A Critique of Friedman's Critics, s. s.505. Lakatos, History of Science and Its Rational Reconstructions, s.95. Popper, instrümentalizmin bilimi yalnızca 'uygulamalı bilim' olarak ele almasını, 'saf bilim'in görmezden gelinmesi olarak değerlendirmiştir. Bkz. Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, s.111. Caldwell, A Critique of Friedman's Methodological Instrumentalism, s.366. A.e., s.373, dn.8. Kabul etmek gerektir ki, iktisat biliminin hedefini gerçeği arayan açıklayıcılık olarak konumlandıranlar için instrümentalizm kendiliğinden çökmektedir. Bkz. Caldwell, Beyond Positivizm: Economic Methodology in Twentieth Century, s.182.
62
mümkün biraradalığı sorgulanarak değerlendirilmesi zorunludur. 353 Söz konusu zorunluluğun yüzeysel olarak işaret ettiği nokta Friedman metodolojisinin içsel/dışsal tutarlılığı354 olurken, esasta kendini gösteren ise bilim felsefesindeki metateorik bölünme355 olmaktadır. J.R.Wible, bu bölünme temelinde Friedman metodolojisi ve kritiklerini ele alırken şüphecilik[skeptizm] ve inancılık[fideizm] arasındaki geleneksel sıkışıklığın 356
353
354
355
356
Bu bağlamda, A.Buğra'nın kritiği kayda değerdir. (Bkz. Ayşe Buğra, İktisatçılar ve İnsanlar: Bir Yöntem Çalışması, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s.287-291) A.Buğra, tespit ettiği çelişkiyi çoklu doktriner tutarsızlık bağlamında ele almasa da, ustaca kurgulanan instrümentalist-pozitivist- Darwinist harmanın ürettiği örtük ideolojiyi deşifre edebilmektedir. 'Pozitif iktisatın metodolojisi'ne emdirilmiş olan her türlü ideolojik/subjektif tavrın, -öncelikle- pozitif/normatif ayrımıyla çelişeceği aşikârken, durumu şöylece izah edebiliriz: Friedman, [varsayımların gerçekdışılığı ilkesiyle tutarlı olarak] hem insanların iktisadi faaliyetlerinde maksimizasyona yönelik hareket edip etmediklerinin önemli olmadığını, hem de insanların piyasanın doğal seleksiyona tabi olmamak için ister istemez rasyonalite varsayımına uygun biçimde hareket edeceklerini ileri sürmektedir. Friedman, piyasanın işleyişini bireylerin rasyonaliteleri üzerine inşa eden klasik tavrın yerine, bireylerin davranışlarını piyasanın işleyişini göz önüne alarak açıklamayı ikame etmektedir. Böylece, insanı anlamaya yönelik doğru betimsel varsayımlar sorgulanamaz doğal seleksiyon dinamiklerine atıfta bulunularak[sosyal darwinizm] tasviye edilirken[instrümentalizm], işler kılınmaya çalışılan pozitif alanın inşasına[pozitivizm] da normatif değerlerin tasviyesini tavsiye eden -nihayetinde normatif- bir tavırla girişilmektedir. İçsel tutarlılık ile ifade edilmeye çalışılan Boland'ın ortaya koyduğu 'instrümentalizmin instrümentalist savunusu' olmaktadır. Dışsal tutarlılık ise, yalnız instrümentalizmin öğeleriyle inşa edilmemiş olan metnin, beslendiği diğer doktrinlerinin makul biraradalığı ve karşılıklı tutarlılığına işaret etmektedir. Hakim bilim felsefesinin temelinde yer alan batı felsefesi köklü bir kriz içindedir. Düşünce kalıplarını 'şüphecilik'[skepticism] ve 'inancılık'[fideism] arasına sıkıştıran bu krizi izah etmek için pozitif iktisat ile en yakın teması olan empirizmi ele alabiliriz. Şöyle ki; E: empirizm hakkındaki bir ifade, olsun. 1-E ise bilginin empirik kriteri hakkındaki şöyle bir genel ifade olsun: "1-E: Hipotezler empirik olarak araştırılabilir." Bu ifadenin içeriği bir empirisist için sorunsuzdur. Ancak tutarlı bir empirisist için ifadenin kendisi yeni bir 2-E ifadesiyle desteklenmedikçe sorunludur! Sorunu ortadan kaldırabilecek olan ifade şöyle olacaktır: "2-E: Empirik olarak araştırılabilirlik kriteri, empirik olarak araştırılabilir olmalıdır." Tutarlı bir empirisist için 2-E ifadesi de benzer şekilde yeni bir "3-E: 2-E ifadesi empirik olarak araştırılabilir olmalıdır." ifadesine muhtaçtır... N sonsuza yaklaşırken, empirizmin tutarlı icra şartı "N-E: (N-1)-E ifadesi empirik olarak araştırılabilir olmalıdır." ifadesiyle ortaya çıkarken; empirizmin empirik olarak haklı çıkarılması da imkansızlaşmaktadır. Şüpheciliğin [skepticism] arkasında bu mantıksal gerçeklik yatmaktadır. Empirizme hayat alanı açmak için ise, (1-E, 2-E, 3- E, ...) ifadeleriyle tutarsız, "X-E: X-E ifadesinin tabi olmayacağı empirik olarak araştırılabilirlik kriteri saf bilgiye ulaşmak için yeterlidir." ifadesi kurgulanırken aynı zamanda empirizme olan inanç ortaya konulmaktadır. İnancılığın [fideizm] arkasında söz konusu kurgu yatmaktadır. Rasyonalitenin sınırlarına işaret eden söz konusu gösterimi bilim felsefesi cephesinden ilk tespit eden K.R. Popper olurken; rasyonel olarak savunulamayacak nihai rasyonalite standartlarıyla çalışan mevcut ekoller için tasnif edici bir sınır çizilmesi de kaçınılmaz olmuştur. W.B.Weimer; bu tür bir inanç ile [inancılık] iş gören epistemolojik yaklaşımların 'haklı çıkarıcı metateori' [justificationist metatheory] olarak adlandırdığı bir yapıyı oluşturduğunu ifade ederken; alternatif olarak ise 'haklı çıkarmayacı metateori 'lerle [unjustificationist metatheory] çalışan eleştirel yaklaşımları [:Popper, Kuhn, Lakatos] öne çıkarmaktadır. Bu çerçevede, bilimsel araştırma programları ve paradigmal analiz salt tekil kriterlere [örn: yanlışlama veya doğrulama veya öngörü.] teslim edilmemiş olan yargı güçleri sayesinde olası eleştirilerden kurtulurken, Friedman metodolojisi -farklı eleştirmenlerce farklı temellerde ele alınmış olsa da- yine tek yönlülüğüyle sınıfta kalmaktadır. (Bkz. James R. Wible, "Friedman's Positive Economics and Philosophy of Science", Southern Economic Journal, Vol. 49, No.2. 1982, s. 351-354.) Friedman metodolojisi ve Friedman iktisatı söz konusu sıkışıklık temelinde ele alındığında, ciddi bir çelişki içerir. Friedman'ın iktisatçı olarak belki de en büyük katkısı, kısa dönem politikalarının uzun dönem sonuçlarının göz ardı edilmemesi gerektiği olurken, metodolojisi epistemolojik olarak uzun dönemin ihmal edildiği bir karaktere bürünmektedir. Öyle ki, entelektüel uzun dönemde şüphecilik[skeptizm], entelektüel kısa dönemde inancılık [fideizm] kendini gösterirken; doğrunun varlığını reddederek indüksiyon problemini çözmeye çalışan instrümentalizme dayanmış olan Friedman metodolojisi neredeyse entelektüel en kısa döneme atıfta bulunan bir karaktere bürünmektedir. Bkz., Wible, Friedman's Positive Economics and Philosophy of Science, s. 357-358.
63
iktisattaki çözümü için ise yanlışlanabilirlik, çok boyutluluk ve modern bilimsel yapının karmaşıklığını öne çıkaran metateorik yaklaşımlara yaslanmaktadır.357 2.4. İktisat Metodolojisinin Döngüselliği İkili bir yapı içinde ele aldığımız iktisat metodolojisinin seyri akan zamanda takip edildiğinde karşımıza döngüsel bir yapı çıkmaktadır. Bu temelde, metodolojik bir çalışma olmamasına rağmen, eserdeki soyut ve tarihsel analizin dengeli varlığından güç alınarak Milletlerin Zengin/iği'nin yayın yılı ortaya koymaya çalıştığımız dinamiğin kavranması açısından milad olarak alınabilir. Şekilde yatay eksen 1776'dan günümüze akan zamanı temsil ederken, eksenin üstünde kalan alan apriorizmi, altında kalan alan ise aposteriorizmi ifade etmektedir. Şekil. 2.1. Metodolojik Döngüsellik
İktisat metodolojisinde apriorizmin ilk tepe noktasına, Ricardo iktisatının metodolojik dışa vurumu olduğunu ifade edebileceğimiz, J.S.Mill'in 1836 tarihli 'On The Definition of Po/itica/ Economy: and on the Method of Investigation Proper to It' makalesi aracılığıyla ulaşmaktayız. Bu ilk tepe noktasının, aposteriorizm alanındaki simetrisi ise İngiliz Klasik iktisatına bir tepki olarak doğan Alman tarihçi okulun metodolojisiyle ortaya çıkmaktadır. Avusturyen okul ile methodenstreit[metot kavgası] olarak tarihe geçen düşünsel bir ayrışma yaşayan tarihçi okulun lideri G.Schmoller de bu anlamda aposteriorizmin ilk tepe noktasına denk düşmektedir. Ortaya çıkan bu savrulmanın uzlaşım noktası ise yüzyıl tamamlanmadan Cambridge Okulu tarafından üretilmiştir. Böylece hem Klasik anlayıştan Neoklasik yapıya geçişe, hem de Methodenstreit ayrışmasının uzlaştırım çabasına denk düşen çalışma 1890 tarihli 'The Scope and Method of Political Economy' eseriyle J.N.Keynes'e ait olmaktadır. Ortaya çıkan uzlaşıyı apriorizm için yeni bir tepe noktasına savuran isim L.Robbins olurken, iktisata yeni bir tanım getirdiği eseri 'An Essay on the Nature and Significance of Economic 357
A.e., s. 359.
64
Science'm yayın yılı ise 1932'ye denk düşmektedir. Robbins'in Avusturya Okulunun düşünsel etkileri altında kaleme aldığı eseri 1938 itibariyle beklenen simetrisini üretirken, böylece bir diğer tepe noktasına ulaşılmaktadır. T.W. Hutchison'ın hakim pozitivist eğilimleri arkasına alarak kaleme aldığı 'The Significance and Basic Postulates of Economic Theory' çalışması yirminci yüzyıl iktisat metodolojisi tartışmalarına yön ve şekil veren temel eser olurken, varsayımların testedilebilirliğini öngören yaklaşımıyla da yazarının 'ultra-empirisist' olarak anılmasını kaçınılmaz kılmıştır. Diğer taraftan, varsayım-öngörü hattında testedilebilirlik-yanlışlanabilirlik kriteriyle sahne alan çalışmanın iktisat metodolojine kazandırdığı ivme, 1953 itibariyle varsayımların gerçekdışılığını gerekli gören 'The Methodology of Positive Economics' başlıklı M.Friedman makalesiyle yine kaçınılmaz bir apriori-aposterio dengesine ulaşmaktadır. Böylece karşılaşılan, iktisat metodolojisinin apriorizm ve aposteriorizm arasındaki salınımlı yapısı olmaktadır. Bu temelde, söz konusu yapının salındığı alt ve üst limitlerin, ait olunan felsefi eğilimler ve bu eğilimlerin bilim felsefesine yansıttığı şartlanmalar tarafından belirlendiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Dolayısıyla iktisat metodolojisinde büyük M-metodolojisi olarak ifade bulan yansımanın takibi, aslında iktisat metodolojisinin dinamiklerinin takibi olurken, dolaylı olarak ulaşılan nokta ise kendine bağımsız bir alan üretme eğiliminde olan iktisatın felsefi bağımlılıklarıdır.
SONUÇ İktisat metodolojisi üzerine yapılan bir çalışma iktisat-felsefe hattında, her iki uca farklı yoğunluklarla temas ederek ve olası farklı kurgulardan birini öne çıkararak kaleme alınabilir. İktisadi kavrayışın tanımladığı insan-madde/insan-insan ilişkisini sorunsuzca kabul eden bir algının tercihi, ekseriyetle model kurmadaki teknik sorunların giderildiği türden bir metodoloji; insan-madde/insan-insan ilişkisinde norm-reel çatışması yaşayan bir algının tercihi ise kavramsal yapının yeniden tanımlanmasını talep eden türden bir metodoloji olacaktır. İlk türden bir metodolojik tercihin iktisat-felsefe hattında iktisata, ikincisinin ise felsefeye yaslandığı aşikardır. Bu temelde, iktisat metodolojinin nasıl kurgulanması gerektiğini, tartışmanın merkezine oturtmadan, dolaylı hükümlerle tasvir etmeyi amaçlayan bir çalışma; bilim felsefesi ışığında[I.bölüm] iktisat metodolojisinin tarihsel seyri ve dinamiklerini yakalamak gayretiyle, hem iktisadi düşüncenin metodoloji üzerinden takibini[II. Bölüm], hem de iktisat metodolojinin iktisadi düşünce üzerinden takibini[III. Bölüm] yüklenir. Bu ağır yükle yola çıkan araştırmacının sorumluluğunu hafifletecek ilk keşif, iktisat metodolojisinin tarihsel seyrinin çerçeveleneceği kavram veya kavram çiftlerinin belirlenmesidir. Söz konusu çerçevenin türetilebileceği yegane alana ise bilim felsefesinin zihin açıcı tartışmaları vesilesiyle varılabilir. Bu açıdan, iktisat metodolojisinin seyrini 'apriorizm' ve 'aposteriorizm' arasında takip edebilmek, bir anlamda Hume'dan beri süregiden tartışmalarının miras ve ikramıyla iş görmektir. Bununla beraber, mümbit bilim felsefesi tartışmalarından seçilecek olası farklı kavram kümeleriyle, iktisat metodolojisinin [ve dolayısıyla iktisatın] farklı çerçeveler içinde takdimi de mümkündür. İktisat metodolojisi açısından çalışmamızın içlemi, apriorizm ve aposteriorizm arasındaki döngüselliği içerirken, sözü edilen tüm olası takdim tarzlarınının çalışmanın dışlamını teşkil ettiği ifade edilebilir. Dolayısıyla çalışmamızın, iktisat metodolojisini, öncelikle ve esas olarak [örneğin] 'paradigma' veya 'bilimsel araştırma programları' çerçevesinde ele alan bir çalışma olmadığı aşikardır. Ayrıca, apriorizm ve aposteriorizm tartışmalarında konumlandırılması imkansız eklektik tavırların niçin ısrarla öne çıkarılmadığı daha anlaşılır olacaktır. İçlem ve dışlamı bu çerçevede belirlenen bu çalışmanın, okuyucuyu farklı okuma tarzlarında farklı hükümlere ulaştırabileceği peşinen kabul edilmektedir. Üst metnin dipnotlarla
65
desteklenerek veya desteklenmeyerek okunması arasındaki farkın ihmal edilebilir olmaması amaçlı bir tercihtir. Üst metin, bölümler itibariyle iç içe geçmiş eşderinlik eğrileri misali birbiriyle keşişmeden hükümlerin netleştiği bir noktaya akarken, dipnotların karşıt dipakıntılar misali kimi zaman spekülatif gidiş-gelişler ve karşıt duruşlara denk düştüğü aşikadır. Dolayısıyla, dipnotların açmak gayretinde olduğu idrak ile üst metnin daha da netleşeceği ümit edilmektedir. Bu açıdan üst metin telaşsız bir literatür taraması izlenimi verse de, dipnotlardaki tartışmaların işaret ettiği noktalarla göründüğünden daha fazlasına dönüşmesi kaçınılmazdır. Bu dönüşümü gerçekleştirme yükümlülüğünün öncelikle okuyuca yüklendiği de açıklıkla ifade edilebilir. Tercihimizin nedeni, ne akademik bir el çabukluğuyla metne emdirilmeye çalışılan ideolojik şartlanmalar, ne de eleştirel gözlerden kaçırılmaya çalışılan totolojik hükümlerdir. Yegane neden, kalitatif çalışmalarda ifade edilmek istenen öncelikli mesajın okuyucuya dolaylı olarak sunulmasının daha değerli/daha etkin olacağı yönündeki önkabulümüzde saklıdır. Bu karakteristikte inşa edilmiş olan tezin ilk bölümününde, 'İktisat metodo/ojisi'ni bilim felsefesinin iktisada tatbik edilmesi olarak tanımlarken; bilim felsefesinin ana eğilimleri de tarihsel gelişimiyle birlikte aktarılmaya çalışılmıştır. İktisattan soyunmuş olarak çıkılan epistemolojik ufuk turunun bilim felsefesinin iktisadi analiziyle bitirilmiş olması, hem birinci bölümün ait olunan disipline dönülerek sonlandırılması hem de emperyal bir bilim olma yolunda ilerleyen iktisadın kuşatıcılığının ifadesi yönünden önemlidir. Bu açıdan disiplini söz konusu emperyal ufuklara sevkeden ünlü iktisat tanımının son bölümde ele alınıyor olması da rastlantısal değildir. İkinci bölümde ise teoriyi teorinin kendisi için ihmal etmekten çekinmeyen metodolojik gayretin tarihine yönelinerek, iktisat okullarının oluşum sürecinde etkin olan Methodenstreit[metot kavgası] süregiden bir dinamikte ele alınmıştır. Birinci ve ikinci bölümlerin sağlamlaştırdığı kavramsal yapı üzerinde yükselen üçüncü bölüm ise iktisat ve metodoloji ilişkisinin sorgulanarak, iktisat metodolojisinin temel eğilimlerinin apriorizm ve aposteriorizm ekseninde takip edildiği bir gözleme dönüşmektedir. Neredeyse simetrik ilerlediği ifade edilebilecek olan bu döngüselliğin varlığı tezin öncelikle işaret ettiği unsurdur. Söz konusu döngüselliğin içinde varolduğu alt ve üst limitlerin ait olunan felsefi eğilimler ve bu eğilimlerin bilim felsefesine yansıttığı şartlanmalar tarafından belirlendiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Bu çıkarım, üçüncü bölümün birinci bölüme işaret ediyor olmasını doğurmaktadır ki; bu tezin içsel bütünlüğü açısından kayda değerdir.
KAYNAKÇA Acot, Pascal: Bilim Tarihi, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2005. Addleson, Mark: Equilibrium Versus Understanding-Towards the Restoration of Economics as Social Theory, London, Routledge, 1995. Adrian, Edgar Douglas: Proceedings of the 3rd Congress of Psychiatry. Montreal 1961, Toronto, University of Toronto Press, 1961. Agassi, Joseph: "Review: Against Method: Outline of an Anarchistic Theory of Knowledge, Paul K. Feyerabend", Philosophia, Vol.6, 1976. Agassi, Joseph: "Anthropomorphism in Science", Dictionary of the History of Ideas: Studies of Selected Pivotal Ideas, Ed.by.Philip P. Wiener, New York, Scribner, 1973, s.87-91. Agassi, Joseph: "Testability and Tautology in Economics", Philosophy of the Social Sciences, 1:1, 1971. Agazzi, Evandro: "Commensurability, Incommensurability, and Cumulativity in Scientific Knowledge", Epistemology, Methodology, and Philosophy of Science, 1985.
66
Akerman, Johan: "Annual Survey of Economic Theory: The Setting of the Central Problem", Econometrica, Vol. 4, No.2, 1936. Akkuş, Emel: Yeni Klasik İktisat Okulu'na Analitik Bir Yaklaşım, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003. Altman, S. P.: "Schmoller's Political Economy", The Journal of Political Economy, Vol. 13, No. 1., 1904. Ansari, M.I.: "What is Wrong with Economics is What is Wrong with its Methodological Foundations", Methodus, vol.3, No:1, 1991. Arnold, Matthew: Lectures and Essays in Criticism, Ed.by. R.H. Super, Ann Arbor, The University of Michigan Press, 1962. Ashley, W. J.: "The Historical School, a Retrospect", Publications of the American Economic Association, Vol. 10, No. 3, Supplement, Handbook of the American Economic Association 1895. Together with Report of the Seventh Annual Meeting., 1895. Aster, Ernst von: Bilgi Teorisi ve Mantık, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1994. Ayer, A.J.: "Editor's Introduction", Logical Positivism, Ed.by.A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.3-30. Backhouse, Roger E.: Explorations in Economic Methdology: From Lakatos to Empirical Philosophy of Science, London, Routledge, 1998. Barkai, Haim: "The Methodenstreit and The Emergence of Mathematical Economics", Eastern Economic Journal, Vol.22, No.1. Beck, Lewis White: "Kant's Strategy", Journal of the History of Ideas, Vol. 28, No. 2, 1967. Bell, John Fred: A History of Economic Thought, New York, The Ronald Press Company, 1953. Benjamin, A. Cornelius: An Introduction to the Philosophy of Science, The Macmillan Company, New York, 1937. Bernal, J.D.: The Social Function of Science, London, The M.I.T. Press, 1939. Bernstein, Jeremy: Albert Einstein: Fiziğin Sınırları, Ankara, Tubitak Yayınları, 2006. Blaug, Mark: Economic Theory in Retrospect, Cambridge, Cambridge Uni. Press, 1985. Blaug, Mark: The Methodology of Economics: How Economists Explain, Cambridge, Cambridge University Press, 1993. Blaug, Mark: "Ugly Currents in Modern Economics", Policy Options, September, 1997. Blaug, Mark: "Review: Reviewed Work(s): Investigations into the Method of the Social Sciences with Special Reference to Economics by C. Menger", Economica, New Series, Vol. 54, No. 213, 1987. Blaug, Mark: "Is there Really Progress in Economics", Is there Progress in Economics: Knowledge Truth and the History of Economic Thought, Ed.by. Stephan Boehm ve Diğerleri, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2002, s.21-41. Bobaroğlu, Metin: "Yöntem Sorunu", Us: Düşün ve Ötesi, Bahar 2000. Boehm, Stephan ve Diğerleri: "Professor Ludwig M. Lachmann (1906-1990): Scholar, Teacher, and Austrian School Critic of Late Classical Formalism in Economics", American Journal of Economics and Sociology, Vol. 59, No. 3., 2000. Boland, Lawrance: "Dealing with Popper in Economic Methodology", Philosophy of the Social Sciences, Vol 33, 2003. Boland, Lawrence: "Methodology as an Exercise in Economic Analysis", Philosophy of Science, Vol. 38, No. 1, 1971. Boland, Lawrance A.: "Towards a Useful Methodology Disipline", Journal of Economic Methodology, 8:1, 2001. Boland, Lawrance A.: The Foundations of Economic Method, London, George Allen&Unwin, 1998. Boland, Lawrance A.: Critical Economic Methodology: A Personal Odyssey ,
67
London, Routledge, 2005. Boland, Lawrance A.: "A Critique of Friedman's Critics", Journal of Economic Literature, Vol.17., No.2, 1979. Lawrance Boland, "Boland on Friedman's Methodology: A Summation", Journal of Economic Issues, Vol.21, 1987. Bortkiewicz, Ladislaus von; Kurz, Heinz D.: "Marginalism, Clasissism and Socialism in German Speaking Countries", Socialism and Marginalism in Economics 1870-1930, Ed.by. Ian Steedman, London, Routledge, 1995, s.7 - 86. Bostaph, Samuel: "The Methodological Debate Between Carl Menger and the German Historicists", Atlantic Economic Journal, Vol. 6., No. 3, 1978. Boehm-Bawerk, Eugen von: "The Historical vs. the Deductive Method in Political Economy", Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 1, 1890. Böhm-Bawerk, Eugen von: Marx ve Marksist Sistemin Bitişi, Ankara, Liberte Yayınları, 2006. Böhm-Bawerk, Eugen von: "The Austrian Economists", Annals of the American Academy of Political and Social Science, Vol. 1, 1891. Böhm-Bawerk, Eugen von: The Positive Theory of Capital, London, MacMillan and Co., 1891. Böhm-Bawerk, Eugen: "The Positive Theory of Capital and Its Critics", The Quarterly Journal of Economics, Vol. 9, No. 2, 1895. Bronowski, Jacop: "Humanism and the Growth of Knowledge", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s.606- 632. Brown, James Robert: Who Rules In Science: An Opinionated Guide for the Wars, Maasachusetts, Harvard University Pres, 2001. Brunswik, Egon: "Historical and Thematic Relations of Psychology to Other Sciences", The Scientific Monthly, Vol. 83, No. 3, 1956. Buchwald, Jed Z. ve Smith, George E.: "Thomas S. Kuhn, 1922-1996", Philosophy of Science, Vol. 64, No. 2, 1997. Buchholz, Todd G.: Ölü İktisatçılardan Yeni Fikirler: Modern Ekonomik Düşünceye Giriş , Ankara, Adres Yayınları, 2005. Buechner, M. Northrup: "Reviewed work(s): Carl Menger and the Origins of Austrian Economics by Max Alter", Southern Economic Journal, Vol. 58, No. 4, 1992. Buğra, Ayşe: İktisatçılar ve İnsanlar: Bir Yöntem Çalışması, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001. Butler, Eamonn: Hayek: Çağımız İktisat ve Siyaset Felsefesine Katkısı, Ankara, Liberte Yayınları, 2001. Butlin, F. M.: "Reviewed work(s): Karl Marx and the Close of his System: A Criticism. by Eugen v. BöhmBawerk", The Economic Journal, Vol. 8, No. 31, 1898. Caldwell, Bruce: "A Critique of Friedman's Methodological Instrumentalism", Southern Economic Journal, Vol. 47, No.2, 1980. Caldwell, Bruce J.: "Clarifying Popper", Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 1, 1991. Caldwell, Bruce J.: Beyond Positivism: Economic Methodology in the Twentieth Century , London, George Allen&Unwin, 1982. Caldwell, Bruce: "Hayek and the Austrian tradition", The Cambridge Companion to Hayek, Ed.by. Edward Feser, Cambridge, Cambridge University Press, 2006, s. 13-34. Caldwell, Bruce: "Hutchison, Terence W " , The Handbook of Economic Methodology, Ed.by. John B. Davis, D.Wade Hands ve Uskali Maki, Cheltenham, Edward Elgar, 1998, s.232-235. Caldwell, Bruce: Hayek's Challenge: An Intellectual Biography of F.A.Hayek, Chicago, The University of Chicago Press, 2004. Capaldi, Nicholas: David Hume: The Newtonian Philosopher, Boston, Twayne Publishers, 1975. Caplan, Bryan: "The Austrian Search for Realistic Foundations", Southern Economic Journal, Vol. 65, No. 4, 1999.
68
Capra, Fritjof: Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası , İstabul, İnsan Yayınları, 1992. Carnap, Rudolf: "The Elimination of Metaphsics Through Logical Analysis of Language", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s. 60-81. Casti, John L. ve DePauli, Werner: Gödel: Mantığa Adanmış Bir Yaşam, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2004. Christianson, Gale E.: Isaac Newton , Ankara, Tubitak Yayınları, 2004. Clark, John B.: "The Genesis of Capital", Publications of the American Economic Association, Vol. 9, No. 1, Hand Book of the American Economic Association, 1894. Together with Report of the Sixth Annual Meeting. University of Chicago, September 11-15, 1893, (Jan., 1894) Coats, A.W.: "The Historist Reaction in English Political Economy 1870-90", Economica, New Series, Vol. 21, No. 82., 1954. Coats, A. W.: "The Revival of Subjektivism in Economics", Beyond Positive Economics?, Ed.by. Jack Wiseman, London, MacMillan Pres, 1983, s.87-103. Coats, A.W.: "Half A Century of Methodological Controversy in Economics: As Reflected in the Writings of T. W. Hutchison", Methodological Controversy in Economics: Historical Essays in Honor of T.W. Hutchison, Ed.by. A.W. Coats, Connecticut, JAI Press, 1983, s. 142. Coats, A.W.: "Review of T.W.Hutchison, On Revolutions and Progress in Economic Knowledge", Kyklos, Vol. 33, 1980. Coats, A.W. : On the History of Economic Thought, London, Routledge, 1992. Congdon, Lee: "Imre Lakatos' Road to 1956", Contemporary European History, Vol. 6, No. 3, Theme Issue: Intellectual Life and the First Crisis of State Socialism in East Central Europe, 1953-1956, 1997. Cornforth, Maurice: Science Versus Idealism: In Defence of Philosophy against Positivism and Pragmatism, Connecticut, Greenwood Press, 1955. Corvi, Roberta: An Introduction to the Thought of Karl Popper, London, Routledge, 1997. Davis, John B.: "The Turn in Economics and the Turn in Economic Methodology", Journal of Economic Methodology, 14:3, 2007. Dehem, Roger: "Reviewed work(s): Karl Marx and the Close of His System by Eugen von Bohm-Bawerk, Bohm-Bawerk's Criticism of Marx by Rudolf Hilferding; Ladislaus von Bortkiewicz; Paul M. Sweezy", The Canadian Journal of Economics and Political Science / Revue canadienne d'Economique et de Science politique, Vol. 16, No. 4, 1950. Deleuze, Gilles: Empiricism and Subjectivity: An Essay on Hume's Theory of Human Nature, Colombia University Press, New York, 1989. Dellow, E.L.: Methods of Science: An Introduction to Measuring and Testing for Laymen and Students, New York, Universe Books, 1970. Demir, Ömer: İktisatta Yöntem Tartışmaları, Konya, Vadi Yayınları, 1996. Demir, Ömer: Bilim Felsefesi, Ankara, Vadi Yayınları, 2000. Descartes, Rene: Aklın Yönetimi İçin Kurallar, İstanbul, Sosyal Yayınları, 1999. Descartes, Rene: Yöntem Üzerine Konuşma, İstanbul, Morpa Kültür Yayınları, 2004. Divitçioğlu, Sencer: Değer ve Bölüşüm-Marxist İktisat ve Cambridge Okulu, İstanbul, İ.Ü. Yayınları, 1976. Dixon, Bernard: What is Science For?, New York, Harper&Row Publishers, 1973. Dow, Sheila C.: The Methodology of Macroeconomic Thought: A Conceptual Analysis of School of Thought in Economics, Brookfield, Edward Elgar Publishing, 1996. Dow, Sheila C.: Economic Methodology: An inquiry , Oxford, Oxford Press, 2002. Duhem, Pierre: The Aim of Structure of Physical Theory, New York, Atheneum, 1962. Duhem, Pierre: The Aim of Structure of Physical Theory, New York, Atheneum, 1962. Dummett, Michael: The Interpretation of Frege's Philosophy, London, Duckworth Co., 1981.
69
Duralı, Teoman: Canlılar Sorununa Giriş: Bioloji Felsefesiyle İlgili Araştırma, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1987. Duralı, Teoman Ş.: Çağdaş Küresel Medeniyet: Anlamı/Gelişimi/Konumu, İstanbul, Dergâh Yayınları, 2006. Duralı, Ş.Teoman: Felsefe-Bilim Nedir? , Dergah Yayınları, İstanbul, 2009. Earman, John: "Carnap, Kuhn, and the Philosophy of Scientific Methodology", World Changes: Thomas Kuhn and the Nature of Science Ed.by. Paul Horwich, Massachusetts, The MIT Press, 1993, s. 9-36. Eddington, Arthur Stanley: The Decline of Determinism; Robert L. Weber, More Random Walks in Science, New York, Taylor&Francis, 1982, s.48 deki alıntı Edgeworth, Francis Y.: "Reviewed work(s): The Scope and Method of Political Economy by John Neville Keynes", The Economic Journal, Vol. 1, No. 2, 1891. Edward Hussey, "The Beginnings of Epistemology: From Homer to Philolaus", Epistemology, Ed.by. Stephen Everson, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, s. 11 - 38. Egler, Frank E.: The Way of Science, New York, Hafner Publishing Company, 1970. Einstein, Albert: Relativity: The special and the General Theory. A Popular Exposition, New York, Crown Publishers Inc, 1961. Einstein, Albert: The World as I See It, London, Philosophical Library, 1949. Ekulund, Robert B. ve Hebert, Robert F.: A History of Economic Theory and Method, New York, McGraw Hill Book Company, 1983. Endres, A. M.: Neoclassical Microeconomic Theory: The Founding Austrian Vesrsion, London, Routledge, 1997. Eren, Ercan: İktisatta Yöntem, Bursa, Ezgi Kitabevi, 1994. Ernst Mach: Knowledge and Error: Sketches on the Psychology of Enquiry", Dordrecht, D. Reidel Publishing Company, 1976. Feyerabend, Paul K.: Problems of Empiricism: Philosophical Papers Volume 2, London, Cambridge University Press, 1981. Feyerabend, Paul K.: "On a Recent Critique of Complementarity: Part I", Philosophy of Science, Vol. 35, No. 4, 1968. Feyerabend, Paul: Against Method, New York, Verso-New Left Books, 1997. Feyerabend, Paul: "Imre Lakatos", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 26, No.1, 1975. Feyerabend, Paul: Killing Time: Autobiography of Paul Feyerabend, Chicago, The University of Chicago Press, 1995. Feyerabend, Paul: "Putnam on Incommensurability", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 38, No. 1, 1987. Feyerabend, Paul: Science in a Free Society, London, NLB, 1978. Feyerabend, Paul: "Theses on Anarchism", For and Against Method: Imre Lakatos and Paul Feyerabend, Ed.by. Matteo Motterlini, Chicago, The University of Chicago, 1999, s. 113-118. Feyerabend, Paul: "Wittgenstein's Philosophical Investigations", The Philosophical Review, Vol. 64, No. 3, 1955. Fox, Glenn: Reason and Reality in the Methodologies of Economics, Chentenham, Edward Elgar, 1997. Frank, Philipp: "The Place of Logic and Metaphysics in the Advancement of Modern Science", Philosophy of Science, Vol. 15, No. 4, 1948. Frazer, Elizabeth: "What's New in the Philosophy of Social Science?", Oxford Review of Education, Vol. 21, No. 3, 1995. Frazer, William: "Methodology: Reply", The American Economic Review, Vol.74, No.4, 1984.
70
Frazer, William J. ve Boland, Lawrance A.: "An Essay on the Foundations of Friedman's Methodology", The American Economic Review, Vol. 73, No.1, 1983. French, Steven: Science: Key Concepts in Philosophy, London, Continuum, 2007. Freund, Julien: Beşeri Bilim Teorileri, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1997. Frey, Bruno J.: "Why Economists Disregard Economic Methodology", Journal of Economic Methodology, 8:1, 2001. Friedman, Michael ve Nordmann, Alfred: "Editors' Introduction", The Kantian Legacy in Nineteenth Century, Ed.by. Michael Friedman ve Alfred Nordmann, London, The MIT Press, 2006, s.1-5. Friedman, Michael: Kant and the Exact Sciences, Cambridge, Harvard University Press, 1992. Friedman, Michael: Reconsidering Logical Positivism, Cambridge, Cambridge Uni. Pres, 1999. Friedman, Michael: "Remarks on the History of Science and the History of Philosophy", World Changes: Thomas Kuhn and the Nature of Science, Ed. by. Paul Horwich, Massachusetts, The MIT Press, 1993, s. 37-54. Friedman, Milton: "The Marshallian Demand Curve", The Journal of Political Economy, Vol. 57, No. 6, 1949. Friedman, Milton: "Nobel Lecture: Unemployment and Inflation", The Journal of Political Economy, Vol.85, No.3, 1977. Friedman, Milton: Essays in Positive Economics, Chicago, University of Chicago Press, 1953. Fuller, Steve: Kuhn vs. Popper: The Struggle for the Soul of Science, New York, Colombia University Press, 2004. Fuller, Steve: "Retrieving the Point of the Realism-Instrumentalism Debate: Mach vs. Planck on Science Education Policy", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1994, Volume One: Contributed Papers, 1994. Fuller, Steve: Thomas Kuhn: A Philosophical History of Our Times, Chicago, The University of Chicago Press, 2000. Galison, Peter: "Constructing Modernism: The Cultural Location of Aufbau", Origins of Logical Empiricism, Ed.by. Ronald N. Giere ve Alan W. Richardson, London, University of Minnesota Press, 1996, s. 17-44. Garcia, Carlos E.: Popper's Theory of Science: An Apologia, London, Continuum Pub., 2006. Gellner, Ernest: "Review Articles Beyond Truth and Falsehood: Against Method by P. K. Feyerabend", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 26, No. 4, 1975. Gernand, Herbert W. ve Reedy, W. Jay: "Planck, Kuhn, and Scientific Revolutions", Journal of the History of Ideas, Vol. 47, No. 3, 1986. Gillott, John ve Kumar, Manjit: Science and the Retreat from Reason, London, Merlin Press, 1995. Grattan-Guinness, I.: "Lakatos and the Philosophy of Mathematics and Science. On Popper's Philosophy and Its Prospects", The British Journal for the History of Science, Vol. 12, No. 3, 1979. Gray, John: Hayek on Liberty, Oxford, Basil Blackwell, Inc., 1984. Grubel, Herbert G. ve Boland, Lawrance: "On the Efficient Use of Mathematics in Economics: Some Theory, Facts and Results of an Opinion Survey", Kyklos, Vol.39(3), 1986. Gürkan, Bülent: "Bilim Felsefesi", Us: Düşün ve Ötesi, Bahar 2000. Güvel, E. Alper: Politik İktisat ve Akıl, İstanbul, Alfa Kitapevi, 1998. Hacking, Ian: "Imre Lakatos's Philosophy of Science", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 30, No. 4, 1979. Hadot, Pierre: Wittgenstein ve Dilin Sınırları, DoğuBatı Yayınları, İstanbul, 2009. Hahn, Hans: Empiricism, Logic, and Mathematics, Dordrecht, Reidel Publishing Co., 1980. Hands, D.Wade: "Did Milton Friedman's Methodology licence the Formalist Revolution?", Journal of Economic Methodology, 10:4, December, 2003.
71
Hanfling, Oswald: Logical Positivism, Oxford, Basil Blackwell, 1981. Hanna, Robert: Kant and the Foundations of Analytic Philosophy, Oxford, Oxford University Press, 2001. Hanna, Robert: Kant, Science, and Human Nature, Oxford, Clarendon Press, 2006. Hansen, Alvin: "Keynes and the General Theory", The Review of Economics and Statistics, Vol. 28, No. 4, 1946. Hanson, Elizabeth: Discovering the Subject in Renaissance England, Cambridge, Cambridge University Press, 1998. Hart, John: "Machlup's Misinterpretation of Hutchison's Methodology", Journal of Economic Methodology, Vol. 16, No.3, 2009. Hart, John: "Terence Hutchison's 1938 essay: towards a reappraisal", Journal of Economic Methodology, 10:3, 2003. Hart, John: "A Conversation with Terence Hutchison", Journal of Economic Methodology, 9:3, 2002. Hausman, Daniel M.: The Inexact and Separate Science of Economics, Cambridge, Cambridge University Press, 1992. Hausman, Daniel M.: "Introduction", Philosophy of Economics: An Anthology Ed.by.Daniel M. Hausman, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s. 1-50. Hausman, Daniel M.: "Introduction", Philosophy of Economics: An Anthology Ed.by.Daniel M. Hausman, Cambridge, Cambridge University Press, 2008, s. 1-50. Hausman, Daniel M.: "Theory Appraisal in Neoclassical Economics", Journal of Economic Methodology, 4:2, 1997. Hausman, Daniel M.: "Economic Methodology in a Nutshell", Journal of Economic Perspectives, Vol. 3, No. 2, 1989. Hausman, Daniel: "Philosophy and Economic Methodology", Proceedings of the Bienal Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1984, Volume Two: Symposia and Invited Papers, 1984. Hausman, Daniel M.: "John Stuart Mill's Philosophy of Economics", Philosophy of Science, Vol. 48, No.3, 1981. Hayek, Friedrich A.: Hayek on Hayek, Ed.by. Stephen Kresge ve Leif Wenar, London, Routledge, 1994. Hayek, Friedrich A.: Prices and Production, London, Routledge and Kegan Paul, 1935. Hayek, Friedrich: "Introduction: Carl Menger by F.A. Hayek", Principles of Economics, Carl Menger, New York, Institute for Humane Studies, 1981, s.11-36. Hayek, Friedrich August von: "The Pretence of Knowledge", The American Economic Review, Vol. 79., No.6, Nobel Lectures and 1989 Survey of Members, 1989. Hazlet, Thomas W.: "The Road from Serfdom: Forseeing the Fall/ Interview with Hayek", (Çevrimiçi), http://www.reason.com/news/show/33304.html, (1 Aralık 2008 ) Heidegger, Martin: What Is Called Thinking?, New York, Harper&Row, 1968. Heimsoeth, Heinz: Immanuel Kant'ın Felsefesi, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1986. Heisenberg, Werner: Physics and Philosophy: The Revolution in Modern Science, New York, Harper&Brothers Publishers, 1958. Helburn, Suzanne W.: "Marshall And Keynes On Rational(ethical) Man", Methodology, Microeconomics and Keynes: Essays in Honour of Victoria Chick, Ed.by. Philip Arestis, Meghnad Desai ve Sheila Dow, London, Routledge, 2002, s.113-124. Hersh, Reuben: What is Mathematics, Really?, Oxford, Oxford University Press, 1997. Hicks, John: Value and Capital, Oxford, Oxford University Press, 1939. Hicks, John R.: "'Revolutions' in Economics", Method and Appraisal in Economics, Ed.by. Spiro Latsis, Cambridge, Cambridge University Pres, 1976, s. 207-218. Hicks, John R.: "Linear Theory", The Economic Journal, Vol. 70, No. 280, 1960.
72
Hobsbawm,
Eric: Mid-Victorian England's Industrial Dominance, (Çevrimiçi), http://www.victorianweb.org/economics/eh1.html, 25 Mayıs 2008. Horwitz, Steven: "The Austrian Marginalists: Menger, Böhm-Bawerk, and Wieser", A Companion to the History of Economic Thought, Ed.by. Warren J.Samuels, Jeff E. Biddle ve John B. Davis, Oxford, Blackwell, 2003. s. 262-278. Hoyningen-Huene, Paul: "Paul Feyerabend: An Obituary", The Worst Enemy of Science? Essays in Memory of Paul Feyerabend, Ed. by. John Preston, Gonzolo Munevar ve David Lamb, Oxford, Oxford University Press, 2000, s. 3-15. Howson, Susan: "The Origins of Lionel Robbins's Essay on the Nature and Significance of Economic Science", History of Political Economy, 36.3, 2004. Hume, David: A Treatise of Human Nature: Being an Attemtp to Introduce the Experimental Method of Reasoning Into Moral Subjects, Kitchener, Batoche Books, 1999. Hume, David: An Enquiry Concerning Human Understanding, Kitchener, Batoche Books, 2000. Hussen, G.M.: "F.A. Hayek's Methodological U-turn Reconsidered in Light of His Concept of Social Facts", Modern Applications of Austrian Thought, Ed.by. Jürgen G. Backhaus, London, Routledge, 2005, s. 23-39. Hutchison, T. W.: "Reviewed work(s): Problems of Economics and Sociology. by C. Menger", The Economic Journal, Vol. 75, No. 297, 1965. Hutchison, T.W.: "Reviewed Work(s): The Logic of Scientific Discovery by Karl R. Popper", Economica, New Series, Vol. 26, No.103, 1959. Hutchison, T.W.: "Methodological Prescription in Economics: A Reply", Economica, New Series, Vol. 27., No.106, 1960. Hutchison, T.W.: The Politics and Philosophy of Economics: Marxians, Keynesians and Austrians, Oxford, Basil Blackwell, 1981. Hutchison, Terence W.: On Revolutions and Progress in Economic Knowledge, Cambridge, Cambridge Uni.Press, 1979. Hutchison, Terence W.: A Review of Economic Doctrines: 1870-1929, Oxford, Oxford University Press, 1962. Hutchison, Terence: The Uses and Abuses of Economics: Contentious Essays on History and Method, London, Routledge, 1994. Hutchison, Terence: On the Methodology of Economics and the Formalist Revolution, Cheltenham, Edward Elgar Publishing, 2000. Hutchison, Terence: "Terence Hutchison", Economic Careers: Economics and Economists in Britain 1930-1970, Ed. by. K.Tribe, London, Routledge, 1997, s.126-139. Hutchison, Terence: Changing Aims in Economics, Oxford, Blackwell Publishers, 1992. Hutchison, T.W.: "A Note on Tautologies and The Nature of Economic Theory", The Review of Economic Studies, Vol.2., No.2, 1935. Hutchison, T.W.: Knowledge and Ignorance in Economics, Oxford, Basil Blackwell, 1977. Hutchison, T.W.: The Significance and Basic Postulates of Economic Theory, New York, Augustos M. Kelley, 1960. Hutchison, T.W.: "The Significance and Basic Postulates of Economic Theory: A Reply to Professor Knight", Journal of Political Economy, Vol. 44, 1941. Hutchison, T.W.: "Professor Machlup on Verification in Economics", Southern Economic Journal, Vol.22, No.4, 1956 Hülsman, Jörg Guido: "Economic Science and Neoclassicism", The Quarterly Journal of Austrian Economics, Vol 2, No.4., 1999. Iggers, Georg G.: "The Decline of the Classical National Tradition of German Historiografy", History of Theory, Vol.6, No.3, 1967. Ikeda, Yukihiro: "Carl Menger in the 1860s: Menger on Roscher's Grundlagen", New Perspective on Austrian Economics, Ed.by. Gerrit Meijer, London, Routledge, 1995, s. 25-39.
73
İmre, Gülçin: Avusturya Okulu İçinde Ludwig Von Mises ve İktisadi Düşünceye Katkısı, İ.Ü.Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Tez, İstanbul, 2006. Joergensen, Joergen: The Development of Logical Empiricism, Chicago, University of Chicago Press, 1951. Kadvany, John: Imre Lakatos and the Guises of Reason, Durham, Duke University Press, 2001. Kadvany, John: Reconstructing Reason, The Threepenny Review, No.6, 1981. Kahn, Joel S.: "Towards a History of the Critique of Economism: The Nineteenth- Century German Origins of the Ethnographer's Dilemma" Man, New Series, Vol. 25, No. 2.,1990. Kant, Immanuel: Critique of Pure Reason, Cambridge, Hackett Publishing Company, 1996. Kant, Immanuel: Prolegomena to Any Future Metaphysics, Cambridge, Cambridge University Press, 2004. Karatani, Kojin: Transcritique on Kant and Marx, Massachusets, The MIT Press, 2003. Kauder, Emil: A History of Marginal Utility Theory, New Jersey, Princeton University Pres, 1965. Kauder, Emil: "Austro-Marxism vs. Austro Marginalism", History of Political Economy, vol.2, 1970. Kauder, Emil: "Genesis of the Marginal Utility Theory: From Aristotle to the End of the Eighteenth Century", The Economic Journal, Vol. 63, No. 251, 1953. Kaufmann, Felix: Methodology of the Social Sciences, London, Thames and Hudson, 1958. Kazgan, Gülten: İktisadi Düşünce ve Politik İktisadın İnşası, 7. Basım, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1998. Keller, Evely Fox: Reflections on Gender and Science, New Haven, Yale Univesrsity Press, 1985. Keynes, John Neville: The Scope and Method of Political Economy, London, MacMillan Company, 1891. Kirzner, Israel: "Avusturya İktisat Okulu", Yeni İktisat Okulları, Coşkun Can Aktan(Drl.), Ankara, Seçkin Yayıncılık, 2004, s. 191-200. Kirzner, Israel: The Economic Point of View: An Essay in the History of Economic Thought, Kansas City, Sheed and Ward Inc., 1976. Kitcher, Philip: "Implications of Incommensurability", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1982, Volume Two: Symposia and Invited Papers, 1982. Klappholz, K. ve Agassi, J.: "Methodological Prescriptions in Economics", Economica, New Series, Vol. 26, No. 101, 1959. Knight, Frank H.: "Reviewed work(s): Socialism: An Economic and Sociological Analysis by Ludwig von Mises", The Journal of Political Economy, Vol. 46, No. 2, 1938. Knight, Frank H.: "What is Truth in Economics?", The Journal of Political Economy, Vol.48, No.1, 1940. Knight, Frank H.: "The Significance and Basic Postulates of Economic Theory: A Rejoinder", The Journal of Political Economy, Vol.49, No.5, 1941. Knowles, Jonathan: Theory of Science: A Short Introduction, Trondheim, Tapir Akademik Forlag, 2006. Kocabaş, Şakir: Fizik ve Gerçeklik: Bilim Felsefesine Kavramsal bir Yaklaşım, Küre Yayınları, 2002. Koestler, Arthur: The Act of Creation, New York, The Macmillan Company, 1964. Koppl, Roger ve Mongiovi, Gary: "Introduction", Subjectivism and Economic Analyses: Essays in Memory of Ludwig M. Lachmann, Ed.by. Roger Koppl, Gary Mongiovi, London, Routledge, 1998, s. 1-11. Kraft, Victor: "Popper and the Vienna Circle", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 185-204. Kraft, Victor: The Vienna Circle: The Origins of Neo-Positivism, New York, Philosophical Library Inc., 1953.
74
Krueger, Anne O.: "Report of the Commission on Graduate Education in Economics", Journal of Economic Literature, Vol. 29, No. 3, 1991. Kuhn, Thomas S.: "Logic of Discovery or Pyschology of Research", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 798-819. Kuhn, Thomas S.: "Notes on Lakatos", PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1970, 1970. Kuhn, Thomas: The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, The University of Chicago Press, 1970. Kurz, Heinz D.: "Marginalism, Clasissism and Socialism in German Speaking Countries", Socialism and Marginalism in Economics 1870-1930, Ed.by. Ian Steedman, London, Routledge, 1995, s.7- 86. Lachmann, Ludwig M.: "From Mises to Shackle: An Essay on Austrian Economics and the Kaleidic Society", Journal of Economic Literature, Vol. 14, No. 1, 1976. Lachmann, Ludwig M.: "Ludwig von Mises and the Extension of Subjectivism", Method, Process, and Austrian Economics, Ed.by. Israel M. Kirzner, Toronto, Lexinton Book, 1982, s. 31-40. Lachmann, Ludwig M.: "The Science of Human Action", Economica, New Series, Vol. 18, No. 72, 1951. Lachmann, Ludwig: "Austrian Economics: A Hermeneutic Approach", Economics and Hermeneutics, Ed.by. Don Lovoi, London, Routledge, 1991, s.134 - 149. Ladyman, James: Understanding Philosophy of Science, London, Routledge, 2002. Lakatos, Imre: "Criticism and the Methodology of Scientific Research Programmes", Proceedings of the Aristotelian Society, New Series, Vol. 69, (1968 - 1969). Lakatos, Imre: "History of Science and Its Rational Reconstructions", Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association, Vol. 1970, 1970. Lakatos, Imre: Proofs and Refutations: The Logic of Mathematical Discovery, Cambridge University Press, London, 1976. Lange, Oscar: Ekonomi Politik: Ekonomi Politikte Akımlar ve Bilimsel Bilgilerin Belirlenmesi, İstanbul, Ataç Yayınevi, 1968. Langlois, Richard N. ve Everett, Michael J.: "What is Evolutionary Economics?", Evolutionary and Neo-Schumpeterian Approaches to Economics, Ed.by. Lars Magnusson, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1994, s. 11-47. Laughlin, J. Laurence: "Adolph Wagner's New Treatise", The Journal of Political Economy, Vol. 1, No. 1, 1892. Leeson, Peter T. ve Boettke, Peter J.: "Was Mises Right? Philosophical Progress and the Methodology of Economic Science", Global Prosperity Initiative-Working Paper 27, Mercatus Center-George Mason University. Levine, Norman: "The German Historical School of Law and the Origins of Historical Materialism", Journal of the History of Ideas, Vol. 48, No. 3., 1987. Levison, Arnold: "Popper, Hume, and Induction", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 322-331. Lipsey, Richard: Introduction to Positive Economics, London, Weidenfeld&Nicolson, 1967. Lipsey, Richard: "Richard Lipsey", Economic Careers: Economics and Economists in Britain 1930-1970, Ed.by. K. Tribe, London, Routledge, 1997, s. 206-224. Loasby, Brian J.: "Ludwig Lachmann-Subjectivism in Economics and the Economy", Subjectivism and Economic Analyses-Essays in memory of Ludwig M. Lachmann, Ed.by. Roger Koppl ve Gary Mongiovi, London, Routledge, 1998, s. 12-30. Mach, Ernst: "On the Economical Nature of Physical Inquiry,", Popular Scientific Lectures, Thomas Joseph McCormack(Çev.), La Salle, Open Court Publishing Co., 1898, s.186-213. Mach, Ernst: Knowledge and Error: Sketches on the Psychology of Enquiry, Dordrecht, D. Reidel Publishing Company, 1976.
75
Machlup, Fritz: "The Problem of Verification in Economics", Southern Economic Journal, Vol.22, No.1., 1955. Machlup, Fritz: Methodology of Economics and other Social Sciences, New York, Academic Press, 1978. Machlup, Fritz: "Austrian Economics", The McGraw Hill Encyclopedia of Economics, 2nd ed., London, McGrawHillCo.,1994, s.42-47. Machlup, Fritz: "Reviewed work(s):The Scope and Method of Political Economy by John Neville Keynes", Southern Economic Journal, Vol. 23, No. 3, 1957. Machlup, Fritz: "Schumpeter's Economic Methodology", The Review of Economics and Statistics, Vol. 33, No.2, 1951. Machlup, Fritz: "Rejoinder to a Reluctant Ultra Empicist", Southern Economic Journal, Vol.22, No.4, 1956. Magee, Byran: Karl Popper, New York, The Viking Press, 1973. Maki, Uskali: "Mengerian Economics in Realist Perspective", Carl Menger and His Legacy in Economics, Ed.by.Bruce Caldwell, Durham, Duke University Pres, 1990, s. 289-310. Maki, Uskali: "'The Methodology of positive economics'(1953) does not give us the methodology of positive economics", Journal of Economic Methodology, 10:4, 2003. Marshall, Alfred: "Alfred Marshall, the Mathematician, As Seen by Himself", Econometrica, Vol. 1, No. 2., 1933. Marshall, Alfred: Principles of Economics, New York, Cosimo Inc., 2006. Marshall, Alfred: "The Old Generation of Economists and the New", The Quarterly Journal of Economics, Vol. 11, No. 2, 1897. Marsonet, Michele: Science, Reality, and Language, Albany, State University of New York, 1995. Marks, Karl: Kapital: Kapitalist Üretimin Eleştirel Bir Tahlili, Cilt. I, İstanbul, Eriş Yayınları, 2003. Marx, Karl: Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Ed.by. Dirk J. Struik, New York, International Publishers, 1964. Marx, Karl: The German Ideology, Ed.by. C.J.Arthur, London, Lawrance&Wishart, 1970. Masterman, Margaret: "The Nature of a Paradigm", Criticism and the Growth of Knowledge, Ed.by. Imre Lakatos ve Alan Musgrave, London, Cambridge University Press, 1970, s. 59-90. Mayer, Thomas: Truth Versus Precision in Economics, Edward Elgar, Aldershot, 1993. McGuinnes, Brian: "Wittgenstein and the Vienna Circle", Synthese, Volume 64, No 3, 1985. McLure, Michael: Pareto, Economics and Society: The Mechanical Analogy, London, Routledge, 2001. Medawar, Peter: The Art of the Soluble, Harmondsworth, Penguin, 1969. Meek, Ronald L.: "Marginalism and Marxism", History of Political Economy, Vol.4, 1972. Melitz, Jack: "Friedman and Machlup on the Significance of Testing Economic Assumptions", The Journal of Political Economy, Vol. 73., No.1., 1965. Menger, Carl: Problems of Economics and Sociology (Untersuchungen über die Methode der Socialwissenschaften und der Politischen Okonomie insbesondere), Çev: Francis J. Nock, University of Illinois Press, Urbana, 1963. Mengüşoğlu, Takiyettin: Felsefeye Giriş, İstanbul, İstanbul Matbaası, 1966. Mill, John Stuart: "On the Definition and Method of Political Economy", Philosophy of Economics: An Anthology, Ed.by. Daniel M. Hausman, Cambridge, Cambridge University Press, 1996, s. 52 - 68. Mirowski, Philip: More Heat Than Light: Economics as Social Physics: Physics as Nature's Economics, Cambridge, Cambridge University Press, 1989. Mirowski, Philip: "The When, the How and the Why of Mathematical Expression in the History of Economics Analysis", The Journal of Economic Perspectives, Vol. 5, No. 1, 1991. Mirowski, Philip: "Physics and the 'marginalist revolution'", Cambridge Journal of Economics, 8, 1984.
76
Mises , Ludwig von: Human Action: A Treatise on Economics, New York, The Foundation for Economic Education,. 1996. Mises, Ludwig von: Epistemological Problems of Economics, Auburn, Ludwig von Mises Institute, 2003. Mises, Ludwig von: "Money, Method, and the Market Process", (Çevrimiçi) http://mises.org/mmmp/mmmp1.asp , (12 Mayıs 2008) Mises, Ludwig von: Sosyalizm: İktisadi ve Sosyolojik Bir Tahlil, Liberte Yayınları, Ankara, 2007. Mises, Ludwig von: "The Historical Settings of the Austrian School of Economics", (Çevrimiçi), http://www.mises.org/etexts/histsetting.pdf , (12.10.2007) Mises, Ludwig Von: "The Treatment of "Irrationality" in the Social Sciences", Philosophy and Phenomenological Research, Vol. 4, No. 4, 1944. Mises, Ludwig von: The Ultimate Foundations of Economic Science:An Essay on Method, Indiana, Liberty Fund Inc., 2006. Mises, Ludwig von: Theory and History: An Interpretation of Social and Economic Evolution, LVM Institute, Alabama, 2007. Moles, Abraham: Belirsizin Bilimleri: İnsan Bilimleri İçin Yeni Bir Epistemoloji, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1993. Morris Kline, Mathematics in Western Culture, New York, Oxford University Press, 1966 Myrdal, Gunnar: Value in Social Theory: A Selection of Essays on Methodology, London, Routledge&Kegan Paul, 1958. Nagel, Ernest ve Newman, James R.: Gödel's Proof, London, Routledge, 2002. Nagel, Ernest: The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation, Indianapolis, Hackett Publishing Company, 1979. Nagel, Ernest: "Assumptions in Economic Theory", The American Review, Vol.53, No.2, Papers and Proceedings of the Seventy-Fifth Annual Meeting of the American Economic Association, 1963. Neurath, Otto: "Protocol Sentences", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959. s. 199-208. Neurath, Otto: "Sociology and Physicalism", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s.282-317. Newfield, Christopher: "The Value of Nonscience", Critical Inquiry, Vol. 29, No. 3, 2003. Noonan, Harold W.: Routledge Philosophy Guidebook to Hume on Knowledge, London, Routledge, 1999. Oakes, Guy: "History and Natural Science", History and Theory, Vol. 19, No.2, 1980. Oberdan, Thomas: "The Vienna Circle's 'Anti-Foundationalism' ", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol. 49, No. 2, 1998. Oberheim, Eric: Feyerabend's Philosophy, Berlin, Walter de Gruyter Co., 2006. Oppenheimer, J. Robert: "Science, values and the human community", Fulbright Conference on Higher Education, Sarah Lawrance College, 1957; J. Bronowski, "Nature and Knowledge: The Philosophy of Contemporary Science", Oregon, Condon Lectures, 1969, s.16-17'deki alıntı. Özemre, Ahmet Yüksel: Fiziksel Realite Meselesine Giriş, İstanbul, Açılım Kitap, 2004. Passmore, John: "Logical Positivism", The Encyclopedia of Philosophy Vol. 5, Ed.by. Paul Edwards, New York, Macmillan, 1967, s. 52-57. Peason, Karl: The Grammer of Science, New York, Cosimo Inc., 2007 Piel, Jonathan: "Challenges for 1994", Scientific American, Vol. 269, Issue 6, 1993. Piper, William Bowman: "Kant's Contact With British Empiricism", Eighteenth- Century Studies, Vol. 12, No. 2,1978-1979.
77
Planck, Max: "The Meaning and Limits of Exact Science", Science, New Series, Vol. 110, No. 2857, 1949 Planck, Max: Scientific Autobiografy and Other Papers, New York, Greenwood Press, 1968. Poincare, Henri: Mathematics and Science, New York, Dover Publications, 1963. Poincare, Henri: Bilim ve Hipotez, İstanbul, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1998. Poincare, Henri: Science of Method, New York, Dover Publications, 1952. Popper, Karl R.: Bilimsel Araştırmanın Mantığı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2005. Popper, Karl R.: The Logic of Scientific Discovery, New York, Basic Books Inc., 1961. Popper, Karl R.: Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Basic Books Inc. Publishers, New York, 1965. Popper, Karl R.: "Autobiography of Karl Popper", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 3-181. Popper, Karl R.: "Replies to my Critics: Levison's Critique of the Problem of Induction", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 961-1174. Popper, Karl R.: "Replies to my Critics: Reply to Medawar on Hypothesis and Imagination", The Philosophy of Karl Popper, Ed.by. Paul Arthur Schlipp, Illinois, Open Court Publ., 1974, s. 961-1174. Popper, Karl: The Open Universe: An Argument for Indeterminism, London, Hutchinson, 1982. Porter, Theodore M.: Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life, Princeton University Press, New Jersey, 1995. Prendergast, Christopher: "Alfred Schutz and the Austrian School of Economics", The American Journal of Sociology, Vol. 92, No. 1. , 1986. Psillos, Stathis: Philosphy of Science A-Z, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2007. Radnitzky, Gerard: "The Economic Approach to the Philosophy of Science", The British Journal for the Philosophy of Science, Vol.38., No.2., 1987. Reed, Delbert: Origins of Analitic Philosophy: Kant and Frege, London, Continuum Int. Publishing Group, 2007. Reichenbach, Hans: Bilimsel Felsefenin Doğuşu, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 2000. Resher, Nicholas: The Limits of Science, Pittsburg, University of Pittsburg Press, 1999. Ringer, Fritz: Weber'in Metodolojisi: Kültür Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Birleşimi, Ankara, Doğu Batı Yayınları, 2006. Robbins, Lionel: An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, London, MacMillan Company, 1932. Robbins, Lionel: An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, London, Second Edition, Mac Millan and Co. Limited, 1945. Robbins, Lionel: "Present Position of Economics", Revista di Politica Economica, vol.49, 1959. Robinson, Joan: "Reviewed work(s): Karl Marx and the Close of his System. by Eugen von Böhm-Bawerk, Böhm- Bawerk's Criticism of Marx by Rudolf Hilferding", On the Correction of Marx's Fundamental Theoretical Construction in the Third Volume of Capital. by Ladislaus von Bortkiewicz; Paul Sweezy, The Economic Journal, Vol. 60, No. 238, 1950. Rothbard, Murray N.: "In Defense of "Extreme Apriorism"", Southern Economic Journal, Vol. 23, No. 3., 1957. Rothbard, Murray N.: Ludwig von Mises: Scholar, Creator, Hero, Auburn, Ludwig von Mises Institute, 1988. Russell, Bertrand : Felsefe Sorunları, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2000. Russell, Bertrand Dış Dünya Üzerine Bilgimiz, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1996. Russell, Bertrand: A History of Western Philosophy, and Its Connections with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day, New York, Simon and Schuster, 1945.
78
Russell, Bertrand: Human Knowledge: Its Scope and Limits, London, Routledge, 1997. Samuels, Warren J.: "Introduction", Neoclassical Economic Theory, 1870 to 1930, Ed.by. Klaus Hennings ve Warren J. Samuels, Boston, Kluwer Academic Publishers, 1990, s. 1-12. Samuelson, Paul A.: Economics, New York, Mc Graw-Hill, 1970. Samuelson, Paul A.: "Understanding the Marxian Notion of Exploitation: A Summary of the So-Called Transformation Problem Between Marxian Values and Competitive Prices", Journal of Economic Literature, Vol. 9, No. 2., 1971. Samuelson, Paul A.: "Wages and Interest: A Modern Dissection of Marxian Economic Models", The American Economic Review, Vol. 47, No. 6, 1957. Samuelson, Paul A.: "Theory and Realism: A Reply", The American Economic Review, Vol. 54, No. 5, 1964. Samuelson, Paul: "Schumpeter as an Economic Theorist", Shumpeterian Economics, Ed.by. Helmut Frish, New York, Praeger Publishers, 1981, s. 1-28. Savaş, Vural: İktisadın Tarihi, 4. Baskı, Ankara, Siyasal Yayınevi, 2000. Sayar, Ahmet Güner: İktisat Metodolojisi ve Düşünce Tarihi Yazıları, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2005. Schearer, J.D.: "Review of T.W.Hutchison, The significance and Basic Postulates of Economic Theory", Economic Record, Vol. 15, 1939. Schlick, Moritz: "Meaning and Verification", The Philosophical Review, Vol. 45, No. 4, 1936. Schlick, Moritz: "Positivism and Realism", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s. 82-107. Schlick, Moritz: "The Turning Point in Philosophy", Logical Positivism, Ed.by. A. J. Ayer, Illinois, The Free Press, 1959, s. 53-59. Schrödinger, Erwin: Science and Humanism-Physics in Our Time, Cambridge, Cambridge University Pres, 1961. Schumpeter, Joseph: Economic Doctrine and Method: An Historical Sketch, Oxford University Press, New York, 1954. Schumpeter, Joseph A.: History of Economic Analysis, London, George Allen and Unwin Ltd.,1954. Scousen, Mark: İktisadi Düşünce Tarihi: Modern İktisadın İnşası, 1. Basım, Ankara, Adres Yayınları, 2005. Seager, H. R.: "Economics at Berlin and Vienna", The Journal of Political Economy, Vol. 1, No. 2, 1893. Serdar, Ziyauddin: Thomas Kuhn ve Bilim Savaşları, Everest Yayınları, İstanbul, 2001, s.8-9. Silverman, Paul: "The Cameralistic Roots of Menger's Achievement", Carl Menger and His Legacy in Economics, Ed.by. Bruce J. Caldwell, Durham, Duke University Pres, 1990, s.69-92. Simon, Herbert: "The Psychology of Scientific Problem Solving", On Scientific Thinking, Ed.by. Ryan D. Tweney, Michael E. Doherty ve Clifford R. Mynatt, New York, Colombia University Press, 1981, s. 48-54. Smart, J.J.C.: Philosophy and Scientific Realism, London, Routledge&Keagan Paul, 1963. Smith, Barry: "Austrian Economics and Austrian Philosophy", Austrian Economics: Historical and Philosophical Background, Ed.by. Wolfgang Grassl ve Barry Smith, London: New York University Press, 1986, s. 1-36. Smith, Norman Kemp: The Philosophy of David Hume, London, Macmillan&Co Ltd, 1964. Solo, Robert A.: The Philosophy of Science, and Economics, New York, M.E. Sharpe Inc., 1991. Soto, Jesus Huerto de: "The Ongoing Methodenstreit of the Austrian School", Journal des Economistes et des Etudes Humaines, Volume 8, nume'ro 1, 1998. Stadler, Friedrich: The Vienna Circle: Studies in the Origins, Development, and Influence of Logical Empiricism, Wien, Springer-Varlag, 2001. Steiner, Mark: "The Philosophy of Mathematics of Imre Lakatos", The Journal of Philosophy, Vol. 80, No. 9, Sep., 1983.
79
Stigler, George J.: "The Economics of Carl Menger", The Journal of Political Economy, Vol. 45, No. 2., 1937. Stigler, George J.: "Economics: The Imperial Science", The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 86, No. 3., 1984. Stonier, A. W.: "Review of L. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science (1932)", Zeitschrift für Nationalökonomie, Vol. 5, 1934. Stonier, Alfred W.: "Reviewed Work(s):The Significance and Basic Postulates of Economic Theory.by T.W. Hutchison", The Economic Journal, Vol.49, No. 193, 1939. Streissler, Erich: "Menger, Böhm-Bawerk, and Wieser: The Origins of Austrian School", Neoclassical Economic Theory, 1870 to 1930, Ed.by. Klaus Hennings ve Warren Samuels, Boston, Kluwer Academic Publisher, 1990, s. 151-189. Sweezy, Paul: "Editor's Introduction", Karl Marx and The Close of His System& Böhm-Bawerk's Critism of Marx by Rudolf Hilferding, Eugen von Böhm- Bawerk, Ed.by. Paul Sweezy, New Jersey, Augustus M. Kelley Publishers, 1973, s.v- xxx. Talmor, Ezra: Descartes and Hume, Oxford, Pergamon Press, 1980. Taylor, W.L.: Francis Hutcheson and David Hume as Predecessors of Adam Smith, North Carolina, Duke University Press, 1965. Tieben, Bert ve Keizer, Willem: "Introduction", Austrian Economics in Debate, Ed. by. William Keizer, Bert Tieben ve Rudy van Zijp, London, Routledge, 1997, s. 1-21. Tribe, Keith: "Historical Schools of Economics: German and English", A Companion to the History of Economic Thought, Ed.by. Warren J.Samuels, Jeff E. Biddle ve John B. Davis, Oxford, Blackwell Publishing, 2003, s. 215-230. Tobin, James: "Neoclassical Theory in America: J.B. Clark and Fisher", The American Economic Review, Vol. 75, No.6 Ural, Şafak: Pozitif Bilimde Basitlik İlkesi'nin Belirlenmesi Yolunda Bir Deneme, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1981. Uygur, Nermi: Dil Yönünden Fizik Felsefesi, İstanbul, Remzi Kitapevi, 1985. Ülgener, Sabri F.: "Hildebrand(Bruno)", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), İstanbul, Derin Yayınları, 2006. s. 423-423. Ülgener, Sabri F.: "'İktisat Felsefesi' Tarihinde Werner Sombart'ın Yeri ve Şahsiyeti", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), İstanbul, Derin Yayınları, 2006, s. 54-77. Ülgener, Sabri F.: "Bugünün İktisat Felsefesi Yönünden Descartes Rasyonalizmine Bir Bakış", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), İstanbul, Derin Yayınları, 2006, s.120-125. Ülgener, Sabri F.: "Joseph Schumpeter(1883-1950)", Makaleler, Ahmed Güner Sayar(Drl.), İstanbul, Derin Yayınları, 2006, s.164-176. Ülgener, Sabri: Zihniyet, Aydınlar ve İzm'ler, İstanbul, Der'in Yayınları, 2006. Vaughn, Karen: Austrian Economics in America: The Migration of a Tradition, Cambridge, Cambridge Uni. Pres, 1998. Veblen, Thorstein: "Why is Economics Not an Evolutionary Science", The Quarterly Journal of Economics; Volume 12, 1898. Veblen, Thorstein: "Professor Clark's Economics", The Quarterly Journal of Economics, Vol. 22, No. 2, 1908. Viner, Jacop: "The Economist in History", The American Economic Review, Vol. 53, No. 2, Papers and Proceedings of the Seventy -Fifth Annual Meeting of the American Economic Association, 1963. Wallerstein, Immanuel: Yeni Bir Sosyal Bilim İçin, İstanbul, Aram Yayıncılık, 2003 Walras, Leon: Correspondence of Leon Walras and Related Papers, Ed.by. W. Jaffe, vol II, Amsterdam, North-Holland, 1965. Waxman, Wayne: Kant and the Empirists: Understanding Understanding, Oxford, Oxford University Press, 2005.
80
Weber, Max: Sosyolojinin Temel Kavramları ve Meslek Olarak İlim, İstanbul, Efkâr Yayınları, 2004. Wible, James R.: "Friedman's Positive Economics and Philosophy of Science", Southern Economic Journal, Vol. 49, No.2. 1982 White, Lawrence: "The Methodology of Austrian School of Economics", (Çevrimiçi), http://www.mises.org/mofase/methfinb.pdf, (12.10.2007) Whitehead, Alfred North: Science and the Modern World, New York, The Free Press, 1925. Whittaker, Edmund: "Review of T.W.Hutchison, The Significance and Basic Postulates of Economic Theory", American Economic Review, Vol.30, No.1, 1940. William Whewell, The Philosophy of the Inductive Sciences Founded Upon Their History, Volume 1, [A Facsimile of the Second Edition- 1847], New York, Johnson Reprint Corporation, 1967. Wilson, Fred: The Logic and Methodology of Science in Early Modern Thought: Seven Studies, Toronto, University of Toronto Press, 1999. Wittgenstein, Ludwig: Philosophical Investigations, Oxford, Basil Blackwell, 1963. Wittgenstein, Ludwig: Tractacus: Logico Philisophicus, London, Routledge&Kegan Paul, 1963. Wood, Paul: "Review of Lakatos's Philosophical Papers", Annals of Science, 36, 1979. Yay, Turan: "F.A. Hayek'te İktisadi Düşünce: Hayek ve Keynes / Keynesciler Tartışması", Bursa, Ezgi Kitapevi, 1993. Yay, Turan: "İktisat Metodolojisindeki Gelişmeler Işığında Avusturya İktisat Okulu: Eskimiş Bir Metot Mu?", İktisat Yazıları (Metodoloji-Düşünce-Politika), Turan Yay ve Gülsün Yay(Drl.), İstanbul: Beta Yayınları, 2000, s.14-39 Yıldırım, Cemal: Bilimsel Düşünme Yöntemi, Ankara, İmge Kitabevi, 2008. Yıldırım, Cemal: Matematiksel Düşünme, İstanbul, Remzi kitapevi, 1996. Yılmaz, Feridun: Rasyonalite: İktisat Özelinde Bir Tartışma, İstanbul, Paradigma Yayıncılık, 2009. Zucker, Arthur: Introduction to the Philosophy of Science, New Jersey, Prentice Hall, 1996.
81
