Ο Ελληνικός Κόσμος Τον 4ο π.Χ Αιώνα Μέχρι Το Θάνατο Του Μεγάλου Αλεξάνδρου

ΙΘ Γ Γ Θ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟ Ν 4 0 Π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ ε π ι σ τ ή μ ε ς Σειρά Ιστορία

Pierre C arlier

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ

μετάφραση Μ α ιρ η Σ τέ φ α ν ο υ

Μ εταιχΜ ίο (])

Pierre Carlier, Ο ελληνικός κόσμος τον 4o Π.Χ. αιώνα.

Μέχρι το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου Πρώτη έκδοση Μάιος 2005 Τίτλος πρωτοτύπου: Pierre Carlier, Le IVe siècle grec. Ju sq u 'à la mort

d ’Alexandre, Éditions du Seuil ε π ισ τ η μ ο ν ικ ή ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κλεάνθης Ζουμπουλάκης φ ιλ ο λ ο γ ικ ή ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Κατερίνα Φάκου Μ ΑΚΕΤΑ ΕΞΩΦ ΥΛΛΟΥ Ευδοκία Στιβακτάκη ΕΙΚΟΝΑ ΕΞΩΦ ΥΛΛΟΥ Ψηφιδωτό από την Πομπηία με παράσταση της μάχης της

Ισσού (λεπτομέρεια, 2ος αι. π.Χ.), Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια του γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού και του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου της Γαλλίας.

©

1995, Éditions du Seuil

©

2003, Εκδόσεις Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο (για τη ν ελληνική γλώσσα)

ISBN 978-960-375-792-4 ΒΟΗΘ. ΚΠΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 3792 κ . ε .π . 593, κ.π . 1773

ΠΡΟΣΟΧΗ!

Τ ο π α ρ ό ν έ ρ γο π νευμα τικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις δ ια τ ά ξ ε ι του Ε λ λ η ν ικ ο ύ Ν ό μ ο υ (Ν . 2121/1993 όπω ς έχει τρ ο π ο π ο ιη θ ε ί και ισχύει σ ή μ ε ρ α ) και τις διεθνείς σ υ μ β ά σ ε ι π ερ ί πνευματικής ιδιοκτησίας. Α π α γορ εύετα ι α π ο λύ τω ς η ά νε υ γρ α π τής άδειας το υ εκδότη κατά ο π ο ιο δ ή π ο τε μ έ σ ο ή τρ ό π ο α ντιγρα φ ή, φ ω το α να τύπ ω σ η και ε ν γένει α να π α ρ α γω γή , ε κμίσθω ση ή δα νεισμός, μετάφρα­ σ η , δ ια σκευή, α να μ ε τά δ ο σ η σ το κ ο ιν ό σε ο π ο ια δ ή π ο τε μ ο ρ φ ή (η λεκτρ ονική , μ η χα ν ικ ή ή ά λ λ η ) και

Η Φ Ω ΤΟΤΥΠΙΑ ΔΟ ΛΟΦΟΝΕΙ TO ΒΙβΛΙΟ

η εν γένει εκμετά λλευση το υ σ υ ν ό λ ο υ ή μέρο υς τ ο υ έρ γο υ .

Εκδόσεκ ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ InnoKpdrous 118,114 72 Αθήνα, τηλ.: 211 3003500, fax: 211 3003562 http://www.metaixmio.gr · e-mail: [email protected] Κεντρική διάθεση Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα, τηλ.: 210 3647433, fax: 210 3610750

Βιβλιοπωλεία ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ • Ασκληπιού 18,106 80 Αθήνα τηλ.: 210 3647433, fax: 210 3610750 • Πολυχώροε, InnoKparous 118, 114 72 Αθήνα τηλ.: 211 3003580, fax: 211 3003581 • Ο λυμ π ου 81, 546 31 θεοσαλονίκη τηλ.: 2310 250075,2310 260085, fax: 2310 260085

IS O 9001 0> QMSaRT* Ho0^ 1230/2?» QMSCCTf* NO04/1230/279'

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜ ΕΙΩΜ Α ΤΗΣ Α. ΡΑΜΟΥ-ΧΑΨΙΑΔΗ

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 1 Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ, ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΕΩΣ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟ ΕΙΡΗΝΗ

17

Η νίκη της Σπάρτης

17

Λύσανδρος

21

Οι υποθέσεις της Ασίας

25

Η ενθρόνιση του Αγησίλαου και η συνωμοσία του Κινάδωνα

29

Η εκστρατεία του Αγησίλαου στην Ασία

35

Ο Κορινθιακός πόλεμος

37

Η Ανταλκίδειος ειρήνη

40

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 2 ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΤΑΛΚΙΔΕΙΟ ΕΙΡΗΝΗ ΜΕΧΡΙ ΤΗ ΜΑΧΗ ΤΩΝ ΛΕΥΚΤΡΩΝ

47

Η εγκαθίδρυση της σπαρτιατικής Αρχής στην Ελλάδα

47

Ο πόλεμος εναντίον της Ολύνθου

48

Η κατάληψη της Καδμείας

49

Η απελευθέρωση της Θήβας

52

Σφοδρίας

53

Η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία

56

Η Σπάρτη, η Αθήνα και η Θήβα από το 377 έως το 371

60

Λεύκτρα

66

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 3 Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

69

Ιάσων

70

7

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

8

Η επέμβαση της Θήβας στην Πελοπόννησο

72

Η δυναμική πολιτική του Επαμεινώνδα

76

Η αποτυχία της ειρήνης του 367

78

Ο ανταγωνισμός της Θήβας και της Αθήνας στη θάλασσα

79

Θήβα και Πελοπόννησος. Η μάχη της Μαντίνειας

81

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 4 Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (360-346)

87

Η Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο

87

Οι αρχές της βασιλείας του Φίλιππου (360-357)

91

Ο Συμμαχικός πόλεμος

95

Εύβουλος Οι αρχές του Γ ' Ιερού πολέμου (357-352)

97 103

Οι υποθέσεις της Θράκης. Ο Φίλιππος στα Στενά

108

Ο Α ' Φιλιππικός του Δημοσθένη

110

Ο πόλεμος της Ολύνθου

112

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Πρώτες συζητήσεις

115

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Συζητήσεις στην Αθήνα

119

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Η δεύτερη αθηναϊκή πρεσβεία και η παράδοση των Φωκέων

121

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 5 Η ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

127

Οι κύριοι άξονες της πολιτικής του Φίλιππου

127

Ο Φίλιππος και η Αθήνα από το 346 μέχρι το 340

134

Η υπόθεση της Αμφισσας

140

Η κατάληψη της Ελάτειας και η συμμαχία ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα

142

Η χαιρώνεια και η ειρήνη του Δημάδη

145

Η Κορινθιακή Συμμαχία

147

Η αυλή της Μακεδονίας στα τέλη της βασιλείας του Φίλιππου (338-336)

150

Οι αρχές της βασιλείας του Αλέξανδρου

155

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 6 Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

159

Η Περσική Αυτοκρατορία τις παραμονές της κατάκτησης του Αλέξανδρου

160

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ

Η κατάκτηση του μεσογειακού τμήματος της Περσικής Αυτοκρατορίας

166

Ο Αλέξανδρος στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρατορίας

171

Ο πόλεμος στις άνω σατραπείες

176

Ο Αλέξανδρος στην Ινδία

180

Η επιστροφή του Αλέξανδρου στη Μεσόγειο

182

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 7 Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Η καρχηδονιακή εισβολή

191 194

Η κατάληψη της εξουσίας από τον Διονύσιο των Συρακουσών

197

Η εδραίωση της τυραννίδας

201

Ο δεύτερος πόλεμος εναντίον της Καρχηδόνας

203

Ο Διονύσιος εναντίον του Κοινού των Ιταλιωτών

207

Η θαλάσσια ηγεμονία του Διονύσιου

209

Η τυραννίδα του Διονύσιου και οι συστήσεις για την τυραννίδα τον 4ο αιώνα

211

Διονύσιος ο Νεότερος. Δίων και Πλάτων

215

Ο Τιμολέων και το έργο του

219

Η νότια Ιταλία από το 357 μέχρι το 323

222

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 8 ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ Νομική θέση

225 226

Δούλοι

227

Οι γυναίκες

235

Μεταξύ των ελεύθερων ανδρών:πολίτες και μη πολίτες

241

Πλούσιοι και φτωχοί στην Αθήνα τον 4ο αιώνα

247

Οι πλούσιοι

247

Οι φτωχοί

251

Οι μεσαίες τάξεις

253

Μπορούμε να μιλήσουμε για μια οικονομική και κοινωνική κρίση κατά τον 4ο αιώνα;

254

Η περίπτωση της Αθήνας

254

Πέρα από την Αθήνα

257

ΚΕΦ ΑΛΑΙΟ 9 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ

261

Τα μέρη της πολιτείας σύμφωνα με τον Αριστοτέλη

262

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

10

Οι θεσμοί της Αθήνας

264

Η πολιτική ζωή στην Αθήνα τον 4ο αιώνα

272

Η πολιτική ζωή στη Σπάρτη

279

Η στάσις

282

Η πολιτική σκέψη του 4ου αιώνα. Συζητήσεις για τη βασιλεία

286

Το φαινόμενο της μοναρχίας τον 4ο αιώνα

300

Δίπλα και πάνω από τις πόλεις

302

Σχετικά με τον ελληνικό πολιτισμό του 4ου αιώνα

309

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

323

Συνοπτικό χρονολόγιο

325

Χάρτες

333

Σημείωμα της μεταφράστριας και του επιστημονικού επιμελητή

343

Πηγές της ελληνικής ιστορίας του 4ου π.Χ. αιώνα

345

Βιβλιογραφία

359

Ευρετήριο πηγών

369

Ευρετήριο προσώπων και θεοτήτων

375

Ευρετήριο τοπωνυμίων και εθνικών ονομάτων

385

Ευρετήριο θεμάτων

393

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας, διαπρεπής ιστορικός της ελληνικής αρχαιό­ τητας, διερευνά τον ελληνικό κόσμο τον 4ο προχριστιανικό αιώνα έως και το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, που εκτιμά ότι σηματοδοτεί το τέλος της κλα­ σικής εποχής. Χρονική αφετηρία της εξέτασής του αποτελεί για μεν τις ελληνικές αποικίες της Σικελίας και της Μ. Ελλάδας η περιφανής νίκη των Συρακουσίων το 413 π.Χ. και η καταστροφή του στόλου των Αθηναίων, για δε την κυρίως Ελλάδα η νίκη των Πελοποννησίων στους Αιγός Ποταμούς (405 π.Χ.) με την οποία εγκαινιάζεται η σπαρτιατική ηγεμονία.

Αξιοποιώντας με ερευνητική δεξιοτεχνία τα διαθέσιμα στοιχεία που προέρ­ χονται από τις γραμματειακές πηγές και τις επιγραφές δεν συμμερίζεται την άποψη των μελετητών που υποστηρίζουν ότι τον 4ο αιώνα ο κόσμος των ελληνικών πόλεων γνωρίζει μια σοβαρή «κρίση» σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Επισημαίνει ότι και κατά την περίοδο αυτή κυριαρχεί ο θεσμός της πόλης, δεδομένου ότι, μεταξύ άλλων, η αυτονομία απαντά ως απαραίτητος όρος σε όλες της συνθήκες ειρήνης ή συμμαχίας που συνάπτονται, αν και ο όρος αυτός εξυπηρετεί εκάστοτε τα συμφέροντα εκείνου που έχει την πρωτοβουλία σύναψής τους. Παράλληλα, παλαιές ενώσεις πόλεων ανασυγκροτούνται και εμφανίζονται νέες που αποβλέπουν στην αποδυνάμωση της Σπάρτης, των Θηβών ή των Αθηνών, ενώ εκείνη που συγκροτείται από τον Φίλιππο Β', βασιλέα της Μακεδονίας, τον αναγνωρίζει ηγεμόνα ενός πανελλήνιου πολέμου εναντίον των Περσών. Παρατηρεί ότι φαινόμενα, όπως χρέη, συγκέντρωση γαιών, εμφύλιοι πόλεμοι, μισθοφορία, αποτελούν σημαντικές όψεις πολλών ελληνικών κοι­ νωνιών κατά τον 4ο προχριστιανικό αιώνα, ωστόσο θα ήταν τελείως υπερ­ βολικό να μιλήσουμε για μια γενική κρίση των κοινωνιών και των πολιτικών 11

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

12

συστημάτων του ελληνικού κόσμου. Η άριστη γνώση των επιγραφών και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας επιτρέπει στον P. Carlier, καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris X Nanterre, να υποστηρίξει ότι ο 4ος προχριστιανικός αιώνας αποτελεί μια προνομιακή ιστορική συγκυρία για την ανάλυση των θεσμών και της λειτουργίας τους καθώς και των πολιτικών αντιλήψεων των Ελλήνων. Πολιτική ιστορία, κοινωνία, οικονομία και πολιτισμός συνθέτουν την εικό­ να της περιόδου που καταγράφεται συνοπτικά και περιεκτικά. Το βιβλίο αυτό γραμμένο με σαφήνεια και γλαφυρότητα εμπλουτίζει την ελληνόγλωσ­ ση βιβλιογραφία χάρη στην ευσυνειδησία και τη σχολαστικότητα των ελλή­ νων μεταφραστών, της Μ. Στεφάνου και του Κλ. Ζουμπουλάκη, μεταπτυχια­ κών φοιτητών Αρχαίας Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Α. Ραμου-Χαψιαδη

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

«Μεγαλείο και παρακμή»: αυτό το ιστορικό σχήμα, που ανέπτυξε ευφυώς ο Μοντεσκιέ σε σχέση με τη Ρώμη, έχει χρησιμοποιηθεί συχνά στην ιστο­ ρία των ελληνικών πόλεων. Για πολλούς ιστορικούς ο αιώνας του Περικλή χαρακτηρίζει το απόγειο όχι μόνο της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά και της ελληνικής πόλης γενικότερα και του ελληνικού πολιτισμού σε όλες τις εκφάνσεις του. Τον επόμενο, τον 4ο αιώνα, ο κόσμος των ελληνικών πόλε­ ων γνωρίζει μια σοβαρή «κρίση» οικονομική, κοινωνική, πολιτική, θρη­ σκευτική και πολιτιστική. Η ήττα στη Χαιρώνεια το 338 ήταν η εύλογη συνέπεια αυτής της πολύμορφης παρακμής. Οι κατακτήσεις του Φίλιππου και του Αλέξανδρου επέτρεψαν την αντικατάσταση της μικρής «πόλεως» -μορφή οργάνωσης ιστορικά ξεπερασμένης- από το ελληνιστικό μοναρ­ χικό Κράτος. Αυτό το τελευταίο με τη σειρά του ετοίμασε το δρόμο για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και το χριστιανισμό. Αυτή η ερμηνεία, η οποία άνετα εντάσσεται στο πλαίσιο μιας διαλε­ κτικής θεώρησης της Ιστορίας εγελιανής έμπνευσης, έχει συχνά υποστη­ ριχθεί από τους ιστορικούς του 19ου και του 20ού αιώνα. Αρκετές και έντονες αντιρρήσεις μπορούν να διατυπωθούν εναντίον αυτής της θεωρίας. Η πρώτη αφορά την ίδια την έννοια της κρίσης: ανα­ φερόμενος στον ιατρικό ορισμό της «κρίσης» από τον Littré, ο Ed. Will παρατηρεί ότι μια κρίση που διαρκεί έναν αιώνα δεν αποτελεί πλέον κρίση, αλλά «χρόνια ασθένεια». Κατά δεύτερον, επιγραφικοί, όπως ο Louis Robert και ο Philippe Gauthier, έχουν επισημάνει ότι η πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων είχε έντονη πολιτική ζωή κατά τον 3ο αιώνα και ότι η «δημοκρατία» ήταν το πιο διαδεδομένο πολίτευμα (συχνά βέβαια σε μια 13

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο χ.Χ . ΑΙΩΝΑ

14

μορφή αρκετά διαφορετική από την αθηναϊκή δημοκρατία της κλασικής εποχής)· είναι, επομένως, υπερβολικό να μιλάμε για την «επιθανάτια αγω­ νία της πόλεως» ή για το «τέλος της δημοκρατίας» κατά τον 4ο αιώνα. Κυρίως, μια απόλυτη εμμονή στην «κρίση» οδηγεί στην εσφαλμένη υπε­ ραπλούστευση της ιστορίας του 4ου αιώνα και στο να παραβλέπουμε τη διαφορά του χρόνου και του τόπου, με άλλα λόγια τις ακριβείς συνθήκες και τις τοπικές διαφοροποιήσεις. Ο 4ος αιώνας παίρνει συχνά τη μορφή ενός σχήματος: κρίση οικονο­ μική, πολιτική, θρησκευτική κτλ. Τα πολυάριθμα γεγονότα ενός αιώνα γόνιμου σε νέες εξελίξεις αντιμετωπίζονται συνοπτικά: πολλοί ιστορικοί δεν βλέπουν σε αυτά παρά ασήμαντα επεισόδια στα οποία είναι άσκοπο να επιμείνει κανείς, θεωρώντας το μείζον γεγονός της παρακμής ως το μόνο που αξίζει εκτενή ανάλυση. Πάντοτε και παντού ο 4ος αιώνας αποτι­ μάται βάσει ενός μοναδικού φαινομένου του οποίου η σπουδαιότητα επι­ σκιάζει όλα τα υπόλοιπα. Η επιλογή μιας τέτοιας προσέγγισης εξηγείται εν μέρει από τις σχετι­ κές με τον 4ο αιώνα πηγές. Χάρη στους ρήτορες και τις επιγραφές δια­ θέτουμε πολύ πιο πλούσιες πηγές για την οικονομία, την κοινωνία, το δίκαιο και την πολιτική ζωή (κυρίως στην Αθήνα) συγκριτικά με τον 5ο αιώνα· από την άλλη, στερούμαστε ενός κατευθυντήριου νήματος για την ιστορία του 4ου αιώνα, παρόμοιου με τον «Πελοποννησιακό πόλεμο» του Θουκυδίδη, που να μας παρέχει ταυτόχρονα μία ακριβή αφήγηση των διπλωματικών και στρατιωτικών γεγονότων και μία εύληπτη ερμηνεία των συγκρούσεων και των διακυβευμάτων τους. Κι εμείς επιχειρήσαμε επίσης να αντλήσουμε από τον σχετικό πλούτο των πηγών για τον 4ο αιώνα για να σχηματίσουμε μια εικόνα όσο το δυνα­ τόν πιο αντιπροσωπευτική για τις κοινωνίες και τα πολιτικά συστήματα. Αυτή η ανάλυση δεν αποκαλύπτει με βεβαιότητα, παρά μόνο σπάνια, μια προϊούσα κάμψη σε σύγκριση με τον 5ο αιώνα1πολύ πιο συχνά σχηματί­ ζουμε την εντύπωση μιας μονιμότητας ενώ ακόμα συχνότερα δεν μπο­ ρούμε να μιλήσουμε για μια ενδεχόμενη εξέλιξη, εξαιτίας της έλλειψης ανάλογων στοιχείων για τον 5ο αιώνα. Θελήσαμε επίσης να παρουσιάσουμε μία σχετικά ακριβή ανάλυση της «γεγονοτολογικής ιστορίας» του 4ου αιώνα. Οι πληροφορίες που διαθέ­ τουμε -χάρη στις επιγραφές, τους ρήτορες, τον Ξενοφώντα ή τον Διόδω­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

ρο- είναι διάσπαρτες, κάποιες φορές ασαφείς και συχνά ύποπτες, αλλά σχετικά άφθονες. Εναπόκειται στον σύγχρονο ιστορικό να τις συγκε­ ντρώσει, να τις αναλύσει και να τις ερμηνεύσει. Εξαίρετοι ιστορικοί -ο βρετανός Grote στα μέσα του 19ου αιώνα, ο γερμανός Beloch στις αρχές του 20ού αιώνα- έχουν ήδη παρουσιάσει πολύ αναλυτικές και κριτικές ιστορικές αφηγήσεις των γεγονότων του 4ου αιώνα. Θεωρήσαμε ότι η αύξηση του πλήθους των πηγών (κυρίως χάρη στην επιγραφική και την αρχαιολογία) καλούσε σε μια εκ νέου ιστορική ανάλυση. Ταυτόχρονα, επι­ χειρήσαμε να συμπληρώσουμε ένα κενό: ο αναγνώστης δεν διαθέτει μια πρόσφατη πολιτική ιστορία του 4ου αιώνα. Η ελληνική ιστορία του 4ου αιώνα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά την ανάλυση των διεθνών σχέσεων. Μερικά παραδείγματα είναι αρκετά. Η ολοφάνερα απόλυτη και απεριόριστη δύναμη της Σπάρτης την επαύριο του θριάμβου της εις βάρος της Αθήνας κλονίστηκε πολύ γρήγορα- οι ελληνικές πόλεις επιχει­ ρούν επανειλημμένα, παρά τις αποτυχίες τους, να καθιερώσουν μια γενι­ κή και διαρκή ειρήνη- οι Αθηναίοι προσπαθούν να παραμείνουν μια μεγά­ λη δύναμη σταθμίζοντας με ακρίβεια τις στρατιωτικές και οικονομικές τους δυνατότητες. Η διαίρεση της αρχαίας ιστορίας σε «αιώνες προ Χριστού» είναι εντελώς αυθαίρετη. Συμβαίνει το τέλος του 5ου αιώνα να αντιστοιχεί στην ήττα της Αθήνας (405), στην παράδοσή της και στο ολιγαρχικό πραξικόπημα των Τριάκοντα (404), και στην αποκατάσταση έπειτα της δημοκρατίας (403). Αρχίζουμε, συνεπώς, την αφήγηση της ιστορίας της Ελλάδας στο χώρο του Αιγαίου από το 405, αλλά, καθώς πολλές θεμελιώδεις αλλαγές χρο­ νολογούνται από τον Πελοποννησιακό πόλεμο, θα οδηγηθούμε σε συχνές επιστροφές στο παρελθόν. Η χρονολογία 405 δεν έχει την ίδια σημασία στην ιστορία της ελληνικής Δύσης: ξεκινάμε λοιπόν τη μελέτη της Σικε­ λίας και της Μεγάλης Ελλάδας από το 413, την επαύριο της νίκης των Συρακουσών εναντίον της Αθήνας. Η επιλογή ενός χρονολογικού ορίου μεταξύ του «4ου αιώνα» και της «ελληνιστικής εποχής» είναι πιο λεπτή υπόθεση. Ορισμένοι εκτιμούν ότι η ιστορία της κλασικής Ελλάδας τελειώνει με την άνοδο του Φίλιππου στο θρόνο της Μακεδονίας το 360, όταν αρχίζει να επιβάλλεται ως διαιτητής στις ελληνικές υποθέσεις (το 350 ή το 346) ή με τη μάχη της Χαιρώνειας

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

16

το 338. Επιλέξαμε να συνεχίσουμε την αφήγησή μας μέχρι το 323 για να τονίσουμε ότι η μάχη της Χαιρώνειας, σύμφωνα με εμάς, δεν σηματοδο­ τεί το τέλος της ιστορίας των ελληνικών πόλεων. Από την άλλη, είναι πιθα­ νόν η υιοθέτηση του βασιλικού τίτλου από τους διαδόχους (306) ή η μάχη της Ιψού (301) να υπήρξαν εξίσου σημαντικές ιστορικές καμπές όσο και ο θάνατος του Αλέξανδρου. Ολοφάνερα, ο θάνατος του κατακτητή δεν είναι λιγότερο αποφασιστική χρονολογία. Η επιλογή να σταματήσουμε την αφήγηση στο θάνατο του Αλέξανδρου, τον Ιούνιο του 323, δεν θα μας αποτρέψει από το να επικαλεστούμε σε αρκετές περιπτώσεις γεγονότα λίγο μεταγενέστερα: για τις πόλεις της ελληνικής χερσονήσου, και ιδιαί­ τερα για την Αθήνα, το τέλος του Λαμιακού πολέμου, το φθινόπωρο του 322, οδηγεί στις αποφασιστικές αλλαγές. Είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που βλέπω το βιβλίο μου για τον ελληνικό κόσμο κατά τον 4ο αιώνα μεταφρασμένο στη γλώσσα του Δημοσθένη. Ευχαριστώ για τη βοήθειά τους, τους συναδέλφους και φίλους μου από την Αθήνα Νίκο Μπιργάλια, Κώστα Μπουραζέλη και Άννα Ραμού, καθώς και τους προσεκτικούς μεταφραστές μου Μαίρη Στεφάνου και Κλεάνθη Ζουμπουλάκη.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ 1

Η ηγεμονία της Σπάρτης, α π ό τη νίκη έως την Α νταλκίδειο ειρήνη

Η ν ίκη της Σ π ά ρ τη ς Το 432, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη [1.14.1-3], ο Περικλής είχε προτρέψει τους Αθηναίους να αντιμετωπίσουν δίχως φόβο τον πόλεμο που οι Λακε­ δαιμόνιοι και οι σύμμαχοί τους ετοιμάζονταν να αρχίσουν εναντίον τους. Οι χερσαίες δυνάμεις των Πελοποννησίων, είχε τονίσει, δεν θα μπορούσαν να κλονίσουν τα τρία θεμέλια της αθηναϊκής δύναμης: το φόρο που επέ­ τρεπε τη συντήρηση του στόλου, το στόλο που επέτρεπε τη διατήρηση της ηγεμονίας και την ηγεμονία που απέφερε το φόρο. Καταφεύγοντας πίσω από τα τείχη τους και διασφαλισμένοι με έναν τακτικό ανεφοδιασμό, οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να αντέξουν απεριόριστα' με άλλα λόγια η Αθήνα δεν θα ήταν δυνατόν να χάσει τον πόλεμο, εκτός και αν διέπραττε την απερισκεψία να δεσμεύσει το στόλο της σε μακρινές επιχειρήσεις. Αυτός ο περιορισμός αποτελεί ίσως μία προειδοποίηση post eventum1, εκ μέρους του Θουκυδίδη: η εκστρατεία στη Σικελία το 415-413 καταλήγει σε καταστροφή, η οποία βάζει τέλος στη ναυτική υπεροχή της Αθήνας. Οι σύμμαχοι αρχίζουν να αποστατούν. Η Σπάρτη εξοπλίζει ένα στόλο χάρη στον περσικό χρυσό: σε αντιστάθμισμα για τη βοήθεια που λαμβάνει, οφεί­ λει να αναγνωρίσει την εξουσία του Αχαιμενίδη μονάρχη σε ολόκληρη την Ασία, συμπεριλαμβανομένων και των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας. Μετά το 413 ο πόλεμος διαρκεί ακόμη, για λίγο περισσότερο από οκτώ έτη, επειδή οι Πελοποννήσιοι στην πλειοψηφία τους στερούνται εμπειρίας στη θάλασσα, επειδή οι περσικές επιχορηγήσεις είναι ανεπαρκείς και σποραδικές, αλλά και επειδή οι Αθηναίοι προσπαθούν με μεγάλη ενεργη­ τικότητα να ανασυγκροτήσουν το στόλο τους και να αποκαταστήσουν τη 1■ Μετά το γεγονός, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.) 17

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

18

δύναμή τους. Οι Αθηναίοι επιτυγχάνουν επιπλέον κάποιες περιφανείς νίκες στη θάλασσα -στην Κύζικο το 410, στις Αργινούσες το 406-, αλλά τα οικονομικά μέσα φθίνουν όλο και περισσότερο. Αντίθετα, ο Κύρος ο Νεό­ τερος, δευτερότοκος γιος του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου Β', ο οποίος εγκαθίσταται στις Σάρδεις το 4072 με εξουσία ανώτερη από εκείνη όλων των σατραπών της Ανατολίας -κυρίως του Τισσαφέρνη στη Λυδία και του Φαρνάβαζου στην ελλησποντική Φρυγία- φαίνεται αποφασισμένος να εξασφαλίσει τη νίκη της Σπάρτης, ή πιο συγκεκριμένα εκείνη του σπαρ­ τιάτη φίλου του, του Λύσανδρου (με την πρόθεση να χρησιμοποιήσει αργότερα για προσωπικό του όφελος τη στρατιωτική δύναμη που θα συγκέντρωνε ο Λύσανδρος). Όταν ο Λύσανδρος είναι ναύαρχος3, το 407, τα άφθονα χρηματικά ποσά που διατίθενται από τον Κύρο επιτρέπουν τη στρατολόγηση πολυάριθμων έρετών (κωπηλατών) και την επέκταση της ζώνης επιρροής του στόλου των Λακεδαιμονίων. Αντίθετα, ο διάδοχος του Λύσανδρου, ο Καλλικρατίδας, που δεν έχει την τύχη να είναι αρεστός στον Κύρο, στερείται χρημάτων και αντιμετωπίζει δυσκολίες· οι φίλοι του Λύσανδρου, ήδη εγκατεστημένοι στην εξουσία σε ορισμένες πόλεις της Ιωνίας, επιτυγχάνουν να επιτρέψουν οι αρχές της Σπάρτης την επιστρο­ φή του Λύσανδρου ως επικεφαλής του στόλου· καθώς η επανάληψη της ναυαρχίας είναι απαγορευμένη, ο Λύσανδρος δεν φέρει παρά τον τίτλο του έπιοτολέα (γραμματέα), αλλά είναι εκείνος που ασκεί την ανώτατη διοίκηση του πελοποννησιακού στόλου κατά τη διάρκεια των ετών 405 και 404. Η συνεργασία ανάμεσα στον Λύσανδρο και τον Κύρο ξαναρχίζει ακόμα πιο ενεργά, σε σημείο ώστε ο Κύρος να εμπιστεύεται στον Λύσαν­ δρο τη διαχείριση του θησαυρού του, όταν εκείνος πρέπει να επιστρέφει στο πλευρό του πατέρα του (στις αρχές του καλοκαιριού του 405). Ο Λύσανδρος αναλαμβάνει επιχειρήσεις στον Ελλήσποντο, για να εμποδίσει τον ανεφοδιασμό της Αθήνας σε σιτάρι· αποφεύγει στο μεταξύ κάθε ναυ­ τική σύγκρουση σε ανοικτή θάλασσα και αιφνιδιάζει με δόλο στην ξηρά, στην ακτή των Αιγός Ποταμών, τα 170 πλοία του τελευταίου στόλου που διέθετε η Αθήνα και τα καταστρέφει (Σεπτέμβριος 405).

2.

Ο τίτλος του είναι αυτός του «καράνου», όρος που μεταφράζεται γενικά «στρα­ τιωτικός διοικητής».

3.

Τίτλος του διοικητή του σπαρτιατικού στόλου.

Η ΗΓΕΜ ΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

19

Τότε, όλες οι πόλεις που είχαν προηγουμένως μείνει πιστές στην Αθήνα αποστατούν (με την εξαίρεση της Σάμου) και παραδίδονται, εκού­ σια ή ακούσια, στον Λύσανδρο. Στερημένοι από το στόλο τους και την ηγεμονία τους, χωρίς πόρους, πολιορκημένοι από ξηρά και θάλασσα, υπό την απειλή του λιμού, οι Αθηναίοι στέλνουν άμεσως πρέσβεις στη Σπάρ­ τη, για να ανακοινώσουν ότι είναι έτοιμοι να γίνουν «σύμμαχοι» των Λακε­ δαιμονίων υπό τον όρο να διατηρήσουν το σύνολο των οχυρώσεών τους. Αυτοί οι όροι απορρίπτονται και τέσσερις μήνες αργότερα, εξασθενημέ­ να από το λιμό, οι Αθηναίοι αναγκάζονται να αποδεχτούν την καταστρο­ φή των Μακρών Τειχών και των οχυρώσεων του Πειραιά. Οι όροι της ειρή­ νης είναι πολύ ταπεινωτικοί για την Αθήνα, η οποία καθίσταται δορυφό­ ρος της Σπάρτης: οι Αθηναίοι οφείλουν να «έχουν τους ίδιους εχθρούς και φίλους με τους Λακεδαιμονίους και να τους ακολουθούν σε ξηρά και θάλασσα, όπου και αν τους οδηγήσουν» [Ξενοφών, Ελληνικά, 11.2.20]. Οι Αθηναίοι, ωστόσο, απέφυγαν κατά κάποιον τρόπο τα χειρότερα: κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων της ειρήνης, ορισμένοι σύμμαχοι της Σπάρτης, κυρίως οι Κορίνθιοι και οι Θηβαίοι, ζήτησαν την ολοκληρωτική καταστροφή της Αθήνας. Οι Σπαρτιάτες αντιτάχθηκαν επικαλούμενοι βέβαια την ανάμνηση των Μηδικών πολέμων: είναι πιθανόν ότι άρχισαν να βλέπουν με δυσπιστία τους Θηβαίους, και ότι έβλεπαν σε μία Αθήνα απο­ δυναμωμένη ένα χρήσιμο αντιστάθμισμα στη φιλοδοξία των τελευταίων. Η λεηλασία που έλαβε χώρα στην Αττική έδινε αφορμή για άλλες αντε­ γκλήσεις ανάμεσα στους νικητές: οι Σπαρτιάτες κατηγορούσαν τους Θηβαίους ότι είχαν επωφεληθεί από την εγγύτητά τους για να ιδιοποιη­ θούν ένα πολύ μεγάλο μέρος του πλούτου της Αττικής, ενώ οι Πελοποννήσιοι κατηγορούσαν τους Σπαρτιάτες ότι δεν είχαν προβεί στη συνήθη διανομή των λαφύρων. Παρά τις διαφωνίες αυτές, που προανήγγειλαν μελλοντικές συγκρού­ σεις, το κυρίαρχο γεγονός στα 405-404 είναι ο θρίαμβος της Σπάρτης και η εξάπλωση της δύναμής της. Η νίκη της Σπάρτης δημιουργεί μια εντε­ λώς νέα κατάσταση στον ελληνικό κόσμο. Τον 5ο αιώνα η Ελλάδα είχε γνωρίσει τον ανταγωνισμό και στη συνέχεια την αντιπαράθεση δύο ηγε­ μονιών, της χερσαίας ηγεμονίας της Σπάρτης στην Πελοπόννησο και της ναυτικής ηγεμονίας της Αθήνας στο Αιγαίο. Μετά τους Αιγός Ποταμούς, δεν υπάρχει πλέον παρά μόνο μία μεγάλη δύναμη στην Ελλάδα, η οποία

20

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΛ

κυριαρχεί σε ξηρά και θάλασσα και στην οποία βρίσκονται υποτελείς με τον ένα ή τον άλλο τρόπο όλες οι ελληνικές πόλεις. Καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, η σπαρτιατική προπαγάνδα είχε διακηρύξει ότι η Σπάρτη ήθελε να «απελευθερώσει τους Έλληνες» από την αθηναϊκή εξάρτηση και να επιστρέφει σε όλες τις πόλεις την «αυτο­ νομία» τους. Από το 412 οι πόλεις που η Σπάρτη είχε κατορθώσει να αποσπάσει από την Αθηναϊκή Συμμαχία είχαν συχνά λάβει την «προστασία» πελοποννησιακών φρουρών και τους είχε ζητηθεί πολλές φορές να συμ­ μετάσχουν στρατιωτικά και οικονομικά στην πολεμική προσπάθεια των Λακεδαιμονίων σε πολλές περιπτώσεις είχαν εγκατασταθεί στην εξουσία λακωνίζουσες ολιγαρχίες. Όλες αυτές οι πιέσεις και οι επεμβάσεις αντα­ ποκρίνονταν με δυσκολία στα όμορφα συνθήματα της «ελευθερίας» και της «αυτονομίας», αλλά οι Σπαρτιάτες και οι φίλοι τους μπορούσαν στην ανάγκη να τις παρουσιάσουν ως περιστασιακά μέτρα που επιβάλλονταν από την πολεμική προσπάθεια εναντίον της Αθήνας. Στην περίοδο ανάμε­ σα στους Αιγός Ποταμούς και τη συνθηκολόγηση της Αθήνας, όταν είχε εξασφαλιστεί η νίκη αλλά δεν είχε ακόμη συναφθεί η ειρήνη, ο Λύσαν­ δρος, ο στόλος του οποίου ελέγχει στο εξής τη θάλασσα του Αιγαίου, προωθεί συστηματικά την πολιτική της τοποθέτησης υπό κηδεμονία των πόλεων που αποσπούσε από την Αθήνα. Η εξαφάνιση της αθηναϊκής απειλής δεν οδηγεί τους Σπαρτιάτες στη μείωση της πίεσής τους πάνω στις ναυτικές πόλεις της παλαιάς Δηλιακής Συμμαχίας. Αντίθετα μάλιστα, αν πιστέψουμε τον Διόδωρο τον Σικελιώτη [XIV. 10.1], «οι Λακεδαιμόνιοι», «διαπιστώνοντας ότι είχαν μία ηγεμονία ομό­ φωνα αναγνωρισμένη», εμπιστεύτηκαν στον Λύσανδρο μια τριπλή αποστο­ λή: να εγκαταστήσει στις πόλεις λακεδαιμόνιους διοικητές (άρμοστάς), να αντικαταστήσει τα δημοκρατικά πολιτεύματα με ολιγαρχικά και να επιβάλει έναν ετήσιο φόρο χιλίων ταλάντων. Η διατύπωση του κειμένου είναι ασα­ φής, αλλά είναι πιθανόν ότι αυτοί οι θεμελιώδεις προσανατολισμοί της εξω­ τερικής πολιτικής αποφασίστηκαν από την Εκκλησία του Δήμου (Απέλλα)4,

4.

Ο όρος ’Α π έλλα αποτελεί σύμβαση στη διεθνή βιβλιογραφία για να ξεχωρίζεται η σπαρτιατική Εκκλησία του Δήμου από την αθηναϊκή. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. G. Ε. Μ. de Ste Croix, Τα αίτια του Πελοποννησιακού Πολέμου, μτφρ. Ελένη Αστεριού, Οδυσσέας, Αθήνα 2005, σ. 538 κ.εξ (πρωτότυπη έκδοση 1989) (Σ.τ.Ε.)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗ Σ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

21

υπό την προεδρία των Εφόρων και ύστερα από προκαταρκτική συζήτηση στη Γερουσία. Οι Σπαρτιάτες εγκρίνουν την ιμπεριαλιστική πολιτική της οποίας την πρωτοβουλία έχει αναλάβει ο Λύσανδρος και επιφορτίζουν το διοικητή του στόλου να επιδιώξει την εκτέλεσή της. Το σύνθημα της ελευ­ θερίας των Ελλήνων ξεχνιέται εντελώς. Οι φόρου υποτελείς στην Αθήνα πόλεις γίνονται φόρου υποτελείς στη Σπάρτη, και η σπαρτιατική κυριαρχία είναι πολύ σκληρή από την αρχή: οι αρμοστές είναι επιφορτισμένοι να επαγρυπνούν για την ευπείθεια των νέων υπηκόων της Σπάρτης.

Λύσανδρος Την άνοιξη του 404, φαίνεται ότι ο ωμός ιμπεριαλισμός του Λύσανδρου απολάμβανε μιας ευρείας υποστήριξης στη Σπάρτη. Γεγονός παραμένει, ωστόσο, ότι δεν έχουν όλοι οι Σπαρτιάτες την ίδια άποψη με τον Λύσαν­ δρο για τα ολιγαρχικά πολιτεύματα που πρέπει να εγκατασταθούν στις πόλεις. Όλοι οι οπαδοί της ολιγαρχίας συμφωνούν να αφαιρεθούν από τους πιο φτωχούς πολίτες τα πολιτικά τους δικαιώματα. Αλλά όταν τίθε­ ται το ζήτημα του καθορισμού του επιπέδου του τιμήματος, του καταρτι­ σμού του καταλόγου των πολιτών που θα συμμετέχουν στην ολιγαρχία, της διανομής της εξουσίας ανάμεσα στην Εκκλησία του Δήμου, τη Γερουσία και τους άρχοντες, και ιδιαίτερα όταν πρέπει να αποφασιστεί αν η ομάδα που κατέχει την εξουσία θα υπόκειται ή όχι στους νόμους, οι από­ ψεις και οι θέσεις διίστανται. Πολλοί Σπαρτιάτες φαίνεται ότι επιθυμού­ σαν την αντικατάσταση των φιλοαθηνάίκών δημοκρατιών από μετριοπα­ θείς ολιγαρχίες που θα συμπεριλάμβαναν το σύνολο των εύπορων πολι­ τών στο πλαίσιο του σεβασμού της τάξης και των παραδόσεων. Η εγκα­ θίδρυση τέτοιων πολιτευμάτων ήταν ελάχιστα συμβατή με τη διαρκή επι­ βολή ενός βαρύ φόρου, επειδή οι εύποροι, οι οποίοι έφεραν κυρίως το βάρος του φόρου, ήταν φυσικά οι πιο αποφασισμένοι πολέμιοι-δεν δέχο­ νταν να καταβάλουν το φόρο παρά μόνο όταν εξαναγκάζονταν από το δήμο ή τους τυράννους. Εγκαθιστώντας στις πόλεις τις δεκαρχίες -μικρές ομάδες δέκα ακραίων ολιγαρχικών που ασκούν την εξουσία αυθαίρετα με τον τρόπο των τυράννων-, ο Λύσανδρος κάνει μία λογική επιλογή, που είναι απόλυτα σύμφωνη με την ιμπεριαλιστική πολιτική που αποφασίστηκε από τη Σπάρτη: αυτές οι συμμορίες των φιλόδοξων χωρίς

22

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

κανέναν ενδοιασμό ανδρών, που σκοτώνουν, εξορίζουν και δημεύουν για να ικανοποιήσουν τη δίψα τους για εξουσία και πλούτο, δέχονται ευχαρί­ στως να καταβάλουν ένα μέρος της λείας τους στους Σπαρτιάτες, από τους οποίους εξαρτάται η διατήρηση της αρχής τους. Τα εγκλήματα που διαπράττονται από τις δεκαρχίες, τα οποία γίνονται γρήγορα περιβόητα, δεν θα αργήσουν να επισκιάσουν τη φήμη του Λύσαν­ δρου και της Σπάρτης, σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε ο αθηναϊκός ιμπερια­ λισμός να φαντάζει κατόπιν ως πολύ μετριοπαθής: ο Ισοκράτης, το 380, δεν διστάζει να γράψει ότι οι εγκατεστημένοι από τον Λύσανδρο ολιγαρχικοί «οδήγησαν στο θάνατο χωρίς δίκη περισσότερους ανθρώπους σε τρεις μήνες από όσους δίκασε η δική μας πόλη καθ’ όλη τη διάρκεια της κυριαρ­ χίας της» [Πανηγυρικός, 113], Για την ώρα, ωστόσο, ο Λύσανδρος, περιβεβλημένος από την αίγλη της νίκης του, λαμβάνει εξαιρετικές τιμές -συχνά από μέρους των «φίλων» που έχει εγκαταστήσει στην εξουσία-, κυρίως χρυ­ σούς στεφάνους και αγάλματα. Κι όχι μόνο αυτό αλλά, εάν πιστέψουμε τον Δούρι από τη Σάμο που παραθέτει ο Πλούταρχος [Λύσανδρος, 18.3], «ήταν και ο πρώτος Έλληνας στον οποίο οι πόλεις αφιέρωσαν βωμούς και προσέ­ φεραν θυσίες όπως σε ένα θεό, και ο πρώτος επίσης προς τιμήν του οποίου έψαλαν παιάνες». Οι σάμιοι ολιγαρχικοί, ιδιαίτερα ευγνώμονες στον Λύσαν­ δρο, επειδή είχε εκδιώξει τους αντίπαλούς τους δημοκρατικούς ύστερα από μακρά πολιορκία, αποφασίζουν να δώσουν το όνομα Λυσάνδρεια στα Ηραία, τα οποία γιόρταζαν παραδοσιακά προς τιμήν της θεάς Ήρας· σε αυτό το σημείο, η μαρτυρία του Πλούταρχου επιβεβαιώνεται από μια επιγραφή5. Το 404, ο Λύσανδρος ασκεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο μια προ­ σωπική επιρροή χωρίς προηγούμενο. Στην Αθήνα, τον Απρίλιο-Μάιο του 404, ο ρόλος του είναι καθοριστικός στην άνοδο των Τριάκοντα Τυράν­ νων: ύστερα από έκκληση των «φίλων» του, φτάνει στον Πειραιά με εκατό πλοία και απειλεί να θεωρήσει διαλυθείσα την ειρήνη, εάν η Εκκλησία του Δήμου δεν εμπιστευτεί την εξουσία σε μια επιτροπή τριάντα ολιγαρχικών [Διόδωρος, XIV.3.4-7]6. Ο Λύσανδρος επωφελείται από το αξίωμά του ως

5. 6.

Βλ. για περισσότερες λεπτομέρειες Shipley G., A history of Samos, Oxford Clarendon Press, 1987, o. 134, όπου και περαιτέρω βιβλιογραφία. (Σ.τ.Ε.) Για μια λεπτομερή ανάλυση της τυραννίδας των Τριάκοντα, παραπέμπουμε στο, Ed. Lévy, La G rèce au l/e Siècle, Paris, έκδ. Seuil, 1995.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

23

διοικητή του στόλου για να εγκαταστήσει στην εξουσία τους προστατευόμενούς του. Αναπτύσσει με αυτό τον τρόπο ένα πελατειακό δίκτυο βασι­ σμένο σε προσωπικές σχέσεις, το οποίο σε μεγάλο βαθμό διαφεύγει τον έλεγχο των σπαρτιατικών αρχών. Είναι πιθανόν ότι μερικοί Σπαρτιάτες είχαν από πολύ νωρίς αντιληφθεί τον κίνδυνο: χάρη στους φίλους του που είχε εγκαταστήσει στην εξουσία σε πολλές πόλεις, ο Λύσανδρος μπορούσε να συγκεντρώσει πόρους και στρατεύματα χωρίς τη συγκατά­ θεση της Σπάρτης, ακόμα και εναντίον της. Από το τέλος του 404, οι αντί­ παλοι του Λύσανδρου θα προσπαθήσουν να τον απογυμνώσουν από τα μέσα για την πολιτική και στρατιωτική του δράση, αλλά βαθμιαία, ώστε να μην τον ωθήσουν σε μία δυναμική αντίδραση. Οι διαμαρτυρίες του σατρά­ πη Φαρνάβαζου, ο οποίος μέμφεται τον Λύσανδρο επειδή επέτρεψε να λεηλατηθεί η εδαφική του επικράτεια, παρέχουν στους Εφόρους μια πρό­ φαση για να ανακαλέσουν τον Λύσανδρο στη Σπάρτη [Πλούταρχος, Λύσανδρος, 19.4]. Επιτίθενται επίσης στο περιβάλλον του: ο υφιστάμενός του Θώραξ κατηγορείται για διαφθορά και καταδικάζεται σε θάνατο. Το 403, ο αδελφός του Λύσανδρου Λίβυς εκλέγεται ναύαρχος, αλλά ο ίδιος ο Λύσανδρος δεν ασκεί πια επίσημη εξουσία στο σύνολο του στό­ λου. Στην Αθήνα οι Τριάκοντα, οι προστατευόμενοι του Λύσανδρου, που έχουν χάσει την υπόληψή τους εξαιτίας των πολλών εγκλημάτων τους, συναντούν ολοένα και πιο ισχυρή αντίσταση. Οι εξόριστοι δημοκρατικοί -που έγιναν δεκτοί από τους Θηβαίους ενάντια στις διαταγές της Σπάρ­ της- καταλαμβάνουν το φρούριο της Φυλής και έπειτα τον Πειραιά υπό την ηγεσία του Θρασύβουλου. Οι Αθηναίοι που έχουν μείνει στην πόλη εκδιώκουν τους Τριάκοντα χωρίς όμως να συμφιλιώνονται με τους δημο­ κρατικούς. Υπάρχουν, λοιπόν, τρεις αντίπαλες παρατάξεις που διεκδι­ κούν την εξουσία στην Αθήνα: σι Τριάκοντα, που έχουν καταφύγει στην Ελευσίνα, «οι έν άστε/» (πιο μετριοπαθείς ολιγαρχικοί) και οι δημοκρατι­ κοί του Πειραιά. Την άνοιξη του 403, ο Λύσανδρος καταφέρνει να διορι­ στεί αρμοστής1 στην Αθήνα- πρόθεσή του είναι να πολιορκήσει και να αναγκάσει σε λιμοκτονία τους δημοκρατικούς. Ύστερα από μερικές εβδο­ μάδες, ωστόσο, ο βασιλιάς Παυσανίας πετυχαίνει από την πλειοψηφία των Εφόρων (τρεις στους πέντε) να σταλεί στην Αθήνα για να αντιταχθεί 7.

Στρατιωτικός διοικητής στο διοικητικό λεξιλόγιο της Σπάρτης.

24

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

στη δράση του Λύσανδρου και να τον εμποδίσει «να μετατρέψει την Αθήνα σε κτήση του» [Ξενοφών, Ελληνικά, 11.4.28-29], Απλός άρμοστής ο Λύσανδρος οφείλει να υπακούσει σε έναν εν εκστρατεία βασιλιά. Ο Παυ­ σανίας ακολουθεί αντίθετη πολιτική από αυτήν του Λύσανδρου και ενθαρ­ ρύνει τη συμφιλίωση μεταξύ των Αθηναίων και την αποκατάσταση της δημοκρατίας (Αύγουστος-Σεπτέμβριος 403). Η στάση του Παυσανία επι­ τρέπει να γίνει η σπαρτιατική ηγεμονία αποδεκτή από τους ίδιους τους αθηναίους δημοκρατικούς. Σύμφωνα με το βασιλιά, η πνευματική τόλμη του οποίου είναι ισάξια με αυτήν του Λύσανδρου, το προφανές συμφέρον της Σπάρτης δεν είναι να στηριχθεί σε εύθραυστα και αντιδημοτικά καθε­ στώτα, αλλά να επωφεληθεί από τη θέση της μοναδικής μεγάλης δύνα­ μης που κατέχει, για να παίξει το ρόλο του σεβαστού διαιτητή στις εμφύ­ λιες διαμάχες στο εσωτερικό των πόλεων. Μετά την επιστροφή του στη Σπάρτη, ο βασιλιάς κατηγορήθηκε για προδοσία, αλλά κατάφερε, μόλις και μετά βίας, να πετύχει την αθώωσή του. Από το 403 πιθανώς, οι Έφοροι σταματούν να στηρίζουν τις εγκατε­ στημένες από τον Λύσανδρο δεκαρχίες. Επίσης, δεν διατηρούν πλέον συστηματικά αρμοστές σε όλες τις πόλεις. Δεν διαθέτουμε καμιά σχετική πληροφορία με το φόρο, αλλά είναι πιθανόν η Σπάρτη να παραιτείται από μια τακτική είσπραξη φόρου και οι οικονομικές απαιτήσεις της όσον αφορά τις πόλεις να εξαρτώνται από τις περιστάσεις. Αυτή η σχετική χαλάρωση του σπαρτιατικού ιμπεριαλισμού έχει ποικίλα αποτελέσματα. Στη Σάμο, οι φίλοι του Λύσανδρου διατηρούν για λίγο χρόνο ακόμη την εξουσία. Αλλού, η κατάρρευση των δεκαρχιών δεν σημαίνει απαραιτήτως και το τέλος της βίας. Στο Βυζάντιο, παραδείγματος χάρη, οι εμφύλιες συγκρούσεις ξαναρχίζουν σε τέτοιο βαθμό που οι Βυζάντιοι ζητούν από τους Σπαρτιάτες ένα στρατηγό για να ρυθμίσει με τη διαιτησία του την κατάσταση. Η Σπάρτη στέλνει τον Κλέαρχο, ο οποίος συμπεριφέρεται σαν τύραννος και σι Σπαρτιάτες στη συνέχεια πρέπει να επιφορτίσουν έναν άλλο Λακεδαιμόνιο με την εκδίωξή του manu militari8 [Διόδωρος, XIV. 12], Ενώ οι αρχές στη Σπάρτη ακολουθούν όλο και περισσότερο αντίθετη πολιτική από τη δική του, ο Λύσανδρος ξεκινά περιοδεία στα μεγάλα μαντεία: στους Δελφούς, τη Δωδώνη, το μαντείο του Άμμωνα Δία στη

8.

Με στρατιωτική βία, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

25

Σίβα. Οι αντίπαλοί του διατείνονται ότι προσπαθεί με χρηματικό αντίτιμο να εξασφαλίσει προβλέψεις ευνοϊκές για επαναστατικά σχέδια. Ένας ιερέας του Άμμωνα τον κατηγορεί ότι προσπάθησε να τον δωροδοκήσει και διώκεται δικαστικά στη Σπάρτη. Το τέχνασμα αυτό αποτυγχάνει: ο Λύσανδρος απαλλάσσεται [Διόδωρος, XIV.l3.6-8], Οι εχθροί του έχουν καταφέρει να τον αποδυναμώσουν, αλλά όχι να τον εξοντώσουν. Αποκλεισμένος από την εξουσία, έχοντας απομακρυνθεί από τα δημό­ σια αξιώματα (από το 403 μέχρι και την άφιξη του Αγησίλαου, δεν αναφέ­ ρεται παρά μόνο μία φορά, ως πρέσβης στον Διονύσιο των Συρακουσών), ο Λύσανδρος με την παρουσία του και μόνο παραμένει ένας παράγοντας που δημιουργεί ένταση. Ο πιο έξοχος ηγέτης της Σπάρτης υπήρξε θύμα της ζηλοτυπίας των βασιλέων και των αρίστων. Η ατίμωση που επιβλήθη­ κε σε έναν άνθρωπο εξαιρετικής ικανότητας είναι ιδιαίτερα σκανδαλώδης σε ένα αριστοκρατικό πολίτευμα που εξυμνεί την άμιλλα. Μια τέτοια αδι­ κία, όπως υπογράμμισε ο Αριστοτέλης [Πολιτικά, ν.7/ΐ306ΐ).33], μπορεί να αποτελέσει αιτία επανάστασης.

Οι υποθέσεις της Α σ ία ς Στα έτη που ακολουθούν τη νίκη τους εναντίον της Αθήνας, οι Λακεδαι­ μόνιοι επωφελούνται από τη συντριπτική στρατιωτική τους υπεροχή για να επαναφέρουν σε υπακοή τους «συμμάχους» τους Ηλείους που είχαν επιδείξει υπερβολική ανεξαρτησία. Στέλνουν τελεσίγραφο στους Ηλείους διατάσσοντάς τους να αποδώσουν στις περιοικίδες πόλεις τους την «αυτονομία» τους- η πρακτική αυτή, και η πρόφαση που επικαλούνται, θα επαναληφθούν συχνά μέχρι το 371. Μπροστά στην άρνηση των Ηλείων, ο βασιλιάς Άγις ηγείται δύο εκστρατειών το 400 και το 399 οι οποίες εξανα­ γκάζουν τους Ηλείους να υποκύψουν. Εντούτοις, οι υποθέσεις της Ασίας είναι αυτές που απασχολούν τις σπαρτιατικές αρχές από το 403 μέχρι το 397. Σύμφωνα με τις συνθήκες που είχαν συνάψει το 412 με τον Μεγάλο Βασιλιά, οι Σπαρτιάτες όφειλαν, μετά τη νίκη τους, να επιστρέφουν τα χρηματικά ποσά που είχαν λάβειαυτός ο όρος έμεινε για πάντα νεκρό γράμμα. Προπάντων όμως, οι Σπαρ­ τιάτες είχαν αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Μεγάλου Βασιλιά σε όλες τις ελληνικές πόλεις της Ασίας: από το 405, λοιπόν, οι πέρσες σατράπες

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

26

μπορούν νόμιμα να αξιώσουν την επιβολή φόρου και, εάν το επιθυμούν, να εγκαταστήσουν φρουρές στις ασιατικές πόλεις που «απελευθερώνο­ νται» από την αθηναϊκή κυριαρχία. Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για την ασιατική πολιτική της Σπάρτης από το 405 μέχρι το 401 είναι αρκετά σπάνιες, αλλά φαίνεται ότι η σπαρτιατική στάση ποίκιλλε ανάλογα με τις πόλεις: μερικές φορές, όπως στην περίπτωση της Χαλκηδόνας, οι Σπαρ­ τιάτες διατηρούν έναν στενό έλεγχο που αποτρέπει κάθε περσική παρέμ­ βαση- άλλες φορές, όπως στην περίπτωση της Μιλήτου, αποσύρουν τις φρουρές και τους αρμοστές τους, επιτρέποντας έτσι στους Πέρσες να ασκούν πιέσεις χωρίς αντίδραση. Η κατάσταση αναταραχής στις δυτικές σατραπείες της Περσικής Αυτοκρατορίας κατά τα τελευταία έτη του 5ου αιώνα μεγαλώνει το περι­ θώριο ελιγμών που διαθέτει η Σπάρτη. Όταν ο πρεσβύτερος γιος του Δαρείου Β' διαδέχεται τον πατέρα του με το όνομα Αρταξέρξης Β ' ο Μνήμων (στην αρχή του 404), ο Τισσαφέρνης κατηγορεί τον Κύρο για συνω­ μοσία εναντίον του αδελφού του: ο νεαρός πρίγκιπας φυλακίζεται, αλλά η μητέρα του Παρυσάτις πετυχαίνει να αμνηστευτεί και να επανέλθει στη διοίκηση των Σάρδεων. Εκεί, βρίσκεται πάλι σε ανταγωνισμό με το σατρά­ πη Τισσαφέρνη. Οι Έλληνες της Ασίας έχουν έτσι τη δυνατότητα να δηλώσουν υπακοή είτε στον Κύρο (αυτή είναι πιθανότατα η επιλογή των ολιγαρχικών και κυρίως των παλαιών φίλων του Λύσανδρου), είτε στον Τισσαφέρνη (αυτή είναι ενίοτε η επιλογή των δημοκρατικών), ή να περι­ μένουν. Ο Κύρος, ενώ επιδεικνύει άψογη αφοσίωση και καταβάλλει με σχολα­ στικότητα στον αδελφό του το φόρο που συλλέγει, επιφορτίζει τους έλλη­ νες «υπηκόους» του να στρατολογήσουν για εκείνον μισθοφορικά στρα­ τεύματα: αυτή η αποστολή δεν είναι δύσκολη, καθώς πολλοί οπλίτες βρί­ σκονται αποστρατευμένοι μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο Κύρος εξασφαλίζει επίσης την επίσημη υποστήριξη των σπαρτιατικών αρχών: ένα σώμα 800 οπλιτών, υπό την ηγεσία του Χειρίσοφου, έρχεται να ενταχθεί στην εκστρατεία, ενώ ο ναύαρχος Σάμιος παρέχει στο στρα­ τό του Κύρου θαλάσσια υποστήριξη μέχρι την Κιλικία. Οι Σπαρτιάτες προ­ βάλλουν ως δικαιολογία για τη στάση τους την ευγνωμοσύνη τους προς έναν άνθρωπο που είχε συμβάλει πολύ στη νίκη τους εναντίον της Αθή­ νας, αλλά οι πραγματικές αιτίες της συμμετοχής τους δεν είναι ξεκάθα­

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

27

ρες: ίσως ο Κύρος είχε υποσχεθεί να αναγνωρίσει την «αυτονομία» των ελληνικών πόλεων της Ασίας, δηλαδή τη σπαρτιατική κυριαρχία στην περιοχή. Η εκστρατεία, η επονομαζόμενη των Μυρίων, είναι ιδιαίτερα γνωστή λόγω της εξιστόρησής της από τον Ξενοφώντα στην Άνάβααιν. Ο Κύρος αποκρύπτει αρχικά από τα στρατεύματά του το σκοπό της εκστρατείας και προσποιείται ότι θέλει μόνο να υποτάξει την Κιλικία. Με την άφιξή του στον Ευφράτη, δεν μπορεί πλέον να κρύψει ότι οδηγεί το στρατό του εναντίον του αδελφού του Αρταξέρξη: οι στρατιώτες διαμαρτύρονται σθεναρά, αλλά στη συνέχεια πείθονται με την υπόσχεση υψηλών αντα­ μοιβών. Η αποφασιστική μάχη διεξάγεται στα Κούναξα, όχι μακριά από τη Βαβυλώνα, τον Μάρτιο του 401: οι έλληνες μισθοφόροι, εάν πιστέ­ ψουμε τον Ξενοφώντα, τρέπουν εύκολα σε φυγή τα στρατεύματα που αντιμετωπίζουν [Ξενοφών, Άνάβαοις, 1.8.17-20], αλλά ο Κύρος σκοτώνε­ ται κατά τη διάρκεια της μάχης. Οι Έλληνες βρίσκονται απομονωμένοι στο εσωτερικό μιας απέραντης αυτοκρατορίας που ελέγχεται από τον Αρταξέρξη. Μολονότι ο Τισσαφέρνης πέτυχε να δολοφονήσει με δόλο τους επικεφαλής τους, δεν δέχονται να αφοπλιστούν, εκλέγουν νέους στρατηγούς και επιλέγουν τη μόνη διαδρομή που δεν θα ήταν αποκλει­ σμένη, εκείνη που περνά από τα βουνά του Κουρδιστάν και της Αρμενίας, ανάμεσα από λαούς που δεν υπόκεινται πλήρως στην εξουσία του Μεγά­ λου Βασιλιά. Από τον 4ο αιώνα, έχουμε πολλές φορές διακρίνει στην κάθοδο των Μυρίων την απόδειξη της αποδιοργάνωσης της Περσικής Αυτοκρατορίας κι επίσης την απόδειξη της ανωτερότητας των ελλήνων οπλιτών έναντι των βαρβάρων. Η αφήγηση του Ξενοφώντα, ωστόσο, φανερώνει ότι ο ελληνικός στρατός συνάντησε πολλά εμπόδια και ότι η μακρά πορεία του ήταν επίπονη και αιματηρή- η επιβίωση και η λεία αποτελούσαν τις δύο διαρκείς ανησυχίες των στρατιωτών. Οι Έλληνες αισθάνονται ότι βρίσκονται σε έναν τόπο λιγότερο εχθρι­ κό μόλις διακρίνουν τη θάλασσα. Μια δυνατή κραυγή ακούγεται τότε από το στρατό: «Θάλαττα, Θάλαττα» [Άνάβασις, ΐν.7.21-25]. Δεν έχουν, ωστό­ σο, διαφύγει τον κίνδυνο. Οι ελληνικές πόλεις της ακτής του Πόντου όχι μόνο δεν τους καλωσορίζουν, αλλά τους κρατούν σε απόσταση σαν λαφυραγωγούς. Επιπλέον, οι περισσότεροι από τους στρατιώτες δεν

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΛ

28

μπορούν ή δεν θέλουν να επιστρέφουν στις πατρίδες τους με άδεια χέρια. Στο τέλος της «καθόδου» τους, αφού αρνούνται να ιδρύσουν αποι­ κία, όπως τους προτείνει ο Ξενοφών, δεν τους απομένει παρά μόνο μία δυνατότητα: να στρατευθούν ως μισθοφόροι ελπίζοντας αυτήν τη φορά σε έναν καλό μισθό ή σε μεγάλη λεία. Ο Τισσαφέρνης, αφού απαλλάχθηκε από τον Κύρο, ανακτά λίγο μετά τα Κούναξα τον έλεγχο της σατραπείας του. Απαιτεί την υποταγή των ιωνικών πόλεων και πολιορκεί την Κύμη. Οι Έλληνες της Ασίας απευθύ­ νουν έκκληση στη Σπάρτη, η οποία στέλνει, το 400, σε βοήθειά τους τον αρμοστή Θίβρωνα επικεφαλής 1.000 Νεοδαμώδων και 4.000 Πελοποννησίων. Αυτή η απόφαση, που επιτρέπει στους Σπαρτιάτες να διακηρύξουν ότι προστατεύουν την ελευθερία των Ελλήνων, σημαίνει επίσης ότι η Σπάρτη δέχεται να έλθει σε σύγκρουση με τον Αχαιμενίδη μονάρχη. Ο Θίβρων, παρά την ενίσχυση που δέχεται από τους 5.000 επιζώντες της καθόδου των Μυρίων υπό την ηγεσία του Ξενοφώντα, δεν επιτυγχάνει στρατιωτικά αποτελέσματα που να θεωρούνται ικανοποιητικά' του προ­ σάπτεται, επιπλέον, ότι άφησε το στρατό του να λεηλατήσει τα εδάφη των ιωνικών πόλεων. Ο διάδοχός του Δερκυλίδας, ο αποκαλούμενος εξαιτίας της πανουργίας του «Σίσυφος», έχει τη δυνατότητα να επωφε­ ληθεί από τις διαφωνίες μεταξύ του Τισσαφέρνη και του Φαρνάβαζου: συνάπτει μία ανακωχή με τον Τισσαφέρνη για να μπορέσει να λεηλατήσει τα εδάφη του Φαρνάβαζου, και στη συνέχεια άλλη μία με τον Φαρνάβαζο για να μπορέσει να εξαπολύσει πόλεμο στη Θράκη. Όταν τα στρατεύμα­ τα των δύο σατραπών ενώνονται τελικά (ίσως την άνοιξη του 397), οι Σπαρτιάτες και οι Πέρσες συνάπτουν ανακωχή' κάνουν γνωστές τις προϋ­ ποθέσεις υπό τις οποίες θα ήταν πρόθυμοι να συνάψουν ειρήνη, την «αυτονομία», δηλαδή, των ελληνικών πόλεων στην περίπτωση του Δερκυλίδα και την απόσυρση του ελληνικού στρατού και των Λακεδαιμονίων αρμοστών στην περίπτωση των περσών σατραπών [Ελληνικά, 111.2.1920]' αυτές οι προτάσεις πρέπει να διαβιβαστούν στη Σπάρτη και στον Μεγάλο Βασιλιά. Τα στρατεύματα του Δερκυλίδα, χωρίς να επιτύχουν μεγάλη νίκη, αλλά μόνο με την παρουσία τους και τις επιχειρήσεις λεηλασίας που διε­ ξάγουν, φέρνουν σε αμηχανία και ανησυχούν τους πέρσες σατράπες της δυτικής Ανατολίας. Είναι πιθανόν ότι οι διαπραγματεύσεις που ξεκινούν

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤΗ Σ

29

στην αρχή του 397 έχουν στόχο να κερδίσουν λίγο χρόνο: ο Φαρνάβαζος

θα ενθαρρύνει τον Μεγάλο Βασιλιά να διεξαγάγει μια μεγάλη αντεπίθεση στη θάλασσα και θα τον συμβουλεύσει να εμπιστευτεί τις ναυτικές επιχει­ ρήσεις στον αθηναίο Κόνωνα, ο οποίος είχε καταφύγει τότε στην Κύπρο, στην αυλή του βασιλιά Ευαγόρα της Σαλαμίνας [Διόδωρος, Χΐν.39].

Η ενθρόνιση τον Α γ η σ ίλ α ο ν κα ι η σννω μοσία τον Κινά δω να Μετά το θάνατο του Ευρυπωντίδη βασιλιά Άγι Β ' (πιθανώς το 398), τη βασιλεία9 διεκδικούν ταυτόχρονα ο αδελφός του Αγησίλαος και «εκείνος που αποκαλείται γιος του», ο Λεωτυχίδας. Ο Αγησίλαος υπενθυμίζει ότι η σύζυγος του Άγι είχε συνδεθεί με τον Αλκιβιάδη κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Σπάρτη και ότι ένας σεισμός είχε υποχρεώσει τον Αλκιβιάδη, όπως ήταν σε όλους γνωστό, να βγει από την κάμαρα της βασίλισσας, εννέα μήνες πριν από τη γέννηση του Λεωτυχίδα [Ελληνικά, 111.3.2], Σύμφωνα με κάποιες φήμες, ο ίδιος ο Αλκιβιάδης είχε φτάσει σε τέτοιο σημείο απρέπειας, ώστε να δηλώσει ότι, εάν έκανε έρωτα με τη βασίλισσα, δεν ήταν για ευχαρίστηση, αλλά για να βασιλεύσουν οι από­ γονοί του στη Σπάρτη [Πλούταρχος, Αλκιβιάδης, 23.8], Ο μάντης Διοπείθης επικαλείται εναντίον του Αγησίλαου, που ήταν χωλός, «ένα χρη­ σμό του Απόλλωνα που σύστηνε να προφυλαχθούν από μια χωλή βασι­ λεία». Ο Λύσανδρος παρεμβαίνει τότε υπέρ του Αγησίλαου και δηλώνει ότι χωλή βασιλεία δεν είναι η βασιλεία ενός ανθρώπου που κουτσαίνει ύστερα από ένα ατύχημα, αλλά η βασιλεία ενός ανθρώπου που δεν κατάγεται από το βασιλικό γένος των Ηρακλειδών. Η «πόλη» -ίσως η συνέλευση του λαού- υποδεικνύει τον Αγησίλαο ως βασιλιά [Ελληνικά, 111.3.1-4], Δεν γνωρίζουμε εάν η πεποίθηση ότι ο Λεωτυχίδας ήταν νόθος ήταν που οδήγησε σε αυτή την απόφαση τους Σπαρτιάτες, ή αν τον κυριότερο ρόλο έπαιξαν πολιτικά κίνητρα. Σε κάθε περίπτωση, βέβαιο είναι ότι ο Λύσανδρος ελπίζει να ασκήσει εκ νέου μεγάλη επιρροή μέσω

9.

Η σπαρτιατική βασιλεία είναι μια διπλή βασιλεία. Οι δύο βασιλικές οικογένειες, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, που ανήγαν την καταγωγή τους στους διδύμους που κατάγονταν από τον Ηρακλή, βασίλευαν συγχρόνως στη Σπάρτη. Σε καθεμία από τις οικογένειες η διαδοχή ήταν κληρονομική.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

30

του Αγησίλαου, ο οποίος υπήρξε έρώμενός του και παρέμενε ένας πολύ κοντινός φίλος. Σε διάστημα μικρότερο του ενός έτους μετά την άνοδο του Αγησίλαου στο θρόνο (πιθανώς στην αρχή του 397), ενώ ο βασιλιάς προσέφερε θυσία, ένας μάντης τον πληροφορεί ότι οι θεοί τού αποκάλυψαν μία τρο­ μερή συνωμοσία. Μερικές ημέρες αργότερα, ένας πληροφοριοδότης ενημερώνει τους Εφόρους ότι καταστρώνεται συνωμοσία υπό την ηγεσία κάποιου Κινάδωνα, ενός νέου δυναμικού ανθρώπου που δεν ανήκε στην τάξη των 'Ομοίων. Σύμφωνα με τον πληροφοριοδότη οι υποκινητές που ήταν ενήμεροι για τις προετοιμασίες ήταν πολύ λίγοι, αλλά ο Κινάδων υπολόγιζε στην υποστήριξη της μάζας των Ειλώτων, των Νεοδαμώδων, των Υπομειόνων και των Περίοικων, οι οποίοι μισούσαν τόσο τη μικρή προνομιούχα μειονότητα των Σπαρτιατών «που δεν μπορούσαν να κρύ­ ψουν ότι θα χαίρονταν να τους φάνε ζωντανούς». Πολλοί από αυτούς τους ενδεχόμενους στασιαστές που υπηρετούσαν στο στρατό των Λακε­ δαιμονίων διέθεταν όπλα1 οι άλλοι θα πολεμούσαν με πελέκεις, με δρε­ πάνια και άλλα εργαλεία. Οι Έφοροι απομακρύνουν τον Κινάδωνα πριν τον συλλάβουν, με το να του εμπιστευτούν μια αποστολή σε μια κώμη της Λακωνίας: πληροφορούμαστε, λοιπόν, ότι ο Κινάδων ήταν ένας βοηθός της μυστικής αστυνομίας (κρυτπείας) της Σπάρτης. Κατά τη διάρκεια της ανάκρισής του, ο Κινάδων δικαιολογεί τα επαναστατικά του σχέδια λέγο­ ντας ότι επιθυμούσε «να μην είναι κατώτερος από κανένα στη Λακεδαίμονα» ['Ελληνικά, 111.3.11]. Όπως υπογράμμισε ο Ρ.νβΗυοηβ, η φράση αυτή ακούγεται σαν απήχηση των επιδιώξεων που αποδίδονται στον Λύσανδρο: και στις δύο περιπτώσεις, δυναμικοί άνδρες επαναστατούν ενάντια σε ένα σύστημα που τους αρνείται μια θέση που αντιστοιχεί στην αξία τους. Είναι πιθανόν η σοβαρότητα της συνωμοσίας του Κινάδωνα να είχε μεγαλοποιηθεί από τους σπαρτιάτες πληροφοριοδότες του Ξενοφώντα, δηλαδή από τον Αγησίλαο και τους φίλους του. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση το επεισόδιο αυτό αποκαλύπτει την ανησυχία των κυρίαρχων στρωμάτων της Σπάρτης και το φόβο μιας ενδεχόμενης συμμαχίας όλων των εξουσιαζόμενων τάξεων σε μια κοινή επανάσταση. Σε αυτό το σημείο είναι απαραίτητες μερικές διευκρινίσεις για την κοινωνική δομή της Σπάρ­ της και την εξέλιξή της.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

31

Η κοινωνία των Λακεδαιμονίων περιλαμβάνει παραδοσιακά τρεις νομι­ κά αναγνωρισμένες κοινωνικές τάξεις: Οι "Ομοιοι είναι οι μόνοι που απολαμβάνουν πολιτικά δικαιώματα στη Σπάρτη. Δεν ασκούν καμιά οικονομική δραστηριότητα και ζουν από τα εισοδήματα που τους καταβάλλουν οι Είλωτες που καλλιεργούν τους κλή­ ρους γης τους. Πολίτες πλήρους απασχόλησης, αφιερώνονται αποκλει­ στικά -καταρχήν- στη στρατιωτική άσκηση και την πολιτική. Λαμβάνουν συλλογική εκπαίδευση και οφείλουν να συμμετέχουν κάθε ημέρα σε κοινά γεύματα, τα συσσίτια. Οι Περίοικοι είναι οι ελεύθεροι άνδρες που κατοικούν στις κώμες, στην περιφέρεια της σπαρτιατικής επικράτειας· έχουν ποικίλες δραστη­ ριότητες (κυρίως γεωργικές και βιοτεχνικές) και υπάρχουν μεγάλες δια­ φορές πλούτου μεταξύ τους. Δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα, αλλά οφεί­ λουν να συμμετέχουν στις στρατιωτικές εκστρατείες που αποφασίζονται από τους Σπαρτιάτες. Οι Είλωτες είναι υποδουλωμένοι γεωργοί που οφείλουν να καλλιερ­ γούν τους κλήρους γης που κατέχουν οι "Ομοιοι στις δύο μεγάλες πεδιά­ δες της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Υποβάλλονται σε πολλές ταπεινώ­ σεις. Το καθεστώς της εξάρτησής τους είναι κληρονομικό και σχηματί­ ζουν ομοιογενείς κοινότητες καλλιεργητών. Οι μεσσήνιοι Είλωτες διατη­ ρούν με νοσταλγία την ανάμνηση της ελευθερίας που είχαν πριν από την σπαρτιατική κατάκτηση του 7ου αιώνα. Επαναστάτησαν μετά το σεισμό του 464, και μία από τις μεγαλύτερες μέριμνες των Σπαρτιατών είναι να αποφύγουν μια νέα επανάσταση. Η ανάπτυξη ενδιάμεσων τάξεων ανάμεσα στους Σπαρτιάτες και τους Είλωτες είναι ένα φαινόμενο πιο πρόσφατο στην ιστορία της Σπάρτης. Φαίνεται ότι θα μπορούσαμε να διακρίνουμε, όπως κάνει και ο Ξενοφών με την ευκαιρία της συνωμοσίας του Κινάδωνα, τους Ύπομείονες, τους έκπτωτους δηλαδή Σπαρτιάτες, και τους Νεοδαμώδεις, απελευθερωμέ­ νους Είλωτες. Για να διατηρήσει την ιδιότητα του πολίτη ένας Σπαρτιάτης, πρέπει να μπορεί να πληρώσει το μερίδιο του στα συσσίτια. Όταν ένας κλήρος γης πρέπει να μοιραστεί σε δύο γιους, είναι συχνό φαινόμενο να στερούνται και οι δύο τα μέσα για να διατηρηθούν στην τάξη τους. Όταν οι βασιλείς είχαν το δικαίωμα της επίβλεψης του γάμου των πατρούχων -των κορι-

32

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΛΙΩΝΛ

τσιών που κληρονομούσαν την πατρική περιουσία στην περίπτωση απου­ σίας υιών- και των υιοθετήσεων [Ηρόδοτος, VI.57], προσπαθούσαν πιθα­ νώς να περιορίσουν τον κατακερματισμό και ταυτόχρονα τη συγκέντρωση της κτηματικής περιουσίας. Αυτός ο βασιλικός έλεγχος εξασθενίζει βαθ­ μιαία1 έχει σε κάθε περίπτωση εξαφανιστεί τον 4ο αιώνα [’Αριστοτέλης, Πολιτικά, II.9/12703 25-28], Φαίνεται ότι οι Σπαρτιάτες, τουλάχιστον από τα μέσα του 5ου αιώνα, βασίζονταν ολοένα και λιγότερο σε ελεγκτικούς μηχανισμούς, με αποτέλεσμα αυτοί να πέσουν σε αχρηστία, ενώ παράλ­ ληλα προσπαθούσαν να έχουν έναν μόνο γιο. Αυτή η συμπεριφορά εξηγεί εν μέρει τη σαφέστατη δημογραφική πτώση του σώματος των πολιτών από τον 5ο αιώνα: οι Σπαρτιάτες σε ηλικία να πολεμήσουν, που ήταν 8.000 το 479 κατά τη μάχη των Πλαταιών, είναι λιγότεροι από 3.000 το 418 στη μάχη της Μαντίνειας. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Σπαρτιάτες συνειδητοποιούν το μειονέκτημα που δημιουργεί ο μικρός αριθμός τους. Και ίσως στην αρχή αυτού του πολέμου πάρθηκαν τα διά­ φορα μέτρα που αναφέρονται από τον Ξενοφώντα στο κεφάλαιο της Λακε­ δαιμονίων Πολιτείας (διώξεις των αγάμων, πιέσεις στους ηλικιωμένους συζύγους να δανείζουν τις συζύγους τους σε νέους ακμαίους άνδρες). Είναι πιθανόν να υπήρξε τότε μια σχετική αύξηση των γεννήσεων μεταξύ των Σπαρτιατών, αλλά το φαινόμενο αυτό δεν σταμάτησε τη μείωση του αριθμού των πολιτών: αντίθετα, το κύριο αποτέλεσμα φαίνεται να είναι η αύξηση του αριθμού των «κατωτέρων»10 σπαρτιατικής καταγωγής. Η εμφάνιση αυτής της κατηγορίας στο προσκήνιο το 397, κατά τη διάρ­ κεια της συνωμοσίας του Κινάδωνα, εξηγείται κυρίως από σχετικά παλαιές πρακτικές διαδοχής και από τη δημογραφική εξέλιξη του δεύτερου μισού του 5ου αιώνα. Η νίκη της Σπάρτης επί της Αθήνας δεν προκάλεσε ξαφνι­ κά τη διαφθορά ενός κοινωνικού συστήματος που προηγουμένως ήταν τελείως σταθερό. Επιπλέον, στις αρχές του 4ου αιώνα, σύμφωνα με τον Πλούταρχο £Αγις, 5.3-5], ένας νέος νόμος επέτρεπε τη μεταβίβαση του κλήρου, της γης δηλαδή που είχε κληροδοτηθεί από τους προγόνους: ο

10. Ο όρος «κατώτεροι» αποτελεί απόδοση του γαλλικού όρου «inférieurs» που χρησι­ μοποιείται συμβατικά στη σχετική γαλλική βιβλιογραφία για να δηλώσει το σύνολο των ενδιάμεσων ομάδων που αναπτύχθηκαν στη Σπάρτη τη συγκεκριμένη εποχή, όπως τους Υπομείονες, τους Νεοδαμώδεις κ.ά. (Σ.τ.Ε.)

β ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

33

Έφορος Επιταδεύς συνέταξε και κατάφερε να ψηφιστεί ένας νόμος που επέτρεπε την ελεύθερη δωρεά ή κληροδότηση του κλήρου. Καθώς επε­ κτείνεται στη Σπάρτη η κυκλοφορία πολύτιμων μετάλλων, παρά την ύπαρ­ ξη ενός νόμου που απαγόρευε την κατοχή τους [Ξενοφών, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 14], είναι πιθανόν ότι η πλειοψηφία των «δωρεών» και των «κλη­ ροδοτημάτων» αποτελούσαν συγκαλυμμένες πωλήσεις. Νεόπλουτοι Σπαρτιάτες καταβάλλουν (κρυφά) χρήματα σε συμπολίτες τους που έχουν πτωχεύσει, για να τους βοηθήσουν να διατηρηθούν στην τάξη τους ή απλώς για να επιζήσουν, και αγοράζουν (επίσημα πλέον) τις γαίες τους. Πλάι στους Υπομείονες που αδυνατούν να πληρώσουν το μερίδιό τους στα συσσίτια, επειδή η εδαφική τους ιδιοκτησία είναι υπερβολικά μικρή, εμφανίζονται και άλλοι εντελώς στερημένοι από τις γαίες των προγόνων τους. Οι απελευθερωμένοι Είλωτες αποτελούν μια δεύτερη ενδιάμεση κατηγορία. Η χρησιμοποίηση των Ειλώτων στο στρατό της Σπάρτης, ως σκευοφόρων ή ως ελαφρά οπλισμένων, είναι παραδοσιακή. Αρχίζοντας από το 424 οι Σπαρτιάτες έχουν επίσης στρατολογήσει κατ’ επανάληψη Είλωτες για να πολεμήσουν ως οπλίτες. Οι περισσότεροι από αυτούς έχουν λάβει την ονομασία Νεοδαμώδεις, στην κυριολεξία «νέοι πολίτες». Βραχυπρόθεσμα, αυτή η κατάταξη δεν παρουσίασε παρά πλεονεκτήμα­ τα: αύξησε τη στρατιωτική δύναμη της πόλης και απομάκρυνε τους πιο δραστήριους Είλωτες, περιορίζοντας έτσι τον κίνδυνο μιας επαναστατι­ κής αναταραχής. Αργότερα, κατά τη διάρκεια της αποστράτευσης που ακολουθεί τη νίκη επί της Αθήνας, αυτοί οι «νέοι πολίτες», που δεν είναι «πολίτες», που δεν έχουν γαίες και διαμορφώνουν μία μάζα με ασαφή θέση και χωρίς μέσα διαβίωσης, αποτελούν με τη σειρά τους ένα σοβα­ ρό κοινωνικό πρόβλημα. Πρέπει επίσης να αναφερθούν μεταξύ αυτών των κατηγοριών οι Νόθοι, νόθοι γιοι σπαρτιατών πολιτών και γυναικών Ειλώτων, καθώς και οι Μόθακες: αυτός ο ασαφής όρος φαίνεται να προσδιορίζει κυρίως τους γιους των Ειλώτων και των άλλων ατόμων χωρίς πολιτικά δικαιώματα που έχουν λάβει την άγωγή, την περίφημη σπαρτιατική εκπαίδευση. Υπήρχαν τρία κοινά σημεία ανάμεσα σε όλες αυτές τις ενδιάμεσες κατηγορίες: - αντίθετα με τους Περίοικους και τους Είλωτες, η πλειοψηφία των

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

34

«κατωτέρων», με την ευρεία έννοια, δεν εργάζεται (ακόμα κι αν μερικοί ασκούν, ίσως, βιοτεχνικές δραστηριότητες)· - όπως και οι Όμοιοι, η πλειοψηφία των μελών αυτών των ενδιάμεσων κατηγοριών αφιερώνεται στη στρατιωτική δραστηριότητα· - αντίθετα με τους Ομοίους οι «κατώτεροι» δεν κατέχουν γενικά κλήρο γης και δεν έχουν κατά συνέπεια κανένα επαρκές εισόδημα. Οι ενδιάμεσες κατηγορίες βρίσκονται σε μια κατάσταση εντελώς ασυ­ νήθιστη όσον αφορά τους γνώμονες καταμερισμού καθηκόντων που στή­ ριζαν ιδεολογικά το σπαρτιατικό σύστημα: είχαν την ίδια στρατιωτική εξει­ δίκευση με τους Ομοίους, χωρίς να επωφελούνται από τα οικονομικά και πολιτικά δικαιώματά τους. Μια τέτοια ασυμφωνία μπορούσε να δημιουρ­ γήσει σε μερικούς από αυτούς το βαθύ αίσθημα αδικίας στο οποίο έβλε­ πε ο Αριστοτέλης, στο 5ο βιβλίο των Πολιτικών του, τη βαθύτερη αιτία κάθε επανάστασης. Οι ηγέτιδες τάξεις της Σπάρτης θεωρούσαν τις ενδιάμεσες κατηγο­ ρίες ως ιδιαίτερα επικίνδυνες, καθώς ήταν οπλισμένες και εκπαιδευμένες. Φοβόντουσαν κυρίως μια συνεργασία αυτών των ομάδων με τους Είλωτες σε μια κοινή εξέγερση. Ακριβώς για να περιστείλουν αυτούς τους κινδύ­ νους, οι Σπαρτιάτες επέτρεψαν στον Διονύσιο των Συρακουσών σε δύο περιπτώσεις να στρατολογήσει μισθοφόρους στο έδαφος της Λακεδαίμονας: ο τύραννος εγκατέστησε την πλειοψηφία από αυτούς στους Λεοντίνους [Διόδωρος, Χΐν.78]. Ωστόσο, ο απλούστερος τρόπος για να απο­ μακρύνουν αυτούς τους ανεπιθύμητους στρατιώτες από τη Σπάρτη ήταν να τους χρησιμοποιήσουν στις μακρινές εκστρατείες που διεξήγε η πόλη. Επιπλέον, οι Σπαρτιάτες δεν σκέφτονταν να διατηρήσουν σε απραξία έναν μεγάλο αριθμό «κατωτέρων», ούτε ανεπίσημα ούτε σε βάρος της πόλης: μόνο ο πόλεμος μπορούσε να θρέψει αυτούς τους στρατιώτες που δεν είχαν άλλα μέσα ύπαρξης. Η ανάπτυξη διάφορων ενδιάμεσων κατηγοριών, με αφετηρία τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αποτελεί πιθανώς ένα από τα κλειδιά του σπαρ­ τιατικού ιμπεριαλισμού και της κλίσης της πόλης για μακρινές επεμβά­ σεις, που έρχεται σε αντίθεση με την ατολμία της σπαρτιατικής πολιτικής πριν από το 432. Από αυτή την άποψη, η μεγάλη εκστρατεία του Αγησίλα­ ου στην Ασία, που αρχίζει το 396, είναι εν μέρει μια απάντηση στη συνω­ μοσία του Κινάδωνα.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

35

U εκστρατεία του Αγησίλαον στην Ασία Στην αρχή του 396, χάρη στην υποστήριξη του Λύσανδρου, ο Αγησίλαος αναλαμβάνει τη διοίκηση των επιχειρήσεων στην Ασία και αναχωρεί επι­ κεφαλής μιας ομάδας 2.000 Νεοδαμώδων και 6.000 συμμάχων με στόχο να ενισχύσει τα στρατεύματα που ήδη πολεμούσαν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά. Ο Αγησίλαος παρουσιάζει αμέσως την εκστρατεία του ως πανελλήνια. Σαν ένας νέος Αγαμέμνων που ετοιμάζεται να αναχωρήσει για έναν νέο Τρωικό πόλεμο, θέλει να τελέσει στην Αυλίδα θυσία προς τιμήν της Αρτέμιδος (ωστόσο, αντίθετα με τον πατέρα της Ιφιγένειας, προσφέρει απευθείας μία έλαφο στη θεά). Οι άρχοντες του Βοιωτικού Κοινού, οι Βοιωτάρχες, τον εμποδίζουν να τελέσει αυτήν τη θυσία [Ελλη­ νικά, III.4.3-4]: είναι φανερό ότι δεν αναγνώριζαν όλοι οι Έλληνες την ηγε­ μονία του βασιλιά της Σπάρτης που αναχωρούσε για έναν πόλεμο ενάντια «στον Βάρβαρο». Ο Αγησίλαος, φτάνοντας στην Ασία, βιάζεται να απαλλαχθεί από τον Λύσανδρο, το γόητρο και οι σχέσεις του οποίου τον επισκιάζουν. Η μέθο­ δός του είναι απλή: αρνείται συστηματικά να εκτελέσει τα αιτήματα που του διαβιβάζονται εκ μέρους του Λύσανδρου, ώσπου εκείνος, ταπεινωμέ­ νος, του ζητά να εγκαταλείψει το συμβούλιο διοίκησης του στρατού. Εάν στηριχτούμε στον ’Αγησίλαο του Ξενοφώντα, μεταθανάτιο εγκώ­ μιο του βασιλιά της Σπάρτης [§1.7], η αρχική πρόθεση του Αγησίλαου ήταν να συνάψει ειρήνη, μια ειρήνη σύμφωνη με το status quo11, που θα αναγνώριζε την ανεξαρτησία των ελληνικών πόλεων ή, εάν οι Πέρσες ήθε­ λαν τον πόλεμο, «να τους αποτρέψει από το να βαδίσουν εναντίον των Ελλήνων», να εμποδίσει δηλαδή τις ναυτικές προετοιμασίες του Μεγάλου Βασιλιά με μία προληπτική εκστρατεία στην ξηρά και τη θάλασσα. Ο Τισσαφέρνης επιτυγχάνει μια ανακωχή τριών μηνών, αλλά γίνεται γρήγορα αντιληπτό ότι ο σατράπης συνεχίζει τις στρατιωτικές του προετοιμασίες. Ο Αγησίλαος καταγγέλλει έντονα την παρασπονδία και τη δολιότητα του αντιπάλου του, και αναπτύσσει τακτικές προπαγάνδας, απευθυνόμενης τόσο προς τους Έλληνες όσο και τους Πέρσες. Για να αναπτύξει στην ψυχή των στρατιωτών του την περιφρόνηση για τον εχθρό, αφήνει να 11. Την υφιστάμενη κατάσταση, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΛ

36

πωληθούν γυμνοί οι αιχμάλωτοι: οι Έλληνες, που έβλεπαν το λευκό τους δέρμα (επειδή ήταν πάντοτε ντυμένοι) και το σώμα τους αδύναμο και πλα­ δαρό (επειδή μετακινούνταν πάντοτε με άρματα), συμπέραιναν ότι ο πόλεμος εναντίον των βαρβάρων θα ήταν σαν ένας «πόλεμος εναντίον γυναικών» [Ελληνικά, 111.4.19], Συγχρόνως, προσφέρει την υποστήριξή του σε διάφορους σατράπες και αξιωματούχους, εάν αυτοί συμπεριφερθούν ως ελεύθεροι άνθρωποι, δηλαδή εάν εξεγερθούν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά [κυρίως Ελληνικά, IV. 1.34-35]. Καμιά από αυτές τις τακτικές προπαγάνδας δεν είναι εντελώς καινούργια. Η συστηματική χρήση τους κατά τη διάρκεια της πρώτης, μεγάλης έκτασης, ελληνικής εκστρατείας στα ασιατικά εδάφη είναι εξίσου αξιοσημείωτη. Στην ξηρά, ο Αγησίλαος επιτυγχάνει μία αποφασιστική νίκη εναντίον των στρατευμάτων του Τισσαφέρνη κοντά στις Σάρδεις, λεηλατεί τα βασι­ λικά εδάφη στη δυτική Ανατολία και συγκεντρώνει σημαντική λεία. Οι περ­ σικές αποτυχίες θεωρούνται τόσο σοβαρές, ώστε ο Αρταξέρξης παύει τον Τισσαφέρνη και τον αποκεφαλίζει. Φαίνεται ότι ο Αγησίλαος μπορούσε εφεξής, ισχυροποιημένος από αυτές τις πρώτες επιτυχίες και διαθέτοντας ένα ισχυρό οπλοστάσιο στην Έφεσο, να προωθήσει το στρατό του πιο ανατολικά, προς την Καππαδοκία και ακόμα παραπέρα: ο Ξενοφών μάλι­ στα αποδίδει στον σπαρτιάτη βασιλιά την πρόθεση να συντρίψει εντελώς την περσική αρχή [Ελληνικά, 111.5.1' 'Αγησίλαος, Ι.36]. Το 395, ο Αγησίλαος αναλαμβάνει και τη διοίκηση του στόλου [Ελλη­ νικά, III.4.27], Αυτή η ασυνήθιστη συγκέντρωση εξουσιών αποτελεί τη συνέπεια των αποτυχιών του προηγούμενου ναυάρχου, του Φάρακα: οι Ρόδιοι εξεγέρθηκαν εναντίον της Σπάρτης και δέχθηκαν το στόλο του Κόνωνα και του Φαρνάβαζου [Διόδωρος, XIV.79.6-8], Ο Αγησίλαος εξο­ πλίζει νέες τριήρεις και εμπιστεύεται τη διοίκηση του στόλου στον κου­ νιάδο του Πείσανδρο, ο οποίος θα αποδειχθεί πολύ γρήγορα ανίκανος. Ενώ ο Αγησίλαος φαίνεται να προετοιμάζεται για να πραγματοποιήσει την εισβολή στην Ανατολία, η περσική αντεπίθεση απειλεί τις σπαρτιατικές θέσεις στη θάλασσα του Αιγαίου. Ο Μεγάλος Βασιλιάς διαθέτει άλλα όπλα, πιο αποτελεσματικά, για να υποχρεώσει τον Αγησίλαο να παραιτηθεί από την Ασία: το χρυσό και τα χρήματα. Υπό τη διαταγή του νέου σατράπη, του Τιθραύστη, ο ρόδιος Τιμοκράτης περιηγείται τις ελληνικές πόλεις για να διανείμει χρηματικά

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

37

ποσά προορισμένα να χρηματοδοτήσουν έναν πόλεμο εναντίον της Σπάρ­ της στην ίδια την Ελλάδα.

Ο Κορινθιακός πόλεμος Η προπαγάνδα των Λακεδαιμονίων δεν δίστασε να κατηγορήσει τους αντιπάλους της Σπάρτης ότι αφέθηκαν να διαφθαρούν από τον περσικό χρυσό για να υπονομεύσουν την πανελλήνια εκστρατεία του Αγησίλαου. Κατά αυτής της υπεραπλουστευτικής και δογματικής εξήγησης, ο συντά­ κτης των Ελληνικών της Οξυρύγχου επιμένει να υπογραμμίζει ότι η εχθρότητα προς τη Σπάρτη είχε αρχίσει να εμφανίζεται σε πολλές πόλεις πολύ πριν από την αποστολή του Τιμοκράτη [10.2 έκδ. Chambers], Ο ανώ­ νυμος ιστορικός μάς δίνει με αυτή την ευκαιρία μία πολύτιμη εικόνα των πολιτικών διενέξεων στο εσωτερικό των πόλεων. Στη Θήβα (και σε ολόκληρο το Βοιωτικό Κοινό που βρισκόταν τότε υπό την εξουσία της Θήβας) βρίσκονται αντιμέτωπες δύο μεγάλες πολιτι­ κές παρατάξεις, αυτή του Λεοντιάδη, που είναι φιλική προς τη Σπάρτη, και αυτή του Ισμηνία, με σαφώς αντιλακωνικό προσανατολισμό. Από το 404, το κόμμα του Ισμηνία ασκεί κυρίαρχη επιρροή στη Θήβα, φοβάται

όμως μια ενδεχόμενη παρέμβαση των Λακεδαιμονίων που θα επέβαλλε μια στενή ολιγαρχία προς όφελος του Λεοντιάδη και των φίλων του: για να αποφύγει αυτό τον κίνδυνο, ο Ισμηνίας και το «κόμμα» του περιμένουν την κατάλληλη στιγμή που θα επέτρεπε την ανατροπή της ηγεμονίας των Λακεδαιμονίων. Στην Κόρινθο, οι δημοκρατικοί είναι παραδοσιακά εχθρικοί προς τη Σπάρτη1έχουν δεχτεί την ενίσχυση του Τιμόλαου, ενός παλαιού λακωνίζοντα που θεωρεί ότι δεν ανταμείφθηκε επάξια για τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πόλεμου. Στην Αθήνα τέλος, τα αριστοκρατικά γένη, οι «ευγενείς», οι γαιοκτή­ μονες είναι ικανοποιημένοι με την παρούσα κατάσταση, δηλαδή με την ειρήνη υπό την σπαρτιατική ηγεμονία. Αντίθετα, η μάζα «του λαού», που νοσταλγεί την ηγεμονία του 5ου αιώνα, τη δόξα και τα οφέλη της (κυρίως τους μισθούς και τις κληρουχίες), είναι υπέρ μιας αντισπαρτιατικής στά­ σης. Από τους πολιτικούς άνδρες, ο Κέφαλος, ο Επικράτης και οι φίλοι τους ενισχύουν αυτά τα αντισπαρτιατικά αισθήματα και στηρίζουν πρω­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

38

τοβουλίες που έχουν στόχο να αποδυναμώσουν την ηγεμονεύουσα πόλη, κυρίως με την αποστολή όπλων και έρετών στον Κόνωνα. Αντίθετα, οι φίλοι του Άνυτου, του Αίσιμου και του Θρασύβουλου συμβουλεύουν, μέχρι το 396 τουλάχιστον, τη σύνεση. Ο Θρασύβουλος, ο παλαιός επικε­ φαλής των δημοκρατικών εξόριστων το 404, και παλινορθωτής της δημο­ κρατίας το 403, κάθε άλλο παρά φιλολάκων είναι1ούτε είναι εκπρόσωπος των πλουσίων. Εκτιμά απλώς ότι θα ήταν αυτοκτονία για τους Αθηναίους να προκαλέσουν τη Σπάρτη, όσο η Αθήνα είναι φτωχή και απομονωμένη, ενώ η παλαιά και νικηφόρος δύναμη απολαμβάνει συντριπτική στρατιωτι­ κή υπεροχή. Στο τέλος του 396 κάποιος Δημαίνετος αναχωρεί επικεφαλής μιας από τις δώδεκα τριήρεις της πόλης για να προσχωρήσει στον Κόνω­ να, αφού έχει εξασφαλίσει φαίνεται τη «μυστική» συμφωνία της Βουλής των Πεντακοσίων. Οι φίλοι του Θρασύβουλου διαμαρτύρονται στην Εκκλησία υπογραμμίζοντας τη σοβαρότητα του κινδύνου που διατρέχουν, και καταφέρνουν να διαχωρίσει η πόλη τη θέση της από τον Δημαίνετο και να γνωστοποιήσει το γεγονός στον λακεδαιμόνιο αρμοστή που είναι εγκα­ τεστημένος στο νησί της Αίγινας, ώστε να τιμωρήσει τον «ένοχο» εάν το επιθυμεί [Ελληνικά Οξυρύγχου, 9.3]· ο Δημαίνετος διαφεύγει, ωστόσο, από τις απόπειρες παρεμπόδισης της τριήρους του. Μερικούς μήνες αργότερα ο Θρασύβουλος εκτιμά ότι η σύνεση δεν έχει πλέον καμία θέση. Στην αρχή του 395 το θηβαϊκό κόμμα του Ισμηνία, που ενισχύεται πιθανώς από τις περσικές επιχορηγήσεις, φροντίζει να αναζωπυρώσει τις συνήθεις συνοριακές διαμάχες ανάμεσα στους Λοκρούς και τους Φωκείς. Οι Λοκροί απευθύνουν έκκληση στους Θηβαίους, που εισβάλλουν στη Φωκίδα. Οι Φωκείς απευθύνουν τότε έκκληση στους συμμάχους τους Σπαρτιάτες. Οι Θηβαίοι, για να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες στην κεντρική Ελλάδα, ζητούν τη συμμαχία της Αθήνας. Η Εκκλησία αποφασίζει ομόφωνα να τους προσφέρει την υποστήριξή της. Ο ίδιος ο Θρασύβουλος, που είναι επιφορτισμένος να διαβιβάσει την από­ φαση της πόλης στους Θηβαίους, ήταν υπέρ του θηβάίκού αιτήματος για συμμαχία, επειδή θα επέτρεπε τη διάσπαση της διπλωματικής και στρα­ τιωτικής απομόνωσης της Αθήνας. Οι Λακεδαιμόνιοι, έχοντας εμπιστοσύνη στην υπεροχή τους και γεμά­ τοι αισιοδοξία μετά τις ασιατικές επιτυχίες του Αγησίλαου, δράττονται «μετά χαράς» της ευκαιρίας για μια εκστρατεία εναντίον της Θήβας, η

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

39

στάση της οποίας τους ενοχλούσε εδώ και πολύ καιρό [Ελληνικά, 111.5.5], Οι Έφοροι σχεδιάζουν διπλή εισβολή στη Βοιωτία: ο Λύσανδρος θα ερχό­ ταν από νοτιοδυτικά με τα στρατεύματα που θα είχε στρατολογήσει ανά­ μεσα στους Φωκείς και τους άλλους βόρειους συμμάχους της Σπάρτης, ενώ ο βασιλιάς Παυσανίας θα προωθούνταν από το νότο με τους Λακε­ δαιμονίους και τους άλλους Πελοποννησίους. Οι δύο στρατοί θα συναντόνταν μπροστά από τα τείχη της Αλιάρτου. Ωστόσο, είτε επειδή ο Λύσανδρος προσπάθησε να κερδίσει μόνος του μια νίκη, χωρίς να περι­ μένει τον παλαιό αντίπαλό του, είτε επειδή ο Παυσανίας -σκόπιμα ή μηκαθυστέρησε λίγο, τα στρατεύματα του Λύσανδρου αντιμετώπισαν μόνα τους τους Θηβαίους- ο αρχηγός τους σκοτώνεται και οι απώλειες είναι αρκετά σημαντικές. Ο Παυσανίας, που φτάνει μετά τη μάχη, συνάπτει ανακωχή, για να αποσύρει τους νεκρούς, και δέχεται να επιστρέφει στην Πελοπόννησο. Στην επιστροφή του κατηγορείται για προδοσία, καθαιρείται και καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο. Οι σύμμαχοι του αντισπαρτιατικού συνασπισμού -οι Αθηναίοι, οι Θηβαίοι, οι Κορίνθιοι και οι Αργείοι— συγκροτούν ένα κοινό συμβούλιο που έχει έδρα την Κόρινθο. Γρήγορα αποκτούν πολλούς υποστηρικτές: τους Ευβοείς, τους Λευκαδίους, τους Ακαρνάνες, τις πόλεις της Χαλκιδι­ κής [Διόδωρος, Χΐν.82], Οι Σπαρτιάτες θεωρούν την κατάσταση πολύ σοβαρή: μια εισβολή στην Πελοπόννησο θα προκαλούσε αποστασίες μεταξύ των συμμάχων της Σπάρτης, και μια διάλυση της Πελοποννησιακής Συμμαχίας θα ενθάρρυνε εξεγέρσεις των Ειλώτων (κυρίως στη Μεσ­ σηνία). Στην αρχή του 394, οι Έφοροι ανακαλούν από την Ασία τον Αγη­ σίλαο, που επιστρέφει στην Ελλάδα με ένα μεγάλο μέρος των στρατευ­ μάτων του, αφού έχει απευθύνει έναν συγκινητικό αποχαιρετισμό προς τους ίωνες φίλους του [Ελληνικά, ΐν.2.3-4]. Εξαιτίας της αντιδημοτικότη­ τας της Σπάρτης στην Ελλάδα, ο περσικός χρυσός κατάφερε σε ένα έτος το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Πριν από την άφιξη του Αγησίλαου, στην αρχή του έτους, οι Σπαρ­ τιάτες επιτυγχάνουν ξεκάθαρη νίκη εναντίον των συμμάχων στη Νεμέα, κοντά στον ισθμό της Κορίνθου. Φτάνοντας στη Βοιωτία (από τη Θράκη, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία), ο Αγησίλαος επιφέρει δεύτερη ήττα στους αντιπάλους της Σπάρτης, στην Κορώνεια. Η κατάσταση της Σπάρ­ της δεν έχει, ωστόσο, βελτιωθεί, καθώς, το ίδιο καλοκαίρι του 394, ο

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

40

σπαρτιατικός στόλος του Πείσανδρου συντρίβεται κοντά στην Κνίδο από τον Κόνωνα και τον Φαρνάβαζο. Πολλές πόλεις, τόσο στα νησιά όσο και στην ασιατική ακτή, διώχνουν τότε τις σπαρτιατικές φρουρές και «απε­ λευθερώνονται» με την υποστήριξη του Κόνωνα και του Φαρνάβαζου. Όπως είχαν κάνει και οι αντίπαλοί τους ολιγαρχικοί για τον Λύσανδρο, οι δημοκρατικοί της Σάμου και της Εφέσου ανεγείρουν αγάλματα για τον Κόνωνα. Την ακόλουθη άνοιξη, ο Κόνων και ο Φαρνάβαζος εκμεταλλεύονται την υπεροχή τους στη θάλασσα στο δυτικό τμήμα του Αιγαίου. Κατα­ λαμβάνουν τα Κύθηρα, που αποτελούν άμεση απειλή για την ασφάλεια της Σπάρτης. Τα πλοία τους αγκυροβολούν επίσης στον Σαρωνικό κόλπο. Ένας μεγάλος στόλος διοικούμενος από Αθηναίο επανεμφανί­ ζεται, για πρώτη φορά μετά τους Αιγός Ποταμούς, στον Πειραιά. Ο Κόνων, χάρη στα περσικά χρήματα, χρηματοδοτεί την ανακατασκευή των Μακρών Τειχών, που προφυλάσσουν εκ νέου την πόλη της Αθήνας από σπαρτιατική επίθεση. Τιμώμενος σαν δεύτερος Θεμιστοκλής, ο Κόνων λαμβάνει και μέσα στην ίδια την πόλη του την εξαιρετική τιμή ενός αγάλματος.

Η Α ν τ α λ κ ίδ ε ιο ς ειρήνη Η Σπάρτη έχει χάσει την επιρροή της στις ελληνικές πόλεις της Ασίαςέχει χάσει τον έλεγχο στο Αιγαίο πέλαγος· απειλείται ακόμα και η ηγεμο­ νία της στην ηπειρωτική Ελλάδα. Ένας από τους πιο ευφυείς διαπραγμα­ τευτές της Σπάρτης, ο Ανταλκίδας, επιχειρεί τότε να επωφεληθεί από την αθηναϊκή ανάκαμψη για να ανησυχήσει τους Πέρσες: ο Κόνων, ισχυρίζε­ ται, χρησιμοποιεί τα χρήματα του Βασιλιά για να ανασυγκροτήσει την αθηναϊκή ηγεμονία, πράγμα που αντίκειται στα περσικά συμφέροντα. Ο Ανταλκίδας υποστηρίζει ότι η πόλη του είναι έτοιμη να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Βασιλιά στις ελληνικές πόλεις της Ασίας (γεγονός που φανερώνει μια επιστροφή στις συνθήκες του 412-411) και προτείνει να είναι οι ελληνικές πόλεις των νησιών και της ευρωπαϊκής ηπείρου «αυτό­ νομες»'. έτσι κάθε συμμαχία εναντίον του Βασιλιά θα ήταν αδύνατη [Ελληνικά, ΐν.8.14], Ο σατράπης Τιρίβαζος είναι υπέρ αυτών των προτά­ σεων. Συλλαμβάνει τον Κόνωνα, όταν εκείνος παρουσιάζεται στις Σάρδεις

H ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤΗ Σ

41

επικεφαλής μιας αθηναϊκής πρεσβείας· απελευθερωμένος λίγο αργότε­ ρα, ο Κόνων πεθαίνει από ασθένεια στην Κύπρο. Στη Σπάρτη διενεργούνται διαπραγματεύσεις για να καθοριστούν οι όροι της ειρήνης. Οι αθηναίοι πρέσβεις εξασφαλίζουν ορισμένες παρα­ χωρήσεις, ιδιαίτερα την αναγνώριση της κυριαρχίας της Αθήνας στα τρία νησιά, τη Σκύρο, την Ίμβρο και τη Λήμνο, στρατηγικά σημεία στο δρόμο του σιταριού και μερικώς κατεχόμενο από αθηναϊκές κληρουχίες. Ανάμε­ σα στους διαπραγματευτές εμφανίζεται και ο Επικράτης, ένας από τους υποκινητές του πολέμου του 396: δεν πρόκειται απαραίτητα για έναν καιροσκόπο που έκανε στροφή 180 μοιρών είναι πιθανόν να ήταν ικανοποιη­ μένος από τα αποτελέσματα του τετραετούς πολέμου και να θεωρούσε αδύνατο να αποκτηθούν περισσότερα επί του παρόντος. Αυτή είναι, εν πάση περιπτώσει, η επιχειρηματολογία που αναπτύσσει οτην Εκκλησία ένας άλλος από τους πρέσβεις, ο ρήτορας Ανδοκίδης, στο λόγο του Περί Ειρήνης που μας έχει διασωθεί. Ο Ανδοκίδης αναφέρεται σε αρκετές περιπτώσεις στην ανοικοδόμηση των τειχών και στο στόλο που ανασυ­ γκροτούσε η Αθήνα εκείνη την περίοδο. Επικρίνοντας εκείνους που αντέτειναν ότι «δεν είναι τα τείχη που παρέχουν τροφή» [§ 36], μας δίνει μια πολύτιμη εικόνα των διαθέσεων των πιο φτωχών Αθηναίων, καθώς και των αιτιών του επανεμφανιζόμενου αθηναϊκού ιμπεριαλισμού. Βέβαια, η ειρή­ νη, αναγνωρίζει ο Ανδοκίδης, δεν εξασφαλίζει στους Αθηναίους ούτε τη Χερσόνησο -που αποτελεί προφανώς τον επόμενο στόχο της αθηναϊκής επέκτασης- ούτε τις «παλαιές κτήσεις τους» [§ 15]· για να αποκαταστήσει την ηγεμονία της η Αθήνα θα έπρεπε να αντιμετωπίσει συγχρόνως τους Σπαρτιάτες και τους Πέρσες, αλλά ο στρατιωτικός εξοπλισμός της δεν της επέτρεπε να ελπίζει σε διπλή νίκη, ιδιαίτερα δε τη στιγμή που και οι Βοιωτοί ήταν έτοιμοι να συνάψουν την ειρήνη. Ο Ανδοκίδης δεν αναφέρεται καθόλου στην περσική κυριαρχία επί των ελληνικών πόλεων της Ασίας: αυτή η εγκατάλειψη των Ιώνων στον Μεγάλο Βασιλιά προκάλεσε, σύμφωνα με τον ιστορικό Φιλόχορο [Fr.Gr. Hist., νούμ. 328, απ. 149], τις πιο έντονες διαμαρτυρίες στην Εκκλησία του Δήμου και συνέβαλε περισσότερο στην απόρριψη της ειρήνης εκ μέρους των Αθηναίων. Το σχέδιο της ειρήνης που διαπραγματεύτηκαν ο Ανταλκίδας και ο Τιρίβαζος δεν έλαβε ούτε καν την έγκριση του Αρταξέρξη, ο οποίος συνέ­

42

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΛΙΩΝΛ

χιζε να δυσπιστεί απέναντι στους Σπαρτιάτες και αντικατέστησε μάλιστα τον Τιρίβαζο με τον φιλοαθηναίο σατράπη Στρούθα. Ο πόλεμος διήρκεσε έξι ακόμη έτη. Στην Ελλάδα οι συγκρούσεις έλα­ βαν χώρα κυρίως στην Κορινθία. Οι κορίνθιοι δημοκρατικοί, για να προ­ στατευτούν από τους ολιγαρχικούς συμπολίτες τους -και τους Σπαρτιά­ τες- σύναψαν συνθήκη συμπολιτείας με το Άργος- οι Αργείοι και οι Κορίνθιοι θα αποτελούσαν εφεξής μία πόλη, με δημοκρατικό πολίτευμαοι πελοποννήσιοι ολιγαρχικοί βέβαια υποστήριζαν ότι ουσιαστικά επρό­ κειτο για προσάρτηση της Κορίνθου από το Άργος. Η Σπάρτη γνώρισε σοβαρή ήττα το 390 κοντά στο Λέχαιο, όταν μία μόρα του στρατού της έπεσε σε ενέδρα που είχε στηθεί από τον αθηναίο στρατηγό Ιφικράτη και 270 λακεδαιμόνιοι στρατιώτες υπέκυψαν στις επιθέσεις των πελταστών (ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών): πρόκειται για τη μεγαλύτερη ταπείνω­ ση που υπέστησαν οι οπλίτες της Σπάρτης μετά την κατάληψη της Σφα­ κτηρίας το 425. Στο Αιγαίο πέλαγος, ο λακεδαιμόνιος ναύαρχος Τελευτίας προσπαθεί να ανακτήσει τη Ρόδο (ίσως από το 391). Εναντίον του στέλνεται ο Θρασύβου­ λος επικεφαλής σαράντα πλοίων, αφού εκλέγεται στρατηγός την άνοιξη του 390. Στη διαδρομή υποτάσσει τις πόλεις της Λέσβου καθώς και το νησί της Χίου, ενώ έπειτα, βλέποντας ότι η Ρόδος δεν κινδυνεύει να αλωθεί σύντομα, αναλαμβάνει μεγάλη εκστρατεία στο βόρειο Αιγαίο και την περιοχή των Στε­ νών: όχι μόνο εξασφαλίζει τη συμμαχία πολλών πόλεων -ιδιαίτερα της Θάσου, του Βυζαντίου και της Χαλκηδόνας-, αλλά επαναφέρει διάφορους δασμούς προς όφελος των Αθηναίων (κυρίως δικαιώματα της τάξης του 5% επί όλων των εμπορευμάτων που διέσχιζαν τον Βόσπορο) και επιβάλλει στους συμμάχους σημαντικούς φόρους. Φαίνεται ότι ο Θρασύβουλος, πεπεισμένος ότι η προσέγγιση ανάμεσα στη Σπάρτη και τους Πέρσες ήταν τελικά αναπόφευκτη, προσπάθησε, χωρίς να περιμένει, να ανασυγκροτήσει τις βάσεις της αθηναϊκής ηγεμονίας του 5ου αιώνα: εάν η Αθήνα, χάρη στους δασμούς και τους φόρους, κατορθώσει να ανασυγκροτήσει έναν σημαντικό στόλο που να της εξασφαλίζει την κυριαρχία στη θάλασσα, θα πρέπει όλοι, θέλοντας και μη, να αναγνωρίσουν την ανορθωμένη δύναμή της. Πιθανότατα, γι’ αυτό τον παλαιό φίλο του Αλκιβιάδη, δεν είναι τόσο σημαντικό το γεγονός ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιεί είναι ωμές και ότι κάποιοι μέμφονται εκ νέου τους Αθηναίους για τον ιμπεριαλισμό τους.

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤΗ Σ

43

Ο Θρασύβουλος δεν καταφέρνει να φέρει εις πέρας το μεγάλο του σχέδιο, επειδή ο λαός της Ασπένδου, στην Παμφυλία, για να εκδικηθεί για τις αθηναϊκές λεηλασίες, τον δολοφονεί μέσα στη σκηνή του, πιθανώς το φθινόπωρο του 389 [Ελληνικά, ΐν.8.30], Ο θάνατος απάλλαξε τον Θρασύ­ βουλο από το να έρθει αντιμέτωπος με μία εισαγγελία, όπως συνέβη στους φίλους του που είχαν συμμετάσχει στην εκστρατεία του: ο Λυσίας, στο λόγο του Κατά Έργοκλέους, τον οποίο συνέταξε για έναν άγνωστο κατήγορο, μέμφεται το περιβάλλον του Θρασύβουλου για βιαιότητες κατά ελληνικών πόλεων (αυτό το αδίκημα είναι βάσιμο), αλλά και για καταχρή­ σεις χρηματικών πόρων, σχέδια προδοσίας και μάλιστα για συνωμοσία κατά της δημοκρατίας [§ 11]. Ο Εργοκλής και οι «συνεργοί» του καταδι­ κάστηκαν σε θάνατο: η απόφαση αυτή εξηγείται από τους χειρισμούς των πολιτικών αντιπάλων τους, από τη δυσαρέσκεια των πλουσίων που είχαν κουραστεί από την υποχρέωση καταβολής εισφορών (ειδικές εισφορές εν καιρώ πολέμου), αλλά και από την οργή κάποιων φτωχών Αθηναίων τους οποίους ο παρατεινόμενος πόλεμος είχε βυθίσει στη δυστυχία. Τα έτη μετά το θάνατο του Θρασύβουλου, όπως φαίνεται, χαρακτηρί­ ζονται από μείωση της οικονομικής και της στρατιωτικής προσπάθειας της Αθήνας. Την ίδια περίοδο, ωστόσο, ο Μεγάλος Βασιλιάς ενοχλείται όλο και περισσότερο από την υποστήριξη που συνεχίζουν να παρέχουν οι Αθηναίοι στο βασιλιά της Κύπρου Ευαγόρα, μολονότι ο τελευταίος έχει επαναστατήσει εναντίον του. Η δυσαρέσκεια αυτή τον ωθεί στην αποκα­ τάσταση του φιλοσπαρτιάτη Τιρίβαζου στη διοίκηση των Σάρδεων. Η Σπάρτη, με τη βοήθεια του σατράπη και του συμμάχου της Διονύσιου των Συρακουσών, μπορεί να στείλει στην περιοχή των Στενών 80 πλοία που τίθενται υπό τη διοίκηση του Ανταλκίδα, ενώ ο Ιφικράτης διαθέτει μόνο είκοσι τριήρεις στην περιοχή. Ο ανεφοδιασμός της Αθήνας απειλείται, όπως και το 405: η Αθήνα πρέπει να υποκύψει και να δεχτεί τους όρους της ειρήνης που διαπραγματεύονται οι Σπαρτιάτες και οι Πέρσες (οι όροι είναι ίδιοι με εκείνους του 392). Ο Τιρίβαζος διαβάζει στους εκπροσώπους όλων των ελληνικών πόλεων που φτάνουν στις Σάρδεις το βασιλικό διά­ ταγμα, το οποίο ο Ξενοφών ισχυρίζεται ότι παραδίδει κατά λέξη: «Ο βασιλιάς Αρταξέρξης εκτιμά δίκαια ότι οι πόλεις της Ασίας του ανή­ κουν, και επίσης, μεταξύ των νησιών, οι Κλαζομενές και η Κύπρος, και ότι

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

44

παραχωρεί, αντίθετα, στις άλλες ελληνικές πόλεις, μεγάλες και μικρές, την αυτονομία τους, εξαιρουμένων της Λήμνου και της Σκύρου, που θα ανή­ κουν, όπως και στο παρελθόν, στους Αθηναίους. Κατά εκείνων που δεν θα συμφωνήσουν με αυτούς τους όρους της ειρήνης θα διεξάγω προσωπικά τον πόλεμο με τη βοήθεια αυτών που θα δεχτούν, στην ξηρά, τη θάλασσα, με το στόλο μου και τα πλούτη μου». [Ελληνικά, V.1.31]

Αυτό το κείμενο δεν αποτελεί μια συμφωνία ανάμεσα σε ίσα συμβαλλό­ μενα μέρη. Είναι μια βασιλική διαταγή που παραπέμπει σε τελεσίγραφο. Ο Βασιλιάς -που στην αχαιμενιδική παράδοση απονέμει τη δικαιοσύνηανακοινώνει τις αποφάσεις του και απειλεί τους απειθείς. Η προκήρυξη της περσικής κυριαρχίας είναι απόλυτα κατηγορηματι­ κή, είτε πρόκειται για τις ελληνικές πόλεις της Ασίας και τις Κλαζομενές, ένα μικρό νησί κοντά στην ιωνική ακτή, το οποίο μια επιγραφή του 387-386 μας παρουσιάζει να σχετίζεται πολύ στενά με την Αθήνα [Tod αρ. 114], είτε πρόκειται για την Κύπρο, εξεγερμένη τότε με την υποκίνηση του Ευα­ γόρα. Αναγνωρίζοντας σε όλους τους Έλληνες τα δικαιώματα που διεκ­ δικούσαν από το 479, ο Μεγάλος Βασιλιάς επιτυγχάνει μια μεγάλη διπλω­ ματική επιτυχία. Ο χρυσός και τα χρήματα που καταβλήθηκαν στους Σπαρτιάτες κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πόλεμου, στους Αθη­ ναίους κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πόλεμου, και εκ νέου στους Λακεδαιμονίους το 388 και το 387, δεν δαπανήθηκαν μάταια. Ο Ισοκράτης, στον Πανηγυρικό του, δεν έχει βέβαια άδικο που καταγγέλλει την εγκατά­ λειψη των Ελλήνων της Ασίας και που κατηγορεί προπάντων τους Σπαρ­ τιάτες γι’ αυτό. Δεν θα έπρεπε, ωστόσο, να υπερβάλουμε για τη σοβαρό­ τητα αυτής της «εγκατάλειψης» όσον αφορά τους ενδιαφερόμενους: κάποιες πόλεις θα προτιμούσαν την εξουσία ενός σατράπη από τον ιμπε­ ριαλισμό της Αθήνας ή της Σπάρτης. Ο όρος που αφορά την «αυτονομία» των άλλων πόλεων δεν είναι τελείως γενικός. Οι Αθηναίοι έχουν εξασφαλίσει τρεις εξαιρέσεις προς όφελος τους: η Λήμνος, η Ίμβρος και η Σκύρος τούς ανήκουν. Ένας από τους άξονες της αθηναϊκής διπλωματίας στο μέλλον θα είναι να επιτύχει την επίσημη αναγνώριση και άλλων τέτοιων εξαιρέσεων (της Αμφίπολης, της Χερσονήσου, και της Σάμου). Η αυτονομία όλων των πόλεων, μικρών και μεγάλων, είναι ένα όμορφο σύνθημα, η έννοια, όμως, της «αυτονομίας» μπορεί να αποτελέσει αντι­

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΠ Α ΡΤ Η Σ

κείμενο αρκετά

45

διαφορετικών ερμηνειών. Για την πλειοψηφία των Ελλή­

νων, η αυτονομία συνεπάγεται την απουσία φρουράς, την απουσία φόρου, την ελεύθερη επιλογή του πολιτεύματος και την ανεξαρτησία της δικαστικής αρχής. Οι Σπαρτιάτες, ωστόσο, έχουν δείξει από το 400, στον πόλεμο εναντίον των Ηλείων, ότι ήταν έτοιμοι να επικαλεστούν την «αυτο­ νομία» για να διαλύσουν τους συνοικισμούς που τους δυσαρεστσύσαν. Κι όμως οι Σπαρτιάτες θα είναι, μέχρι το 371, σι «προστάται» της ειρήνης του Βασιλιά στην Ελλάδα. Αυτός ο ανεπίσημος ρόλος, που οφείλουν οι Σπαρ­ τιάτες στην υποστήριξη της αχαιμενιδικής αυλής και στη στρατιωτική υπεροχή τους έναντι όλων των άλλων Ελλήνων χωριστά, θα τους επιτρέ­ ψει να επιβάλουν τη δική τους αντίληψη περί «αυτονομίας», για την καλύ­ τερη εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους βραχυπρόθεσμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2

Το τέλος της σπαρτιατικής ηγεμονίας, α π ό την Α νταλκίόειο ειρήνη μέχρι τη μάχη των Λ εύκτρων Η εγκα θίδρ υσ η της σπ α ρτια τικής Α ρ χ ή ς στην Ε λ λ ά δ α Οι εκπρόσωποι των πόλεων συγκεντρώνονται στη Σπάρτη για να ορκι­ στούν ότι θα σεβαστούν τη «βασίλειο» ειρήνη, γεγονός που αποκαλύπτει ξεκάθαρα την πρωτοκαθεδρία της Σπάρτης. Οι Θηβαίοι εκπρόσωποι αξιώ­ νουν να ορκιστούν εξ ονόματος όλων των Βοιωτών. Ο Αγησίλαος αρνείται αντιτείνοντας ότι όλες οι πόλεις της Βοιωτίας πρέπει να είναι«αυτόνο­ μες» [Ελληνικά, V. 1.32] και, για να ασκήσει πίεση στους Θηβαίους, συγκεντρώνει στρατεύματα. Οι Θηβαίοι συμβιβάζονται -αυτήν τη φοράκαι αναγνωρίζουν την «αυτονομία» των άλλων βοιωτικών πόλεων: το Βοιωτικό Κοινό, την ευφυή οργάνωση του οποίου σε έντεκα περιοχές, που η καθεμία παρέχει χίλιους οπλίτες και εκλέγει ένα βοιωτάρχη, μας κάνουν γνωστή τα 'Ελληνικά της Οξυρύγχου [19 έκδ. Chambers], βρίσκεται με αυτό τον τρόπο διαλυμένο με απαίτηση της Σπάρτης. Οι παραδοσιακοί αντίπαλοι της Θήβας στη Βοιωτία -ο Ορχομενός, οι Θεσπιές και οι Πλαταιές που επανιδρύονται- χαίρονται που ξαναβρίσκουν την ανεξαρτησία τους. Η πλειοψηφία των Βοιωτών όμως -και κυρίως το αντιλακωνικό κόμμα του Ισμηνία στη Θήβα- επιθυμούν την αποκατάσταση της βοιωτικής δύναμης και περιμένουν την ευνοϊκή στιγμή. Ο Αγησίλαος επικαλείται την ίδια αρχή της αυτονομίας -και χρησιμο­ ποιεί την ίδια απειλή της στρατιωτικής επέμβασης- για να υποχρεώσει τους Αργείους και τους Κορινθίους να εγκαταλείψουν την ένωση των δύο πόλεων. Στην «αυτόνομη» Κόρινθο, επιστρέφουν οι ολιγαρχικοί και φιλολάκωνες εξόριστοι [Ελληνικά, V.1.34], Η αρχή της «αυτονομίας» όμως δεν υπεισέρχεται στις σχέσεις της Σπάρτης με τις μικρές πόλεις της Πελοποννήσου. Το 385 οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να «τιμωρήσουν» τους Μανπνείς, οι οποίοι εκδήλωσαν 47

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

48

κάποια απροθυμία να τους ακολουθήσουν στους προηγούμενους πολέ­ μους: όταν οι Μαντινείς πολιορκημένοι αναγκάζονται να συνθηκολογή­ σουν, πρέπει να δεχτούν την καταστροφή της πόλης τους και τη διασπο­ ρά τους σε τέσσερις κώμες. Πρόκειται για τον περίφημο διοικισμό της Μαντίνειας. Σε καθεμία από τις τέσσερις κώμες ανακτούν ισχυρή επιρροή φιλολάκωνες ευγενείς. Οι ολιγαρχικοί εξόριστοι από τον Φλιούντα (πόλη της Αργολίδας) υπο­ στηρίζουν ότι πρέπει να ανταμειφθούν για τις υπηρεσίες που προσέφε­ ραν στη Σπάρτη. Οι Έφοροι ζητούν από τους δημοκρατικούς Φλιασίους να αποφασίσουν «ελεύθερα» την επιστροφή αυτών των εξόριστων. Οι Φλιάσιοι «καταλαμβάνονται από φόβο» και δέχονται [Ελληνικά, V.2.8-10]. Οι Σπαρτιάτες, ακόμα κι όταν προσποιούνται ότι σέβονται την αυτονομία ενός συμμάχου, δεν γίνονται πιστευτοί.

Ο π όλεμος ενα ντίον της Ο λύνθου Το 384 και το 383, οι Λακεδαιμόνιοι στέλνουν στρατεύματα στην Ήπειρο, για να βοηθήσουν το βασιλιά Αλκέτα να απωθήσει μία ιλλυρική εισβολή [Διόδωρος, XV. 13.2-3]. Επεμβαίνουν επίσης στην Ασία, παραβιάζοντας την Ανταλκίδειο ειρήνη, για να υποστηρίξουν τους σατράπες που επανα­ στατούν εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά [Διόδωρος, XV. 18-19], Η απο­ στράτευση που ακολουθεί μετά την ειρήνη του 386 δημιουργεί σοβαρά προβλήματα στη Σπάρτη -κυρίως αυτό της συντήρησης των «κατωτέ­ ρων»- τα οποία η πόλη προσπαθεί να ρυθμίσει, ή να αποφύγει, με νέες μακρινές εκστρατείες. Το 382, παρουσιάζεται μια νέα ευκαιρία. Απεσταλμένοι δύο χαλκιδικών πόλεων, της Ακάνθου και της Απολλωνίας, διαμαρτύρονται στη Σπάρτη κατά των Ολυνθίων, οι οποίοι θέλουν να εξαναγκάσουν τις δύο πόλεις να προσχωρήσουν στο Χαλκιδικό Κοινό το οποίο διευθύνουν: οι πρέσβεις επισημαίνουν ότι θέλουν να ζήσουν σε πόλεις «αυτόνομες» [Ελληνικά, V.2.14], παρέχοντας έτσι στους Σπαρτιάτες τη συνήθη πρόφαση για τις επεμβάσεις τους. Υπογραμμίζουν επίσης τη φοβερή δύναμη των Ολυν­ θίων, που έχει συγκροτηθεί κυρίως εις βάρος της Μακεδονίας (σύμφωνα με τον Διόδωρο XV.20.3, η σπαρτιατική απόφαση έρχεται ως συνέπεια ενός αιτήματος για βοήθεια του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα), αλλά

7ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

49

και τις διαπραγματεύσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη ανάμεσα στην Όλυν-

θο, τη Θήβα και την Αθήνα [Ελληνικά, V.2.15]. Οι Σπαρτιάτες γνωρίζουν ότι οι Αθηναίοι έχουν δεχτεί την ειρήνη του 386 απρόθυμα και ότι οι Θηβαίοι δεν τους συγχωρούν τη διάλυση του Βοιωτικού Κοινού: θέλουν να αποφύγουν την ανασύσταση ενός συνασπισμού παρόμοιου με αυτόν που αντιμετώπισαν κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου. Η εκστρα­ τεία που αποφασίζουν να διεξαγάγουν οι Σπαρτιάτες στη Χαλκιδική είναι από αυτή την άποψη ένα προληπτικό μέτρο. Όταν συνέρχεται το συνέδριο της Πελοποννησιακής Συμμαχίας, η πλειοψηφία των συμμάχων αποφαίνεται υπέρ του πολέμου εναντίον της Ολύνθου - προπαντός, σημειώνει ο Ξενοφών [Ελληνικά, V.2.20], «εκείνοι που ήθελαν να είναι αρεστοί στους Σπαρτιάτες». Με αυτή την ευκαιρια­ κή παρατήρηση ο Ξενοφών δείχνει ότι οι σύμμαχοι εξαρτώνται όλο και περισσότερο από τη Σπάρτη: ο ιστορικός είναι σε θέση να γνωρίζει καλά ότι η πλειοψηφία των ανδρών που είχαν τότε την εξουσία στις πελοποννησιακές πόλεις ήταν «φίλοι» του Αγησίλαου. Αν και πολύ «πρόθυμοι», δεν ενθουσιάζονται όλοι οι πελοποννήσιοι σύμμαχοι με την προοπτική μιας εκστρατείας στη μακρινή Χαλκιδική- αποφασίζουν επιπλέον ότι «οι πόλεις που θα το επιθυμούσαν μπορούσαν να στείλουν χρήματα αντί ανδρών» [Ελληνικά, V.2.21]. Η Σπάρτη δέχεται αυτήν τη λύση, καθώς εκείνη τη στιγμή διαθέτει αρκετά στρατεύματα, ακόμα και χωρίς τη συν­ δρομή όλων των συμμάχων: τα χρήματα των πόλεων, οι οπλίτες των οποίων προτιμούν να μείνουν στην πατρίδα τους, θα της επιτρέψουν να στρατολογήσει μισθοφόρους, και κυρίως να καταβάλει μισθό στους Νεοδαμώδεις.

Η κατά ληψ η της Κ α δ μ εία ς Κατά τη διάρκεια του θέρους του 382, η Σπάρτη στέλνει πολλά στρατιω­ τικά σώματα στη Χαλκιδική. Ένα από αυτά, υπό τη διοίκηση του Φοιβίδα, παρεκκλίνει από την πορεία του και καταλαμβάνει διά της βίας την ακρό­ πολη της Θήβας, την Καδμεία, σε συμφωνία με τον αρχηγό του φιλολακωνικού κόμματος Λεοντιάδη. Στην Καδμεία εγκαθίσταται μία φρουρά Λακεδαιμονίων ενώ την εξουσία στην πόλη καταλαμβάνει μια στενή ολι­ γαρχία, ηγετική θέση στην οποία έχει ο Λεοντιάδης και οι «φίλοι» του. Ενώ

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΛΙΩΝΑ

50

ο (σμηνίας φυλακίζεται, τριακόσιοι από τους οπαδούς του καταφεύγουν στην Αθήνα. Η επίθεση του Φοιβίδα εναντίον μιας πόλης με την οποία η Σπάρτη βρισκόταν σε ειρήνη αποτελεί κατάφωρη παραβίαση της αρχής της αυτο­ νομίας. Αποτελεί, επιπλέον, και παράβαση των όρκων που έδωσαν οι Σπαρτιάτες. Πολλοί συγγραφείς, από τον Ξενοφώντα μέχρι τον Πλούταρ­ χο, θα διακρίνουν σε αυτή την ασέβεια την προέλευση των μεταγενέστε­ ρων συμφορών της Σπάρτης: σύμφωνα με μία παραδοσιακή θρησκευτική αντίληψη των Ελλήνων, η πράξη της υπέρβασης του μέτρου, της «ύβρεως», επιφέρει τη θεία εκδίκηση, τη «νέμεσιν». Αρχικά, η επίθεση εναντίον της Καδμείας δυσαρεστεί τους Εφόρους και την πλειοψηφία των Σπαρτιατών, επειδή ο Φοιβίδας δεν είχε λάβει καμιά επίσημη διαταγή. Ο Αγησίλαος, ωστόσο, επισημαίνει ότι «αν ο Φοι­ βίδας προκάλεσε μια κατάσταση που βλάπτει τη Σπάρτη, αξίζει να τιμω­ ρηθεί, αλλά, αν η κατάσταση είναι ευνοϊκή, είναι αρχαίος θεσμός να επι­ τρέπεται στους άνδρες να αναλαμβάνουν τέτοιες πρωτοβουλίες» [Ελλη­ νικά, V.2.32]: είναι πιθανόν ο Φοιβίδας να υπάκουσε σε ανεπίσημες οδη­ γίες του Αγησίλαου. Οι Σπαρτιάτες αποφασίζουν να διατηρήσουν τη φρουρά τους στην Καδμεία και να στηρίξουν τον Λεοντιάδη, εγκρίνοντος έτσι a posteriori1 την πράξη του Φοιβίδα. Ο τελευταίος δεν καταδικάζεται παρά μόνο σε ένα πρόστιμο, και επανακτά σύντομα στρατιωτικό αξίωμα. Αντίθετα, ο Ισμηνίας οδηγήθηκε μπροστά σε ένα δικαστήριο Πελοποννησίων που συγκροτήθηκε ad hoc2, κατηγορήθηκε για μηδισμό (από τους προστάτες της ειρήνης του Βασιλιά!), καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτε­ λέστηκε. Γίνεται εφεξής φανερό ότι η Σπάρτη, επικαλούμενη διάφορες προφάσεις ανάλογα με την περίπτωση, ασκεί τυραννική ηγεμονία στην ηπειρωτική Ελλάδα: ο ιμπεριαλισμός του Αγησίλαου δεν είναι λιγότερο ωμός από αυτόν του Λύσανδρου, είναι μόνο πιο υποκριτικός. Οι Σπαρτιάτες, αφού συνάντησαν μεγάλη αντίσταση και υπέστησαν μερικές ήττες, επιτυγχάνουν κατά τη διάρκεια της τέταρτης εκστρατείας τους, το 379, την παράδοση της Ολύνθου: οι Ολύνθιοι αναγκάζονται να γίνουν σύμμαχοι των Λακεδαιμονίων, και να τους ακολουθούν στις

1.

Εκ των υστέρων, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

2.

Γι’ αυτόν το σκοπό, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

70 ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

51

εκστρατείες που θα αποφασίζουν ['Ελληνικά, V.3.26], πρέπει με άλλα λόγια να δεχτούν την ηγεμονία τους. Η Σπάρτη είναι ο «προστάτης» της κοινής ειρήνης σε ολόκληρη την Ελλάδα, η οποία με τον τρόπο της επαγρυπνά για το σεβασμό της «αυτο­ νομίας» των πόλεων. Έχει καταφέρει επίσης, το 379, να συγκροτήσει ένα ευρύ δίκτυο άνισων συμμαχιών, το οποίο κατακλύζει κατά ένα μεγάλο μέρος την Πελοπόννησο. Η ηγεμονία της (άρχή) είναι ολοφάνερα ολο­ κληρωτική και ακλόνητη [Ελληνικά, V.3.27], Η Αθήνα, εντούτοις, είναι λιγότερο απομονωμένη από ό,τι αναφέρει ο Ξενοφών. Από το 384-383, η Αθήνα συνάπτει αμυντική συμμαχία με τη Χίο [Tod αρ. 118], διευκρινίζοντας, ωστόσο, ότι αυτή η συμμαχία είναι σύμ­ φωνη με την ειρήνη που «ο Βασιλιάς, οι Αθηναίοι, οι Λακεδαιμόνιοι και οι άλλοι Έλληνες ορκίστηκαν να τηρούν». Ο Ισοκράτης στον Πανηγυρικό που κυκλοφορεί το 380, που θεωρητικά προορίζεται για να εκφωνηθεί κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων μπροστά στην ομήγυρη όλων των Ελλήνων (πανήγυρις), στην πραγματικότητα, όμως, για να διαβαστεί σε διάφορες δημόσιες και ιδιωτικές συναθροίσεις, ζητά τη συμφιλίωση της Αθήνας και της Σπάρτης και την ένωση όλων των Ελλήνων εναντίον του βαρβάρου. Αγανακτεί για την υποδούλωση στην οποία υποβλήθηκαν οι πόλεις της Ασίας και προτρέπει τους Έλληνες να επιχειρήσουν την κατάκτηση μιας αποδυναμωμένης Περσικής Αυτοκρατορίας, αλλά επι­ πλέον αναλαμβάνει να επιδείξει ότι η Αθήνα είναι πιο άξια για την ηγεμο­ νία από τη Σπάρτη, εξαιτίας των μυθικών κατορθωμάτων της, του ρόλου της κατά τη διάρκεια των Μηδικών, αλλά και επειδή η Ελλάδα ήταν πολύ πιο ευτυχής υπό την αρχή της Αθήνας τον 5ο αιώνα, από ό,τι υπό την ηγε­ μονία της Σπάρτης η οποία τη διαδέχτηκε [§ 100-109]: ο Ισοκράτης δεν διστάζει να καταγγείλει τους αρμοστές, τις δεκαρχίες και τις άλλες τυραννικές ολιγαρχίες, και κυρίως την Ανταλκίδειο ειρήνη [§ 110-132], Ο ρήτορας επαναφέρει, χωρίς αμφιβολία, παραδοσιακά πανελλήνια ζητή­ ματα, που είχαν ήδη αναπτυχθεί πριν από αυτόν (κυρίως από τον Γοργία και τον Λυσία), αλλά επιπλέον απηχεί τις κατηγορίες που απευθύνονται από τους συγχρόνους του κατά των Σπαρτιατών και παρέχει ένα πλήθος επιχειρημάτων στην αθηναϊκή προπαγάνδα, ιδιαίτερα στο μαθητή και φίλο του Τιμόθεο, γιο του Κόνωνα. Εξαιτίας των αυθαιρεσιών που δια­ πράττουν οι Σπαρτιάτες επί ένα τέταρτο του αιώνα, οι Αθηναίοι επωφε­

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

52

λούνται από την ανάκαμψη της δικής τους δημοτικότητας: στο εξής φαί­ νεται πιθανή μια αποκατάσταση της επιρροής τους χάρη στην εμπιστο­ σύνη που εμπνέουν στις άλλες πόλεις.

Η απελευθέρωση της Θήβας Η πρώτη μεγάλη πρόκληση, εντούτοις, κατά της σπαρτιατικής αρχής δεν προέρχεται από την Αθήνα, αλλά από την πόλη που είχε υποφέρει περισ­ σότερο από τη βιαιότητα της Σπάρτης, τη Θήβα. Ο Ξενοφών μάς παρέχει μια πολύ παραστατική αφήγηση της εξέγερσης της Θήβας. Ένας από τους γραμματείς των πολεμάρχων -των κυριοτέρων αρχόντων της Θήβας-, που ήταν κι εκείνος εχθρός του πολιτεύματος, καταφέρνει υπό άκρα μυστικότητα να επιστρέφουν επτά εξόριστοι που είχαν καταφύγει στην Αθήνα και έπειτα προτείνει στους πολεμάρχους ένα συμπόσιο με τη συντροφιά όμορφων ευγενών Θηβαίων γυναικών. Οι συνωμότες στη συνέ­ χεια μεταμφιέζονται σε γυναίκες και ζητούν από «ευπρέπεια» να εξέλθουν όλοι οι υπηρέτες· μόλις ξαπλώνουν πλάι στους άρχοντες πάνω στα κρε­ βάτια του συμποσίου, πετούν τα πέπλα τους και βγάζουν τα στιλέτα τους [ Ελληνικά, ν.4.2-4]. Στη συνέχεια, σκοτώνουν τον Λεοντιάδη ενώ ανα­ παύεται ήσυχα μετά το δείπνο στην οικία του, και απελευθερώνουν έπει­ τα τους εχθρούς του πολιτεύματος που βρίσκονταν στη φυλακή. Το επό­ μενο πρωί, όλοι οι οπλίτες και οι ιππείς προσχωρούν στην εξέγερση. Ο αρμοστής της Καδμείας ζητά τότε τη βοήθεια των σπαρτιατικών φρου­ ρών των άλλων βοιωτικών πόλεων. Σε βοήθειά του φαίνεται ότι σπεύδουν και οι Πλαταιείς: η υποδούλωση της Θήβας φαίνεται στους τελευταίους ως μια προϋπόθεση απαραίτητη για τη δική τους ελευθερία. Η άφιξη αυτών των στρατευμάτων εμποδίζεται από το θηβάίκό ιππικό, ενώ τα αθη­ ναϊκά στρατιωτικά τμήματα που έχουν ταχθεί στα σύνορα Αττικής-Βοιωτίας, υπό τις διαταγές δύο στρατηγών, έρχονται να υποστηρίξουν τη θηβαϊκή επανάσταση. Η φρουρά της Καδμείας που κλονίζεται από τον αριθμό των πολιορκητών, δέχεται να την εγκαταλείψει με τον όρο να σώσει τη ζωή της. Με την επιστροφή του στη Σπάρτη, ο αρμοστής που παραιτήθηκε από την υπεράσπιση της Καδμείας καταδικάζεται σε θάνατο. Οι Λακεδαιμόνιοι, παρά το χειμώνα, αποφασίζουν στρατιωτική κινητοποίηση εναντίον της

τ 0 ΤΕΛ0 Σ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

53

Θήβας, σαν να ήταν δυνατό να αναγκάσουν τη μεγάλη βοιωτική πόλη σε υπακοή με μια άμεση εκστρατεία. Ο ίδιος ο Αγησίλαος συνειδητοποιεί πλήρως τη σοβαρότητα της κατάστασης και διαπιστώνει ότι η σκληρή πολιτική της υποστήριξης των Θηβαίων «τυράννων» που ακολούθησε είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τη Σπάρτη. Δεν περιμένει κανένα γρή­ γορο αποτέλεσμα από τις στρατιωτικές επεμβάσεις στη Βοιωτία. Επίσης προτιμά, για να αποφύγει την κριτική, να αφήσει την αρχηγία της εκστρα­ τείας στον άλλο βασιλιά, τον Αγιάδη Κλεόμβροτο: επικαλείται ως υπεκφυ­ γή τη μεγάλη του ηλικία ['Ελληνικά, V.4.13-14], Ο Κλεόμβροτος μένει πολύ λίγο χρόνο στη Βοιωτία: κύρια πρόθεσή του είναι να εγκαταστήσει το φίλο του Σφοδρία ως αρμοστή στις θεσπιές με στρατεύματα και χρήματα. Η Θήβα, ελεύθερη από τη φιλολακωνική ομάδα του Λεοντιάδη, υιοθε­ τεί δημοκρατικούς θεσμούς που μοιάζουν, όπως φαίνεται, αρκετά με αυτούς της Αθήνας. Οι Θηβαίοι, αποδίδοντας στους στρατηγούς τους την ονομασία των βοιωταρχών, που μέχρι το 386 έφεραν οι άρχοντες του Βοιωτικού Κοινού, εκδηλώνουν ξεκάθαρα την πρόθεσή τους να αντιπρο­ σωπεύσουν εκ νέου ολόκληρη τη Βοιωτία. Αυτή η αποκατάσταση της βοιωτικής ενότητας υπό τη θηβαϊκή ηγεσία συνεπάγεται μια σημαντική στρατιωτική προσπάθεια. Στη Βοιωτία, όπως σχεδόν παντού στην Ελλάδα, οι οπλίτες που απαρτίζουν το στρατό των πόλεων είναι στη πλειοψηφία τους γεωργοί που επιστρατεύονται περι­ στασιακά- ωστόσο, οι επανειλημμένες εισβολές στη Βοιωτία και η ικανό­ τητα των αρχηγών τους -ιδιαίτερα του Επαμεινώνδα και του Πελοπίδαθα τους παράσχουν σημαντική εξάσκηση. Επιπλέον, οι Θηβαίοι τοποθε­ τούν επικεφαλής του στρατού τους ένα λόχο τριακοσίων επίλεκτων στρα­ τιωτών, που είναι μόνιμοι πολεμιστές. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, αυτός ο «Ιεράς Λόχος» συγκροτούνταν εξολοκλήρου από ζεύγη εραστών: κανείς δεν αγωνίζεται με περισσότερο ζήλο παρά όταν πρόκειται να σώσει τη ζωή του αγαπημένου του ή να αριστεύσει μπροστά στα μάτια του [Πελοπίδας, 18].

Σφοόρίας Δεν γνωρίζουμε τις συζητήσεις που προκάλεσαν στην Αθήνα τα γεγονό­ τα στη Θήβα. Οι αποφάσεις της Αθήνας του χειμώνα του 379-378 που μας

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . AIQN a

54

είναι γνωστές φαίνεται ότι αντανακλούν δύο διαφορετικές πολιτικές (όχι όμως και ασυμβίβαστες). Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούν ως πρόφαση την απελευθέρωση της Θήβας για να στείλουν πρέσβεις σε πολλές πόλεις και να τους ζητήσουν «να στηρίξουν την υπόθεση της κοινής ελευθερίας» [Διόδωρος, XV.28.2], να συμμαχήσουν δηλαδή με την Αθήνα. Αυτή η διπλωματική εκστρατεία θα είναι πολύ επικερδής, καθώς θα επιτρέψει στους Αθηναίους να συνάψουν πολλές διμερείς συμμαχίες και, λίγο αργότερα, να ιδρύσουν μία νέα συμμαχία. Ταυτόχρονα, η Αθήνα προ­ σπαθεί να αποφύγει τα σπαρτιατικά αντίποινα- οι δύο στρατηγοί που είχαν ταχθεί στα σύνορα και υποστήριξαν τη θηβαϊκή επανάσταση κατηγορούνται και καταδικάζονται- με αυτό τον τρόπο προσπαθεί η πόλη να απαλλαγεί από κάθε ευθύνη. Μπορούμε επίσης να σκεφτούμε ότι πολλοί Αθηναίοι έβλεπαν εχθρικά την αποκατάσταση της θηβάίκής αρχής σε ολόκληρη τη Βοιωτία: από το 378, η δράση και οι φιλοδοξίες του Πελοπί­ δα πρέπει να είχαν προκαλέσει δυσπιστία. Η Αθήνα, φαίνεται, προσπα­ θούσε να αποκαταστήσει την επιρροή της στην Ελλάδα χωρίς να αντιμε­ τωπίσει άμεσα τους Σπαρτιάτες και χωρίς να ενισχύσει υπερβολικά τη δύναμη της Θήβας. Η απόπειρα του Σφοδρία εναντίον του Πειραιά θα την υποχρεώσει να μπει σε έναν πόλεμο εναντίον της Σπάρτης στο πλευρό των Θηβαίων. Μια νύχτα (πιθανώς στην αρχή της άνοιξης του 378), ο Σφοδρίας ανα­ χωρεί από τις Θεσπιές επικεφαλής των στρατευμάτων του για να προ­ σπαθήσει να καταλάβει τον Πειραιά (του οποίου οι πύλες δεν είναι ακόμη πλήρως οχυρωμένες)- το ξημέρωμα τον προλαβαίνει στη Θρία (δέκα χιλιόμετρα περίπου μακριά από το στόχο του). Οι Αθηναίοι διαμαρτύρο­ νται έντονα στις σπαρτιατικές αρχές, οι οποίες τους διαβεβαιώνουν ότι ο Σφοδρίας έχει ενεργήσει με δική του πρωτοβουλία και ότι θα καταδικα­ στεί. Ο Σφοδρίας, πράγματι κατηγορείται, αλλά, παρόλο που προτίμησε να δραπετεύσει, απαλλάσσεται [Ελληνικά, V.4.20-24], Η αθηναϊκή Εκκλη­ σία αποφασίζει τότε με ψηφοφορία ότι οι Λακεδαιμόνιοι παραβίασαν την ειρήνη [Διόδωρος, XV.29.7], Αυτά είναι τα βέβαια γεγονότα. Με μια πρώτη ματιά η απόπειρα του Σφοδρία μοιάζει πολύ με την κατάληψη της Καδμείας από τον Φοιβίδα. Και στις δύο περιπτώσεις ένας στρατιωτικός αξιωματούχος επιτίθεται αιφνίδια σε μια πόλη, με την οποία η πόλη του βρίσκεται σε ειρήνη, για

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΛΣ

55

την οποία όμως υπάρχουν υποψίες ότι έχει εχθρικές προθέσεις. Η διαφο­ ρά είναι ότι η απόπειρα του Σφσδρία απέτυχε εντελώς, και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό ώστε να διερωτάται κανείς εάν πραγματικά είχε την πρόθε­

ση να

καταλάβει τον Πειραιά: αυτός ο στρατιωτικός αξιωματούχος δεν

ξέρει να υπολογίσει τον απαραίτητο χρόνο για την πορεία ενός στρατού, και ελπίζει να εξασφαλίσει τον παράγοντα του αιφνιδιασμού, διεξάγοντας μία εκστρατεία που αριθμεί χιλιάδες στρατιώτες... Είναι δελεαστικό να υποθέσουμε ότι ο Σφοδρίας θέλησε μόνο να εκφοβίσει ή να προκαλέσει τους Αθηναίους. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα και τον Πλούταρχο, ο Σφο­ δρίας έλαβε χρήματα από τους Θηβαίους, οι οποίοι θέλησαν να σπάσουν τη διπλωματική τους απομόνωση και να προκαλέσουν έναν πόλεμο ανά­ μεσα στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες [Ελληνικά, V.4.20- Πελοπί­ δας, 14]. Is fecit cui prodest...3 Οι εμπνευστές της επίθεσης θα ήταν εκεί­ νοι που επωφελήθηκαν. Ωστόσο, είναι σαφές ότι το δικαστήριο της Σπάρ­ της, το 378, δεν συμμερίστηκε αυτή την υπόθεση: δεν θα παρέλειπε να τιμωρήσει αυστηρά μία τόσο σοβαρή πράξη προδοσίας. Ο Ξενοφών εξη­ γεί την αθώωση του Σφοδρία με μια όμορφη ιστορία αγάπης: ο Κλεώνυμος, γιος του Σφοδρία, ήταν ο αγαπημένος του Αρχίδαμσυ, γιου του Αγη­ σίλαου, και ο Αγησίλαος συγκλήθηκε από τις ικεσίες του γιου του [Ελλη­ νικά, V.4.25-33], Οι φίλοι του Κλεόμβροτου ήταν υπέρ του Σφοδρία, που ανήκε στην παράταξή τους. Ο Αγησίλαος δηλώνει ότι ο Σφοδρίας έσφα­ λε βέβαια, αλλά «η Σπάρτη έχει την ανάγκη από στρατιώτες σαν εκείνον». Καθώς σι δύο βασιλικές έταιρεϊαι συνασπισμένες διαθέτουν την πλειο­ ψηφία στη Γερουσία -που αποτελείται από τους δύο βασιλείς και είκοσι οκτώ Πρεσβύτερους- που δικάζει τις σοβαρότερες υποθέσεις, ο Σφο­ δρίας απαλλάσσεται. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τελείως το ενδεχόμενο ο Αγησίλαος να είχε αποφασίσει κυνικά να συγκαλύψει ακόμα και τα πιο μεγάλα λάθη, ώστε να διευρύνει την πελατεία του μεταξύ των Σπαρτιατών που είχαν επιρροή. Μπορεί, ωστόσο, να αναρωτηθεί κανείς, εάν πραγματικά πρό­ κειται για λάθος. Σύμφωνα με τον Διόδωρο [XV.29.5], ο Σφοδρίας ενερ­ γούσε σύμφωνα με τις εντολές του βασιλιά Κλεόμβροτου (αλλά χωρίς να έχουν συμβουλευτεί τους Εφόρους). Οι δύο βασιλείς γνωρίζουν ότι στην 3.

Πράττει αυτός που έχει όφελος, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε)

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

56

Βοιωτία τούς περιμένει ένας μακροχρόνιος και μη κερδοφόρος πόλεμοςδιαπιστώνουν, από την άλλη πλευρά, ότι η Αθήνα διεξάγει μια εκστρα­ τεία προπαγάνδας εναντίον της Σπάρτης «για την απελευθέρωση των Ελλήνων» και ότι ανασυστήνει ένα δίκτυο συμμαχιών. Θεωρούν προτιμό­ τερο να αντιμετωπίσουν τους Αθηναίους πριν αποκαταστήσουν τη δύνα­ μή τους. Ο λαός της Σπάρτης και οι 'Έφοροι (ετήσιοι εκλεγμένοι άρχο­ ντες), ωστόσο, δεν θα συμφωνούσαν με την ανάληψη ενός επιθετικού πολέμου εναντίον της Αθήνας- κάτι τέτοιο θα μπορούσε να παράσχει στον Μεγάλο Βασιλιά αφορμή για διαμαρτυρίες. Ο Κλεόμβροτος και ο Αγησίλαος ξεπερνούν αυτήν τη δυσκολία αναγκάζοντας τους Αθηναίους να αναλάβουν εκείνοι την πρωτοβουλία του πολέμου. Η απόπειρα του Σφοδρία είναι πιθανώς ένα δόλιο τέχνασμα που έχει επιτύχει το επιδιω­ κόμενο αποτέλεσμα. Οι εμπνευστές αυτού του τεχνάσματος δεν είχαν προβλέψει, ωστόσο, πόση δυναμικότητα θα επιδείκνυε η Αθήνα και πόσο γρήγορα θα επιτύγ­ χανε την ανόρθωσή της.

Η Β ' Α θ η ν α ϊκ ή Σ ν μ μ α χ ία Από την άνοιξη του 378, οι Αθηναίοι αποπερατώνουν τις πύλες των τειχών του Πειραιά και ναυπηγούν νέα πλοία. Εκλέγουν για τη διεξαγωγή του πολέμου μεταξύ των δέκα στρατηγών δύο από τους πιο πεπειραμένους στρατηγούς τους, τον Τιμόθεο, γιο του Κόνωνα, και τον Χαβρία, και έναν από τους πιο οξυδερκείς πολιτικούς άνδρες που διαθέτουν, τον Καλλίστρατο [Διόδωρος, Χν.29.7], Για να συγκεντρωθούν οι απαραίτητοι πόροι για τον πόλεμο, ο Καλλίστρατος αναδιοργανώνει τα οικονομικά της Αθή­ νας. Οι πλουσιότεροι Αθηναίοι κατανέμονται σε εκατό συμμορίες που αντιστοιχούν η καθεμία στο ένα εκατοστό του φορολογήσιμου κεφαλαίου. Η «εισφορά», έκτακτη φορολογία σε περίοδο πολέμου, είναι ένας αναλο­ γικός φόρος στο κεφάλαιο- η αναλογία του ποικίλλει ανάλογα με τις οικο­ νομικές ανάγκες της πόλης, αλλά αντιστοιχεί συχνά στο 1% του φορολο­ γήσιμου κεφαλαίου. Για να επισπεύσει, αν υπάρχει ανάγκη, την είσπραξη της «εισφοράς», ο δήμος υποβάλλει τα τρία πλουσιότερα μέλη κάθε συμ­ μορίας σε μια πρόσθετη υποχρέωση, την προεισφοράν. σε περίπτωση επείγουσας ανάγκης, πρέπει να προκαταβάλουν στην πόλη το συνολικό

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

57

ποσό του φόρου που οφείλει ολόκληρη η συμμορία (υπεύθυνοι, όμως, για την αποζημίωσή τους από τα άλλα μέλη της ομάδας είναι οι ίδιοι). Οι Αθηναίοι επεκτείνουν, προπάντων, το δίκτυο των συμμαχιών που έχουν αρχίσει να συγκροτούν από το 384, και συνασπίζουν τους συμμά­ χους τους σε μία συμμαχία, τη στρατιωτική διοίκηση της οποίας έχουν οι ίδιοι (η ήγεμονία με την ετυμολογική σημασία του όρου). Η νέα συμμαχία στην πρώτη της μορφή δεν περιλαμβάνει παρά μόνο έναν μικρό αριθμό πόλεων του Αιγαίου (συχνά σημαντικών) - μεταξύ άλλων το Βυζάντιο, τη Χίο, τη Ρόδο, τη Μυτιλήνη- η Θήβα γίνεται δεκτή στη συνέχεια [Διόδωρος, XV.29.7] ·τελικά, η συμμαχία είναι ανοικτή σε όλους εκείνους που θα θελή­ σουν να προσχωρήσουν. Η στήλη που έφερε το ιδρυτικό ψήφισμα αυτής της ανοικτής συμμαχίας, υπό ταχεία διεύρυνση, έχει βρεθεί στην αγορά της Αθήνας [IG II2, αρ. 43- Tod αρ. 123]. Η ημερομηνία του ψηφίσματος μπορεί να καθοριστεί με αρκετή ακρίβεια: επί άρχοντος Ναυσινίκου, επί εβδόμης πρυτανείας, δηλαδή Φεβρουάριος-Μάρτιος του 377. Το ψήφισμα προτάθηκε από τον Αριστοτέλη τον Μαραθώνιο, για τον οποίο ο Διογένης ο Λαέρτιος [V.35] παραδίδει ότι ήταν επίσης συντάκτης ωραίων δικανικών λόγων. Ο σκοπός της συμμαχίας δηλώνεται με σαφήνεια: για να αφήσει η Σπάρτη τους Έλληνες να Ζήσουν ειρηνικά με ελευθερία και ανεξαρτησία, και να διατηρούν με ασφάλεια την ακεραιότητα των εδαφών τους, και για να είναι και να παραμείνει σε ισχύ για πάντα η κοινή ειρήνη που έχουν ορκιστεί οι Έλληνες και ο Βασιλιάς σύμφωνα με τις συνθήκες. [IG.II2, αρ. 43- Tod αρ. 123· J. Pouilloux, Choix d’inscriptions grecques αρ. 28Bertrand, αρ. 40- στίχοι 9-15]

Η Β' Αθηναϊκή Συμμαχία έχει στόχο να υποχρεώσει τους Λακεδαιμονίους να σεβαστούν τους όρους της «βασιλείου» ειρήνης. Η Αθήνα προσφέρει τη συμμαχία, τη δική της και των πρώτων συμμά­ χων της, «σε όλους τους Έλληνες και τους Βαρβάρους, που κατοικούν σε ήπειρο ή σε νησιά, οι οποίοι το επιθυμούν, εκτός από εκείνους που ανή­ κουν στον Βασιλιά». Αυτή η τελευταία διευκρίνιση έχει σκοπό να καθησυ­ χάσει τον Αχαιμενίδη ηγεμόνα: η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία δεν στρέφεται παρά μόνο εναντίον της Σπάρτης, η επικυριαρχία του Βασιλιά στις ελλη­ νικές πόλεις της Ασίας δεν αμφισβητείται. Όλοι οι σύμμαχοι της Αθήνας θα είναι «ελεύθεροι» και «αυτόνομοι»·

58

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

θα πολιτεύονται σύμφωνα με το πολίτευμα που επιθυμούν δεν θα τους επιβληθεί ούτε φρουρά ούτε άρχοντας· δεν θα πληρώνουν φόρο. Αυτές οι διευκρινίσεις έχουν στόχο να υπογραμμίσουν την αντίθεση που υπάρ­ χει ανάμεσα στη νέα συμμαχία και τις σπαρτιατικές πρακτικές (δεκαρχίες και αρμοστές), αλλά επίσης έχουν σκοπό να καθησυχάσουν εκείνους που ίσως δεν είχαν ξεχάσει τελείως τις μεθόδους της αθηναϊκής ηγεμονίας του 5ου αιώνα. Αυτή η μέριμνα γίνεται ακόμα πιο σαφής στην πολύ αναλυτική δέσμευση που ακολουθεί στους επόμενους είκοσι στίχους: σε εκείνους που θα συνάψουν συμμαχία με την Αθήνα και τους συμμάχους της, ο δήμος θα επιστρέφει όλες τις κατεχόμενες από Αθηναίους έγγειες ιδιοκτησίες, που ανήκουν σε ιδιώτες ή στο κράτος, οι οποίες βρίσκονται στα εδάφη εκείνων που προσχωρούν στη συμμαχία, και θα τους δώσει εγγυήσεις·εάν συμβεί να υπάρχουν στην Αθήνα στήλες ανάρμοστες για μια πόλη που έχει συμμαχήσει με τους Αθηναίους, η βουλή που θα έχει θητεία θα τις καταστρέψει· από Ναυσινίκου άρχοντος, δεν θα επιτρέπεται στους Αθηναίους, ούτε ιδιωτικά, ούτε δημόσια, να αποκτήσουν ιδιοκτησία στο έδαφος των συμμάχων, ούτε οικία, ούτε γη, ούτε από αγορά, ούτε από υποθήκη, ούτε με κανέναν άλλο τρόπο■εάν μια ιδιοκτησία αγοραστεί ή αποκτηθεί ή ληφθεί με υποθήκη, όποιος κι αν είναι ο τρόπος, οποιοσδήποτε σύμμαχος θα μπορεί να καταθέσει διαμαρτυρία στο συνέδριο των συμμά­ χων το συνέδριο θα την πωλεί και θα δίνει το μισό του ποσού στον ενάγο­ ντα, και το άλλο μισό θα πηγαίνει στο κοινό ταμείο των συμμάχων, [στίχοι 25-46]

Σύμφωνα με αυτές τις διατάξεις, οι Αθηναίοι απαγορεύεται να δημιουργή­ σουν νέες κληρουχίες, δηλαδή να εγκαταστήσουν ομάδες αθηναίων πολι­ τών (γενικά φτωχών) σε γαίες που δημεύονται σε σύμμαχες πόλεις. Αυτή, ωστόσο, η ιδιαίτερα απεχθής πρακτική δεν είναι η μόνη κατάχρηση που προτίθεται να αποτρέψει το ψήφισμα, καθώς οι σημαίνοντες Αθηναίοι είχαν την δυνατότητα να αγοράζουν ιδιοκτησίες στο εξωτερικό, ή να απο­ κτούν κτηματικές υποθήκες ως αντάλλαγμα δανείων. Το δικαίωμα της κατοχής γης (γης έγκτησις) ήταν ένα προνόμιο που χορηγείται συχνά σε «ευεργέτες»: το ψήφισμα του Αριστοτέλη καταργεί όλες τις παραχωρή­ σεις αυτού του δικαιώματος σε Αθηναίους στο έδαφος των συμμάχων. Ακολουθεί η τυπική διατύπωση των αμυντικών συμμαχιών:

7Ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

59

Εάν τα μέλη της συμμαχίας δεχθούν επίθεση στην ξηρά ή τη θάλασσα, η Αθήνα και οι σύμμαχοί της θα προσφέρουν τη βοήθειά τους στην ξηρά και τη θάλασσα με όλες τις δυνάμεις τους, κατά το δυνατόν, [στίχοι 46-50]

Οποιοσδήποτε, άρχοντας ή απλός πολίτης, παρουσιάσει ή θέσει σε ψηφοφορία πρόταση που στοχεύει να καταργήσει μια από τις διατάξεις του παρόντος ψηφίσματος, θα οδηγηθεί μπροστά σε ένα δικαστήριο απο­ τελούμενο από Αθηναίους και συμμάχους, και θα τιμωρηθεί με θάνατο ή εξορία. Εάν καταδικαστεί σε θάνατο, δεν θα μπορεί να θαφτεί ούτε στην Αθήνα ούτε σε συμμαχικό έδαφος. Μετά τις συνηθισμένες διατάξεις που αφορούν τη χάραξη του κειμέ­ νου και τις απαραίτητες τιμές, μια συμπληρωματική διάταξη προβλέπει την άμεση αποστολή τριών πρέσβεων στη Θήβα, «για να πείσουν τους Θηβαίους να λάβουν τα καλύτερα δυνατά μέτρα» [στίχοι 74-75]. Δεν μπο­ ρούμε να πούμε εάν αυτή η πρεσβεία είχε σκοπό να διαβεβαιώσει τους Θηβαίους, που απειλούνται άμεσα από τη Σπάρτη, για την υποστήριξη ολόκληρης της συμμαχίας, ή να προσπαθήσει να περιορίσει κάποιες δια­ φωνίες. Τα ονόματα των πρώτων συμμάχων χαράσσονται από τον ίδιο χαρά­ κτη με εκείνον του ψηφίσματος- στη συνέχεια προστίθενται στη στήλη από διαφορετικά χέρια άλλες ομάδες συμμάχων κατά την προσχώρησή τους - αρχικά κάτω από το ψήφισμα, και στη συνέχεια στην αριστερή άκρη της στήλης. Το κατώτερο τμήμα της στήλης είναι πολύ ακρωτηρια­ σμένο: γνωρίζουμε μόνο ότι είχε χαραχθεί σε αυτό ένα δεύτερο ψήφισμα του Αριστοτέλη. Το «καταστατικό» της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας -ονομασία που έχει δοθεί παραδοσιακά σε αυτό το κείμενο- αναφέρεται αρκετές φορές, αν και περιστασιακά, σε ένα συνέδριον: είναι σαφές ότι η σύνθεση αυτού του κοινού συνεδρίου υπήρξε αντικείμενο μιας προηγούμενης συμφωνίας. Ξέρουμε από τον Διόδωρο [Χν.28.3] ότι όλες οι σύμμαχες πόλεις είχαν αντιπροσώπους σε αυτό και ότι όλες, μικρές ή μεγάλες, διέθεταν μία ψήφο. Οι αποφάσεις που θα δέσμευαν τη Συμμαχία έπρεπε καταρχήν να ψηφιστούν από το συνέδριον (από την πλειοψηφία), πριν υποβληθούν στην αθηναϊκή Εκκλησία, που ήταν ελεύθερη να τις επικυρώσει, να τις απορρίψει ή να τις τροποποιήσει.

60

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Αναφορικά με τις κατασχέσεις το «καταστατικό» δεν αναφέρεται, παρά μόνο εν συντομία, σε ένα «κοινό ταμείο των συμμάχων». Οι Αθηναίοι, βέβαια, δεσμεύονται επίσημα να μην επιβάλλουν φόρο. Οι σύμμαχοι, ωστόσο, υπόσχονται να πολεμήσουν «με όλες τις δυνάμεις τους», «σε ξηρά και σε θάλασσα» για να υπερασπιστούν ο ένας τον άλλο· κάποιες πόλεις, όμως, δεν διαθέτουν πλοία για να συμμετέχουν σε θαλάσσιες επι­ χειρήσεις και ο πόλεμος κοστίζει ακριβά. Ο Καλλίστρατος, εάν πιστέψου­ με τον Θεόπομπο [Fr.Gr.Hist. νούμ. 115, απ. 98], ξεπέρασε αυτήν τη δυσκολία με μια σημαντική καινοτομία: οι πόλεις δεν θα πληρώνουν φόρο αλλά θα καταβάλλουν εισφορές {συντάξεις). Το σύστημα τίθεται σε λει­ τουργία πολύ σύντομα· από το 375 οι Αθηναίοι μπορούν να κατηγορήσουν τους Θηβαίους ότι δεν καταβάλουν την οφειλή τους στο ναυτικό ταμείο, το ναυτικόν ['Ελληνικά, VI.2.1], Είναι πιθανόν ότι ο Καλλίστρατος, όπως έναν αιώνα νωρίτερα ο Αριστείδης, καθόρισε το μερίδιο που αναλογούσε στον καθένα. Η σύγκριση, ωστόσο, των συντάξεων με τους φόρους του 5ου αιώνα δεν πρέπει να επεκταθεί πολύ. Η αρχή της εισφοράς (σε περιό­ δους πολέμου) και η κατανομή της έχει ψηφιστεί, όπως φαίνεται, από το συμμαχικό συνέδριο. Επιπλέον, οι συντάξεις, αντίθετα με το φόρο που χρησιμοποιήθηκε για να χρηματοδοτήσει την κατασκευή των μνημείων της Ακρόπολης, χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για στρατιωτικές δαπάνες.

Η Σ π ά ρ τ η , η Α θήνα κα ι η Θ ήβα α π ό το 3 7 7 έως το 371 Από το 379, αλλά κυρίως από το 377, η Σπάρτη βλέπει την ηγεμονία της να αμφισβητείται από την Αθήνα και τη Θήβα ταυτόχρονα. Από τους Αιγός Ποταμούς μέχρι τον Κορινθιακό πόλεμο, η Σπάρτη είχε ασκήσει μια ηγεμονία χωρίς αντιστάθμισμα στο σύνολο του αιγαιακού ελληνικού κόσμου. Το 386, η Σπάρτη, αφού παραιτήθηκε από κάθε απαίτηση πάνω στις ελληνικές πόλεις της Ασίας, είχε προσπαθήσει να ελέγξει απόλυτα την Ελλάδα της ευρωπαϊκής ηπείρου προσποιούμενη ότι προστατεύει την αυτονομία των πόλεων. Η απελευθέρωση της Καδμείας και η ίδρυση της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας δημιουργούν μία εντελώς διαφορετική κατάστα­ ση· μία κατάσταση ανταγωνισμού ανάμεσα σε τρεις μεγάλες πόλεις. Επιθυμία των Σπαρτιατών είναι βέβαια να συντρίψουν συγχρόνως το Βοιωτικό Κοινό, το οποίο ανασυγκροτεί η Θήβα υπό την ηγεσία της, και

7Ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ

τη συμμαχία που

61

διαμορφώνεται γύρω από την Αθήνα. Μένει να καθορι­

στεί η σειρά προτεραιότητας: πρέπει να αποδυναμώσει πρώτα τη Θήβα ή

την Αθήνα;

Εκείνοι που ανησυχούν κυρίως για την ανόρθωση της Αθήνας

κατηγορούνται πρόθυμα από τους αντιπάλους τους ότι «βοιωτίζουν», επειδή φέρονται ήπια απέναντι στη Θήβα. Η επίθεση του Σφοδρία αναγκάζει τους Αθηναίους να συμμαχήσουν με τους Θηβαίους. Ωστόσο, αυτή η συμμαχία δεν προκαλεί γενικό ενθου­ σιασμό. Κάποιοι Αθηναίοι θεωρούν ότι οι θηβαϊκές φιλοδοξίες στη Βοιω­ τία και την κεντρική Ελλάδα αποτελούν τελικά την κύρια απειλή, και επι­ θυμούν να συνάψουν όσο το δυνατόν πιο γρήγορα ειρήνη με τη Σπάρτη: τέτοια είναι, όπως φαίνεται, η άποψη του Καλλίστρατου. Αντίθετα, άλλοι, όπως ο Τιμόθεος, επιθυμούν να επεκτείνουν όσο το δυνατόν περισσότε­ ρο τη ζώνη της αθηναϊκής επιρροής, ακόμα κι αν πρέπει να προκαλούν γι’ αυτό διαρκώς μία Σπάρτη αποδυναμωμένη. Οι Θηβαίοι πρέπει κι αυτοί να παίξουν ένα σκληρό παιχνίδι: όσο περισ­ σότερο αποκαθιστούν την εξουσία τους στη Βοιωτία, προτρέποντας ή αναγκάζοντας τις βοιωτικές πόλεις να επανενταχθούν στο κοινό του οποίου ηγούνται, τόσο περισσότερο χάνουν τη συμπάθεια των αθηναίων συμμά­ χων τους, και ωθούν την Αθήνα και τη Σπάρτη σε προσέγγιση. Μέχρι το 375, οι Σπαρτιάτες υφίστανται ήττες στην ξηρά στη Βοιωτία και συγχρόνως στη θάλασσα από τους Αθηναίους. Κατά τη διάρκεια των σπαρτιατικών εισβολών που διαδέχονται η μία την άλλη από το 379 έως το 377, οι Θηβαίοι αποφεύγουν κάθε μάχη εκ παρατάξεως, απαντούν όμως στη λεηλασία της υπαίθρου τους με ενέδρες και ξαφνικές επιθέσεις (λαμ­ βάνουν μερικές φορές βοήθεια από αθηναϊκά στρατιωτικά σώματα, κυρίως υπό την ηγεσία του Χαβρία)' το 376, οι Θηβαίοι αποκλείουν από την πρόσβαση της Βοιωτίας τους Λακεδαιμονίους κλείνοντας τις διαβά­ σεις του Κιθαιρώνα. Το 375, δύο σπαρτιατικές μόρες κατανικούνται στην Τεγύρα, κοντά στον Ορχομενό, από ένα θηβαϊκό σώμα που αριθμεί δύο φορές λιγότερους στρατιώτες [Διόδωρος, XV.37.2], Αυτή η επιτυχία επί της σπαρτιατικής φάλαγγας καταδεικνύει στα μάτια όλων την αξία του θηβαϊκού στρατού, όπως έχει αναδιοργανωθεί από τον Πελοπίδα και τον Επαμεινώνδα. Το 376, οι Σπαρτιάτες, κουρασμένοι από τις χωρίς αποτέλεσμα επιχει­ ρήσεις στη Βοιωτία, αποφασίζουν «να υποτάξουν με λιμό την Αθήνα»

62

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

[Ελληνικά, V.4.60]. Στέλνουν το ναύαρχο Πόλλι επικεφαλής εβδομήντα πλοίων για να αποκλείσει τις αθηναϊκές σιτοπομπές στο ύψος του ακρω­ τηρίου Γεραιστός, νότια της Εύβοιας. Οι Λακεδαιμόνιοι φαίνονται αρχικά να είναι σε θέση να κάνουν την Αθήνα να λιμοκτονήσει, όπως το 405 και το 386, ο αποκλεισμός όμως διασπάται από την παρέμβαση του Χαβρία που επιτυγχάνει λαμπρή ναυτική νίκη κοντά στη Νάξο. Η πλειοψηφία των Κυκλάδων προσχωρεί τότε στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία. Το επόμενο έτος, οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιμόνιοι έρχονται αντιμέτωποι στο Ιόνιο πέλαγος, και ο αθηναϊκός στόλος εξασφαλίζει νέα επιτυχία στην Αλύζεια, υπό την ηγεσία του Τιμόθεου: αυτή η νίκη έχει ως αποτέλεσμα την ένταξη στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία των Κεφαλληνίων, των Ακαρνάνων και του βασιλιά των Μολοσσών Αλκέτα [Διόδωρος, XV.36.5], Στο τέλος του έτους 375 σημειώνεται προσωρινή αναστολή των εχθροπραξιών. Ο Μεγάλος Βασιλιάς, που χρειάζεται έλληνες μισθοφό­ ρους στην προσπάθειά του να υποτάξει την εξεγερμένη Αίγυπτο, στέλνει πρέσβεις για να ζητήσουν από τις ελληνικές πόλεις να ανανεώσουν την κοινή ειρήνη του 386. Αυτές οι προτάσεις, σύμφωνα με τον Διόδωρο [XV.38.2], έγιναν αποδεκτές από όλους τους Έλληνες, που είχαν κουρα­ στεί από τον πόλεμο, εκτός από τους Θηβαίους: αυτοί ζητούσαν να ορκι­ στούν εκ μέρους όλων των Βοιωτών, γεγονός που έδωσε αφορμή για μια ρητορική αντιπαράθεση ανάμεσα στον Καλλίστρατο και τον Επαμεινών­ δα. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Διόδωρος μετέθεσε στο 375 τα γεγο­ νότα που οι πηγές του τοποθετούσαν στο 371. Αν και η 'Ιστορική Βιβλιο­ θήκη περιλαμβάνει αρκετά λάθη όσον αφορά τη χρονολόγηση των γεγο­ νότων, είναι δύσκολο να εξηγήσουμε μια τόσο μεγάλη σύγχυση. Τα σχε­ τικά με τον αθηναϊκό στόλο επιγραφικά κείμενα [IG II2, αρ. 1607.49] αποδεικνύουν ότι η Θήβα ήταν μέλος της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας το 373-372: πρέπει, επομένως, να δεχτούμε ότι η Θήβα, όπως και οι άλλοι σύμμαχοι της Αθήνας, υπέκυψε τελικά και ορκίστηκε στην κοινή ειρήνη το 375-374. Μπορούμε να κατηγορήσουμε τον Διόδωρο (ή τις πηγές του) για την απο­ σιώπηση αυτής της προσωρινής υποχώρησης των Θηβαίων, μπορούμε όμως ακόμα να θεωρήσουμε ως πιθανόν ότι η Θήβα είχε αξιώσει από το 375 να μιλά εξ ονόματος όλων των Βοιωτών και ότι αυτή η απαίτηση είχε προκαλέσει διαμαρτυρίες εκ μέρους των Αθηναίων. Δεν είναι έτοιμοι όλοι οι Αθηναίοι να δεχθούν ότι η ειρήνη πρέπει να

Τ0 ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ

63

περιορίσει τη θαλάσσια επέκτασή τους: ο Τιμόθεος, που, συνεπεία της ειρή­ νη ς,

ανακαλείται στην Αθήνα, σταματά στην πορεία στη Ζάκυνθο και αποβι­

βάζει εκεί φιλοαθηναίους εξορίστους [Ελληνικά, νΐ.2.2-3]. Οι πολυάριθμοι Σπαρτιάτες, που δεν έχουν αναγνωρίσει παρά απρόθυμα τη νέα Αθηναϊκή Συμμαχία, θέλουν να επωφεληθούν από τη διακοπή των συγκρούσεων στη Βοιωτία για να επιφέρουν ένα μεγάλο χτύπημα στην δύναμη της Αθήνας: βρίσκουν στη στάση του Τιμόθεου την πρόφαση για να υποστηρίξουν τους ολιγαρχικούς της Κέρκυρας και να στείλουν σημαντική ναυτική μοίρα να ανακτήσει τον έλεγχο του Ιονίου πελάγους (σε αυτή την περιοχή, θεμελιώ­ δη για τις σχέσεις τους με τη δυτική Μεσόγειο, οι Σπαρτιάτες επωφελού­ νται και από την υποστήριξη του Διονύσιου των Συρακουσών). Ο Τιμόθεος στέλνεται σε βοήθεια των Κερκυραίων, αλλά με κενές τριήρεις (ναϋς κενός, για να επαναλάβουμε την έκφραση του Δημοσθέ­ νη)- πρέπει να κάνει τον περίπλου του Αιγαίου πελάγους για να προμη­ θευτεί τους πόρους και τα πληρώματα που χρειάζεται. Οι αντίπαλοί του χρησιμοποιούν ως επιχείρημα την καθυστέρηση στην αποστολή που του έχει ανατεθεί για να τον καθαιρέσουν και να τον διώξουν δικαστικά με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Αυτή η περίφημη δίκη, κατά τη διάρ­ κεια της οποίας έρχονται να καταθέσουν υπέρ του μεγάλου στρατηγού ο τύραννος των Φερών Ιάσων και ο βασιλιάς των Μολοσσών Αλκέτας, τελειώ­ νει με την απαλλαγή του [Ψευδο-Δημοσθένης, Κατά Τιμοθέου, 8-10]- ο Τιμόθεος, όμως, προτιμά να εγκαταλείψει για μερικά χρόνια την Αθήνα και να μπει στην υπηρεσία του Μεγάλου Βασιλιά [Κατά Τιμοθέου, 25]. Ο σπαρτιάτης ναύαρχος Μνάσιππος αντιμετωπίζει επίσης οικονομικές δυσκολίες. Οι μισθοφόροι του, που δεν πληρώνονται καλά, πολεμούν τόσο νωθρά, ώστε οι πολιορκημένοι κερκυραίοι δημοκρατικοί κατορθώ­ νουν κατά τη διάρκεια μιας εξόδου να σκοτώσουν τον Μνάσιππο και να άρουν την πολιορκία της πόλης τους. Όταν ο Ιφικράτης, ο διάδοχος του Τιμόθεου στην ηγεσία του αθηναϊκού στόλου, φθάνει στην Κέρκυρα, όλες οι πόλεις της περιοχής προσχωρούν ξανά στην Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία. Στην αρχή του 371, οι Αθηναίοι αναλαμβάνουν από θέση ισχύος την πρωτοβουλία των διαπραγματεύσεων με τη Σπάρτη: οι Σπαρτιάτες δεν έχουν πια τα μέσα για να αμφισβητήσουν την ηγεμονία τους στη θάλασ­ σα. Αυτό που ωθεί τους Αθηναίους να επιδιώξουν ενεργά την ειρήνη είναι φυσικά η εξάντληση των οικονομικών πόρων τους, αλλά προπαντός η

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

64

ανάπτυξη της θηβαϊκής δύναμης δίπλα στην Αττική. Οι Θηβαίοι, επωφε­ λούμενοι ίσως από την απόσυρση των σπαρτιατικών φρουρών εξαιτίας της ειρήνης του 375, και αναμφίβολα από τον πόλεμο που διεξήγαγαν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες, έθεσαν υπό την ηγεμονία τους το σύνολο των Βοιωτών, χωρίς να διστάσουν να χρησιμοποιήσουν τις πιο ωμές μεθό­ δους: κατεδάφισαν τα τείχη των Θεσπιών, κατέστρεψαν τις Πλαταιές και εκδίωξαν τους Πλαταιείς. Αυτή η βιαιότητα προς μια πόλη που ήταν παραδοσιακά φίλη των Αθηναίων προκάλεσε αγανάκτηση στην Αθήνα. Το 372, ο Ισοκράτης κυκλοφορεί τον Πλαταϊκό του, έναν πλασματικό ρητορι­ κό λόγο ενός πλαταιέως ρήτορα που καταγγέλλει σθεναρά την υποκρισία των Θηβαίων: μιλούν για αυτονομία και υποδουλώνουν τους γείτονές τους, «παραβιάζουν τους όρκους και τις συνθήκες, ενώ προσποιούνται ότι πολεμούν για τον ίδιο λόγο κατά των Λακεδαιμονίων» [§ 44]. Οι Πλα­ ταιείς ικετεύουν τους Αθηναίους να τους επιστρέφουν τα εδάφη και την πόλη τους, και επικαλούνται την ανάμνηση των αγώνων που διεξήγαγαν από κοινού εναντίον των Περσών και των Θηβαίων κατά τη διάρκεια των Μηδικών πολέμων: εκείνοι που δέχτηκαν να είναι δούλοι των βαρβάρων να μην καταστούν δεσπότες των Ελλήνων [§ 56-62], Ο λόγος αναφέρει επίσης, εν παρόδω, ότι οι Θηβαίοι εποφθαλμιούν το έδαφος του Ωρωπού, το οποίο αποτελούσε εδώ και πολύ καιρό αντικείμενο φιλονικίας μεταξύ των Αθηναίων και των Βοιωτών [§ 20]. Η αναχαίτιση της θηβαϊκής εξάπλωσης και η διάλυση, αν ήταν δυνα­ τόν, της βοιωτικής ενότητας, ανασυγκροτημένης de facto4 από τη Θήβα, έγινε η προτεραιότητα της αθηναϊκής πολιτικής. Μία τέτοια αναχαίτιση δεν μπορεί να επιβληθεί στη Θήβα παρά μόνο με την υποστήριξη της Σπάρτης, η οποία επίσης είναι όλο και περισσότερο αποφασισμένη να αντιμετωπίσει τη μεγάλη βοιωτική πόλη: σε μια αμφισβητούμενη χρονο­ λογία, αλλά σίγουρα πριν από το καλοκαίρι του 371, οι Φωκείς ζητούν από τους Σπαρτιάτες την προστασία τους εναντίον των Θηβαίων, και η πόλη στέλνει το βασιλιά Κλεόμβροτο στη Φωκίδα. Η αθηναϊκή πρεσβεία που στέλνεται στη Σπάρτη για να προετοιμάσει μια νέα κοινή ειρήνη σε συμφωνία με τους απεσταλμένους του Μεγάλου Βασιλιά, περιλαμβάνει πολιτικούς άνδρες ποικίλων τάσεων συνθέτοντας 4.

Εμπράκτως, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

r o ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ ΟΝΙΑΣ

65

μια πρεσβεία με εκλεκτικό τρόπο, ο δήμος μπορεί να ελπίζει ότι οι πρέ­ σβεις θα επιβλέπουν ο ένας τον άλλο, αλλά και ότι οι διαπραγματευόμενες συμφωνίες θα λαμβάνουν υπόψη τις φιλοδοξίες ενός μεγαλύτερου αριθμού πολιτών. Οι ρητορικοί λόγοι που τα Ελληνικά αποδίδουν στον πρόξενο5 της Λακεδαίμονας Καλλία, στον αντιλάκωνα Μοιροκλή και στον μεγάλο ρήτορα Καλλίστρατο είναι προφανώς συνθέσεις του ίδιου του Ξενοφώντα, ωστόσο, είναι πολύ πιθανόν να απηχούν επιχειρήματα που παρουσιάστηκαν το 371.0 Καλλίστρατος υπογραμμίζει ότι, εάν οι Αθηναίοι επιθυμούν την ειρήνη, δεν είναι επειδή φοβούνται ότι ο Ανταλκίδας εξα­ σφαλίζει επιχορηγήσεις από τον Μεγάλο Βασιλιά, ούτε επειδή έχουν υπο­ στεί στρατιωτικές αποτυχίες, αλλά επειδή «ορισμένοι από τους συμμά­ χους τους ενεργούν με έναν τρόπο που τους δυσαρεστεί» [Ελληνικά, VI.3.13]. Πιο συγκεκριμένα, ο Καλλίας δηλώνει: «Είστε αγανακτισμένοι όσο κι εμείς για την καταστροφή των Θεσπιών και των Πλαταιών [...], αυτοί που έχουν την ίδια άποψη δεν πρέπει να είναι μάλλον φίλοι παρά εχθροί;» [Ελληνικά, VI.3.5]. Οι Αθηναίοι, επίσημα ακόμη σύμμαχοι με τους Θηβαίους εναντίον των Σπαρτιατών, θέλουν να συμφιλιωθούν με τη Σπάρτη εναντίον της Θήβας: είναι μια επιλογή που προαναγγέλλει μια ανατροπή των συμμαχιών. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου της Σπάρτης τον Ιούνιο του 371, η Αθήνα αναγνωρίζει επίσημα την ηγεμονία της Σπάρτης στην ξηρά και η Σπάρτη αναγνωρίζει de facto την αθηναϊκή ηγεμονία στη θάλασσα, ενώ καθεμιά από τις δύο πόλεις διαβεβαιώνει φυσικά ότι θα υπερασπιστεί την «αυτονομία» όλων των Ελλήνων. Η ειρήνη του Βασιλιά έχει εφεξής δύο «προστάτες», ακόμα κι αν η Σπάρτη διατηρεί ακόμη μια κάποια υπεροχή. Το προσφιλές στον Κίμωνα ιδανικό, στην αρχή του 5ου αιώνα, φαίνεται να είναι έτοιμο να πραγματοποιηθεί: μια ισορροπημένη κατανομή της ηγε­ μονίας ανάμεσα στις δύο μεγάλες πόλεις φαίνεται να μπορεί να εξασφα­ λίσει τη σταθερότητα ολόκληρης της Ελλάδας. Οι όροι της κοινής ειρήνης του 371 επαναλαμβάνουν, καθορίζοντας με ακρίβεια, τις διατάξεις της ειρήνης του Ανταλκίδα: απόσυρση των αρμο­

5.

Πρόξενος της Σπάρτης στην Αθήνα είναι εκείνος ο Αθηναίος που επιλέγεται από τους Σπαρτιάτες για να υποδέχεται τους Σπαρτιάτες που μεταβαίνουν εκεί και να υπερασπίζεται τα σπαρτιατικά συμφέροντα στην Αθήνα.

66

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. Λ ΙΩΝ λ

ατών, αποστράτευση των στρατευμάτων που βρίσκονταν σε εκστρατεία σε ξηρά και θάλασσα, αυτονομία των πόλεων, δυνατότητα (αλλά όχι υπο­ χρέωση) παροχής βοήθειας στις πόλεις που βλάπτονται [Ελληνικό, νΐ.3.18]. Όλοι οι Έλληνες μπορούν χωρίς δυσκολίες να εγκρίνουν αυτή την ειρήνη. Μένει να καθοριστεί ποιος θα ορκιστεί εξ ονόματος ποιου. Οι Λακεδαιμόνιοι -εξαιρετικό προνόμιο- ορκίζονται εξ ονόματος όλων των συμμάχων τους. Η Αθήνα και οι σύμμαχοί της, αντιθέτως, δίνουν τον όρκο η κάθε πόλη χωριστά. Οι Θηβαίοι ορκίζονται, αρχικά, μεταξύ των συμμά­ χων της Αθήνας, εξ ονόματος της πόλης τους. Την επαύριο, ωστόσο, αλλάζουν γνώμη και ζητούν να αναγραφεί το όνομα των Βοιωτών στη θέση αυτού των Θηβαίων [Ελληνικά, νΐ.3.19]. Μια τέτοια διόρθωση θα επέτρεπε την αναγνώριση από όλους τους Έλληνες της επανένωσης της Βοιωτίας υπό την ηγεσία της Θήβας. Ο Αγησίλαος εναντιώνεται σθεναρά σε αυτό το αίτημα, και απαιτεί από τους Θηβαίους απεσταλμένους να ανα­ γνωρίσουν την ανεξαρτησία της Βοιωτίας. Ο Επαμεινώνδας απαντά ζητώ­ ντας από τον Αγησίλαο να αναγνωρίσει την αυτονομία της Λακωνίας [Πλούταρχος, ’Αγησίλαος, 28]. Ο σπαρτιάτης βασιλιάς σβήνει τότε το όνομα των Θηβαίων από τον κατάλογο των συμμετεχόντων στην κοινή ειρήνη.

Λ εύ κ τρ α Ενώ οι ίδιοι οι Θηβαίοι έχουν αποκλειστεί με αυτό τον τρόπο από την ειρή­ νη, η Εκκλησία του Δήμου της Σπάρτης διατάζει τον Κλεόμβροτο (που βρισκόταν τότε στη Φωκίδα) να εισβάλει αμέσως στη Βοιωτία. Η Θήβα είναι τελείως απομονωμένη διπλωματικά, και ο Κλεόμβροτος διαθέτει μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη. Η κατάσταση των Θηβαίων φαίνεται εξαιρετικά κρίσιμη: εάν δώσουν μάχη, κινδυνεύουν να συντριβούν εάν καταφύγουν πίσω από τα τείχη τους, οι άλλες βοιωτικές πόλεις θα αποστατήσουν και οι ίδιοι θα λιμοκτονήσουν. Όπως συμβαίνει πάντοτε σε ανάλογες στιγμές, οι κινδυνολογούντες χρησμοί πολλαπλασιάζονται· ο Επαμεινώνδας βλέπει τον εαυτό του να αναγκάζεται να επαναλάβει για λογαριασμό του τη διακήρυξη του Έκτορα: «η υπεράσπιση της πατρικής γης είναι ο μόνος καλός οιωνός» [7Α/άς, Μ 243], Ο φιλόσοφος, πολιτικός και στρατηγός καταφέρνει τελικά να πείσει τους άλλους βοιωτάρχες να

τ ο ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ Σ Π Α ΡΤ ΙΑ Τ ΙΚ Η Σ ΗΓΕΜ ΟΝΙΑΣ

67

δώσουν μάχη στην πεδιάδα των Λεύκτρων, εκεί που ο Κλεόμβροτος έχει εγκαταστήσει το στρατό του.

Η μάχη αρχίζει με μια σύγκρουση του ιππικού: σι βοιωτοί ιππείς, καλύ­ τερα εξασκημένοι, απωθούν το σπαρτιατικό ιππικό, γεγονός που δημιουρ­ γεί μια κάποια αταξία μέσα στο στρατό του Κλεόμβροτου. Ωστόσο, ο κύριος ρόλος αυτής της πρώτης συμπλοκής είναι να αποκρύψει από τον αντίπαλο την εντελώς νέα διάταξη που έχει υιοθετηθεί στη θηβαϊκή φάλαγγα. Ο Επαμεινώνδας παρατάσσει στην αριστερή πτέρυγα τα καλύ­ τερα στρατεύματα του (και όχι στη δεξιά πτέρυγα σύμφωνα με τη συνη­ θισμένη πρακτική) και τους δίνει ένα βάθος 80 ανδρών (ενώ οι σπαρτιατι­ κές γραμμές έχουν ένα ομοιόμορφο βάθος 12 ανδρών). Αυτή η συμπαγής φάλαγγα, που λειτουργεί όπως η πλώρη ενός πλοίου, του επιτρέπει να διαρρήξει τις εχθρικές γραμμές, και συγκεκριμένα στο σημείο όπου τοποθετούνται τα καλύτερα στρατεύματα. Ο Κλεόμβροτος και οι Λακε­ δαιμόνιοι είναι εκείνοι που δέχονται την κύρια επίθεση και υφίστανται τις πιο βαριές απώλειες: η στρατηγική επιλογή του Επαμεινώνδα αποτελεί και μια πολιτική επιλογή. Οι σύμμαχοι της Σπάρτης που τοποθετούνται στην αριστερή πτέρυγα δεν μπορούν φυσικά να αντέξουν όταν η δεξιά πτέρυγα έχει διαρραγεί. Στο σύνολο των Λακεδαιμονίων υπήρξαν περί­ που 1.000 νεκροί' από τους 700 Σπαρτιάτες που συμμετείχαν στη μάχη, έπεσαν οι 400, το ένα τρίτο δηλαδή από τους πολίτες που βρίσκονταν σε ηλικία να πολεμήσουν6. Ο βασιλιάς Κλεόμβροτος ήταν ανάμεσα στους νεκρούς. Είκοσι ημέρες μόνο μετά το συνέδριο της Σπάρτης, η πόλη που τέθη­ κε στο περιθώριο της κοινής ειρήνης θριαμβεύει στο πεδίο της μάχης.

6.

Ο υπολογισμός είναι εύκολος. Ο Ξενοφών [Ελληνικά, VI.4.17] παραδίδει ότι ο Κλεόμ­ βροτος συνοδεύτηκε από 35 τάξεις (από τις 40) και 4 μόρες (από τις 6). Η συνολι­ κή αριθμητική δύναμη των στρατεύσιμων Σπαρτιατών το 371 ήταν επομένως 700 x 6/4 X 40/35, δηλαδή 1.200 άνδρες,

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ 3

Η ηγεμονία της Θήβας

Οι αρχές της Σπάρτης, εάν πιστέψουμε τον Ξενοφώντα [Ελληνικά, VI. 4. 16-17], επέδειξαν μια κάποια ψυχραιμία. Η τέλεση της εορτής των γυμνοπαιδιών, που βρισκόταν σε εξέλιξη όταν έφτασε το νέο της ήττας, συνε­ χίστηκε μέχρι τέλους. Οι Έφοροι διέταξαν την επιστράτευση των δύο μορών που είχαν μείνει στη Σπάρτη, καθώς επίσης και των μεγαλύτερων σε ηλικία τάξεων, και επιφόρτισαν τον Αρχίδαμο, γιο του Αγησίλαου, να οδηγήσει αυτόν το στρατό στη Βοιωτία-ο Ξενοφών προσθέτει ότι πολλές πόλεις της Πελοποννήσου συμμετείχαν «προθύμως» στην εκστρατεία [Ελληνικά, VI.4.18]. Δεν είναι βέβαιο ότι οι Έφοροι πίστεψαν ότι η Σπάρ­ τη θα μπορούσε να πάρει άμεσα εκδίκηση από τη Θήβα. Η εκστρατεία εξυπηρετούσε σκοπούς προπαγάνδας: να δείξει ότι οι πελοποννήσιοι σύμμαχοι της Σπάρτης παρέμεναν πιστοί και ότι η ικανότητα επέμβασης της Σπάρτης παρέμενε ακέραιη. Από την πλευρά τους, οι Θηβαίοι είναι έτοιμοι να συντρίψουν εκ νέου τους επιζώντες των στρατευμάτων του Κλεόμβροτου, καθώς και ολόκλη­ ρο το στρατό που στάλθηκε να τους ενισχύσει. Οι υπόλοιποι Έλληνες, ωστόσο, δεν συμμερίζονται την επιθυμία τους «να τιμωρήσουν» τους Λακεδαιμονίους και να εξολοθρεύσουν τη δύναμη της Σπάρτης. Όταν μεταβαίνει στην Αθήνα ένας Θηβαίος αγγελιοφόρος για να αναγ­ γείλει τη νίκη των Λεύκτρων και να ζητήσει στρατιωτική βοήθεια, ώστε να πάρουν εκδίκηση από τους Λακεδαιμονίους, η υποδοχή του από την Εκκλησία είναι ψυχρή: ο απεσταλμένος της Θήβας δεν προσκαλείται μάλιστα στο δημόσιο συμπόσιο προς τιμήν των ξένων (ξένια) όπως ήταν έθιμο [Ελληνικά, νΐ.4.19-20]. Τα Λεύκτρα αποτελούν για την Αθήνα μια έκπληξη, και μάλιστα μια δυσάρεστη έκπληξη. Η αποδυνάμωση, ωστόσο, της Σπάρτης επιτρέπει στους Αθηναίους να γίνουν οι κύριοι εγγυητές της «βασιλείου» ειρήνης. Στο τέλος του καλοκαιριού, οι Αθηναίοι συγκαλούν 69

70

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΛΙΩΝ α

στην Αθήνα απεσταλμένους όλων των πόλεων που επιθυμούν να λάβουν μέρος στην ειρήνη. Οι όροι του προτεινόμενου όρκου υπογραμμίζουν τον κεντρικό ρόλο που παίζει εφεξής η Αθήνα και η συμμαχία της: «Δεσμεύο­ μαι να σεβαστώ τους όρους της συνθήκης που κηρύχθηκε από το βασι­ λιά, και τα ψηφίσματα των Αθηναίων και των συμμάχων τους». Η βοήθεια προς τα θύματα επίθεσης, που ήταν προαιρετική στον όρκο που δόθηκε κατά τη διάρκεια του συνεδρίου της Σπάρτης, γίνεται τώρα υποχρεωτική: «Εάν κάποιος βαδίσει εναντίον μιας εκ των πόλεων που έχουν δώσει αυτό τον όρκο, θα σπεύσω σε βοήθειά της με όλες τις δυνάμεις μου» [Ελληνι­ κά, VI.5.2]. Όλοι οι σύμμαχοι της Σπάρτης -εκτός από τους Ηλείουςδίνουν τον προαναφερθέντα όρκο, η κάθε πόλη χωριστά όπως και οι ίδιοι οι Λακεδαιμόνιοι: πρόκειται για άλλη μία καινοτομία, η οποία είναι ενδει­ κτική της μεταβολής στην ισορροπία των δυνάμεων. Η Θήβα δεν συμμε­ τείχε στις διαπραγματεύσεις, και η νέα κοινή ειρήνη στρέφεται κυρίως εναντίον της.

Ιά α ω ν Οι Θηβαίοι δεν μπορούν να εκμεταλλευτούν τη νίκη τους όσο θα ήθελαν εξαιτίας του «συμμάχου» τους Ιάσονα, τυράννου των Φερών και εκλεγμέ­ νου στρατηγού ολόκληρης της Θεσσαλίας {Ταγού). Ύστερα από έκκληση των Θηβαίων, ο Ιάσων φθάνει, μετά τα Λεύκτρα, στη Βοιωτία με ιππείς και μισθοφόρους. Μακράν του να βοηθήσει τους Θηβαίους να συντρίψουν τους Λακεδαιμονίους, ο Ιάσων προτείνει (και επιβάλλει) διαιτησία που επι­ τρέπει στους επιζώντες του στρατού του Κλεόμβροτου να εγκαταλείψουν τη Βοιωτία (αυτά τα στρατεύματα θα συναντήσουν στη Μεγαρίδα το στρατό του Αρχίδαμου και όλοι μαζί θα ξαναπάρουν το δρόμο για τη Σπάρτη). Ο Ιάσων από την πλευρά του επιστρέφει στη Θεσσαλία, αλλά στην πορεία υποτάσσει μερικούς εχθρούς του στη Φωκίδα και καταστρέ­ φει τα τείχη της Ηράκλειας Τραχινίας (σπαρτιατικής αποικίας), για να μην του σταθεί αυτό το οχυρό, το οποίο ελέγχει τα στενά των Θερμοπυλών, εμπόδιο όταν θα αποφασίσει να επέμβει ξανά στην Ελλάδα. Ο Ιάσων, γαμπρός του τυράννου Λυκόφρονα, τον οποίο έχει διαδεχτεί το 380, έχει χρησιμοποιήσει τα άφθονα έσοδά του (που προέρχονται εν μέρει από λιμενικά τέλη) για τη στρατολόγηση πολυάριθμων μισθοφό-

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

71

φψ έχοντας ασκήσει επιδέξιες πιέσεις, έχει εξασφαλίσει τη στήριξη των σπουδαιότερων θεσσαλών ευγενών και έχει καταφέρει να οριστεί αρχη­

γός του Κοινού ολόκληρης της Θεσσαλίας (το αξίωμα του ταγού αποτε­ λεί αιρετή ισόβια μοναρχία)· έχει συνεπώς στη διάθεσή του 10.000 οπλί­ τες, 8.000 ιππείς (το πλέον σημαντικό ιππικό του ελληνικού κόσμου), και μπορεί να χρησιμοποιήσει το φόρο που καταβάλλουν οι υποταγμένοι στους Θεσσαλούς περίοικοι. Ο βασιλιάς της Ηπείρου Αλκέτας έχει μετα­ τραπεί σε προστατευόμενο του Ιάσονα. Στον τύραννο των Φερών αποδί­ δονται οι μεγαλύτερες φιλοδοξίες: η εγκαθίδρυση της ηγεμονίας του σε ολόκληρη την Ελλάδα, σε ξηρά και θάλασσα, και η ανάληψη στη συνέχεια μιας εκστρατείας εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά (αυτό βεβαιώνει τουλά­ χιστον ο Πολυδάμας των Φαρσάλων το 374 στη Σπάρτη [Ελληνικά, VI.1.216]). Τα σχέδια που αποδίδονται στον Ιάσονα αντανακλούν εν μέρει την προπαγάνδα του τυράννου, και ακόμα περισσότερο αυτήν των αντιπάλων του. Είναι, ωστόσο, προφανές ότι ο Ιάσων έχει ιμπεριαλιστικές βλέψεις και ότι τα μέσα που διαθέτει είναι σημαντικά. Για πρώτη φορά, οι ελληνι­ κές πόλεις απειλούνται από έναν ηγεμόνα της βόρειας Ελλάδας: είναι μια ένδειξη της δημογραφικής, οικονομικής και στρατιωτικής ανάπτυξης των βόρειων περιοχών της Ελλάδας. Η Θήβα, τα εδάφη της οποίας βρίσκονται πλησίον αυτού του ενοχλη­ τικού «συμμάχου», εύλογα είναι ιδιαίτερα ανήσυχη, η εξέλιξη, όμως, των γεγονότων είναι καθησυχαστική. Ενώ ο Ιάσων ετοιμάζεται να προεδρεύσει στα Πύθια του θέρους του 370 στους Δελφούς και κάποιοι αναρωτιούνται εάν πρόκειται να αρπάξει τους ιερούς θησαυρούς, δολοφονείται κατά τη διάρκεια μιας επιθεώρησης του θεσσαλικού ιππικού. Οι ένοχοι γίνονται δεκτοί από τις πόλεις με τιμές, γεγονός που, όπως σημειώνει ο Ξενοφών, δείχνει σαφώς πόσο φοβήθηκαν οι Έλληνες μήπως ο Ιάσων γινόταν τύραννος [Ελληνικά, νΐ.4.32]. Όσο ζούσε ο Ιάσων, οι Θηβαίοι έπρεπε να αρκεστούν στην επίτευξη της ανασυγκρότησης του Βοιωτικού Κοινού. Μετά την επιτυχία της εκστρατείας εναντίον του Ορχομενού -του μεγάλου αντιπάλου της Θήβας στη δυτική Βοιωτία-, ορισμένοι θέλουν να υποβάλουν σε εξανδραποδισμό τους Ορχομενίους, αλλά ο Επαμεινώνδας καταφέρνει να υπερισχύσει μία πιο μεγαλόψυχη λύση: οι Ορχομένιοι γίνονται μέλη του Βοιωτικού Κοινού, όπως και οι άλλοι Βοιωτοί [Διόδωρος, Χν.57.1], Μια

72

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

πόλη που επιδιώκει την ηγεμονία, όπως η Θήβα, επισημαίνει ο Επαμει­ νώνδας, πρέπει να έχει τη φήμη της φιλανθρωπίας, όχι της σκληρότητας. Εντούτοις, μερικά έτη αργότερα σι Θηβαίοι θα καταστρέψουν ολοκληρω­ τικά τον Ορχομενό [Διόδωρος, XV.79.3-6], Ο θάνατος του Ιάσονα επιτρέπει στους Θηβαίους να εντάξουν στη σφαί­ ρα επιρροής τους, ως υποτελείς συμμάχους, την πλειοψηφία των κατοίκων της κεντρικής Ελλάδας: τους Φωκείς, τους Λοκρούς, τους Μαλιείς, καθώς και τους Ακαρνάνες και τους Ευβοείς που έχουν εγκαταλείψει την Αθη­ ναϊκή Συμμαχία. Στο τέλος του 370, όλοι αυτοί οι «σύμμαχοι» συνοδεύουν τη Θήβα στην εκστρατεία της στην Πελοπόννησο.

Η επ έμ β α σ η της Θ ήβας στην Π ελοπόννησο Η ήπα της Σπάρτης στα Λεύκτρα δεν μετέβαλε μόνο την ισορροπία των δυνάμεων στην Ελλάδα αλλά και την ισορροπία δυνάμεων στο εσωτερικό των πόλεων της Πελοποννήσου. Σε γενικές γραμμές οι φιλολάκωνες ολι­ γαρχικοί έχουν αποδυναμωθεί και οι δημοκρατικοί αισθάνονται ισχυρο­ ποιημένοι. Ωστόσο, αν εξετάσουμε πιο προσεκτικά την ιστορία των πελοποννησιακών πόλεων κατά τα έτη αυτά, παρατηρούμε ότι τα επαναστατι­ κά κινήματα έχουν πάρει ποικίλες μορφές και έχουν γνωρίσει κάποιες φορές πολλές αναμοχλεύσεις. Δημοκρατικά πολιτεύματα μπορεί να βρε­ θούν να απειλούνται, εάν οι αντίπαλοί τους ολιγαρχικοί, αισθανόμενοι ότι ο χρόνος βαδίζει εναντίον τους, επιχειρήσουν ένα πραξικόπημα πριν να είναι πολύ αργά. Μία απόπειρα τέτοιου είδους έλαβε χώρα στο Άργος. Κάποιοι ολιγαρχικοί ετοίμαζαν ένα πραξικόπημα με τη βοήθεια μισθοφό­ ρων: το σχέδιο ανατράπηκε επιδέξια [Αινείας, Πολιορκητικά, XI.7-10], αλλά η οργή του δήμου των Αργείων ήταν τρομερή. Περισσότεροι από 1.200 πλουσίους καταδικάστηκαν σε θάνατο ύστερα από σύντομη δίκη και εκτελέστηκαν με ραβδισμό (πρόκειται για το περίφημο επεισόδιο του σκυταλισμού - Διόδωρος, XV.57-58). Οι Μαντινείς, τους οποίους οι Σπαρτιάτες είχαν υποχρεώσει σε διοικισμό το 385, ανοικοδόμησαν την πόλη τους και υιοθέτησαν ένα πιο δημο­ κρατικό πολίτευμα. Ο Αγησίλαος διαμαρτυρήθηκε, αλλά αρνήθηκε να διε­ ξαγάγει εναντίον της Μαντίνειας εκστρατεία που θα αποτελούσε παρα­ βίαση της ειρήνης που είχε συναφθεί στην Αθήνα [Ελληνικά, VI.5.4-5].

„ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

73

Στην Τεγέα, ένας εμφύλιος πόλεμος εξερράγη ανάμεσα στους φιλολάκωνες ολιγαρχικούς που βρίσκονταν μέχρι τότε στην εξουσία και τους δημο­ κρατικούς - που ήταν επίσης θιασώτες της συνένωσης των Αρκάδων σε μία ομοσπονδία. Οι δημοκρατικοί υπερίσχυσαν χάρη στη βοήθεια των

Μαντινέων. Οι Σπαρτιάτες διακήρυξαν τότε ότι ο όρος της αυτονομίας παραβιάστηκε από τους Μαντινείς και αποφάσισαν με τη σειρά τους να επέμβουν. Ο Αγησίλαος στέλνεται στην Αρκαδία. Οι Αρκάδες συγκεντρω­ μένοι υπό την εξουσία ενός ευφυούς και δυναμικού στρατηγού, του Λυκομήδη από τη Μαντίνεια, οργανώνουν την άμυνά τους και επιζητούν συμ­ μάχους. Μεταξύ των Πελοποννησίων, οι Αργείοι και οι Ηλείοι (που μόλις αποσυνδέθηκαν και εκείνοι από τη Σπάρτη) τους στέλνουν ενισχύσεις. Η αρκαδική πρεσβεία που στέλνεται στην Αθήνα δεν παίρνει απάντηση: φαί­ νεται ότι οι Αθηναίοι ανησυχούσαν κυρίως για τη θηβαϊκή δύναμη και σκέφτηκαν ότι οι Λακεδαιμόνιοι αποτελούσαν ακόμη το καλύτερο αντιστάθ­ μισμα έναντι της Θήβας- παρά την παλαιά τους έχθρα, για τους Αθηναίους δεν τίθεται θέμα συμμετοχής σε αντιλακωνικές επιχειρήσεις στην Πελο­ πόννησο. Αυτή η λογική επιλογή είχε ένα σοβαρό μειονέκτημα: όπως υπο­ γραμμίζει ο Δημοσθένης σε μια ιστορική παρέκβαση στο λόγο του Υπέρ Μεγαλοπολιτών που εκφωνήθηκε το 353, δεν άφηνε στους Αρκάδες «άλλη επιλογή παρά να συμμαχήσουν με τους Θηβαίους» [§ 12]. Οι Βοιωτοί, απομονωμένοι κι εκείνοι, στέλνουν αμέσως στην Αρκαδία τους δύο επιφανέστερους Βοιωτάρχες τους, τον Πελοπίδα και τον Επαμει­ νώνδα. Αυτή η απόφαση δείχνει φανερά ότι οι Θηβαίοι δεν ικανοποιούνται από μία περιφερειακή επέκταση, αλλά ότι επιδιώκουν με τη σειρά τους την ηγεμονία σε όλους τους Έλληνες. Ωστόσο, ορισμένοι Θηβαίοι θα μπορούσαν να θεωρήσουν αυτή την εκστρατεία, που αποφασίστηκε παραμονές του χειμώνα, περισσότερο ως μια φιλική χειρονομία προς τους Αρκάδες και ως μια προσπάθεια εκφοβισμού των Σπαρτιατών, παρά ως μια δεσμευτική στρατιωτική εμπλοκή: οι συγκρούσεις ανεστάλησαν γενικά κατά τη διάρκεια της χειμερινής περιόδου, και οι Βοιωτάρχες έπρεπε να εγκαταλείψουν το αξίωμά τους κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Όταν οι Θηβαίοι πληροφορούνται ότι ο Αγησίλαος έχει εγκαταλείψει την Αρκαδία και ότι έχει αποστρατεύσει το στρατό του, η πρώτη τους αντίδραση είναι να θελήσουν να επιστρέψουν στη Βοιωτία [Ελληνικά, VI,5.22], Καθώς, όμως, ο συγκεντρωμένος στρατός είναι εξαιρετικά

74

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . Α Ι[!Νλ

πολυάριθμος (περισσότεροι από 50.000 άνδρες, σύμφωνα με τον Διόδω­ ρο, χν.62.5), οι Αρκάδες πείθουν τους Βοιωτάρχες ότι πρέπει να αρπά­ ξουν αυτή την ευκαιρία για να βαδίσουν κατά της Σπάρτης. Το καταφέρ­ νουν ακόμα πιο εύκολα, καθώς απεσταλμένοι από την περιοικίδα πόλη των Καρυών έρχονται να υποσχεθούν πολλές αποστασίες στην Λακωνία. Παρά το χειμώνα, και μολονότι η θητεία του αξιώματος τους είναι στο σημείο να λήξει, ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας αναλαμβάνουν να εισβάλουν στη Λακωνία. Οι Σπαρτιάτες, για πρώτη φορά στην ιστορία τους, βλέπουν τις φωτιές από τη λεηλασία του εχθρού στο έδαφος τους· οι γυναίκες έχα­ σαν τότε την ψυχραιμία τους και προκάλεσαν μεγάλη αναταραχή ['Αρι­ στοτέλης, Πολιτικά, 11.9/12696.37]. Το έργο του Αγησίλαου είναι δύσκολο: πρέπει με λίγους άνδρες να υπερασπιστεί μία πόλη μη οχυρωμένη. Η πολύ απλή στρατηγική του -να αποφεύγει εξολοκλήρου τις μάχες εκ παρατάξεως και να στήνει ενέδρες στα στρατεύματα που προσεγγίζουν υπερβολικά το κέντρο της πόλης- αποδεικνύεται ακόμη περισσότερο αποτελεσματική καθώς η πλημμύρα του Ευρώτα εμποδίζει τις κινήσεις του εχθρικού στρατού. Ο Επαμεινώνδας λεηλατεί μεθοδικά τη Λακωνία, αλλά παραιτείται από την κατάληψη της Σπάρτης. Η Σπάρτη, όπως κάθε πολιορκημένη πόλη στην Ελλάδα του 4ου αιώνα, γνωρίζει εσωτερικές αναταραχές. Εάν πιστέψουμε τον Πλούταρχο, ο Αγη­ σίλαος κατά τη διάρκεια της Θηβαϊκής εισβολής είχε ανατρέψει δύο συνωμοσίες, μία από την πλευρά των Υπομειόνων, και μία άλλη από την πλευρά Σπαρτιατών [Αγησίλαος, 32]· στη δεύτερη περίπτωση, ο βασι­ λιάς, με τη συμφωνία των Εφόρων, πήρε την κατ’ εξαίρεση απόφαση να οδηγήσει σε Θάνατο Ομοίους χωρίς δίκη. Ακόμα και σε αυτήν τη στιγμή κρίσης, το κατασταλτικό σύστημα της Σπάρτης λειτουργεί καλά. Οι αρχές της Σπάρτης, για να ενισχύσουν τη μικρή αριθμητική δύναμη των υπερασπιστών της πόλης, υποσχέθηκαν την ελευθερία σε όλους τους Είλωτες που θα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Σύμφωνα με τον Ξενοφώ­ ντα, 6.000 Είλωτες, «όπως ισχυρίζονταν» οι Σπαρτιάτες, «απεγγράφησαν» ως εθελοντές, και η πρώτη αντίδραση των Σπαρτιατών ήταν να τρομο­ κρατηθούν από τον αριθμό τους· οι φόβοι τους όμως κατευνάστηκαν δια­ πιστώνοντας ότι τα υπόλοιπα στρατεύματα που έμεναν πιστά (κυρίως σύμμαχοι και μισθοφόροι) ήταν αρκετά πολυάριθμα, ώστε να τους αντι­

Η Λ ΕΜ Ο Ν ΙΑ ΤΗΣ ΘΗ ΒΑΣ

75

σταθμίζουν [Ελληνικά, VI.5.28]. Ακόμα κι αν ο ίδιος ο Ξενοφών φαίνεται να θεωρεί υπερβολικό τον αριθμό των 6.000 Ειλώτων, ακόμα κι αν ο Πλού­ ταρχος [Αγησίλαος, 32.7.2] αναφέρει πολλές λιποταξίες μεταξύ των στρα­ τευμένων Ειλώτων, φαίνεται ότι, κατά ένα μέρος τουλάχιστον, οι Είλωτες της Λακωνίας υποστήριζαν τους Σπαρτιάτες κυρίους τους μπροστά στους εισβολείς. Μία τέτοια στάση, αρκετά φυσική από μέρους των γεωργών (ακόμα και των υποδουλωμένων) που βλέπουν τις γαίες τους να καταστρέφονται, υποδηλώνει επίσης ότι πολλοί Είλωτες της Λακωνίας επιθυ­ μούσαν περισσότερο την ένταξή τους στο σύστημα της Σπάρτης παρά την

κατάρρευσή του. Αντίστροφα, κάποιες κοινότητες Περίοικων, κυρίως στα αρκαδικά σύνορα, αποστατούν, επειδή βλέπουν στη θηβαϊκή εισβολή την ευκαιρία για να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους. Όταν, ύστερα από μερικές εβδομάδες, ο θηβαϊκός στρατός αποσύρεται από τη Λακωνία, οι Σπαρτιάτες έχουν την εντύπωση ότι, λαμβάνοντας υπόψη τον κίνδυνο, οι καταστροφές ήταν στο σύνολο τους περιορισμέ­ νες. Το χειρότερο, ωστόσο, πρόκειται να έρθει στη συνέχεια. Ο Επαμει­ νώνδας και τα στρατεύματά του εισβάλλουν στη Μεσσηνία, όπου γίνονται δεκτοί ως ελευθερωτές. Οι παλαιοί Είλωτες της Μεσσηνίας -και οι διάσπαρτοι Μεσσήνιοι τους οποίους ο Επαμεινώνδας ενθαρρύνει να επιστρέψουν στην πατρίδα τους- γίνονται οι πολίτες της νέας πόλης της Μεσσήνης. Στην Ιθώμη, το κέντρο των μεσσηνιακών αγώνων κατά της Σπάρτης, ο Επαμεινώνδας ιδρύει μια πόλη, που περιβάλλεται από ισχυ­ ρές οχυρώσεις: ο Θηβαίος θα τιμηθεί ως οικιστής της Μεσσήνης. Η Σπάρτη χάνει με ένα χτύπημα -και μάλιστα οριστικά- πάνω από το μισό του εδάφους της· οι Όμοιοι στερούνται τους κλήρους γης που κατείχαν στην πλούσια πεδιάδα της Στενυκλάρου. Επιπλέον, η Σπάρτη, σημαντικά αποδυναμωμένη, περιβάλλεται από εχθρούς: τους Μεσσηνίους, τους Αρκάδες που θα ιδρύσουν σύντομα τη νέα πόλη της Μεγαλόπολης κοντά στα σύνορα Αρκαδίας-Λακωνίας, και βέβαια τους Αργείους. Από την αρχή της εισβολής στα εδάφη τους, οι Λακεδαιμόνιοι είχαν στείλει πρέσβεις για να ζητήσουν την βοήθεια των Αθηναίων κατά των Θηβαίων. Οι απεσταλμένοι της Σπάρτης και των πελοποννήσιων συμμά­ χων που παρέμεναν πιστοί σε αυτήν (κυρίως η Κόρινθος και ο Φλιούς) επι­ καλέστηκαν προφανώς τους κοινούς αγώνες κατά την περίοδο των Μηδι­ κών πολέμων, καθώς και τους όρους της κοινής ειρήνης του 371. Κάποιες

76

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

από τις διακηρύξεις φιλίας των πρέσβεων προκάλεσαν την ειρωνεία των Αθηναίων, οι οποίοι ψιθύριζαν ότι οι Λακεδαιμόνιοι χρησιμοποιούσαν άλλη γλώσσα την εποχή της δύναμής τους. Ωστόσο, οι πρέσβεις ανέπτυ­ ξαν και ένα επιχείρημα το οποίο οδήγησε στην αθηναϊκή απόφαση: «Εάν οι Θηβαίοι, που δεν σας συμπαθούν και που κατοικούν στα σύνορά σας, γίνουν κύριοι της Ελλάδας, η θέση σας θα γίνει πολύ δύσκολη» ['Ελληνι­ κά,, VI.5.39]. Ο Καλλίστρατος επισημαίνει επιτυχώς ότι η ισορροπία της Ελλάδας -και το συμφέρον της Αθήνας- επέβαλε την υπεράσπιση μιας Σπάρτης αποδυναμωμένης εναντίον μιας Θήβας απειλητικής. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, οι Αθηναίοι αποφάσισαν να στείλουν αμέσως όλους τους οπλίτες τους σε βοήθεια της Σπάρτης, αλλά η αναποφασιστικότητα του στρατηγού Ιφικράτη δεν επέτρεψε στους Αθηναίους να ενεργήσουν αποτελεσματικά [Ελληνικά, νΐ.5.49-52]: πράγματι, φαίνεται ότι η εκστρα­ τεία του Επαμεινώνδα, που εκτυλίχθηκε πολύ γρήγορα, είχε ήδη ολοκλη­ ρωθεί όταν ο αθηναϊκός στρατός έφθασε στην Πελοπόννησο. Ο Ιφικράτης σοφά αποφεύγει να αντιμετωπίσει τους Θηβαίους καθώς εκείνοι επι­ στρέφουν στη Βοιωτία. Την άνοιξη του 369, οι Αθηναίοι και οι Λακεδαιμό­ νιοι συνάπτουν συμμαχία σύμφωνα με τους τύπους, συμφωνώντας να δια­ μοιραστούν την αρχηγία στις στρατιωτικές επιχειρήσεις - την ήγεμονία με την κυριολεκτική έννοια του όρου.

Η δ υναμική π ολιτική του Ε π α μειν ώ ν δ α Κατά την επιστροφή τους στη Θήβα, ο Επαμεινώνδας και ο Πελοπίδας υποβλήθηκαν σε δίκη επειδή είχαν διεξαγάγει εκστρατεία μετά τη λήξη της θητείας των αξιωμάτων τους [Πλούταρχος, Πελοπίδας, 25], Ο Επα­ μεινώνδας δήλωσε ότι δεχόταν να καταδικαστεί σε θάνατο εφόσον η δικαστική απόφαση μνημόνευε τον πλήρη κατάλογο όλων των εγκλημά­ των του: τη νίκη των Λεύκτρων, την απελευθέρωση των Ελλήνων, την ταπείνωση της Σπάρτης, την επανίδρυση της Μεσσήνης [Κορνήλιος Νέπως, ΕρΒηιβΐηοηάΒε, 8]. Η δίκη καταλήγει σε θρίαμβο των κατηγορου­ μένων. Από την άνοιξη του 369, είναι φανερό ότι η Θήβα, με την υποκίνη­ ση του Επαμεινώνδα, έχει αναλάβει μια πολύ δυναμική πολιτική που απο­ σκοπούσε στην ηγεμονία σε ολόκληρη την Ελλάδα1 η βοιωτική πόλη, όπως η Σπάρτη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου και η

μ ϋΓΕΜ ΟΝ ΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

77

Αθήνα στο ιδρυτικό ψήφισμα της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας, διακηρύσσει φυσικά ότι θέλει «να ελευθερώσει» τους Έλληνες. Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, ο Επαμεινώνδας υπήρξε ένας αξιόλογος πολιτικός και ταυτόχρονα ένας εξαίρετος στρατηγός. Είναι κρίμα που δεν διαθέτουμε καμιά παρουσίαση (ακόμα και εχθρική) των πολιτικών του απόψεων και σχεδίων. Επιπλέον, στερούμαστε ενός κειμέ­ νου που να μας διαφωτίζει για την ηγεμονία της Θήβας από την πλευρά των ίδιων των Θηβαίων-το γεγονός αυτό εξηγεί το ότι οι πολλαπλές επεμ­ βάσεις της βοιωτικής πόλης σε διάφορα θέατρα επιχειρήσεων δίνουν την εντύπωση κάποιας σύγχυσης. Είναι εύλογο να προσπαθήσουμε να δια­ κρίνουμε την υποκείμενη λογική αυτών των επεμβάσεων, αλλά αυτή η προσπάθεια περιλαμβάνει και ένα μέρος φαντασίας. Οι Θηβαίοι, εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης και της απειλής που μέχρι πρόσφατα συνιστούσε γι’ αυτούς ο Ιάσων, δίνουν μεγάλη προ­ σοχή στη Θεσσαλία. Απαντούν επανειλημμένα στις εκκλήσεις βοήθειας των Θεσσαλών οι οποίοι είναι εχθρικοί προς τους τυράννους των Φερών, διαδόχων του Ιάσονα, με περιορισμένες όμως επιτυχίες. Το 368, ο Πελο­ πίδας συλλαμβάνεται από τον τύραννο Αλέξανδρο- θα χρειαστούν δύο εκστρατείες για την απελευθέρωσή του. Το 364, ο Πελοπίδας επιτυγχάνει μεγάλη νίκη κατά του Αλέξανδρου στις Κυνός Κεφαλές, αλλά πέφτει στη μάχη. Αυτές οι επεμβάσεις φέρνουν τους Θηβαίους μέχρι τη Μακεδονία: το 369 ο Πελοπίδας, αφού έχει απωθήσει μακεδονικά στρατεύματα από τη Λάρισα της Θεσσαλίας, καταδιώκει το βασιλιά Αλέξανδρο Β' μέσα στο ίδιο του το βασίλειο και παίρνει 50 ομήρους, ανάμεσα στους οποίους τον νεαρό αδελφό του βασιλιά Φίλιππο, ο οποίος έτσι στη Θήβα θα έχει την ευκαιρία να μυηθεί στις ελληνικές πολιτικές υποθέσεις. Στην Πελοπόννησο τα δύο κυριότερα αποτελέσματα που πέτυχε ο Επαμεινώνδας κατά τη διάρκεια του χειμώνα 370-369 -η αποδυνάμωση της Σπάρτης και η αποκατάσταση μιας ανεξάρτητης Μεσσηνίας- δεν θίγονται, αλλά οι επόμενες επεμβάσεις είναι λιγότερο αποφασιστικές. Το 369 ο Επαμεινώνδας προσπαθεί να καταλάβει τις πόλεις του Ισθμού για να επιτύχει ασφαλή επικοινωνία ανάμεσα στη Βοιωτία και τους συμμάχους της στην Πελοπόννησο- αποτυγχάνει, όμως, μπροστά στην Κόρινθο η οποία μένει πιστή στη Σπάρτη και ενισχύεται από τον αθηναίο Χαβρία. Δύο έτη αργότερα εκστρατεύει εναντίον της Αχαϊκής Συμπολιτείας, στα

78

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΛΙΩΝ α

βορειοδυτικά της Πελοποννήσου, με σκοπό να ελέγξει και τις δύο ακτές του Κορινθιακού κόλπου. Οι μετριοπαθείς ολιγαρχικοί που είχαν την εξου­ σία στις αχαϊκές πόλεις προσχωρούν γρήγορα στον Επαμεινώνδα, αλλά οι αρχές της Βοιωτίας αποφασίζουν να υποστηρίξουν τους αντιπάλους τους δημοκρατικούς· στον εμφύλιο πόλεμο που ακολουθεί οι ολιγαρχικοί θριαμβεύουν και αποκαθιστούν στενές σχέσεις με τη Σπάρτη. Επιπλέον, οι σχέσεις ανάμεσα στους Αρκάδες και τους Θηβαίους οξύνονται: οι Αρκάδες, απαλλαγμένοι από τη σπαρτιατική απειλή, ανέχονται ολοένα και λιγότερο να είναι υποταγμένοι στους Θηβαίους, τους οποίους επίσης κατηγορούν ότι δεν τους συνδράμουν στις εδαφικές διεκδικήσεις τους εναντίον των Ηλείων.

Η α π οτυ χία της ειρήνης του 3 6 7 Οι Σπαρτιάτες, για να ανακαταλάβουν τη Μεσσηνία και να εκδικηθούν τη Θήβα, υπολογίζουν σε ισχυρούς συμμάχους, τον παλαιό φίλο τους Διονύ­ σιο των Συρακουσών που τους στέλνει επανειλημμένα μισθοφόρους και κυρίως τον Μεγάλο Βασιλιά, του οποίου είναι προνομιούχοι συνομιλητές από το 386. Πραγματικά, φαίνεται ότι ένας απεσταλμένος του Μεγάλου Βασιλιά, ο Φιλίσκος, προσπάθησε να επιβάλει μια ανανέωση της κοινής ειρήνης σε βάσεις παραπλήσιες με εκείνες του 371. Η απόπειρα προσέ­ κρουσε προφανώς στην αντίθεση της Θήβας. Ο Φιλίσκος άφησε τότε στη Σπάρτη 2.000 μισθοφόρους [Διόδωρος, XV.70.2], των οποίων ο μισθός είχε καταβληθεί, όπως φαίνεται, από το σατράπη Αριοβαρζάνη. Καθώς ο Βασι­ λιάς υποψιαζόταν (σωστά) ότι ο Αριοβαρζάνης ετοίμαζε μια εξέγερση, αυτή η βοήθεια προκάλεσε τη δυσπιστία του Βασιλιά και προς τη Σπάρτη: ο Βασιλιάς φοβήθηκε μια συμπαιγνία ανάλογη με αυτήν του Λύσανδρου και του Κύρου. Οι Θηβαίοι επωφελήθηκαν από την κατάσταση: στέλνουν ως αντιπρόσωπο στα Σούσα τον επιφανή Πελοπίδα. Καθώς είχαν στείλει πρέσβεις και σι άλλες πόλεις, έλαβε χώρα στα Σούσα ένα πραγματικό συνέδριο. Ο Πελοπίδας ήξερε πώς να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Βασι­ λιά. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα ['Ελληνικά, VII. 1.34], δεν δίστασε να θυμί­ σει ότι οι Θηβαίοι, μόνοι μεταξύ των Ελλήνων, είχαν πολεμήσει στο πλευ­ ρό του Βασιλιά στις Πλαταιές το 479. Οι όροι που υπαγορεύονται από τον Αρταξέρξη ανταποκρίνονται ακριβώς στις επιθυμίες των Θηβαίων:

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

79

Οι Λακεδαιμόνιοι θα παραχωρήσουν στη Μεσσήνη την αυτονομία της■οι Αθηναίοι θα ανελκύσουν τα πλοία τους■εάν δεν δεχτούν αυτούς τους όρους, θα βαδίσουμε εναντίον τους· εάν κάποια πόλη αρνηθεί να λάβει μέρος στην εκστρατεία, θα βαδίσουμε πρώτα εναντίον της. [Ελληνικά, V II.1.36]

Ένας από τους αθηναίους πρέσβεις, ο Τιμαγόρας, είχε προσπαθήσει να κολακεύσει τον Πελοπίδα και τον Μεγάλο Βασιλιά- μην εξασφαλίζοντας παρά μόνο προσωπικά δώρα, καταδικάστηκε σε θάνατο για προδοσία κατά την επιστροφή του στην Αθήνα. Ο άλλος πρέσβης, ο Λέων, ψιθυρί­ ζει, αλλά έτσι ώστε να ακουστεί, ότι «ήρθε η στιγμή για τους Αθηναίους να ψάξουν άλλο σύμμαχο αντί του Βασιλιά» [Ελληνικά, VII. 1.37]· αυτή η μόλις συγκαλυμμένη απειλή σημαίνει ότι οι Αθηναίοι μπορεί να σχέδιαζαν να υποστηρίξουν εξεγερμένους σατράπες. Η Θήβα εμφανίζεται ως εγγυητής της νέας ειρήνης του Βασιλιά και συγκαλεί τους Έλληνες για να λάβει τους όρκους τους. Προσκρούει όμως σε άρνηση, και γι’ αυτό δοκιμάζει άλλη μέθοδο: να στείλει πρέσβεις για να ασκήσει πίεση στην καθεμιά πόλη χωριστά. Οι πρώτοι που δέχονται την επίσκεψη των Θηβαίων εκπροσώπων, οι Κορίνθιοι, απαντούν ότι αυτοί οι όρκοι είναι άσκοποι1την ίδια απάντηση δίνουν και οι άλλοι Έλληνες. Οι προηγούμενες συνθήκες κοινής ειρήνης δεν είχαν γίνει σεβαστές- στην ειρήνη του 367-366 δεν δίνονται καν οι όρκοι. Ο Βασιλιάς δεν προκαλεί πλέον φόβο, ούτε και η Θήβα. Οι Έλληνες δεν κρίνουν απαραίτητο να προσποιηθούν ότι τους υπακούν.

Ο ανταγωνισμός της Θήβας και της Αθήνας στη θάλασσα Οι Αθηναίοι όχι μόνο δεν αποσύρουν τα πλοία τους από την ανοιχτή θάλασ­ σα, αλλά, με παρακίνηση του Τιμόθεου καταλαμβάνουν το νησί της Σάμου, από το οποίο εκδιώκουν μία περσική φρουρά. Είναι φανερό ότι ο αθηναϊ­ κός στόλος είναι πάλι κύριος του Αιγαίου. Ο Αρταξέρξης, φοβούμενος μια στενή συνεργασία των Αθηναίων με εξεγερμένους σατράπες, κάνει μερι­ κές θεωρητικές παραχωρήσεις: αναγνωρίζει κυρίως τα δικαιώματα της Αθήνας στην παλαιά αποικία της, την Αμφίπολη στη δυτική Θράκη. Την ίδια στιγμή ενθαρρύνει τους Θηβαίους να κατασκευάσουν ένα στόλο που θα μπορεί να ανταγωνιστεί τους Αθηναίους στον έλεγχο του Αιγαίου και τους παρέχει γι’ αυτό σημαντικά οικονομικά μέσα. Ο Επαμεινώνδας, στην

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

80

Εκκλησία του Δήμου της Θήβας, προτρέπει τους συμπολίτες του να «κάνουν τα πάντα για να εγκαθιδρύσουν την ηγεμονία τους στη θάλασσα» [Διόδωρος, XV.78.4]. Η Αθήνα γίνεται σταδιακά -ολοένα και περισσότερο-

?

ο κύριος αντίπαλος της Θήβας. Το 366, οι Θηβαίοι ώθησαν το σύμμαχό

I

τους Θεμίσωνα, τύραννο της Ερέτριας, να καταλάβει τον Ωρωπό, ακριτική τοποθεσία που αποτελούσε αντικείμενο φιλονικίας ανάμεσα στους Αθηναίους και τους Βοιωτούς, και στη συνέχεια παρέλαβαν το φρούριο [Διόδωρος, XV.76.1]. Εάν πιστέψουμε τον Αισχίνη [Περί τής παραπρεαβείας, § 105], ο Επαμεινώνδας επιθυμούσε τόσο την ταπείνωση της Αθήνας ώστε δήλωσε ότι έπρεπε «να μεταφέρει τα Προπύλαια στην Καδμεία». Οι Θηβαίοι ψηφίζουν την κατασκευή εκατό τριήρεων. Ένας καρχηδό-

[

νιος ειδικός, ο Νώβας ή Αννίβας [IG VII, αρ. 2407], τους δίνει πολύτιμες

j

συμβουλές1 (η Καρχηδόνα είναι εχθρός της πόλης των Συρακουσών, η

|

οποία είναι σύμμαχος της Αθήνας και της Σπάρτης). Όταν ένα μέρος του

|

στόλου αυτού είναι έτοιμο, το 364, ο Επαμεινώνδας ανοίγεται στο πέλα-

|

γος. Απώτερος στόχος του είναι να προτρέψει το Βυζάντιο, τη Χίο και τη Ρόδο να εγκαταλείψουν τη Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία. Οι στόλοι αυτών των τριών μεγάλων ναυτικών πόλεων και της Θήβας ενωμένοι θα μπορούσαν

ί

να αντισταθμίσουν το αθηναϊκό ναυτικό- επιπλέον, η Ρόδος και το Βυζά-

|

ντιο βρίσκονται στην ιδανική τοποθεσία για να παρεμποδίσουν τις σιτο-

j

πομπές που έρχονται από την Αίγυπτο και τη Μαύρη Θάλασσα, και επο­ μένως να θέσουν σε κίνδυνο τον ανεφοδιασμό της Αθήνας. Φαίνεται ότι οι Βυζάντιοι αντιμετώπισαν ευνοϊκά τις προτάσεις του Επαμεινώνδα, και ότι η Θήβα τότε έθεσε τα θεμέλια μιας συμμαχίας αντίπαλης στη Β' Αθη­ ναϊκή Συμμαχία, η οποία αποκτά επίσης ένα ομοσπονδιακό συμβούλιο (συνέδριον): αυτό υποδεικνύει η μνεία των συνέδρων των Βυζαντίων σε μία επιγραφή που καταγράφει τις συμμαχικές εισφορές για την πολεμική προσπάθεια της Θήβας κατά τη διάρκεια του Γ' Ιερού πολέμου, από το 355 μέχρι το 351 [Tod αρ. 160]. Η Χίος και η Ρόδος, που αισθάνονται πιο εκτεθειμένες σε ενδεχόμενα αθηναϊκά αντίποινα, διστάζουν να συμμαχή­ σουν αμέσως με τη Θήβα: δεν θα εγκαταλείψουν τη Β ' Αθηναϊκή Συμμα­ χία παρά μόνο μερικά έτη αργότερα.

1.

Η παραπάνω άποψη αμφισβητείται. Βλ. Buckler J., περ. M nem osyne 51 (1998), σ. 200, υποσημείωση 28. (Σ.τ.Ε.)

Η ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

81

Η αποστασία του Βυζαντίου, καθώς και της Νάξου και της Κέω κατά τα έτη αυτά, το 364-362, αποκαλύπτουν την αυξανόμενη αντιδημοτικότη­ τα της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας. Ο σπαρτιατικός κίνδυνος, που είχε απο­ τελέσει τη δικαιολογία για τη δημιουργία της συμμαχίας, έχει εξαφανι­ στεί, και οι σύμμαχοι ανέχονται όλο και λιγότερο την καταβολή συντάξεων που εξυπηρετούν συχνά τη χρηματοδότηση στρατιωτικών εκστρατειών που δεν ενδιαφέρουν παρά μόνο την Αθήνα (η πολιορκία της Αμφίπολης για παράδειγμα). Η εγκατάσταση κληρουχίας στη Σάμο, ακόμα κι αν είναι σύμφωνη με το γράμμα της συνθήκης του 377, καθώς η Σάμος δεν είναι μέλος της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας, προκαλεί επίσης την ανησυχία των συμμάχων. Οι αποστασίες ωθούν την Αθήνα να πάρει μέτρα που κάποιες φορές θυμίζουν τον ιμπεριαλισμό του 5ου αιώνα: έτσι, οι πολίτες της Ιουλίδας, στη νήσο της Κέω, βλέπουν την κυριαρχία τους να περιορίζεται [IG II2, αρ. 111, στ. 38 και 73-75- Tod αρ. 142- Bertrand αρ. 50]. Η στρατιωτική και διπλωματική εκστρατεία του Επαμεινώνδα προς τους ναυτικούς συμμάχους της Αθήνας έχει συμβάλει βεβαίως στην όξυν­ ση των δυσαρεσκειών στους κόλπους της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας, αλλά δεν κατάφερε να προκαλέσει την κατάρρευσή της, και ακόμα περισσότε­ ρο να δώσει στους Θηβαίους την ηγεμονία στη θάλασσα. Κατ’ αυτή την άποψη, φαίνεται ότι η ναυτική πολιτική του Επαμεινώνδα ήταν αποτυχη­ μένη. Η προσπάθεια που είχε αναληφθεί δεν συνεχίστηκε, και οι αναφο­ ρές σε θηβαϊκές τριήρεις γίνονται από το 363 εξαιρετικά σπάνιες. Αντίθε­ τα, ο Τιμόθεος συνεχίζει να επεκτείνει την αθηναϊκή επιρροή στο βόρειο Αιγαίο, καταλαμβάνοντας κυρίως την Ποτίδαια (όπου εγκαθιστά μία κλη­ ρουχία), τη Μεθώνη και την Πύδνα.

Θήβα και Πελοπόννησος. Η μάχη της Μαντίνειας Στην Πελοπόννησο οι Θηβαίοι κέρδισαν το 365 σημαντική διπλωματική επιτυχία πείθοντας τους Κορινθίους να συνάψουν χωριστή ειρήνη ανα­ γνωρίζοντας την ανεξαρτησία της Μεσσηνίας ['Ελληνικά, VII.4.6-10]. Ωστόσο, οι σχέσεις ανάμεσα στους Θηβαίους και τους Αρκάδες συνεχί­ ζουν να επιδεινώνονται. Το 366, ο Λυκομήδης από τη Μαντίνεια συνάπτει αμυντική συμμαχία με τους Αθηναίους- κάποιοι Αθηναίοι ένιωσαν αρχικά αμήχανοι που, «ενώ ήταν φίλοι των Λακεδαιμονίων, γίνονται σύμμαχοι των

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

82

αντιπάλων τους», αλλά αντιλήφθηκαν «ύστερα από σκέψη» ότι αυτή η συμμαχία στρεφόταν κυρίως εναντίον της Θήβας [Ελληνικά, VII.4.2-3], Το 364, οι Αρκάδες εισβάλλουν στη γειτονική Ήλιδα και εξασφαλίζουν μαζί με τη σύμμαχό τους Πίσα (μια μικρή πόλη, παραδοσιακά εχθρική προς την Ήλιδα) τον έλεγχο του ιερού της Ολυμπίας. Αυτή η κατάσταση επιτρέπει στους αρκάδες άρχοντες -δημοκρατικής τάσης και στην πλειο­ ψηφία τους τεγεατικής προέλευσης- να χρησιμοποιήσουν τους ιερούς θησαυρούς του ιερού του Διός για την πληρωμή των επίλεκτων αρκαδι­ κών στρατευμάτων, των έπαρίτων. Οι Μαντινείς διαμαρτύρονται και κερ­ δίζουν την υποστήριξη της Συνέλευσης των Μυρίων, μιας συνέλευσης βεβαίως πολυάριθμης, αλλά αποτελούμενης από μικρούς και μεγάλους ιδιοκτήτες γης. Οι έπάριτοι ήταν συχνά πολύ φτωχοί Αρκάδες, οι οποίοι στήριζαν την επιβίωσή τους στους μισθούς τους. Ο σεβασμός των ιερών θησαυρών έχει ως αποτέλεσμα να αναγκαστούν αυτοί οι «προλετάριοι» να εγκαταλείψουν τον αρκαδικό στρατό (για να στρατευτούν, παραδείγ­ ματος χάρη, μακριά ως μισθοφόροι)· αντικαθίστανται από πλουσιότερους Αρκάδες, οι οποίοι δεν έχουν ανάγκη μισθού. Το αρκαδικό πολίτευμα παίρνει έτσι βαθμιαία πιο ολιγαρχική μορφή. Οι νέοι αρκάδες άρχοντες, που δεν έχουν ανάγκη ούτε τον πόλεμο ούτε τη λεία, συνάπτουν ειρήνη με τους Ηλείους [Ελληνικά, νΐΙ.4.35], Αυτή η συμφωνία αποτελεί παραβίαση των όρων της συμμαχίας ανά­ μεσα στους Θηβαίους και τους Αρκάδες που απαγόρευε κάθε χωριστή ειρήνη. Εάν τη δέχονταν οι Θηβαίοι, θα παραιτούνταν την ίδια στιγμή από την ηγεμονία τους στην Πελοπόννησο. Η θηβαϊκή αντίδραση εκδηλώνε­ ται σε δύο φάσεις. Μόλις συνάπτεται η ειρήνη, ο Θηβαίος αρμοστής της Τεγέας2 συλλαμβάνει έναν μεγάλο αριθμό αρκάδων ευγενών που συμμε­ τείχαν σε ένα συμπόσιο [Ελληνικά, νΐΙ.4.36-39]. Η έντονη αντίδραση της Συνέλευσης των Μυρίων τον υποχρεώνει να απελευθερώσει τους αιχμά­ λωτους, αλλά, το γεγονός της συμμετοχής και των τεγεατών δημοκρατι­ κών στην επίθεση σημαίνει τη διάλυση της Αρκαδικής Συμπολιτείας.

2.

Παρά την αναφορά του Ξενοφώντα, δεν μπορούμε να επιβεβαιώσουμε ότι ο Θηβαίος διοικητής της Τεγέας έφερε πράγματι τον σπαρτιατικό τίτλο του αρμοστή. Ωστόσο, ακόμα κι αν δεν υιοθέτησαν τον όρο, είναι φανερό ότι οι Θηβαίοι έχουν υιοθετήσει μία πρακτική, για την οποία κατήγγειλαν σθεναρά τους Σπαρτιάτες.

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗ ΒΑΣ

Στη

83

Θήβα, ο Επαμεινώνδας υποστηρίζει σθεναρά τον αρμοστή της

Τεγέας και τους Τεγεάτες, και πετυχαίνει να αποφασιστεί νέα θηβάίκή επέμβαση προορισμένη να φέρει πάλι στην εξουσία τους φίλους της Θήβας στην Αρκαδία, και να αποκαταστήσει την ηγεμονία της βοιωτικής πόλης σε ολόκληρη την Πελοπόννησο. Οι Μαντινείς, από την πλευρά τους, απευθύνουν έκκληση όχι μόνο στους συμμάχους τους Ηλείους, Αχαιούς και Αθηναίους, αλλά και στους Σπαρτιάτες, οι οποίοι βγαίνουν έτσι από την απομόνωσή τους. Ο Επαμεινώνδας εγκαθίσταται στην Τεγέα, από όπου παρατηρεί τις κινήσεις των αντιπάλων του. Όταν μαθαί­ νει ότι ο Αγησίλαος κατευθύνεται προς την Αρκαδία με όλο τον σπαρτια­ τικό στρατό, προσπαθεί να καταλάβει με αιφνιδιασμό τη Σπάρτη που είναι κενή από υπερασπιστές: αυτό το παράτολμο χτύπημα απέτυχε καθώς ένας λιποτάκτης ενημέρωσε τον Αγησίλαο επιτρέποντάς του έτσι να ανα­ διπλωθεί στην πόλη και να οργανώσει την άμυνα. Οι δύο στρατοί συνα­ ντιούνται τελικά στην πεδιάδα της Μαντίνειας. Ο Επαμεινώνδας διαρρη­ γνύει, όπως και στα Λεύκτρα, τις εχθρικές γραμμές χάρη στα επίλεκτα στρατεύματα που έχει τοποθετήσει σε πυκνή παράταξη στην αριστερή πτέρυγα. Ωστόσο, ο θάνατος του μεγάλου στρατηγού στερεί από τους Θηβαίους το πλεονέκτημα της νίκης τους. Ο Ξενοφών ολοκληρώνει τα 'Ελληνικά του με τον εξής σχολιασμό για τη μάχη της Μαντίνειας: Αυτά τα γεγονότα είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα από εκείνο που ανέμενε όλος ο κόσμος. Καθώς σχεδόν ολόκληρη η Ελλάδα είχε βρεθεί συγκεντρω­ μένη και αντιμέτωπη, δεν υπήρχε κανένας που να μην σκέφτηκε ότι, εάν διε­ ξαγόταν μάχη, οι νικητές θα ήταν οι κύριοι, και οι νικημένοι θα γίνονταν υπή­ κοοι· εντούτοις, ο θεός έφερε έτσι τα πράγματα ώστε και οι δύο αντίπαλοι να στήσουν τρόπαιο, σαν να είχαν κερδίσει τη νίκη, χωρίς να αποτρέψει ο ένας τον άλλο από το να στήσει- και οι δύο απέδωσαν τους νεκρούς με συμ­ φωνία, σαν να είχαν κερδίσει τη νίκη, και οι δύο τους πήραν πίσω με συμ­ φωνία, σαν να είχαν ηττηθεί· παρότι καθένας τους προσποιούνταν ότι είχε νικήσει, κανένας από τους δύο δεν φαινόταν να έχει κερδίσει τίποτα περισ­ σότερο, ούτε πόλη, ούτε εδάφη, ούτε εξουσία, από ό,τι είχε πριν από τη μάχη- και η αβεβαιότητα και η ταραχή ήταν ακόμη μεγαλύτερη ύστερα από τη μάχη παρά πρωτύτερα στην Ελλάδα. ['Ελληνικά, νΐΙ.5.26-27]

Τα γεγονότα που ακολουθούν τη μάχη της Μαντίνειας εξηγούν την «ταραχή» για την οποία μιλά ο Ξενοφών. Η Θήβα δεν έχει συντρίψει τους

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

84

αντιπάλους της, με αποτέλεσμα μερικούς μήνες αργότερα οι Αθηναίοι, οι Αρκάδες, οι Αχαιοί, οι Ηλείοι και οι Φλιάσιοι να ανανεώνουν την αμυντική συμμαχία τους και να δεσμεύονται να υπερασπιστούν τα πολιτεύματα που ισχύουν στους διάφορους συμμάχους [IG II2, αρ. 112' Tod αρ. 144], Καθώς κανένας από τους δύο συνασπισμούς δεν ελπίζει πλέον ότι θα κερ­ δίσει γρήγορη νίκη, οι Έλληνες συνάπτουν μία νέα κοινή ειρήνη, που σύμ­ φωνα με τον Διόδωρο [XV.89.1] συνδυάζεται με μία «συμμαχία», δηλαδή, όπως φαίνεται, με μια γενική δέσμευση να πολεμήσουν εκείνους που θα παραβίαζαν τους όρους της ειρήνης. Αυτή η ειρήνη του 362-361 είναι η πρώτη κοινή ειρήνη που δεν είναι «βασίλειος» ειρήνη. Η εξουσία του Αχαιμενίδη ηγεμόνα, ήδη εξασθενημέ­ νη εξαιτίας της ανικανότητάς του να θέσει τέλος στην αποστασία της Αιγύπτου, κλονίζεται τότε από «τη μεγάλη εξέγερση των σατραπών». Σε έναν απεσταλμένο των εξεγερμένων σατραπών που έρχεται προφανώς για να ζητήσει την υποστήριξή τους, «οι Έλληνες που συμμετέχουν στην κοινή ειρήνη» απαντούν ότι «δεν γνωρίζουν να υπάρχει κάποιος πόλεμος του Βασιλιά εναντίον τους», ότι, εάν ο Βασιλιάς απέχει από κάθε επέμβα­ ση, «θα συμπεριφέρονται ειρηνικά προς εκείνον», αλλά ότι, εάν «ο Βασι­ λιάς ή κάποιος από την επικράτειά του (δηλαδή κάποιος σατράπης) επι­ τεθεί ή προσπαθήσει να διαλύσει την ειρήνη μεταξύ των Ελλήνων», θα υπερασπιστούν όλοι τους Έλληνες που δέχονται επίθεση «αντάξια με τα παλαιά κατορθώματάτους» [IG IV, αρ. 556' Tod αρ. 145], Αυτές οι υπερή­ φανες πανελλήνιες διακηρύξεις έρχονται σε αντίθεση με τη δουλοπρέπεια που εκδήλωναν μέχρι πρόσφατα απέναντι στον Μεγάλο Βασιλιά. Εξηγούνται από την αποδυνάμωση του Βασιλιά κι όχι από την ισχυροποίη­ ση των Ελλήνων. Καθώς έγινε δεκτή η συμμετοχή και των Μεσσηνίων στην κοινή ειρή­ νη, η ανεξαρτησία τους αναγνωρίζεται εφεξής από όλους τους Έλληνες. Οι Σπαρτιάτες, για να μην αναγνωρίσουν την ελευθερία των παλαιών μεσ­ σηνίων Ειλώτων τους, αρνούνται να συμμετάσχουν στην ειρήνη. Στο εξής απομονώνονται πλήρως διπλωματικά. Ο γηραιός βασιλιάς Αγησίλαος, προσπαθώντας να γεμίσει τα ταμεία της πόλης, αναγκάστηκε να στρα­ τευτεί ως επικεφαλής μισθοφόρων στην Αίγυπτο. Η κοινή ειρήνη του 362-361 είναι εύθραυστη και αβέβαιη. Κάποιες αρκαδικές κώμες ενσωματωμένες στη νέα πόλη της Μεγαλόπολης απορ­

μ ΗΓΕΜΟΝΙΑ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ

85

ρίπτουν το συνοικισμό που τους έχει επιβληθεί και λαμβάνουν ενισχύσεις από τους Μαντινείς. Οι Μεγαλοπολίτες απευθύνουν έκκληση στους Θηβαίους, οι οποίοι στέλνουν 3.000 άνδρες στην Πελοπόννησο και υπο­ χρεώνουν τους απειθείς να εγκατασταθούν στη Μεγαλόπολη. Παρά το θάνατο του Επαμεινώνδα, η Θήβα δεν έχει παραιτηθεί από τη διαιτησία των υποθέσεων της Πελοποννήσου, ούτε από την άσκηση μιας κυρίαρχης επιρροής σε ολόκληρη την Ελλάδα. Η δύναμη της Θήβας δεν έχει καταρ­ ρεύσει απότομα όπως αυτή της Αθήνας το 405 ή αυτή της Σπάρτης το 371, και είναι πιθανόν ότι κάποιοι Θηβαίοι θεωρούσαν μέχρι και το 346, αν όχι μέχρι το 338, ότι η πόλη τους ασκούσε ακόμη την ηγεμονία. Η εξωτερική πολιτική του Επαμεινώνδα αποτελούσε από πολλές από­ ψεις ένα στοίχημα: να εξουσιάσει την Ελλάδα, στην ξηρά και τη θάλασσα, με μερικές χιλιάδες οπλίτες, μερικές εκατοντάδες ιππείς και πολύ μειω­ μένα εισοδήματα. Ο Επαμεινώνδας διηύθυνε ή ήταν ο εμπνευστής πολ­ λών στρατιωτικών εκστρατειών που είχαν στόχο τον εκφοβισμό, αλλά χρησιμοποιούσε με φειδώ τις δυνάμεις της Θήβας, και προσπαθούσε να μην δίνει μάχη παρά μόνο όταν ήταν σκόπιμο, για να συντρίψει τον αντί­ παλο. Προσπάθησε -μάταια- να καταστρέψει τις δύο μεγάλες εχθρικές για τη Θήβα πόλεις, τη Σπάρτη και την Αθήνα, αλλά όσο για τα υπόλοιπα έδωσε μεγάλη σημασία στο να διατηρήσει ή να δημιουργήσει, στη βόρεια Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τη θάλασσα του Αιγαίου, μια κατάσταση ασταθούς ισορροπίας όπου η Θήβα θα μπορούσε με τα περιορισμένα μέσα που διέθετε να επιβάλει τη διαιτησία της. Αυτή η πολιτική έχει ανα­ λογίες με τη λοξή φάλαγγα που εφάρμοσε ως στρατηγός ο επιφανής Επαμεινώνδας: είναι η ακριβής αλλά αστραπιαία επέμβαση, στο κρίσιμο σημείο, την αποφασιστική στιγμή και με τρόπο απροσδόκητο. Από το 357, η Θήβα θα διεξαγάγει εκ νέου μία ιμπεριαλιστική πολιτική, αλλά η ανε­ πάρκεια των δυνάμεων της είναι τελείως πασιφανής. Είναι προφανές ότι οι διάδοχοι του Επαμεινώνδα δεν είχαν τη διπλωματική και στρατιωτική ικανότητα του πυθαγόρειου πολιτικού· φαίνεται όμως ότι η λαμπρή πολι­ τική του Επαμεινώνδα είχε και την αντίστροφη όψη της, σημαντικές ανθρώπινες απώλειες και μεγάλη κόπωση. Εν πάση περιπτώσει, από το 361 μέχρι το 357, η Θήβα μόλις που ανα­ φέρεται στις πηγές που διαθέτουμε. Αυτή η σχετική αποχώρηση της πόλης από το προσκήνιο ωφελεί την αθηναϊκή διπλωματία που συνάπτει

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ 4

86

συμμαχία με το Θεσσαλικό Κοινό

[IG II2, αρ.

116* Tod αρ. 147], Ωστόσο, ο

κοινός αντίπαλος, ο τύραννος Αλέξανδρος των Φερών, έχει ήδη υποβάλει τους Αθηναίους σε μία από τις μεγαλύτερες ταπεινώσεις στην ιστορία τους: έχει καταλάβει αρκετά νησιά του Αιγαίου, από όπου ασκεί πειρατεία κατά των αθηναϊκών πλοίων, και πέτυχε μάλιστα να διεισδύσει ατιμώρητα στο λιμάνι του Πειραιά και να λεηλατήσει το Δείγμα3 [Πολύαινος, VI.2 .12]. Αυτή η προσβολή, που προστίθεται στις επανειλημμένες αποτυχίες των Αθηναίων στην Αμφίπολη και τις ήττες στις οποίες υποβάλλονται στη Χερσόνησο από το βασιλιά των Οδρυσών Κότυ, προκαλεί μεγάλη εξα­ γρίωση του λαού εναντίον των πολιτικών ηγετών που θεωρούνται υπεύ­ θυνοι. Ο Καλλίστρατος, ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη επιρροή, καταδικά­ ζεται ερήμην σε θάνατο και καταφεύγει στο βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα Γ', τον οποίο βοηθά στην αναδιοργάνωση του φορολογικού του συστήματος.

3.

Στοά στο λιμάνι του Πειραιά στην οποία γίνονταν εμπορικές πράξεις, δίπλα από το αγκυροβόλιο των πολεμικών πλοίων. (Σ.τ.Ε.)

Κ ΕΦ Α Λ Α ΙΟ

4

Η άνοδος τον Φίλιππον της Μ ακεδονίας (360-346)

Η Μακεδονία πριν από τον Φίλιππο Το σημαντικότερο μέρος των πληροφοριών που διαθέτουμε για τη Μακε­ δονία χρονολογείται από τη βασιλεία του Φίλιππου, του Αλέξανδρου και των διαδόχων τους. Η ανασύσταση, με βάση αυτές τις σχετικά όψιμες πηγές, μιας εικόνας της Μακεδονίας πριν από τον Φίλιππο ενέχει κινδύ­ νους, επειδή είναι εμφανές ότι η Μακεδονία γνώρισε πολύ γρήγορη εξέ­ λιξη. Θα ήταν καλύτερο να αρκεστούμε σε μερικά στοιχεία προγενέστερα της μακεδονικής κατάκτησης, κυρίως στις μαρτυρίες του Ηρόδοτου και του Θουκυδίδη. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο βασιλιάς της Μακεδονίας Αλέξανδρος ο Φιλέλλην, ο οποίος έπαιξε ένα επιδέξιο διπλό παιχνίδι την εποχή των Μηδι­ κών πολέμων, ήταν ο έβδομος ηγεμόνας μιας βασιλικής δυναστείας κατα­ γόμενης από το Άργος: οι ιδρυτές της δυναστείας ήταν εξόριστοι της βασι­ λικής οικογένειας του Άργους, των Τημενίδων, απογόνων του Ηρακλή. Αφού επέβαλαν την εξουσία τους στους Μακεδόνες της άνω κοιλάδας του Αλιάκ­ μονα, οι Τημενίδες βασιλείς επέκτειναν βαθμιαία την εξουσία τους προς τα βορειοανατολικά, μέχρι το όρος Δύσωρον [V. 17] ·η περσική υποχώρηση το 479-478 επέτρεψε στον Αλέξανδρο τον Φιλέλληνα να επεκτείνει ακόμα περισ­ σότερο το βασίλειό του προς την ανατολή, και να απλώσει χέρι στα πλούσια ορυχεία αργύρου που του παρείχαν ένα τάλαντο την ημέρα. Ο Ηρόδοτος επιμένει στην ελληνικότητα των βασιλέων της Μακεδονίας: ενώ κάποιοι θέλησαν να αποκλείσουν τον Αλέξανδρο Α' από τους Ολυμπιακούς αγώνες ως «βάρβαρο», έγινε δεκτός από τους Ελλανοδίκες ως Αργείος [ν.22]. Ο Θουκυδίδης επιβεβαιώνει τη μαρτυρία του Ηρόδοτου για τη σχετι­ κά πρόσφατη προέλευση της μακεδονικής δυναστείας, απορρίπτοντας έτσι τις πιο κολακευτικές γενεαλογίες -όπως εκείνη που παρουσιάζει ο 87

88

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Ευριπίδης στο έργο του Αρχέλαος- που τοποθετούν κατά μερικούς αιώ­ νες νωρίτερα την εγκατάσταση των Αργεαδών στη Μακεδονία. Ο Θουκυ­ δίδης, με τη συνήθη του ακρίβεια, υπογραμμίζει ότι ο γενικός όρος «Μακεδονία» καλύπτει στην πραγματικότητα τρεις μεγάλες περιοχές αρκετά διαφορετικές: την κάτω Μακεδονία (από τις βόρειες πλαγιές του Ολύμπου μέχρι τον Αξιό), κατακτημένη προ καιρού, η οποία αποτελεί τον πυρήνα του βασιλείου, τα εδάφη που κατακτήθηκαν μεταξύ του Αξιού και του Στρυμόνα, οι ηπημένοι πληθυσμοί των οποίων είτε εκδιώχθηκαν είτε υποτάχθηκαν, και τέλος τα έθνη της άνω Μακεδονίας, «συμμάχους και υπηκόους», που είχαν όμως τις δικές τους ξεχωριστές μοναρχίες (κυρίως τους Λυγκηστές και τους Ελιμιώτες). Ο Θουκυδίδης επιμένει στη στρα­ τιωτική αδυναμία της Μακεδονίας κατά τη βασιλεία του Περδίκκα: η χώρα είναι ανίκανη να αντισταθεί στην εισβολή του ισχυρού βασιλιά της Θρά­ κης Σιτάλκη το 429 [11.100-101]· ωστόσο, ο ιστορικός, σε μια σύντομη παρέκβαση, διευκρινίζει ότι ο διάδοχος του Περδίκκα Αρχέλαος (413-399) μπόρεσε να κατασκευάσει δρόμους και φρούρια και να εφοδιάσει το βασίλειό του με ισχυρά στρατιωτικά μέσα. Μπορούμε να σημειώσουμε ότι ο Θουκυδίδης δεν χαρακτηρίζει ποτέ τους Μακεδόνες, δηλαδή τους κατοίκους των παραπάνω τριών μεγάλων περιοχών, ούτε Έλληνες ούτε βαρβάρους: αυτή η σιωπή έρχεται σε αντί­ θεση με τη συστηματική χρησιμοποίηση αυτών των διακρίσεων σε σχέση με τα βορειοδυτικά όρια της Ελλάδας ή τους πληθυσμούς της Θράκης. Οι Μακεδόνες έχουν έθιμα και πολιτική οργάνωση αρκετά διαφορετική από εκείνη των πόλεων ώστε να θεωρηθούν καθαυτό Έλληνες, φαίνεται όμως ότι συνήθως δίσταζαν να τους κατατάξουν μεταξύ των «βαρβάρων». Ο Ισοκράτης, στον επίλογο του λόγου του Φίλιππος, το 346, θα προτρέψει το βασιλιά να γίνει «ο ευεργέτης των Ελλήνων», «ο βασιλιάς των Μακεδόνων», «να άρχει του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού βάρβαρων» [§ 154], Στην αντιμακεδονική προπαγάνδα του Δημοσθένη, βέβαια, οι Μακεδόνες -συμπεριλαμβανομένου και του βασιλέα τους- αποκηρύσσονται ως βάρ­ βαροι, και μάλιστα μιας χώρας «από την οποία προ ολίγου δεν μπορού­ σαμε να αγοράσουμε ούτε καλούς δούλους» [Γ' Φιλιππικός, 31]. Εντού­ τοις, για τους θαυμαστές των Αργεαδών, αλλά και για τα νηφάλια πνεύ­ ματα, φαίνεται ότι οι Μακεδόνες αποτελούσαν ιδιαίτερη κατηγορία ανά­ μεσα στους Έλληνες και τους βαρβάρους.

Η λ Ν 0 Λ 0 Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ <360-346)

Μ

Η αντίθεση Ελλήνων-βαρβάρων βασίζεται λιγότερο στη γλώσσα και περισσότερο στο σύνολο της κουλτούρας, της «παιδείας». Όταν ένας συγγραφέας χαρακτηρίζει τους Ηπειρώτες ή τους Αιτωλούς «βαρβά­ ρους», είναι πιθανόν να θεωρεί, λανθασμένα, ότι η διάλεκτος που ομιλείται από αυτές τις ομάδες δεν είναι ελληνική. Είναι, ωστόσο, πιθανότερο να θεωρεί απλώς ότι ο τρόπος ζωής τους δεν έχει τίποτα το ελληνικό. Εκείνοι που αποκαλούν τον Φίλιππο και τους Μακεδόνες «βαρβάρους», όπως ο Δημοσθένης, δεν εκφέρουν γλωσσολογική κρίση για τη μακεδο­ νική διάλεκτο. Το ζήτημα της μακεδονικής γλώσσας θα παραμείνει ανοι­ κτό όσο δεν διαθέτουμε επιγραφές στη μακεδονική διάλεκτο. Οι όροι που παρουσιάζονται ως «μακεδονικοί» από τους λεξικογράφους είναι κάποιες φορές αναντίρρητα ελληνικοί (με φωνητικές παραλλαγές)1 κάποιες φορές είναι φανερά μη ελληνικοί- σε πολλές περιπτώσεις πάλι η ετυμο­ λογία είναι αμφισβητήσιμη. Μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι οι ελληνικές λέξεις είναι δάνεια, ή αντίστροφα ότι τα σχόλια των λεξικογράφων ευνοούν τις πιο μακρινές μορφές της ελληνικής αττικής διαλέκτου. Τα ανθρωπωνύμια δεν επιτρέπουν ούτε κι αυτά ένα πιο ασφαλές συμπέρασμα. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η αυλή του Αρχέλαου στο τέλος του 5ου αιώνα και ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Πέλλας γνωρίζει αρκετά καλά ελληνικά ώστε να εκτιμήσει τις τραγωδίες του Ευριπίδη. Είναι επίσης βέβαιο ότι τα ελληνικά είναι η καθιερωμένη γλώσσα της διοίκησης στο στρατό του Αλέξανδρου. Έτσι, είτε η μακεδονική γλώσσα είναι μία ελληνική διάλεκτος, είτε οι Μακεδόνες έγιναν βαθμιαία δίγλωσ­ σοι υιοθετώντας τη σπουδαία γλώσσα του πολιτισμού των νότιων γειτό­ νων τους. Η Μακεδονία διαθέτει πολλούς και ποικίλους πόρους -το σιτάρι των μεγάλων πεδιάδων της, τα εποχιακά μετακινούμενα κοπάδια των βοσκο­ τόπων της, το ξύλο από τα δάση της, το χρυσό και τον άργυρο των ορυ­ χείων της- αλλά μέχρι το 360 οι Μακεδόνες δεν έχουν εκμεταλλευτεί παρά μόνο εν μέρει αυτά τα πλούτη, τα οποία εποφθαλμιούν κυρίως οι γείτονές τους Ιλλυριοί, Θράκες και Χαλκιδείς, καθώς και οι εκάστοτε μεγάλες δυνάμεις του αιγαιακού κόσμου. Η Μακεδονία είναι, επίσης, μία σχετικά πολυάνθρωπη χώρα, αλλά η στρατιωτική της οργάνωση πριν από τον Φίλιππο δεν της επέτρεπε να επωφεληθεί από το σύνολο του ουσια­ στικά διαθέσιμου ανθρώπινου δυναμικού της. Το αριστοκρατικό ιππικό

90

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ α

των Εταίρων είναι παραδοσιακά ισχυρό και καλά εξασκημένο, αλλά η φάλαγγα των πεζεταίρων, παρά τις προσπάθειες κάποιων βασιλέων όπως ο Αλέξανδρος Α' ή ο Αρχέλαος, δεν έχει γνωρίσει παρά μόνο περιορι­ σμένη ανάπτυξη. Η αδυναμία της Μακεδονίας οφειλόταν κυρίως στον κατακερματισμό της: οι μικροί ηγεμόνες της άνω Μακεδονίας αρνούνταν συχνά να ανα­ γνωρίσουν την επικυριαρχία των Αργεαδών, αλλά και οι ίδιοι οι Αργεάδες είχαν κατ’ επανάληψη αποδυναμωθεί από δυναστικές έριδες. Η ιστορία της Μακεδονίας μέχρι την ενθρόνιση του Φίλιππου παρου­ σιάζεται ως μια εναλλαγή περιόδων ενότητας και περιόδων αναρχίας. Όταν ένας Αργεάδης κατάφερνε να εξαλείψει ή να εκφοβίσει όλους τους ανταγωνιστές του και να αποκαταστήσει την κυριαρχία του επί των ηγε­ μόνων της άνω Μακεδονίας, η χώρα γνώριζε σχετική ευημερία και μια κάποια ισχύ: ο βασιλιάς μπορούσε να θέσει υπό τον έλεγχό του τις ελλη­ νικές πόλεις της μακεδονικής ακτής, ενώ συνέβαινε ακόμα και να επεμ­ βαίνει στις υποθέσεις των γειτόνων του Θεσσαλών, Χαλκιδέων, Θρακών. Όταν πέθαινε -συχνά δολοφονημένος- πολλοί διεκδικητές φιλονικούσαν για το θρόνο, ενώ οι δυνάστες της άνω Μακεδονίας ανακτούσαν την ανε­ ξαρτησία τους-οι γείτονες της Μακεδονίας, καθώς και οι εκάστοτε μεγά­ λες δυνάμεις, εισέβαλλαν στη χώρα με την πρόφαση γενικά της υποστή­ ριξης κάποιου διεκδικητή του θρόνου1η ύπαιθρος υποβαλλόταν σε λεη­ λασία και κάποιες περιοχές του βασιλείου βρίσκονταν υπό κατοχή αν δεν προσαρτούνταν. Από το θάνατο του δυναμικού Αρχέλαου το 399 μέχρι την ενθρόνιση του Φίλιππου, η Μακεδονία γνώρισε μια ιδιαίτερα ζοφερή σελίδα στην ιστορία της, που σημαδεύτηκε από την εσωτερική αστάθεια και τις εισβολές. Η πιο σοβαρή απειλή κατά την περίοδο αυτή ερχόταν από τα βορειοδυτικά σύνορα, από τους Ιλλυριούς που είχαν συνενωθεί υπό την εξουσία του ισχυρού βασιλιά Βαρδύλλιος. Ο πατέρας του Φίλιπ­ που Αμύντας Γ', για να απωθήσει τους Ιλλυριούς που επανειλημμένα είχαν καταφέρει να καταλάβουν σχεδόν ολόκληρο το βασίλειό του, έπρε­ πε να απευθύνει έκκληση το 393 και το 383 στους γείτονές του, στο Χαλκιδικό Κοινό (το οποίο είχε ανασυγκροτηθεί από την πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων της Χαλκιδικής υπό την ηγεμονία της Ολύνθου)· το 383 οι Χαλκιδείς θέλησαν να κρατήσουν ένα μέρος των «απελευθερωμένων» εδαφών για τον εαυτό τους και ο Αμύντας ανέκτησε το βασίλειό του μόνο

β /ΐΝ Ο ά Ο Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

91

χάρη στΓ1ν επέμβαση της Σπάρτης. Μετά το θάνατο του Αμύντα Γ', το 370,

οι Χαλκιδείς

υποστήριξαν ένα διεκδικητή του θρόνου που ανήκε σε έναν

ÿ ù o v κλάδο της δυναστείας· ο Αλέξανδρος Β', ο πρεσβύτερος αδελφός του Φίλιππου, επιβλήθηκε στον ανταγωνιστή του μόνο χάρη στη βοήθεια του Ιφικράτη, αθηναίου στρατηγού και συγχρόνως γαμπρού του βασιλιά της Θράκης Κότυος. Ο Αλέξανδρος Β' θεώρησε τότε ότι ήταν αρκετά ισχυρός ώστε να επέμβει στη Θεσσαλία, αλλά προσέκρουσε στη Θήβα, τη νέα ηγεμονική δύναμη της Ελλάδας-ο Πελοπίδας απώθησε τον Αλέξανδρο Β' στη Μακε­ δονία. Το 368 ο Αλέξανδρος δολοφονήθηκε από τον κουνιάδο του Πτολε­ μαίο της Αλώρου, ο οποίος ήταν συγχρόνως εραστής της βασιλομήτορος Ευρυδίκης. Ο Πτολεμαίος έγινε αντιβασιλέας, αλλά δολοφονήθηκε με τη σειρά του, όταν ο Περδίκκας Γ', ο δεύτερος γιος του Αμύντα Γ' και της Ευρυδίκης, ενηλικιώθηκε το 365. Οι σχέσεις του Περδίκκα Γ' με την Αθήνα ήταν ασταθείς και στο σύνολο τους εχθρικές: το 363 ο αθηναίος στρατηγός Τιμόθεος καταλαμβάνει αρκετά οχυρά σημεία στο Θερμαϊκό κόλπο, κυρίως την Πύδνα και τη Μεθώνη, πολύ κοντά στη μακεδονική πρωτεύουσα, και ο Περδίκκας έπρεπε να δεχτεί μια ειρήνη που επικύρω­ νε την ταπείνωση του βασιλείου του. Πήρε εν μέρει εκδίκηση βοηθώντας την Αμφίπολη εναντίον της Αθήνας και κατορθώνοντας να εισαγάγει μία μακεδονική φρουρά στην πόλη. Ο μείζων κίνδυνος, ωστόσο, παρέμενε εκείνος των Ιλλυριών: ο μακεδονικός στρατός συντρίφθηκε από τον Βάρδυλλι το 360, σε μάχη όπου ο Περδίκκας χάθηκε με 4.000 από τους στρα­ τιώτες του.

Οι αρχές της β α σ ιλ εία ς τον Φίλιππου (360-357) Αμέσως μετά τη μάχη, κατά τη διάρκεια του θέρους του 3601, ο Φίλιππος 1. Υιοθετώ εδώ για την αρχή της βασιλείας του Φίλιππου τη χρονολογία που υπο­ στηρίζει με άριστα επιχειρήματα ο Μ. Χατζόπουλος - ανάμεσα στον Ιούλιο και τον Οκτώβριο του 360 (βλ. «The Oleveni Inscription and the dates of Philip M’s Reign», Philip II, Alexander the G reat and the M acedonian Heritage, επιμ. W. L. Adams και E.N. Borza, Washington 1982, σ. 21-42). Η ανάλυση που αναπτύσσεται στο παρόν κεφάλαιο είναι ωστόσο εντελώς συμβατή με την παραδοσιακή χρονολόγηση της ενθρόνισης του Φίλιππου το 359.

92

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝ4

ανακηρύσσεται από τη Συνέλευση του μακεδονικού λαού2 διάδοχος του αδελφού του. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες ο Φίλιππος υπήρξε πρώτα αντιβασιλέας, κηδεμόνας του νεαρού ανιψιού του Αμύντα, γιου του Περδίκκα. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι επιβάλλεται πολύ γρήγορα ως βασιλιάς σε καθαρά προσωπική βάση. Ο νέος ηγεμόνας, στην ηλικία των είκοσι δύο ή είκοσι τριών ετών, πρέ­ πει να αντιμετωπίσει μια ιδιαίτερα κρίσιμη κατάσταση: απειλείται η ίδια η επιβίωση του βασιλείου. Όχι μόνο είναι ελεύθερο το πεδίο για μια μεγά­ λου εύρους ιλλυρική εισβολή, αλλά και όλοι οι γείτονες της Μακεδονίας είναι αποφασισμένοι να επωφεληθούν από την κατάρρευση του βασιλείου: οι Παίονες, νομάδες βοσκοί των κεντρικών Βαλκανίων, αρχίζουν να κατε­ βαίνουν στην κοιλάδα του Στρυμόνα για να λεηλατήσουν τη Μακεδονία· ο Κότυς, ο βασιλιάς των Οδρυσών της Θράκης, ετοιμάζεται να επεκτείνει το βασίλειό του προσαρτώντας την ανατολική Μακεδονία1οι Χαλκιδείς τρέ­ φουν πολλά σχέδια για εκδίκηση και επέκταση. Οι Αθηναίοι, από μέρους τους, ελπίζουν ότι οι συνθήκες θα τους επιτρέψουν τελικά να ανακτήσουν την Αμφίπολη: υποστηρίζουν ένα μνηστήρα του θρόνου, τον Αργαίο, ο οποίος υποσχέθηκε να τους παραδώσει την πόλη. Ο Φίλιππος επιδεικνύει αμέσως εξαιρετική διπλωματική ικανότητα. Ξεκινά με την άμεση εξάλειψη των δηλωμένων ανταγωνιστών του, συμπε­ ριλαμβανομένου και του Αργαίου, ο οποίος όμως υποστηρίζεται από ένα αθηναϊκό στρατιωτικό σώμα. Ενόψει των εξωτερικών κινδύνων, αντιλαμ­ βάνεται ότι του είναι απαραίτητη μια ανάπαυλα για να συγκεντρώσει και να ασκήσει έναν νέο μακεδονικό στρατό. Προκαλεί συχνά έκπληξη το γεγονός ότι ο Βάρδυλλις δεν εκμεταλλεύεται πλήρως τη μεγάλη νίκη του, αλλά αποσύρεται στην άνω Μακεδονία. Η πιθανότερη εξήγηση είναι ότι ο Φίλιππος δέχτηκε να αναγνωρίσει την επικυριαρχία του Βαρδύλλιος, του οποίου την κόρη Αυδάτα, παντρεύτηκε, και πιθανώς δεσμεύτηκε να του 2.

Οι παραδοσιακοί θεσμοί της Μακεδονίας είναι πολύ λίγο γνωστοί. Ήταν σύνηθες, φαίνεται, να συγκαλείται Συνέλευση (των στρατιωτών, ή όλων των Μακεδόνων που βρίσκονταν κοντά) σε κάποιες σημαντικές περιστάσεις, όπως η ενθρόνιση ενός νέου βασιλιά, ή κάποιες σημαντικές δίκες. Η Συνέλευση εκδήλωνε την άποψή της με επευφημίες και κραυγές. Δεν μαρτυρείται Βουλή. Ένας δυναμικός βασιλιάς, φαίνεται, μπορούσε να βασιλεύσει δεσποτικά χωρίς να αντιμετωπίσει εμπόδια συνταγματικής υφής.

!

μ Α Ν Ο Δ Ο Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

93

καταβάλλει φόρο: αντιλαμβανόμαστε ότι οι ιστοριογράφοι έχουν αφήσει

ργη σκιά αυτή την απαραίτητη, αλλά καθόλου ένδοξη, αναγνώριση μιας ισορροπίας δυνάμεων, η οποία όμως σύντομα θα ανατραπεί.

Μετά την ήπα του Αργαίου, ο Φίλιππος συνάπτει συνθήκη ειρήνης και ουμμαχίας με τους Αθηναίους. Αυτή η ειρήνη του 359 απαλλάσσει το βασιλιά της Μακεδονίας από το φόβο αθηναϊκών εισβολών από την πλευ­

ρά των ακτών, αλλά επικυρώνει και μια πολύ ευνοϊκή κατάσταση για τους Αθηναίους στο βόρειο Αιγαίο: οι Αθηναίοι κρατούν την Πύδνα και τη Μεθώνη (αυτή η θέση, είκοσι περίπου χιλιόμετρα από τις Αιγές3, ελέγχει το δρόμο που συνδέει τη Μακεδονία με τη Θεσσαλία), καθώς και την Ποτίδαια, στρατηγική θέση στη Χαλκιδική που βρίσκεται κοντά στη Μακε­ δονία αλλά και την Όλυνθο. Προπαντός, η ειρήνη επιτρέπει στους Αθη­ ναίους να ανακτήσουν την Αμφίπολη: ο Φίλιππος αποσύρει από εκεί την εγκατεστημένη από τον αδελφό του φρουρά, την οποία χρειάζεται άλλω­ στε για πιο επείγουσες επιχειρήσεις. Η ειρήνη του 359 είναι μια άνιση συνθήκη· είναι σαφές ότι θα είναι σεβαστή μόνο όσο η Μακεδονία είναι αδύναμη. Η ανόρθωση, όμως, της μακεδονικής δύναμης συντελείται εξαιρετικά γρήγορα. Ο Φίλιππος μέσα σε δύο έτη συγκροτεί έναν νέο στρατό στον οποίο προσφέρει τον καλύ­ τερο οπλισμό και την καλύτερη άσκηση της εποχής. Αυξάνει τον αριθμό των ηεζεταίρων και δημιουργεί ένα επαγγελματικό σώμα επίλεκτων στρα­ τιωτών πεζικού, τους υπασπιστές, το καθήκον των οποίων είναι να περι­ βάλλουν το βασιλιά, αλλά και να οδηγούν το σύνολο της φάλαγγας4. Ο Φίλιππος έχει προφανώς εμπνευστεί από τον 'Ιερό Λόχο, τη στρατιωτική σημασία του οποίου μπόρεσε να εκτιμήσει, όταν βρέθηκε ως όμηρος στη Θήβα. Επιπλέον, εφοδιάζει τον μακεδόνα οπλίτη με έναν ελαφρύτερο αμυντικό εξοπλισμό από εκείνον του κλασικού έλληνα οπλίτη, ο οποίος του εξασφαλίζει μεγαλύτερη κινητικότητα, και τον εξοπλίζει με μία μακριά λόγχη που έχει μήκος περισσότερο από τέσσερα μέτρα, τη σάρισσα. Ο Φίλιππος, χάρη στο φοβερό στρατιωτικό εργαλείο που συγκροτεί, νικά

3.

Η αρχαία πρωτεύουσα, που παραμένει το θρησκευτικό κέντρο του βασιλείου.

4.

Οι όροι ίων πεζεταίρων και των υπασπιστών έχουν προκαλέσει πολλές συζητή­ σεις. Υιοθετώ τις λογικές υποθέσεις που παρουσιάζονται από τον G.T. Griffith, A History

o f M acedonia II, 1979, σ. 414-428.

94

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝ/Ι

τους Παίονες και τους απωθεί, ενώ στη συνέχεια δίνει μάχη κατά του Βαρδύλλιος και κερδίζει λαμπρή νίκη: ο γηραιός βασιλιάς σκοτώνεται και τα ιλλυρικά στρατεύματα σφαγιάζονται. Τα σύνορα Ιλλυρίας-Μακεδονίας τοποθετούνται πλέον πέρα από τη λίμνη Λυχνίδα (τη σημερινή λίμνη Οχρίδα). Ο Φίλιππος επιβάλλει τότε την εξουσία του στην άνω Μακεδονία εκμηδενίζοντας τους δυνάστες ή υποχρεώνοντάς τους να εγκατασταθούν στην Πέλλα. Από το 358 αισθάνεται αρκετά ισχυρός, ώστε να επέμβει στη Θεσσαλία. Το ίδιο χρονικό διάστημα οι Αθηναίοι, παρά την ανάπαυλα που τους προσφέρει η ειρήνη με τον Φίλιππο, δεν καταφέρνουν να καταλάβουν την Αμφίπολη: η αποτυχία τους εξηγείται όχι μόνο από τον πλούτο και τη δύναμη της πολιορκημένης πόλης, αλλά και από την ανεπάρκεια των δυνάμεων που έχουν στρατολογήσει οι ίδιοι οι Αθηναίοι. Θεωρούν, εσφαλμένα, ότι θα έχουν τον απαραίτητο χρόνο για να επιτύχουν την υπο­ ταγή της Αμφίπολης με έναν μακροχρόνιο πόλεμο φθοράς. Ο Φίλιππος, που έχει απαλλαγεί -προσωρινά- από τους βόρειους αντιπάλους του και διαθέτει πλέον έναν πολυάριθμο και αξιόμαχο στρα­ τό, θεωρεί τον εαυτό του αρκετά ισχυρό ώστε να αναλάβει με τη σειρά του την πολιορκία της Αμφίπολης. Λογικά, η επέμβαση του Φίλιππου στην Αμφίπολη θα έπρεπε να οδηγήσει στη διάλυση της συμμαχίας ανάμεσα στον Φίλιππο και την Αθήνα. Αυτό όχι μόνο δεν συμβαίνει, αλλά αντίθετα οι Αθηναίοι απέχουν από το να ενθαρρύνουν εκείνους τους Αμφιπολίτες που, από φόβο προς τον Φίλιππο, λένε ότι είναι έτοιμοι να τους παραδώ­ σουν την πόλη· αρνούνται επίσης να προσχωρήσουν στο συνασπισμό που προσπαθούν να συγκροτήσουν εναντίον του Φίλιππου οι Ολύνθιοι. Είναι δύσκολο να εξηγήσουμε την αθηναϊκή στάση χωρίς να δεχτούμε την ύπαρξη μιας μυστικής συμφωνίας μεταξύ του Φίλιππου και της Αθή­ νας: σύμφωνα με τον ιστορικό Θεόπομπο [Fr.Gr.Hist. νούμ. 115, απ. 308], ο Φίλιππος δεσμευόταν να καταλάβει την Αμφίπολη για λογαριασμό των Αθηναίων, ενώ οι τελευταίοι δέχονταν σε αντάλλαγμα να του παραδώσουν την Πύδνα. Η ύπαρξη μιας τέτοιας μυστικής συμφωνίας έχει αμφισβητη­ θεί αρκετές φορές με το επιχείρημα ότι η σύναψή της από μια άμεση δημοκρατία, όπως αυτή της Αθήνας, ήταν αδύνατη: μια συμφωνία που θα δέσμευε την πόλη θα έπρεπε να ψηφιστεί από την Εκκλησία του Δήμου1 εάν όμως λάμβανε χώρα μια δημόσια συζήτηση και ψηφοφορία, δεν θα

1

η α Ν ΟΑΟΣ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑ Σ (360-346)

υπήρχε πλέον κανένα μυστικό.

95

Αυτό το επιχείρημα είναι αρκετά αμφισβη­

τήσιμο, καθώς ο αθηναϊκός δήμος ήταν πολύ λιγότερο τυπολάτρης από ό,τι θεωρούν κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί. Οι αθηναίοι πρέσβεις μπορού­ σαν να περιοριστούν στο να διαβεβαιώσουν τη Βουλή ότι ο Φίλιππος θα τους παρέδιδε την Αμφίπολη ως αντάλλαγμα μιας παραχώρησης: τα μέλη της Βουλής και όσοι βρίσκονταν κοντά στους πρέσβεις που ήξεραν για ποια παραχώρηση επρόκειτο μπορούσαν να ενημερώσουν τους φίλους τους, οι οποίοι με τη σειρά τους θα μιλούσαν γι’ αυτό το θέμα στους γύρω τους. Αφού η πληροφορία είχε κυκλοφορήσει από στόμα σε στόμα, ο δήμος μπορούσε να εγκρίνει επίσημα τη συμφωνία σχετικά με την Αμφί­ πολη γνωρίζοντας πολύ καλά ότι σιωπηρά ενέκρινε και το αντάλλαγμα. Σε σύγκριση με τους όρους του 359, η μυστική συμφωνία του 357 φανερώνει σαφώς την αύξηση της δύναμης του Φίλιππου και αποτελεί από την πλευρά της Αθήνας ομολογία αδυναμίας: οι Αθηναίοι βασίζονται στον Φίλιππο για να τους παραδώσει μία πόλη την οποία δεν μπορούσαν να καταλάβουν οι ίδιοι. Επιπλέον, θα φανεί αρκετά γρήγορα ότι ο Φίλιπ­ πος εξαπάτησε τους Αθηναίους: αφού καταλαμβάνει την Αμφίπολη, κρατά για τον εαυτό του την πόλη και τα εδάφη της (λίγο αργότερα, θα εκδιώξει έναν μεγάλο αριθμό Αμφιπολιτών και θα διαμοιράσει στους εταί­ ρους του πολλούς κλήρους γης). Αυτό δεν τον εμποδίζει να πολιορκήσει και να καταλάβει την Πύδνα. Αντίθετα με τη συμφωνία που συνήφθη, δεν πραγματοποιείται ανταλλαγή των πόλεων: ο Φίλιππος δεν αφήνει τίποτα από όσα κατέχει. Το ίδιο χρονικό διάστημα προεξοφλεί τη ρήξη των σχέ­ σεων με την Αθήνα, που είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει η στάση του, και διαπραγματεύεται συμμαχία με τους Ολυνθίους.

Ο Σ υ μ μ α χ ικός π ό λεμ ο ς Το έτος 357, χρονολογία της κατάληψης της Αμφίπολης από τον Φίλιππο, αποτελεί και το έτος κατά το οποίο ξεσπά ο Συμμαχικός πόλεμος, μια αποστασία της Χίου, της Ρόδου, της Κω και ενός αριθμού άλλων πόλεων της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας εναντίον της Αθήνας. Τα δύο γεγονότα συν­ δέονται φανερά, αλλά αγνοούμε τη σειρά διαδοχής τους, με αποτέλεσμα Ί ερμηνεία να είναι δύσκολη υπόθεση. Εάν η έναρξη του Συμμαχικού πολέμου προηγήθηκε της κατάληψης της Αμφίπολης, θα μπορούσαμε να

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

96

σκεφτούμε ότι ο Φίλιππος επωφελήθηκε από τις δυσκολίες που αντιμε­ τώπιζε η Αθήνα. Στην αντίθετη περίπτωση, θα μπορούσαμε να υποθέσου­ με ότι η άρνηση της Αθήνας να συμμετάσχει σε έναν πόλεμο εναντίον του Φίλιππου για την Αμφίπολη ήταν που έδωσε την άμεση αφορμή στους συμμάχους για να αποστατήσουν. Η ναυτική εκστρατεία του Επαμεινώνδα, το 364, είχε αποκαλύψει ότι η εξουσία της Αθήνας επί των συμμάχων της ήταν εύθραυστη. Αν και είχε αποστατήσει μόνο το Βυζάντιο, η Χίος, η Ρόδος και η Κως συνέχιζαν να επιζητούν την κατάλληλη ευκαιρία. Την εχθρότητά τους προς την Αθήνα ενθάρρυνε ο Μαύσωλος, ο ισχυρός δυνάστης της Αλικαρνασσού. Ο επι­ δέξιος Κάρας μπόρεσε να αποχωρήσει έγκαιρα από την εξέγερση των σατραπών, ώστε να διατηρήσει την αρχή του. Καθώς η ενθρόνιση του δυναμικού Αρταξέρξη Γ' του Ώχου το 359 τον έκανε να καταλάβει ότι δεν υπάρχει πλέον περίπτωση να διευρύνει την επικράτειά του στην Ασία, ο Μαύσωλος προσπαθεί στο εξής να επεκτείνει την εξουσία του στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου που βρίσκονται πλησίον της σατραπείας του. Υπολογίζοντας στην υποστήριξη των εκατό πλοίων του Μαύσωλου και τη βοήθεια του Βυζαντίου, η Χίος, η Ρόδος και η Κως κάνουν το βήμα που δεν είχαν τολμήσει να κάνουν το 364 και αποστατούν (αρνούμενες πιθα­ νώς να καταβάλουν τις σι/ι/τάξεις που τους ζητούν οι Αθηναίοι). Μία παράτολμη επίθεση του Χαβρία εναντίον του λιμένα της Χίου αποτυγχά­ νει και ο μεγάλος στρατηγός βρίσκει εκεί το θάνατο. Οι αποστάτες σύμ­ μαχοι αρχίζουν τότε την επίθεση και καταστρέφουν τις αθηναϊκές κλη­ ρουχίες της Ίμβρου, της Λήμνου και της Σάμου. Λίγο αργότερα, ενώ οι δύο στόλοι βρίσκονται αντιμέτωποι στα Έμβατα, όχι μακριά από τις Ερυθρές, ο Ιφικράτης και ο Τιμόθεος συμβουλεύουν την αποφυγή της ναυμαχίας, επειδή η τρικυμία είναι απειλητική. Ο Χάρης τούς αγνοεί και οι Αθηναίοι υποβάλλονται σε βαριές απώλειες, την ευθύ­ νη των οποίων αποδίδει ο Χάρης στους συστρατήγους του [Πολύαινος, III.9.29], Ο Τιμόθεος, που καταδικάζεται σε ένα τεράστιο πρόστιμο, ανα­ γκάζεται να ακολουθήσει το δρόμο της εξορίας. Ο Χάρης μένει έτσι ο μοναδικός αρχηγός του αθηναϊκού στόλου: εξασφαλίζει πιθανώς την υπο­ στήριξη του δήμου, καθώς εμφανίζεται απόλυτα αποφασισμένος να υπο­ τάξει με κάθε μέσο τους συμμάχους που έχουν αποστατήσει. Ωστόσο, δεν του παρέχονται τα χρήματα που χρειάζεται· για να μπορέσει να κατα­

η Α ΠΟΔΟΣ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗ Σ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑ Σ (360-346)

97

βάλει τους μισθούς στα στρατεύματά του, συμμετέχει στην εξέγερση του σατράπη Αρτάβαζου κατά του Μεγάλου Βασιλιά [Διόδωρος, XVI .22]. Αρχι­ κά έχει κάποιες επιτυχίες, τις οποίες εορτάζει σαν νέες μάχες του Μαρα­ θώνα που επιτεύχθηκαν στο έδαφος της Ασίας [Πλούταρχος, ’Άρατος, 16.3 ]. Η αυταπάτη όμως δεν διαρκεί πολύ. Ο Αρταξέρξης ο Ώχος στέλνει τελεσίγραφο στους Αθηναίους απαιτώντας την ανάκληση του Χάρητα και την αναγνώριση της ανεξαρτησίας των αποστατριών πόλεων, διαφορετι­ κά, θα εξαπολύσει τριακόσιες τριήρεις εναντίον των Αθηναίων. Η Αθήνα υποκύπτει στις περσικές πιέσεις (355). Ωστόσο, η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία δεν διαλύεται-πολλές μικρές πόλεις εξακολουθούν να είναι μέλη της και μάλιστα οι Ευβοείς έχουν αποσπα­ στεί από τη Θήβα για να επιστρέφουν στην Αθηναϊκή Συμμαχία (357). Από την άλλη, φαίνεται ότι, στη συνθήκη ειρήνης που συνάφθηκε τότε με το Βυζάντιο, η Αθήνα είχε εξασφαλίσει εγγυήσεις για την ασφάλεια του ανε­ φοδιασμού της σε σιτάρι: από το 355 μέχρι το 340, η διέλευση από το Βόσπορο δεν φαίνεται να αποτελεί πρόβλημα για τις σιτοπομπές που προορίζονταν για την Αθήνα. Εντούτοις, η αποστασία των σημαντικότε­ ρων συμμάχων της Αθήνας μειώνει περισσότερο την οικονομική και στρα­ τιωτική δύναμη της πόλης. Ακόμα κι αν η Αθήνα δεν υποβλήθηκε σε μια καταστροφή ανάλογη με την ήττα στους Αιγός Ποταμούς, είναι έκδηλη η αποτυχία της ιμπεριαλιστικής πολιτικής που ακολουθεί από το 394 για την αποκατάσταση της ηγεμονίας της.

Εύβουλος Το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έσπευσαν να δεχτούν το περσικό τελεσίγραφο και να παραιτηθούν από ένα μεγάλο μέρος της ηγεμονίας τους εξηγείται πιθανώς από τις δυσαρέσκειες που συσσωρεύονταν εδώ και πολύ καιρό. Οι πλούσιοι άντεχαν ολοένα και λιγότερο τις δαπάνες που συνεπαγό­ ταν γι’ αυτούς η επιθετική πολιτική της πόλης - την εισφοράν, τον έκτα­ κτο δηλαδή φόρο στην περιουσία, και κυρίως τις τριηραρχίες. Το σύστη­ μα της τριηραρχίας χρονολογείται από την εποχή του Θεμιστοκλή: πρό­ κειται για την εφαρμογή, στον στρατιωτικό τομέα, της αρχής της λει­ τουργίας, σύμφωνα με την οποία οι πλούσιοι πολίτες έπρεπε να αναλά­ βουν με δικά τους έξοδα κάποιες δαπάνες για το δημόσιο συμφέρον. Το

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ α

98

βάρος της τριηραρχίας γινόταν ακόμα πιο δυσβάσταχτο, καθώς κάθε έτος έπρεπε να εξοπλιστούν περισσότερες τριήρεις. Καθώς οι ναυτικές επιχειρήσεις διαδέχονταν σχεδόν χωρίς διακοπή η μία την άλλη από το 394, γινόταν ακόμα δυσκολότερο να βρεθούν αρκετοί τριήραρχοι, επειδή μία μεγάλη φορολογική επιβάρυνση θα είχε ως αποτέλεσμα τη συρρί­ κνωση κάποιων περιουσιών και κυρίως επειδή οι πλούσιοι Αθηναίοι έδει­ χναν μια συνεχώς αυξανόμενη απροθυμία. Το 357 ο νόμος του Περίαν­ δρου είχε καθιερώσει για την τριηραρχία ένα σύστημα ανάλογο με αυτό που χρησιμοποιούνταν για την είσπραξη της εισφοράς: το βάρος της τριηραρχίας διαμοιράστηκε στα μέλη των τριηραρχικών συμμοριών. Η μεταρρύθμιση αυτή μείωσε το βάρος που έφεραν οι πλουσιότεροι, πολ­ λαπλασίασε όμως τον αριθμό εκείνων που το υπέμεναν με απροθυμία. Η αντίθεση της πλειονότητας των πλούσιων Αθηναίων προς την επι­ δίωξη μιας δαπανηρής ναυτικής πολιτικής είναι αναμφισβήτητη. Οι δια­ θέσεις των άλλων κοινωνικών ομάδων δεν είναι τόσο εύκολο να εξακρι­ βωθούν. Το γεγονός ότι η Αθήνα καταφεύγει συχνά στη λύση των μισθο­ φόρων υποδηλώνει ότι οι αθηναίοι οπλίτες -ως επί το πλείστον γεωργοίήταν απρόθυμοι να συμμετέχουν σε μακρινές εκστρατείες. Οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν ορισμένοι τριήραρχοι στη στρατολόγηση των ερετών που θεωρητικά είχαν τεθεί υπό την εξουσία τους επιτρέπουν να υποθέ­ σουμε ότι κάποιοι φτωχοί Αθηναίοι δεν επιδείκνυαν και μεγάλη προθυμία για να αναχωρήσουν σε εκστρατεία: οι λιποταξίες γίνονταν πιθανόν περισσότερες, όσο μικρότερη ήταν η προοπτική να λάβουν έναν κανονι­ κό μισθό. Κάποιοι από αυτούς παρέμεναν προσκολλημένοι στα οφέλη που αποκόμιζαν από την ιμπεριαλιστική πολιτική της Αθήνας (κυρίως τους μισθούς και τις κληρουχίες), θα προτιμούσαν, ωστόσο, να εξασφα­ λίζει η πόλη τη συντήρησή τους χωρίς να πρέπει να ανοιχθούν οι ίδιοι στο πέλαγος. Στα μέσα του 4ου αιώνα, οι κοινωνικές τάξεις που ήταν παραδοσιακά εχθρικές απέναντι σε μία πολεμική προσπάθεια γίνονται ολοένα και περισσότερο εχθρικές· αντίθετα, οι αφοσιωμένες στην ηγεμονία κοινωνι­ κές τάξεις είναι ολοένα και λιγότερο προσκολλημένες σε αυτήν. Αυτή η διπλή εξέλιξη δεν έχει μόνο οικονομικές αιτίες. Η πατριωτική προσήλωση στη δύναμη της Αθήνας και η νοσταλγία για το μεγαλείο του παρελθόντος συνεχίζουν να εμψυχώνουν ένα μέρος του λαού και των πολιτικών

99

Η ά β ο λ ο ς τ ο υ φ ι λ ι π π ο υ τ η ς μ α κ ε α ο ν ι α ς ( 360- 346)

ανδρών.

Ωστόσο, διαδίδονται άλλες αντιλήψεις και άλλες απόψεις οι

οποίες εμπνέουν νέες πολιτικές θέσεις. Πολλοί Αθηναίοι που ήλπιζαν, κατά

τη διάρκεια της

ίδρυσης της

Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας,

ότι η ηγεμονία τους

θα απολάμβανε αυτή τη φορά τη διαρκή συμπάθεια των συμμάχων, διαπι­ στώνουν με απογοήτευση τη ραγδαία επιδείνωση των σχέσεων στους κόλ­ πους της Συμμαχίας και την απέχθεια που αυτή προκαλεί εκ νέου. Αυτή η μεταστροφή της κοινής γνώμης μάς είναι γνωστή κυρίως από το λόγο Περί ειρήνης του Ισοκράτη και από το μικρό έργο του Ξενοφώ­ ντα Περί Πόρων, που και τα δύο χρονολογούνται πιθανώς στο 355. Ο λόγος Περί ειρήνης επιμένει στα διπλωματικά πλεονεκτήματα που θα αποκόμιζε η Αθήνα, αν αποποιούνταν τον ιμπεριαλισμό: οι άλλοι Έλληνες, μη φοβούμενοι πλέον ότι θα εξουσιάζονται από τους Αθηναίους, θα επιδείξουν καλή διάθεση προς εκείνους. Η Αθήνα θα είναι ισχυρή, εάν είναι φιλειρηνική. «Είναι λάθος», δηλώνει από τη μεριά του ο Ξενοφών στην αρχή του έργου του, «να θεωρείται ότι η Αθήνα χρειάζεται να εξουσιάζει άδικα τους άλλους Έλληνες για να συντηρεί τη μάζα του λαού». Η ειρή­ νη μπορεί να παράσχει πολύ σημαντικότερους πόρους από την ηγεμονία και ο Ξενοφών προτείνει μια σειρά μέτρων προορισμένων να αυξήσουν τα εισοδήματα της πόλης: να προσελκύσουν την έλευση μετοίκων στην Αθήνα με την παροχή προνομίων, να ενθαρρύνουν την εμπορική δραστη­ ριότητα του Πειραιά και κυρίως να επεκτείνουν την εκμετάλλευση των μεταλλείων αργύρου του Λαυρίου. Τα θέματα που αναπτύσσονται από τους δύο συγγραφείς έχουν πιθα­ νώς στόχο να στηρίξουν τις προσπάθειες του ρήτορα Εύβουλου και των φίλων του για την υιοθέτηση από το δήμο μιας σειράς νέων μέτρων, που συνιστούσαν ένα συνεπές πρόγραμμα. Η θεμελιώδης ιδέα του «προγράμματος» του Εύβουλου είναι ότι η ειρήνη συμβαδίζει με τα συμφέροντα της Αθήνας περισσότερο από τον πόλεμο. Ο Εύβουλος μπορεί να υπολογίζει στην υποστήριξη της πλειο­ ψηφίας των πλουσίων: οι εύποροι πολίτες επιθυμούν την ειρήνη, ώστε να δουν τις οικονομικές υποχρεώσεις τους να μειώνονται. Η μεγάλη του ικα­ νότητα έγκειται στο ότι κατάφερε να υποστηρίξει την πολιτική του ένας μεγάλος αριθμός φτωχών χάρη σε μια οικονομική μεταρρύθμιση. Η οργάνωση των οικονομικών της Αθήνας είναι αρκετά περίπλοκη. Δεν υπάρχει προϋπολογισμός με την κυριολεκτική σημασία του όρου.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

100

Κάποιες τακτικές δαπάνες χρηματοδοτούνται από ορισμένα τακτικά έσοδα σύμφωνα με ένα νόμο κατανομής που ανανεώνεται από έτος σε έτος, το μερισμόν. Συνήθως όμως, το συνολικό ποσό των εσόδων υπερ­ βαίνει αυτό των δαπανών που έχουν καθοριστεί από το μερισμό. Μέχρι τις μεταρρυθμίσεις του Εύβουλου ο δήμος διαθέτει μεγάλη ελευθερία όσον αφορά τη χρησιμοποίηση των πλεονασμάτων. Η αρχαία πρακτική ήθελε να διανέμονται τα απρόβλεπτα έσοδα μεταξύ των πολιτών. Το 483 ο Θεμι­ στοκλής κατάφερε να επικρατήσει μία άλλη αρχή- με δική του υποκίνηση αποφάσισε ο δήμος ότι τα έσοδα από τις νέες αργυροφόρες φλέβες των μεταλλείων του Λαυρίου θα αφιερώνονταν στην κατασκευή πλοίων. Ακόμα κι αν η πρακτική αυτή εμφανίζει μια κάποια ευκαμψία, η αρχή της κατανομής των πλεονασμάτων κατά προτεραιότητα σε στρατιωτικές δαπάνες παρέμεινε σε ισχύ. Το 378 φαίνεται ότι ο Καλλίστρατος θεσμο­ θέτησε αυτή την πρακτική δημιουργώντας ένα στρατιωτικό ταμείο, το

στρατιωτικόν. Το σύστημα αυτό ωθούσε σε μια δυναμική στρατιωτική πολιτική: κάθε βελτίωση της αθηναϊκής οικονομίας αποδέσμευε διαθέσιμους πόρους για νέες επιχειρήσεις. Ο Εύβουλος και οι φίλοι του, για να θέσουν τέλος σε αυτό το σύστημα που θεωρούσαν ότι αποτελούσε κίνητρο για σπατάλη και ιμπεριαλισμό, πέτυχαν την ψήφιση ενός νόμου που μετέθετε στο ταμείο των θεαμάτων -το θεωρικόν- το προνόμιο να λαμβάνει το πλεόνασμα. Η καταβολή ενός χρηματικού ποσού στους φτωχούς πολίτες που συμ­ μετέχουν σε κάποιες εορτές χρονολογείται, φαίνεται, από την εποχή του Περικλή. Η πληρωμή των θεατών αποτελεί ένα πολιτιστικό μέτρο της δημοκρατίας: οι φτωχοί πολίτες χάρη στην αποζημίωση που λαμβάνουν μπορούν να παρευρεθούν στις παραστάσεις και δεν απομακρύνονται από το θέατρο εξαιτίας του ενδεχόμενου να χάσουν τα έσοδα μιας ημέρας εργασίας. Εντούτοις, εάν οι διανομές σε περίσταση εορτών πολλαπλα­ σιαστούν, η λειτουργία του θεωρικού αλλάζει, τουλάχιστον εν μέρει: το θεωρικόν γίνεται ένα ταμείο βοήθειας και εξασφαλίζει ως ένα βαθμό την

τροφήν των φτωχών πολιτών (τη συντήρησή τους, κυριολεκτικά τη «δια­ τροφή τους», από την πόλη). Ο Εύβουλος παραχωρώντας τα πλεονάσμα­ τα σε διανομές αναβιώνει μια παράδοση παλαιότερη του Θεμιστοκλή. Ο νόμος του Εύβουλου εκπληρώνει τις επιθυμίες της πλειοψηφίας των φτω­ χών Αθηναίων.

f j 0 Ο Δ Ο Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

1Π1

Οι Αθηναίοι, με προτροπή του Εύβουλου, δημιουργούν ένα σώμα «αξιωματούχων επί τού θεωρικού», που εκλέγονται για τέσσερα έτη. Ο Εύβουλος, που επανεκλέγεται αρκετές φορές, διαθέτει τη μεγαλύτερη επιρροή μεταξύ των μελών αυτού του σώματος: χάρη σε αυτό το αξίωμα και την οικονομική του ικανότητα ελέγχει ολόκληρη τη διοίκηση της πόλης. Η καλή διαχείριση του Εύβουλου επιτρέπει την πραγματοποίηση ενός ευρέος προγράμματος δημόσιας ανάπτυξης αλλά και την κατα­ σκευή νέων τριήρεων. Δεν θα μπορούσαμε να κατηγορήσουμε τον Εύβουλο ότι θυσίασε σκόπιμα την άμυνα της Αθήνας. Η προσήλωσή του στην ειρήνη και η αντίθεσή του στις μακρινές εκστρατείες συνοδεύονται από μια αμυντική στρατηγική σε ξηρά και θάλασσα. Οι Αθηναίοι, σύμφωνα με τον Εύβουλο, πρέπει να διαθέτουν έναν πολυάριθμο στόλο για να δια­ σφαλίζουν τον ανεφοδιασμό τους. Πρέπει επίσης να επιβλέπουν με προ­ σοχή τα στρατηγικά σημεία που επιτρέπουν την πρόσβαση στην Αττική -τις Θερμοπύλες, την Εύβοια, τα Μέγαρα- και να εμποδίζουν την κατοχή τους από δηλωμένους ή ενδεχόμενους εχθρούς της πόλης. Ωστόσο, ο νόμος του Εύβουλου δημιουργεί μια νέα ακαμψία που καθι­ στά δυσκολότερο για τους Αθηναίους να ενεργήσουν αποτελεσματικά ανάλογα με τις περιστάσεις. Κάθε ρήτορας που προτείνει τη διάθεση των πλεονασμάτων σε στρατιωτικές επιχειρήσεις κινδυνεύει να βρεθεί αντιμέ­ τωπος με μία δημόσια κατηγορία για παρανομία (γραφή παρανόμων), καθώς το ψήφισμά του θα είναι αντίθετο με το νόμο του Εύβουλου. Η πολιτική του Εύβουλου θα παράσχει στους Αθηναίους μερικά έτη μεγάλης ευημερίας. Θα εμποδίσει όμως και την αντίστασή τους κατά του Φίλιππου. Από το 357 μέχρι το 354 ο βασιλιάς της Μακεδονίας αφοσιώνεται στην εκδίωξη των Αθηναίων από τις τελευταίες θέσεις που κατέχουν πλησίον του βασιλείου του. Το 356 καταλαμβάνει την Ποτίδαια και σπεύδει να παραδώσει την πόλη στους συμμάχους του Ολυνθίους για να κερδίσει τη συμπάθειά τους [Δημοσθένης, Β ' 'Ολυνθιακός, 7]. Καθώς ο συμμαχικός πόλεμος δεν τους επιτρέπει να επέμβουν οι ίδιοι δυναμικά εναντίον του Φίλιππου, οι Αθηναίοι προσπαθούν να συγκροτήσουν ένα συνασπισμό με τους βόρειους γείτονες του (IG II2, αρ. 127- Tod αρ. 157], Η προσπάθεια αυτή καταλήγει σε αποτυχία: οι σύμμαχοι των Αθηναίων -ο Κετρίπορις,

102

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝ α

βασιλιάς των δυτικών Οδρυσών, ο Γράβος, βασιλιάς των Ιλλυριών, και ο Λύππεισς, βασιλιάς των Παιάνων- δέχονται διαδοχικά επίθεση από το βασιλιά της Μακεδονίας το 356-355. Το φθινόπωρο του 355 ο Φίλιππος αρχίζει την πολιορκία της Μεθώνης. Χάνει το ένα του μάτι κατά τη διάρ­ κεια των μαχών, αλλά παρ’ όλα αυτά δεν το βάζει κάτω. Οι πρώτες αθη­ ναϊκές ενισχύσεις είναι ανεπαρκείς, ενώ ο δεύτερος στόλος που στέλνε­ ται σε βοήθεια της Μεθώνης φθάνει όταν η πόλη έχει ήδη καταληφθεί, στην αρχή του θέρους του 354. Κατά τη διάρκεια του ίδιου θέρους ο Φίλιππος προβαίνει στην κατάκτηση των πλούσιων πόλεων της θρακικής ακτής, συμμάχων και υποτελών στην Αθήνα: αν και αποτυγχάνει στη Νεά­ πολη, η οποία ενισχύεται από τον αθηναίο στρατηγό Χάρητα, καταλαμ­ βάνει εύκολα τα Άβδηρα και τη Μαρώνεια. Από το φθινόπωρο του 354 ο πόλεμος ανάμεσα στην Αθήνα και τον Φίλιππο θεωρητικά συνεχίζεται, αλλά δεν σημειώνεται πλέον καμιά στρα­ τιωτική σύγκρουση ανάμεσά τους. Η αιτία είναι απλή: οι Αθηναίοι έχουν εκδιωχθεί σχεδόν ολοκληρωτικά από τις πλησίον της Μακεδονίας περιο­ χές. Ο Εύβουλος και οι φίλοι του φαίνεται να θεωρούν τον πόλεμο με τον Φίλιππο ως de facto τελειωμένο. Ωστόσο, παρά την προσήλωσή τους στην ειρήνη, δεν κρίνουν απαραίτητο να συνάψουν με τον Φίλιππο επίση­ μη συνθήκη ειρήνης: μια τέτοια συνθήκη θα απαιτούσε πράγματι την επί­ σημη παραίτηση από την Αμφίπολη, που θα ήταν πολύ αντιδημοτική. Επι­ πλέον, εκείνοι οι Αθηναίοι που γνωρίζουν κάπως τη μακεδονική ιστορία έχουν λόγους να θεωρούν ότι οι επιτυχίες του Φίλιππου δεν θα έχουν μέλλον και ότι μια νέα περίοδος αναρχίας στη Μακεδονία θα επιτρέψει σύντομα στην Αθήνα να ανακτήσει τις θέσεις που δεν θα έχει αποποιηθεί επίσημα. Φαινομενικά, η συνέχιση μιας κατάστασης θεωρητικού πολέμου, που όμως δεν απαιτεί καμιά στρατιωτική προσπάθεια, προσφέρει πολλά πλεο­ νεκτήματα και δεν παρουσιάζει κανέναν κίνδυνο. Αν και ο Φίλιππος έχει εκδηλώσει μεγάλη επιδεξιότητα και δυναμικότητα, είναι δύσκολο για έναν Αθηναίο, το 354, να υποψιάζεται το εύρος των φιλοδοξιών του βασιλιά, πόσο μάλλον το να φανταστεί ότι ένας βασιλιάς της Μακεδονίας μπορεί μια ημέρα να επιτεθεί στην Αττική.

μ Αίο λ ο ς

τ ο υ φ ιλ ιπ π ο υ τ η ς

Μα κ ε δ ο ν ί α ς (360-346)

103

Οι <*9Χέζ του Γ' I £Q°v π ολέμ ου (357-352) Οι απαρχές αυτής της μακράς σύγκρουσης που θα επιτρέψει στον Φίλιπ­ πο, το 346>να επιβληθεί ως διαιτητής στις ελληνικές υποθέσεις παραμέ­ νουν ασαφείς. Ο Αριστοτέλης, στο τέλος της καταγραφής των αιτιών μιας στάσης, στο 5ο βιβλίο των Πολιτικών του, υπογραμμίζει ότι οι μεγάλες συγκρούσεις γεν­ νιούνται κάποιες φορές από πολύ μικρά πράγματα, και δίνει ένα παράδειγ­ μα το οποίο αντλεί από την ιστορία της Φωκίδας: «από μία επίκληρο προ­ κλήθηκε φιλονικία ανάμεσα στον Μνασέα, πατέρα του Μνάσωνος, και τον Ευθυκράτη, πατέρα του Ονόμαρχου, και αυτή η στάσις κατέστη η αρχή του Ιερού πολέμου» [Πολιτικά, V.4/I304a.10-13]. Μια ιδιωτική φιλονικία κατέληξε σε εμφύλιο πόλεμο και στη συνέχεια σε πανελλήνια σύγκρουση. Η ακριβής εξέλιξη αυτής της αλυσίδας γεγονότων, που πρέπει να ήταν σαφής για τους αναγνώστες του Αριστοτέλη, δυστυχώς μας διαφεύγει εντελώς. Τα εδάφη των Δελφών αποτελούν, γεωγραφικά, τμήμα της Φωκίδας, η πόλη των Δελφών όμως κρατιέται όσο είναι δυνατόν μακριά από το Φωκικό Κοινό. Επιπλέον, το ιερό των Δελφών δεν διοικείται μόνο από τους Φωκείς, ούτε μόνο από τους Δελφούς, αλλά από το Αμφικτυονικό Συνέ­ δριο, το οποίο αντιπροσωπεύει το σύνολο των γειτονικών λαών δύο ιερών, της Δήμητρας στις Θερμοπύλες και του Απόλλωνα στους Δελφούς. Οι Φωκείς στην πλειοψηφία τους είναι παραδοσιακά εχθροί των Θεσσαλών και των Θηβαίων επιδιώκουν, επομένως, την υποστήριξη των Αθη­ ναίων, των Σπαρτιατών ή και των δύο πόλεων. Αμέσως μετά τα Λεύκτρα, η ισορροπία των δυνάμεων υποχρέωσε τους Φωκείς να δεχτούν τη θηβαϊκή ηγεμονία, αλλά από το 362 η επιθυμία τους για ανεξαρτησία εκδηλώ­ νεται ξανά, καθώς αρνούνται να συμμετάσχουν στην εκστρατεία του Επα­ μεινώνδα στην Αρκαδία. Ωστόσο, είναι πιθανόν μία φωκική πολιτική παρά­ ταξη να πρόσκειται στους Θηβαίους. Οι Δελφοί είναι στην πλειοψηφία τους εχθροί των Φωκέων και επομέ­ νως, όπως είναι λογικό, φίλοι των Θηβαίων. Υπάρχει όμως και ένα μέρος του πληθυσμού που πρόσκειται φιλικά προς τους Φωκείς και τους Αθη­ ναίους, ο επικεφαλής του οποίου, ο Αστυκράτης, είχε εξοριστεί το 363 και είχε καταφύγει στην Αθήνα. Η Αμφικτυονία έχει τη διοίκηση του ιερού των Δελφών (μια επιτροπή

104

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ λ

ναοποιών, ιδιαίτερα, αναλαμβάνει τον έλεγχο της ανοικοδόμησης του ναού του Απόλλωνα μετά το σεισμό του 373). Το Αμφικτυονικό Συνέδριο φυσικά είναι υπεύθυνο να τιμωρήσει τις προσβολές προς τα συμφέροντα του θεού και κυρίως τις καταπατήσεις της ιερής γης, μερικές φορές, όμως, επιλαμ­ βάνεται και ιεροσυλιών άσχετες με το ιερό: ορισμένοι προσπαθούν να του προσδώσουν το ρόλο ενός διεθνούς θρησκευτικού δικαστηρίου. Η σύνθε­ ση του Αμφικτυονικού Συνεδρίου στις αρχές του 4ου αιώνα, με τον αριθμό των αντιπροσώπων (ίερομνημόνων) κάθε φύλου είναι η εξής: Δελφοί

2

Θεσσαλοί

2

Φωκείς

2

Περίοικοι Θεσσαλών

10

Βοιωτοί

2

(συγκεκριμένα Αχαιοί της Φθιώτιδος 2

Λοκροί

2

Μάγνητες

2

Ίωνες

2

Αινιάνες

2

(από τους οποίους Αθηναίοι) 1

Μαλιείς

2

Δωριείς

Περραιβοί- Δόλοπες)

2

2

Είναι σαφές ότι, εάν κάποιο μέλος της Αμφικτυονίας που δεν ανήκει στους Θεσσαλούς ελέγχει ολόκληρη τη Θεσσαλία, εξασφαλίζει την από­ λυτη πλειοψηφία. Αυτή η περίπτωση είναι αρκετά σπάνια, καθώς η Θεσσαλία βρίσκεται ως επί το πλείστον διαιρεμένη. Το 357 όμως, μετά τη δολοφονία του Αλέ­ ξανδρου των Φερών και τη συμφιλίωση των τυράννων των Φερών με τους αντιπάλους τους, όλοι οι Θεσσαλοί βρίσκονται στη σφαίρα επιρροής της Θήβας. Το γεγονός αυτό δίνει στους Βοιωτούς, με την ενίσχυση των Λοκρών και των Δελφών, μεγάλη πλειοψηφία κατέχοντας 18 από τις 24 ψήφους. Οι Θηβαίοι αποφασίζουν να χρησιμοποιήσουν την Αμφικτυονία, την οποία ελέγχουν, για να ξεκαθαρίσουν κάποιους παλιούς λογαρια­ σμούς και να αποκαταστήσουν τη δύναμή τους. Η Θήβα έχει ακόμα περισσότερο την εντύπωση ότι είναι ελεύθερη να αναπτύξει ξανά επιθετι­ κή πολιτική, καθώς το ενδιαφέρον της Αθήνας μονοπωλεί ο Συμμαχικός πόλεμος. Στο Αμφικτυονικό Συνέδριο του φθινοπώρου του 3575 οι Θηβαίοι

5.

Η χρονολόγηση του Γ' Ιερού πολέμου είναι αμφισβητούμενη. Ωστόσο, ακόμα κι αν οι απόλυτες χρονολογίες που προτείνονται εδώ δεν είναι παρά εύλογες υποθέ­ σεις, η σειρά των γεγονότων είναι σχεδόν βέβαιη.

f l ΑΝΟΔΟΣ TOY Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ Α Κ Ε Δ 0Ν ΙΑ Σ (360-346)

105

πετυχαίνουν την καταδίκη των Σπαρτιατών σε ένα πρόστιμο 500 ταλάντων (για την κατάληψη της Καδμείας πριν από είκοσι πέντε έτη), και των Φωκέων σε ένα πρόστιμο του ίδιου ύψους για κάποιες καταπατήσεις της ιερής γη ς ,

Πρόκειται για τεράστια ποσά, μεγαλύτερα από εκείνα που επέβαλε η

Αθήνα κατά τον 5ο αιώνα στο σύνολο της ηγεμονίας της. Καθώς οι «ιερό­ συλοι» δεν κατέβαλαν τα χρήματα, το Αμφικτυονικό Συνέδριο διπλασιάζει την άνοιξη του 356 το πρόστιμο. Είναι πιθανόν ότι οι Θηβαίοι έλπιζαν ότι αυτή η ωμή πίεση θα ενίσχυε τις φιλοθηβάίκές παρατάξεις της Φωκίδας και ότι μέλη των τελευταίων θα έρχονταν να ικετεύσουν για μείωση του ύψους του προστίμου. Η εκτίμηση αυτή αποδεικνύεται εσφαλμένη. Ο αδιάλλακτος Φιλόμηλος πείθει τους συμπολίτες του να απορρίψουν τις αμφικτυονικές κυρώσεις και πετυχαίνει να εκλεγεί στρατηγός με πλήρεις εξουσίες. Αφού συγκέντρωσε μερικά στρατεύματα, εξαπέλυσε επίθεση κατά των Δελφών το απροσδόκητο χτύπημα έχει επιτυχία. Οι Φωκείς γίνονται κύριοι της πόλης των Δελφών (όπου εγκαθιστούν στην εξουσία τους φίλους τους) και του ιερού του Απόλλωνα [Διόδωρος, XVI .24.4]. Ο Φιλόμηλος στέλνει τότε πρέσβεις σε ολόκληρη την Ελλάδα οι οποίοι δια­ κηρύττουν ότι οι Φωκείς ανέκτησαν τη θέση που κατείχαν οι πρόγονοί τους στους Δελφούς και ότι θα απέχουν από κάθε λεηλασία των ιερών θησαυρών. Οι απεσταλμένοι των Φωκέων τυγχάνουν ευνοϊκής υποδοχής στην Αθήνα και τη Σπάρτη, το Αμφικτυονικό Συνέδριο, όμως, αντιδρά, κηρύσσοντας το φθινόπωρο του 356 έναν ιερό πόλεμο κατά των ιερόσυ­ λων Φωκέων. Στην αρχή της άνοιξης του 355, οι Θηβαίοι, οι Θεσσαλοί και οι σύμμα­ χοί τους απολαμβάνουν ένα σαφές αριθμητικό πλεονέκτημα: ο Φιλόμηλος δεν έχει θελήσει, για λόγους προπαγάνδας, να οικειοποιηθεί φανερά τους ιερούς θησαυρούς, αλλά ούτως ή άλλως η στρατολόγηση πολυάριθμων μισθοφόρων απαιτεί χρόνο. Ύστερα από κάποιες περιορισμένες επιτυ­ χίες, ο Φιλόμηλος συντρίβεται από τους αντιπάλους του στην ίδια τη Φωκίδα, στη Νέωνα-σύμφωνα με θρησκευτικές παραδόσεις ο Φιλόμηλος ρίχτηκε από την κορυφή ενός απότομου βράχου τιμωρώντας τον εαυτό του με την ποινή των ιερόσυλων [Διόδωρος, XVI .31.4]. Ο πόλεμος φαίνε­ ται να έχει τελειώσει, και μάλιστα σε τέτοιο σημείο ώστε οι Θηβαίοι δεν διστάζουν να στείλουν στην Ασία κατά τη διάρκεια του θέρους του 355 5.000 οπλίτες υπό την αρχηγία του στρατηγού τους Παμμένη σε ενίσχυση

106

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

του επαναστατημένου σατράπη Αρτάβαζου. Αυτή η εκστρατεία έχει ίσως στόχο να επαναβεβαιώσει το ενδιαφέρον των Θηβών για τις βόρειες περιοχές. Ο Παμμένης, που φιλοξενούσε τον Φίλιππο όταν ο νεαρός πρί­ γκιπας ήταν όμηρος στη Θήβα (και, λέγεται, ότι υπήρξε και εραστής του), γίνεται δεκτός με εγκαρδιότητα στη Μακεδονία και βοηθά το βασιλιά να καταλάβει μερικά φρούρια της Θράκης. Εντούτοις, οι δύο κύριοι στόχοι των Θηβαίων είναι πιθανώς η ενίσχυση των ταμείων της πόλης και η απο­ μάκρυνση των στρατευμάτων που είχαν στρατολογηθεί για να αγωνι­ στούν εναντίον των Φωκέων, τα οποία η προφανής νίκη κατά του αντιπά­ λου καθιστούσε άχρηστα εάν όχι ανεπιθύμητα στη Βοιωτία. Γίνεται, ωστόσο, αρκετά γρήγορα αντιληπτό ότι ο Ονόμαρχος, ο στρατηγός που αντικατέστησε τον Φιλόμηλο ως επικεφαλής των Φωκέων, δεν είναι καθόλου αποφασισμένος να υπακούσει στους Αμφικτύονες: χρησιμοποιεί χωρίς αιδώ τους σημαντικούς θησαυρούς του Απόλλωνα και στρατολογεί περισσότερους από 20.000 μισθοφόρους. Μια δύναμη που διαθέτει χρήματα μπορεί εύκολα να καλύψει τις ανθρώπινες απώλειες. Επιπλέον, η εξέλιξη της κατάστασης στη Θεσσαλία φαίνεται ευνοϊκή για τους Φωκείς: ο πόλεμος ανάμεσα στον Λυκόφρονα των Φερών και τους άλλους Θεσσαλούς ξαναρχίζει. Οι Φωκείς συμμαχούν με τους τυράννους των Φερών. Η συλλογιστική τους είναι απλή: εάν καταφέρουν να ελέγξουν τη Θεσσαλία, θα αποκτήσουν την πλειοψηφία στην Αμφικτυσνία· σαν απο­ τέλεσμα θα σταματήσει ο αμφικτυονικός πόλεμος, και θα ακυρωθούν οι κυρώσεις που έχουν απαγγελθεί εναντίον τους. Το 354 ο αδελφός του Ονόμαρχου, ο Φάυλλος, αναλαμβάνει να κατα­ λάβει τη Θεσσαλία. Οι εχθρικοί προς τους τυράννους των Φερών Θεσσαλοί -και κυρίως οι Αλευάδες της Λάρισας- απευθύνουν έκκληση στον Φίλιππο. Η επέμβαση ενός μακεδόνα βασιλιά στις υποθέσεις της Θεσσα­ λίας δεν αποτελεί κάτι καινούργιο: ο ίδιος ο Φίλιππος, το 358, είχε διεξα­ γάγει μια σύντομη εκστρατεία στην περιοχή. Εντούτοις, εξαιτίας της εμπλοκής του Ιερού πολέμου με τις θεσσαλικές συγκρούσεις, η Ελλάδα βρίσκεται διαιρεμένη σε δύο μεγάλους συνασπισμούς: από τη μία πλευ­ ρά βρίσκονται οι Θηβαίοι, οι Λοκροί, η πλειοψηφία των Θεσσαλών και ο Φίλιππος και από την άλλη οι τύραννοι των Φερών και οι Φωκείς τους οποίους υποστηρίζουν οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες (που αποφεύγουν, ωστόσο, να συνδεθούν ολοφάνερα με τους «ιερόσυλους»).

Η 0 0 Δ ΟΧ ΤΟ Υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ ΜΛΚΕΔ ΟΝΙΛΣ (360-346)

107

Ο Φίλιππος, αρχικά νικητής σε μια περιορισμένη συμπλοκή, ηττάται στη συνέχεια δύο φορές από τον Ονόμαρχο στη Θεσσαλία (353). Η ήττα είναι πολύ σοβαρή όχι μόνο εξαιτίας του πλήθους των μακεδονικών απω­ λειών, αλλά και εξαιτίας της απήχησής της: σχεδόν παντού δημιουργού­ νται αμφιβολίες για την πραγματική δύναμη του Φίλιππου και τις στρα­ τιωτικές του ικανότητες. Ο Φίλιππος πρέπει να πάρει την εκδίκησή του όσο το δυνατόν γρηγο­ ρότερα, εάν θέλει να διατηρήσει τους θεσσαλούς συμμάχους του και να αποκαταστήσει το γόητρό του απέναντι στα στρατεύματά του. Αποσύρεται στη Μακεδονία διακηρύσσοντας, όμως, ότι υποχωρεί με τον τρόπο ενός κριού, για να επιτεθεί με περισσότερη δύναμη [Πολύαινος, 11.38.2]. Αφού έχει συγκεντρώσει και ασκήσει ένα νέο στράτευμα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, εισχωρεί την άνοιξη του 352 στη Θεσσαλία. Ξεκινά από την κατάληψη του λιμένα των Παγασών, εμποδίζοντας έτσι την απόβαση των ενισχύσεων που στέλνει η Αθήνα υπό την αρχηγία του στρατηγού Χάρητα. Αντιμετωπίζει έπειτα τον Ονόμαρχο στην τοποθεσία Κροκωτό Πεδίο και επιτυγχάνει ολοκληρωτική νίκη: οι Φωκείς χάνουν 9.000 άνδρες. Για να σπείρει τον τρόμο και να επιδείξει το ζήλο που τον διακατέχει όσον αφορά το θεό των Δελφών, ο Φίλιππος σταυρώνει το πτώμα του Ονόμαρχου και ρίχνει στη θάλασσα 3.000 φωκείς αιχμαλώτους (αυτή ήταν η τιμω­ ρία που επιφυλάσσεται στους ιερόσυλους). Εκμεταλλεύεται αυτήν τη νίκη καταλαμβάνοντας τις Φερές και επιτυγχάνοντας να εκλεγεί ισόβιος αρχη­ γός του Θεσσαλικού Κοινού (Ταγός). Η Θεσσαλία δεν προσαρτάται στη Μακεδονία, ο Φίλιππος, όμως, συγκεντρώνει στο πρόσωπό του τη βασιλι­ κή εξουσία της Μακεδονίας και την ανώτατη αρχή της Θεσσαλίας. Έχοντας ρυθμίσει λοιπόν τις θεσσαλικές υποθέσεις σύμφωνα με το συμφέρον του, ο Φίλιππος προσπαθεί να καταδιώξει τους Φωκείς στα ίδια τα εδάφη τους-προχωρά προς τις Θερμοπύλες, το πέρασμα που ελέγχει την πρόσβαση στην κεντρική Ελλάδα, τη Βοιωτία και την Αττική. Όταν βρίσκει τη θέση αυτή να κατέχεται από αθηναϊκά, σπαρτιατικά και αχαϊκά στρατεύματα, δεν επιμένει και αποσύρεται στη Θεσσαλία. Γ ια τους Αθη­ ναίους η αναχαίτιση του Φίλιππου στις Θερμοπύλες ήταν απόλυτη ανά­ γκη, καθώς, αν διέβαινε τις Θερμοπύλες, κανένας δεν θα μπορούσε πια να κλείσει σε έναν Φίλιππο, σύμμαχο των Θηβαίων, το δρόμο για την Αττι­ κή. Μέσα σε μερικούς μήνες, το θέατρο του πολέμου μεταξύ του Φίλιπ­

108

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ α

που και των Αθηναίων, ενώ αρχικά βρισκόταν κοντά στη Μακεδονία, έχει μεταφερθεί κοντά στην Αθήνα. Παρά την υποχώρηση του βασιλιά της Μακεδονίας, η απόπειρά του έχει ένα μεγάλο αντίκτυπο: για πρώτη φορά μετά τους Μηδικούς πολέ­ μους, ένα στράτευμα ερχόμενο βόρεια της Θεσσαλίας απειλεί τις πόλεις της κεντρικής και νότιας Ελλάδας. Επιπλέον, ο Φίλιππος έχει εκδηλώσει σαφώς την πρόθεσή του να επέμβει νοτιότερα. Η δύναμή του και οι φιλο­ δοξίες που έχει εκφράσει, τον καθιστούν έναν πιθανό διαιτητή στις ελλη­ νικές συγκρούσεις: πολλές πόλεις και κόμματα ετοιμάζονται να του απευ­ θύνουν έκκληση. Ο Φίλιππος, αν και έχει αναχαιτιστεί τον Αύγουστο στις Θερμοπύλες, δεν παραμένει αδρανής κατά το υπόλοιπο θέρος. Αφού βάζει τα στρατεύματά του να διανύσουν περισσότερα από 1.000 χιλιόμετρα, οδηγεί το στρατό του εναντίον του βασιλιά των Οδρυσών Κερσοβλέπτη και φθάνει τον Νοέμβριο στην Προποντίδα, απειλώντας έτσι τους Αθηναίους σε μία περιοχή ζωτικής σημασίας για τον ανεφοδιασμό τους σε σιτάρι.

Οι υποθέσεις της Θ ράκης. Ο Φ ίλιππος στα Στενά Ο θάνατος του ισχυρού βασιλιά των Οδρυσών Κότυος το 359 και η διαί­ ρεση της Θράκης σε τρία βασίλεια -του Βηρισάδη και στη συνέχεια του Κετρίπορη στα δυτικά, του Αμάδοκου στο κέντρο και του Κερσοβλέπτη στην ανατολή- απαλλάσσει τη Μακεδονία από έναν σοβαρό κίνδυνο, επι­ τρέπει όμως και στους Αθηναίους να εδραιώσουν τις θέσεις τους σε αυτή την περιοχή: μία συνθήκη που συνάπτεται το 357 ανάμεσα στην Αθήνα και τους τρεις βασιλείς της Θράκης προβλέπει ότι οι ελληνικές πόλεις της περιοχής θα πληρώνουν ταυτόχρονα τον παραδοσιακό φόρο στους ηγε­ μόνες των Οδρυσών και την «εισφορά» (σύνταξις) που απαιτείται από την Αθηναϊκή Συμμαχία [IG II2, αρ. 126· Tod αρ. 151]. Σε ένα σημείο τουλάχιστον, η Αθήνα και ο Φίλιππος έχουν παρόμοιες πολιτικές: και οι δύο δυνάμεις προσπαθούν να συντηρήσουν τον πολιτικό κατακερματισμό της Θράκης. Κατά τ’ άλλα, η διπλωματική κατάσταση είναι εξαιρετικά ασταθής: καθένας από τους τρεις βασιλείς συμμαχεί άλλοτε με τον Φίλιππο και άλλοτε με την Αθήνα. Έπειτα από πολλές μετα­ στροφές ο Κερσοβλέπτης προσεγγίζει το 353 την Αθήνα. Υποκινείται από

1

f l ΑΝΟΔΟΣ TOY Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

109

γην απουσία του Φίλιππου, ο οποίος είναι απασχολημένος στη Θεσσαλία, ολλά και από την πίεση που ασκεί ο αθηναίος στρατηγός Χάρης: ο τελευ­ ταίος, αφού έχει καταστρέψει ολοκληρωτικά την ελληνική πόλη της

Σηστού, εγκαθιστά δύο

αθηναϊκές κληρουχίες στη Χερσόνησο. Κατά την

περίοδο της εξασθένισης που ακολουθεί μετά τον Συμμαχικό πόλεμο, η

Χερσόνησος είναι η μόνη περιοχή όπου η Αθήνα βλέπει τη δύναμή της εδραιωμένη: τα οφέλη δεν είναι αμελητέα, καθώς αυτή η χερσόνησος αποτελεί στρατηγική θέση στο δρόμο του σιταριού. Για να προστατευτούν από τον Κερσοβλέπτη, ο Αμάδοκος, αλλά και οι ελληνικές πόλεις της Περίνθου και του Βυζαντίου ζητούν τη βοήθεια του Φίλιππου: ο μακεδόνας βασιλιάς απαντά με προθυμία στην έκκλησή τους (στο τέλος του θέρους του 352). Ύστερα από μια εξαιρετικά γρήγορη πορεία, πολιορκεί το Ηραίον Τείχος, οχυρή πόλη ευρισκόμενη στα παρά­ λια της Προποντίδας, εκατό χιλιόμετρα από τη Χερσόνησο. Η επέμβαση του Φίλιππου, που απειλεί ταυτόχρονα τις αθηναϊκές κλη­ ρουχίες της Χερσονήσου και τον ανεφοδιασμό της Αττικής, προκαλεί εντονότατη ανησυχία στην Αθήνα. Αποφασίζεται η ανάληψη μιας ασυνήθι­ στης πολεμικής προσπάθειας: ψηφίζεται η καθέλκυση σαράντα τριήρεων και η αποστολή στη Θράκη όλων των οπλιτών που έχουν ηλικία μικρότε­ ρη των σαράντα πέντε ετών [Δημοσθένης, Γ' ’Ολυνθιακός, 4-5]. Τα δρα­ στικά μέτρα που ψηφίζονται από την Εκκλησία μένουν, ωστόσο, νεκρό γράμμα: οι Αθηναίοι αρχικά διστάζουν, και στη συνέχεια, όταν διαδίδεται ότι ο Φίλιππος είναι άρρωστος ή ακόμα και νεκρός (έχουν κυκλοφορήσει και οι δύο φήμες), εκτιμούν ότι η κατάσταση θα ρυθμιστεί μόνη της και παραιτούνται από το σχέδιο τους για εκστρατεία. Το αποτέλεσμα αυτής της ολιγωρίας είναι ότι ο Φίλιππος, ο οποίος έχει παραλύσει από την ασθένεια πολύ λιγότερο από όσο πίστευαν στην Αθήνα, καταλαμβάνει την άνοιξη ή στην αρχή του θέρους του 351 το Ηραίον Τείχος και καταφέρνει να υποτάξει έναν αριθμό υποτελών του Κερσοβλέπτη. Ο τελευταίος, αρκετά αποδυναμωμένος, αναγκάζεται να παραδώσει το γιο του ως όμηρο στον Φίλιππο και πιθανώς να πληρώσει φόρο. Ο Φίλιππος παραδίδει το Ηραίον Τείχος στους Περινθίους: πρόκει­ ται για έναν επιδέξιο ελιγμό, όπως και στην περίπτωση της απόδοσης της Ποτίδαιας στους Χαλκιδείς, με τον οποίο ο Φίλιππος εξασφαλίζει για λίγο χρόνο την πίστη και τον εφησυχασμό ενός συμμάχου πριν τον υποτάξει.

110

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Αφού έχει επιδείξει έτσι τη δύναμή του, αφού έχει αποδυναμώσει τους αντιπάλους του και παγιώσει το δίκτυο των συμμαχιών του, επιστρέφει στη Μακεδονία: αποφεύγει επισταμένως να αφήσει μακεδονικές φρουρές ανάμεσα σε πληθυσμούς που δεν είχαν πλήρως υποταχθεί, είναι όμως φανερό ότι θα επέμβει και πάλι στην ανατολική Θράκη μόλις το κρίνει σκόπιμο.

Ο Α ' Φ ιλιππικός του Δ ημοσθένη Σε διάστημα λίγο μεγαλύτερο του ενός έτους, από την άνοιξη του 352 έως την άνοιξη του 351, η Μακεδονία έχει γίνει η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη του αιγαιακού κόσμου. Από τις Θερμοπύλες μέχρι την Προποντί­ δα, ο Φίλιππος ελέγχει μια τεράστια έκταση χωρίς προηγούμενο στον βαλκανικό κόσμο, που αντιστοιχεί σε ένα τόξο περισσότερο από χίλια χιλιόμετρα. Το διακύβευμα της σύγκρουσης μεταξύ της Αθήνας και του Φίλιππου έχει αλλάξει μορφή: δεν πρόκειται πια για την κατοχή ορισμέ­ νων θέσεων στη μακεδονική ακτή, αλλά για την ασφάλεια της Αττικής και του αθηναϊκού ανεφοδιασμού. Μπροστά στις εξαιρετικές επιτυχίες του Φίλιππου, κάποιοι Αθηναίοι καταλαμβάνονται από ηττοπάθεια: σε τι θα χρησιμεύσει να του εναντιωθούν, εάν είναι αήττητος; Πολλοί από εκεί­ νους που το 353 θεωρούσαν τον Φίλιππο ασήμαντο, το 351 τον θεωρούν ακατανίκητο: και οι δύο απόψεις έχουν πρακτικά την ίδια συνέπεια, την απραξία. Μέσα σε αυτή την κατάσταση, μπροστά σε Αθηναίους αμήχανους, φοβισμένους και ανίκανους να σκεφτούν λογικά εξαιτίας της προόδου του Φίλιππου, εκφώνησε ο Δημοσθένης, πιθανώς το 351®, τον Α' Φιλιππικό του. Ο Δημοσθένης αρχίζει με ένα παράδοξο: Ακριβώς αυτό που σας έβλαψε περισσότερο κατά το παρελθόν είναι αυτό που πρέπει να σας καθησυχάζει περισσότερο για το μέλλον [...]. Αυτό είναι το ότι η κακή κατάσταση των υποθέσεών σας οφείλεται στο ότι δεν κάνατε τίποτα από όσα έπρεπε. [§ 2]

6.

Υπέρ αυτής της χρονολόγησης μου επιτρέπεται να παραπέμψω στην επιχειρημα­ τολογία που έχω αναπτύξει στο έργο μου Démosthène, Paris, Fayard, 1990, σ. 110.

μ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

111

Στη συνέχεια, ο Δημοσθένης διασαφηνίζει την άποψή του, με ιστορικά παραδείγματα άσχημων καταστάσεων που ανατράπηκαν χάρη σε δραστι­ κές ενέργειες. Ένα από αυτά τα παραδείγματα είναι ο ίδιος ο Φίλιππος: Υπήρχε ένα πράγμα που ήξερε καλά, Αθηναίοι, αυτό είναι ότι όλες οι θέσεις αποτελούν εξίσου έπαθλα του πολέμου που προσφέρονται σε όλους ακα­ θόριστα, και ότι σύμφωνα με ένα νόμο της φύσης, τα αγαθά των απόντων ανήκουν σε εκείνον που είναι έτοιμος να τα αρπάξει. [§ 5-6] Ο Φίλιππος αποτελεί πρότυπο και επομένως μπορούν να τον μιμηθούν και να τον αντιμετωπίσουν: αρκεί οι Αθηναίοι να υιοθετήσουν τις ίδιες αρχές με εκείνον και «με τη βοήθεια των θεών» θα εκδικηθούν «αυτό τον άνθρωπο». Το συμπέρασμα που συνάγεται καθαρά από το πρώτο τμήμα του Α ' Φιλιππικού, είναι ότι η κατάσταση εξαρτάται εξολοκλήρου από τη στάση των Αθηναίων. Το δεύτερο τμήμα αποτελεί η σαφής και ακριβής έκθεση ενός σχεδίου δράσης, που περιλάμβανε κυρίως την αποστολή ενός εκστρατευτικού σώματος στο βόρειο Αιγαίο, το οποίο θα αναλάμβανε να διεξαγάγει έναν πόλεμο παρενόχλησης εναντίον του Φίλιππου στην ίδια τη Μακεδονία. Στον επίλογο, ο Δημοσθένης παρουσιάζει πολύ καθαρά τον κίνδυνο: Και αν δεν θελήσουμε σήμερα να τον πολεμήσουμε εκεί, ίσως να αναγκα­ στούμε να το κάνουμε εδώ. [§ 50] Το 351 ο Δημοσθένης δεν είναι παρά μόνο τριάντα τριών ετών. Έχει γίνει γνωστός από την ενηλικίωσή του με τις εξαίσιες αγορεύσεις που έχει εκφωνήσει κατά των κηδεμόνων του, αλλά το τραύλισμα και η ατολμία του τον εμπόδισαν για κάποιο χρονικό διάστημα να εισακουστεί από το δήμο στην Εκκλησία- ξεπέρασε αυτές τις δυσκολίες με τη βοήθεια ασκή­ σεων (ο Πλούταρχος μας λέει ότι έκανε εξάσκηση απαγγέλλοντας μακρές περικοπές με βότσαλα στο στόμα). Οι πρώτοι πολιτικοί λόγοι του Δημο­ σθένη που μας έχουν διασωθεί (πιθανώς όχι οι πρώτοι που εκφώνησε), ιδιαίτερα ο λόγος Κατά Λεπτίνην, που αντιτίθεται στην κατάργηση φορο­ λογικών απαλλαγών, και ο Περί Συμμοριών, που αποτρέπει τους Αθηναί­ ους από την εμπλοκή σε εχθροπραξίες εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά το

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

112

354, υποδηλώνουν ότι ο νέος ρήτορας έχει στηρίξει για κάποιο χρονικό

διάστημα τη δράση του Εύβουλου. Μετά το 353 απομακρύνεται από τον τελευταίο, προτείνοντας αθηναϊκές επεμβάσεις στην Πελοπόννησο (Υπέρ

Μεγαλοπολιτών) και στη συνέχεια στο ανατολικό Αιγαίο: στο λόγο Υπέρ τής Ροδίων Ελευθερίας ζητά από τους συμπολίτες του να βοηθήσουν τους ρόδιους δημοκρατικούς να ανακτήσουν την εξουσία, ώστε, στο όνομα της υπεράσπισης της δημοκρατίας, να επανακτήσουν την επιρροή που έχασαν κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου. Επαγρύπνηση όσον αφορά όλους τους αντιπάλους, δηλωμένους ή πιθανούς, και πρόθεση να αρπάξουν κάθε ευνοϊκή ευκαιρία ώστε να απο­ καταστήσουν την πρωτοκαθεδρία της Αθήνας: αυτοί είναι οι δύο άξονες της δυναμικής -ή ακόμα ιμπεριαλιστικής- πολιτικής που προτείνει ο Δημοσθένης, προτού μάλιστα η κατάσταση τον οδηγήσει να καταγγείλει τη μακεδονική απειλή. Η επιχειρηματολογία του Α' Φιλιππικού επανα­ λαμβάνει, εν μέρει, αυτήν προηγούμενων λόγων και η αποτυχία των προτάσεών του είναι επανάληψη της αποτυχίας των προηγούμενων προτάσεων. Η πλειοψηφία του λαού μένει προσηλωμένη στην αμυντική πολιτική που συνιστά ο Εύβουλος. Ο Δημοσθένης, ωστόσο, δεν αποτελεί απαραίτητα φωνή βοώντος εν τη ερήμω: έχει ίσως την υποστήριξη μιας σημαντικής μειονότητας πολιτών, η οποία βαθμιαία διευρύνεται.

Ο π ό λεμ ο ς της Ολννθον Από το 353, σύμφωνα με έναν υπαινιγμό στον Κατ' Άριστοκράτους του Δημοσθένη [§ 107], οι Ολύνθιοι, ανήσυχοι από την αύξηση της μακεδονι­ κής δύναμης, έχουν αρχίσει να απομακρύνονται από τον Φίλιππο και να προσεγγίζουν τους Αθηναίους. Οι ανπμακεδόνες ρήτορες, που απο­ κτούν ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή στην Όλυνθο, προτρέπουν σε μία χωριστή ειρήνη με την Αθήνα, η οποία συνάπτεται αναμφίβολα κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 352-351. Ο Φίλιππος αντιδρά σε αυτή την παραβίαση της συνθήκης με εισβολή στα χαλκιδικά εδάφη, που συνο­ δεύεται από λεηλασία, ίσως κατά την επιστροφή του στη Μακεδονία μετά την εκστρατεία του στη Θράκη. Δεν προχωρά, ωστόσο, σε καμιά προσάρτηση και αποσύρει τα στρατεύματά του, αφού κάνει επίδειξη της δύναμής του.

μ ΑΝΟΔΟΣ ΤΟ Υ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗ Σ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑ Σ (360-346)

113

Φαίνεται ότι ο Φίλιππος, το 351 και το 350, αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος των προσπαθειών του στη σταθεροποίηση των βόρειων και δυτι­ κών συνόρων του βασιλείου του (με εκστρατείες στην Ιλλυρία και την Ήπειρο) καθώς και στην οργάνωση της Θεσσαλίας. Στην αρχή του θέρους του 349, ο Φίλιππος κρίνει ότι ήρθε η στιγμή να κατακτήσει τη Χαλκιδική. Στέλνει τελεσίγραφο στους Ολυνθίους απαιτώ­ ντας να του παραδώσουν δύο μακεδόνες πρόσφυγες, τους ετεροθαλείς αδερφούς του Αρριδαίο και Μενέλαο. Η άρνηση των Ολυνθίων προκαλεί την άμεση μακεδονική εισβολή. Είναι πιθανόν το αίτημα της έκδοσης να μην αποτελούσε παρά μόνο μια πρόφαση- δεν μπορούμε, ωστόσο, να αποκλείσουμε και την περίπτωση να υπήρξαν στη Μακεδονία το 351-350 εσωτερικές αναταραχές και οι Ολύνθιοι να είχαν δεχθεί τους δύο Αργεάδες πρίγκιπες με την πρόθεση να στηρίξουν τις δυναστικές τους αξιώσεις κατά του Φίλιππου. Οι Ολύνθιοι ευρισκόμενοι υπό απειλή επιζητούν τη συμμαχία και τη στρατιωτική βοήθεια της Αθήνας. Ο Δημοσθένης, στον Α ' ’Ο λυνθιακό του, υποστηρίζει με θέρμη την έκκληση της Ολύνθου. Σύμφωνα με το ρήτορα, τη μεταστροφή της ισορροπίας των δυνάμεων υπέρ του Φίλιπ­ που εξηγεί η αντίθεση ανάμεσα στη δυναμικότητα του τελευταίου και την αδράνεια, από την άλλη, των Αθηναίων. Εάν οι αντίπαλοι συνεχίσουν να κρατούν την ίδια στάση, είναι βέβαιο ότι η μεταστροφή αυτή θα συνεχι­ στεί «μέχρι τέλους». Ύστερα από αυτή την προειδοποίηση, ο Δημοσθένης παρουσιάζει ένα σχέδιο δράσης. Οι Αθηναίοι πρέπει να στείλουν στο βόρειο Αιγαίο δύο εκστρατευτικά σώματα, το ένα στη Χαλκιδική για να υπερασπιστούν τις πόλεις που βρίσκονται υπό απειλή, και το άλλο στη Μακεδονία για να καταστρέψουν το βασίλειο του Φίλιππου. Αυτή η διπλή επέμβαση είναι απαραίτητη, σύμφωνα με τον Δημοσθένη, για να υποχρεω­ θεί ο Φίλιππος σε παράδοση [§ 17-18]. Οι Αθηναίοι συνάπτουν γρήγορα τη συμμαχία που ζητούν οι Ολύνθιοι. Μένει να τηρήσουν αυτήν τη συμμαχία στέλνοντας ενισχύσεις. Φαίνεται όμως ότι ένα μέρος των πολιτών φοβήθηκε με την ιδέα της εκ νέου ανά­ ληψης ενός ενεργού πολέμου εναντίον του Φίλιππου. Γι’ αυτό ο Δημο­ σθένης αφιερώνει το κυριότερο τμήμα του Β ' ’Ολυνθιακού του για να δεί­ ξει ότι η δύναμη του Φίλιππου είναι εύθραυστη. Ο Φίλιππος έχει συγκρο­ τήσει την αυτοκρατορία του με την επιορκία και το ψέμα: εκείνοι που

114

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

έχουν εξαπατηθεί θα στραφούν εναντίον του με την ευκαιρία μιας αποτυ­ χίας, ακόμα και της μικρότερης. Λίγο αργότερα, κι ενώ οι Αθηναίοι δεν έχουν στείλει ακόμη καμιά ενί­ σχυση, ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Γ ' Ολυνθιακό του. Επιτίθεται άμεσα στο κύριο νομικό κώλυμα της δυναμικής πολιτικής που απαιτείται, το νόμο του Εύβουλου, για το θεωρικόν. Ο Δημοσθένης δεν καταφέρνει να πείσει το δήμο να αρχίσει τη διαδικασία κατάργησης αυτού του νόμου· στο τέλος του θέρους, όμως, οι Αθηναίοι στέλνουν δύο εκστρατευτικά σώματα στη Χαλκιδική. Ίσως και να κατέβαλαν σημαντικότερη προσπά­ θεια την άνοιξη του 348, εάν κάποιες αναταραχές στην Εύβοια δεν έστρε­ φαν αλλού την προσοχή τους. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 349-348, ξεσπά στην Ερέτρια επα­ νάσταση που οδηγεί στην εκδίωξη του τυράννου Πλούταρχου ο οποίος υποστηρίζεται από τους Αθηναίους- η επανάσταση αυτή παίρνει γρήγορα τη μορφή αντιαθηναϊκής εξέγερσης. Οι Αθηναίοι, που έχουν εμπλακεί σε δύο συγκρούσεις σε δύο διαφορετικά μέτωπα, πρέπει να προχωρήσουν σε μια δύσκολη στρατηγική επιλογή: πρέπει πρώτα να βοηθήσουν τους Ολυνθίους ή να καταστείλουν την επανάσταση της Εύβοιας; Ο Δημοσθέ­ νης είναι υπέρ της πρώτης λύσης, και είναι εύκολο να ανασυνθέσουμε τη συλλογιστική του. Νέες καθυστερήσεις στην αποστολή αθηναϊκών ενι­ σχύσεων στην Όλυνθο κινδυνεύουν να προκαλέσουν την οριστική απώ­ λεια ενός σημαντικού συμμάχου- αφού σωθεί η Όλυνθος, θα υπάρχει ακόμη χρόνος για την αποκατάσταση της αθηναϊκής εξουσίας στην Εύβοια. Ο Εύβουλος, πιστός στην αυστηρά αμυντική στρατηγική του, έχει την αντίθετη άποψη: η Όλυνθος βρίσκεται μακριά από την Αθήνα, ενώ η Εύβοια, πολύ κοντά της, είναι θεμελιώδους ενδιαφέροντος για την ασφά­ λεια της πόλης. Η άποψη του Εύβουλου είναι αυτή που θριαμβεύει: ο δήμος ψηφίζει τη μαζική στρατολόγηση οπλιτών και ιππέων και την απο­ στολή τους στην Εύβοια. Μετά τη χωρίς συνέχεια επιτυχία των Ταμυνών, ο αθηναϊκός στρατός υφίσταται συνεχόμενες ήττες στην Εύβοια και αναγκάζεται να αναγνωρί­ σει την ανεξαρτησία του μεγάλου νησιού (κατά τη διάρκεια του θέρους του 348). Στη Χαλκιδική, ο Φίλιππος αποσπά μία μία τις πόλεις της Β' Αθη­ ναϊκής Συμμαχίας και ξεκινά στις αρχές του καλοκαιριού την πολιορκία της Ολύνθου. Οι Ολύνθιοι, που δεν είχαν λάβει ενισχύσεις από την Αθήνα

μ ΑΝΟΔ ΟΣ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔ ΟΝΙΑΣ (3 6 0 -3 4 6 )

την άνοιξη του

115

348 εξαιτίας των γεγονότων στην Εύβοια, εξασφαλίζουν

τελικά τον Ιούλιο την αποστολή ενός νέου εκστρατευτικού σώματος 2.000

οπλιτών (πολιτών)

και 300 ιππέων. Η αναχώρηση, όμως, αυτού του αθη­

ναϊκού στρατεύματος καθυστερεί από τα μελτέμια· όταν φτάνει στη Χαλ­ κιδική, η Όλυνθος είναι ήδη στα χέρια του Φίλιππου (η προδοσία των ολύνθιων ιππέων έχει κατά ένα μεγάλο μέρος συμβάλει στην ήττα της πόλης). Η Όλυνθος αντιμετωπίζεται πολύ σκληρά: η πόλη κατεδαφίζεται και οι κάτοικοί της εξανδραποδίζονται. Η επιλογή του Εύβουλου υπέρ της υπεράσπισης της Εύβοιας έχει καταλήξει σε διπλή αποτυχία, και στην Εύβοια και στη Χαλκιδική.

Η ειρήνη του Φ ιλοκράτη. Π ρώ τες συζητήσεις Ο Φίλιππος, πριν ακόμη την πτώση της Ολύνθου, είχε κάνει γνωστό στους Αθηναίους ότι επιθυμούσε την ειρήνη. Επαναλαμβάνει αρκετές φορές την πρότασή του να διαπραγματευτούν. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Φίλιππος επιθυμεί την ειρήνη με την Αθήνα επειδή ο έστω περιορισμένος αποκλεισμός από την πλευρά του αθηναϊκού στόλου περιορίζει τη δρα­ στηριότητα των λιμένων του και μειώνει τα εισοδήματα του, αλλά και επει­ δή του φαίνεται ευκολότερο να πραγματοποιηθούν τα σχέδιά του για επέκταση προς το νότο και την ανατολή με τη συνεργασία ή τουλάχιστον με την ουδετερότητα της Αθήνας. Σε απάντηση στις προτάσεις του βασιλιά της Μακεδονίας, ο ρήτορας Φιλοκράτης προτείνει ένα ψήφισμα που επιτρέπει στον Φίλιππο να στείλει κήρυκα και πρέσβεις με προοπτική την ειρήνη. Ο Δημοσθένης, αν και διακηρύσσει το αντίθετο [κυρίως Περί τού Στε­ φάνου, 21], έχει συνεργαστεί στενά με τον Φιλοκράτη σε όλες τις ενέρ­ γειες που έχουν στόχο τη σύναψη ειρήνης με τη Μακεδονία. Φαινομενικά πρόκειται για μια στροφή 180 μοιρών, όμως είναι εύκολο να ανασυνθέ­ σουμε τις διπλωματικές και στρατηγικές αναλύσεις που ενέπνευσαν την πράξη του Δημοσθένη. Την επαύριο της κατάληψης και καταστροφής της Ολύνθου γίνεται σαφές σε όσους από τους Αθηναίους ήταν οξυδερκείς ότι οι επόμενοι στόχοι του Φίλιππου θα είναι, αφενός, η ανατολική Θράκη -πράγμα που θα απειλήσει τόσο την κατοχή της Χερσονήσου από την Αθήνα όσο και τον ανεφοδιασμό της πόλης- και, αφετέρου, η κεντρική

116

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . AIQM4

Ελλάδα - πράγμα που θα απειλήσει την ίδια την Αττική. Συμφέρον της Αθήνας είναι να απομακρύνει αυτές τις απειλές με την άμεση σύναψη μιας ειρήνης σύμφωνα με το status quo. Μια τέτοια ειρήνη θα προσφέρει στους Αθηναίους πολύτιμη αναβολή που θα τους επιτρέψει να ενισχύ­ σουν την άμυνα της Χερσονήσου και των Θερμοπυλών. Ο Δημοσθένης, φαίνεται, δεν έχει αλλάξει άποψη ούτε όσον αφορά τις φιλοδοξίες του Φίλιππου, ούτε όσον αφορά την απειλή που αποτελούν αυτές για την Αθήνα- εκτιμά, ωστόσο, ότι η επιτυχία του αγώνα εναντίον του Φίλιππου θα εξασφαλιστεί μέσω μιας προσωρινής ειρήνης μαζί του. Οι Αθηναίοι, εντούτοις, δεν εμπιστεύονται απόλυτα τα ωραία λόγια του Φίλιππου και δοκιμάζουν παράλληλα και μια άλλη οδό: μία πανελλή­ νια συμμαχία εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας. Θεωρούν ότι η αγα­ νάκτηση που προκαλεί η καταστροφή της Ολύνθου δημιουργεί ευνοϊκή διάθεση για μια τέτοια συμμαχία-οι ραδιουργίες του Φίλιππου στην Αρκα­ δία τούς παρέχουν την ευκαιρία μιας μεγάλης εκστρατείας που καταγ­ γέλλει τον κίνδυνο που αποτελεί για την Ελλάδα ο βασιλιάς της Μακεδο­ νίας. Η εκστρατεία αυτή κατευθύνεται από τον Εύβουλο και υποστηρίζε­ ται κυρίως από τον Αισχίνη. Αυτός ο ρήτορας ταπεινής καταγωγής (ο πατέρας του ήταν δάσκαλος), που είχε ασκήσει για λίγο το επάγγελμα του υποκριτή, αρχίζει τώρα να εμφανίζεται στο προσκήνιο. Κατά τη διάρ­ κεια του χειμώνα 348-347, ο Αισχίνης παρουσιάζεται ως αποφασισμένος αντίπαλος του Φίλιππου. Ο Δημοσθένης υπογραμμίζει με ωμή ειρωνεία τον θεατρικό πατριωτισμό που επιδεικνύει ο μελλοντικός φίλος της Μακε­ δονίας: διακηρύσσει ότι «ο Φίλιππος συγκεντρώνει την Ελλάδα υπό την εξουσία του (...) ενώ η Αθήνα κοιμάται» [Δημοσθένης, Περί τής Παρα-

πρεσβείας, 10-11]. Ο αθηναϊκός δήμος διεξάγει παράλληλα δύο διαπραγματεύσεις, μία με προοπτική την ειρήνη και μία με προοπτική τον πόλεμο, οι οποίες κατευθύνονται από δύο διαφορετικές ομάδες ρητόρων: ανάλογα με τη στάση του Φίλιππου και τις περιστάσεις, ο δήμος επιφυλάσσεται να επι­ λέξει ανάμεσα στις πολιτικές που έχουν αναληφθεί. Δεν γνωρίζουμε παρά μόνο το αποτέλεσμα της πρεσβείας του Αισχί­ νη στην Πελοπόννησο. Παρά την ευγλωττία που επιδεικνύει ο ρήτορας-

ύποκριτής, κυρίως στη Μεγαλόπολη, η αθηναϊκή έκκληση για συμμαχία προσκρούει σε άρνηση [Αισχίνης, Περί τής Παραπρεσβείας, 79]. Δεν είναι

0 4ΚΟΑΟΣ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑ Σ (360-346)

117

δύσκολο να εικάσουμε τις αιτίες αυτής της αποτυχίας: πολλοί Πελοποννήσιοι φοβούνται τη Σπάρτη περισσότερο από τον Φίλιππο-η Αθήνα πάλι, που δεν μπόρεσε να σώσει την Όλυνθο, δεν φαίνεται να είναι ένας πολύ χρήσιμος σύμμαχος. Η άρνηση που αντιτάσσουν οι Έλληνες δεν σημαίνει 5τι η διπλωματική εκστρατεία που ανέλαβε ο Εύβουλος ήταν εντελώς άκαρπη. Ακόμα κι αν καμιά πόλη δεν θέλει να πολεμήσει κατά του Φίλιπ­ που, ορισμένες είναι ανήσυχες και ενδιαφέρονται να προστατευτούν από τη μακεδονική επέκταση. Παρά την απόρριψη της αρχικής πρότασης των Αθηναίων, οι διαπραγματεύσεις που έχουν ξεκινήσει μπορούν να συνεχι­ στούν προς αναζήτηση άλλων λύσεων. Από τη στιγμή που ο Φίλιππος φαίνεται να επιβεβαιώνει την πρόθεσή του να συνάψει ειρήνη με την Αθήνα, κατά τη διάρκεια του έτους 347, η απουσία μιας στρατιωτικής συμμαχίας εναντίον της Μακεδονίας χάνει τη βαρύτητά της. Το βασικό ζήτημα αποτελούν στο εξής οι όροι της ειρήνης. Δύο σημεία είναι ιδιαίτερης σημασίας για τους Αθηναίους: να τους ανα­ γνωρίζει η συνθήκη της ειρήνης τη Χερσόνησο και κυρίως να κρατά τον Φίλιππο βόρεια των Θερμοπυλών. Για να διαπραγματευτούν, φαίνεται, από θέση ισχύος, οι Αθηναίοι εμφανίζονται αρκετά δραστήριοι πλάι στο σύμμα­ χό τους, το βασιλιά της Θράκης Κερσοβλέπτη, και καταλαμβάνουν κάποιες θέσεις με στόχο να κλείσουν στον Φίλιππο το δρόμο προς τη Χερσόνησο. Ο Γ' Ιερός πόλεμος ανάμεσα στους Φωκείς και τους Βοιωτούς συνε­ χίζεται, αλλά και οι δύο αντίπαλοι δείχνουν σημάδια εξασθένησης. Οι Φωκείς διαβλέπουν τη στιγμή που δεν θα υπάρχει πλέον τίποτα να λεη­ λατήσουν στους Δελφούς και δεν θα μπορούν πια να πληρώνουν μισθο­ φόρους. Οι Θηβαίοι, από την άλλη, είναι πολύ αποδυναμωμένοι από τις μάχες, που ως επί το πλείστον έχουν διεξαχθεί σε βοιωτικό έδαφος, και από τις βαριές ανθρώπινες απώλειες στις οποίες έχουν υποβληθεί. Την άνοιξη του 347, οι Θηβαίοι, επειδή αισθάνονται ανίκανοι να αντέξουν μόνο με τις δικές τους δυνάμεις, ζητούν τη βοήθεια του Φίλιππου- ο βασιλιάς της Μακεδονίας στέλνει μερικά στρατεύματα, αρκετά σημαντικά ώστε να αποφευχθεί η συντριβή των Θηβαίων, αλλά όχι αρκετά σε πλήθος ώστε να εξασφαλίσουν στη Θήβα τη νίκη. Όλοι περιμένουν ότι ο Φίλιππος θα επιχειρήσει μαζική επέμβαση στη Φωκίδα κατά το επόμενο έτος, ώστε να θέσει τέλος στον Γ' Ιερό πόλεμο προς όφελος του - και προς όφελος των Θεσσαλών των οποίων είναι αρχηγός. Για να αποτρέψουν αυτήν τη μακε­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . Α ΙΩ Ν α

118

δονική επέμβαση, οι αρχηγοί των Φωκέων, που έχουν ανατρέψει τον τύραννο Φάλαικο (ανιψιό του Ονόμαρχου), απευθύνουν έκκληση στους Αθηναίους και τους Σπαρτιάτες και συμφωνούν να τους εμπιστευτούν τη φρούρηση των Θερμοπυλών. Ένα αθηναϊκό στρατιωτικό σώμα στέλνεται εκεί υπό την ηγεσία του στρατηγού Πρόξενου. Η επιχείρηση, που το 352 έχει επιτύχει, μοιάζει ότι θα επιτύχει ξανά: φαίνεται ότι ο Φίλιππος θα αποκλειστεί από την κεντρική και νότια Ελλάδα7. Για να δώσουν έναν μονιμότερο χαρακτήρα σε αυτό το στρατιωτικό εγχείρημα αναχαίτισης, οι Αθηναίοι ξεκινούν νέα διπλωματική εκστρατεία προσκαλώντας τους Έλληνες να στείλουν αντιπροσώπους για να συσκεφθούν για τον πόλεμο, εάν είναι απαραίτητος, ή να συνάψουν από κοινού την ειρήνη. Στη δεύτερη περίπτωση, που είναι και η πιθανότερη, η ειρήνη με τον Φίλιππο θα ήταν μια κοινή ειρήνη: η ήδη διαμορφωμένη μακεδονι­ κή αυτοκρατορία θα αναγνωριζόταν επισήμως, αλλά η επέκταση της προς το νότο θα αποτρεπόταν. Θα ήταν πολύ δύσκολο για τον Φίλιππο να απορρίψει μια τέτοια κοινή ειρήνη, η οποία θα καθιέρωνε επίσημα τη θέση του στην Ελλάδα, ενώ ταυτόχρονα θα διατηρούσε τις θέσεις του βόρεια των Θερμοπυλών. Οι εκθειαστές του βασιλιά -ο Ισοκράτης κυρίως- τον παρουσιάζουν σαν τον φιλάνθρωπο Ηρακλή, που θα συμφιλιώσει τους Έλληνες. Πώς να αρνηθεί υπό αυτές τις συνθήκες να γίνει ο εγγυητής της ανεξαρτησίας των Ελλή­ νων, της ειρήνης και του status quo χωρίς μάλιστα να εμφανιστεί ως καταπιεστής και επιτιθέμενος; Στην αρχή του 346, η κατάσταση κλίνει αποφασιστικά υπέρ του Φίλιπ­ που. Μία νέα στάση προκαλείται στη Φωκίδα, η οποία αποκαθιστά στην εξουσία τον τύραννο και επικεφαλής μισθοφόρων Φάλαικο, τον άνθρωπο

7.

Είναι βεβαίως δυνατόν να υπερφαλαγγιστεί η θέση των Θερμοπυλών από το πέρα­ σμα της Οίτης (αυτό έκανε ο Ξέρξης το 480 και θα κάνει ο Φίλιππος το 339), αλλά χρειάζεται γι’ αυτό ως συνεργάτες τους Φωκείς, στους οποίους ο Φίλιππος μπορεί δύσκολα να βασιστεί το 347. Είναι επίσης δυνατόν να αποφύγει τις Θερμοπύλες περνώντας από την Εύβοια (πιθανώς αυτόν το δρόμο ακολούθησαν τα λίγα στρα­ τεύματα που έστειλε σε ενίσχυση των Θηβαίων το 347), αλλά η πορεία αυτή είναι πολύ επικίνδυνη, καθώς πρέπει να διασχίσει έναν πορθμό στον οποίο πλέει ο αθη­ ναϊκός στόλος. Εφόσον ο Φίλιππος δεν κατέχει τις Θερμοπύλες, είναι δύσκολο και επικίνδυνο γι’ αυτόν να επεμβαίνει μαζικά νοτιότερα.

μ Α Ν Ο Δ Ο Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

119

που εμπλέκεται περισσότερο στη λεηλασία των θησαυρών των Δελφών. 0 Φάλαικος δεν επιτρέπει στον αθηναίο στρατηγό Πρόξενο την πρόσβα­ ση στις Θερμοπύλες, ούτε και στο βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο. Υπο­ ψιαζόμαστε δίκαια ότι ο Φάλαικος έχει συμμαχήσει με τον Φίλιππο. Οι Αθηναίοι, καθώς δεν μπορούν να υπολογίζουν πλέον στην υπεράσπιση των Θερμοπυλών όπως το 352, βιάζονται τώρα να συνάψουν την ειρήνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα: εάν ο βασιλιάς της Μακεδονίας διεισδύσει στην κεντρική Ελλάδα, όντας σύμμαχος των Θηβαίων και εχθρός των Αθηναίων, η Αττική θα απειληθεί άμεσα. Η βιασύνη αλλάζει στρατόπεδο. Οι Αθηναίοι δεν νοιάζονται πλέον για τα μεγάλα τους σχέδια που αφορούν ένα διεθνές συνέδριο- έπειτα από πρόταση του Φιλοκράτη, ορίζουν δέκα πρέσβεις που θα μεταβούν όσο το δυνατό γρηγορότερα στην Πέλλα για να μάθουν τους όρους «της ειρήνης του Φίλιππου». Μεταξύ των δέκα πρέσβεων που αναχωρούν για την Πέλλα εμφανίζο­ νται ο Φιλοκράτης, ο Δημοσθένης και ο Αισχίνης. Σύμφωνα με τον Αισχί­ νη, ο Δημοσθένης καταλήφθηκε από πανικό μπροστά στον Φίλιππο και αρκέστηκε «να τραυλίσει με αδύναμη φωνή ένα σκοτεινό προοίμιο» [Περί τής Παραπρεαβείας, 34-35]. Ο Φίλιππος διακηρύσσει τις καλές του προ­ θέσεις όσον αφορά την Αθήνα και δίνει όμορφες αλλά ασαφείς υποσχέ­ σεις- δεν αναλαμβάνει παρά μόνο μία σαφή δέσμευση, να μην επιτεθεί στη Χερσόνησο κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Από την άλλη, οι πρέσβεις μπορούν να διαπιστώσουν ότι ετοιμάζεται να διεξαγάγει νέα εκστρατεία εναντίον του θράκα συμμάχου τους Κερσοβλέπτη.

Η ειρήνη τον Φιλοκράτη. Συζητήσεις στην Αθήνα Μετά την επιστροφή της πρεσβείας στην Αθήνα, ο Δημοσθένης πετυχαί­ νει να συγκληθούν δύο συνελεύσεις, σε δύο συνεχόμενες ημέρες, την 18η και 19η Έλαφηβολιώνος, για να συζητήσουν για την ειρήνη και τη συμμαχία. Πετυχαίνοντας να καθοριστεί αυτή η ημερήσια διάταξη από τους πρυτάνεις, ο Δημοσθένης διαφοροποιείται σαφώς από την πρόταση των συμμάχων να περιμένουν την επιστροφή των εκπροσώπων που έχουν σταλθεί στις πόλεις [Αισχίνης, Περί τής Παραπρεαβείας, 60] πριν συνά­ ψουν την ειρήνη με τον Φίλιππο, να αναφέρονται οι διαπραγματεύσεις

120

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

μόνο στην ειρήνη (όχι στη συμμαχία) και τέλος να μπορούν εντός τριών μηνών όλοι οι Έλληνες που το επιθυμούν να συμμετάσχουν στην ειρήνη. Κατά τη διάρκεια της πρώτης συνεδρίασης της Εκκλησίας, τη 18η Έλαφηβολιώνος, ο δήμος πρέπει να εξετάσει δύο προτάσεις: 1) μία επί­ σημη απόφαση των συμμάχων που ζητά κυρίως να μπορούν όλοι οι Έλλη­ νες που το επιθυμούν εντός τριών μηνών να συμμετάσχουν στην ειρήνη -πράγμα που θα μετέτρεπε την ειρήνη σε κοινή ειρήνη και θα επέτρεπε ιδιαίτερα στους Φωκείς να αποφύγουν μια στρατιωτική επέμβαση του Φίλιππου-, και 2) μία πρόταση του Φιλοκράτη που αποσκοπούσε στη σύσταση μεταξύ της Αθήνας και των συμμάχων της, από τη μια, και του Φίλιππου και των δικών του συμμάχων, από την άλλη, μιας ειρήνης με βάση το status quo πλαισιωμένη από μία συμμαχία, η οποία αποκλείει, όμως, ρητά τους Φωκείς από τα πλεονεκτήματα της ειρήνης. Ο δήμος, εκδηλώνει εντονότατα την αντίθεσή του στο σχέδιο του Φιλοκράτη. Δεί­ χνοντας ευαισθησία στην έκφραση της κοινής γνώμης, η πλειοψηφία των ρητόρων, συμπεριλαμβανομένων του Δημοσθένη και του Αισχίνη, προ­ σποιείται ότι υποστηρίζει την απόφαση των συμμάχων. Φαίνεται ότι, κατά τη νύχτα της 18ης προς 19ης Έλαφηβολιώνος, ο Φιλοκράτης, ο Δημοσθένης, και ίσως ο Αισχίνης, συνεννοούνται με τους πρέσβεις του Φίλιππου, οι οποίοι τους επιβεβαιώνουν ότι η επίσημη από­ φαση των συμμάχων δεν είναι αποδεκτή από το βασιλιά. Οι πρέσβεις συμφωνούν, ωστόσο, να απαλειφθεί ο ρητός αποκλεισμός των Φωκέων από το κείμενο της συνθήκης, με την προϋπόθεση να βρεθούν αποκλει­ σμένοι οι Φωκείς με άλλον τρόπο. Κατά τη διάρκεια της Εκκλησίας τη 19η Έλαφηβολιώνος, ο Δημοσθέ­ νης επισημαίνει στο δήμο ότι η συζήτηση για τους όρους της συνθήκης είναι άνευ ενδιαφέροντος, εάν ο Φίλιππος δεν τους αποδεχθεί. Ερωτά τον Αντίπατρο και ο τελευταίος παρουσιάζει με σαφήνεια τους όρους της Μακεδονίας: εδαφικό status quo, άμεση διμερής ειρήνη, όχι ειρήνη χωρίς συμμαχία. Η συζήτηση ξαναρχίζει. Κάποιοι «πατριώτες» ρήτορες, κυρίως ο Αριστοφών, προτείνουν την απόρριψη των όρων του Φίλιππου και επι­ καλούνται τις λαμπρές αναμνήσεις των Μηδικών πολέμων [Θεόπομπος, Fr.Gr.Hist. νούμ. 115, απ. 166]. Ο Εύβουλος προειδοποιείτο δήμο: είτε θα δεχτούν τους όρους της ειρήνης του Φίλιππου οι Αθηναίοι, είτε θα πρέπει να πληρώσουν νέες εισφορές και να εκστρατεύσουν οι ίδιοι [Δημοσθέ-

ff Α Ν Ο Δ Ο Σ TOY Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

121

γης. Περί τής Παραπρεσβείας, 291]. Η παρέμβαση του Εύβουλου αίρει τ ις επιφυλάξεις του δήμου: η Εκκλησία ψηφίζει μια τροποποιημένη εκδο­

χή του ψηφίσματος του Φιλοκράτη (χωρίς τον αποκλεισμό των Φωκέων). Το βράδυ μάλιστα της 19ης Έλαφηβολιώνος η βουλή συνέρχεται για να καθορίσει την ημερήσια διάταξη της έκτακτης Εκκλησίας που θα συγκληθεί στις 24, η οποία θα πρέπει να καθορίσει τις διαδικασίες σύμ­ φωνα με τις οποίες θα ψηφιστεί η ειρήνη από τους συμμάχους. Το προ­ βούλευμα που συντάσσεται από τον Φιλοκράτη και τον Δημοσθένη δεν προβλέπει παρά μόνο την ψήφιση της ειρήνης από τα μέλη της Συμμαχίας: οι Φωκείς βρίσκονται έτσι de facto αποκλεισμένοι, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του Φίλιππου. Ο δήμος δεν υπήρξε πιθανότατα θύμα του ελιγ­ μού αυτού- φαινόταν μάλλον λιγότερο επίπονο να εγκαταλείψει ένα σύμ­ μαχο λησμονώντας τον παρά αποκλείοντάς τον.

Η ειρήνη του Φιλοκράτη. Η δεύτερη αθηναϊκή πρεσβεία και η π α ρ ά δ ο σ η των Φωκέων Μια ελληνική συνθήκη δεν ισχύει παρά μόνο όταν και τα δύο συμβαλλό­ μενα μέρη έχουν ορκιστεί. Οι μακεδόνες πρέσβεις έχουν λάβει τον όρκο των Αθηναίων και των συμμάχων τους- μια αθηναϊκή πρεσβεία (όμοιας σύνθεσης με την πρώτη) επιφορτίζεται να λάβει, όσο το δυνατόν γρηγο­ ρότερα, τους όρκους του Φίλιππου και των συμμάχων του. Παρά τις οδηγίες που έχουν λάβει και τις διαμαρτυρίες του Δημοσθέ­ νη, οι πρέσβεις ταξιδεύουν αργά από ξηράς και στη συνέχεια περιμένουν ήσυχα στην Πέλλα να επιστρέψει ο Φίλιππος από την εκστρατεία του στη Θράκη. Η παράδοξα βολική στάση των αθηναίων πρέσβεων επιτρέπει στον Φίλιππο να ολοκληρώσει χωρίς πίεση την εγκαθίδρυση της μακεδονικής κυριαρχίας στη Θράκη. Δεν είναι βέβαιο ότι ο Αισχίνης και η πλειοψηφία των μελών της δεύτερης πρεσβείας «έχει εξαγοραστεί» για να «παράσχει» αυτό το πλεονέκτημα στον Φίλιππο. Είναι πιθανότερο να σκέφτηκαν ότι δεν άξιζε να έρθουν σε σύγκρουση με τον Φίλιππο εξαιτίας αυτών των θρακικών θέσεων «για τις οποίες κανείς μέχρι τώρα δεν είχε ακούσει να γίνεται λόγος», ενώ η φιλία του βασιλιά της Μακεδονίας θα έφερνε στην Αθήνα τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

122

Η πλειοψηφία των Ελλήνων πιστεύει ότι ο Φίλιππος θα επέμβει στην κεντρική Ελλάδα για να θέσει τέλος στον Γ' Ιερό πόλεμο. Πολλά φύλα και πόλεις προσπαθούν να εξασφαλίσουν αποφάσεις σύμφωνες με τα συμφέροντά τους από τον Φίλιππο και στέλνουν γι’ αυτό πρέσβεις στη μακε­ δονική αυλή, ώστε η δεύτερη πρεσβεία βρίσκει στην Πέλλα εκπροσώπους από ολόκληρη σχεδόν την Ελλάδα. Ο Φίλιππος δίνει στον καθένα τους αντιφατικές υποσχέσεις: στους Θηβαίους, που είναι σύμμαχοί του από το 353 και έχουν ικετεύσει για τη βοήθειά του το 347, υπόσχεται να αναγκάσει σε συνθηκολόγηση τους Φωκείς, να καταστρέψει όλα τα φρούριά τους και να αφήσει στην αποκα­ ταστημένη αμφικτυονία την απόφαση για τη μοίρα των Φωκέων - η οποία δεν θα παραλείψει να τους μεταχειριστεί σκληρά1επιπλέον, ο μακεδόνας βασιλιάς δεσμεύεται να επιτρέψει στους Θηβαίους να αποκαταστήσουν την αρχή τους σε ολόκληρη τη Βοιωτία. Ο Φίλιππος διαβεβαιώνει τους απεσταλμένους των Αθηναίων, που είναι οι νέοι σύμμαχοί του, αν και ο ίδιος δεν έχει δώσει ακόμη τον όρκο, ότι δεν θα τιμωρήσει παρά μόνο τους υπεύθυνους για τις σοβαρότερες ιεροσυλίες και ότι θα μεταχειρι­ στεί με πραότητα τους Φωκείς. Η κύρια έγνοια του, μόλις διασχίσει τις Θερμοπύλες, δηλώνει στους αθηναίους πρέσβεις, θα είναι να περιστείλει «τη θηβαϊκή αλαζονεία»1να αποκαταστήσει την ανεξαρτησία των θηβαϊκών πόλεων και να ανοικοδομήσει τις Πλαταιές και τις Θεσπιές: εάν οι Αθηναίοι θέσουν τις δυνάμεις τους στο πλευρό του, ο Φίλιππος θα τους αποδώσει τον Ωρωπό και θα τους βοηθήσει να αποκαταστήσουν την αρχή τους στην Εύβοια. Οι υποσχέσεις προς τους Θηβαίους και τους Αθηναίους αποτελούσαν ίσως διαδοχικά βήματα του ίδιου ευρέος σχεδίου. Ο Φίλιππος ήθελε να περιορίσει τη στρατιωτική δύναμη των Φωκέων με τη θηβαϊκή υποστήρι­ ξη, να περιορίσει τη θηβαϊκή δύναμη με την αθηναϊκή υποστήριξη και να αναλάβει την προστασία των παλαιών πελοποννήσιων συμμάχων της Θήβας κατά της Σπάρτης. Ήταν, ωστόσο, ενήμερος ότι η πραγματοποίη­ ση αυτού του σχεδίου θα μπορούσε να προσκρούσει σε δύο μείζονα εμπόδια. Η επανεγκατάσταση μιας αθηναϊκής φρουράς στις Θερμοπύλες θα μπορούσε εκ νέου να τον εμποδίσει ολοκληρωτικά από το να διεισδύ­ σει στην Ελλάδα. Προπαντός δε η Θήβα και η Αθήνα θα μπορούσαν να συμφιλιωθούν και να συμμαχήσουν εναντίον του.

Η ΆΝΟΔΟΣ ΤΟ Υ ΦΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗ Σ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑ Σ (360-346)

123

Εάν ο Φίλιππος διαβεί τις Θερμοπύλες, ο Δημοσθένης θεωρεί βασικό το να μην προχωρήσουν οι μακεδονικές δυνάμεις νοτιότερα από τη Φωκί­ δα. Η ταπείνωση της Θήβας και η αποκατάσταση της ανεξαρτησίας των βοιωτικών πόλεων, που τόσο επιθυμεί ο Αισχίνης, του φαίνονται κατα­ στρεπτικά ενδεχόμενα. Η εγκατάσταση μακεδονικών φρουρών στα σύνο­ ρα της Αττικής θα αποτελούσε πολύ μεγαλύτερη απειλή για την Αθήνα από την αποκατάσταση της θηβαϊκής αρχής σε ολόκληρη τη Βοιωτία. Επι­ πλέον, η συντριβή της Θήβας θα στερούσε από την Αθήνα τον μόνο ενδε­ χόμενο σύμμαχο που θα της επέτρεπε να αντισταθεί στον Φίλιππο. Για τον Δημοσθένη, επομένως, θα ήταν τελείως αντίθετο προς το συμφέρον της Αθήνας να υποστηρίξει τον Φίλιππο εναντίον της Θήβας. Δυόμισι μήνες μεσολάβησαν μεταξύ της απόδοσης του όρκου των Αθηναίων και του όρκου του Φίλιππου. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας θέλει να διατηρήσει ένα μέσο πίεσης προς τους Αθηναίους κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στη Φωκίδα. Όσο δεν έχει ορκιστεί, μπορεί πάντα να αλλάξει γνώμη και να δηλώσει ότι βρίσκεται σε πόλεμο εναντίον της Αθή­ νας. Ο Φίλιππος δεν συμφωνεί να δώσει τον όρκο παρά μόνο στις Φερές, όταν τα στρατεύματά του βρίσκονται σε απόσταση πορείας τριών ημερών από τις Θερμοπύλες. Ακόμα κι αν οι Αθηναίοι, καθησυχασμένοι από την ειρήνη, θελήσουν να στείλουν ένα στρατιωτικό σώμα στις Θερμοπύλες, δεν θα έχουν πλέον το χρόνο. Ο Φίλιππος έχει επιτύχει αριστοτεχνικά να επιβάλει το χρονοδιάγραμ­ μα που τον συμφέρει. Οι αθηναίοι πρέσβεις στην πλειοψηφία τους, από ολιγωρία ή προσήνεια, έχουν αφεθεί να τους κατευθύνει ο Φίλιππος. Τη 16η του Σκιροφοριώνος8 συνέρχεται η Εκκλησία, ενώ οι Αθηναίοι έχουν μόλις πληροφορηθεί ότι ο μακεδονικός στρατός βρίσκεται στην είσοδο των Θερμοπυλών. Ο Αισχίνης σπεύδει να πάρει το λόγο και ανα­ φέρει στο δήμο τις υποσχέσεις του Φίλιππου: σε μερικές ημέρες, βεβαιώ­ νει, οι Αθηναίοι θα μάθουν ότι «η Θήβα έχει πολιορκηθεί, απομονωθεί και στερηθεί την υπόλοιπη Βοιωτία, ότι οι Θεσπιές και οι Πλαταιές ανοικοδο­ μούνται και ότι ο θεός των Δελφών ανακτά τους θησαυρούς του όχι από τους Φωκείς, αλλά από τους Θηβαίους». Αυτές οι όμορφες προφητείες

8.

Ο Σκψοψορίών είναι ο τελευταίος μήνας του αθηναϊκού έτους και αντιστοιχεί σχε­ δόν στον Ιούνιο-Ιούλιο.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. Λ ΙΩΝ α

124

έχουν μεγάλη απήχηση, και ο Αισχίνης «κατεβαίνει με μεγαλοπρέπεια από το βήμα» [Δημοσθένης, Π ερί τής Παραπρεσβείας, 23]. Ενώ ο Δημοσθέ­ νης προσπαθεί να επέμβει, ο Φιλοκράτης τον διακόπτει δηλώνοντας: «είναι φυσικό, Αθηναίοι, ο Δημοσθένης κι εγώ να έχουμε διαφορετικές απόψεις· εκείνος πίνει νερό και εγώ κρασί» [Δημοσθένης, Π ερί τής Παρα­ π ρεσβείας, 46],

Χάρη στη συνεργασία του Αισχίνη και του Φιλοκράτη, φαίνεται ότι τα γεγονότα πρόκειται να εξελιχθούν σύμφωνα με τα σχέδια του Φίλιππου. Η Αθήνα φαίνεται έτοιμη να συμμετάσχει στις στρατιωτικές επιχειρήσεις του στην κεντρική Ελλάδα- αμέσως μόλις η πόλη στρατολογήσει στρα­ τεύματα, ο βασιλιάς της Μακεδονίας θα προφασιστεί τη μικρότερη ένδει­ ξη κακής πίστης των Θηβαίων για να περιστείλει τη θηβαϊκή επιρροή με τη βία ή την απειλή. Ωστόσο, μερικές ημέρες αργότερα ο Δημοσθένης οδηγεί τα σχέδια του Φίλιππου και των αθηναίων φίλων του σε αποτυχία. Ενώ ο Φίλιππος στέλνει επιστολή στους Αθηναίους ζητώντάς τους στρατιωτική βοήθεια, ο Δημοσθένης αποτρέπει τους συμπολίτες του από το να στείλουν τις ζητού­ μενες ενισχύσεις, δηλώνοντας ότι οι αθηναίοι στρατιώτες θα είναι «όμη­ ροι» στα χέρια του Φίλιππου [Αισχίνης, Π ερί τής Παραπρεσβείας, 137], Ακολούθως με τη συμφωνία που έχει συνάψει με τον Φίλιππο, ο Φάλαικος παραδίδει την 24η Σκιροφ οριώ νος τα φρούρια που ελέγχουν τις Θερ­ μοπύλες και πετυχαίνει την ασφάλεια τη δική του και των μισθοφόρων του1όλοι οι Φωκείς συνθηκολογούν αμέσως. Στερημένος της αθηναϊκής ενίσχυσης, ο Φίλιππος υποχρεώνεται να τηρήσει τις δεσμεύσεις του όσον αφορά τους Θηβαίους: δεν μπορεί να ρισκάρει μία συμμαχία ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας αφήνει στα χέρια των Αμφικτυόνων τη μοίρα των Φωκέων (δηλαδή, κυρίως στους Θηβαίους και τους Θεσσαλούς, οι οποίοι είναι οι πεισματικοί εχθροί τους). Οι όροι που επιβάλλονται στους Φωκείς είναι πολύ σκληροί: το Φωκικό Κοινό δια­ λύεται, οι πόλεις καταστρέφονται, ο πληθυσμός διασκορπίζεται σε κώμες. Οι Αμφικτύονες επιβάλλουν επίσης στους ιερόσυλους την κατα­ βολή ενός προστίμου 60 ταλάντων κατ’ έτος για... εκατόν εξήντα επτά έτη. Ο Φίλιππος λαμβάνει τις δύο αμφικτυονικές έδρες που αφαιρούνται από τους Φωκείς. Παρά τις παραχωρήσεις που αναγκάστηκε να κάνει

Η Α Ν Ο Δ Ο Σ ΤΟΥ Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ ΤΗΣ Μ ΑΚΕΔΟ ΝΙΑΣ (360-346)

125

προς τους Θηβαίους, ελέγχει την αμφικτυονία χάρη στους Θεσσαλούς (ο μακεδόνας βασιλιάς φροντίζει οι θεσσαλοί εκπρόσωποι στην αμφικτυονία να συγκαταλέγονται πάντοτε στους φίλους του). Ο Φίλιππος δεν μπόρε­ σε να πραγματοποιήσει όλα τα σχέδιά του όσο γρήγορα το επιθυμούσε, ο έλεγχος, όμως, της αμφικτυονίας του εξασφαλίζει μεγάλη επιρροή στην κεντρική Ελλάδα και μια καλή αφετηρία για νέες επεμβάσεις νοτιότερα. Τον Σεπτέμβριο, ο βασιλιάς της Μακεδονίας προεδρεύει στα Πύθια. Αυτή είναι και η επίσημη απόδειξη του ρόλου που παίζει στο εξής στις ελληνι­ κές υποθέσεις.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

5

Η εγκαθίδρυση της μακεδονικής ηγεμονίας στην Ελλάδα (346-334)

Οι κύριοι ά ξονες της πολιτικής του Φίλιππον «Ολόκληρη η πολιτική του Φίλιππου είναι μια συνωμοσία εναντίον της πόλης μας» [ΠερίΧερσονήσου, 43]. Αυτό το αξίωμα επιτρέπει στον Δημο­ σθένη να ελέγχει κάθε δραστηριότητα του Φίλιππου, να προβλέπει τις συνέπειες των μακεδονικών επεμβάσεων για την Αθήνα, ακόμα και των πιο απομακρυσμένων από την Αττική, και να δικαιολογεί τη συστηματική δυσπιστία και αντίσταση στις οποίες προτρέπει τους Αθηναίους. Ωστόσο, είναι μάλλον αμφίβολο ότι η Αθήνα απασχολούσε σε τέτοιο βαθμό τον Φίλιππο. Είναι πιθανόν ότι η πρώτη έγνοια των Μακεδόνων και του βασιλιά τους είναι να διασφαλίσουν τα δυτικά, βόρεια και ανατολικά σύνορα της Μακε­ δονίας. Παρά την ήττα του Βαρδύλλιος το 359 και αυτήν του Γράβου το 356, ο ιλλυρικός κίνδυνος παραμένει. Η κοινωνία των Ιλλυριών αποτελεί­ ται από πολυάριθμους μικρούς πολεμικούς αρχηγούς - βασιλείς, δυνά­ στες, αριστοκράτες και αρχηγούς συμμοριών που ο καθένας τους περι­ βάλλεται από συντρόφους και εξαρτημένους. Πολλοί από αυτούς τους συντρόφους είναι έτοιμοι να αλλάξουν ομάδα για να ακολουθήσουν τον αρχηγό που έχει τις μεγαλύτερες επιτυχίες και αποκομίζει τη μεγαλύτερη πολεμική λεία. Με τη σειρά τους, οι μικρότεροι αρχηγοί ακολουθούν το βασιλιά που τους φαίνεται ως ο ικανότερος να τους φέρει τη νίκη. Ο ιλλυ­ ρικός στρατός είναι σε μεγάλο βαθμό σύμπηξη ασταθών ομάδων που συνασπίζονται ενόψει κερδοφόρων στρατιωτικών επιχειρήσεων. Το 345, η πλειοψηφία των ιλλυριών πολεμιστών έχει τεθεί υπό την εξουσία ενός βασιλιά που ονομάζεται Πλευράτος - πρόκειται πιθανώς για τον βασιλιά των Αρδιαίων, ενός λαού εγκατεστημένου βόρεια της σημερινής Αλβα­ νίας, αρκετά μακριά από τα μακεδονικά σύνορα. Είτε επειδή οι Ιλλυριοί 127

128

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

έχουν πραγματοποιήσει εισβολή στην άνω Μακεδονία, είτε επειδή οι Μακεδόνες θέλουν να αποτρέψουν μια τέτοια επίθεση, ο Φίλιππος κατα­ διώκει τα στρατεύματα των Ιλλυριών μακριά από τα σύνορα του βασιλείου του' τραυματίζεται κατά τη διάρκεια των μαχών, αλλά τα στρατεύματά του αποκομίζουν σημαντική λεία [Διόδωρος, XVI.69.7 και 93.6], Εάν η επι­ στολή του Ισοκράτη προς τον Φίλιππο είναι αυθεντική, ο γηραιός αθηναίος ρήτορας εκδηλώνει μια αξιοσημείωτη αποδοκιμασία για τις μακεδονικές προτεραιότητες, ενώ μέμφεται το βασιλιά που διακινδυνεύει τη ζωή του σε «άδοξους πολέμους» [§ 11], όπως η εκστρατεία του στην Ιλλυρία. Οι Ιλλυριοί εκφοβίζονται -μόνο προσωρινά- από την εκστρατεία του Φίλιπ­ που, αλλά στην πλειοψηφία τους παραμένουν ανεξάρτητοι. Στην Ήπειρο, η συμμαχία που συνάπτεται ανάμεσα στον Φίλιππο και τη δυναστεία των Αιακιδών (που επισφραγίζεται με το γάμο του με την Ολυμπιάδα το 357) τείνει να γίνει ένα πραγματικό μακεδονικό προτεκτο­ ράτο. Το 351 ο βασιλιάς Αρύββας στερείται κάποια ακριτικά εδάφη ανά­ μεσα στη Μακεδονία και την Ήπειρο και χάνει ένα μέρος της κυριαρχίας του: σταματά, όπως φαίνεται, να κόβει νόμισμα. Κυρίως, όμως, ο Φίλιπ­ πος παίρνει ως όμηρο στην Πέλλα τον ανιψιό του Αρύββα, τον Αλέξανδρο τον Μολοσσό, σε ηλικία δώδεκα ετών, ο οποίος είναι αδελφός της Ολυ­ μπιάδας, και γίνεται ταυτόχρονα ένας αφοσιωμένος φίλος του Φίλιππου (οι κακές γλώσσες ισχυρίζονται ότι ο βασιλιάς της Μακεδονίας ήταν ερα­ στής του νεαρού κουνιάδου του). Το 343 ο Φίλιππος εκθρονίζει τον Αρύβ­ βα και τοποθετεί στη θέση του τον Αλέξανδρο. Οι επιχειρήσεις του Φίλιππου στη Θράκη, που έχουν ξεκινήσει σχεδόν από την άνοδό του στο θρόνο, παίρνουν από το 342 νέες διαστάσεις: οι επανειλημμένες εκστρατείες που διεξάγει από το 342 μέχρι το 339 απο­ σκοπούσαν στην κυριαρχία του σε ολόκληρη την εδαφική επικράτεια της Θράκης, μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα ανατολικά και βόρεια μέχρι τον Δού­ ναβη. Πλάι στην επιθυμία του να προστατεύσει τα μακεδονικά σύνορα προστίθεται και η επιθυμία να εκμεταλλευτεί πλουσιότατα εδάφη, τα οποία διέθεταν πολλά μεταλλεία χρυσού και αργύρου. Ωστόσο, το έργο αυτό μένει ατελές: το 339, μετά τη νίκη του κατά των Σκυθών των εκβο­ λών του Δούναβη, ο μακεδονικός στρατός παρενοχλείται από τους Τριβαλλούς που είναι ακόμη ανυπότακτοι. Καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας του Φίλιππου, και κυρίως κατά τη

U ΕΓΚΑ ΘΙΔ ΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔ ΟΝ ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

129

διάρκεια της περιόδου 346-339, οι περισσότερες εκστρατείες διεξάγονται

κατάτων Ιλλυριών και των Θρακών

εναντίον τους έχουν δοθεί οι πιο πει­

σματικές μάχες και στα εδάφη τους έχουν λάβει χώρα σι πιο κερδοφόρες λεηλασίες. Ο Φίλιππος είναι ένας βαλκανικός ηγεμόνας που προσπαθεί να εδραιώσει τη θέση του έναντι των βόρειων γειτόνων του- η Θράκη είναι ένας από τους πιο εμφανείς και σημαντικότερους στόχους της ιμπεριαλι­ στικής του επέκτασης. Αυτοί οι επανειλημμένοι πόλεμοι του Φίλιππου είχαν πολλές επιπτώ­ σεις στην οργάνωση της Μακεδονίας και στα κατακτημένα εδάφη: μετα­ φορές πληθυσμών, μόνιμη εγκατάσταση κάποιων νομαδικών πληθυσμια­ κών ομάδων (ίδρυση οχυρωμένων πόλεων στις πιο εκτεθειμένες περιοχές και αποικιών στα πλουσιότερα εδάφη). Το πλήθος των κατακτημένων εδα­ φών επέτρεπε στον Φίλιππο να αποδώσει γαίες στους μακεδόνες εταί­ ρους του, αλλά και σε Έλληνες τους οποίους προσέλκυε με αυτό τον τρόπο στη Μακεδονία. Κάποιοι από αυτούς τους έλληνες έταίρους έπαι­ ξαν σημαντικό ρόλο στον μακεδονικό στρατό και τη μακεδονική διοίκηση και συνέβαλαν στη δόξα του Αλέξανδρου: ο ναύαρχος Νέαρχος ό Κρής, παραδείγματος χάρη, ή ο «άρχιγραμματεύς» Εύμένης ό Καρδιανός. Ωστόσο, πολλοί Έλληνες που έρχονταν στο βασίλειο του Φίλιππου ψάχνοντας την τύχη τους είχαν απεχθή φήμη: σύμφωνα με τον Θεόπομπο [Fr.Gr.Hist. νούμ. 115, απ. 110], η αποικία της Φιλιππούπολης στη Θράκη (το σημερινό Plovdiv) έλαβε το παρωνύμιο Πονηρόπολις, «η πόλη των απατεώνων». Έχουμε δυστυχώς λιγοστές ενδείξεις για τα φαινόμενα αυτά, τα οποία μετέβαλαν βαθιά τον πληθυσμό και την κοινωνική οργά­ νωση της Μακεδονίας και των γειτονικών περιοχών. Κάθε έτος της βασιλείας του, ο Φίλιππος διηύθυνε μία ή περισσότερες στρατιωτικές εκστρατείες, οι οποίες συχνά παρατείνονταν και το χειμώ­ να. Ο στρατός του Φίλιππου περιλάμβανε έναν αριθμό μισθοφόρων, η αριθμητική δύναμη των οποίων πρέπει να ποίκιλλε ανάλογα με τις ανά­ γκες και τους διαθέσιμους οικονομικούς πόρους. Το 334 ο Αλέξανδρος δεν θα πάρει μαζί του στην Ασία παρά μόνο 5.000 μισθοφόρους [Διόδω­ ρος, XVII.17.3 ], γνωρίζουμε, όμως, ότι κατά το έτος αυτό τα ταμεία του βασιλείου ήταν άδεια-είναι πιθανόν ο Φίλιππος να είχε στρατολογήσει σε αρκετές περιπτώσεις πολύ περισσότερους μισθοφόρους. Το θεσσαλικό ιππικό και τα βοηθητικά στρατιωτικά σώματα που παρέχονταν από τους

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

130

Θράκες, τους Παίονες και άλλους κατακτημένους λαούς συνέβαλλαν επί­ σης πολύ στη μακεδονική στρατιωτική προσπάθεια. Ωστόσο, οι ίδιοι οι Μακεδόνες παρείχαν το μεγαλύτερο μέρος των στρατευμάτων, στο ιππι­ κό και το πεζικό. Μόνο οι υπασπιστές της βασιλικής φρουράς αποτελού­ σαν μόνιμο σώμα· τα άλλα στρατεύματα στρατολογούνταν ανά περιοχή. Οι μέθοδοι της στρατολόγησης και της επιστράτευσης μας είναι άγνω­ στες. Αγνοούμε επίσης τις ρυθμίσεις εκείνες που επέτρεπαν στους Μακε­ δόνες να συνδυάζουν την εκμετάλλευση ενός κλήρου γης με μια στρα­ τιωτική υπηρεσία μακράς διαρκείας: η χρησιμοποίηση εξαρτημένων καλ­ λιεργητών είναι πιθανή, αλλά όχι επιβεβαιωμένη. Ακόμα κι αν οι Μακεδό­ νες υπηρετούσαν εκ περιτροπής, όπως έχουμε ενίοτε υποθέσει, είναι βέβαιο ότι στη ζωή των φαλαγγιτών της εποχής του Φίλιππου η στρατιω­ τική δραστηριότητα κατείχε μια θέση σημαντικότερη από ό,τι στη ζωή των πολιτών-οπλιτών των ελληνικών πόλεων. Αυτοί οι μακεδόνες στρατιώτες είχαν μια προσήλωση στην πατρίδα και μια αφοσίωση στο βασιλιά τους που τους διέκρινε από τους μισθοφόρους· μοιράζονταν, ωστόσο, τις υλι­ κές ανησυχίες των τελευταίων, την έγνοια να λάβουν έναν κανονικό μισθό, την ελπίδα γενναιόδωρης ανταμοιβής σε περίπτωση νίκης και κυρίως την αναζήτηση πολεμικής λείας. Οδηγώντας κάθε έτος τον μακε­ δονικό στρατό σε εκστρατείες ολοένα και πιο επιθετικές, ο Φίλιππος συνέβαλε κατά ένα μεγάλο μέρος στην ανάπτυξη του αισθήματος της αλληλεγγύης ανάμεσα στους υπηκόους του, αλλά και αυτού που θα μπο­ ρούσαμε να ονομάσουμε μακεδονική εθνική συνείδηση. Ο μακεδονικός λαός όπως τον έχει διαμορφώσει ο Φίλιππος μέσω του στρατού είναι σε μεγάλο βαθμό ένας λαός κατακτητών, ή, για να μιλήσουμε πιο απερίφρα­ στα, ένας λαός αρπακτικών. Η αξιόλογη στρατιωτική μηχανή που δημιούργησε ωθεί τον Φίλιππο να επιχειρεί συνεχώς νέες κατακτήσεις. Ύστερα από τόσα έτη πολέμου, η ειρήνη, και η αποστράτευση που θα συνεπαγόταν αυτή, θα αναστάτωναν τον τρόπο ζωής πολλών Μακεδόνων και θα μείωναν τα εισοδήματά τους: θα προκαλούσαν επίσης ένα κύμα δυσαρέσκειας. Ο μακεδονικός στρατός είναι συγχρόνως το όργανο του μακεδονικού ιμπεριαλισμού αλλά και μία από τις κύριες αιτίες του. Υπάρχουν, όμως, κι άλλοι λόγοι που ωθούν το βασιλιά της Μακεδονίας σε μια επεκτατική πολιτική. Η συμμετοχή των θεσσαλικών και θρακικών στρατιωτικών σωμάτων εγγυάται την αφοσίωση

μ Ε Γ Κ Α Θ ΙΔ Ρ Υ Σ Η ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

131

τϋ)ν υποταγμένων λαών, οι οποίοι γνωρίζουν ότι μέσα στον μακεδονικό

στρατό οι συμπατριώτες τους

είναι εκτεθειμένοι σε αντίποινα. Επιπλέον,

αν και τα εισοδήματα του Φίλιππου είναι ολοένα και υψηλότερα και φαντάζει στους Έλληνες ως απίστευτα πλούσιος, οι συνεχείς πόλεμοι που διεξάγει κοστίζουν εξαιρετικά ακριβά. Το γεγονός ότι ο άργυρος δεν αρκούσε πια για να καλύψει τις ανάγκες του, φαίνεται ότι είναι αυτό που τον οδήγησε να κόψει χρυσό νόμισμα (πράγμα εξαιρετικά σπάνιο στην Ελλάδα). Είναι δελεαστικό για το βασιλιά να χρηματοδοτεί τις στρατιωτι­ κές του δαπάνες από νέες κατακτήσεις με έξοδα των κατακτημένων χωρών. Ο Φίλιππος είναι ακόμη μακριά από την ολοκλήρωση της κατάκτησης όλων των γειτονικών περιοχών στη Βαλκανική. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι, εάν δεν του είχαν παρουσιαστεί άλλες πιο ενδιαφέρουσες προοπτι­ κές, θα συνέχιζε την ειρήνευση της Ιλλυρίας μέχρι την Αδριατική και ότι θα ολοκλήρωνε την κατάκτηση της Θράκης. Ωστόσο, η Ασία είναι αυτή που προσφέρει στον μακεδονικό ιμπεριαλισμό τις περισσότερο υποσχό­ μενες προοπτικές επέκτασης. Από το 347 ο Φίλιππος έρχεται σε επαφή με τον Ερμεία, τον τύραννο του Αταρνέως, στην Τρωάδα: ο στόχος αυτών των συναλλαγών είναι προφανώς η εξασφάλιση, για τη Μακεδονία, ενός προγεφυρώματος στη Μικρά Ασία. Ή δη προτού κυκλοφορήσει ο Ισοκρά­ της το έργο του Φίλιππος την άνοιξη του 346, οι μακεδονικές φιλοδοξίες στην Ασία έχουν γίνει κοινό μυστικό. Ο Φίλιππος δεν μπορεί λοιπόν να υπολογίζει, όσον αφορά την περιοχή πέραν των Στενών, στο πλεονέκτη­ μα του αιφνιδιασμού, από το οποίο έχει συχνά επωφεληθεί. Ο Αρταξέρξης ο Ώχος επαγρυπνά- αφού έχει επιτύχει να ανακαταλάβει το 343-342 την Αίγυπτο, εκδηλώνει φανερά την πρόθεση να εμποδίσει τον Φίλιππο να περάσει στην Ασία. Το 341 ο Ερμείας συλλαμβάνεται, υποβάλλεται σε βασανιστήρια και εκτελείται. Ο Φίλιππος έπρεπε λοιπόν να περιμένει. Οι πόλεις της κεντρικής και νότιας Ελλάδας, λόγω της σχετικής τους ένδειας, δεν συνιστούν τόσο δελεαστική λεία για τους Μακεδόνες όσο η Θράκη ή η Μικρά Ασία. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι ο Φίλιππος δεν έτρεφε επεκτατικές βλέψεις για την Ελλάδα. Ο μακεδόνας βασιλιάς απο­ σκοπεί στην ηγεμονία της Ελλάδας για λόγους γοήτρου, αλλά κυρίως επειδή είναι αδύνατον να ξεκινήσει μια εκστρατεία στην Ασία αφήνοντας πίσω του ελληνικές πόλεις ανεξάρτητες και εχθρικές.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

132

Ακόμα κι αν η αθηναϊκή άρνηση για συνεργασία τον εμπόδισε από το να επιβληθεί από το 346 ως διαιτητής των ελληνικών υποθέσεων, ο Φίλιπ­ πος διαθέτει πολλά πλεονεκτήματα στην Ελλάδα. Επικεφαλής του Θεσσαλικού Κοινού, ο Φίλιππος ελέγχει και την Δελφική Αμφικτυονία. Μόλις εκρήγνυται πόλεμος σε μια πόλη, ένα από τα αντιμαχόμενα μέρη -συνή­ θως μία ολιγαρχική παράταξη- απευθύνει έκκληση σε αυτόν. Στην Πελο­ πόννησο, ο φόβος μιας ενδεχόμενης αποκατάστασης της σπαρτιατικής αρχής ωθεί πολλές πόλεις να αναζητήσουν τη μακεδονική προστασία. Ο Πολύβιος υπογραμμίζει σωστά ότι οι Μεσσήνιοι και Αρκάδες φιλιππίζοντες δεν είναι προδότες όπως καταγγέλλει ο Δημοσθένης, αλλά πολιτικοί άνδρες που γνωρίζουν το συμφέρον της πόλης τους ['Ιστορίαι, XVIII.14], Ο Φίλιππος καταγόμενος από τον Ηρακλή, υπερασπιστής του θεού των Δελφών, απολαμβάνει μεγάλου γοήτρου1πολλοί διανοούμενοι γίνο­ νται εκθειαστές του. Το πιο περίφημο μεταξύ των κειμένων που υποστη­ ρίζουν τις αξιώσεις του μακεδόνα βασιλιά για την ηγεμονία της Ελλάδας είναι ο Φίλιππος του Ισοκράτη. Σ ’ αυτόν το λόγο, γραμμένο την άνοιξη του 346 -πριν την εισβολή του Φίλιππου στη Φωκίδα-, ο γηραιός Ισοκράτης, στην ηλικία των ενενήντα ετών, απευθύνει έκκληση στο βασιλιά της Μακε­ δονίας να συμφιλιώσει τους Έλληνες και να αναλάβει την ηγεσία ενός πανελλήνιου πολέμου εναντίον των Περσών. Σύμφωνα με τον αθηναίο ρήτορα, η Ελλάδα υποφέρει από δύο κυρίως κακά: τις εμφύλιες διαμάχες στο εσωτερικό των πόλεων, οφειλόμενες κυρίως στην ύπαρξη πολλών πολιτών χωρίς πόρους τους οποίους η δυστυχία ωθεί σε επαναστατικά κινήματα, και τις διαμάχες μεταξύ των ελληνικών πόλεων -που για τον Ισοκράτη είναι μια άλλη μορφή εμφύλιου πολέμου-, οι οποίες επιδεινώ­ νονται από τον αριθμό των μισθοφόρων. Για να θεραπευθούν αυτά τα κακά, ο Ισοκράτης συνιστά μια μεγάλης έκτασης επιχείρηση αποικισμού, η οποία θα απομάκρυνε τις επικίνδυνες κοινωνικές τάξεις. Η Περσική Αυτοκρατορία, την αδυναμία της οποίας έχει καταδείξει η εκστρατεία των Μυρίων και οι εκστρατείες του Αγησίλαου, αποτελεί την ιδανική λείαένας πόλεμος εναντίον των Περσών θα επέτρεπε, επιπλέον, να πάρουν εκδίκηση για τις καταστροφές των Μηδικών πολέμων και να απελευθε­ ρώσουν τους Έλληνες της Ασίας. Αυτό το πρόγραμμα έχει στόχο να κάνει δυνατή την ύπαρξη μιας διαρ­ κούς ομόνοιας στην Ελλάδα, αλλά η ίδια η πραγματοποίησή του έχει ως

Η ε Γ £ 4 0 1 λ ΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔ Ο Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (34 6 -3 3 4 )

133

προϋπόθεση τη συμφιλίωση των Ελλήνων και τη συνεργασία τους κάτω από μια εξουσία ομόφωνα αποδεκτή. Η στιγμή είναι κατάλληλη, σύμφωνα μ ε τον Ισοκράτη, καθώς οι μεγάλες πόλεις -η Αθήνα, η Σπάρτη, η Θήβα

και το Άργος- είναι και οι τέσσερις αποδυναμωμένες και επιθυμούν την ομόνοια. Ανάλογα με τις περιστάσεις, ο Φίλιππος θα μπορέσει να πραγ­ ματοποιήσει ένα από τα τρία ακόλουθα σχέδια: 1. Κατά προτίμηση, «να καταστρέψει εξολοκλήρου το περσικό βασίλειο» (είναι αυτό που θα κάνει αργότερα ο Αλέξανδρος), 2. «ή τουλάχιστον να οριοθετήσει μια επικράτεια όσο το δυνατόν μεγα­ λύτερη και να αποκόψει, όπως λέμε, την Ασία από την Κιλικία μέχρι τη Σινώπη»1, 3. διαφορετικά, να απελευθερώσει τις ελληνικές πόλεις της Ασίας. [Φίλιππος, 102-123] Ο Ισοκράτης παραμένει πολύ ασαφής στο θέμα της οικονομικής και στρατιωτικής οργάνωσης της πανελλήνιας συμμαχίας, την αρχηγία της οποίας πρέπει να αναλάβει ο Φίλιππος. Είναι εξίσου ασαφής στο θέμα της πολιτικής οργάνωσης της κατακτημένης χώρας, ενώ δεν καθορίζει ποίες θα πρέπει να είναι οι σχέσεις μεταξύ του μακεδόνα κατακτητή και των ιδρυμένων στην Ασία πόλεων. Ο Ισοκράτης γνωρίζει ότι η συμφιλίωση των Ελλήνων, η συνένωσή τους υπό μια μοναδική στρατιωτική αρχή και η οργάνωση της κατάκτησης δεν θα μπορέσουν να πραγματοποιηθούν παρά μόνο εάν ο Φίλιππος χρησιμοποιήσει -λίγο ή πολύ- τη μέθοδο του εξαναγκασμού. Του φαίνεται όμως προτιμότερο να αποκρύψει αυτές τις δυσάρεστες πλευρές του προγράμματος του. Δεν εξωραΐζει λοιπόν από αφέλεια, αλλά επειδή γνωρίζει, όπως και ο Φίλιππος, ότι δεν υπάρχει προπαγάνδα χωρίς απάτη. Το ακροατήριο του Ισοκράτη δεν είναι καθόλου αμελητέο. Ακόμα κι αν οι μαθητές του είναι λίγοι, ανήκουν, ωστόσο, στις πιο ισχυρές κοινωνικές ομάδες των ελληνικών πόλεων σε ολόκληρη την Ελλάδα οι λόγοι του Ισο­ κράτη διαβάζονται και σχολιάζονται από τους καλλιεργημένους κύκλους.

1. Αυτός ο γεωγραφικός όρος, που όπως φαίνεται είναι συνηθισμένος κατά τον 4ο αιώνα, υποδεικνύει τη χερσόνησο της Μικρός Ασίας που βρίσκεται ανάμεσα στη Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα. Αυτή η περιοχή αντιστοιχεί σχεδόν στο δυτικό μισό της σημερινής Τουρκίας.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

134

Ο Φίλιππος δεν είναι ένα έργο κατά παραγγελία, αλλά εξυπηρετεί παρεπιπτόντως πολύ τα σχέδια του βασιλιά της Μακεδονίας - να γίνει ο εγγυη­ τής της ειρήνης στην Ελλάδα πριν αναγνωριστεί ως ήγεμών ενός πανελ­ λήνιου πολέμου.

Ο Φίλιππος και η Αθήνα α π ό το 346 μέχρι το 340 Η πολιτική του Φίλιππου απέναντι στην Αθήνα δεν είναι παρά μόνο μία όψη μεταξύ άλλων του μεγάλου διπλωματικού και στρατιωτικού αγώνα που ανέλαβε ο βασιλιάς της Μακεδονίας. Το θέμα των σχέσεων με τον Φίλιππο είναι, αντίθετα, κρίσιμο για την Αθήνα και αποτελεί αντικείμενο πολύ ζωηρών συζητήσεων ανάμεσα στους αθηναίους ρήτορες, συζητή­ σεις για τις οποίες είμαστε εξαιρετικά καλά πληροφορημένοι. Από το 346 το ζήτημα των σχέσεων με τον Φίλιππο κυριαρχεί στην αθηναϊκή πολιτική ζωή. Η αντίθεση ανάμεσα στους οπαδούς της συνεν­ νόησης με το βασιλιά -κυρίως τον Αισχίνη- και τους οπαδούς της αδιάλ­ λακτης στάσης απέναντι του -ιδιαίτερα τον Δημοσθένη και τον Υπερείδητείνει να θέσει σε δεύτερο πλάνο όλους τους άλλους πολιτικούς διαχωρι­ σμούς. Ο δήμος των Αθηναίων διστάζει ανάμεσα στις συμβουλές των φιλιππιζόντων και εκείνες των αντιπάλων της Μακεδονίας. Οι μαρτυρίες που διαθέτουμε για τις αποφάσεις που πήρε η αθηναϊκή εκκλησία κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου αντανακλούν τη διχογνωμία και τη μεταβο­ λή απόψεων. Την άνοιξη του 344, ενώ οι Σπαρτιάτες έχουν ξαναρχίσει τις επιθέσεις εναντίον των γειτόνων τους, ο Φίλιππος στέλνει μισθοφόρους σε ενίσχυ­ ση της Μεσσήνης, και μάλιστα κυκλοφορεί η φήμη ότι προετοιμάζεται να εκστρατεύσει ο ίδιος εναντίον της Σπάρτης [β ' Φιλιππικός, 15]. Ο Δημο­ σθένης εξασφαλίζει από το δήμο να σταλεί ως πρεσβευτής στην Πελο­ πόννησο και προειδοποιεί τους Αργείους και τους Μεσσηνίους για τους κινδύνους που ενέχει μια συμμαχία με τον Φίλιππο- επειδή έδειξαν εμπι­ στοσύνη στον Φίλιππο, οι Ολύνθιοι έχουν δει την πόλη τους να καταστρέφεται και οι Θεσσαλοί έχουν χάσει την ελευθερία τους [Β ' Φιλιππικός, 2023]- «η μόνη προστασία των δημοκρατιών από τους τυράννους είναι η δυσπιστία» [§ 24], Ο Δημοσθένης δεν καταφέρνει να αποσπάσει από τη μακεδονική συμ-

Η ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔ Ο Ν ΙΚΗΣ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

135

μαχία τους Μεσσηνίους, τους Αργείους και τους Μεγαλοπολίτες, αλλά το διάβημά του προκαλεί μια γραπτή διαμαρτυρία του Φίλιππου, ο οποίος εκπλήσσεται με την εχθρική στάση των αθηναίων «συμμάχων» του. Ενώ οι Αθηναίοι συσκέπτονται για την απάντηση που θα δώσουν σε αυτή την επι­ στολή του Φίλιππου, ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Β' Φιλιππικό του. Αυτός ο λόγος δεν προτείνει κανένα άμεσο μέτρο, αλλά έχει στόχο να ενημε­ ρώσει την αθηναϊκή κοινή γνώμη: είναι μία καταγγελία των βραχυπρόθε­ σμων και μεσοπρόθεσμων σχεδίων του Φίλιππου και μία διακήρυξη για μια πολιτική αντίστασης. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια του χειμώνα 344-343, ο Φίλιππος είναι εκείνος που καταφέρνει να κατευθύνει την αθηναϊκή κοινή γνώμη προς όφελος του. Ο Μεγάλος Βασιλιάς Αρταξέρξης ο Ώχος, ο οποίος ετοιμάζεται να ξεκινήσει μια μεγάλης έκτασης εκστρατεία για να βάλει τέλος στην απο­ στασία της Αιγύπτου, φοβάται μήπως ο Φίλιππος επωφεληθεί από την κατάσταση για να εκστρατεύσει εναντίον του στην Ανατολία. Θα επιθυ­ μούσε να ξαναρχίσουν οι Αθηναίοι τις εχθροπραξίες εναντίον του μακεδόνα βασιλιά στην Ελλάδα και τους υπόσχεται σημαντικά ποσά για τη χρηματοδότηση αυτού του πολέμου. Φοβούμενος μια συμφωνία ανάμεσα στον Μεγάλο Βασιλιά και τους Αθηναίους εναντίον του, ο Φίλιππος στέλ­ νει στην Αθήνα έναν από τους έλληνες εταίρους του, τον Πύθωνα τον Βυζάντιο, τον οποίο επιφορτίζει να δώσει στους Αθηναίους όλες τις απα­ ραίτητες υποσχέσεις για να τους αποτρέψει από μια συμμαχία με τους Πέρσες. Ο Πύθων υπόσχεται μια αναθεώρηση της συνθήκης του 346 σύμφωνα με τις επιθυμίες των Αθηναίων και προσέχει να μην εναντιωθεί στα αιτήματα που διατυπώνονται από εκείνους. Η Εκκλησία αφήνεται να παραπλανηθεί από αυτές τις δελεαστικές προτάσεις και απορρίπτει με υπεροπτικά λόγια τις περσικές προσφορές, εμπνεόμενη προφανώς από τους φιλιππίζοντες: ένα ψήφισμα του δήμου διακηρύσσει ότι «η φιλία των Αθηναίων για το βασιλιά εξακολουθεί να υφίσταται, με τον όρο ο Βασιλιάς να μην επιχειρήσει τίποτα εναντίον των Ελλήνων» [Φιλόχορος, Fr.Gr.Hist. νούμ. 328, απ. 157] και προσθέτει ότι, «εάν ο βασιλιάς προκαλέσει κάποια αναταραχή, οι Αθηναίοι θα απευθύνουν έκκληση στον Φίλιππο και όλους τους Έλληνες εναντίον του» [Δημοσθένης, Επιστολή Φιλίππου, 6]. Ο Φίλιππος έχει επιτύχει το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

136

Ο Δημοσθένης και ο Ηγήσιππος, αντιλαμβανόμενοι ότι οι Αθηναίοι παρασύρονται ολοένα και περισσότερο από τον Φίλιππο, αποφεύγουν να απορρίψουν ανοιχτό τις προσφορές του για ανανέωση της ειρήνης, αλλά ωθούν το λαό να ζητήσει τροποποιήσεις τόσο σημαντικές ώστε ο Φίλιπ­ πος να υποχρεωθεί να τις αρνηθεί. Με πρωτοβουλία του Ηγήσιππου, οι Αθηναίοι προτείνουν να αντικατασταθεί ο σχετικός όρος με το status quo («ο καθένας να κρατήσει αυτά που κατέχει») με έναν όρο που αναγνωρί­ ζει τα νόμιμα δικαιώματα των δύο μερών («καθένας να κατέχει αυτά που του ανήκουν») [Ψευδο-Δημοσθένης, Περί 'Αλοννήσου, 18 και 26], Μια τέτοια διατύπωση θα επέτρεπε στους Αθηναίους να απαιτήσουν την επι­ στροφή της Αμφίπολης και όλων των θέσεων που ο Φίλιππος έχει κατα­ λάβει από την ενθρόνισή του. Αυτή η νέα διατύπωση δεν μπορεί προφα­ νώς να γίνει αποδεκτή από τον Φίλιππο: ο βασιλιάς την απορρίπτει με περιφρόνηση. Οι αντίπαλοι της Μακεδονίας εκμεταλλεύονται την αλλαγή στάσης του βασιλιά και τον καταγγέλλουν ως απατεώνα που υπόσχεται πολλά αλλά δεν κρατά τις υποσχέσεις του. Ο Φίλιππος γίνεται ξανά απε­ χθής στην Αθήνα, αλλά αυτή η μεταστροφή πραγματοποιείται μετά την απόρριψη των περσικών προτάσεων από τους Αθηναίους. Φαίνεται ότι έχει έρθει η στιγμή για τον Δημοσθένη και τους φίλους του να οδηγήσουν στη δικαιοσύνη τους πιο διαβόητους φιλιππίζοντες. Ο Υπερείδης υποβάλλει εναντίον του Φιλοκράτη μια εισαγγελία, δηλαδή μια κατηγορία εσχάτης προδοσίας. Όπως είναι ο κανόνας σε αυτήν τη διαδικασία, η Εκκλησία δίνει πρώτη μία ψήφο επί της αρχής, η οποία είναι εχθρική προς τον Φιλοκράτη. Ο Υπερείδης φέρνει την υπόθεση στο δικα­ στήριο, αλλά ο Φιλοκράτης προτιμά να εγκαταλείψει την Αθήνα πριν από την ημέρα της δίκης. Καταδικάζεται ερήμην σε θάνατο. Ο Δημοσθένης συνεχίζει την επίθεση επαναφέροντας την κατηγορία της κατάχρησης εξουσίας κατά τη συμμετοχή σε μια πρεσβεία, την οποία είχε υποβάλει εναντίον του Αισχίνη από το 346. Ο Αισχίνης απαλλάσσεται μόλις και μετά βίας. Στην αρχή του 342, ο Φίλιππος, ίσως επειδή είδε στην αθώωση του Αισχί­ νη ένα ενθαρρυντικό σημάδι, προσπαθεί ακόμα μία φορά να κερδίσει με δελεαστικές προσφορές τη συμπάθεια των Αθηναίων. Η κατάληψη της νήσου Αλοννήσου από τον μακεδονικό στόλο τού δίνει την ευκαιρία μιας

μ ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ Η ΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

137

γενναιόδωρης χειρονομίας: καθώς αυτό το μικρό νησί ανήκε στην Αθήνα πριν το καταλάβουν οι πειρατές, ο Φίλιππος προτείνει να το παραδώσει οτους Αθηναίους. Στην ίδια επιστολή, προτείνει να τεθούν σε διαιτησία όλες οι διαφορές μεταξύ της Αθήνας και της Μακεδονίας, να συναφθεί εμπορική συνθήκη και να μετατραπεί η ειρήνη του Φιλοκράτη σε κοινή ειρήνη. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης που πραγματοποιείται στην Εκκλησία, ο Δημοσθένης και ο Ηγήσιππος πείθουν το δήμο να αντιτάξει κατηγορηματική άρνηση σε όλες τις προτάσεις του Φίλιππου. Σχετικά με την Αλόννησο, κι ο ένας και ο άλλος υποστηρίζουν ότι ο Φίλιππος πρέπει να επιστρέφει το νησί στους Αθηναίους (άηοδοϋναι) και όχι να το παραδώσει (δούναι). Ο Αισχίνης, στον Κατά Κτηοιφώντος [§ 83], κατηγορεί τον Δημοσθένη ότι έστρεψε την Αθήνα κατά του Φίλιππου «διαφωνώντας για τις συλλαβές». Η απόρριψη όλων των προσφορών του βασιλιά από την αθηναϊκή Εκκλησία αποδεικνύει την αυξανόμενη επιρροή των αντιμακεδόνων ρητό­ ρων- η πολιτική της αντίστασης υπερισχύει της πολιτικής της συμφιλίω­ σης που προτείνεται από τους φιλιππίζοντες. Ο Φίλιππος αντιλαμβάνεται ότι οι διαθέσεις της αθηναϊκής κοινής γνώμης δεν είναι ευνοϊκές για εκεί­ νον και σταματά τις απόπειρες να την προσελκύσει. Οι επιστολές που συνεχίζει να στέλνει στους Αθηναίους δεν είναι πια διακηρύξεις φιλίας ούτε προτάσεις παραχωρήσεων, αλλά διαμαρτυρίες και απειλές. Ο Δημοσθένης πείθει την Εκκλησία να αντιμετωπίσουν τον Φίλιππο οπουδήποτε προσπαθεί να επεκτείνει την κυριαρχία του. Στις αρχές του 342, όταν ο Φίλιππος, αφού έχει εγκαταστήσει τον κουνιάδο του Αλέξαν­ δρο τον Μολοσσό στο θρόνο της Ηπείρου, επιχειρεί την κατάκτηση των πόλεων της Κασσωπίας και απειλεί ολόκληρη τη νοτιοδυτική Ελλάδα μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο, οι Αθηναίοι στέλνουν γρήγορα στρατεύματα σε ενίσχυση της Αμβρακίας και των Ακαρνάνων. Μπροστά σε αυτή την αποφασιστική αντίσταση, ο Φίλιππος δεν επιμένει και επιστρέφει στη Μακεδονία. Στην Εύβοια, επεμβαίνουν επανειλημμένα μακεδονικά στρατιωτικά σώματα για να εγκαταστήσουν στην εξουσία ολιγαρχικά κόμματα. Οι οπα­ δοί της ευβοϊκής ανεξαρτησίας και ενότητας, οι ίδιοι που το 346 είχαν αποστατήσει εναντίον της Αθήνας -κυρίως ο Καλλίας από τη Χαλκίδα-, ζητούν και εξασφαλίζουν την αθηναϊκή συμμαχία χάρη στη στήριξη του

138

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΛΙΩΝ λ

Δημοσθένη. Το νέο Ευβοϊκό Κοινό είναι σύμμαχος της Αθήνας, αλλά οι ευβοϊκές πόλεις δεν προσχωρούν η καθεμία χωριστά στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία και δεν πληρώνουν εισφορά στην Αθήνα. Αυτή η διπλωματική καινοτομία δείχνει τη φαντασία και την ικανότητα του Δημοσθένη: εάν η Αθήνα θέλει να βρει γρήγορα πολλούς συμμάχους, πρέπει να δώσει την εντύπωση ότι η συμπεριφορά της δεν έχει πλέον ίχνος ιμπεριαλισμού. Τα οφέλη αυτής της νέας στάσης σύντομα ξεπερνούν τα σύνορα της Εύβοιας: ο Καλλίας στηρίζει ενεργά τη διπλωματική εκστρατεία του Δημοσθένη με προοπτική τη σύσταση μιας ελληνικής συμμαχίας εναντίον του Φίλιππου. Ο πιο σοβαρός κίνδυνος, από το 342 και μετά, προέρχεται από την εκστρατεία που αναλαμβάνει ο Φίλιππος στην ανατολική Θράκη, ενόψει της συστηματικής κατάκτησης της περιοχής μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Η εκστρατεία αυτή απειλεί τα Στενά από τη Χερσόνησο μέχρι το Βυζάντιο και ανησυχεί ταυτόχρονα τους Αθηναίους και τις ελληνικές πόλεις της περιοχής. Για να ενισχύσουν τις θέσεις τους στη Χερσόνησο, οι Αθηναίοι στέλνουν εκεί ένα μισθοφορικό στρατιωτικό σώμα υπό την αρχηγία του στρατηγού Διοπείθη. Ο αθηναίος στρατηγός, έπειτα από μια διαφωνία σχετικά με την πόλη της Καρδίας και για να πληρώσει τα στρατεύματά του, λεηλατεί αρκετές τοποθεσίες στη Θράκη που ανήκουν στο βασίλειο του Φίλιππου. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας απευθύνει την άνοιξη του 341 επιστολή διαμαρτυρίας στους Αθηναίους, με την οποία αξιώνει κυρίως την ανάκληση του Διοπείθη. Ο Δημοσθένης εναντιώνεται σθεναρά τόσο στο αίτημα αυτό όσο και στους Αθηναίους που το θεωρούν δικαιολογημένο. Στο λόγο του Περί Χερσονήσου υπογραμμίζει ότι οι Αθηναίοι δεν έχουν επιλογή ανάμεσα στην ειρήνη και τον πόλεμο, εφόσον ο Φίλιππος διεξά­ γει ήδη de facto πόλεμο εναντίον τους: δεν τους απομένει παρά μόνο μία επιλογή, να αμυνθούν «εναντίον του επιτιθέμενου που έκανε την πρώτη κίνηση» [§ 7], Ακόμα κι αν ο Διοπείθης διέπραξε κάποιες υπερβάσεις, θα ήταν καταστροφικό να ανακαλέσουν το αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα: θα ήταν σαν να εγκαταλείπουν στον Φίλιππο ολόκληρη την περιοχή των Στε­ νών. Είναι μάταιο να στείλουν στρατεύματα όταν ο αντίπαλος θα έχει ήδη επιτεθεί1πρέπει να αποτρέψουν τις επιθέσεις του με μια επί τόπου στρα­ τιωτική παρουσία. Ο δήμος τάσσεται με την άποψη του Δημοσθένη. Ο Γ' Φιλιππικός, που εκφωνείται μερικές εβδομάδες αργότερα, επανα­ λαμβάνει και ενισχύει την αποκήρυξη των πράξεων και των φιλοδοξιών του

Η ΕΓΚΑΘ1ΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

1 39

Φίλιππου και προτείνει ένα σύνολο στρατιωτικών και διπλωματικών μέτρων για να διασφαλιστεί η ελευθερία της Αθήνας και όλων των Ελλήνων. Ο Δ ' Φιλιππικός, λίγο μεταγενέστερος από τον προηγούμενο λόγο, ζητά με πολλή επιμονή την αποστολή μιας πρεσβείας στο βασιλιά των Περσών, που κι αυτός απειλείται από τον μακεδονικό ιμπεριαλισμό. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα 341-340, η αθηναϊκή διπλωματία γνωρίζει νέα επιτυχία. Το Βυζάντιο αισθάνεται όλο και περισσότερο να απειλείται από τον Φίλιππο και ο Δημοσθένης μεταβαίνει στη μεγάλη πόλη του Βοσπόρου για να διαπραγματευτεί μια συμμαχία. Η προβλεπόμενη επίθε­ ση δεν αργεί να πραγματοποιηθεί. Την άνοιξη του 340 ο Φίλιππος αρχίζει την πολιορκία της Περίνθου - αφού έχει διαπράξει μια χαρακτηριστική παραβίαση της ειρήνης του Φιλοκράτη διασχίζοντας με μερικά από τα στρατεύματά του τη Χερσόνησο. Η Πέρινθος, οι κάτοικοι της οποίας είναι αποφασισμένοι να αμυνθούν, εφοδιάζεται κανονικά από τη θάλασσα (εν μέρει χάρη στην παρουσία του στόλου του Χάρητα στην εγγύς περιοχή)λαμβάνει ενισχύσεις από το Βυζάντιο και στρατιωτική και κυρίως οικονο­ μική βοήθεια από τους γειτονικούς πέρσες σατράπες. Μη μπορώντας να καταλάβει την Πέρινθο, ο Φίλιππος επιχειρεί ξαφνική επίθεση εναντίον του Βυζαντίου, ελπίζοντας να βρει την πόλη χωρίς υπερασπιστές. Η επί­ θεση αποτυγχάνει, ενώ η πολιορκία του Βυζαντίου φαίνεται πιο δύσκολη κι από εκείνη της Περίνθου, επειδή οι Βυζάντιοι, που ενισχύονται από τους Αθηναίους, ελέγχουν εξολοκλήρου τη θάλασσα. Ο Φίλιππος, για πρώτη φορά από το 352, υφίσταται σοβαρή αποτυχία (ολοφάνερη στην Πέρινθο, προβλέψιμη στο Βυζάντιο). Πρέπει επειγό­ ντως να αποκαταστήσει το γόητρό του στα μάτια των στρατευμάτων και των συμμάχων του και να δείξει στους αντιπάλους του ότι έχει ακόμη τα μέσα για να τους προκαλέσει σοβαρές βλάβες. Μία απερισκεψία του αθηναίου στρατηγού Χάρητα του δίνει την ευκαιρία που περίμενε. Ο Χάρης έχει αναλάβει να συνοδεύσει από τη Μαύρη Θάλασσα στο Αιγαίο τα 230 εμπορικά πλοία που μετέφεραν σιτάρι από τη Σκυθία στον Πειραιά. Στη μέση της αποστολής, οι πέρσες σατράπες που βοηθούν την Πέρινθο ενα­ ντίον του Φίλιππου τον προσκαλούν σε σύσκεψη για να συζητήσουν για τη συνέχεια των επιχειρήσεων. Ο Χάρης εγκαταλείπει για μερικές ημέρες τα πλοία με το σιτάρι και ο Φίλιππος τα καταλαμβάνει.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο Λ.Χ. ΑΙΩΝΑ

140

Αυτή η πράξη πειρατείας σε μια ευρεία κλίμακα δεν είναι η πρώτη καταστρατήγηση της ειρήνης του Φιλοκράτη, αλλά είναι μια παραβίαση τόσο φανερή που μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι πρόκειται για πρόκληση. Οι Αθηναίοι που υφίστανται την επίθεση και τη λαφυραγωγία δεν μπο­ ρούν παρά να κηρύξουν τον πόλεμο.

Η υπόθεση της Ά μφ ισσας Στα τέλη του χειμώνα 340-339, ο Φίλιππος αίρει την πολιορκία του Βυζα­ ντίου. Σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη [XVI.77.3J, ο βασιλιάς της Μακεδονίας σύναψε τότε ειρήνη με την Αθήνα, το Βυζάντιο και τους άλλους Έλληνες. Όσον αφορά την Αθήνα, ο ισχυρισμός αυτός είναι λαν­ θασμένος, είναι όμως απίθανο η ειρήνη αυτή να ήταν εξολοκλήρου κατα­ σκεύασμα του Διόδωρου: η πηγή του θα ανέφερε τουλάχιστον κάποιες διαπραγματεύσεις. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε ότι ο Φίλιππος έκρινε σκόπιμο να διατυπώσει προτάσεις για ειρήνη τη στιγμή που εγκατέλειπε την πολιορκία του Βυζαντίου: μπορούσε έτσι να ελπίζει ότι θα σπείρει τη διχόνοια μεταξύ των Αθηναίων, θα καθυστερήσει τις προετοιμασίες τους και θα ελαττώσει την επαγρύπνησή τους. Πιθανώς για να διευκολύνει τις διαπραγματεύσεις που θεωρεί επικείμενες, ο στρατηγός Φωκίων, γνω­ στός οπαδός της ειρήνης, αφήνει το στόλο του Φίλιππου να διασχίσει ανε­ μπόδιστα τον Βόσπορο και στη συνέχεια τον Ελλήσποντο. Στην ίδια την Αθήνα, οι φίλοι του Φίλιππου αλλά και όλοι οι πολίτες που έχουν ψηφίσει απρόθυμα τον πόλεμο, επειδή τους υποχρέωσε η επίθεση εναντίον του εμπορικού τους στόλου, ξαναρχίζουν να ελπίζουν σε μια συμφιλίωση της πόλης τους με το βασιλιά. Εφόσον ο Φίλιππος -που έχει αναχωρήσει για να πολεμήσει το βασιλιά των Σκυθών Ατέα κοντά στις εκβολές του Δού­ ναβη- φαίνεται να εγκαταλείπει τις φιλοδοξίες του στα Στενά και ο δρό­ μος του σιταριού απελευθερώνεται, γιατί να μην επιδιώξουν την ειρήνη; Αυτό το αίσθημα της κοινής γνώμης εξηγεί πιθανώς την εκλογή του Αισχίνη ως πυλαγόρα για την εαρινή σύνοδο της αμφικτυονίας το 3392. Οι

2.

Οι λαοί της αμφικτυονίας υποδεικνύουν αφενός ιερομνήμονες οι οποίοι αποτελούν το Συνέδριο της αμφικτυονίας και μόνοι αυτοί συμμετέχουν στις ψηφοφορίες, αφετέρου τους πυλαγόρες, επιφορτισμένους να εκθέσουν και να υπερασπίσουν

Η ΕΓΚΑ Θ ΙΔ ΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

141

Αθηναίοι υποψιάζονται ότι οι εχθροί τους μεταξύ των αμφικτυόνων θα επωφεληθούν από τον πόλεμο που τους φέρνει σε αντιπαράθεση με τον Φίλιππο, ελπίζουν όμως ότι ο Αισχίνης θα μπορέσει να επιτύχει από τους απεσταλμένους του Φίλιππου μια συμφιλιωτική στάση. Φτάνοντας στους Δελφούς, οι αθηναίοι εκπρόσωποι μαθαίνουν ότι οι Λοκροί της Άμφισσας ετοιμάζονται να προτείνουν εισήγηση που επιβάλ­ λει στους Αθηναίους ποινή 50 ταλάντων «επειδή είχαν καταβάλει ως προ­ σφορά χρυσές ασπίδες στους τοίχους του νέου ναού πριν από την αφιέ­ ρωσή του», και είχαν τοποθετήσει την επιγραφή «οι Αθηναίοι, επί των λαφύρων των Μήδων και των Θηβαίων, όταν πολεμούσαν εναντίον των Ελλήνων» [Κατά Κτηοιφώντος, 116]. Είναι αναμφισβήτητο ότι οι Αθηναίοι έχουν παραβεί τους κανόνες αφιέρωσης των προσφορών. Είναι επίσης αναμφισβήτητο ότι οι εκπρόσωποι της Άμφισσας, επιλέγοντας να επιτε­ θούν στους Αθηναίους με αυτή την αφορμή, επιδιώκουν να δηλητηριά­ σουν τις σχέσεις ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα. Ο Αισχίνης απαντά στις επιθέσεις των Αμφισσέων καταγγέλλοντας την καταπάτηση από μέρους τους της ιερής γης: δείχνει στους ιερομνήμονες την ιερή πεδιάδα -ορατή από τους Δελφούς- την οποία οι Λοκροί της Άμφισσας έχουν καλλιεργήσει παρά τους χρησμούς. Οι ιερομνήμονες, «απλοί άνθρωποι στην πλειοψηφία τους» [Δημοσθένης, Περί Στεφάνου, 149], πείθονται από το λόγο του Αισχίνη και ψηφίζουν μια επίθεση τιμω­ ρίας για την επόμενη μέρα. Αφού οι Δελφοί, οι ιερομνήμονες και οι πυλαγόρες αποκρούονται από τους Αμφισσείς, αποφασίζεται να διαβιβάσουν οι ιερομνήμονες στις πόλεις τους μια πρόταση για την τιμωρία των Αμφισσέων και να συνέλθει κατά τη διάρκεια του θέρους μια έκτακτη σύνοδος στις Θερμοπύλες για να ψηφίσει τον ιερό πόλεμο. Ο Αισχίνης έχει κάνει πολύ επιδέξιους ελιγμούς για να ξεχαστεί η κατηγορία της ιεροσυλίας που έχει αρχικά εκτοξευθεί εναντίον της Αθή­ νας, αλλά, σύμφωνα με τον Δημοσθένη, η θεραπεία είναι πολύ χειρότερη από το κακό. Αφότου ο Αισχίνης επιστρέφει στην Αθήνα, ο Δημοσθένης

την άποψη της πόλης τους ή του λαού τους. Στην Αθήνα, ο ιερομνήμων καθορίζεται με κλήρο για ένα έτος· οι πυλαγόρες, που είναι κατά κάποιον τρόπο οι πρέσβεις της πόλης στην αμφικτυονία, εκλέγονται για κάθε σύνοδο και ο δήμος λαμβάνει σοβαρά υπόψη του τη φήμη, τις σχέσεις και την υποτιθέμενη ικανότητα εκείνου που επιλέγει.

142

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

καταγγέλλει σθεναρά τον αντίπαλό του: οι Αμφικτύονες μπορεί να απευ­ θύνουν έκκληση στον Φίλιππο, ο Αισχίνης «φέρνει τον πόλεμο στην Αττι­ κή, έναν Αμφικτυονικό πόλεμο» [Περί τού Στεφάνου, 143]. Με απουσία των Αθηναίων -και των Θηβαίων-, οι ιερομνήμονες ψηφί­ ζουν τον ιερό πόλεμο και εμπιστεύονται την αρχηγία των επιχειρήσεων στον θεσσαλό Κόττυφο. Ο αμφικτυονικός στρατός εκστρατεύει εναντίον των Αμφισσέων, τους επιβάλλει ένα πρόστιμο και αξιώνει την εξορία των ιερόσυλων. Μόλις έχει διασκορπιστεί ο στρατός, οι Αμφισσείς κάνουν γνωστό ότι δεν θα πληρώσουν και ανακαλούν τους ιερόσυλους. Κατά τη διάρκεια της συνόδου του φθινοπώρου, οι Αμφικτύονες ζητούν από τον Φίλιππο -που μόλις έχει επιστρέφει από τη Σκυθία- να αναλάβει την αρχη­ γία μιας νέας εκστρατείας. Ο Φίλιππος δέχεται με προθυμία.

Η κ α τ ά ληψ η της Ε λ ά τ ε ια ς και η σ ν μ μ α χία α ν άμ εσα στην Αθήνα και τη Θήβα Ανάμεσα στην πρώτη αμφικτυονική εκστρατεία και τη σύνοδο του φθινο­ πώρου, οι Θηβαίοι αναλαμβάνουν μια σημαντική στρατιωτική πρωτοβουλία: καταλαμβάνουν το κύριο φρούριο που ελέγχει τις Θερμοπύλες, τη Νίκαια, τη φύλαξη του οποίου είχε εμπιστευτεί ο Φίλιππος σε μία θεσσαλική φρου­ ρά. Αυτή η πρωτοβουλία είναι ενδεικτική της επιδείνωσης των σχέσεων ανάμεσα στη Θήβα και τον Φίλιππο - που θεωρητικά παραμένουν σύμμα­ χοι. Η κατάληψη της Νίκαιας από τους Θηβαίους φαίνεται ότι διαφυλάσσει τους Αμφισσείς από κάθε νέα αμφικτυονική επέμβαση και κυρίως απομα­ κρύνει τον Φίλιππο από την κεντρική και νότια Ελλάδα. Πολλοί Έλληνες σκέφτονται ότι ο Φίλιππος, έχοντας χάσει τον έλεγχο των Θερμοπυλών, βρίσκεται στη στρατηγική θέση που βρισκόταν πριν από το 346. Η εντύπωση αυτή εξηγεί το γεγονός ότι οι Αθηναίοι, στην αρχή του φθινοπώρου του 340, ατενίζουν το μέλλον με ηρεμία. Οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι δεν έχουν ξεχάσει προφανώς ότι ο Ξέρξης είχε υπερφαλαγγίσει τη θέση των Θερμοπυλών από μονοπάτια στο βουνό, αλλά δεν πιστεύουν ότι ο Φίλιππος θα άρχιζε μια τόσο δύσκολη εκστρατεία πριν από την άνοι­ ξη· έχουν υποτιμήσει τον μακεδόνα ηγεμόνα. Τον Νοέμβριο του 339, παρά την εποχή, ο Φίλιππος διασχίζει πολύ γρήγορα τα ορεινά περάσματα της Οίτης με το ιππικό του και πολλά βοηθητικά στρατεύματα. Για να αποφύ­

[] ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ <346-334)

143

γει κάθε παρενόχληση από την πλευρά των Φωκέων, τους υπόσχεται να τους αφήσει να ανοικοδομήσουν τις πόλεις τους και να ανασυγκροτήσουν το Κοινό τους, αλλά και να μειώσει το πρόστιμο που οφείλουν να κατα­ βάλλουν στους Δελφούς. Μετά τη διάβαση των περασμάτων της Οίτης μία απευθείας διαδρομή οδηγεί στην Άμφισσα από το πέρασμα της Γραβιάς: ο μακεδόνας βασιλιάς στέλνει μερικά στρατεύματα προς αυτή την κατεύθυνση, αλλά ο ίδιος με το μεγαλύτερο μέρος του στρατού του κινεί­ ται γρήγορα προς ανατολάς και καταλαμβάνει το φρούριο της Ελάτειας, στην ανατολική Φωκίδα, στα σύνορα της Βοιωτίας. Είναι φανερό ότι η Θήβα και η Αθήνα απειλούνται τώρα άμεσα. Ο Φίλιππος θα μπορούσε να συνεχίσει την προώθησή του μέχρι και μπροστά στα τείχη της Θήβας και ακόμα πιο μακριά. Οι αντίπαλοί του, που έχουν πιαστεί απροετοίμαστοι, δεν είχαν ακόμη λάβει κανένα αμυντι­ κό μέτρο. Σταματά, ωστόσο, στην Ελάτεια, επειδή σκέφτεται ότι ο εκφο­ βισμός θα είναι αρκετός και ότι οι οπαδοί του στη Θήβα θα καταφέρουν να πείσουν τους συμπολίτες τους να συνεργαστούν μαζί του. Ο Φίλιππος ζητά από τους Θηβαίους να εκστρατεύσουν μαζί του κατά της Αττικής, ή τουλάχιστον να αφήσουν τον μακεδονικό στρατό να διασχίσει τη Βοιωτία. Όποια κι αν είναι η θηβαϊκή στάση, η Αθήνα αποτελεί προφανώς το στόχο της επίθεσης του Φίλιππου. Το νέο της κατάληψης της Ελάτειας προκαλεί το φόβο στην πόλη. Εάν πιστέψουμε την περίφημη αφήγηση του Δημοσθένη [Περί του Στεφάνου, 169-173], κανένας δεν τόλμησε αρχι­ κά να πάρει το λόγο κατά τη διάρκεια της Εκκλησίας που συγκλήθηκε το επόμενο πρωί: Αυτή η ημέρα καλούσε για έναν άνθρωπο που είχε παρακολουθήσει τα γεγονότα από την αρχή και είχε στοχαστεί για τα κίνητρα και τους στόχους των πράξεων του Φίλιππου [...]. Εμφανίστηκε λοιπόν, αυτός ο άνθρωπος, εκείνη την ημέρα: ήμουν εγώ.

Ο Δημοσθένης αρχίζει καθησυχάζοντας τους συμπολίτες του: είναι ψέμα­ τα ότι ο Φίλιππος έχει πάρει τους Θηβαίους με το μέρος του. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας τούς ασκεί πιέσεις, αλλά το παιχνίδι δεν έχει κριθεί. Ακο­ λουθεί μία προειδοποίηση: η υπενθύμιση των παλαιών διαφορών θα ήταν εντελώς ανεπίκαιρη και θα έσπρωχνε τους Θηβαίους να προσεγγίσουν τον Φίλιππο. Στη συνέχεια έρχεται η κύρια πρόταση: πρέπει να στείλουν

144

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

στην Ελευσίνα, στα σύνορα της Βοιωτίας, τους αθηναίους οπλίτες και ιππείς, ώστε να αισθάνονται οι φιλοαθηναίοι της Θήβας ότι υποστηρίζο­ νται από αυτά τα στρατεύματα, όπως οι φιλομακεδόνες από το στρατό του Φίλιππου στην Ελάτεια. Τέλος, ο Δημοσθένης ζητά την εκλογή δέκα πρέσβεων που θα πρέπει να προτείνουν στους Θηβαίους την αθηναϊκή συμμαχία, χωρίς να τους ζητήσουν τίποτα (επειδή θα ήταν «απρεπές στην περίσταση αυτή», Περί τοϋ Στεφάνου, 178). Ο Δημοσθένης καταφέρνει να εκλεγεί μεταξύ των πρέσβεων. Η επι­ χειρηματολογία του πείθει τους Θηβαίους να συμπαρασταθούν στους Αθηναίους. Οι Θηβαίοι καταλαβαίνουν ότι, εάν δεχτούν τα αιτήματα του Φίλιππου, θα υποταχθούν στην εξουσία του βασιλιά της Μακεδονίας. Οι πολύ ευνοϊκοί όροι της συμμαχίας που τους προσφέρει ο Δημοσθένης καταφέρνουν να τους πείσουν: οι Αθηναίοι θα αναλάβουν τα δύο τρίτα των δαπανών, η εξουσία στη θάλασσα θα μοιραστεί μεταξύ των δύο πόλεων, ενώ η διοίκηση στην ξηρά θα ανατεθεί στους Θηβαίους. Όπως και στις διαπραγματεύσεις με τους Ευβοείς, ο Δημοσθένης κατάφερε να βρει λύσεις που καθησυχάζουν τους μελλοντικούς συμμάχους και να απαλλά­ ξει τους Αθηναίους από κάθε υποψία ιμπεριαλισμού. Τη συμμαχία ανάμεσα στην Αθήνα και τη Θήβα, που συνάπτεται γρή­ γορα, ακολουθούν αμέσως δυναμικά στρατιωτικά μέτρα. Ο Φίλιππος πιά­ νεται με τη σειρά του απροετοίμαστος. Έχει μόλις μάθει ότι οι Θηβαίοι απέρριψαν τις προτάσεις του, όταν διαπιστώνει ότι οι αθηναίοι και βοιωτοί οπλίτες έχουν στρατοπεδεύσει πολύ κοντά στην Ελάτεια, στην πολύ ευνοϊκή θέση των Παραποταμίων. Δυτικότερα, ένα μισθοφορικό στρα­ τιωτικό σώμα με αρχηγό τον Χάρητα ενισχύει τους Λοκρούς της Αμφισ­ σας και καταλαμβάνει το πέρασμα της Γραβιάς. Ο βασιλιάς προσπαθεί να παραβιάσει τις θέσεις των αντιπάλων του: αποτυγχάνει δύο φορές [Περί του Στεφάνου, 216]. Μπορεί να σκεφτεί κανείς ότι ο πόλεμος θέσεων το χειμώνα του 339-338 είναι επίπονος για τους δύο εμπολέμους, αλλά ο Φίλιππος έχει ιδιαίτερους λόγους για να ενοχληθεί από την τροπή των γεγονότων. Δεν κατάφερε να εκφοβίσει τους Θηβαίους, και τώρα πρέπει να αντιμετωπίσει το συνασπισμό της Αθήνας και της Θήβας, τη συγκρότηση του οποίου είχε σταθερά προσπαθήσει να αποτρέψει. Οι σύμμαχοι κατέλαβαν ευνοϊκές θέσεις που ήταν δύσκολο να καταλη­ φθούν. Στις αρχές του 338, δεν αποκλείεται να πρέπει να παραιτηθεί ο

II ΕΓΚΑ Θ ΙΔ ΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

145

Φίλιππος από τη Βοιωτία, όπως έχει παραιτηθεί και από την Πέρινθο και το Βυζάντιο. Εντούτοις, κατά τη διάρκεια της άνοιξης, ο Φίλιππος έχει μια σημαντι­ κή επιτυχία στο δευτερεύον μέτωπο της Άμφισσας. Αφήνει να κυκλοφο­ ρήσει η φήμη ότι κλήθηκε ξανά στη Θράκη εξαιτίας μιας εξέγερσης· ο Χάρης και οι μισθοφόροι του χαλαρώνουν την επιτήρησή τους· τα μακε­ δονικά στρατεύματα διασχίζουν το πέρασμα της Γραβιάς χωρίς να παρε­ μποδιστούν και καταλαμβάνουν την Άμφισσα, τη Ναύπακτο και τους Δελ­ φούς. Καθώς η θέση των Παραποταμίων κινδυνεύει να υπερφαλαγγιστεί από τα νοτιοδυτικά, οι Αθηναίοι και οι Θηβαίοι αναγκάζονται να υποχω­ ρήσουν στη θέση της Χαιρώνειας (δεκαπέντε χιλιόμετρα νοτιοανατολικά). Ο Φίλιππος προσπαθεί τότε, μάταια, να εκμεταλλευτεί την επιτυχία του με διπλωματικά διαβήματα. Το δίκτυο των συμμαχιών που έχει δημιουργη­ θεί εναντίον του αντέχει: εκτός από τα μέλη της Β ' Αθηναϊκής Συμμαχίας και τους Θηβαίους, οι Αθηναίοι έχουν ως συμμάχους όλες τις πόλεις της Εύβοιας, τα Μέγαρα, την Κόρινθο και τους Αχαιούς στην Πελοπόννησο, τους Ακαρνάνες, την Κέρκυρα και τη Λευκάδα στη δύση.

Η Χ α ιρ ώ ν ε ια και η ειρήνη τον Δ η μ ά δ η Αφού έχει αποτύχει η διπλωματία, ο Φίλιππος υποκύπτει, στο τέλος του θέρους του 338, στο ρίσκο μιας μεγάλης κατά παράταξη μάχης. Οι οικο­ νομικές δυσκολίες που συνεπαγόταν η συντήρηση ενός πολυάριθμου στρατού μακριά από τις βάσεις του τον προτρέπουν να βάλει τέλος σε έναν δαπανηρό πόλεμο θέσεων. Για να αναγκάσει τους αντιπάλους του να δώσουν μάχη, στέλνει επανειλημμένα μερικά στρατεύματα να λεηλατή­ σουν τη βοιωτική ύπαιθρο. Στο τέλος του Αυγούστου του 338, οι δύο στρατοί παίρνουν θέση στην πεδιάδα της Χαιρώνειας. Η αριθμητική δύναμη των ελληνικών πόλεων είναι λίγο μεγαλύτερη, αλλά ο Φίλιππος διαθέτει περισσότερο ιππικό. Καθώς δεν μας έχει διασωθεί καμιά λεπτομερής αφήγηση αυτής της απο­ φασιστικής μάχης, οι σύγχρονοι ιστορικοί πρέπει να προσπαθήσουν να ανασυγκροτήσουν την εξέλιξη από τις διάσπαρτες μαρτυρίες διάφορων μεταγενέστερων συγγραφέων. Φαίνεται ότι ο Φίλιππος και ο Αλέξανδρος, σε ηλικία τότε δεκαοχτώ ετών, εκμεταλλεύτηκαν έξοχα την έλλειψη συντο­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

146

νισμού ανάμεσα στη συμμαχία των ελληνικών πόλεων. Προσποιούμενος υποχώρηση, ο Φίλιππος παρασύρει τους Αθηναίους που έχουν ταχθεί στην αριστερή πτέρυγα να προωθηθούν όλο και πιο μακριά. Όταν οι γραμμές των αντιπάλων απλώνονται υπερβολικά, το ιππικό του Αλέξαν­ δρου επιτίθεται σθεναρά στο πιο αδύνατο σημείο της αντίπαλης παράτα­ ξης, στο σημείο ένωσης του θηβαϊκού πεζικού με τα άλλα σώματα. Οι γραμμές της παράταξης των ελληνικών πόλεων διασπώνται. Οι Αθηναίοι έχουν 1.000 νεκρούς και 2.000 αιχμαλώτους, και οι Θηβαίοι περισσότε­ ρους από 2.000 νεκρούς. Η Θήβα, που απέχει πορεία μόνο μιας ημέρας από τη Χαιρώνεια, ανα­ γκάζεται να συνθηκολογήσει. Ο Φίλιππος της επιβάλλει πολύ σκληρούς όρους: μία μακεδονική φρουρά εγκαθίσταται στην Καδμεία, ενώ το πολί­ τευμα της πόλης ανατρέπεται προς όφελος μιας ολιγαρχίας τριακοσίων προσώπων αφοσιωμένων στο βασιλιά της Μακεδονίας. Οι Αθηναίοι από την πλευρά τους διαθέτουν προθεσμία μερικών ημε­ ρών, την οποία εκμεταλλεύονται για να πάρουν μέτρα επείγουσας ανά­ γκης. Όλος ο πληθυσμός συγκεντρώνεται πίσω από τα τείχη. Ένα ψήφι­ σμα, που προτείνεται από τον Υπερείδη, χορηγεί το δικαίωμα του πολίτη στους μέτοικους και την ελευθερία στους δούλους που θα στρατευτούν στο στρατό της πόλης [Ψευδο-Πλούταρχος, Βίος των δέκα Ρητόρων, 849 Α]: ένα τέτοιο μέτρο για τη δημόσια σωτηρία είναι ενδεικτικό της αξιοση­ μείωτης θέλησης να θυσιάσουν τα πάντα -ακόμα και τα θεμέλια της κοι­ νωνικής τάξης- για την υπεράσπιση της πόλης. Ο Δημοσθένης, με τη σειρά του, αναλαμβάνει να διευθύνει τις εργασίες της οχύρωσης και να ζητήσει τις οικονομικές δωρεές των νησιωτών. Ο Φίλιππος, εντούτοις, επιφορτίζει έναν αθηναίο αιχμάλωτο, το ρήτο­ ρα Δημάδη (ίσως έναν μακρινό εξάδελφο του Δημοσθένη), να διαβιβάσει στους Αθηναίους γενναιόδωρες προσφορές σχετικά με τους νεκρούς και τους αιχμαλώτους. Με την επιστροφή του στην Αθήνα, ο Δημάδης πείθει το δήμο να στείλει πρεσβεία στον Φίλιππο σχετικά με τους νεκρούς και τους αιχμαλώτους, αλλά ταυτόχρονα για να διαπραγματευτεί και την ειρήνη. Οι τρεις πρέσβεις που υποδεικνύονται είναι φίλοι του Φίλιππου: ο Αισχίνης, ο Φωκίων και ο Δημάδης. Μόλις οι πρέσβεις φθάνουν μπροστά του, ο Φίλιππος απελευθερώνει χωρίς λύτρα όλους τους αθηναίους αιχ­

μ ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

14 7

μαλώτους και στέλνει αρκετούς μακεδόνες αξιωματούχους, μεταξύ των οποίων κι ο Αλέξανδρος, να συνοδεύσουν τα νεκρά σώματα των στρα­ τιωτών που έπεσαν στη Χαιρώνεια. Οι όροι της ειρήνης είναι γενναιόδω­ ροι εκ μέρους του νικητή. Δεν πραγματοποιείται εισβολή στην Αττική, δεν επιβάλλεται φρουρά στην Αθήνα και η δημοκρατία δεν αμφισβητείται. Τα εδάφη της πόλης δεν περικόπτονται, αντίθετα μάλιστα επεκτείνονται με την προσθήκη της ακριτικής περιοχής του Ωρωπού που αφαιρείται από τους Θηβαίους. Η Β ' Αθηναϊκή Συμμαχία διαλύεται και η Αθήνα πρέπει να παραιτηθεί από τη Χερσόνησο, κρατά όμως τις κληρουχίες της Σάμου, της Λήμνου, της Ίμβρου και της Σκύρου, καθώς και τη διοίκηση του ιερού του Απόλλωνα στη Δήλο. Μια ασαφής διατύπωση προβλέπει ότι οι Αθη­ ναίοι θα προσχωρήσουν στην κοινή ειρήνη και σε ένα συνέδριο των «Ελλήνων». Η συνθήκη αντανακλά σαφώς την κάμψη της αθηναϊκής δύναμης, αλλά το κυρίαρχο συναίσθημα στην αθηναϊκή κοινή γνώμη είναι η ανα­ κούφιση. Την επαύριο της Χαιρώνειας, κανένας δεν ήλπιζε σε τόσο ήπιους όρους - οι οποίοι έρχονται σε αντίθεση με τη σκληρή μεταχείριση που επιβλήθηκε στους Θηβαίους. Η μετριοπάθεια του Φωκίωνα και η ικανότη­ τα του Δημάδη διευκόλυναν τη γρήγορη σύναψη της ειρήνης, πρέπει όμως να υπογραμμίσουμε ότι, εάν ο Φίλιππος πρότεινε πλεονεκτικούς όρους, αυτό συνέβη αρχικά επειδή είδε τους Αθηναίους να προετοιμάζο­ νται για μια πολύ ισχυρή αντίσταση και επειδή θέλησε να αποφύγει τις δυσκολίες και την αβεβαιότητα μιας μακράς πολιορκίας. Η επιείκεια του Φίλιππου είναι κατά ένα μεγάλο μέρος αποτέλεσμα των μέτρων της κοι­ νής σωτηρίας που εμπνεύστηκαν ο Δημοσθένης και ο Υπερείδης.

Η Κορινθιακή Σ υ μ μ α χ ία Αφού έχει ρυθμίσει τις υποθέσεις της κεντρικής Ελλάδας όπως θεωρού­ σε εκείνος καλύτερα, ο Φίλιππος αναλαμβάνει μεγάλη στρατιωτική εκστρατεία στην Πελοπόννησο. Σε πολλές πόλεις οι οπαδοί του παίρνουν θάρρος από την άφιξή του και καταλαμβάνουν την εξουσία. Οι Πελοποννήσιοι που πολέμησαν εναντίον του στη Χαιρώνεια -κυρίως οι Αχαιοί και οι Κορίνθιοι- συνάπτουν συνθήκες ειρήνης. Όλοι τον υποδέχονται, εκτός από τους Σπαρτιάτες: ενώ ο βασιλιάς Αρχίδαμος απουσιάζει γιατί διεξά­

148

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

γει πόλεμο στον Τάραντα, ο Φίλιππος εισβάλλει στη Λακωνία και αποσπά αρκετές ακριτικές περιοχές από τα εδάφη των Λακεδαιμονίων. Αφού έχει επιδείξει με αυτό τον τρόπο τη δύναμή του και έχει συνά­ ψει πολλές διμερείς συμφωνίες, ο Φίλιππος προσκαλεί, κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 338-337, όλες τις ελληνικές πόλεις να στείλουν εκπρο­ σώπους στην Κόρινθο και προτείνει τη σύναψη μιας κοινής ειρήνης· όλοι οι Έλληνες εκτός από τη Σπάρτη προσχωρούν στην κοινή ειρήνη. Έχουν βρεθεί δύο τμήματα της στήλης της Ακρόπολης που φέρει το κείμενο της συνθήκης- το πρώτο είναι η αρχή του όρκου που έδωσαν οι Έλληνες: Όρκος. Ορκίζομαι στον Δία, τη Γη, τον Ήλιο, τον Ποσειδώνα, την Αθηνά, τον Άρη, σε όλους τους Θεούς και όλες τις Θεές: θα σεβαστώ την ειρήνη και δεν θα διαρρήξω τη συνθήκη με τον Φίλιππο· δεν θα πάρω με εχθρικές προθέσεις τα όπλα εναντίον κανενός από εκείνους που θα σεβαστούν τους όρκους, ούτε στην ξηρά ούτε στη θάλασσα- δεν θα καταλάβω με πόλεμο καμία πόλη, κανένα οχυρό, κανένα λιμάνι που ανήκει σε έναν από τους συμ­ μετέχοντες στην ειρήνη, απέχοντας από κάθε δόλο και δολοπλοκία ■δεν θα καταστρέψω ούτε το βασίλειο του Φίλιππου και των διαδόχων του, ούτε τους θεσμούς που ισχύουν σε κάθε Κράτος από τη στιγμή της σύναψης της ειρήνης- δεν θα κάνω ο ίδιος τίποτα αντίθετο προς τη συνθήκη και δεν θα το επιτρέψω σε κανέναν άλλο, στο μέτρο των δυνατοτήτων μου- εάν κάποιος ενεργήσει αντίθετα με τις διατάξεις της συνθήκης, θα παράσχω βοήθεια στα θύματα, όπως θα μου το ζητήσουν, και θα πολεμήσω αυτόν που θα έχει παραβιάσει την κοινή ειρήνη, σύμφωνα με τις αποφάσεις του κοινού Συνεδρίου και τις διαταγές του ηγεμόνα του- δεν θα εγκαταλείψω... [IG II2, αρ. 236’ Tod αρ. 177, απ. Α],

Το κείμενο του όρκου ακολουθεί ένας κατάλογος των πόλεων και των λαών -μερικές φορές ομαδοποιημένων- και στη συνέχεια υπάρχουν αριθ­ μοί (οι οποίοι κυμαίνονται από το 1 μέχρι το 10 στο τμήμα που σώζεται): αυτοί οι αριθμοί δείχνουν πιθανώς τον αριθμό των αντιπροσώπων κάθε κοινότητας στο κοινό Συνέδριο. Το τμήμα αυτού του καταλόγου που έχει διασωθεί αφορά μόνο τη βόρεια Ελλάδα. Τα δεδομένα αυτής της επιγραφής -άμεσα αλλά αποσπασματικά- μπο­ ρούν να συμπληρωθούν από το λόγο του Ψευδό-Δημοσθένη Περί τών προς 'Αλέξανδρον συνθηκών, ο οποίος εκφωνήθηκε ανάμεσα στα έτη 335 και 331 από έναν αντιμακεδόνα ρήτορα που προσπαθεί να αποδείξει ότι ο

μ ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο Ν ΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

149

Αλέξανδρος παραβιάζει όλους τους όρους της κοινής ειρήνης. Αν και ο τύπος της κοινής ειρήνης είναι οικείος στους Έλληνες από το 386, η συν­ θήκη του 338-337 παρουσιάζει πολλές καινοτομίες σε σχέση με τις προη­ γούμενες συνθήκες. Έχει ως στόχο όχι μόνο να εγγυηθεί την εδαφική ακε­ ραιότητα και την ανεξαρτησία των συμμετεχόντων, αλλά και να εξασφαλί­ σει τη διατήρηση των υφιστάμενων καθεστώτων και τη σταθερότητα της κοινωνικής τάξης: ο όρκος περιλαμβάνει τη δέσμευση να μην ανεχθούν ούτε αναδασμό γαιών, ούτε κατάργηση των χρεών, ούτε απελευθέρωση δούλων «με την προοπτική επανάστασης» [Περί τών προς ’Α λέξανδρον συνθηκών, 15]· τέτοιες δεσμεύσεις περιορίζουν σημαντικά την αυτονομία των πόλεων την οποία διατείνεται ότι εξασφαλίζει η συνθήκη. Ωστόσο, η πιο σημαντική καινοτομία είναι ότι ο σεβασμός της κοινής ειρήνης πρέπει να εξασφαλιστεί από το συνέδριο και από έναν στρατιωτικό ηγεμόνα. Η λέξη «συμμαχία» δεν εμφανίζεται, όπως φαίνεται, στο κείμενο της συνθήκης. Παρ’ όλα αυτά, κάθε κοινή ειρήνη είναι ουσιαστικά μια συμμα­ χία εναντίον εκείνων που θα παραβίαζαν την ειρήνη. Κατά την πρώτη συνεδρίαση του κοινού Συνεδρίου, ο Φίλιππος καταφέρνει να εκλεγεί ήγεμών της κοινής ειρήνης. Στη συνέχεια, το συνέδριο καταφέρνει να διακηρύξει ότι ο Μεγάλος Βασιλιάς παραβιάζει την κοινή ειρήνη (εξαιτίας των καταστροφών που προκάλεσε το 480, τα βέβηλα αποτελέσματα των οποίων παραμένουν) και να ψηφίσει τον πόλεμο εναντίον του κοινού εχθρού που θέτει σε κίνδυνο την κοινή ειρήνη [Διόδωρος, XVI.89.3]. Δεν είναι η ελληνική συμμαχία αυτή που κηρύσσει τον πόλεμο στον Μεγάλο Βασιλιά, αλλά η κήρυξη του πολέμου, που μετατρέπει ipso facto3 τους συμμετέχοντες στην κοινή ειρήνη σε συμμάχους. Κάποιες πόλεις μπορεί να επιθυμούσαν την ειρήνη χωρίς τη συμμαχία: ο Φίλιππος έχει κατανικήσει πολύ επιδέξια τις επιφυλάξεις τους. Όλοι οι συμμετέχοντες στην κοινή ειρήνη, με την απόφαση και μόνο του κοινού Συνεδρίου, έχουν γίνει σύμμαχοι σε έναν πανελλήνιο πόλεμο. Το γεγονός ότι ο Φίλιππος επιθυμεί τόσο να κηρύξει αμέσως τον πανελλήνιο πόλεμο εναντίον της Περσίας δεν συμβαίνει επειδή θέλει να χαροποιήσει γρήγορα τους μαθητές του Ισοκράτη, αλλά επειδή οι περι­ στάσεις είναι εξαιρετικά κατάλληλες για την έναρξη μιας ασιατικής 3.

Αυτονόητα, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

150

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΛΙΩΝ α

εκστρατείας. Κατά τη διάρκεια του θέρους του 338, ο Αρταξέρξης 0 Ώχος δολοφονείται από τον ευνούχο Βαγώα, ο οποίος επί δύο έτη ανε­ βάζει στο θρόνο βασιλείς και τους εξοντώνει μόλις θελήσουν να αποκτή­ σουν κάποια ανεξαρτησία. Στην Περσική Αυτοκρατορία βασιλεύει η αναρ­ χία: πρέπει λοιπόν να επιτεθεί όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, πριν αποκα­ τασταθεί η τάξη. Αφού έχει αφιερώσει το έτος 337 σε προετοιμασίες, και ίσως σε μια νέα εκστρατεία στην Ιλλυρία, ο Φίλιππος στέλνει την άνοιξη του 336 στην Ασία μία μακεδονική στρατιά που διοικείται από τον Παρμενίωνα. Οι Μακεδόνες δεν συναντούν σχεδόν καμιά αντίσταση στη δυτική ακτή της Ανατολίας: από την Άβυδο μέχρι την Έφεσο οι δημοκρατικοί των ελληνι­ κών πόλεων, ευτυχείς που απαλλάσσονται από τις υποστηριζόμενες από τους Πέρσες ολιγαρχίες, τους υποδέχονται ως ελευθερωτές. Οι πολίτες της Ερεσού (στη νήσο της Λέσβου) καθιδρύουν βωμούς στον Δία Φιλίππειο [Tod αρ. 191.6] και οι Εφέσιοι στήνουν ένα άγαλμα του μακεδόνα βασιλιά πλάι σε αυτό της Αρτέμιδος [Άρριανός, Άνάβασις, 1.17.10]. Η μεγάλη ασιατική εκστρατεία του Φίλιππου αρχίζει καλά. Ο βασιλιάς σχε­ διάζει, φαίνεται, να συναντήσει τον Παρμενίωνα με τον Αλέξανδρο και το μεγαλύτερο τμήμα των στρατευμάτων κατά το θέρος του 336. Η δολοφο­ νία του Φίλιππου θα επιφέρει καθυστέρηση δύο ετών στην πραγματοποίη­ ση της μακεδονικής επίθεσης.

Η αυλή της Μ α κεδονίας στα τέλη της βασιλείας τον Φίλιππον (338-336) Ο Δημοσθένης τονίζει συχνά ότι ο Φίλιππος δεν είναι αήττητος και ότι οι Αθηναίοι μπορούν να σταματήσουν την επέκτασή του εάν του εναντιωθούν δυναμικά. Εντούτοις, ο αθηναίος ρήτορας δεν αναφέρεται παρά μόνο μία φορά σε μια δυσαρέσκεια -λανθάνουσα- των Μακεδόνων κατά του βασιλιά τους [Β ' ’Ολυνθιακός, 16]. Εάν είχαν φθάσει μέχρι την Αθήνα φήμες για επανάσταση ή συνωμο­ σία, είναι βέβαιο ότι ο Δημοσθένης και οι άλλοι αντιμακεδόνες ρήτορες θα τις αναπαρήγαν. Δεν διαθέτουμε βέβαια παρά ένα πολύ μικρό δείγμα της πολιτικής ρητορείας των ετών 349-340, αλλά η πλήρης απουσία υπαινιγμού στην εσωτερική αδυναμία του βασιλείου του Φίλιππου υποδεικνύει ότι η

// ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

151

εξουσία του θεωρούνταν γενικά ως στέρεη. Είναι πιθανόν να υπήρξαν συγκρούσεις στη Μακεδονία επί βασιλείας του Φίλιππου, αλλά ο βασιλιάς μπόρεσε να τις ρυθμίσει αρκετά γρήγορα1 δεν είναι απίθανο να είχαν υπάρξει συνωμοσίες, αλλά κατάφερε να τις καταστείλει γρήγορα και δια­ κριτικά. Ο Φίλιππος όχι μόνο απολαμβάνει το γόητρο του κατακτητή, αλλά οι νίκες του του επιτρέπουν να διανέμει γαίες και ποικίλες ανταμοιβές- η αναγνώριση και, ακόμα περισσότερο, η ελπίδα νέων παροχών συνδέει τους μακεδόνες αξιωματικούς και στρατιώτες με το βασιλιά. Μέσα σε είκοσι έτη, και με τρόπους που σε μεγάλο βαθμό αγνοούμε, ο Φίλιππος μπόρεσε να μετατρέψει τους μακεδόνες ευγενείς -συμπερι­ λαμβανομένων και των δυναστών της άνω Μακεδονίας, προηγουμένως γεμάτων ζήλο για την ανεξαρτησία τους- σε μια βασιλική αριστοκρατία σχετικά πιστή στο βασιλιά. Οι γόνοι της ανώτατης μακεδονικής αριστο­ κρατίας οφείλουν να υπηρετούν τον Αργεάδη ηγεμόνα ως ακόλουθοι

(βασιλικοί παϊδες): έτσι αφοσιώνονται στο πρόσωπο του βασιλιά και στην οικογένειά του, αρχίζει να τους αρέσει η ζωή της αυλής και αρχίζουν να μυούνται στις υποθέσεις του βασιλείου. Η αυλή της Πέλλας, όπως όλες οι αυλές, χωρίζεται προφανώς σε αντίπαλες κλίκες. Φαίνεται ότι δεν αρκεί να ανατάξουμε τους αριστοκρά­ τες της άνω Μακεδονίας με εκείνους της κάτω Μακεδονίας: είκοσι έτη ζωής στην αυλή, συμμαχίες που βασίζονται σε γάμους, ιδιαίτερες φιλίες και προσωπικές αντιπάθειες έχουν μεταβάλει βαθιά τις ομάδες συμφε­ ρόντων που βασίζονταν στη γέννηση και την καταγωγή. Δεν έχουμε καμιά ένδειξη για τις ομάδες και τις ραδιουργίες της μακεδονικής αυλής πριν από τη Χαιρώνεια· ακόμα και το 338-336, δεν μπορούμε παρά μόνο να δια­ κρίνουμε κάποιες αντίπαλες ομάδες - παραδείγματος χάρη, αυτή του Αντίπατρου, ή αυτή του Παρμενίωνα και του Άτταλου. Είναι πιθανόν ότι ο Φίλιππος, που ήξερε τόσο καλά να εφαρμόζει το «διαίρει και βασίλευε» στην εξωτερική του πολιτική, εκμεταλλεύτηκε ικανότατα τους ανταγωνι­ σμούς των ανώτερων αξιωματούχων της αυλής του για να επιβάλει καλύ­ τερα την εξουσία του. Η παρουσία κοντά στον Φίλιππο ενός γιου σε ηλικία να βασιλεύσει, ο οποίος έχει αποδείξει τις πολιτικές του ικανότητες, όταν άσκησε την αντι­ βασιλεία το 340 (σε ηλικία δεκαέξι ετών), και έχει καταδείξει με αξιοθαύ­ μαστο τρόπο τη στρατιωτική του ευφυΐα κατά τη διάρκεια της μάχης της

152

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ4

Χαιρώνειας (στα δεκαοχτώ του χρόνια), φέρνει το βασιλιά αντιμέτωπο με ένα νέο πρόβλημα. Ο Φίλιππος δεν είναι έτοιμος να αποσυρθεί για χάρη του Αλέξανδρου όπως ο Λαέρτης για χάρη του Οδυσσέα. Ξέρει επίσης ότι ένας φιλόδοξος διάδοχος δεν έχει πάντα την υπομονή να περιμένει το θάνατο του πατέρα του: ας αναφέρουμε μόνο ένα παράδειγμα το οποίο πρέπει να ήταν οικείο στον Φίλιππο- ο πρεσβύτερος γιος του Αρταξέρξη Β' του Μνήμονα είχε επαναστατήσει εναντίον του γηραιού πατέρα του [Πλούταρχος, Άρταξέρξης, 28-29]. Το γόητρο και η επιρροή του Αλέξαν­ δρου μπορούν να ανησυχήσουν ακόμα περισσότερο τον Φίλιππο, καθώς ο νέος πρίγκιπας έχει φίλους συνομήλικούς του, πολυάριθμους και αφοσιωμένους: μια σύγκρουση γενεών αρχίζει να διαφαίνεται στον ορίζοντα. Το 338, ο Φίλιππος δεν έχει παρά μόνο δύο γιους από τις έξι συζύγους του: τον ελαφρώς καθυστερημένο Αρριδαίο, γεννημένο από τη θεσσαλή Φίλιννα, και τον Αλέξανδρο [’Αθηναίος, ΧΙΙΙ.557ο-θ], Για να εξασφαλίσει την επιβίωση της δυναστείας, σε περίπτωση που ο Αλέξανδρος χανόταν στην Ασία, ο Φίλιππος επιθυμεί πιθανώς να φέρει στον κόσμο έναν ακόμα γιο: η ανησυχία αυτή θα αρκούσε για να εξηγήσει τη σύναψη ενός επι­ πλέον γάμου. Η επιλογή, ωστόσο, της έβδομης συζύγου αποκαλύπτει άλλες υστεροβουλίες: η Κλεοπάτρα είναι ανιψιά του Άτταλου, ενός μακεδόνα αριστοκράτη με μεγάλη επιρροή, ο οποίος πρόκειται να παντρευτεί την κόρη του Παρμενίωνα. Εάν ο Φίλιππος αποκτούσε ένα γιο από την Κλεοπάτρα, το παιδί θα επωφελούνταν από την υποστήριξη μιας πολύ ισχυρής κλίκας και θα ήταν ένας αναμφισβήτητος ανταγωνιστής για τον Αλέξανδρο- καθώς τότε το ζήτημα της διαδοχής θα βρισκόταν σε εκκρε­ μότητα, ο Αλέξανδρος δεν θα μπορούσε πια να επισκιάσει τον πατέρα του. Έχει άλλοτε δοθεί στον τελευταίο γάμο του Φίλιππου η εξήγηση του πάθους ενός ώριμου άνδρα για μια όμορφη έφηβη. Είναι πιθανότερο, όμως, αυτός ο γάμος να είναι απόρροια ενός πονηρού πολιτικού υπολο­ γισμού, όπως και η πλειοψηφία των αποφάσεων του Φίλιππου-ο βασιλιάς, ωστόσο, είναι αρκετά επιδέξιος ώστε να παρουσιάσει ένα γάμο συμφέ­ ροντος, για λόγους που δεν ομολογεί, ως γάμο από έρωτα. Εάν πιστέψουμε τον Αθήναιο και τον Πλούταρχο [Αλέξανδρος, 9], ο Άτταλος κατά τη διάρκεια του συμποσίου του γάμου κάλεσε τους Μακεδόνες να ζητήσουν από τους θεούς τον ερχομό στη ζωή ενός γνήσιου γιου από τον Φίλιππο και την Κλεοπάτρα ο οποίος θα κληρονομούσε τη

μ Ε Γ Κ Α Θ ΙΔ Ρ Υ Σ Η ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑ Σ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

153

βασιλεία. Ο Αλέξανδρος αποκρίθηκε βίαια: «Και εμένα, άθλιε, με θεωρείς νόθο;» Και πέταξε τότε το κύπελλό του στο πρόσωπο του Άτταλου. Ο Φίλιππος άρπαξε το ξίφος του και όρμησε στο γιο του, αλλά η μέθη τον έκανε να σκοντάψει. Οι λεπτομέρειες αυτής της σκηνής είναι πολύ ύπο­ πτες, αλλά οι προθέσεις που αποδίδονται από την παράδοση στους πρω­ ταγωνιστές υπογραμμίζουν ότι το πραγματικό διακύβευμα του γάμου του Φίλιππου και της Κλεοπάτρας είναι η διαδοχή στο θρόνο της Μακεδονίας. Στην Ελλάδα «νόθος» δεν είναι απαραιτήτως ένας γιος που γεννιέται εκτός γάμου: σε πολλές ελληνικές πόλεις και κυρίως στην Αθήνα ο όρος αυτός υποδεικνύει επίσης το γιο ενός πολίτη και μιας ξένης. Ο Άτταλος, φαίνεται, επιδίωκε να επιβάλει την ιδέα ότι ένας βασιλιάς της Μακεδονίας πρέπει να έχει μητέρα από τη Μακεδονία και συνεπώς, ο γιος της ηπειρώτισσας Ολυμπιάδας είναι ένας νόθος. Τη διάσταση μεταξύ του Φίλιππου και του γιου του (που έφυγε στην Ήπειρο και μετά στην Ιλλυρία) ακολουθεί σύντομα μια φαινομενική συμ­ φιλίωση. Ωστόσο, η δυσπιστία ανάμεσα στους δύο άνδρες παραμένει. Όταν ο Πιξώδαρος, σατράπης της Καρίας, προσπαθεί να συμμαχήσει με τους Μακεδόνες και προτείνει στον Φίλιππο να δώσει την κόρη του ως σύζυγο στον Αρριδαίο, ο Αλέξανδρος στέλνει κρυφά έναν αγγελιοφόρο στον Πιξώδαρο για να προτείνει τον εαυτό του ως σύζυγο. Ακολουθώντας τον Πλούταρχο [Αλέξανδρος, 10], πολλοί ιστορικοί οικτίρουν το ότι ο Αλέξανδρος αφέθηκε να παρασυρθεί από μη βάσιμες υποψίες και επε­ δίωξε έναν αταίριαστο και ανάξιό του γάμο. Μία σημαντική πτυχή αυτής της υπόθεσης συχνά παραγνωρίζεται: ο Πιξώδαρος, διάδοχος του Μαύσωλου, είναι ο κύριος της Αλικαρνασσού, ενός από τα ισχυρότερα φρού­ ρια της ακτής της Ανατολίας. Εάν ο Αλέξανδρος γινόταν γαμπρός του Πιξώδαρου, θα είχε χάρη στον πεθερό του, ανεξάρτητα από τον πατέρα του και εάν ήταν ανάγκη εναντίον του, μία θέση πρώτιστης σημασίας για να ελέγχει τη Μικρά Ασία και το ανατολικό Αιγαίο. Ο Φίλιππος, πληροφο­ ρούμενος τις διαπραγματεύσεις που διεξάγει ο Αλέξανδρος, επιπλήττει αυστηρά το γιο του και στη συνέχεια εξορίζει από τη Μακεδονία τους καλύτερους φίλους του - κυρίως τον Νέαρχο, τον Άρπαλο και τον Πτολε­ μαίο. Ο Αλέξανδρος, με τα δικαιώματά του επί της διαδοχής να απειλού­ νται, ταπεινωμένος και απομονωμένος, νιώθει ότι βρίσκεται σε εξαιρετικά αβέβαιη θέση.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

154

Πολύγαμος ηγεμόνας ο Φίλιππος μπόρεσε να παντρευτεί την Κλεοπά­ τρα χωρίς να εγκαταλείψει την Ολυμπιάδα. Η τελευταία, ωστόσο, θεωρεί ότι έχει προσβληθεί από την άφιξη της νέας συζύγου στο σπίτι του Φίλιπ­ που, και ειδικά από την απειλή που επικρέμαται εφεξής στα δικαιώματα του Αλέξανδρου επί της διαδοχής: φεύγει από τη Μακεδονία και κατα­ φεύγει στην Ήπειρο κοντά στον αδελφό της Αλέξανδρο τον Μολοσσό. Τη στιγμή που αρχίζει η εκστρατεία της Ασίας, μια διάσταση ανάμεσα στη Μακεδονία και την Ήπειρο θα ήταν ιδιαίτερα παράκαιρη. Ο Φίλιππος πρέ­ πει να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά της Ηπείρου: προσπαθεί να το πετύχει δίνοντας ως σύζυγο στον Αλέξανδρο τον Μολοσσό την κόρη του από την Ολυμπιάδα (που ονομαζόταν επίσης Κλεοπάτρα). Ο γάμος, που συμπίπτει με μια μεγάλη μακεδονική θρησκευτική εορτή, εορτάζεται τον Ιούλιο του 336 με εξαιρετική πομπή1απεσταλμένοι των ελληνικών πόλεων είναι παρόντες για την περίσταση και ανταγωνίζο­ νται στην κολακεία μπροστά σε ένα βασιλιά στον οποίο οι πρώτες μακε­ δονικές επιτυχίες στην Ασία φαίνονται να υπόσχονται σπουδαίες κατα­ κτήσεις. Κατά τη διάρκεια της πομπής, το άγαλμα του Φίλιππου συνδέε­ ται με αυτό των δώδεκα θεών του Ολύμπου [Διόδωρος, XVI.92.5]. Την επόμενη ημέρα, όταν εισέρχεται επίσημα στο θέατρο, ο βασιλιάς δολο­ φονείται. Ο δολοφόνος του Φίλιππου, ο Παυσανίας, καταδιώκεται από σωματο­ φύλακες του βασιλιά, φίλους του Αλέξανδρου -κυρίως τον Περδίκκα και τον Λεοννάτο- και δολοφονείται με τη σειρά του [Διόδωρος, XVI. 94.4], Ο Αριστοτέλης αναφέρεται εν συντομία στη δολοφονία του Φίλιππου από τον Παυσανία και την εξηγεί ως μια επιθυμία για εκδίκηση: ο βασιλιάς είχε αφήσει τον Απαλό και τους φίλους του να προσβάλουν τον Παυσανία [Πολιτικά, V .10/13110.1-3]. Ο Διόδωρος [Χνΐ.93-94] μας παρέχει μία πιο πικάντικη εκδοχή της ιστορίας του Παυσανία. Ο νεαρός άνδρας ήταν ένας παλιός ερώμενος του Φίλιππου που παραμερίστηκε από το βασιλιά για χάρη ενός άλλου Παυσανία (ή, σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, από τον Ιππόστρατο, ανιψιό του Απαλού και μεγαλύτερο αδερφό της Κλεο­ πάτρας)1στη συνέχεια είχε θίξει τον ανταγωνιστή του με τόσο προσβλη­ τικό τρόπο που ο τελευταίος αυτοκτόνησε ηρωικά (ορμώντας μπροστά στα βέλη που εξακοντίζονταν εναντίον του βασιλιά κατά τη διάρκεια μιας μάχης εναντίον των Ιλλυριών). Για να εκδικηθεί για τον εκλιπόντα, ο Άπα-

Η ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ Η ΓΕΜ Ο ΝΙΑΣ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

155

λος προσκάλεσε τον Παυσανία στο τραπέζι του και τον έβαλε να πιει πολύ’ όταν ο νέος άνδρας είχε πλέον μεθύσει, τον παρέδωσε στους ιππο­ κόμους του που τον κακοποίησαν με τη σειρά. Ο Παυσανίας ζήτησε μάταια να αποδοθεί δικαιοσύνη, για αυτή την προσβολή, από τον Φίλιππο. Αυτή η εκδοχή, που αποδίδει τη δολοφονία του Φίλιππου σε ένα μεμο­ νωμένο άτομο υποκινούμενο από καθαρά προσωπικούς λόγους, δεν έγινε αποδεκτή αμέσως. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο [Αλέξανδρος, 10.7] και τον Διόδωρο [XVII.2], ο Αλέξανδρος έβαλε να καταδιώξουν τους υποτιθέ­ μενους συνεργούς της δολοφονίας του πατέρα του - πράγμα που του επέτρεπε να απαλλαγεί από μερικούς εξαδέλφους και ανταγωνιστές. Μπορούμε να απορρίψουμε χωρίς δισταγμό τις παραστατικές αφηγή­ σεις του Ιουστίνου [ΙΧ.7] σύμφωνα με τις οποίες η Ολυμπίάς, μέσα στη χαρά της, έθεσε στο κεφάλι του δολοφόνου του συζύγου της ένα χρυσό στέμμα. Ωστόσο, είναι πολύ δυσκολότερο να απορρίψουμε εντελώς την εκδοχή μιας συνενοχής του Αλέξανδρου στη δολοφονία του πατέρα του. Βεβαίως, ο Αλέξανδρος ήξερε ότι ο θάνατος του Φίλιππου θα προκαλού­ σε εξεγέρσεις και θα τον έφερνε σε δύσκολη θέση, αλλά είχε αρκετή εμπιστοσύνη στο άστρο του ώστε να σκεφτεί ότι θα ξεπερνούσε αυτές τις δυσκολίες. Ο νεαρός πρίγκιπας δεν φαίνεται να αιφνιδιάζεται ούτε από το θάνατο του Φίλιππου, ούτε από τις συνέπειες αυτού του γεγονότος. Ένας υπολογιστής τόσο ευφυής και χωρίς ενδοιασμούς όσο ο Αλέξανδρος μπορούσε να εκτιμήσει ότι ήταν προς το συμφέρον του να απαλλαγεί από έναν πατέρα που τον ταπείνωνε και κάποια ημέρα υπήρχε ο κίνδυνος να τον απομακρύνει από το θρόνο. Σε αυτή την εκδοχή, ο Φίλιππος είχε χάσει το παιχνίδι που είχε αρχίσει εναντίον του γιου του τη στιγμή του γάμου του με την ανιψιά του Άτταλου. Δεν πρόκειται, επαναλαμβάνουμε, παρά μόνο για μια υπόθεση.

Οι αρχές της βασιλεία ς τον Α λέξανδρον Όλοι εκείνοι, στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια, που έχουν δεχθεί απρόθυμα τη μακεδονική ηγεμονία δέχονται με χαρά την αναγγελία του θανάτου του Φίλιππου, επειδή σκέφτονται ότι η απουσία αυτού του δυναμικού βασιλιά θα τους επιτρέψει να ξανακερδίσουν την ανεξαρτησία τους. Στην Αθήνα, ο Δημοσθένης διαδίδει περιφρονητικά σχόλια για τον Αλέξανδρο: αυτό το

156

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

«παιδάριο»4, δηλώνει, «δεν θα απομακρυνθεί από τη Μακεδονία και θα αρκεστεί να περιφέρεται στην Πέλλα και να παρατηρεί τα σπλάχνα των θυμάτων θυσίας» [Αισχίνης, Κατά Κτησιφώντος, 160]. Μπροστά σε αυτή την αναταραχή, το «παιδάριο» αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να επιβάλει πολύ γρήγορα την εξουσία του. Σπεύδει στη νότια Ελλάδα και καταφέρνει να αναγνωριστεί διαδοχικά από το Θεσσαλικό Κοινό, τη Δελφική Αμφικτυονία και την Κορινθιακή Συμμαχία. Οι ίδιοι οι Αθηναίοι στέλνουν πρεσβεία για να υποβάλουν τα σέβη τους στον νέο ηγεμόνα της συμμαχίας. Σε μερικές εβδομάδες, ο Αλέξανδρος αποκτά τους ίδιους τίτλους και τα ίδια προνόμια με τον πατέρα του. Το ίδιο χρονικό διάστημα, συνεχίζει μεθοδικά την εξόντωση των μακεδόνων αντιπάλων του, δηλωμένων ή ενδεχόμενων, την οποία είχε αρχίσει από την ενθρόνισή του. Οι πρίγκιπες της βασιλικής οικογένειας, που θεωρούνται πιθανοί ανταγωνιστές, δολοφονούνται- ο Αρριδαίος οφείλει τη σωτηρία του αποκλειστικά στη διανοητική του υστέρηση. Ο Άτταλος κατηγορείται για προδοσία-αφού ο Αλέξανδρος έχει δηλώσει ότι θέλει τη σύλληψή του, βάζει να τον σκοτώσουν- ο Παρμενίων δεν προσπαθεί να υπερασπιστεί το γαμπρό του. Η Ολυμπίάς, με τη σειρά της, αναλαμβάνει να σφαγιάσει την Κλεοπάτρα και το βρέφος που μόλις έφερε στη ζωή. Στην αρχή του 335, ο Αλέξανδρος εκστρατεύει στη ©ράκη για να επα­ ναφέρει στην υπακοή τους λαούς που είχε ήδη υποτάξει ο Φίλιππος και να ολοκληρώσει την κατάκτηση της περιοχής υποτάσσοντας τους Τριβαλλούς. Αυτός ο δύσκολος αλλά νικηφόρος πόλεμος τον φέρνει μέχρι τον Δούναβη. Στη συνέχεια πρέπει να αντιμετωπίσει έναν νέο συνασπισμό Ιλλυριών, υπό την ηγεσία του Κλείτου, γιου του Βαρδύλλιος, και του βασι­ λιά των Ταυλαντίων Γλαυκία: αφού καταφέρνει να καταλάβει το εχθρικό στρατόπεδο και να πραγματοποιήσει μεγάλη σφαγή, καταδιώκει τους αντιπάλους του μέχρι τη χώρα των Ταυλαντίων κοντά στην Αδριατική. Ανακαλείται τότε από την Ιλλυρία εξαιτίας της εξέγερσης στη Θήβα. Ο νέος Αχαιμενίδης ηγεμόνας, Δαρείος Γ' ο Κοδομανός, που έχει

4.

Η λέξη «παιδάριο» (petit jeune homme) είναι απόδοση της λέξης «μαργίτης» στο πρωτότυπο, χαρακτηρισμός που έχει και πιο ευρεία έννοια. Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Koulakiotis Elias, «Sur quelques témoignages des orateurs attiques», Mélanges de l'Ecole française de Rome 122 (2000), σ. 13-16. (Σ.τ.Ε.)

μ ΕΓΚΑΘ ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ Μ Α ΚΕΔΟ Ν ΙΚΗ Σ ΗΓΕΜ Ο ΝΙΑ Σ Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ (346-334)

15 7

καταφέρει να επιβάλει την εξουσία του στα τέλη του θέρους του 336, εξα­ πολύει ευρεία αντεπίθεση με στόχο την εκδίωξη των Μακεδόνων από την Ασία. Ενώ ο Μέμνων ο Ρόδιος, έλληνας στρατηγός στην υπηρεσία του Βασιλιά, αρχίζει την ανακατάληψη των λιμανιών του ανατολικού Αιγαίου, ο Δαρείος Γ' επαναλαμβάνει τον ελιγμό που εφάρμοσε με επιτυχία ο Αρταξέρξης Β ' ο Μνημών εναντίον του Αγησίλαου, και προσπαθεί να προ­ καλέσει αντιμακεδονική εξέγερση στην Ελλάδα για να υποχρεώσει τον Αλέξανδρο να παραιτηθεί από την Ασία. Υπόσχεται την οικονομική του υποστήριξη στις πόλεις που θα επαναστατούσαν εναντίον του Αλέξαν­ δρου και στέλνει χρήματα σε πολιτικούς άνδρες εχθρικούς προς τη Μακε­ δονία (τον Δημοσθένη, για παράδειγμα, στην Αθήνα). Όταν κυκλοφορεί η φήμη ότι ο Αλέξανδρος πέθανε σε μια μάχη εναντίον των Τριβαλλών, οι αντίπαλοι της Μακεδονίας σκέφτονται ότι ήρθε η στιγμή. Οι Θηβαίοι εξό­ ριστοι επιστρέφουν στην πόλη τους, αποκαθιστούν τη δημοκρατία και πολιορκούν τη μακεδονική φρουρά στην Καδμεία. Οι Αθηναίοι και κάποιοι Πελοποννήσιοι, όχι χωρίς δισταγμούς και υπαναχωρήσεις, ετοιμάζονται να υποστηρίξουν τον πόλεμο για την απελευθέρωση της Θήβας. Η ξαφνική άφιξη του Αλέξανδρου στη Βοιωτία που θεωρούνταν νεκρός ανατρέπει τα δεδομένα της κατάστασης. Οι Αθηναίοι και οι Πελοποννήσιοι αρνούνται συνετά τη βοήθεια που είχαν σχεδιάσει να στείλουν, και οι Θηβαίοι βρίσκονται εντελώς απομονωμένοι. Ο Αλέξανδρος θα προ­ τιμούσε να εξασφαλίσει την υποταγή της πόλης χωρίς να χρειαστεί να την πολιορκήσει, αλλά όλες οι προσφορές του για διαπραγμάτευση απορρί­ πτονται από τους αδιάλλακτους πατριώτες που έχουν τότε την εξουσία στην πόλη: αυτοί οι τελευταίοι θυμίζουν με ευκολία ότι και πριν από τα Λεύκτρα η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη, και υπόσχονται στους συμπο­ λίτες τους μια ανάλογη μεταστροφή υπέρ τους. Η θηβαϊκή αντίσταση είναι πεισματική, αλλά οι επιτιθέμενοι καταφέρνουν να καταλάβουν την πόλη. Ο Αλέξανδρος αφήνει τότε την απόφαση για την τύχη της Θήβας στο συνέδριο της Κορινθιακής Συμμαχίας. Ο ελιγμός είναι επιδέξιος· ο Αλέξανδρος διαθέτει αρκετά μέσα πίεσης ώστε να επιβάλει τη θέλησή του και αυτό το γνωρίζει ο καθένας, επιθυμεί όμως να μοιραστούν όλοι οι Έλληνες την ευθύνη της καταστροφής μιας από τις παλαιότερες και πιο ένδοξες ελληνικές πόλεις. Τα μέτρα που ψηφίστηκαν, ύστερα από πρό­ ταση των παραδοσιακών εχθρών της Θήβας (κυρίως των Πλαταιέων, των

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

158

Θεσπιέων και των Φωκέων), είναι παρά πολύ αυστηρά και ικανά να προκα­ λέσουν τον τρόμο: η Θήβα, που καταδικάζεται επίσημα για το μηδισμό της, καταστρέφεται εξολοκλήρου και οι κάτοικοί της πωλούνται ως δούλοι. Οι Αθηναίοι συγκεντρώνουν όλο τον πληθυσμό μέσα από τα τείχη και ετοιμάζονται να αντισταθούν σε μια πολιορκία, προσπαθούν όμως ταυτό­ χρονα να καλοπιάσουν τον Αλέξανδρο: μια πρεσβεία, με επικεφαλής τον Δημάδη, θα συγχαρεί το βασιλιά για τη νίκη του. Ξαναβρίσκουμε σε αυτή την περίπτωση το διπλό παιχνίδι που παίζει η Αθήνα από το 338. Ο Αλέ­ ξανδρος διατείνεται ότι είναι έτοιμος να συγχωρήσει τους Αθηναίους, αλλά απαιτεί να του παραδώσουν δέκα αντιμακεδόνες στρατηγούς και ρήτορες, μεταξύ των οποίων τον Χαρίδημο, τον Λυκούργο, τον Υπερείδη και τον Δημοσθένη. Στην Εκκλησία, ο Φωκίων ζητά από τους πολιτικούς άνδρες, που απαίτησε ο Αλέξανδρος, να θυσιαστούν για τη σωτηρία της πόλης: υποδέχονται την πρότασή του με αποδοκιμασίες. Ο Δημοσθένης αναπτύσσει τότε τον περίφημο μύθο των προβάτων που παρέδωσαν τα σκυλιά τους στους λύκους [Πλούταρχος, Δημοσθένης, 23.5]. Στο τέλος μιας ταραχώδους συζήτησης, ο Δημάδης υπόσχεται να εξασφαλίσει κάποιες παραχωρήσεις από τον Αλέξανδρο και κρατά την υπόσχεσή του: ο Αλέξανδρος αρκείται τελικά στην εξορία του Χαρίδημου (που πηγαίνει να υπηρετήσει στους Πέρσες) και σε αρκετά ασαφείς δεσμεύσεις. Η εξή­ γηση αυτής της συμφιλιωτικής στάσης του Αλέξανδρου έγκειται κυρίως σε έναν απλό υπολογισμό: εάν ο βασιλιάς της Μακεδονίας δεν είχε περιο­ ρίσει τις απαιτήσεις του, θα υπήρχε ο κίνδυνος να πρέπει να αναλάβει τη μακρά και αμφίβολη πολιορκία μιας ναυτικής πόλης, ενισχυομένης οικο­ νομικά από τους Πέρσες. Οι Θράκες, οι Ιλλυριοί και οι Έλληνες έχουν αντιληφθεί ότι η Μακε­ δονία ήταν εξίσου επικίνδυνη υπό τη βασιλεία του Αλέξανδρου, όσο και υπό τη βασιλεία του Φίλιππου. Έχοντας εξασφαλίσει τα νώτα του, ο Αλέ­ ξανδρος μπορεί τώρα να αναλάβει την αρχηγία της μεγάλης ασιατικής εκστρατείας που είχε αρχίσει ο πατέρας του. Το φθινόπωρο του 335, συγκαλεί ξανά το συνέδριο της Κορινθιακής Συμμαχίας, το οποίο επικυ­ ρώνει την αρχηγία του στον πολέμο εναντίον των Περσών, και ο ίδιος καθορίζει τη στρατιωτική δύναμη που κάθε λαός ή πόλη θα πρέπει να παράσχει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Η κατάκτηση της Ανατολής α π ό τον Α λέξανδρο

Σε ένα περίφημο εδάφιο των Ιστοριών του [111.6], ο Πολύβιος διακρίνει τις αρχές των πολέμων, τις προφάσεις τους και τις πραγματικές αιτίες τους. Αρχή της ασιατικής εκστρατείας του Αλέξανδρου ήταν η διάβαση του Ελλησπόντου, τον Μάιο του 334. Η επικαλούμενη πρόφαση ήταν η εκδίκη­ ση για τις καταστροφές των Μηδικών πολέμων. Η βαθύτερη αιτία του πολέμου ήταν ότι ο Φίλιππος είχε πειστεί για τη στρατιωτική ανωτερότητα των Μακεδόνων έναντι των Περσών. Αυτή η ανάλυση αντανακλά μια σύλ­ ληψη της ιστορίας πολύ ορθολογική, πολύ θουκυδίδεια: οι αιτίες ενός πολέμου δεν βρίσκονται σε ασαφείς δυνάμεις δύσκολα κατανοητές, αλλά απλούστατα στη συλλογιστική των ανθρώπων που ανέλαβαν την πρωτο­ βουλία, συλλογιστική που είναι δυνατόν να ανασυγκροτήσουμε με μελέτη. Σύμφωνα με τον Πολύβιο, η πεποίθηση του Φίλιππου βασιζόταν σε δύο γεγονότα, στην επιστροφή των Μυρίων και την εκστρατεία του Αγη­ σίλαου, που αποδείκνυαν τη «δειλία και μαλθακότητα των Περσών». Οι εκτιμήσεις που αποδίδει στον Φίλιππο ο Πολύβιος βρίσκονται πολύ κοντά στις επανειλημμένες διαβεβαιώσεις του Ισοκράτη, σύμφωνα με τις οποίες η Περσική Αυτοκρατορία θα αποτελούσε εύκολη λεία για έναν έλληνα κατακτητή. Η «δειλία» των Περσών, σύμφωνα με τον Ισοκράτη αλλά και άλλους συγγραφείς αρχαίους και σύγχρονους, εξηγείται από τον τρόπο ζωής τους (πολυτέλεια, απουσία άσκησης) και το πολιτικό τους σύστημα: σε ένα κράτος όπου «όλοι είναι δούλοι εκτός από έναν», ο ζήλος στη μάχη που συνδέεται με την προάσπιση της ελευθερίας δεν υπάρχει. Αυτοί οι τόποι έχουν a priori1 κάποια αληθοφάνεια σε ψυχολογικό επίπεδο, το λιγότερο όμως που μπορούμε να πούμε είναι ότι δεν αρκούν για να εκτι­ μήσουμε την περσική πραγματικότητα. Είναι αμφίβολο αν ο Φίλιππος, 1.

Εκ των προτέρων, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

160

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. A IQ ma

στις στρατηγικές αναλύσεις που τον οδήγησαν να αναλάβει την εκστρα­ τεία της Ασίας, αρκέστηκε στο να βασιστεί αφελώς στη «δειλία» των Περσών και την «ανδρεία» των Μακεδόνων. Ο Πολύβιος εξηγεί σωστά την εκστρατεία της Ασίας με βάση τους υπολογισμούς του Φίλιππου, αυτοί οι υπολογισμοί όμως ήταν πιο περίπλοκοι από ό,τι θεώρησε ο ιστορικός της ελληνιστικής εποχής. Επιπλέον, θα έπρεπε να προφυλαχθούμε από μια αναχρονιστική πλάνη. Ο Ισοκράτης είχε διακηρύξει ότι η Περσική Αυτοκρατορία μπο­ ρούσε να κατανοηθεί1ο Φίλιππος, βασιζόμενος ίσως σε διαφορετικά επι­ χειρήματα, το είχε επίσης σκεφτεί1 αφού ο Αλέξανδρος κατάφερε τρεις μεγάλες ήττες κατά του Μεγάλου Βασιλιά σε λιγότερο από τέσσερα έτη, αφού κατέκτησε ολόκληρη την αυτοκρατορία σε λιγότερο από δέκα έτη, είναι δελεαστικό να συμπεράνουμε ότι ο Ισοκράτης και ο Φίλιππος είχαν δίκιο. Στην πραγματικότητα, ακόμα κι αν είναι φανερό ότι η Περσική Αυτο­ κρατορία έπασχε το 334 από κάποιες αδυναμίες και ότι οι Μακεδόνες είχαν κάποια πλεονεκτήματα, τίποτα δεν είχε κριθεί εκ των προτέρων: τα λάθη των σατραπών και του ίδιου του Δαρείου, η στρατιωτική ευφυΐα του Αλέξανδρου και η πολιτική ικανότητά του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο.

Η Π ερ σ ικ ή Α υ τ οκ ρ ατορία τις π α ρ α μ ο ν έ ς της κ ατάκτη σης του Α λέξα νδ ρ ον Τα στοιχεία που διαθέτουμε για την Περσική Αυτοκρατορία του 4ου αιώνα είναι ακόμα πιο σπάνια από αυτά που διαθέτουμε για τον 5ο αιώνα. Κανέ­ νας από τους έλληνες συγγραφείς του 4ου αιώνα των οποίων σώζονται έργα δεν έχει μελετήσει την Ανατολή με την ίδια, γεμάτη συμπάθεια, περιέργεια που συνετέλεσε στο χαρακτηρισμό του Ηρόδοτου ως «φιλοβαρβάρου». Οι εκτενέστερες βασιλικές επιγραφές είναι εκείνες του Δαρείου Α' και του Ξέρξη (τα σωζόμενα, ωστόσο, τμήματα των επιγρα­ φών του Αρταξέρξη Β' υποδηλώνουν ότι η βασιλική ορολογία και ιδεολο­ γία έχουν παραμείνει ίδιες κατά τον 4ο αιώνα). Προπάντων, δεν διαθέ­ τουμε για τον 4ο αιώνα ένα σύνολο διοικητικών εγγράφων ανάλογο με τα «Αρχεία του Θησαυρού» και τα «Αρχεία των Οχυρώσεων» της Περσέπολης, του πρώτου μισού του 5ου αιώνα (που αποκαλύπτουν ένα περίπλοκο σύστημα ιεραρχημένων διανομών, με αποδέκτες ομάδες τεχνιτών και

μ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ Α ΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

161

εργατών, αλλά και σε αξιωματούχους και όσους ταξίδευαν σε επίσημη αποστολή) και στερούμαστε αρχείων όπως εκείνα της τράπεζας των Μουρασσού στο Νιππούρ των ετών 423-398. Δεν πρέπει φυσικά να συμπερά­ νουμε ότι η αχαιμενιδική γραφειοκρατία έχει χαλαρώσει τον έλεγχό της, ούτε ότι οι βαβυλώνιοι επιχειρηματίες έχουν όλοι κηρύξει πτώχευση. Η απουσία παρόμοιων εγγράφων για τον 4ο αιώνα προκύπτει πιθανώς, εν μέρει, από την εξέλιξη των διοικητικών μεθόδων: οι πλάκες αργίλου στις οποίες καταγράφονται σε σφηνοειδή γραφή κείμενα στην ελαμιτική ή ακκαδική γλώσσα αντικαθίστανται βαθμιαία από παπύρους και περγαμη­ νές όπου καταγράφονται κείμενα σε αραμαϊκή γλώσσα με επισεσυρμένη γραφή. Η δουλειά των γραφέων έχει γίνει πιο απλή και πιο γρήγορη, αλλά τα ίχνη αυτής της εργασίας έχουν εξαφανιστεί. Διαθέτουμε κάποιες λεπτομέρειες για το βασιλικό πρωτόκολλο (ο Αχαιμενίδης ηγεμόνας, κατά τη διάρκεια των συμποσίων, απομονωνόταν από τους συνδαιτυμόνες του με ένα παραπέτασμα, το οποίο του επέτρε­ πε να βλέπει χωρίς να τον βλέπουν) και τις πιο γραφικές πλευρές της αυλής - το χαρέμι κυρίως (ο Δαρείος είχε 360 παλλακίδες). Από την άλλη, αγνοούμε σχεδόν τα πάντα για την αχαιμενιδική κεντρική διοίκηση. Φαί­ νεται ότι οι ευνούχοι και οι γραφείς ασκούσαν εκεί κάποια επιρροή, αλλά είναι αδύνατον να καθορίσουμε ποιος προετοίμαζε τις βασιλικές αποφά­ σεις και ποιος εξασφάλιζε την εκτέλεσή τους. Το μόνο που μπορούμε να σημειώσουμε είναι ότι ο χαζαραπάτ, επικεφαλής των Χιλίων της βασιλικής φρουράς (χιλίαρχος στα ελληνικά), είχε πολύ ευρείες αρμοδιότητες: κάποιοι ιστορικοί τον έχουν συγκρίνει με τον μεγάλο βεζίρη της Οθωμα­ νικής Αυτοκρατορίας. Από τη βασιλεία του Δαρείου Α', η Περσική Αυτοκρατορία διαιρείται σε είκοσι σατραπείες. Κάθε σατράπης κατέχει μεγάλες ιδιοκτησίες και μεγάλα πάρκα για κυνήγι (είναι οι περίφημοι «παράδεισοι»)- κατέχει επί­ σης, όπως κι ο βασιλιάς, ένα παλάτι, μία αυλή, ένα χαρέμι και μία διοικη­ τική υπηρεσία. Οι περιπτώσεις του Εκάτομνου και του Μαύσωλου, στην Καρία, αποδεικνύουν ότι τοπικοί δυνάστες μπορεί να καταφέρουν να ανέ­ βουν στο αξίωμα των σατραπών, μια τέτοια άνοδος όμως αποτελεί εξαί­ ρεση. Η πλειοψηφία των σατραπών προέρχεται από την ανώτατη περσική αριστοκρατία και μάλιστα από τη βασιλική οικογένεια. Πολλοί σατράπες θεωρούν τη σατραπεία τους ως κληρονομιά που προσπαθούν να διαβιβά­

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

162

σουν στους γιους τους. Κάποιοι το καταφέρνουν: στο Δασκύλειο, στην ελλησποντική Φρυγία, ασκεί την εξουσία επί δύο αιώνες η ίδια οικογένεια. Οι σχέσεις ανάμεσα στους σατράπες και την κεντρική εξουσία εξαρτώ­ νται από τα άτομα και την εκάστοτε ισορροπία δυνάμεων. Συμβαίνει κάποιες φορές ένας βασιλιάς να αφαιρεί από ένα σατράπη την εξουσία και να τον εκτελεί. Πιο συχνά, ωστόσο, ένας σατράπης που αισθάνεται ότι απειλείται η εξουσία του, τα αξιώματά του ή τα συμφέροντά του αποστατεί και σταματά να στέλνει στο βασιλιά το φόρο που έχει συλλέξει. Από το να αντιμετωπίσει άμεσα τον αποστάτη, ο βασιλιάς προτιμά συνήθως να χρησιμοποιήσει τους ανταγωνισμούς ανάμεσα σε γειτονικούς σατράπες -και την απειλή- για να οδηγήσει τον αποστάτη στην υποταγή1καταφέρ­ νει έτσι να αποκαταστήσει την αρχή του με τα λιγότερα έξοδα. Παρά τις συχνές αποστασίες, είναι υπερβολικό να μιλάμε για αποσύνθεση της Περ­ σικής Αυτοκρατορίας τον 4ο αιώνα. Οι σατράπες ασκούν την εξουσία τους σε τοπικά διοικητικά μορφώ­ ματα διάφορων τύπων (λαούς, πόλεις, πριγκιπάτα, μεγάλες ιδιοκτησίες, στρατιωτικές αποικίες, κοινότητες υπό ιερατική εξουσία όπως η Ιουδαία), τα οποία ενίοτε διαμορφώνουν μια ιεραρχία. Οι Πέρσες δεν προσπάθη­ σαν γενικά να ανατρέψουν την τοπική οργάνωση που προϋπήρχε των κατακτήσεών τους. Οι Αχαιμενίδες ηγεμόνες παρουσιάζονται μάλιστα ως εγγυητές των πολιτικών και θρησκευτικών παραδόσεων των διάφορων λαών. Αυτή η ανεκτική στάση επέτρεπε στη βασιλική διοίκηση να ελέγχει τα τοπικά διοικητικά όργανα, των οποίων οι αποφάσεις, ακόμα και θρη­ σκευτικής φύσης, έπρεπε να λάβουν τη βασιλική έγκριση. Το κύριο έργο των σατραπών ήταν η συλλογή του φόρου. Από την εποχή του Ηρόδοτου, φαίνεται ότι ο φόρος που έφτανε στις βασιλικές πρωτεύουσες απαρτιζόταν σχεδόν στο σύνολό του από πολύτιμα μέταλ­ λα (υπό μορφή νομισμάτων, στεφάνων, αλλά κυρίως ράβδων). Αγνοούμε τις ακριβείς μεθόδους της είσπραξης του φόρου: δεν αποκλείεται ένα μέρος του φόρου κάποιων κωμών να καταβαλλόταν μερικές φορές υπό μορφή γεωργικών προϊόντων, και κυρίως δημητριακών1 φαίνεται, όμως, ότι στην πλειοψηφία τους οι γεωργοί έπρεπε να πωλήσουν οι ίδιοι ένα μέρος της συγκομιδής τους ώστε να διαθέτουν χρήματα για το φόρο, ενώ μερικοί από αυτούς υποχρεώνονταν κάποιες φορές να δανειστούν για να πληρώσουν το φόρο [Νεεμίας ν.4.5]. Ένα σημαντικό μέρος των φόρων

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

163

ερχόταν να αυξήσει κάθε έτος τους βασιλικούς θησαυρούς των Σούσων, της Περσέπολης και των Εκβάτανων: τα αποθησαυρισμένα ποσά πρέπει να ξεπερνούσαν τα 180.000 τάλαντα την εποχή της κατάκτησης του Αλέ­ ξανδρου. Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί έχουν κρίνει αυτή την αποθησαύρι­ ση ως στείρα. Από το να κατηγορήσουμε, όμως, τους Πέρσες ότι δεν άσκησαν μια ευρεία πολιτική παραγωγικής επένδυσης (ξένη έννοια για τους αρχαίους), είναι καλύτερο να εξετάσουμε τη λογική του φόρου, που είναι πολιτική. Ο βασιλιάς, διοχετεύοντας στο θησαυρό του ένα μεγάλο μέρος των πολύτιμων μετάλλων της αυτοκρατορίας, συγκεντρώνει προς όφελος του τα μέσα της δύναμης και αποτρέπει τις πόλεις και τους λαούς, τους δυνάστες και τους σατράπες να συγκεντρώσουν τους απα­ ραίτητους πόρους για μια μακρόχρονη εξέγερση. Η επιβολή φόρου (ακόμα κι αν το συγκεντρωθέν ποσό δεν χρησιμοποιηθεί παρά μόνο μερι­ κώς) αποτελεί ήδη από μόνη της μια μέθοδο κυριαρχίας. Ο φόρος που επιβλήθηκε από τον Δαρείο Α' είχε στόχο να χρηματο­ δοτήσει μεγάλες κατασκευές (όπως τα παλάτια στα Σούσα και την Περσέπολη) και κυρίως να παράσχει τους απαραίτητους πόρους για μεγάλες κατακτητικές εκστρατείες. Αυτό που είναι εκπληκτικό δεν είναι ότι οι διά­ δοχοι του Ξέρξη διατήρησαν το φόρο, αλλά ότι επιβράδυναν το ρυθμό των βασιλικών κατασκευών, και κυρίως ότι εγκατέλειψαν κάθε στρατιωτι­ κή προσπάθεια ευρείας κλίμακας. Μετά την αποτυχία του Δαρείου Α' στη Σκυθία και την ήττα στην Ελλά­ δα κατά τους Μηδικούς πολέμους, οι πέρσες ηγεμόνες, αποποιούνται κάθε κατακτητική πολιτική. Με την ευλογία του ανώτατου θεού ΆχουραΜάζντα που κυριαρχεί με τη δύναμή του σε όλους τους άλλους θεούς, οι Αχαιμενίδες βασιλείς ασκούν μια σχεδόν παγκόσμια κυριαρχία. Στις πολι­ τικές αντιλήψεις των Περσών δεν υπάρχει παρά μόνο ένας Μεγάλος Βασιλιάς επί γης, και δεν υπάρχει καμιά δύναμη ικανή να θέσει σε κίνδυ­ νο αυτήν τη μοναδική αρχή, που είναι σημαντική. Οι νομάδες των στεπών της κεντρικής Ασίας, κυρίως οι Σκύθες, παρα­ μένουν βεβαίως ανυπότακτοι και είναι ανάγκη να αποτραπούν οι εισβολές τους. Εναντίον αυτών των νομάδων, οι Πέρσες κατασκευάζουν ένα δίκτυο φρουρίων και εγκαθιστούν πολλές φρουρές. Η ασφάλεια της βορειοανα­ τολικής συνοριακής γραμμής της αυτοκρατορίας, της σημαντικότερης στα μάτια πολλών Ιρανών, επιτυγχάνεται χάρη σε μια συνεχή αλλά περιο­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

164

ρισμένη προσπάθεια. Στη δύση, οι ανεξάρτητες ελληνικές πόλεις της Ευρώπης επεμβαίνουν στρατιωτικά μερικές φορές στην Ασία -η Αθήνα κατά τον 5ο αιώνα, η Σπάρτη την εποχή του Αγησίλαου-, αλλά ο Βασιλιάς έχει τα μέσα για να περιορίσει την προέλασή τους και να τις κάνει να παραιτηθούν (χάρη στο ιππικό, το στόλο του και κυρίως τα χρήματά του)· η «βασίλειος» ειρήνη επικυρώνει την περσική αρχή στην Ασία, και επιτρέ­ πει μάλιστα στον Αχαιμενίδη ηγεμόνα να γίνει ο διαιτητής των ελληνικών υποθέσεων. Ούτε οι Σκύθες, ούτε οι Έλληνες, ούτε οι σατράπες που εξεγείρονται εδώ κι εκεί δεν καταφέρνουν να διασαλεύσουν καίρια την αχαιμενιδική ειρήνη. Η ειρήνη και η εσωτερική σταθερότητα είναι παράγοντες ευημε­ ρίας. Ο πλουτισμός των πόλεων της Ιωνίας κατά τον 4ο αιώνα είναι αρκε­ τά γνωστός. Φαίνεται λίγο επιπόλαιο να δηλώσουμε, όπως το έκαναν πρό­ σφατα κάποιοι ιστορικοί, ότι η κατάσταση των αγροτών της Ασίας δεν αλλάζει, επειδή υποβάλλονται συνεχώς στην ίδια εκμετάλλευση: το γεγο­ νός ότι είναι προφυλαγμένοι από λεηλασίες δεν αποτελεί και μικρό πλεο­ νέκτημα. Καθώς οι Πέρσες ενδιαφέρονταν να διατηρήσουν την αρχή τους και την ευημερία, παράγοντες που θα διασφάλιζαν την καταβολή του φόρου, δεν προσπάθησαν να επιβάλουν ούτε τη γλώσσα, ούτε τη θρησκεία, ούτε τον πολιτισμό τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι η επίσημη γλώσσα της διοίκη­ σης της αυτοκρατορίας δεν είναι η γλώσσα του κυρίαρχου λαού, τα αρχαία περσικά, αλλά τα αραμαϊκά, μια σημιτική γλώσσα που ομιλείται στη Συρία και χρησιμοποιούνταν και πριν από τους Πέρσες από την ασσυριακή διοίκηση. Επιπλέον, συνυπάρχουν πολλοί πολιτισμοί, όχι μόνο στους κόλπους της αυτοκρατορίας, αλλά ακόμα και στην ίδια περιοχή: στις επιγραφές της πόλης των Σάρδεων μόνο μαρτυρούνται πέντε διαφο­ ρετικές γλώσσες. Οι συμμαχίες μέσω γάμου ανάμεσα σε οικογένειες δια­ φορετικής καταγωγής, που δεν είναι ούτε απαγορευμένες αλλά ούτε επι­ βεβλημένες, είναι σχετικά συχνές στη Βαβυλωνία, την Αίγυπτο, αλλά και την Ανατολία: ο Μέμνων ο Ρόδιος, παραδείγματος χάρη, έδωσε την αδελ­ φή του ως σύζυγο στο σατράπη Αρτάβαζο, και παντρεύτηκε την κόρη του τελευταίου. Σφραγίδες και νομίσματα, ειδικά στην Ανατολία, εμφανίζουν συχνά πρωτότυπες συνθέσεις ελληνικών και περσικών μοτίβων στη γλυ­ πτική και τη ζωγραφική των τάφων της Λυκίας, ελληνικές επιρροές εμφα­

μ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

j

νίζονται κάποιες φορές δίπλα σε τοπικές παραδόσεις· το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού, κατασκευασμένο από έλληνες καλλιτέχνες, οφείλει πολλά στην αχαιμενιδική βασιλική ιδεολογία. Υπό την αχαιμενιδική κυριαρχία η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός αρχίζουν να διαδίδονται στην Ανατολία πέρα από το έδαφος των ελληνικών πόλεων, μακριά από κάθε πολιτική πίεση. Η Περσική Αυτοκρατορία των διαδόχων του Ξέρξη, ειρηνική και ανε­ κτική, αξίζει περισσότερα από τις απόλυτες κρίσεις για το «δεσποτισμό» και την «παρακμή» της. Εκτός αυτού, η στρατιωτική οργάνωση των Περσών δεν είχε σχεδιαστεί για να αντιμετωπίσει μια τεράστιας έκτασης εισβολή - κυριολεκτικά αδιανόητη για τους Αχαιμενίδες. Η Περσική Αυτο­ κρατορία, καθώς δεν αισθανόταν να απειλείται, δεν διατηρούσε παρά μόνο ένα μόνιμο στρατιωτικό σώμα πολύ μικρής αριθμητικής δύναμης, τους Χίλιους, και κάποια στρατεύματα εγκατεστημένα στις ανατολικές κυρίως σατραπείες. Πολλοί ιρανοί ευγενείς είχαν λάβει γαίες σε διάφο­ ρες περιοχές της αυτοκρατορίας για να διατηρούν εκεί άλογα και ιππείς· σε περίπτωση ανάγκης, οι σατράπες και ο βασιλιάς είχαν στη διάθεσή τους ένα πολυάριθμο ιππικό, του οποίου η αριθμητική δύναμη, η αξία και ο εξοπλισμός παρέμειναν απαράμιλλα έως τα μέσα του 4ου αιώνα. Το 334, ωστόσο, για πρώτη φορά, οι Πέρσες θα πρέπει να αντιμετωπίσουν ένα διαφορετικό ιππικό (μακεδονικό και θεσσαλικό), μικρότερο αριθμητικά, αλλά εξοπλισμένο με έναν πιο επιθετικό οπλισμό, και με πολεμική εμπει­ ρία αποκτημένη από είκοσι έξι έτη εκστρατειών. Επιπλέον, οι Αχαιμενίδες ηγεμόνες δεν επεδίωξαν ποτέ να συγκροτήσουν ένα καλά εκπαιδευμένο πεζικό. Η αιτία της στάσης αυτής, που προκαλεί a priori έκπληξη, είναι πιθανώς πολιτική: οι βασιλείς δεν ήθελαν να εξαρτώνται από την καλή θέληση τέτοιων στρατευμάτων. Ο βασιλιάς κινητοποιούσε δύο διαφορετι­ κούς τύπους στρατιωτών πεζικού: στρατιωτικά σώματα τοπικά, που στρατολογούνταν για τη συγκεκριμένη περίσταση σε διάφορα τμήματα της αυτοκρατορίας -τα οποία δεν ήταν καλά εξοπλισμένα και εξασκημένα, ήταν ελάχιστα πιστά και είχαν φανερά μέτρια πολεμική αξία- και κυρίως έλληνες μισθοφόρους. Το να καταφύγει σε έλληνες μισθοφόρους είχε πολλά πλεονεκτήματα: ο βασιλιάς, χάρη στον μυθικό πλούτο του, μπο­ ρούσε να στρατολογήσει τα στρατεύματα που χρειαζόταν, όταν το επιθυ­ μούσε, και να στείλει τους οπλίτες του πίσω στην Ελλάδα, όταν το έκρινε

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

166

σκόπιμο. Το 334, ο Δαρείος Γ' διέθετε, όπως φαίνεται, περισσότερους από 50.000 έλληνες μισθοφόρους: ο στρατός του περιλάμβανε περισσό­ τερους Έλληνες από το στρατό του Αλέξανδρου. Αυτοί οι επαγγελματίες στρατιώτες ήταν, ωστόσο, λιγότερο εξασκημένοι από τους Μακεδόνες της φάλαγγας, οι οποίοι είχαν συνηθίσει να πολεμούν μαζί εδώ και είκοσι έξι έτη.

Η κ α τ ά κ τ η σ η τον μ εσογειακού τ μ ήμ ατος της Π ερ σ ικ ή ς Α ν τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς Το 335 το εκστρατευτικό σώμα του Παρμενίωνα, που δεν είχε λάβει καμιά ενίσχυση, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις περισσότερες πόλεις της ακτής της Ανατολίας μπροστά στη σφοδρή περσική αντεπίθεση του έλλη­ να αρχηγού μισθοφόρων Μέμνονα του Ρόδιου, με αποτέλεσμα, την άνοι­ ξη του 334, οι Μακεδόνες να μην διαθέτουν πλέον παρά μόνο ένα προγε­ φύρωμα στην Ασία, την Άβυδο. Αυτή η θέση, ωστόσο, αρκεί για να εξα­ σφαλίσει στους Μακεδόνες τον έλεγχο των δύο ακτών των Δαρδανελίων, έτσι ώστε να μπορέσει ο στρατός του Αλέξανδρου να περάσει στην Ασία χωρίς να συναντήσει αντίσταση. Ο Αλέξανδρος, που γνωρίζει πολύ καλά ότι υπάρχει κίνδυνος οι Έλλη­ νες, ενθαρρυμένοι από την αχαιμενιδική αυλή, να επαναστατήσουν κατά την απουσία του, αφήνει στον Αντίπατρο, τον οποίο επιφορτίζει με τον έλεγχο των ευρωπαϊκών του κτήσεων, 12.000 στρατιώτες (κυρίως Μακε­ δόνες) και 1.500 ιππείς. Ο στρατός που οδηγεί ο Αλέξανδρος στην Ασία περιλαμβάνει, σύμφωνα με τον Διόδωρο [XVII.3.4], λίγο περισσότερους από 30.000 στρατιώτες (από τους οποίους 12.000 Μακεδόνες, 7.000 έλλη­ νες συμμάχους της Κορινθιακής Συμμαχίας και 5.000 μισθοφόρους) και 4.500 ιππείς. Καθώς το μακεδονικό θησαυροφυλάκιο είναι σχεδόν άδειο, ο Αλέξανδρος δεν μπορεί να ελπίζει ότι θα συντηρήσει αυτά τα στρατευμάτα παρά μόνο εις βάρος της κατακτημένης χώρας. Οι ελληνικές πόλεις της περιοχής του Ελλήσποντου, που θεωρούν το μέλλον αβέβαιο, δεν εκδηλώνουν κανέναν ενθουσιασμό υπέρ του Αλέ­ ξανδρου. Εάν ο Μέμνων ο Ρόδιος είχε καταφέρει να επιβάλει τη στρατη­ γική της καμένης γης, όπως σκόπευε, ο Αλέξανδρος θα είχε βρεθεί σε πολύ δύσκολη θέση, επειδή πολύ δύσκολα θα μπορούσε να εξασφαλίσει

f f ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

167

τον ανεφοδιασμό του από την Ευρώπη, καθώς οι Πέρσες είχαν την υπε­ ροχή στη θάλασσα. Οι σατράπες της Ανατολίας, ωστόσο, αποστρέφονται την ιδέα να αφήσουν να καταστραφούν τα εδάφη που βρίσκονται υπό τον έλεγχό τους, με τις μεγάλες ιδιοκτησίες και τους «παραδείσους» τους. Υπερισχύει η δική τους άποψη, με αποτέλεσμα ένας στρατός βιαστικά συγκεντρωμένος, αποτελούμενος από έλληνες μισθοφόρους, πέρσες ιππείς από την Ανατολία και στρατιωτικά σώματα στρατολογημένα τοπι­ κά, να αντιμετωπίσει τον Αλέξανδρο κοντά στον Γρανικό ποταμό-το περ­ σικό ιππικό απωθείται, πολλοί στρατιώτες σφαγιάζονται ή αιχμαλωτίζο­ νται. Αυτή η πρώτη μεγάλη νίκη (Μάιος-Ιούνιος του 334) επιτρέπει στον Αλέξανδρο να καταλάβει δύο πρωτεύουσες σατραπειών, το Δασκύλειο και τις Σάρδεις (και τα πλούτη τους) και να «απελευθερώσει» τις ελληνι­ κές πόλεις της ακτής της Ανατολίας. Οι στηριζόμενες από τους Πέρσες ολιγαρχίες ανατρέπονται υπέρ δημοκρατικών, ή κατ’ επίφαση δημοκρατι­ κών, πολιτευμάτων- οι ελληνικές πόλεις απαλλάσσονται από την καταβο­ λή φόρου (στην οποία υπόκεινται ακόμη τα άλλα κατακτημένα εδάφη), αλλά οι Μακεδόνες τούς ζητούν συχνά μια «εισφορά» για τον πόλεμο, υιο­ θετώντας έτσι μια σημαντική καινοτομία της Β'Αθηναϊκής Συμμαχίας (αυτό υποδεικνύει η απαλλαγή από τη σύνταξιν που χορηγείται στην Πριήνη2 [Tod αρ. 185]). Στη θάλασσα, ωστόσο, ο στόλος του Μέμνονα διατηρεί σαφή υπε­ ροχή. Ο στόλος του Αλέξανδρου αποτελείται κυρίως από πλοία που παρέχουν οι σύμμαχοι της Κορινθιακής Συμμαχίας: ο βασιλιάς της Μακεδονίας, που δεν είναι βέβαιος για την αφοσίωση των ελληνικών πληρωμάτων, προτιμά να αποστρατεύσει το στόλο του στη Μίλητο, κατά το θέρος του 334, παρά να διακινδυνεύσει μια ναυτική ήττα που θα καταρράκωνε το γόητρό του σε Ασία και Ελλάδα. Με αυτή την κίνηση, όμως, παίρνει το ρίσκο να αποκοπεί από τις ευρωπαϊκές βάσεις του- ο

2.

Αντίθετα με αυτό που επιβεβαίωσαν κάποιοι ιστορικοί, η χρήση της λέξης δεν αποδεικνύει ότι η Πριήνη συντάχθηκε με το μέρος της Κορινθιακής Συμμαχίας. Για το πολύ αμφισβητούμενο ζήτημα της νομικής θέσης των ελληνικών πόλεων της Ασίας «που απελευθερώθηκαν» από τον Αλέξανδρο, βλ. Ε. Bickerman, «Alexandre le Grand et les villes d’Asie», REG 47 (1934), σ. 346-374, και Ε. Badian, «Alexander the Great and the Greeks of Asia», Mélanges Ehrenberg, 1966, σ, 37-69.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

168

στρατός του δεν μπορεί να βασίσει την ασφάλειά του παρά μόνο σε νέες νίκες στην ξηρά. Αφού έχει καθυστερήσει πολύ από την πολιορκία της Αλικαρνασσού, ο Αλέξανδρος συνεχίζει μεθοδικά την κατάκτηση των ακτών της Καρίας, της Λυκίας και της Παμφυλίας- έπειτα εισχωρεί στην καρδιά της Ανατολίας και διαχειμάζει στο Γόρδιο, την αρχαία πρωτεύουσα του βασιλιά Μίδα της Φρυγίας. Σύμφωνα με μία αρχαία παράδοση, εκείνος που θα κατάφερνε να λύσει τον γόρδιο δεσμό (που συγκροτούσε στο ζυγό το άρμα του Γορδίου, του πατέρα του Μίδα) θα γινόταν κύριος της Ασίας· ο Αλέξανδρος σύρει το ξίφος του και κόβει το δεσμό [Άρριανός, Άνάβαοις, 111.3.1]. Ενώ ο Μέμνων συνεχίζει την αντεπίθεσή του στο Αιγαίο (ανακαταλαμ­ βάνοντας κυρίως τη Χίο και τη Λέσβο) και μετά το θάνατό του, την άνοι­ ξη του 333, τη δράση του συνεχίζει ο ανιψιός του Φαρνάβαζος, ο Αλέξαν­ δρος κατευθύνεται ξανά προς τη Μεσόγειο και οδηγεί το στρατό του στην Κιλικία. Φαίνεται ότι έχει ήδη καθορίσει τη στρατηγική του (ακόμα κι αν προσέχει φυσικά να μην φανερώσει τις προθέσεις του): να καταλάβει τα λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου, για να αποκόψει τον περσικό στόλο από τις βάσεις του, με άλλα λόγια να κατακτήσει τη θάλασσα μέσω της ξηράς. Ωστόσο, φαίνεται ότι τον Αλέξανδρο καθυστερεί ένας μακρύς πυρετός, που, σύμφωνα με την παράδοση, οφειλόταν σε ένα μπάνιο στα παγωμένα νερά του Κύδνου· ο βασιλιάς και ο στρατός του καθηλώνονται στην Ταρσό για ένα μεγάλο μέρος του θέρους του 333. Από το χειμώνα του 334-333, γίνεται φανερό στην αχαιμενιδική αυλή ότι η εισβολή του Αλέξανδρου είναι πολύ πιο σοβαρή από τις εισβολές του Αγησίλαου ή του Παρμενίωνα στη δυτική Ανατολία. Είναι κατά γενική ομολογία αναγκαίο να σταλεί ένας στρατός εναντίον του Μακεδόνα, για να εμποδιστεί η προέλασή του. Ο έλληνας αρχηγός μισθοφόρων Χαρίδημος προτείνει στο Βασιλιά να αναλάβει την αρχηγία ενός στρατού 100.000 ανδρών, το ένα τρίτο των οποίων θα ήταν έλληνες μισθοφόροι· ο Δαρείος, παραμένοντας στα Σούσα, θα απέφευγε να διακινδυνεύσει σε μια ζαριά το βασίλειό του. Ο Δαρείος πείθεται αρχικά, αλλά καθώς κάποιοι από τους συμβούλους του εκφράζουν αμφιβολίες για την αφοσίωση του Χαρίδημου, προτιμά τελικά να αναλάβει ο ίδιος την αρχηγία των επιχειρήσεων [Διόδωρος, XVII.30]. Συγκεντρώνει έναν τεράστιο στρατό στη Βαβυλώνα κατά τη διάρκεια του θέρους του 333 και έπειτα αναμένει τον Αλέξανδρο

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

169

στη βόρεια Συρία, στη μεγάλη πεδιάδα των Σώχων, όπου μπορούσε να εκμεταλλευτεί πλήρως την αριθμητική του υπεροχή. Ωστόσο, μαθαίνο­ ντας ότι ο στρατός του Αλέξανδρου έχει εισχωρήσει στα παράκτια περά­ σματα που οδηγούν από την Κιλικία στη Συρία, συλλαμβάνει το τολμηρό σχέδιο να αιφνιδιάσει τον Αλέξανδρο στα νώτα του καταλαμβάνοντας, από τη Συρία μέχρι την Κιλικία, τα περάσματα του όρους Αμανού. Η κατά­ σταση είναι εξαιρετικά κρίσιμη για τον Αλέξανδρο που αποκόπτεται από την Κιλικία και από όλες τις βάσεις που ελέγχει στην Ανατολία. Καθώς κάθε υποχώρηση είναι αδύνατη, ο μακεδονικός στρατός κινδυνεύει με ολοκληρωτικό αφανισμό σε περίπτωση ήπας. Πολλοί Έλληνες θεωρούν ότι η μάχη που θα διεξαχθεί θα σημάνει το τέλος της μακεδονικής δύνα­ μης και ο Δημοσθένης προβαίνει στην Αθήνα σε πολύ αισιόδοξα σχόλια [Αισχίνης, Κατά Κτησιφώντος, 164]. Ο Αλέξανδρος γυρίζει πίσω το στρατό του για να αντιμετωπίσει τον Δαρείο. Η μάχη διεξάγεται όχι μακριά από την Ισσό, στις όχθες του ποτα­ μού Πίναρου, τον Νοέμβριο του 333. Το ανώμαλο έδαφος δεν επιτρέπει στο περσικό ιππικό που βρίσκεται στις πτέρυγες να πραγματοποιήσει τον προβλεπόμενο ελιγμό της περικύκλωσης· ο Αλέξανδρος απωθεί και δια­ σκορπίζει το τμήμα του ασιατικού πεζικού που έχει τοποθετηθεί στα δεξιά της βασιλικής φρουράς, την οποία έπειτα πλαγιοκοπεί. Άμεσα απειλημένος, ο Δαρείος τρέπεται σε φυγή, όχι από δειλία, αλλά για να αποφύγει να περιέλθει ολόκληρο το βασίλειο στον Αλέξανδρο με τη σύλληψη του ίδιου του βασιλιά. Ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει το στρατόπεδο του Δαρείου, και αιχμαλωτίζει κυρίως τις γυναίκες της οικογένειας του Μεγά­ λου Βασιλιά (τη μητέρα, τη σύζυγό του Στάτειρα και τις κόρες του) τις οποίες μεταχειρίζεται με μεγάλο σεβασμό. Νικητής ο Αλέξανδρος μπορεί να επανακτήσει την επικοινωνία με τις θέσεις που ελέγχει στην Ανατολία, και να αρχίσει την κατάκτηση των ακτών της Φοινίκης και της Παλαιστίνης. Αν και η πλειοψηφία των πόλεων και των λαών προσχωρεί αμέσως σε αυτόν, η Τύρος και η Γάζα του αντι­ στέκονται πεισματικά: δεν κάμπτει την αντίστασή τους, παρά ύστερα από πολλούς μήνες και μόνο χάρη στις πολιορκητικές μηχανές του. Ο Αλέ­ ξανδρος, κύριος πλέον των λιμανιών της Φοινίκης, των ναυστάθμων και των πλοίων τους, μπορεί να συγκροτήσει έναν ισχυρό φοινικο-μακεδονικό στόλο: το 332, ο μακεδόνας ναύαρχος Αμφοτερός δεν δυσκολεύεται να

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

170

κατατροπώσει ό,τι έχει απομείνει από τον περσικό στόλο στο Αιγαίο πέλα­ γος, και να ανακτήσει τον έλεγχο της Χίου και των πόλεων της Λέσβου3. Εφεξής ο Αλέξανδρος επωφελείται και της υπεροχής στη θάλασσα. Το ίδιο έτος ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος, μακεδόνας σατράπης εγκατεστη­ μένος από τον Αλέξανδρο στη Μεγάλη Φρυγία, καταφέρνει να αποτρέψει μια περσική αντεπίθεση στην κεντρική Ανατολία. Η μακεδονική κατάκτη­ ση των μεσογειακών τμημάτων της αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας είναι στο εξής εδραιωμένη. Μετά την κατάκτηση της Γάζας, ο Αλέξανδρος εισβάλλει στην Αίγυπτο. Η περσική κυριαρχία στην Αίγυπτο ήταν εξαιρετικά αντιλαϊκή και συγχρό­ νως πολύ εύθραυστη- η Αίγυπτος είχε γνωρίσει εξήντα έτη ανεξαρτησίας πριν αναγκαστεί σε υποταγή από τον Αρταξέρξη Γ' το 343· χάρη στις περ­ σικές δυναστικές έριδες των ετών 338-336, ένας νέος φαραώ, ο Κ Ιιβ ^ β ε Ιι (Χαμπαμπάς), κατάφερε να αναγνωριστεί για μερικά έτη. Το 332, ο πέρσης σατράπης της Αιγύπτου, ο Μαζάκης, που φοβάται μια εξέγερση του πλη­ θυσμού και δεν διαθέτει αρκετά στρατεύματα για να αντισταθεί στον μακε­ δονικό στρατό, παραδίδεται στον Αλέξανδρο χωρίς μάχη· ο κατακτητής γίνεται δεκτός από τους Αιγυπτίους ως ελευθερωτής. Προσφέρει θυσίες προς τιμήν του Άπι και άλλων θεών της Αιγύπτου, και κερδίζει έτσι την ευμένεια του ισχυρού αιγυπτιακού κλήρου-είναι πιθανόν ότι στέφθηκε επί­ σης φαραώ στη Μέμφιδα. Προβλέποντας -πριν από τον Πτολεμαίο- ότι ένας μακεδόνας σατράπης της Αιγύπτου θα επιχειρούσε να αποστατήσει, ο Αλέξανδρος διαμοιράζει με προσοχή την εξουσία στην κοιλάδα του Νεί­ λου: αφήνοντας τη διοικητική αρμοδιότητα σε γηγενείς που ελέγχονται στενά, τοποθετεί επικεφαλής των ελληνο-μακεδονικών φρουρών, φρου­ ράρχους άμεσα εξαρτημένους από εκείνον, και εμπιστεύεται την οικονομι­ κή διοίκηση σε έναν Έλληνα από την Ναύκρατη, τον Κλεομένη. Τα δύο πιο γνωστά επεισόδια της σύντομης παραμονής του Αλέξαν­ 3.

Κάποιες πόλεις αλλάζουν τότε πολίτευμα για πέμπτη φορά μέσα σε πέντε έτη. Πριν από το 336: ολιγαρχίες που υποστηρίζονται από τους Πέρσες. 336: δημοκρατίες που εγκαθίστανται από τον Παρμενίωνα. 335: ολιγαρχίες που αποκαθίστανται από τον Μέμνονα. 334: δημοκρατίες που επανεγκαθίστανται από τον Αλέξανδρο. 333: ολιγαρχίες που επανεγκαθίστανται από τον Μέμνονα. 332: «δημοκρατίες» φιλομακεδονικές.

IIΚ Α ΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑ ΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔ ΡΟ

171

δρου στην Αίγυπτο κατά τη διάρκεια του χειμώνα 332-331 είναι η ίδρυση της Αλεξάνδρειας, το μεγάλο λιμάνι της οποίας έπρεπε να συνδέσει την κοιλάδα του Νείλου με την ανατολική Μεσόγειο που είχε γίνει πλέον μακε­ δονική, και η αίτηση για χρησμό από το μαντείο του Άμμωνα στην όαση της Σίβα. Ο μάντης, μιλώντας εξ ονόματος του θεού, χαιρέτησε τον Αλέ­ ξανδρο ως «γιο» του [Διόδωρος, Χ νΐΙ.5 1.1]. Για τους Αιγυπτίους βέβαια, είναι προφανές ότι ο φαραώ είναι γιος του Άμμωνα. Ωστόσο, το ιερό της Σίβα απολάμβανε ένα μεγάλο γόητρο και μεταξύ των Ελλήνων και των Μακεδόνων είναι πιθανόν, λοιπόν, ότι η βασιλική προπαγάνδα καλλιέρ­ γησε την ιδέα της θεϊκής καταγωγής του Αλέξανδρου. Οι συντηρητικοί, ωστόσο, αντέδρασαν κατηγορώντας τον Αλέξανδρο ότι αποκήρυξε τον πατέρα του Φίλιππο, σαν να ντρεπόταν για τη μακεδονική καταγωγή του. Στη συνέχεια, ο Αλέξανδρος μπήκε μόνος του στο ιερό και συμβουλεύθηκε μυστικά τον Θεό. Ο Αρριανός αναφέρει απλώς ότι ο Αλέξανδρος «ισχυρίστηκε ότι είχε ακούσει αυτό που επιθυμούσε η καρδιά του» [III.4. 5], άλλοι ιστορικοί, ωστόσο, μας παραδίδουν μία πολύ λεπτομερή αφήγη­ ση της συνομιλίας που είχε ο Αλέξανδρος πρόσωπο με πρόσωπο με τον ιερέα. Είναι πιθανόν ότι ο Αλέξανδρος προέβη, τη στιγμή που θεώρησε κατάλληλη, σε μερικές προμελετημένες «εκμυστηρεύσεις» σχετικά με τις υποσχέσεις για νίκη και παγκόσμια αυτοκρατορία που είχε ακούσει από το θεό.

Ο Α λέξα νδ ρ ος στην κ α ρ διά της Π ερσικής Α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ία ς Την άνοιξη του 331, ο Αλέξανδρος εγκαταλείπει την Αίγυπτο, διασχίζει την Παλαιστίνη, τη Φοινίκη και τη Συρία και κατευθύνεται προς τον Ευφράτη για να αντιμετωπίσει ξανά τον Δαρείο, ο οποίος έχει συγκεντρώσει μεγά­ λο στρατό στη Βαβυλώνα. Παράλληλα με αυτές τις εντυπωσιακές στρα­ τιωτικές προετοιμασίες, ο Δαρείος προσπαθεί να διαπραγματευτεί με τον Αλέξανδρο. Σύμφωνα με τον Κόιντο Κούρτιο, ο Δαρείος, λίγο μετά την Ισσό, είχε στείλει στον Αλέξανδρο μια πρώτη επιστολή γεμάτη αλαζονεία στην οποία του πρότεινε ως λύτρα για τις γυναίκες της οικογένειάς του «τόσα χρήματα όσα θα μπορούσε να χωρέσει η Μακεδονία» και του ζητούσε «να εκκενώσει τα εδάφη που ανήκαν σε άλλους»1ο Αλέξανδρος, εκνευρισμένος απάντησε ότι δεν θα δεχόταν να ακούσει τον Δαρείο παρά

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

172

μόνο εάν ερχόταν εκλιπαρώντας να ικετεύσει το νικητή του ως βασιλιά του [IV.1.7-14], Ο Δαρείος λίγο αργότερα πρόσφερε στον Αλέξανδρο μία από τις κόρες του ως σύζυγο με προίκα ολόκληρη την Ασία μέχρι τον Άλυ· ο Αλέξανδρος αποκρίθηκε με υπεροψία ότι δεν είχε ανάγκη να λάβει από τον Δαρείο εδάφη που κατείχε ήδη ως δορίκτητο [ΐν.5.1-8]. Ο Διόδω­ ρος [XVII.39.1-3] δεν αναφέρει παρά μόνο μία επιστολή του Δαρείου προς τον Αλέξανδρο μετά την Ισσό -τη δεύτερη του Κόιντου Κούρτιου-, αλλά διευκρινίζει ότι ο Αλέξανδρος απέκρυψε μερικώς το περιεχόμενό της από τους έταίρους του (από φόβο μήπως μπουν στον πειρασμό να δεχτούν)· ίσως σε αυτήν τη σκόπιμα περικομμένη εκδοχή της επιστολής έχει την προέλευσή της η «πρώτη αλαζονική επιστολή» του Δαρείου σύμφωνα με τον Κόιντο Κούρτιο. Αντίθετα, όλοι οι ιστορικοί του Αλέξανδρου συμφωνούν για τις προ­ τάσεις που δέχθηκε ο βασιλιάς της Μακεδονίας αφού είχε διασχίσει τον Ευφράτη. Ο Δαρείος τού πρότεινε ξανά να γίνει γαμπρός του, και δήλω­ νε ότι ήταν έτοιμος να αναγνωρίσει την αρχή του σε όλες τις περιοχές δυτικά του Ευφράτη. Ο Παρμενίων δήλωσε τότε ότι «θα δεχόταν τις προ­ τάσεις του Δαρείου, εάν ήταν ο Αλέξανδρος», και ο Αλέξανδρος αποκρί­ θηκε ότι «κι εκείνος θα τις δεχόταν, εάν ήταν ο Παρμενίων» [Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 29.7], Οι σύγχρονοι, όπως και οι αρχαίοι, ιστορικοί σπεύ­ δουν να ειρωνευτούν την έλλειψη θάρρους του Παρμενίωνα. Εντούτοις, ακόμα κι αν ο Δαρείος προσπαθούσε προς το παρόν να κερδίσει κυρίως χρόνο, και ήταν αποφασισμένος, μόλις του δινόταν η ευκαιρία, να αμφι­ σβητήσει αμέσως τις παραχωρήσεις προς τον Αλέξανδρο, αυτή η διαίρε­ ση που πρότεινε θα μπορούσε τελικά να οδηγήσει σε μια ισορροπία σχε­ τικά σταθερή μεταξύ μιας μεσογειακής αυτοκρατορίας και μιας αυτοκρα­ τορίας ιρανο-βαβυλωνιακής. Αρνούμενος τις προσφορές του Δαρείου, ο Αλέξανδρος δείχνει καθαρά ότι έχει ήδη υιοθετήσει την αχαιμενιδική αντί­ ληψη της παγκόσμιας αυτοκρατορίας. Ο Αλέξανδρος, από το να προωθηθεί στη Βαβυλωνία, όπως ο Κύρος στα Κούναξα4, και να διακινδυνεύσει άμεσα σε μια περιοχή αρκετά προ­ στατευμένη, στρατοπεδεύει στους λόφους της αριστερής όχθης του άνω Τίγρη, όπου το κλίμα είναι πιο γλυκό και ο ανεφοδιασμός ευκολότερος. Ο 4.

Βλ. παραπάνω, σ. 27.

μ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

173

Λαρείος είναι εκείνος που πρέπει να μετακινήσει τα στρατεύματά του και να τα εγκαταστήσει στα Γαυγάμηλα, στο βόρειο άκρο της μεγάλης ασσυριακής πεδιάδας. Ο Αχαιμενίδης ηγεμόνας βρίσκεται αυτήν τη φορά σε έδαφος που του επιτρέπει να εκμεταλλευτεί πλήρως την αριθμητική υπε­ ροχή του, αλλά ο Αλέξανδρος είναι εκείνος που έχει την πρωτοβουλία: ο μακεδόνας βασιλιάς περιμένει να κουραστούν οι εχθροί από μια μακρά αναμονή, για να εξαπολύσει επίθεση εναντίον τους. Ο Αλέξανδρος παρα­ τάσσει το πεζικό του στο σχηματισμό τον αποκαλούμενο διπλή φάλαγγα: τα στρατεύματα, δηλαδή, που τάσσονται στη δεύτερη γραμμή αναλαμβά­ νουν να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς σε περίπτωση περικύκλωσης. Μαθαίνοντας από την Ισσό, ο Αλέξανδρος επιφέρει και πάλι το κύριο χτύ­ πημα στη βασιλική φρουρά- ο Δαρείος, που απειλείται ξανά προσωπικά, τρέπεται σε φυγή. Ο Αλέξανδρος δεν μπορεί να επιδοθεί αμέσως στην καταδίωξή του, καθώς πρέπει να ενισχύσει την αριστερή πτέρυγα του Παρμενίωνα, η οποία αντιμετωπίζει δυσκολίες. Η μάχη τελειώνει με συντριπτική νίκη των Μακεδόνων: ακόμα κι αν ο αριθμός των 300.000 νεκρών που μας παραδίδει για την παράταξη των βαρβάρων ο Αρριανός [III.5.6] είναι φανερά υπερβολικός, οι απώλειες του περσικού στρατού είναι οπωσδήποτε τεράστιες. Η Βαβυλώνα ανοίγει τις πύλες της στον Αλέξανδρο και τον υποδέχε­ ται ως ελευθερωτή- όπως και στην Αίγυπτο, ο Αλέξανδρος φροντίζει να τιμήσει τους θεούς της χώρας και να πάρει με το μέρος του τον κλήρο. Ονομάζει σατράπη της Βαβυλωνίας τον πέρση Μαζαίο, ο οποίος προ­ σχωρεί σε εκείνον, αφού έχει πολεμήσει με τον Δαρείο στα Γαυγάμηλα: η προαγωγή αυτή έχει σκοπό να προκαλέσει και άλλες προσχωρήσεις από τους κόλπους της περσικής αριστοκρατίας. Ο στρατός έχει μια πολύ ευχάριστη παραμονή στη Βαβυλώνα: σύμφωνα με τον Κόιντο Κούρτιο [V. 1.35-39], οι Βαβυλώνιοι δεν ήταν σεμνότυφοι και πολλά συμπόσια κατέ­ ληξαν σε όργια. Τα Σούσα δεν προβάλλουν ούτε κι αυτά αντίσταση, και τα 50.000 τάλαντα του βασιλικού θησαυρού αυτής της αχαιμενιδικής πρω­ τεύουσας περιέρχονται στην κυριότητα του Αλέξανδρου- αυτό σημαίνει και το τέλος των οικονομικών δυσκολιών του. Αντίθετα, η πορεία προς την Περσέπολη είναι δύσκολη: ο Αλέξαν­ δρος προσκρούει στην αντίσταση του ορεσίβιου λαού των Ωξειανών κι έπειτα του σατράπη Αριοβαρζάνη. Υπερνικά αυτά τα εμπόδια, έχοντας

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

174

όμως δεχθεί αρκετά βαριές απώλειες. Έως τότε ο Αλέξανδρος δεν είχε συναντήσει παρά μηδαμινή αντίσταση από τους κατά τόπους πληθυ­ σμούς· κάποιοι λαοί τον είχαν υποδεχθεί με ενθουσιασμό, ενώ η πλειο­ ψηφία είχε δεχτεί αδιάφορα τη μετάβαση από την περσική στη μακεδονι­ κή κυριαρχία. Διεισδύοντας στο ιρανικό οροπέδιο αντιλαμβάνεται ότι φθάνει σε πραγματικά εχθρική χώρα. Μη μπορώντας λοιπόν να ελπίζει στην προσχώρηση των κατοίκων της χώρας, αποφασίζει να τους τρομο­ κρατήσει και παραδίδει την πόλη της Περσέπολης στη λεηλασία των στρατευμάτων του. Αφού έχει καταλάβει τη βασιλική ακρόπολη και τους θησαυρούς της, ο Αλέξανδρος διαχειμάζει στην Περσέπολη. Ενώ γνωρίζει ότι ο Δαρείος έχει καταφύγει στην πρωτεύουσα της Μηδίας, τα Εκβάτανα, μεσολαβούν αρκετοί μήνες μέχρι να τον καταδιώξει. Τα χιόνια που καλύπτουν τα βουνά του Ζάγρου δεν ευνοούν βεβαίως τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, η εξήγηση, όμως, της μακράς παραμονής του βασιλιά της Μακεδονίας στην Περσέπολη βρίσκεται πιθανώς αλλού: ο Αλέξανδρος προτιμά να μην απο­ μακρυνθεί ακόμα περισσότερο από τη Μεσόγειο, καθώς η Σπάρτη έχει μπει σε πόλεμο εναντίον της Μακεδονίας και απειλεί τη μακεδονική ηγε­ μονία στην Ελλάδα. Ο βασιλιάς της Σπάρτης Άγις Γ' είχε αρχίσει να προε­ τοιμάζει ένα αντιμακεδονικό επαναστατικό κίνημα στην Ελλάδα το 334333, την εποχή της αντεπίθεσης του Μέμνονα του Ρόδιου στο Αιγαίο. Οι νίκες του Αλέξανδρου και ο έλεγχος του Αιγαίου από τον μακεδονικό στόλο από το χειμώνα του 332-331, δεν αρκούν για να μεταπείσουν τον Άγι από το να συνεχίσει τις προετοιμασίες του. Αυτή η επιμονή του βασι­ λιά της Σπάρτης εξηγείται πιθανώς από την εντύπωση ότι η ισορροπία δυνάμεων στην Ελλάδα στρέφεται υπέρ του. Ενώ τα στρατιωτικά σώματα που διαθέτει ο Αντίπατρος μειώνονται εξαιτίας των ενισχύσεων που ζητά ο Αλέξανδρος (στις αρχές του 331), ο Άγις διαθέτει ένα συνεχώς αυξανό­ μενο αριθμό μισθοφόρων (ιδιαίτερα τους έλληνες μισθοφόρους του Δαρείου που επέζησαν από τη μάχη της Ισσού) και πολυάριθμους συμμά­ χους (τους Ηλείους, τους Αχαιούς και τους Αρκάδες εκτός από τους Μεγαλοπολίτες). Ο Δημοσθένης, αντίθετα, καταφέρνει να αποτρέψει τους Αθηναίους από το να διακινδυνεύσουν το στόλο τους σε έναν πόλε­ μο που θεωρεί πρόωρο. Όταν ο μακεδόνας στρατηγός της Θράκης επα­ ναστατεί εναντίον του Αντίπατρου, ο βασιλιάς της Σπάρτης θεωρεί ότι

Η ΚΑ ΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑ ΤΟΑΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΑΕΞΑΝΔ ΡΟ

175

έφθασε η στιγμή να απελευθερώσει την Ελλάδα από τη μακεδονική κηδε­ μονία. Πολιορκεί τη Μεγαλόπολη και νικά τον μακεδόνα στρατηγό Κόρραγο’ ο Αντίπατρος, όμως, ενεργεί προσεκτικά και μεθοδικά: επιτυγχάνει, αρχικά, την υποταγή του αντιπάλου του στη ©ράκη και έπειτα κατέρχεται στην Πελοπόννησο χωρίς να συναντήσει καμιά αντίσταση. Ο Άγις ηπάται και σκοτώνεται κατά τη μάχη της Μεγαλόπολης την άνοιξη του 330. Όσο ο Αλέξανδρος αγνοεί την έκβαση του πολέμου, πολλαπλασιάζει τις διπλωματικές χειρονομίες προς τους Έλληνες, ενώ η προπαγάνδα του επιμένει στο γεγονός ότι διεξάγει έναν πανελλήνιο πόλεμο στην Ασία. Όταν πυρπολεί το παλάτι της Περσέπολης την άνοιξη του 330, ενώ δεν έχει λάβει ακόμη την είδηση της νίκης της Μεγαλόπολης, θέλει να εμφα­ νιστεί ως εκδικούμενος τους Πέρσες για χάρη των Ελλήνων. Σύμφωνα με μια κακόβουλη εκδοχή που αναφέρει ο Πλούταρχος [Αλέξανδρος, 38.28], μια φιλόπατρις αθηναία εταίρα, η ©αΐς, ήταν εκείνη που στο τέλος ενός συμποσίου πρότεινε στον Αλέξανδρο και τους καλεσμένους του «να παραδώσουν στις φλόγες, σχηματίζοντας εύθυμη πομπή5, την κατοικία του Ξέρξη ο οποίος είχε πυρπολήσει την Αθήνα». Εντούτοις, παραδίδοντας στις φλόγες το περίφημο παλάτι της Περ­ σέπολης, ο Αλέξανδρος επιδιώκει κυρίως να δείξει στους λαούς της Ασίας ότι, αν κι ο Δαρείος ζει ακόμη, η βασιλεία του όμως συντρίβεται. Στις αρχές του 330, ο Αλέξανδρος θέλει να εμφανιστεί ως ο καταστροφέας των Αχαιμενιδών. Η δολοφονία του Δαρείου μερικούς μήνες αργότερα θα επιτρέψει στον μακεδόνα βασιλιά να αλλάξει τελείως την προπαγάνδα του και να παρουσιαστεί ως διάδοχος των Αχαιμενιδών. Έχοντας καταφύγει στα Εκβάτανα μετά τη μάχη στα Γαυγάμηλα, ο Δαρείος αντιλήφθηκε αρκετά γρήγορα ότι θα του ήταν αδύνατον να συγκεντρώσει έναν νέο στρατό για να πολεμήσει τον Αλέξανδρο στο Ιράν. Δεν του απομένουν παρά μόνο δύο λύσεις: είτε να παρουσιαστεί ως ικέ­ της στον Αλέξανδρο, είτε να ξαναρχίσει τον αγώνα από τις άνω σατρα­ πείες - κυρίως τη Βακτριανή και τη Σογδιανή. Κανένα κείμενο δεν αναφέ­ ρει ότι ο Δαρείος σχεδίαζε να υποταχθεί στο βασιλιά της Μακεδονίας

5.

Το πρωτότυπο αναφέρει κωμάσαντες. Κατά τη διάρκεια των συμποσίων ήταν συνή­ θεια οι συνδαιτημόνες να σχηματίζουν εύθυμες πομπές, τους κώμους, και να περι­ φέρονται στους δρόμους. (Σ.τ.Ε.)

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. AIQN a

176

(πράγμα που θα μετέτρεπε τον Αλέξανδρο, θεωρητικά τουλάχιστον, σε κύριο ολόκληρης της Ασίας), αλλά η στάση του Βήσσου και των άλλων αξιωματούχων των ανατολικών σατραπειών, οι οποίοι τον συμπαρέσυραν διά της βίας μαζί τους, πριν τον σκοτώσουν, υποδεικνύει ότι υποψιάζο­ νταν το βασιλιά ότι είχε τέτοιες προθέσεις. Ενώ ο Βήσσος, σατράπης της Βακτριανής και της Σογδιανής, παίρνει τον τίτλο του Μεγάλου Βασιλιά, ο Αλέξανδρος θάβει τον Δαρείο με βασι­ λικές τιμές και διακηρύσσει ότι συνεχίζει τον πόλεμο για να εκδικηθεί για το θάνατό του. Οι πέρσες αξιωματούχοι, τα συμφέροντα των οποίων βρί­ σκονται στις σατραπείες που έχουν ήδη κατακτηθεί από τον Αλέξανδρο, έχουν τώρα ένα ουσιαστικό κίνητρο για να προσχωρήσουν στον κατακτητή. Αντίθετα, οι ευγενείς που είναι εγκατεστημένοι στις άνω σατραπείες αποφασίζουν στην πλειοψηφία τους να συνεχίσουν τον αγώνα. Δεν δια­ θέτουμε ακριβείς ενδείξεις για τις αντιδράσεις της μάζας των Ιρανών: το γεγονός ότι στις μεταγενέστερες παραδόσεις ο Αλέξανδρος παρουσιάζε­ ται ως μια καταστρεπτική μάστιγα -ένα ισοδύναμο του Αττίλα στη δυτική φαντασία- υποδεικνύει ότι υπερίσχυε η εχθρότητα.

Ο πόλεμος στις άνω σατραπείες Η εκστρατεία του Αλέξανδρου μέχρι το 331 ήταν ουσιαστικά ένας στρα­ τιωτικός περίπατος ανάμεσα σε αδιάφορους πληθυσμούς, ο οποίος δια­ κοπτόταν από μερικές μεγάλες μάχες εναντίον ενός εχθρού πλήρως ανα­ γνωρίσιμου. Αντίθετα, στην άνω Ασία, ο στρατός του Αλέξανδρου παρενοχλείται από οπλισμένες ομάδες που καταδιώκονται δύσκολα, και οι οποίες ανα­ συγκροτούνται διαρκώς. Πολλές φαινομενικές προσχωρήσεις ακολου­ θούνται από εξεγέρσεις. Ο Αλέξανδρος παραδίδει τον Βήσσο για να του επιβληθεί το βασανιστήριο το οποίο αποτελούσε την ποινή για τους βασι­ λοκτόνους (η περιγραφή του ποικίλλει ανάλογα με τους συγγραφείς), αλλά ο ανταρτοπόλεμος συνεχίζεται: η διάσπαση μάλιστα των αντιπάλων κάνει την υποταγή τους πιο δύσκολη. Επί τέσσερα σχεδόν έτη, ο Αλέξανδρος εφαρμόζει με αποφασιστικό­ τητα μια ανηλεή πολιτική ειρήνευσης, που σημαδεύεται από πολλές σφα­ γές, η οποία καταλήγει να τρομοκρατήσει τους πληθυσμούς. Για να δια­

f ] ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

177

τηρήσει την εξουσία του στη χώρα, ο Αλέξανδρος ιδρύει στις άνω σατρα­ πείες έναν αριθμό αποικιών που φέρουν το όνομά του- εγκαθιστά εκεί τους λιγότερο πειθαρχημένους στρατιώτες του στρατού του, αλλά και πολλούς μισθοφόρους και έναν αριθμό απελευθερωμένων αιχμαλώτων [κυρίως Κόιντος Κούρτιος, VII.6.27 και VIII. 1.1]· είναι πιθανόν ότι οι τοπικοί καλλιεργητές, λίγο πολύ υποταγμένοι, οφείλουν να καλλιεργούν τη γη για τους νέους αυτούς αποίκους. Στα μάτια των νομάδων, αυτές οι αποικίες αντικαθιστούν σε κάποιο βαθμό τα περσικά φρούρια που κατέστρεψε ο Αλέξανδρος. Ο Αλέξανδρος προσπαθεί επίσης να πάρει με το μέρος του τους ευγενείς των ανατολικών σατραπειών, οι οποίοι αρχικά ήταν ιδιαίτερα εχθρι­ κοί απέναντι του. Με μία σειρά γενναιόδωρων πράξεων καλά υπολογι­ σμένων, καταφέρνει να πείσει πολλούς από αυτούς ότι δεν έχει έρθει για να τους στερήσει τις κτήσεις τους, αλλά ότι επιθυμεί τη συμμετοχή τους στη διοίκηση της αυτοκρατορίας του. Το 327, ο γάμος του Αλέξανδρου με την όμορφη Ρωξάνη, την κόρη του ηγεμόνα της Σογδιανής Οξυάρτη, το φρούριο του οποίου έχει προβάλει για πολύ καιρό αντίσταση, αποτελεί την ξεκάθαρη διακήρυξη αυτής της στάσης: ο «κεραυνοβόλος έρωτας» του Αλέξανδρου έχει μια πολιτική διάσταση. Οι Μακεδόνες υφίστανται βαριές απώλειες στις ανατολικές σατραπείες· έχουν εξαντληθεί από ακατάπαυστους αγώνες, χωρίς να βλέπουν αποτέ­ λεσμα, και επιθυμούν όλο και περισσότερο να επιστρέψουν στη Μακεδο­ νία φορτωμένοι με λεία. Το ότι ο Αλέξανδρος δείχνει να υπολογίζει και να σέβεται τους Ιρανούς, συμπεριφορά την πολιτική ανάγκη της οποίας δεν κατανοούν πολλοί Μακεδόνες, τους ερεθίζει ακόμα περισσότερο εναντίον του βασιλιά τους. Ο Αλέξανδρος είναι πλήρως ενήμερος για τις διαθέσεις του στρατού του: υποκλέπτει κυρίως την αλληλογραφία των στρατιωτών του και τοποθετεί δίπλα στους αρχηγούς προς τους οποίους δυσπιστεί περισσότερο εταίρες, για να αποσπάσουν τις εκμυστηρεύσεις τους σε στιγμές αδυναμίας. Μπορεί έτσι να λάβει μέτρα, ώστε να αποτρέψει την οργάνωση αυτής της αντίθεσης. Πριν μάλιστα διεισδύσει στην άνω Ασία, ο Αλέξανδρος αποφασίζει να απαλλαγεί από την οικογένεια του Παρμενίωνα. Ο παλαιός έτα/ρος του Φίλιππου έχει εκδηλώσει επανειλημμένα την απροθυμία του να συνεχίσει όλο και μακρύτερο την κατάκτηση της Ανατολής· κατά τη διάρκεια του

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο η.Χ. ΑΙΩΝΑ

178

θέρους του 330, ο Αλέξανδρος τον υποψιάζεται, δίκαια ή άδικα, ότι καθυ­ στέρησε σκόπιμα στα Εκβάτανα αντί να τον συναντήσει κοντά στις Κασπίες Πύλες. Ένας νεαρός άνδρας ενημερώνει τον Φιλώτα, το γιο του Παρμενίωνα και επικεφαλής του μακεδονικού ιππικού, για μια υποτιθέμε­ νη συνωμοσία εναντίον του Αλέξανδρου. Ο Φιλώτας δεν παίρνει στα σοβαρά την καταγγελία, και ο καταγγέλων κατηγορεί τον Φιλώτα ότι δεν διαβίβασε την καταγγελία του: το έκανε, επειδή ήταν συνένοχος. Ύστερα από μια παρωδία δικαστικής έρευνας μπροστά στη Συνέλευση του μακε­ δονικού στρατού, κατά τη διάρκεια της οποίας ο Αλέξανδρος μέμφεται τον κατηγορούμενο ότι αγνοούσε τη μακεδονική διάλεκτο [Κόιντος Κούρτιος, VI.9.34], ο Φιλώτας, με βασανιστήρια, «ομολογεί» ότι είναι ένοχος όπως και ο πατέρας του. Ενώ οι Μακεδόνες λιθοβολούν τον Φιλώτα (η Συνέλευση παίζει το ρόλο συλλογικού εκτελεστή), ο Αλέξανδρος στέλνει όργανά του στα Εκβάτανα για να δολοφονήσουν τον Παρμενίωνα πριν μάθει για την εκτέλεση του γιου του. Η εξόντωση του Παρμενίωνα και του Φιλώτα απαλλάσσει τον Αλέξαν­ δρο από μια ισχυρή οικογένεια, που χρωστούσε στον Φίλιππο την κεντρι­ κή θέση που κατείχε στην ασιατική εκστρατεία. Από το 330 όλες οι στρα­ τιωτικές διοικήσεις βρίσκονται στα χέρια φίλων του Αλέξανδρου. Ωστόσο, η συνέχιση του πολέμου και η εξέλιξη της βασιλείας του Αλέξανδρου θα μετατρέψουν μερικούς από τους φίλους και εγκωμιαστές του βασιλιά σε εκπροσώπους μιας αρκετά διαδεδομένης δυσαρέσκειας. In vino veritas6. Στο τέλος ενός συμποσίου με άφθονη οινοποσία, ο Κλείτος, ο αδελφός της τροφού του Αλέξανδρου, που μόλις έχει προα­ χθεί σε ένα σημαντικό αξίωμα, δεν ανέχεται πια να ακούει το βασιλιά να διασκεδάζει υποτιμώντας τους Μακεδόνες [Πλούταρχος, Αλέξανδρος, 50 κ.εξ.] ή να υποβαθμίζει τη σπουδαιότητα του Φίλιππου [Άρριανός, Άνάβασις, IV.8 κ.εξ. και Κόιντος Κούρτιος, VIII.1.20 κ.εξ.], και εξαπολύει δριμείες κατηγορίες κατά του μακεδόνα ηγεμόνα. Οι άλλοι προσκεκλημέ­ νοι καταφέρνουν να βγάλουν έξω τον Κλείτο, εκείνος, όμως, επιστρέφει στην αίθουσα του συμποσίου για να χλευάσει τον Αλέξανδρο και ο βασι­ λιάς τον διαπερνά με το ξίφος του. Μόλις ξεμέθυσε ο Αλέξανδρος φάνη­ κε βαθιά στενοχωρημένος για τη δολοφονία του φίλου του. Σύμφωνα με 6.

Η αλήθεια βρίσκεται στο κρασί, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

179

κάποιες παραδόσεις, ο έλληνας φιλόσοφος Ανάξαρχος τον παρηγόρησε τότε επισημαίνοντας ότι, «η Δικαιοσύνη κάθεται στο πλάι του Δία», και επομένως ό,τι κάνει ένας μεγάλος βασιλιάς είναι οπωσδήποτε δίκαιο [Άρριανός, Άνάβασις, ΐν.9.7-8]. Ο ίδιος ο Ανάξαρχος και άλλοι κόλακες, σύμφωνα με τον Αρριανό, ενθάρρυναν τον Αλέξανδρο να απαιτήσει από όλους τους υπηκόους του την ίδια χειρονομία σεβασμού - την προσκύνηση. Στα ανάγλυφα του Αρεό3η37 της Περσέπολης βλέπουμε τους αξιωματούχους που παρου­ σιάζονται μπροστά στον Αχαιμενίδη ηγεμόνα να κλίνουν ελαφρά τον κορμό τους και να του φιλούν το δεξί χέρι. Είναι πιθανόν ότι η κίνηση αυτή έγινε κάποτε πιο έντονη, μέχρι που πήρε τη μορφή πραγματικής προσκύ­ νησης. Αυτή η πράξη, όμως, δεν υπαινισσόταν καθόλου τη θεοποίηση του βασιλιά: για τους Πέρσες ο βασιλιάς βασίλευε με τη χάρη του μεγάλου θεού Άχουρα Μάζντα, ήταν ο μεσολαβητής ανάμεσα στον Άχουρα Μάζντα και το λαό, αλλά δεν ήταν θεός. Είναι απολύτως φυσικό οι Πέρσες που έχουν προσχωρήσει στον Αλέξανδρο να εκδηλώνουν το σεβασμό τους με την προσκύνηση. Στην Ελλάδα, αντίθετα, η προσκύνηση προορί­ ζεται κανονικά αποκλειστικά για τη λατρεία των θεών. Οι Μακεδόνες έχουν επομένως δύο λόγους για να αρνηθούν την προσκύνηση: θεωρούν ότι είναι ασέβεια να λατρεύουν το βασιλιά τους ως θεό όσο βρίσκεται εν ζωή, και απορρίπτουν μια νέα εθιμοτυπία που εξαλείφει τη διάκριση ανά­ μεσα σε εκείνους και τους ηττημένους Πέρσες. Ο ιστορικός Καλλισθένης ο Ολύνθιος, ο ανιψιός του Αριστοτέλη, γίνεται ο εκπρόσωπός τους. Ο Αλέξανδρος πρέπει να συμβιβαστεί και να παραιτηθεί από το σχέδιό του. Έχει, ωστόσο, σύντομα την ευκαιρία να εκδικηθεί τον Καλλισθένη. Κάποιοι βασιλικοί παϊδες, που αισθάνονται προσβεβλημένοι από τις ποι­ νές που τους έχει επιβάλει ο Αλέξανδρος, σχεδιάζουν να σκοτώσουν το βασιλιά μια νύχτα που φρουρούν την πόρτα της κρεβατοκάμαράς του. Αυτήν τη νύχτα, όμως, ο Αλέξανδρος παρατείνει την οινοποσία μέχρι την αυγή. Έχοντας αποτύχει η συνωμοσία, ένας από τους νεαρούς άνδρες αρχίζει να μιλά. Ο πιο αποφασισμένος από τους συνωμότες, ο Ερμόλαος, αποκαλεί τον Αλέξανδρο τύραννο και αξιώνει ανοιχτά τη δόξα για το γεγο­

7.

Η μεγάλη αίθουσα υποδοχής του παλατιού και οι μνημειώδεις σκάλες που παρέ­ χουν πρόσβαση σε αυτή.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

180

νός ότι προσπάθησε να αποκαταστήσει την ελευθερία των Μακεδόνων με μία τυραννοκτονία [Κόιντος Κούρτιος, VIII.7]. Εάν τέτοιου είδους λόγοι έχουν λάβει πραγματικά χώρα (είναι πιθανόν να πρόκειται για νεότερες ασκήσεις ρητορικής), οι νεαροί Μακεδόνες φαίνεται ότι δέχτηκαν πολύ γρήγορα την επιρροή της ελληνικής πολιτικής σκέψης: απαίτησαν από το βασιλιά τους να υπακούσει σε νόμους, τη στιγμή μάλιστα που ο τελευταίος συμπεριφέρεται όλο και περισσότερο ως απόλυτος άρχοντας και υιοθετεί μέρος της ανατολίτικης βασιλικής εθιμοτυπίας. Ο Αλέξανδρος εν πάση περιπτώσει διακηρύσσει ότι ο Καλλισθένης είναι ηθικά υπεύθυνος για τη συνωμοσία εξαιτίας των «μαθημάτων» που παρέδωσε στους βασιλικούς παίδες, και διατάσσει να συλλάβουν το σοφιστή■σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο Καλλισθένης πεθαίνει από τα βασανιστήρια που του επι­ βλήθηκαν, ενώ σύμφωνα με άλλους, φυλακίστηκε και πέθανε αργότερα από ασθένεια [Άρριανός, Άνάβασις, IV.10- Κόιντος Κούρτιος, VIII.8]. Οι Μακεδόνες ήταν όλο και περισσότερο απρόθυμοι να πολεμούν μακριά από την πατρίδα τους την ίδια στιγμή που πολλοί Ιρανοί προσχω­ ρούσαν στον νέο κύριο της Ασίας. Ο Αλέξανδρος κατέληξε σε μια λογική απόφαση από αυτήν τη διπλή εξέλιξη στρατολογώντας, από το 328-327, 30.000 νεαρούς Ιρανούς τους οποίους όπλισε και εκπαίδευσε σαν μακε­ δόνες οπλίτες και στους οποίους έμαθε την ελληνική γλώσσα.

Ο Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς στην Ιν δ ία Ο Δαρείος Α' είχε κατακτήσει την κοιλάδα του Ινδού, αλλά στην πραγματι­ κότητα, τουλάχιστον από τα μέσα του 5ου αιώνα, η Ινδία δεν βρισκόταν υπό την αχαιμενιδική κυριαρχία. Καμία στρατηγική ανάγκη δεν υποχρέωσε τον Αλέξανδρο να αναλάβει την κατάκτηση της Ινδίας. Αυτό που πιθανώς ώθησε τον Μακεδόνα να πάρει αυτή την απόφαση ήταν η επιθυμία να συσφίξειτους δεσμούς, που μόλις είχε συστήσει με ένα μεγάλο πλήθος ιρανών ιππέων, με έναν πόλεμο που θα διεξαγόταν από κοινού. Ο παροιμιώδης πλούτος της Ινδίας έχει επίσης παίξει, κατά πάσα πιθανότητα, ένα ρόλο. Προπαντός όμως, ο Αλέξανδρος δεν βλέπει κανένα λόγο να παραιτηθεί από μια κατάκτηση την οποία οι πληροφοριοδότες του του παρουσιάζουν ως δυνατή. Η επιθυμία να προχωρήσει όλο και πιο μακριά δεν είναι απαραιτή­ τως σημείο μιας απόκρυφης έμπνευσης, είναι η λογική κάθε κατακτητή.

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

181

Καθώς στην Ινδία η φήμη του Αλέξανδρου έχει προηγηθεί του ίδιου, ένα πλήθος Ινδών, και κυρίως ο βασιλιάς Ταξίλης, του προσφέρουν τη συμμαχία τους, πριν μάλιστα εισχωρήσει στην κοιλάδα του Ινδού. Ο Αλέ­ ξανδρος, ωστόσο, πρέπει να αντιμετωπίσει τον πιο ισχυρό βασιλιά της περιοχής, τον Πώρο, ο οποίος προσπαθεί να κυριαρχήσει σε όλο το Παντζάμπ. Ο στρατός του ινδού αυτού ηγεμόνα φόβισε ιδιαίτερα τους Μακεδόνες, επειδή περιλάμβανε διακόσιους ελέφαντες. Με επιδέξιους ελιγμούς ο Αλέξανδρος καταφέρνει να παραπλανήσει τον αντίπαλό του, να διασχίσει τον Υδάσπη (παραπόταμο του Ινδού) και να αιφνιδιάσει το στρατό του Πώρου. Ύστερα από έναν σκληρό αγώνα, ο Αλέξανδρος καταφέρνει να κατανικήσει τον Πώρο ο οποίος τραυματίζεται σοβαρά. Υιοθετώντας τα ινδικά έθιμα, ο Αλέξανδρος μεταχειρίζεται τον ηττημένο ως βασιλιά και δεν του αφαιρεί το βασίλειό του1του υπόσχεται μάλιστα τη βοήθειά του στον αγώνα εναντίον κάποιων γειτόνων εγκατεστημένων πιο ανατολικά, των Νάντα της κοιλάδας του Γάγγη. Το να προχωρήσουν μέχρι τις εκβολές του Γάγγη θα σήμαινε για τον Αλέξανδρο και τους επι­ στήμονες του περιβάλλοντος του ότι θα έφταναν στην απώτερη θάλασσα στα ανατολικά όρια του κατοικημένου κόσμου. Μια τέτοια προοπτική δεν μπορούσε παρά να θέλξει έναν κατακτητή που στόχευε στην παγκόσμια κυριαρχία. Ωστόσο, είναι πιθανόν ότι οι πληροφορίες που συνελέγησαν για τη δύναμη των Νάντα και το μέγεθος της χώρας οδήγησαν τον Αλέ­ ξανδρο στο να περιορίσει προς το παρόν τις φιλοδοξίες του: αυτό υπο­ δεικνύει η κατασκευή ενός στόλου προορισμένου να κατέβει τον Ινδό. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι οι Μακεδόνες, φθάνοντας έως τον Ύφασι, τον ανατολικότερα παραπόταμο του Ινδού, αρνούνται να συνεχίσουν την εκστρατεία προς την ανατολή: «Στο στρατόπεδο γίνονταν συναθροίσεις, όπου άλλοι στρατιώτες θρηνούσαν τη μοίρα τους (αυτοί ήταν οι πιο μετριοπαθείς) και άλλοι δήλωναν απερίφραστα ότι δεν θα προχωρούσαν πιο μακριά» [Άρριανός, Άνάβασις, ν.25.2], Ο Αλέξανδρος συγκαλεί τους αξιωματικούς και τους κατηγορεί για αχαριστία και στη συνέχεια αποσύρεται στη σκηνή του σε ένδειξη δυσαρέσκειας. Οι Μακεδόνες, όμως, επι­ μένουν στη στάση τους και ο Αλέξανδρος αναγκάζεται να υποχωρήσειβρίσκει, ωστόσο, μια πρόφαση που του επιτρέπει να διασώσει την υπόλη­ ψή του: προσφέρει θυσία για τη διάβαση του Ύφασι, οι οιωνοί δεν είναι ευνοϊκοί και υποκλίνεται έτσι μπροστά στη θέληση των θεών. Ανέγειρε

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

182

τότε δώδεκα βωμούς για τους θεούς του Ολύμπου για να σηματοδοτήσει το ακραίο σημείο της εκστρατείας του και έπειτα στρέφει την πορεία του στρατού του προς το νότο. Οι αγώνες για να υποτάξει τους «αυτόνομους» (χωρίς βασιλιά) Ινδούς της κάτω κοιλάδας του Ινδού είναι εξαιρετικά σκληροί. Κατά τη διάρκεια της επίθεσης εναντίον ενός φρουρίου, ο Αλέξανδρος τραυματίζεται σοβαρά και διαδίδεται σε ολόκληρη την αυτοκρατορία μια φήμη που τον θέλει νεκρό. Φθάνοντας στις εκβολές του Ινδού, ο βασιλιάς διαιρεί το στρατό του σε τρία μέρη. Ο Κρατερός με τους ασθενείς, τις εφοδιοπο­ μπές και τη μισή από τη φάλαγγα ακολουθεί τον παραδοσιακό δρόμο που συνδέει την Ινδία με το Ιράν, από τη διάβαση Μπολάν και την Αλεξάνδρεια στην Αραχωσία (Κανταχάρ). Ο ναύαρχος Νέαρχος ό Κρής, επικεφαλής του στόλου, αναλαμβάνει να εξερευνήσει τον θαλάσσιο δρόμο που οδηγεί από τον Ινδό στον Περσικό κόλπο. Ο ίδιος ο Αλέξανδρος, τέλος, πρέπει να παράσχει στον Νέαρχο ανεφοδιασμό και βοήθεια ακολουθώντας την ακτή. Η διάβαση της ερήμου Γεδρωσίας είναι τόσο επίπονη και προκαλεί τόσες απώλειες στο στρατό, που κάποιοι ιστορικοί έχουν αναρωτηθεί εάν ο Αλέ­ ξανδρος είχε θελήσει να τιμωρήσει με αυτό τον τρόπο τους στρατιώτες του για την άρνησή τους να υπακούσουν στις όχθες του Ύφασι.

Η επ ιστροφ ή τον Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ν στη Μ εσ ό γ ειο Στο τέλος του 325 ο Αλέξανδρος, που έχει ενωθεί ξανά με τον Κρατερό, διαχειμάζει στην Καρμανία, στα νοτιοανατολικά της Περσίδας. Ανακτά έτσι την επαφή με τις περσικές πρωτεύουσες, με τη Μεσοποταμία και τον μεσογειακό κόσμο. Αυτή η επιστροφή του Αλέξανδρου δεν τους χαροποιεί όλους. Κατά τη διάρκεια του πολέμου στις ανατολικές σατραπείες κι έπειτα στην Ινδία, πολλοί σατράπες και αξιωματούχοι (Πέρσες ή Μακεδόνες) έχουν επωφε­ ληθεί από την απομάκρυνσή του για να σφετεριστούν κάποια βασιλικά προνόμια και να καταπιέσουν τους πληθυσμούς. Ο Αλέξανδρος, όπως συνηθίζει, χτυπά γρήγορα και σφοδρά. Την πρώτη φορά που δέχεται αντιπροσωπεία που έρχεται να διαμαρτυρηθεί για αυθαιρεσίες, θανατώ­ νει τους ενόχους, δύο από τους μακεδόνες επικεφαλής του στρατού της Μηδίας, τον Κλέανδρο και τον Σιτάλκη. Το μέτρο αυτό κατευνάζει λίγο τη

μ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

183

δυσαρέσκεια των πληθυσμών, πράγμα που εμπνέει στον Αρριανό τον ακόλουθο σχολιασμό: «αυτό είναι, που περισσότερο από κάθε άλλο, κρά­ τησε σε υπακοή τους υποταγμένους στον Αλέξανδρο λαούς [...] - ότι γνώριζαν ότι δεν επιτρεπόταν στους άρχοντες να αδικούν τους αρχομέ­ νους» [VI.27.3]. Ωστόσο, την ίδια στιγμή ο βασιλιάς σπέρνει τον τρόμο μεταξύ των σατραπών και των στρατιωτικών αξιωματούχων της αυτοκρα­ τορίας του. Για να αποφύγει συνδυασμένη εξέγερση των σατραπών, ο Αλέξανδρος διατάσσει αμέσως τη διάλυση των στρατιωτικών σωμάτων που βρίσκονται υπό τις διαταγές τους. Το αποτέλεσμα αυτού του μέτρου είναι ότι πάρα πολλοί μισθοφόροι βρίσκονται αποστρατευμένοι και έτοιμοι για κάθε περιπέτεια. Στην πλειο­ ψηφία τους είναι Έλληνες-επιστρέφουν στην Ελλάδα (εν μέρει χάρη στη βοήθεια του αθηναίου Λεωσθένη) και εγκαθίστανται σε μεγάλους αριθ­ μούς στο ακρωτήριο Ταίναρο (στο έδαφος της Σπάρτης, στο νότιο άκρο της Πελοποννήσου). Η επικείμενη επιστροφή του Αλέξανδρου φοβίζει και τον Άρπαλο, το θησαυροφύλακα του βασιλιά, η επίδειξη πολυτέλειας του οποίου επιβε­ βαιώνει τις καταχρήσεις του. Ο Άρπαλος εγκαταλείπει, φαίνεται, τη Βαβυ­ λώνα στο τέλος του φθινοπώρου του 325 (με 5.000 τάλαντα) για να εγκα­ τασταθεί για μερικούς μήνες στην Ταρσό, στην Κιλικία. Όπως θα έκανε κάθε αξιωματούχος που δεν είχε παραμείνει πιστός, ο Άρπαλος εξασφα­ λίζει ένα μέρος που θα του παρέχει ασφάλεια κάνοντας γενναιόδωρες χειρονομίες προς τους Αθηναίους, κυρίως αποστέλλοντος μεγάλες ποσότητες σιταριού: ως αντάλλαγμα για τις ευεργεσίες του, έλαβε το δικαίωμα του αθηναίου πολίτη. Η επικείμενη άφιξη του Άρπαλου στην Ελλάδα μπορεί να παράσχει τα οικονομικά μέσα για μια ενδεχόμενη επα­ νάσταση. Ο Αλέξανδρος, που υποψιάζεται ότι λαμβάνουν χώρα κάποιες διαπραγματεύσεις ανάμεσα στο θησαυροφύλακά του και τους Αθηναίους, απειλεί τους τελευταίους με μια καταστρεπτική εκστρατεία, εάν τον δεχτούν. Ο Αλέξανδρος ήξερε πώς να κατευνάσει τη δυσαρέσκεια των πληθυ­ σμών που είχαν υποβληθεί στη βιαιότητα των σατραπών και να πραγμα­ τοποιήσει μια «μεγάλη εκκαθάριση» μεταξύ τους, χωρίς να προκαλέσει στρατιωτική εξέγερση-τα μέτρα αυτά, όμως, που απέτρεψαν μια σοβαρή κρίση στην Ασία, έχουν δημιουργήσει πολύ ευνοϊκές προϋποθέσεις για

184

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

μια αντιμακεδονική επανάσταση στην Ελλάδα. Για να περιορίσει τις ανα­ ταραχές, ή τουλάχιστον να τις μεταφέρει στο εσωτερικό των πόλεων, ο Αλέξανδρος διατάσσει την επιστροφή όλων των εξόριστων στις ελληνικές πόλεις και την απόδοση των γαιών τους. Αυτό το διάταγμα εκδίδεται επι­ σήμως στα Σούσα τον Φεβρουάριο ή τον Μάρτιο του 324, και ο Αλέξαν­ δρος επιφορτίζει έναν ανώτερο αξιωματούχο της αυλής του, τον Νικάνορα, να διακηρύξει τη βασιλική διαταγή στην Ολυμπία με την ευκαιρία των Ολυμπιακών αγώνων (που τελούνται από τις 31 Ιουλίου έως τις 4 Αύγου­ στου του 324). Ο σκοπός αυτού του μέτρου είναι διπλός: βραχυπρόθε­ σμα, ο βασιλιάς θέλει να διασκορπίσει τους μισθοφόρους που έχουν συγκεντρωθεί επικίνδυνα στο Ταίναρο ενθαρρύνοντας καθέναν από αυτούς να επιστρέφει στην πόλη του1 μακροπρόθεσμα, θέλει να επιτύχει οι εξόριστοι που θα επιστρέφουν στις πατρίδες τους να αποτελούν μια παράταξη εξολοκλήρου αφοσιωμένη στην εξουσία του. Το διάταγμα για την επιστροφή των εξόριστων είναι ιδιαίτερα σκληρό για την Αθήνα, καθώς στο νησί της Σάμου υπάρχουν αθηναϊκές κληρουχίες: εάν οι σάμιοι εξόριστοι επιστρέφουν στο νησί τους, οι Αθηναίοι θα χάσουν τη Σάμο. Είναι προφανές ότι το διάταγμα των Σούσων αποτελεί παραβίαση των όρων της Κορινθιακής Συμμαχίας αλλά και της αρχής της αυτονομίας των πόλεων. Την ίδια στιγμή, πιθανόν και με τη μεσολάβηση του ίδιου του Νικάνορα, ο Αλέξανδρος ζητά από όλες τις πόλεις να καθιερώσουν λατρεία προς τιμήν του. Ο στόχος αυτής της καινοτομίας είναι κατά ένα μεγάλο βαθμό πολιτικός. Υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στην επιστροφή των εξόριστων και την απαίτηση των θεϊκών τιμών: ο Αλέξανδρος, ως θεός, διακηρύσσει ότι αποκαθιστά την ομόνοια μέσα σας πόλεις. Η υιο­ θέτηση θρησκευτικών τύπων είναι ένα βολικό μέσο για να δικαιολογήσει την εγκατάλειψη των διαδικασιών της Κορινθιακής Συμμαχίας και να συγκαλύψει την ωμή βία που είναι η πραγματική βάση της εξουσίας του μέσα στις πόλεις. Είχε ήδη συμβεί σε κάποιες ελληνικές πόλεις να καθιε­ ρωθεί λατρεία προς τιμήν κάποιων ισχυρών ευεργετών (του Λύσανδρου ή του Κόνωνα για παράδειγμα), αλλά η γενική αναγνώριση της θεϊκής υπό­ στασης ενός ηγεμόνα, με διαταγή μάλιστα του ίδιου του ηγεμόνα, είναι ένα φαινόμενο ριζικά νέο. Οι αντιδράσεις σε αυτήν τη θρησκευτική απαί­ τηση του Αλέξανδρου ποικίλλουν. Στην Αθήνα, ο ευσεβής, συντηρητικός και πατριώτης Λυκούργος δηλώνει ότι, εάν καθιερωθεί λατρεία προς

// ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

185

τιμήν του Αλέξανδρου, θα πρέπει να εξαγνίζεται κανείς μετά την έξοδο από το ιερό του [Ψευδο-Πλούταρχος, Βίοι των Δέκα Ρητόρων, 842 0], ενώ ο Δημάδης προειδοποιεί τους Αθηναίους ότι, θέλοντας να «προφυλάξουν τον ουρανό», κινδυνεύουν «να χάσουν τη γη» [Βαλέριος Μάξιμος, ν ΐΙ.2 . 13]. Ο Δημοσθένης, αφού ειρωνεύεται τις θρησκευτικές απαιτήσεις του βασιλιά, προτείνει να ανεγείρουν ένα άγαλμα του Αλέξανδρου, θεού ανί­ κητου. Αυτή η συμφιλιωτική στάση όσον αφορά τη λατρεία έχει στόχο να εξασφαλίσουν οι Αθηναίοι κάποιες παραχωρήσεις στο θέμα της Σάμου. Την άνοιξη του 324, όταν ο Άρπαλος παρουσιάζεται για πρώτη φορά στον Πειραιά με 20 πλοία και περισσότερους από 1.000 μισθοφόρους, ο Δημοσθένης καταφέρνει να μην του επιτραπεί η πρόσβαση στο αθηναϊκό έδαφος. Λίγο αργότερα, ο Άρπαλος παρουσιάζεται χωρίς στρατεύματα με ένα μόνο πλοίο: αυτή τη φορά ο στρατηγός του Πειραιά τού επιτρέπει την είσοδο. Το να παραδώσουν τον Άρπαλο θα ήταν ατιμωτικό· το να αρνηθούν να το κάνουν θα ήταν εξαιρετικά επικίνδυνο. Η λύση της ανα­ μονής που υποστηρίζει ο Δημοσθένης -να φυλακίσουν τον Άρπαλο και να κατασχέσουν το θησαυρό του μέχρι την άφιξη ενός απεσταλμένου του Αλέξανδρου- τους επιτρέπει να κερδίσουν χρόνο, αλλά δεν λύνει ουσια­ στικά το πρόβλημα. Μόνο η διαφυγή του Άρπαλου μπορεί να βγάλει τους Αθηναίους από την αμηχανία. Έτσι ο Δημοσθένης και μερικοί άλλοι δίνουν οδηγίες ώστε η επιτήρηση του παλαιού θησαυροφύλακα στη φυλακή να μην είναι πολύ αυστηρή. Το πρόβλημα είναι ότι μετά τη δια­ φυγή του Άρπαλου δεν βρίσκεται παρά μόνο το μισό από το ποσό που είχε δηλώσει ότι διέθετε φθάνοντας στην Αττική. Ο Δημοσθένης, ο Δημά­ δης και άλλοι ρήτορες διώκονται για διαφθορά. Αυτή είναι η περίφημη «υπόθεση του Άρπαλου». Ενώ τα μέτρα που πήρε ο Αλέξανδρος σχετικά με τις πόλεις προκα­ λούν μεγάλη αναστάτωση και ενθαρρύνουν κάποιους Έλληνες -τους Αιτωλούς και τους αθηναίους Λεωσθένη και Υπερείδη- να σχεδιάσουν μια επανάσταση, η οποία τελικά θα εκραγεί μετά το θάνατο του βασιλιά, κατά τον Λαμιακό πόλεμο, εκείνος παίρνει στην Ανατολή εξίσου εντυπωσιακές αποφάσεις. Την άνοιξη του 324 στα Σούσα, ο Αλέξανδρος παντρεύεται δύο Αχαιμενίδες πριγκίπισσες (μια κόρη του Αρταξέρξη Γ' του Ώχου και μια κόρη του Δαρείου Γ'): υιοθετεί για λογαριασμό του την παράδοση της πολυγαμίας που ήταν κοινή στους Αργεάδες και τους πέρσες ηγεμόνες.

186

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . Α ΙΩ Ν Λ

Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι ο Αλέξανδρος τελεί συγχρόνως τους γόμους ογδόντα ανώτατων αξιωματούχων του στρατού του με νεαρά κορίτσια της περσικής αριστοκρατίας. Η τελετή διεξάγεται σύμφωνα με την περσική ιεροτελεστία: «Οι μελλοντικές σύζυγοι ήρθαν να καθίσουν η καθεμιά πλάι στον μέλλοντα σύζυγό της, τους πήραν από το χέρι και τους αγκάλιασαν, αφού το παράδειγμα έδωσε ο βασιλιάς» [Άρριανός, Αναβασις, VII.4.7]. Η πλειοψηφία των έταίρων του Αλέξανδρου υποχωρεί ακού­ σια στην επιμονή του βασιλιά: στην πλειοψηφία τους, με την αξιοσημείω­ τη εξαίρεση του Σέλευκου, εγκατέλειψαν τις ιρανές συζύγους τους μετά το θάνατο του Αλέξανδρου. Οι 10.000 μακεδόνες στρατιώτες που έχουν λάβει ασιάτισσες συντρό­ φους βλέπουν τους «γάμους» τους να αναγνωρίζονται επίσημα και λαμ­ βάνουν γαμήλιο δώρο. Εάν θέλουν να επιστρέψουν στη Μακεδονία, ωστό­ σο, πρέπει να αφήσουν στην Ασία τις συζύγους και τα παιδιά τους: ο Αλέ­ ξανδρος δεσμεύεται να εξασφαλίσει τη συντήρησή τους. Είναι φανερό ότι ο βασιλιάς σκέφτεται να ενσωματώσει στο στρατό του τους γιους αυτών των μεικτών γάμων. Οι 30.000 έπίγονοι, οι νεαροί Ιρανοί που στρατολογήθηκαν και εκπαι­ δεύτηκαν πριν από την εκστρατεία στην Ινδία, παρουσιάζονται στον Αλέ­ ξανδρο και παρελαύνουν υπερήφανα μπροστά του. Ένας αυξανόμενος αριθμός Περσών και Μήδων ενσωματώνεται στο ιππικό και το πεζικό. Οι Μακεδόνες αντιλαμβάνονται καθαρά τότε αυτό που υποψιάζονταν μερικοί από αυτούς εδώ και λίγο καιρό: ο Αλέξανδρος δεν έχει την πρόθεση να επιστρέψει στη Μακεδονία και να διοικεί την αυτοκρατορία από την Πέλλα- θα εγκατασταθεί μόνιμα στην Ασία στηριζόμενος όλο και περισ­ σότερο στους «φίλους» του από την Ανατολή. Η σύγκρουση ξεσπά είτε στα Σούσα (σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ’Α λέξανδρος, 71.2-9 και τον Κόιντο Κούρτιο, Χ.2.13 κ.εξ.), είτε στην Ώπι, βορειοανατολικά της Βαβυλώνας (σύμφωνα με τον Αρριανό, Άνάβασις, νΐΙ.8.1 κ.εξ.). Ο Αλέξανδρος «συγκαλεί τους Μακεδόνες και τους αναγγέλλει ότι απαλλάσσει από κάθε στρατιωτική υποχρέωση και στέλνει πίσω στις εστίες τους εκείνους που η ηλικία τους ή τα τραύματά τους τους καθιστούν ακατάλληλους για στρα­ τιωτική υπηρεσία- προσθέτει επίσης ότι θα τους δώσει, κατά την αναχώ­ ρησή

τους,

τόσα,

ώστε

να

προκαλούν

φθόνο»

[Άρριανός,

Λνάβασ/ς,νΐΙ.8.1]. Ο Αλέξανδρος με μια τέτοια διακήρυξη, που άλλοτε θα

μ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ Α Π Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

187

είχε προκαλέσει έκρηξη χαράς, θέλει να ευχαριστήσει τους στρατιώτες. Ωστόσο, η δυσαρέσκεια του στρατού είναι τόση, που αυτός ο λόγος γίνε­ ται δεκτός με έντονες διαμαρτυρίες και χλευασμούς: οι στρατιώτες καλούν ειρωνικά το βασιλιά να εκστρατεύσει με τον «πατέρα» του Άμμωνα. Ο Αλέξανδρος προστάζει να συλληφθούν οι κύριοι υποκινητές και να εκτελεστούν, έπειτα ξαναπαίρνει το λόγο για να κατηγορήσει τους Μακεδόνες για την αχαριστία τους και στη συνέχεια αποσύρεται στο παλάτι του όπου δεν δέχεται κοντά του παρά μόνο Πέρσες. Ύστερα από τρεις ημέρες, οι Μακεδόνες έρχονται κλαίγοντας για να του ζητήσουν συγγνώ­ μη. Η έκβαση της διαμάχης αυτής είναι ακριβώς η αντίθετη από εκείνη της στάσης στον Ύφασι: το 324 οι Μακεδόνες είναι εκείνοι που πρέπει να υποχωρήσουν, επειδή ο Αλέξανδρος δεν στηρίζεται πια εξολοκλήρου στη δική τους καλή θέληση. Με την ευκαιρία της συμφιλίωσής του με τους Μακεδόνες, ο Αλέξαν­ δρος παρέθεσε ένα τεράστιο συμπόσιο, 9.000 προσώπων σύμφωνα με τον Αρριανό. Ο βασιλιάς κάθισε ανάμεσα στους Μακεδόνες, στη συνέχεια κάθονταν οι Πέρσες, και μετά οι άλλοι λαοί. Ο Αλέξανδρος προσευχήθη­ κε για την ομόνοια ανάμεσα στους Μακεδόνες και τους Πέρσες στην άσκηση της εξουσίας, και όλοι οι παρευρισκόμενοι έκαναν τότε την ίδια σπονδή [Άρριανός, Άνάβασις, VII.11.9]. Στο τέλος της άνοιξης του 324, ο Αλέξανδρος επιφορτίζει έναν από τους πιο κοντινούς έταίρους του, τον Κρατερό, να οδηγήσει τους παλαί­ μαχους στην Μακεδονία. Ο Κρατερός πρέπει να αντικαταστήσει τον Αντί­ πατρο ως στρατηγός της Ευρώπης, ενώ ο Αντίπατρος παίρνει τη διαταγή να έρθει στην Ασία με νέα στρατεύματα. Ο παλαιός εταίρος του Φίλιπ­ που, ο οποίος γνωρίζει την τύχη που είχε ο Παρμενίων, φαίνεται αποφα­ σισμένος να παραμείνει στη Μακεδονία. Η κατάσταση αυτή θα μπορούσε να οδηγήσει σχεδόν σε έναν εμφύλιο πόλεμο μεταξύ του μακεδόνα βασι­ λιά της Βαβυλώνας και του μακεδόνα στρατηγού της Πέλλας. Σε αυτή την περίπτωση, ο μεσογειακός κόσμος θα ερχόταν αντιμέτωπος με μια κατά­ σταση ανάλογη με αυτή που είχε προηγηθεί της συντριβής της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ούτε ο Αντίπατρος ούτε ο Αλέξανδρος είναι βεβαίως αποφασισμένοι να εμπλακούν σε έναν εμφύλιο πόλεμο. Ο Αντίπατρος γνωρίζει τη στρα­ τιωτική ανωτερότητα του Αλέξανδρου-ο Αλέξανδρος, αφετέρου, δεν επί-

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

188

θυμεί να πολεμήσει εναντίον των μακεδόνων υπηκόων του και ίσως δεν είναι βέβαιος για την αφοσίωση όλων των στρατευμάτων του. Και οι δύο προσπαθούν να αποφύγουν την άμεση αντιπαράθεση. Ο Αντίπατρος στέλνει το γιο του Κάσσανδρο στον Αλέξανδρο για να του ζητήσει να ανα­ καλέσει τη διαταγή του. Ο Κρατερός, από την πλευρά του, καθυστερεί επί μακρόν στην Κιλικία. Ωστόσο, οι συμβιβασμοί που μπορούν να κάνουν ο βασιλιάς και ο Αντίπατρος είναι πολύ περιορισμένοι. Ο Αντίπατρος δεν μπορεί και δεν θέλει να εγκαταλείψει το αξίωμα του στρατηγού της Ευρώ­ πης- ο Αλέξανδρος δεν μπορεί και δεν θέλει να τον αναγνωρίσει ως ισό­ βιο στρατηγό. Ακόμα κι αν ο Αλέξανδρος παραιτείται από την άμεση ανατροπή του Αντίπατρου με τη βία, είναι προφανές ότι θα προσπαθήσει να τον δυσφη­ μήσει και να τον απομονώσει, ώστε να τον εξοντώσει έπειτα πιο εύκολα. Ένα αγώνας δύναμης αρχίζει από εδώ και πέρα ανάμεσα στους δύο Μακεδόνες, του οποίου ένα από τα πιο άμεσα διακυβεύματα είναι ο έλεγ­ χος της Ελλάδας. Ένα από τα αποτελέσματα, αν όχι ένας από τους στό­ χους του διατάγματος για την επιστροφή των εξόριστων είναι να αποδυ­ ναμώσει τον Αντίπατρο, υποχρεώνοντας τους φίλους του σας πόλεις να μοιραστούν την εξουσία με τους αντιπάλους τους που έχουν επιστρέφει από την εξορία. Επιπλέον, όλα τα προβλήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή του διατάγματος του Αλέξανδρου πρέπει να ρυθμιστούν από τον ίδιο το βασιλιά: οι πολυάριθμες πρεσβείες που στέλνονται από το θέρος του 324 στην Ασία δείχνουν ότι η διαιτησία των ελληνικών υποθέ­ σεων δεν βρίσκεται πλέον στα χέρια του Αντίπατρου. Ο Αλέξανδρος απο­ λαμβάνει να ρυθμίζει εναντίον του Αντίπατρου τις διαφωνίες που του υπο­ βάλλουν οι ελληνικές πόλεις. Η λανθάνουσα σύγκρουση με τον Αντίπατρο θα επέβαλε στον Αλέ­ ξανδρο να καταστείλει ανηλεώς μια ελληνική εξέγερση, όπως αυτή που σχεδιάζουν ο Υπερείδης και ο Λεωσθένης. Ο Αλέξανδρος θα προτιμούσε, ωστόσο, να εξασφαλίσει την υποστήριξη της Αθήνας, ιδιαίτερα δε εξαι­ τίας των παραδοσιακών σχέσεων των Αθηναίων με τις δημοκρατικές παρατάξεις που ήταν εχθρικές προς τον Αντίπατρο. Ενώ κατά την αρχή της κρίσης, το 325-324, οι αντίπαλοι, ο Αντίπατρος, ο Αλέξανδρος και οι Έλληνες που ενδιαφέρονταν να αποκτήσουν μεγα­ λύτερη ανεξαρτησία, θέλουν να προλάβουν καταστάσεις και να επισπεύ­

Η ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΑΠ Ο ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ

189

σουν εξελίξεις, κατά το 324-323, τηρούν στάση αναμονής. Ο πρώτος που θα αναλάβει την πρωτοβουλία των εχθροπραξιών θα έχει ένα μεγάλο μειο­ νέκτημα. Εκείνος που θα κρατήσει όσο το δυνατόν περισσότερο την ουδετερότητά του θα επωφεληθεί από ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Κατά το τελευταίο έτος της ζωής του Αλέξανδρου, οι αρχαίοι ιστορι­ κοί επιμένουν σε δύο σημεία: στο θάνατο του Ηφαιστίωνα, του αγαπημέ­ νου έταίρου του Αλέξανδρου, τον οποίο ο βασιλιάς πενθεί με ακραίες εκδηλώσεις θλίψης (παρόμοιες με εκείνες του Αχιλλέα μετά το θάνατο του Πάτροκλου), και τους πολλαπλούς οιωνούς που προαναγγέλλουν το χαμό του κατακτητή. Ωστόσο, είναι φανερό ότι ο θάνατος βρίσκει τον νεαρό ηγεμόνα σε πλήρη δραστηριότητα: προετοιμασίες για μια ναυτική εκστρατεία στην Αραβία που θα άρχιζε τον Ιούνιο του 323, μεγαλειώδη σχέδια για δυτικές κατακτήσεις, υποδοχή των θεωρών των ελληνικών πόλεων (ο όρος υποδεικνύει την αναγνώριση της θεοποίησης του Αλέ­ ξανδρου) και πρέσβεων από τις πιο απομακρυσμένες περιοχές, τοποθέ­ τηση νέων ανθρώπων σε πολλές θέσεις-κλειδιά, αναδιοργάνωση του στρατού, επαγρύπνηση όσον αφορά τις ελληνικές υποθέσεις. Στις 13 Ιουνίου του 323, ύστερα από μερικές ημέρες πυρετού, ο Αλέ­ ξανδρος πεθαίνει στην ηλικία των τριάντα δύο ετών και οκτώ μηνών. Η κούραση, ο αλκοολισμός και ίσως η ελονοσία που κόλλησε στα έλη κοντά στη Βαβυλώνα αρκούν για να εξηγήσουν το θάνατο του βασιλιά. Οι εχθροί του Αντίπατρου, ωστόσο, κατηγόρησαν το στρατηγό της Ευρώπης ότι δηλητηρίασε το βασιλιά του μέσω του γιου του Ιόλλα, ο οποίος ήταν βασιλικός οινοχόος. Ο Πλούταρχος, στην πρώτη πραγματεία του Περί τής Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, επαινεί τον Αλέξανδρο επειδή εφάρμοσε τις θεωρίες που ανέ­ πτυξε ο ιδρυτής του στωικισμού, ο Ζήνων ο Κιτιεύς, στη Δημοκρατία του, σύμφωνα με τις οποίες όλοι οι άνθρωποι έπρεπε να συγκροτήσουν μία μόνο πολιτική κοινότητα [Ηθικά, 329 Α-Β], Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Αλέξανδρος είχε δίκιο να απορρίψει τις συμβουλές του Αριστοτέλη, ο οποίος του είχε ζητήσει να φροντίζει μόνο για τους Έλληνες και να μετα­ χειριστεί τους βαρβάρους «ως ζώα ή φυτά». Ο Αλέξανδρος, μακράν του να κάνει τις παραδοσιακές διακρίσεις στις οποίες επέμενε ο παλαιός δάσκαλός του, «θεώρησε τον εαυτό του σταλμένο από τους θεούς για να

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. Α ΙΩ ν α

190

είναι ο μεσολαβητής και ο διαιτητής όλων» [329ο], Αυτό το στωικό όραμα ενός κοσμοπολίτη Αλέξανδρου είχε μεγάλη απήχηση μεταξύ των σύγ­ χρονων ιστορικών. Μια προσεκτική εξέταση των πράξεων του Αλέξανδρου δείχνει ότι προσπάθησε μόνο να συνενώσει στην κυριαρχία της αυτοκρατορίας δύο λαούς (και κυρίως δύο αριστοκρατίες), τους Μακεδόνες και τους Ιρανούς. Ένα τέτοιο σχέδιο παραμένει ιδιαίτερα τολμηρό: ακόμα κι αν η ένταξη μη Μακεδόνων μεταξύ των έταίρων είναι προγενέστερη του Αλέ­ ξανδρου, και οι γάμοι ανάμεσα σε Πέρσες και μη Πέρσες μαρτυρούνται και στην Περσική Αυτοκρατορία, ο Αλέξανδρος όμως αναπτύσσει αυτές τις δύο πρακτικές με πολύ γρήγορο ρυθμό, χωρίς να διστάζει να τις επι­ βάλλει σε απρόθυμους υπηκόους. Η ιδέα να διοικήσει την αυτοκρατορία του με μια μεικτή τάξη αποτελεί εξαίρεση στην ιστορία. Ο πρόωρος θάνα­ τος του Αλέξανδρου, και η σοβινιστική αντίδραση που θα ακολουθήσει, θα δώσουν έναν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα στον κόσμο που προέ­ κυψε από την κατάκτηση: στην Ανατολή, η ελληνιστική κοινωνία θα είναι, πολύ κοινότοπα, μια αποικιακή κοινωνία. Παράφορος άνθρωπος, ο Αλέξανδρος είχε το χρόνο να κατακτήσει μια αυτοκρατορία, αλλά όχι να διαμορφώσει την οργάνωσή της.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

7

Η Ε λλάδα της Δύσης τον 4ο π.Χ. αιώνα

Οι πολυάριθμες ελληνικές αποικίες της Σικελίας και της Μεγάλης Ελλά­ δας, που ιδρύθηκαν στην πλειοψηφία τους κατά την αρχαϊκή εποχή, απο­ τελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνικού κόσμου. Συμβουλεύονται το μαντείο των Δελφών, συμμετέχουν στους πανελλήνιους αγώνες και τα μεγάλα ιερά είναι γεμάτα από δικά τους αναθήματα. Πολλοί καλλιτέχνες, γιατροί, ποιητές και ρήτορες μεταβαίνουν από την Ελλάδα στη Σικελία ή την Ιταλία- άλλοι πάλι ακολουθούν την αντίθετη πορεία. Παρά την πολιτι­ στική και θρησκευτική αυτή ομοιογένεια, η Ελλάδα του Αιγαίου και η Ελλάδα της Δύσης ανήκουν σε διαφορετικές στρατιωτικές και πολιτικές ζώνες. Ενώ οι ελληνικές πόλεις των Βαλκανίων ή του Αιγαίου πολεμούν εναντίον των Περσών, εναντίον των Μακεδόνων ή μεταξύ τους, οι ελληνι­ κές πόλεις της Δύσης αντιμετωπίζουν τους Καρχηδονίους, τους Ετρούσκους ή τους γηγενείς γείτονές τους -τους Σικελούς, τους Λευκανούς, τους Σαμνίτες ή τους Μεσσαπίους ανάλογα με την περίπτωση-, και διε­ ξάγουν πολέμους μεταξύ τους. Γι’ αυτό είναι προτιμότερο η ανάλυση της πολιτικής ιστορίας της Ελλάδας της Δύσης να γίνει ξεχωριστά: κάθε ανα­ γνώστης του Διόδωρου γνωρίζει ότι είναι επίπλαστη η από κοινού παρά­ θεση κατ’ έτος των γεγονότων της κυρίως Ελλάδας και αυτών της Σικε­ λίας, ενώ υπάρχει πολύ μικρή σχέση μεταξύ τους. Αυτός ο σχετικός διαχωρισμός των υποθέσεων του Αιγαίου από τις υποθέσεις της Δύσης, που χαρακτηρίζει την αρχή του 5ου αιώνα και ολό­ κληρο τον 4ο αιώνα, δεν αποτελεί μία σταθερά. Πολύ πριν οδηγήσει η ρωμαϊκή κατάκτηση στη στενή συμπλοκή της Ανατολής με τη Δύση, συμπλοκή για την οποία μιλά ο Πολύβιος, ο Πελοποννησιακός πόλεμος, ένας παγκόσμιος πόλεμος για την κλίμακα της αρχαίας Μεσόγειου, έχει ήδη προκαλέσει για μερικά έτη ένα ανάλογο φαινόμενο. Η Σικελία βρέθη­ κε αναμεμειγμένη στον πόλεμο. Οι Αθηναίοι, από το 427 μέχρι το 424, υπο­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

192

στήριξαν τους Λεοντίνους και τους άλλους αντιπάλους των Συρακουσών στη Σικελία για να αποφύγουν την επέμβαση των ίδιων των Συρακουσίων στην Ελλάδα στο πλευρό των Λακεδαιμονίων. Το 415 οι Εγεσταίοι υπό την απειλή των Σελινουντίων, συμμάχων των Συρακουσίων, ζητούν την αθη­ ναϊκή βοήθεια. Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούν ως πρόφαση αυτό το αίτημα για να προσπαθήσουν να επιβάλουν την κυριαρχία τους σε ολόκληρη τη Σικελία. Κατά τη δημόσια συζήτηση που προηγείται της μεγάλης εκστρατείας, ο Αλκιβιάδης περιγράφει την πολιτική κατάσταση των πόλεων της Σικε­ λίας με αυτά τα περιφρονητικά λόγια: Οι π ό λεις ε κ ε ί είνα ι π ολυπληθείς, α λλ ά ο π ληθυσμ ός το υ ς α π ο τελ είτα ι από ε τε ρ ο γ ε ν ε ίς μ άζες· οι μ ετα β ο λ ές και οι α π ο δ ο χ ές νέω ν π ολιτώ ν π ρ αγμ α το ­ π οιούντα ι με ευκολία . Κ αι γ ι’ α υτά, καθώ ς κ α ν είς δεν έχ ε ι το αίσθημ α ότι π ρ ό κειτα ι για τη ν π ραγμ ατική το υ π ατρ ίδα , δ ε ν έχ ε ι ε φ ο δ ια σ τεί ο ύ τε με όπ λα γ ια να αμ υνθεί προσω πικά, ο ύ τε μ ε μια κανονική εγ κ α τά σ τα σ η για να ζή σ ει σ τη χώ ρα. Κ α θ ένα ς π ρ ο σ π α θ εί μ όνο για να α π ο κτή σ ει α υ τό που νομί­ ζει ό τι θα μ π ορέσει να π άρει από τη ν κ ο ινό τη τα , ε ίτ ε χ ά ρ η σ τη ν επ ιρροή τω ν λ ό γ ω ν του, ε ίτε σ τα σ ιά ζο ν τα ς, ακόμ α κι α ν α υ τό σημαίνει ότι, ε ά ν δ εν επ ιτύχ ει, θ α π άει να ζή σ ει αλλού. [Θουκυδίδης, VI. 17.2-3] Η ανάλυση που παρουσιάζει ο Αλκιβιάδης είναι φανερά πολύ μονομερής, ωστόσο, ο νεαρός Αθηναίος κάνει νύξη σε πολύ γνώριμα χαρακτηριστικά της σικελιώτικης ιστορίας1. Στις πόλεις της Σικελίας λαμβάνουν χώρα συγκρούσεις ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς, όπως συμβαίνει σχε­ δόν παντού- υπάρχουν, επίσης, προστριβές ανάμεσα στους απογόνους των πρώτων αποίκων και εκείνους που έχουν φθάσει αργότερα, όπως συμβαίνει και στην πλειοψηφία των αποικιών. Αυτό που είναι περισσότε­ ρο πρωτότυπο είναι ότι πολυπληθείς ομάδες πολιτών μεταφέρονται συχνά από τη μία πόλη στην άλλη. Στο τέλος του 6ου και στην αρχή του 5ου αιώνα, η Σικελία είχε γνωρί­ σει πολύ ισχυρές τυραννίδες -τους Δεινομενίδες στη Γέλα και έπειτα στις Συρακούσες, τους Εμμενίδες στον Ακράγαντα- που απέκτησαν δόξα από

1.

Από την αρχαιότητα, ο όρος Σικελιώτες αποδίδεται στους Έλληνες της Σικελίας.

11ΕΛΛΑΔΑ

ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

193

μεγάλες στρατιωτικές επιτυχίες, τη νίκη που ο Γέλων είχε καταφέρει ενα­ ντίον των Καρχηδονίων στην Ιμέρα (480) και αυτήν του Ιέρωνα κατά των Ετρούσκων στην Κύμη (474). Αυτοί οι τύραννοι είχαν καταφέρει να επιβά­ λουν την κυριαρχία τους στα εδάφη αρκετών πόλεων οι κάτοικοι των κατεστραμμένων φρουρίων υποχρεώθηκαν συχνά να εγκατασταθούν στην πρωτεύουσα του τυράννου, όπου γίνονταν συχνά πολίτες- καθώς οι μισθοφόροι των τυράννων λάμβαναν κι εκείνοι, σε πολλές περιπτώσεις, το δικαίωμα του πολίτη, οι νέοι πολίτες (νεοπολϊται) ήταν πολλοί. Αυτή η πρώτη περίοδος τυραννίδας άφησε πολύ έντονο το αποτύπωμά της. Η πτώση των τυραννίδων -μεταξύ του 470 και του 460- γιορτάστηκε ως μια «απελευθέρωση», αλλά η πλειοψηφία των πόλεων εισήλθε σε μια φάση πολύ σφοδρών εμφύλιων συγκρούσεων. Το διακύβευμα αυτών των συγκρούσεων ήταν το δικαίωμα του πολίτη, η διανομή των εξουσιών, αλλά και η κατοχή της γης. Οι αμφισβητήσεις ήταν πολλές, και γι’ αυτό, λέγεται, έκανε την εμφάνισή της στις Συρακούσες τον 5ο αιώνα η δικανι­ κή ρητορική, με τον Κόρακα και τον Τεισία. Την ίδια στιγμή, οι μικρές πόλεις προσπαθούσαν να διαφυλάξουν την ανεξαρτησία που είχαν κατακτήσει με δυσκολία μετά την πτώση των τυράννων. Οι σικελικές κοινότητες που είχαν πολεμήσει εναντίον των Συρακουσών υπό την αρχηγία του Δουκετίου (μεταξύ του 460 και του 450) αναγκάστηκαν τελικά να υποταχθούν, συνέχισαν όμως να προσδοκούν την κατάλληλη ευκαιρία για να ανακτήσουν την ανεξαρτησία τους. Οι ελληνικές πόλεις της ανατολικής ακτής της Σικελίας -οι Λεοντίνοι, η Κατάνη και η Νάξος- προσπαθούσαν κι εκείνες, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να αντισταθούν στον ιμπεριαλισμό των Συρακουσών. Εμφύλιες διαμάχες στο εσωτερικό των πόλεων, ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων και δυσπιστία προς τις Συρακούσες: αυτά τα θεμελιώδη γνω­ ρίσματα της πολιτικής κατάστασης της Σικελίας χαρακτηρίζουν τον 4ο αιώνα, όπως και τον 5ο. Παρά τις αδυναμίες της Σικελίας, τις οποίες με αυταρέσκεια υπο­ γράμμισε ο Αλκιβιάδης, η αθηναϊκή εκστρατεία τελείωσε καταστροφικά για την Αθήνα (413). Η ένδοξη νίκη που πέτυχαν οι Συρακούσιοι εξηγείται εν μέρει από τα αλλεπάλληλα λάθη που διέπραξαν οι Αθηναίοι. Δεν πρέπει, ωστόσο, να μας οδηγήσει στο να υποτιμήσουμε τη σοβαρότητα της απειλής που αντι­

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

194

μετώπιζαν οι Συρακούσες, αλλά ούτε και τις δοκιμασίες που μπορεί να επιφέρει μια τρίχρονη πολιορκία. Η πόλη των Συρακουσών βγαίνει από τη σύγκρουση εξαθλιωμένη και αποδυναμωμένη. Επιπλέον, τα δύο εμπλεκό­ μενα στρατόπεδα έχουν στρατολογήσει μισθοφόρους, και κυρίως Καμπανούς, οι οποίοι κάνουν τότε την εμφάνισή τους στην ιστορία της Σικελίας: αποτελούν έναν νέο παράγοντα αστάθειας για τη μεγάλη νήσο. Ενώ ο πιο επιφανής συρακούσιος στρατηγός, ο Ερμοκράτης, αναχω­ ρεί για το Αιγαίο Πέλαγος για να συμβάλει στην καταστροφή της αθηναϊ­ κής ηγεμονίας, ο δήμος των Συρακουσίων, υπό την επιρροή ενός ρήτορα και νομοθέτη ονομαζόμενου Διοκλή, ψηφίζει κάποιες δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις (κυρίως την κατάληψη των αξιωμάτων με κλήρωση αντί για εκλογή), γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα να μοιάζει η δημοκρατία των Συρακουσών όλο και περισσότερο στο πολίτευμα της Αθήνας. Ο Ερμοκράτης, ύποπτος για φιλο-ολιγαρχικές τάσεις, καταδικάζεται σε εξο­ ρία- χάνει το αξίωμά του και γίνεται εξόριστος.

Η καρχηδονιακή εισβολή Καθώς η αθηναϊκή ήττα του 413 στέρησε από την Έγεστα τον κύριο σύμμα­ χό της, οι Εγεσταίοι παραχώρησαν στους παλαιούς αντιπάλους τους Σελινούντιους τα ακριτικά εδάφη που αξίωναν οι τελευταίοι. Λίγο αργότερα, ο Σελινούς εκδήλωσε νέες απαιτήσεις. Η Έγεστα απηύθυνε τότε έκκληση στην Καρχηδόνα, προσφερόμενη να καταβάλει φόρο στους Καρχηδονίους. Οι Καρχηδόνιοι, μετά την ήττα τους στην Ιμέρα το 480, είχαν αρκεστεί σε κάποιες θέσεις που διατηρούσαν στη δυτική Σικελία -κυρίως τη Μοτύη, τον Σολούντα και την Πάνορμο (Παλέρμο)- και δεν είχαν προ­ σπαθήσει με κανέναν τρόπο να επεκτείνουν την έπικράτειά τους (αυτός είναι ο όρος με τον οποίο χαρακτήριζαν οι Έλληνες την περιοχή που έλεγ­ χε η Καρχηδόνα). Το εμπόριο με την Καρχηδόνα συνέβαλε στην ευημερία κάποιων ελληνικών πόλεων, όπως ο Ακράγας. Πολλοί Έλληνες εγκατα­ στάθηκαν στους καρχηδονιακούς οικισμούς στη Σικελία, και πολλοί Καρχηδόνιοι ζούσαν στις σικελιωτικές πόλεις. Ικανοποιημένοι, προφανώς, από αυτή την ωφέλιμη ειρηνική συνύπαρξη, οι Καρχηδόνιοι είχαν σταθε­ ρά απορρίψει, από το 480 μέχρι το 410, τις πολυάριθμες εκκλήσεις για επέμβαση που τους είχαν απευθύνει διάφορες πόλεις της Σικελίας.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗ Σ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

195

Το 410, η Καρχηδόνα αποφασίζει να απαντήσει θετικά στην παράκλη­ ση της Έγεστας. Οι αιτίες αυτής της μεταστροφής δεν είναι σαφείς. Είναι πιθανόν η μεγάλη αθηναϊκή εκστρατεία του 415 να προκάλεσε σοβαρές ανησυχίες στην Καρχηδόνα. Οι Καρχηδόνιοι πιθανώς να φοβήθηκαν μήπως οι Αθηναίοι, αν γίνονταν κύριοι της Σικελίας, θα συνέχιζαν την επέ­ κτασή τους προς την Αφρική. Ο Αλκιβιάδης, άλλωστε, δεν δήλωσε στη Σπάρτη ότι οι Αθηναίοι ήθελαν να κατακτήσουν την καρχηδονιακή αυτο­ κρατορία και να στρατολογήσουν στην υπηρεσία τους ίβηρες μισθοφό­ ρους [Θουκυδίδης, VI.90.2-3]; Όταν περνά ο κίνδυνος, μπορεί κάποιοι Καρχηδόνιοι να θεωρούν συνετό να εδραιώσουν τις καρχηδονιακές θέσεις στη Σικελία, για να προστατεύσουν την ίδια την Καρχηδόνα από κάθε ελληνικό ιμπεριαλισμό. Επιπλέον, το να πάρει τη θέση της Αθήνας, ως συμμάχου και προστάτη των αντιπάλων των Συρακουσών στη Σικελία, είναι ακόμα πιο δελεαστικό για την Καρχηδόνα, καθώς οι Συρακούσες έχουν αποδυναμωθεί από την πολιορκία στην οποία υποβλήθηκαν αλλά και από τις πολιτικές διχόνοιες που ακολούθησαν μετά τη νίκη. Παρου­ σιάζεται λοιπόν στην Καρχηδόνα μία ευκαιρία προς εκμετάλλευση. Η νέα στροφή της καρχηδονιακής πολιτικής εξηγείται πιθανώς από την αυξανό­ μενη επιρροή των ομάδων που ευνοούν μια στρατιωτική επέκταση: είναι ίσως αποκαλυπτικό ότι ο καρχηδόνιος στρατηγός που στάλθηκε στη Σικε­ λία το 409, ο Μαγωνίδης Αννίβας, είναι ο εγγονός του Αμίλκα που είχε διοικήσει τον καρχηδονιακό στόλο στην Ιμέρα το 480. Αφού έχει ενισχύσει με την αποστολή μερικών μισθοφόρων τους Εγεσταίους το 410, ο Αννίβας περνά την άνοιξη του 409 στη Σικελία, επικε­ φαλής στρατευμάτων στρατολογημένων στην Ισπανία και τη Λιβύη. Ο Σελινούς δεν ήταν προετοιμασμένος για αυτή την επίθεση: ο Αννίβας καταφέρνει, χάρη στις πολιορκητικές μηχανές του, να καταλάβει την πόλη σε λιγότερο από δέκα ημέρες. Πολλοί Σελινούντιοι σφαγιάζονται κατά τη λεηλασία της πόλης- εκείνοι που επιζούν γίνονται φόρου υποτε­ λείς στην Καρχηδόνα. Οι ενισχύσεις που στέλνουν οι Συρακούσιοι στον Σελινούντα φθάνουν μετά την κατάληψη της πόλης. Ο Αννίβας κατευθύ­ νεται τότε προς την Ιμέρα -στη βόρεια ακτή της Σικελίας- και αρχίζει την πολιορκία της. Ένας στόλος και ένας στρατός από τις Συρακούσες έρχε­ ται σε ενίσχυση των πολιορκημένων, αλλά ο Διοκλής, που διοικεί το εκστρατευτικό σώμα των Συρακουσών, φοβάται μήπως οι Καρχηδόνιοι

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

196

επιχειρήσουν αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον των Συρακουσών επωφε­ λούμενοι από την απουσία της πλειοψηφίας των στρατιωτών της· κατα­ φέρνει να αποφασιστεί η αποχώρηση από την Ιμέρα και η αναδίπλωση στις Συρακούσες. Η πόλη καταλαμβάνεται με έφοδο, πριν τελειώσει η εκκένωση- εάν πιστέψουμε τον Διόδωρο, ο Αννίβας βασάνισε και οδήγη­ σε στο θάνατο 3.000 αιχμαλώτους, στην τοποθεσία όπου ο παππούς του Αμίλκας θανατώθηκε από τον Γέλωνα [ΧΙΙΙ.62.5], Μετά από αυτό, ο Αννί­ βας επιβιβάζει τα στρατεύματά του και επιστρέφει στην Καρχηδόνα, όπου τον υποδέχονται θριαμβευτικά. Είναι αμφίβολο αν οι Καρχηδόνιοι θεώρη­ σαν τότε ότι ο πόλεμος είχε τελειώσει: μία νέα επέμβαση στη Σικελία δεν φαινόταν να επιβάλλεται στο άμεσο μέλλον, αλλά η επιτυχία της εκστρα­ τείας που διεξάχθηκε το 409 ήταν πολύ πιθανό να ενθαρρύνει τους οπα­ δούς μιας επεκτατικής πολιτικής. Οι Συρακούσιοι ήταν φυσικό να αποδώσουν τις αποτυχίες που υπέ­ στησαν έναντι των Καρχηδονίων στην ανικανότητα των στρατηγών τους. Ο εξόριστος Ερμοκράτης, ισχυροποιημένος από το στρατιωτικό του γόη­ τρο, θεωρεί ότι έχει έρθει η στιγμή. Εμφανίζεται μπροστά από την πόλη με 2.000 μισθοφόρους, αλλά οι φίλοι του δεν καταφέρνουν να εξασφαλί­ σουν την άρση της καταδίκης σε εξορία που τον βαραίνει. Ο Ερμοκράτης αναχωρεί τότε στη δυτική Σικελία, ανοικοδομεί τις οχυρώσεις του Σελινούντα και λεηλατεί τις καρχηδονιακές πόλεις της Μοτύης και της Πανόρμου [Διόδωρος, ΧΙΙΙ.63.3-6], Λίγο αργότερα επιστρέφει στην Ιμέρα, συλ­ λέγει τα οστά των νεκρών Συρακουσίων, που ο Διοκλής είχε εγκαταλείψει χωρίς ενταφιασμό, και τα μεταφέρει στις Συρακούσες. Ο Διοκλής εξορί­ ζεται, αλλά ο δήμος αρνείται να επιτρέψει στον Ερμοκράτη να επιστρέψει στην πόλη, επειδή υποψιάζεται ότι φιλοδοξεί να γίνει τύραννος [ΧΙΙΙ.75.56], Αποποιούμενος κάθε νόμιμη διαδικασία, ο Ερμοκράτης προσπαθεί με τους μισθοφόρους του να καταλάβει την πόλη με τη βία. Με νυκτερινή επίθεση καταφέρνει να διεισδύσει στο εσωτερικό των τειχών, αλλά η μάζα του λαού, που πληροφορείται την επίθεση, συγκεντρώνεται με τα όπλα στην αγορά. Ο Ερμοκράτης και οι οπαδοί του σφαγιάζονται αμέσως, ή καταδικάζονται αργότερα σε θάνατο. Ένας μόνο σύντροφος του Ερμο­ κράτη έχει την τύχη να επιζήσει, επειδή τον θεωρούν νεκρό: ονομάζεται Διονύσιος. Το επόμενο έτος, οι Συρακούσιοι ζητούν από τους Καρχηδονίους να

// ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗ Σ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

197

βάλουν τέλος στις εχθροπραξίες. Η επίσημη απάντηση είναι διφορούμε­ νη, αλλά οι Καρχηδόνιοι στρατολογούν ένα σημαντικό πλήθος μισθοφό­ ρων στη Λιβύη, στις Βαλεαρίδες και την Καμπανία. Αυτές οι προετοιμα­ σίες υποδεικνύουν στους Σικελιώτες ότι η Καρχηδόνα είναι αποφασισμέ­ νη να «υποδουλώσει» στο εξής όλες τις πόλεις του νησιού [Διόδωρος, XIII.79.8]. Οι Καρχηδόνιοι ελπίζουν, φαίνεται, ότι η ανωτερότητα των δυνάμεών τους θα τους επιτρέψει να εξασφαλίσουν την υποταγή ορισμένων πόλεων, κυρίως του Ακράγαντα, χωρίς να χρειαστεί να πολεμήσουν. Ωστόσο, η ελπίδα τους αυτή σβήνει· παρά την προσήλωσή τους στα αγαθά της ειρή­ νης και την πιθανή παρουσία μιας φιλοκαρχηδονιακής παράταξης, οι Ακραγαντίνοι αρνούνται όχι μόνο να γίνουν «σύμμαχοι» των Καρχηδονίων (δηλαδή να πολεμήσουν μαζί τους), αλλά ακόμα και να είναι «φίλοι» τους (δηλαδή να τους επιτρέψουν να διασχίσουν τα εδάφη τους). Την άνοιξη του 406, οι στρατηγοί Αννίβας και Ιμίλκων αποβιβάζονται στο έδαφος του Ακράγαντα, λεηλατούν την ύπαιθρο και πολιορκούν την πόλη. Ο Ακράγας, που είναι τότε εξαιρετικά πλούσιος, στρατολογεί με τη σειρά του πολυά­ ριθμους μισθοφόρους1οι Συρακούσιοι και άλλοι Σικελιώτες στέλνουν ένα στρατό σε ενίσχυσή του, υπό τις διαταγές του στρατηγού Δαφναίου. Οι Έλληνες κερδίζουν μια νίκη στην ξηρά, αλλά η απουσία συντονι­ σμού μεταξύ των Ακραγαντίνων και των Συρακουσίων δεν τους επιτρέπει να επωφεληθούν από αυτήν. Στη θάλασσα, αφετέρου, ο ελληνικός στό­ λος υφίσταται ήττα με βαριές συνέπειες. Καθώς τα εφόδια εξαντλούνται, τα στρατεύματα που έχουν σταλθεί ως ενισχύσεις διασκορπίζονται, ενώ στη συνέχεια εκκενώνουν την πόλη τους και οι ίδιοι οι Ακραγαντίνοι. Ενώ οι κάτοικοι καταφεύγουν στη Γέλα ή στις Συρακούσες, οι Καρχηδόνιοι καταλαμβάνουν εύκολα τα τείχη, που έχουν μείνει χωρίς υπερασπιστές, και αποκομίζουν τεράστια λεία. Η εγκατάλειψη του Ακράγαντα θυμίζει αυτήν της Ιμέρας το 409.

Η κατάληψη της εξουσίας από τον Διονύσιο των Συρακουσών Η καθόλου ένδοξη υποχώρηση των στρατευμάτων τους προκαλεί την αγανάκτηση στις Συρακούσες. Ένας φιλόδοξος νέος είκοσι πέντε ετών,

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

198

καταγόμενος από αριστοκρατική οικογένεια2, θα μπορέσει να επωφελη­ θεί από την κατάσταση. Ο Διονύσιος, ένας «ψηλός, ξανθός, γεμάτος κοκκινίλες» [Τίμαιος, Fr.Gr.Hist. νούμ. 566, απ. 29], «καλλιεργημένος από την παιδική ηλικία και στραμμένος προς τις «ελευθέριες τέχνες» [Κικέρων, Τοσκουλανές Διατριβές, V.22.63], είχε παλαιότερα στενή σχέση με τον Ερμοκράτη και μόλις είχε διαπρέψει στους αγώνες εναντίον των Καρχηδονίων. Στην Εκκλησία του Δήμου, ο Διονύσιος κατηγορεί τους στρατηγούς για προδοσία και ζητά από το λαό να αποφασίσει αμέσως την καταδίκη τους, χωρίς την καθυστέρηση μιας δίκης. Καθώς μια τέτοια πρόταση αποτελεί κατάφωρη παρανομία, οι άρχοντες που προε­ δρεύουν στην Εκκλησία επιβάλλουν πρόστιμο στον Διονύσιο, πράγμα που θα έπρεπε να έχει ως αποτέλεσμα να τον κάνει να σωπάσει μέχρι να πληρώσει. Ένας πλούσιος φίλος του Διονύσιου, ο Φίλιστος (ο μελλοντικός ιστο­ ρικός της Σικελίας), πληρώνει αμέσως το απαιτούμενο ποσό, γεγονός που επιτρέπει στον Διονύσιο να λάβει ξανά το λόγο για να επαναλάβει τις κατηγορίες του. Οι παλαιοί στρατηγοί καταδικάζονται και ο δήμος εκλέ­ γει στη θέση τους ένα νέο σώμα, στο οποίο λαμβάνει μέρος κι ο ίδιος ο Διονύσιος [Διόδωρος, XIII.91]. Λίγο μετά, ο Διονύσιος εξασφαλίζει από το δήμο την επιστροφή των εξόριστων -κυρίως των παλαιών φίλων του Ερμοκράτη, οι οποίοι θα απο­ τελέσουν και τους πιο πιστούς υποστηρικτές του. Σταλμένος στη Γέλα -όπου γίνονται προσπάθειες να οργανωθεί αντίσταση κατά της καρχηδονιακής επέκτασης-, ο Διονύσιος πείθει το δήμο να καταδικάσει σε θάνα­ το τους πλουσιότερους πολίτες για να δημεύσει τις περιουσίες τους· τα χρήματα που θα αποκτηθούν θα του επιτρέψουν να αυξήσει το μισθό των στρατευμάτων του [Διόδωρος, XIII.93.3]. Επιστρέφει τότε στις Συρακού­ σες για να καταγγείλει την αμέλεια των συναδέλφων του στρατηγών, και την υποτιθέμενη προδοσία τους. Στη συνέχεια, καταφέρνει να οριστεί ως μοναδικός αρχηγός του στρατού με πλήρεις εξουσίες (στρατηγός αύτοκράτωρ). Οι οπαδοί του, στις ομιλίες τους, δεν διστάζουν να θυμίζουν τη

2.

Η παράδοση δεν είναι ομόφωνη σε αυτό το σημείο, αλλά μπορούμε να σκεφτούμε ότι τα κείμενα που αποδίδουν στον Διονύσιο πολύ ταπεινή καταγωγή απηχούν απλώς ένα κοινότοπο θέμα της αντιτυραννικής προπαγάνδας.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ

199

νίκη την οποία είχε εξασφαλίσει στον Γέλωνα η υπό ένα πρόσωπο διοίκη­

ση του

στρατού [Διόδωρος, ΧΙΙΙ.94],

Ο Διονύσιος έχει διαβεί ένα δεύτερο αποφασιστικό στάδιο στην πορεία του προς την εξουσία· οι Συρακούσιοι, όμως, αρχίζουν να υπο­ ψιάζονται τις τυραννικές βλέψεις του. Γνωρίζοντας ότι ο δήμος των Συρακουσίων δεν θα του χορηγήσει σωματοφυλακή, ο Διονύσιος κατα­ φεύγει στο δόλο. Συγκεντρώνει στρατεύματα αφοσιωμένα στο πρόσωπό του έξω από τις Συρακούσες, κοντά στους Λεοντίνους, κι έπειτα σκηνο­ θετεί μια ψεύτικη απόπειρα εναντίον του (όπως ο αθηναίος τύραννος Πεισίστρατος ενάμισι αιώνα νωρίτερα). Εξασφαλίζει έτσι από τη μάζα των στρατιωτών μία φρουρά 600 ανδρών, που σύντομα θα ξεπεράσει τους 1.000, η οποία του επιτρέπει να επιστρέψει στις Συρακούσες ως άρχων. Παντρεύεται την κόρη του Ερμοκράτη, για λόγους γοήτρου αλλά και για να ενισχύσει τη συμμαχία του με μια ισχυρή οικογένεια, και καταφέρνει να καταδικαστούν σε θάνατο οι πιο ισχυροί από τους αντιπάλους του και κυρίως ο Δαφναίος. Ο πόλεμος με την Καρχηδόνα συνεχίζεται. Την άνοιξη του 405, ο Ιμίλκων εισβάλλει στο έδαφος της Γέλας και πολιορκεί την πόλη. Ο Διονύσιος αναχωρεί, επικεφαλής ενός σημαντικού σε πλήθος στρατού, για να αντι­ μετωπίσει τους Καρχηδονίους. Συλλαμβάνει ένα πολύ έξυπνο σχέδιο ταυ­ τόχρονων επιθέσεων εναντίον του εχθρικού στρατοπέδου, ο συντονισμός όμως των διάφορων στρατευμάτων είναι ελλιπής και οι Καρχηδόνιοι τις απωθούν. Αφού συγκαλεί τους φίλους του σε συμβούλιο, ο Διονύσιος δίνει τη διαταγή να εκκενώσουν την πόλη- διατάσσει ομοίως τους κατοί­ κους της Καμάρινας να καταφύγουν στις Συρακούσες: η υπεράσπιση της Καμάρινας του φαίνεται εξίσου δύσκολη με αυτήν της Γέλας. Ακόμα κι αν με αυτές τις υποχωρήσεις, που αποφασίζονται πολύ νωρίς, αποφεύγονται άσκοπες ανθρώπινες απώλειες, είναι φανερό ότι ο Διονύσιος δεν τα κατάφερε καλύτερα από τους στρατηγούς των οποίων την ανικανότητα είχε καταγγείλει. Οι τόσο έκδηλες αποτυχίες του Διονύσιου προκαλούν μεγάλη δυσα­ ρέσκεια εναντίον του. Οι πιο αποφασισμένοι αντίπαλοι του τυράννου, οι πλούσιοι Συρακούσιοι που πολεμούν στο ιππικό, σκέφτονται αρχικά να τον σκοτώσουν κατά τη διάρκεια της υποχώρησης του στρατού’ η αφο­ σίωση, όμως, των μισθοφόρων σωματοφυλάκων του τους υποχρεώνει να

200

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝ λ

εγκαταλείψουν το σχέδιό τους. Ορμούν, ωστόσο, στις Συρακούσες, λεη­ λατούν την οικία του Διονύσιου και κακοποιούν τόσο άγρια τη σύζυγό του, ώστε δεν αργεί να πεθάνει [Διόδωρος, XIII.112.4], Αυτή η βάναυση μεταχείριση που υπέστη η γυναίκα του Διονύσιου αποτελεί ένα έγκλημα που διαπράχθηκε ομαδικά από συνωμότες που είχαν στόχο να δημιουρ­ γήσουν μια ανελέητη έχθρα μεταξύ του τυράννου και του συνόλου της τάξης τους. Ωστόσο, οι ιππείς δεν έχουν το χρόνο να λάβουν κανένα πολι­ τικό μέτρο-πολύ γρήγορα, ο Διονύσιος εμφανίζεται επικεφαλής αφοσιω­ μένος σε αυτόν στρατευμάτων, εισβάλλει διά της βίας στην πόλη και σφαγιάζει εκείνους που, με τα όπλα στα χέρια, του φέρνουν αντίσταση. Οι επιζώντες μεταξύ των ιππέων καταφεύγουν στο γειτονικό φρούριο της Αίτνας. Λίγο αργότερα, στο τέλος του 405, ο Διονύσιος συνάπτει ειρήνη με την Καρχηδόνα, η οποία επικυρώνει τις καρχηδονιακές επιτυχίες. Ολό­ κληρη η δυτική Σικελία, συμπεριλαμβανομένων των πόλεων του λαού των Ελύμων, τίθενται υπό την άμεση κυριαρχία της Καρχηδόνας- οι παλαιοί κάτοικοι του Σελινούντα, της Ιμέρας, του Ακράγαντα, της Γέλας και της Καμάρινας μπορούν να επιστρέφουν στις πόλεις τους, αλλά δεν έχουν το δικαίωμα να επανοικοδομήσουν τα τείχη τους και πρέπει να πληρώνουν φόρο στην Καρχηδόνα- οι Λεοντίνοι, η Μεσσήνη, η Κατάνη και η Νάξος, καθώς επίσης και όλοι οι Σικελοί, πρέπει να είναι αυτόνομοι, να μην υπό­ κεινται, δηλαδή, στην εξουσία των Συρακουσών. Ο τελευταίος όρος της συνθήκης εξηγεί γιατί ο Διονύσιος υπέκυψε σε τόσο σκληρούς όρους: «Οι Συρακούσιοι θα υποταχθούν στον Διονύσιο» [Διόδωρος, XIII. 114.1], Ο πρωταρχικός στόχος του τυράννου είναι να διατηρήσει την εξουσία και να την εδραιώσει. Οι λόγοι για τους οποίους οι Καρχηδόνιοι δεν προσπάθησαν να ολο­ κληρώσουν την κατάκτηση της Σικελίας αναλαμβάνοντας την πολιορκία των Συρακουσών δεν είναι εμφανείς. Ο Διόδωρος αναφέρει ότι ο καρχηδονιακός στρατός χτυπήθηκε από λοιμό. Ωστόσο, μπορεί επίσης να ανα­ ρωτηθεί κανείς εάν η άμεση σύναψη της ειρήνης από την Καρχηδόνα εξη­ γείται εν μέρει από ειδήσεις που έφτασαν από την Ελλάδα. Μετά την ήττα των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς, η Σπάρτη θα μπορούσε, εάν το επι­ θυμούσε, να παράσχει σημαντική βοήθεια στο σύμμαχό της Διονύσιο. Η Καρχηδόνα έχει κάθε συμφέρον να μην περιμένει αυτή την επέμβαση.

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗ Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

201

// εδραίωση της τυρα ννίδα ς Μόλις συνάπτεται η ειρήνη, ο Διονύσιος αρχίζει να οχυρώνει τη χερσόνη­ σο της Ορτυγίας, την οποία διαχωρίζει με ισχυρά τείχη από την υπόλοιπη πόλη. Κατασκευάζει εκεί το παλάτι του και δεν επιτρέπει να κατοικούν στην ακρόπολη παρά μόνο οι φρουροί και οι φίλοι του. Η κατασκευή αυτού του φρουρίου στο εσωτερικό της πόλης είναι προφανές ότι έχει στόχο να προστατεύσει τον τύραννο από τους συμπολίτες του. Οι πολυάριθμες δημεύσεις που διενέργησε εις βάρος των αντιπάλων του επιτρέπουν στον Διονύσιο να διανείμει στους φίλους του ωραίες ιδιο­ κτησίες· το υπόλοιπο του εδάφους που δημεύθηκε διανεμήθηκε, σύμφω­ να με τον Διόδωρο, σε ίσους κλήρους στους μισθοφόρους και σε κάποιους πολίτες [Χΐν.7.4]. Πολλοί απελευθερωμένοι δούλοι, που αποκλήθηκαν «νεοπολ/ται» (νέοι πολίτες), επωφελήθηκαν επίσης από αυτή την αναδια­ νομή. Είναι πιθανόν ότι αυτοί που ευεργετήθηκαν από αυτά τα μέτρα ήταν κυρίως Κιλλικύριοι, εξανδραποδισμένοι αγρότες, η νομική θέση των οποίων έμοιαζε με αυτή των Ειλώτων: ο Διονύσιος τους χορήγησε συγχρόνως την κτηματική περιουσία και το δικαίωμα του πολίτη. Καθώς μια αλλαγή πολι­ τεύματος υπήρχε κίνδυνος να θίξει τα προνόμια που χορηγήθηκαν σε αυτούς τους νεοπολίτας, ο Διονύσιος μπορούσε να υπολογίζει στην ευγνώμονα και ιδιοτελή υποστήριξή τους. Από το 404-403, εάν πιστέψουμε τον Διόδωρο [Χΐν.7.5-7], ο Διονύσιος θεωρεί τον εαυτό του αρκετά ισχυρό, ώστε να αναλάβει να αποκαταστήσει την κυριαρχία των Συρακουσών επί των γειτόνων τους (σε παραβία­ ση της ειρήνης που συνάφθηκε το προηγούμενο έτος) και αναλαμβάνει την πολιορκία της σικελικής πόλης της Ερβησσού. Ωστόσο, κάνει λάθος: οι συρακούσιοι πολίτες οπλισμένοι επαναστατούν εναντίον του και συμ­ μαχούν με τους ιππείς που έχουν καταφύγει στην Αίτνα. Ο Διονύσιος καταφεύγει στην Ορτυγία. Ενώ προσποιείται ότι αρχίζει διαπραγματεύ­ σεις με προοπτική την αναχώρησή του, στρατολογεί νέους καμπανούς μισθοφόρους χάρη στους οποίους συντρίβει τους αντιπάλους του. Ο Διονύσιος μπορεί να φανεί επιεικής προς τους ηττημένους πολίτες: οι Συρακούσιοι έχουν αντιληφθεί ότι η εξουσία του στηρίζεται σε γερές βάσεις - την ακρόπολη της Ορτυγίας, τους σωματοφύλακες που τον περιβάλλουν και τη δυνατότητα να στρατολογεί πάρα πολλούς μισθοφό­

202

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

ρους (τους οποίους μπορεί να πληρώνει είτε με μισθούς είτε με διανο­ μές γαιών). Βέβαιος για την υπακοή των Συρακουσίων, ο Διονύσιος μπορεί να αφοσιωθεί ξανά στην αποκατάσταση της αρχής των Συρακουσών στην ανατολική Σικελία. Η Κατάνη και η Νάξος τού παραδίδονται με προδοσία· οι δύο πόλεις καταστρέφονται συθέμελα και οι κάτοικοί τους πωλούνται ως δούλοι1ο Διονύσιος εγκαθιστά καμπανούς μισθοφόρους στο έδαφος της Κατάνης και σικελούς στη Νάξο. Ο λαός των Λεοντίνων επιλέγει να παραδοθεί: οι Λεοντίνοι εκτοπίζονται στις Συρακούσες, όπου λαμβάνουν λίγο αργότερα το δικαίωμα του πολίτη. Καθώς δεν περίμεναν να αποτελεί ο τύραννος μια ιδιαίτερα επικίνδυνη δύναμη, οι δύο πόλεις του ισθμού, η Μεσσήνη και το Ρήγιο, που ήδη από το 403 έχουν παράσχει βοήθεια στους εξεγερμένους Συρακουσίους, αναλαμβάνουν την πρωτοβουλία μιας εκστρατείας εναντίον του Διονύσιου (πιθανώς το 399). Ο πόλεμος τελειώνει ξαφνικά, επειδή οι οπαδοί του τυράννου πείθουν τους στρατιώ­ τες της Μεσσήνης να παραιτηθούν από μια επικίνδυνη και αδικαιολόγητη επίθεση. Το Ρήγιο, ωστόσο, επιμένει στην εχθρική στάση του. Ο Διονύ­ σιος προσπαθεί να πάρει με το μέρος του την ιταλιωτική πόλη με τη διπλωματία, ζητώντας να λάβει ως σύζυγο μια γυναίκα από το Ρήγιο: η Εκκλησία τού απαντά ότι ο δήμος του Ρηγίου δεν συμφωνεί να του δώσει παρά μόνο την κόρη του δήμιου [Διόδωρος, XIV. 107.3-4]. Ο Διονύσιος αντισταθμίζει την αποτυχία του συνάπτοντας συμμαχία με τους Λοκρούς, περικυκλώνοντας έτσι το Ρήγιο: παντρεύεται επίσημα μια νέα κοπέλα της αριστοκρατίας των Λοκρών, τη Δωρίδα. Για να διακηρύξει ότι είναι υπε­ ράνω των κανονικών νόμων και ότι ο θεσμός της μονογαμίας δεν εφαρ­ μόζεται σε εκείνον, ο τύραννος παντρεύεται επίσης μια νέα συρακούσια αριστοκράτισσα, την Αριστομάχη. Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο Διονύσιος ολοκλήρωσε και τους δύο γάμους την ίδια νύχτα. Ο Διονύσιος είχε στοιχηματίσει, σωστά, ότι οι Καρχηδόνιοι δεν θα επενέβαιναν για να τον υποχρεώσουν να σεβαστεί την «αυτονομία» που είχαν υποσχεθεί στις πόλεις της ανατολικής Σικελίας. Γνωρίζει επίσης ότι η επι­ δίωξη της επέκτασης των Συρακουσών απαιτεί στο εξής μια άμεση επίθε­ ση κατά της ζώνης επιρροής της Καρχηδόνας. Πριν εμπλακεί σε έναν νέο πόλεμο ευρείας κλίμακας, ο Διονύσιος προσπαθεί να επεκτείνει και να ενι­ σχύσει τα τείχη των Συρακουσών. Σύμφωνα με τον Διόδωρο [XIV. 18], ο

// ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

203

Διονύσιος είχε επιστρατεύσει για την κατασκευή των νέων οχυρώσεων 60.000

εύρωστους ελεύθερους εργάτες- για να προκαλέσει την άμιλλα

μεταξύ τους, διένειμε έπαθλα στους καλύτερους αρχιτέκτονες, καθώς επίσης και στους επιστάτες και τους πιο δυναμικούς και γρήγορους εργά­ τες' για να ενθαρρύνει το ζήλο όλων, ο τύραννος είχε συμμετάσχει με τα ίδια του τα χέρια στις εργασίες χωρίς να φείδεται κόπων. Λίγο αργότερα, ο Διονύσιος συγκεντρώνει στις Συρακούσες ένα μεγά­ λο πλήθος σιδηρουργών και άλλων τεχνιτών για να κατασκευάσει πολυά­ ριθμα και ποικίλα όπλα τα οποία θα χρειαζόταν ο στρατός. Στην πορεία αυτών των προετοιμασιών είναι που εφευρέθηκε κι ο καταπέλτης [Διόδω­ ρος, Χΐν.42.1], Ο τύραννος κατασκευάζει επίσης πολλά πλοία στα ναυπη­ γεία του. Και μόλις κατά τη διάρκεια του θέρους του 398, ο Διονύσιος αρχίζει να συγκεντρώνει στρατεύματα: αν το έπραττε νωρίτερα θα προει­ δοποιούσε πιθανόν τον αντίπαλο και θα έκανε άσκοπες δαπάνες. Ο μισός στρατός του αποτελείται από επιστρατευμένους Συρακούσιους και Σικελιώτες και ο άλλος μισός από μισθοφόρους - κυρίως από «κατωτέρους» στρατολογημένους στη Λακεδαίμονα.

Ο δεύτερος πόλεμος εναντίον της Καρχηδόνας Ο Διονύσιος, όταν ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες του, συγκαλεί την Εκκλησία των Συρακουσίων και ζητά να κηρύξουν τον πόλεμο στην Καρχηδόνα. Πρέπει να επωφεληθούν, υπογραμμίζει, από τη στιγμιαία αποδυ­ νάμωση της Καρχηδόνας, που οφείλεται σε ένα λοιμό, για να απωθήσουν τους Καρχηδονίους από την Σικελία και να τους εμποδίσουν οριστικά από το να συνεχίσουν την παραδοσιακή τους πολιτική της υποδούλωσης των ελληνικών πόλεων [Διόδωρος, Χΐν.45]. Οι Συρακούσιοι ψηφίζουν τον πόλεμο με ενθουσιασμό: πολλοί ανάμεσά τους, σύμφωνα με τον Διόδω­ ρο, ελπίζουν να μπορέσουν συγχρόνως να χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους και εναντίον του τυράννου. Η πρώτη πολεμική ενέργεια των Συρακουσίων είναι να αρπάξουν τις περιουσίες πολλών Καρχηδονίων εγκατεστημένων στις Συρακούσες, καθώς και τα εμπορικά πλοία της Καρχηδόνας που ήταν αγκυροβολημέ­ να στο λιμάνι (είναι φανερό ότι ο πόλεμος του 410-405 δεν είχε βάλει τέλος στις προηγούμενες σημαντικές εμπορικές συναλλαγές). Οι άλλες

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

204

πόλεις της Σικελίας μιμούνται τις Συρακούσες, και οι εχθρικές εκδηλώ­ σεις προς την Καρχηδόνα παίρνουν συχνά τη μορφή βιαιοτήτων εναντίον των ιδιωτών Καρχηδονίων, οι οποίοι πέφτουν θύματα βίαιης μεταχείρισης. Η αρχή που ασκεί η Καρχηδόνα σε ένα σημαντικό τμήμα της Σικελίας μετά τη συνθήκη του 405 είχε καταστήσει τη μεγάλη αφρικανική πόλη πολύ αντιπαθή μεταξύ των Ελλήνων. Ενθαρρύνοντας αυτή την αντικαρχηδονιακή μεταστροφή της κοινής γνώμης, ο τύραννος των Συρακουσών προσπαθεί να παρουσιαστεί συγχρόνως ως ελευθερωτής και επικεφαλής μιας πανελλήνιας εκστρατείας. Για λόγους προπαγάνδας επίσης ο Διονύ­ σιος στέλνει στην Καρχηδόνα έναν κήρυκα, για να αναγγείλει ότι οι Συρακούσιοι θα κήρυτταν τον πόλεμο στους Καρχηδονίους, εάν οι τελευταίοι «δεν αποσύρονταν από όλες τις ελληνικές πόλεις» [Διόδωρος, Χΐν.47.2], Την άνοιξη του 397, αφού έχει διασχίσει ολόκληρη τη Σικελία, από την ανατολή έως τη δύση, και έχει εξασφαλίσει πολλές συμμαχίες, ο Διονύ­ σιος αρχίζει την πολιορκία της Μοτύης, ενός οχυρωμένου νησιού που αποτελούσε την κύρια στρατιωτική βάση των Καρχηδονίων στη Σικελία. Οι μάχες είναι μακροχρόνιες και πολύ σκληρές. Όταν ο στρατός του καταφέρνει να εισβάλει στο φρούριο, ο Διονύσιος παραδίδει την πόλη στη λεηλασία των στρατευμάτων του πριν την καταστρέψει εξολοκλήρου. Σταυρώνει τους Έλληνες που πολέμησαν στο πλευρό των Καρχηδονίων [Διόδωρος, XIV.53.5]: με αυτή την υποδειγματική τιμωρία, ο τύραννος θέλει να δείξει ότι θεωρεί τους δικούς του εχθρούς προδότες της πανελ­ λήνιας υπόθεσης και ότι θα τους τιμωρήσει ως τέτοιους. Ο Διονύσιος ίσως έλπιζε να καταλάβει πολύ γρήγορα όλες τις καρχηδονιακές βάσεις, πριν οι Καρχηδόνιοι, αιφνιδιασμένοι από την επίθεσή του, έχουν το χρόνο να αντιδράσουν. Η παράταση της πολιορκίας της Μοτύης ανατρέπει αυτά τα σχέδια. Οι Καρχηδόνιοι στρατολογούν με τη σειρά τους πολυάριθμους μισθοφόρους και εξαπολύουν, την άνοιξη του 396, σθεναρή αντεπίθεση. Το εξαίρετο λιμάνι της Πανόρμου είχε παραμείνει στα χέρια των Καρχηδονίων. Ο Ιμίλκων καταφέρνει να αποβιβάσει εκεί τα στρατεύματά του, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται από τον Λεπτίνη, τον αδελφό του Διονύσιου, να εμποδίσει την πορεία του καρχηδονιακού στόλου. Ο Διονύσιος προτιμά να αποφύγει το ρίσκο μιας μάχης κατά παράτα­ ξη και επαναφέρει το στρατό του στις Συρακούσες. Επωφελούμενος από

H ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

205

αυτή την υποχώρηση σε ξηρά και θάλασσα, ο Ιμίλκων πολιορκεί τη Μεσ­ σήνη, την καταλαμβάνει και την καταστρέφει συθέμελα. Ο στρατός και ο στόλος των Καρχηδονίων κατευθύνεται τότε προς τις Συρακούσες. Ο πόλεμος, πολύ ασταθής, περνά μέσα σε μερικές εβδομάδες από το δυτι­ κό στο ανατολικό άκρο του νησιού. Η πολιορκία, όμως, των Συρακουσών από τους Καρχηδονίους δεν βρίσκει τον Διονύσιο απροετοίμαστο: ο τύραννος έχει λάβει πολλά μέτρα που να επιτρέπουν στην πόλη να αντισταθεί για πολύ καιρό. Είναι πιθανόν οι αποτυχίες που υφίσταται ο Διονύσιος να ενθαρρύ­ νουν την αντιπολίτευση των Συρακουσίων να κατακρίνει τον τύραννο. Ο Διόδωρος [XIV.65-69] αποδίδει σε κάποιον Θεόδωρο έναν εκτενή ρητορι­ κό λόγο στον οποίο αναπτύσσονται όλα τα συνήθη επιχειρήματα κατά του Διονύσιου: ο Διονύσιος είναι ένας δεσπότης πιο σκληρός από τους Καρ­ χηδονίους, επειδή η Καρχηδόνα αρκείται στην επιβολή ενός φόρου, ενώ ο τύραννος λεηλατεί, αρπάζει, σφαγιάζει και χρησιμοποιεί δούλους για να υποδουλώνει κυρίους· οι ήπες του Διονύσιου δεν του επιτρέπουν να συγκριθεί με τον Γέλωνα· οι ιεροσυλίες του επισύρουν στην πόλη τη θεία τιμωρία- συντηρεί τον πόλεμο με τους Καρχηδονίους, επειδή η καρχηδονιακή απειλή τού επιτρέπει να διατηρεί την εξουσία του. Αυτός ο ωραίος ρητορικός λόγος είναι ίσως επινόηση του Τίμαιου, ή μια απομίμηση με την οποία ο Φίλιστος προσπαθούσε να γελοιοποιήσει τον αναποτελεσμα­ τικό στόμφο των αντιπάλων του Διονύσιου (αυτή η δελεαστική υπόθεση έχει πρόσφατα προταθεί από τον L .J. Sanders). Θα ήταν επικίνδυνο να θελήσουμε να αντλήσουμε από αυτό το απόσπασμα ακριβείς ενδείξεις για τις διαθέσεις της κοινής γνώμης στις Συρακούσες στην αρχή του θέρους του 396. Ωστόσο, η ύπαρξη ενός κινήματος δυσαρέσκειας στην πολιορκημένη πόλη είναι πιθανή, ενώ η αποφασιστική υποστήριξη του επικεφαλής των λακεδαιμονίων μισθοφόρων, του Φαρακίδα [Διόδωρος XIV.70], προς τον Διονύσιο πρέπει να έχει συμβάλει στην ενίσχυση της αρχής του τυράννου. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, ο καρχηδονιακός στρατός χτυπήθηκε τότε από ένα λοιμό, ως τιμωρία για τη λεηλασία κάποιων ιερών. Η συχνότητα των επιδημιών που χτυπούν τους Καρχηδονίους στα κείμενα των ελλήνων ιστορικών είναι πολύ ύποπτη: έχει στόχο να υπογραμμίσει την ασέβειά τους, για την οποία τους τιμωρούν οι θεοί με αυτό τον τρόπο. Αυτό που

206

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. Α ΙΩ ^ Α

είναι βέβαιο είναι ότι ο Διονύσιος εξαπολύει αρκετές νικηφόρες επιθέσεις εναντίον του στρατοπέδου και του στόλου των Καρχηδονίων. Ο Ιμίλκων αντιλαμβάνεται ότι δεν έχει καμιά πιθανότητα να εξαναγκάσει τις Συρα­ κούσες σε συνθηκολόγηση και ότι η πολιορκία κινδυνεύει να καταλήξει σε καταστροφή για τους πολιορκητές. Αποφεύγοντας την αναβλητικότητα του Νικία το 413, εγκαταλείπει τη Σικελία μόνο με τα καρχηδονιακά στρα­ τεύματα ξεγλιστρώντας κατά τη διάρκεια της νύχτας από τις φρουρές των Συρακουσίων (οι αντίπαλοι του Διονύσιου θα κατηγορήσουν τον τύραννο ότι σύναψε μυστική συμφωνία με τον Ιμίλκωνα). Οι Συρακούσιοι συλλαμβάνουν εύκολα τα μη καρχηδονιακά στρατεύματα που εγκαταλείφθηκαν επί τόπου: οι αιχμάλωτοι πωλούνται ως δούλοι, με την εξαίρεση μερικών στρατευμάτων Ιβήρων, τους οποίους στρατολογεί ο Διονύσιος ως μισθοφόρους. Η άδοξη υποχώρηση των Καρχηδονίων, στο τέλος του θέρους του 396, δεν αρκεί για να αποκαταστήσει το κύρος του Διονύσιου. Ακόμα κι αν ο τύραννος καταφέρνει να επανοικοδομήσει και να αποικίσει ξανά τη Μεσσήνη, το Ρήγιο διατηρεί την εχθρική του στάση και η σικελική πόλη Ταυρομένιο (Ταορμίνα) του αντιστέκεται με επιτυχία. Ο ιμπεριαλισμός του τυράννου των Συρακουσών προκαλεί ξανά τη δυσπιστία. Αφού έχουν καταστείλει, όχι χωρίς δυσκολία, μια επανάσταση στη Λιβύη, οι Καρχηδόνιοι στέλνουν το 393 έναν νέο στρατό στη Σικελία, υπό τις διαταγές του Μάγωνα, ο οποίος αποκτά πολλούς συμμάχους. Ο Διονύσιος αρνείται ξανά να πάρει το ρίσκο μιας κατά παράταξη μάχης. Καθώς πολλοί Συρακούσιοι τον εγκαταλείπουν, απελευθερώνει και στρατολογεί οικιακούς δούλους - τους οποίους επιστρέφει στους κυρίους τους ύστερα από λίγο, όταν συνάπτεται η ειρήνη. Η στρατηγική που υιοθετεί ο Διονύσιος αποδεικνύεται συνετή. Ο στρατός του Μάγωνα, που έχει παρασυρθεί στο εσωτερικό της Σικελίας, υποφέρει από σοβαρά προβλήματα ανεφοδιασμού. Οι Καρχηδόνιοι στέλ­ νουν πρέσβεις στις Συρακούσες για να διαπραγματευτούν την ειρήνη. Σύμφωνα με τον Διόδωρο [XIV.96.4j, οι όροι της ειρήνης του 392 είναι επανάληψη εκείνων του 405, με την εξαίρεση της αναγνώρισης ότι το Ταυ­ ρομένιο και οι σικελικές πόλεις ανήκουν στη σφαίρα επιρροής των Συρα­ κουσών. Ωστόσο, διάφορες ενδείξεις για την κατάσταση των πόλεων της Σικελίας κατά τα ακόλουθα έτη υποδεικνύουν ότι η πλειοψηφία των Σικε-

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

207

λιωτών -συμπεριλαμβανομένων των Ακραγαντίνων και των Σελινουντίωνσταματούν τότε να εξαρτώνται από την Καρχηδόνα. Αυτή η καρχηδονιακή υποχώρηση θα επιτρέψει στον Διονύσιο να επε­ κτείνει τον έλεγχό του στο μεγαλύτερο μέρος της Σικελίας, πράγμα που ανταποκρίνεται στις φιλοδοξίες που έχει επιδείξει: από το 394-393, ένα αθηναϊκό τιμητικό ψήφισμα του αποδίδει τον τίτλο του «άρχοντα της Σικελίας» [Tod, αρ. 108].

Ο Διονύσιος εναντίον τον Κοινού των Ιταλιωτών Απαλλαγμένος από τον πόλεμο εναντίον της Καρχηδόνας, ο Διονύσιος μπορεί να αφιερώσει τις δυνάμεις του στην πλήρη υποταγή της ιταλικής πλευράς του πορθμού της Μεσσήνης. Οι πλούσιες και ακμάζουσες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας διεξήγαν κατά τον 6ο αιώνα ανελέητους πολέμους (το πιο γνωστό επεισόδιο είναι η ολική καταστροφή της Σύβαρης από τον Κρότωνα το 510). Κατά τον 5ο αιώνα, γνώρισαν πολλές επαναστάσεις, τις οποίες σημάδευσε κυρίως η σφαγή ομάδων Πυθαγορείων, που συχνά είχαν ασκήσει ή είχαν προσπα­ θήσει να ασκήσουν ολιγαρχική εξουσία νομιμοποιώντας τη μέσω της φιλοσοφίας. Σύμφωνα με τον Πολύβιο [II.39], μια μεσολάβηση των Αχαιών της Πελοποννήσου είχε οδηγήσει αρκετές αχαϊκές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας να συγκροτήσουν ένα Κοινό γύρω από το κοινό ιερό του Δία Ομαρίου (στο έδαφος του Κρότωνα). Η αυξανόμενη πίεση των λαών των Σαβέλλων της ενδοχώρας (που εκδηλώθηκε κυρίως με την κατάκτηση της Κύμης από τους Σαμνίτες το 421 και την κατοχή της Ποσειδωνίας (Paestum) από τους Λευκανούς λίγο αργότερα) ώθησε το αχαϊκής σύνθε­ σης Κοινό να διευρυνθεί και να περιλάβει και μη αχαϊκές πόλεις -κυρίως την Ελέα, τους Θούριους και το Ρήγιο-, με αποτέλεσμα να μετατραπεί σε Κοινό των Ιταλιωτών. Όλες οι πόλεις του Κοινού έχουν δεσμευθεί να παράσχουν βοήθεια σε όλα τα μέλη του που θα δέχονταν επίθεση [Διό­ δωρος, χιν.ιοΐ]. Κατά του Ρηγίου, ο Διονύσιος μπορεί να υπολογίζει στους Λοκρούς που δεν αποτελούν μέλος του Κοινού και τους οποίους χωρίζει παραδο­ σιακή έχθρα με το Ρήγιο1 αντιλαμβάνεται, όμως, από το 390, ότι οι ιταλιωτικές πόλεις στην πλειοψηφία τους είναι αποφασισμένες να βοηθή­

208

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . Α Ι Ω ^

σουν το Ρήγιο. Ο Διονύσιος δεν διστάζει να συμμαχήσει με τους Λευκανούς «βαρβάρους» κατά των ελληνικών πόλεων (πιθανώς κατά τη διάρ­ κεια του χειμώνα του 390- 389). Όταν οι Λευκανοί εισβάλλουν στο έδαφος των Θουρίων, οι Θούριοι αντεπιτίθενται απερίσκεπτα πολιορκώντας τον Λάο, μια παλαιά αποικία της Σύβαρης που είχε πέσει στα χέρια των Λευκανών ο στρατός των Θουρίων, περικυκλωμένος από τους Λευκανούς, θα εξολοθρευόταν, εάν ο Λεπτίνης, ο αδελφός του Διονύσιου, ο στόλος του οποίου έπλεε στα ανοιχτά, δεν είχε επέμβει για να συναφθεί ανακω­ χή ανάμεσα στους εμπολέμους. Ο Διονύσιος δεν εκτιμά αυτή την παρά­ καιρη διακήρυξη πανελλήνιου πνεύματος και αφαιρεί από τον αδελφό του το αξίωμά του [Διόδωρος, XIV. 102]. Αφού έχει στείλει σημαντικό στρατό στην Ιταλία, ο Διονύσιος αναλαμ­ βάνει την πολιορκία της Καυλωνίας (βόρεια των Λοκρών). Ο στρατός που στέλνεται ως ενίσχυση από τις ιταλιωτικές πόλεις υφίσταται σοβαρή ήττα κοντά στον ποταμό Ελλέπορο (388). Ενώ οι ηττημένοι περιμένουν το χει­ ρότερο, ο Διονύσιος απελευθερώνει τους αιχμαλώτους χωρίς λύτρα· αυτή η σκόπιμη γενναιοδωρία τού χαρίζει μεγάλη δημοτικότητα και οδη­ γεί την πλειοψηφία των ιταλιωτικών πόλεων να σταματήσει τις εχθροπρα­ ξίες. Ο Διονύσιος μπορεί έτσι να εξασφαλίσει τη συνθηκολόγηση της Καυλωνίας και του Ιππωνίου1ενώ οι πολίτες των δύο αυτών πόλεων εκτο­ πίζονται στις Συρακούσες (όπου αποκτούν το δικαίωμα του πολίτη και απαλλάσσονται για πέντε έτη από τους φόρους), τα εδάφη τους προ­ σαρτώνται από τους Λοκρούς. Αμέσως μετά την ήττα στον Ελλέπορο, το Ρήγιο, που βλέπει ότι έχει απομονωθεί, ζήτησε και εξασφάλισε την ειρήνη με πολύ σκληρούς όρους: επιβολή φόρου, παράδοση του στόλου, παράδοση εκατό ομήρων. Οι Ρηγίνοι που έλπιζαν να περιορίσουν με αυτό τον τρόπο τις καταστροφές απατήθηκαν. Ο Διονύσιος εγκαθίσταται στο έδαφος του Ρηγίου και ζητά από την πόλη να εξασφαλίσει σε πνεύμα φιλίας τον ανεφοδιασμό του στρατού του. Οι Ρηγίνοι καταλαβαίνουν τελικά ότι υφίστανται πολιορκία. Ύστερα από έντεκα μήνες πεισματώδους αντίστασης, η πόλη αναγκάζε­ ται να παραδοθεί (387). Ο Διονύσιος είναι εφεξής ο κύριος του πορθμού της Μεσσήνης και ενός μεγάλου τμήματος της Καλαβρίας: αρχίζει να χτί­ ζει ένα τείχος από το Τυρρηνικό μέχρι το Ιόνιο πέλαγος για να προστα­ τεύσει τις ιταλικές κτήσεις του [Στράβων, νΐ.1.10].

μ Ε/\ΛΛόΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

209

Η επέκταση του Διονύσιου τόσο στην Ιταλία όσο και στη Σικελία (όπου 0 τύραννος ενθαρρύνει τις πόλεις της καρχηδονιακής επικράτειας να αποστατησουν) συντελεί στη συγκρότηση μιας νέας συμμαχίας μεταξύ των Ιταλιωτών που παρέμεναν ανεξάρτητοι και των Καρχηδονίων. Δεν γνωρίζουμε καλά την εξέλιξη αυτού του μακροχρόνιου πολέμου που έχει αρχίσει ίσως το 383-382 και που φαίνεται ότι τελειώνει το 373. Στη Σικελία, ύστερα από πολλαπλές αψιμαχίες και μια νίκη που ωθεί τον Διονύσιο να θέσει ως όρο της ειρήνης την ολοκληρωτική εκκένωση του νησιού από τους Καρχηδονίους, ο τύραννος υφίσταται σοβαρή ήττα που τον αναγκά­ ζει να αναγνωρίσει στην Καρχηδόνα μια διευρυμένη ζώνη επιρροής1 ο Σελινούς βρίσκεται ξανά υπό την καρχηδονιακή κυριαρχία, ενώ τα σύνο­ ρα μεταξύ των καρχηδονιακών κτήσεων και εκείνων του Διονύσιου καθο­ ρίζονται στον ποταμό Άλυκο, στη μέση του εδάφους του Ακράγαντα [Διό­ δωρος, XV. 17.3]. Πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν υπάρχουν πλέον αυτό­ νομες περιοχές στη Σικελία. Το 368, ο Διονύσιος επωφελείται από τις δυσκολίες των Καρχηδονίων για να εισβάλλει στην έπικράτεια·μία ισχυ­ ρή αντεπίθεση, όμως, την οποία δεν περίμενε, τον υποχρεώνει να συνά­ ψει ανακωχή [Διόδωρος, XV.73], Στην Ιταλία, αφετέρου, ο Διονύσιος έχει ξανά μεγάλες επιτυχίες. Ο Κρότων υποτάσσεται το 378-377. Ο τύραννος των Συρακουσών δεν έχει πλέον εχθρούς μεταξύ των Ελλήνων της Μεγάλης Ελλάδας· οι πόλεις που δεν βρίσκονται υπό την επιρροή του -το Μεταπόντιο, ο Τάρας και η αποι­ κία του Ηράκλεια- είναι σύμμαχοί του.

Η θαλάσσια ηγεμονία τον Διονύσιον Οι νίκες του Διονύσιου και η δημιουργία, στις δύο όχθες του πορθμού της Μεσσήνης, ενός κράτους, το οποίο οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν κάποιες φορές χαρακτηρίσει ως «Βασίλειο των δύο Σικελιών», καθιστούν τον συρακούσιο τύραννο τον ισχυρότερο άνδρα της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων του 388, ο Διονύσιος προσπαθεί να μιμηθεί τον Γέλωνα και τον Ιέρωνα επισφραγίζοντας τις στρατιωτικές του επιτυχίες με νίκες στην αρματοδρομία. Η προσπάθειά του αυτή καταλήγει σε απο­ τυχία. Τα ατυχήματα που συμβαίνουν στα άρματα που του ανήκουν τον γελοιοποιούν. Επιπλέον, ο ρήτορας Λυσίας -ένας συρακούσιος εξόρι­

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΰΝΛ

210

στος στην Αθήνα-, στον 'Ολυμπιακό λόγο του, που εκφώνησε κατά τη διάρκεια των ίδιων αγώνων, καλεί τους Έλληνες να ενωθούν ταυτόχρονα εναντίον του «βαρβάρου» (του Μεγάλου Βασιλιά) και του τυράννου της Σικελίας: μακράν του να εξυμνηθεί ως ένας υπέρμαχος του ελληνισμού, ο Διονύσιος καταγγέλλεται ως ένας από τους κύριους κινδύνους που απειλούν την ελευθερία των Ελλήνων. Η εχθρική προς τον Διονύσιο προπαγάνδα ενθαρρύνεται από τους Αθηναίους που δεν έχουν καταφέρει να απομακρύνουν τον «άρχοντα της Σικελίας» από τη Σπαρτιατική Συμμαχία, παρά τις τιμές που του έχουν απονείμει το 393.0 Διονύσιος γνωρίζει ότι η ναυτική δύναμη των Αθηναίων, που βρίσκεται σε πορεία ανόρθωσης, αποτελεί την πιο σοβαρή απειλή για τη δική του θαλάσσια επέκταση. Το 387, στέλνει είκοσι πλοία σε ενί­ σχυση του σπαρτιάτη ναυάρχου Ανταλκίδα στον Ελλήσποντο, γεγονός που συντελεί στο να αναγκάσει την Αθήνα να δεχτεί τη «βασίλειο» ειρήνη το 386. Σχεδόν την ίδια εποχή, ο Διονύσιος ιδρύει μια αποικία στη Λίσσο, στη νότια Ιλλυρία. Το 385-384, αποκαθιστά στο θρόνο των Μολοσσών το φίλο του Αλκέτα, ο οποίος είχε καταφύγει στις Συρακούσες: στηρίζεται γι’ αυτό σε ιλλυριούς συμμάχους που εισβάλλουν στην Ήπειρο. Στην Ελλάδα κυκλοφορεί η φήμη ότι ο τύραννος έχει την πρόθεση να δωρο­ δοκήσει το μαντείο των Δελφών για να λάβει ευνοϊκούς χρησμούς [Διό­ δωρος, XIV. 13.2]· οι Σπαρτιάτες επεμβαίνουν για να απωθήσουν από την Ήπειρο τους Ιλλυριούς. Εάν ο Διονύσιος είχε κάποτε την πρόθεση να επεκτείνει την επιρροή του στην ίδια την Ελλάδα, αντιλαμβάνεται τώρα ότι «οι σύμμαχοί του» Λακεδαιμόνιοι θα εναντιωθούν σθεναρά σε τέτοιες φιλοδοξίες. Ο Διονύσιος προτιμά να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει την εξουσία του στην Αδριατική, όπου η ήττα των Αθηναίων το 413 και η παρακμή των Ετρούσκων έχουν δημιουργήσει ένα κενό, το οποίο εκδηλώνεται κυρίως με την ανάπτυξη της πειρατείας. Κύριος και των δύο πλευρών των στενών του Οτράντο, ο Διονύσιος μπορεί να εμποδίζει τη διάβαση κάθε πολεμι­ κού στόλου. Το εμπόριο μεταξύ της Ελλάδας από τη μια και της Ιταλίας και της Σικελίας από την άλλη και η είσοδος στην Αδριατική εξαρτώνται εξολοκλήρου από την καλή του θέληση: ο Διονύσιος υποτάσσει τους πει­ ρατές και διατηρεί το μονοπώλιο της πειρατείας. Ο έλεγχος της Αδριατικής από τον Διονύσιο εκτείνεται και πέρα από τα στενά του Οτράντο.

μ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

211

Στη Δαλματία, ο τύραννος των Συρακουσών ενθαρρύνει τους Παρίους να ιδρύσουν μία αποικία στη Φάρο· ο ίδιος εγκαθιστά στην Ίσσα παλιούς μισθοφόρους· οι άποικοι της Ίσσας, με τη σειρά τους, βοηθούν τους Κνιδίους να εδραιώσουν την εγκατάστασή τους, την Κέρκυρα Μέλαινα. Στη δυτική ακτή της Αδριατικής, ο Διονύσιος ιδρύει την Αγκώνα και την Αδρία (στο δέλτα του Πάδου). Αυτή η τελευταία αποικία τού επιτρέπει να συνά­ ψει σχέσεις με τους Γαλάτες που μόλις είχαν καταλάβει την πεδιάδα του Πάδου (η οποία βρισκόταν προηγουμένως υπό την κυριαρχία των Ετρούσκων). Ο Διονύσιος μπορεί έτσι να στρατολογήσει νέους μισθοφόρους μεταξύ των Γαλατών και να επιβάλει σημαντικούς φόρους στα προϊόντα που διακομίζονται μέσω της βόρειας Ιταλίας και της Αδριατικής (στο κεχριμπάρι και τον κασσίτερο παραδείγματος χάρη), καθώς επίσης και στο σιτάρι που παράγεται στην πεδιάδα του Πάδου. Στο Τυρρηνικό πέλαγος, φαίνεται ότι ο Διονύσιος έχει επίσης προ­ σπαθήσει να επωφεληθεί από την παρακμή των Ετρούσκων σύμφωνα με τον Ιουστίνο [ΧΧ.5.5], ο τύραννος των Συρακουσών συνάπτει συμμαχία με τους Γαλάτες ενόψει μιας συντονισμένης ενέργειας. Το 385-384, εξαπολύ­ ει εκστρατεία εναντίον του ετρουσκικού ιερού των Πύργων, στο έδαφος του Καίρε: η λεηλασία των Πύργων τού επιφέρει 1.500 τάλαντα, αλλά η επίθεση αυτή δεν έχει συνέχεια (ίσως εξαιτίας των αποτυχιών των Γαλα­ τών στην κεντρική Ιταλία). Ο Διονύσιος καταφέρνει να διατηρήσει για λίγο χρόνο μια ισχυρή θέση στην Κορσική [Διόδωρος, ν.13.3]· εάν είχε κάποια στιγμή βλέψεις και για τη Σαρδηνία και το νησί Έλβα, όπως έχουμε μερι­ κές φορές υποθέσει, αυτά τα σχέδια δεν θα πραγματοποιηθούν ποτέ.

Η τυραννίδα τον Διονύσιου και οι συζητήσεις για την τυραννίδα τον 4ο αιώ να Εάν ο Διονύσιος ήταν στην Αθήνα ο «άρχων της Σικελίας», αγνοούμε ποιον επίσημο τίτλο έφερε στις Συρακούσες. Κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί υποθέτουν ότι ο Διονύσιος, αφού εκλέχθηκε στρατηγός αύτοκράτωρ το 406-405, έλαβε στη συνέχεια το ίδιο αξίωμα ισόβια. Πρόκειται μόνο για μια εύθραυστη εικασία. Ο Διονύσιος των Συρακουσών, αντίθετα με κάποιους τυράννους της αρχαϊκής εποχής, δεν προσπάθησε να παραστήσει τον απλό πολίτη.

212

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ .

Βεβαίως, δεν έχει τοποθετήσει το όνομά του στα νομίσματα των Συρακουσών, όπου η επιγραφή παραμένει Συρακοσίων. Βεβαίως, η Εκκλησία του Δήμου συνεχίζει να συγκαλείται (αλλά η σύνθεση του δήμου έχει μεταβληθεί σημαντικά από την εισδοχή πολυάριθμων νεοπολιτών, και ο ρόλος της φαίνεται να είναι να εγκρίνει κυρίως τις προτάσεις του τυράν­ νου). Το κυριότερο, εντούτοις, είναι ότι το φρούριο της Ορτυγίας και οι σωματοφύλακες του τυράννου καταδεικνύουν σαφώς ότι ο Διονύσιος δεν ασκεί ένα επίσημο αξίωμα στην πόλη, αλλά μια περιοριστική εξουσία επάνω της. Ο Διονύσιος μπορεί να προστατευτεί από μια ενδεχόμενη δυσαρέ­ σκεια των συμπολιτών του χάρη στους σωματοφυλακές του. Στις στρα­ τιωτικές του εκστρατείες, χρησιμοποιεί ταυτόχρονα στρατεύματα πολι­ τών και πολυάριθμων μισθοφόρων. Η μόνιμη συντήρηση των σωματοφυ­ λάκων του και η συχνότητα των πολέμων απαιτούν τεράστιες δαπάνες από τον τύραννο. Ακόμα κι αν ο Διονύσιος μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να διανέμει γαίες, τις οποίες αφαιρεί από τους πολιτικούς του αντιπάλους ή από ηττημένες πόλεις, ακόμα κι αν κάποιες εκστρατείες τού αποφέρουν τεράστια λεία, η ανάγκη του τυράννου για χρήματα είναι πολύ μεγάλη και τον υποχρεώνει σε μια ολόκληρη σειρά οικονομικών στρατηγημάτων, μερικά γραφικά παραδείγματα των οποίων μας παρέχουν τα Οικονομικά του Ψευδο-Αριστοτέλη: Ο Διονύσιος των Συρακουσών ήθελε να αποκομίσει κονδύλια: συγκάλεσε την Εκκλησία, όπου δήλωσε ότι του είχε εμφανιστεί η Δήμητρα και του είχε δώσει τη διαταγή να καταθέσει στο ναό της τα κοσμήματα των γυναικών ο ίδιος, είπε, είχε δώσει το παράδειγμα με τα κοσμήματα των γυναικών του ίδιου του σπιτιού του■απαίτησε, επομένως, να πράξουν το ίδιο κι οι άλλοι, για να αποφύγουν την οργή της θεάς, και διακήρυξε, κατά συνέπεια, ένοχο ιεροσυλίας όποιον δεν θα το έπραττε. Όλοι το έπραξαν, από σεβασμό για τη θεά και συγχρόνως από φόβο προς τον τύραννο■εκείνος, λοιπόν, προ­ σέφερε θυσία στη θεά και άρπαξε τα κοσμήματα, με την πρόφαση ότι τα είχε δανειστεί από τη θεά. Όταν ύστερα από κάποιο καιρό, οι γυναίκες είχαν ξαναρχίσει να φορούν κοσμήματα, διέταξε ότι θα έπρεπε εκείνες που θα ήθελαν να φορούν χρυσά κοσμήματα να αφιερώσουν στο ιερό ένα προ­ καθορισμένο ανάθημα. [13493.14]

213

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Ο Διονύσιος έκοψε επίσης ένα νόμισμα από κασσίτερο, το οποίο είχε υπο­

χρεωτικά την

ίδια αξία με το αργυρό νόμισμα [13490.32],

Η μοναρχία του Διονύσιου είναι σύγχρονη ενός εμβριθούς πολιτεια­

κού στοχασμού για την τυραννίδα.

Είναι φανερό ότι η ιστορική προσωπι­

κότητα του Διονύσιου αποτελεί το υπόβαθρο κάποιων γενικών αναλύσεων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη1είναι όμως εξίσου πιθανό οι φιλοσοφι­ κές θεωρίες για την τυραννίδα να είναι εκείνες που ενέπνευσαν στον Τίμαιο, στον Πλούταρχο και σε πολλούς άλλους συγγραφείς ένα μέρος από τα ανέκδοτα τα σχετικά με τον Διονύσιο. Το αρχέτυπο του τυράννου οφείλει πολλά στον Διονύσιο, αλλά και οι «παραδόσεις» για τον Διονύσιο οφείλουν πολλά στο αρχέτυπο του τυράννου. Όταν ο Πλάτων, στο 8ο βιβλίο της Πολιτείας, μας παρουσιάζει ένα δημα­ γωγό που έφτασε στην τυραννίδα, ο οποίος, αφού έστρεψε το λαό εναντίον των ευγενών και καταλήστεψε τους πλούσιους, στράφηκε εναντίον του δήμου, του «πατέρα» του, και έγινε πατροκτόνος [5696], οι υπαινιγμοί στην άνοδο του Διονύσιου είναι προφανείς. Ο δημαγωγός που έχει βάψει τα χέρια του με αίμα υφίσταται, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, μια πλήρη μεταμόρφωση: Σωκράτης: Και πώς ο προστάτης του λαού αρχίζει να μεταβάλλεται σε τύραννο; Δεν είναι φανερό ότι αυτά γίνεται όταν ο καλός προστάτης αρχί­ ζει να πράττει το ίδιο το οποίο σύμφωνα με το μύθο γίνεται στο ιερό του Δία Λυκαίου στην Αρκαδία; Γλαύκων: Ποιος είναι αυτός ο μύθος; Σωκράτης: Ότι εκείνος που έχει δοκιμάσει ανθρώπινα σπλάχνα, κομμένα σε κομμάτια ανάμεσα σε εκείνα άλλων ιερών σφαγίων, μεταμορφώνεται μοιραία σε λύκο. Δεν έχεις ακούσει αυτήν τη διήγηση; Γλαύκων: Ναι. Σωκράτης: Όμοια λοιπόν και όταν ο επικεφαλής του λαού, που βρίσκει το πλήθος να υπακούει ατις διαταγές του, δεν μπορεί να απέχει από το αίμα των ομοφύλων του·αλλά με συκοφαντικές κατηγορίες, όπως συνηθίζεται, αφού τους σύρει στα δικαστήρια βάφει τα χέρια του με αίμα αφαιρώντας τη ζωή τους, και γεύεται με γλώσσα και στόμα ανόσιο το αίμα των συγγε­ νών του, τους εξορίζει και τους σκοτώνει, και υπόσχεται συγκαλυμμένα παραγραφές χρεών και αναδασμό γαιών. Δεν είναι, συνεπώς, ανάγκη και σαν προσταγή της μοίρας ένας τέτοιος άνθρωπος ή να χαθεί από το χέρι

214

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . Α1Ωκι4

των εχθρών του, ή να γίνει τύραννος και να μεταμορφωθεί από άνθρωπος σε λύκος; [565d.4-566a.4l

Συνεχίζοντας την ίδια ανάλυση της τυραννίδας, στην αρχή του 9ου βιβλίου της Πολιτείας, ο Πλάτων συγκρίνει τον τύραννο με «έναν από αυτούς τους πλούσιους ιδιώτες που σε κάποιες πόλεις κατέχουν έναν αριθμό δού­ λων»:

Εάν κάποιος θεός αρπάζοντας έναν από αυτούς τον μετέφερε, τον ίδιο, τη σύζυγό του και τα παιδιά του, σε μια έρημο, με όλη την περιουσία και τους δούλους του, όπου δεν θα είχε να περιμένει βοήθεια από κανέναν ελεύθερο άνδρα, με τι άγχος και πόσο φόβο νομίζεις ότι θα ζούσε, μήπως δολοφονη­ θεί από τους δούλους του, αυτός, τα παιδιά του και η γυναίκα του; [...] Δεν θα αναγκαζόταν να κολακεύσει κάποιους από τους ίδιους τους δούλους του, και να τους υποσχεθεί πολλά, να τους απελευθερώσει χωρίς να υπάρχει ανά­ γκη, και δεν θα φαινόταν ο ίδιος κόλακας των δούλων του; [578θ-5798]

Όπως ο πλατωνικός τύραννος σπατάλησε τη ζωή του μέσα στο φόβο που του ενέπνεαν οι υπήκοοί του, έτσι κι ο Διονύσιος ήταν υπερβολικά δύσπι­ στος. Κανένας δεν έμπαινε μέσα στο δωμάτιο που βρισκόταν ο τύραννος χωρίς να γδυθεί εντελώς μπροστά στους φρουρούς και να αλλάξει ρούχα [Πλούταρχος, Δίων, 9.3]. Για να αποφύγει να εμπιστευτεί ο Διονύσιος το κεφάλι του σε κάποιον κουρέα, τον ξύριζαν οι κόρες του και, καθώς δεν είχε ούτε και σε εκείνες απόλυτη εμπιστοσύνη, τις υποχρέωνε να χρησιμο­ ποιούν στη θέση ξυραφιού κελύφη καρυδιών πυρωμένα στη φωτιά [Κικέρων, Τοσκουλανές Διατριβές, ν .2 0 ]. Θα ήταν μάταιο να προσπαθήσουμε να ανιχνεύσουμε τον ιστορικό πυρήνα τέτοιων ανεκδότων. Ο Διονύσιος είναι επίσης διάσημος επειδή είχε προσελκύσει στην αυλή του ποιητές και φιλοσόφους (κυρίως τον Αρίστιππο της Κυρήνης και τον Πλάτωνα), κάτι που ανταποκρίνεται σε μια προσωπική πνευματική ανησυχία, αλλά και σε μια παράδοση που υιοθέτησε από τους Δεινομενίδες (ο Ιέρων ήταν ο προστάτης του Πίνδαρου και του Αισχύλου) και προ­ παντός στην επιθυμία για γόητρο που μοιραζόταν με πολλούς ηγεμόνες της εποχής του (τον Αρχέλαο της Μακεδονίας, τον Ευαγόρα της Κύπρου, τον Φίλιππο λίγο αργότερα). Η προσωπική του λογοτεχνική ματαιοδοξία

Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗ Σ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

21 5

είναι πιο πρωτότυπη. Ο Διονύσιος, σύμφωνα με την παράδοση, αρεσκόΤαν να διαβάζει στους συνδαιτυμόνες του τους στίχους του και ήθελε να τον θαυμάζουν. Θέλησε επίσης να παρουσιάσει στην Αθήνα έργα δικής του σύνθεσης, και γνώρισε αρκετές απογοητεύσεις. Μόνο το 367 -εποχή που οι Αθηναίοι επιδίωκαν τη συμμαχία του- κέρδισε η τραγωδία του με τίτλο Τα Λύτρα του Έκτορος το πρώτο βραβείο. Ο τύραννος, σύμφωνα με κάποιες κακόβουλες αφηγήσεις, γιόρτασε την επιτυχία του με τόσο άφθονη οινοποσία που πέθανε [Διόδωρος, Χν.74]. Εάν μια εχθρική παράδοση, εμπνευσμένη εν μέρει από τις φιλοσοφι­ κές θεωρίες για την τυραννίδα, θέλει να αμαυρώσει ή να γελοιοποιήσει την προσωπικότητα του Διονύσιου, άλλα πολιτικά ρεύματα εκθειάζουν το έργο του: ο Ισοκράτης επαινεί τον τύραννο που κατέστησε τις Συρακού­ σες μεγάλη δύναμη, που συνένωσε τους Σικελιώτες και υπερασπίστηκε με επιτυχία την ελληνική Σικελία εναντίον των Καρχηδονίων, και τον καλεί να αναλάβει την αρχηγία ενός πανελλήνιου πολέμου εναντίον των Περσών [’Ισοκράτης, Επιστολή I ■Σπεύσιππος, Επιστολή Φιλίππφ],

Διονύσιος ο Ν εότερος. Δίω ν κα ι Π λάτων Μετά το θάνατο του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, ο μεγαλύτερος γιος του ο Διονύσιος ο Νεότερος -από τη λοκρία σύζυγό του Δωρίδα- τον δια­ δέχεται στην τυραννίδα. Ο νεαρός άνδρας συγκαλεί την Εκκλησία και ζητά από τους Συρακουσίους να διατηρήσουν την εύνοια που έδειχναν στον πατέρα του και προς εκείνον [Διόδωρος, Χν.74.5]. Ο νέος τύραννος εξασφαλίζει έτσι, πολύ επιδέξια, τη συγκατάθεση του λαού για την κατά­ ληψη της εξουσίας. Τα περιθώρια ελιγμών του Διονύσιου του Νεότερου, κατά τους πρώ­ τους μήνες της εξουσίας του, είναι πολύ περιορισμένα εξαιτίας της ενο­ χλητικής παρουσίας του Δίωνα στο στενό περιβάλλον του. Ο Δίων είναι ο αδελφός της Αριστομάχης, της συρακούσιας συζύγου του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, και κουνιάδος του Διονύσιου του Νεότερου, καθώς έχει παντρευτεί την αδελφή του τελευταίου Αρετή3. Ο Δίων είχε παίξει έναν

3.

Ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος έδωσε στις τρεις κόρες του τα ονόματα Αρετή, Δικαιο­ σύνη και Σωφροσύνη.

216

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

σημαντικό ρόλο στο πλευρό του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, του οποίου υπήρξε πάντοτε ένα πιστό εκτελεστικό όργανο- είχε γίνει μάλιστα ο πιο πλούσιος Συρακούσιος μετά τον ίδιο τον Διονύσιο. Ισχυρός λόγω της η\[. κίας του, της πολιτικής του εμπειρίας και της άριστης φήμης που του επι­ φέρει η αυστηρότητα του τρόπου ζωής του, ο Δίων σκέφτεται ότι θα μπο­ ρέσει να ασκήσει πραγματική κηδεμονία στον νεαρό κουνιάδο του και να κυβερνά μέσω αυτού. Κατά τη διάρκεια της πρώτης παραμονής του Πλάτωνα στις Συρακού­ σες, το 388, ο Δίων είχε γίνει φίλος και μαθητής του αθηναίου φιλοσόφου. Ίσως είχε ειλικρινά στραφεί στη φιλοσοφία, πίστευε όμως αναμφίβολα ότι μια φήμη φιλοσόφου θα μπορούσε να εξυπηρετήσει τα πολιτικά του σχέ­ δια. Αμέσως μετά το θάνατο του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, ο Δίων πεί­ θει τον Διονύσιο τον Νεότερο να προσκαλέσει πάλι τον Πλάτωνα στις Συρακούσες: η υποστήριξη του μεγάλου φιλοσόφου, σκέφτεται, θα αυξή­ σει το γόητρό του στην κοινή γνώμη και την επιρροή του στον τύραννο. Ο Πλάτων αφήνεται να πεισθεί για τους λόγους που εκθέτει ο ίδιος μέσα στην 7η Επιστολή του4: Καθώς σκεφτόμουν και δίσταζα εάν έπρεπε ή όχι να πάω και να ενδώσω στις παρακλήσεις, αυτό που βάρυνε στη ζυγαριά ήταν η σκέψη ότι αν ποτέ κανείς επιχειρούσε την πραγματοποίηση των νομοθετικών και πολιτικών σχεδίων μου, αυτή ήταν η στιγμή να προσπαθήσει: δεν έπρεπε παρά να πείσω σωστά έναν μόνο άνδρα και θα επιτυγχάνονταν όλα [...], και ντρά­ πηκα προπάντων μήπως φανώ στον ίδιο τον εαυτό μου ότι είμαι μόνο κού­ φια λόγια χωρίς να θέλω ποτέ να συμμετέχω στην πραγματοποίηση κάποιου έργου. [328ό-ο]

Ο Διονύσιος ο Νεότερος υποδέχεται τον Πλάτωνα με τις μεγαλύτερες τιμές. Όλη η αυλή αρχίζει να ασχολείται με τη γεωμετρία [Πλούταρχος, Δίων, 13.4], Ο Διονύσιος έχει αντιληφθεί το όφελος που μπορεί να αποκο­ μίσει από την παρουσία του Πλάτωνα. Είναι απόλυτα έτοιμος να αναλάβει το ρόλο του φιλοσόφου-βασιλιά και να διακηρύξει ότι μεταβάλλει την

4.

Η 7η Επιστολή, αντίθετα με την πλειοψηφία των επιστολών που αποδίδονται στον Πλάτωνα, είναι πιθανότατα αυθεντική.

i l ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Δ ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

217

τυραννία του σε βασιλεία, σύμφωνα με τις διδασκαλίες του Πλάτωνα, με την προϋπόθεση να μην αλλάξει τίποτα στη βάση της εξουσίας του... Η επιμονή του Πλάτωνα να επιφέρει πραγματικές μεταρρυθμίσεις ενοχλεί κάποια μέλη του περιβάλλοντος του τυράννου, ιδιαίτερα τον ιστορικό Φίλιστο που επέστρεψε από την εξορία: ο Πλάτων, ψιθυρίζεται, προσπα­ θεί να βοηθήσει τον Δίωνα να ανατρέψει τον Διονύσιο. Ο Διονύσιος καταφέρνει να απαλλαγεί από τον Δίωνα πολύ επιδέξια: περιέρχεται στην κατοχή του ένα μήνυμα που ο Δίων είχε στείλει στους Καρχηδονίους ζητώντας τους να μην συνάψουν ειρήνη με τον Διονύσιο χωρίς να συμμετέχει ο ίδιος στις διαπραγματεύσεις [Πλούταρχος, Δίων, 14.4], Ο Διονύσιος έχει ένα πολύ καλό κίνητρο για να απαιτήσει από τον Δίωνα να εγκαταλείψει αμέσως τη Σικελία- του αφήνει, ωστόσο, την περιου­ σία του, η οποία του αποφέρει σημαντικά εισοδήματα που του επιτρέπουν να διάγει πολυτελή ζωή στην Ελλάδα. Ο Διονύσιος θα ήθελε, εντούτοις, να κρατήσει τον Πλάτωνα κοντά του, ο φιλόσοφος όμως καταλαβαίνει ότι δεν ασκεί καμιά επιρροή και καταφέρνει να επιστρέψει στην Αθήνα. Ίσως υπό τις συμβουλές του Φίλιστου, ο Διονύσιος ο Νεότερος ακο­ λουθεί μια πολύ συνετή εξωτερική πολιτική: ειρήνη με την Καρχηδόνα σύμφωνα με το status quo, πόλεμο εναντίον των Λευκανών για να προ­ στατεύσει τις ιταλιωτικές πόλεις, στενή συμμαχία με τον Τάραντα που βρίσκεται τότε υπό την εξουσία του πυθαγόρειου φιλοσόφου Αρχύτα, επι­ δίωξη της επέκτασης στην Αδριατική με την ίδρυση δύο αποικιών στην Απουλία. Από το 367 μέχρι το 357, ο Διονύσιος ο Νεότερος απαλλάσσει τους κατοίκους της Σικελίας από τις δοκιμασίες στις οποίες είχαν υπο­ βληθεί από τους επανειλημμένους πολέμους του πατέρα του. Εντούτοις, η σχετική ειρήνη κατά τις αρχές της εξουσίας του κάνει εμφανή σε όλους την εξασθένιση και την ερήμωση της Σικελίας. Ο Διονύσιος δεν αποφασί­ ζει, ωστόσο, να ακολουθήσει τις συμβουλές του Πλάτωνα [E m στολή VII, 332d-333a] και να απευθύνει έκκληση σε αποίκους που θα έρχονταν από την Ελλάδα για να «επανιδρύσουν» τις πόλεις της Σικελίας: πιθανώς είναι απρόθυμος να αντικαταστήσει την κυριαρχία των Συρακουσών με μια οργάνωση πιο ομοσπονδιακού τύπου. Έχοντας μια πιο «ήπια» ιδιοσυγκρασία από τον πατέρα του, ο Διονύ­ σιος ο Νεότερος χαλαρώνει «τα ατσάλινα δεσμά» με τα οποία ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος είχε δέσει τους υπηκόους του [Διόδωρος, XVI.5]. Οι

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . AlQf[/4

218

Συρακούσιοι δεν του δείχνουν καμιά ευγνωμοσύνη· τον φοβούνται λιγό­ τερο από τον πατέρα του, αλλά τον μισούν εξίσου πολύ, και επιπλέον τον περιφρονούν εξαιτίας της νωθρότητάς του και του αλκοολισμού του (σύμφωνα με τον Πλούταρχο, Δίων, 7.7, έφθασε να είναι μεθυσμένος ενε­ νήντα συνεχόμενες ημέρες). Η αυξανόμενη αντιδημοτικότητα του Διονύσιου κάνει τον εξόριστο Δίωνα ιδιαίτερα επικίνδυνο. Μετά τις παρακλήσεις του Δίωνα, του Διονύ­ σιου και του Αρχύτα, ο Πλάτων πραγματοποιεί ένα τρίτο ταξίδι στις Συρα­ κούσες για να προσπαθήσει να συμφιλιώσει τους δύο άνδρες [Επιστολή VII, 339-340]. Οι προσπάθειές του αποτυγχάνουν εντελώς. Με την ελπίδα να εμποδίσει τον Δίωνα να συγκεντρώσει μισθοφόρους, ο Διονύσιος του στερεί την περιουσία του1για να ταπεινώσει τον αντίπαλό του, υποχρεώ­ νει την αδελφή του να χωρίσει τον Δίωνα και να πάρει νέο σύζυγο [Πλού­ ταρχος, Δίων, 21]. Ενώ ο Πλάτων προσπαθούσε μάταια να εξασφαλίσει κάποιες παραχωρήσεις από τον Διονύσιο, ο ανιψιός του Σπεύσιππος (ο μελλοντικός διάδοχος του Πλάτωνα στη διεύθυνση της Ακαδήμειας) ανακατεύθηκε με τον πληθυσμό για να ενημερωθεί για τις διαθέσεις των Συρακουσίων. Ο φιλόσοφος-κατάσκοπος μπόρεσε να παράσχει στον Δίωνα πολύ ενθαρρυντικές πληροφορίες: όλοι έλπιζαν διακαώς την πτώση του Διονύσιου [Πλούταρχος, Δίων, 22.1-4 ]. Την άνοιξη του 357, ο Δίων συγκεντρώνει 800 μισθοφόρους στη Ζάκυνθο. Απολαμβάνει της στήριξης πολλών φιλοσόφων της Ακαδήμειας, αλλά η πλειοψηφία των συρακούσιων εξόριστων αρνείται να επιβιβαστεί μαζί του, όχι κατ’ ανάγκη από «δειλία» όπως αναφέρει ο Πλούταρχος [Δίων, 22.7], αλλά επειδή δεν βλέπουν το νόημα να συμμετάσχουν σε μια εκστρατεία που θεωρούν ως διευθέτηση λογαριασμών στους κόλπους της δυναστείας. Ο Δίων αποφεύγει το κανάλι του Οτράντο, όπου τον περιμένει ο στό­ λος του Φίλιστου, και πλέει στην ανοιχτή θάλασσα για να αποβιβαστεί στην Ηράκλεια Μινώα, στη νότια ακτή της Σικελίας, στην καρχηδονιακή επι­ κράτεια: οι Καρχηδόνιοι «φίλοι» του του προσφέρουν πολύ πρόθυμα τη φιλοξενία τους, καθώς θα χαρούν να δουν τις Συρακούσες αποδυναμωμέ­ νες ξανά από έναν εμφύλιο πόλεμο. Ύστερα από μια θριαμβευτική πορεία στη Σικελία, ο Δίων γίνεται δεκτός στις Συρακούσες ως ελευθερωτής. Η Ορτυγία, εντούτοις, παραμένει στα χέρια των μισθοφόρων του Διο­

Η ^ Λ Α Δ Α ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

219

νύσιου. Ο Δίων, από την άλλη, επιδεικνύει μια αλαζονεία προς τους Συρακούσιους που δεν θα αργήσει να τον καταστήσει πολύ αντιπαθή' σύντομα συγκρούεται με έναν από τους παλαιούς συντρόφους του, τον Ηρακλείδη, ο οποίος κερδίζει όλο και περισσότερο την εύνοια του δήμου (ο Πλού­ ταρχος, στον Βίο του Αιώνος, που είναι μία πραγματική «αγιογραφία» του ήρωά του, παρουσιάζει τον Ηρακλείδη ως δημαγωγό ύπουλο και χωρίς κανέναν ενδοιασμό). Ο Διονύσιος ο Β', ο Δίων και ο Ηρακλείδης εμπλέκο­ νται σε μια σειρά αμφίρροπων συγκρούσεων. 'Οταν η ακρόπολη της Ορτυγίας τελικά καταλαμβάνεται, ο Δίων δεν την καταστρέφει, αλλά, όπως φαί­ νεται, εγκαθίσταται εκεί. Υπάρχουν υποψίες ότι θα θελήσει κι εκείνος με τη σειρά του να ασκήσει τυραννίδα και η συμπεριφορά του δικαιολογεί αυτούς τους φόβους: δολοφονεί τον αντίπαλο του Ηρακλείδη. Λίγο αργότερα, δολοφονείται κι ο ίδιος ο Δίων από ένα σύντροφό του, τον αθηναίο Κάλλιππο, ο οποίος γίνεται τύραννος. Αυτός ο τελευταίος ανατρέπεται από τους γιους του Διονύσιου του Πρεσβύτερου και της Αριστομάχης, τον Ιππαρίνο και τον Νυσαίο, οι οποίοι ασκούν μια εφήμερη τυραννίδα, πριν ο Διονύσιος Β ' ανακτήσει, το 346, την εξουσία. Ενώ εκτυλίσσονται στις Συρακούσες αυτά τα συγκεχυμένα γεγονότα, κάποιοι αρχηγοί μισθοφόρων καταλαμβάνουν την τυραννίδα σε διάφορες πόλεις της Σικελίας - παραδείγματος χάρη, ο Ίππων στη Μεσσήνη και ο καμπανός Μάμερκος στην Κατάνη. Η Σικελία γνωρίζει πάλι το διχασμό και οι περισσότερες πόλεις μαστίζονται από βίαιες συγκρούσεις. Βλέπουμε ότι ο Πλάτων, το 354, συστήνει στους φίλους του Δίωνα να παραιτηθούν από την εγκαθίδρυση ενός καλύτερου πολιτεύματος, εάν πρόκειται να καταφύγουν σε σφαγές και εξορίες για να το πετύχουν

[Επιστολή νΐΙ.33ΐο-(1].

Ο Τιμολέων κ αι το έργο τον Το 346-345, ένας από τους συρακούσιους αντιπάλους του Διονύσιου Β', ο Ικέτας, που έχει εγκατασταθεί στους Λεοντίνους επικεφαλής ενός μικρού στρατού, ζητά ταυτόχρονα τη βοήθεια της Καρχηδόνας και της Κορίνθου (που είναι μητρόπολη των Συρακουσών). Οι Κορίνθιοι απαντούν θετικά και αναθέτουν την εκστρατεία στον Τιμολέοντα. Το παρελθόν αυτής της προσωπικότητας δεν είναι πολύ γνωστό: το μόνο που γνωρίζουμε είναι

220

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

ότι, είκοσι έτη πριν, είχε σκοτώσει τον αδελφό του Τιμοφάνη που προ­ σπάθησε να γίνει τύραννος [Πλούταρχος, Τιμολέων, 4-5], Καθώς ο Τιμολέων συγκεντρώνει μισθοφόρους, οι Καρχηδόνιοι αποκτούν έρεισμα στην Σικελία. Φαίνεται ότι έχουν συνάψει συμφωνία με τον Ικέτα: σε αντάλλαγ­ μα της βοήθειας που του παρέχουν για την εκδίωξη του Διονύσιου, εκεί­ νος, που παρουσιάζεται τότε ως ο μελλοντικός κύριος των Συρακουσών, τους αναγνωρίζει διευρυμένη ζώνη επιρροής. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, η επέμβαση του Τιμολέοντα ενοχλεί συγ­ χρόνως τους Καρχηδονίους και τον Ικέτα, ο οποίος προσπαθεί μάταια να τον πείσει να διαλύσει το στρατό του. Ο κορίνθιος αρχηγός μισθοφόρων διαφεύγει την επιτήρηση των Καρχηδονίων, απωθεί τα στρατεύματα του Ικέτα και εξασφαλίζει πάρα πολλούς συμμάχους. Πενήντα ημέρες μετά την απόβαση του Τιμολέοντα, ο Διονύσιος αποφασίζει να συνθηκολογήσει υπό τους όρους που του υπαγορεύει ο Κορίνθιος: ο τύραννος αναχωρεί για την Κόρινθο, όπου θα διάγει μετριοπαθή ζωή ως δάσκαλος ρητορικής. Ωστόσο, ο Τιμολέων δεν ελέγχει ολόκληρη την πόλη των Συρακου­ σών, πολλές περιοχές της οποίας παραμένουν υπό την εξουσία του Ικέτα και του καρχηδόνιου ναύαρχου Μάγωνα. Η σποραδικότητα των συγκρού­ σεων παρέχει στους στρατιώτες των δύο στρατοπέδων πολύ ελεύθερο χρόνο, τον οποίο αξιοποιούν ψαρεύοντας στα γεμάτα ψάρια νερά των Συρακουσών. Καθώς οι έλληνες ψαράδες των δύο αντίπαλων στρατευμά­ των αρχίζουν να συναναστρέφονται [Πλούταρχος, Τιμολέων, 20], ο Μάγων φοβάται μια συμφωνία μεταξύ των στρατευμάτων του Τιμολέοντα και του Ικέτα εναντίον του και προτιμά να εγκαταλείψει τη Σικελία. Ο Τιμολέων δεν δυσκολεύεται να αναγκάσει τον Ικέτα σε φυγή και να γίνει κύριος ολό­ κληρης της πόλης των Συρακουσών. Ο Τιμολέων, ως νικητής αρχηγός μισθοφόρων, μοιάζει πολύ με τύραν­ νο ξένης καταγωγής. Για να περιστείλει τις κατηγορίες των αντιπάλων του, προσκαλεί τους Συρακουσίους να καταστρέψουν τις οχυρώσεις της Ορτυγίας και το παλάτι του Διονύσιου. Χάρη σε αυτή την πρωτοβουλία, η προπαγάνδα που παρουσιάζει τον Κορίνθιο ως ανιδιοτελή ελευθερωτή γίνεται πιο εύκολα αποδεκτή. Από το 343 μέχρι το 339, ο Τιμολέων πολεμά εναντίον των τυραννίσκων των πόλεων της Σικελίας, έχοντας διάφορες επιτυχίες. Το 339, ενώ οι Καρχηδόνιοι εξαπολύουν σφοδρή αντεπίθεση στη Σικελία, η πίεση του

Ι ί ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ Α ΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

221

πανελλήνιου αισθήματος είναι αρκετά ισχυρή ώστε να αναγκαστούν οι

σικελιώτες τύραννοι να ταχθούν με το μέρος του Τιμολέοντα. Ο Κορίνθιος επιλέγει να επιτεθεί κατά του πολύ μεγαλύτερου σε πλήθος καρχηδονιακού στρατού τη στιγμή που είναι αρκετά τρωτός, κατά τη διάρκεια της διάβασης του ποταμού Κριμισού, και κερδίζει ολοκληρωτική νίκη. Η προ­ παγάνδα του Τιμολέοντα θα υπογραμμίσει ότι οι θεοί ήταν με το μέρος του: μια καταιγίδα πλημμύρισε τον ποταμό και επιδείνωσε την καταστρο­ φή του καρχηδονιακού στρατού [Πλούταρχος, Τιμολέων, 27-28]. Οι τύραννοι των σικελιωτικών πόλεων ανασυγκροτούν συνασπισμό εναντίον του Τιμολέοντα, ο οποίος καταφέρνει, όχι χωρίς δυσκολίες, να τους υποτάξει τον ένα μετά τον άλλο. Ο Κορίνθιος ενθαρρύνει τις θεαμα­ τικές διευθετήσεις λογαριασμών: Ο Τιμολέων φτάνει ξαφνικά στη Μεσσήνη και την πολιορκεί από ξηρά και θάλασσα. Ο Ίππων ανέβηκε σε ένα πλοίο για να δραπετεύσει■συνελήφθη, όμως, και παραδόθηκε στους πολίτες της Μεσσήνης. Εκείνοι, οδηγώντας τα παιδιά τους από το σχολείο στο θέατρο για να παρακολουθήσουν το πιο όμορφο θέαμα, την τιμωρία ενός τυράννου, βασάνισαν τον Ίππωνα και τον θανάτωσαν. [Πλούταρχος, Τιμολέων, 34.4]

Τα πολιτεύματα που επιβάλλονται από τον Τιμολέοντα τόσο στις Συρα­ κούσες όσο και στις άλλες πόλεις της Σικελίας θεωρούνται μερικές φορές δημοκρατίες και άλλοτε ολιγαρχίες. Ίσως ο Τιμολέων, επειδή ενδιαφερόταν να έχει διάρκεια το έργο του, προσπάθησε να εγκαθιδρύ­ σει ένα πολίτευμα μετριοπαθές, όπως αυτά που ήταν προσφιλή στον Αρι­ στοτέλη, τα οποία μπορούσαν να φανούν ως δημοκρατικά στα μάτια του λαού και ως ολιγαρχικά στα μάτια των ευγενών [Πολιτικά, Ιν.9.6/Ι294ό]. Στις Συρακούσες, στα τέλη του 4ου αιώνα, παραδείγματος χάρη, φαίνε­ ται ότι μία Βουλή των Εξακοσίων έπαιζε έναν σημαντικό ρόλο πλάι στην Εκκλησία του Δήμου [Διόδωρος, XIX. 6.4]. Ο Τιμολέων φρόντισε επίσης να συνενώσει τις σικελιωτικές πόλεις σε ένα συμμαχικό Κοινό: η υπεροχή των Συρακουσών, που είναι επιβεβαιωμένη, παίρνει τη μορφή μιας ηγε­ μονίας, παρόμοιας με εκείνες της κυρίως Ελλάδας, γεγονός που σηματο­ δοτεί μια ρήξη με την πολιτική της προσάρτησης και της εκτόπισης που ήταν προσφιλής στους Δεινομενίδες και τον Διονύσιο τον Πρεσβύτερο.

222

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . Λ 1ίίΝ/{

Οι πολιτειακές μεταρρυθμίσεις του Τιμολέοντα και η συμμαχία που έχει συγκροτήσει δεν θα έχουν τη διάρκεια που έλπιζε ο δημιουργός τους. Αντίθετα, ο εποικισμός των σικελιωτικών πόλεων ύστερα από έκκλη­ ση σε πολλούς αποίκους προερχόμενους από την Ελλάδα και η ανασυ­ γκρότηση των πόλεων (του Ακράγαντα και της Γέλας κυρίως), που μαρτυ­ ρούν συγχρόνως οι φιλολογικές πηγές και η αρχαιολογία, υπήρξαν μακρο­ πρόθεσμα πολύ σημαντικές αποφάσεις. Μετά τους πολέμους του Διονύ­ σιου του Πρεσβύτερου και τις φοβερές συγκρούσεις των ετών 357-343, η διακυβέρνηση του Τιμολέοντα σηματοδοτεί την αρχή μιας σημαντικής οικονομικής ανόρθωσης της ελληνικής Σικελίας. Η Σικελία ξαναγίνεται σιτοβολώνας: τα πολυάριθμα νομίσματα κορινθιακού τύπου που κυκλο­ φορούσαν τότε στη Σικελία -οι περίφημοι πήγασοι- έχουν πιθανώς χρη­ σιμοποιηθεί εν μέρει για την πληρωμή της αγοράς δημητριακών από Έλληνες. Αφού έχει ολοκληρώσει το έργο του, πιθανώς το 337, ο Τιμολέων, όπως παραδίδει ο Πλούταρχος, παραιτήθηκε από τη «μοναρχία» [Τιμολέων, 37.10], Η χρήση αυτού του όρου από τον Πλούταρχο δείχνει ότι ακόμα και για ένα θαυμαστή του Τιμολέοντα ο κορίνθιος μισθοφόρος εξασκούσε στις Συρακούσες μια προσωπική εξουσία τυραννικού τύπου και όχι ένα απλό αξίωμα. Η εθελοντική παραίτηση ενός τυράννου αποτελεί επίσης εξαίρεση: παραιτούμενος από την εξουσία, ο Τιμολέων συμμορφώνεται τελικά με την ίδια την προπαγάνδα του που τον ήθελε ως ελευθερωτή.

Η νότια Ιτ α λ ία α π ό το 3 5 7 μέχρι το 3 2 3 Η κατάρρευση της ηγεμονίας των Συρακουσών (λόγω της εκστρατείας του Δίωνα) είχε πολύ σοβαρές συνέπειες στη Μεγάλη Ελλάδα. - Η εμφάνιση των Βρεττίων (ενός λαού ποιμένων υποταγμένου πρω­ τύτερα στους Αευκανούς, που αποκτά την ανεξαρτησία του το 357) δεν συνδέεται άμεσα με τα γεγονότα των Συρακουσών. Αντίθετα, η επέκταση του νέου Κοινού των Βρεττίων εις βάρος των ελληνικών πόλεων έχει διευ­ κολυνθεί από την κατάρρευση των Συρακουσών. - Οι Λευκανοί, τους οποίους οι Βρέτποι έχουν απωθήσει από την Καλα­ βρία, αυξάνουν την πίεσή τους πάνω στις ελληνικές πόλεις της Λευκανίας.

μ ζλ ΛΑΔΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

2 23

0 t Μεσσάπιοι και οι Ιάπυγες, που αντιστέκονταν πάντα στην επιθυμία του

Τάραντα για επέκταση, περνούν κι εκείνοι στην αντεπίθεση. Ο Τάρας και οι λιγοστές άλλες ελληνικές πόλεις της περιοχής που παρέμεναν ακόμη ανεξάρτητες -οι Θούριοι κυρίως- στερούνται τη βοήθεια των Συρακουσών και αναγκάζονται να καλέσουν συμμάχους από την κυρίως Ελλάδα, το βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμο Γ' από το 343 έως το 338 και το βασιλιά της Ηπείρου Αλέξανδρο τον Μολοσσό από το 333 έως το 330. Το συμφέρον αυτών των αρχηγών μισθοφόρων και το συμφέρον του Τάραντα δεν συμπί­ πτουν πάντα, γεγονός που προκαλεί εντάσεις, οι οποίες και εξηγούν εν μέρει τις επανειλημμένες αποτυχίες αυτών των εκστρατειών: ο Αρχίδαμος Γ', όπως και ο Αλέξανδρος ο Μολοσσός, χάνονται στην Ιταλία. - Όταν ο στόλος των Συρακουσίων δεν είναι πια σε θέση να επιβάλλει την τάξη στην Αδριατική, η πειρατεία επανεμφανίζεται σε μια ευρεία κλί­ μακα - τόσο λόγω των Ιλλυριών, όσο και λόγω των ιταλικών λαών, τους οποίους οι Έλληνες έχουν την τάση να ταυτίζουν με τους Ετρούσκους. Η αποικία που αποφασίζουν να ιδρύσουν οι Αθηναίοι το 325-324 διακηρύτ­ τουν ότι έχει ως στόχο τον αγώνα κατά της πειρατείας και τη διασφάλιση των σιτοπομπών που έρχονται από τη Δύση [IG II2, αρ. 1629' Tod αρ. 2 0 0 ' Bertrand αρ. 75], Δεν γνωρίζουμε αν αυτή η αποικία πράγματι ιδρύθηκε. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η πειρατεία συνεχίζει να ανθεί. - Η δύναμη της Ρώμης, η οποία είχε τότε εμπλακεί στους σαμνιτικούς πολέμους, αρχίζει να γίνεται αισθητή στη Μεγάλη Ελλάδα. Ο Τάρας εκδη­ λώνει την ανησυχία του από το 330. Το 327 οι πολίτες της Νεάπολης χωρί­ ζονται σε δύο στρατόπεδα: οι δημοκρατικοί είναι με το μέρος των Σαμνιτών, και οι ευγενείς με το μέρος των Ρωμαίων. Οι ευγενείς επικρατούν: η Νεάπολη γίνεται σύμμαχος της Ρώμης και βλέπει ένα foedus aequum5 να εγγυάται την αυτονομία της.

5.

Συμμαχία επί ίσοις όροις, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

I

I

À

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Κοινωνία και οικονομία στην Ελλάδα τον 4ο π.Χ. αιώ να

Η κοινωνία της Αθήνας κατά τον 4ο αιώνα είναι μία από τις καλύτερα γνω­ στές σε εμάς κοινωνίες της αρχαιότητας, κυρίως επειδή διαθέτουμε τις μαρτυρίες των αθηναίων ρητόρων - ιδιαίτερα του Λυσία, του Ισαίου και του corpus του Δημοσθένη. Η χρησιμοποίηση, ωστόσο, των δικανικών ρητορικών λόγων για την ανάλυση της αθηναϊκής κοινωνίας είναι πολύ­ πλοκη υπόθεση. Κάθε ρήτορας διαστρεβλώνει, φυσικά, τα γεγονότα ανά­ λογα με το συμφέρον του. Κυρίως, όμως, είναι συχνά δύσκολο να καθο­ ρίσουμε εάν αυτή ή εκείνη η ένδειξη -σχετικά με τον αριθμό των δούλων ενός εργαστηρίου, τη στάση των εμπόρων του σιταριού ή την εκμετάλ­ λευση των μεταλλείων του Λαυρίου- αντιστοιχεί στον κανόνα ή την εξαί­ ρεση, εάν απεικονίζει μια εφήμερη κατάσταση ή ένα διαρκές δεδομένο. Η οικονομία και κοινωνία της Αθήνας έχουν γνωρίσει κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα πολλές διακυμάνσεις και σημαντικές μετεξελίξεις. Το να απο­ δώσουμε, λοιπόν, σε γενικές γραμμές μια περίοδο ογδόντα δύο ετών (403-322) αποτελεί από πολλές απόψεις μια αυθαίρετη επίπλαστη εργα­ σία. Το να επιλέξουμε μια συγκεκριμένη χρονολογία (το 350 για παρά­ δειγμα) δεν θα ήταν παρά μόνο φαινομενικά μια ικανοποιητική λύση, καθώς θα αναγκαζόμασταν συχνά να χρησιμοποιήσουμε είτε προγενέ­ στερες είτε μεταγενέστερες μαρτυρίες. Ο μακροχρόνιος Πελοποννησιακός πόλεμος έχει μεταβάλει βαθιά τη δημογραφία, την οικονομία και την κοινωνία της Αθήνας. Είναι, επομένως, εύλογο να εγκαταλείψουμε την ιδέα μιας συνολικής περιγραφής της «κλα­ σικής» Αθήνας, και να αποσυνδέσουμε την εξέταση του 4ου αιώνα από εκεί­ νην του «αιώνα του Περικλή». Ωστόσο, δεν πρέπει να μεγαλοποιήσουμε το εύρος των ανακατατάξεων: το νομικό πλαίσιο παραμένει το ίδιο και οι νοο­ τροπίες δεν αλλάζουν παρά μόνο με αργούς ρυθμούς. Θα ήταν εντελώς καταχρηστικό να αντιπαρατάξουμε το homo politicus (πολιτικό άνδρα) του 225

226

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. AIqna

5ου αιώνα με το homo oeconomicus (οικονομικό άνδρα) του 4ου

αιώνα

η

ακριβής ανάλυση των δεδομένων που διαθέτουμε είναι αυτή που μας επι. τρέπει να καθορίσουμε τα φαινόμενα που παραμένουν σταθερά και τις μεταβολές, τις δυσκολίες που προέκυψαν και τις λύσεις που προτάθηκαν. Αν και οι πηγές μας για την αθηναϊκή κοινωνία είναι σχετικά άφθονες, τα στοιχεία που διαθέτουμε για τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο είναι πολύ πιο φτωχά. Ωστόσο, μας επιτρέπουν να κάνουμε κάποιες συγκρίσεις και να προτείνουμε κάποιες υποθέσεις. Είναι δύσκολο να εφαρμόσουμε απευθείας στην ανάλυση των κοινωνι­ κών δομών των ελληνικών κοινοτήτων τη σύγχρονη έννοια της «τάξης», μιας ομάδας, δηλαδή, η οποία έχει συγκεκριμένη θέση στην κοινωνική ιεραρχία, παίζει έναν συγκεκριμένο ρόλο στην παραγωγή και έχει έντονο το αίσθημα της αλληλεγγύης αλλά και της αντίθεσής της με άλλες ομάδες (έχει, με άλλα λόγια, μια «ταξική συνείδηση»). Στις ελληνικές κοινωνίες, δεν υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ της νομικής κατάστασης και του ρόλου στην παραγωγή. Στην Αθήνα, παραδείγματος χάρη, συναντάμε στα ίδια συνεργεία χαράκτες της πέτρας ή ξυλουργούς πολίτες, ξένους, ελεύθε­ ρους και δούλους που εργάζονται δίπλα δίπλα: ωστόσο, οι νομικές διαφο­ ρές ανάμεσα σε αυτούς τους εργάτες είναι πολύ σημαντικές για να τους κατατάξουμε στην ίδια «τάξη». Νομική θέση και οικονομική δραστηριότη­ τα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο δύο διαφορετικών αναλύσεων. Η ασυμφωνία ανάμεσα στη νομική θέση και την οικονομική δραστη­ ριότητα δεν αποτρέπει με κανέναν τρόπο την εμφάνιση κοινωνικών συγκρούσεων μεταξύ ανταγωνιστικών ομάδων στην Ελλάδα του 4ου αιώνα. Η φύση και τα διακυβεύματα αυτών των «ταξικών αγώνων» πρέπει να εξεταστούν.

Ν ο μ ικ ή θέση Σε όλες τις ελληνικές κοινωνίες -τόσο κατά τον 4ο, όσο και τον 5ο αιώνα και την ελληνιστική εποχή-, οι πολίτες με πλήρη πολιτικά δικαιώματα δεν αποτελούν παρά μόνο μια μικρή μειονότητα του πληθυσμού. Ακόμα κι αν η νομική θέση ποικίλλει πολύ, ανάλογα με τις πόλεις και τις περιοχές, τρία μείζονα φαινόμενα, κοινά σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, μπορούν να υπογραμμιστούν με την πρώτη ματιά:

KOlHäNIA KAI 0 ,K 0N 0M lA ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

227

Υπάρχουν παντού (ή σχεδόν παντού) άνδρες και γυναίκες που δεν είναι ελεύθεροι1 παρότι η νομική τους θέση ποικίλλει, μπορούμε να τους αποκαλέσουμε συνολικά «δούλους», όπως το έκαναν συχνά και οι ίδιοι οι Έλληνες. 2 . Οι γυναίκες στερούνται το δικαίωμα του πολίτη. Δεν πρόκειται για ένα πρωτότυπο στοιχείο του ελληνικού κόσμου (στη Γαλλία, οι γυναίκες δεν ψηφίζουν παρά μόνο μετά το τέλος του Β ' Παγκοσμίου πολέμου), η θέση, όμως, των γυναικών στις πόλεις που συχνά έχουν χαρακτηρι­ στεί ως «ανδροκρατούμενες» αξίζει την προσοχή. 3 . Δεν είναι πολίτες όλοι οι ελεύθεροι άνδρες. Η αναλογία πολιτών και μη πολιτών, καθώς και οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να είναι κανείς πολίτης ποικίλλουν αρκετά, ανάλογα με την πόλη. Δούλοι Σύμφωνα με ένα απόσπασμα του ιστορικού Κτησικλή (3ος αιώνας Π.Χ.), ο τύραννος Δημήτριος ο Φαληρεύς διέταξε, μεταξύ του 317 και του 307, μια γενική απογραφή του πληθυσμού της Αττικής, κατά την οποία καταμε­ τρήθηκαν 21.000 πολίτες, 10.000 μέτοικοι και 400.000 δούλοι [Fr.Gr.Hist. νούμ. 245, απ. 1, παραδίδεται από τον 'Αθηναίο, Δειπνοσοφισταί, V I.272c]. Αυτή η απογραφή έγινε πιθανώς για στρατιωτικούς σκοπούς: οι 21.000 πολίτες και οι 10.000 μέτοικοι είναι προφανώς οι άνδρες σε ηλικία να φέρουν όπλα- σε αυτούς πρέπει να προστεθούν οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι. Οι αιτίες μιας απογραφής του πληθυσμού των δούλων και των δύο φύλων, όλων των ηλικιών είναι λιγότερο εμφανείς και είναι δελεα­ στικό να υποθέσουμε ότι ο Κτησικλής έχει «συμπληρώσει» τους αριθμούς της απογραφής των ελεύθερων ανδρών με μια εικασία για τον αριθμό των δούλων, που φαίνεται να αντιστοιχεί σε μια σύμφωνη με την εποχή του εκτίμηση. Ένα απόσπασμα του λόγου Προς Άριστογείτονα του Υπερείδη [απ. 29 Jensen, έκδ. Teubner] αναφέρει την πρόθεση να απελευθερωθούν 150.000 δούλοι στο πλαίσιο των μέτρων για τη δημόσια σωτηρία που απο­ φασίζονται το 338 μετά τη Χαιρώνεια1. Απουσία συμφραζομένων, δεν μπο­ ρούμε να πούμε εάν πρόκειται για έναν αριθμό προτεινόμενο από τον ίδιο τον Υπερείδη ή από αντιπάλους του που ήθελαν να τονίσουν πόσο επικίν­ 1.

Βλ. παραπάνω, σ. 145-146.

228

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . A 1( jNa

δυνη ήταν η πρότασή του. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι η εκτίμηση στον Προς Άριστογείτονα (150.000 άρρενες δούλοι σε ηλικία να φέρουν όπλα) συμφωνεί με αυτήν του Κτησικλή (400.000 δούλοι σε σύνολο). Οι Αθηναί­ οι θεωρούσαν ότι ο πληθυσμός των δούλων τους ήταν πολύ μεγάλος. Αν και οι υπολογισμοί των Αθηναίων πιθανόν να ήταν υπερβολικοί, διά­ φορες ενδείξεις υποδηλώνουν ότι ο αριθμός των δούλων ήταν πολύ μεγά­ λος. Ακόμα και οι φτωχοί γεωργοί που παρουσιάζει στη σκηνή ο Αριστο­ φάνης στον Πλούτο (388) κατέχουν αρκετούς δούλους. Όσο για το διάδι­ κο για τον οποίο ο Λυσίας συνέθεσε τον Υπέρ Αδυνάτου, αγανακτεί που θέλουν να του αφαιρέσουν το επίδομα του ενός οβολού την ημέρα που λαμβάνει από την πόλη λόγω της αδυναμίας του, ενώ δεν έχει «ούτε καν έναν νεαρό δούλο για να τον βοηθάει στη δουλειά του» [Υπέρ Αδυνάτου, 6.5] - σημάδι πολύ μεγάλης ανέχειας. Οι αθηναίοι γεωργοί και τεχνίτες κατέχουν σχεδόν όλοι δούλους που εργάζονται στο πλευρό τους - αυτή η βοήθεια συμβάλλει στην εξασφάλιση ελεύθερου χρόνου, απαραίτητου για τις πολιτικές τους δραστηριότητες1τις συζύγους τους συνδράμουν, στην ύφανση των ρούχων και σε άλλες εσωτερικές εργασίες, οικιακοί δούλοι. Οι πλούσιοι Αθηναίοι, προφανώς, διέθεταν περισσότερους οικια­ κούς δούλους και κάποιοι από αυτούς είχαν υπό την εκμετάλλευσή τους εργαστήρια με αρκετές δεκάδες δούλων: ο πατέρας του Δημοσθένη, παραδείγματος χάρη, εξασφάλιζε σημαντικά εισοδήματα από την εργασία δύο ομάδων δούλων, τριάντα δύο μαχαιροποιών και είκοσι κατασκευα­ στών κρεβατιών [Κατ' Άφοβου /, 8-11]. Η εκ νέου εκμετάλλευση των μεταλλείων του Λαυρίου, πολύ σημαντική από το 355, συνεπάγεται επίσης τη χρησιμοποίηση ενός μεγάλου σε πλήθος εργατικού δυναμικού που αποτελείται από δούλους. Κάποιοι πλούσιοι Αθηναίοι, όπως ο Νικίας τον 5ο αιώνα, αγοράζουν εκ νέου πολυάριθμους δούλους, τους οποίους εκμι­ σθώνουν σε εκείνους που έχουν τα δικαιώματα εκμετάλλευσης των μεταλλείων, οι οποίοι τους χρειάζονται-πρόκειται, όπως φαίνεται, για μια πολύ κερδοφόρα επένδυση. Ο Ξενοφών, στους Πόρους ή Περί Προσόδων [§4], προτείνει να ακολουθήσει και η ίδια η πόλη αυτό το παράδειγμα απο­ κτώντας έναν σημαντικό αριθμό δημόσιων δούλων (τρεις δούλους μεταλ­ λείου ανά πολίτη...), και τα εισοδήματα από την εκμίσθωση αυτών των δούλων να εξασφαλίζουν τη συντήρηση (τροφή) των πολιτών. Η Αθήνα διαθέτει επίσης αρκετές εκατοντάδες δημόσιων δούλων

K O lS äN lA K A I ΟΙΚΟΝΟΜ ΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ TON 4o π.Χ. ΑΙΩΝΑ

229

παραδείγματος χάρη, δεσμοφύλακες, ελεγκτές των μέτρων και των σταθμών και κατώτερους δικαστικούς υπαλλήλους- η εμπειρία των οποί­ ων, αποκτημένη «στην πράξη», αντισταθμίζει μέχρι ένα σημείο την απει­ ρία των επιλεγμένων με κλήρο αξιωματούχων τους οποίους αναλάμβαναν να βοηθούν. Η τιμή των δούλων ποικίλλει ανάλογα με την ηλικία τους, τη δύναμη και τις ικανότητές τους. Οι μαχαιροποιοί δούλοι του πατέρα του Δημο­ σθένη αξίζουν από 500 έως 600 δραχμές ο καθένας, αλλά η τιμή ενός μεταλλωρύχου δούλου εκτιμάται από τον Ξενοφώντα στις 150 δραχμές [Πόροι ή Περί Προσόδων, 4.23]. Γενικά, φαίνεται ότι η απόκτηση ενός δού­ λου δεν κοστίζει ακριβά κατά τον 4ο αιώνα, καθώς οι δούλοι πλημμυρί­ ζουν τις αγορές. Οι λογικές τιμές αγοράς των εισαγόμενων δούλων εξη­ γεί την απροθυμία των κυρίων να αναθρέψουν νεαρούς δούλους: στον Οικονομικό του [ΙΧ.5], ο Ξενοφών συστήνει να κλειδώνουν καλά τον κοι­ τώνα των δούλων γυναικών. Συνέβαινε βεβαίως ένας κύριος να επιτρέψει σε αφοσιωμένους δούλους του να ζήσουν ως ζευγάρι και να αποκτήσουν παιδιά, αλλά οι «δούλοι που γεννιόνταν στο σπίτι» δεν αποτελούσαν παρά μια μικρή προνομιούχα μειονότητα, στην οποία εμπιστεύονταν, παραδείγ­ ματος χάρη, τα καθήκοντα του οικονόμου ή του «παιδαγωγού» (του δού­ λου που οδηγούσε το παιδί στο σχολείο). Οι δούλοι που έφθαναν κατά μεγάλα πλήθη στις αγορές της Αθήνας και πολλών άλλων ελληνικών πόλεων ήταν διάφορων προελεύσεων. Υπήρχαν ανάμεσά τους Έλληνες αιχμαλωτισμένοι από πειρατές ή θύμα­ τα αρπαγών (οι δουλέμποροι, των οποίων η φήμη ήταν πολύ κακή, θεω­ ρούνταν ότι επιδίδονταν σε ένα πλήθος παράνομων διακινήσεων). Άλλοι έλληνες δούλοι προέρχονταν από ηπημένες πόλεις, ολόκληρος ο πληθυ­ σμός των οποίων εξανδραποδιζόταν (για παράδειγμα η Όλυνθος το 348 ή η Θήβα το 335). Πρέπει, ωστόσο, να υπογραμμίσουμε ότι κατά τον 4ο αιώνα οι έλληνες αιχμάλωτοι από πολέμους μεταξύ Ελλήνων συχνά απε­ λευθερώνονταν με την πληρωμή λύτρων, εξαιτίας της ανάπτυξης του πανελλήνιου πνεύματος, αλλά κυρίως επειδή τα προσφερόμενο λύτρα ήταν γενικά πιο υψηλά από την τιμή που θα ανέμενε κάποιος από την πώληση ενός αιχμαλώτου. Η πλειοψηφία των δούλων που πωλούνται στην Ελλάδα είναι βάρβαροι που προέρχονται από τη Θράκη, τη Σκυθία ή την αχαιμενιδική ανατολή.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩ η λ

230

Οι δούλοι της Αθήνας (αλλά και εκείνοι της πλειοψηφίας των ελληνι­ κών πόλεων) αποτελούν ιδιοκτησία των κυρίων τους - ή του Κράτους: βρί. σκονται στην απόλυτη διάθεση του ιδιοκτήτη τους -ο οποίος μπορεί να τους δώσει, να τους πωλήσει, να τους κληροδοτήσει, να τους εκμισθώ­ σει-, ακριβώς όπως μπορούσε να διαθέσει την υπόλοιπη κινητή περιουσία του, παραδείγματος χάρη τα βόδια ή τα μουλάρια του. Νομικά, οι δούλοι δεν έχουν κανένα δικαίωμα. Η πλήρης κατωτερότητά τους γίνεται απόλυ­ τα εμφανής στον ποινικό τομέα: ένα αδίκημα το οποίο, όταν διαπράττεται από έναν ελεύθερο άνθρωπο, τιμωρείται με ένα πρόστιμο, επισύρει, αντί­ θετα, σε ένα δούλο την ποινή της μαστίγωσης (κάθε χτύπημα, όπως φαί­ νεται, αντιστοιχεί σε μία δραχμή). Επιπλέον, η μαρτυρία ενός δούλου δεν γίνεται αποδεκτή παρά μόνο αν προέκυψε ύστερα από βασανισμό, με εξαίρεση μερικούς τύπους δικαστικών υποθέσεων (όπου η αυθόρμητη καταγγελία του δούλου εναντίον του κυρίου αναγνωρίζεται και μάλιστα ενθαρρύνεται). Αυτή η πλήρης έλλειψη δικαιωμάτων δεν εμποδίζει τον αθηναίο δούλο να χαίρει έμμεσα κάποιας προστασίας. Η πρώτη προστασία προέρχεται από το ίδιο το γεγονός της εξάρτησης του δούλου. Αν κάποιος κακομε­ ταχειριστεί το δούλο κάποιου, είναι σαν να επιφέρει βλάβη στην ιδιοκτη­ σία του· ο κύριος αυτός μπορεί να καταθέσει εναντίον του αγωγή για βλάβη (δίκη βλάβης). Και ο ίδιος ο κύριος δεν είναι εντελώς προστατευμένος από διώξεις: εάν κακομεταχειρίζεται χωρίς λόγο έναν από τους δούλους του, μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με μια δημόσια δίωξη για βιαιότητα (γραφή ύβρεως) από έναν άλλο πολίτη. Η ύπαρξη αυτής της διαδικασίας δεν εξηγείται άμεσα από ένα ανθρωπιστικό ενδιαφέρον: στη­ ρίζεται στην ιδέα ότι η υπερβολική βία είναι πάντοτε καταδικάσιμη, ακόμα κι όταν εξασκείται σε δούλο. Η δολοφονία ενός δούλου επισύρει διώξεις για ανθρωποκτονία, πιθανώς για θρησκευτικούς λόγους: αν κάποιος χύσει το αίμα μιας ανθρώπινης ύπαρξης, ακόμα και αν αυτή είναι στερη­ μένη από κάθε δικαίωμα, η πράξη του αποτελεί όνειδος. Η υπόθεση, ωστόσο, δεν κρίνεται από τον Αρειο Πάγο, που είναι το αρμόδιο δικαστή­ ριο για τη δολοφονία των πολιτών, αλλά από το δικαστήριο του Παλλαδίουη ποινή που επισύρει -η εξορία- είναι η ίδια με την ποινή της ακούσιας ανθρωποκτονίας. Η πραγματική θέση των δούλων ποικίλλει σημαντικά. Οι μεταλλωρύχοι

χΟΐΝΩΚΙΑ Μ Ι ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

231

5 ούλοι του Λαυρίου, που εργάζονταν μερικές φορές δεμένοι με αλυσίδες

σε στενές και ανθυγιεινές στοές, ζούσαν μια εντελώς άθλια ζωή· αντίθε­ τα, οι δούλοι «που ζούσαν χωριστά» (χωρίς οικούντες), οι οποίοι ασκού­ σαν το επάγγελμά τους στα καταστήματα που τους είχαν εμπιστευτεί οι κύριοί τους καταβάλλοντας στους τελευταίους μια αντιμισθία που αποκα­ λείται άποφορό, απολάμβαναν πράγματι μια σχετική ανεξαρτησία. Κάποιοι δούλοι καταφέρνουν να απελευθερωθούν, χάρη σε μια κατ’ εξαίρεση απόφαση της πόλης που έχει στόχο να επιβραβεύσει προσφε­ ρόμενες υπηρεσίες, μερικές φορές χάρη στην καλή θέληση των κυρίων τους ή πολύ ερωτευμένων εραστών (αυτή είναι η περίπτωση μερικών εταίρων), συνήθως εξαγοράζοντας την ελευθερία τους. Θεωρητικά, ο ίδιος ο δούλος δεν μπορεί να έχει τίποτα στην κατοχή του, κάποιοι κύριοι, όμως, θεωρούν επικερδές να επιτρέψουν σε κάποιους δούλους -κυρίως στους χωρίς οίκοϊιντες- να αποταμιεύσουν κάποια χρήματα. Οι πηγές δεν μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε τη συχνότητα των απελευθερώσεων. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι οι αθηναίοι απελεύθεροι δεν γίνονται ποτέ πολίτες (τουλάχιστον σε πρώτη φάση). Η νομική τους θέση είναι ίδια με αυτήν των μετοίκων, συχνά με τον όρο της διατήρησης κάποιων υποχρεώ­ σεων του απελεύθερου προς τον παλαιό του κύριο. Η δουλεία αθηναϊκού τύπου, που αποδίδεται επίσης με την καθιερωμένη έκφραση της «ιδιοκτησιακής δουλείας», είναι η πιο διαδεδομένη μορφή δου­ λείας στον ελληνικό κόσμο τον 4ο αιώνα. Σε κάποιες περιοχές, εντούτοις, διατηρείται μια διαφορετική μορφή εξάρτησης, αυτή των δεμένων με τη γη γεωργών. Το γνωστότερο παράδειγμα είναι αυτό των Ειλώτων της Σπάρτης, πολλά κείμενα όμως αναφέρουν και τους Πενέστες της Θεσσαλίας, τους ΚΑαρώτας ή περίοικους της Κρήτης, τους Μαριανδυνούς της Ηράκλειας του Πόντου και τους Κιλλικυρίους των Συρακουσών (ο παραπάνω κατάλογος δεν είναι πλήρης). Από νομική άποψη, η κύρια διαφορά ανάμεσα στους ιδιόκτη­ τους δούλους και τους εξαρτημένους γεωργούς του τύπου των Ειλώτων είναι ότι οι τελευταίοι δεν μπορούν να διαχωριστούν από τη γη τους, και προπάντων να πουληθούν στο εξωτερικό: σύμφωνα με την επιτυχημένη έκφραση του Claude Vatin, αποτελούν «μη μεταβιβαστή ακίνητη περιου­ σία». Είτε είναι Έλληνες είτε βάρβαροι (στις αποικίες), αυτοί οι εξαρτημένοι του τύπου των Ειλώτων είναι αυτόχθονες και η νομική τους θέση είναι κλη­ ρονομική: ακόμα κι αν δεν ζουν πάντοτε σε κώμες, υπάρχουν, ωστόσο, μετα­

232

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π Υ

ξύ αυτών των υποδουλωμένων γεωργών αρκετά ισχυροί παραδοσιακοί δεσμοί και κάποια αλληλεγγύη. Αυτοί οι εξαρτημένοι γεωργοί έχουν επίσηο πολιτικές φιλοδοξίες και μάλιστα συγκεκριμένες πολιτικές διεκδικήσεις άλλοι θέλουν να αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους και να γίνουν πολίτες μιας νέας πόλης (τέτοια είναι η περίπτωση των Ειλώτων της Μεσσηνίας) ενώ άλλοι επιθυμούν να γίνουν δεκτοί στο πολιτικό σώμα των κυρίων τους Ενώ οι ιδιόκτητοι δούλοι δεν επαναστατούν ποτέ στην Ελλάδα του 4ου αιώνα, επειδή δεν διαμορφώνουν μια αλληλέγγυα ομάδα και κυρίως επειδή δεν έχουν πολιτικές φιλοδοξίες, οι δούλοι του τύπου των Ειλώτων παίζουν συχνά έναν σημαντικό ρόλο στις πολιτικές διαμάχες της πόλης τους. Στην Ηράκλεια, υπό την εξουσία του τυράννου Κλέαρχου, τουλάχιστον ένα μέρος των δούλων (των Μαριανδυνών δηλαδή) ενσωματώνεται στο πολιτικό σώμα και φαίνεται ότι αποδίδονται μάλιστα σε αυτούς τους νέους πολίτες τα σπί­ τια και οι γυναίκες των παλαιών κυρίων τους. Το πιο αξιοσημείωτο γεγονός του 4ου αιώνα σε αυτά τον τομέα είναι η απελευθέρωση των Μεσσηνίων από τον Επαμεινώνδα, το 369, και η μεταβολή των μεσσηνίων Ειλώτων σε πολί­ τες της Μεσσήνης. Παρά τις προσπάθειες της φιλοσπαρτιατικής προπα­ γάνδας κατά των Μεσσηνίων, η απόκτηση από αυτούς τους Είλωτες του δικαιώματος του πολίτη δεν αποτελούσε για την πλειοψηφία των Ελλήνων κάτι προκλητικό. Στην πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων οι γεωργοί αποτε­ λούσαν μέρος του πολιτικού σώματος: η δουλεία ελλήνων γεωργών είναι αυτό που φαινόταν ως ανωμαλία, ενώ η απελευθέρωση των Μεσσηνίων ήταν εκείνη που έβαλε τέλος σε μια άδικη καταπίεση. Η δουλεία του τύπου των Ειλώτων φαίνεται ότι έγινε πιο σπάνια στις ελληνικές πόλεις κατά τον 4ο αιώνα, επειδή κάποιες ομάδες όπως οι Μεσσήνιοι απέκτησαν την ανεξαρτησία τους και άλλοι (στις Συρακούσες ή την Ηράκλεια) ενσωματώθηκαν στο δήμο1 αλλά, την ίδια στιγμή, εκείνοι που προπαγανδίζουν υπέρ της ελληνικής κατάκτησης ενός τμήματος τουλάχι­ στον της Περσικής Αυτοκρατορίας, όπως ο Ισοκράτης, θέλουν να μετα­ βάλουν τους κατακτημένους βάρβαρους πληθυσμούς σε Είλωτες των νέων ελληνικών αποικιών. Η κατάκτηση του Αλέξανδρου μετέβαλε πολύ λίγο την προηγούμενη κατάσταση των γεωργών της ανατολής, οι οποίοι άλλαξαν μόνο κυρίους· πολλαπλασίασε, όμως, τον αριθμό των Ελλήνων που ζούσαν από την εργασία εξαρτημένων γεωργών. Η αναγκαιότητα της δουλείας ήταν για την πλειοψηφία των Ελλήνων

fO lt JilNIA KAI 0 IK 0 N 0 M IA Σ Τ Η Ν ΕΛΛΛΔΑ TON 4o π .χ . ΑΙΩΝΑ

233

προφανής- Στην κωμωδία Έκκλησιάζουσαι του Αριστοφάνη, όταν η Πραξσγόρα εκθέτει το σχέδιο της για την κοινοκτημοσύνη των αγαθών, ο Βλέπυρος αντιτάσσει: «Και τη γη, ποιος θα την καλλιεργεί;» Η απάντηση είναι

άμεση: «Οι δούλοι.

Εσύ, θα έχεις μόνο μία έγνοια [...] να πηγαίνεις κομ­

ψός για δείπνο» [στ. 651-652], Αντί η εργασία των ιδιωτικών δούλων να εξασφαλίζει περισσότερο ή λιγότερο τον ελεύθερο χρόνο των κυρίων τους, η εργασία των κοινών δούλων θα εξασφαλίζει πλήρως την ευζωία όλων των πολιτών. Στην ουτοπία που φαντάζεται ο Αριστοφάνης, η κοι­ νοκτημοσύνη σημαίνει την από κοινού ιδιοκτησία των δούλων. Εντούτοις, κατά τον 4ο αιώνα, υψώνονταν κάποιες φωνές που αμφι­ σβητούσαν τη νομιμότητα της δουλείας. Ένας από τους πιο σημαντικούς ρήτορες του 4ου αιώνα, ο Αλκιδάμας, δεν δίστασε να διακηρύξει ότι «ο θεός έχει αποδώσει σε όλους την ελευθερία» και ότι «η φύση δεν καθι­ στούσε κανέναν δούλο». Το γεγονός ότι αυτή η φράση αποτελεί απόσπα­ σμα ενός μεσσηνιακού λόγου δεν μειώνει τον γενικό του αντίκτυπο. Στο 1ο βιβλίο των Πολιτικών του, ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική σε εκείνους που δηλώνουν ότι η δουλεία αποτελεί μια σύμβαση ενάντια στη φύση: δεν κατονομάζει τους αντιπάλους του, αλλά η διατύπωση του επιχειρήματος υποδεικνύει ότι ανατρέχει στους Σοφιστές του τέλους του 5ου αιώνα, ίσως τον Αντιφώντα, ενώ το ενδιαφέρον του Αριστοτέλη να αντικρούσει αυτήν τη θέση υποδεικνύει ότι αυτή έθελγε ακόμη αρκετούς διανοουμέ­ νους στα τέλη του 4ου αιώνα. Η δουλεία αποτέλεσε τον 4ο αιώνα αντικείμενο θεωρητικών συζητή­ σεων. Πέρα από μερικές σύντομες αναφορές, η μόνη μαρτυρία που μας έχει διασωθεί για αυτές τις συζητήσεις είναι η αριστοτελική θεωρία για τη δουλεία στο 1ο βιβλίο των Πολιτικών. Το περίφημο αυτό κείμενο, δύσκο­ λο στην ερμηνεία, έχει προκαλέσει διενέξεις συχνά έντονες. Θα αρκεστούμε εδώ σε έναν σύντομο σχολιασμό. Ο Αριστοτέλης προσπαθεί να διακρίνει σαφώς την πολιτική εξουσία από εκείνη του κυρίου της οικίας, και, εξίσου ευδιάκριτα, τις τρεις μορ­ φές εξουσίας που ο κύριος της οικίας ασκεί στη γυναίκα του, τα παιδιά και τους δούλους του. Ορίζει το δούλο ως ένα «έμψυχο όργανο» που έχει στόχο την ευζωία του κυρίου του [I.4/I253b.32]. Όπως είναι ο κόσμος, ο δούλος είναι απαραίτητος:

234

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙ(ΙΝ

Εάν, π ράγμ ατι, κ ά θ ε ό ρ γ α ν ο μπ ορούσε, έπ ειτα από μια δια τα γή , ή ακόμη π ροαισ θα νόμ ενο α υ τό που θα το υ ζητήσουμ ε, να ο λοκληρ ώ σει από μόνο το υ τη ν ε ρ γ α σ ία για τη ν οπ οία είναι κ α τά λλη λο , όπω ς λ έ γ ε τα ι για τα αυτό­ ματα το υ Δ α ίδ α λο υ ή το υ ς τρ ίπ ο δ ες το υ Ή φ α ισ το υ, για το υ ς οπ οίους λ έε ι

ο π ο ιη τή ς ό τι π ήγα ν μ όνα το υ ς σ τη σ υνέλευσ η τω ν θεών, μ ε το ν ίδιο τρόπ ο, ε ά ν οι σ α ΐτε ς ύ φ α ινα ν μ ό νες το υς, κα ι οι χ ο ρ δ έ ς έπ α ιζα ν μ όνες το υ ς κ ιθ ά ­ ρ α , τό τε , ο ύ τε ο ι α ρ χ ιτεχ ν ίτες θ α χ ρ ειά ζ ο ν τα ν ε ρ γ ά τε ς , ο ύ τε οι α φ έ ν τες δο ύλο υς. [Ι.4/1253ΐ).33-38] Ο Αριστοτέλης προσπαθεί να δείξει ότι η άρχή της δουλείας είναι φυσι­ κή. Η υπαγωγή του κατωτέρου στον ανώτερο είναι ένα φυσικό φαινόμενο που ισχύει γενικά (ο φιλόσοφος δίνει το παράδειγμα της σχέσης της ψυχής με το σώμα κι έπειτα αυτό του ζεύγους άνδρα-γυναίκας). Η σχέση μεταξύ ενός νοήμονος κυρίου που επιθυμεί να απελευθερωθεί από τις σωματικές εργασίες και ενός δούλου ανίκανου να διευθύνει ο ίδιος τη ζωή του είναι κι αυτή φυσική, αρμονική και δίκαιη. Αφού έχει πλάσει το ιδανικό πρότυπο μιας σύμφωνης με τη φύση σχέσης κυρίου-δούλου, ο Αριστοτέλης προσθέτει ότι είναι συχνά δύσκο­ λο να διακρίνουμε τις ψυχές των δούλων από τις ψυχές των κυρίων. Ο Αριστοτέλης στρέφεται μετά αλλού και ασκεί κριτική σε εκείνους που θεωρούν ότι κάθε δούλος αξίζει τη μοίρα του, καθώς η υποδούλωσή του αντικατοπτρίζει την κατωτερότητά του. Μπορεί να συμβεί να αιχμαλωτισθούν και οι πιο ανδρείοι πολίτες, και δεν θα μπορούσαμε να θεωρήσου­ με τέτοιους αιχμαλώτους ως εκ φύσεως δούλους. Εκείνοι που δηλώνουν ότι μόνο οι βάρβαροι αιχμάλωτοι είναι δικαίως δούλοι έχουν το προσόν να αναγνωρίζουν ότι η δουλεία δεν είναι δίκαιη παρά μόνο εάν είναι φυσική' ο Αριστοτέλης, όμως, θεωρεί αυτήν τη συσχέτιση βαρβάρων και δούλων μόνο ως μια γενική προσέγγιση. Ο φιλόσοφος ολοκληρώνει την ανάλυσή του παρατηρώντας ότι η εκ φύσεως δουλεία και η κατά το νόμο δουλεία δεν συμπίπτουν απαραιτήτως. Ο Αριστοτέλης δικαιολογεί τη δουλεία, αλλά δεν δικαιολογεί πλήρως την καθεστηκυία τάξη, καθώς, σύμφωνα με εκείνον, υπάρχουν στις ελλη­ νικές κοινωνίες της εποχής του δούλοι ενάντια στη φύση. Κάποιοι σχο­ λιαστές έχουν μάλιστα υποστηρίξει ότι ο φιλόσοφος αρεσκόταν στο να υπογραμμίζει, με ειρωνεία, την ασυμφωνία μεταξύ του ιδανικού ζεύγους κυρίου-δούλου και της πραγματικότητας.

ΐΟίΗβΝΙΛ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

235

βι γυναίκες Η αθηναία γυναίκα είναι νομικά κατώτερη: μόνη, δε μπορεί ούτε να παρουσιαστεί σε δικαστήριο ούτε να συνάψει συμβόλαιο. Μια γυναίκα, από τη γέννηση μέχρι το θάνατό της, βρίσκεται υπό την εξάρτηση ενός κυρίου2, του πατέρα της (ή του κοντινότερου συγγενή της από την πλευ­ ρά του πατέρα της), στη συνέχεια του συζύγου της, και έπειτα κάποιες φορές του γιου της, εάν είναι χήρα. Ο γάμος αποτελεί την κεντρική στιγμή στη ζωή μιας γυναίκας, κατά την οποία περνά από την εξουσία του πατέρα της σε αυτήν του συζύγου της3. Ενός τυπικού γάμου προηγείται γενικά μια επίσημη δέσμευση μπροστά σε μάρτυρες (έγγ(ιη) ανάμεσα στον πατέρα της νεαρής κοπέλας και τον μέλ­ λοντα σύζυγο. Μπορούμε να ανασυνθέσουμε τον παραδοσιακό τύπο της έγγύης χάρη σε ένα απόσπασμα του Δύσκολου του Μενάνδρου [στ. 841844]: «Σου εμπιστεύομαι την κόρη μου για να αποκτήσεις νόμιμα παιδιά..., και σου δίνω μια προίκα...». Ο μνηστήρας απαντά δύο φορές: «Δέχομαι». Η σύζυγος δεν είναι παρά το αντικείμενο της συμφωνίας, δεν είναι απα­ ραίτητη η συγκατάθεσή της ούτε καν η παρουσία της. Ο σύζυγος διαχει­ ρίζεται κατά βούληση την προίκα της γυναίκας του (αποτελούμενη από χρήματα και άλλα κινητά αγαθά), αλλά δεν έχει την πλήρη κυριότητα: η προίκα πρέπει να επιστραφεί στην οικογένεια της συζύγου σε περίπτωση εγκατάλειψης. Για να εξασφαλιστεί η ενδεχόμενη επιστροφή της προίκας, συχνά ένας πεθερός απαιτεί από το γαμπρό του την υποθήκη ενός κλήρου γης ή οικίας, που θα μπορούσε να κατασχέσει σε περίπτωση αθέτησης. Ένας σύζυγος μπορούσε ελεύθερα να πάρει την πρωτοβουλία ενός δια­ ζυγίου, αλλά η προίκα συνέβαλλε στη σταθερότητα των οικογενειών. 2.

Η συνηθισμένη μετάφραση ως «κηδεμόνας» είναι αδύναμη, επειδή ο όρος υποδει­ κνύει μια κυριαρχική εξουσία. Ο όρος «δεσπότης» ή «κύριος» θα απέδιδε καλύτε­ ρα τη δύναμη της λέξης, αλλά πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι Έλληνες διακρί­ νουν καθαρά τον κύριο ενός δούλου (δεσπότης) και τον κύριο μιας γυναίκας

(κύριος). 3.

Ωστόσο, διατηρείται ένας νομικός δεσμός ανάμεσα στην παντρεμένη γυναίκα και την οικογένεια από την οποία κατάγεται. Ένας πατέρας μπορούσε σε κάποιες περιπτώσεις να πάρει την πρωτοβουλία να χωρίσει την κόρη του, ενώ μια νεαρή χήρα επανέρχεται στην εξουσία του πατέρα της - στον οποίο εναπόκειται να την ξαναπαντρέψει.

236

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. Α1ΰΝΑ

Στην Αθήνα, μόνο οι γιοι κληρονομούσαν την περιουσία του πατέρα τους. Ένα νεαρό κορίτσι που δεν είχε αδελφό δεν ήταν στην κυριολεξία κληρονόμος, ήταν μόνο έπίκληρος, συνδεδεμένη δηλαδή με την κλήρονομιά και επιφορτισμένη να την διαβιβάσει, και όφειλε να παντρευτεί τον πιο κοντινό από την πλευρά του πατέρα της συγγενή (παραδείγματος χάρη το θείο της)4. Το ποιος θα έπαιρνε ως σύζυγο την επίκληρο δήλωνε ο άρχοντας στο τέλος μιας δημόσιας διαδικασίας, της έπιδικασίας·στην περίπτωση που την επίκληρο διεκδικούσαν αρκετοί συγγενείς, ένα δικα­ στήριο επέλεγε κάποιον ανάμεσά τους. Η εκπαίδευση των νεαρών κοριτσιών ήταν συχνά υποτυπώδης, γεγο­ νός για το οποίο λυπάται ο Ξενοφών στον Οικονομικό του: Δεν ήταν ακόμη δεκαπέντε ετών όταν ήρθε στο σπίτι μου, λέει ο Ισχόμαχος στον Σωκράτη. Μέχρι τότε, ζούσε κάτω από αυστηρή επίβλεψη, ώστε να βλέπει ελάχιστα, να ακούει ελάχιστα, και να ρωτά ελάχιστα [...] γνώριζε μόνο, αφού πάρει το μαλλί, να φτιάχνει ένα ιμάτιο. [νΐΙ.5]

Όταν ο σύζυγός της, αφού είχε τελέσει μαζί της θυσίες και την είχε «τιθα­ σεύσει» λίγο, της ζητά να τον βοηθήσει να διαχειριστεί τη συζυγική εστία, η νεαρή γυναίκα είναι πανικόβλητη: Αλλά σε τι θα μπορούσα να σε βοηθήσω; Για τι είμαι ικανή; Όλα εξαρτώ­ νται από εσένα. Το δικό μου καθήκον, όπως μου είπε η μητέρα μου, είναι να είμαι συνετή. [νΐΙ.14]

Με μακρές συγκαταβατικές συζητήσεις, ο Ισχόμαχος προσπαθεί να βγά­ λει τη σύζυγό του από την άγνοια στην οποία την είχαν αφήσει οι γονείς της, αλλά μόνο για να την κάνει μια συνετή οικοδέσποινα. Ο διαχωρισμός των ρόλων είναι σαφώς καθορισμένος: Και οι εσωτερικές και οι εξωτερικές εργασίες απαιτούν εξίσου την εργασία και τη φροντίδα. Ο θεός έχει προσαρμόσει τη φύση της γυναίκας στις εσω­ τερικές εργασίες και φροντίδες, και του άνδρα στις εξωτερικές. [νΐΙ.22]

4.

Η νομική αυτή διαδικασία εφαρμοζόταν ακόμα κι όταν η επίκληρος κόρη ήταν ήδη παντρεμένη (έπρεπε τότε να χωρίσει), εκτός εάν είχε ήδη γεννήσει ένα γιο (που ήταν κληρονόμος του παππού του από την πλευρά της μητέρας του).

Κ0, ^ Ν Ι Α ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

237

Εάν η μοιχεία της συζύγου -με την οποία διακινδυνεύει να εισαγάγει έναν νόθο απόγονο στη γενιά- τιμωρείται πολύ σκληρά (η μοιχαλίδα αποπέμπεται χωρίς την προίκα της από το σπίτι του συζύγου της και ο πατέ­ ρας της μπορεί να την πωλήσει ως δούλη, ενώ η δολοφονία του εραστή που πιάνεται επ’ αυτοφώρω θεωρείται νόμιμη), η απιστία του συζύγου φαίνεται εντελώς φυσική. Ο Απολλόδωρος, που απευθύνεται σε ένα δικα­ στήριο ανδρών, παρουσιάζει την ακόλουθη διάκριση ως απόδειξη: Τις εταίρες τις έχουμε για την ηδονή, τις παλλακίδες (παλλακαί) για την καθημερινή φροντίδα του σώματος και τις συζύγους για να έχουμε νόμι­ μους απογόνους και έναν πιστό φύλακα του εσωτερικού της οικίας. [Δημο­ σθένης, Κατά Νέαιρας, 122]

Πρέπει, εντούτοις, να υπογραμμίσουμε ότι ο Αριστοτέλης [Πολιτικά, VII.17/13350.35-42], όπως κι ο Πλάτων στους Νόμους [νΐ/784β και VIII/ 841(1], καταδικάζει κάθε εξωσυζυγική σχέση, τόσο του συζύγου όσο και

της γυναίκας, επειδή θεωρεί ότι οι εξωσυζυγικές σχέσεις κλονίζουν την εμπιστοσύνη στην οποία βασίζεται η σχέση των δύο συζύγων. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης συγκρίνει επανειλημμένα την εξουσία του συζύγου επί της συζύγου του με ένα αριστοκρατικό πολιτικό αξίωμα: ο άνδρας προβαίνει μόνος του στην εκτέλεση των ληφθέντων αποφάσεων, αλλά η γυναίκα συμμετέχει στη συζήτηση που έχει προηγηθεί (αντίθετα με τους δούλους και τα παιδιά). Σε αυτό το σημείο όπως και σε πολλά άλλα, ο Αριστοτέλης επιδεικνύει έναν φιλελεύθερο συντηρητισμό: παρόλο που κρατά τη γυναί­ κα στο εσωτερικό του οίκου και επιβεβαιώνει την εξουσία του συζύγου, ο φιλόσοφος προτείνει λίγο περισσότερη ισότητα και αμοιβαιότητα στη συζυγική κοινωνία. Οι αθηναίες σύζυγοι δεν συμμετέχουν στα συμπόσια που μπορεί να διοργανώνουν οι σύζυγοί τους: οι μόνες γυναίκες που γίνονται δεκτές σε αυτές τις ανδρικές συναθροίσεις είναι οι εταίρες. Ο γυναικωνίτης, τοπο­ θετημένος συνήθως στον όροφο, είναι αυστηρά απαγορευμένος σε κάθε ξένο προς την οικογένεια άνδρα. Οι αθηναίοι διάδικοι κατηγορούν συχνά τους αντιπάλους τους ότι παρείσφρυσαν στα διαμερίσματα γυναικών: είναι μία από τις σοβαρότερες κατηγορίες που μπορούν να διατυπωθούν. Καταρχήν, μια αθηναία γυναίκα δεν μπορεί να βγει από το σπίτι της παρά

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙΩΝλ

238

μόνο με την άδεια του συζύγου της και μόνο για συγκεκριμένους λόγουςδ -παραδείγματος χάρη για να βοηθήσει στον τοκετό μιας γειτόνισσας ή μιας συγγενούς, ή να τελέσει τις φροντίδες προς ένα νεκρό-, ο Αριστο­ φάνης, όμως, στο έργο του Έκκλησιάζουααι, θέτει επί σκηνής συζύγους που έχουν το ταλέντο να εφευρίσκουν διαρκώς προσχήματα. Επιπλέον, οι ελληνίδες γυναίκες μπορούσαν να συμμετάσχουν σε ένα μεγάλο πλήθος θρησκευτικών εορτών. Ο ρόλος τους μάλιστα ήταν κεντρικός σε κάποιες εορτές αποκλειστικά για τις γυναίκες, όπως τα

Θεσμοφόρια που εορτάζονταν το φθινόπωρο προς τιμήν της Δήμητραςστην Αθήνα, ο εορτασμός των Θεσμοφορίων προετοιμαζόταν επιμελώς από τις γυναίκες κάθε δήμου, οι οποίες εξέλεγαν για την περίσταση προέ­ δρους. Αν και η κοινωνική ζωή της αθηναίας γυναίκας έξω από τον οίκο παρα­ μένει πολύ περιορισμένη, ωστόσο, φαίνεται ότι η Αθήνα αντιπροσωπεύει μια ακραία περίπτωση περιορισμού των γυναικών στο γυναικωνίτη. Τα νεαρά κορίτσια στη Σπάρτη λάμβαναν ομαδική εκπαίδευση και αφιέρωναν πολύ χρόνο σε αθλητικές ασκήσεις στην ύπαιθρο, ντυμένες με έναν απλό κοντό χιτώνα, εξαιτίας του οποίου αποκαλούνται «φαινομηρίδες»6· οι παντρεμένες γυναίκες της Σπάρτης, πάλι, είχαν ελευθερία κίνησης. Η θέση των γυναικών στην πλειοψηφία των πόλεων ήταν προφανώς μια θέση ενδιάμεση εκείνης των λακεδαιμονίων και εκείνης των αθηναίων γυναικών, αλλά πιο κοντά σε αυτή των τελευταίων. Πουθενά στην Ελλάδα του 4ου αιώνα, ούτε και στη Σπάρτη, οι γυναί­ κες δεν συμμετέχουν στη στρατιωτική ζωή ή την πολιτική δραστηριότητα, τουλάχιστον άμεσα. Γι’ αυτόν το λόγο, ακόμα κι ο τίτλος του έργου που παρουσιάζει το 392 ο Αριστοφάνης « Έκκλησιάζουααι», «οι γυναίκες, δηλαδή, που συνεδριάζουν ως Εκκλησία του Δήμου», αποτελεί κωμικό 5.

Οι γυναίκες των πιο φτωχών πολιτών ήταν κάποιες φορές υποχρεωμένες να βγουν από το σπίτι τους για να ασκήσουν ένα επάγγελμα, παραδείγματος χάρη να πωλήσουν κορδέλες στην αγορά, όπως η μητέρα του Ευξίθεου [Δημοσθένης, Κατ' Εύβουλίδου, 34-36]. Ο διάδικος δεν θα επέμενε τόσο στο γεγονός ότι μια τέτοια δραστηριότητα δεν είχε τίποτα ατιμωτικό, εάν δεν συγκρουόταν με την ισχυρή προκατάληψη που εξίσωνε τις γυναίκες που εργάζονταν έξω από τον οίκο με τις ξένες ή τις δούλες.

6.

«Εκείνες που δείχνουν τους μηρούς τους».

χΟίΝβΜ Α ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΑΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

23 9

στοιχείο. Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τις γυναίκες, μεταμφιεσμένες σε

άνδρες, να αποφασίζουν να εμπιστευτούν την εξουσία στις γυναίκες. Στα επιχειρήματα που αναπτύσσονται με κωμικό ύφος αναμειγνύονται παρα­

δοσιακά μισογυνιστικά αστεία και σκέψεις πιο σοβαρές: Εκείνες γνωρίζουν να συμπεριφέρονται καλύτερα αηό εμάς, και θα το απο­ δείξω [...]. Δεν θα τις δεις να διακινδυνεύουν κάνοντας καινοτομίες [...]. Κάθονται μπροστά από τη σχάρα τους και ψήνουν, όπως και πριν κουβα­ λούν φορτία στο κεφάλι, όπως και πριν γιορτάζουν τα Θεσμοφόρια, όπως και πριν ψήνουν τα γλυκίσματα τους, όπως και πριν τυραννούν τους συζύ­ γους τους, όπως και πριν βάζουν εραστές στο σπίτι τους, όπως και πριν αγοράζουν κρυφά λιχουδιές για τον εαυτό τους, όπως και πριν■αγαπούν το δυνατό κρασί, όπως και πριν τους αρέσει να έχουν παράνομες ερωτι­ κές σχέσεις, όπως και πριν. Εμπρός, άνδρες, να παραδώσουμε την πόλη σε εκείνες χωρίς να μακρηγορούμε και να αναρωτιόμαστε τι πρόκειται να κάνουν, αλλά να τις αφήσουμε απλά να κυβερνούν, και να σκεπτόμαστε μόνο ότι έχουν γιους, και ότι, αρχικά, θα επιθυμήσουν να σώσουν τη ζωή των στρατιωτών μας· έπειτα, για τα τρόφιμα, ποιος θα φρόντιζε να τα στεί­ λει γρηγορότερα από μια μητέρα; [στ. 214-235]

Η Πραξαγόρα επικαλέστηκε τις αρετές των γυναικών στις οικιακές ασχο­ λίες, όταν ήθελε να τους εμπιστευτούν την εξουσία. Στη συνέχεια του έργου, οι γυναίκες, κύριες της εξουσίας, αποφασίζουν να καθιερώσουν την κοινοκτημοσύνη των αγαθών και των γυναικών. Η γυναικοκρατία συνοδεύεται από την καταστροφή του οίκου. Μερικά έτη αργότερα, ο Πλάτων στην Πολιτεία (που έχει συνταχθεί γύρω στο 380) προτείνει να γίνουν δεκτές μερικές γυναίκες μεταξύ των φυλάκων που είναι επιφορτισμένοι να υπερασπίζονται την πόλη και μετα­ ξύ των φιλοσόφων που αναλαμβάνουν να τη διοικούν. Βεβαίως, παραδέ­ χεται ο Σωκράτης, υπάρχει διαφορά μεταξύ της φύσης των ανδρών και των γυναικών, όπως υπάρχει διαφορά και μεταξύ της φύσης των φαλα­ κρών και των δασύτριχων κι όμως δεν θα περνούσε από το μυαλό κανε­ νός να επιτρέψει στους φαλακρούς να ασκούν το επάγγελμα του υποδη­ ματοποιού και να το απαγορεύσει στους δασύτριχους [ν.454ο]· δεν πρέ­ πει φυσικά να λάβουμε υπόψη μας παρά μόνο τις διαφορές στην ικανό­ τητα που συνδέονται με τη συγκεκριμένη λειτουργία. Η μόνη συγκεκριμέ­

240

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. Α Ι[ΐ\ Α

νη διαφορά ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα, είναι ότι «η γυναίκα γεννά ενώ ο άνδρας γονιμοποιεί» [454β]. Δεν υπάρχει τίποτα σ’ αυτό που να δικαιολογεί ένα διαχωρισμό των κοινωνικών και πολιτικών ρόλων: Δεν υπάρχει στη διοίκηση της πόλης καμιά εργασία κατάλληλη για τη γυναίκα επειδή είναι γυναίκα ούτε για τον άνδρα επειδή είναι άνδρας·αλλά καθώς οι φυσικές ικανότητες είναι μοιρασμένες με τον ίδιο τρόπο μεταξύ των δύο φύλων, σύμφωνα με τη φύση η γυναίκα μετέχει σε όλες τις λει­ τουργίες της πόλης, όπως κι ο άνδρας. [455ϋ]7

Υπάρχουν γυναίκες που έχουν ταλέντο στη γυμναστική και τον πόλεμο, και υπάρχουν γυναίκες φιλόσοφοι. Στην Πολιτεία, όπως και στις Έκκλη-

σιάζουσες, η πρόσβαση κάποιων γυναικών στις στρατιωτικές και πολιτι­ κές δραστηριότητες συνδέεται με την κατάργηση της οικογένειας και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας στην τάξη των φυλάκων. Η γυναίκα είναι ακόμα λιγότερο περιορισμένη στον οίκο, καθώς δεν υπάρχει πια οίκος. Είναι μία από τις βασικές κατηγορίες που προσάπτει ο Αριστοτέλης στην πλατωνι­ κή πολιτεία της Πολιτείας [Πολιτικά, 11.4-5/12626-12633]. Αν και η άμεση συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική δεν εμφανίζε­ ται παρά μόνο στις ουτοπίες, η έμμεση πολιτική επιρροή των γυναικών -ή τουλάχιστον κάποιων γυναικών- μπορεί μερικές φορές να είναι σημαντι­ κή. Ο Απολλόδωρος, στον Κατά Νέαφας, εφιστά την προσοχή των δικα­ στών εναντίον μιας απόφασης που ευνοεί την εταίρα Νέαιρα: πώς θα δικαιολογήσουν την ψήφο τους στις συζύγους τους, όταν θα επιστρέψουν στο σπίτι; [§110]. Σχηματίζουμε την εντύπωση ότι κάποιες γυναίκες ήταν ενήμερες για την πολιτική και δικαστική επικαιρότητα, και ότι οι άνδρες θα έπρεπε να λογοδοτήσουν σε εκείνες για την ψήφο τους. Οι Σπαρτιάτες, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, αφήνονταν να άρχονται σε τέτοιο σημείο

7.

Ο Πλάτων, ωστόσο, προσθέτει: «Αλλά η γυναίκα είναι σε όλες τις λειτουργίες της πόλης κατώτερη από τον άνδρα». Αυτός ο περιορισμός δεν αποτελεί παρά μια παραδοχή περιορισμένης εμβέλειας σε ό,τι θα εμφανιστεί τον 4ο αιώνα ως απόδει­ ξη. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, υπάρχουν διαφορές μόνο στο βαθμό των ικανοτήτων μεταξύ των γυναικών και των ανδρών πολεμιστών, όπως και μεταξύ των ανδρών και των γυναικών φιλοσόφων, ενώ υπάρχει μια ριζική διαφορά φύσης ανάμεσα στους παραγωγούς (άνδρες και γυναίκες) και τους φύλακες (άνδρες και γυναίκες).

ΚΟ ΙΝ Ω Ν ΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

241

απότις γυναίκες τους που θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς «ποια δια­ φορά υπάρχει πρακτικά ανάμεσα σε μια διακυβέρνηση που ασκείται από γυναίκες και μια διακυβέρνηση που ασκείται από άνδρες που εξουσιάζο­ νται οι ίδιοι από τις γυναίκες τους;» [Πολιτικά, 11.9/1269b.32-35].

Μεταξύ των ελεύθερου ανδρών: πολίτες και μη πολίτες Είναι πιθανόν ότι σε κάποιες μικρές δημοκρατικές πόλεις, που ζούσαν με σχετική αυτάρκεια, σχεδόν όλοι οι ελεύθεροι άνδρες ήταν πολίτες. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι σε όλες τις ελληνικές κοινωνίες του 4ου αιώνα που μας είναι γνωστές από τις πηγές υπάρχουν κατηγορίες ελεύθερων ανδρών που δεν απολαμβάνουν το δικαίωμα του πολίτη. Η νομική θέση των ξένων κατοίκων ή μετοίκων8 είναι εκείνη που μας είναι καλύτερα γνω­ στή χάρη στις αθηναϊκές πηγές. Συμβαίνει, όμως, και οι ελεύθεροι κάτοι­ κοι των περιφερειακών κωμών να τίθενται στο περιθώριο της πόλης (αυτή είναι κυρίως η περίπτωση των λακεδαιμόνιων περίοικων). Επιπλέον, πολ­ λοί ελεύθεροι άνδρες μπορεί να αποκλείονται από την ομάδα των πολιτών εξαιτίας της διαγωγής τους, του επαγγέλματος τους και κυρίως της φτώ­ χειας τους: ο αριθμός των φτωχών που αποκλείονται έτσι είναι ιδιαίτερα σημαντικός, όταν το πολίτευμα μιας πόλης είναι ολιγαρχικό. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ο πολίτης προσδιορίζεται από τη συμμετοχή στην πολιτική εξουσία και την απονομή της δικαιοσύνης [Πολιτικά, 111.1/ 12753.22], από τα οποία αποκλείονται φυσικά οι μέτοικοι. Οι αθηναίοι πολί­ τες έχουν επίσης σημαντικά οικονομικά προνόμια: το δικαίωμα να κατέ­ χουν γη και να επωφελούνται από τις διανομές σιταριού, το θεωρικόν (το ταμείο των θεαμάτων) και τους μισθούς, τις αποζημιώσεις, δηλαδή, για την άσκηση κάποιου αξιώματος. Στην πλειοψηφία τους, οι μέτοικοι, στερημέ­ νοι από την έγγειο ιδιοκτησία (εκτός εάν έχουν λάβει, κατ’ εξαίρεση, το προνόμιο της έγκτήσεως), αφοσιώνονται στη βιοτεχνία και το εμπόριο. Κάθε μέτοικος οφείλει να πληρώνει έναν προσωπικό φόρο ύψους μιας

8.

Η ετυμολογία του όρου συζητείται. Κάποιοι θεωρούν ότι οι μέτοικοι είναι «εκείνοι που ζουν μαζί με τους πολίτες (οίκοϋν μετά τών πολιτών)» και άλλοι ότι είναι «εκείνοι που έχουν αλλάξει κατοικία (μετά-οίκοΰν, μετοικούν)», εν ολίγοις «οι μετανάστες». Η δεύτερη ετυμολογία φαίνεται πιθανότερη.

242

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙ

δραχμής ανά μήνα, το μετοίκιον οι μέτοικοι, όπως κι οι ξένοι έμποροι πρέπει να πληρώνουν το φόρο του ξενικού για να πωλούν στην αγορά' Επιπλέον, οι πλούσιοι μέτοικοι συμβάλλουν, κατά ένα έκτο, στην καταβο­ λή της εισφοράς (το θεωρητικά έκτακτο φόρο στο κεφάλαιο, που προορί­ ζεται για τη χρηματοδότηση των στρατιωτικών δαπανών) ■συμμετέχουν σε όλες τις λειτουργίες - εκτός από την τριηραρχία. Οι Αθηναίοι χορηγούν σε κάποιους μέτοικους το προνόμιο της ισοτέλειας, της φορολογικής δηλα­ δή ισότητας με τους πολίτες: μπορούμε από αυτό να συνάγουμε ότι η φορολογική επιβάρυνση των μετοίκων είναι κανονικά πολύ μεγαλύτερη. Ανάλογα με την περιουσία τους, οι μέτοικοι μπορούν να στρατευτούν είτε στο πεζικό είτε στο στόλο: παρόλο που δεν είναι πολίτες, μετέχουν στην άμυνα της πόλης. Θα μπορούσαμε να πούμε, σχηματοποιώντας λίγο, ότι οι μέτοικοι, χωρίς να έχουν τα δικαιώματα των πολιτών, έχουν όλες τις υπο­ χρεώσεις τους - και κάποιες άλλες που βαραίνουν αποκλειστικά εκείνους. Τον 4ο αιώνα, η ομάδα των αθηναίων πολιτών τείνει να γίνει μια κλει­ στή κάστα. Την επαύριο της αποκατάστασης της δημοκρατίας το 403, ο Θρασύβουλος θέλησε να χορηγήσει πολιτικά δικαιώματα στους μέτοι­ κους που είχαν πολεμήσει εναντίον των Τριάκοντα, αλλά ο Αρχίνος τον οδήγησε στο δικαστήριο με την κατηγορία της παρανομίας (γραφή παρα­

νόμων) και κέρδισε τη δίκη. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα, η παρα­ χώρηση πολιτικών δικαιωμάτων γίνεται μόνο κατ’ εξαίρεση: οι κύριοι απο­ δέκτες είναι ξένοι ηγεμόνες και μερικοί τραπεζίτες, όπως ο Πασίων ή ο Φορμίων. Το 403, επιπλέον, ο νόμος του Περικλή που περιόριζε το δικαίω­ μα του πολίτη μόνο στα παιδιά που γεννιόνταν από δύο αθηναίους γονείς τίθεται ξανά σε ισχύ: εκείνοι που έχουν γεννηθεί μετά το 403 από έναν πολίτη και μία ξένη αποκλείονται από το πολιτικό σώμα. Κάποια χρονική στιγμή μεταξύ της αποκατάστασης της δημοκρατίας και της δίκης στην οποία εκφωνήθηκε ο λόγος Κατά Νέαιρας (γύρω στο 340), χωρίς να γνω­ ρίζουμε πότε ακριβώς, οι μεικτοί γάμοι είναι εντελώς απαγορευμένοι. Οι ξένοι παραβάτες γίνονται δούλοι, ενώ ο αθηναίος σύζυγος μιας ξένης τιμωρείται με ένα πρόστιμο 1.000 δραχμών [Κατά Νέαιρας, 16]. Αυτός ο αυστηρός νόμος επιβάλλει στους Αθηναίους μια στενά αστική ενδογαμία και καταφέρνει να διαχωρίσει την παραδοσιακή ομάδα των πολιτών από αυτήν των μετοίκων. Η ομάδα των αθηναίων μετοίκων είναι αρκετά ετερογενής: περιλαμβάνει

Κ0 1 Ν0 ΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

243

ξένους εμπόρους που οι επιχειρήσεις τους τους φέρνουν στον Πειραιά για μερικούς μήνες (μόλις η παραμονή του ξένου φθάσει τον ένα μήνα, είναι υποχρεωτική η παρουσίαση ενός αθηναίου εγγυητή -του προστάτου- και η εγγραφή του ως μετοίκου που κατοικεί σε ένα δήμο), καθώς και απελεύθε­ ρους, αλλά και απογόνους οικογενειών εγκατεστημένων στην Αθήνα εδώ και γενιές (πρόκειται για εκείνους οι πρόγονοι των οποίων δεν είχαν την ευκαιρία να πολιτογραφηθούν από τον Κλεισθένη, ή έφθασαν αργότερα). Η φειδωλότητα των Αθηναίων στην παραχώρηση του δικαιώματος του πολίτη και η θέλησή τους να διαχωρίσουν πλήρως τους πολίτες από τους υπόλοιπους, δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι θεωρούσαν τους μέτοι­ κους ανεπιθύμητους. Αντίθετα, φαίνεται ότι, κατά τον 4ο αιώνα, προσπά­ θησαν να προσελκύσουν στην Αθήνα όσο το δυνατόν περισσότερους μέτοικους, για λόγους που δεν είναι δύσκολο να εικάσουμε. Πρόκειται για ανθρώπους που δεν κοστίζουν τίποτα στο κράτος, που πληρώνουν φόρους και συμβάλλουν με τη δραστηριότητά τους στην αύξηση των εσό­ δων της πόλης - κυρίως αυτών που προέρχονται από τελωνειακούς δασμούς. Το δεύτερο κεφάλαιο της πραγματείας Πόροι ή Περί προσόδων του Ξενοφώντα (γύρω στο 355) είναι εξολοκλήρου αφιερωμένο στους μέτοικους: για να τους προτρέψουν να εγκατασταθούν στην Αθήνα -και να παραμείνουν εκεί-, ο Ξενοφών προτείνει να τους επιτρέψουν την από­ κτηση εδαφών για την κατασκευή των σπιτιών τους, να απαλλάξουν από στρατιωτικές επιχειρήσεις εκείνους9 που υπηρετούν ως οπλίτες και να κάνουν δεκτούς τους πιο πλούσιους στο ιππικό (γεγονός που θα αποτε­ λούσε για εκείνους δείγμα τιμής).

9.

Ο Ξενοφών κάνει την πρόταση αυτή επιδιώκοντας να αφήσουν τους μέτοικους να στραφούν απερίσπαστοι στις ασχολίες τους, αλλά και επιθυμώντας να μην αναμείξουν στο στρατό τους πολίτες με Φρύγες, Συρίους και άλλους βαρβάρους κάθε εθνικότητας «επειδή πολλοί από τους μέτοικους μας είναι άνθρωποι τέτοιας κατα­ γωγής» [11.3]. Σε αυτό το κείμενο που έχει στόχο να ενθαρρύνει την άφιξη μετοίκων, σημειώνουμε ότι ο Ξενοφών προσπαθεί επίσης να δώσει έμφαση στον κατα­ μερισμό των καθηκόντων ανάμεσα στους μέτοικους και τους πολίτες: στους πρώ­ τους η οικονομική δραστηριότητα, στους δεύτερους η πολιτική και ο πόλεμος. Η περιφρόνηση του Ξενοφώντα για τους μέτοικους από την ανατολή είναι φανερή1 γνωρίζει ότι είναι απαραίτητοι για την Αθήνα, αλλά προτείνει μέτρα ικανά να προ­ σελκύσουν τους πιο «άξιους» μέτοικους [11.6], δηλαδή Έλληνες.

244

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝ*

Οι διαθέσεις των Αθηναίων, αλλά και το συμφέρον τους, που είχε γίνε! πλήρως αντιληπτό, εξηγεί την υποδοχή που επεφύλασσαν στους μέτοι­ κους και τους σχετικά ευνοϊκούς όρους που τους προσέφεραν: οι μέτοικοι είχαν πρόσβαση στα δικαστήρια, συμμετείχαν στις δημόσιες εορτές και, κάποιοι από αυτούς, στα ιδιωτικά συμπόσια. Κάποιοι μέτοικοι ήταν λογογράφοι και διδάσκαλοι της ρητορικής (ο Λυσίας, ο Ισαίος και ο Δείναρχος για παράδειγμα)- ένας μέτοικος, ο Αριστοτέλης, ίδρυσε μάλιστα στην Αθήνα φιλοσοφική σχολή. Αυτήν, όμως, την πολύ φιλόξενη στάση της αθηναϊκής δημοκρατίας προς τους ξένους δεν την συμμερίζονταν όλοι οι Έλληνες. Στην ίδια την Αθήνα, οι Τριάκοντα είχαν επιτεθεί σε μέτοικους, από απληστία και ξενο­ φοβία συγχρόνως. Στη Σπάρτη, οι απελάσεις ξένων (ξενηλασίες) ήταν πολύ γνωστές. Όσο για τον Πλάτωνα των Νόμων, δέχεται τους μέτοικους στην πόλη γιατί ασκούν τα επαγγέλματα εκείνα που είναι ανάξια των πολι­ τών (όπως αυτό του καταστηματάρχη), αλλά περιορίζει την παραμονή τους στα είκοσι έτη (στο τέλος αυτής της χρονικής περιόδου πρέπει να φύγουν και να εγκατασταθούν αλλού: Νόμοι VIII.850^· ο Πλάτων θέτει επίσης όριο στην περιουσία των μετοίκων: εάν φθάσουν στο επίπεδο πλούτου της τρίτης τιμοκρατικής τάξης, θα πρέπει να εγκαταλείψουν την πόλη, διαφορετικά θα καταδικαστούν σε θάνατο [Νόμοι, ΧΙ.915Ι)]. Όσον αφορά τις κοινότητες των περίοικων τις οποίες συναντάμε στην επι­ κράτεια των Λακεδαιμονίων, αλλά και στην Αργολίδα, την Κρήτη, τη Θεσ­ σαλία και τη Λυκία (ο παραπάνω κατάλογος δεν είναι πλήρης), η νομική τους θέση ποικίλλει και βρίσκεται ανάμεσα σε αυτήν των υποδουλωμένων καλλιεργητών και αυτήν των μικρών πόλεων που βρίσκονται υπό την κυριαρχία κάποιου ισχυρού γείτονα- επιπλέον, είναι αξιοπρόσεκτο ότι τα τρία φαινόμενα (η ύπαρξη Ειλώτων, η παρουσία περίοικων και οι άνισες συμμαχίες) απαντώνται συχνά ταυτόχρονα (κυρίως στη νότια Πελοπόννη­ σο και τη Θεσσαλία). Οι περίοικοι δεν είναι ξένοι, είναι αυτόχθονες της περιφέρειας μιας πόλης: όταν η επικράτεια μιας πόλης δεν είναι ομοιογενής, οι κάτοικοι των συνοριακών περιοχών μπορεί να έχουν κατώτερη νομική θέση. Κάποιοι περίοικοι έχουν ορισμένα πολιτικά δικαιώματα (στην περίφημη τρίγλωσση στήλη της Ξάνθου, η απόφαση της πόλης για την ίδρυση μιας νέας

ΚΟΙΝΟΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

245

λατρείας εισάγεται με την έκφραση: «αποφάσισαν οι Ξάνθιοι και οι περίοικ0ι„). Ακόμα κι εκείνοι που δεν έχουν καμιά συμμετοχή στη λήψη πολιτι­ κών αποφάσεων, όπως οι περίοικοι της Σπάρτης, θεωρείται ότι είναι μέρος της κοινότητας με την ευρεία έννοια: οι περίοικοι είναι Λακεδαιμό­

νιοι, και αποτελούν, στο πλευρό των Σπαρτιατών, τμήμα του τακτικού στρατού της πόλης, της φρουράς. Το φαινόμενο των περίοικων αποτελεί, τον 4ο αιώνα, κληρονομιά της αρχαϊκής εποχής. Σε κάποιες περιοχές, όπως η Θεσσαλία, η κατάσταση των παλαιών περίοικων τείνει να προσεγγίσει αυτήν του πλήρους μέλους της κοινότητας. Από την άλλη, όμως, κάποιες προσαρτήσεις μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση νέων περίοικων: ενώ τα εδάφη του Ωρωπού μετατρέπονται σε αθηναϊκά εδάφη, οι κάτοικοι του Ωρωπού δεν γίνονται αθηναίοι πολίτες, και η θέση τους είναι ανάλογη με αυτήν των περίοικων (ακόμα και αν δεν χρησιμοποιείται ο συγκεκριμένος όρος)10. Κανένα κείμενο του 4ου αιώνα δεν καταγγέλλει ως αυθαίρετη τη διά­ κριση ανάμεσα στους μέτοικους και τους πολίτες. Εάν πολλοί Αθηναίοι του 6ου και 5ου αιώνα επαίρονταν για την ξενική καταγωγή τους, φαίνεται ότι η απόδειξη της ιδιότητας του πολίτη με το επιχείρημα της αυτοχθονίας επιβάλλεται στην αθηναϊκή ιδεολογία από τον 4ο αιώνα: φαίνεται εύλογο οι ξένοι και οι απόγονοι ξένων να μένουν εκτός του πολιτικού σώματος. Η κατώτερη νομική θέση που επιβάλλεται στους περίοικους φαίνεται πολύ περισσότερο κατακριτέα: ο Ισοκράτης κατηγορεί τους Σπαρτιάτες ότι κακομεταχειρίζονταν συμπολίτες τους [Παναθηναϊκός, 177], Στη δημοκρατική Αθήνα των ετών 403-322, αρκεί να έχει κάποιος προγό­ νους πολίτες για να είναι πολίτης. Στον Κατ’ Εύβουλίδου λόγο του Δημο­ σθένη εκθέτονται με σαφήνεια οι αποδείξεις για την πολιτεία του Ευξίθεου: ο πατέρας του είναι Αθηναίος, η μητέρα του είναι επίσης Αθηναία, είχε γίνει δεκτός στις βασικές κοινότητες της αθηναϊκής δημοκρατίας, τη φρατρία και το δήμο. Κάποια πολιτεύματα ολιγαρχικής τάσης προσθέτουν και άλλες προϋποθέσεις εκτός από το να κληρονομήσει κάποιος το δικαίωμα του πολίτη. Σε πολλές πόλεις, κάποιοι ελεύθεροι αυτόχθονες αποκλείονται

10. Υιοθετώ εδώ μια πρόταση του F. Gschnitzer, Abhängige Orte im griechischen Altertum, 1958, σ. 82-85 (σχετικά με τον Ωρωπό τον 5ο αιώνα).

246

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΛΙΩΝα

από το πολιτικό σώμα εξαιτίας του επαγγέλματος τους (στη Θήβα εκείνοι που ασκούν κάποιο επάγγελμα δεν γίνονται δεκτοί μεταξύ των πολιτών, παρά μόνο αφού έχουν αποσυρθεί από τις ασχολίες τους για δέκα έτη), ή επειδή η περιουσία τους δεν ξεπερνά ένα συγκεκριμένο τίμημα11. Ο αποκλεισμός αυτών των αυτόχθονων μη πολιτών είναι λιγότερο ακραίος από αυτόν των αθηναίων μετοίκων, καθώς συμβαίνει κάποιοι από αυτούς να γίνονται πολίτες αφού έχουν αλλάξει απασχόληση ή έχουν πλουτίσει1 επιπλέον, αυτός ο αποκλεισμός αποκρύπτεται μερικές φορές με την απόδοση του τίτλου του πολίτη σε όλους τους αυτόχθονες, είτε έχουν είτε δεν έχουν πρόσβαση στην ανάληψη πολιτικών αξιωμάτων. Κάποιοι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν προτείνει να διακρίνουμε δύο τύπους πολιτών στην Ελλάδα: τους «ενεργούς πολίτες» που απολάμβαναν συγ­ χρόνως αστικά και πολιτικά δικαιώματα, και τους «παθητικούς πολίτες» που απολάμβαναν μόνο αστικά δικαιώματα - παραδείγματος χάρη το δικαίωμα της εγγείου ιδιοκτησίας, το δικαίωμα του γάμου, την πρόσβαση στα δικαστήρια. Το «αστικό σώμα» θα ήταν συχνά πιο ευρύ από το «πολι­ τικό σώμα». Αυτή η διάκριση αποδίδει αρκετά καλά την πραγματικότητα κάποιων διφορούμενων καταστάσεων των ολιγαρχικών πόλεων, αλλά έχει το μειονέκτημα ότι εισάγει μια έννοια εντελώς απούσα από την ελληνική σκέψη (ένας πολίτης που δεν είναι κοινωνός της πολιτείας αποτελεί αντί­ φαση όρων) και καθιστά κοινό τόπο κάτι που οι Έλληνες θεωρούσαν ως ανωμαλία. Στα μάτια των ελλήνων δημοκρατικών, οι αυτόχθονες που στε­ ρούνταν πολιτικών δικαιωμάτων ήταν άτιμοι, στερημένοι μιας ιδιότητας που τους ανήκε εκ γενετής. Ο Ισοκράτης, αναφερόμενος στην ίδια ομάδα, αγανακτεί που κάποιοι ολιγαρχικοί μεταχειρίζονται τους συμπολί­ τες τους ως μέτοικους [Πανηγυρικός, 105]. Οι Έλληνες δεν φαίνεται να είχαν συλλάβει ποτέ την ιδέα του πολίτη χωρίς δικαίωμα ψήφου (civitas sine suffragio).

11.0 υποβιβασμός των Σπαρτιατών, που δεν μπορούσαν να πληρώσουν το μερίδιό τους στα συσσίτια, στην κατάσταση των Ύπομειόνων μοιάζει με αυτό τον τελευταίο ολι­ γαρχικό τύπο διάκρισης. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ παραπάνω, σ. 31-32.

I

I

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Κ Α Ι ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

247

ίΐΧούοιοι και φτωχοί στην Αθήνα τον 4ο αιώνα Οι πλούσιοι Για έναν αθηναίο πολίτη του 4ου αιώνα, το να είναι «πλούσιος» είναι κάτι συγκεκριμένο και επίσημο: σημαίνει ότι είναι μέλος των ομάδων που υπό­ κεινται σε κάποιες φορολογικές υποχρεώσεις και κάποιες λειτουργίες. Το 378, όταν ο Καλλίστρατος αναδιοργανώνει τη δημόσια οικονομία της Αθήνας, και ιδιαίτερα την είσπραξη της εισφοράς (του έκτακτου φόρου στην περιουσία σε καιρό πολέμου), κατανέμει τους Αθηναίους που είναι υπόχρεοι σε αυτόν το φόρο (ο αριθμός των οποίων δεν είναι με βεβαιότητα γνωστός) σε 100 συμμορίες, η καθεμία από τις οποίες αντι­ στοιχεί στο 1/100 του ολικού φορολογητέου ποσού. Επικεφαλής κάθε συμμορίας τοποθετούνται τρεις πολύ πλούσιοι Αθηναίοι, οι οποίοι ανα­ λαμβάνουν να προκαταβάλουν στο δημόσιο ταμείο το ποσό που οφείλει ολόκληρη η συμμορία12: συνολικά 300 Αθηναίοι υποχρεώνονται σε αυτή την προκαταβολή (αποκαλούμενη προεισφορά) η οποία απαιτεί την ύπαρ­ ξη σημαντικής οικονομικής επιφάνειας. Το 358-357, ο νόμος του Περίανδρου καθιερώνει και τριηραρχικές συμμορίες: οι 1.200 πλουσιότεροι Αθηναίοι κατανέμονται σε ομάδες, η καθεμία από τις οποίες αναλαμβάνει συλλογικά τη συντήρηση ίσου αριθ­ μού τριήρεων. Σύμφωνα με τον Δημοσθένη, το σύστημα που καθιερώθη­ κε από τον Περίανδρο ήταν συγχρόνως αναποτελεσματικό (εξαιτίας του ότι ήταν πολύπλοκο) και άδικο (καθώς οι πλουσιότεροι κάθε συμμορίας είχαν την τάση να επιβαρύνουν τους λιγότερο πλούσιους με το μεγαλύ­ τερο μέρος της δαπάνης)· το 340-339, ο ρήτορας πετυχαίνει να υιοθετη­ θεί μια μεταρρύθμιση που υποχρεώνει τους 300 πλουσιότερους πολίτες να αναλάβουν το μεγαλύτερο μέρος των εξόδων της τριηραρχίας. Φαίνεται ότι υπάρχουν στην Αθήνα δύο επίσημες «τάξεις που υπόκει­ νται στις λειτουργίες»: η ευρεία ομάδα των Χιλίων Διακοσίων και η στενή ομάδα των Τριακοσίων, πλούσιοι μεταξύ των πλουσίων. Η αριθμητική δύναμη αυτών των τάξεων ήταν σταθερή, αλλά η σύνθεσή τους μπορού­

12. Τα άλλα μέλη της συμμορίας καταβάλλουν έπειτα ό,τι οφείλουν σε εκείνους που έδωσαν την προκαταβολή. Το σημαντικό είναι ότι η πόλη δεν είναι αναγκασμένη να περιμένει. Βλ, παραπάνω, σ. 56-57.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙΩΝΑ

248

σε να ποικίλλει: εάν ένας Αθηναίος θεωρούσε ότι ο ίδιος είχε οριστεί άδικα να αναλάβει μια λειτουργία, ενώ ένας πλουσιότερος συμπολίτης του απέφευγε αυτή την υποχρέωση, μπορούσε να προκαλέσει τον τελευ­ ταίο να αναλάβει τη λειτουργία ή να δεχτεί μία ανταλλαγή των περιουσιών τους. Αυτή η διαδικασία, που αποκαλείται άντίδοαις, αποτελούσε ένα αποτελεσματικό μέσο κατά της φορολογικής απάτης. Είναι μάλλον απίθανο ο αθηναϊκός νόμος να είχε καθορίσει ένα επίπε­ δο περιουσίας, πάνω από το οποίο ένας πολίτης θα ανήκε στους 1.200 ή τους 300 (οι 1.200 και οι 300 ήταν απλώς οι πιο πλούσιοι)1 οι αναλυτικές μελέτες, όμως, που έγιναν από τον J.K . Davies έδειξαν ότι οι 300 έχουν όλοι μια περιουσία μεγαλύτερη των 3 ή 4 ταλάντων και οι 1.200 μια περιου­ σία μεγαλύτερη του ενός ταλάντου. Ας προσθέσουμε ότι και μεταξύ των 300 οι διαφορές στην περιουσία είναι σημαντικές: κάποιος Δίφιλος, μισθωτής των μεταλλείων, την καταδίκη του οποίου για απάτη πέτυχε ο ρήτορας Λυκούργος, είχε καταφέρει να συγκεντρώσει περιουσία 160 ταλάντων [Πλούταρχος, Βίοι των Δέκα Ρητόρων, 843 D], Οι σχετικά άφθονες πηγές που διαθέτουμε για τους εύπορους Αθη­ ναίους του 4ου αιώνα μάς επιτρέπουν να διακρίνουμε πώς έφτιαξαν κάποιοι από αυτούς την περιουσία τους, πώς τη διατήρησαν ή πώς την έχασαν. Μεταξύ των πλουσιότερων Αθηναίων υπάρχουν μερικοί μεγαλογαιοκτήμονες, ολόκληρη η περιουσία των οποίων αποτελείται από γαίες. Αυτή είναι η περίπτωση του Φαίνιππου: η ιδιοκτησία του έχει περίμετρο 40 στα­ δίων (7 χλμ.), κατέχει δάση, το ξύλο από τα οποία μεταφέρουν έξι όνοι καθ’ όλο το έτος, και έχει συγκομιδή περισσότερους από 1.000 μεδίμνους σιτα­ ριού (περίπου 525 εκατόλιτρο) και περισσότερους από 800 μετρητές κρα­ σιού (περίπου 280 εκατόλιτρο)13. Υπάρχουν όμως και πλούσιοι Αθηναίοι που δεν κατέχουν καθόλου γη (ο πατέρας του Δημοσθένη, που η περιου­ σία του φθάνει τα 14 τάλαντα, δεν κατέχει παρά μόνο μία έγγειο ιδιοκτη­ σία, την οικία του), αυτό όμως δεν συμβαίνει πολύ συχνά, επειδή η γη παραμένει το πιο περίβλεπτο περιουσιακό στοιχείο: ο τραπεζίτης Πασίων σπεύδει να αγοράσει μία ιδιοκτησία, μόλις αποκτά το δικαίωμα του πολίτη.

13. Δημοσθένης, Κατά Φαινίηπου § 5, 7 και 20. Είναι μάταιο να θελήσουμε να υπολο­ γίσουμε την έκταση της ιδιοκτησίας με βάση την περίμετρό της.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

249

Οι πλούσιοι Αθηναίοι έχουν συχνά ποικίλες πηγές εισοδημάτων: γεωρ­ γικές εκτάσεις που γενικά εκμισθώνονται, οικίες για εκμίσθωση στην πόλη, εργαστήρια δούλων, κεφάλαια που επενδύονται στο θαλάσσιο εμπόριο (το ρίσκο είναι μεγάλο, αλλά το κέρδος σημαντικό, περίπου στο 30%), πιστώσεις σε ιδιώτες, τραπεζικές επενδύσεις και, κυρίως από το 355, δικαιώματα εκμετάλλευσης στα μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου. Η περιφρόνηση προς τους βιοτέχνες και τους εμπόρους που έχουν πλουτί­ σει έχει μειωθεί πολύ. Ενώ ο Αριστοφάνης, μεταξύ των ετών 430 και 421, σατιρίζει ανελέητα τον «βυρσοδέψη» Κλέωνα, χλευάζοντας τη βαναυσό­ τητα και την άσχημη μυρωδιά του, ο Αισχίνης αναγνωρίζει απρόθυμα ότι δεν έχει τίποτα να προσάψει στην οικογένεια του πατέρα του Δημοσθένη [Κατά Κτησιφώντος, 171] ■εντούτοις, ο κοινωνικός κύκλος του πατέρα του Δημοσθένη, κατασκευαστή μαχαιριών και επίπλων, είναι ακριβώς ο ίδιος με εκείνον του Κλέωνα. Ακόμα περισσότερο, ο ίδιος ο Κλέων ανα­ φέρεται, στο corpus του Δημοσθένη, ως μία μεγάλη προσωπικότητα, του οποίου ο γιος δεν θα έπαιρνε ποτέ μια σύζυγο χωρίς προίκα [Κατά Βοιωτοϋ II, 25], Οι πλούσιοι βιοτέχνες έχουν γίνει πρόσωπα διακεκριμένα και αξιοσέβαστα. Πλάι σε αυτές τις θεμιτές πηγές πλουτισμού, πρέπει να προσθέσου­ με, όσον αφορά κάποιους στρατηγούς, τη λεία και το προϊόν των λεηλα­ σιών και, όσον αφορά κάποιους πολιτικούς άνδρες, τα «δώρα» και τη δια­ φθορά. Βαριές υποψίες βάραιναν, για παράδειγμα, τον Δημοσθένη, για τον οποίο λέγονταν και πολλά κακόβουλα ανέκδοτα όπως το εξής: όταν ένας υποκριτής επαίρονταν μπροστά του ότι είχε λάβει ένα τάλαντο για να παίξει σε μια τραγωδία, ο ρήτορας του αποκρίθηκε κυνικά ότι είχε μόλις κερδίσει πέντε φορές περισσότερα... για να παραμείνει απλά σιω­ πηλός [Ψευδο-Πλούταρχος, Βίοι των Δέκα Ρητόρων, 848 BJ. Προκύπτει πολύ καθαρά από τις μαρτυρίες των ρητόρων ότι υπάρχει καλή και κακή χρήση του πλούτου. Καλή χρήση είναι η αφιέρωσή του στην πόλη, η εκτέλεση πολλών λειτουργιών και εθελοντικών εισφορών (επιδόσεων), η καταβολή λύτρων για την απελευθέρωση αιχμάλωτων συμπολιτών, η καταβολή προίκας που θα επιτρέψει σε νεαρές φτωχές Αθηναίες να παντρευτούν, εν ολίγοις η ευεργεσία. Κακή χρήση αποτελεί η επίδειξη πολυτέλειας που έχει στόχο να ταπεινώσει τους φτωχότερους, πράγμα για το οποίο κατηγορεί ο Δημοσθένης τον αντίπαλό του Μειδία:

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. Α ΙΩ Νλ

250

Κατασκεύασε στην Ελευσίνα μία οικία τόσο μεγάλη που επισκιάζει όλα τα σπίτια της περιοχής- και παίρνει τη γυναίκα του μαζί του στα μυστήρια -και αλλού, όπου θελήσει- πάνω στο ζεύγος των δύο λευκών αλόγων του από τη Σικυώνα■έχει πάντοτε μαζί του τρεις ή τέσσερις άνδρες που τον συνοδεύουν, και προκαλεί όλο τον κόσμο στην αγορά, και μιλάει περιγρά­ φοντας ποτήρια, ρυτά, και φιάλες αρκετά δυνατά για να τον ακούν οι περα­ στικοί. [Κατά Μειδίου, 158]

Ο Αριστοτέλης, στο 1ο βιβλίο των Πολιτικών του [1.8-9/12563-12580], ασκεί κριτική σε μια άλλη συνήθη σε κάποιους πλουσίους συμπεριφορά, τη χρηματιστική: δηλαδή η αναζήτηση πλούτου όχι μόνο για την ευημερία που προσφέρει και τη γενναιοδωρία την οποία κάνει εφικτή, αλλά η απε­ ριόριστη συσσώρευση χρήματος. Η καταγγελία της πλεονεξίας κάποιων πλούσιων δεν είναι κάτι καινούργιο, καθώς απαντάται ήδη στα ποιήματα του Σόλωνα. Αυτό που είναι νέο στην κριτική του Αριστοτέλη είναι ότι η

χρηματιστική βασίζεται, σύμφωνα με εκείνον, σε μια διαστρεβλωμένη χρήση του νομίσματος, το οποίο σταματά να αποτελεί ένα απλό μέσο και γίνεται αυτοσκοπός. Είναι βέβαιο ότι τον 4ο αιώνα η ανάπτυξη της νομισματικής οικονο­ μίας, της πίστωσης και των τραπεζών προσφέρει στην κερδοσκοπία ένα ευρύ πεδίο δράσης. Ωστόσο, ο άνθρωπος του χρήματος -που δεν επιζητά ούτε τις τιμές ούτε την εξουσία- παραμένει στην αθηναϊκή κοινωνία, αλλά και γενικότερα στην ελληνική κοινωνία, ένας αρκετά περιθωριακός τύπος. Εάν ο πλούτος είναι ένας παράγοντας γοήτρου και επιρροής στην Αθήνα (πολλοί πολιτικοί ηγέτες είναι εύποροι), είναι, όμως, ένα πρόσκαι­ ρο πλεονέκτημα. Κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα, πολλές πλούσιες οικο­ γένειες χάνουν την περιουσία τους, μερικές φορές εξαιτίας των φορολο­ γικών βαρών ή κάποιας δίκης, πιο συχνά εξαιτίας του κατακερματισμού της περιουσίας λόγω της ύπαρξης πολλών κληρονόμων, λόγω κακής δια­ χείρισης ή εξαιτίας της επιλογής μιας πολιτικής σταδιοδρομίας με όλους τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί. Την ίδια στιγμή πλουτίζουν άλλες οικογένειες, με αποτέλεσμα η τάξη των ευπορών στην Αθήνα να διατη­ ρείται ως ομάδα κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα, με μια βαθιά, όμως, εσωτερική ανανέωση.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

251

Οι φτωχοί Λεν υπάρχει επίσημη ομάδα «φτωχών», παρόμοια με αυτή των «πλου­ σίων»14, αλλά κάποιες απόπειρες με στόχο την απομάκρυνση των φτωχό­ τερων από το πολιτικό σώμα μάς παρέχουν ενδιαφέροντα αριθμητικά στοιχεία. Το 403, λίγο μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ένας «μετριο­ παθής» πολιτικός, ο Φορμίσιος, πρότεινε να περιορίσουν το δικαίωμα του πολίτη μόνο σε εκείνους που κατείχαν έγγειο ιδιοκτησία. Η πρόταση του απορρίφθηκε, αλλά ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς αναφέρει ότι το αποτέ­ λεσμα ενός τέτοιου μέτρου θα ήταν να στερήσει από 5.000 πολίτες τα πολιτικά δικαιώματα [Περί άρχαίων Ρητόρων, Λυσίας 33]. Μεταξύ των 5.000 υπήρχαν κάποιοι ευκατάστατοι βιοτέχνες και έμποροι οι οποίοι διέ­ θεταν μόνο κινητή περιουσία, αλλά ως επί το πλείστον οι άνθρωποι που δεν διέθεταν γη ήταν άνθρωποι χωρίς πόρους. Το 322-321, μετά την αθηναϊκή ήπα στο τέλος του Λαμιακού πολέμου, ο Αντίπατρος επέβαλε ένα τιμοκρατικό πολίτευμα που περιόριζε το δικαίω­ μα του πολίτη μόνο σε εκείνους που κατείχαν περιουσία μεγαλύτερη από 2.000 δραχμές- μόνο 9.000 Αθηναίοι διατήρησαν τα πολιτικά τους δικαιώ­ ματα. Όσον αφορά τον αριθμό των αποκλεισμένων από το δικαίωμα του πολίτη, οι μαρτυρίες των πηγών διαφέρουν: ο Διόδωρος [XVIII.18] μιλά για 22.000 πολίτες που στερήθηκαν τα δικαιώματά τους, ο Πλούταρχος [Φωκίων, 28] για 12.000 μόνο. Ο Αντίπατρος κάλεσε τους Αθηναίους που στερούνταν πολιτικών δικαιωμάτων να μεταναστεύσουν στη Θράκη και ένα μέρος από αυτούς αναγκάστηκε να δεχτεί: είναι φανερό ότι η ζωή στην Αθήνα θα γινόταν αρκετά δύσκολη για πολλούς φτωχούς, αφού η απώλεια των πολιτικών δικαιωμάτων θα τους στερούσε τις αποζημιώσεις για τα αξιώματα (τους μισθούς) και τα επιδόματα από το ταμείο των θεα­ μάτων (το θεωρικό ι/). Ύστερα από μια πολύ σύντομη αποκατάσταση της δημοκρατίας, από το 319 μέχρι το 317, ο Δημήτριος ο Φαληρεύς εγκαθιστά στην Αθήνα ένα

14. Οι τέσσερις τάξεις με βάση τα τιμήματα που είχαν καθιερωθεί από τον Σόλωνα (πεντακοσιομέδιμνοι, 'ιππείς, ζευγίτες και θήτες) διατηρούνται τον 4ο αιώνα, αλλά οι διακρίσεις τείνουν να αμβλυνθούν.

252

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙΩΝ/1

νέο ολιγαρχικό πολίτευμα, λιγότερο στενό από αυτό του 322-321, καθώς το τίμημα καθορίστηκε στις 1.000 δραχμές. Εάν η περίφημη απογραφή που αναφέρεται από τον Κτησικλή15 είναι μεταγενέστερη της πολιτειακής μεταρρύθμισης, πράγμα που είναι πιθανό, ο αριθμός των Αθηναίων που διαθέτουν περισσότερες από 1.000 δραχμές είναι 21.00016 στα τέλη του 4ου αιώνα. Η σύγκριση αυτών των τριών αριθμών είναι αρκετά δύσκολη εξαιτίας του διαστήματος των ογδόντα ετών που μεσολαβεί ανάμεσα στον πρώτο (σχετικά με το σχέδιο του Φορμίσιου) και τους άλλους δύο. Φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα το πολιτικό σώμα της Αθήνας έχει γνωρίσει μικρή δημογραφική άνοδο - από 25.000 περίπου πολίτες την επαύριο του Πελοποννησιακού πολέμου σε λίγο περισσότερους από 30.000 το 322. Οι αθηναίοι πολίτες, στην πλειοψηφία τους, κατέχουν μια αρκετά μέτρια περιουσία: μικρότερη των 2.000 δραχμών τα δύο τρίτα από αυτούς, ενώ το ένα τρίτο μικρότερη των 1.000 δραχμών. Είναι πιθανόν κάποιοι αθηναίοι μικροϊδιοκτήτες να αναγκάστηκαν να πωλήσουν την έγγειο ιδιοκτησία τους κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα, αλλά ούτε η μαρ­ τυρία των ρητόρων, ούτε αυτή των επιγραφών δεν υποδεικνύει συγκέ­ ντρωση γαιών σε ευρεία κλίμακα κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Πολλοί φτωχοί Αθηναίοι λοιπόν είναι, όπως φαίνεται, μικροϊδιοκτήτες, ο κλήρος γης των οποίων αξίζει λιγότερο από 2.000 δραχμές, ή ακόμα και λιγότερο από 1.000 δραχμές. Η πλειοψηφία του αθηναϊκού δήμου, που αποτελείται από φτωχούς, ποικίλλει πολύ κοινωνιολογικά: περιλαμβάνει αγρότες, ημερομίσθιους γεωργούς, τεχνίτες, εργάτες (βάναυσους), ναύ­ τες, μικρούς καταστηματάρχες (κάπηλους), και πολλούς ανθρώπους που προσπαθούσαν να κερδίσουν τα προς το ζην με ποικίλες δραστηριότητες.

15. Fr.Gr.Hist. νούμ. 245, απ. 1. Βλ. παραπάνω, σ. 227. 16 Εάν δεχτούμε αυτά τον αριθμό, πρέπει, για να υπολογίσουμε τον αριθμό των πολι­ τών πριν από τις ολιγαρχικές μεταρρυθμίσεις του 322 και του 317, να προσθέσου­ με στις 21.000 που διαθέτουν περισσότερες από 1.000 δραχμές όλους εκείνους που δεν φθάνουν αυτό το τίμημα. Ένας τέτοιος συλλογισμός μάς οδηγεί να προ­ τιμήσουμε, όσον αφορά το 322-321, τη μαρτυρία του Διόδωρου από αυτήν του Πλούταρχου: υπήρχαν πιθανότατα 31.000 πολίτες στην Αθήνα πριν από την τιμοκρατική μεταρρύθμιση που επιβλήθηκε από τον Αντίπατρο, και όχι 21.000. Για άλλα επιχειρήματα υπέρ του αριθμού που παραδίδει ο Διόδωρος, βλ. Μ. Hansen, Demography and Democracy, Copenhagen, 1986.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

253

Δεν πρέπει να διαχωρίσουμε το δήμο του άστεως από το δήμο της υπαί­ θρου, καθώς πολλοί πολίτες καλλιεργούν κήπους σε μικρά αγροτεμάχια εκτός των τειχών, ενώ οι αγρότες των γειτονικών της Αθήνας κωμών έρχονται συχνά στην πόλη, κυρίως για να συμμετάσχουν στις συνεδριά­ σεις της εκκλησίας και τα δικαστήρια. Το ελληνικό λεξιλόγιο διακρίνει τους π λ ο ύ σ ιο υ ς που δεν έχουν την ανάγκη να εργαστούν για να ζήσουν, τους π έ ν η τ ε ς , που είναι αναγκασμέ­ νοι να εργάζονται και επομένως στερούνται ελεύθερου χρόνου, και τους π τω χ ο ύ ς , ενδεείς που υποχρεώνονται στην επαιτεία. Στη μάζα των πολι­ τών με μικρή περιουσία υπάρχει ένα πλήθος π ε ν ή τω ν με την αρχαιοελλη­ νική σημασία του όρου, οι οποίοι μόλις που καταφέρνουν να ζήσουν αφιε­ ρώνοντας σχεδόν όλο το χρόνο τους στον κλήρο γης ή τον πάγκο τους. Ωστόσο, πολλοί Αθηναίοι βρίσκονται σε μια άτυπη κατάσταση που μοιά­ ζει με αυτήν των π ε ν ή τω ν , επειδή αφιερώνουν ένα μέρος του χρόνου τους στην εργασία, μοιάζει όμως και με αυτήν των πλουσίων, καθώς διαθέτουν ελεύθερο χρόνο και αφιερώνουν πολλές ημέρες στην πολιτική, μοιάζει τέλος και με αυτήν των « π τω χ ώ ν » , των απόρων, καθώς η επιβίωσή τους είναι επισφαλής και βασίζεται σ ε αποζημιώσεις και επιδόματα που τους χορηγεί η πόλη. Ο αθηναϊκός δήμος που αποφασίζει για την πολιτική μιας από τις ισχυ­ ρότερες ελληνικές πόλεις απαρτίζεται ως επί το πλείστον από ανθρώπους των οποίων τα προς το ζην είναι επισφαλή και οι οποίοι ανησυχούν για την τ ρ ο φ ή τους (κυριολεκτικά, τη διατροφή τους). Αυτό το θεμελιώδες οικο­ νομικό δεδομένο εξηγεί εν μέρει την προσήλωση του δήμου στις κληρου­ χίες, τους μ ισ θ ο ύ ς και το θ ε ω ρ ικ ό ν .

Οι μεσαίες τάξεις Ανάμεσα στη μικρή μειονότητα των πλουσίων που έχουν κατανεμηθεί στις υπόχρεες σε λειτουργίες τάξεις των 300 και των 1.200 και τους 22.000 Αθη­ ναίους που έχουν περιουσία μικρότερη των 2.00017 δραχμών, εικάζουμε την ύπαρξη μιας μεσαίας ομάδας περίπου 8.000 ανθρώπων, βιοτεχνών, εμπόρων και κυρίως γεωργών σχετικά εύπορων. Αυτές οι μεσαίες τάξεις, τις οποίες παρουσίαζε κατά προτίμηση στα έργα του ο Αριστοφάνης στα 17. Εάν δεχτούμε τον αριθμό που παραδίδει ο Διόδωρος XVI11.18. Βλ. παραπάνω, σ. 251.

254

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΛΙΩΝ α

τέλη του 5ου αιώνα, δεν καταλαμβάνουν τόσο σημαντική θέση στις πηγές του 4ου αιώνα. Οι ιδιωτικοί δικανικοί λόγοι είναι στην πλειοψηφία τους γραμμένοι για πλούσιους ανθρώπους που βρίσκονται σε διαμάχη με επί­ σης πλούσιους αντιπάλους. Στις πολιτικές αναλύσεις του Ισοκράτη ή του Δημοσθένη, γίνεται λόγος μόνο για πλούσιους και φτωχούς. Η αντίθεση μεταξύ των οπλιτών που έχουν τα μέσα για να αποκτήσουν τα όπλα τους και της μάζας των ερετών, η οποία είχε παίξει έναν σημαντικό ρόλο κατά τον 5ο αιώνα, εξασθένησε πολύ κατά τον 4ο αιώνα. Υπό τη διοίκηση του Λυκούργου (338-324) τουλάχιστον, όλοι οι νέοι Αθηναίοι λαμβάνουν κατά τη διάρκεια της έφηβείας τους (στρατιωτική υπηρεσία από τα 18 μέχρι τα 20 έτη) μια εκπαίδευση ως οπλίτες: το κράτος παρέχει σε όλους μία στρογγυλή ασπίδα και ένα δόρυ [’Αριστοτέλης, 'Αθηναίων Πολιτεία, 42.34], Η διάκριση ανάμεσα σε μεσαίες τάξεις και τάξεις φτωχών δεν θα εμφανιστεί ξανά στο προσκήνιο παρά μόνο κατά τη διάρκεια των ολιγαρ­ χικών μεταρρυθμίσεων που επιβάλλονται από τον Αντίπατρο το 322. Στο τέλος αυτής της ανάλυσης της αθηναϊκής κοινωνίας, πρέπει να υπο­ γραμμιστούν δύο στοιχεία μείζονος σημασίας: 1. Νομική θέση, επάγγελμα και επίπεδο περιουσίας δεν συμπίπτουν καθόλου. Έτσι, υπάρχουν μεταξύ των βιοτεχνών πολίτες, μέτοικοι και δούλοι1κάποιοι βιοτέχνες είναι πολύ πλούσιοι, άλλοι φτωχοί και άλλοι έχουν μέτρια περιουσία. 2. Οι διαφορές περιουσίας στους κόλπους της αθηναϊκής κοινωνίας του 4ου αιώνα είναι σημαντικές (σε αναλογία ένα προς χίλια ανάμεσα στον Δίφιλο και τους πιο φτωχούς πολίτες). Η αθηναϊκή δημοκρατία ανέχε­ ται μεγάλες κοινωνικές ανισότητες.

Μ π ορού μ ε να μιλήσουμε για μ ια ο ικ ονομική και κοινωνική κρίση κ α τά τον 4ο αιώ να; Η περίπτωση της Αθήνας Κάποιοι ιστορικοί θεώρησαν ότι μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί γεωργοί αναγκάστηκαν να πωλήσουν τις γαίες τους σε χαμηλές τιμές για να εγκατασταθούν στην πόλη- θεωρήθηκε, επίσης, κάποιες φορές ότι

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Κ Α Ι ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

255

κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα και άλλοι γεωργοί θα αναγκάστηκαν να χρεωθούν και να υποθηκεύσουν τις γαίες τους. Για την τεκμηρίωση αυτών των απόψεων ορισμένες φορές παρατίθεται ένα απόσπασμα από τον Ο ικονομικό του Ξενοφώντα [ΧΧ.22-26]: ο πατέρας του Ισχόμαχου πλούτι­

σε αγοράζοντας γαίες, η καλλιέργεια των οποίων είχε διακοπεί. Πρέπει να διευκρινίσουμε ότι ο πατέρας του Ισχόμαχου μεταττωλούσε αυτές τις γαίες, αφού τις έθετε πάλι σε καλλιέργεια1πρόκειται βέβαια για κερδο­ σκοπία, αλλά δεν θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι οδηγεί σε συγκέ­ ντρωση της εγγείου ιδιοκτησίας. Από την άλλη, οι στήλες των υποθηκών (όροι) που βρίσκονται στην Αττική κατά τον 4ο αιώνα δεν έχουν καμιά

σχέση με οποιοδήποτε χρέος φτωχών γεωργών: ο Μ.Ι. Finley έχει απο­ δείξει ότι οι σχετικές γαίες ήταν σχετικά μεγάλες σε έκταση και ότι εκεί­ νοι που τις υποθήκευαν ήταν πλούσιοι Αθηναίοι που είχαν εκείνη τη στιγ­ μή ανάγκη ρευστοποίησης, για να εκτελέσουν παραδείγματος χάρη μια λειτουργία ή να προικίσουν την κόρη τους. Η υπόθεση σύμφωνα με την οποία η Απική γνώρισε σοβαρή αγροτική κρίση τον 4ο αιώνα δεν στηρί­ ζεται από καμία πηγή. Ο μεγάλος ρώσος ιστορικός Μ. Rostovtzeff υποστήριξε ότι η Αθήνα μπορεί να γνώρισε μια οικονομική κρίση που σχετιζόταν με την πτώση των εξαγωγών της: η Ιταλία και η νότια Σκυθία, εισαγωγείς της αττικής κερα­ μικής, ανέπτυξαν τον 4ο αιώνα τα δικά τους εργαστήρια. Πρέπει αρχικά να παρατηρήσουμε ότι, εάν τα προϊόντα της κεραμικής αποτελούν τα γνωστότερα προϊόντα που παράγει η Αττική, αυτό δεν σημαίνει ότι όλες οι βιοτεχνικές εργασίες της γνώρισαν την ίδια εξέλιξη. Προπαντός, ακόμα και αν έλαβε πραγματικά χώρα αυτή η πτώση των εξαγωγών, ακόμα κι αν προκάλεσε την καταστροφή κάποιων βιοτεχνών και την απώλεια εργασίας πολλών εργατών, δεν φαίνεται, ωστόσο, οι Αθηναίοι να είχαν συνείδηση του φαινομένου. Κανένα κείμενο του 4ου αιώνα δεν οικτίρει την ανεργία, κανένα δεν θριαμβολογεί για την ανακατάληψη των αγορών που χάθηκαν, ή την απόκτηση νέων αγορών. Η οικονομική πολιτική εκείνων των Αθηναίων που ενδιαφέρονται περισσότερο για τα οικονομικά ζητήματα -του Ξενοφώντα στους Πόρους, του Εύβουλου ή του Λυκούργου παραδείγματος χάρη- συνίσταται σε δύο μόνο βασικές μέριμνες... 1. να αυξήσουν τους φορολογικούς πόρους της πόλης1

256

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

2. να εξασφαλίσουν τον ανεφοδιασμό του λαού σε δημητριακά. Σε αυτά τα δύο θεμελιώδη σημεία, οι Αθηναίοι έχουν επιτύχει αποτε­ λέσματα που ποικίλλουν ανάλογα με τις περιόδους. Η Αθήνα έχει γνωρί­ σει επανειλημμένα οικονομικές δυσκολίες (παραδείγματος χάρη κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου, και έπειτα το 355 και το 346), καθώς επίσης και λιμούς οφειλόμενους σε ανεπαρκή ανεφοδιασμό (κυρίως κατά τα πρώτα έτη του 4ου αιώνα και μετά το 330). Μόνο για αυτές τις σύντο­ μες περιόδους πρέπει να διατηρήσουμε τον όρο της κρίσης. Η αντίθεση ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς στην Αθήνα και η διαφο­ ρά συμφερόντων μεταξύ τους προκαλεί κάποιον ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο τάξεις. Αυτή η αντιπαράθεση εμφανίζεται κυρίως στα δικαστήρια: κάποιοι δικανικοί λόγοι του Λυσία καλούν τους ενόρκους να καταδικάσουν έναν πλούσιο κατηγορούμενο υπογραμμίζοντας το όφελος που θα αποκό­ μιζαν από την κατάσχεση της περιουσίας του, ενώ άλλοι ικετεύουν τους δικαστές να μην επιβάλουν μια άδικη ποινή για οικονομικούς λόγους. Στον Κατά Μειδίου λόγο του ο Δημοσθένης κατηγορεί τους πλούσιους, η αλα­ ζονεία των οποίων απειλεί τα θεμέλια της δημοκρατίας, και καλεί το δικα­ στήριο των φτωχών να μεταχειριστεί τους πλούσιους όπως ένα δικαστήριο πλουσίων θα μεταχειριζόταν τους φτωχούς [§ 209-210]· με άλλα λόγια, καλεί τους Αθηναίους να εφαρμόσουν μια «ταξική» δικαιοσύνη. Ο Κατά Μειδίου λόγος δεν εκφωνήθηκε ποτέ, καθώς ο Δημοσθένης προχώρησε στη σύναψη συμφωνίας με τον αντίπαλό του. Κανένας άλλος λόγος του Δημοσθένη δεν υποδαυλίζει με αυτό τον τρόπο το ταξικό μίσος. Αντίθετα, ο αντιμακεδόνας ρήτορας προσπαθεί γενικά να εξασφα­ λίσει την κοινωνική ομόνοια για να ενισχύσει την αλληλεγγύη της πόλης εναντίον του εξωτερικού εχθρού [για παράδειγμα Δ' Φιλιππικός, 37-42]. Αυτή η επιδίωξη της ομόνοιας δεν είναι ίδιον μόνο του Δημοσθένη: εμπνέει και τον Εύβουλο, η πολιτική του οποίου έχει στόχο να μειώσει τις υπο­ χρεώσεις των πλουσίων και συγχρόνως να εγγυηθεί στους φτωχούς την καταβολή των επιδομάτων του θεωρικού. Στην Αθήνα του 4ου αιώνα, ο ανταγωνισμός ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς δεν καταλήγει σε βίαιη σύγκρουση, επειδή η ολιγαρχία έχει χάσει την υπόληψή της εξαιτίας των εγκλημάτων των Τριάκοντα, αλλά κυρίως επειδή η δημοκρατία δέχεται το υφιστάμενο κοινωνικό καθεστώς

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Κ Α Ι ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

257

με την άνιση κατανομή του πλούτου. Εάν ο όρκος των ηλιαστών που ανα­ φέρεται στον Κατά Τιμοκράτους λόγο του Δημοσθένη είναι αυθεντικός, οι αθηναίοι δικαστές δεσμεύονται «να μην ψηφίσουν ούτε την κατάργηση των ιδιωτικών χρεών, ούτε τον αναδασμό των γαιών και των σπιτιών των αθηναίων πολιτών»18 [§ 149]. Πέρα από την Αθήνα Οι κοινωνικές αναταραχές που γνωρίζουν πολλές πόλεις κατά τον 4ο αιώνα αντιδιαστέλλονται με την κοινωνική ειρήνη που απολαμβάνει η Αθήνα. Η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών δεν αρκεί προφανώς για να εξηγήσει όλες τις επαναστάσεις του 4ου αιώνα-παίζει, εντούτοις, έναν μεγάλο ρόλο στην πλειοψηφία των εμφύλιων πολέμων. Ο Πλάτων έβλεπε σε αυτήν τη σύγκρουση των δύο ανταγωνιστικών τάξεων μια πραγματική ρήξη της πολιτικής κοινότητας: η πόλη χωρίζεται σε μια πόλη πλουσίων και μια πόλη φτωχών, οι οποίες συνωμοτούν ακατάπαυστα η μία κατά της άλλης [Πολιτεία, νΐΙΙ.55ΐά], Στην Πολιτεία, ο φιλόσοφος προτείνει μια ριζοσπαστική θεραπεία: την κατάργηση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και την κοινοκτημοσύνη των αγαθών (στο εσωτερικό της τάξεως των φυλάκων)19. Η σύγκρουση ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς αφορά εν μέρει τη φύση του πολιτεύματος και την κατανομή των εξουσιών, καθώς οι φτωχοί επιθυμούν τη δημοκρατία και οι πλούσιοι την ολιγαρχία, αλλά σε πολλές περιπτώσεις ενέχει και οικονομικά διακυβεύματα. Η ύπαρξη πολυάριθμων οφειλετών περισσότερο ή λιγότερο χρεοκοπημένων δεν αποτελεί ένα νέο στοιχείο του 4ου αιώνα- τα χρέη όμως αυτά αποτελούν, συχνά, πηγή δυσαρέσκειας και αναταραχής. Στα Πολιορκητικά του, ο Αινείας ο Τακτι­ κός συμβουλεύει να αποτρέπονται οι κοινωνικές αναταραχές σε μια πολιορκημένη πόλη: Μέχρι την κρίσιμη στιγμή, πρέπει να ωθήσουμε το πλήθος των πολιτών όσο το δυνατόν περισσότερο στην ομόνοια, οδηγώντας τους εκεί βαθμιαία με

18. Προφανώς, αυτή η δέσμευση αφορά κυρίως τους δικαστές που ενεργούν με την ιδιότητα των νομοθετών. Βλ. παρακάτω, σ. 267-269. 19. Αυτό το πρόγραμμα του «κομουνισμού» είναι προγενέστερο της σύνθεσης της Πολιτείας το 380 περίπου. Αυτό εξηγεί γιατί ο Αριστοφάνης το κάνει στόχο της διακωμώδησής του στο έργο του Έ κκλησιάζουοαι το 392.

258

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

διάφορα μέτρα, και κυρίως ανακουφίζοντας τους οφειλέτες με τους χαμη­ λούς τόκους ή με την ολική κατάργησή τους■αλλά, όταν οι περιστάσεις γίνουν πολύ επικίνδυνες, πρέπει να καταργήσουμε κι ένα μέρος των χρεών, ή το σύνολό τους εάν χρειάζεται, επειδή άνδρες τόσο χρεωμένοι είναι -κατά πολύ- οι πιο επικίνδυνοι να βρίσκονται δίπλα σου. Πρέπει επίσης να παράσχουμε πόρους για τα αναγκαία σε εκείνους που δεν διαθέτουν τα απαραίτητα. [XIV. 1] Είναι επίσης φανερό ότι, εάν ο όρκος που επιβλήθηκε από τον Φίλιππο σε όλους τους Έλληνες κατά τη διάρκεια της σύστασης της Κορινθιακής Συμμαχίας, περιλαμβάνει τη δέσμευση «να μην δεχθούν ούτε τον αναδα­ σμό των γαιών ούτε την κατάργηση των χρεών» [Ψευδο-Δημοσθένης, Περί των προς Αλέξανδρον συνθηκών, 15], αυτό συμβαίνει επειδή αυτά τα δύο μέτρα συνδέονται συνήθως με επαναστατικές διεκδικήσεις. Η κοινωνική δομή των πόλεων, πέραν της Αθήνας, μας είναι πολύ λίγο γνωστή20. Είναι πιθανόν ότι ο κατακερματισμός της περιουσίας, λόγω της ύπαρξης πολλών κληρονόμων, και τα χρέη έχουν υποχρεώσει μερικούς γεωργούς να εγκαταλείψουν τη γη τους. Φαίνεται εν πάση περιπτώσει ότι σε πολλές πόλεις αυξάνεται ο αριθμός των πτωχών (απόρων, κυριολεκτι­ κά «επαιτών») χωρίς μέσα διαβίωσης. Και άλλοι γεωργοί, που βρίσκονταν σε επισφαλή κατάσταση, αισθάνονταν ότι υπήρχε κίνδυνος να περιπέ­ σουν στην ίδια ανέχεια. Αυτοί οι άνθρωποι που δεν διαθέτουν δικούς τους πόρους συμβαίνει να μπορούν για κάποιο χρονικό διάστημα να ζήσουν από τον πόλεμο ή τη λεηλασία των ιερών θησαυρών: αυτή είναι η περίπτωση των αρκάδων έπαρίτων, των «επίλεκτων στρατιωτών» δηλαδή που στρατολογούνταν από τα πιο φτωχά στρώματα του πληθυσμού, μεταξύ των ετών 368 και 362. Συχνότερα, αυτοί οι άνδρες χωρίς περιουσία και εισόδημα, πολλές φορές στερημένοι και του δικαιώματος του πολίτη, δεν είχαν άλλον τρόπο επιβίωσης από το να στρατευθούν ως μισθοφόροι μακριά από την πόλη τους. Έλληνες μισθοφόροι μαρτυρούνται στην Ελλάδα αλλά και την Ανα­ τολή από τις αρχές του 6ου αιώνα. Ακόμα κι αν αυτή η μορφή στρατιωτι­ κής δραστηριότητας είναι παλιά, φαίνεται, ωστόσο, ότι ο αριθμός των

20. Για την ιδιαίτερη περίπτωση της Σπάρτης, βλ. παραπάνω, σ. 31-34.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Κ Α Ι ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

259

μισθοφόρων πολλαπλασιάζεται από τον Πελοποννησιακό πόλεμο και μετά. Κάποιοι από εκείνους που στρατεύονται ως μισθοφόροι εγκαταλείπουν την πατρίδα τους από αγάπη για την περιπέτεια και από την επιθυμία της λείας, αλλά στην πλειοψηφία τους υποχρεώνονται σε αυτήν τη μορφή εξο­ ρίας από την ανέχεια ή εξαιτίας μιας ήττας σε έναν εμφύλιο πόλεμο. Η ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού μισθοφόρων στην Ελλάδα αποτελεί κι αυτή με τη σειρά της έναν παράγοντα πολιτικής και κοινωνικής αστά­ θειας, επειδή όποιος έχει χρήματα (ο Ιάσων των Φερών, οι Φωκείς, ο Φίλιππος) μπορεί γρήγορα να συστήσει μια απειλητική δύναμη στρατολο­ γώντας τους στην υπηρεσία του, επειδή οι μισθοφόροι που δεν έχουν απασχόληση συγκροτούν περιπλανώμενες συμμορίες που επιδίδονται στη λεηλασία, και τέλος επειδή πολλοί μισθοφόροι ονειρεύονται να επι­ στρέφουν στην πόλη τους χάρη σε μια επανάσταση. Ένας από τους λόγους που επικαλούνταν ο Ισοκράτης υπέρ του αποικισμού της Ασίας ήταν ότι η απομάκρυνση των επικίνδυνων τάξεων -«προ­ λετάριων» και μισθοφόρων- θα εξασφάλιζε την ειρήνη στην Ελλάδα. Έπρεπε, όμως, όλοι αυτοί οι πληθυσμοί χωρίς πόρους να δεχτούν να διακόψουν κάθε δεσμό με την πόλη τους: η άρνηση που αντέταξαν οι Μύριοι στον Ξενοφώντα, όταν τους πρότεινε να ιδρύσουν αποικία στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας [Άνάθασις, ν.6.15-33], αλλά και η επιστροφή ενός πλήθους μισθοφόρων στην Ελλάδα στο τέλος της βασιλείας του Αλέξαν­ δρου, είναι αρκετά ενδεικτικές της αποστροφής που προκαλούσε συχνά η προοπτική μιας οριστικής εγκατάστασης μακριά από την πατρίδα. Επιπλέον, ο αποκλεισμός από το πολιτικό σώμα και η γεωγραφική απομάκρυνση των απόρων δεν αποτελούσαν παρά μια προσωρινή θεραπεία, αφού η συγκέ­ ντρωση των γαιών δημιουργούσε συνεχώς νέους άπορους. Χρέη, συγκέντρωση γαιών, εμφύλιοι πόλεμοι, μισθοφορία: αυτά τα φαι­ νόμενα αποτελούν σημαντικές όψεις πολλών ελληνικών κοινωνιών κατά τον 4ο αιώνα. Ωστόσο, δεν είναι πρόσφορο να μιλήσουμε για «κρίση», επειδή σε αυτή την περίπτωση οι εξελίξεις που εικάζουμε είναι μακρο­ πρόθεσμες. Πρέπει επίσης να αποφύγουμε κάθε γενίκευση: οι πηγές μιλούν περισσότερο για τις πόλεις που γνωρίζουν εμφύλιους πολέμους, παρά για εκείνες που καταφέρνουν να διατηρήσουν μια σχετική κοινωνι­ κή ομόνοια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

9

Πολιτική ζωή και πολιτική σκέψη στην Ελλάδα τον 4ο π.Χ. αιώνα

Χάρη στην Αθηναίω ν Πολιτεία του Αριστοτέλη, τις επιγραφές και τους αττικούς ρήτορες, διαθέτουμε εξαιρετικά πολλές και λεπτομερείς μαρτυ­ ρίες για τους θεσμούς και την πολιτική ζωή της Αθήνας μεταξύ των ετών 360 και 320. Οι πηγές για τον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο, αν και εξαιρετικά ελλιπείς, είναι πιο πλούσιες σε σύγκριση με τις προηγούμενες περιόδους. Επιπλέον, αν και η ελληνική πολιτική σκέψη εμφανίστηκε ήδη πριν τον 4ο αιώνα και συνεχίστηκε και μετά από αυτόν, συμβαίνει όμως τα καλύτερα σωζόμενα έργα να χρονολογούνται στον 4ο αιώνα, είτε πρόκειται για τους διαλόγους του Πλάτωνα -κυρίως την Πολιτεία, τον Πολιτικό και τους Νόμους- είτε τα Πολιτικά του Αριστοτέλη. Ο 4ος αιώνας αποτελεί προνομιακή ιστορική συγκυρία για την ανάλυ­

ση των θεσμών και της λειτουργίας τους, καθώς επίσης και των πολιτικών αντιλήψεων των Ελλήνων. Είναι εκ πρώτης όψεως εκπληκτικό το γεγονός ότι η πλειοψηφία των ιστορικών επιλέγει να σχηματίσει μια εικόνα της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα κατά «τον αιώνα του Περικλή», για τον οποίο οι πηγές είναι πολύ πιο φτωχές. Αυτή η τάση εξηγείται από την πεποίθη­ ση των αρχαίων ότι ο 4ος αιώνας ήταν όχι μόνο μια περίοδος οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, αλλά και πολιτικής. Στην ίδια την Αθήνα λέγεται ότι πολλοί πολίτες αδιαφορούσαν τον 4ο αιώνα για την πολιτική· ο λαός αφηνόταν να χειραγωγηθεί από συκοφά­ ντες και δημαγωγούς του χειριστού είδους· μερικοί δεν διστάζουν να μιλήσουν για «χρεωκοπία της δημοκρατίας». Αλλού, εκτός της Αθήνας, η κατάσταση ήταν ακόμα χειρότερη: καθώς η ισορροπία που υπήρχε πριν από τον Πελοποννησιακό πόλεμο έχει διαρραγεί, οι πόλεις μαστίζονταν από τον εμφύλιο πόλεμο, τη οτάοιν. Για να αποκαταστήσουν την κοινωνι­ κή και πολιτική σταθερότητα, οι Έλληνες του 4ου αιώνα μπαίνουν όλο και περισσότερο στον πειρασμό να απευθύνουν έκκληση σε ένα μονάρχη: η 261

262

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

άνοδος της μοναρχικής ιδεολογίας ήταν μια συνέπεια της κρίσης των πόλεων. Αφετέρου, οι Έλληνες στην πλειοψηφία τους φαίνονταν ανίκανοι να συλλάβουν κάποιο άλλο πολιτικό πλαίσιο πέρα από τη μικρή πόλη: από τον 19ο αιώνα, ιστορικοί και φιλόσοφοι εγελιανής επιρροής αρέσκονταν να ειρωνεύονται τον Αριστοτέλη για την ανικανότητά του να αντιληφθεί ότι η πόλις ήταν μια μορφή οργάνωσης ιστορικά ξεπερασμένη. Μια επανεξέταση των διαθέσιμων πηγών οδηγεί στο μετριασμό όλων αυτών των συνήθων θέσεων σχετικά με την κρίση του 4ου αιώνα.

Τα μ έρη της π ο λ ιτεία ς σύμφωνα μ ε τον Αριστοτέλη Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη [Πολιτικά, Ι\/.14/1297Ι3-12983], όλες οι πολι­ τείες περιλάμβαναν τρία μέρη (μόρια): το βουλευτικό μέρος (τό βουλευό-

μενον), τα αξιώματα (αρχαί) και τα δικαστήρια. Αυτή η τριμερής διαίρεση δεν αντιστοιχεί στην, από την εποχή του Μοντεσκιέ, παραδοσιακή διάκρι­ ση, της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας. Για να αντι­ ληφθούμε τη διαφορά των δύο αναλύσεων, αρκεί να αντιπαραβάλουμε το περίφημο απόσπασμα του έργου Το πνεύμα των νόμων και τον ορισμό «του βουλευτικού σώματος» του Αριστοτέλη: Μέσα σε κάθε κράτος υπάρχουν τριών ειδών εξουσίες: η νομοθετική εξου­ σία, η εκτελεστική εξουσία σε σχέση με τα όσα εξαρτώνται από το διεθνές δίκαιο και η εκτελεστική εξουσία σε σχέση με τα όσα εξαρτώνται από το αστικό δίκαιο. Δυνάμει της πρώτης, ο ηγεμόνας ή ο άρχοντας θεσπίζει νόμους που ισχύουν για λίγο ή για πάντα και διορθώνει ή καταργεί τους ήδη θεσπισμένους. Δυνάμει της δεύτερης, συνάπτει ειρήνη ή κηρύσσει τον πόλεμο, αποστέλλει ή δέχεται πρέσβεις, κατοχυρώνει την ασφάλεια, προλαβαίνει τις επιδρο­ μές. Δυνάμει της τρίτης τιμωρεί τα εγκλήματα ή αποφασίζει για τις διενέ­ ξεις ανάμεσα στους ιδιώτες. Αυτή την τελευταία θα την αποκαλέσουμε δικαστική εξουσία, ενώ την άλλη απλώς εκτελεστική εξουσία του κράτους. (Μοντεσκιέ, Το πνεύμα των νόμων ΧΙ.6, μτφρ. Κωστής Παπαγιώργης, Παναγιώτης Κονδύλης, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1994.) Το βουλευτικό μέρος αποφασίζει ανώτατα για τον πόλεμο και την ειρήνη, τις συμμαχίες και τη διάλυσή τους, τους νόμους, την ποινή του θανάτου και

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩ Η Κ Λ Ι Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

263

της εξορίας, τη δήμευση των αγαθών, την εκλογή των αρχόντων και την απόδοση ευθυνών των τελευταίων. [Πολιτικά, ΐν.14/12983.3-7]. Βλέπουμε ότι οι αρμοδιότητες του «βουλευτικού μέρους» υπερβαίνουν κατά ένα μεγάλο μέρος τον τομέα της νομοθεσίας, εφόσον σε αυτές περιλαμβάνονται και οι πιο σημαντικές αποφάσεις της εξωτερικής πολιτι­ κής, καθώς και η εκδίκαση των σημαντικών δικαστικών υποθέσεων. Η τριμερής διαίρεση του Αριστοτέλη εξηγείται, όπως φαίνεται, από τη θέλησή του να λάβει υπόψη την οργάνωση των θεσμών της πλειοψηφίας των ελληνικών πόλεων. Το «βουλευτικό μέρος» είναι το συλλογικό όργανο που, στην πλειο­ ψηφία των πόλεων, παίρνει τις βασικές αποφάσεις - στρατιωτικές, διπλω­ ματικές, νομοθετικές και νομικές. Σε μία δημοκρατία, αυτό το βουλευτικό μέρος δεν είναι άλλο από τη συνέλευση όλων των πολιτών (Εκκλησία τού Δήμου). Στις πιο ακραίες ολιγαρχίες είναι μια πολύ περιορισμένη ομάδα τα μέλη της οποίας επιλέγονται από την ίδια την ομάδα. Στις μετριοπα­ θείς πολιτείες, οι αρμοδιότητες του «βουλευτικού μέρους» κατανέμονται συχνά μεταξύ μιας συνέλευσης όλων των πολιτών (που συνεδριάζουν όλοι μαζί ή συνεδριάζουν κατά τμήματα με τη σειρά1) και άλλων οργάνων πιο στενού χαρακτήρα. Η άρχή, που μεταφράζεται συνήθως ως «αρχές», κυριολεκτικά σημαί­ νει «διοικητική εξουσία»: «πρέπει να αποκαλεσουμε αρχάς τις λειτουργίες εκείνες στις οποίες έχει αποδοθεί η εξουσία σε έναν συγκεκριμένο τομέα2, να κρίνει, να αποφασίζει και να επιβάλλει, και κυρίως το τελευταίο» [IV. 15/ 12993.25-28], Σε μια ακραία δημοκρατία, δεν υπάρχουν πλέον γνήσιες αρχαί, επειδή η Εκκλησία του Δήμου αποφασίζει για όλα με κάθε λεπτο­ μέρεια, και εκείνοι που αποκαλούνται άρχοντες δεν είναι πια παρά μόνο εκτελεστές. 1. Δεν κάνω τίποτα άλλο εδώ παρά να αναφέρω εν συντομία μία από τις πολλές παραλλαγές που εξετάζει ο Αριστοτέλης: στα βιβλία IV και VI των Πολιτικών, ο φιλόσοφος προσπαθεί συγχρόνως να επισημάνει τα γενικά σημεία που είναι κοινά σε όλα τα ελληνικά πολιτεύματα και να υπογραμμίσει την ποικιλομορφία των συγκεκριμένων πολιτικών τους ρυθμίσεων. 2. Ο τομέας αρμοδιότητας των «αρχόντων» είναι διαφορετικός από τα βασικά ζητή­ ματα που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία της βουλευτικής αρχής.

264

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . Α1(ΙΝΛ

Ο Αριστοτέλης κατατάσσει μεταξύ των αρχών τα συμβούλια που απο­ καλούνται συχνά βουλές στα δημοκρατικά πολιτεύματα, καθώς επίσης και τις επιτροπές των προβούλων κάποιων ολιγαρχιών. Αυτή η κατάταξη απορρέει, όπως φαίνεται, από το γεγονός ότι αυτά τα συμβούλια έχουν μια σύνθεση πιο στενή από τη συνέλευση του βουλευτικού μέρους και η εξουσία τους υπάγεται στη συνέλευση. Σε μια ακραία δημοκρατία, ο ρόλος της βουλής περιορίζεται στην προετοιμασία μόνο των αποφάσεων της συνέλευσης, και η δική της εξουσία (δύναμις) εξαφανίζεται. Ο Αριστοτέλης αφιερώνει μια πολύ λεπτομερή ανάλυση στις διάφο­ ρες μεθόδους ορισμού «των αρχόντων» (με την ευρεία έννοια, συμπερι­ λαμβανομένων και των μελών των παραπάνω συμβουλίων). Η πιο δημο­ κρατική μέθοδος ορισμού είναι ο κλήρος, που επιτρέπει στους πολίτες με την πιο ταπεινή καταγωγή να έχουν πρόσβαση στις «αρχές». Η εκλογή θεωρείται από τους Έλληνες ως πιο αριστοκρατική -σύμφωνα με την ετυ­ μολογία της λέξης- επειδή έχει στόχο να υποδείξει τον καλύτερο. Επι­ πλέον, όσο πιο ολιγαρχικό είναι το πολίτευμα, τόσο πιο υψηλό είναι το τίμημα που απαιτείται για την εκλογή, και τόσο πιο περιορισμένη είναι η ομάδα των ίδιων των εκλογέων. Τα δικαστήρια, που δεν είναι απαραίτητα τα μόνα που απονέμουν τη δικαιοσύνη (η βουλευτική εξουσία, όπως είδαμε, μπορεί να εκδικάζει τις σημαντικότερες υποθέσεις), ποικίλλουν σε αριθμό ανάλογα με την πόλη και σι αρμοδιότητές τους διαφέρουν. Η μέθοδος ορισμού των δικαστών ποικίλλει ανάλογα με το πολίτευμα (όπως και στην περίπτωση των αρχό­ ντων). Ενώ οι ακραίες δημοκρατίες και οι στενές ολιγαρχίες δίνουν τον έλεγχο των δικαστηρίων στην κυρίαρχη ομάδα -το δήμο ή την ομάδα που κατέχει την εξουσία, ανάλογα με την περίπτωση-, τα μετριοπαθή πολι­ τεύματα, αντίθετα, προσπαθούν να συνδυάσουν τις διάφορες μεθόδους ορισμού των δικαστών, ώστε να εξασφαλίσουν μια ισορροπημένη συμμε­ τοχή των διάφορων τάξεων.

Οι θ εσ μ ο ί της Α θήνας Έπειτα από αυτήν τη σύντομη περιγραφή των τυπικών πολιτειακών οργά­ νων των ελληνικών πόλεων, είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε πιο αναλυτι­ κά το παράδειγμα της Αθήνας, όχι επειδή η αθηναϊκή δημοκρατία του 4ου

Π ΟΛΙΤΙΚΗ Ζ Ω Η Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

265

αιώνα ήταν ένα πρότυπο για όλους τους Έλληνες, αλλά επειδή οι πηγές που διαθέτουμε για αυτό το πολίτευμα είναι πιο πλούσιες. Η αθηναϊκή δημοκρατία είναι μια άμεση δημοκρατία. Όλες οι σημαντικές αποφάσεις παίρνονται άμεσα από τη συνέλευση του λαού (Εκκλησία του Δήμου). Η Εκκλησία του Δήμου συνεδριάζει τέσσερις φορές σε κάθε πρυτα­ νεία3, δηλαδή σαράντα φορές κάθε έτος. Όλοι οι αθηναίοι πολίτες -και μόνο αυτοί- μπορούν να συμμετέχουν στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας, αλλά δεν συμμετέχουν σε όλες τις συνεδριάσεις. Για κάποιες αποφάσεις απαιτείται μια απαρτία 6.000 ψηφοφόρων, πράγμα που υποδεικνύει ότι ο αριθμός των παρισταμένων είναι συχνά μικρότερος. Επιπλέον, όταν γύρω στο 400 ανα­ μορφώθηκε ο λόφος της Πνύκας, όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία, δεν προ­ βλέφθηκαν παρά μόνο 6.500 θέσεις, ενώ υπήρχαν 25.000 περίπου πολίτες. Οι πλούσιοι, που είχαν περισσότερο ελεύθερο χρόνο, παρίσταντο αναμφίβολα πιο συχνά στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας. Οι Αθηναίοι, για να προσελκύσουν τους φτωχούς πολίτες, καθιέρωσαν στις αρχές του 4ου αιώνα μια αποζημίωση, τον εκκλησιαστικό μισθό4, που αντιστάθμισε εν μέρει την απώλεια ενός ημερομισθίου. Η σύνθεση της Εκκλησίας ποίκιλ­ λε από τη μια συνεδρίαση στην άλλη. Δεν φαίνεται βάσιμο να θεωρήσου­ με ότι υπάρχει μεταξύ των αθηναίων πολιτών μια ξεκάθαρη αντίθεση μεταξύ μιας ενεργούς μειονότητας και μιας παθητικής, και μάλιστα «απα­ θούς», πλειοψηφίας, καθώς πολλοί πολίτες συμμετείχαν στην Εκκλησία περιστασιακά. Ο πληθυσμός του άστεως βρισκόταν πολιτικά, σε πλεονε­ κτική θέση, αλλά πρέπει να αποφύγουμε κάθε απλούστευση: οι γεωργοί των μεγάλων γειτονικών κωμών προσέρχονταν αθρόοι στην Εκκλησία.

3.

Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, στα τέλη του 6ου αιώνα, το πολιτικό ημε­ ρολόγιο της Αθήνας είναι διαφορετικό από το θρησκευτικό ημερολόγιο. Το θρη­ σκευτικό έτος περιλαμβάνει δώδεκα μήνες (και μερικές φορές ένα δέκατο τρίτο εμβόλιμο μήνα), ενώ το πολιτικό έτος διαιρείται σε δέκα πρυτανείες (τριάντα πέντε-τριάντα οκτώ ημερών).

4.

Αυτή η αποζημίωση, στα μέσα του 4ου αιώνα, ήταν μιάμιση δραχμή για την κύρια συνεδρίαση κάθε πρυτανείας (που διαρκούσε όλη την ημέρα) και μία δραχμή για τις άλλες τρεις. Ο καθημερινός μισθός ποίκιλλε την ίδια εποχή από μιάμιση δραχ­ μή σε δυόμισι δραχμές.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

266

Η διεξαγωγή της συνεδρίασης της Εκκλησίας υπακούει σε πολύ ακρι­ βείς κανόνες. Η ημερήσια διάταξη καθορίζεται εκ των προτέρων από τους πρυτάνεις5. Το προεδρείο και ο επικεφαλής του (οι πρόεδροι6 και ο έπιοτάτης των προέδρων) επιλέγονται με κλήρο και αλλάζουν σε κάθε συνεδρίαση, πράγμα που περιορίζει τη δυνατότητα μηχανορραφιών και την επιρροή τους στην Εκκλησία, αλλά όχι την ευθύνη τους: πρέπει να αποτρέψουν το να τεθεί σε ψηφοφορία κάθε παράνομο μέτρο. Τελικά, καμία απόφαση δεν μπορεί να τεθεί σε ψηφοφορία στην Εκκλησία, εάν δεν έχει εξεταστεί προηγουμένως από τη Βουλή. Ο λαός προστατεύεται έτσι από τις δικές του παρορμήσεις, αλλά και από ενδεχόμενες πιέσεις. Βεβαίως, ο λαός μπορεί να απορρίψει ή να τροποποιήσει το προβούλευ­ μα της Βουλής. Μία από τις κυριότερες αρχές της αθηναϊκής δημοκρατίας είναι το ίσο δικαίωμα λόγου για όλους, η ίσηγορία. Κάθε πολίτης μπορεί όχι μόνο να επέμβει στη συζήτηση, αλλά και να προτείνει ένα ψήφισμα με δική του ευθύνη. Η Βουλή, που συνεδριάζει σχεδόν κάθε ημέρα, έχει το διπλό καθήκον να προετοιμάζει τις αποφάσεις της Εκκλησίας και να εξασφαλίζει την εκτέλεσή τους. Η Βουλή περιλαμβάνει 500 μέλη που επιλέγονται με κλήρο, με την αναλογία πενήντα ανδρών από καθεμία από τις δέκα φυλές που δημιουργήθηκαν από τον Κλεισθένη (στα τέλη του 6ου αιώνα). Κανείς δεν μπορεί να είναι βουλευτής για δύο διαδοχικά έτη, ούτε περισσότερο από δύο φορές στη ζωή του: ένας πολύ μεγάλος αριθμός πολιτών συμ­ μετέχει έτσι με τη σειρά στη Βουλή. Η ίδια αρχή της εναλλαγής διέπει και την εσωτερική οργάνωση της Βουλής: καθεμία από τις δέκα ομάδες των πενήντα βουλευτών, που αντι­ στοιχούν σε καθεμία από τις δέκα φυλές, ασκεί τη λειτουργία των πρυτά­ νεων για ένα δέκατο του έτους (οι πρυτάνεις αναλαμβάνουν κυρίως να ετοιμάσουν την ημερήσια διάταξη της Βουλής και της Εκκλησίας, να υπο­ δεχτούν και να παρουσιάσουν τους πρέσβεις στην Εκκλησία). Κάθε ημέρα, με μια κλήρωση υποδεικνύεται ένας νέος πρόεδρος (έπιοτάτης)

5.

Βλ. παρακάτω.

6.

Οι εννέα πρόεδροι επιλέγονται με κλήρο μεταξύ των βουλευτών των εννέα φυλών που δεν ασκούν την πρυτανεία. Για την οργάνωση της Βουλής βλ. παρακάτω.

Π ΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩ Η Κ Λ Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

267

των πρυτάνεων: αυτός ο επιστάτης είναι, από άποψη πρωτοκόλλου, το ανώτερο πρόσωπο της πόλης. Η συμμετοχή στη Βουλή απαιτεί πολύ χρόνο, αλλά, ύστερα από ένα νόμο του Περικλή στα μέσα του 5ου αιώνα, οι βουλευτές λαμβάνουν μια αποζημίωση, τον βουλευτικό μισθό: στην εποχή του Δημοσθένη, είναι πέντε οβολοί7την ημέρα. Χάρη στις επιγραφές, γνωρίζουμε πολλά αθηναϊκά ψηφίσματα, κυρίως συνθήκες συμμαχίας και τιμητικά ψηφίσματα. Τα προοίμια, τα οποία ξεκι­ νούν πάντα με την ίδια διατύπωση -«αποφάσισε η Βουλή και ο δήμος...», «ο τάδε πρότεινε...»-, φανερώνουν με σαφή τρόπο τις τρεις κυριότερες φάσεις κατάρτισης των ψηφισμάτων: ι. Την πρωτοβουλία παίρνει ένα άτομο. Κάθε αθηναίος πολίτης έχει το δικαίωμα να πάρει αυτή την πρωτοβουλία. 2. Κάθε ψήφισμα πρέπει να εξεταστεί από τη Βουλή των Πεντακοσίων η οποία συντάσσει ένα προσχέδιο, το προβούλευμα. Το προβούλευμα μπορεί να επαναλαμβάνει σε κάθε σημείο την προτεινόμενη από το συντάκτη του ψηφίσματος διατύπωση ή να παρουσιαστεί τροποποιη­ μένο. Η Βουλή μπορεί επίσης να διαβιβάσει το αρχικό κείμενο στην Εκκλησία χωρίς να πάρει θέση (ανοικτό προβούλευμα). 3. Σε όλες τις περιπτώσεις, η τελική απόφαση ανήκει στην Εκκλησία. Σε κάθε στιγμή της διαδικασίας -πριν από την εξέταση από τη Βουλή, πριν από την ψηφοφορία του δήμου ή ύστερα από αυτή την ψηφοφορία-, ο συντάκτης μιας πρότασης ψηφίσματος μπορεί να διωχθεί δικαστικά με τη διαδικασία της γραφής παρανόμων (δημόσια κατηγορία για παρανο­ μία). Η κατάθεση μιας γραφής παρανόμων πριν από την ψηφοφορία ενός ψηφίσματος έχει ως αποτέλεσμα την αναστολή του: η διαδικασία δεν μπο­ ρεί να συνεχιστεί στη Βουλή και την Εκκλησία παρά μόνο εάν το δικαστή­ ριο απορρίψει την κατηγορία. Εφόσον δεν έχει εκπνεύσει μια προθεσμία ενός έτους μετά την ψηφοφορία ενός ψηφίσματος, η κατάθεση μιας κατη­ γορίας για παρανομία μπορεί να επισύρει την καταδίκη του συντάκτη του ψηφίσματος σε πολύ βαριές ποινές- μετά την εκπνοή αυτής της προθε­ σμίας, ο πολίτης που έχει προτείνει το ψήφισμα δεν διατρέχει πια κανένα

7.

Μια δραχμή ισούται με έξι οβολούς.

268

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . Α1ΩΝΑ

κίνδυνο ποινής, αλλά το ίδιο το ψήφισμα μπορεί πάντα να ακυρωθεί. Τα λαϊκά δικαστήρια μπορούν έτσι να ακυρώσουν αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Μια γραφή παρανόμων δεν έχει νόημα παρά μόνο εάν οι νόμοι είναι ανώτεροι από τα ψηφίσματα. Η εννοιολογική διάκριση ανάμεσα στους νόμους -που είναι γενικοί και διαρκείς- και τα ψηφίσματα -ιδιαίτερα μέτρα που εξαρτώνται από τις περιστάσεις- είναι πολύ παλαιά στην Αθήνα, αλλά μέχρι τα τέλη του 5ου αιώνα οι νόμοι ψηφίζονταν ακολουθώ­ ντας την ίδια διαδικασία με τα ψηφίσματα. Η δυνατότητα της εύκολης δημιουργίας νέων νόμων είχε καταστροφικά αποτελέσματα: δύο φορές, το 411 και το 404, οι ολιγαρχικοί άσκησαν πίεση στη Βουλή και την Εκκλη­ σία έτσι ώστε να καταργήσουν με δημοκρατικά μέσα τη δημοκρατία. Για να προστατεύσουν τη δημοκρατία, οι Αθηναίοι ξεκίνησαν την κωδικοποίη­ ση των νόμων τους και καθιέρωσαν, την εποχή της δημοκρατικής αποκα­ τάστασης του 403, μια νέα νομοθετική διαδικασία πιο αργή και πιο ψύχραιμη από τη συνηθισμένη διαδικασία των πολιτικών αποφάσεων. Κατά τον 4ο αιώνα, η Εκκλησία διατηρεί έναν σημαντικό ρόλο: κάθε νομοθετική αναθεώρηση πρέπει να εγκριθεί από την Εκκλησία. Η διαδικα­ σία αρχίζει με ένα ψήφισμα που προτείνει ένας πολίτης, εξετάζει η Βουλή και ψηφίζει ο δήμος, το οποίο ζητά την κατάργηση ενός υπάρχοντος νόμου, την αντικατάσταση ενός νόμου από έναν άλλο, ή την εισαγωγή μιας νέας διάταξης. Αυτό το ψήφισμα είναι απαραίτητο αλλά όχι αρκετό. Ύστερα από μια περισσότερο ή λιγότερο μακρά συζήτηση κατά τη διάρ­ κεια της οποίας κάθε πολίτης μπορεί να προτείνει μια αναδιατύπωση του νόμου (όλες οι προτάσεις αναρτώνται στην αγορά), μια επιτροπή νομοθε­ τών επιλέγεται με κλήρο μεταξύ των ηλιαστών8. Ο δήμος εκλέγει τότε δέκα ρήτορες που αναλαμβάνουν να υπερασπίσουν την υπάρχουσα νομοθεσία. Οι νομοθέτες, αφού έχουν ακούσει αυτούς τους συνηγόρους και τους συντάκτες των αναθεωρήσεων, επιλέγουν ή να διατηρήσουν την προηγούμενη νομοθεσία ή να εισαγάγουν κάποια νέα διάταξη. Ένας νέος νόμος που ψηφίζεται από τους νομοθέτες, αφού η Εκκλησία έχει δώσει τη συγκατάθεσή της, δεν είναι προστατευμένος από μια προσφυγή στα λαϊκά δικαστήρια. Ο συντάκτης της αναθεώρησης μπορεί να βρεθεί αντι­ 8.

Για τους 6.000 δικαστές ή ηλιαστές, βλ. παρακάτω.

Π ΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩ Η Κ Λ Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ Σ Κ Ε Ψ Η Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο η.Χ. ΑΙΩΝΑ

269

μέτωπος με μια «κατηγορία για πρόταση ενός επιβλαβούς νόμου» (γραφή νόμον μή έπιτήδειον θεϊναι). Ακόμα και στη νομοθετική διαδικασία κάθε πρωτοβουλία έχει ως αντιστάθμισμα μια ποινική ευθύνη. Οι υπόλοιπες αρχές, εκτός της συμμετοχής στη Βουλή, είναι πάρα πολλές στην Αθήνα (700 σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) και ποικίλλουν πολύ (από τη στρατιωτική εξουσία των στρατηγών μέχρι την επιτήρηση των μέτρων και σταθμών)1 υπάρχουν εξαιρετικά λίγοι δημόσιοι υπάλληλοι που σταδιοδρο­ μούν στην υπηρεσία της πόλης, ενώ η πλειοψηφία των πολιτικών και στρα­ τιωτικών ευθυνών ασκείται από πολίτες που ορίζονται για ένα έτος. Αυτό το σύστημα, που επιτρέπει σε πολλούς πολίτες να ασκούν με τη σειρά εξειδικευμένα αξιώματα, αντανακλά την ίδια φροντίδα για δημοκρατική εναλλαγή και συμμετοχή που συναντήσαμε και στην οργάνωση της Βουλής. Η πλειοψηφία των αρχόντων επιλέγεται με κλήρο, οι Αθηναίοι, ωστό­ σο, προσφεύγουν στην εκλογή όποτε το αξίωμα απαιτεί ικανότητες που δεν είναι κοινές: οι στρατηγοί και κάποιοι ταμίες εκλέγονται. Οι πρέσβεις, που ορίζονται για συγκεκριμένες διαπραγματεύσεις, όταν το απαιτεί η κατάσταση -δεν υπάρχει μόνιμη διπλωματική αντιπροσώπευση-, εκλέ­ γονται επίσης από το δήμο. Κληρωτοί ή εκλεγμένοι, όλοι οι άρχοντες υπό­ κεινται σε έναν εξαιρετικά αυστηρό έλεγχο. Οι πολίτες που ορίζονται να αναλάβουν κάποιο αξίωμα υποβάλλονται, πριν αναλάβουν το αξίωμά τους, στη δοκιμασία, μια προκαταρκτική εξέταση κατά τη διάρκεια της οποίας ελέγχεται ότι δεν εμπίπτουν σε καμία περίπτωση ατιμίας και ότι πληρούν τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την επιτέλεση του αξιώ­ ματος τους. Κατά τη διάρκεια του χρόνου της θητείας του, κάθε άρχο­ ντας υποβάλλεται σε επιβεβαίωση του αξιώματος του κατά την κύρια συνέλευση κάθε πρυτανείας (δηλαδή δέκα φορές το έτος), με μία ψηφο­ φορία με ανάταση των χεριών (έπιχειροτονία). Εάν η ψήφος είναι αρνη­ τική, ο άρχοντας παύεται και οδηγείται στη δικαιοσύνη: έτσι, κάθε άρχο­ ντας πρέπει να χαίρει διαρκώς της εμπιστοσύνης του δήμου. Τέλος, στη λήξη της θητείας του, πρέπει να εξηγήσει αναλυτικά πώς χρησιμοποίησε τα δημόσια κονδύλια που του διατέθηκαν. Υποβάλλεται, κυρίως, σε μία δημόσια απόδοση λογαριασμού (ευθύνη) κατά τη διάρκεια της οποίας κάθε πολίτης μπορεί να τον κατηγορήσει για κατάχρηση εξουσίας: εάν η κατηγορία γίνει δεκτή, ο πρώην άρχοντας οδηγείται στη δικαιοσύνη.

270

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Η Εκκλησία του Δήμου λειτουργεί σε κάποιες περιπτώσεις ως δικαστή­ ριο, κυρίως για την εκδίκαση κάποιων υποθέσεων εσχάτης προδοσίας (ε ’ισαγγελίαι). Εντούτοις, στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι δίκες, εκδικάζο­ νται από ένα λαϊκό δικαστήριο αποτελούμενο από ηλιαστές. Κάθε έτος, οι 6.000 δικαστές επιλέγονται με κλήρο: το σύνολο αυτών των 6.000 δικαστών συγκροτεί την Ηλιαία. Κάθε εργάσιμη ημέρα λαμβάνουν χώρα μία ή περισ­ σότερες δίκες· τα δικαστήρια που συγκροτούνται έχουν διαφορετικό αριθ­ μητικό δυναμικό9, ο αριθμός των απαραίτητων δικαστών επιλέγεται με κλήρο μεταξύ των Ή λιαστών που είναι παρόντες. Αφού έχουν εκδώσει την απόφα­ σή τους, οι δικαστές λαμβάνουν αποζημίωση, τον ήλιαστικό μισθό. Το δικαστήριο του Αρείου Πάγου, που απαρτίζεται από τους παλαιούς άρχοντες που έχουν ολοκληρώσει τη θητεία τους10, αποτελεί κατάλοιπο της εποχής που η Αθήνα είχε αριστοκρατικό πολίτευμα. Οι μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη (462-461) αφαίρεσαν από τον Άρειο Πάγο το πιο ουσιαστικό τμήμα της δικαιοδοσίας του στον πολιτικό τομέα και δεν του άφησαν παρά μόνο την αρμοδιότητα της εκδίκασης των υποθέσεων δολοφονίας και μερι­ κές θρησκευτικές αρμοδιότητες. Τον 4ο αιώνα, ο Άρειος Πάγος αποκτά ξανά κάποιο γόητρο και κάποιο ρόλο: μπορεί να αναλάβει την πρωτοβου­ λία να καταγγείλει επισήμως στα λαϊκά δικαστήρια έναν ιερόσυλο, έναν εγκληματία ή έναν προδότη, ενώ η Εκκλησία μπορεί να του αναθέσει μια έρευνα που θα οδηγήσει, εάν είναι απαραίτητο, σε μια καταγγελία11. Το αθηναϊκό δίκαιο διακρίνει δύο κύριους τύπους δικών, τις ιδιωτικές δίκες (δίκαι ίδίαι, δίκαι εν συντομία) και τις δημόσιες δίκες, των οποίων ο συχνότερος τύπος είναι η γραφή - κυριολεκτικά γραπτή κατηγορία. Μόνο το αδικημένο μέρος που επιζητά να εξασφαλίσει την αποζημίωσή του μπορεί να κινήσει ιδιωτική δίκη. Αντίθετα, καθώς οι δημόσιες δίκες έχουν στόχο να

9.

Η πιο συχνή αριθμητική δύναμη ενός αθηναϊκού λαϊκού δικαστηρίου είναι 501 δικα­ στές, αλλά κάποιες πολιτικές δίκες εκδικάζονται από 1.501 ηλιαστές, ενώ 201 ή 401 δικαστές αρκούν για κάποιες ιδιωτικές υποθέσεις.

10. Οι άρχοντες είναι οι πιο παλαιοί αξιωματούχοι της Αθήνας. Στην αρχαϊκή εποχή, οι άρχοντες εκλέγονταν μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών και είχαν σημαντι­ κές εξουσίες. Από το 487, επιλέγονται με κλήρο, και οι αρμοδιότητες τους είναι καθορισμένες με μεγάλη ακρίβεια. 11. Οποιαδήποτε κι αν είναι η διαδικασία, αυτή η «καταγγελία» του Αρείου Πάγου ορί­ ζεται πάντα με τον όρο απόφ ασις.

Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ ΖΩ Η Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

271

τιμωρήσουν εγκλήματα και αδικήματα που θέτουν σε κίνδυνο το συμφέρον της πόλης και καθώς δεν υπάρχει μια ανάλογη δημόσια υπηρεσία, οποιοσ­ δήποτε πολίτης έχει το δικαίωμα να υποβάλει μια γραφή. Σε αρκετές περι­ πτώσεις, οι ίδιες πράξεις μπορεί να αποτελέσουν την αφορμή για μια ιδιωτι­ κή ή μια δημόσια δίκη: η επιλογή της διαδικασίας εξαρτάται από την προ­ σωπικότητα των δύο μερών και τους επιδιωκόμενους στόχους. Έτσι ένας πολίτης που έχει χτυπηθεί δημόσια από έναν άλλο πολίτη μπορεί να κατα­ θέσει κατά του επιτιθέμενου ιδιωτική καταγγελία για κακομεταχείριση και να ζητήσει αποζημίωση· μόνο εκείνος ως θύμα, έχει τη δυνατότητα να καταθέ­ σει τέτοια ιδιωτική αγωγή. Μπορεί, αντίθετα, να επιλέξει να καταθέσει κατά του αντιπάλου του δημόσια κατηγορία (γραφή) για προσβολή, αποδεικνύο­ ντας ότι ο επιτιθέμενος έθεσε σε κίνδυνο τη δημόσια τάξη και τη δημοκρα­ τική ισότητα, και να προσπαθήσει να εξασφαλίσει μια πολύ βαριά καταδίκη (χωρίς αποζημίωση). Οποιοδήποτε τρίτο άτομο έχει επίσης το δικαίωμα να καταγγείλει τον επιτιθέμενο σύμφωνα με αυτήν τη δεύτερη διαδικασία. Ο πολίτης που αναλαμβάνει την πρωτοβουλία μιας δημόσιας δίκης παίζει έναν βασικό ρόλο στη διατήρηση της δημόσιας τάξης και της δημο­ κρατίας1σε κάποιες περιπτώσεις, ο αυθόρμητος κατήγορος λαμβάνει ως ανταμοιβή για το ζήλο του ένα μέρος του προστίμου και των δημευμένων αγαθών. Το έργο του κατηγόρου είναι μερικές φορές πολύ προσοδοφό­ ρο: όχι μόνο επειδή κάποιες καταδίκες αποδίδουν, αλλά και επειδή η απλή απειλή μιας δημόσιας δίκης επιτρέπει κερδοφόρους εκβιασμούς. Για να προσπαθήσουν να περιορίσουν τις καταχρήσεις των επαγγελ­ ματιών κατηγόρων -των συκοφαντών-, οι Αθηναίοι απαγορεύουν σε έναν κατήγορο να εγκαταλείψει μια διαδικασία που έχει αρχίσει και επιβάλλουν πρόστιμο, καθώς και μερική ατιμία12, σε αυτόν που κατέθεσε μια γραφή που δεν εξασφάλισε το ένα πέμπτο των ψήφων. Είτε πρόκειται για ιδιωτική είτε για δημόσια αγωγή, η διεξαγωγή μιας δίκης περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις κύριες φάσεις13:

12. Η ατιμία είναι ολική ή μερική στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Σε αυτή την περίπτωση, ο τολμηρός κατήγορος χάνει το δικαίωμα να ενάγει σε δίκη. 13. Κάποιοι τύποι δικών περιλαμβάνουν πρόσθετες φάσεις. Για τις λεπτομέρειες της δικαστικής διαδικασίας στην Αθήνα, βλ. A. R.W. Harrison, The Law of Athens, II, Procedure, Oxford, 1971.

272

ι.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . Α ΙΟ να

Η πρωτοβουλία της δίωξης ανήκει σε ένα άτομο, γενικά έναν απλό πολίτη, μερικές φορές έναν αξιωματούχο στο πλαίσιο των αρμοδιοτή­ των του.

2. Ο κατήγορος καταθέτει τη μήνυσή του στον αρμόδιο άρχοντα14, 0 οποίος αναλαμβάνει την προανάκριση της υπόθεσης ανακρίνοντας τα δύο μέρη. Η προανάκριση διαρκεί μερικές φορές πάρα πολύ καιρό. Όταν ο άρχοντας κρίνει ότι η προανάκριση έχει τελειώσει, η ημερο­ μηνία και ο τόπος της δίκης επιλέγονται με κλήρο. 3. Την ημέρα της δίκης, τα δύο μέρη έχουν ίσο χρόνο για να μιλήσουν που μετριέται με ρολόι νερού, ή με κλεψύδρα- μπορούν να παραχω­ ρήσουν ένα μέρος του χρόνου τους σε φίλους που έρχονται να μιλή­ σουν υπέρ τους - τους συνηγόρους. Το δικαστήριο ακούει και πηγαί­ νει σε ψηφοφορία χωρίς να λάβει χώρα μια αντιπαράθεση στο πλαίσιο της διεξαγωγής της. Εάν ο κατηγορούμενος κηρυχθεί ένοχος και η ποινή δεν καθορίζεται αυστηρά από το νόμο, τα δύο μέρη παίρνουν ξανά το λόγο: ο κατήγορος παρουσιάζει την αποζημίωση ή την ποινή που ζητά και ο κατηγορούμενος αυτήν που είναι πρόθυμος να δεχτεί. Το δικαστήριο αποφασίζει τότε ανάμεσα σε αυτές τις δύο εκτιμήσεις.

Η π ο λ ιτική ζωή στην Α θ ή ν α τον 4ο αιώ να Στην Αθήνα, κάθε σημαντική απόφαση παίρνεται από την Εκκλησία του Δήμου ή από πολυάριθμες ομάδες πολιτών που επιλέγονται με κληροτούς δικαστές, ή τους νομοθέτες. Μπορούμε να πούμε ότι, στην άμεση δημοκρατία της Αθήνας, κανείς δεν εξασκεί κυβερνητικό έργο εκτός του δήμου. Κάθε απόφαση, ωστόσο, απορρέει από την ατομική πρωτοβουλία, από μέρους του ρήτορα που προτείνει ένα ψήφισμα ή ένα νόμο, ή του κατηγόρου που καταθέτει μια δημόσια αγωγή. Η λέξη ρήτωρ έχει δύο έννοιες. Η λέξη μπορεί να υποδεικνύει όλους εκεί-

14. Ο αρμόδιος άρχοντας ποικίλλει ανάλογα με τον τύπο της υπόθεσης: έτσι ο έπώ· ν υμ ος άρχω ν αναλαμβάνει τις υποθέσεις απογόνων και κληρονομιάς, ο αρχών «βα σιλεύς» τα θρησκευτικά ζητήματα· ο άρχω ν πολέμαρχος παρεμβαίνει όταν εμπλέκεται ένας μέτοικος, και οι έξι θεσμοθέτες αναλαμβάνουν την πλειοψηφία των πολιτικών δικών.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

273

νους που παίρνουν το λόγο στην Εκκλησία ή προτείνουν ψηφίσματα: ο Μ. Hansen έχει επισημάνει στις φιλολογικές και επιγραφικές πηγές, μεταξύ του 403 και του 322, το όνομα 368 τέτοιων «ρητόρων», αλλά ο αριθμός τους ήταν

προφανώς πολύ μεγαλύτερος. Η λέξη ρήτωρ έχει και μία πιο περιορισμένη έννοια: οι ρήτορες είναι κατεξοχήν εκείνοι που μιλούν τακτικά στην εκκλησία του δήμου, οι πρωταγωνιστές της πολιτικής ζωής και οι εμπνευστές των σημαντικών αποφάσεων της πόλης. Φυσικά, τα όρια ανάμεσα στους δύο αυτούς τύπους ρητόρων είναι συγχρόνως συγκεχυμένα και μεταβλητά: ένας τέτοιος πολίτης που αρχικά επενέβαινε περιστασιακά μπορούσε στη συνέ­ χεια να επιβληθεί ως πολιτικός αρχηγός με πρωταγωνιστικό ρόλο. Ένας πολιτικός άνδρας που έχει την εμπιστοσύνη του λαού μπορεί να χαίρει μιας σημαντικής δύναμης, αλλά η εξουσία του ασκείται έμμεσα: ο Καλλίστρατος ή ο Δημοσθένης, για να μιλήσουμε κυριολεκτικά, δεν έχουν πάρει αποφάσεις, έχουν πείσει το δήμο να τις πάρει. Κατά συνέπεια, η επιρροή ενός αθηναίου πολιτικού άνδρα είναι πάντοτε αβέβαιη: σταματά τη στιγμή που αρχίζει να εκλείπει η εμπιστοσύνη του δήμου. Μετά την κυκλοφορία του κλασικού βιβλίου του μεγάλου γερμανού ιστορικού K .J. Beloch το 188415, συμβαίνει συχνά να παρουσιάζεται η πολιτική ζωή της Αθήνας ως μια πάλη «πολιτικών κομμάτων». Εάν ορί­ σουμε τα «κόμματα» ως οργανωμένες και ιεραρχημένες ομάδες που έχουν ως στόχο να κατακτήσουν την εξουσία και να εφαρμόσουν κάποιο πρόγραμμα, τέτοια «κόμματα» έχουν υπάρξει αναντίρρητα στην Αθήνα στα τέλη του 5ου αιώνα: είναι οι ολιγαρχικές εταιρείες που έχουν επιτύχει δύο φορές να ανατρέψουν τη δημοκρατία. Σε μια άμεση δημοκρατία όπως αυτή της Αθήνας, τέτοια «κόμματα» έχουν απαραιτήτως έναν επα­ ναστατικό και αντιδημοκρατικό χαρακτήρα, εφόσον προσπαθούν να πάρουν τον έλεγχο μιας εξουσίας που ανήκει στο λαό. Από την εποχή που οι ολιγαρχικοί Αθηναίοι δυσφημίστηκαν από την αιματηρή τυραννίδα των Τριάκοντα, δεν υπάρχει πλέον ολιγαρχική παράταξη στην Αθήνα, και επο­ μένως «κόμμα» με την ακριβή έννοια του όρου. Εάν δώσουμε στη λέξη «κόμμα» πολύ ευρύτερη έννοια (όπως έκανε ο ίδιος ο Beloch), γεννιού­ νται τα ερωτήματα: οι αθηναίοι ρήτορες συγκροτούσαν ομάδες τα μέλη των οποίων ενεργούσαν με οργανωμένο τρόπο στη Βουλή, την Εκκλησία 15. Die attische Politik seit Perikies, Leipzig, 1884.

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. A IQ m4

274

και τα δικαστήρια; αυτές οι ομάδες συνδέονταν με πολιτικές σχέσεις; Διέ­ θεταν δίκτυα οπαδών μεταξύ των απλών πολιτών; Ένας νεαρός άνδρας, οποιεσδήποτε κι αν ήταν οι προσωπικές του ικανότητες, δύσκολα μπορεί να επιβληθεί μόνος του στην Εκκλησία: ένας άγνωστος και μάλιστα απομονωμένος μόλις που εισακούγεται. Πρέπει πρώτα να εισέλθει στο περιβάλλον ενός ισχυρού πολιτικού άνδρα: αυτός ο τελευταίος, εάν θεωρεί ότι έχει έφεση για την πολιτική, θα του αναθέ­ σει να υπερασπιστεί στην Εκκλησία προτάσεις που δεν θέλει να υποστη­ ρίξει ο ίδιος στην πρώτη γραμμή, ή να ξεκινήσει μια πολιτική δίκη στην οποία δεν θέλει να κινδυνέψει άμεσα ο ίδιος. Κάθε πολιτικός άνδρας κάποιας φήμης περιβάλλεται από νέους ανθρώπους που ελπίζουν να γίνουν γνωστοί χάρη σε αυτόν. Συνδέεται συχνά με ένα στρατηγό τις ενέργειες του οποίου υπερασπίζεται στην Εκκλησία και το δικαστήριο: οι ενδεχόμενες επιτυχίες αυτού του στρατη­ γού ενισχύουν και το δικό του γόητρο, ενώ συμβαίνει επιπλέον ένας νικη­ φόρος φίλος που έχει στα χέρια του μεγάλη λεία να φαίνεται πολύ γεν­ ναιόδωρος... Μπορεί επίσης να βάλει πολίτες ταπεινής καταγωγής, που δέχονται να ενεργήσουν ως ανδρείκελά του με αντάλλαγμα ανάλογες διακριτικές διευκολύνσεις, να επέμβουν στην Εκκλησία και το δικαστήριο. Η σύνθεση του κύκλου16 που περιβάλλει έναν πολιτικό άνδρα είναι ευμετάβλητη. Ένας φιλόδοξος νεαρός κουράζεται κάποιες φορές να ενεργεί στη σκιά ενός μεγαλυτέρου, και συμβαίνει να αλλάζει κλίκα ή να συγκροτεί την δική του κλίκα. Αυτές οι μικρές ομάδες ασταθούς σύνθεσης συγκροτούν συχνά επίσης ασταθείς συνασπισμούς, γενικά γύρω από ένα ρήτορα που έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Αυτοί οι συνασπισμοί μπορεί να απορρέουν από απλούς καιροσκοπικούς υπολογισμούς, ή να έχουν να κάνουν με κοινές πεποιθήσεις. Η συνεργασία του Δημοσθένη, του Ηγήσιππου και του Υπερείδη μεταξύ των ετών 346 και 338 εξηγείται κυρίως από μια κοινή εχθρότητα προς τον Φίλιππο: με αυτή την έννοια, είναι εύλο­ γο όσον αφορά εκείνους να μιλήσουμε για «ανπμακεδονικό κόμμα»17.

16. Τα ελληνικά κείμενα μιλούν απλά για «φίλους» αυτού του προσώπου ή για το «περιβάλλον» του (οί ά μ φ ί..., ο ί π ερ ί..., οι μ ετά ...). 17. Θα διστάζαμε, αντίθετα, να μιλήσουμε για ένα «φιλομακεδονικό κόμμα» στην Αθήνα πριν από το 338.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

275

Ένα μόνο κείμενο του 4ου αιώνα υποδεικνύει την ύπαρξη ευρέων δικτύων οπαδών στους κόλπους της Εκκλησίας του Δήμου. Πρόκειται για ένα απόσπασμα του Δημοσθένη που επαναλαμβάνεται [Περί συντάξεως 2 0' Β ' Όλυνθιακός, 13]: Προηγουμένως, πληρώνατε το φόρο κατά συμμορίες18, σήμερα, ασκείτε πολιτική κατά συμμορίες. Καθεμία από αυτές έχει επικεφαλής ένα ρήτορα, ως υφιστάμενο ένα στρατηγό, και κάθε πλευρά έχει τους υποστηρικτές της που επευφημούν τους «τριακόσιους» της ομάδας. Και εσείς διαμοιράζεστε, οι μεν με τη μία πλευρά, οι δε με την άλλη. Ο Δημοσθένης δεν επινοεί προφανώς αυτό το φαινόμενο πολιτικής πελατείας που καταγγέλλει, αλλά υπερβάλλει στο σημείο αυτό για να προκαλέσει την αντίδραση του δήμου· εάν ο λαός θέλει να ασκήσει ξανά την κυριαρχία του, προτείνει ο Δημοσθένης, πρέπει να ξεσηκωθεί ενα­ ντίον εκείνων που σκόπευαν να τον ελέγξουν από αυτή την άποψη, η ταύ­ τιση που προτείνει ο ρήτορας μεταξύ των ισχυρών πολιτικών ανδρών και των «επικεφαλής των συμμοριών», δηλαδή των πλουσιότερων, είναι ιδιαί­ τερα επιδέξια. Αυτό το μεμονωμένο κείμενο που ασκεί έντονη κριτική δεν επιτρέπει να βεβαιώσουμε ότι τα δίκτυα υποστήριξης της μιας ή της άλλης πολιτικής ομάδας είχαν γενικά διεισδύσει στην αθηναϊκή Εκκλησία. Επιπλέον, ο συναγωνισμός, όπως φαίνεται, για να εξασφαλίσουν την υποστήριξη του δήμου ήταν τόσο σκληρός, επειδή η πλειοψηφία του λαού ήταν ελεύθερη από κάθε αφοσίωση στα πρόσωπα και τα «κόμματα». Η ένταση των πολιτικών αγώνων κατά τον 4ο αιώνα εξηγείται εν μέρει από τα εξωτερικά γεγονότα τα οποία πρέπει να αντιμετωπίσει η Αθήνα -τη μακεδονική απειλή παραδείγματος χάρη- αλλά κυρίως από τις ίδιες τις δομές της αθηναϊκής πολιτικής ζωής: είναι σε μεγάλο βαθμό συνέπεια της άμεσης δημοκρατίας. Οι σύγχρονες δημοκρατίες εμπιστεύονται σε ένα κόμμα, ή ένα συνασπισμό κομμάτων, το έργο της λήψης όλων των αποφάσεων στο κοινοβούλιο και την Κυβέρνηση-τα κόμματα της αντιπο­ λίτευσης μπορούν να κρίνουν και να προτείνουν, αλλά δεν συμμετέχουν στις αποφάσεις. Η δημοκρατία της Αθήνας δεν γνωρίζει μια τέτοιου

18. Για τις συμμορίες, βλ. παραπάνω, σ. 247.

276

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. Α ΐα χ 4

είδους κατανομή ρόλων μεταξύ μιας πλειοψηφίας επιφορτισμένης να διοικεί και μιας αντιπολίτευσης που περιμένει τις επόμενες εκλογές. Οι θεσμοί δεν επιβάλλουν καμιά αναστολή σε πολιτικές συζητήσεις ούτε στις ανταγωνιστικές φιλοδοξίες. Οποιαδήποτε στιγμή τα άτομα και οι ομάδες μπορούν να αντιπαρατεθούν στην Εκκλησία στην προσπάθεια να επικρατήσει η πολιτική τους και να επιβάλουν την επιρροή τους. Όταν ένας πολιτικός άνδρας καταφέρνει να υιοθετηθεί μία από τις προ­ τάσεις του -για παράδειγμα η ανάληψη μιας στρατιωτικής εκστρατείας-, οι αντίπαλοί του έχουν τη δύναμη να εμποδίσουν, ή ακόμα και να υπονο­ μεύσουν, την πολιτική του, καταφέρνοντας να μην του δοθούν τα απα­ ραίτητα οικονομικά μέσα ή να αποφασιστούν άλλες παράλληλες επιχει­ ρήσεις. Εκείνος που ήταν εμπνευστής μιας απόφασης πρέπει επομένως να φροντίζει συνεχώς, στη Βουλή και την Εκκλησία, ώστε αυτή η απόφα­ ση να επιβεβαιωθεί από τις ακόλουθες ψηφοφορίες. Πρέπει να εξηγήσει πώς συμπληρώνουν η μία την άλλη οι θέσεις που κάθε φορά υπερασπίζε­ ται και να ματαιώσει τους ελιγμούς των ανταγωνιστών του. Κάθε αποτυ­ χία, πραγματική ή φαινομενική, της πολιτικής που έχει προτείνει ενδέχε­ ται να έχει ως συνέπεια να χάσει ξαφνικά όλη την εξουσία του και να επι­ φέρει την καταδίκη του από τη δικαιοσύνη. Για να γλιτώσει από τις δυσκολίες και τους κινδύνους μιας μόνιμης «πολιτικής διαμάχης», ένας πολιτικός άνδρας επιδιώκει προφανώς να απαλλαχθεί από τους αντιπάλους του όταν τους θεωρεί αποδυναμωμέ­ νους. Κατά τον 4ο αιώνα, ο οστρακισμός, που επέτρεπε να απομακρυνθεί προληπτικά για δέκα έτη ένας πολίτης που θεωρείται επικίνδυνος, έχει πέσει σε αχρηστία- ο πιο συνηθισμένος τρόπος για να εξαλειφθεί ένας αντίπαλος είναι να κατατεθεί εναντίον του αγωγή για αδίκημα πολιτικού χαρακτήρα - παραδείγματος χάρη μια γραφή παρανόμων, μια εισαγγελία ή μια κατηγορία για διαφθορά. Όταν τα λαϊκά δικαστήρια καταδικάζουν σε θάνατο ή εξορία ένα ρήτορα που λίγο καιρό πριν ο λαός θαύμαζε και ακολουθούσε, ένας από τους στόχους τους κάποιες φορές είναι να διευ­ θετήσουν μια διαμάχη, η παράταση της οποίας θα έθετε σε κίνδυνο τη συνοχή των αποφάσεων της πόλεως19.

19. Η συχνότητα των τιμητικών διακρίσεων εξηγείται από ένα ανάλογο σκεπτικό. Ένας άνδρας που έχει καταφέρει να υιοθετηθεί μια σειρά προτάσεών του επιθυμεί την

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

277

Η επιρροή των διάφορων πολιτικών ανδρών και η ένταση των πολιτι­ κών αντιπαραθέσεων εξαρτώνται τελικά από τον ίδιο το λαό. Όταν η σαφής πλειοψηφία του λαού εγκρίνει χωρίς επιφύλαξη το σύνολο της πολιτικής που προτείνει ένας ρήτορας, εκείνος, με την υπο­ στήριξη των φίλων και συνεργατών του, ασκεί μια συνεπή πολιτική μέχρι τη στιγμή που η κοινή γνώμη θα αλλάξει άποψη ή η πολιτική του θα απο­ δειχθεί καταστρεπτική (μια συνεπής και δημοφιλής πολιτική δεν είναι απαραιτήτως μια πολιτική προσαρμοσμένη στις περιστάσεις). Οι πολιτικοί άνδρες που δεν συνδέονται με την κυρίαρχη ομάδα υιοθετούν διακριτική στάση αναμένοντας μια καλύτερη ευκαιρία. Όταν, αντίθετα, ο λαός διστά­ ζει ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες πολιτικές, οι ομάδες που υποστηρί­ ζουν αυτές τις πολιτικές αντιπαρατίθενται σθεναρά. Η πλειοψηφία αλλά­ ζει από τη μία συνεδρίαση της Εκκλησίας στην άλλη, τα αντιφατικά ψηφί­ σματα διαδέχονται το ένα το άλλο και τα δικαστήρια ακυρώνουν συχνά τις ψηφοφορίες της Εκκλησίας. Η ασυνέπεια αποτελεί απειλή, και η πόλη θα μπορούσε να βρεθεί παραλυμένη, εάν ο λαός τελικά δεν αποφάσιζε ανάμεσα στους ανθρώπους και τις πολιτικές. Συμβαίνει επίσης ο λαός να υποστηρίζει ταυτόχρονα δύο ανταγωνι­ στικές πολιτικές ομάδες: με έναν επιδέξιο τρόπο επιλεκτικής ψηφοφο­ ρίας, υιοθετεί τα μέτρα που προτείνονται σε κάποιον τομέα από τους μεν (μια συμφιλιωτική διπλωματική στάση παραδείγματος χάρη) και τα μέτρα που προτείνονται από τους αντιπάλους τους σε έναν άλλο τομέα (έντονες στρατιωτικές προετοιμασίες παραδείγματος χάρη). Τα έτη 338-324 προ­ σφέρουν ένα σαφές παράδειγμα μιας τέτοιας διπλής πολιτικής. Ο Αριστοτέλης χαρακτηρίζει την αθηναϊκή δημοκρατία του 4ου αιώνα ως ακραία δημοκρατία και μπορεί να παραθέσει πολλά επιχειρήματα: τη σημασία που έχει η κλήρωση, τους μισθούς για τα αξιώματα, τη συχνό­ τητα των συνεδριάσεων της Εκκλησίας, τη σύνθεση των δικαστηρίων ανάμεσα σε άλλα. Εντούτοις, όταν συγκρίνουμε την πολιτική ζωή της

επίσημη εκδήλωση της υποστήριξης του λαού στο σύνολο της πολιτικής του: συχνά επιφορτίζει έναν από τους φίλους του να προτείνει ένα στέφανο ή ένα τιμη­ τικό ψήφισμα υπέρ του. Αυτές οι τιμές δεν έχουν στόχο μόνο να ικανοποιήσουν τη ματαιοδοξία αυτού που τις λαμβάνει, αλλά παίζουν ένα ρόλο ανάλογο με ψήφους εμπιστοσύνης στις κοινοβουλευτικές δημοκρατίες.

278

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩ ηα

Αθήνας του 4ου αιώνα με αυτήν του τέλους του Πελοποννησιακού πόλε­ μου, προκαλεί εντύπωση η θέληση των Αθηναίων να εγγυηθούν «τη βασι­ λεία των νόμων» (ένα από τα θέματα που προτιμούν οι αττικοί ρήτορες του 4ου αιώνα), την οποία αποδεικνύει η κωδικοποίηση των νόμων, ο θεσμός των νομοθετών και η γραφή παρανόμων, καθώς και τα πιο πρα­ κτικά μέτρα που έχουν στόχο να εξασφαλίσουν τη συνέχεια όσον αφορά την οικονομική διαχείριση της πόλης (ο διορισμός, παραδείγματος χάρη, αξιωματούχων που εκλέγονται για τέσσερα έτη και έχουν δυνατότητα επανεκλογής). Όλες αυτές οι νέες διατάξεις επιτρέπουν να μιλήσουμε, αν όχι για μια μετριοπαθή δημοκρατία, τουλάχιστον για μια «δημοκρατία αναμορφωμένη» κατά τον 4ο αιώνα (σύμφωνα με την επιτυχημένη έκφρα­ ση του M. Hansen). Αυτές οι καινοτομίες έχουν συμβάλει στη μονιμότητα και τη σταθερότητα της αθηναϊκής δημοκρατίας του 4ου αιώνα: το 322, η δημοκρατία δεν ανατρέπεται από μια επανάσταση, αλλά καταργείται με διαταγή του μακεδόνα νικητή Αντίπατρου. Ο λαός των Αθηναίων του 4ου αιώνα δεν είναι η μάζα που επηρεάζε­ ται και κατευθύνεται από τους δημαγωγούς που χλευάζουν οι κωμωδίες του Αριστοφάνη. Αυτή η εικόνα είναι μερικώς αληθινή για τα τελευταία έτη του 5ου αιώνα, αλλά, την εποχή του Δημοσθένη έχουμε μάλλον την εντύπωση ότι ο λαός είναι εκείνος που κατευθύνει τους πολιτικούς άνδρες, που τους ακούει ή τους αποδοκιμάζει, που τους τιμά ή τους καταδικάζει, και που επιλέγει αυτό που τον συμφέρει από τις προτάσεις και τις συμβουλές τους. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο δήμος των Αθηναίων διέπραξε κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα έναν αριθμό λαθών, και ότι επέδειξε κάποιες φορές βραδύτητα και αμέλεια. Εντούτοις, ακόμα κι αν οι μομφές του Δημοσθένη προς το δήμο είναι εν μέρει βάσιμες, πρέπει να εκτιμήσουμε αυτές τις κατηγορίες μέσα στο πλαίσιό τους: έχουν στόχο να προκαλέ­ σουν ένα ξέσπασμα έναντι του Φίλιππου. Ο Δημοσθένης θα καταφέρει πράγματι αυτό το ξέσπασμα από το 342 μέχρι το 338. Η γενική εντύπωση που προκαλείται από την ιστορία της Αθήνας του 4ου αιώνα, είναι ότι ο αθηναϊκός δήμος έχει μια αρκετά σαφή εικόνα των ζωτικής σημασίας συμφερόντων του και των κινδύνων που τα απειλούν και ότι χρησιμοποιεί συνετά τα περιορισμένα οικονομικά και στρατιωτικά μέσα που διαθέτει. Από αυτήν τη άποψη, η εξέταση της αθηναϊκής δημοκρατίας του 4ου

η 0 ΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

279

αιώνα επιβεβαιώνει τα συμπεράσματα που ο Μ. I. Finley είχε εξαγάγει για τον 5ο αιώνα: οι χιλιάδες των γεωργών, των βιοτεχνών και των ναυτικών που συνθέτουν το δήμο των Αθηναίων έχουν διοικήσει τουλάχιστον με την ίδια διαύγεια και ικανότητα όσο και οι ελίτ που βρίσκονταν στην εξουσία σε άλλες εποχές και άλλους τόπους.

Η π ολιτική ζω ή στη Σ π ά ρ τ η Η Σπάρτη ήταν περίφημη για «τη μυστικότητα της πολιτείας της»20. Εντούτοις, η μαρτυρία του Ξενοφώντα επιτρέπει να διαπεράσουμε σε κάποιο βαθμό αυτό το πέπλο της μυστικότητας στις αρχές του 4ου αιώνα, και είναι δυνατόν να διατυπωθούν μερικές εύλογες υποθέσεις για την πολιτική ζωή της Σπάρτης κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ή του­ λάχιστον για την άσκηση της εξωτερικής της πολιτικής21. Η Εκκλησία όλων των Σπαρτιατών (Απέλλα) είναι αυτή που παίρνει τις κυριότερες αποφάσεις: εκείνη είναι που κηρύττει τον πόλεμο και επικυ­ ρώνει τις συνθήκες. Θεωρητικά, η Γερουσία (το συμβούλιο των πρεσβυ­ τέρων που συγκροτείται από τους δύο βασιλείς και είκοσι οκτώ Πρεσβύτερους, ηλικίας πάνω από εξήντα χρονών, οι οποίοι εκλέγονται ισόβια) προβαίνει σε μια προκαταρκτική εξέταση, και μπορεί να εμποδίσει ένα «προβούλευμα» που αποδοκιμάζει1στην πραγματικότητα, κανένα κείμενο σχετικό με τον 4ο αιώνα δεν παρουσιάζει τη Γερουσία να ασκεί τις προβουλευτικές της αρμοδιότητες όσον αφορά την εξωτερική πολιτική. Η προετοιμασία {προβούλευσις) των αποφάσεων φαίνεται να βρίσκεται πολύ περισσότερο στην αρμοδιότητα των πέντε Εφόρων: εκείνοι δια­ πραγματεύονται, παραδείγματος χάρη, τις συνθήκες. Αυτοί οι αξιωματούχοι, ωστόσο, αλλάζουν κάθε έτος: είναι αδύνατον γι’ αυτούς να 20. Το κρυπτόν τής πολιτείας [Θουκυδίδης, ν.68.2). Από τα συμφραζόμενα καταλαβαί­ νουμε ότι εννοεί τη μυστικότητα που εφαρμόζεται από το κράτος, κυρίως στα στρα­ τιωτικά ζητήματα. 21. Έχουμε εξαιρετικά λίγες άμεσες ενδείξεις για την εσωτερική πολιτική της Σπάρ­ της. Η ρήτρα του Επιταδέα (βλ. παραπάνω, σ. 33) ψηφίστηκε πιθανώς από την Γερουσία, και έπειτα από την Εκκλησία του Δήμου, αλλά η μοναδική πηγή μας [Πλούταρχος, "Αγις, 7] δεν μας παραδίδει καμιά απήχηση των συζητήσεων που έλαβαν χώρα τότε.

280

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙΩ μ4

θέσουν σε εφαρμογή μια μακροπρόθεσμη πολιτική. Επιπλέον, δεν έχουν πάντοτε ιδιαίτερες ικανότητες: αν και φαίνονται γενικά να απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη του λαού -εκλεγμένοι πρόσφατα, συμμερίζονται τις από­ ψεις της πλειοψηφίας εκείνη τη στιγμή-, δεν ασκούν παρά μόνο σπάνια επιρροή πάνω του. Η πολιτική της πόλης εμπνέεται από το άτομο -ή την ομάδα- που έχει προτείνει, ή κατάφερε να προταθούν, τα πιο σημαντικά μέτρα. Αυτό το άτομο είναι συχνά ένας από τους δύο βασιλείς22. Μεταξύ ενός βασιλιά με επιρροή και του λιγότερο δημοφιλή συμβασιλέα του (για παράδειγμα μεταξύ του Αγησίλαου από τη μία πλευρά και του Αγησίπολι και στη συνέ­ χεια του Κλεόμβροτου από την άλλη), μπορεί η ανισότητα να είναι ιδιαί­ τερα σημαντική: ο ένας διαμορφώνει την πολιτική της πόλης, ο άλλος πρέπει να αρκείται σε προνόμια που του έχουν χορηγηθεί στη Σπάρτη και κάποιες φορές με μια εκστρατεία που έχει απορρίψει ή περιφρονήσει ο συμβασιλέας του. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στη Σπάρτη οι δύο βασι­ λείς βασιλεύουν, αλλά μόνο ο ένας κυβερνά. Η έκφραση αυτή θα ήταν, ωστόσο, λίγο ανακριβής, επειδή συμβαίνει και άλλες προσωπικότητες πέραν από τους βασιλείς να ασκούν για κάποιο χρονικό διάστημα καθο­ ριστική επιρροή: αυτή είναι κυρίως η περίπτωση του Λύσανδρου. Η θέση αυτών των «μη βασιλικής καταγωγής προσωπικοτήτων» είναι, ωστόσο, πολύ λεπτή, κυρίως επειδή μπορεί να βρεθούν κάτω από την εξουσία των βασιλέων κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών εκστρατειών. Καθένας από τους βασιλείς, καθεμιά από τις πρωταγωνιστικές προ­ σωπικότητες περιβάλλονται από μια φρατρία που ελπίζει να επωφεληθεί από τις επιτυχίες του αρχηγού της. Διαμάχες για την εξουσία και διαφω­ νίες για την πολιτική που θα ασκηθεί αναμειγνύονται αξεδιάλυτα. Οι αντα­ γωνιστές του προσώπου με τη μεγαλύτερη επιρροή ασκούν συστηματικά κριτική στις προτάσεις και τη δράση του, και μόλις τους δοθεί η παραμι­ κρή ευκαιρία τις δυσφημούν. Την επαύριο του Πελοποννησιακού πολέ­ μου, όταν οι Σπαρτιάτες διστάζουν ποια πολιτική να ακολουθήσουν, οι πολιτικές διαμάχες είναι ιδιαίτερα έντονες και οι αλλαγές προσανατολι­ σμού της πολιτικής συχνές. Αντίθετα, ο ιμπεριαλισμός του Αγησίλαου

22. Η βασιλεία της Σπάρτης είναι μια δυαρχία. Υπάρχουν στη Σπάρτη δύο βασιλικές οικογένειες -οι Αγιάδες και οι Ευρυποντίδες- που βασιλεύουν από κοινού.

[ΙΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

281

φαίνεται να χαίρει ευρείας υποστήριξης: αυτό εξηγεί εν μέρει το γεγονός ότι αυτός ο βασιλιάς άσκησε για τόσο μεγάλο διάστημα κυρίαρχη επιρροή. Στη Σπάρτη όπως και στην Αθήνα η υποστήριξη του λαού είναι η πηγή της εξουσίας (όπως ο Θουκυδίδης, ν.16, συγκρίνει το ρόλο του Πλειστοάνακτα με αυτόν του Νικία, θα μπορούσαμε να αντιπαραβάλουμε και τη θέση του Αγησίλαου με αυτήν του Περικλή). Το γεγονός αυτό είναι βασι­ κό, αλλά θα ήταν ασύνετο να συμπεράνουμε ότι η πολιτική ζωή της Σπάρ­ της έχει χαρακτήρα δημοκρατικό. Αθήνα και Σπάρτη έχουν κοινωνικές και πολιτικές δομές, νοοτροπίες και τρόπο ζωής πάρα πολύ διαφορετικές ώστε να μπορεί η υποστήριξη του λαού προς τους πολιτικούς αρχηγούς να έχει ακριβώς την ίδια σημα­ σία και στις δύο πόλεις. Η Εκκλησία συνεδριάζει τακτικά στη Σπάρτη, αλλά λιγότερο συχνά από ό,τι στην Αθήνα23. Οι ίδιες οι πρακτικές των συζητήσεων επιτρέπουν συχνά να κατευθυνθεί η Εκκλησία και να επηρεα­ στεί η απόφασή της. Ο Έφορος που προεδρεύει στην Εκκλησία μπορεί να βάλει τέλος σε μια συζήτηση όταν το θεωρεί καλό και να προβεί σε ψηφο­ φορία με τους όρους που τον συμφέρουν, σύμφωνα με τη μέθοδο που του φαίνεται ότι αρμόζει καλύτερα. Το δικαίωμα λόγου φαίνεται να περιο­ ρίζεται σε έναν μικρό αριθμό προσώπων η ομοφωνία φυσικά είναι μακράν του να επικρατήσει σε αυτή την «ηγετική ελίτ», αλλά, σε κάποιες περιπτώσεις, επιτυγχάνονται πιθανώς συμβιβασμοί πριν ακόμη από τη συνεδρίαση της Εκκλησίας: δεν λαμβάνει λοιπόν πλέον χώρα μια πραγ­ ματική συζήτηση μπροστά στο λαό. Είναι επίσης πιθανόν ότι κάποιοι πολί­ τες διατηρούν και στην Εκκλησία την ίδια αυτόματη αντίδραση υπακοής μπροστά σε ένα βασιλιά ή έναν στρατιωτικό αρχηγό, που επιδεικνύουν στην εκστρατεία. Τέλος, η δημοτικότητα ενός βασιλιά δεν απορρέει πάντοτε μόνο από την πολιτική του δράση. Έτσι, ο Αγησίλαος προσπα­ θούσε να κερδίσει «όσο το δυνατόν περισσότερες φιλίες» με γενναιοδω­ ρίες, παρέχοντάς τους την υποστήριξή του στα δικαστήρια και με κάθε είδους υπηρεσίες. Εάν πιστέψουμε τον Πλούταρχο, μία ομάδα παράτολ­ μων Εφόρων τού επέβαλε ένα πρόστιμο επειδή θέλησε να μετατρέψει το δήμο σε προσωπική εταιρεία [Αγησίλαος, ν.4]. Βεβαίως, στη βάση της, η 23. Οι συνεδριάσεις της σπαρτιατικής Εκκλησίας είναι πιθανώς μηνιαίες.

282

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩ^Λ

ιδιοτελής διάθεση του Αγησίλαου να εξυπηρετήσει δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από την ψηφοθηρία που συναντάμε σχεδόν παντού όταν η υπο­ στήριξη του δήμου αποτελεί πηγή δύναμης. Εντούτοις, για να εκτιμήσου­ με σωστά τα αποτελέσματα της στάσης του Αγησίλαου, πρέπει να λάβου­ με υπόψη την αριθμητική αδυναμία του πολιτικού σώματος της Σπάρτης υπό τη βασιλεία του Αγησίλαου. Η εξασφάλιση, με διάφορες υπηρεσίες, της προσωπικής αφοσίωσης πολυάριθμων πολιτών μπορούσε να επιτρέ­ ψει στον Αγησίλαο να επεκτείνει και να εδραιώσει σε σημαντικό βαθμό την πλειοψηφία που χρειαζόταν. Πρέπει να προσθέσουμε ότι τον 4ο αιώνα οι ανισότητες μεταξύ των πολιτών επιδεινώνονται, γεγονός που αποτελεί έναν ευνοϊκό παράγοντα για την εμφάνιση των πελατειακών σχέσεων. Η εξασφάλιση της «φιλίας» ενός πλούσιου πολίτη, σημαίνει ίσως, σε κάποιες περιπτώσεις, την εξασφάλιση αρκετών ψήφων στην Εκκλησία. Εν ολίγοις, η ολιγανθρωπία και η διαρκώς αυξανόμενη ανισότητα έχουν επιτρέψει ίσως σε κάποιους βασιλείς να ελέγχουν την Εκκλησία, αντί να ελέγχονται από αυτήν. Τα αποσπάσματα των Ελληνικών της Οξυρύγχου σχετικά με τις προε­ τοιμασίες του Κορινθιακού πολέμου24 δείχνουν ότι στη Θήβα ή την Κόρινθο, όπως στην Αθήνα ή τη Σπάρτη, άτομα και ομάδες έρχονταν σε αντιπαράθεση για να καταφέρουν να υιοθετηθεί μια πολιτική γραμμή και ταυτόχρονα για να επιβάλουν την επιρροή τους. Τέτοιες ενδείξεις είναι ιδιαίτερα σπάνιες για να μπορέσουμε να καθορίσουμε πώς διαδραματιζό­ ταν η πολιτική ζωή στην πλειοψηφία των ελληνικών πόλεων, τουλάχιστον όσο οι θεσμικοί κανόνες γίνονταν σχεδόν σεβαστοί.

Η στάσις Τα κείμενα αναφέρονται με κάποια λεπτομέρεια μόνο στις περιόδους κατά τη διάρκεια των οποίων οι πολιτικές συγκρούσεις παίρνουν τη μορφή μιας βίαιης σύγκρουσης - είναι η λεγόμενη στάσις. Ο γερμανός ιστορικός Η. ϋ. 6 θΙι γ Ι<θ έχει επισημάνει στις φιλολογικές και επιγραφικές πηγές 139 παραδείγματα εμφύλιου πολέμου κατά τον 4ο αιώνα. Η στάσις είναι ένα περίπλοκο φαινόμενο του οποίου οι αιτίες ποικίλλουν πολύ. 24. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. παραπάνω, σ. 37-38.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

283

Έχουμε ήδη σημειώσει ότι η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών,, τα χρέη πολυάριθμων πολιτών και τα αγροτικά προβλήματα (ιδιαίτερα το γεγονός ότι πολλοί μικροϊδιοκτήτες βρίσκονται στερημένοι από τις γαίες τους ή απειλούνται να βρεθούν σε αυτή την κατάσταση) αποτελούσαν, σε πολλές πόλεις, προϋποθέσεις πολύ ευνοϊκές για μια επανάσταση25. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η θεμελιώδης αιτία κάθε επαναστατικής κίνησης ήταν το αίσθημα της αδικίας26. Η καθολική και η πιο σημαντική αιτία που δημιουργεί μεταξύ των πολιτών μια διάθεση κατά κάποιον τρόπο ευνοϊκή για μεταβολή, πρέπει τώρα να ορι­ στεί. Από τη μια πλευρά, εκείνοι που επιθυμούν την ισότητα προκαλούν στά­ σεις εάν νομίζουν ότι αδικούνται, ενώ είναι ίσοι με εκείνους που κατέχουν υπερβολικά πλεονεκτήματα, και, από την Μ η πλευρά, εκείνοι που επιθυ­ μούν την ανισότητα και την υπεροχή στασιάζουν επίσης, εάν νομίζουν ότι παρά την ανισότητά τους δεν έχουν μεγαλύτερο μερίδιο από τους άλλους, αλλά ίσο ή ακόμα και μικρότερο (και αυτές οι απαιτήσεις των δύο πλευρών μπορούν να είναι δικαιολογημένες, αλλά και αδικαιολόγητες): και στις δύο περιπτώσεις, πράγματι, οι άνθρωποι στασιάζουν: εάν είναι κατώτεροι για να εξασφαλίσουν ισότητα, και εάν είναι ίσοι για να αποκτήσουν υπεροχή [...]. Όσο για τους σκοπούς για τους οποίους στασιάζουν, είναι το θέλγη­ τρο του κέρδους και η επιθυμία για τιμές. [Πολιτικά, V.2/13028.22-27] Ένα δημοκρατικό πολίτευμα έρχεται σε αντίθεση με ανθρώπους που θεω­ ρούν ότι υπερέχουν και που αγανακτούν όταν τίθενται στο ίδιο επίπεδο με τους ανθρώπους του λαού. Ένα ολιγαρχικό πολίτευμα αμφισβητείται και δέχεται επίθεση από τους ελεύθερους άνδρες οι οποίοι, όντας ίσοι καθώς είναι ελεύθεροι, θεωρούν σκανδαλώδες να αποκλείονται από τις τιμές και να αντιμετωπίζονται ως κατώτεροι. Μια ολιγαρχία, εντούτοις, δεν απειλεί­ ται μόνο από τους δημοκρατικούς που αμφισβητούν ακόμα και την ίδια την αρχή του πολιτεύματος, αλλά και από τους οπαδούς μιας στενότερης ολι­ γαρχίας και από όλες τις ολιγαρχικές ομάδες που θέλουν να εκδιώξουν

25. Βλ. παραπάvω, σ. 257-259. 26. Φαίνεται ότι, για τον Αριστοτέλη, η επιθυμία για δικαιοσύνη είναι κοινή σε όλους τους αντιπάλους που έρχονται σε σύγκρουση, αλλά η ιδέα ότι καθένας μπορεί να απονείμει δικαιοσύνη ποικίλλει.

284

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. Α Ια^ 4

τους άνδρες που βρίσκονται στην εξουσία για να πάρουν τη θέση τους- η δημοκρατία είναι, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, πιο σταθερή, επειδή δεν απειλείται παρά μόνο από τους αντιπάλους του πολιτεύματος, και επειδή οι υποστηρικτές της -οι άνθρωποι του λαού- είναι περισσότεροι. Εμφύλιοι πόλεμοι συμβαίνει να γεννιούνται από διαφωνίες μεταξύ ιδιω­ τών - παραδείγματος χάρη σχετικά με κληρονομιές ή γάμους: το μέρος που θεωρεί ότι έχει αδικηθεί εξασφαλίζει την υποστήριξη των «συντρό­ φων» του και των «φίλων» του, και, σιγά σιγά, ολόκληρη η πόλη βρίσκεται μπλεγμένη στη διαμάχη... Παρ’ όλα αυτά, ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει ότι, εάν η αφετηρία μιας στάσεως είναι μερικές φορές ασήμαντη, το διακύ­ βευμα είναι πάντα σημαντικό [Πολιτικά, ν.4/ΐ303ΐ).ΐ9]: πρόκειται για τη δικαιοσύνη και ιδιαίτερα για μια δίκαιη κατανομή των εξουσιών. Ο Αριστοτέλης δεν πραγματεύεται αναλυτικά παρά μόνο τις εσωτερι­ κές αιτίες των εμφύλιων πολέμων, αλλά επισημαίνει ότι ο αποφασιστικός παράγοντας για την κατάλυση ενός πολιτεύματος μπορεί να είναι μια εξωτερική επέμβαση [Πολιτικά, ν.7/1307ό. 19-25]. Οι αρχαίοι ιστορικοί, αντίθετα, επιμένουν στις εξωτερικές αιτίες των εμφύλιων πολέμων: ανα­ φέρουν τις στάσεις επ’ ευκαιρία πολέμων ή διαπραγματεύσεων. Οι εμπό­ λεμοι προσπαθούν να προκαλέσουν στάσεις στις πόλεις των κύριων αντι­ πάλων τους, των συμμάχων αυτών των αντιπάλων και των ουδετέρων. Με τη σειρά τους, εμφύλιοι πόλεμοι και στάσεις επηρεάζουν την πορεία των εχθροπραξιών. Η διεθνής κατάσταση επηρεάζει μερικές φορές έμμεσα· μια παράταξη μπορεί να επιχειρήσει ένα πραξικόπημα ελπίζοντας να επωφεληθεί στη συνέχεια από μια εξωτερική υποστήριξη· ο όλος ριψο­ κίνδυνος σχεδιασμός μπορεί να αποδειχθεί σωστός ή όχι. Προσδοκίες και πανούργοι υπολογισμοί δεν είναι σπάνιοι: μια παράταξη που έχει την εντύπωση ότι οι εξωτερικές ενισχύσεις των εσωτερικών αντιπάλων της αυξάνονται μπορεί να προσπαθήσει να δημιουργήσει ένα τετελεσμένο γεγονός προς όφελος της πριν να είναι πολύ αργά27. Η παρακμή -πραγματική ή φαινομενική- μιας ηγεμονικής δύναμης είναι ένας παράγοντας στάσεως, όπως και η άνοδος μιας νέας δύναμης. Ακόμα κι αν μαρτυρούνται δημοκρατικές επαναστάσεις στην Πελοπόννη­ σο πριν από το 371 -παρά τη συστηματική υποστήριξη της Σπάρτης στις 27. Για παραδείγματα στα έτη 370-369, βλ. παραπάνω, σ. 72.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

285

ολιγαρχίες-, είναι φανερό ότι η ήπα των Λεύκτρων προκαλεί ένα κύμα πολιτικών αναταραχών χωρίς προηγούμενο στην περιοχή. Ο H.J.Gehrke έχει σημειώσει ότι οι στάσεις ήταν εξαιρετικά πολυά­ ριθμες στις μεσαίες πόλεις - παραδείγματος χάρη την Κόρινθο, το Αργος, τη Χίο, το Βυζάντιο, τη Ρόδο. Οι πολύ μικρές πόλεις αποτελούν λιγότερο σημαντικά στρατηγικά διακυβεύματα, και είναι λιγότερο χρήσι­ μες στις μεγάλες δυνάμεις για να ενθαρρύνουν συστηματικά στάσεις εκεί (αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι μικρές πόλεις είναι εντελώς προστατευμένες από στάσεις). Οι μεγάλες ηγεμονικές πόλεις, από την πλευρά τους, είναι σχεδόν τελείως απαλλαγμένες από τον εμφύλιο πόλεμο. Το γεγονός αυτό είναι αναμφίβολο για την Αθήνα και τη Σπάρτη (παρά τις αναταρα­ χές της Σπάρτης των ετών 369-368), ενώ και η περίπτωση της Θήβας είναι ιδιαίτερα ξεκάθαρη. Το 382, κατά την κατάληψη της Καδμείας από τον Φοιβίδα, η Θήβα υφίσταται ένα πραξικόπημα που εγκαθιστά στενή ολι­ γαρχία υπό την εξουσία της λακωνίζουσας παράταξης του Λεοντιάδη28από το 378, η Θήβα, απελευθερωμένη, νικηφόρα και σύντομα ηγεμονεύουσα, αποφεύγει κάθε στάσιν μέχρι την ήττα της Χαιρώνειας. Η στάσις, είτε καταλήγει είτε όχι σε αλλαγή πολιτεύματος, έχει ως αποτέλεσμα σχεδόν πάντα εξορίες και δημεύσεις. Οι εξόριστοι προσπα­ θούν με κάθε μέσο -συμπεριλαμβανομένης της εξωτερικής επέμβασηςνα επιστρέψουν στην πατρίδα τους και να ανακτήσουν τις περιουσίες τους. Ένας εμφύλιος πόλεμος δημιουργεί έτσι ευνοϊκές προϋποθέσεις για έναν νέο εμφύλιο πόλεμο. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η στάσις είναι συχνά ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο. Είναι αναμφισβήτητο ότι η στάσις αποτελεί σημαντική όψη της πολιτι­ κής ζωής των ελληνικών πόλεων τον 4ο αιώνα. Εντούτοις, το να εξηγή­ σουμε το φαινόμενο αυτό με την «κρίση της πόλης» δεν είναι καθόλου ικανοποιητικό. Καταρχάς, η στάσις δεν αποτελεί ένα νέο φαινόμενο τον 4ο αιώνα: ο Η. J. Gehrke έχει επισημάνει 123 παραδείγματα κατά τον 5ο αιώνα, 87 από τα οποία από το 432 μέχρι το 404. Σε σύγκριση με την περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου, θα φαινόταν ότι τον 4ο αιώνα σημειώνεται μια σχε­ τική μείωση των εμφύλιων συγκρούσεων. 28. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. παραπάνω, σ. 49-50.

286

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.χ. ΑΙϋΝΑ

Κατά δεύτερον, η στάσις δεν είναι ούτε γενική ούτε μόνιμη. Κάποιες πόλεις όπως οι ευβοϊκές πόλεις, η Ρόδος ή το Βυζάντιο, γνωρίζουν σύντο­ μα επαναστατικά ξεσπάσματα μεταξύ των οποίων μεσολαβούν μακρές περίοδοι ηρεμίας. Επιπλέον, όταν η διεθνής ισορροπία δυνάμεων είναι επισφαλής, έχουμε την εντύπωση κάποιες φορές ότι ορισμένες πόλεις αρκούνται σε ελάχιστης έντασης στάσεις για να συμβαδίσουν με τις μετα­ στροφές της στρατιωτικής κατάστασης- οι φίλοι της κυρίαρχης δύναμης εκείνης της στιγμής παίρνουν εναλλάξ την εξουσία, αλλά, καθώς γνωρί­ ζουν ότι το μέλλον είναι απρόβλεπτο, απέχουν από κάθε ακραίο μέτρο όσον αφορά τους συμπολίτες τους και από κάθε επιβλαβή για τους ίδιους δέσμευση απέναντι στους προστάτες τους· τέτοια φαίνεται να είναι η στάση πολλών πόλεων της Ιωνίας μεταξύ των ετών 337 και 332. Επιπλέον, πολλοί Έλληνες του 4ου αιώνα προσπάθησαν να ξεπερά­ σουν τη στάσίν. Γνωρίζουμε έναν αριθμό συμφωνιών συμφιλίωσης του 4ου αιώνα, και παρατηρούμε ότι μια μεγάλη νικηφόρα δύναμη, αφού έχει ενθαρρύνει τη διαμάχη στην πόλη του αντιπάλου, προσπαθεί συχνά να βάλει ένα τέλος σε αυτήν κατά τη διάρκεια της σύναψης της ειρήνης: οι Σπαρτιάτες ενθάρρυναν τη συμφωνία του 403 μεταξύ των αθηναίων δημο­ κρατικών και ολιγαρχικών, και ο Αλέξανδρος, με το διάταγμά του το 324, προσπάθησε να επιβάλει σε όλες τις πόλεις την επιστροφή των εξόριστων. Τέλος, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ένα από τα κύρια ζητήματα που απασχολεί τους θεωρητικούς της πολιτικής -τον Πλάτωνα και τον Αρι­ στοτέλη κυρίως- είναι η πρόληψη της στάσεως.

Η π ο λιτικ ή σκέψη του 4ου αιώνα. Σ υ ζητήσ εις για τη βασιλεία Η ελληνική πολιτική σκέψη του 4ου αιώνα είναι πάρα πολύ πλούσια, και θα ήταν μάταιο να ελπίσουμε ότι θα την συνοψίσουμε σε μερικές σελίδες. 0α περιοριστώ εδώ στην εξέταση ενός θέματος, αυτού της βασιλείας. Μπο­ ρούμε πραγματικά να διακρίνουμε στον 4ο αιώνα μια εξέλιξη στη μοναρ­ χική ιδεολογία; Πρέπει να δούμε σε αυτή μια όψη της «κρίσης της πόλης»; Τα κείμενα του 4ου αιώνα σχετικά με τη βασιλεία είναι πάρα πολλά. Παραθέτουμε πιο κάτω έναν κατάλογο των πιο σημαντικών από αυτά, ο οποίος όμως είναι μακράν του να είναι πλήρης. Συναντάμε αναλύσεις για τη βασιλεία εκεί που θα το περιμέναμε λιγότερο (στο Ελένης Έγκώμιον

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

287

του Ισοκράτη παραδείγματος χάρη). Επιπλέον, έχω σκόπιμα αφήσει κατά μέρος τα αποσπάσματα για τη βασιλεία που αποδίδονται στον Αντισθένη, τους Κυνικούς, τους Πυθαγορείους κ.ά., των οποίων η αυθεντικότητα κάποιες φορές αμφισβητείται και τα οποία θέτουν ιδιαίτερα δύσκολα προβλήματα ερμηνείας. Ισοκράτης: Τραπεζιτικός (σχετικά με τους βασιλείς του Βοσπόρου) Ελένη ς Έγκώμιον 32-34 Πανηγυρικός 126,151 Κυπριακοί Διάλογοι: Προς Δημόνικον, Προς Νικοκλέα (τα καθήκοντα ενός βασιλιά), Νικοκλής (εγκώμιο της μοναρχίας από ένα βασιλιά), Εύαγόρας (επικήδειος ενός βασιλιά)

Φίλιππος Παναθηναϊκός 72-88 (εγκώμιο του Αγαμέμνονα) Ξενοφών: Άνάβαοις 1.9 (εγκώμιο του Κύρου του Νεότερου) Απομνημονεύματα, κυρίως ΙΙΙ.9' IV.2' IV.6 Ελληνικά, κυρίως VI.1 και VI.4.27-32 (για τον Ιάσονα των Φερών) Ίέρων (διάλογος για την τυραννίδα) Κύρου Παιδεία Πλάτων: Γοργίας 48la-527b Πολιτεία, κυρίως 4i2a-4i4b, 445c-d, 473d, 503a-b, 520d, 543a, 590d Πολιτικά Νόμοι (ειδικά βιβλίο III και VIII/832C) Έπιστολαί VII και VIII ’Αριστοτέλης: Ηθικά Εύδήμεια VII.9 Ηθικά Νικομάχεια V.10' VIII. 12-13/1159b-1160b Ρητορική Ι.8 Πολιτικά, κυρίως 1.1■Ι.6-711.12' ΙΙΙ.6-8' 111.12-17' IV. 10' V.10-12' VII.14. Αυτά τα κείμενα για τη βασιλεία ποικίλλουν πολύ όσον αφορά τα

288

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

λογοτεχνικά τους είδη και το επίπεδο ανάλυσης (ο Πλάτων και ο Αριστο­ τέλης ενδιαφέρονται για τη βασιλεία γενικά, ο Ισοκράτης απευθύνει παραινέσεις σε σύγχρονους βασιλείς, ο Ξενοφών στην Κύρου Παιδεία παρουσιάζει το πορτρέτο -ως επί το πλείστον φανταστικό- ενός βασιλιά κατακτητή). Επιπλέον, αυτά τα κείμενα διαφέρουν πολύ όσον αφορά την άποψή τους. Παρουσιάζονται αντιφατικές απόψεις σε κάθε θεμελιώδες σημείο. Η πολιτική λογοτεχνία του 4ου αιώνα έχει έναν καθαρά πολεμικό χαρακτήρα. Ας προσθέσουμε ότι η σκέψη ακόμα και του ίδιου συγγραφέα αλλάζει αρκετά συχνά από το ένα έργο στο άλλο, ενώ μερικές φορές ακόμα και μεταξύ αρκετών αποσπασμάτων του ίδιου έργου υπάρχουν σημαντικές αποκλίσεις. Θα ήταν επικίνδυνο να θελήσουμε να ανασυγκροτήσουμε άμεσα τις ελληνικές πολιτικές νοοτροπίες του 4ου αιώνα με βάση τα επιχειρήματα αυτών των θεωρητικών. Είναι επίσης δυσκολότερο να προσδιορίσουμε την κοινή γνώμη των Ελλήνων του 4ου αιώνα από ό,τι την κοινή γνώμη των Αθηναίων του 5ου αιώνα. Τα πολιτικά θέματα που προσέγγιζαν οι δραμα­ τικοί ποιητές ήταν θέματα οικεία στο κοινό τους - ή γίνονταν μετά την παράσταση. Αντίθετα, οι τέσσερις μεγάλοι θεωρητικοί πολιτικοί του 4ου αιώνα, ο Ισοκράτης, ο Ξενοφών, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, δεν μπόρε­ σαν ή δεν θέλησαν να συμμετάσχουν άμεσα στην πολιτική ζωή της πόλης τους. Προπάντων όμως, το κοινό για το οποίο προορίζονταν τα έργα τους φαίνεται να ήταν αρκετά περιορισμένο: Τα Πολιτικά, του Αριστοτέλη είναι μια ακραία περίπτωση, αφού πρόκειται για ένα έργο εσωτερικό, προορι­ σμένο μόνο για την πληροφόρηση στο εσωτερικό του Λυκείου- τα άλλα κείμενα δημοσιεύτηκαν, αλλά δεν φαίνεται πολύ πιθανό η διάδοσή τους να είχε ξεπεράσει τα όρια μερικών καλλιεργημένων κύκλων. Δεν θα μπο­ ρούσαμε να αποκλείσουμε a priori μια σημαντική διαφορά μεταξύ των συζητήσεων των «κύκλων των διανοουμένων», μαρτυρία των οποίων απο­ τελούν τα κείμενά μας, και των αντιλήψεων της πλειοψηφίας των πολιτών στην πλειοψηφία των πόλεων. Η αντίθεση μεταξύ της βασιλείας και της τυραννίδας αποτελεί έναν κοινό τόπο τον 4ο αιώνα: η βασιλεία είναι η σωστή μορφή μοναρχίας, η τυραν­ νίδα η εκφυλισμένη μορφή. Τα κριτήρια που επιτρέπουν τη διάκριση μετα­ ξύ των δύο πολιτευμάτων ποικίλλουν σημαντικά ανάλογα με τους συγ­

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

289

γραφείς και τα κείμενα. Μερικές φορές μεσολαβούν κοινωνικά κριτήρια, αρκετά σπάνια όμως και ποτέ μόνα τους, κυρίως η κοινωνική προέλευση του μονάρχη (ο βασιλιάς είναι ευγενής ή πλούσιος, ο τύραννος ταπεινής καταγωγής) ή η στάση που κρατά στις κοινωνικές διαμάχες (ο βασιλιάς διατηρεί την παραδοσιακή τάξη και προστατεύει τους πλούσιους, ο τύραν­ νος ευνοεί τους φτωχούς με επαναστατικά μέτρα - ’Αριστοτέλης, Πολίτι­ κά, V.10/13101).8-19). Αρκετά συχνά εμφανίζονται καθαρά θεσμικά κριτή­ ρια στα οποία και δίνεται κάποια βαρύτητα: σε αρκετά κείμενα αντιπαρατίθεται η βασιλική εξουσία, η οποία υπόκειται σε νόμους, προς την τυραν­ νίδα που είναι αυθαίρετη [Ξενοφών, 'Απομνημονεύματα, ΐν.6.12 παρα­ δείγματος χάρη], - ή η βασιλεία, μοναρχία με καθορισμένες και περιορι­ σμένες αρμοδιότητες και δικαιώματα, προς την τυραννίδα χωρίς όρια,

αόριστος [Αριστοτέλης, Ρητορική, 1.8/13663]. Τα δύο κριτήρια που ανα­ φέρονται πιο συχνά, και των οποίων η σημασία υπογραμμίζεται ξεκάθα­ ρα, είναι ψυχολογικής φύσης. Πρόκειται, κατ’ αρχάς, για τη συμφωνία ή τη διαφωνία των αρχομένων [Πλάτων, Πολιτικός, 276β' Ξενοφών, Απο­

μνημονεύματα, ΐν.6.121’Αριστοτέλης, Πολιτικά, 111.14/12858]: οι υπήκοοι ενός βασιλιά υπακούν σε αυτόν με τη θέλησή τους, οι υπήκοοι ενός τυράννου υπόκεινται στην εξουσία του ενάντια στη θέλησή τους. Μια εξωτερική ένδειξη της στάσης των αρχομένων, και επομένως και της φύσης του πολιτεύματος, αποτελεί η σύνθεση της φρουράς του μονάρ­ χη: ένας βασιλιάς περιβάλλεται από υπηκόους, ένας τύραννος από ξένους μισθοφόρους [’Αριστοτέλης, Πολιτικά, ν . ΐ 0 / ΐ 3 ΐ ΐ 8 . 5 - 8 ] . Έπειτα, πρόκειται και για την ίδια τη στάση του μονάρχη· εάν επιδιώκει το συμ­ φέρον των υπηκόων του, είναι βασιλιάς· εάν επιδιώκει το προσωπικό του συμφέρον, είναι τύραννος [Πλάτων, Νόμοι, 832ό-σ ’Αριστοτέλης, Ηθικά

Νικομάχεια, VIII.12/116013.1-10]. Καθένα από αυτά τα κριτήρια δίνει έμφα­ ση σε μια σημαντική διαφορά, αλλά η ίδια η πολλαπλότητά τους δημιουρ­ γεί κάποια ασάφεια: έτσι η περσική μοναρχία θεωρείται μερικές φορές ως βασιλεία (εξαιτίας της προέλευσης του μονάρχη, αλλά και επειδή έχει φρουρά από υπηκόους), και μερικές φορές ως τυραννίδα (εξαιτίας των απεριόριστων εξουσιών του). Εάν θέλουμε να συμβιβάσουμε την ακρίβεια από τη μία και τις όποιες διαφοροποιήσεις από την άλλη, δεν πρέπει να κρατήσουμε παρά μόνο ένα κριτήριο για τη συγκεκριμένη διάκριση μετα­ ξύ βασιλείας και τυραννίδας, και να χρησιμοποιήσουμε τα άλλα είτε για

290

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝα

πιο βασικές διακρίσεις, ακόμα και μεταξύ τύπων πολιτεύματος (είναι αυτό που κάνει ο Πλάτων στον Πολιτικό), είτε για διακρίσεις ανάμεσα σε διά­ φορες μοναρχίες (είναι αυτό που κάνει ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, 111.14 καί 15/12853-12860). Στον Πολιτικό [275ο], ο Πλάτων προσπαθεί να δείξει ότι η παραδοσιακή εικόνα του βασιλιά-ποιμένα είναι ανεπαρκής για έναν άνθρωπο βασιλιά. Κανένας άνθρωπος βασιλιάς, ούτε καν ο φιλόσοφος-βασιλιάς, δεν θα μπο­ ρούσε να θρέψει τους υπηκόους του: δεν μπορεί παρά μόνο να τους φρο­ ντίσει. Οι άνθρωποι δεν έχουν επικεφαλής τους έναν ποιμένα παρά μόνο όταν η θεότητα βασιλεύει άμεσα σε αυτούς. Σύμφωνα με το μύθο του Πολι­ τικού [269ΐ>274β], η θεότητα κατευθύνει με εναλλαγές την κίνηση του κόσμου και αδιαφορεί γι' αυτόν είναι σε αυτήν τη δεύτερη φάση που εμφα­ νίζεται η εργασία, ο πόλεμος και η ανάγκη μιας ανθρώπινης διακυβέρνησης. Ο φιλόσοφος-βασιλιάς δεν είναι παρά ένας άνθρωπος, αλλά προσδιο­ ρίζεται από την κατοχή της έπιστήμης. Μπορεί να συμβεί να υπάρχουν αρκετοί φιλόσοφοι-βασιλιάδες, αλλά, καθώς η έπιοτήμη δεν είναι προσι­ τή παρά μόνο σε λίγους ανθρώπους, δεν είναι ποτέ πολλοί [292ά], Ο φιλό­ σοφος, ο μόνος από όλους τους άρχοντες που γνωρίζει το άγαθόν, είναι επίσης ο μόνος που μπορεί να κάνει πράξη τη δικαιοσύνη, ο μόνος που διοικεί προς το συμφέρον ολόκληρης της πόλης. Γνωρίζοντας καλύτερα από τους αρχομένους αυτό που θα φέρει την ευτυχία τους, δεν έχει καμιά ανάγκη ούτε ατελών νόμων, ούτε καν της συμφωνίας των αρχομένων. Το μόνο κριτήριο που διαχωρίζει -ριζικά- τη φιλοσοφική βασιλεία από όλα τα άλλα πολιτεύματα είναι η εξασφάλιση του κοινού συμφέροντος χάρη στην έπιοτήμη [292ά-297ΐ3]. Σε όλα τα άλλα πολιτεύματα βρίσκονται επικεφαλής αδαείς: ο άνθρω­ πος ή η ομάδα που βρίσκεται στην εξουσία επιδιώκουν το προσωπικό τους συμφέρον κι όχι το συμφέρον ολόκληρης της κοινότητας. Γι’ αυτό ο Πλάτων δεν διστάζει να χαρακτηρίσει όλους αυτούς τους κυβερνώντες

στασιαστικούς [303ο]. Εντούτοις, μεταξύ αυτών των ατελών πολιτευμά­ των, ο Πλάτων εισάγει μια «αρχή διχοτόμησης», το σεβασμό του νόμου, ο οποίος του επιτρέπει να διακρίνει τη βασιλεία από την τυραννίδα, την αρι­ στοκρατία από την ολιγαρχία, την έννομη δημοκρατία από την αυθαίρετη δημοκρατία [302θ], Βλέπουμε έτσι ότι μια αρχή που ο Πλάτων είχε αρνη­ θεί να θέσει ως κριτήριο του αληθινού «βασιλιά» και του αληθινού «πολι­

Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

291

τικού» γίνεται το βασικό κριτήριο για την κατάταξη των ατελών πολιτευ­ μάτων. Σε μια ιεραρχία πολιτευμάτων αντιστοιχεί μια ιεραρχία κριτηρίων. Στην κατάταξη των ατελών πολιτευμάτων, που καθιερώνει ο Πλάτων, η μοναρχία βρίσκεται και στα δύο άκρα: η βασιλεία είναι το καλύτερο των έννομων πολιτευμάτων και η τυραννίδα είναι το χειρότερο των αυθαίρε­ των πολιτευμάτων [300c-303d]29. Η σειρά της αξίας των έξι πολιτευμάτων δεν βρίσκεται μόνο στον Πολιτικό του Πλάτωνα: τη βρίσκουμε κυρίως στα Ηθικά Νικομάχεια [VIII.12/1159b.30-1160b.23]. Στην κατάταξη των μοναρχιών στο βιβλίο III των Πολιτικών [14/I284b. 35-12863.7], ο Αριστοτέλης ακολουθεί μια εντελώς άλλη προσέγγιση: δεν ξεκινά από τη θεότητα, αλλά από την ιστορική εμπειρία. Η απαρίθμηση των τύπων της μοναρχίας του Αριστοτέλη δεν ακολουθεί καμιά καθιερω­ μένη εκ των προτέρων κατάταξη, αλλά μια αρκετά απλή σειρά παράθε­ σης, από το πιο κοντινό στο πιο μακρινό: ξεκινά από τη σπαρτιατική βασι­ λεία, κοντινή και ως προς το χρόνο και ως προς το χώρο, περνά στη βασι­ λεία των βαρβάρων, σύγχρονη αλλά βρισκόμενη τοπικά μακρύτερο, έπει­ τα, πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, αναφέρεται στους αισυμνήτες της αρχαϊκής εποχής και τελειώνει με τις βασιλείες των «ηρωικών χρόνων». Σχετικά με καθεμία από αυτές, ο Αριστοτέλης εξετάζει τέσσερα σημεία: Η βασιλεία είναι κληρονομική ή αιρετή; Μέχρι πού εκτείνονται οι βασιλι­ κές εξουσίες; Οι υπήκοοι είναι σύμφωνοι; Οι βασιλείς βασιλεύουν κατά νόμον, σύμφωνα με το νόμο ή την παράδοση; Ύστερα από αυτή την κατα­ 29. Μπορούμε να συνοψίσουμε την ταξινόμηση των πολιτευμάτων στον Πολιτικό με το ακόλουθο σχεδιάγραμμα: Ο θεός-ποιμήν (της χρυσής εποχής) 0 φιλόσοφος-βασιλιάς Οι ατελείς απομιμήσεις, «στασιαστικές» (οι αριθμοί αντιστοιχούν σε μία σειρά αύξουσας παρέκκλισης) Νόμιμα πολιτεύματα

Αυθαίρετες παρεκκλίσεις

Ένας κυβερνών

βασιλεία (1)

τυραννίδα (6)

Ένας μικρός αριθμός

αριστοκρατία (2)

ολιγαρχία (5)

(παρεκβάσεις)

κυβερνώντων Ένας μεγάλος αριθμός νόμιμη δημοκρατία (3) κυβερνώντων

αυθαίρετη δημοκρατία (4)

292

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

γραφή των ιστορικά μαρτυρημένων μορφών, ο Αριστοτέλης αναφέρει έναν πέμπτο τύπο βασιλείας, την παμβασιλεία ή απόλυτη βασιλεία, για την οποία δίνει τον ακόλουθο ορισμό: Όταν ένας μόνο άνθρωπος είναι κυρίαρχος όλων [ή κυρίαρχος σε όλους] με τον ίδιο τρόπο που κάθε λαός και κάθε πόλη ασκεί την κυριαρχία στις κοινές υποθέσεις. Είναι οργανωμένη σύμφωνα με το πρότυπο της εξουσίας του οίκου (οικονομική εξουσία) ■όπως και η οικονομική εξουσία είναι ένα είδος βασιλείας σε ένα σπίτι, αυτή η βασιλεία είναι μια οικονομική εξουσία σε μια πόλη, έναν ή περισσότερους λαούς. [lll.14/1285b.29-33]

Ο Αριστοτέλης σημειώνει τότε ότι οι δύο ακραίοι τύποι βασιλείας είναι η σπαρτιατική βασιλεία και η παμβασιλεία· σημειώνει έπειτα ότι η βασιλεία της Σπάρτης δεν είναι παρά μια «ισόβια στρατηγία», ένα αξίωμα μεταξύ άλλων, και επομένως δεν είναι μια «πολιτεία» με την κυριολεκτική έννοια του όρου. Κατά συνέπεια, δεν παραμένει πια παρά μόνο ένας τύπος (είδος) βασιλικής πολιτείας, στην οποία πλησιάζουν λιγότερο ή περισσό­ τερο οι ιστορικές μορφές: είναι η παμβασιλεία. Στη συνέχεια του βιβλίου III, ο Αριστοτέλης δεν θα μελετήσει πια παρά μόνο την παμβασιλεία. Θα εξετάσει εάν η απόλυτη διακυβέρνηση ενός βασιλιά είναι προτιμητέα από το νόμο και εάν η απόλυτη διακυβέρνηση ενός βασιλιά είναι συμβατή με την πολιτική δικαιοσύνη. Το ότι ένας απόλυτος βασιλιάς αντικαθιστά τον γραπτό νόμο, ότι είναι ο ίδιος ο νόμος είναι κάτι προφανές για όλους τους έλληνες συγγραφείς του 4ου αιώνα. Είναι ίσως ο Αρχύτας του Τάραντα που αποδίδει αυτή την ιδέα με την πιο εντυπωσιακή έκφραση διακρίνοντας δύο είδη νόμων: νόμος έμψυχος, δηλαδή ο Βασιλιάς, και γραπτός νόμος. Κι ο ένας κι ο άλλος πρέπει να προσαρμοστούν στον υπέρτατο θείο νόμο30 [Στοβαίος, 4.1.135]. Δεν καθορίζεται, ωστόσο, καμιά ιεραρχία μεταξύ των δύο, δια­

φορετικού τύπου, νόμων. Η αφετηρία του επιχειρήματος υπέρ του βασι­ λιά βρίσκεται στην Κύρου Παιδεία, όπου ο Ξενοφών χαρακτηρίζει το βασι­ 30. Ωστόσο, αμφισβητείται η αυθεντικότητα αυτών των διατυπώσεων, οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν αποδοθεί στον Αρχύτα από τους Πυθαγορείους της ελληνι­ στικής εποχής.

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

293

λιά ως βλέηοντα νόμο, νόμο που βλέπει και επαγρυπνά [VIII. 1.22], Ωστό­ σο, ο Πλάτων, στον Πολιτικό του, είναι που έχει επιβεβαιώσει με τη μεγα­ λύτερη ενάργεια την ανωτερότητα του βασιλιά-φιλόσοφου επί του νόμου. Ο νόμος, γενικός και σταθερός, δεν μπορεί να προσαρμοστεί στην υπερβολική αστάθεια των ανθρώπινων καταστάσεων. Μόνο ο βασιλιάς προικισμένος συγχρόνως με τη γνώση του Αγαθού και με μια ικανότητα διάγνωσης θα μπορέσει, ανάλογα με τις περιστάσεις, να πάρει τις απο­ φάσεις που θα φέρουν τη δικαιοσύνη μέσα στην πόλη και θα εξασφαλί­ σουν την ευτυχία των υπηκόων. Εδώ είναι που παρεμβάλλεται η περίφη­ μη σύγκριση με την ιατρική: ένας γιατρός υποχρεωμένος να φύγει σε ταξίδι μπορεί να αφήσει στους ασθενείς του γραπτές οδηγίες1όταν επι­ στρέφει από το ταξίδι, εντούτοις, κανένας δεν θα ήταν τόσο ανόητος ώστε να επιμένει να ακολουθεί τις παλιές εντολές, με την πρόφαση ότι είναι γραμμένες, και να αρνηθεί να υπακούσει στις νέες οδηγίες, που είναι κατάλληλες για την εξέλιξη της ασθένειας. Εάν ο βασιλιάς-γιατρός είναι ανώτερος από τις δικές του εντολές, ακόμα περισσότερο υπερέχει από τους νόμους που θεσπίζονται από αδαείς. Το μόνο θετικό σημείο που βρίσκει ο Πλάτων στο νόμο, είναι ότι είναι καλύτερα οι αδαείς να κυβερ­ νούν σύμφωνα με τους νόμους, όσο κακοί κι αν είναι, παρά να αφεθούν να καθοδηγούνται από την ιδιότροπη διάθεσή τους. Ο πραγματικός βασιλιάς είναι ανώτερος από το νόμο, αλλά υπάρχει ένας τέτοιος άνθρωπος; Στον Πολιτικό, ο Πλάτων ήδη υπογραμμίζει ότι η βασιλική έπιστήμη είναι εξαιρετικά σπάνια [292<3], Στους Νόμους, φαίνε­ ται να θεωρεί ότι είναι αδύνατον να αποκτηθεί. Δύο φορές [ΐν.7130 και IX. 875ο] αναφέρεται στην παλιά ιδέα, που εκφράζει ήδη ο Ηρόδοτος στο «διάλογό» του για τα πολιτεύματα [III.80], σύμφωνα με την οποία μια μοναρχία με απεριόριστες εξουσίες ξεπέφτει αναγκαστικά στην υπερβο­ λή, την ϋβριν. Με άλλα λόγια, η απόλυτη βασιλεία εκφυλίζεται πάντα σε τυραννίδα ή, για να μιλήσουμε όπως ο Μοντεσκιέ, «η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα». Δεν υπάρχει βεβαίως παλινωδία από την πλευρά του Πλάτωνα (ο φιλόσοφος συνεχίζει να θεωρεί ότι η φιλοσοφική βασι­ λεία, εάν ήταν πιθανή, θα ήταν το καλύτερο πολίτευμα), αλλά υπάρχει μια πολύ σαφής αλλαγή τόνου: κάθε πολιτικό σύστημα στους Νόμους εμπνέεται από τις έννοιες της νομιμότητας και της ισορροπίας. Ο Αριστοτέλης προχωρώντας παραπέρα αποκαθιστά το νόμο και

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

294

ασκεί κριτική στην απόλυτη βασιλεία. Στα Πολιτικά, [111.15-16/12863-12876] συνεχίζει άμεσα την επιχειρηματολογία που αναπτύσσει ο Πλάτων στον Πολιτικό. Για τον Αριστοτέλη, ένα έννομο πολίτευμα είναι ανώτερο από την απόλυτη διακυβέρνηση ενός μόνου ανθρώπου, επειδή οι νόμοι είναι απρόσβλητοι από το πάθος: «Το να ζητάει κάποιος να κυβερνάει ο νόμος, σημαίνει να ζητάει επίσης να κυβερνάει μόνο ο θεός και η λογική. Το να ζητά κανείς να κυβερνάει ένας άνθρωπος, σημαίνει να ζητά επίσης να κυβερνάει ένα άγριο ζώο (θηρίον)» [Πολιτικά, 111.16/12873.30], Ακολουθεί ο περίφημος ορισμός του νόμου ως «νου ελεύθερου από επιθυμία». Η πλα­ τωνική αναλογία του βασιλιά και του γιατρού είναι, σύμφωνα με τον Αρι­ στοτέλη, θεμελιακά λανθασμένη: ο γιατρός στερείται πάθους στην άσκη­ ση της τέχνης του. Εάν ένας ασθενής υποψιάζεται ότι είναι συνένοχος με τους εχθρούς του, θα προτιμήσει να εμπιστευτεί τις οδηγίες ενός βιβλί­ ου. Επιπλέον, ένας γιατρός είναι ανίκανος να φροντίσει ο ίδιος τον εαυτό του, επειδή τότε στερείται αμερόληπτης κρίσης. Η βασιλεία των νόμων είναι προτιμότερη από αυτήν ενός βασιλιά επειδή οι νόμοι προστατεύουν διαρκώς από την αυθαιρεσία και επειδή φέρνουν στην πόλη μια τάξη ορθολογική. Προφανώς, αναγνωρίζει ο Αριστοτέλης, οι νόμοι που, εξ ορισμού, είναι γενικοί δεν θα μπορούσαν να ρυθμίσουν όλες τις ιδιαίτερες περι­ πτώσεις. Οποιοδήποτε κι αν είναι το πολίτευμα, οι ιδιαίτερες περιπτώσεις και εκ φύσεως και εν πάση περιπτώσει υποβάλλονται σε σκέψη. Παρου­ σιάζεται τότε το πρόβλημα: θα ήταν καλύτερο η σκέψη να είναι πράξη ενός μόνου ανθρώπου ή πολλών ανθρώπων; Ο Αριστοτέλης σημειώνει αρχικά ότι οι μονάρχες περιβάλλονται από συμβούλους· αναγνωρίζουν έτσι, σιωπηρά, την ανωτερότητα των μη μοναρχικών πολιτευμάτων. Επι­ πλέον, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων είναι λιγότερο εύκολο να δια­ φθαρεί από έναν μόνο (το μοτίβο αυτό είναι παραδοσιακό), και υπόκειται λιγότερο σε υποκινούμενους από το πάθος πειρασμούς. Το κύριο επιχεί­ ρημα, εντούτοις, αφορά την ίδια την αξία των αποφάσεων που λαμβάνο­ νται: η αντιπαράθεση των απόψεων διορθώνει την όποια υπερβολή μπο­ ρεί να έχει καθεμία από αυτές. Γι’ αυτό άτομα μέτρια, συνεργαζόμενα σε μεγάλο αριθμό, έχουν μεγάλη πιθανότητα να σχηματίσουν μια καλύτερη κρίση από ένα μόνο άτομο, ακόμα και πολύ ευφυές [Πολιτικά, 111.15/1286 3-6]. Συναντάμε ξανά την ιδέα της μεσότητος, αγαπητής στον Αριστοτέ­

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΖΩΗ Κ Λ Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

295

λη, η οποία εδώ χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει θεωρητικά ένα πολίτευμα δημοκρατικής τάσης. Για τον Αριστοτέλη, ο νόμος όχι μόνο είναι ανώτερος από τον απόλυτο μονάρχη, αλλά η απόφαση μιας συνέ­ λευσης έχει κάθε πιθανότητα να είναι καλύτερη από αυτήν ενός βασιλιά. Εάν η απόλυτη βασιλεία αντικαθιστά το νόμο με τη θέληση ενός μόνου ανθρώπου, ως συνέπεια στερεί κάθε εξουσία από το σύνολο των πολιτών με την εξαίρεση ενός μόνο: από αυτή την άποψη έρχεται σε αντίφαση με το παραδοσιακό ιδανικό της ισονομίας που δεν είναι μόνο η ισότητα μπρο­ στά στο νόμο, αλλά μια ίση κατανομή των εξουσιών και των προνομίων. Γνωρίζουμε ότι κάποιοι Σοφιστές -ο Θρασύμαχος, ο Κριτίας, και όλοι εκείνοι που αποτέλεσαν πρότυπα για τον Καλλικλή στον Γοργία- αμφι­ σβήτησαν ριζικά την ισονομία στο όνομα της φυσικής ανισότητας των ανθρώπων. Η τεχνητή ισότητα που επιβάλλεται από το νόμο μεταξύ των πολιτών θα ήταν αντίθετη προς τη φύση. Οι ισχυροί άνθρωποι δεν έχουν κανένα λόγο να δεχτούν τους κανόνες που έθεσαν οι αδύναμοι περισσό­ τερο από ό,τι οι λύκοι να υποταχθούν στα αρνιά. Το συμπέρασμα αυτού του συλλογισμού είναι ότι ένα άτομο ευφυές και δυναμικό δεν πρέπει να διστάσει να καταλάβει την τυραννίδα. Αυτή η άποψη πολεμήθηκε σθεναρά από τον Πλάτωνα. Αυτός διασκε­ δάζει να φέρνει τους οπαδούς του δίκαιου του ισχυροτέρου σε αντίφαση με τον ίδιο τον εαυτό τους: η μάζα των αδύναμων είναι γενικά πιο ισχυρή από το άτομο ή την ομάδα που θεωρούν τον εαυτό τους ισχυρό [Γοργιάς 4880(1 παραδείγματος χάρη], Η κριτική του είναι παρ’ όλα αυτά κυρίως ηθική και έχει στόχο να δείξει ότι ο τύραννος είναι ο πιο δυστυχισμένος των ανθρώπων. Ο Πλάτων κατηγορεί τους αντιπάλους του για μια διε­ στραμμένη αντίληψη της εξουσίας, δεν τους κατηγορεί ότι στερούν κάθε εξουσία από τη μάζα των πολιτών, και όχι χωρίς λόγο, καθώς ο φιλόσοφος-βασιλιάς του κάνει το ίδιο. Η εξουσία είναι για το «βασιλιά-άνθρωπο» μια αγγαρεία, αλλά, για το ίδιο το συμφέρον των αρχομένων, δεν θα μπο­ ρούσε να μοιραστεί. Εάν υπάρχει ένας άνθρωπος προικισμένος με τη βασιλική επιστήμη, η απόλυτη εξουσία τού αποδίδεται χωρίς πιθανότητα αμφισβήτησης. Ακόμα και η ιδέα ότι η πολιτική συμμετοχή μπορεί να είναι ένα δικαίωμα είναι ξένη στον Πλάτωνα. Στον Αριστοτέλη πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι έθεσε σε όλη του την έκταση το θεμελιώδες πολιτικό πρόβλημα: υπό ποίες προϋποθέσεις η

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

296

απόλυτη βασιλεία, δηλαδή η μονοπώληση από έναν μόνο άνθρωπο όλων των εξουσιών και όλων των τιμών (ο όρος τιμαί περιλαμβάνει και τις δύο έννοιες), μπορεί να είναι δίκαιη; Για τον Αριστοτέλη, η απόλυτη βασιλεία είναι ριζικά ασυμβίβαστη με την ίδια τη φύση της πόλης, η οποία είναι μια κοινότητα ίσων (δηλαδή μια κοινότητα ισοδύναμων ανθρώπων που έχουν όλοι μια κάποια αξία [άρετή] και που πρέπει όλοι να λαμβάνουν κάποιο μέρος των τιμών και της εξου­ σίας, πράγμα που δεν αποκλείει ότι κάποιοι έχουν μεγαλύτερη αξία και ότι κατά συνέπεια λαμβάνουν περισσότερες τιμές). Από το κεφάλαιο 1 του βιβλίου I των Πολιτικών, ο Αριστοτέλης καθιε­ ρώνει μια ριζική διάκριση μεταξύ πολιτικής εξουσίας και βασιλικής εξου­ σίας (βρισκόμαστε από αυτή την άποψη στους αντίποδες του Πολιτικού του Πλάτωνα, ο οποίος τις ταυτίζει). Ο Αριστοτέλης επαναλαμβάνει για λογαριασμό του την παραδοσιακή συσχέτιση της βασιλικής αρχής και της πατρικής αρχής, δίνοντάς της νέα ισχύ. Ο βασιλιάς είναι βασικά ο πατέ­ ρας των υπηκόων του. Η βασιλεία των αρχαϊκών ελληνικών κοινοτήτων εξηγείται από το γεγονός ότι δεν αποτελούν ακόμη παρά άθροισμα οικο­ γενειών και κωμών [Ι.2], Όποιες κι αν είναι οι αρετές αυτού του πατριαρ­ χικού βασιλιά, στηρίζεται σε μια βαθιά φυσική ανισότητα: όπως ένας πατέρας στα μικρότερα παιδιά του, ο βασιλιάς των αρχαίων χρόνων ασκούσε την αρχή του σε υπηκόους ανίκανους να κυβερνηθούν από μόνοι τους. Από αυτή την άποψη, η βασιλική εξουσία είναι, με την ακριβή έννοια του όρου, μια προπολιτική μέθοδος διακυβέρνησης, η οποία δεν ταιριάζει παρά μόνο στις οικογένειες, τις κοινότητες των αρχαίων χρόνων και σε έθνη πολιτικά υποανάπτυκτα. Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει σαφώς ότι, από την εποχή του, δεν εγκαθιδρύονται πια βασιλείες στις πόλεις. Πράγματι, από τότε που υπάρχει στο εσωτερικό των πόλεων μια κάποια ισότητα, η εξουσία ενός μόνου ανθρώπου αποτελεί μια αδικία, που επι­ βάλλεται με τη βία κατά της θέλησης των πολιτών: δεν μπορεί να είναι παρά μια τυραννίδα [V.i0/I3i3a.i-10]. Ο κύριος γνώμονας της δικαιοσύνης μέσα σε μια πόλη είναι η αναλο­ γική ισότητα. Ο Αριστοτέλης ξαναπιάνει υπό αυτή την άποψη την ανάλυ­ ση της περίπτωσης του ανώτερου ανθρώπου που ήταν αγαπητή στους Σοφιστές. Εξετάζει επί μακρόν σε δύο περιπτώσεις [111.13 και 111.17] τα μέσα για να συμβιβάσει την αναλογική δικαιοσύνη και την εξαιρετική

Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ ΖΩ Η Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

297

αρετή ενός ατόμου. Η επιχειρηματολογία του είναι μαθηματικού χαρα­ κτήρα. Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο περιπτώσεις. Το επιφανές άτομο μπορεί να έχει μια αρετή πολύ ανώτερη από αυτήν του οποιουδήποτε πολίτη, αλλά κατώτερη από αυτήν του συνόλου των πολιτών. Σε αυτή την περίπτωση, εάν θέλουμε να προστατεύσουμε την αναλογική ισότητα, η λύση της ακριβούς δικαιοσύνης συνίσταται στη δημιουργία μιας νέας και κατ’ εξαίρεση τιμής που αντιστοιχεί στις εξαιρετικές αρετές του ανώτε­ ρου ανθρώπου. Εάν αυτό είναι αδύνατον, η λύση που αποτελεί τη μικρό­ τερη αδικία συνίσταται στο να τον οστρακίσουν, σύμφωνα με την πρακτι­ κή κάποιων πόλεων. Το εξαίρετο άτομο ζημιώνεται έτσι, αλλά οι πολίτες στο σύνολό τους θα υποβάλλονταν σε μια ακόμα πιο άδικη μεταχείριση εάν υποβάλλονταν στην απόλυτη εξουσία ενός μόνο ανθρώπου. Στη δεύτερη υπόθεση, το εξαίρετο άτομο έχει μια αρετή ανώτερη από αυτήν όλων' των άλλων πολιτών συναθροισμένων. Ένας τέτοιος άνθρωπος, λέει ο Αριστοτέλης, θα ήταν «σαν ένας θεός μεταξύ των ανθρώπων» [111.13/ 1284a. 10-11]. Θα ήταν άδικο να θελήσουμε να τον υποτάξουμε στον κοινό νόμο: «σαν να θελήσουμε να εξουσιάσουμε τον Δία». Θα έπρεπε επομένως να του δώσουμε την απόλυτη εξουσία [lll.l3/1284b.30-35]. Εάν μια τόσο επιφανής ανωτερότητα είναι κληρονομική, η απόλυτη βασιλεία μιας δυνα­ στείας είναι με τη σειρά της δικαιολογημένη [IN.17/I288a.i5-19]. Εάν πάρουμε κατά γράμμα τον μαθηματικό συλλογισμό του Αριστοτέ­ λη, η παραχώρηση της απόλυτης εξουσίας στον πολίτη που είναι ανώτε­ ρος από όλους τους άλλους συναθροισμένους δεν είναι παρά μια λύση μικρότερης αδικίας ανάλογη με τον οστρακισμό (όλοι οι άλλοι πολίτες στερούνται τις τιμές και γίνονται άτιμοι). Εάν ο Αριστοτέλης δεν μπαίνει στον κόπο να αναφέρει την πλέον δίκαιη λύση που θα μπορούσαμε να σκεφτούμε a priori -πολύ μεγάλες τιμές για έναν, μικρές τιμές για όλους τους άλλους-, είναι επειδή η εμφάνιση ενός ανθρώπου όχι μόνο τόσο ανώτερου, αλλά και τόσο διαφορετικού από τους άλλους όσο «ενός θεού μεταξύ των ανθρώπων», καθιστά αδύνατη την εφαρμογή του κανόνα της αναλογικής ισότητας. Η ίδια η ύπαρξη της πόλης ως κοινότητα ίσων βρί­ σκεται σε κίνδυνο' ένας άλλος τύπος κοινότητας εμφανίζεται, πέρα από την πόλη, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μια ριζική ανισότητα ανάμεσα σε ένα άτομο και όλα τα άλλα μαζί. Θα μπορούσαμε να μπούμε στον πειρασμό να δούμε την τελευταία υπό­

298

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

θεση του Αριστοτέλη ως ένα είδος απόδειξης διά της εις άτοπον απαγω­ γής. Για να είναι δικαιολογημένη η απόλυτη βασιλεία, θα έπρεπε ο βασιλιάς να ξεπερνά σε αξία το σύνολο των πολιτών. Όμως αυτή είναι μια ανέφικτη υπόθεση. Επομένως, σε μια πόλη, η εγκαθίδρυση μιας απόλυτης βασιλείας δεν θα μπορούσε να είναι δίκαιη· κάθε μοναρχία είναι αναγκαστικά μια τυραννίδα. Ένας τέτοιος συλλογισμός θα ήταν τελείως σύμφωνος με τις συνήθειες του Αριστοτέλη, ο οποίος συγκαταλέγει πρόθυμα στις καταγρα­ φές του παράλογες υποθέσεις, τις οποίες έπειτα εγκαταλείπει. Επιπλέον, το συμπέρασμα που θα προέκυπτε τότε από το κείμενο θα ερχόταν να ενι­ σχύσει την ιδέα που διατυπώνεται συχνά, ότι η πόλις είναι η πιο τέλεια κοι­ νότητα και ότι η αναλογική ισότητα είναι η τελειότερη μορφή δικαιοσύνης. Αυτή η ερμηνεία, όσο ελκυστική κι αν είναι, είναι προβληματική. Κατ’ αρχάς, δύσκολα θα εξηγούσαμε την επιμονή με την οποία ο Αριστοτέλης πραγματεύεται, σε δύο περιπτώσεις, την περίπτωση του αγαθού ανθρώ­ που, εάν πρόκειται για μια απλή απόδειξη διά της εις άτοπον απαγωγής. Επιπλέον, το θέμα του «όμοιου με έναν θεό» ανθρώπου επανέρχεται σε αρκετές περιπτώσεις στον Αριστοτέλη. Στα ’Η θικά Νικομάχεια [VII.1/1145 a. 15-35], ο Αριστοτέλης καθιερώνει μια συμμετρία ανάμεσα στη θηριότητα, τερατώδη τάση που υποβιβάζει τον άνθρωπο στην τάξη των ζώων, και μια «ηρωική και θεία», επίσης ανώτερη, αρετή, η οποία πλησιάζει τον άνθρωπο στους θεούς. Στο VIII βιβλίο των ίδιων Ηθικών αναλύει τη φιλία που, όπως η πόλη, απαιτεί κάποια ισότητα- δηλώνει (κεφ. 9/1158b.351159a.8) ότι είναι δύσκολη μεταξύ των βασιλέων και των κοινών ανθρώπων, και ότι είναι αδύνατη μεταξύ των ανθρώπων και των θεών, και προσθέτει: «το να ευχηθείς σε ένα φίλο να γίνει θεός, σημαίνει να παραιτηθείς από τη φιλία του». Φαίνεται επομένως ότι, στα Πολιτικά, ο Αριστοτέλης παρου­ σιάζει τη βασιλεία του θεϊκού ανθρώπου ως μια περίπτωση περιορισμένη, της οποίας την πιθανότητα αρνείται να αποκλείσει31. Ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, των οποίων οι πολιτικές αναλύσεις έρχο­

31. Αντιθέτως, πολλοί σχολιαστές έχουν υποθέσει ότι η έννοια της παμβασιλείας είχε ως στόχο να λάβει υπόψη τη μοναρχία του Αλέξανδρου. Είναι βέβαιο ότι ο Αρι­ στοτέλης παρακολούθησε με προσοχή την εκστρατεία του Αλέξανδρου και ότι δια­ τήρησε αλληλογραφία με τον παλαιό μαθητή του, αλλά οι επιστολές του χάθηκαν και τα έργα, που δεν γράφτηκαν για χρήση εντός του Λυκείου, στα οποία αναφε-

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚΗ Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

299

νται σε αντίθεση σε αρκετά σημεία, γνωρίζουν κι ο ένας κι ο άλλος την αποτελεσματικότητα της μοναρχικής εξουσίας. Σύμφωνα με τον Πλάτω­ να, ο εξαναγκασμός είναι απαραίτητος σε αυτόν που θέλει να αντικατα­ στήσει ένα διεφθαρμένο πολίτευμα με μία καλή πολιτεία: ακόμα στους Νόμους, ο φιλόσοφος υπογραμμίζει ότι η πιο ευνοϊκή κατάσταση για να επιβληθεί μια τέτοια μεταβολή είναι η συνεργασία ενός «νεαρού τυράν­ νου» και ενός φιλοσόφου [ΐν.7103]. Η ελπίδα να στρέψει τους τυράννους των Συρακουσών στη φιλοσοφία είναι αυτή που ενέπνευσε τα ταξίδια του Πλάτωνα στη Σικελία32. Ο Αριστοτέλης, από την πλευρά του, έζησε μερι­ κά έτη στο περιβάλλον του τυράννου Ερμεία του Αταρνέως, στον οποίο πρότεινε μεταρρυθμίσεις φιλοσοφικής πνοής. Οι σχέσεις του φιλοσόφου και του τυράννου ήταν αυτή τη φορά αρμονικές-ο Αριστοτέλης παντρεύ­ τηκε την ανιψιά του Ερμεία και τίμησε τη μνήμη του φίλου του33. Το ρόλο του τυράννου-φιλοσόφου αντιλαμβάνεται παρ’ όλα αυτά ως προσωρινό: από τη στιγμή που έχει επιβάλει μια καλή πολιτεία, αυτό το ίδιο το πολί­ τευμα περιορίζει την εξουσία του. Επιπλέον, σύμφωνα με τους δύο φιλο­ σόφους, η απόλυτη μοναρχία μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να είναι δικαιολογημένη με σταθερό τρόπο: ο Πολιτικός του Πλάτωνα εξυμνεί την ανώτερη από το νόμο εξουσία του φιλοσόφου, και ο ίδιος ο Αριστοτέλης παραδέχεται ότι θα έπρεπε να αναγνωρίσει μια απόλυτη εξουσία στον άνθρωπο τον όμοιο στους θεούς. Πρέπει ωστόσο να υπογραμμίσουμε ότι ο Πλάτων των Νόμων και ο ρόταν ίσως η κατάκτηση της Ασίας, δεν έχουν διασωθεί. Η ολοκληρωτική σιωπή των πραγματειών (προσωπικών σημειώσεων που προορίζονταν για χρήση στα πλαίσια του Λυκείου), και κυρίως των Πολιτικών, για τον Αλέξανδρο υποδεικνύει, ωστόσο, ότι η ερμηνεία της εξουσίας του κστακτητή δεν ήταν καθόλου προφανής για τον Αριστοτέλη. Δεν αποκλείεται ότι ο φιλόσοφος είχε μερικές φορές την τάση να βλέπει στον Αλέξανδρο ένα θεό μεταξύ των ανθρώπων, του οποίου η ανωτερό­ τητα δικαιολογούσε την απολυταρχία, αλλά είναι πιθανόν ότι, όταν έμαθε την κατα­ δίκη του Φιλώτα, τη δολοφονία του Κλείτου ή τη φυλάκιση του ανιψιού του Καλλι­ σθένη, έκλινε μάλλον προς το να τον θεωρήσει ως έναν τύραννο όμοιο με ένα άγριο ζώο, Η έννοια της παμβασιλείας έχει ίσως χρησιμεύσει μερικές φορές για να κρίνει τον Αλέξανδρο, αλλά ο Αριστοτέλης δεν την έχει συλλάβει μόνο για αυτό. 32. Βλ. παραπάvω σ. 215-219. 33. Ο Ερμείας εκτελέστηκε το 341 με διαταγή του Μεγάλου Βασιλιά, επειδή είχε έρθει σε πολύ στενές συνεννοήσεις με τον Φίλιππο της Μακεδονίας.

300

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝ α

Αριστοτέλης δείχνουν σαφή προτίμηση για πολιτικές λύσεις αντίθετες με την απόλυτη μοναρχία. Ο Πλάτων των Νόμων επιμένει στις αρετές της μείξης. Το «μεικτό πολίτευμα» συνδυάζει τη μοναρχική αρχή της εξουσίας (χωρίς να περιπίπτει στον περσικό δεσποτισμό) και τη δημοκρατική αρχή της ελευθερίας (χωρίς να περιπίπτει στην αθηναϊκή αναρχία)· επιπλέον, το μεικτό πολίτευμα εξασφαλίζει δίκαιη αντιπροσώπευση των διάφορων κοινωνικών τάξεων [Νόμοι, VI .756β]. Το πολίτευμα που προτιμά ο Αριστο­ τέλης, το μέσο πολίτευμα -που αξίζει κατεξοχήν το όνομα πολιτεία-, είναι ένα δίκαιο μέσον μεταξύ της δημοκρατίας και της ολιγαρχίας. Μια μέση τάξη πολυάριθμη παίζει εκεί το ρόλο του διαιτητή μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών [Πολιτικά, IV. 11/12953-12968]. Οι πλούσιοι θεωρούν το πολίτευμα ως περισσότερο ολιγαρχικό, και οι φτωχοί ως περισσότερο δημοκρατικό, με αποτέλεσμα να προσκολλούνται όλοι σ’ αυτό και να απο­ λαμβάνει μιας εξαιρετικής σταθερότητας [ΐν.9/129413.35-41 κυρίως]. Βλέπουμε συνεπώς πόσο υπερβολικό είναι να χαρακτηρίσουμε στο σύνολό της την ελληνική πολιτική σκέψη του 4ου αιώνα ως «μοναρχική».

Το φ α ινόμ ενο της μ ο να ρ χία ς τον 4ο αιώνα Έχει συχνά υπογραμμιστεί, δίκαια, ότι τη στιγμή που οι θεωρητικοί ενδια­ φέρθηκαν για τη μοναρχία, τα μοναρχικά πολιτεύματα έπαιζαν έναν όλο και σημαντικότερο ρόλο στην ελληνική ιστορία. Πρέπει να δούμε εκεί δύο όψεις του ίδιου φαινομένου το οποίο συνδέεται με την κρίση της πόλεως; Είναι αναμφισβήτητο ότι η τυραννίδα, που είχε σχεδόν τελείως εξα­ φανιστεί από τον ελληνικό κόσμο γύρω στο 440, επανεμφανίζεται στο προσκήνιο τον 4ο αιώνα. Ο Η. Ββη/θ έχει καταρτίσει έναν κατάλογο 95 τυράννων στον 4ο αιώνα, βασιζόμενος είτε στη χρήση της λέξης «τύραν­ νος», είτε στη θέση των προσωπικοτήτων όπως την περιγράφουν οι πηγές: ένας στρατιωτικός αρχηγός στον οποίο έχει δοθεί πλήρης εξουσία {στρατηγός αύτοκράτωρ) χωρίς περιορισμό διάρκειας, ο οποίος στηρίζε­ ται σε μισθοφόρους, μπορεί να θεωρηθεί τύραννος. Δύο γενικοί παράγο­ ντες έχουν προφανώς ευνοήσει την επανεμφάνιση της τυραννίδας: η συχνότητα των εμφύλιων συγκρούσεων και η αύξηση του αριθμού των μισθοφόρων, έτοιμων να υποστηρίξουν όποιον μπορεί να τους πληρώσει. Παρά αυτές τις πιο ευνοϊκές γενικές προϋποθέσεις, πρέπει να σημειώ­

ΠΟ Λ ΙΤΙΚΗ ΖΩΗ Κ Λ Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

301

σουμε ότι οι τυραννίδες είναι σχετικά σπάνιες στις αρχαίες πόλεις της κυρίως Ελλάδας- οι εμπειρίες της τυραννίδας είναι συνήθως σύντομες σε αυτές και πολύ αντιδημοφιλείς. Ο τύραννος Εύφρων της Σικυώνας, που έλαβε μετά το θάνατό του κηδεία δημοσία δαπάνη και μια ηρωική λατρεία, παραμένει εξαίρεση-οι νόμοι κατά της τυραννίδας, όπως αυτός του Ευκράτη στην Αθήνα το 337, απεικονίζουν πολύ πιο πιστά την άποψη που κυριαρχούσε για αυτό το πολίτευμα. Το φαινόμενο της τυραννίδας παίζει, αντίθετα, έναν μείζονα ρόλο σε κάποια τμήματα του ελληνικού κόσμου των αποικιών - στη Σικελία βεβαίως, αλλά και στην περιοχή του Πόντου, κυρίως στην Ηράκλεια, όπου ο Κλέαρ­ χος καταφέρνει να ιδρύσει μια δυναστεία με διάρκεια. Στη Θεσσαλία, η άνοδος των τυράννων των Φερών εξηγείται εν μέρει από το γεγονός ότι έχουν καταλάβει το αξίωμα του ΤαγοΟ, δηλαδή την παραδοσιακή στρατιωτική ηγεσία του Θεσσαλικού Κοινού. Στο βασίλειο του Κιμμερίου Βοσπόρου, οι Σπαρτοκίδες, τους οποίους οι Αθηναίοι απο­ καλούν διπλωματικά «άρχοντες» (όπως τον Διονύσιο των Συρακουσών), είναι ταυτόχρονα τύραννοι των ελληνικών πόλεων και βασιλείς των γειτο­ νικών σκυθικών λαών. Όσο για τους «τυράννους» της Κύπρου, Έλληνες ή Φοίνικες, είναι οι κληρονόμοι πολύ παλιών βασιλικών δυναστειών. Εκτός από μια εξάπλωση της τυραννίδας, παρατηρούμε τον 4ο αιώνα την ισχυ­ ροποίηση παραδοσιακών μοναρχιών: το περιθώριο του ελληνικού κόσμου, λιγότερο ή περισσότερο εξελληνισμένο, ασκεί αυξανόμενη επιρ­ ροή στις ελληνικές υποθέσεις. Στο εσωτερικό των πόλεων, είναι σχετικά σπάνιο η μοναρχία να μπο­ ρέσει να αντικαταστήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα δημοκρατικά ή ολι­ γαρχικά πολιτεύματα. Το σημαντικότερο φαινόμενο, αλλά όχι εντελώς νέο (σκεφτόμαστε την περσική κυριαρχία επί της Ιωνίας από το 550 μέχρι το 480), είναι ότι μοναρχικές δυνάμεις εκτός του κόσμου των πόλεων είναι όλο και περισσότερο σε θέση να επιβάλουν τη θέλησή τους. Η μακεδονι­ κή ηγεμονία στην Ελλάδα δεν βάζει τέλος στο καθεστώς της πόλης, όπως έχουμε πολλές φορές επαναλάβει: οδηγεί μόνο στην καθιέρωση μιας νέας, ανώτερης από την πόλη, βαθμίδας αποφάσεων. Ότι η ανεξαρτησία πολλών πόλεων συγχρόνως περιορίζεται είναι προφανές, αλλά, ακόμα και σε αυτό το σημείο, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε σχετικά με την καινοτο­ μία του φαινομένου. Η Αθήνα, η Σπάρτη, η Θήβα και όλες οι ηγεμονικές

302

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. AIQN a

πόλεις περιόριζαν επίσης την ανεξαρτησία «των συμμάχων» που υπάγο­ νταν σε εκείνες. Η αυξανόμενη επιρροή των στρατιωτικών αρχηγών και των μοναρχών τον 4ο αιώνα οδήγησε πολλά άτομα να εξυμνήσουν τις αρετές τους και κάποιες πόλεις να τους αποδώσουν τιμές ολοένα και μεγαλύτερες: κάποιες μάλιστα έφθασαν στο σημείο να καθιερώσουν θρησκευτική λατρεία προς τιμήν τους (η Σάμος προς τιμήν του Λύσανδρου για παράδειγμα). Δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε την κολακεία -ή τον πραγματισμό- από τον ενθουσιώδη θαυμασμό, αλλά μπορούμε να σημειώσουμε ότι η πλειοψη­ φία των θείων τιμών που αποδίδονται σε ανθρώπους τον 4ο αιώνα έχει προκαλέσει σαρκασμούς και αγανάκτηση. Ακόμα και ο Αλέξανδρος προ­ σέκρουσε σε αντιδράσεις το 324 όταν θέλησε να τιμηθεί από όλους τους Έλληνες ως ανίκητος θεός34.

Δ ίπλα και πάνω από τις πόλεις Είναι αναμφισβήτητο ότι η διαίρεση των Ελλήνων σε πολλές πόλεις και οι ανταγωνισμοί ανάμεσα σε αυτές τις πόλεις διευκόλυναν τη μακεδονική επέκταση. Εντούτοις, θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι οι Έλληνες του 4ου αιώνα δεν έκαναν τίποτα για να ξεπεράσουν τη διαίρεσή τους. Η πολιτική ιστορία του 4ου αιώνα αποκαλύπτει πολλαπλές μορφές ανασύ­ νταξης και συνένωσης. Επιπλέον, η ελληνική πολιτική σκέψη ενδιαφέρθη­ κε επίσης για τύπους κράτους διαφορετικούς από την πόλη. Τον 4ο αιώνα μαρτυρείται ένας αρκετά μεγάλος αριθμός συνοικι­ σμών. Ο Μ. Moggi έχει επισημάνει 22 παραδείγματα από το 411 έως το 338. Πρόκειται κάποιες φορές για μια συνένωση κωμών σε μία πόλη, με ίδρυση μιας πόλης και μεταφορά ενός μέρους του πληθυσμού προς αυτό το αστικό κέντρο (το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η ίδρυση της Μεγαλόπολης το 370-369), κάποιες φορές για μια συνένωση πόλεων που προϋ­ πήρχαν (όπως στη Ρόδο αμέσως μετά το 411, στην Κω γύρω στο 366, στην Κέω από το 367 έως το 357). Οι συνοικισμοί δεν αποτελούν ένα νέο φαι­ νόμενο του 4ου αιώνα, αλλά οι σχετικά αναλυτικές ενδείξεις που διαθέ­ τουμε σε κάποιες περιπτώσεις μάς επιτρέπουν να καθορίσουμε τις αιτίες 34. Βλ. παραπάνω, σ. 184-185.

ΠΟ Λ ΙΤΙΚΗ Ζ Ω Η Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η Σ Τ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

303

που τους ενέπνευσαν. Η πρωτοβουλία προέρχεται κάποτε από ένα μονάρ­ χη (τον Διονύσιο των Συρακουσών ή τον Μαύσωλο), κάποτε από μια ολι­ γαρχική ομάδα (όπως στη Ρόδο), άλλοτε από δημοκρατικούς (όπως στη Μεγαλόπολη), αλλά, σε όλες τις περιπτώσεις, στόχος του συνοικισμού είναι να ενισχύσει τη στρατιωτική δύναμη και την πολιτική συνοχή των κοι­ νοτήτων που συνενώνονται απέναντι σε έναν κοινό εχθρό. Οι συμμαχίες είναι κι εκείνες παραδοσιακές στην Ελλάδα. Η Β ' Αθηναϊ­ κή Συμμαχία του 378 διακρίνεται από τις προηγούμενες συμμαχίες από τον κεντρικό ρόλο που δίνεται στο κοινό Συνέδριο, στο οποίο αντιπροσωπεύε­ ται κάθε σύμμαχος. Ο στόχος των Αθηναίων -που δεν θα τον πετύχουν παρά μόνο κατά ένα πολύ μικρό μέρος- ήταν να εξασφαλίσουν τη συνοχή της συμμαχίας με τη συμμετοχή όλων στις αποφάσεις. Τα συχνά συνέδρια για μια κοινή ειρήνη, παρά τις επανειλημμένες παραβιάσεις και αμφισβητή­ σεις των συμφωνιών που είχαν συναφθεί, αποδεικνύουν και αυτά, με άλλον τρόπο, τη θέληση για οργάνωση με σταθερό τρόπο των σχέσεων μεταξύ των ελληνικών πόλεων. Η συμμαχία της Κορίνθου που δημιουργείται από τον Φίλιππο κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 338-337 είναι μια ένωση όλων των Ελλήνων (εκτός των Σπαρτιατών) ενόψει της κοινής ειρήνης, η οποία μετατρέπεται σύντομα σε συμμαχία ενάντια στον Μεγάλο Βασιλιά35. Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει πολύ καθαρά ότι οι συμμαχίες δεν είναι παρά συνασπισμοί ξεχωριστών πολιτικών οντοτήτων που αθροίζουν τις δυνάμεις τους, και δεν αποτελούν με κανένα τρόπο γνήσιες πολιτικές κοι­ νότητες [Πολιτικά, 11.2/12613.24" 111.9/12803.34 κυρίως]36. Τα πράγματα είναι τελείως διαφορετικά για τα καθαυτό ομοσπονδιακά κράτη37, των οποίων η ακμή τοποθετείται στην ελληνιστική εποχή, η ανάπτυξή τους όμως είναι ήδη ιδιαίτερα αισθητή τον 4ο αιώνα.

35. Βλ. παραπάνω, σ. 148-149. 36. Η χρήση του επιθέτου «ομοσπονδιακός» σχετικά με τους θεσμούς αυτών των συμμαχιών είναι παραπλανητική. Οι γερμανόγλωσσοι ιστορικοί δηλώνουν με άνεση ότι μία συμμαχία είναι μια Staatenbund (ένωση κρατών), ενώ ένα ομοσπονδιακό κρά­ τος είναι ένα Bundesstaat (ομοσπονδία). 37. Ο όρος «ομοσπονδιακό κράτος» αποτελεί απόδοση του διεθνούς βιβλιογραφικού όρου federal state, Etat fédéral, Bundesstaat για τον οποίο δεν υπάρχει ακριβές αντίστοιχο στις αρχαιοελληνικές πηγές, ώστε να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο βασισμένο σ’ αυτές. Πρβλ. και επόμενη υποσημείωση. (Σ.τ.Ε.)

304

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. A I q Na

Ο Θουκυδίδης, σε αρκετές περιπτώσεις, διακρίνει μεταξύ των Ελλήνων εκείνους που ζουν σε πόλεις και εκείνους που, όπως οι Αιτωλοί, ζουν δια­ σκορπισμένοι στις κώμες, κατά κώμας. Οι κώμες -και οι νομαδικοί πληθυ­ σμοί- των περιοχών που δεν έχουν πόλεις δεν ζουν σε πλήρη απομόνωση: συγκροτούν «λαούς» ή έθνη, των οποίων η οργάνωση, μερικές φορές αρκετά χαλαρή, περιλαμβάνει τουλάχιστον θεσμικές διευθετήσεις σε σχέση με την κοινή άμυνα και, γενικά, τις κοινές θρησκευτικές λατρείες. Κατά την πρώιμη αρχαϊκή εποχή, ένας μεγάλος αριθμός Ελλήνων ήταν οργανωμένος σε έθνη. Η ανάπτυξη των πόλεων οδήγησε μερικές φορές στην αποδυνάμωση, ή ακόμα και την εξαφάνιση των προγενέστε­ ρων εθνικών δεσμών, αλλά δεν συμβαίνει πάντοτε αυτό. Στην κλασική εποχή, το έδαφος της Βοιωτίας είναι εξολοκλήρου διαιρεμένο σε πόλεις, και όμως το βοιωτικό έθνος υφίσταται (εν μέρει, πράγματι, υπό την επιρ­ ροή της ηγεμονικής θέλησης της Θήβας). Σε άλλες περιοχές όπως στη Θεσσαλία, την Ακαρνανία ή την Αρκαδία, συνυπάρχουν μέσα στο ίδιο έθνος πόλεις και πληθυσμοί που ζουν σε κώμες μη συνενωμένες. Τέλος, αλλού, όπως στο Κοινό των Μολοσσών στην Ήπειρο, έχουμε μια οργά­ νωση πυραμίδας μεγάλων εθνών που συνενώνουν μικρά έθνη τα οποία είναι και τα ίδια συνενώσεις. Και στις τρεις περιπτώσεις, εκεί όπου το έθνος έχει επιβιώσει, παίζει έναν ολοένα σημαντικότερο ρόλο κατά τον 4ο αιώνα-το φαινόμενο είναι ιδιαίτερα αισθητό στην Αρκαδία και την Αχαΐα, όσο και στην κεντρική Ελλάδα, τη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Οι θεσμοί των εθνών μοιάζουν με εκείνους των πόλεων: μια άμεση Συνέλευση, ένα Συμβούλιο (συνέδριο ή βουλή), άρχοντες (και στην ιδιαί­ τερη περίπτωση των Μολοσσών, η βασιλική δυναστεία των Αιακιδών). Εάν ένα έθνος χαρακτηρίζεται πάντα από την επάλληλη συσσωμάτωση των κοινοτήτων, φαίνεται ότι μπορούμε να μιλήσουμε για ένα γνήσιο ομο­ σπονδιακό κράτος38 όταν οι υποταγμένες σε αυτό ομάδες γίνονται συστατικά στοιχεία του έθνους και αυτή η διάρθρωση εκδηλώνεται στην οργάνωση των εξουσιών. Αυτή η σκόπιμη επανάληψη των λειτουργιών εμφανίζεται ευδιάκριτα στο Κοινό των Μολοσσών μεταξύ των ετών 370 και

38. Στα γαλλικά ο όρος που χρησιμοποιείται είναι État fédéral. Στα ελληνικά δεν υπάρ­ χει λέξη που να αποδίδει αυτό τον όρο. Χρησιμοποιείται ο όρος Κοινό και σπανιό­ τερα ο όρος Συμπολιτεία.

Π ΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤ Η Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

305

330’ χάρη σε μια αναλυτική μελέτη των επιγραφών, ο P. Cabanes έδειξε ότι «υπάρχει ένα είδος σειράς που επιτρέπει σε κάθε φύλο-μέλος του Κοι­ νού των Μολοσσών να παρέχει για ένα έτος τους κύριους άρχοντες του κράτους πέραν του βασιλιά» - δηλαδή τον προστάτη, το γραμματέα και τον πρόεδρο του σώματος εκπροσώπησης του Κοινού’ σε αυτό το σώμα, οι διαφορετικές ομάδες που συνθέτουν το κοινό -τις οποίες θα χαρακτη­ ρίζαμε ελλείψει καλύτερου όρου «φυλές»- αντιπροσωπεύονται. Η ανάπτυξη των κοινών ξεπερνά το πλαίσιο των παραδοσιακών εθνών: βλέπουμε έτσι να εμφανίζεται στα τέλη του 5ου αιώνα ένα Κοινό των Χαλκιδέων της Θράκης, το οποίο περιλαμβάνει σε κάποιες περιόδους της ιστορίας του πόλεις που δεν είναι χαλκιδικές όπως η κορινθιακή αποικία Ποτίδαια. Ομοίως, η μη αχαϊκή πόλη Καλυδών, που βρίσκεται βόρεια του Κορινθιακού κόλπου, έγινε δεκτή πριν από το 389 στην Αχαϊκή Συμπολι­ τεία- ο Ξενοφών [Ελληνικά, IV.6.1] προσθέτει ότι οι πολίτες της Καλυδώνας έλαβαν την αχαϊκή πολιτεία. Αυτό το διπλό δικαίωμα του πολίτη -τοπι­ κό και ομοσπονδιακό- είναι ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό των ομο­ σπονδιακών κρατών. Ακόμα κι αν ο Αριστοτέλης μιλά λίγο για τα κοινά στα Πολιτικά, γνω­ ρίζουμε ότι ενδιαφέρθηκε για αυτό τον τύπο κράτους, εφόσον η αριστο­ τελική σχολή έχει αφιερώσει τουλάχιστον δέκα από τις 158 Πολιτείες της στα έθνη ή στα Κοινά και ότι μια «κοινή πολιτεία των Αρκάδων» και μια «κοινή πολιτεία των Θεσσαλών» εμφανίζονται μεταξύ των τίτλων που μας έχει διασώσει η παράδοση. Σε ένα περίφημο απόσπασμα του βιβλίου VII των Πολιτικών, ο Αριστοτέλης επικαλείται την ιδέα ενός είδους πανελλή­ νιου πολιτεύματος. Ο φιλόσοφος μόλις εξήγησε ότι το γένος των Ελλή­ νων αποτελεί το σωστό μέσο (μεσεύει) ανάμεσα στους Βαρβάρους της Ευρώπης, γενναίους αλλά ελάχιστα ευφυείς, και τους Βαρβάρους της Ασίας, ευφυείς αλλά ελάχιστα θαρραλέους: (Το γένος m v Ελλήνων) είναι και θαρραλέο και ευφυές■γι’ αυτό παραμένει ελεύθερο, εφοδιασμένο με τα καλύτερα πολιτεύματα και ικανό να κυριαρχή­ σει στον κόσμο εάν επιτύγχανε μια μοναδική πολιτεία. [VII.7/1327b.29-32] Από τα συμφραζόμενα, είναι φανερό ότι ο Αριστοτέλης προσπαθεί να εξηγήσει γιατί οι Έλληνες, αν και ανώτεροι από τους άλλους λαούς, δεν

306

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

εξουσιάζουν τον κόσμο: είναι εξαιτίας της διαίρεσής τους. Μένει να δούμε εάν ένα πολίτευμα κοινό σε όλη την Ελλάδα θα μπορούσε να είναι και ένα καλό πολίτευμα. Η απάντηση δίνεται σε ένα άλλο απόσπασμα του βιβλίου VII: Είναι δύσκολο, και ίσως αδύνατον, για μια πόλη της οποίας ο πληθυσμός είναι υπερβολικά μεγάλος, να διοικείται με καλούς νόμους. [VI1.4/13263.25-26]

Η αύξηση του μεγέθους μιας πόλης είναι συμβατή με ένα καλό πολίτευ­ μα όσο οι πολίτες μπορούν να γνωρίζονται αμοιβαία [13266.15]. Πέρα από αυτό το όριο, ένα κράτος δεν μπορεί πια να διοικηθεί άριστα. Σε αυτό το απόσπασμα σχετικά με τη «μοναδική πολιτεία», ο Αριστο­ τέλης δεν επαναλαμβάνει για λογαριασμό του το πανελλήνιο πρόγραμμα του Ισοκράτη (ένωση των Ελλήνων και κατάκτηση της Ασίας). Ο φιλόσο­ φος υπογραμμίζει ότι οι Έλληνες έχουν τα καλύτερα πολιτεύματα, και ότι έχουν επίσης τις απαραίτητες αρετές για να εξουσιάσουν τον κόσμο-για να φτάσουν σε αυτό το τελευταίο αποτέλεσμα, θα έπρεπε, ωστόσο, να παραιτηθούν από την τελειότητα των πολιτευμάτων τους. Από τον Κτησία μέχρι τον Πλάτωνα, πολλοί συγγραφείς του 4ου αιώνα έχουν ενδιαφερθεί για την αχαιμενιδική ανατολή, όχι μόνο για το γραφικό του πράγματος, αλλά για να καταδείξουν τις αρχές της οργάνωσης μιας μεγάλης εδαφικής αυτοκρατορίας. Στην Κόρου Παιδεία του Ξενοφώντα αυτή η ανάλυση είναι πιο ακριβής. Ο Κύρος ο Πρεσβύτερος όπως τον περι­ γράφει ο Ξενοφών δεν είναι τίποτα παραπάνω, στην αρχή της εκστρατείας του, από αρχηγός των περσικών βοηθητικών στρατευμάτων του θείου του, του ισχυρού βασιλιά των Μήδων Κυαξάρη. Χάρη στις στρατιωτικές αρετές του, αλλά ακόμα περισσότερο στην ψυχολογική του ικανότητα, ο Κύρος καταφέρνει όχι μόνο να κατανικήσει τους εχθρούς του, αλλά επίσης να εκδιώξει τον Κυαξάρη από τη διοίκηση των επιχειρήσεων. Όταν γίνεται κύριος της Βαβυλώνας, γίνεται ένας απόλυτος μονάρχης, που περιβάλλε­ ται από μια αυλή με αυστηρή εθιμοτυπία, και στηρίζεται σε μια ιεραρχημέ­ νη και συγκεντρωτική διοίκηση που του επιτρέπει κυρίως να ελέγχει όλους τους υπηκόους του και να προλαμβάνει κάθε απόπειρα απείθειας. Το έργο τελειώνει με μια σθεναρή καταγγελία της παρακμής -ηθικής, πολιτικής και στρατιωτικής- των Περσών μετά το θάνατο του Κύρου [νΐΙΙ.8 ].

Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η ΖΩΗ Κ Α Ι Π Ο Λ ΙΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η ΣΤΗ Ν ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

307

Ο Ξενοφών ανασυνθέτει την ιστορία του Κύρου με τη δική του μέθο­ δο, αλλά αποφεύγει κάθε κατηγορηματική κρίση και αφήνει στους ανα­ γνώστες του να βγάλουν συμπεράσματα. Φαίνεται, εντούτοις, ότι στην αφήγησή του υποκρύπτεται ακραία αυστηρότητα. Οι διαδοχικές φάσεις της επιχειρηματολογίας του παρουσιάζονται ως εξής: 1. Ο Κύρος ήταν ένας μεγάλος κατακτητής χάρη στις προσωπικές του ικανότητες, αλλά και χάρη στην τελειότητα της παιδείας του (λέξη που εμφανίζεται στον τίτλο του έργου, Κύρου Παιδεία). Αυτή η παιδεία είναι αλληλοεξαρτώμενη από ένα πολίτευμα που διέπεται από νόμους, όπου ο βασιλιάς είναι primus inter pares39. 2. Η επιτυχία της κατάκτησης συνεπάγεται, στο σύνολο της αυτοκρατο­ ρίας, την καθιέρωση μιας συγκεντρωτικής διοίκησης και μιας απόλυ­ της μοναρχίας. 3. Η απόλυτη μοναρχία κάνει αδύνατη τη διατήρηση της παραδοσιακής παιδείας. 4. Η εγκατάλειψη αυτής της παιδείας συνεπάγεται την παρακμή της αυτοκρατορίας. Ο κύκλος κλείνει: η αυτοκρατορική μοναρχία καταστρέφει το κύριο θεμέλιο της αυτοκρατορίας. Η Κύρου Παιδεία περιλαμβάνει δύο συλλογισμούς a fortiori40 αντίθε­ του νοήματος: - ο πρώτος είναι ότι, ακόμα και με ανεπαρκή αρχικά μέσα, ένας επι­ δέξιος αρχηγός που έχει λάβει καλή παιδεία (ένας σπαρτιάτης αρχηγός μισθοφόρων για παράδειγμα) μπορεί να κατακτήσει μια αυτοκρατορία1 - ο δεύτερος είναι ότι ακόμα και ο καλύτερος από τους κατακτητές δεν θα μπορούσε να προφυλάξει την αυτοκρατορία του από μια γρήγορη παρακμή. Ο Ξενοφών σε όλη του τη ζωή συναρπάζεται από την ιδέα μιας ελλη­ νικής κατάκτησης της Ασίας, αλλά η συλλογιστική που αναπτύσσεται στην Κύρου Παιδεία επιδεικνύει τόσο ανησυχία όσο και ενθουσιασμό. Εάν είναι αμφίβολο ότι ο ίδιος ο Αλέξανδρος είχε την πρόθεση να συνενώσει όλους τους ανθρώπους σε μία μοναδική κοινότητα, είναι, αντί­

39. Πρώτος μεταξύ ίσων, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.) 40. Εκ προοιμίου, λατινικά στο πρωτότυπο. (Σ.τ.Ε.)

308

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

θετα, βέβαιο ότι ο Ζήνων ο Κιτιεύς, ο ιδρυτής του στωικισμού, συνέλαβε από τα τέλη του 4ου αιώνα την ιδέα μιας παγκόσμιας πόλης (κοσμόπολις). Αυτή η γρήγορη ανασκόπηση επιτρέπει να διακρίνουμε τον πλούτο και την ποικιλία της ελληνικής πολιτικής εμπειρίας και σκέψης κατά τον 4ο αιώνα. Οι Έλληνες του 4ου αιώνα, παρά τη βαθιά και τεκμηριωμένη προ­ σήλωσή τους στην παραδοσιακή πάλιν, έχουν δημιουργήσει ή έχουν συλ­ λάβει αρκετές άλλες μορφές πολιτικής οργάνωσης.

Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ

Σ χ ετικ ά μ ε τον ελληνικό πολιτισμ ό τον 4ον α ιώ ν α Η πολιτική ζωή των ελληνικών πόλεων έχει μια θρησκευτική διάστασηαπό την άλλη, έργα τέχνης και λογοτεχνικά κείμενα έχουν συχνά πολιτική σημασία. Καθώς είναι αδύνατον να διαχωρίσουμε την πολιτική ιστορία του ελληνικού κόσμου κατά τον 4ο αιώνα από τη θρησκευτική ιστορία και την ιστορία του πολιτισμού, είχαμε συχνά την ευκαιρία να αναφερθούμε σε χρησμούς, ναούς και τάφους, ρητορικούς λόγους και φιλοσοφικές θεωρίες. 0α θέλαμε απλώς να παρουσιάσουμε εδώ, ως επίλογο, μερικές πιο ειδικές παρατηρήσεις για την ελληνική θρησκεία και τον ελληνικό πολιτισμό κατά τον 4ο αιώνα1. Οι ιστορικοί που ερμηνεύουν τον 4ο αιώνα ως περίοδο παρακμής έχουν συχνά θεωρήσει ότι η «κρίση του 4ου αιώνα» είχε μία θρησκευτική συνι­ στώσα (δυσαρέσκεια όσον αφορά την επίσημη θρησκεία των πόλεων, ανάπτυξη της μαγείας και του μυστικισμού) και μία πολιτισμική συνιστώ­ σα (ατομικισμός, μανιερισμός, κατάχρηση του πάθους). Είδαμε ότι, αν και πολλές πόλεις έχουν γνωρίσει κάποια στιγμή οικονο­ μικές δυσκολίες, κοινωνικές συγκρούσεις και εμφύλιους πολέμους, θα ήταν

1.

Δεν μπορεί να τεθεί ζήτημα, στο πλαίσιο αυτού του τόμου, παρουσίασης μιας ανα­ λυτικής ιστορίας της θρησκείας, της τέχνης ή της φιλοσοφίας του 4ου αιώνα. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. τα έργα που αναφέρονται στη βιβλιογραφία παρακάτω. 309

310

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

τελείως υπερβολικό να μιλήσουμε για μια γενική κρίση των κοινωνιών και των πολιτικών συστημάτων του ελληνικού κόσμου τον 4ο αιώνα. Επιπλέον, αν και ο πολιτισμός μιας εποχής είναι στενά συνδεδεμένος με την πολιτική και κοινωνική ιστορία της, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί ώστε να μην υπο­ βιβάζουμε ντετερμινιστικά τα πολιτισμικά φαινόμενα σε αντανακλάσεις των κοινωνικών αντιθέσεων. Η θρησκεία, οι τέχνες και τα διάφορα είδη λογοτε­ χνίας δεν γνωρίζουν πάντοτε μια εξέλιξη αυστηρά παράλληλη με την κοι­ νωνική και πολιτική ιστορία. Οι προγονικές παραδόσεις -με άλλα λόγια η μακρά διάρκεια- παίζουν έναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στις λατρείες και τις λατρευτικές αναπαραστάσεις, ενώ οι τάσεις και οι προτιμήσεις διαδέχο­ νται η μία την άλλη μερικές φορές με πολύ γρήγορο ρυθμό. Ο πολιτισμός είναι επίσης ο τομέας της ακραίας ποικιλομορφίας: την ίδια στιγμή, οι προ­ τιμήσεις και οι αντιλήψεις ποικίλλουν από τη μία περιοχή στην άλλη, από τον έναν κοινωνικό κύκλο στον άλλο, από το ένα άτομο στο άλλο. Η αρχαιολογία και η επιγραφική μάς παρέχουν άφθονες μαρτυρίες για τις επίσημες λατρείες στις πόλεις κατά τη διάρκεια ολόκληρης της κλασικής εποχής. Το πρώτο γεγονός που γίνεται εμφανές από την εξέταση αυτών των δεδομένων, είναι ότι δεν υπάρχει καμιά ασυνέχεια μεταξύ του 5ου και του 4ου αιώνα (ούτε και μεταξύ του 4ου αιώνα και των αρχών της ελληνιστικής

εποχής): αποδίδονται οι ίδιες θυσίες προς τιμήν των ίδιων θεοτήτων επ’ ευκαιρία των ίδιων εορτών, και οι πιστοί συνεχίζουν να αφιερώνουν αναθή­ ματα στα ίδια ιερά. Επιπλέον, όταν ιδρύεται μια νέα πόλη, οι λατρείες που καθιερώνονται εκεί έχουν έναν εντελώς παραδοσιακό χαρακτήρα: όπως έχει δείξει ο M. Jost, η αρκαδική πόλη της Μεγαλόπολης, που ιδρύθηκε το 370369, αφιερώνει τα ιερά που ιδρύονται κοντά στην αγορά της είτε σε παρα­ δοσιακούς αρκαδικούς θεούς (τον Δία Λυκαίο ή τον Ερμή Ακακήσιο για παράδειγμα), είτε σε θεότητες ο ρόλος των οποίων είναι, σχεδόν παντού στην Ελλάδα, να προστατεύουν την πόλη (η Αθηνά Πολιάς για παράδειγμα). Τη θρησκεία των πόλεων δεν χαρακτηρίζει, ωστόσο, ένας απολιθωμένος συντηρητισμός. Νέες θεότητες μπορούν να εισαχθούν επίσημα στο τοπικό πάνθεον, και νέες θυσίες να καθιερωθούν. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή του Ασκληπιού που εισάγεται επισήμως στην Αθήνα το 4201 μια λατρεία προς τιμήν του θεραπευτή θεού εμφανίζεται σε πάρα πολλές πόλεις κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα. Τα θρησκευτικά ημερολόγια προκαλούν

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ

311

έντονες συζητήσεις και αντιπαραθέσεις: στο λόγο Κατά Νικομάχου [§18-21], ο Λυσίας κατηγορεί το συντάκτη του νέου κώδικα των ιερών νόμων ότι έδωσε υπερβολική έμφαση σε νέες θυσίες εις βάρος των παραδοσιακών θυσιών. Ο Ισοκράτης, στον Άρεοπαγιτικό [§29], απευθύνει μία ανάλογη κατηγορία κατά του συνόλου των Αθηναίων. Οπαδοί των προγονικών παραδόσεων και οπα­ δοί των καινοτομιών επιδεικνύουν οι μεν προς τους δε βαθιά προσήλωση στη θρησκεία των πόλεων. Οι αθηναίοι δικαστές του 4ου αιώνα είναι πεπεισμένοι ότι η σωτηρία της πόλης εξαρτάται εν μέρει από τη σωστή τέλεση των θρη­ σκευτικών τελετουργιών: ο Απολλόδωρος, στον Κατά Λ/έαιρας [§73-79], δεν παραλείπει να επιμείνει στις ιεροσυλίες που διαπράχθηκαν από τη Φανώ, ξένη μοιχαλίδα που τόλμησε να τελέσει τις ιεροτελεστίες της θρησκευτικής εορτής των Ανθεστηρίων ως σύζυγος του βασιλέα2. Είναι υπερβολικό να αντιπαραθέσουμε στη θρησκεία των πόλεων τη μυστηριακή λατρεία, επειδή πολλές πόλεις περιλαμβάνουν στο επίσημο ημερολόγιό τους τελετές μυστηριακού χαρακτήρα: η πιο γνωστή περί­ πτωση είναι αυτή των Ελευσίνιων μυστηρίων, τη διεξαγωγή των οποίων διοργανώνει η πόλη της Αθήνας. Αυτά τα μυστήρια είναι πολύ προγενέ­ στερα του 4ου αιώνα- είναι πιθανόν ότι αυτές οι μυστηριακές τελετές γνω­ ρίζουν μεγάλη επιτυχία κατά τον 4ο αιώνα, αλλά δεν διαθέτουμε κάποιο αποφασιστικό αποδεικτικό στοιχείο σχετικά με αυτό το σημείο. Είναι επίσης βέβαιο ότι η εκστατική πλευρά της λατρείας του Διόνυ­ σου εμπνέει κάποιες φορές τους δραματικούς ποιητές (όπως τον Ευριπί­ δη στις Βάκχες του, το 406) ή τους καλλιτέχνες (έχουμε υπόψη μας κυρίως τον κρατήρα του Δερβενιού), αλλά η διονυσιακή λατρεία στις διά­ φορες μορφές της είναι πολύ προγενέστερη του τέλους του 5ου αιώνα και θα ήταν υπερβολικό να μιλήσουμε για έκρηξη της διονυσιακής λατρείας αυτή την περίοδο3.

2. 3.

Ο «βασιλεύς» επιλέγεται με κλήρο και αποκαλείται λανθασμένα «άρχω ν-βασιλεύς». Θα ήταν ακόμα πιο υπερβολικό να χρονολογήσουμε από τον 4ο αιώνα την ανάπτυξη των ανατολικών λατρειών στην Ελλάδα. Το στοιχείο που επικαλούμαστε κάποιες φορές για να στηρίξουμε αυτή την υπόθεση δεν επιτρέπει την εξαγωγή τέτοιων συμπερασμάτων: ένα ψήφισμα του 333-332, που προτάθηκε από τον πολύ συντηρητι­ κό Λυκούργο, επιτρέπει στους εμπόρους του Κιτίου να αποκτήσουν μια έκταση για να ιδρύσουν εκεί ένα ιερό της Αφροδίτης, και αναφέρεται σε ένα προηγούμενο που

31 2

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . Α ΙΩΝα

Το ότι κάποιοι Έλληνες γοητεύονται και από άλλου είδους μυστήρια, κές τελετές που προτείνουν θρησκευτικές ομάδες στο περιθώριο της πόλης είναι αναμφισβήτητο. Εάν πιστέψουμε τον Δημοσθένη [Περί τοο Στεφάνου, 259-260], ο Αισχίνης, στη νεότητα του, συμμετείχε στις τελετές που διοργανώνονταν από τη μητέρα του: [...] όλη τη νύχτα, φορούσες δέρμα μικρού ελαφιού και έπινες από κρατή­ ρα, εξάγνιζες τους μυημένους, τους καθάριζες από τον πηλό και το πίτου­ ρο, τους σήκωνες από τη μύηση, τους έβαζες να πουν: «γλίτωσα από το κακό, βρήκα το καλύτερο», υπερηφανευόμενος ότι κανείς ποτέ δεν είχε ουρλιάξει τόσο δυνατά [...]■ κατά τη διάρκεια της ημέρας, οδηγούσες στους δρόμους αυτούς τους ωραίους θιάσους στεφανωμένους με μάραθο και λεύκα, πίεζες φίδια στα μάγουλα και τα σήκωνες πάνω από το κεφάλι, φώναζες: «εύοϊ ααβοϊ!», χόρευες στο σκοπό «ύης δττης άττης ύής». Πρέπει να αποφύγουμε να σχηματίσουμε ένα αμάλγαμα των διάφορων «μυστηριακών θρησκευτικών ομάδων». Ενώ ο ορφισμός, στις πιο πρώιμες μορφές του, προσπαθεί να προετοιμάσει την ψυχή για να αποσυνδεθεί από το σώμα με τον ασκητισμό, κάποιες θρησκευτικές ομάδες κατηγορήθηκαν, δίκαια ή άδικα, ότι οργάνωναν όργια και ασκούσαν τη μαγεία. Στις διάφορες μορφές τους, κάποιες θρησκευτικές ομάδες προκα­ λούσαν συχνά τη δυσπιστία των πολιτικών ανδρών και των αρχών της πόλης. Ο Δημοσθένης περηφανεύεται ότι είχε καταφέρει να καταδικα­ στούν σε θάνατο οι δύο «ιέρειες» Νινώ και Θεωρίς από τη Λήμνο, κατη­ γορούμενες για ασέβεια, μαγικές πρακτικές και δηλητηρίαση [ΠερίΠαραπρεσβείας, 2811 Κατ’ Άριατογείτονος /, 79], Η περίφημη Φρύνη κατηγο­ ρήθηκε και η ίδια ότι θέλησε να εισαγάγει τη λατρεία του ξένου θεού Ισοδαίτη, και οφείλει τη σωτηρία της στην ευγλωττία του Υπερείδη και στην αποκάλυψη της ομορφιάς της μπροστά στους δικαστές. Όσο για τον Πλάτωνα, απαγορεύει εντελώς κάθε ιδιωτική λατρεία στους Νόμους [X. 909ά-9ΐ0ο], για να μην διαπράττει κανείς ασέβεια ή να μην θεωρεί ότι θα

επιτρέπει στους Αιγυπτίους να ιδρύσουν ένα ιερό της Ίσιδος [Ιΰ II2, αρ. 337]. Πρόκει­ ται για απλά διοικητικά μέτρα προορισμένα να επιτρέψουν τη δημιουργία μιας ξένης λατρείας για ξένους. Για την άλλη αναμφισβήτητη, αλλά κατ’ εξαίρεση θρησκευτική, καινοτομία πριν από τον Αλέξανδρο, τη λατρεία των ηγεμόνων, βλ. παραπάνω σ. 302.

Ε Π ΙΛ Ο Γ Ο Σ

313

λυτρωθεί από τα σφάλματά του κερδίζοντας την εύνοια των θεών. Αυτό το μέτρο ξεπερνά κατά πολύ τη συνήθη πρακτική των πόλεων, οι οποίες αντίθετα ενθαρρύνουν τις εσωτερικές λατρείες, εκείνες των φρατριών και εκείνες των φυλών, και αναγνωρίζουν επίσημα κάποιες θρησκευτικές ενώσεις. Ο A. Bernand έχει υπογραμμίσει σωστά, στο βιβλίο του Les Sorciers

grecs , το ρόλο του παραλόγου και του μυστικισμού στον ελληνικό πολιτι­ σμό. Είναι βέβαιο ότι οι μυστηριακές θρησκευτικές ομάδες και οι μαγικές πρακτικές είναι πολύ προγενέστερες του 4ου αιώνα- εάν τις διακρίνουμε λίγο περισσότερο κατά τον 4ο αιώνα, δεν είναι απαραιτήτως επειδή γνω­ ρίζουν μεγάλη ανάπτυξη τότε, αλλά απλώς επειδή πολλαπλασιάζονται οι πηγές. Η ελληνική θρησκεία τον 4ο αιώνα, όπως και νωρίτερα αλλά και αργότερα, αφήνει στα άτομα αρκετά μεγάλα περιθώρια ελευθερίας. Κάθε άνθρωπος μπορεί να επιλέξει να λατρεύει ιδιαίτερα τη μία ή την άλλη θεότητα, να συμβουλεύεται το ένα ή το άλλο μαντείο, να αποδίδει προσφορές στο ένα ή το άλλο ιερό, και να δείχνει την προτίμησή του σε μία εκδοχή ενός μύθου περισσότερο από μία άλλη. Διαφορετικές αντι­ λήψεις της ευσέβειας συνυπάρχουν εξίσου. Ο διάλογος Εύθύφρων του Πλάτωνα καταδεικνύει αυτές τις διαφορές αντιλήψεων. Στον Ευθύφρωνα, που δηλώνει ότι το να είναι κανείς ευσεβής σημαίνει «να προσφέρει στους θεούς» σύμφωνα με τις ιεροτελεστίες, ο Σωκράτης αντιτείνει ότι το να προσπαθείς να αποκτήσεις την εύνοια των θεών με δώρα μοιάζει με επονείδιστη εμπορική τακτική και ότι η επιθυμία να εξαγοράσεις τους θεούς είναι ασέβεια- αντιτάσσει σε αυτήν τη συνήθη αντίληψη την ιδέα ότι η δέηση του δίκαιου ανθρώπου είναι αυτή που είναι αρεστή στους θεούς. Η θρησκευτική ελευθερία στις ελληνικές πόλεις έχει, ωστόσο, και όρια. Στην Αθήνα, το άτομο που δηλώνει ότι οι θεοί δεν υπάρχουν μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπο με μια δημόσια κατηγορία ασέβειας και να καταδι­ καστεί σε θάνατο. Στο βιβλίο X των Νόμων, ο Πλάτων καταγγέλλει τρεις ανόσιες θέσεις: -

την άρνηση της ύπαρξης των θεών (είναι, λέει, η στάση που αποτελεί συρμό στην Αθήνα, όπου σε πολλούς νέους ανθρώπους αρέσει να παριστάνουν τα ελεύθερα πνεύματα)-

314

-

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . Α!ΩΝ α

τη διαβεβαίωση ότι οι θεοί δεν ασχολούνται με τις ανθρώπινες υπο­ θέσεις (τέτοιες θεωρίες προαναγγέλλουν το δόγμα των Επικουρίων σχετικά με τους θεούς)·

-

τη δήλωση ότι οι θεοί μπορούν να εξαγοραστούν με δώρα. Στην πόλη των Νόμων, όποιος θα προφέρει τέτοιες ασέβειες θα στέλ­

νεται σε φυλακή για να σωφρονιστεί [909a] και θα καταδικάζεται σε θάνα­ το, εάν επιμένει στο λάθος. Αντίθετα με τις πραγματικές πόλεις, στην πόλη που φαντάζεται ο Πλά­ των υπάρχουν δόγματα που επιβάλλονται σε όλους. Η θρησκεία των φιλο­ σόφων του 4ου αιώνα, που μαρτυρά βαθιά θεολογική σκέψη, είναι κι αυτή, σε πολλές περιπτώσεις, λιγότερο ανοικτή και λιγότερο ανεκτική από τη θρησκεία των πόλεων. Τον ίδιο σεβασμό στις παραδόσεις παρατηρούμε και στη θρησκευτική αρχιτεκτονική. Οι ναοί του 4ου αιώνα είναι αρκετά παραπλήσιοι με εκεί­ νους του 5ου αιώνα όσον αφορά το αρχιτεκτονικό τους σχέδιο και τη γενι­ κή τους διάταξη (ο διάκοσμός τους, όμως, είναι κάποιες φορές διαφορε­ τικός). Εάν κατασκευάζονται λιγότεροι ναοί τον 4ο αιώνα, δεν είναι επει­ δή η ευσέβεια των πόλεων έχει μειωθεί, αλλά επειδή μερικές φορές τα οικονομικά τους μέσα έχουν ελαττωθεί (αυτή είναι κυρίως η περίπτωση της Αθήνας) και κυρίως επειδή οι ιερές τοποθεσίες με το μεγαλύτερο γόητρο είναι ήδη κατειλημμένες από μνημεία που έχουν κατασκευαστεί προγενέστερα. Οι ναοί που έχουν καταστραφεί τυχαία γίνονται αντικείμε­ νο λαμπρών ανακατασκευών - ιδιαίτερα ο ναός του Απόλλωνα στους Δελ­ φούς, το Αρτεμίσιο της Εφέσου και ο όμορφος ναός της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα, του οποίου τα αετώματα έχουν λαξευτεί από τον Σκόπα. Μεταξύ των νέων κατασκευών, πρέπει να αναφέρουμε το ναό του Ασκλη­ πιού στην Επίδαυρο, έργο του αρχιτέκτονα Θεόδωρου γύρω στο 375. Ένας άλλος τύπος ιερού κτιρίου, ο κυκλικός θόλος, αποτελεί συρμό τον 4ο αιώνα: τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι ο θόλος του τεμένους της Προνοίας στους Δελφούς, ο πολύ κομψός θόλος της Επιδαύρου, όπως και το Φιλιππείο της Ολυμπίας. Κάποιοι ιστορικοί, βασιζόμενοι σε μερικές νοσταλγικές παρατηρήσεις του Ισοκράτη ή του Δημοσθένη, αντιπαρατάσσουν στον 5ο αιώνα, μεγάλη περίοδο της δημόσιας αρχιτεκτονικής, έναν 4ο αιώνα που χαρακτηρίζεται

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

315

κυρίως από την ανάπτυξη της πολυτελούς ιδιωτικής κατοικίας. Αν και οι σχετικά ευρύχωρες οικίες, εφοδιασμένες με μία εσωτερική αυλή και ένα προστώο, και διακοσμημένες μερικές φορές με μωσαϊκά, οι οποίες έχουν ανακαλυφθεί στην Όλυνθο, την Ερέτρια ή την Πέλλα, μαρτυρούν πράγ­

ματι μια αυξανόμενη εκλέπτυνση -τουλάχιστον μεταξύ των πλουσιοτέρων-, θα ήταν υπερβολικό να δηλώσουμε ότι η δημόσια αρχιτεκτονική παραμελείται τον 4ο αιώνα. Νέες πόλεις όπως η Μεγαλόπολη εφοδιάζο­ νται με όλα τα απαραίτητα, για την πολιτική ζωή, οικοδομήματα (στη μεγάλη αρκαδική πόλη, ειδικά, κατασκευάζεται ένα ιδιαίτερο οικοδόμημα προορισμένο για τις συνεδριάσεις της Εκκλησίας, το Έκκλησιαστήριον)' η περίοδος χαρακτηρίζεται επίσης από την κατασκευή των θεάτρων (στη Μεγαλόπολη, τους Δελφούς, την Επίδαυρο, την Αθήνα μετά το 335, με την παρακίνηση του Λυκούργου). Στις πόλεις που ανοικοδομούνται (στην Πριήνη) ή στις πρόσφατα ιδρυθείσες πόλεις (στη Μεγαλόπολη, την Κασσώπη, και τις πολυάριθμες Αλεξάνδρειες) τα δημόσια οικοδομήματα και τα ιδιωτικά σπίτια εντάσσονται σε μια αρμονική γενική διάρθρωση καθο­ ρισμένη εκ των προτέρων. Αν και το ιπποδάμειο σύστημα δεν είναι νέο, ο 4ος αιώνας χαρακτηρίζεται από έναν εμβριθή στοχασμό για την πολεοδο­ μία, η οποία εμφανίζεται στους Νόμους του Πλάτωνα και στο βιβλίο VII των Πολιτικών του Αριστοτέλη. Από τα πιο αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του 4ου αιώνα είναι η ανά­ πτυξη των επιτάφιων μνημείων. Οι τάφοι του Κεραμεικού στην Αθήνα χαρακτηρίζονται συχνά από επιδεικτική μεγαλοπρέπεια, μέχρι που ο Δημήτριος ο Φαληρεύς ρυθμίζει με αυστηρότητα τις επικήδειες δαπάνες. Το πιο περίφημο μνημείο του 4ου αιώνα, που κατατάσσεται μεταξύ των επτά θαυμάτων του κόσμου, είναι το Μαυσωλείο της Αλικαρνασσού του οποίου την περιγραφή μάς παρέχει ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος: ένας ιωνι­ κός ναός με 36 κίονες που στηρίζεται σε μία υψηλή κρηπίδα, πάνω στην οποία βρισκόταν μία ορθογώνια πυραμίδα με 24 βαθμίδες, την κορυφή της οποίας καταλάμβανε τέθριππο. Για τη διακόσμηση αυτού του μνημειώ­ δους τάφου, μοναδικού στο είδος του, ο δυνάστης της Καρίας Μαύσωλος και η χήρα του Αρτεμίσια κάλεσαν τους μεγαλύτερους έλληνες γλύπτες της εποχής τους: τον Σκόπα, τον Τιμόθεο, τον Βρύαξι, τον Λεωχάρη. Η γλυπτική του 4ου αιώνα χαρακτηρίζεται από πολλές καινοτομίες (εμφάνιση του γυναικείου γυμνού, έκφραση της κίνησης και του πάθους,

316

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

ενδιαφέρον για την ακρίβεια στα πορτρέτα, συχνή αναπαράσταση αλλη­ γοριών όπως η Δημοκρατία ή η Ειρήνη), αλλά και τη μεγάλη δραστηριό­ τητα και τη σημαντική αίγλη αρκετών σχολών - στην Αθήνα, τη Σικυώνα και την Ιωνία κυρίως. Τα αριστουργήματα των μεγάλων δεξιοτεχνών του 4ου αιώνα, ο Μελέαγρος και η Μαινάδα του Σκόπα, η Αφροδίτη της Κνί-

δου, ο Αναπαυόμενοι; Σάτυρος και ο Ερμής Διονυσοφόρος του Πραξιτέλη, ο Αηοξυόμενος και ο Αλέξανδρος Δορυφόρος του Λύσιππου, θα αποτελέ­ σουν πρότυπα που θα αντιγραφούν χιλιάδες φορές κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Το να μιλήσουμε, λοιπόν, για κρίση της ελληνικής γλυπτικής τον 4ο αιώνα θα ήταν προφανώς άτοπο. Η μεγάλη ζωγραφική ακμάζει επίσης τον 4ο αιώνα. Έχουμε δυστυχώς λίγα δείγματα (στο εξωτερικό των τάφων της Βεργίνας), αλλά τα ρωμαϊκά αντίγραφα (εκείνα της Πομπηίας κυρίως), οι περιγραφές του Πλίνιου ή του Παυσανία... και οι πλατωνικές κριτικές που αποκηρύσσουν μια τέχνη της ψευδαίσθησης ολοένα και πιο τέλειας και ολοένα και πιο παραπλανητικής, βεβαιώνουν τη δεξιοτεχνία και την αίγλη αυτής της μεγάλης ζωγραφικής. Μεταξύ των έργων που γνώρισαν τη μεγαλύτερη επιτυχία, μπορεί να ανα­ φερθεί Η Θυσία της Ιφιγένειας του Τιμόθεου της Κύθνου, η Αναδυόμενη

Αφροδίτη του Απελλή -ένα μοτίβο που θα γνωρίσει μεγάλη επιτυχία και διά­ δοση-, ο Αλέξανδρος σε θριαμβικό άρμα του ίδιου μεγάλου ζωγράφου και Η

μάχη του Αλέξανδρου και του Δαρείου στην Ισσό, του Φιλόξενου από την Ερέτρια, αντίγραφο του οποίου αποτελείτο διάσημο μωσαϊκό της Πομπηίας. Η έμπνευση ποίκιλλε επίσης πολύ: ο Παυσίας της Σικυώνας, ερωτευμένος με μία όμορφη ανθωπώλισσα, τη Γλυκέρα, είναι ο δημιουργός διάσημων πινάκων που αναπαριστούν την αγαπημένη του ανάμεσα σε λουλούδια. Είναι αναμφισβήτητο ότι στα τέλη του 5ου αιώνα η ποιότητα της κερα­ μικής που προέρχεται από την Αθήνα ελαττώνεται αισθητά, τόσο όσον αφορά την εργασία του αγγειοπλάστη όσο και αυτή του ζωγράφου1 οι αιτίες που εξηγούν αυτή την πτώση φαίνεται να είναι πολλαπλές (ρήξη των σχέσεων ανάμεσα στα αθηναϊκά εργαστήρια και τους παραδοσια­ κούς πελάτες τους στα τέλη του Πελοποννησιακού πολέμου, ολοένα και περισσότερο σαφής προτίμηση για αγγεία μεταλλικά, εξέλιξη των αισθη­ τικών προτιμήσεων). Δεν πρέπει, εξάλλου, να μεγαλοποιούμε αυτή την πτώση: η αθηναϊκή κεραμική γνωρίζει μια σχετική αναγέννηση γύρω στο 370 με την πολύχρωμη τεχνοτροπία του Kertch (από το όνομα της τοπο­

ΕΠ ΙΛ Ο ΓΟ Σ

317

θεσίας της νότιας Ουκρανίας, όπου έχουν βρεθεί πολλά από αυτά τα αγγεία). Ο 4ος αιώνας γνωρίζει επίσης την ανάπτυξη των εργαστηρίων της νότιας Ιταλίας· η κεραμική της Απουλίας, ιδιαίτερα, ξεχωρίζει για την αναπαράσταση σκηνών από το θέατρο ή διονυσιακών σκηνών και από την προτίμησή της για τις αρχιτεκτονικές διακοσμήσεις. Το θέατρο γνωρίζει μεγάλη επιτυχία τον 4ο αιώνα, όπως αποδεικνύει η κατασκευή πολλών οικοδομημάτων προορισμένων για δραματικές παραστάσεις. Κάθε έτος, στην Αθήνα, τραγικοί ποιητές συνεχίζουν να παρουσιάζουν νέα έργα στους αγώνες τραγωδίας. Το κοινό έχει, ωστόσο, την εντύπωση ότι οι νέες τραγωδίες δεν έχουν ούτε τη δύναμη ούτε την ομορφιά των μεγάλων έργων του Αισχύλου, του Σοφοκλή ή του Ευριπίδηκαι κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα αποφασίζεται να αφιερωθούν αρκετές ημέρες στην επανάληψη των τραγωδιών του 5ου αιώνα. Αυτή η πτώση της αθηναϊκής τραγωδίας έχει αναμφίβολα μια θρησκευτική και πολιτική διά­ σταση, είναι όμως καλύτερο να αποφύγουμε να επικαλεστούμε ακόμα μία φορά την «κρίση της πόλης», καθώς οι σημαντικές περίοδοι της δραματι­ κής δημιουργίας ήταν πάντοτε πολύ βραχείες, τόσο στην Αγγλία της ελι­ σαβετιανής εποχής ή τη Γαλλία του 17ου αιώνα, όσο και στην Αθήνα του 5ου αιώνα.

Το λογοτεχνικό είδος της κωμωδίας αποφεύγει την παρακμή που πλήττει την τραγωδία, αλλά γνωρίζει κατά τη διάρκεια του 4ου αιώνα μια βαθιά εξέλιξη: γνωρίζουμε το σημείο αφετηρίας, την παλαιά κωμωδία με τις σφοδρές σάτιρες της, στις οποίες ποιητές όπως ο Αριστοφάνης στη­ λιτεύουν με σφοδρότητα τους ισχυρούς πολιτικούς άνδρες, και το στάδιο της εξέλιξης στο οποίο έφτασε, τις ιστορίες με επιδέξια πλοκή της νέας κωμωδίας, γεμάτες από λεπτές ψυχολογικές παρατηρήσεις, οι οποίες διαδραματίζονται σε ένα καθαρά οικογενειακό πλαίσιο (η Σαμία και ο Δύσκολος του Μένανδρου για παράδειγμα). Οι ενδιάμεσοι σταθμοί της μέσης κωμωδίας μάς διαφεύγουν σε μεγάλο βαθμό. Έργα όπως οι Έκκλησιόζουσαι ή ο Πλούτος, που οι αρχαίοι σχολιαστές κατέτασσαν στη μέση κωμωδία, έχουν πολιτική σημασία και πολλές αναφορές των κωμικών ποιητών του 4ου αιώνα περιλαμβάνουν πολιτικούς υπαινιγμούς. Ίσως μόνο με τον Μένανδρο, του οποίου τα πρώτα έργα παρουσιάστηκαν υπό την τυραννίδα του Δημήτριου του Φαληρέα, η κωμωδία αποσυνδέε­ ται εντελώς από την πολιτική.

318

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . A IQ N a

Είναι αδύνατον να διαπραγματευτούμε το σύνολο της κουλτούρας των Ελλήνων του 4ου αιώνα, καθώς παρατηρούμε διαφορές από τη μ(α περιοχή στην άλλη, από τον έναν πνευματικό κύκλο στον άλλο. Θα αρκεστούμε επομένως σε μερικές πολύ γενικές παρατηρήσεις. 1. Κατ’ αρχάς, χωρίς να υπεισέλθουμε στις λεπτομέρειες των συζητήσεων που είναι σε εξέλιξη για τη σημασία του γραπτού και προφορικού λόγου αντίστοιχα, θα σημειώσουμε ότι ένας αναλφάβητος Έλληνας μπορεί να είναι πολύ καλλιεργημένος: μπορεί να ξέρει απέξω την ’/λίάδα και την ’Ο δύσσεια, να γνωρίζει λεπτομερώς τις λατρείες της πόλης του, την εικονογραφία τους και τις αιτιολογικές εξηγήσεις τους· η συνήθεια των συζητήσεων στην Εκκλησία και στο δικαστήριο μπορεί να του δώσει σαφή εικόνα των πολιτικών και νομικών προβλη­ μάτων. 2. Φαίνεται ότι η γνώση της γραφής και η χρήση του γραπτού λόγου γνωρίζουν ανάπτυξη τον 4ο αιώνα: αυτό υποδεικνύει η αισθητή αύξη­ ση του αριθμού των επιγραφών. Στην Αθήνα είναι πιθανόν ότι μια μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών ήξερε να διαβάζει και να γράφει. 3. Τα παιδιά των Ελλήνων που πηγαίνουν στο σχολείο, ιδιαίτερα οι νεα­ ροί Αθηναίοι, συχνάζουν γενικά σε τρεις δασκάλους: το διδάσκαλο της γυμναστικής ή παιδοτρίβη, το διδάσκαλο της μουσικής ή κιθαρι­ στή και το γραμματιστή, «αυτόν που διδάσκει τα γράμματα». Τα ομη­ ρικά ποιήματα παίζουν έναν πολύ σπουδαίο ρόλο σε αυτή την παρα­ δοσιακή «βασική εκπαίδευση»: το παιδί μαθαίνει να διαβάζει και να γράφει στίχους του Ομήρου, και συνοδεύει με την κιθάρα την απαγ­ γελία των ομηρικών ποιημάτων. 4. Από τα μέσα του 5ου αιώνα, οι Σοφιστές είχαν προτείνει μία διδασκα­ λία προορισμένη όχι πια για παιδιά, αλλά για τους νέους ανθρώπους (οΗ.-Ι. Marrou δεν διστάζει να δει σε αυτούς «τους πρώτους καθηγη­ τές»): προσφέρονταν να διδάξουν την πολιτική τέχνη, και ιδιαίτερα την τέχνη του να πείθεις. Οι Σοφιστές είχαν γοητεύσει και είχαν προ­ καλέσει συγχρόνως σκάνδαλο. Τον 4ο αιώνα, δύσκολα συναντάμε πια περιοδεύοντες καθηγητές που πηγαίνουν από πόλη σε πόλη για να προσφέρουν τη γνώση τους με ανταμοιβή (ακόμα και αν ο Γοργίας ζει μέχρι το 367), η ανώτερη, όμως, διδασκαλία, της οποίας είναι οι δημιουρ­ γοί, συνεχίζει να αναπτύσσεται. Νέοι, πλούσιοι και φιλόδοξοι άνθρω-

0 ΙΛ Ο Γ Ο Σ

319

ττοι, σε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό, ακολουθούν τη διδασκαλία των σχολών της ρητορικής και της φιλοσοφίας. Αυτή η ανώτερη εκπαίδευση δημιουργεί έναν νέο διαχωρισμό -διαρκή- ανάμεσα στη μάζα και την ελίτ. Οι ρητορικές και φιλοσοφικές σχολές που κατά τον 4ο αιώνα αντιμά­ χονται για την εκπαίδευση της ελίτ αποτελούν, από πολλές απόψεις, δια­ δόχους της σοφιστικής. Πρέπει, ωστόσο, να αποφύγουμε κάθε εσπευ­ σμένη γενίκευση. Κάποιοι μεγάλοι ρήτορες του 4ου αιώνα παραμένουν αυτοδίδακτοι, όπως οι ρήτορες πριν από τη σοφιστική (ο Αισχίνης ή ο Δημάδης παραδείγματος χάρη). Οι φιλοσοφικές σχολές, από την άλλη πλευρά, έχουν προέλθει από φιλοσοφικούς κύκλους, οι παλαιότεροι των οποίων, όπως οι ομάδες των Πυθαγορείων, χρονολογούνται από τα τέλη του 6ου αιώνα. Η πιο γνωστή σχολή ρητορικής είναι αυτή του Ισοκράτη (437-338) στην Αθήνα. Ο Ισοκράτης κρατά τις αποστάσεις του όσον αφορά κάποιους «σοφιστές», τους οποίους κατηγορεί ότι θέλουν να πετυχαίνουν οποιον­ δήποτε σκοπό με μια έξυπνη επιχειρηματολογία. Για εκείνον, η ρητορική σημαίνει ότι η αξιολόγηση των καταστάσεων και η αναζήτηση της καλύτε­ ρης πολιτικής είναι αναπόσπαστα. Το να στοχάζεσαι και να συνθέτεις έναν ρητορικό λόγο είναι ουσιαστικά η ίδια διαδικασία, και δεν διστάζει να χαρακτηρίσει στο λόγο Περί Άντιδόσεως τη διδασκαλία του «φιλοσοφία». Μια καλή πολιτική είναι σύμφωνα με αυτόν μια αποτελεσματική «έντιμη» πολιτική -δηλαδή θεωρούμενη γενικά ως τέτοια- και μια πολιτική που προ­ καλεί τη διάθεση για το καλό. Αν και ο Ισοκράτης δεν έχει παίξει άμεσο ρόλο στην αθηναϊκή πολιτική ζωή, δεν αποτελεί με κανέναν τρόπο έναν απλό δεξιοτέχνη της ρητορικής: οι ομιλίες του έχουν στόχο να προκαλέ­ σουν μια μετακίνηση απόψεων υπέρ μιας ένωσης όλων των Ελλήνων4. Αν η σχολή του Ισοκράτη προσελκύει μαθητές από όλη την Ελλάδα, υπάρ­ χουν επίσης, σε πολλές πόλεις, σχολές ρητορικής πιο μέτριου επιπέδου (δηλαδή λιγότερο δαπανηρών μαθημάτων): όταν ο Αισχίνης προτιμά να απομακρυνθεί από την Αθήνα μετά την ήττα του στη δίκη Περί του Στε­

φάνου, εγκαθίσταται στη Ρόδο και γίνεται εκεί διδάσκαλος της ρητορικής. 4.

Για περισσότερες λεπτομέρειες για τις πολιτικές ιδέες του Ισοκράτη, βλ. παραπά­ νω, σ. 132-134.

320

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Οι προσωπικότητες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όσο σημαντικές κι αν είναι, δεν πρέπει να μας κάνουν να ξεχάσουμε την ποικιλομορφία της φιλοσοφίας του 4ου αιώνα. Αρκεί να διαβάσουμε Πλάτωνα ή τη Μετα­

φυσική του Αριστοτέλη για να καταλάβουμε τη σημασία που συνεχίζει να έχει η σκέψη των θεωριών των μεγάλων «Προσωκρατικών» - του Παρμε­ νίδη, του Ηράκλειτου και του Εμπεδοκλή κυρίως. Πρέπει επίσης να υπο­ γραμμίσουμε ότι ένας από τους φιλοσόφους που συγκαταλέγονται στους «Προσωκρατικοί^», ο Δημόκριτος, επέζησε σχεδόν τριάντα χρόνια του Σωκράτη, εφόσον ο θάνατος του τοποθετείται γύρω στο 370' η θεωρία του για τα άτομα, που θα υιοθετήσει ο Επίκουρος, θα έχει μεγάλη επιρ­ ροή ακόμα και πέραν του αρχαίου κόσμου. Επιπλέον, πολλές φιλοσοφι­ κές σχολές επικαλούνται τον Σωκράτη: μεταξύ αυτών των ομάδων που χαρακτηρίζονται από τους νεότερους μελετητές «μικροί Σωκρατικοί», οι πιο γνωστοί είναι ο Ευκλείδης και η Μεγαρική σχολή, ο Αρίστιππος και οι Κυρηναϊκοί (για τους οποίους το υπέρτατο αγαθό είναι η ήδονή), καθώς επίσης και η Κυνική σχολή που είναι ξακουστή από τον Αντισθένη και τον πασίγνωστο Διογένη που ζούσε μέσα σε πιθάρι. Νεαρός αθηναίος αριστοκράτης, εξάδελφος του Κριτία, ο Πλάτων έχει σημαδευτεί ιδιαίτερα, στη νεότητα του, από τα εγκλήματα των Τριά­ κοντα και έπειτα από την καταδίκη του δασκάλου του Σωκράτη από ένα δημοκρατικό δικαστήριο. Το 387, σε ηλικία σαράντα ετών, αγοράζει τον κήπο της Ακαδήμειας και ιδρύει εκεί σχολή, όπου θα διδάξει μέχρι το θάνατό του το 347. Το σωζόμενο έργο του περιλαμβάνει τουλάχιστον 29 αυθεντικούς διάλογους, η συγγραφή των οποίων εκτείνεται σε μισό αιώνα. Θα ήταν μάταιο να θελήσουμε να συνοψίσουμε μια τόσο πλούσια -αλλά και πολύπλοκη- σκέψη όσο αυτή του Πλάτωνα, και θα αρκεστούμε να αναφερθούμε σε κάποια μείζονα θέματα. Ο Πλάτων απορρίπτει έντο­ να την αισθητή πραγματικότητα και την κοινή άποψη: στην περίφημη αλληγορία που αναπτύσσεται στο βιβλίο VII της Πολιτείας [5148-5181)], παρομοιάζει την πλειοψηφία των ανθρώπων με φυλακισμένους αλυσοδε­ μένους μέσα σε μια σπηλιά, οι οποίοι θεωρούν ως πραγματικότητα τις σκιές που βλέπουν να ξεδιπλώνονται στα τοιχώματα της φυλακής τους. Η φιλοσοφία απαιτεί αλλαγή αυτής της κατάστασης. Ο ’Έρως, που προκα­ λεί ανησυχία και το αίσθημα του ανικανοποίητου, μπορεί να είναι ένας δρόμος πρόσβασης στη φιλοσοφία, με την προϋπόθεση ότι ο εραστής θα

ΕΠ ΙΛ ΟΓΟ Σ

321

υπερβεί την επιθυμία ενός όμορφου σώματος για να επιδιώξει το Καλόν και το ’Αγαθόν με αυτή την έννοια, «ο Έρως είναι φιλόσοφος», υπο­ γραμμίζει ο Πλάτων στο Συμπόσιο [20ΐά-204ο]. Πριν επιδοθεί στην ανάλυ­ ση των ιδεών (τη διαλεκτική) και μπορέσει να φθάσει στο στοχασμό, ο μελλοντικός φιλόσοφος πρέπει να συνηθίσει στη μελέτη της νοητής πραγματικότητας με πολλά έτη μαθηματικών. Γι’ αυτό ο Πλάτων είχε χαράξει στην πρόσοψη της πύλης της Ακαδήμειας το περίφημο γνωμικό: «κανείς να μην εισέλθει εδώ, εάν δεν είναι γεωμέτρης». Όπως το σφάλμα απορρέει από την άγνοια («κανείς δεν είναι κακόβουλος εκούσια»), η δικαιοσύνη, στο άτομο και την πόλη, απαιτεί τη γνώση του Αγαθού. Οι πράξεις του πλατωνικού νομοθέτη μοιάζουν με αυτές του Δημιουργού στον Τίμαιο που φέρνει την τάξη στην άμορφη έκταση του αισθητού κόσμου παίρνοντας ως πρότυπο έναν άλλο αμετάβλητο κόσμο, και κάνο­ ντας το χρόνο «την κινητή εικόνα της αιωνιότητας». Ο Αριστοτέλης (384-322) ήταν μαθητής του Πλάτωνα σχεδόν για είκο­ σι έτη. Αφού έζησε στην αυλή του Ερμεία του Αταρνέως και έπειτα στη Μακεδονία, ιδρύει το 336 ή το 335 στην Αθήνα τη δική του φιλοσοφική σχολή, το Λύκειο. Ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, έγραψε πολλούς διαλόγους, την κομψότητα των οποίων εγκωμιάζει ο Κικέρων, όλο το εξω­

τερικό του έργο, όμως, (προορισμένο για το κοινό) έχει σήμερα χάθει· έχουν διασωθεί μόνο τα κείμενα που συνέταξε ο Αριστοτέλης ενόψει της διδασκαλίας στο εσωτερικό του Λυκείου, με άλλα λόγια τα εσωτερικά κεί­ μενά του. Ενώ κάθε διάλογος του Πλάτωνα είναι μια συζήτηση που ανα­ φέρεται συγχρόνως στο άτομο και την πόλη, τον κόσμο και τον άνθρωπο, ο Αριστοτέλης διαχωρίζει σαφώς τους διάφορους τομείς της γνώσης (λογική, ζωολογία, φυσική, φιλοσοφία μεταφυσική, ποιητική, ρητορική, ηθική, πολιτική). Ο Αριστοτέλης έχει καθιερώσει με αυστηρό τρόπο τους κανόνες του σωστού συλλογισμού στη θεωρία της συλλογιστικής, αλλά έχει υπογραμμίσει επίσης τον επίσημο χαρακτήρα αυτής της λογικής: το συμπέρασμα ενός σωστού συλλογισμού μπορεί να είναι λανθασμένο, εάν οι προτάσεις του είναι λανθασμένες. Γι’ αυτό είναι τόσο σημαντικό να διε­ ξάγουμε εμβριθή έρευνα πριν διατυπώσουμε απόψεις που χρησιμεύουν ως προτάσεις συλλογισμού. Μακράν του να απορρίψει αμέσως την κοινή άποψη, ο Αριστοτέλης προσπαθεί, αντίθετα, σε όλους τους τομείς, να καταγράψει τις απόψεις και να τις αντιπαραβάλει: η καλύτερη άποψη

322

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

είναι αυτή που λαμβάνει υπόψη της όλα τα παρατηρηθέντα φαινόμενα, συνεπώς αυτή που μπορεί καλύτερα να οδηγήσει σε μια ομοφωνία. Με ανάλογο τρόπο, στον ηθικό τομέα, η αρετή είναι για τον Αριστοτέλη ένα ορθό μέσο μεταξύ δύο ελαττωμάτων (το θάρρος, για παράδειγμα, είναι το ορθό μέσο μεταξύ της δειλίας και της παράλογης τόλμης). Το ορθό μέσον του Αριστοτέλη, μακράν του να αποτελεί έναν μέτριο συμβιβασμό, αποτελεί μια διακριτή γραμμή, ένα σημείο ισορροπίας που πρέπει κάποιος να ασκηθεί για να το βρεί. Ο Αριστοτέλης είναι ο πιο φιλοπερίεργος και ο πιο ανοιχτόμυαλος φιλόσοφος της αρχαιότητας. Η φήμη του ως δογματικού προέρχεται από το σχολαστικισμό, ο οποίος θα τον καταστήσει το «διδάσκαλο» η αυθεντία του οποίου αποτελεί επιχείρημα. Ενώ η Ακαδήμεια και το Λύκειο επιζούν των ιδρυτών τους, τα τέλη του 4ου αιώνα βλέπουν επίσης στην Αθήνα τη δημιουργία δύο άλλων φιλοσο­ φικών σχολών, του Επικουρισμού και του Στωικισμού. Αυτή η σύντομη επισκόπηση επιτρέπει να διακρίνουμε τον εξαιρετικό πλούτο της ελληνι­ κής σκέψης του 4ου αιώνα.

Π ΑΡΑΡΤΗ Μ ΑΤΑ

1

ΣΥΝ Ο Π ΤΙΚ Ο Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο ΓΙΟ 1

432

Αρχή του Πελοποννησιακού πολέμου.

421

Ειρήνη του Νικία.

415-413

Εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία.

409

Μεγάλη εκστρατεία των Καρχηδονίων στη Σικελία. Κατάληψη του Σελινούντα και της Ιμέρας.

1

Κάθε ελληνική πόλη έχει το δικό της ημερολόγιο. Το καλύτερα γνωστό ημερολόγιο είναι αυτό της Αθήνας. Στο πολιτικό και θρησκευτικό ημερολόγιο της Αθήνας, το έτος περι­ λαμβάνει δώδεκα σεληνιακούς μήνες είκοσι εννέα ή τριάντα ημερών εναλλάξ, συν έναν αριθμό εμβόλιμων ημερών και μερικές φορές έναν εμβόλιμο μήνα, που παρεμβάλλονται σύμφωνα με κανόνες που μας διαφεύγουν (στο πολιτικό ημερολόγιο, το ίδιο έτος, μετα­ βλητής διάρκειας, διαιρείται σε δέκα πρυτανείες). Αυτή η πολυπλοκότητα και αυτή η ανπκανονικότητα του αθηναϊκού ημερολογίου -και όλων των ελληνικών ημερολογίωνκάνουν σχεδόν πάντα αδύνατο να μεταφέρουμε τις ημερομηνίες στο δικό μας ημερο­ λόγιο. Όταν δεν διαθέτουμε παρά μόνο μια κατά προσέγγιση χρονολογική ένδειξη, ή όταν μια κατά προσέγγιση χρονολόγηση είναι ικανοποιητική για την ανάλυση των γεγο­ νότων, δηλώνω τις εποχές ή τους μήνες του δικού μας ημερολογίου. 'Οταν μια ακριβής χρονολογία είναι ταυτόχρονα διαθέσιμη και απαραίτητη, δηλώνω τις ημερομηνίες στο αθηναϊκό ημερολόγιο. Το αθηναϊκό έτος αρχίζει λίγο μετά το θερινό ηλιοστάσιο, γενικά στις αρχές Ιουλίου. Πρβλ. στον κατάλογο των αθηναϊκών μηνών: I.

Έκατομβαιών (Ιούλιος-

VII. Γαμηλιών

αρχές Αυγούστου) II.

Μεταγειτνιών

VIII. Άνθεστηριών

III.

Βοηδρομιών

IV.

Πυανεψιών

IX. Έλαφηβολιών X. Μουνυχιών

ν.

Μαιμακτηριών

XI. Θαργηλιών

VI.

Ποσειδεών

XII. Σκιροφοριών 325

326

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . Α1ΩΝ4

408

Απόπειρα του Ερμοκράτη να καταλάβει την εξουσία

406

Κατάληψη του Ακράγανια από τους Καρχηδονίους1 αρχή της

στις Συρακούσες. τυραννίδας του Διονύσιου του Πρεσβύτερου στις Συρακούσες. 405, καλοκαίρι

Κατάληψη της Γέλας και της Καμάρινας από τους Καρχηδονίους· στάση κατά του Διονύσιου.

405, Σεπτέμβριος Νίκη του σπαρτιάτη Λύσανδρου κατά του αθηναϊκού στόλου στους Αιγός Ποταμούς. 405, τέλος

Ειρήνη μεταξύ της Καρχηδόνας και του Διονύσιου.

404, αρχή

Συνθηκολόγηση της Αθήνας.

404, Απρίλιος-

Άνοδος των Τριάκοντα Τυράννων στην Αθήνα.

Μάιος 403, Αύγουστος- Συμφιλίωση μεταξύ των Αθηναίων και αποκατάσταση Σεπτέμβριος

της δημοκρατίας.

401-400

Εκστρατεία των Μυρίων στην Ασία.

400, άνοιξη (;)

Αποστολή του σπαρτιάτη Θίβρωνα στην Ασία.

399

Θάνατος του Σωκράτη.

399

Θάνατος του βασιλιά της Μακεδονίας Αρχέλαου.

398 (;)

Ενθρόνιση του Αγησίλαου στη Σπάρτη.

αρχήτου 397 (;)

Συνωμοσία του Κινάδωνα στη Σπάρτη.

397

Αρχή των στρατιωτικών προετοιμασιών του Φαρνάβαζου και

397

Νέος πόλεμος των Συρακουσών κατά της Καρχηδόνας· κατάλη­

396

Αντεπίθεση των Καρχηδονίων αποτυχία της πολιορκίας των

του Κόνωνα. ψη της Μοτύης. Συρακουσών. 396

Εκστρατεία του Αγησίλαου στην Ασία.

395

Αρχή του Κορινθιακού πολέμου- ήττα και θάνατος του Λύσαν­

394

Ανάκληση του Αγησίλαου στην Ελλάδα' νίκες των Σπαρτιατών

δρου στην Αλίαρτο. στην ξηρά, στη Νεμέα και την Κορώνεια' ναυτική ήττα της Σπάρτης στην Κνίδο. 393

Ίδρυση της σχολής του Ισοκράτη.

393

Εκστρατεία του καρχηδονίου Μάγωνα στην Σικελία.

392

Νέα ειρήνη μεταξύ των Καρχηδονίων και του Διονύσιου.

392

Έκκληοιάζουσαι του Αριστοφάνη.

390 και 389

Επιχειρήσεις του Θρασύβουλου στο Αιγαίο.

388

Πλούτος του Αριστοφάνη.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ Χ ΡΟΝ ΟΛΟΓΙ Ο

388

327

Πρώτο ταξίδι του Πλάτωνα στις Συρακούσες.

388

Ο Λυσίας εκφωνεί τον Ό λυμπ ιακό λόγο.

388

Νίκη του Διονύσιου επί της συμμαχίας των Ιταλιωτών κοντά στον ποταμό Ελλέπορο.

387 (;)

Ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδήμεια στην Αθήνα.

386

Ειρήνη του Ανταλκίδα, η πρώτη «κοινή» ή «βασίλειος » ειρήνη.

385

Διοικισμός της Μαντίνειας.

382-379

Επανειλημμένες εκστρατείες της Σπάρτης κατά της Ολύνθου.

382, καλοκαίρι

Κατάληψη της Καδμείας από τον Φοιβίδα.

380

Πανηγυρικός λόγος του Ισοκράτη,

379-378,

Απελευθέρωση της Καδμείας,

χειμώνας 378, άνοιξη

Αποτυχημένη επίθεση του Σφοδρία κατά του Πειραιά.

378-377

Ίδρυση της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας.

383(;)-373(;)

3ος πόλεμος μεταξύ της Καρχηδόνας και των Συρακουσών.

377

Υποταγή του Κρότωνα στον Διονύσιο.

376

Ναυτική νίκη του αθηναίου στρατηγού Χαβρία στην Νάξο.

γύρω στο 375

Ναός του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.

375

Ανανέωση της «βασιλείου» ειρήνης.

374

Ο Ιάσων των Φερών ταγός στη Θεσσαλία.

372

Πλαταϊκός λόγος του Ισοκράτη.

371

Νέα κοινή ειρήνη, στην οποία η Θήβα αρνείται να συμμετάσχει· εκστρατεία του Κλεόμβροτου στη Βοιωτία, νίκη των Θηβαίων στα Λεύκτρα.

λίγο πριν από

Κατασκευή του Θόλου στο τέμενος της Προνοίας στους Δελφούς,

το 370 370, καλοκαίρι

Δολοφονία του Ιάσονα των Φερών.

370-369,

Πρώτη εκστρατεία του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο·

χειμώνας

ίδρυση της Μεγαλόπολης· απελευθέρωση της Μεσσηνίας.

368

4ος πόλεμος ανάμεσα στην Καρχηδόνα και τον Διονύσιο.

367

Θάνατος του Διονύσιου του Πρεσβύτερου· άνοδος του Διονύ­

367-366

Αποτυχία ενός σχεδίου κοινής ειρήνης ευνοϊκής για τη Θήβα.

366

Κατάληψη της Σάμου από τον Τιμόθεο και εγκατάσταση αθη­

364

Θάνατος του Πελοπίδα στη Θεσσαλία.

364

Δράση του θηβαΐκού στόλου με επικεφαλής τον Επαμεινώνδα

σιου του Β'· δεύτερο ταξίδι του Πλάτωνα στις Συρακούσες.

ναϊκής κληρουχίας.

στο Αιγαίο· το Βυζάντιο εγκαταλείπει τη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία.

328

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

362

Μάχη της Μανπνειας· θάνατος του Επαμεινώνδα.

362-361

Νέα κοινή ειρήνη, στην οποία δεν είναι εγγυητής ο βασιλιάς των

360

Ο Περδίκκας Γ' της Μακεδονίας ηττάται και σκοτώνεται από τους

Περσών. Ιλλυριούς· άνοδος του Φίλιππου στο θρόνο της Μακεδονίας. 361-359 (;)

3ο ταξίδι του Πλάτωνα στη Σικελία.

γύρω στο 360

Ο γλύπτης Πραξιτέλης φιλοτεχνεί την Α φροδίτη

359

Θάνατος του βασιλιά της Θράκης Κότυος και διάσπαση του βασιλείου του· ειρήνη μεταξύ της Αθήνας και του Φίλιππου· νίκη του Φίλιππου επί των Ιλλυριών.

της Κνίδου.

358

Ενθρόνιση του Αρταξέρξη Γ' του Ώχου στην Περσία.

357-355

Συμμαχικός πόλεμος κατά της Αθήνας.

357 Μυστική συμφωνία ανάμεσα στην Αθήνα και τον Φίλιππο. 357, φθινόπωρο Ο Φίλιππος καταλαμβάνει την Αμφίπολη και την Πύδνα, και συμ­ μαχεί με τους Χαλκιδείς· αναζωπύρωση του πολέμου ανάμεσα στην Αθήνα και τον Φίλιππο. 357 Εκστρατεία του Δίωνα κατά του Διονύσιου Β'. 356

Κατάληψη της Ποτίδαιας από τον Φίλιππο.

355

Τελεσίγραφο του Αρταξέρξη· η Αθήνα αναγνωρίζει την ανεξαρ­ τησία των επαναστατημένων συμμάχων- Π ερ ί Ε ιρ ή ν η ς λόγος του Ισοκράτη- Ξενοφών, Π ερ ί Πόρων. 355, φθινόπωρο Αρχή του Γ' Ιερού πολέμου. 354 (;) 7η Ε π ιστολή του Πλάτωνα. 354 Κατάληψη της Μεθώνης από τον Φίλιππο- νόμος του Εύβουλου για το θεω ρ ικό ν Ο Δημοσθένης εκφωνεί το λόγο Π ε ρ ί τω ν Σ υ μ ­ μοριώ ν.

353

351

Ο Φίλιππος ηττάται στη Θεσσαλία από τον φωκέα Ονόμαρχο. Ο Φίλιππος νικητής επί του Ονόμαρχου. Ο Φίλιππος μπροστά στις Θερμοπύλες. Ο Φίλιππος στη Θράκη, μέχρι την Προποντίδα. Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Α ' Φιλιππικό λόγο.

γύρω στο 350

Κατασκευή και διακόσμηση του Μαυσωλείου

349

Επίθεση του Φίλιππου κατά της Ολύνθου- Ο Δημοσθένης εκφω­

348, άνοιξη

Απόπειρα των Αθηναίων για αντεπίθεση στην Χαλκιδική- απο­

352, άνοιξη Αύγουστος φθινόπωρο

της Αλικαρνασσού. νεί τους Ό λ υ ν θ ια κο ύ ς λόγους. στασία της Εύβοιας.

αρχή του θέρους Αναγνώριση, από την Αθήνα, της ανεξαρτησίας της Εύβοιας.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ Χ Ρ 0 Ν 0 Λ 0 Γ Ι 0

τέλος του θέρους φθινόπωρο 347

Συνθηκολόγηση της Ολύνθου. Πρώτα ανοίγματα για ειρήνη προς τους Αθηναίους από τον Φίλιππο. Θάνατος του Πλάτωνα.

347-346,

Πρόσκληση των Ελλήνων σε ένα πανελλήνιο συνέδριο στην

χειμώνας

Αθήνα.

346, Ιανουάριος

329

Ο Φάλαικος αποπέμπει το αθηναϊκό εκστρατευτικό σώμα που πρέπει να φυλάξει τις Θερμοπύλες.

Φεβρουάριος

Πρώτη αθηναϊκή πρεσβεία στον Φίλιππο.

18-24

Ψήφιση της ειρήνης του Φιλοκράτη στην Αθήνα.

Έλαφηβολιώνος

αρχή

Ο Φίλιππος δίνει όρκο στις Φερές.

Σκιροφοριώνος 24

Ο Φάλαικος παραδίδει στον Φίλιππο τις Θερμοπύλες·

Σκιρ οφ ορ ιώ νος συνθηκολόγηση τωνΦωκέων.

ΑύγουστοςΣεπτέμβριος

Αναδιοργάνωση της αμφικτυονίας· Πύθια όπου προεδρεύει ο Φίλιππος.

346

Αποκατάσταση στην εξουσία του Διονύσιου Β' στις Συρακού­ σες· έκκληση στον Τιμολέοντα.

344 Επιτυχία του Τιμολέοντα στις Συρακούσες. 344 Ο Δημοσθένης εκφωνεί τον Β ' Φιλιππικό λόγο. 344-343, χειμώνας Περσική πρεσβεία στην Αθήνα1 ο Φίλιππος στέλνει ως πρεσβευτή τον Πύθωνα. 343, θέρος

Δίκη του Φιλοκράτη· δίκη Π ε ρ ί τή ς Π αραπρεσβείας έπειτα από καταγγελία του Δημοσθένη εναντίον του Αισχίνη.

343-342, χειμώνας Ο Φίλιππος στην Ήπειρο-απειλές εναντίον της Αμβρακίας. 343-338

Αποστολή του Αρχίδαμου Γ' στην Ιταλία ύστερα από έκκληση

343-340

Ο Αριστοτέλης παιδαγωγός του Αλέξανδρου.

342, άνοιξη

Αθηναϊκές ενισχύσεις στην Ακαρνανία.

του Τάραντα.

Τελευταίες προσφορές του Φίλιππου στους Αθηναίους. Ο Ηγήσιππος εκφωνεί το λόγο ΠερίΆλοννήσου. θέρος

Αρχή της μεγάλης θρακικής εκστρατείας του Φίλιππου.

341, άνοιξη

Συγκρούσεις μεταξύ των Αθηναίων και του πληθυσμού της Καρ­ δίας. Λεηλασίες του Διοπείθη· Ο Δημοσθένης, εκφωνεί τους λόγους Π ερ ί Χερσονήσου και Γ' Φιλιππικό ■συμμαχία μεταξύ της Αθήνας και του Ευβοϊκού Κοινού10 Δημοσθένης εκφωνεί τον Δ'

Φιλιππικό λόγο.

330

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝ λ

τέλος

340, άνοιξη

Σεπτέμβριος

γύρω οτο 340 339 339,

άνοιξη

Ε α ρ ινή Π υλαία

θέρος

Φθινοπωρινή

Αθηναϊκή πρεσβεία στην Πελοπόννησο· αθηναϊκή πρεσβεία προς τον βασιλιά της Περσίας- συμφωνία μεταξύ της Αθήνας και του Βυζαντίου. Πολιορκία της Περίνθου από τον Φίλιππο- στρατιωτική επέμβα­ ση του Φίλιππου στη Χερσόνησο- επιστολή του Φίλιππου προς τους Αθηναίους. Πολιορκία του Βυζαντίου από τον Φίλιππο1 σύλληψη του αθη­ ναϊκού εμπορικού στόλου από τον Φίλιππο- κήρυξη πολέμου από την Αθήνα κατά του Φίλιππου. Ο γλύπτης Σκόπας φιλοτεχνεί την Αφροδίτη (Αφροδίτη του Καπιτωλίου). Νίκη του Τιμολέοντα επί των Καρχηδονίων κοντά στον ποταμό Κριμησό. Ο Φίλιππος λύνει την πολιορκία της Περίνθου και του Βυζαντίου. Υπόθεση της Άμφισσας. Έκτακτο Αμφικτυονικό συνέδριο, χωρίς τους Αθηναίους και τους Θηβαίους- ψήφιση του Δ' Ιερού πολέμου- εκστρατεία του Κόπυφου- κατάληψη της Νίκαιας από τους Θηβαίους. Ο Φίλιππος επιλέγεται να διευθύνει τον Ιερό πόλεμο.

Πυλαία

Νοέμβριος άνοιξη

Κατάληψη της Ελάτειας- συμμαχία Αθήνας και Θήβας. Επιτυχία του Φίλιππου κατά του Χάρητος- κατάληψη της ΑμφισσαςΟ Φίλιππος προσπαθεί να προσεγγίσει την Αθήνα και τη Θήβα. θέρος Δολοφονία του Αρταξέρξη Γ' του Ώχου. τέλος του θέρους Μάχη της Χαιρώνειας- συνθήκες του Φίλιππου με τη Θήβα και την Αθήνα (ειρήνη του Δημάδη). φθινόπωρο Στρατιωτική εκστρατεία του Φίλιππου στην Πελοπόννησο. 338-337, Συγκρότηση της Κορινθιακής Συμμαχίας- προκήρυξη χειμώνας του πανελλήνιου πολέμου εναντίον των Περσών. 337, θέρος Γάμος του Φίλιππου με την Κλεοπάτρα. 337 Παραίτηση του Τιμολέοντα. 336, άνοιξη Ο Παρμενίων και ο Άτταλος στην Ασία. Ιούνιος Ενθρόνιση του Δαρείου Γ' του Κοδομανού1τέλος της αναρχίας στην Περσική Αυτοκρατορία. Ιούλιος Εορτές στις Αιγές- δολοφονία του Φίλιππου- ενθρόνιση του Αλεξάνδρου. θέρος-φθινόπωρο Προκήρυξη του Αλέξανδρου ως ηγεμόνα της Κορινθιακής Συμ­ μαχίας. 338,

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ Χ ΡΟΝ ΟΛΟΓΙ Ο

335, άνοιξη

331

Αποτυχίες του Παρμενίωνα έναντι του Μέμνονα' εκστρατεία του Αλέξανδρου στη Θράκη.

θέρος

Επανάσταση της Θήβας.

15 Βοηδρομιώνος Η πτώση της Θήβας αναγγέλλεται στην Αθήνα' μέτρα έκτακτης ανάγκης. 335

Ο Αριστοτέλης ιδρύει στην Αθήνα το Λύκειο.

γύρω στο 334

Μνημείο του Λυσικράτη στην Αθήνα.

334, Ιανουάριος

Ανάκτηση της Αιγύπτου από τον Δαρείο.

άνοιξη

Ο Αλέξανδρος στην Ασία.

Ιούνιος

Νίκη του Αλέξανδρου στον Γρανικό.

333-330

Ο Αλέξανδρος ο Μολοσσός στην Ιταλία.

333

Περσική αντεπίθεση στο Αιγαίο.

φθινόπωρο

Συνάντηση στη Σίφνο μεταξύ του Άγι Γ' και των Περσών.

Νοέμβριος

Νίκη του Αλέξανδρου στην Ισσό.

332, Αύγουστος

Κατάληψη της Τύρου από τον Αλέξανδρο.

332-331,

Κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Αλέξανδρο· ίδρυση

χειμώνας

της Αλεξάνδρειας· επίσκεψη στο μαντείο της Σίβα.

331, Οκτώβριος

Νίκη του Αλέξανδρου στα Γαυγάμηλα.

331-330,

Ο Αλέξανδρος καταλαμβάνει τις περσικές πρωτεύουσες.

χειμώνας 330, άνοιξη

Ο Άγις Γ' ηττάται από τον Αντίπατρο στη Μεγαλόπολη.

Απρίλιος

Πυρπόληση της Περσέπολης.

θέρος

Ο Αισχίνης εκφωνεί το λόγο Κατά Κ τηοιφ ώ ντος- Ο Δημοσθένης απαντά με τον Π ε ρ ί τοΰ Σ τεφ ά νου . Δολοφονία του Δαρείου Γ' από τον Βήσσο· ο Αλέξανδρος εμφα­ νίζεται ως διάδοχός του.

φθινόπωρο

«Δίκη» του Φιλώτα1δολοφονία του Παρμενίωνα.

330-327

Ο Αλέξανδρος στη Βακτριανή και τη Σογδιανή.

λίγο μετά το 330 Αλέξανδρος Δορυφόρος του Λύσιππου. 328

Το θέμα της προσκύνησης- συνομωσία των βασιλικώ ν παίδων.

327

Γάμος του Αλέξανδρου με τη Ρωξάνη.

327

Η Νάπολη μπαίνει στη ρωμαϊκή συμμαχία.

327-325

Ο Αλέξανδρος στην Ινδία.

326, φθινόπωρο

Ο στρατός αρνείται να διασχίσει τον Ύφασι.

326-325, χειμώνας Ο Αλέξανδρος τραυματισμένος· φήμες για το θάνατό του. 325-324 325, τέλος

Απόφαση της Αθήνας για ίδρυση αποικίας στην Αδριατική. Ο Αλέξανδρος στην Καρμανία· ο Αλέξανδρος αρχίζει να τιμωρεί τους διεφθαρμένους σατράπες.

332

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Διαταγή διάλυσης των σατραπικών στρατευμάτων ο Άρπαλος διαφεύγει στην Ταρσό. 324, Φεβρουάριος-•Διάταγμα των Σούσων για την επιστροφή των εξόριστων Μάρτιος αποστολή του Νικάνορα στην Ελλάδα. άνοιξη Γάμοι στα Σούσα· στάση στην Ώπι. Ιούνιος-Ιούλιος Άφιξη στην Ελλάδα του Νικάνορα και του Άρπαλου' πρώτες συζητήσεις για τη θεοποίηση του Αλέξανδρου· ο Άρπαλος στην Αθήνα· παρά τις αρχικές τους αντιρρήσεις οι Αθηναίοι τον δέχο­ νται και τελικά τον φυλακίζουν. Αύγουστος (;) Ο Κρατερός αφήνει τη Μεσοποταμία για να αντικαταστήσει τον Αντίπατρο. ΑύγουστοςΑπόδραση του Άρπαλου από την Αθήνα1προκαταρκτική έρευνα Σετττέμβριος από τον Άρειο Πάγο. Νοέμβριος Θάνατος του Ηφαιστίωνα. 323, Μάρτιος «Υπόθεση Άρπαλου», καταδίκη του Δημοσθένη. 13 Ιουνίου Θάνατος του Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα. 323-322 Λαμιακός πόλεμος. 322 Συνθηκολόγηση της Αθήνας- ο Αντίπατρος επιβάλλει ολιγαρχίαθάνατος του Δημοσθένη. 322 Θάνατος του Αριστοτέλη. 317-306 Τυραννίδα του Δημήτριου του Φαληρέα στην Αθήνα. αρχή του 316 Δύσκολος του Μενάνδρου. 325-324,

χειμώνας

ΧΑ ΡΤΕΣ

Ο ελληνικός κόσμος του Αιγαίου Κεντρική και νότια Ελλάδα Η κεντρική Ελλάδα Η εκστρατεία του Αλέξανδρου Μεγάλη Ελλάδα και Σικελία Η αυτοκρατορία των Συρακουσών

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ .

ΑΙΩΝ λ

Ο ελληνικός κ ό σ μ ο ς

335

χ Α ΡΤΕΣ

Γ

336

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Κεντρική και νότια Ε λλάδα γ .~

\ V

ν>-

/

V .

Κ'-'·

1> ' χ

" Ό

ν/Χ

(3 \ ΑΤΤΙΚΗ

Μ ^αρα^Α

,. Κ.,..·!·..-· 1 ^ *1·/·.!,,Ί „ · , -Μ;|1: [( \ ϊι<ΛιΙΗΐ; .Μ ,» ....... ■ | £ 3

I \

» Θήβα

-" ''^ " -^ 1 ) ϊικ υ ώ ν ·^ -^ ·

ιι....· ·

Αυλίς

1*011» 11

ΑΧΑίΛ

\

ο·

Ελάτεια ·

\ Τ- -

\

γ } '

\ Ι·Κ Ν > '

^

Αθήνα \

{

\ '■ V ..

1 - ™ '" » , =

νΛ

ΚΥΒ11ΡΑ

Μ άχες:

0

Πλαταιές

(^5) Θερμοπύλες

ζ 3 ) Λεύκτρα

337

ΧΑΡΤΕΣ

Η κεντρική Ε λλάδα

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . Α Ι ω ^ α

Η εκστρατεία ΣΚ ΥΘ ΙΑ

.)

> · < '

/'

ί.

/

■ "<

Μ Λ ΥΙ>ΙΙΗ ·\Λ Α ΣΣ.\

\

Κ Λ Σ ΙΙΙ-1 \

I ΗΑ !ν\·.|

? ·.1β“νικ°5

^

■-Χ

^ ν.. X

■>.

\

\

'

V .- ! ν ·

Φ ΡΥ ΓΙΑ

' ____' χ ΑΡΜΕΝ ΙΑ | ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ

Χ ψ . ιΐΐν^η .,·:

- « ' ' - ί ' * . ν ΥΚ Ι \ Ν \\ν

ί.

Ό

'■ κ ι λ ι κ ί α )

\

£

\η :ϊ.υ η - .Μ ΐΗ \\· \χ ζ Λ

'■ - χ .

Γαυγάμηλα

^ -·Υ 0 Γ ^ ί

!"

. ν ^ Γ Α , ,. ,

Σίβά“ * ’“ · ' ' " * Μ^ < Ρι5

I ; .‘ Σ Υ Ρ Ι α Χ

^ 1 :1

£ /■ “

£?****

\

1

·

X ΕχΒάτανα _

9Ι

' μ η δ ια

ΧΑΡΤΕΣ

τον Αλέξανδρον

Αλεξάνδρεια Εσχάτη

Κασπίες πίλε στην Αραχωσία \ Αλεξάνδρεια ΟΙ-

ί" Περαε-πολις

-Κ* V

ν »>"ΓΕΔΡΩΣΙΑ

£ (.·

ι\Λΐκοιυκι: ινατ

Πορεία του Αλέξανδρου

X

Μάχη « Η Μ Μ Μ ΙΙΜ Μ Ι

—*

Στρατηγικά περάσματα

Πορεία τον Κρατερού

___________ Πορεία του Νέαρχου

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Μάχη του Κριμισον

Μεγάλη Ε λλάδα και Σικελία

I X

340

Χ ΑΡΤΕΣ

Σ Η Μ Ε ΙΩ Μ Α ΤΗ Σ Μ ΕΤ Α Φ ΡΑ ΣΤΡΙΑ Σ ΚΑΙ Τ Ο Υ ΕΠ ΙΣΤ Η Μ Ο Ν ΙΚ Ο Υ Ε Π ΙΜ Ε Λ Η Τ Η

Το σχετικό με τις πηγές σημείωμα καθώς και η βιβλιογραφία της γαλλικής έκδοσης έχουν ενημερωθεί με την έγκριση του συγγραφέα. Από τη μεριά μας δεν κρίθηκε σκόπιμη η παράθεση ελληνικών εκδόσεων με μεταφράσεις των αρχαίων ελλήνων και λατίνων συγγραφέων λόγω της πληθώρας των σχετικών εκδόσεων, που επιτρέπουν στον αναγνώστη αρκετές επιλογές. Με το ίδιο πνεύμα, η μετάφραση των χωρίων από τις ελληνικές και λατινικές πηγές που χρησιμοποιούνται στο βιβλίο έγινε από τη μεταφραστική ομάδα σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί το πνεύμα του συγγραφέα ως προς την ερμηνεία τους. Στην προσπάθεια αυτή, όσον αφορά τις φιλολογικές πηγές, λάβαμε υπόψη μας, όπου κρίθηκε σκόπιμο, διάφορες νεοελληνικές μετα­ φράσεις, αλλά κυρίως τις παρακάτω εκδοτικές σειρές που αποτελούν διεθνές σημείο αναφοράς για τη σχετική επιστημονική έρευνα: Στερεότυπες εκδόσεις (Μόνο αρχαίο κείμενο): •

Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana - Lipsae

(Εκδό­

σεις Teubner Λειψία). •

Scriptorum Classicorum Bibliotheca Oxoniensis

(Εκδόσεις Οξφόρδης).

Αρχαίο κείμενο και μετάφραση: The Loeb Classical Library (Εκδόσεις Harvard, με αγγλική μετάφραση). • Les Belles Lettres (Εκδόσεις Guillaume-Bude, με γαλλική μετάφραση). •

Όσον αφορά τις λοιπές πηγές βασιστήκαμε στις εκδόσεις που παραθέτει ο συγγρα­ φέας στο βιβλιογραφικό σημείωμα. Οι τίτλοι της βιβλιογραφίας παρατίθενται στη γλώσσα της πρώτης έκδοσής τους 343

344

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

και όπου υπάρχει ελληνική μετάφρασή τους δηλώνεται σε παρένθεση. Οι συμπλη­ ρωματικοί τίτλοι της ελληνικής έκδοσης δηλώνονται με αστερίσκο (*). Γνώμονας για την επιλογή τους στάθηκε η επισήμανση σημείων αφετηρίας για περαιτέρω μελέτη από τον έλληνα αναγνώστη. Για μια πληρέστερη ενημέρωση για τη συνεχώς ογκούμενη διεθνή βιβλιογραφία όχι μόνο για τον 4ο αιώνα π.χ., αλλά και την αρχαιογνωσία γενικότερα, ο αναγνώστης μπορεί να χρησιμοποιεί τον διεθνή βιβλιογραφικό οδηγό L’Année Philologique (εκδό­ σεις Société international de bibliographie classique). Επιπλέον, ιδιαίτερα αποτελε­ σματικό μέσο αποτελεί το Διαδίκτυο. Ενδεικτικά: Gnomon (www.gnomon.ku-eichstaat.de/Gnomon/Gnomon.html): Βάση αναζήτη­ σης δεδομένων που ενημερώνεται περιοδικά και περιέχει τίτλους της διεθνούς βιβλιογραφίας για την αρχαιογνωσία από το 1997 μέχρι σήμερα. The Bryn Mawr Classical Review (http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/): Ηλεκτρονικό περιοδικό στην αγγλική γλώσσα στο οποίο δημοσιεύονται βιβλιοκρισίες για την πλειο­ ψηφία των καινούργιων διεθνών εκδόσεων των σχετικών με την αρχαιογνωσία. Τέλος, νιώθουμε την ανάγκη να ευχαριστήσουμε τον Κώστα Μπουραζέλη, την Άννα Ραμού και τον Νίκο Μπιργάλια, καθηγητές της Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπι­ στημίου Αθηνών, για την ενθάρρυνση και την υποστήριξή τους στην πραγματοποίη­ ση της παρούσας έκδοσης. Σ τέφα νο υ Μ αιρη ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ ΚΛΕΑΝΘΗΣ

Π Η ΓΕ Σ ΤΗ Σ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΙΣΤ Ο ΡΙΑ Σ Τ Ο Υ 4 ου π .Χ . Α ΙΩ Ν Α

Φ ιλ ο λ ο γ ικ έ ς Π ή γ ε ς

Για μια ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας: •

Romilly J. de, Précis de la littérature grecque, Paris, Presses Universitaires de

•

Trédé-Boulmer Μ. και Saïd S., La Littérature grecque d ’Homère à Aristote,

France, 1980. Paris, Presses Universitaires de France, συλλ. «Que sais-je?», 1990. Βρίσκουμε συμπληρωματικές πληροφορίες μέσα σε ευρύτερες συνθέσεις: •

Lesky A., Geschichte der griechischen Literatur, Berne 1971 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητός Γ. Τσοπανάκης, Εκδό­ σεις Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990).

•

The Cambridge History of Greek Literature, Cambridge, Cambridge University Press, 1985 (ελλ. έκδ.: P.E. Easterling - B.M.W. Knox, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Κονομή Ν., Γρίμπα Χρ., Κονομή Μ., Εκδόσεις Παπαδήμα,

•

Αθήνα 2000). Heinz-Günther Nesselrath, Einteilung in die Griechische Philologie, K. G. Saur Verlag GmbH., München - Leipsig 2001 (ελλ. έκδ.: Εισαγωγή στην Αρχαιογνω­ σία, τομ. Α', Αρχαία Ελλάδα, εποπτεία Δανιήλ I. Ιακώβ - Αντώνης Ρεγκάκος, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2001).

•

Kroh Paul, Lexikon der Antiken Autoren, Alfred Kroner Verlag, Stuttgart (ελλ. έκδ.: Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, μτφρ. Λυπουρλής Δ. -Τρομάρας Λ., Εκδόσεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996).

345

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

346

Οι ισ τ ο ρ ικ ο ί Ιστορικοί του 4ου αιώνα Ο μόνος ιστορικός του 4ου αιώνα του οποίου το έργο μάς έχει διασωθεί εξολο­ κλήρου είναι ο Ξενοφών (428-354 περίπου). Στα Ελληνικά του, που πραγματεύο­ νται σε επτά βιβλία την ελληνική ιστορία από το 411 μέχρι το 362, ο Ξενοφών επι­ διώκει να συνεχίσει τον Πελοποννησιακό πόλεμο του Θουκυδίδη. Τα «ελαττώματα» του Ξενοφώντα είναι πολύ γνωστά: χρονολογική ανακρίβεια, μακρά αφήγηση ασήμαντων περιστατικών, παράλειψη βασικών γεγονότων, όπως η ίδρυση της Β' Αθηναϊκής Συμμαχίας ή η ανεξαρτησία της Μεσσηνίας. Δεν πρό­ κειται μόνο για αμέλεια από μέρους του: όπως υπογράμμισε ο Edmond Lévy (,Purposes of History, Louvain 1990, σ. 125-157) ο Ξενοφών εξασκεί έξοχα «την τέχνη της ιστορικής διαστρέβλωσης». Η προπαγάνδα του είναι παρ’ όλα αυτά επι­ δέξια: η μεροληψία του υπέρ της Σπάρτης δεν τον εμποδίζει να μας δώσει απρο­ κάλυπτες ενδείξεις για τις πολιτικές ραδιουργίες στη Σπάρτη. Παρά τα κενά τους και τις μεροληψίες τους, τα Ελληνικά αποτελούν ένα βασικό ιστορικό κείμενο, του οποίου τα λεπτομερή ανέκδοτα μας παρέχουν εξαιρετικές ανασκοπήσεις των κοινωνιών και των νοοτροπιών του 4ου αιώνα. Το ελληνικό κείμενο των 'Ελληνικών έχει εκδοθεί στο «Collection des Universités de France» (στο εξής με τη συντόμευση CU F) υπό την προστασία της Association Guillaume-Budé, σε μετάφραση του J. Hatzfeld (Paris, Les Belles Lettres, 1939, 2 τομ.). Το σύνολο του έργου του Ξενοφώντα είναι διαθέσιμο σε γαλλική μετάφραση στη συλλογή Garnier-Flammarion (στο εξής με τη συντόμευση GF). Εκτός από την Ανάβασιν (βλ. σ. 27) και τα Ελληνικά, αρκετά κείμενα του Ξενο­ φώντα παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ιστορικό του 4ου αιώνα: •

Οικονομικός·, παρατηρήσεις ως προς το πώς να διαχειριστεί κανείς καλά την οικία του (οίκος) και, κυρίως, πώς να συνεργαστεί με τη σύζυγό του για την καλή διαχείριση της οικίας.

•

Περί Πόρων: αυτή η μικρή πραγματεία, συντεταγμένη γύρω στο 355, υποδει­ κνύει στους Αθηναίους αρκετά μέσα για να αυξήσουν τα φορολογικά τους έσοδα. Για αυτό το κείμενο συμβουλευόμαστε τον Gauthier Ph., Un commentaire historique des Poroi de Xénophon, Paris-Genève, Droz, 1976.

•

Kùpou Παιδεία·, αυτή η ιστορία του Κύρου του Πρεσβύτερου, σε μορφή μυθι­ στορήματος, είναι ταυτόχρονα μια πραγματεία για την κατάκτηση μιας αυτο­ κρατορίας και τις συνέπειές της. Βλ. κυρίως Carlier P., «L’idée de monarchie impériale dans la Cyropédie de Xénophon», Ktéma 3 (1978), σ. 133-163.

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛ ΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ . ΑΙΩΝΑ

•

347

Λακεδαιμονίων Πολιτεία: τα δεκατρία πρώτα κεφάλαια (και το 15ο) είναι μια πολύ εξιδανικευμένη περιγραφή της Σπάρτης του «Λυκούργου», αλλά το κεί­ μενο δεν αποτελεί παρά μόνο έναν αντικατοπτρισμό της «σπαρτιατικής οφθαλμαπάτης», επειδή το 14ο κεφάλαιο παρουσιάζει μια πολύ ζωντανή κρι­ τική της πτώσης της Σπάρτης του 4ου αιώνα. (Παρά τα όσα λέει ο P. Chambry στον πρόλογό του στην έκδοση GF, η Α θη ­

ναίω ν Πολιτεία είναι ένα «πολιτικό φυλλάδιο» των πρώτων ετών του Πελοποννησιακού πολέμου και δεν θα μπορούσε να είναι έργο του Ξενοφώντα.) Το έργο των άλλων ιστορικών του 4ου αιώνα δεν μας έχει διασωθεί παρά μόνο πολύ αποσπασματικά, αλλά αυτά τα αποσπάσματα επιτρέπουν να βεβαιώσουμε ότι η ιστοριογραφία του 4ου αιώνα ήταν πλούσια και ποικίλη. Αν και η πολιτική ιστορία του πρόσφατου παρελθόντος και της σύγχρονης εποχής (που ακολουθεί την παράδοση του Θουκυδίδη) παραμένει κυρίαρχη τάση, ο 4ος αιώνας βλέπει επίσης, με τον Έφορο, τη γέννηση της παγκόσμιας ιστορίας, ενώ η συγγραφή τοπικής ιστορίας αναπτύσσεται σε πολλές πόλεις και ο Κτησίας και ο Αίνων προ­ σπαθούν να εξιστορήσουν την ιστορία της Ανατολής. Οι μαρτυρίες και τα αποσπάσματα των ιστορικών έχουν συγκεντρωθεί στο έξοχο έργο του Jacoby F., Die Fragmente d e r Griechischen Historiker, Leyden, Brill, 1923-1958,15 τομ. (στο εξής με τη συντόμευση Fr.Gr.Hist.). Οι τόμοι με τα κεί­ μενα ακολουθούνται από τόμους με σχόλια (γενικά στα γερμανικά, κατ' εξαίρεση στα αγγλικά) και τόμους με σημειώσεις. Ακόμα και ο μη ειδικός ενδιαφέρεται να συμβουλευτεί τον Jacoby: από τα αποσπάσματά του (μη μεταφρασμένα) αντλούν συχνά οι διάφορες μεταφράσεις. Τα Ε λλ η ν ικ ά της Οξυρύγχου: Μεταξύ των πιο σημαντικών ιστορικών, θα σημειώσουμε αρχικά τον ανώνυμο συντάκτη των Ε λλ η ν ικ ώ ν (ο τίτλος είναι συμβατικός) των οποίων αρκετά απο­ σπάσματα έχουν ανακαλυφθεί στους παπύρους της Οξυρύγχου, στην Αίγυπτο. Οι λίγες σελίδες που διαθέτουμε -κυρίως για τις αρχές του Κορινθιακού πολέμου (βλ. σ. 37-40)- αποκαλύπτουν έναν μεγάλο ιστορικό, προσεκτικό όσον αφορά τους θεσμούς και το ρόλο που παίζουν οι διαμάχες των πολιτικών παρατάξεων στις αποφάσεις της εξωτερικής πολιτικής. Η τελευταία έκδοση είναι αυτή του Μ. Chambers στη συλλογή Teubner (Stuttgart 1993). Βλ. επίσης το σχολιασμό στα αγγλικά του Bruce I.A.F., An Historical

Commentary of the Hell. Ox., Cambridge, Cambridge University Press, 1967. Ο Θεόπομπος ό Χίος, Fr.Gr.Hist. II B νούμ. 115 (γεννημένος γύρω στο 378, πεθαί­

348

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

νει μετά το 330), ξεκίνησε κι αυτός επίσης να γράφει Ε λ λ η ν ικ ά , τα οποία όμως σταμάτησε για να συγγράφει Φιλιππικά (δηλαδή την ιστορία του Φίλιππου). Η επι­ λογή αυτού του τίτλου δείχνει ότι ο Θεόπομπος απέδιδε ξεκάθαρα στο βασιλιά της Μακεδονίας έναν καθοριστικό ρόλο στις ελληνικές υποθέσεις. Σύμφωνα με τον Πολύβιο (VIII, 9, 1), παρουσίαζε τον Φίλιππο, στην εισαγωγή του έργου του, ως «τον πιο μεγάλο άνδρα που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη». Αυτό δεν τον αποτρέπει από το να κατακρίνει τις συνήθειες της μακεδονικής αυλής, όπως κατακρίνει εξάλλου τους αθηναίους δημαγωγούς και σχεδόν όλους τους Έλληνες. Η έκταση των Φ ιλιππικώ ν (58 βιβλία...) εξηγεί το γεγονός ότι σταμάτησε σύντομα η αντι­ γραφή αυτού του ευφυούς και καυστικού φυσικά, αλλά υπερβολικά μακροσκε­ λούς έργου. Η πιο πρόσφατη σχετική μελέτη:

Flower A. M., Theopompus of Chios, History and Rhetoric in the Fourth Century B .C ., Oxford 2002. Ο Έφορος, Fr.Gr.Hist. IIA νούμ. 70 (γεννιέται γύρω στο 400, πεθαίνει μετά το 335), προσπαθεί για πρώτη φορά να εξιστορήσει όλη την ελληνική ιστορία, από την επι­ στροφή των Ηρακλειδών (την οποία χρονολογεί από το 1069-1068 π.Χ) μέχρι την πολιορκία της Περίνθου (340). Τα σωζόμενα αποσπάσματα των βιβλίων 17-30 που πραγματεύονται την ιστορία του 4ου αιώνα δεν είναι πολλά, αλλά φαίνεται ότι ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (βλ. παρακάτω) έχει χρησιμοποιήσει τον Έφορο ως κύρια πηγή. Μεταξύ των πολλών ιστορικών που προσπαθούν να διηγηθούν την ιστορία της πόλης τους ή της περιοχής τους, πρέπει να υπογραμμίσουμε τη σημασία των τοπικών ιστορικών της Αθήνας (άτθιδογράφων) -τον Κλείδημο, τον Άνδροτίωνα, τον Φανόδημο, τον Δήμωνα και τον Φιλόχορο- των οποίων οι ανασυνθέσεις του αθηναϊκού παρελθόντος απεικονίζουν συχνά πολιτικές υστεροβουλίες. Η ’Α θηναίω ν

Πολιτεία του Αριστοτέλη (βλ. παρακάτω σ. 352) οφείλει πολλά στους ά τθιδ ο γ ρ ά φ ους. Η σημαντικότερη μελέτη παραμένει αυτή του Jacoby F., Atthis. The Local Chronicles of Ancient Athens, Oxford 1946. Οι δύο πιο σημαντικοί ιστορικοί της ελληνικής Σικελίας είναι ο Φίλιστος,

Fr.Gr.Hist. νούμ. 556, και ο Τίμαιος ό Ταυρομενίτης, Fr.Gr.Hist. νούμ. 566. Γεννημένος γύρω στο 430, ο Φίλιστος ήταν ισχυρό μέλος του περιβάλλοντος του Διονύσιου του Πρεσβύτερου πριν μαλώσει με τον τύραννο· όπως ο Θουκυδί­ δης, το δηλωμένο πρότυπό του, χρησιμοποίησε τον ελεύθερο χρόνο που του άφηνε η εξορία για να ασκήσει το έργο του ιστορικού. Επιστρέφοντας στις Συρα­ κούσες μετά το θάνατο του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, έπαιξε έναν σημαντικό

Π Η ΓΕ Σ ΤΗΣ ΕΛΛ Η Ν ΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟ Υ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

349

ρόλο κοντά στον Διονύσιο τον Νεότερο' νικημένος από τον Δίωνα σε μια ναυμα­ χία το 356, αυτοκτόνησε. Τα βιβλία VIII-XI των Σικελικών του είναι αφιερωμένα στην ιστορία του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, τα βιβλία XII και XIII στον Διονύσιο τον Νεότερο. Η άποψη του, αρκετά μετριοπαθής, δεν είναι προφανώς αυτή ενός ανένδοτου αντιπάλου της τυραννίδας. Ο Τίμαιος ό Ταυρομενίτης (356-260), εξόριστος από την πατρίδα του εξαιτίας του τυράννου των Συρακουσών Αγαθοκλή και πρόσφυγας στην Αθήνα, αναπτύσ­ σει, αντίθετα, με προθυμία τον «σκοτεινό μύθο» του Διονύσιου του Πρεσβύτερου, ενώ εξυμνεί το έργο του Τιμολέοντα (που ήταν ο φίλος του πατέρα του Τίμαιου, του τυράννου του Ταυρομενίου Ανδρόμαχου). Πολλοί σύγχρονοι του Αλέξανδρου ανέλαβαν να γράψουν την ιστορία του κατακτητή. Το κεφάλαιο «Alexandergeschichte» του F. Jacoby περιλαμβάνει 37 συγ­ γραφείς (Fr.Gr.Hist. νούμ. 117-153), σχεδόν όλους από τα τέλη του 4ου αιώνα ή τις αρχές του 3ου: μεταξύ αυτών, ο πιο σημαντικός είναι ο Καλλισθένης, ο «επίση­ μος» ιστοριογράφος που κατηγορήθηκε για συνωμοσία το 327 (βλ. σ. 179-180), ο Πτολεμαίος (ο πρώτος Λαγίδης ηγεμόνας), ο ναύαρχος Νέαρχος ό Κρης, ο λιτός ’Αριστόβουλος και ο Κλείταρχος που επέμεινε στα πιο συγκλονιστικά επεισόδια της εκστρατείας και το έργο του οποίου είχε τεράστια επιτυχία. Τα αποσπάσματα των ιστορικών του Αλέξανδρου έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά: Pearson L., The Lost Histories of Alexander the Great, New York, American Philol. Ass., 1960.

Μεταγενέστεροι ιστορικοί Εάν οι ιστορικοί του 4ου αιώνα δεν μας έχουν διασωθεί, είναι, σε μεγάλο βαθμό, επειδή το έργο τους αξιοποιήθηκε από μεταγενέστερους συγγραφείς: για έναν Έλληνα της ρωμαϊκής εποχής που διέθετε την Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διοδώρου του Σικελιώτου, φαινόταν μάταιο να αντιγράψει την Παγκόσμια Ιστορία του Εφ ό­ ρου. Υποχρέωση των σύγχρονων ιστορικών, αντίθετα, αποτελεί να αναζητήσουν τις αρχαίες πηγές των μεταγενέστερων πηγών: η εργασία αυτή, που αποδίδεται παραδοσιακά με τον γερμανικό όρο Quellenforschung, είναι εντελώς θεμιτή, αλλά συνεπάγεται ένα μέρος φαντασίας. Η 'Ιστορική Βιβλιοθήκη του Διοδώρου τού Σικελιώτου (1ος αιώνας π.Χ.) εκτείνε­ ται από τις μυθικές απαρχές (της Ανατολής και της Ελλάδας) μέχρι το 54 π.Χ. Τα βιβλία XIV-XVli αποτελούν τη μόνη πλήρη ιστορία του 4ου αιώνα που διαθέτουμε. Φαίνεται ότι ο Διόδωρος βασίζεται κυρίως στον Έφ ορο για την ιστορία της Ελλά­

350

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

δας στο Αιγαίο από το 405 μέχρι το 340, και προτιμά συχνά τον ΦΙλιστο από τον Τίμαιο όσον αφορά την παρουσίαση της ιστορίας της Σικελίας ενώ η αφήγηση της εκστρατείας του Αλέξανδρου, στο βιβλίο XVII, οφείλει πολλά στον Κλείταρχο. Όποια κι αν είναι η μέθοδος που επιλέγουν οι πηγές του, ο Διόδωρος παρουσιά­ ζει τα γεγονότα κατ’ έτος: καθώς χρονολογεί τα έτη σύμφωνα με τον αθηναίο επώνυμο άρχοντα και τους ρωμαίους υπάτους ταυτόχρονα, ενώ το αθηναϊκό έτος (που αρχίζει αμέσως μετά το θερινό ηλιοστάσιο) δεν συμπίπτει ούτε με το ρωμαϊ­ κό έτος ούτε με το ρυθμό των κατάλληλων για στρατιωτικές επιχειρήσεις εποχών, πολλές χρονολογίες που δίνει ο Διόδωρος εμπεριέχουν ένα περιθώριο λάθους ενός ή δύο ετών, μερικές φορές και περισσότερων, όταν ο Διόδωρος τοποθετεί στο ίδιο έτος γεγονότα τα οποία η πηγή του παρουσιάζει διαδοχικά χωρίς να καθορίζει τη χρονολογία.

Τα βιβλία XV και XVII της Ιστορικής Βιβλιοθήκης είναι αυτή τη στιγμή διαθέ­ σιμα στο CUF. Για τα βιβλία XIV και XVI, συμβουλευόμαστε τη δίγλωσση έκδοση ελληνικά-αγγλικά της συλλογής Loeb. Οι Βίοι Παράλληλοι και τα Ηθικά του Πλουτάρχου (γύρω στο 50-125 μ.Χ.) έχουν εκδοθεί εξολοκλήρου στο CUF. Θα διαβάσει επίσης κάποιος με ευχαρίστηση την όμορφη μετάφραση των βίων από τον Amyot, σε γαλλικά του 16ου αιώνα (έκδ. Pléiade). Οι Βίοι που έχουν ενδιαφέρον ιδιαίτερα για τον 4ο αιώνα είναι αυτός του Λυσάνδρου, του Αγησιλάου, του Πελοπίδα, του Άρταξέρξη, του Δίωνος, του Τιμολέοντος, του Δημοσθένη, του Φωκίωνος και του Αλεξάνδρου. Συμβαίνει οι βιογραφικές πληροφορίες, πολύ πιο περιληπτικές, του λατίνου ιστο­ ρικού Cornelius Nepos (Κορνήλιου Νέπωτα) (1ος αιώνας π.Χ.) να παρέχουν χρή­ σιμες ενδείξεις (CUF).

Όπως ο Διόδωρος (βιβλίο XVII) και ο Πλούταρχος, οι άλλοι σωζόμενοι ιστορικοί του Αλέξανδρου είναι της ρωμαϊκής εποχής: είναι φανερό ότι η ρωμαϊκή κατά­ κτηση και η ρωμαϊκή αυτοκρατορική μοναρχία εξηγούν εν μέρει τις αναλύσεις τους για την πολιτική του βασιλιά της Μακεδονίας. Η Άνάβασις του Φλάβιου Άρριανοϋ (συγχρόνου του ρωμαίου αυτοκράτορα Αδριανού) μεταφράστηκε στις έκδ. Minuit (με εισαγωγή του P. Vidal-Naquet)· για το κείμενο πρβλ. την άριστη έκδοση του P. Brunt στη συλλογή Loeb. Οι Historiae Alexandri Magni Macedonis (Ιστορίες του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα) του Quintus Curtius Rufus (Κόιντου Κούρτιου Ρούφου) (3ος αιώ­ νας μ.Χ.;) έχουν εκδοθεί στο CUF (2 τομ.).

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

351

Η έρευνα των πηγών δείχνει ότι ο Άρριανός στηρίζεται κυρίως στον Πτολεμαίο και τον Αριστόβουλο, ενώ ο Διόδωρος, ο Πλούταρχος και ο Quintus Curtius Rufus επα­ ναλαμβάνουν σε μεγάλο βαθμό το πιο διαδεδομένο έργο του Κλειτάρχου. Οι Historiae Philippicae (Φιλιππικές Ιστορίες) που συντάχτηκαν τον 1ο αι. π.Χ. από τον γαλατικής καταγωγής ιστορικό Pompeius Trogus (Πομπήιο Τρώγο), για να κάνει γνωστή την ελληνική ιστορία στο λατινόγλωσσο κοινό, δεν μας έχουν διασω­ θεί παρά μέσω της μεταγενέστερης επιτομής του Marcus lunianus lustinus (Μάρ­

Η μόνη γαλλική μετάφραση του κειμένου είναι αυτή των F. Thély-Chambry, Paris, συλλ. Gamier, 1936 (εξαντλημένη)· για το λατινικό κείμενο, βλ. επίσης F. Ruehl, συλλ. Teubner, 1935. κου Ιουνιανού Ιουστίνου).

Ε. Chambry και

Το Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου (Ψευδο-Καλλισθένης) έχει γραφτεί στο τέλος της αρχαιότητας με βάση μύθους που γεννήθηκαν στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Αυτό το συναρπαστικό κείμενο έχει αποτελέσει το αντικείμενο δύο πρόσφατων μεταφράσεων, από τον G. Bounoure, Paris, Les Belles Lettres, συλλ. «La Roue à livres», 1992, και από τον A. Tallet-Bonvalot, Paris, GF, 1994.

Άλλες φιλολογικές πηγές Δραματικοί συγγραφείς Οι δύο τελευταίες κωμωδίες του ’Αριστοφάνη, που διασώζονται, οι Έκκλησιάζουσαι (392) και ο Πλούτος (388), αποτελούν πολύτιμη μαρτυρία για την Αθήνα των αρχών του 4ου αιώνα. Τα δύο έργα εμφανίζονται στον τομ. V των Απάντων (Oeuvres complètes) του Αριστοφάνη στο CUF. Οι κωμωδίες του Αρι­ στοφάνη έχουν μεταφραστεί επίσης σε διάφορες συλλογές τσέπης· συμβου­ λευόμαστε ιδιαίτερα την απολαυστική μετάφραση του V. Debidour στη συλλο­ γή «Folio». Για την αθηναϊκή κοινωνία όπως την περιγράφει ο Αριστοφάνης, ένα κλασικό βιβλίο: Ehrenberg V., The People of Aristophanes, Oxford, Blackwell, 1943. Παπυρολογικές ανακαλύψεις παραδίδουν σχεδόν το πλήρες κείμενο δύο κωμω­ διών του Μενάνδρου, τον Δύσκολο και τη Σαμία (CUF). Η δραματική παραγωγή του 4ου αιώνα δεν περιορίζεται σε αυτές τις τέσσερις κωμωδίες.

Θα δώσουμε μια ιδέα του πλούτου του αθηναϊκού θεάτρου τον 4ο

αιώνα αναφέροντας τις συλλογές των αποσπασμάτων: •

Comicorum Atticorum Fragmenta, επιμ. Kock, συλλ. Teubner, τομ. 2 και 3 (4η έκδ. 1957).

352

•

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

The Fragments of Attic Comedy, επιμ. J. M.

Edmonds, Leyde, Brill, 1957-1961,3

τομ. (με αγγλική μτφρ.). •

Tragicorum Atticorum Fragmenta, επιμ. A. Nauck, 2η έκδ. με ένα συμπλήρωμα του

Β. Snell, Hildesheim, Olms, 1983.

Αττικοί Ρήτορες Οι ρητορικοί λόγοι του ’Α νδοκίδη (1 τομ.), του Λυσία (2 τόμ.), του Ισοκράτη (4 τομ.), του Ίοαίου (1 τομ.), του Αισχίνη (2 τόμ.), του 'Υπερείδη (1 τομ.), του Λυκούργου (1 τόμ.), και του Δεινάρχου (1 τόμ.), καθώς επίσης και το σύνολο του δημοσθενικού corpus, έχουν εκδοθεί στο CUF. Για τις σχέσεις μεταξύ των λόγων που εκφωνήθηκαν και των κειμένων που διαθέτουμε, βλ.:

Dover, Lysias and the Corpus Lysiacum, Berkeley 1968.

•

K .J.

•

P. Carlier, Démosthène, Paris, Fayard, 1990, σ. 315-320.

Φιλόσοφοι Όλο το έργο του Πλάτωνα διατίθεται στη δίγλωσση έκδοση του CUF (25 τόμ. κει­ μένου και ένα λεξικό) και στη συλλογή των εκδόσεων Pléiade (μτφρ. L. Robin, 2 τόμ.). Θα βρούμε επίσης έναν αριθμό πολύ καλών νέων μεταφράσεων, στη συλ­ λογή QF (ιδιαίτερα τον "Ιωνά, τον Φαϊδρο, τον Γοργία και τις Επιστολές). Γ ια τον ’Αριστοτέλη, η πλήρης έκδοση στην οποία παραπέμπουμε παραμένει αυτή του I. Bekker (Berlin 1831, 5 τόμ.). Το σύνολο του έργου του Αριστοτέλη έχει πρόσφατα μεταφραστεί στα αγγλι­

κά υπό την διεύθυνση του R. Barnes (Princeton University Press, 1984). Στη Γαλλία, η έκδοση του Αριστοτέλη στο CUF προχωρά αρκετά αργά, αλλά πολλές πραγματείες έχουν μεταφραστεί από τον J. Tricot για τις εκδόσεις Vrin. Ακολουθούν μερικές βιβλιογραφικές πληροφορίες σχετικές με τα έργα που ενδια­ φέρουν πιο άμεσα τον ιστορικό: • •

Ρητορική, CUF, 3 τόμ. Ποιητική, CUF, 1 τόμ., και βιβλίο τσέπης (μτφρ. και παρουσίαση του Μ.

Treddé). Vrin (μτφρ. J. Tricot), και Presses Pocket, συλλ. «Agora»

•

Ηθικά Νικομάχεια,

•

Πολιτικά, CUF, 5 τόμ. (μτφρ. Aubonnet)1Vrin, 1τόμ. (μτφρ. J.

(μτφρ. J.

Defradas).

με τον τίτλο Les Politiques (μτφρ. •

Tricot)· GF, 1 τόμ.

A. Pellegrin).

Αθηναίων Πολιτεία, CUF (μτφρ. G. Mathieu). Για σχολιασμό αυτής της θεμε-

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

353

λιώδους, για τον ιστορικό, πραγματείας, βλ. Rhodes P., A Commentary on the Aristotelian Athenaôn Politeia, Oxford 1981.

•

Η Επιστολή τού Αριστοτέλη προς τόν Αλέξανδρον περί τής πολιτικής προς τάς πόλεις που έχει παραδοθεί από αρκετά αραβικά χειρόγραφα έχει μεταφρα­ στεί στα γαλλικά από τον J. Bielawski, με σχολιασμό του Μ. Plezia (Cracovie 1970). Πρόκειται πιθανώς για ένα νόθο κείμενο της εποχής των Αντωνίνων (Carlier P., «Étude sur la prétendue lettre d’Aristote à Alexandre», Ktèma 5, 1980, σ. 277-288).

Ο Οικονομικός του Ψευδο-Αριστοτέλη καθώς επίσης και οι Χαρακτήρες του Θεοφράστου έχουν εκδοθεί στο CUF.

Για τους Κυνικούς, βλ. L. Paquet, Les Cyniques grecs. Fragments et témoignages, 1η έκδ. Ottawa, 1975' 2η έκδ. Paris, Livre de poche, 1992. Ιστορίες της φιλοσοφίας: Υπάρχει μια πολύτιμη ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας του 4ου αιώνα μ.Χ.: Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή, ελληνικό κείμενο στη Loeb, γαλλική μτφρ. GF. Το έργο του Guthrie W. Κ. C., A History of Greek Philosophy (τομ. 4 και 5 για τον Πλάτωνα, τομ. 6 για τον Αριστοτέλη), Cambridge, Cambridge University Press, 1975-1981, είναι σήμερα το σύγχρονο έργο στο οποίο παραπέμπουμε.

Για μια εισαγωγή, παραπέμπουμε στο έργο Histoire de la philosophie του Émile Bréhier, τομ. 2 και 3, Paris, Presses Universitaires de France, 1966, καθώς επίσης και στους τόμους της σειράς «Que sais-je?» του J. Brun για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Πραγματείες τεχνικού χαρακτήρα Πρέπει να επιμείνουμε στην ιστορική σημασία της Πολιορκητικής του Αινεία τοϋ Τακτικοϋ (CUF).

Ε πιγραφικές Π ήγες Louis Robert «Bibliothèque de la Pléiade», L ’Histoire et ses méthodes, σ.

Γ ια μια παρουσίαση της ελληνικής επιγραφικής, βλ. τη συμβολή του στον συλλογικό τόμο της

435-497, (ελλ. έκδ.: Ιστορία και Μέθοδοί της, τομ. Β' 2, μτφρ. Ειρήνη Στεφανάκη, ΜΙΕΤ, 1981, σ. 17-66).

354

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Για να κατατοπιστούμε στις επιγραφικές δημοσιεύσεις, συμβουλευόμαστε το έργο Guide de l’épigraphie, Paris, Presses de l’ENS, 2η έκδ. 1989. Οι νέες ελληνικές επιγραφές που έρχονται στο φως κάθε έτος εκδίδονται στο Supplementum Epigraphicum Graecum (συντόμευση

seg ),

έκδ. J.C. Gieben,

Amsterdam. Σχολιάζονται, κατά περιοχή και κατά θέμα, στο Revue des études grecques (στο εξής REG). Σχολιασμένες συλλογές επιγραφών: • •

Tod Μ. Ν., Greek Historicai Inscriptions, II, Oxford 1948 (συντόμευση Tod). Heisserer A. J., Aiexander the Greatand the Greeks. The Epigraphicai Evidence, Oklahoma 1980.

Ελληνικά κείμενα επιγραφών και μεταφράσεις: •

Pouilloux J., Choix d’ inscriptions grecques, Paris, Les Belles Lettres, 1960 (γαλλική μτφρ.).

•

Institut Fernand-Courby, Nouveau Choix d ’ inscriptions grecques, Paris, Les

•

Rhodes P. J. - Osborne R., Greek Historicai Inscriptions 404-323 B.C., Oxford

Belles Lettres, 1971 (γαλλική μτφρ.). University Press, 2003 (αγγλική μτφρ.). Γαλλικές μεταφράσεις (χωρίς τα κείμενα): •

Bertrand J.-M., Inscriptions historiques grecques, Paris, Les Belles Lettres, συλλ. «La Roue à livres», 1992.

•

Le Guen-Pollet B., La Vie religieuse dans le monde grec du Ve au llle siècle avant Jésus-Christ. Choix de textes épigraphiques traduits et commentés, Toulouse, Presses univ. de Toulouse, 1991.

H θεμελιώδης σημασία των επιγραφικών πηγών για την ιστορία του 4ου αιώνα παρουσιάζεται σαφώς σε έναν αριθμό συλλογών και θεματικών μελετών, κυρίως: •

Bengtson Η., Die Staatsvertràge des Altertums, Munich, Beck, 1962, τομ. 2.

•

Osborne M. J., Naturalization in Athens, Bruxelles 1981-1983,4 τομ.

•

Migeotte L., L'Emprunt public dans les cités grecques. Recueil des documents et analyse critique, Québec-Paris, Les Belles Lettres, 1984.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ Οι πόλεις που έχουν ιδρυθεί (όπως η Μεσσήνη) ή έχουν ανοικοδομηθεί (όπως η Πριήνη) τον 4ο αιώνα μάς δίνουν μια πολύ σαφή εικόνα της πολεοδομίας· εκείνες που καταστράφηκαν τότε οριστικά (όπως η Όλυνθος) παρέχουν πολύτιμες πλη­

Π Η ΓΕ Σ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣ ΤΟ Ρ ΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ . ΑΙΩΝΑ

355

ροφορίες για την κατοικία και τον τρόπο ζωής. Σχεδόν όλες οι σπουδαίες τοπο­ θεσίες παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία του 4ου αιώνα: μπορούμε να αναφέρουμε παραδείγματος χάρη τα πινάκια που βρέθηκαν στην Αθήνα -χάλκινα ελάσματα με ονόματα δικαστών-, κληρωτήριον -μηχανή κλήρωσης στα ηλιαστικά δικαστήρια-, κλεψύδρα -μηχανή χρονομέτρησης κατά τις αγορεύσεις των ρητό­ ρων-, το μνημείο των Ναυάρχων στους Δελφούς προς τιμήν του Λύσανδρου για τη νίκη στους Αιγός ποταμούς ή το Φιλιππεϊον της Ολυμπίας.

Θα αναφερθούμε αρχικά στις σπουδαίες συνθέσεις της ιστορίας της ελληνι­ κής τέχνης: *

Charbonneaux

J., Martin R. και Villard F., L'Art grec, τομ. Ill, La Grèce

classique, Paris, Gallimard, συλλ. «L’Univers des formes», 1969. *

Papaioannou K. (επιμ.), L ’Art grec, Paris, Mazenod, 1η έκδ. 1972, 2η έκδ. 1992.

*

Martin R., L ’Urbanisme en Grèce antique, Paris, Picard, 1976.

*

Hoepfner W. και Schwander E., Haus und Stadt im klassischen Griechenland, Munich, Deutscher Kunst Verlag, 1986.

*

Γενικές εισαγωγές στα Ελληνικά: Κοκκορού-Αλευρά Γ., Η τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας, Εκδόσεις Καρδαμίτσα

*

1990. Μπακαλάκης

*

Τιβέριος Μ., Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Τέχνη, Αθήνα, Ίδρυμα Γουλαν-

Γ., Από τον Φειδία ως τον Πραξιτέλη, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις

Κυριακίδη, 1990. δρή-Χόρν, 1995.

Για μια πρώτη παρουσίαση των τοποθεσιών, βλ.: *

The Princeton Atlas of Classical Sites, Princeton 1976.

*

Υπάρχει επίσης διαθέσιμο υλικό σε ηλεκτρονική μορφή στον διαδικτυακό κόμβο Perseus (www.perseus.tufts.edu) με δυνατότητα ηλεκτρονικής αναζήτησης. Θα χρησιμοποιήσουμε επίσης τους αρχαιολογικούς οδηγούς που είναι αφιε­

ρωμένοι σε κάποιες τοποθεσίες (τους Δελφούς και τη Δήλο παραδείγματος

Χάρη)·

*

Εκδοτικές σειρές αρχαιολογικών οδηγών στα ελληνικά: Υπουργείο Πολιτισμού - Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων, σειρά οδηγών.

*

Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, σειρά Αρχαίοι Τόποι και Μουσεία της Ελλάδος.

Αν και, συνήθως, οι ιστορικές αναλύσεις οι σχετικές με τον 4ο αιώνα επιβάλλουν την από κοινού χρήση των φιλολογικών κειμένων, των επιγραφών και των αρχαίο-

356

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

λογικών δεδομένων, κάποιες αγροτικές περιοχές των περιοχών στην περιφέρεια του ελληνικού κόσμου μάς είναι γνωστές σχεδόν αποκλειστικά από την αρχαιο­ λογία. Βλ. παραδείγματος χάρη: •

Βοκοτοπούλου I., Βίτσα. Τα νεκροταφεία μιας μολοσσικής κώμης, Αθήνα 1986, 3 τομ.

*

Ήπειρος, 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού (συλλογικός τόμος με εποπτεία Σακελλαρίου Μ .Β.), Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1997.

Για να παρακολουθήσουμε την αρχαιολογική επικαιρότητα για την περιοχή της σημερινής Ελλάδας, θα αναφερθούμε στο «Chronique des fouilles» παράρτημα του Bulletin de correspondance hellénique (BCH). Ta Archaeological Reports που εκδίδονται ως παραρτήματα του Journal of Hellenic Studies [JHS) είναι λιγότερο αναλυτικά και παρουσιάζονται λιγότερο γρήγορα, αλλά αφορούν και τις άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου (Μεγάλη Ελλάδα, Σικελία, Κύπρο και Μ. Ασία κυρίως). Μεσολαβεί συχνά ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ της αρχής (ακόμα και του τέλους) μιας ανασκαφής και της δημοσίευσής της, αλλά συχνά οι αρχαιολόγοι παρουσιάζουν προσωρινά συμπεράσματα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια συνεδρίων που συγκεντρώνουν αρχαιολόγους και ιστορικούς σχετικά με μια περιοχή του ελληνικού κόσμου. Βλ. παραδείγματος χάρη: •

Atti Taranto,

Actes des Convegni sulla Magna Grecia, συγκαλείται κάθε έτος

στον Τάραντα και είναι αφιερωμένο σε μία πόλη της μεγάλης Ελλάδας ή ένα θέμα που αφορά την περιοχή. •

L'Epire méridionale et I’ lllyrie dans l’Antiquité, Actes des colloques réunis à Clermont-Ferrand en 1984 et 1988, επιμ. P. Cabanes (Clermont-Ferrand, ADOSA). Δημοσιεύσεις ανασκαφών στα Ελληνικά:

* *

Αρχαιολογικό Δελτίο (ΑΔ), εκδόσεις Υπουργείου Πολιτισμού. Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας (ΠΑΕ), εκδόσεις της Εν Αθήναις Αρχαιο­ λογικής Εταιρείας.

*

Έργον της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Έργο), εκδόσεις της Εν Αθήναις Αρχαιο­ λογικής Εταιρείας.

Ν ομ ίσμ ατα Βασικά εργαλεία έρευνας: •

Kraay C., Morckholm Ο. και Thompson M., An Inventory of Greek Coin-hoards, New York 1973.

Π Η ΓΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗ Σ ΙΣΤΟ ΡΙΑ Σ ΤΟΥ 4ου π.Χ. ΑΙΩΝΑ

•

357

Kraay C., Archaic and Classical Greek Coins, London, Methuen, 1976. Για μια επισκόπηση της διεθνούς νομισματικής βιβλιογραφίας:

•

Περιοδικό Numismatic Literature (NL), New York, American Numismatic Society.

Μεταξύ των ιστορικών μελετών που βασίζονται κυρίως στη νομισματική, θα επι­ σημάνουμε: •

Le Ridder G., Le Monnayage d'or et d ’argent de Philippe II frappé en Macédoine de 359 à 294, Paris, De Boccard, 1977.

•

Picard 0., Chalcis et la Confédération eubéenne: étude numismatique et d'histoire, Paris-Athènes, De Boccard, 1979.

•

Psoma S., Olynthe et les Chalcidiens de Thrace: études de numismatique et d ’ histoire, Stuttgart, Steiner Verlag, 2001.

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡΑ Φ ΙΑ 1

Γενικά έργα Μεταξύ των έργων ελληνικής ιστορίας σε έναν τόμο, το έργο του Bengtson H.,

Griechische Geschichte, Munich, Beck, 1η έκδ. 1950, 5η έκδ. 1977 (ελλ. έκδ.: Ισ το­ ρία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέα Γαβρίλη, Αθήνα, Εκδόσεις Μέλισσα, 1991), παραμένει ένα έργο αναφοράς, αλλά θα προτιμούσαμε το έργο του Musti D., Storia greca, Rome-Bari, Laterza, 1989. Γ ια τον 5o αιώνα: Will Éd., Le Monde grec et l ’Orient. I. Le Ve Siècle, Paris, PUF, συλλ. «Peuples et civilisations», 3η έκδ. 1989. Lévy Ed., La Grèce au Ve siècle, Paris, Éd. du Seuil, συλλ. «Nouvelle histoire de l’Antiquité», τομ. 2,1995. Γ ια τον 4o αιώνα: Glotz G. και Cohen R., Histoire grecque. III. La G rèce au Ve siècle, Paris, PUF, 1936. Will Éd., Mossé Cl. και Goukowsky P., Le M onde grec et l'Orient. II. Le Ve Siècle et

Γ époque hellénistique, Paris, PUF, 2η έκδ. 1988. Lewis D.M., Boardman I., Hornblower S. και Ostwald M., The Fourth Century B .C .,

Cambridge Ancient History, 2η έκδ., τομ. 6, 1994. *

Schüller Wolfgang, Griechische Geshichte, R. Oldenbourg Verlag, München 1991 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας από την Κρητομυκηναϊκή εποχή ως το τέλος των κλασσικών χρόνων, μτφρ. Αφροδίτη Καμάρα, Χριστίνα Κοκκι-

1.

Οι πηγές παρουσιάζονται στο παράρτημα σ. 345-357, όπως και οι μελέτες για τις πηγές. Σε κάθε υποκεφαλίδα της βιβλιογραφίας, οι μελέτες παρουσιάζονται με χρονολογική σειρά. 359

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

360

νιά, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, 1999) με επισκόπηση βιβλιογραφίας για τον 5ο και τον 4ο αιώνα. Carlier Ρ. (επιμ.), Le N e Siècle avant Jésus - Christ. Approches historiographiques, Études anciennes 15, Paris, de Boccard, 1996. *

Tritle L. A. (επιμ.), The Greek world in the Fourth century, London - New York, Routledge, 1997.

*

Buckler John, Aegean G reece in the fourth century B.C., Leiden - Boston, Brill 2003. Η πιο εμβριθής συνολική μελέτη για τον 4ο αιώνα παραμένει η διατριβή της

Mossé Cl., Aspects sociaux et politiques du déclin de la cité grecque au N e siècle.

La fin de la dém ocratie athénienne, Paris, PUF, 1962. H συγγραφέας είχε την ευκαι­ ρία να τροποποιήσει από τότε κάποια από τα συμπεράσματά της. Βλ. για παρά­ δειγμα Mossé Cl., «La vie économique d’Athénes au IVe siècle: crise ou renouveau?», Praelectiones patavinae, Rome, L’Erma, 1972, σ. 135-144.

Για τη Σπάρτη και την ηγεμονία της Σπάρτης Roussel P., Sparte, Paris, De Boccard, 1η έκδ. 1939, 2η έκδ. 1960. Oliva P., Sparta and her Social Problems, Prague-Amsterdam, Hakkert, 1971. Lewis D. M., Sparta and Persia, Leyde, Brill, 1977. Hamilton C.D., Sparta's Bitter Victories. Politics and Diplom acy in the Corinthian War, Ithaca και London, Cornell Univ. Press, 1979. Bommelaer J.-F., Lysandre de Sparte. Histoire et traditions, BEFAR νούμ. 240, Paris, De Boccard, 1981. Vattuone R., «Problemi spartani: la congiura di Cinadone», Rivista storica dell'

Antichità, XII (1982), σ. 19-52. Carlier P., La Royauté en G rèce avant Alexandre, Strasbourg, AECR, 1984. Cartledge P., Agesilaos and the Crisis of Sparta, London, Duckworth, 1987. Ducat J., Les Hilotes, BCH suppl. XX, Paris, De Boccard, 1990. * *

Whitby M. (επιμ.), Sparta, Edinburgh, Edinburgh University Press, 2002. Baltrusch,

Sparta.

G eschicte

G esselschaft

Kultur,

C. H.

Beck’

se

Verlagsbuchhandlung, München 1998 (ελλ. έκδ.: Σπάρτη. Η ιστορία, η κοινωνία

και ο πολιτισμός της αρχαίας λακωνικής πόλης, μτφρ. Μπαλόγλου Χρήστος, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 2003) με βιβλιογραφική επισκόπηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

361

Για τη Θήβα και τη θηβαϊκή ηγεμονία Carrata Thomes F., Egemonia beotica e potenza marittima nella politica di

Epaminonda, Turin 1952. Larsen J., Greek Federal States, Oxford, Clarendon Press, 1968. Cawkwell G.L., «Epaminondas and Thebes», CO 22 (1972), σ. 254-278. Salmon P., Étude sur la confédération béotienne (447/446-386). Son organisation et

son administration, Bruxelles 1978. Buck R. J., A History of Boeotia, Edmonton 1979. Buckler J., The Theban Hegem ony (371-362), Harvard Univ. Press, 1980.

Για την εξωτερική πολιτική της Αθήνας από το 404 μέχρι το 355 Cloché P., La Politique étrangère d ’Athènes de 404 à 338 avant J.-C ., Paris 1934. Sealey R., «Callistratos of Aphidna and his contemporaries», Historia 5 (1956), σ. 178-203. Seager R., «Thrasybulus, Conon and Athenian imperialism 396-386», JH S 87 (1967), σ. 95-115. Cawkwell G. L., «The foundation of the second Athenian Confederacy», CO 67 (1973), σ. 47-60. Accame S., Il predom inio ateniese nel IV seco lo a. C., Rome, Elia, 1979. Funke P., Homonoia und Archè. Athen und die griechische Staatenwelt vom Ende

des peloponnesischen Krieges bis zum Königsfrieden, Wiesbaden, Steiner, 1980. Cargill J. L., The Second Athenian League. Empire or Free A lliance ?, Berkeley Univ. Press, 1981. Strauss B., Athens after the Peloponnesian War (403-386), London-Sydney, Croom Helm, 1986.

Π όλεμ ος κ α ι ειρήνη στην Ε λ λ ά δ α τον 4ο α ιώ ν α Parke H. W., Greek M ercenary Soldiers from the Earliest Times to the Battle of Ipsus, Oxford 1933. Martin V., La Vie internationale dans la Grèce des cités, Genève-Paris, Sirey, 1940. Ryder T.T. B., Koinè Eirènè, Oxford Univ. Press, 1965. Mossé Cl., «Le rôle politique des armées dans le monde grec à l’époque classique», στο Vernant J.-P. (επιμ.), Problèmes de la guerre en Grèce

ancienne, Paris-La Haye, Mouton, 1968, σ. 221-229 (ελλ. έκδ.: Προβλήματα

362

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . A IQN a

Πολέμου στην Α ρχαία Ελλάδα, Αθήνα, Διεύθυνση Εκδόσεων Γ.Ε.Σ., 1981, σ. 231-254).

Pritchett Κ. W., The Greek State a t War, Berkeley 1974. Garlan Y., Recherches de poliorcétique grecque, Athènes-Paris, De Boccard, 1974. Adcock F. και Mosley D. J., Diplom acy in Ancient G reece, London, Thames and Hudson, 1975. *

Sage

M.M., Warfare in Ancient Greece. A Sourcebook, London-New York,

Routledge, 1996.

*

Amouretti M.C. - Ruzé Fr., Les sociétés grecques et la guerre à l ’époque classique, Paris, Ellipses édition 1999 (ελλ. έκδ.: Κοινωνία και πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Γεωργαμλής Γ., επιμέλεια Στεφάνής Α.Δ., Αθήνα,

Εκδόσεις Πατάκη, 2004). Χρήσιμο επίσης είναι το ήδη αναφερθέν έργο του Bengtson H., D ie Staatsverträge des Altertums (βλ., παραπάνω, σ. 354).

Για τη Δελφική Αμφικτυονία: Lyon-Paris, Les Belles Lettres, 1979. Bousquet J., Études sur les com ptes de Delphes, Paris, De Boccard, 1988. Lefèvre F., L'Amphictionie pyléo-delphique: histoire et institutions, BEFAR 298, Paris, De Boccard, 1998. Roux G., L ’A mphictionie. Delphes et le temple d'Apollon au N e siècle,

H βασιλεία τον Φίλιππον Schaeffer A., Dem osthenes und seine Zeit, Leipzig 1856-1858,4 τομ. Momigliano A., Filippo il M acedone saggio sulla storia greca d e l IV secolo A C . Firenze, F. Le Monnier,i934 Markle M. M., The Peace of Philocrates. A study of Athenian Foreign Relations 348346 B.C., Diss. Princeton, 1967.

Perlman S. (επιμ.), Philip and Athens, Cambridge 1973. Ellis J. R., Philip II and M acedonian Imperialism, London, Thames and Hudson, 1976. Cawkwell G. L., Philip of M acedon, London, Faber and Faber, 1978. Hammond N.G.L. και Griffith G.T., A History of M acedonia, II, Oxford, Clarendon Press, 1979 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της Μακεδονίας, μτφρ. Χαλκιοπούλου Μαίρη Κοσματόπουλος Αλέξανδρος, Αθήνα, Εκδόσεις Μάλλιαρης (Παιδεία), 1995). * Φίλιππος Βασιλεύς των Μακεδόνων, επιμέλεια Λουκοπούλου Λ. Δ. - Χατζόπου­ λος Μ .Β., Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1980.

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ

363

Carlier P., D ém osthène, Paris, Fayard, 1990. Borza E.N ., In the Shadow o f Olympos, The Emergence of Macedon, Princeton Univ. Press, 1993. Sealey R., Demosthenes and his Time, Berkeley Univ. Press, 1993. Hatzopoulos M .B., M acedonian Institutions under the kings. A historical and

epigraphical study, τομ. 2, Αθήνα 1996.

Για την Περσική Αυτοκρατορία τον 4ο αιώνα Olmstead A.T., History o f the Persian Empire, Chicago 1948 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της

Περσικής Α υτοκρατορίας, μτφρ. Πέππα Ε., Αθήνα, Εκδόσεις Οδυσσέας, 2002). Starr C. G., «Greeks and Persians in the 4th century B.C.», Iranica Antiqua XI (1975), σ. 39-99, και XII (1977), σ. 49-115. Hofstetter J., Die Griechen in Persien. Prosopographie der Griechen im persichen

Reich vor Alexander, Berlin, Deutsches arch. Institut, 1978. Picard 0., Les Grecs devant la m enace perse, Paris, SEDES, 1980. *

Briant P., Rois, Tributs e t Paysans, Besançon-Paris, Les Belles Lettres, 1982.

Hornblower S., Mausolus, Oxford, Clarendon Press, 1982. *

Cook J. M., The Persian Empire, London, Dent and Sons, 1983.

Asheri D., Fra Eilenismo e Iranismo, Bologne, Patron, 1983.

The Cambridge History of Iran, τομ. 2,1985. Briant P., Histoire de /’ Empire perse. D e Cyrus à Alexandre, Paris, Fayard, 1996.

Οι κατακτήσεις τον Αλέξανδρον Για μια ενημέρωση στην τεράστια βιβλιογραφία που είναι αφιερωμένη στον Αλέ­ ξανδρο, βλ.: Seibert J., Alexander der Große, Erträge d e r Forschung, Darmstadt 1972. Goukowsky P., «Recherches récentes sur Alexandre le Grand», Bulletin thématique de la REG 96 (1983), σ. 225-241. Μεταξύ των πρόσφατων μονογραφιών που είναι αφιερωμένες στον κατακτητή, θα επισημάνουμε: Briant P., Alexandre le Grand, Paris, PUF, συλλ. «Que sais-je?», 1974. Hammond N .G .L., Alexander the Great, Com m ander and Statesman, London, Chatto and Windus, 1981 [χρήσιμο για τους χάρτες του και τα σχέδια μάχης]. Faure P., Alexandre le Grand, Paris, Fayard, 1985.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

364

Η καλύτερη συνολική μελέτη είναι αυτή του P. Goukowsky (στο Le M onde grec et

l'Orient: βλ. παραπάνω σ. 359), που συμπληρώνεται από τη διατριβή του ίδιου συγ­ γραφέα, Essai sur les origines du mythe d ’A lexandre, l-ll, Presses univ. de Nancy, 1978-1981. *

Gehrke Hans-Joachim, Geschichte des Hellenismus, R. Oldebourg Verlag München 1991 (ελλ. έκδ.: Ιστορία του Ελληνιστικού κόσμου, μτφρ. Χανιώτης Άγγελος, ΜΙΕΤ, 2000) με βιβλιογραφική επισκόπηση.

*

Roisman J., Brill's com panion to Alexander the Great, Leiden Boston και Köln, Brill, 2002 (με περαιτέρω βιβλιογραφία).

Γ ια την ελληνική Δύση Stroheker Κ., Dionysios I. Gestalt und Geschichte der Tyrannen von Syrakus, Wiesbaden 1958. Berve H., D ie Tyrannis bei den Griechen, l-ll, Munich, Beck, 1967. Finley M. i., A history of Sicily, London, Chatto & Windus, 1968. Mossé Cl., La Tyrannie en Grèce ancienne, Paris, PUF, 1969 (ελλ. έκδ.: Οι τύραννοι

στην Α ρχαία Ελλάδα, μτφρ. Καλογεροπούλου Αθ., Αθήνα, Εκδόσεις Άστυ, 1989). Braccesi L., Grecità adriatica, Bologne, Patron, 1η έκδ. 1970, 2η έκδ. 1979. Talbert R., Timoleon and the Revival of Greek Sicily, Cambridge 1975. Sordi M., La Sicilia dal 36817 al 337/6 a. C., Rome, G. Bretschneider, 1983. Gabba Ε. και Vallet G. (επιμ.), La Sicilia antica, Naples, Ed. del Sole, 1984, 2 τομ. Sikanie : Storia e civilità délia Sicilia greca, Milan, Garzanti, 1986. Sanders L. J., Dionysios of Syracuse and Greek Tyranny, London, Croom Helm, 1987.

M agna Grecia, Milan, Electa, 1987-1990, 4 τομ. Storia del Mezzogiorno, 1, Naples, Ed. del Sole, 1991. *

Greco E., Archeologia della Magna Grecia, Roma - Bari Laterga & Figli Spa, 1992 (ελλ. έκδ.: Αρχαιολογία της Μ εγάλης Ελλάδας, μτφρ. Σουέρεφ Κ., Εκδό­ σεις University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2001).

Για την οικονομία και την κοινωνία τον 4ο αιώνα Για μια εξαιρετική εισαγωγή βλ.: Austin Μ. και Vidal-Naquet P., Économies et Sociétés en Grèce ancienne, Paris, Armand Colin, 1η έκδ. 1972 (ελλ. έκδ.: Οικονομία και κοινωνία στην Αρχαία Ελλά­

δα, μτφρ. Κουκουλιός T., Αθήνα, Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, 1998), και κυρίως: Finley Μ. I, The ancient economy, London, Chatto & Windus, 1973.

365

ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΙΑ

Επισκόπηση της έρευνας, κριτικές: Will Éd., «Trois quarts de siècle de recherches sur l'économie grecque antique»,

Annales ESC, IX (1954), σ. 7-22. Andreau J. και Étienne Roland, «Vingt ans de recherches sur l’archaïsme et la modernité des sociétés antiques», Revue des études anciennes (στο εξής REA) 86 (1984), σ. 55-83. Επίσης σημαντικό είναι το βιβλίο του Μ. Rostovtzeff, The social and econom ic

history of the Hellenistic world, Oxford, Clarenton Press, 1941, του οποίου η αρχή αφορά τον 4ο αιώνα. Στην πολύ πλούσια βιβλιογραφία για τη δουλεία, επισημαίνουμε το έργο Colloques

sur l’esclavage antique, εκδόσεις Université de Besançon (Les Belles Lettres) και κυρίως: Garlan Y., Les Esclaves en Grèce ancienne, Paris, Maspero, 1982. Για τους μέτοικους, η μόνη σύνθεση παραμένει αυτή του Clerc Μ., Les Métèques

athéniens, BEFAR νούμ. 64, Paris, De Boccard, 1883, που συμπληρώνεται από το έργο του Whitehead D., The Id eolog y of the Athenian M etic, Cambridge Philological Society, 1977, όπως και από το Actes des colloques sur L ’Étranger από το Université de Nancy-ll (εκδόσεις R. Lonis). Για τους πλούσιους στην Αθήνα, οι σημαντικότερες μελέτες είναι του Davies

J. Κ.

το Athenian Propertied Families, Oxford, Clarendon Press, 1971, όπως και το Wealth and the Power of Wealth in Classical Athens, Liverpool, Arno Press, 1981. Μεταξύ των πιο ενδιαφερουσών μελετών στον δύσκολο τομέα της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας του ελληνικού κόσμου τον 4ο αιώνα, επισημαίνουμε: Gernet L., « L’approvisionnement d’Athènes en blé au Ve et au IVe siècle», στο Bloch G., M élanges d ’histoire ancienne, Paris 1909, σ. 269-391. Finley Μ. I., Studies in Land and Credit in Ancient Athens, New Brunswick 1952. Bogaert R., Banques et Banquiers dans les cités grecques, Leyde, Brill, 1968. Lacey W. Κ., Family in Classical Greece, London, Thames and Hudson, 1968.

Problèmes de la terre en Grèce ancienne, επιμ. Μ. I. Finley, Paris-La Haye, Mouton, 1973. Hansen Μ. και Isager J., Aspects of the Athenian Society in 4th Century Athens, Odense Univ. Press, 1975. Hopper R. J., Trade and Industry in Classical Greece, London, Thames and Hudson, 1979. Gauthier Ph., «Les Cités grecques et leurs bienfaiteurs», Bulletin de Correspondance

Hellenique suppl. XII, Paris, De Boccard, 1985.

366

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Hansen Μ., D em ography and Democracy. The Num ber of Athenian Citizens in the

4th Century B .C ., Homing, 1986. Millett P., Lending and Borrowing in Ancient Athens, Cambridge Univ. Press, 1991. Βλ. επίσης τα ήδη αναφερθέντα έργα του Gauthier Ph., Un commentaire

historique... (βλ. παραπάνω, σ. 346), του Bengston Η., D ie Staatsvertrage..., και του Migeotte L., L ’Emprunt public... (βλ. παραπάνω, σ. 354).

Η πολιτική ζωή στις ελληνικές πόλεις Οι πιο σφαιρικές μελέτες των ελληνικών πολιτικών θεσμών παραμένουν αυτές των Busolt G. και Swoboda Η., Qriechische Staatkunde, l-li, Munich 1920-1926, και του Ehrenberg V., The Greek State, New York, Norton, i960. Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτέλεσε μόλις το αντικείμενο μιας αξιόλογης σύνθε­ σης: Hansen Μ. Η .,The Athenian dem ocracy in the Age of Demosthenes: Structure,

principles and ideology, Oxford, Cambridge, Mass., Blackwell, 1991. Βρίσκουμε σε αυτό το βιβλίο λεπτομερή βιβλιογραφία, και κυρίως έναν κατά­ λογο πολλών προγενέστερων έργων του συγγραφέα. 0α αρκεστούμε να επιστήσουμε την προσοχή σε δύο μελέτες των θεσμών ιδιαί­ τερα σημαντικές: Rhodes P .J., The Athenian Boule, Oxford, Clarendon Press, 1972. Wallace R. W., The Areopagos Council to 307 B .C ., Baltimore, 1989. * *

Eder W., D ie Athenische Demokratie im 4. Jahrhundert v. Chr., Stuttgart 1995. Σακελλαρίου Μ. B., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδό­ σεις Κρήτης, 2000.

Για το αθηναϊκό δίκαιο: Harrison A .R.W ., The Law of Athens, l-ll, Oxford, Clarendon Press, 1968,1971. Mac Dowell P.M ., The Law in Classical Athens, London, Thames and Hudson, 1978 (ελλ. έκδ.: To δίκαιο στην Αθήνα των Κλασσικών χρόνων, μτφρ. Μαθιουδάκης Γ., Αθήνα, Εκδόσεις Παπαδήμα, 1996.). Γενική εισαγωγή στο αρχαίο ελληνικό δίκαιο: *

Biscardi A. Diritto Greco Antico, Milano, επιμ.: Dott. A. Giuffre, 1982 (ελλ. έκδ.:

Αρχαίο Ελληνικό Δίκαιο, μτφρ. Δημάκης Π.Δ., Αθήνα, Εκδόσεις Παπαδήμα, 1998). Γ ια τις πολιτικές συζητήσεις και τις πολιτικές διαμάχες, το μοναδικό συνολικό έργο παραμένει: Beloch K .J., Die attische Politik seit Perikles, Leipzig 1886.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

367

Για την πολιτική ζωή εκτός της Αθήνας: Gehrke H .J., Stasis. Untersuchungen zu den inneren Kriegen in den griechischen Staaten des 5 und 4 Jahrhunderts v. Chr., Munich, Beck, 1985. Βλ. επίσης τα ήδη αναφερθέντα έργα για τη Σπάρτη, τη Θήβα και τις πόλεις της Σικελίας (βλ. παραπάνω, σ. 360-361 και 364). Γ ια τους συνοικισμούς: Moggi M., I sinecismi interstataii grec\, Pise, Dell Orso, 1976. Γ ια τις Συμπολιτείες και τα Κοινά: Cabanes P., «Recherches sur les États fédéraux en Grèce», Cahiers d ’histoire XXI (1976), σ. 391-407. *

Buraselis Kostas (επιμ.), The idea of European community in history. Conference proceedings. Τομ. II: Aspects of connecting poieis and ethne in ancient Greece

Athens, Greek ministry of education and religious affairs, 2003 (Education research centre of Greece).

Ο ελληνικός πολιτισμός τον 4o αιώνα Εκπαίδευση, θρησκεία, νοοτροπίες Nilsson M. P., Geschichte der griechischen Religion, Munich, 1η έκδ. I-Il, 1941-1950' 2η έκδ. 1955-1961 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, μτφρ. Παπαθωμοπούλου Αικ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα, 1998) Marrou Η.-Ι., Histoire de l ’éducation dans l'Antiquité, 1η έκδ. 1950' 2η έκδ. Paris, Éd. du Seuil, συλλ. «Points», 1989 (ελλ. έκδ.: Ιστορία της εκπαιδεύσεω ς στην

Αρχαιότητα, μτφρ. Φωτεινόπουλος Θ., Αθήνα, 1961). Rudhardt J., Notions fondamentales de la pensée religieuse et Actes constitutifs du culte dans la Grèce classique, Genève, Droz, 1η έκδ. 1958' 2η έκδ. 1992. Dover K .J., Greek Popular Morality in the Time of Plato and Artistote, Berkeley, Univ. of California Press, 1974. Schmitt-Pantel P. και Bruit-Zaidman L., La Religion grecque, Paris, Armand Colin, 1989 (ελλ. έκδ.: Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασσικής αρχαιότητας, μτφρ. Τριανταφύλλου Μ., Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη, 2004). Jost M., Aspects de la vie religieuse en G rèce, Paris, SEDES, 1992. Γ ια την ελληνική τέχνη του 4ου αιώνα, βλ. τις ήδη αναφερθείσες μεγάλες συν­ θέσεις (βλ. παραπάνω, σ. 355), αλλά και:

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

368

Borbein A., «Die griechische Statue des 4. Jhdt. Formanalytische Untersuchungen zur Kunst der Nachklassik», JDAl 88 (1973), a. 43-212. Todisco L., Scultura gre ca de l IV secolo, Milan, Langanesi, 1993.

Φιλοσοφία H πλειοψηφία των σύγχρονων αναλύσεων της ελληνικής φιλοσοφίας είναι περισ­ σότερο δυσανάγνωστες από τα κείμενα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Είναι καλύτερο λοιπόν να διαβάσει κανείς τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Μεταξύ των προσιτών μελετών, με μεγάλο ενδιαφέρον για την ιστορία, θα αναφέρουμε: Morrow G.R., P lato’s Cretan City. A Historical Interpretation of the Laws, Princeton Univ. Press, 1960. Weil R., Aristote et l'Histoire. Essai sur la Politique, Paris, Klincksieck, i960. Aubenque P., La Notion de prudence chez Aristote, Paris, PUF, 1963. Piérart M., Platon et la Cité grecque. Théorie et réalité dans la constitution des Lois, Bruxelles 1974. Brisson L., Platon, les mots et les mythes, Paris, Maspero, 1982 (ελλ. έκδ.: Ο Πλάτων,

οι λέξεις και οι μύθοι, μτφρ. Οικονόμου Στ., Αθήνα, Μεταίχμιο, υπό έκδοση).

Πολιτική σκέψη Το μοναδικό εγχειρίδιο παραμένει: Sinclair Τ.Α., A history of Greek political

thought, London, Routledge & Keegan Paul, 1951. Μεταξύ των καλύτερων πρόσφατων μελετών στα γαλλικά, αναφέρουμε: Romilly J. de, La Loi dans la pensée grecque, Paris, Les Belles Lettres, 1971.

— , Problèm es de la dém ocratie grecque, Paris, Hermann, 1975. (ελλ. έκδ.: Π ρο­ βλήματα της ελληνικής δημοκρατίας, μτφρ. Αγκαβανάκης Ν., Αθήνα, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1998). Lévy Ed., Athènes devant la défaite de 404. Histoire d ’une crise idéologique, ParisAthénes, BEFAFt νούμ. 25, 1976. Romilly J. de, La Douceur dans la pensée grecque, Paris, Les Belles Lettres, 1979. Bordes J., Politeia dans la pensée grecque ju squ’ à Aristote, Paris, Les Belles Lettres, 1982. Demont P., La Cité grecque archaïque et classique et l'Id éal de tranquillité, Paris, Les Belles Lettres, 1990.

Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ ΙΟ Π Η ΓΩ Ν

II. 2/1261a.24: 303, 4-5/1262b-

Α ’Αθηναίος, Δ ειπ ν ο σ ο φ ιο τές

νΐ.272θ: 227, ΧΙΙΙ.5570-β: 152 Αινείας ό Τακτικός, Πολιορκητικά XI.7-10: 72, XIV. 1: 257-258 Αισχίνης Κατά Κ τηοιφώ ντος

1263a: 240, 9/1269b.32-35: 241, 9/12703.25-28: 32, III. 1/12758.22: 241, 6-8: 287, 9/12800.34: 303, 13/1284a.1011: 297, 13/1284b.30-35: 297, 14/1284b.35-12863.7: 291,

83: 137, 116: 141, 160: 156, 164:

14/1285a: 289, 15/l286a-b:

169, 171: 249

294, 17/12880.15-19: 297

Π ερ ί τής Π αραπ ρεσβ είας 34-35: 119, 60: 119, 79: 116, 105: 80, 137: 24 ’Ανδοκίδης, Π ερ ί τής προς Λ α κ εδ α ι­

μονίο υς ειρ ή νη ς, 15: 41, 36: 41 ’Αριστοτέλης

'Αθηναίων Π ο λ ιτεία

IV. 9.6/1294b: 221, 300, 1l/l295a: 300, 14/l298a.3-7: 263, 15/12993.25-28: 263, V. 2/l302a.22-27: 283, 4/1303b. 19: 284, 4/l304a. 10-13: 103, 7/1306b.33: 25, 7/1307b. 19-25: 284, 10/1310b.8-9: 289,

42.3: 254

10/1311a.5-8: 289, 10/I311b.1-

Η θ ικ ά Ε ύ δ ή μ εια

3: 154, 10/I313a.1-10: 296

νΐΙ.9: 287

Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ εια V. 10: 287, VII.1/11458.15-35: 298, VIII. 12/1159^11600: 287, 289, 291

Πολιτικά I.

1: 287,296, 2: 296, 4/125313.33-8: 234, 6-7: 287, 8-9/ΐ2563-1258ά 250, 12: 287

VII. 4/l326a.25-26: 306,7/l327b. 29-32: 305, 14: 287, 17/1355b. 35-42: 237,

Ρητορική, l.8/1366.a: 287,289 (Ψευδό) Αριστοτέλης, Ο ικονομικός, 13493.14: 212, 1349C.32: 213 ’Αριστοφάνης, Έ κκληοιάζουοαι, 214-235: 239, 651-652: 233 36 !

370

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π .χ . ΑΙΩΝΑ

Άρριανός, Ά νάβ ασ ις

Β'Φιλιππικός, 15: 134, 20-23: 134, 24: 134

I. 17.10: 150 III. 3.1: 168, 4.5: 171, 15.5: 173

Γ' Φιλιππικός, 31: 88

IV. 9.7-8: 179, 10: 180

Δ' Φιλιππικός, 37-42: 256

V. 25.2: 181

•

(Ψευδό) Δημοσθένης

VI. 27.3: 183

Κατά Ν έαιρας, 16: 242, 73-79:

VII. 4.7: 186, 8.1: 186, 11.9: 187

311, 110: 240, 122: 237

Κατά Τιμοθέου, 8-10: 63, 25: 63 Π ε ρ ί Αλοννήσου, 18: 136, 26: Δημοσθένης

136

•

Π ε ρ ί τών προς Α λ έξα νδ ρ ο ν

Δικαστικοί λόγοι ιδιωτικού περιεχομένου Κατ Άφοβου /, 8-11: 228 Κατά Βοιωτοΰ II, 25: 249 Κατ’ Εύβουλίδου, 34-36: 238

•

συνθηκώ ν, 15: 258 Διογένης Λαέρτιος, Φιλοσόφων βίων

και δογμάτων συναγωγή, ν .3 5 : 57 Διόδωρος Σικελιώτης

Κατά Φαινίππου: 248

Ισ το ρ ικ ή Β ιβ λιο θή κη

Δικαστικοί λόγοι πολιτικού

V.

περιεχομένου

XIII. 62.5: 196, 63.3-6: 196, 75.5-

Κατ Άριστοκράτους,ϊ07: 112

6: 196, 79.8: 197, 91: 198,

Κατ Άριστογείτονος I, 79: 312

93.3: 198, 94: 199, 112.4:

Κατά Μειδίου, 158: 250, 209-210:

200, 114.1: 200

256

XIV. 3.4-7: 22, 7.4: 201, 7.5-7:

Κατά Τιμοκράτους, 149: 257

201, 10.1: 20, 12: 24, 13.2:

Περί τής Παραπρεαβείας, 10-11:

210, 13.6-8: 25, 18: 202, 39

116, 23: 124, 46: 124, 137: 124,

29, 42.1: 203, 45: 203, 47.2:

281: 312, 291: 121

204, 53.5: 204, 65-69: 205,

Περί του Στεφάνου, 21: 115,

78: 34, 79.6-8: 36, 96.4: 206,

143: 142, 169-73: 143, 178: 144,

101: 207, 102: 208, 107.3-4:

216: 144, 259-260: 312 •

13.3:211

Συμβουλευτικοί λόγοι Α' 'Ολυνθιακός, 17-18:113

202 XV.

13.2-3: 48, 17.3: 209, 18-19: 48, 20.3: 48, 28.2: 54, 28.3:

Β ' 'Ολυνθιακός, 7: 101,13: 275,

59, 29.5: 55 29.7: 54, 56, 57,

16: 150,

36.5: 62, 37.2: 61, 38.2: 62,

Γ' Ολυνθιακός, 4-5:109

57-58: 72, 62.5: 74, 70.2: 78,

Περί Μεγαλοπολιτών, 12: 73

74: 215, 76.1: 80, 78.4: 80,

Περί συντάξεως, 20: 275

79.3-6: 72, 89.1: 84

Περί Χερσονήσου, 7:138,43:127 Α'Φιλιππικός, 2:110,5-6:111,50:111

XVI. 5: 217, 22: 97, 24.4: 105, 31.4: 105, 69.7: 128, 77.3:

37 1

ΕΥ Ρ ΕΤΗ ΡΙΟ Π Η ΓΩ Ν

Παναθηναϊκός, 72-88: 287,177:

140, 89.3: 149, 92.5: 154, 9394: 128, 154

245 Πανηγυρικός, 100-109: 51, 110-

XVII. 1: 155, 3.4: 166, 17.3: 129, 30: 168, 39.1-3: 172, 51.1:

132: 51, 113: 22, 126: 287, 151:

171

287

XVIII. 18: 251, 253

Περί Άντιδόοεως: 319

XIX. 6:221

Περί Ειρήνης: 99 Πλαταϊκός, 20:64, 44:64, 56-62: 64

Ε

Πρός Δημόνικον: 287

Ελληνικά της Οξυρύγχου (έκδοση

Προς Νικοκλέα: 287

Chambers): 9.3: 38,10.2: 37.19:

Τραπεζιτικός: 287

47

Φίλιππος, 102-123: 133, 154: 88 Η Ηρόδοτος III.

80: 293

κ Κτησικλής (Fr.Gr.Hist νούμ. 245) απ.1: 227,252

V. 17:87,22:87 VI. 57: 32

Λυσίας

Θ

Κατά Έργοκλέους, 11: 43

Θεόπομπος ο Χίος

Κατά Νικομάχου, 18-21: 310

(Fr.Gr.Hist νούμ.115) απ. 30α: 94, απ. 98: 60, απ. 110:

'Ολυμπιακός: 210

129, απ. 166: 120

'Υπέρ Αδυνάτου: 228

Θουκυδίδης I.

141-143: 17

II. 100-101:88

Μ Μένανδρος, Δύσκολος, 841- 844: 235

V. 16: 281, 68.2: 279 VI. 17.2-3: 192, 90.2-3: 195 Ξενοφών Αγησίλαος, 1.7:35,36: 36

I 'Ισοκράτης

Άνάβασις, I. 8.17-20: 27, 9: 287

Άρεοπαγιτικός, 29: 311

IV. 7.21-25: 27

Ελένης Έγκώμιον, 32-34: 287

V. 6.15-33: 259

Επιστολή προς Φίλιππον, 11:

’Απομνημονεύματα, III. 9: 287

128

IV. 2: 287, 6.12: 287, 289

Ευαγόρας: 287

'Ελληνικά, II. 2.20: 19, 4.28-29: 24

Νικοκλής: 287

III. 2.19-20: 28, 3.1-4: 29, 4.3-4:

Ο ΕΛ ΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

372

35, 4.11: 30, 4.19: 36, 4.27: 36,

Έπιατολή 2', 32813-0: 216, 331ο

5.1: 36, 5.5: 39,

<± 219, 332ά-3333.' 217, 339-340:

IV. 1.34-35:36,2.3-4:39,8.30:43, 6.1: 305, 8.14: 40

V. 1.31:44,1.32:47,1.34:47,

218 Εύθύφρων: 313 Νόμοι

3.27: 51, 4.2-4: 52, 4.13-14: 53,

IV. 7103: 299, 7130: 293 VI. 7560: 300, 784β: 237 VIII. 8320: 287, 841(1: 237, 8500:

4.20-24: 54-55, 4.25-33: 55,

244

2.8-14: 48, 2.15: 49, 2.20: 49, 2.21: 49, 2.32: 50, 3.26: 51,

4.60: 62 VI. 1.2-16:71,2.1:60,2.3:63,

IX. 8750:293 X.

909(1-9100: 312

70, 5.4-5: 72, 5.28: 75, 5.39:

XI. 9150: 244 Πολιτεία III. 4123-4140: 287 IV. 4450-ά: 287

76, 5.49-52: 76

V.

3.5: 65, 3.13: 65, 3.18: 66, 3.19: 66, 4.17: 69, 4.18: 69, 4.19-20: 69, 4.27-32: 287, 5.2:

VII. 1.34: 78, 1.36: 79, 1.37: 79, 4.2-3: 82, 4.6-10: 81, 4.35: 82, 4.36-39: 82, 5.26-27: 83 Ίέρων: 287 Κύρου Παιδεία, VIII. 1.22: 293, 8: 307 Λακεδαιμονίων Πολιτεία, 14: 3233, 344

4540: 239, 454Θ: 240, 455(1:

240, 473<± 287

VI. VII. VIII. IX:

5033-0: 287 5143-5180: 320, 520(1: 287 551(1: 257, 5695: 213 578β-5793: 214, 5900: 287

Πολιτικός 26913-2740: 290, 2750: 290, 276θ: 289, 292(1: 290, 292(1-2970: 290,

Οικονομικός

3000-303(1: 290

VII.

5: 236, 14: 236, 22: 236

Συμπόαιον, 201(1-2040: 321

IX.

5: 229

XX. 22-26: 255 Περί Πόρων, 2: 99, 243, 4: 99, 228-229

Τίμαιος: 321

Πλούταρχος • Βίοι Παράλληλοι Αγησίλαος, 5.4: 281, 28: 66, 32: 74-75

Ο

’Άγις, 5.3-5: 32, 7: 279

Όμηρος, Ίλιάς, Μ 243: 66

Αλέξανδρος, 9: 152, 10:153, 29.7: 172, 38.2-8: 175

Π

'Αλκιβιάδης, 23.8: 29

Παλαιά Διαθήκη, Νεεμίας, ν.4.5: 162

"Αρατος, 16.3: 97

Πλάτων Γοργίας, 4813: 287, 488θ<± 295

Άρταξέρξης, 28-29:152 Δημοσθένης, 23.5: 158

373

ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ ΠΗ ΓΩ Ν

Δίων, 9.3: 214, 7.7: 218, 13.4: 216,

VIII. 11.1: 345

14.4: 217, 21: 218, 22.1-4: 218,

XVIII.

22.7: 218 Λύσανδρος, 18.3: 22, 19.4: 23 Πελοπίδας, 14: 55,18: 53, 25: 76 Τιμολέων, 4-5:220, 20:220, 27-28: 221, 34.4: 221, 37.10: 222 Φωκίων, 28: 251 •

Ηθικά (συλλογή έργων) Περί τής Αλεξάνδρου τύχης ή αρετής, 329 Α-Β: 189, 329C: 190

14: 132

Σ Σπεύσιππος, Επιστολή Φιλίππφ: 215 Στοβαίος, 43.132: 292 Στράβων, VI. 1.10: 208

Τ Τίμαιος ό Ταυρομενίτης (Fr.Gr.Hist. νούμ. 566), απ. 29:198

Βίοι Δέκα Ρητόρων, (ΨευδοΠλούταρχος), 842 D: 185, 843 D:

Υ

248, 848 Β: 249, 849 Α: 146

'Υπερείδης, Προς Άριστογείτονα

Πολύαινος, Στρατηγήματα, II.

απ. 29 (έκδοση Jensen): 227

38.2:107, III. 9.29: 96 VI. 2.1-2: 86

Φ

Πολύβιος, II. 39: 207

Φιλόχορος (Fr.Gr.Hist. νούμ. 328) απ.149: 41, απ.157:135

III. 6: 159

ΛΑΤΙΝ Ο Ι ΣΥ ΓΓΡΑ Φ ΕΙΣ IV. 1.7-14: 172, 5.1-8: 172 V. 1.35-39: 173

Cicero Marcus Tullius (Μάρκος Τύλλιος Κικέρων)

VI. 9.34: 178

Tusculanes Disputationes

VII. 6.27: 177

(Τουσκουλανές Διατριβές), V.22:

VIII. 1.1: 177, 1.20 κ.εξ.: 178, 7:

198, V.20: 214

180, 8: 180

Cornelius Nepos (Κορνήλιος Νέπως)

lustinus (Ιουστίνος), IX .7 :155, X.5.5:

Epaminondas, 8: 76

211

Curtius Rufus Quindus (Κόιντος Κούρτιος Ρούφος)

V

Historiae Alexandri Magni

Valerius Maximus (Βαλέριος Μάξι­

Macedonis

μος): Vll.2.13:185

374

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

ΕΠ ΙΓΡΑ Φ ΕΣ Inscriptiones Graecae

Μ.Ν. Tod Greek Historical

(ΙΟ)(Τόμος)ΙΙ2, (αριθμοί) 43: 57, 111

Inscriptions (Tod),

81, 112: 84, 116: 86, 126: 108, 127:

(αριθμοί) 108: 207, 114: 44, 118: 51,

101, 236: 148, 337: 311, 1607.49: 62,

123: 57, 142: 81, 144: 84, 145: 84, 147:

1629: 223

86, 151: 108, 157: 101, 177: 148, 185:

IV. 556: 84

167, 191.6: 150, 200: 223

VII. 2407: 80

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΚΑΙ ΘΕΟΤΗΤΩΝ

Α

145, 146, 151-158, 159-190, 232, 259,

Αγαμέμνων 35

286 κ.εξ., 298-299, 302

Αγησίλαος, βασιλιάς της Σπάρτης 25, 29 κ.εξ., 35-37, 38, 39, 47, 49, 5356,66,69,72 κ.εξ., 83,132,157,159, 164, 168, 280-282

Αγησίπολις, βασιλιάς της Σπάρτης 280 Αγιάδες, σπαρτιατική βασιλική οικο­ γένεια 29 Άγις Β', βασιλιάς της Σπάρτης 25,29 Άγις Γ', βασιλιάς της Σπάρτης 174-

Αλέξανδρος των Μολοσσών 128,137, 223 Αλέξανδρος, τύραννος των Φερών 77, 86, 104 Αλευάδες, αριστοκρατική οικογένεια της Λάρισας 106 Αλκέτας, βασιλιάς των Μολοσσών 48, 71, 210 Αλκιβιάδης 29, 42, 192-194 Αλκιδάμας 233

175

Αθηνά Αλέα, στην Τεγέα 314 Αθηνά Πολιάς 310 Αιακίδες, βασιλική δυναστεία των Μολοσσών 128,304

Αμάδοκος, βασιλιάς στη Θράκη 108, 109 Αμίλκας, καρχηδόνιος στρατηγός 195, 196

Αινείας ο Τακτικός 257

Άμμων 24,171,187

Αίσιμος, αθηναίος πολιτικός 38

Αμύντας Γ', πατέρας του Φίλιππου

Αισχίνης

116 κ.εξ., 119-124, 136, 137,

140 Κ.εξ., 146, 312 κ.εξ., 319

48, 91 Αμύντας, γιος του Περδίκκα Γ' 92

Αισχύλος 214,317

Αμφοτερός, μακεδόνας ναύαρχος 169

Αλέξανδρος Α' ο Φιλέλλην, βασιλιάς

Ανάξαρχος, φιλόσοφος 179

της Μακεδονίας 87,89 Αλέξανδρος Β', αδελφός του Φίλιπ­ που 77,91 Αλέξανδρος ο Μέγας 13,16,129,133,

Ανδοκίδης 41 Ανδρόμαχος, τύραννος του Ταυρομενίου 349 Αννίβας 80 375

376

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Αννίβας, καρχηδόνιος στρατηγός 195, 196

Άρπαλος,

Ανταλκίδας, σπαρτιάτης διαπραγμα­ τευτής 40-45,48,65,210 Αντίγονος ο Μονόφθαλμος 170 Αντίπατρος

Αριστοφών, αθηναίος πολιτικός 120

120, 151, 166, 174 κ,εξ.,

187 Κ,εξ., 251, 254, 278 Αντισθένης 287,320 Αντιφών 233

θησαυροφύλακας

του

Αλέξανδρου 153, 183, 185 Αρριδαίος, ανταπαιτητής του Φίλιπ­ που 113 Αρριδαίος, ετεροθαλής αδελφός του Αλέξανδρου 152, 153, 156 Αρρύβας, βασιλιάς των Μολοσσών 128

Άνυτος, αθηναίος πολιτικός 38

Αρτάβαζος, σατράπης 106,164

Απελλής 316

Αρταξέρξης Β ' ο Μνήμων 26, 27, 36,

Άπις, θεός της Αιγύπτου 170 Απολλόδωρος, αθηναίος ρήτορας 273,311

41, 43, 79, 152, 157, 160 Αρταξέρξης Γ ' ο Ώχος 96, 97, 135, 150, 185

Απόλλων 104, 147

Άρτεμις 35,150

Αργαίος, ανταπαιτητής του Φίλιππου

Αρτεμίσια 315

92

Αρχέλαος, βασιλιάς της Μακεδονίας

Αργεάδες 88, 90 κ,εξ., 113,151,185 Αρετή, κόρη του Διονύσιου του Πρεσβύτερου 215 Αριοβαρζάνης, εξεγερμένος πέρσης σατράπης 78 Αριοβαρζάνης, πέρσης σατράπης σύγχρονος του Αλέξανδρου 173 Αριστείδης 60 Αρίστιππος ο Κυρηναίος, φιλόσοφος 214, 320

88-91, 214 Αρχίδαμος Γ', βασιλιάς της Σπάρτης 55, 69, 119, 147, 223 Αρχίνος, αθηναίος πολιτικός 242 Αρχύτας, πυθαγόρειος φιλόσοφος από τον Τάραντα 218 κ.εξ., 292 Ασκληπιός 310,314 Αστυκράτης, πολιτικός στους Δελ­ φούς 103 Ατέας, βασιλιάς των Σκυθών 140

Αριστογείτων, συκοφάντης 227-228 Αριστομάχη, συρακούσια σύζυγος του Διονύσιου 202, 215, 219

Άτταλος, μακεδόνας αριστοκράτης 151, 152-153, 154-156 Αυδάτα, κόρη του Βαρδύλλιος 92

Αριστοτέλη ψήφισμα 58-60

Αφροδίτη του Κιτίου 312

Αριστοτέλης

Αχαιμενίδες

103, 179, 189, 221, 233-

234, 237, 240, 241, 244, 250, 261264, 269, 277, 283 κ.εξ., 286, 291 κ,εξ., 294-300, 303, 305 κ.εξ., 315,

319, 321 κ.εξ. Αριστοφάνης 233, 238 κ.εξ., 249, 253, 278, 317

17, 44, 57, 84, 156, 161,

162, 168, 173, 175, 185, 190, 229, 306 Άχουρα-Μάζντα 163,179

377

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ Π ΡΟΣΩΠΩ Ν Κ Α Ι ΘΕΟΤΗΤΩΝ

Δημοσθένης 63, 88,110-116,119-124,

Β

127,132, 134-139, 141, 143-147, 155-

Βαγώας, πέρσης ευνούχος 150

158, 169, 185 κ.εξ., 225, 228, 245-

Βάρδυλλις, βασιλιάς των Ιλλυριών

249, 254, 256 κ.εξ., 273, 274 κ.εξ.,

90-94, 127, 156

278, 312 κ.εξ.

Βηρισάδης, βασιλιάς στη Θράκη 108

Διογένης ο Κυνικός 320

Βήσσος, σατράπης 176 Βλέπυρος 233

Διόδωρος ο Σικελιώτης 349

Βρύαξις 315

Διοκλής, συρακούσιος ρήτορας 194,

Γ

Διονύσιος ο Νεότερος 215-220,346

Γέλων, τύραννος των Συρακουσών

Διονύσιος ο Πρεσβύτερος 25,34,43,

195, 196

63, 78, 196-215, 219, 301, 303, 346

193, 196, 199, 205, 209 Γλαυκίας, ιλλυριός βασιλιάς 156

Διόνυσος 311

Γλυκερά 316

Διοπείθης, αθηναίος στρατηγός 138

Γοργίας 51,318

Διοπείθης, μάντης 29

Γράβος, ιλλυριός βασιλιάς 102,127

Δίφιλος, πλούσιος Αθηναίος 248,254 Δίων 215-219,222

Δ

Δουκέτιος 193

Δαίδαλος 234

Δούρις ο Σάμιος, ιστορικός 22

ΔαρείοςΑ' 160,161,163,180

Δωρίς, λοκρία σύζυγος του Διονύσιου 202, 215

Δαρείος Β ' 18, 26 Δαρείος Γ' ο Κοδομανός

156 κ.εξ.,

160, 161,166, 168 κ.εξ., 171-176, 185 Δαφναίος, συρακούσιος πολιτικός

Εκάτομνος, δυνάστης της Καρίας

197, 199

161

Δείναρχος 244

Εμμενίδες από τον Ακράγαντα 192

Δεινομενίδες 192,214 Δερκυλίδας, σπαρτιάτης ναύαρχος

Εμπεδοκλής 320 Επαμεινώνδας

28 κ.εξ. Δημάδης, αθηναίος ρήτορας

Ε Έγελος 13

145-

147, 158, 185, 319 Δημαίνετος, αθηναίος τριήραρχος 38

53, 62, 66, 67, 71-72,

74-85, 96, 103, 232 Επίκουρος 313, 320 Επικράτης, αθηναίος πολιτικός 37 Επιταδεύς, σπαρτιάτης Έφορος 33

Δήμητρα 103, 212, 238

Εργοκλής, αθηναίος πολιτικός 43

Δημήτριος ο Φαληρεύς, περιπατητι­

Ερμείας Αταρνεύς 131,299,321

κός φιλόσοφος και τύραννος

Ερμής Ακακήσιος 310

227, 251, 315, 317

Ερμοκράτης, συρακούσιος στρατη­

Δημόκριτος 320

γός 194, 196-199

378

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Ερμόλαος, βασιλικός παϊς 179

Θ

Ευαγόρας, βασιλιάς στη Σαλαμίνα

Θαΐς, εταίρα στην Αθήνα 175

της Κύπρου 29, 43, 44, 214, 287 Ευβουλίδης 238, 245

Θεμιστοκλής 40,97,100 Θεμίσων, τύραννος της Ερέτρειας 80

Εύβουλος 97-102,112-117,121,255,256 Ευθυκράτης από τη Φωκίδα 103

Θεόδωρος, αρχιτέκτονας 314

Ευθύφρων 313

Θεόδωρος ο Συρακούσιος 205 κ.εξ.

Ευκλείδης από τα Μέγαρα 320

Θεόπομπος ο Χίος 345

Ευκράτης, αθηναίος πολιτικός 301

Θεωρίς η Λημνία, μάγισσα 312

Ευμένης από την Καρδία 129

Θίβρων, σπαρτιάτης στρατηγός 28

Ευξίθεος 238

Θουκυδίδης 14,87,159, 281, 346

Ευριδίκη, μητέρα του Φίλιπου 91

Θρασύβουλος ο Στειριεύς 23,38,42, 43, 242

Ευριπίδης 88,89,311,317 Ευρυπωντίδες, σπαρτιατική βασιλική οικογένεια 29

Θρασύμαχος 295 Θώραξ, Σπαρτιάτης 23

Εύφρων από τη Σικυώνα 301 Εφιάλτης 270 Έφορος 345

I Ιάσων, τύραννος των Φερρών 63, 70 κ.εξ., 77, 259, 287

Ζ Ζευς Άμμων, βλ. Άμμων ΖευςΛυκαίος 213,310 ΖευςΟμάριος 207 Ζευς Φιλίππειος 150

Ιέρων, τύραννος των Συρακουσών 193, 209, 214 Ικέτας, τύραννος των Λεοντίνων 220 κ.εξ.

Ζήνων ο Κιτιεύς 189, 308

Ιμίλκων,

καρχηδόνιος

στρατηγός

Η

Ιόλλας, γιος του Αντίπατρου 189

197, 199, 204-206

Ηγήσιππος, αθηναίος ρήτορας 136, 137, 274 Ηρακλείδες 29 Ηρακλείδης, συρακούσιος δημαγω­ γός 219 κ.εξ. Ηράκλειτος 320 Ηρακλής 87,118,132 Ηρόδοτος 87,160,162 Ηφαιστίων, εταίρος του Αλέξανδρου 189 Ήφαιστος 234

Ιππαρίνος, τύραννος των Συρακου­ σών 219 Ίππων, τύραννος της Μεσσήνης 219, 221

Ισαίος, αττικός ρήτορας 225,244 Ίσις 311 Ισμηνίας, Θηβαίος πολιτικός 37, 38, 50 Ισοδαίτης 312 Ισοκράτης 44, 51, 64, 88, 99,118, 128,

379

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ Π ΡΟΣΩΠΩ Ν Κ Α Ι ΘΕΟΤΗΤΩΝ

131-133, 149, 159, 215, 232, 246,

Κλείτος, ιλλυριός βασιλιάς 156

254, 259, 287, 311, 319

Κλεόμβροτος, σπαρτιάτης βασιλιάς 53, 55, 64, 66 κ.εξ., 69, 280

Ισχόμαχος 236 Ιφιγένεια 35

Κλεομένης από τη Ναύκρατι 170

Ιφικράτης, αθηναίος στρατηγός 42,

Κλεοπάτρα, κόρη του Φίλιππου 154

63, 76, 96

Κλεοπάτρα, σύζυγος του Φίλιππου 152-155

κ

Κλέων 249

Καλλίας, αθηναίος πρεσβευτής 137

Κλεώνυμος, γιος του Σφοδρία 55

Καλλίας από τη Χαλκίδα 65

Κόνων, αθηναίος στρατηγός 29, 36, 38, 40, 184

Καλλικλής 295 Καλλικρατίδας, σπαρτιάτης ναύαρ­ χος 18 Κάλλιπος, τύραννος των Συρακου­

Κόραξ, σικελιώτης ρήτορας 193 Κόρραγος, μακεδόνας στρατηγός 175 Κόττυφος, θεσσαλός στρατιωτικός διοικητής 142

σών 219 Καλλισθένης, ανιψιός του Αριστοτέ­

Κότυς, βασιλιάς των Οδρυσών 91, 92, 108

λη 179-180,299,349 Καλλίστρατος, αθηναίος πολιτικός

Κρατερός, έταΐρος του Αλέξανδρου 182, 187

56, 60-62, 65, 76, 86, 100, 247, 273 Κάσσανδρος, γιος του Αντίπατρου 188

Κριτίας 295,320

Κερσοβλέπτης, βασιλιάς των Οδρυ-

Κτησίας 306

σών 108 κ.εξ., 117,119

Κυαξάρης, θείος του Κύρου του Μεγάλου 306

Κετρίπορις, βασιλιάς των Οδρυσών 101, 108 Κέφαλος, αθηναίος πολιτικός 37

86,

Κύρος ο Μέγας 306 κ.εξ.

Κύρος ο Νεότερος 18, 26, 27, 28, 78, 172

Κίμων 65 Κινάδων 30, 32, 34 Κλέανδρος, μακεδόνας στρατηγός 182 Κλέαρχος, αρμοστής του Βυζαντίου 24 Κλέαρχος, τύραννος της Ηράκλειας (Ποντοηράκλειας) 232,301 Κλεισθένης 243,265, 266 Κλείτος, εταίρος του Αλέξανδρου 178

Λ

Λεοννάτος, εταίρος του Αλέξανδρου 154 Λεοντιάδης, Θηβαίος πολιτικός

37,

49-53, 285 Λεπτίνης, αδελφός του Διονύσιου 204, 208 Λέων, αθηναίος πρεσβευτής 79

380

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

Λεωσθένης, αθηναίος στρατηγός

Μνασέας, Φωκεύς, πατέρας του Μνάσωνος 103

183, 185, 188 Λεωτυχίδας 29κ.εξ.

Μνάσιππος, σπαρτιάτης ναύαρχος 63

Λεωχάρης, γλύπτης 315

Μνάσων, Φωκεύς 103

Λίβυς, αδελφός του Λύσανδρου 23

Μοιροκλής, αθηναίος πολιτικός 65

Λυκομήδης ο Μαντινεύς 73,81

Μοντεσκιέ 13,262,293

Λυκούργος, αθηναίος ρήτορας 158,

Μουρασού, οικογένεια βαβυλώνιων τραπεζιτών 161

184, 248, 254, 255, 312, 315 Λυκόφρων από τις Φερρές, ανιψιός

Ν

του Ιάσονα 106 Λυκόφρων, τύραννος των Φερρών, πεθερός του Ιάσονα 70 Λύππειος, βασιλιάς των Παιάνων 102

Ναυσίνικος, αθηναίος άρχοντας 57 Νέαιρα 240,311 Νέαρχος, ναύαρχος του Αλέξανδρου 129, 153, 182, 349

Λύσανδρος 18, 21-25, 29-30, 35, 39, 50,

Νικάνωρ, υψηλόβαθμος αξιωματούχος

78, 184, 280, 302 Λυσίας 43,51,209,225,228,244,256,310 Λύσιππος 316

στην αυλή του Αλέξανδρου 184 Νικίας 206, 281 Νικοκλής, κύπριος βασιλιάς 287

Μ Μάγων, καρχηδόνιος ναύαρχος 206 Μαζαίος, Πέρσης που προσχώρησε

Νικόμαχος, αναγραφεύς νόμων 310 Νινώ (η), ιέρεια 312 Νυσαίος, σικελιώτης τύραννος 219

στον Αλέξανδρο 173 Μαζάκης, πέρσης σατράπης της

Ξενοφών 27, 28, 99, 225 κ.εξ., 228 κ.εξ.,

Αιγύπτου 170

236, 243 κ.εξ., 259, 279, 288, 293,

Μάμερκος, τύραννος της Κατάνης 219 Μαύσωλος, δυνάστης της Καρίας

306 κ.εξ., 346

Ξέρξης 118,142,160,165

96, 153, 161, 303, 315 Μειδίας, αθηναίος πολιτικός

249,

250, 256 Μέμνων ο Ρόδιος 157, 164, 166 κ.εξ. 170, 174 Μένανδρος 235,317 Μενέλαος, ανταπαιτητής του Φίλιπ­ που 133 Μίδας 168

Ο Ολυμπίάς, σύζυγος του Φίλιππου 128, 153-156

Ονόμαρχος, στρατηγός των Φωκέων 103, 106, 107, 118

Οξυάρτης, σογδιανός ευγενής, πατέρας της Ρωξάνης 177

381

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩ Ν Κ Α Ι ΘΕΟΤΗΤΩΝ

Π Παμμένης, Θηβαίος στρατηγός 106

Πλίνιος (ο Πρεσβύτερος) 316 Πλούταρχος, τύραννος της Ερέτρειας 114

Παρμενίδης 320

Παρμενίων, εταίρος του Φίλιπου

Πόλλις, σπαρτιάτης ναύαρχος 62

150-152, 156, 168, 170, 172, 173, 177

Πολύβιος 132,159,191,348

κ.εξ., 187

Πολυδάμας ο Φαρσάλιος 71

Παρυσάτις, βασίλισσα των Αχαιμενι-

Πραξαγόρα 233,239

Πασίων, αθηναίος τραπεζίτης 242,248

Πραξιτέλης 316 Πρόξενος, αθηναίος στρατηγός 118

Παυσανίας, έρώμενος και δολοφό­

Πτολεμαίος της Αλώρου, μακεδόνας

δών 26

νος του Φίλιππου 154,155 Παυσανίας, έρώμενος του Φίλιππου

σφετεριστής 91 Πτολεμαίος, γιος του Λάγου

154

Παυσανίας ο Περιηγητής 316 Παυσανίας, σπαρτιάιης βασιλιάς 24,39

Πυθαγόρας 319 Πύθων ο Βυζάντιος, πρεσβευτής του Φίλιππου 135

Παυσίας ο Σικυώνιος, ζωγράφος 316 Πείσανδρος, γυναικαδελφός του

153,

170,346

Πώρος, ινδός βασιλιάς 181

Αγησίλαου 36,40 Πεισίστρατος 199 Πελοπίδας 53, 54, 74, 76-79, 91

Ρ

Ρωξάνη, σύζυγος του Αλέξανδρου 177

Περδίκκας Β', βασιλιάς της Μακεδο­ νίας 88 Περδίκκας Γ', βασιλιάς της Μακεδο­ νίας 86,91 Περδίκκας, εταίρος του Αλέξανδρου 154

Περίανδρος, αθηναίος πολιτικός 98, 279 Περικλής 13, 17, 100, 242, 261, 267, 281 Πίνδαρος 214 Πιξώδαρος, δυνάστης της Καρίας 153 Πλάτων 214-219 Πλειστοάναξ, σπαρτιάτης βασιλιάς 281 Πλευράτος, ιλλυριός βασιλιάς 127

Σ

Σάμιος, σπαρτιάτης ναύαρχος 26 Σέλευκος 186 Σίσυφος 28 Σιτάλκης, βασιλιάς στη Θράκη 88 Σιτάλκης, μακεδόνας στρατηγός στο στρατό του Αλέξανδρου 182 Σκόπας 314, 315 Σόλων 250-251 Σοφοκλής 317 Σπαρτοκίδες, ηγεμόνες στον Κιμμέριο Βόσπορο 30 Σπεύσιππος, ανιψιός του Πλάτωνα 215, 218

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

382

Στάτειρα, σύζυγος του Δαρείου του Γ' 169

Φάλαικος, φωκεύς τύραννος 118, 119, 124

Στρούθας, σατράπης 42

Φανώ, κόρη της Νέαιρας κατά τον

Σφοδρίας, σπαρτιάτης στρατηγός 53-55, 61

Δημοσθένη 311 Φαρακίδας, αρχηγός λακώνων μισθοφόρων 205

Σωκράτης 313,320

Φάραξ, σπαρτιάτης ναύαρχος 36 Τ

Φαρνάβαζος, ανιψιός του Μέμνονα 168

Ταξίλης, ινδός βασιλιάς 181

Φαρνάβαζος, σατράπης 18,23,28-29,

Τεισίας, σικελιώτης ρήτορας 193

36,40

Τελευτίας, σπαρτιάτης στρατηγός 42

Φάυλλος, φωκεύς στρατηγός 106

Τιθραύστης, σατράπης 36

Φίλιννα, θεσσαλή σύζυγος του Φίλιπ­

Τιμαγόρας, αθηναίος πρεσβευτής 79 Τίμαιος ο Ταυρομενίτης, ιστορικός 205, 213, 348-349

13, 15, 77 κ,εξ., 88-95, 102,

103, 106-125, 127-155, 159-160, 171,

Τιμόθεος, αθηναίος στρατηγός και πολίτικός 51,56,61-63,79,91,

215, 259, 278, 299, 303 Φιλίσκος, πρεσβευτής του Μεγάλου Βασιλιά 78

96 Τιμόθεος, γλύπτης 315

Φίλιστος, Συρακούσιος 198,205,217,

Τιμόθεος ο Κύθνιος, ζωγράφος 316 Τιμοκράτης,

που 152 Φίλιππος

απεσταλμένος

του

Μεγάλου Βασιλιά 36 Τιμόλαος, κορίνθιος πολιτικός 37 Τιμολέων 219-222, 349 Τιμοφάνης ο Κορίνθιος, αδελφός του Τιμολέοντα 220 Τιρίβαζος, σατράπης 40 κ,εξ., 43 Τισσαφέρνης, σατράπης 18,26-28,36

218, 346 Φιλοκράτης, αθηναίος ρήτορας 115125, 136, 137, 139-140 Φιλόμηλος, στρατηγός των Φωκέων 105 κ.εξ. Φιλόξενος ο Ερετριεύς, γλύπτης 316 Φιλώτας, Μακεδόνας, γιος του Παρμενίωνα 178 κ,εξ., 299 Φοιβίδας, σπαρτιάτης στρατηγός 49 κ.εξ., 54, 285

Υ

Φορμίσιος, αθηναίος πολιτικός 251,

Υπερείδης 134,136,146 κ.εξ., 158,185, 188, 227, 274, 312

252 Φορμίων, αθηναίος τραπεζίτης 242 Φρύνη, εταίρα στην Αθήνα 312

Φ Φαίνιππος, πλούσιος Αθηναίος 248

Φωκίων, αθηναίος πολιτικός 147, 158

140,

383

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩ Ν Κ Α Ι ΘΕΟΤΗ ΤΩΝ

Χαρίδημος, αρχηγός μισθοφόρων

X Χαβρίας, αθηναίος στρατηγός 56, 61, 77, 96 Χαμπαμπάς (Khab-bash), φαραώ 170 Χάρης, αθηναίος στρατηγός 97, 102, 107, 109, 139, 144

158, 168 Χειρίσοφος, σπαρτιάτης στρατηγός των Μυρίων 26

1

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Άλυκος (ποταμός) 209

A

Άβδηρα 102 Άβυδος 150, 166

Άλυς (ποταμός) 172

Αγκών 211

Αμανόνόρος 169 Αμβρακία 137

Αδρία 211

Αμφίπολίς 44, 79, 81, 86, 91-95, 102,

Αδριατική (θάλασσα) 156, 211

Άμφισσα 140-145

Αιγαί 93 Αιγός ποταμοί (μάχη) 18-21,40,97,200 Αίγυπτος

136

80, 84, 131, 135, 164, 170

κ.εξ., 344 Αινιάνες 104 Αίτνα 200,201 Αιτωλία 185,304 Άκανθος 48

Ακαρνανία 39, 62, 72, 137, 145, 304 Ακράγας 192, 194, 197, 200, 207, 209, 222

Αξιός 88 Απολλωνία στη Θράκη 48 Απουλία 217,316 Αραβία 189 Αργινούσες (μάχη) 18 Αργολίς, Άργος 39, 42 κ.εξ., 47-48, 72, 75, 87, 133, 134, 244, 285

Αρδιαίοι, ιλλυρικός λαός 127 Αρκαδία 73-75, 81-85, 116, 132, 174, 213, 258, 304, 305, 310

Αλίαρτος (μάχη) 39

Αρμενία 27 Άσπενδος 43 Αταρνεύς 131,299,321 Αυλίς 35

Αλικαρνασσός 96,153,165,168,315

Αχαιοί της Αχαΐας 78,83-84,145,147,

Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο 171,315 Αλεξάνδρεια στην Αραχωσία 182 Αλιάκμων (ποταμός) 87

Αλόννησος (νησί) 136-137 Αλύζεια 62

174, 207, 304

Αχαιοί της Φθιώτιδος 104 385

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

386

Β Βαβυλών

27, 168, 171 κ.εξ., 183, 186-

Δύσωρον (όρος) 87 Δωδώνη 24

187, 306

Βαβυλωνία

104,173

Βακτριανή

175 κ.εξ.

Βαλεαρίδες (νήσοι) Βεργίνα

Δωριείς 104 197

Ε

316

Βοιωτία, βλ. και Θήβα

35, 41, 47, 60,

63-67, 71, 104, 106, 117-125, 145,

42,97,140

Βρέττιοι 222 Βυζάντιο

Έγεστα 192,194,195 Εκβάτανα 163, 174, 175, 178 Ελάτεια 142 κ.εξ.

157, 304

Βόσπορος

Δόλοπες 104 Δούναβης 128,156

24, 42, 57, 80 κ.εξ., 96, 97,

109, 138-140, 145, 285, 286

Έλβα (νησί) 211 Ελέα (νεΙίβ) 207 Ελευσίς 23,144,250, 311 Ελιμιώτις, περιοχή της Άνω Μακεδο­ νίας 88 Ελλέπορος (ποταμός) 208

Γ Γάγγης

181

Γάζα 169 κ.εξ. Γαλάτες 211 κ.εξ. Γαυγάμηλα 173,176 Γεδρωσία 182 Γέλα 192, 197, 199, 222 Γεραιστός (ακρωτήριο) 62 Γόρδιο 168

Γραβιά (πέρασμα) 143,144 Γρανικός (μάχη) 167

Ελλήσποντος 18,140,159,210 Έλυμοι, λαός της Σικελίας 200 Έμβατα 96 Επίδαυρος 314 Ερβησσός 201 Ερεσός 150 Ερέτρια 80,114,314 Ερυθραί 96 Ετρούσκοι 191,193, 210 κ.εξ., 223 Εύβοια 39, 62, 72, 97, 101, 114 κ.εξ., 118, 122, 137 κ.εξ., 144, 145

Δ Δαλματία 211 Δαρδανέλλια, βλ. και Ελλήσποντος 166

Ευρώτας 74 Ευφράτης 27,172 Έφεσος 36,40,150, 314

Δασκύλειον 162,167 Δελφοί 24, 71, 103, 104, 123, 132, 156, 191,210,314,315 Δερβένι 311 Δήλος 147

Ζ Ζάγρος (όρη) 174 Ζάκυνθος 63,218

387

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Κ Α Ι ΕΘ Ν ΙΚΩ Ν ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Ίμβρος 41, 44, 96, 147

Η Ήλιδα, Ηλείοι 25,45,70,73,78,82,83,174

Ιμέρα 193-196,200

Ήπειρος

Ινδία 180 κ.εξ.

48, 71, 113, 128, 137, 154

κ.εξ., 210, 223, 304

Ινδός 180 κ.εξ.

Ηραίον Τείχος 109

Ιουδαία 162

Ηράκλεια (στην Ιταλία) 209

Ιουλίς (πόλη της Κέω) 81

Ηράκλεια (στον Πόντο) 232,301

Ιππώνιον 208

Ηράκλεια Μινώα 218

Ιράν, Ιρανοί 175-180, 182, 186 κ.εξ.

Ηράκλεια Τραχινία 70

Ισθμός (της Κορίνθου) 77 Ισπανία 195

Θ

Ίσσα 211

Θάσος 42

Ισσός (μάχη) 169,173,174

Θερμαϊκός κόλπος 91

Ιταλία 191, 197 κ.εξ., 207-211, 255

Θερμοπύλες

70, 101, 103, 108, 110,

116-119, 123-125, 141 κ.εξ. Θεσπιές 47, 53, 54, 64 κ.εξ., 122, 158

Ιταλιώτες 207-209,217 κ.εξ. Ίωνες γενικά

104

Ίωνες της Ιωνίας 41,164, 286

Θεσσαλία 39, 70 κ.εξ., 77, 91, 94,104109, 129, 130, 134, 142 κ.εξ., 165,

Κ

231,244, 301,304, 305

Καδμεία 49 κ.εξ., 54, 80, 105, 146, 157,

Θήβα 19, 23, 37 κ.εξ., 47-54, 57, 59-67,

285

69-86, 91, 97, 103-107, 117, 119,122-

Καίρε, ετρουσκική πόλη 211

125, 133, 141-147, 155 κ.εξ., 229,

Καλαβρία 208 κ.εξ., 222

246, 282, 285, 302, 304

Καλυδών 305

Θούριοι 207, 208

Καμάρινα 199, 200

Θράκη

Κομπανία, Καμπανοί

28, 39, 79, 88, 102 κ.εξ., 108,

117, 121, 128 κ.εξ., 130, 131, 138 κ.εξ., 145, 156, 158, 174, 229, 251 Θρία, περιοχή της Αττικής 54

194, 197, 201,

219 Καππαδοκία 36 Καρδία 138 Καρία 96, 153, 161, 168

I

Καρμανία 182

Ιάπυγες 223

Καρυαί 74

Ίβηρες 195, 206

Καρχηδόνα 80, 191, 193-200, 202-207,

Ιθώμη (όρος) 75 Ιλλυρία 89-94, 102, 113, 127 κ.εξ., 131, 150, 153, 154, 158, 210, 223

209, 215, 219 κ.εξ. Κασπίες πύλες 178 Κασσώπη 315

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

388

Κασσωπία 137 Κατάνη 193,200,202,219

Λ Λακεδαιμόνιοι, βλ. και Σπάρτη 38, 192

Καυλωνία 208

Κέρκυρα 63 κ.εξ„ 145

Λακωνία 30 κ.εξ„ 72 κ.εξ., 148

Κέρκυρα Μέλαινα 211

Κέρτς (τεχνοτροπία του) 316

Λάος 208 Λάρισα 77,106

Κεφαλλήνιοι 62

Λαύριο (ορυχεία) 99 κ.εξ., 225, 228, 231, 249

Κέως 81,302 Κιθαιρών (όρος) 61

Λεοντίνοί 34, 192, 193, 199-202

Κιλικία 26, 133, 168,169,183, 188

Λέσβος 42,150,170

Κιμμέριος Βόσπορος 287,301

Λευκανία 222 Λευκανοί 191,207-208,217,222

Κλαζομεναί 44 Κνίδος 40,211

Κορινθία 42 Κόρινθος 19, 37-40, 42 κ.εξ., 47, 75, 77, 79, 81, 145, 147 κ.εξ., 219-221, 282, 285

Λεύκάς 145 Λεύκτρα (μάχη) 66 κ.εξ„ 69,72,76,83, 157, 285

Λέχαιο 42 Λήμνος 41, 44, 96, 147

Κορσική 211

Λιβύη 195, 197, 206

Κορώνεια 39

Λίσσος 210 Λοκροί (στην Ιταλία) 202,208 Λοκροί Οζόλες 38, 72, 104, 106, 141

Κούναξα (μάχη) Κουρδιστάν 27

27 κ.εξ., 172

Κρήτη 231,244 Κριμισός (μάχη στον ποταμό) 221

Λοκροί Οπούντιοι 72,104,106 Λυγκηστίς 88

Κρότων 207, 209

Λυδία 18 Λυκία 164, 168, 244 Λυχνιάδα λίμνη 94

Κύδνος (ποταμός) 168 Κύζικος 18 Κύθηρα 40

Κυκλάδες 62 Κυλλικύριοι 201,231

Κύμη (στην Ιωνία) 28 Κύμη (στις Συρακούσες) 207 Κυνός Κεφαλές (μάχη) 77 Κύπρος

29,41,44,287,301

Κυρήνη 320 Κως 95,302

Μ Μάγνητες 104 Μακεδονία 39, 48, 77, 86, 75-95, 101 κ.εξ., 107-125, 127-134, 137-140,

150-158, 160, 165, 166 κ.εξ., 177180, 186-191,301

Μαλίς, Μαλιείς 72,104 Μαντίνεια (μάχη το 418) 32

389

ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Κ Α Ι ΕΘ Ν ΙΚΩ Ν ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Μαραθών (μάχη) 97

Νείλος 171 Νεμέα 39 Νεών (μάχη) 105

Μαριανδυνοί 231

Νίκαια (οχυρό) 142

Μαρώνεια 102

Νιππούρ 161

Μαντίνεια (μάχη το 362) 81-83 Μαντίνεια (πόλη) 47 κ,εξ., 72,82 κ.εξ.

Μεγάλη Ελλάδα 15,191,207-209, 222 κ.εξ.

Μεγαλόπολίς 75, 84-85, 116, 135, 174-

Ξάνθος 245

175,302-303, 311,315

Μέγαρα ιοί, 145

Ο

Μεγαρίς 70 Μεθώνη 81, 91, 93, 102

Οδρύσες 86, 92, 102, 108

Μέμφις 170 Μεσσάπιοι 191,223 Μεσσήνη (στην Ελλάδα) 75 κ.εξ., 76,

Οίτη (όρος) 142 Ολυμπία 82, 184, 209 κ,εξ., 314 Όλυμπος (όρος) 88 Όλυνθος 48-49, 90, 93-95, 101, 112116, 134,229,314

79, 134, 232, 354

Μεσσήνη (στην Ιταλία) 200,202,205208, 219, 221

Μεσσηνία 31, 39, 75 κ.εξ., 77, 81, 84,

Ορτυγία 201, 212, 218 κ.εξ., 220 Ορχομενός (στη Βοιωτία) 47,61,71 Οτράντο (στενά του) 210,218

132, 232, 346

Μεταπόντιο 209 Μήδοι, Μηδία 174,182, 186,306 Μίλητος 26,167 Μολοσσοί 62-63, 223, 304-305 Μοτύη 194,196 Μυτιλήνη 57

Π Παγασές 107 Πάδος (δέλτα του) 211 Παίονες 92, 94, 102, 130 Παλαιστίνη 169,171 Παμφυλία 43,168 Πάνορμος (Παλέρμο) 194,196,204

Ν

Παντζάμπ 181

Νάντα (ινδικός λαός) 181

Παραποτάμιοι 145

Νάξος (στο Αιγαίο) 62,81

Πάρος 211 Πειραιάς 19, 23, 40, 54-56, 86, 99, 185 Πέλλα 89, 94, 119, 121, 128, 151, 186-

Νάξος (στη Σικελία) 193,200,202 Ναύκρατις 170 Ναύπακτος 145 Νεάπολη 223 Νεάπολις (στη Θράκη) 102

187

Πέρινθος 109, 139, 145, 348 Περραιβοί 104

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

390

Περσέπολις 160,163,173,179

Σικελιώτες 192,197

Πέραες 25-29, 35-43, 64, 131-136, 158-

Σίκελοί 191,193,200,202,206 Σικυών 250,301

180, 185-191,306, 346 Περσικός κόλπος 182

Σινώπη 133

Περσίς 182

Σκύθες, Σκυθία

128, 139, 140, 164,

229, 255, 301

Πισάτις 82 Πλαταιές (μάχη) 32,78

Σκύρος 41, 44, 147

Πλαταιές (πόλη) 47, 52, 64 κ.εξ., 122,

Σογδιανή 175-176

157

Σολούς 194 Σούσα 78, 163 Κ.εξ., 168, 184, 186

Πομπηία 316 Πόντος (Μαύρη Θάλασσα)

80, 128,

Σπάρτη 15, 17-45,47-57, 60-67,69 κ.εξ., 72-78, 84, 133, 134, 148, 174, 183,

138 κ.εξ. Ποσειδωνία (Peastum) 207

195, 200, 223, 231 κ.εξ., 238, 240,

Ποτίδαια 81,93,101,109,305

244, 245, 279-282, 284-285, 302, 346

Πριήνη 167,315,354

Στενά 18,42,131

Προποντίς 108,110

Στενύκλαρος (πεδιάδα) 75

Πύδνα 81,91,93-95

Στρυμών (ποταμός) 88,92

Πύργοι 211

Σύβαρις 207-208 Συρακούσες 15, 80, 192-206, 209-223, 231 κ.εξ„ 299

Ρ Ρήγιο 202,206,207,208

Συρία 164,169,171,243

Ρόδος 36, 42, 80, 95-96, 285, 303, 319

Σφακτηρία 42

Ρώμη 13, 191, 223

Σώχοι (πεδιάδα της Συρίας) 168

Σ

Τ

Σαλαμίς της Κύπρου 29

Ταίναρο (ακρωτήριο) 183-184

Σαμνίτες 191,207,223

Ταμύναι (μάχη) 114

Σάμος

Τάρας 148,209,217,223

19, 22, 24, 40, 44, 81, 96, 147,

184 Σάρδείς 18, 26, 36, 40, 43, 164, 167

Ταρσός 168,183 Ταυλάνποι, ιλλυρικός λαός 156

Σαρδηνία 211

Ταυρομένιο (Ταορμίνα) 206,349

Σελίνούς 194-195, 200, 207, 209

Τεγέα 73,82-83,314

Σηστός 109

Τεγύρα 61

Σίβα (μαντείο στη) 24,171 κ.εξ.

Τίγρης 172

Σικελία 15, 17, 191-222, 299, 301

Τρίβαλλοί 128, 156-157

ΕΥΡΕΤΗ ΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ Κ Α Ι ΕΘ Ν ΙΚΩ Ν ΟΝΟΜΑΤΩΝ

391

Τρωάς 131

Φωκίς, Φωκείς 38 κ.εξ., 64 κ.εξ., 72,

Τύρος 169

103-107, 117-124, 132, 143, 158, 259

Y

X

Υδάσπης (ποταμός) 181

Χαιρώνεια (μάχη) 13, 15-16, 145-147, 151-152, 227, 285

Ύφασις (ποταμός) 181,187

Χαλκηδών 26, 42 Χαλκιδική 48 κ.εξ., 90, 93, 109, 112-115,

Φ

305

Φάρος 211 Φάρσαλος 71

Χαλκίς 137

Φερές 63, 70 κ.εξ., 86, 104, 106, 123,

Χερσόνησος (στη Θράκη) 44,86,109, 115-117, 119, 138, 147

259, 301 Φιλιππούπολις (Plovdiv) 129

Χίος 42, 57, 80, 95-96, 168, 170, 285

Φλειούς 48,75, 84 Φοινίκη 169,171,301

Ω

Φρυγία Ελλησποντική 18,162

Ωξειανοί 173 Ώπις 186 Ωρωπός 64, 80, 122, 147, 245

Φρυγία Μεγάλη 168,170, 243 Φυλή 23

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ

Α

’Αρμοστής 20-24, 38, 52-53, 58, 65, 82

’Αγωγή, σπαρτιατική εκπαίδευση 33

Αρχαί, βλ. και αξιώματα 262-264

Αισυμνήτες 291

Άρχων, άρχοντας 57,270 Βασιλεύς 272 του Βοσπόρου 301

Ακαδήμεια 218, 321 κ.εξ. Αμφικτυονία

104 κ.εξ., 122-125, 132,

επώνυμος 236,272 της Σικελίας 207,210-211

140 κ.εξ., 156 Ανεφοδιασμός 17 κ.εξ., 43,80,97,101, 110, 115, 167, 206, 256

Ασέβεια 50,179, 313

’Αντίδοσις 248

Ατιμία 271 "Ατιμοι 246,297

Αξιώματα, βλ. και άρχαί 222,229,237

Αυλή 122, 150-155, 161, 168, 214, 306

Ανθεστήρια 311

262, 272, 292

Αυτοκρατορία (γενικά) 306 κ.εξ., 344

Αρεόβηε 179

παγκόσμια 163,172,181

Απελεύθερος 231,243

Περσική 26-29, 35-37, 41, 44, 132,

Απέλλα 20,279

150, 159-166, 190, 346

Αποικία, αποικισμός 132 κ.εξ., 177,191,

Αύτονομία 40, 44 κ.εξ., 47 κ.εξ., 51, 57,

192,211,217, 222, 223, 232, 259

65-66, 73, 79, 200, 202

Αποστασία 81,84,95-96 Αποστασία από την Αθήνα 95-97,114 κ.εξ. ’Αποφορά 231 Άρειος Πάγος 230,270 Αριστοκρατία, αριστοκρατικό πολί­ τευμα 25, 290-291

Β Βάρβαροι 35, 57, 64, 87-89, 160, 173, 189, 208, 210, 229,231, 234, 291, 305 Βασιλεία γενικά, βλ. και μοναρχία 286-300

απόλυτη, βλ. Παμβασιλεία 393

Ο ΕΛΛ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ ΟΣ ΤΟΝ 4ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

394

Δουλεία, δούλοι 88,146,149,158, 201,

ιλλυρική 127 κ.εξ. μακεδονική 87-91,148

205, 214, 227-234, 249, 254

μολοσσών 304 πάτρια 296 περσική 133, 289 σπαρτιατική 29 κ.εξ., 279 κ.εξ., 291 Βίοτέχνες 223 κ,εξ., 228,249,253,255,279

Έθνος 88, 296, 304 κ.εξ. Είλωτες 30 κ.εξ., 33, 39, 74, 201, 231 κ,εξ., 244 Ειρήνη

Βοιωτάρχης 47, 53, 73 Βουλή 121, 266 κ.εξ., 273

Βασίλειος 30-35, 50, 57, 69 κ,εξ., 79, 164, 210

Γ Γάμος 31, 152, 164, 177, 185 κ.εξ., 190,

του Δημάδη 145 κ.εξ. κοινή 62 κ.εξ., 64 κ.εξ., 75, 78, 84, 147-148, 303

202, 235-237, 242, 246, 284

του Φιλοκράτη 115-125

Γερουσία 21,279 κ,εξ. Γεωργοί 31, 53, 98, 177, 201, 228, 231, 252-253, 258, 265, 279

Γης έγκτησις 58,241 Γραφή παρανόμων 101, 242, 276,278 Γυναίκα 36, 74, 212, 227, 232, 235-241

Εισαγγελία 43, 136, 270, 276 Εισφορά 43, 56, 97-98, 242, 247 'Εκκλησία (τού Δήμου) γενικά 238, 263, 295, 303-304

Αθήνας 38, 54, 59,94,120-121, 123, 135, 143, 265-269, 270, 274, 275-276,

Δ

277

Δεκαρχίες 21-24,51,58 Δημαγωγός 213,219,261,278

Θήβας 80 Σπάρτης 20-21,279-282

Δημογραφία, βλ. και ολιγανθρωπία

Συρακουσών 198,212

225, 227 κ,εξ., 251 κ.εξ.

Δημοκρατία, δημοκρατικοί

13, 42

Εκλογή 194 κ,εξ., 264, 269 Ελευθερία των Ελλήνων 20, 54 κ,εξ.,

κ.εξ., 48, 63 κ.εξ., 82, 112, 134, 150,

56, 77, 139, 167, 210

167, 170, 188, 194 κ.εξ., 221, 251,

Εμπόριο 194, 249, 251, 255

256, 263-279, 283, 303

Εξέγερση εναντίον του Διονύσιου του Πρεσβύτερου 199 κ.εξ., 201-202 εναντίον των μακεδόνων βασιλέων

Δήμος 21,199,219,275,278 Δήμος (Αττική) 238, 245 Δικαστήριο βλ. και Ηλιαία 262, 264, 272 κ.εξ., 276 κ.εξ.

Διοικισμός 48 Δοκιμασία 269

50, 59,

157, 166, 174, 176, 182

εναντίον του Μεγάλου Βασιλιά 43, 48, 78 κ.εξ., 84, 106, 170

395

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ

Εξόριστοι 63, 157, 184, 188, 194, 196, 198, 217 κ.εξ., 285-86

Επανάσταση 25,30, 33-34, 52 κ.εξ., 72,

Θ Θέατρο 100,154,221,315-317 Θεοί, θεότητα 83, 111,148, 154, 163, 173, 181-182, 185, 189, 221, 290,

149,192, 207

298-299

Έπάριτοι (στην Αρκαδία) 82,258 Επίγονοι 180,186

Θεοποίηση 154,298-299

Έπίδοσις 249 ’Επίκληρος (κόρη) 103, 236

Θεσμοφόρια 238,239 Θεωρικόν (ταμείο) 100-101, 114, 241,

Επικουρισμός 320,322 ’Επικράτεια Καρχηδονίων στη Σικε­ λία 194,209 ’Επιστάτης τών Πρυτάνεων 266

251-253

Θεωροί 189 Θησαυροί ιεροί 82,105 Θησαυροί των Αχαιμενιδών 163 κ.εξ.,

Έσοδα (ενός κράτους) 70, 99, 115, 130, 212, 243, 255, 346

'Εταιρεία 55,273 κ.εξ„ 281 'Εταίρος 90,129 Ευεργεσία 249 Εύθύνη 269 'Εφηβεία 254 Έφοροι 23, 30, 39, 48, 50, 55-56, 69, 279 Κ.εξ.

173

θυσία 35, 181, 236 I

Ιερομνήμονες 104,140 κ,εξ. Ιερός Λόχος 53,93 Ιεροσυλία 104-107, 122-124, 141, 149, 205

Ιμπεριαλισμός Αθήνας 41-42, 44, 81, 96 κ.εξ,, 99-

Ζ

100, 112, 144, 195

Ζωγραφική 316

Θήβας 85 Μακεδόνων

Η

134, 139

Ηγεμονία 76, 90-91, 131,155, 284, 301 Αθηναϊκή 19,57,63,99

Σπαρτιατών 21,34,44,50 Συρακουσών 193,206,209-211

Θηβαϊκή 71,73,80-82,304 Σπαρτιατική 19-20,40,50,60,65 Ήγεμών 134, 148, 156

του Ιάσονα των Φερρών 70 κ,εξ. Ιππικό, ιππείς 52, 67, 70, 115, 129, 144,

Ηλιαία 268, 270 κ.εξ.

Ίσηγορία 266 ’Ισοτέλεια 242 Ισότητα 271,283,296

Ημερολόγιο 310, 323, 347

113, 117-118, 127,

164, 166-167, 169, 178, 180, 199, 243

396

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

Κ

Κάρανος 18

Λειτουργία 97, 242 Λύκειο 288, 321

Κατοικία 314 κ.εξ. Κατώτεροι 30-34,48,203

Μ

Κεραμική 255 κ.εξ., 310 Κλεψύδρα 272,355

Μαγεία 312

Κλήρος (γης) 32

Μαντείο 24, 66, 171 κ,εξ., 191, 309

Μακρά Τείχη 40

Κλήρος, κλήρωση 229,264,269,355

Μαυσωλείο 165,315 κ,εξ.

Κληρουχία 37, 41, 58, 81, 96, 98, 109,

Μεικτό πολίτευμα 300

147, 253

Κοινό (γενικά) 304 κ.εξ. Αρκαδικό 73, 82, 305 Αχαϊκό 77,305

Βοιωπκό 37,47,49,53,60,62 Κ,εξ, 66,71 Βρεττίων 222 Ευβοϊκο 138 κ.εξ. Θεσσαλικό 71, 86, 107, 156, 305 Φωκικό 103, 124, 143 Χαλκιδικό 48 κ.εξ., 90,305 Κοσμόπολις 308

Μερισμός 100 κ,εξ. Μεσότης 221,295,300,305,322, Μετοίκιον 241 Μέτοΐκοΐ 146, 227, 231, 241-244, 246, 254

Μηδισμός 50,158 Μισθοί 241, 251-253, 265 Μισθός (στρατιωτικός) 37,78,82,98, 130, 198, 202

Μισθοφόροι 34, 70, 72, 78, 82, 98,105, 117, 124, 129, 132, 134, 138, 144,

Κρίση 13 Κ.εξ., 256, 259, 262, 286, 300,

165-168, 174, 177, 183, 185, 194,

309, 317

196, 201,204-205, 211-212,218,258,

Κύριος (για μια γυναίκα) 235 Κύριος (για ένα δούλο) 235

Μόθακες 33

Κώμη 302, 304 Κωμωδία 317 κ.εξ.

Μοναρχία, βλ. και βασιλεία 13, 222, 262, 286 κ,εξ., 288 κ.εξ., 300-303

Λ

Μύριοι (αρκαδική συνέλευση) 82 Μύριοι (μισθοφόροι του Κύρου του

Λατρεία ενός στρατηγού ή βασιλιά 22, 40, 154, 179, 184 κ.εξ., 189, 302

Λεηλασία 36, 74, 90, 92, 105, 112, 119,

259, 289, 301

Νεότερου) 27 κ,εξ., 132,159, 259 Μυστήρια 250, 311 κ.εξ. Μυστικισμός 180

129, 138, 164, 166, 174, 196, 204, 205, 249, 258

Λεία 19, 36, 82, 127 κ.εξ., 130, 177, 197, 212, 249, 274

Ν

Ναοποιοί στους Δελφούς 104 Ναύαρχος 18, 23, 36, 42, 62-63, 210

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ

397

Ναυτικόν 60

Όροι 255

Νέμεσις 50

Ορυχεία 87, 89, 99, 128, 225, 228, 248

Νεοδαμώδεις 30-34,49

Ορφισμός 312 Οστρακισμός 276, 297 κ.εξ.

Νεοπολίται 193,201,212 Νόθος 33, 153 Νομοθέτης 257,268 κ.εξ., 272,278

Π

Νόμος

Παΐδες βασιλικοί (Μακεδονία)

114, 268 κ.εξ., 278, 290, 292,

294-295

151,

179

Παιδεία 89,306 κ.εξ., 318 κ.εξ. Παλλάδιον, αθηναϊκό δικαστήριο Ξενηλασία 244 Ξενικόν 242

Παμβασιλεία 292-299

Ξένοι 226,241-245

Πανελληνισμός 35, 51 κ.εξ., 84, 116,

Ξυλεία 89, 248 Ο

Οικιστής 75 Οικονομία (αθηναϊκή) 56, 63, 99-101, 247-249

Οίκος 237-240,343 Ολιγανθρωπία στη Σπάρτη 32,282 Ολιγαρχία, ολιγαρχικοί 20-21 κ.εξ., 37 κ.εξ., 42 κ.εξ., 49, 51, 63 κ.εξ., 72, 78, 82, 132, 150, 167, 170, 194, 207, 221, 241, 246, 252, 256, 264, 268, 283, 285, 290-291,301

Ολυμπιακοί αγώνες 51 κ.εξ„ 87, 184, 209 κ.εξ.

230

κ.εξ., 149, 175, 204 κ.εξ., 215, 221, 229, 305 κ.εξ., 319 132

Πεζέταιροι 90,93 Πειρατεία 137,210, 223 Πελταστές 42 Περίοικοι γενικά 244-246 στην Ηλεία 25 στη Θεσσαλία 71 στην Κρήτη 231 στη Λακεδαίμονα 30 κ.εξ., 33, 7475, 241, 244 κ.εξ. στη Λυκία 244 Πλούσιοι 43, 97, 99, 192, 198, 213, 228, 247, 250, 255-259, 265, 282, 289, 300

Πολέμαρχοι (Θήβας) 52 Πόλεμοι Μηδικοί 19, 51, 64, 75, 120,

Όμηροι 77 κ.εξ., 128 Όμοιοι 30-31, 34, 74-75 Ομόνοια 133 κ.εξ., 257 κ.εξ. Ομοσπονδία, βλ. κοινό Οπλίτες 26, 47, 49, 52, 71, 76, 93, 98,

Πόλεμος Κορινθιακός 37-44,256 Λαμιακός 16,185,251 Πελοποννησιακός 15,76,191,225,

109, 114, 144, 165, 180, 243, 254

252, 254, 259, 261, 278, 280, 285

Όρκος 47, 50, 66, 70 κ.εξ., 79, 148 κ.εξ.

Συμμαχικός 95 κ.εξ., 104,109

132, 163

398

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΚΟ Σ ΚΟΣΜ Ο Σ ΤΟΝ 4 ο π.Χ . ΑΙΩΝΑ

τηςΟλύνθου 112-115

Ρ

Τέταρτος Ιερός 140-147

Ρήτορας 225,272-279,319

Τρίτος Ιερός 80,103-108,117,124 Πολιορκία 114, 139, 147,158, 168,194195,197, 199, 204, 208

Ρητορική 180,193,318 κ,εξ.

Σ

Πολιτεία, δικαίωμα του πολίτη 146, 201, 208, 227, 242, 246, 251

Σατράπης 23, 25, 28, 44, 48, 78 κ.εξ., 84, 96, 106, 139, 153, 160 κ.εξ., 167,

Πολίτης 226 Κ,εξ., 241-246, 264-265 Πρεσβεία 19,41 Κ,εξ. 54, 59,64, 73, 75, 78, 95, 116, 121-123, 134, 139, 144, 158,188 κ,εξ., 206, 238

170, 173 Σιτάρι 18, 41, 62, 80, 89, 97, 108, 139, 222-223, 225, 241, 256 Σκυταλισμός 72

Προβούλευμα 121,267

Στάσις 72, 78, 103, 132, 170, 181, 186-

Πρόεδρος 266

187, 192 κ,εξ., 196, 208, 218 κ.εξ.,

Προεισφορά 56,247

232, 261, 282-286, 290, 300

Προίκα 235,255

Στόλος

Πρόξενος 65

Αθήνας 42,62,96,101,115,139,242

Προπαγάνδα 20, 35 κ.εξ„ 51, 56, 69,

Θήβας 79 κ,εξ., 96

71, 107,116, 133 Κ,εξ., 171, 175, 198,

Καρχηδόνας 195,205 κ.εξ.

204, 210, 220, 222, 232, 343

Μακεδονίας 136,140,174,182

Προσκύνηση 179 κ,εξ.

Ρηγίου 202

Προστάτης (αθηναίος εγγυητής για έναν μέτοικο) 243

Σπάρτης 18,36,40

(αξίωμα του κοινού των Μολοσσών) 305 (εγγυητής της ειρήνης)

45, 65,

69, 79, 118 Πρύτανης, πρυτανεία

Συρακουσών 195,223 Φοινίκης 164,168 Στρατηγός 53-54, 56, 63, 73, 76, 83, 91 κ.εξ., 118, 157-158, 174, 185, 187, 194, 198, 269, 274

57, 119, 265-

267, 269

Στρατηγός αυτοκράτωρ 105,198,211 Στρατιωτικόν (ταμείο) 100

Πτωχοί 253,258

Στωικισμός 190, 322

Πυθαγόρειοι 183, 207, 217, 287, 292,

Συκοφάντης 261, 271 κ.εξ.

319 Πύθια 71, 125 Πυλαγόρες (στους Δελφούς) 140

Συμμαχία, σύμμαχοι (γενικά) 19,3839, 50-51, 54 κ.εξ., 56 κ.εξ., 60-61, 65-66, 71-72, 75-76, 80-82, 83 κ.εξ., 88, 93 κ,εξ., 99, 102, 108, 110, 116, 119, 120, 122-123, 135, 139, 144

Α.

399

ΕΥ ΡΕΤΗ ΡΙΟ ΘΕΜΑΤΩΝ

κ.εξ., 149, 174, 209, 211, 222-223,

Τριηραρχία 97,242,247

244, 267, 302-303 54, 56-

Τροφή 100,228 Τύραννος, τυραννία 70, 77,114, 118,

62, 72, 77, 80 κ.εξ., 95 κ.εξ., 99, 138,

134, 179, 192, 197-207, 209-215, 217-

145, 147, 167, 303

219, 287, 288-291, 295,300 κ.εξ., 346

Αθηναϊκή (Β ' Συμμαχία)

Αχαϊκή ή ιταλιωτική 207-209 Δηλιακή 20 Κορινθιακή 147-150, 156, 167, 184, 258 Πελοποννησιακή 49,69 Συμμορία 56,247, 275 κ.εξ.

Συμμορίες τριηραρχικές 98, 247 Συμπολιτεία 42 κ.εξ., 304 Συμπόσιο 52, 69, 161, 175, 178, 244 Συνέδρίον 59, 80, 147, 148, 157-158, 303-304

Συνέλευση, βλ. εκκλησία Αρκαδία 82 Μακεδόνων 92,178 Συνήγορος 272 Συνοικισμός 85,303 κ,εξ. Σύνταξις, βλ. και φόρος 60,81,96,

Υ

Ύβρίς 50,230,293 Υπασπιστές 93,129 Ύπομείονες 31-33,246 Φ Φάλαγγα 67, 90, 93, 173, 182 Φιλιππίζοντες 134, 143, 147 Φιλόσοφοι, φιλοσοφία 179, 207, 213 κ.εξ., 215-219, 234 κ.εξ., 239 κ.εξ., 299, 318-322

Φιλόσοφος-βασιλεύς 216,290,295 Φόρος γενικά 45 Φόρος επιβαλλόμενος από την Αθήνα, βλ. και σύνταξις 17,42, 58, 60 κ.εξ.

από τον Διονύσιο 208

Συσσίτια (Σπάρτη) 31,33 Σωματοφύλακες 199,201,212,289

από τους Ιλλυριούς 93 από την Καρχηδόνα 194 από τους βασιλείς της Μακεδο­

Τ

νίας 109 από τον Μεγάλο Βασιλιά 26,162

Ταγός (στη Θεσσαλία) 70,107, 301

κ.εξ.

Τάφοι 315 κ.εξ.

από τους βασιλείς των Οδρυσών

108, 167

Τείχη 17, 158, 197, 201-202

108

Τίμημα 21,246,251-252,264

από τη Σπάρτη 20 κ.εξ., 24 από τον Ταγό της Θεσσαλίας 71

Τραγωδία 215,317 Τράπεζα 242, 248, 250 Τριάκοντα (τύραννοι) 15,22,242 κ.εξ., 273, 320

Φρατρία 280 Φρουρές 20, 26 κ.εξ., 45, 49 κ.εξ., 52, 64, 91, 93, 110, 122, 142-143, 163

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟ Σ ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΝ 4 ο π.Χ. ΑΙΩΝΑ

400

Φτωχοί 82, 98-100, 192, 228 κ.εξ., 241, 251-253, 256-259, 265, 283, 289, 300

Χρέη 149, 213, 257 κ.εξ., 283 Χρηματιστική 250

Φυλή 266 Ψ X

Χιλίαρχος 161

Ψήφισμα 115, 121, 266, 267-268, 277 Ψήφος 121, 268 κ.εξ., 282

Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο

ε π ι σ τ ή μ ε ς

Σειρά Ιστορία

PIERRE LÉVÊQUE

Ο ελληνιστικός κόσμος Χάρη στη δράση του Αλέξανδρου ο ελληνικός πολιτισμός διαδόθηκε μέχρι τα όρια της τότε γνωστής οικουμένης. Η ελληνιστική περίοδος καλύπτει τους τρεις αιώνες από τον Αλέξανδρο έως τον Αύγουστο (323 π.Χ. έως 30 π.χ.). Δεν είναι σε καμία περίπτωση εποχή παρακμής, ούτε, πολύ περισσότερο, μεταβατική εποχή. Ο ελληνιστικός πολιτισμός, ιδιαίτερα δημιουργικός, αποτελεί ένα ολοκληρωμένο σύνολο, του οποίου ο πλούτος αποκαλύπτεται με τις αρχαιολογικές ανασκαφές. Ο Pierre Lévêque (1921-2004), ιστορικός ειδικευμένος στην αρχαιότητα, είναι γνωστός στους μελετητές του αρχαίου ελληνικού κόσμου αλλά και στο ευρύ κοινό, τόσο από τα πολυμεταφρασμένα ιστορικά του έργα, που συνεχώς επανεκδίδονται (L Aventure grecque και Empires et barbaries), όσο και από τα ταξιδιωτικά του έργα {Nous partons pour la Grèce και Nous partons pour la Sicile). Έχει εκδώσει επίσης βιβλία με ανθρωπολογικές προεκτά­ σεις για τις αρχαίες θρησκείες (Bêtes, dieux et hommes και Colère, sexe, rire: Le Japon de

mythes anciens).

Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο

ε π ι σ τ ή μ ε ς

Σειρά Ιστορία

CLAUDE MOSSÉ

Οι θεσμοί στην κλασική Ελλάδα

Οι Έλληνες επινόησαν την πολιτική, καθώς και τους θεσμούς που θα επέτρεπαν τη λειτουργία της. Οι θεσμοί αυτοί αναπτύχθηκαν αρχικά μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, την Πόλη. Όμως, παρότι παντού συναντάμε Βουλή, συμβούλιο και άρχο­ ντες, οι όροι πρόσβασης στο δικαίωμα του πολίτη και οι σχετικές εξουσίες των παραπάνω θεσμών δημιούργησαν δύο διαφορετικά πρότυπα: από τη μια πλευρά τη δημοκρατία, που φτάνει στην πλήρη ολοκλήρωσή της κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα1από την άλλη, την ολιγαρχία, που παρουσιάζει αμέτρητες παραλ­ λαγές, αλλά για την οποία αναφορά αποτελεί, ιδίως κατά τον 5ο αιώνα, το πρότυ­ πο της Σπάρτης. Εκτός από τα δύο αυτά κυρίαρχα μοντέλα, γίνεται αναφορά στις άλλες μορφές Κράτους, όπως οι συνομοσπονδίες. Για την παρουσίαση των ποικίλων αυτών θεσμών και της λειτουργίας τους, η συγγραφέας χρησιμοποιεί μεγάλο αριθμό αποσπασμάτων από αρχαία ελληνικά κείμενα που μας προσφέρουν τη δυνατότητα να έχουμε άμεση επαφή με το πνεύ­ μα των Ελλήνων της κλασικής εποχής. Η Claude Mossé είναι ομότιμη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Paris-νιιι και έχει δημοσιεύσει πολλά έργα σχετικά με την αρχαία Ελλάδα, με πιο πρόσφατα τα Démosthène ou les

ambiguïtés de la politique και Politique et Société en Grèce ancienne: le «modèle athénien».

i

Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο

ε π ι σ τ ή μ ε ς

Σειρά Ιστορία

Henry Kamen

ΠΡΩΙΜΗ ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

J . Η. Plumb

Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ

M arc F erro

ΠΩΣ ΑΦΗΓΟΥΝΤΑΙ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

M arc F erro

ΟΙ ΕΠΤΑ ΗΓΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ, 1 9 1 8 -194 5 André Nouschi

Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΣΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

Μ Ε Τ Α Ι Χ Μ Ι Ο

ε π ι σ τ ή μ ε ς

Σειρά Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Ιστορίας Επιστημονικός υπεύθυνος σειράς ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ

K e ith

C.

B a r t o n , L in d a

S.

L e v s tik

ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΑΓΑΘΟ Α ν τρ εα ς

Π.

Α ν δ ρ ε ο υ (ε π ιμ .)

Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ P e te r B u rk e

ΑΥΤΟΨΙΑ ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΝ ΕΙΚΟΝΩΝ ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΜΑΡΤΥΡΙΩΝ

C h r is H u s b a n d s

ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ; ΓΛΩΣΣΑ, ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑΤΑ

H e n r i Μ ο ν ιο τ

Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ J e a n P e y r o t ( ε π ιμ .)

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ J u d y S ebba

ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗ, ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΗΣ ΥΠΕΡΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

ΓίΟΡΓΟΣ ΚΟΚΚΙΝΟΣ

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΝΕΑ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

Στην ισ τορ ιογραφ ική παράδοση 4 ο ς Π.Χ. αιώ νας ο ρ ίζετα ι συμβατικά η πε­ ρ ίο δ ο ς από το τέλ ο ς του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.) μ έχρ ι το θάνατο του Μ εγά λο υ Α λεξά ν δ ρ ο υ (323 π.Χ.). Η εποχή αυτή αποτελεί κ ο μ ­ βικό σ η μείο ανάμεσα σε δύο πολύ δ ια φ ο ρ ετικ ές π εριόδους - τον 5ο αιώ ­ να, της α κμ ής τω ν ελληνικώ ν πόλεων, και την ελληνιστική π ερίοδο, τω ν μεγά λω ν βα σ ιλείω ν και της π αγκόσμιας κυριαρχίας του ελληνισ μού. Η μ ε ­ λέτη του 4ου αιώνα απ οτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση τόσο της κλασικής όσ ο και της ελληνισ τικής εποχής τω ν οποίω ν αποτελεί συνδετικό κρίκο. Το β ιβ λίο αυτό αξιοπ οιώ ντα ς τα διαθέσιμα στοιχεία από τις γ ρ α μ μ α ­ τεια κές πηγές, τις επ ιγρ α φ ές και την αρχαιολογική έρ ευνα προσπαθεί να συνθέσει την εικόνα της ενδ ια φ έρ ο υ σ α ς αυτής περιόδου συνοπτικά και πε­ ριεκτικά. Σ ύμφ ω να μ ε τον C arlier, ο 4 ο ς αιώ νας υπήρξε μια ιστορική πε­ ρ ίο δ ο ς πλούσια σε γ ό ν ιμ ε ς πολιτικές και πολιτιστικές ε ξ ε λ ίξ ε ις και όχι μια εποχή «κρίσης» και «παρακμής».

Ο Pierre Carlier είναι καθηγητής της ελληνικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris XNanterre. Έχει εκδώσει τα Βιβλία La Royauté en Grèce avant Alexandre (1984), Démosthène (1990), Le IVe siècle avant Jésus-Christ. Approches historiographiques (1996) και Homère (1999).

ISBN 9 7 8 -9 6 0 -3 7 5 -7 9 2 -4

9 789603 757924

ΒΟΗΘ.ΚΩΔ.ΜΗΧ/ΣΗΣ 3792